Zofia Bystrzycka

Gra bez asów

Nie mam sobie nic do zarzucenia. Dotykam gładkiej i twardej powierzchni, która 
jest 
niedotykalna i nie stawia oporu. To śmieszne i prymitywne sadzić, że na czyjeś 
życie, jak 
paciorki różańca, można nanizać fakty.
Jaczycki stawiał pierwsze kroki poza nami. Ale w tamtych czasach to, że ruszył 
z miejsca, miało ważkość decyzji o nieprzewidzianych skutkach. Pamiętam, że 
kiedy przyje-
chał, w naszych twarzach szukał potwierdzenia: czy jest śmiałkiem, czy 
dezerterem. Kraj, 
który opuścił, miał dopiero po kilku latach zrobić skok w koniunkturę. 
Przypuszczam, że ła-
two, o wiele łatwiej było mu wybrać naszą przyszłość niż tamtejszy czas 
przeszły, dość kie-
dyś błyskotliwy, ale teraz wyraźnie zaśniedziały.
Jaczycki przywiózł ze sobą bagaż działania wojennego, zapewne tych parę chwil na 
przestrzeni nie ostygłych jeszcze lat, kiedy potrafił zwyciężyć instynkt 
przetrwania - uważał 
za wizę wjazdową. Nie podtykał nam zresztą tego pod oczy, nie rozgłaszał szeroko 
faktu, że 
w jakichś uniesieniach, kiedy traci się przytomność, śmierć przestawała go 
obchodzić. 
W naszym klimacie przeczuł, że jego przygody w tamtym podziemiu były 
jednostkowym, 
niezbyt istotnym elementem na mapie brawurowych czynów w bliższym naszej 
wyobraźni 
kraju. Czasem, przyparty do muru, napomykał o motywach tamtych bohaterskich 
zdarzeń. 
Ale, trzeba przyznać, Jaczyckiego pytali przeważnie ci, którzy jednym słowem 
mogli zmieść 
jego szept. W latach, kiedy giełda aktywów wojny działała jeszcze pełną parą, 
trudno było 
wymościć sobie wśród nas miejsce byle ucieczką od wspomnień okupacyjnych w 
stronę na-
dziei.
Dziś mogę powiedzieć, że z Jaczyckiego przez wiele lat nie spuszczaliśmy oka. 
Mniej 
frapowały nas jego cechy zewnętrzne, polewa odmienności ubrania, architektury 
ruchów, 
akcentu, który nawet w polskich słowach i poprawnych zdaniach nie stracił obcej 
melodii 
z wyższą nutką na końcu zdania. Owszem, nie ukrywajmy i tego: irytowały nas 
trochę także 
jego kuse kanadyjki i trzewiki w damskich kolorach, pomyśleć, że na jakąś 
akademię przy-
szedł w pstro nakrapianym krawacie i w półbucikach ze skóry pytona! Ten pyton 
wyglądał 
jak prowokacja wobec naszej programowej prostoty stroju i nieprogramowych 
kończyn tek-
stylno-gumowych. Tak, był śmieszny także zewnętrznie. Wierzyliśmy jednak, że 
nacisk 
wspólnych lat zetrze tę jego inność. Potrafiliśmy się zdobyć na 
dalekowzroczność, ale nie 
było w niej miejsca na pobłażliwość zasadniczą.
Bawiła nas obrona jego życiorysu, gdy jeszcze, na początku, chciał stanąć z nami 
na 
wspólnej platformie dyskusji. Ostrzelony pytaniami, naiwnie wytaczał swoje 
racje, a my poza 
jego plecami patrzyliśmy na siebie, jak patrzą dorośli wobec rewelacji dziecka. 
Czasem na-
potykał milczenie i oszukany nim mówił dosyć długo, a potem sam milknął, bo 
cisza posta-
wiona przed nim nie miała końca. Czasem ktoś z nas, w jakiś gładko zaczęty 
dzień, bawił się 
z nim w ping-ponga. Strzelał piłeczką, pytanie nie było jadowite, ot, prosta, 
ludzka cieka-
wość. Tamten jednak nie zdążył się pozbierać, a już musiał parować nowe, 
leciutkie ciosy. 
Przeciwnik nadawał tempo, uzbrojony w doświadczenie i teorię ideologii zmuszał 
Jaczyckie-
go do szukania słów, zawiłych sensów, do zadyszki, choć stali przed sobą 
nieruchomo. Pa-
trzyliśmy na przegraną przybysza, licząc punkty zwycięzcy. Po takich meczach 
pozostawała 
już tylko broń aluzji, broń łatwa do ukrycia w byle zdaniu. Człowiek w wężowych 
bucikach 
pocił się coraz łatwiej.
A potem Jaczycki zaczął nam uciekać z rąk. Kiedy ktoś chciał sobie zaaplikować 
partyjkę rozgrywki, napotykał pierzynę, która nie odbijała piłek, pytania 
spadały, grzęzły 
bezgłośnie, to nie była milcząca, ale obecna ściana, to była przeszkoda, o którą 
nawet nie 
można się było zranić. Istniała, ale łatwo było przez nią przejść. Niestety, 
istniała. Bo Jaczyc-
ki dziwnym zrządzeniem personalnych decyzji osiadł przy nas na trwałe. 
Oczywiście przy 
nas, a nie z nami. Nie wiedziałem wówczas, jak się układało jego życie poza 
sprawami, które 
nas łączyły. Musiało mu jednak wystarczać, skoro się nas wyrzekł. Trzeba zresztą 
powie-
dzieć, że wiele miesięcy minęło, zanim dostrzegliśmy, że Jaczycki wszedł na 
własne poletko 
i tam ryje, zwrócony do nas plecami.
To niewątpliwie naruszało ustalony porządek rzeczy. W jego postawie było 
obraźliwe 
odosobnienie, ignorował nas i sytuację ogólną, która, byliśmy przekonani, nie 
pozwalała na 
takie odcięcie się od kolektywu. Ciężar naszych i jego racji ważył przecież dość 
niewspół-
miernie na szali, aby on, a nie my, stał się soczewką zmian w naszych 
wewnętrznych konfigu-
racjach.
Był wartością mało znaczącą i jego nieobecność w niczym nie mogła naruszyć topo-
grafii sił. Ustaliliśmy to z całym naciskiem. Lecz cóż, byliśmy tylko ludźmi i 
można powie-
dzieć, że fascynowały nas jego plecy. Jaczycki unikał spotkań w grupie, a gdy 
ktoś atakował 
go w pojedynkę, to z daleka mogliśmy widzieć trudną sytuację kolegi. Przybyły 
miał bowiem 
taki uśmiech, jakby nie słuchał ani rozmówcy, ani siebie, tylko kogoś trzeciego.
Minęło parę lat, a Jaczycki uśmiechał się coraz częściej. Ponieważ uśmiechał się 
mil-
cząc, stary Kwaśniak, który, teoretycznie, powinien znać się na ludziach - 
wysunął tezę, że 
milczenie Jaczyckiego jest dowodem prawomyślności. A że się uśmiecha, no to 
trudno. 
Przyjechał przecież z kraju, gdzie ironia jest tradycyjnym argumentem 
politycznym. Ale 
Kwaśniak jest właśnie stary. W jego wieku wierzy się własnemu i cudzemu 
milczeniu, baga-
telizuje uśmieszki, wychował się w innych czasach, kiedy serce trzeba było mieć 
jak wrota, 
otwarte na wszystkie wiatry. Nic nie rozumiał z tego, że lata się odwróciły jak 
konstelacje 
gwiazd, że zmieniły się kierunki, choć strony świata pozostały te same. Jaczycki 
się uśmie-
chał, a przedwojenny bojownik twierdził, że uśmiecha się życzliwie, do nas. No 
cóż, od daw-
na Kwaśniak nie był na swoim miejscu. Chodził swoim tanecznym krokiem po 
pokojach, 
sypał pewnikami i nie zdawał sobie sprawy, że już umiera dla nas, jeszcze za 
życia, wcze-
śniej, niż nastąpi ostatnia wycieczka na cmentarz.
Tak więc Jaczycki mógł się schronić w uśmiechnięte milczenie, ale to nikogo nie 
zwiodło. Nie byliśmy z tych, co ulegają pozorom, choć były one chytre i 
dokładnie skonstru-
owane. Jakby płacąc za milczenie, Jaczycki postanowił trybem pracy wytrącić nam 
z ręki 
broń. To była pszczoła, mrówka, wiewiórka przed zimą! Po prostu porównań nie 
starcza, ja-
kie to było zwierzę. Od pierwszego uderzenia zegara do ostatnich kroków woźnego. 
Przycho-
dził, siadał (plecami do nas) i skrobał, skrobał, a potem wychodził. Jakby na 
tym polegało 
znaczenie naszej pracy. Pstry krawat przetarł mu się pod brodą, wężowe buty 
kłapały na 
krzywych obcasach, a on miał taką minę, jakby odkrył niebywałe uroki własnej 
osoby.
Więc uważam, że powodowała nim także pycha. Trochę zgarbiony, z jezuicko opusz-
czonymi powiekami - na pewno mniemał, że zdobył rozległe przestrzenie w naszych 
myślach, 
w naszej ciekawości. Kim byliśmy w jego oczach? Stary Kwaśniak tego nie 
wiedział, bo miał 
zbyt wiele hamulców wobec ludzi. Jaczycki ustawił się tak, że choć niby nie 
robił w tym kie-
runku nic, wszystko działało dla jego autoreklamy. Nie opuszczał żadnego 
zebrania, nigdy nie 
chorował ani nie miał chorego w rodzinie, żadne nieszczęścia go się nie 
czepiały, a na szkole-
niu siadał blisko, w drugiej ławce pod oknem. Nie w pierwszej, żeby podkreślić 
swoją zaro-
zumiałość. I me gdzieś w głębi, aby nie powiedziano, że się uchyla. Zresztą 
popularny 
w owych lalach „krótki kurs” historii partii znał nieźle, recytował kolejne 
zjazdy niby strofy 
poezji, jakby całe wieczory spędzał na mamrotaniu dat, aby potem sypnąć nimi w 
nas.
Mnie także, w tamtym czasie, tylko drażnił, bo sytuacja Jaczyckiego była 
irytująca 
z przyczyn raczej ogólnych; istniał zbyt wyraźny rozziew między jego biografią a 
bagażem 
przeszłości ludzi w tym kraju. A z latami powstała także inna sprzeczność: nie 
mogliśmy go 
wymodelować. Był z jakiejś gliny, której nie żłobiły nasze naciski. 
Zaniechaliśmy wysiłków, 
ale przecież jego kształt raził nasze oczy, raził i przyciągał wzrok jak ostry 
występ na gładkiej 
bryle.
Ale kobiety, szczególnie w wieku przejściowym, lubią sobie meblować życie 
cudzymi 
sprawami. W sytuacji wewnętrznego niezaspokojenia stwarzają nawet problem, który 
nie 
istnieje. Albo tak jakby nie istniał, bo nie ma społecznego mianownika. Trudno 
jest bowiem 
powiedzieć, że wygląd Jaczyckiego był zagadnieniem donioślejszym niż jego 
skłonności oso-
biste. Owszem, jego cudzoziemską powierzchowność nadszarpnął, jak się rzekło, 
ząb czasu. 
Chodził w tym, w czym przyjechał, ale czy myśmy biegali do krawców? Owszem, 
mankiety 
jego koszuli stały się krótsze domowym sposobem, ale czy nasze szafy pękały od 
bielizny? 
Jego krawat był tłusty, ale myśmy chodzili bez krawatów. Towarzyszka Matulakowa 
zaś za-
częła od spraw jego wyglądu. Ona często zaznacza, że ma dobre serce. Chociaż nie 
wiem, co 
przywiędłe serce Matulakowej ma do okrągłości policzków Jaczyckiego. Bo ta 
poczciwa ko-
bieta swoje uwagi o nim zakończyła pytaniem: „Czy zauważyliście, jak ten 
człowiek źle wy-
gląda?” Wtrąciłem wówczas, że człowiek uśmiechnięty przeważnie dobrze się czuje 
we wła-
snej skórze. A Matulakowa zamyśliła się przez chwilę, ruszając wąsikami, po czym 
orzekła: 
„Nie wiem, jak to mam rozumieć”. Oczywiście, nic nie rozumiała. Natomiast ja 
wiedziałem 
już wówczas, że przypadek tego człowieka stał się sprawą między nim a mną.
Wyszliśmy właśnie z narady i, żeby odetchnąć, staliśmy w niewielkiej grupie na 
ko-
rytarzu. Fermentował w nas jeszcze tamten problem, a mianowicie sposób 
transmisji dyrek-
tyw odgórnych, konkretnie zaś - wciągnięcia młodzieży do zobowiązań 
pierwszomajowych. 
Od kiedy pamiętam, były podobne narady, gdy mocniej zaczęło przygrzewać 
kwietniowe 
słońce. A Kazio Chądziel, który jest człowiekiem z pewnym poczuciem humoru, od 
paru lat 
na ślepo trafiał w temat. Wchodząc na salę, z góry oznajmiał na przykład: „W tym 
roku roz-
szerzamy front jedności narodowej. Kto się ze mną założy?” Nikt się nie 
zakładał, bo taka 
rozrywka byłaby w złym guście. Zresztą po co, kiedy obie strony pewne były tego 
samego. 
Byliśmy na zakręcie, a sprawa młodzieży wisiała w powietrzu chyba od miesiąca i 
wszyscy 
wiedzieli, że kierownictwo tak właśnie postawi tegoroczne zadania. Wyszliśmy 
jednak 
z narady dość zatroskani. Wiadomo już było, że w zwartym bloku młodego pokolenia 
rysują 
się ostatnio szczeliny. Podniesiono semafor, puszczono pociąg z młodymi ludźmi w 
oknach. 
A ich twarze miały oczy głodne nowych krajobrazów. Uznano bowiem, że trzeba 
odrabiać 
jakieś zapóźnienia w rozwoju młodych pasażerów naszej rzeczywistości. Dotąd byli 
przecież 
dobrym sojusznikiem przy odbudowie i nie było z nimi kłopotów. Teraz zaś nastał 
dla nich 
teatr z baletem samobójców, filmy o dziwkach, książki, które można było czytać w 
każdym 
kierunku z jednakowym sensem. Otumanił ich modny wrzask, zamiast, jak dawniej, 
na wie-
czornice - biegali na opętańcze sabaty ku czci demona nowych rytmów. Trudno się 
więc dzi-
wić, że dla nas łamigłówką było, jak wciągnąć tę młodzież do czynów odświętnych. 
Niech 
biorą przykład z naszej młodości, która, ostatecznie, niezłe dała wyniki. Kolega 
od szkolenia 
wystąpił z pomysłem, żeby wyznaczyć zadania, które przedsiębiorstwa podejmą 
z entuzjazmem. A transmisją była kadra doświadczonych towarzyszy, którzy 
dopilnują wy-
konania. „Nasza rzecz, żeby było zrobione” - podtrzymał wniosek szkoleniowca 
Kazio Chą-
dziel. Miał interesujący charakter: łatwo przechodził od tryskania humorem do 
pryncypialno-
ści.
I wtedy, na tej naradzie, stała się rzecz nieoczekiwana. Jaczycki przemówił! Nie 
wy-
stąpił oczywiście z niczym pozytywnym, z żadnym rozumnym, logicznie rozwiniętym 
prze-
mówieniem. Wstał zgarbiony, ze swoim głupim uśmiechem. Węzeł krawata zjechał mu 
w dół. Podciągnął go podnosząc brodę, i ten ruch był pyszałkowaty, jakby 
Jaczycki chciał 
przy sposobności na nas wszystkich spojrzeć z góry. Krawat poprawił, ale dłoń 
dalej przyci-
skał do piersi. I powiedział:
- Czy to wystarczy?
Człowiek za biurkiem uniósł brwi. Gdyby Jaczycki odezwał się po japońsku, jego 
wy-
skok powitałaby taka sama, podszyta kpiną cisza. Chądziel nie wytrzymał i 
krzyknął:
- Proszę się streszczać.
Miał okazję, kilka osób prychnęło. Jaczycki stał pod oknem i oświetlenie miał 
fatalne. 
Słońce było jeszcze jasne, padało mu na plecy, jego postać przecięła strefy 
światła i cienia. 
Mrok sali tężał mu na policzkach, pod oczyma i na skroniach jak nie wymieciony z 
zagłębień 
popiół. Widziałem, że Matulakowa odwróciła się tyłem do większości, przodem do 
Jaczyc-
kiego i zaczęła kiwać głową. Zupełnie jakby tamtemu przytrafiło się 
nieszczęście, 
a tymczasem on stał, ręką chronił krawat i na ustach miał swój grymas. Kpił z 
nas? Wście-
kłość uderzyła mi do głowy, zresztą byłem pewny, że człowiek za biurkiem nie 
pobłażania od 
nas oczekiwał. Wyrzuciło mnie z krzesła.
- Może towarzysz Jaczycki nam powie, co mu nie wystarcza? Nie jesteśmy przyzwy-
czajeni do insynuacji.
Człowiek za biurkiem jakby się zbudził z tamtego zdziwienia i powiedział:
- Właśnie, proszę wyjaśnić.
Jaczycki przekrzywił głowę i patrzył na prowadzącego naradę. Na mnie nawet nie 
spojrzał. A potem odezwał się takim tonem, jakby stwierdzał, że właśnie jest 
dzień:
- Nie mam czego wyjaśniać. Młodzież trzeba nauczyć. Ja powiem, że trzeba uczyć 
od 
początku. Żeby Pierwszy Maja był dla nich taką samą okazją jak imieniny kolegi. 
Żeby ich to 
wzięło.
Jaczycki siedział do końca, ale jakby znikł z powierzchni ziemi. Jeśli chodzi o 
mnie, 
to wygłosiłem wówczas jedno z moich lepszych przemówień. I to tak, od ręki, 
poszedłem na 
pełną improwizację! Zamiast kartki pod nosem, w sobie miałem motor, który mną 
kierował.
Na ogół z trudem dobieram pochlebne epitety pod własnym adresem. Uważam, że su-
biektywizm, a choćby nawet pewne upodobanie w swojej osobowości, nie jest sprawą 
godną 
mężczyzny. Nie lubię na przykład, kiedy ktoś mnie obserwuje, gdy stoję przed 
lustrem, jest to 
bowiem dziedzina odczuć bardzo intymnych. W imię wyższych racji muszę jednak 
przyznać, 
że miałem wówczas swój dzień. Stopniowałem efekty, nie od razu podniosłem głos. 
Pointa 
majaczyła mi niejasno już wtedy, kiedy zacząłem mówić. Ale dopiero w kanonadzie 
argu-
mentów wystrzeliła na końcu z pełną siłą, jak fajerwerk. No cóż, w połowie 
wystąpienia nie 
miałem właściwie przeciwnika. A ja potrafiłem nie spojrzeć nawet na Jaczyckiego, 
odpo-
wiednie słowa znajdowałem niejako w twarzach obecnych, w ich życzliwej, choć 
niegłośnej 
aprobacie. Czasem któryś z nich, poddany moim słowom, coś wykrzykiwał, a ja 
podejmowa-
łem ową zachętę i z nowego startu ruszałem dalej. Kiedy już wiedziałem, że 
opanowałem 
salę, mówiłem właściwie tylko do człowieka za biurkiem. Nie wiem, jak długo to 
trwało. 
Człowiek silny własną racją działa trochę jak w natchnieniu: czas przestaje być 
sprawą wy-
mierną. Nie będę wyliczał słów i określeń, których użyłem. Czułem tylko, jak 
w decydujących chwilach pomocne być mogą słowa, których się człowiek nauczył. 
Jaczycki 
mógł sobie klepać zjazdy na szkoleniu. Ja dialektycznie stosowałem uznane prawdy 
do aktu-
alnej, konkretnej sytuacji. Precyzyjną myślą wiedziony, okrężnie i historycznie 
zbliżałem się 
do końca, gdy nagle w zakamarku instynktu samozachowawczego błysnęło mi, że 
człowiek 
za biurkiem cierpi na nadkwasotę. Więc przeciąłem ścieżki wywodu, bo niektórzy 
twierdzili 
nawet, że szef podejrzewa u siebie wrzód żołądka. Przetarłem dłonią oczy i 
spojrzałem na 
człowieka siedzącego za tamtym meblem jak w twierdzy własnej hierarchii. Zapadł 
się 
w fotelu, miał ciężkie powieki, a ja, już czujny, w tamtych oczach dojrzałem 
cierpienie. 
Wówczas wziąłem ostry zakręt i wskoczyłem w efekt ostatniego zdania, które 
miałem 
w zanadrzu.
Po mnie inni niewiele mieli do powiedzenia. Ale nie można im tego wytłumaczyć. 
Z paru stron wyskoczyły ochoczo ręce. Widziałem, jak dyszeli, nabierając rozpędu 
do słów. 
Słowa, słowa! Nie zostawiłem ich wiele po sobie. Jeszcze Kwaśniak dorwał się do 
głosu, bo 
jego ręka wystawała ponad głowy już na moim zakręcie historycznym. I co za 
rewelacje od-
krył przed nami? To, że nie rozumie młodzieży, bo jest już stary, ale kiedyś 
także był młody. 
Wiedziałem, że zaraz zaczną się opowiadanka, bo jak Kwaśniakowi pozwolić, to 
zaraz grzęź-
nie we wspomnieniach. Tyle lal w ruchu, ale mówić się nie nauczył. Dostrzegłem, 
że Jaczycki 
patrzy na starego. Ale i człowiek za biurkiem otworzył oczy. Dwa razy okręcił 
ołówek mię-
dzy palcami, potem stuknął nim w środku zdania tamtego.
- Uważam - powiedział - uważam temat za wyczerpany. Założenie ogólne jest 
słuszne, 
a młode pokolenie jak zwykle pójdzie z nami, oczywiście przy naszej pomocy. Na 
tym pragnę 
zakończyć dzisiejszą naradę.
Teraz ja opuściłem powieki, aby się ukryć przed obecnymi. Wiedziałem, że trzeba 
przetrwać taką chwilę, nie zdradzić im swoich oczu, nie dać im patrzeć w swoje 
znierucho-
miałe od triumfu źrenice. Trzeba opanować twarz, aby myśleli, że nic się nie 
stało. Tylko gdy 
tłumek parł już do drzwi, odważyłem się spojrzeć na człowieka za biurkiem. I 
spotkałem jego 
wzrok senny, taksujący. No tak, on także wiedział, czyje to było zebranie. Czy 
mi to wyba-
czy? Na szczęście wszystkim wiadomo, że ma ten swój rozklekotany żołądek i boi 
się no-
wotworu, co zmienia trochę proporcje innych zdarzeń.
Idąc do drzwi przeszedłem blisko, patrzyłem mu na ręce. Wciąż obracał ołówek. 
Pew-
nie czekał, aż wszyscy wyjdą, aby zasłuchać się w swoje ciężko pracujące 
wnętrzności. Sie-
dział, był niżej ode mnie, skórę na ciemieniu miał napiętą i bladą, taka polanka 
w krzaczkach 
krótkich włosów. A jednak podniósł głowę i powiedział:
- Dziękuję za pomoc.
Schyliłem się, moje dłonie wykonały łagodne półkola. Odżegnałem się od zasług i 
to 
było właściwie szczere. Przecież nie jemu chciałem pomóc. Szedłem wolno w stronę 
drzwi. 
Żadnych rozmów na półosobności, żadnego chwytania okazji. Tamci jeszcze w 
drzwiach pa-
trzyli na szefa, przyciągała ich twarz z drugiego brzegu biurka. A ja się nie 
śpieszyłem. Niech 
się towarzystwo, niczego nieświadome, rozejdzie do swoich pokojów. To była jakaś 
delikat-
ność z mojej strony. W niczym jednak mi nie przeszkadzała, w gruncie rzeczy ją 
lubiłem, 
więc póki znała swoje granice, mogłem ją tolerować.
Po tamtej naradzie zaczęła mnie jednak nachodzić pewna wątpliwość. Nic groźnego, 
ale ta myśl wracała jak banalny refren. Nie byłem pewny mianowicie, czy nie 
przesadziłem. 
Czy dając się unieść słowom nie naruszyłem równowagi tematów, którymi się 
karmili kole-
dzy podczas godzin, kiedy pełnili w gmachu różne funkcje? Dotąd w czołówce był 
Jaczycki 
i to miało swój określony sens. Kanalizował, można powiedzieć, ich ciągoty do 
ocen. Były 
orbitą, po której i ja się kręciłem, dotąd jednak nie zauważony w tym tańcu, 
szczelnie izolują-
cym przybysza. I było dobrze, że zaangażowany już osobiście, znajdowałem się 
jeszcze 
w tłumie, nawet jeśli czasem mówiłem głośniej niż inni. Powtarzali moje słowa, 
ale nie wie-
dzieli, kto był pierwszy. Nie powinni byli tego wiedzieć. Ale teraz, po tej 
naradzie, o kim 
mówili tam, gdzie mnie nie było, gdzie niczego nie mogłem słyszeć?
Mam aktywny stosunek do wszystkich właściwie - poza tamtą jedną - spraw, które 
weszły w moje życie. W zasięgu mojej, choćby tylko psychicznej, obecności chcę 
wiedzieć, 
jak toczą się wydarzenia, śledzę każdą zmianę w kolejnych układach. Krążyły o 
mnie słuchy, 
że niedawno zrezygnowałem z wyjazdu za granicę, gdy na kolegium miała być 
omawiana 
pewna sprawa personalna. Zresztą w najmniejszej mierze mnie osobiście nie 
dotyczyła. 
Oczywiście, jeśli założymy, że istnieją w określonym zespole sprawy personalne, 
które nas 
nie dotyczą. Nie pojechałem, koledzy przez jakiś czas patrzyli na mnie uważnie, 
a Kazio 
Chądziel próbował nawet zrobić z tego dowcip. Tamten dowcip mu się nie udał, 
więc puścił 
nowy, że Jaczycki traci na wadze tracąc w naszych oczach. To odwróciło ode mnie 
uwagę 
kolegów i moja dziwna decyzja została zapomniana. Gdyby nie starania o paszport 
i wiadomość o moim właśnie wyjeździe - nikt by nie zwrócił uwagi, że kieruje mną 
wybór nie 
zawsze doraźnych korzyści, bo wtedy, w tym samym gabinecie, potrafiłem siedzieć 
cicho. 
Rozstrzygał się czyjś los, a ja patrzyłem na koniec mego buta. Ani pyłka, ani 
smużki, noga 
zarzucona na nogę, rozluźnienie, zupełna obojętność.
Zresztą sprawa była przesądzona i każdy wiedział, jak się to skończy. Nawet się 
nie 
zdziwiłem, że właściwie to był monolog. Patrzyliśmy bez pretensji na skazanego. 
Nie miał 
wiele do powiedzenia, więc milczał, kiedy padały argumenty z wielkich i ciężkich 
jak kamie-
nie słów. Zresztą nie ten człowiek, już wyrzucony za burtę, mnie obchodził. 
Ułożony 
w krześle patrzyłem na polerowany nos trzewika, ale ani na chwilę nie wygasło we 
mnie 
oczekiwanie. Tężały mi ramiona przy każdym skrzypnięciu drzwi. Nie odwróciłem od 
razy 
głowy, ale wiedziałem, że to nie on. A po to przecież zostałem, by widzieć w nim 
pierwsze 
kiełkowanie strachu. Do końca, do decyzji nie przyszedł jednak. No, może także 
innym, ale 
na pewno mnie zrobił niezły kawał. Rozgniotłem papierosa na trociny i wyszedłem 
na kory-
tarz. Ponieważ w jego pokoju mogłem znaleźć jakieś wytłumaczenie, poszedłem tam, 
nawet 
bez pretekstu. Właśnie dlatego, że wychodzę zawsze takim sprawom na spotkanie. W 
pokoju 
było paru, omawiali decyzję wydalenia, nakładając szaliki i palta. Mruczeli 
właściwie półz-
dania, niewyraźne i basowe, jakby nagle na wszystkich spadła angina. Ale jego 
nie było. 
Oczywiście nie pytałem, co wykombinował. Wyszedłem z gmachu w tamtym 
towarzystwie, 
ale na pierwszym zakręcie wybrałem inny niż oni kierunek. Moi szanowni koledzy 
teraz już 
pełnym głosem komentowali swoje dzisiejsze milczenie. Można by pomyśleć, że 
wczoraj 
przyszli na świat i dlatego odgrywali przed sobą naiwność.
A Jaczyckiego spotkałem następnego dnia w toalecie. Myl już ręce, gdy wszedłem. 
Toalety u nas to salony, sale szpitalne, sama przestrzeń, biel i kafle uzbrojone 
w nikiel. Prze-
mogłem potrzebę, która mnie tu przywiodła, stanąłem przy nim. Patrzył na swoje 
dłonie 
w soplach mydlin. Spod brzegu rękawów nie było widać kusych mankietów koszuli.
- Cóż to, chorujemy? - zapytałem, może nawet współczująco.
- Kto? - odpowiedział i już wiedziałem, że chce wygrać na
- Nie ja i nie inni, bo byli wczoraj na zebraniu.
- Ja nie choruję - rzekł i strzepnął z dłoni pianę. - Czuję się zupełnie dobrze.
- Więc pewnie spacer zdrowotny, kiedy kolektyw decyduje w trudnej sprawie?
- A czy kolektyw zadecydował? - ujrzałem jego oczy w lustrze. To nie było nawet 
pytanie. Był ciekawy mojej twarzy, nie mojej odpowiedzi.
- Decyzja była słuszna - powiedziałem głośniej, niż było warto. - I wielka 
szkoda, że 
tak sobie uciekacie. Wielka szkoda.
- Wielka? Może. Ale szef lepiej o tym wiedział, kiedy wysłał mnie na miasto.
- Szef? O tej samej godzinie? - pytałem idiotycznie, a Jaczycki uśmiechał się do 
lustra, 
a przez to lustro do mnie.
- Widocznie na tę godzinę chciał się mnie pozbyć.
Już wycierał ręce, a ja zamknąłem się z trzaskiem w klozecie. Ten Jaczycki nie 
po to 
przecież chodzi po świecie, aby mnie uspokajać.
Dlatego pamiętając o tamtych rękach śliskich od mydła, patrzyłem potem na rękę 
z ołówkiem. Patrzyłem i czekałem. I usłyszałem: „Dziękuję za pomoc.” No, 
wiadomo, że nie 
mógł inaczej powiedzieć. Ale czy to było wszystko? Jakieś odcienie umykały przed 
moim 
wzrokiem. A może były i słowa nie przeznaczone dla mnie? Tak, przez chwilę w 
tamtym dniu 
straciłem panowanie nad sobą, za dużo powiedziałem, to mogło przyśpieszyć 
wydarzenia, ale 
mogło być także pomyłką. Ja się odkryłem, a człowiek za biurkiem powiedział 
kilka nieunik-
nionych słów. I nic ponadto.
Szedł Pierwszy Maj, kwietniowe południa w słońcu były cieplejsze niż powietrze 
w gmachu, wieczory też już były niepokojące i młodzi uciekali z masówek. Owszem, 
podej-
mowali hasła, które z naszą pomocą sami przedtem rzucali, ale to wszystko działo 
się przy 
wielkiej absencji. Uciekali w pierwszą zieleń, gnani instynktem życia kryli się 
w zaroślach 
lub, co dziwniej, po piwnicach, które pękały w szwach od tłoku i dzikiej muzyki. 
Zamknąć 
parki i podziemia? Kto mógł podjąć taką decyzję? Nowa fala rodem z dalekich 
krajów już ich 
porwała, młodzi nie chcieli patrzeć za siebie. Trzeba było i nam przyśpieszyć 
kroku. Uczest-
niczyliśmy w ich masówkach, to była przecież nasza robota, tak patrzeć w ich 
twarze, otwie-
rać im czaszki, aby wiedzieć, gdzie kończy się szaleństwo, a zaczyna metoda.
Nie lubiłem tych wizyt, były zbyt jednostkowe, zbyt wąski dawały obraz sytuacji. 
Zawsze łatwiej mi było gotowe cegiełki cudzych meldunków składać w aktualne 
uogólnienie, 
ale i ja chodziłem do zakładów pracy, właśnie aby nie wyjść z szeregu tych 
samych obowiąz-
ków.
Tego dnia przyczepiła się do mnie Matulakowa. Dobrze wiedziałem, dlaczego to 
zro-
biła. Mogłem jednym zdaniem obnażyć jej słabość, spętać ją jej własnym 
niepokojem, ale nie 
uczyniłem tego. To już nie było żadne odkrycie, nie dawało satysfakcji, jaką 
stanowią dla 
mnie psychologiczne zgadywanki. Zresztą Matulakowa nie była partnerem do gry. 
Nie znoszę 
ludzi wiecznie szukających odpowiedzi, jeszcze bardziej nie znoszę kobiet w tym 
wieku, któ-
ry odejmuje im magnetyzm płci, a nie daje jeszcze wdzięku starości. My, 
mężczyźni, inaczej 
przechodzimy ten próg. Dla nas pożegnanie pełni życia nie jest rozkładem przed 
śmiercią. 
Jestem wrażliwy na kobiety. To ani zaleta, ani wada, to tak jak wrażliwość na 
kolory czy mu-
zykę. Dlatego przykra jest dla mnie obecność istot, które przestały być 
kobietami.
Matulakowa wiedziała, że idę. Nie kryję się z decyzjami, których spełnienie 
wymaga 
ode mnie pokonania wewnętrznych oporów. Jest to wartość nie spotykana 
powszechnie 
i nawet jeśli w tym, że potrafię wziąć się w garść, nie ma mojej zasługi, to 
jednak nie powinna 
zostać przypadkiem zupełnie prywatnym. Często zbyt szczelnie zamykamy się przed 
ludźmi, 
a potem mamy pretensję, że widzą nas inaczej. A czy to dziwne, że po prostu nie 
wiedzą?
Kiedy więc zaczęła się kręcić: a to porządek w papierach, a to kłusem do 
umywalki, 
a to herbata na stojąco, jakby jej pociąg uciekał, a wszystko w szybkich, 
pełnych tremy spoj-
rzeniach w moim kierunku - od razu wiedziałem, że Matulakowa postawiła dzisiaj 
na mnie. 
Oczywiście, przy wieszaku stanęła gotowa, zanim narzuciłem palto.
- Zabiorę się z wami. Właśnie miałam zamiar, część załogi to kobiety, trzeba 
przeana-
lizować.
Jak już zaznaczyłem, widok takich Matulakowych nie budzi we mnie frywolnych na-
strojów. Tym razem jednak prawie otwarcie prychnąłem wesołością. Niestety, 
Matulakowa 
jest bardzo łatwowierna, ufa więc, że można przyjąć za dobrą monetę jej wykręty.
- Ależ proszę, jedziemy - powiedziałem ochoczo, wciąż jeszcze pełen tego 
łaskotliwe-
go drżenia. - We dwójkę zawsze raźniej - dodałem niepotrzebnie. Tylko że moje 
niepotrzebne 
słowa często tak określam po fakcie. „Trzeba jednak uważać.” Tę myśl schowałem 
głębiej niż 
wszystkie zdania, którymi się po drodze bawiłem z Matulakowa.
A ona terkotała niestrudzenie, w tej obawie, aby między nami nie było milczenia. 
Pa-
trzyła na przykład przez szybę samochodu i oceniała miasto. Pozytywne były to 
oceny, więc 
i ja sic wtrącałem, a moje słowa stawały się paliwem, na którym pracowała przez 
następne 
minuty. Stwierdziłem przy sposobności, że jedną z lektur Matulakowej był rocznik 
staty-
styczny. A w tym wieku zanikających hormonów musiała to być ciężka praca dla 
pamięci! 
Widziałem, jak rzucając cyfry, z wysiłkiem unosiła wąsiki. W pewnej chwili 
uderzyło mnie 
krótkie, lecz ostre spostrzeżenie: czy nie liczy się ze mną bardziej, niż sobie 
tego życzyłem?
To nie był gabinet, tylko pomieszczenie w baraku. Telefony stały na krześle, bo 
na 
stole nie było miejsca. Dyrektor wstał szybko i powitał nas poprawnie, bez 
zdziwienia. Miał 
szczupłą twarz i mocne ramiona, jak człowiek, który od lat pracuje fizycznie. I 
tak właśnie 
wyglądał, zanim podniósł się zza papierów i żelastwa. Dopiero potem widziało się 
podusz-
kowaty brzuch, wystający i osadzony nisko pod paskiem spodni...Rozłożyło faceta 
dyrektor-
stwo” - pomyślałem, bo znałem ten sposób obrastania tłuszczem. I tę poprawność, 
kiedy się 
tak wpadało przed końcem zmiany.
- No cóż, porozmawiamy sobie? - zapytałem lekko, jakbym niczego innego tego dnia 
nie pragnął.
- Tak, tak, zaraz ich zbierzemy. To dobrze, że o nas pamiętacie. Zawiadomię 
tylko 
majstrów. - Chwycił za jedną słuchawkę, potem za drugą, i znów za pierwszą. Ale 
nie czekał, 
aż się tam ktoś odezwie. - Pójdę, zobaczę w oddziałach, zaraz wracam. - 
Wyskoczył zza biur-
ka, dziesięcioma palcami przeczesał włosy, jakby łapał się za głowę. - Może 
dzisiejsze gaze-
ty? Tam zaraz skończą, przyjdę po was. - I wybiegł, obciągając marynarkę na 
rozpychających 
ubranie biodrach.
Wzięliśmy po gazecie, ja i Matulakowa, i siedzieliśmy jak w czytelni. W 
powietrzu 
stał kurz i pachniały smary, pewnie od tych części maszyn na stole. Za oknem 
widać było 
jakieś rusztowanie i nieruchomy pysk dźwigu nad nim. A za dźwigiem tło nieba. 
Wiedziałem, 
że pod lekką siatką budowy leży ciężkie, głębokie błoto, w którym nogi zapadają 
się do ko-
stek. Wiedziałem, że na rusztowaniach wiatr zrywa deski i dzieli ludzi od 
siebie. Tam, wyso-
ko, każdy był sam nad przepaścią. Zająłem się polityką międzynarodową. W Genewie 
znów 
szły targi, a każdy z kontrahentów nie był pewien, co drugi może i chce 
ofiarować. Mechani-
ka gry jednak bardzo się powtarza. Ograniczoność chwytów. Skatalogowane pomysły. 
Zare-
jestrowane od dawna słowa. Powtarzalność gestów. Tylko komórki tkanek w różnych 
organi-
zmach są różne, różnie się rozwijają. Istnieje więc margines przewidywania, w 
każdej grze 
można się wszystkiego nauczyć, a jednak nie wszystko jest wiadome. I nawet nie o 
wynik tu 
chodzi, bo ten można wydedukować z przebiegu posunięć. Nie, co innego jest 
nieuchwytne, 
zawsze jest ryzykiem, ważeniem rzeczy bez ciężaru, lecz obecnych - i 
decydujących bardziej 
od zwykłych faktów, które pewni ludzie nazywają wartością realną.
- Czy myślicie, że on się nas boi? - Wróciłem z Genewy do bliższych mego życia 
okolic, spojrzałem na Matulakowa.
- Kto? I dlaczego właśnie nas? - Gazeta leżała na krótkich i spadzistych udach 
Matu-
lakowej. Trzymała ją silnie dłońmi, by nie zsunęła się w podkowy stwardniałego 
błota na 
podłodze.
- Dyrektor, no wiecie. Właściwie to mi go żal - mówiła z piersi, na 
westchnieniach, 
była widocznie szczera. Podniosłem między nami gazetę.
- Sam mogłem tu przyjechać. Przecież nie ja, tylko wy... - zacząłem podnosić 
głos, ale 
w tej chwili zjawił się dyrektor. Znów był pogodny, nawet zacierał ręce 
odstawiając od bioder 
łokcie. Ale wyglądał tak, jakby po tym obchodzie wrócił zziębnięty.
- No to prosimy - powiedział, stojąc ze złożonymi dłońmi. - To pewnie długo nie 
trwało?
- Ależ skąd, nigdy w życiu - poderwała się Matulakowa, gubiąc gazetę: Dyrektor 
przyklęknął, łapał rozsypane pod krzesłem strony.
Byłem już na korytarzu, kiedy dyrektor zdążył zabiec mi drogę.
- Nie tam, towarzyszu, nie tam - popchnął mnie w innym kierunku. - Po co zaraz 
wiec, 
cała ta pompa? Są w bufecie, tam wygodniej, można pogadać.
- W bufecie? - Nie chcę, aby myślano, że mi brak poczucia humoru. - Cóż to, 
likiery 
i czarna kawa?
- Jak już, to nie likiery, normalni ludzie. Ale u nas bezalkoholowe W tym 
bufecie, 
znaczy się. - Wpadł w ton prawie prywatny, mówił za dużo, nie bardzo go 
słuchałem.
Zanim tam doszedłem, wiedziałem już, o co mu chodzi. Nie lubię, jak w takich wy-
padkach ktoś zbyt dba o moją wygodę. W podobnej troskliwości kryje się 
przeważnie cudzy 
interes. Oczywiście, nieraz to stwierdzałem, potrafiłem usłyszeć wyraźnie tamte 
przymilne 
nutki. Wtedy zawsze baczniej patrzyłem naokoło siebie.
No tak, jedno spojrzenie na ten przybytek wystarczyło. Była to salka wybielona 
wap-
nem, miała dwa okna z papierowym szlaczkiem nad framugą, a w głębi stał bufet 
nakryty 
prześcieradłem. Za bufetem, jasna wśród ludzi w paltach, stała szeroka blondyna 
w białym 
fartuchu, jeszcze od tego większa. Miała minę, jakby czekała na pierwszy numer 
cyrkowego 
programu. Stolików było może dwanaście, krzeseł pewnie cztery razy tyle, ale nie 
wszystkie 
były zajęte. Kilku młodych ludzi stało przed blondyną, myśmy zatrzymali się w 
progu, ona 
machnęła ręką w naszą stronę i tamci odeszli od bufetu. Nie śpieszyli się, 
głośno przesuwali 
krzesła po sękach w podłodze.
Siedliśmy przy stoliku, który był wolny i miał trzy kwiatki z pierza w glinianym 
dzba-
nuszku. Spojrzałem, to była ściana młodych twarzy. Wydawało mi się, że nawet 
kolorem 
oczu nie różnili się od siebie. Jedni patrzyli w okna, inni na nas, ale bez 
ciekawości. 
W ciepłych ścianach siedzieli w kurtkach, prochowcach i wiatrówkach. Nawet 
szalików nie 
rozluźnili pod szyją.
Spojrzałem na dyrektora, napotkałem jego wzrok, ale nie będę pił jego piwa - 
tylko 
dlatego, że tu przyszedłem. Nie odwróciłem oczu i kiwnąłem przyzwalająco głową. 
Przecze-
sał palcami włosy i zaczął mówić. Teraz stał się inny, miał laką minę, jakby 
zarastała mu 
krtań, z której szły stosowne do tematu słowa. To pewne, że dyrektor mówcą nie 
był. W jego 
głosie ani na chwilę nie milkła prośba o wyrozumiałość, że musi klecić takie 
toporne zdania. 
Nawoływał nie wołając, rzucał cyfry, dobrze je znał, mówił z pamięci, ale co z 
tego? Tamci 
patrzyli na niego obsunięci w krzesłach, kołnierze okryć podchodziły im pod 
uszy, szaliki na 
brodę, nawet nie rozmawiali między sobą i nie dawali dowodu, że żyją. Było wśród 
nich kilka 
dziewcząt, miały czerwone usta, białe policzki i drobne, posiekane ondulacją 
grzywki albo 
jajowate kopiec włosów nad karkiem. W tej części widowni czasem coś błyskało, 
miały na-
dęte twarze, ale ich ruchliwe spojrzenia szły ku twarzom mężczyzn. „Oto na co 
nam przy-
szło” - pomyślałem. Wyobraźnia podsuwała mi jednoznaczne sytuacje, w których te 
rzeczy 
przejawiały prawdopodobnie największą aktywność. Spojrzałem z ukosa na 
Matulakową. 
Patrzyła na żeńskie podpory organizacji, w jej oczach była nadzieja sukcesu, ale 
także zwy-
czajna bezradność. Dyrektor mówił dalej, patrząc w sufit. Ja pobieżnie liczyłem 
obecnych, 
aby potem strzelić w niego cyfrą. Bo wiedziałem już, że przedmiotem tej wizyty 
nie będą ci 
tutaj, tępi i znudzeni. Ale dyrektor też coś miał w zanadrzu. W pewnym momencie 
otworzył 
szeroko dłoń i wskazał na mnie, że niby chcę zabrać głos. Cóż, to nie było 
trudne, ale przez 
chwilę patrzyłem na tego chudzielca z brzuchem, wytrzymałem go czas jakiś w 
oczekiwaniu. 
Potem wstałem i powiedziałem tonem, jakim się rozmawia w rodzinie przy 
wieczornej herba-
cie:
- Wiem, że jesteście po zmianie i chcecie iść do domu. Na dworze wiosna, a my tu 
was trzymamy. Wasz zakład jest zakładem młodym, w rozwoju, ale nie cyfry mają w 
tej 
chwili znaczenie - nic powstrzymałem się od przytyku, choć nie spojrzałem teraz 
na dyrekto-
ra. - Chodzi o to, jakie są wasze zamiary, co zrobicie, aby hasła pierwszomajowe 
wprowadzić 
w czyn. Nie jesteśmy tu, aby przemawiać, to ani miejsce, ani okazja - rzuciłem 
półdowcip, 
pokazując na ściany. - W bufecie nie urządza się przecież manifestacji, prawda?
Siadłem i patrzyliśmy na siebie z dwóch stron tych stolików. Miałem na twarzy 
pe-
wien rodzaj pogody, który niejednokrotnie wypróbowałem. Nieraz już zmniejszał 
większe 
dystanse niż ta odległość tutaj. Ludzie w krzesłach poruszyli się, miętosili 
okrycia, wtedy 
z trudem opanowałem nagłą niepewność: chyba nie wstaną, nie wyjdą ot tak sobie. 
Chociaż 
nastały takie maniery, za które jeszcze niedawno pracownik miałby parę 
niewygodnych słów 
w aktach personalnych. Ale oni teraz z niczym się nie kryją. Chwile biegły, 
czułem, że nie 
wolno mi natrętnie ich zapraszać. Wtedy jakby wypchnięty ze stołka jeden się 
podniósł 
i powiedział:
- Do haseł człowiek się przyzwyczaił. Ale na co dzień nie hasła robi, tylko 
robotę. Jak 
z nią będzie, o to lepiej zapytajcie. Każdy chce zarobić, no to się zrobi. Tylko 
ja bym powie-
dział, żeby nie czekać na części, jak coś nawali. A czasem człowiek przychodzi i 
stoi jak głu-
pi przy tokarce. Takie są moje uwagi i kolegów w sprawie haseł.
Popatrzyłem na dyrektora i Matulakową. To przecież właśnie ja potrafiłem zmusić 
tamtych do przełamania ciszy. Niewiele tego było, w dodatku nic oryginalnego, bo 
wiadomo, 
jak jest z kooperacją. Ale zawsze to było lepsze niż nic. Może by się ktoś 
jeszcze odezwał 
bardziej konstruktywnie, ale nagle wyskoczyła Matulakową.
- Widzę na sali kobiety - rzekła z nagłą odwagą. - Może któraś naświetli, jak to 
jest 
z tą absencją w zakładzie. Doszły nas sygnały, że kobiety mają niską wydajność.
- Zależy w czym! - krzyknął głos z tyłu. Poczułem znane stężenie w ramionach.
- Ale mu wesoło! - odpowiedziała któraś z dziewcząt piskliwie.
- A co, rozmowa się nie podoba? Władza nam powiedziała, że tu nie wiec.
Patrzyłem na Matulakową. Sama tego chciała. Oni się lubią w łóżku, a nie lubią 
w robocie. Nic nowego.
- Proszę na temat! - krzyknęła desperacko moja sąsiadka.
- Temacik można zasunąć, chociaż nie dla wszystkich.
Śmiech poszedł po sali. Trzeba było interweniować.
- Absencja to poważny problem - powiedziałem i Matulakową usiadła. - Ale tu, 
w zakładzie, to tylko są objawy. Sedno sprawy leży gdzie indziej, kolega ma 
rację. - Płaciłem 
im za to, że się zatrzymali na tej granicy. Niestety, dyrektor wykazał 
gorliwość, kiedy już 
było spokojniej.
- Może któraś z koleżanek wyjaśni towarzyszce - zachęcał.
- Czemu nie, można - wstała dziewczyna w kopiastej fryzurze. - Choć pan dyrektor 
wie tak jak my. Kiedy kobieta ma dziecko i męża, to ona ma przyczyny. Dzieci 
małe, przed-
szkola nie ma, na ulicy się chowają. Matka jest matką. Ona w sortowni, a 
tymczasem serce 
boli, co tam w domu. A jak dzieci chorują, to co, chłop siedzi po nocach? Matka 
siedzi. Życie 
trzeba rozumieć. Z przeproszeniem dyrekcji, na lepszych stanowiskach mężczyzn 
postawiła. 
A wiadomo, dzieci robić to każdy potrafi. Tylko doglądać, jak rosną, nie ma 
komu. Potem się 
mówi, że są sygnały, bo absencja.
- Bez agitacji, koleżanko!
- Skończyły się czasy!
- Koleżanka wlecze się w ogonie!
- W czym, towarzyszu, bo nie dosłyszałam?
- Ale ich ruszyło!
- A własne dzieci policzyłeś?
- Ja nie jestem buchalter!
- Amant się znalazł! Przynajmniej alimenty płacisz?
- Do kieszeni nikomu nie zaglądać, mam taki wniosek!
- Więcej macie w tych kieszeniach niż my!
- A po pijaku kto sobie święto robi?
- Co to, czy dzisiaj święto kobiet, czy jak?
- Niech skonam, babski Pierwszy Maj nam nastał!
No i mieliśmy dyskusję o zobowiązaniach. Wcale już nie byli senni. Trwał mecz, 
chwilami nawet miałem wrażenie, że na naszą intencję naciskali pedał. Oglądałem 
ich bardzo 
dokładnie. Chciałem zobaczyć maski i prawdziwe twarze. Czym oni żyli? Dosyć 
istotne dla 
mnie było, dlaczego rozgrywali tę farsę, bo przecież nie o wzajemne rachunki 
dzisiaj im cho-
dziło, na to nie dałem się nabrać. W mojej pracy człowiek może się znaleźć w 
czarnym lesie, 
jeśli nie będzie odróżniał intencji od pozorów.
Wtedy właśnie ona stanęła w drzwiach. Stanęła w tle krzykliwych, zaczepnych 
zdań, 
jakby przywołana tym niepokojem, który rósł we mnie, choć go tak nie nazywałem. 
Patrzyła 
na podniecenie, na czerwone twarze, uniosła wysoko brwi, miała ruchliwe 
tęczówki, ogar-
niała nimi całą salę. Można było sądzić, że widziała kłębek słów, wyrzucony w 
powietrze. 
A ja na chwilę przestałem myśleć, bo ujrzałem siebie jej oczyma. Gorzej: 
ujrzałem cały kon-
tekst tej nieprawdziwej sytuacji, z której dla niej widoczna była tylko ta 
pierwsza, najbardziej 
groteskowa warstwa zdarzeń. Była zbyt daleko, weszła zbyt nagle, aby cokolwiek 
zrozumieć. 
Zresztą nie wiedziałem, czy mogły ją interesować takie dociekania. Czułem tylko, 
jak uwiera 
mnie własne ciało, jak mi jest niewygodnie. A uczucie rozklekotania tej mojej 
całości szło 
z pustki w piersiach, których nie mogłem przewietrzyć oddechem.
Widziałem Matulakową, widziałem, że stała i miała krople potu w wąsikach nad 
roz-
chylonymi ustami. Widziałem, że potem wstał dyrektor i stali tak oboje, 
wspierając się sło-
wami. Nie słyszałem, co mówili. Nie patrzyłem na drzwi, ale wiedziałem, że 
wyszła tak szyb-
ko, jak się zjawiła. Odczekałem jeszcze trochę, aby zebrać rozbitą świadomość. 
Myślę, że już 
nie liczyli na mnie, kiedy wstałem i podziękowałem obecnym za interesujące i 
szczere spo-
tkanie. Zakończyłem okrągłym zdaniem, które nie kosztowało mnie żadnego wysiłku. 
Powie-
działem, że dyrekcja oraz my rozpatrzymy wysunięte postulaty. I pierwszy 
poszedłem do 
drzwi, nie oglądając się na tamtych dwoje. Darowałem sobie tę chwilę samotności, 
układając 
twarz w taki wyraz, aby niczego nie zdradzała.
Tak, warto zaznaczyć tę moją właściwość, nie lubię okazji, które zbyt dokładnie 
mnie 
określają. A tym bardziej jednoznacznych okoliczności, które towarzyszą tym 
okazjom. Oka-
zji, czyli pewnych zdarzeń w życiu człowieka, bo tak to rozumiem - przeważnie 
uniknąć nie 
możemy. Z różnych powodów, w których nasz wybór niewielką gra rolę. Oczywiście, 
czło-
wiek w jakimś dniu życia skazuje się na pewien typ wypadków, przeżyć, i wówczas 
czyni to 
świadomie. Niestety, kulawa jest nasza świadomość. Zdarzenia są łańcuchem, łączą 
się ze 
sobą, mogą spętać człowieka na ileś tam lat, albo i gorzej. Człowiek zaś w 
chwili wyboru 
przyszłych zdarzeń we własnej biografii widzi tylko pierwsze ogniwo. Jak więc 
może być 
odpowiedzialny za resztę? Jest zaskakiwany, musi bronić własnej logiki, choć ta 
ostatnia jest 
już obca zdarzeniom, których określony rodzaj wybrał kiedyś przecież z własnej 
woli. Wolny 
wybór na początku i konieczności w drodze, konieczności tak obce, jak z życia 
innego czło-
wieka - to temat, który często mnie nachodzi, gdy próbuję, już po jakimś czasie 
od począt-
ków, znaleźć własne racje. Znajduję je zresztą i czynię wszystko, aby ich blask 
nie zaćmił się 
ani na chwilę. Ale także uważam, aby w moim zewnętrznym życiu nie świeciły zbyt 
mocno. 
Nie chcę, aby ukazały mnie nagiego, wystawiły na ludzki wzrok, aby moi bliźni 
wygodnie 
mogli sobie mnie oglądać. Wiem już, wiem nie od dziś, że człowiek bez tajemnicy 
jest bez-
bronny. Z wielu rzeczami pogodzić się potrafiłem, (rodziłem się, gdy nie było 
ucieczki, gdy 
układ sił był dla mnie nową kategorią faktów, pułapką losu. Ale nie pogodzę się 
nigdy 
z własną bezbronnością, z tym, że może nastać taki dzień. Dzień, w moim 
przeświadczeniu, 
największej klęski człowieka. Kiedy mogą cię rozpiąć na krzyżu i rozciąć jak 
zająca, aby ci 
zaglądać do flaków. Niby co w tobie siedzi, czegoś nie potrafił strawić, czy 
wszystko jest 
zdrowe, z treści i koloru, w twoim wnętrzu. No cóż, nie stać mnie na luksus 
ludzkiej ciekawo-
ści. Wiem zresztą, że nie tą gotowością mierzy się siłę człowieka.
Więc niezbyt chętnie szedłem na miejsce zbiórki. Trzeba jednak przyznać, że mamy 
chyba jakiś układ z ponadziemską najwyższą instancją. Od wielu lat w ten dzień 
nie nawaliła 
pogoda. Owszem, w nocy spadł deszcz, a w okno trzaskał wiatr, jakby zanosiło się 
na trzyd-
niówkę. Pogoda bardzo na mnie działa. I kiedy natura wyzwala po nocach ciemne 
siły, rosną 
ściany, które dzielą mnie od spokoju. Leżałem na wznak, słuchałem szarpaniny za 
oknem, nie 
było w niej żadnej harmonii dźwięków. Wiatr zaciekle, w porywach walczył z 
deszczem.
- Po co do ciebie przyszłam? - zapytała Helena. Leżała na moim ramieniu 
i wyglądaliśmy na parę, która właśnie odpoczywa po miłości.
- Miałaś przyjść. Słuchaj, co tam się dzieje.
- A co się dzieje z nami? Czekałeś na mnie?
- Oczywiście - nic mądrzejszego nie mogłem znaleźć. Nie tylko słowa, ale cały 
system 
odbiorczy był we mnie jak wata. Dotykałem kolanem jej kolana. Helena ma długie i 
smukłe 
kończyny, a nogi goli dla pełnej doskonałości. Nie wiem, czy robi to regularnie, 
ale czasem 
ma łydki kłujące jak kaktus. Trudno powiedzieć kobiecie, że dbałość o wygląd 
gdzieś się 
kończy. Przeważnie w chwili, kiedy wchodzi się z kimś do łóżka. Dzisiaj nogi 
Heleny nie 
były przyjemne w dotyku. Odsunąłem się od niej nieznacznie. Lekko, prawie 
łagodnie. Wie-
działem, że wszelkie gwałtowne ruchy w takiej sytuacji są dowodem albo 
pożądania, albo 
obojętności. Helena uniosła się na łokciu:
- Powiedz, że naprawdę na mnie czekałeś.
- Po co? Przecież leżymy razem. Nie żądałaś deklaracji, kiedy zdejmowałaś 
sukienkę.
- Nie mów tak. Mogłeś mnie obrażać, zanim to zrobiłam. Po wszystkim trzeba bar-
dziej uważać na słowa.
- Dlaczego?
- Bo wtedy człowiek trudniej kłamie.
Po wszystkim? Po czym? Nic się nie stało, a tego wieczora naprawdę byłem czysty 
jak 
ministrant. Helena oparła głowę na dłoni, ciało na jednym biodrze. Przypominała 
postać na 
katafalku, twarz w cieniu miała bezbarwną, były tylko linie rysów. Nie widziałem 
jej oczu, 
opuściła na nie powieki, aby odgrodzić się ode mnie. Poczułem niecierpliwość, bo 
to był wia-
domy znak. Kiedy Helena ucieka tak ode mnie, a raczej od mego wpływu na nią, 
wtedy 
wiem, że czekają nas podsumowania. Naprawdę nie miałem na to ochoty.
- Słuchaj, Mirosławie - powiedziała prawie barytonem.
Więc było właśnie tak, jak myślałem. Nie mogła mi darować, żeśmy spędzili ze 
sobą 
godziny, a ja nie dałem jej dowodu, że leży z człowiekiem, który może ją 
szantażować miło-
ścią. Kobiety niełatwo wybaczają takie rzeczy. Szczególnie gdy po sentymenty 
przychodzą 
z trzeciej ulicy, w okropna pogodę.
- Daj spokój - rzekłem więc, uprzedzając jej atak. - Jestem taki rozkręcony, to 
ta po-
goda. Wiesz, że dobrze mi z tobą.
Słusznie robimy powtarzając niektóre zdania w intymnych sytuacjach. Nie chcę 
obli-
czać, jak często je mówimy. Ale zastępują nam wiele innych, trudniejszych słów, 
ratują 
z kłopotów. Posąg pochylił się nade mną, odzyskał wzrok. Wiedziałem już, że 
teraz pójdzie 
łatwiej.
- Serce? Masz jakieś przykre sensacje?
- Nie, nic nie czuję - odpowiedziałem szczerze, ale od razu się poprawiłem - 
prawdo-
podobnie jednak to ciśnienie. Mam takie skoki, wiesz, i to mnie zbija z nóg.
Czasem wystarczy wprowadzić partnerkę w dziedzinę fizycznych dolegliwości, aby 
wybaczyła brak męskich starań o jej satysfakcję. Wtedy bowiem mimo wszystko 
czuje się 
komuś potrzebna.
- Masz kłopoty? No, powiedz - mówiła półgłosem, już udobruchana. Przyczyna 
i skutek były teraz dla niej jasne. Od razu poprawił się jej nastrój.
- Kłopoty? W mojej sytuacji nie bardzo się z nimi liczę. Są częścią, organiczną 
częścią 
tego, co robię.
- A jednak za to płacisz - zmieniła pozycję na wygodniejszą. W jej głosie 
usłyszałem 
intonację, jakby była zadowolona z tego odkrycia.
- Płaci się tym więcej, im mniej człowiek zdaje sobie sprawę z napięć, którym 
podle-
ga.
- To jest twoja cena władzy, Mireczku.
Uniosła wyżej głowę na poduszce, teraz dokładnie widziałem rzeźbę jej twarzy. 
Ko-
bieta staje się piękna, kiedy jest dumna z mężczyzny. Parę razy to zauważyłem.
- Nie żartuj, to nie jest byle zajęcie. Czasem myślę, że walka o pewne rzeczy 
zabrała 
mi trzecią część życia.
- To jest piękne - westchnęła radośnie. - Chcę powiedzieć, że piękne, choć 
trudne, taka 
wierność raz obranym zasadom. Jesteś dla mnie bohaterem, słowo daję, mówię 
poważnie. 
Inaczej nie mogłabym być przy tobie.
Tak, mówiła to poważnie. Należała do kobiet, które nie umieją oddzielić oddania 
od 
dekoracji. Pomyślałem, czyby do mnie biegała, gdybym był buchalterem w 
spółdzielni kra-
wieckiej. Takie rozważania irytują mnie jednak.
- Czy to jest dla ciebie najważniejsze, że o czymś tam decyduję? - zapytałem 
cierpko. 
Zresztą domyślałem się odpowiedzi. Helena nie była kozą. Znała reguły gry.
- Nie, no nie całkiem. Wszystko w tobie jest dla mnie ważne. Choć wiem, że nawet 
kiedy jesteśmy razem, to myślisz o wielkich rzeczach. I tak właśnie jest dobrze.
- O wielkich rzeczach? Tak to wygląda z perspektywy. A na co dzień to są 
właściwie 
drobne sprawy, które się pcha naprzód, którym się nadaje znaczenie. Aż dojdą do 
świadomo-
ści ludzkiej, do świadomości ogółu.
- I ty to wszystko robisz, Jezus, jakie to skomplikowane! A potem to się nazywa 
pro-
paganda, czy tak?
- Nie jestem od propagandy. - Ta kobieta, pełna najlepszej woli, wyprowadzała 
mnie 
jednak czasem z równowagi. Znałem ją dość dawno i wyzbyta tajemnicy pierwszych 
spotkań 
stała się moim własnym echem. Tylko tyle.
- Przecież wiem. Ale sami mówicie o znaczeniu propagandy. Że to takie ważne.
- Nie przeceniaj mnie zbytnio - pogłaskałem jej ramię. - To zresztą ładnie z 
twojej 
strony, że potrafisz się wczuć.
- Bo ja uważam, że kobieta i mężczyzna powinni ze sobą rozmawiać. To daje taką 
bli-
skość duchową! Na pewno tego potrzebujesz - zdecydowała. - Ale nie tylko do 
dyskusji je-
stem ci potrzebna, prawda?
Skoczyła jak sprężyna, aby znów być blisko mnie. Czułem jej oddech na policzku 
i było mi przyjemnie z powodu tamtych słów o mojej sile. To była w gruncie 
rzeczy dobra 
kobieta, na każde zawołanie. Nie odsunąłem się od niej, a po chwili uległem 
namowom jej 
dłoni.
Tak, Helena jest wygodna, mogę się w niej przeglądać, choć już’ dość dawno prze-
stałem być na nią wrażliwy. Mówiąc „wygodna” myślę przede wszystkim o tym, że 
nigdy nie 
zapomina o mojej osobowości. Żądam bowiem od kobiety respektowania pewnej 
gradacji 
spraw w moim życiu. Chętnie, owszem, oddaję którejś z nich część mego czasu. 
Wiem, że 
bez tego nie potrafiłbym się obyć. Co prawda szybko sycę moją ciekawość, szukam 
innej jej 
odmiany. Może dlatego, że niewiele w naszych partnerkach jest do odkrycia, a 
może jestem 
dość przenikliwy także w tej dziedzinie wrażeń. Wiem jednak na pewno i nie kryję 
się z tym 
przed kobietą, że jej miejsce ja wyznaczam, a nie ona. I jest to miejsce w 
drugim rzucie linii, 
z których atakuję życie. Oczywiście nie traktuję kobiety tylko jako narzędzia 
rozkoszy, we-
dług znanego i zresztą prymitywnego określenia. Nie mówię „kładź się” i „do 
widzenia”, bo 
takie traktowanie i mnie by we własnych oczach obniżyło. Uważam, że pewien 
sztafaż słów 
i gestów jest w sprawach intymnych wręcz konieczny. Musi trochę grać wyobraźnia 
i przyznaję, że nigdy nie określałem mojej przeszłości seksualnej jako kolekcji 
zimnych przy-
gód. Ale trzeba wiedzieć, jakie są granice instynktów, aby nie naruszyć 
równowagi znaczeń. 
Tak, na przykład, nie spędzam nigdy całej nocy z kobietą. Po prostu wystarcza mi 
czas 
znacznie krótszy, aby poczuć odprężenie i zamknąć wszystko w paru ładnych 
zdaniach. Po-
tem ona idzie do domu, czasem odprowadzam ją do taksówki. A ja wracam, poprawiam 
po-
ściel i układam się do snu według własnych przyzwyczajeń, w przyjemnym poczuciu 
własnej 
niezależności. A także bezpieczeństwa, bo każda z nich trochę je narusza. Myślę 
czasem, że 
tak było od początku.
Helena wyszła przed północą, choć jeszcze w drzwiach patrzyła na mnie tęsknie. 
Ale 
znam tę prawdę: niedosyt najbardziej przywiązuje kobietę. Chociaż nie warto już 
było wal-
czyć o przywiązanie Heleny. Bez zbytniej skromności mogłem bowiem stwierdzić, że 
w jej 
życiu zająłem dość ważne miejsce. Myślę zresztą, że często tak się dzieje, gdy 
mężczyzna nie 
oddaje kobiecie wszystkiego. A Helena była jeszcze jednym dowodem prawdziwości 
tej re-
guły. Po prostu uważałem, że jej czas w moim czasie tego dnia już się skończył. 
Wyszła więc, 
obiecując dzwonić i czekać. Kiwałem głową, zamykając za nią ostrożnie drzwi, aby 
nie po-
znała, że mam jej dość, że chcę być sam. Niestety, takie spotkania nigdy nie 
mają pointy. 
W układzie między mężczyzną a kobietą zaskoczenia bywają zawsze na początku, gdy 
jesz-
cze barwi wszystko ciekawość i własna gra, gdy jeszcze oczekujemy zaspokojenia.
To był jeden z Pierwszych Majów, kiedy godzina zbiórki nie wypadała prawie 
o świcie. Miałem w pamięci te dnie z innych lat, które różniły się od tego nie 
tylko wczesną 
pobudką uczestników pochodu. Inne sprawy były w tamtych pochodach najważniejsze, 
do 
domu wracało się pod wieczór, z twarzą płonącą od słońca, sam też padałem z nóg, 
ale nigdy 
tamtych manifestacji nie zapomnę. Uważam bowiem, że w owej maratońskiej formie 
kryły 
się także treści bardziej długodystansowe.
Oczywiście, wyszedłem z domu nie po to, aby komuś wypominać dawne prawdy. 
Mimo pewnych nastrojów, które o wczesnym brzasku wyrzuciły mnie ze snu ku 
brzegom 
tego dnia, wziąłem się w garść, a nawet zapadłem potem w dodatkową kradzioną 
drzemkę. 
Byłem z siebie dość zadowolony, już stojąc w łazience, patrząc na tamtego w 
lustrze. Taka 
umiejętność przepędzania od siebie irytacji, dyscyplina umysłu, aby nie grzebać 
w rozterkach, 
świadczy chyba o tym, że człowiek potrafi sobą kierować. Nawet w chwili kiedy 
kiepski na-
strój nie wynika wprost z niewygodnych myśli, lecz lęgnie się gdzieś głębiej, w 
wewnętrznym 
drżeniu, w niewygodzie psychicznej. W takich chwilach sztuką jest rozluźnić się, 
zasłuchać 
w wewnętrzne pulsowanie, aby wrócił spokój, nawet sen, ten dowód sumienia bez 
balastu.
Zresztą ranek był świetny, w majowych kolorach, i idąc przez zmienione miasto, 
po-
czułem się naprawdę rześki. Ulice były prawie puste, nie widać było na żadnym 
skrzyżowa-
niu pocztów sztandarowych instytucji w pełnych składach - czekających na swoją 
kolej. Na 
pochód teraz szedł, kto chciał. Ale ja chciałem. Szli tu i ówdzie ludzie ku 
głównym ulicom, 
prowadząc piersiaste żony i niedospane potomstwo. Żony uważały pochód za 
spotkanie towa-
rzyskie, dzieci za ludzki las do zabawy w chowanego. Jedynie głowa domu 
doceniała waż-
ność chwili. Patrzyłem na nich pełen pobłażliwości. Oni nie unikali okazji, 
która mogła ich 
określić. Jedynie dewotki wykorzystały ochoczo tę niby-niedzielę i truchtem 
biegły do ko-
ściołów, ściskając czarne modlitewniki. To dla nich też była okazja do 
załatwienia doraźnych, 
choć zapewne niezbyt doczesnych interesów. Bo trudno było dojść do wniosku, że 
się modliły 
za pomyślność naszych Pierwszych Majów.
Nasz punkt zborny wyznaczono w odnodze wielkiej arterii, którą przechodzić miał 
pochód. Na tyłach jeździły autobusy, ale miały dzisiaj nieprawdopodobne trasy i 
można się 
było w nich ocknąć na drugim biegunie miasta. Szedłem więc aż do samego celu 
piechotą, 
nadając krokom miarowy rytm, oddychając według tego rytmu. Lubię samotne marsze, 
kiedy 
tlen z powietrza rozjaśnia myśli. Z dala od ludzi łatwiej zdobywam się na własną 
logikę 
w jakimś tematycznym ciągu, nie uciskają mnie, nie fałszują wówczas obrazu żadne 
cudze 
sądy, i tak idąc wiem, że naprawdę podążam ku czemuś. Nie jestem pewny, czy 
człowiek 
może się zdobyć na całkowitą szczerość; ja nigdy nie stawiam własnej osoby w 
takiej sytu-
acji, aby tego od siebie wymagać. Podzieliłem życie na odcinki dość drobne, 
ułamkowe 
i przebywając je uważam, aby nie uskoczyć w bok, utrzymać kierunek, kierunek ku 
małym 
celom. Oczywiście wiem od lat, dokąd ta moja podzielona droga powinna w końcu 
zaprowa-
dzić, ale nawet przed sobą nie nazywam tego słowem jednoznacznym. Jest to wielka 
wygra-
na, jak na loterii, i wielu ludzi, stawiając na nią bez korekty wątpliwości - po 
drodze przegry-
wa życie. Bo nie pilnują, nie chcą chwycić i utrzymać celów drobnych, tych po 
drodze. Wię-
cej: bagatelizują sprawy małe, zdobywają się nawet na twarzową dla nich pogardę. 
I tak żyją 
i umierają, dochodząc w końcu jedynie do pogardy dla siebie. Bo kiedyś i na nich 
spada nagłe 
zrozumienie, że popełnili nieodwracalne po latach błędy. Ale na co się przydaje 
świadomość 
głupoty, kiedy wszystko dobiega końca? Co ze świadomości, tej spóźnionej i 
skarlałej, jeśli 
jest skazana już tylko na to, aby prawem biologii przestać istnieć? Wiem, że 
trzeba uczynić 
z niej narzędzie, póki potrafi atakować. Nie chcę popełnić błędu ludzi dla 
siebie wyrozumia-
łych.
Tego pięknego ranka, idąc na pochód pierwszomajowy, myślałem o zadaniu, które 
przede mną stało. Miarowy ruch rozgrzał mi krew, uderzył nią do mózgu, w jakiejś 
minucie 
wszystko wydało mi się dziecinnie proste. Byłem już niedaleko miejsca zbiórki. 
Przystanąłem 
na chwilę, nie wolno przecież ulegać tej euforii. Czy tylko dlatego, że 
łaskotało mnie majowe 
powietrze, miałem być nieostrożny? Cóż to za żenujące uleganie impulsom! Parę 
razy ode-
tchnąłem głęboko, powoli wracałem do równowagi. Nikt na mnie nie patrzył, więc 
mogłem 
uspokoić się wolniej i głębiej. Kiedy ruszałem naprzód, miałem pogodną, bez 
wyrazu twarz 
manifestanta. I nic ponadto.
Moje pobieżne rachunki okazały się w tamtym trochę mylne: w przecznicy było 
ciem-
no od ludzi. Stali na jezdni i na chodniku w bezładnych grupkach, zajęci 
towarzyską rozmo-
wą. Porządkowi w opaskach chodzili bez celu w poprzek ulicy, czasem patrzyli na 
zegarki. 
Nic z tego nie wynikało, choć mieli marsowe twarze ludzi odpowiedzialnych. 
Odpowiedzial-
nych bez rutyny, takich od czasu do czasu. Moja pobieżna ocena okazała się 
mylna, dlatego 
że inni przyszli znacznie wcześniej, na zapas, według przyzwyczajenia. Tylko ja 
wziąłem 
poprawkę na nową godzinę, przystosowałem się do nowych dyrektyw! Poczułem ochotę 
na 
wesołość.
I z tym uśmiechem, ale zacierając jego sens, szedłem ku moim kolegom. Było takie 
dziesięć metrów chodnika, które wydawały się prawie puste w tej zatłoczonej 
uliczce. Stało 
się tak nie wiadomo dlaczego, ludzie tutaj jakoś spłynęli na jezdnię, zresztą 
może tłok wyni-
kał nie tyle z liczby pierwszomajowców, co z nieustannego ruchu. Za tym pustym 
chodnikiem 
stali oni, ci pierwsi, trzymali już transparenty na wysokich drągach i mogli 
patrzeć na każde-
go, kto do nich dochodził. Byli już razem, im było łatwiej. Ja byłem osobno, 
choć już obecny 
na pochodzie, szedłem przez płyty śnieżne od słońca, poddany mojej odmienności, 
ocenie 
tamtych. Wiedziałem, że byłem na krótko tematem ich myśli, może nawet wniosków - 
i zatrzymałem się na chodniku, aby zapalić papierosa. Zapaliłem dokładnie, 
wciągnąłem dym 
i uniosłem głowę z niby witającym, choć jeszcze tamtym uśmiechem. Im 
wystarczało, żeśmy 
tutaj dzisiaj wszyscy przyszli. Jakby mogło być inaczej.
Witaliśmy się więc okolicznościowo, serdecznie. Zauważyłem, że obrano z tej 
okazji 
styl niewymuszony, na granicy dowcipnych komentarzy, trochę piknikowy. Szef 
przyszedł 
bez kapelusza, na szyi miał ekstrawagancki szalik. Przeszedłem przed kolumną, 
stanąłem tro-
chę z boku. Odetchnąłem: chyba zdałem egzamin - i byłem już między nimi. Teraz 
ja mogłem 
ich oglądać. Szef nad okropnym szalikiem prezentował zupełnie zbytecznie 
koleżeńskie wy-
razy twarzy. Po cóż ten wysiłek? Przecież tym nie mógł niczego zmienić. Nie stał 
bynajmniej 
w środku grupy, ale oczywiście stanowił centrum.
Patrzę w inną stronę i widzę Matulakową. Przyszła oczywiście, pewnie nawet była 
pierwsza. Jej nie odstraszą od pochodu uderzenia wieku przejściowego. Ona tę 
okazję traktuje 
zasadniczo i wyczynowo. Zasadniczo - więc nie ustoi w miejscu, robi przegląd 
szeregów, 
liczy obecnych, zagląda ludziom w twarze i jest wyraźnie zadowolona z ogólnej 
postawy. 
Matulakową uważa całą imprezę za sukces osobisty. Poza tym traktuje ten dzień 
jako jeszcze 
jeden zryw ku zwycięstwu. Więc włożyła sportową bluzę, ni to wojskową, ni to 
wiatrówkę, 
która nie dopina się jej na biodrach. Na nogach grube pończochy, przeciw bąblom 
w marszu. 
I trzewiki na połciach wyschniętej słoniny, takie nie do zdarcia, choć dosyć 
koślawe na jej 
artretycznych stopach. Ale Matulakową nie będzie dzisiaj zmęczona, choćby potem 
leżała 
całą noc z mokrym ręcznikiem na sercu. Widać po niej, że czuje się tutaj 
gospodynią. Dlatego 
zapewne podchodzi do Jaczyckiego.
Teraz dopiero go zauważam. Stał między ludźmi, za jakąś rozgadaną grupą, ale do 
niej nie należał. I jakie zajęcie sobie znalazł? Czytał na stojąco gazetę. To 
był parawan, ten 
papier wyżej głowy, i dlatego nie spostrzegłem go od razu. A przecież muszę się 
przyznać, że 
zawsze go widzę, właśnie jego, jeśli jest. Matulakowa nie jest niska, a 
rozlewność kształtów 
czyni ją wręcz okazałą. Więc pochyla się macierzyńsko nad Jaczyckim, biustem 
faluje mu 
przed nosem.
Zaciągnąłem się papierosem, aż dym ugryzł mnie głęboko w płuca. Czego ona od 
nie-
go chce? Tym bardziej że tamten opuścił gazetę niechętnie, a potem zaczął zwijać 
ją w rulon, 
słuchając tyrady Matulakowej. Nie wyglądał na zadowolonego, że mu przerwano 
lekturę. 
Miał długą szyję w niskim kołnierzyku, wielki podniesiony ku Matulakowej nos, 
trochę ob-
wisłe policzki. Wyglądał jak kogut, wychudły kogut, który nawet do garnka się 
nie nadaje. 
W tym wspaniałym, dotkliwym słońcu przestawał być żałosny, był po prostu 
śmieszny. Ale 
niepowstrzymana Matulakowa chciała zapewne dodać mu ducha. Patrzył na nią w 
milczeniu 
i jakby z zastanowieniem. Nie znoszę tego wyrazu twarzy. Tak patrzą ludzie 
którzy trzymają 
rozmówcę na dystans, aby zbudzić w nim przekonanie, że niby mają wiele do 
powiedzenia, 
tylko nie chcą, bo nie warto. Aż kiedyś otwierają usta i wtedy się okazuje, że 
są po prostu 
głupcami. W tej chwili jednak Jaczycki nie musiał się demaskować To Matulakowa 
strzelała 
serią słów, punktując je od czasu do czasu pełnymi werwy okrzykami. Patrzyłem na 
nich już 
bez napięcia po tamtym zaskoczeniu. W jakiejś sekundzie zdawało mi się, że 
odebrałem spoj-
rzenie Jaczyckiego. Czy dopiero teraz mnie zauważy!? Ale w jego oczach nie było 
popłochu, 
widocznie zdążył się przygotować. Tymczasem Matulakowa jeszcze niżej pochyliła 
się nad 
nim. Była natarczywa, łakoma, zupełnie jakby chciała go pożreć: tej całej swojej 
zapobiegli-
wości. Wreszcie Jaczycki cofnął się dwa kroki od niej i powiedział parę słów. 
Potem odwró-
cony bokiem znów spokojnie rozwinął gazetę. W ten sposób znalazł się ponownie za 
parawa-
nem, a Matulakowa opuściła ręce i rozejrzała się wokoło, jakby szukając ratunku.
Wówczas podszedłem do niej, rozgniatając na bruku papierosa.
- No i co? - spytałem. Zaskoczyłem ją, zanim jeszcze wydobyła się z tamtej 
konfron-
tacji.
- Dzień dobry. Gorąco się robi A myślałam, że może być zimno tak z rana.
- Gorąco po tamtej rozmowie?
- Jakiej? Ach, co wy...
- Nie możecie zostawić go w spokoju?
- Wszyscy go tak zostawiają.
- Czy koniecznie musicie się o to martwić?
- Żal mi, kiedy człowiek stroni od ludzi. Jak komuś dobrze w życiu, to nie 
ucieka, że-
by być sam.
- Trzeba jeszcze pomyśleć, gdzie są przyczyny, a gdzie skutki.
- Chciałam mu pomóc, wiecie.
- Przy Pierwszym Maju?
- Nie, już nieraz.
- Proszę, a on się od was odwraca na oczach wszystkich.
Matulakowa spojrzała przed siebie z miną zatroskanej kwoki:
- On jest jakiś nieswój. I dalej chudnie.
- A wy, oczywiście, doskonale znając ludzi, od razu wiecie dlaczego.
Nie obrażona przyznała się prostodusznie:
- Właśnie że nie wiem Może ma jakieś kłopoty osobiste.
Zmrużyłem powieki czy się zgrywała? Była przecież tam w stołówce ze mną. Ale 
z lego dla niej nie wynikały oczywiście żadne wnioski
- Co wy o nim wiecie właściwie? - zapytałem bez nacisku.
- To, co wszyscy wiemy o sobie z naszych akt personalnych. To i owo, a właściwie 
nic. Mniej wiem o nim niż o innych.
No, nie znajdzie we mnie sojusznika w tym temacie.
- Przesada, towarzyszko. Fakty mają swoje obiektywne znaczenie. Nawet te z 
rubryki 
na „tak” lub „nie” Jeżeli oczywiście nie wchodzimy w psychologiczne subtelności, 
na które 
macie, zdaje się, w tej chwili wielki apetyt.
- Ach, co wy zaraz o subtelnościach! - krzyknęła. - Ja chciałam ot tak, 
zwyczajnie..
Nie dokończyła jednak, bo właśnie ruszyliśmy z miejsca. Rozejrzałem się dokoła. 
Przez tamtą ciekawość, przez tamten niepokój szedłem teraz na końcu, w dodatku 
ramię 
w ramię z Matulakowa! Wiedziałem, że dzisiejszy marsz składać się będzie z kilku 
odcinków, 
a po każdym postoi, bałagan w szeregach, wycieczki do budek z piwem. Szedłem 
więc obok 
Matulakowej i ludzi, których nie znalem. Byli jacyś prywatni, idąc gadali bez 
przerwy, prze-
krzykiwali się nawet, jakby szli z plecakami na wycieczkę. Nie, to nie był dawny 
styl! To nie 
był żaden styl w ogóle. Nieomal wróciły gorzkie myśli z dzisiejszego bezsennego 
świtu. Już 
miały postawić tych ludzi przed moim osądem, anonimowych, ale winnych, 
czekających na 
moje oskarżenie - gdy pochód zakołysał się i stanął.
Oni stanęli, a ja ruszyłem przed siebie, nie oglądając się na Matulakową. Nie 
przedzie-
rałem się naprzód, nie rozpychałem łokciami. Po prostu szedłem ku swoim poprzez 
rozsypane 
szeregi, trochę na ukos, aby dojść do chodnika. Stamtąd, z podwyższenia stopnia 
nad jezdnią, 
sprawdziłem sytuację. Czoło naszej grupy było już przy skręcie w główną ulicę, 
tam błysnął 
mi na wietrze pstry szalik szefa, poszedłem więc chodnikiem, wolno, jakby 
spacerem. Wie-
działem, że i tak zdążę, zanim ruszą ponownie. Stanąłem za jego plecami, nie 
wszedłem do 
grupy, w której się znajdował. Inni odepchnęli Chądziela, stał trochę z boku. 
Był zmięty, już 
nie promieniował werwą, tak nie wygląda człowiek po sukcesie. Słyszałem częste 
milczenie 
w grupie przede mną. Ci inni nie wiedzieli, jak sobie dać radę, kiedy od tamtego 
nie dzieliło 
ich biurko, kiedy zostali wytrąceni z układu, którego ten mebel był symbolem. 
Trudno im 
było tak stać ramię w ramię i zachować wszystkie dystanse. Ale odsunąć się nie 
odważyli, bo 
w taki dzień, w takim spotkaniu każda rejterada mogła mieć przecież głębszą 
wymowę. Więc 
trwali męcząc się i nawet rzadkie, niefrasobliwe zdania bardziej odważnych w 
nowym stylu - 
padały jak na grudę na tę trudną współobecność.
A ja się nie śpieszyłem. Dokładnie obejrzałem przybyłych i poczułem miłe ciepło, 
jak 
zawsze wtedy, kiedy wiem, że miałem rację.
Rzekłem więc po prostu:
- Dzień dobry, towarzyszu. Pogoda prawdziwie świąteczna.
Plecy zrobiły półobrót, ujrzałem frędzle szalika. Człowiek zza biurka wyciągnął 
do 
mnie rękę na pół metra. W oczach miał ulgę. Teraz oni wszyscy zostali w tyle, a 
Chądziela 
nie widziałem wcale. Zrobiło się tak, jakbyśmy byli tylko we dwóch.
- Nie widziałem was - rzekł szef. - Cóż to, dopiero teraz? - Mógł się normalnie 
zdzi-
wić, zdobyć nawet na lekką naganę. Tak się czuł najlepiej. Dałem mu trochę 
czasu, aby od-
nalazł swoje nawyki, swój ton właśnie dzięki spotkaniu ze mną.
- Nie, ale mało brakowało, abym przespał. Niezwyczajna godzina zbiórki. I można 
przesadzić w złą stronę, jak się o zmianach nie pamięta.
Patrzył na mnie już bez znużenia, nie chciał zbyt szybko podchwycić tematu, ale 
był 
na swoim gruncie. Nie wiedział oczywiście, jak dalece byłem dosłowny. Ale mam 
nadzieję, 
ze po paru latach mógł rozeznać się we mnie.
- Właśnie, chodzi o to, żeby nie przesadzić - skinął głową.
- I żeby nie obudzić w sobie odruchów lekceważenia. Byłem trochę przestraszony, 
kiedy rano spojrzałem na zegarek. Kiedyś się wstawało o szóstej, a pochód trwał 
do czwarte).
Uśmiechnął się lekko, jak do czegoś zabawnego:
- Tak, to też była przesada. I nie wiem, czy lepsza.
- To był dla mnie zawsze prawdziwy trening sportowy. Dobrze potem czułem go 
w kościach. No cóż, młodość, gorące serca. Wtedy każdy pochód, każde święto jest 
po prostu 
przygodą. Dlatego może trwać, bo nie oczekuje się zakończenia.
- Dla młodych wtedy wszystko było inne. To była dla nich jedyna wersja świata.
- No tak, wiadomo. Ale nie dla was towarzyszu, oczywiście, nie z waszym 
zdrowiem.
Podsuwałem mu pod nos okazję uniku. Teraz mógł z moją pomocą spokojnie zaprzeć 
się wszystkiego, co go wiodło na ulice w tamtych pierwszych dziesięciu latach. 
Dziesięć razy 
był pewien, dlaczego idzie na pochód, czym jest, bez cieni i dwuznaczności, jego 
w nim 
obecność. A teraz mógł powiedzieć o sobie każdą rzecz, dzisiaj wygodną. On 
wiedział, że 
tacy jak ja nieczęsto dadzą mu tę możliwość. Więc czekałem patrząc na kostkę 
jezdni.
- No cóż, ja na pochody nie chodziłem - powiedział po chwili, jakby ważył słowa, 
któ-
re nastąpią. Podniosłem na niego oczy i ujrzałem jego trochę drwiący wzrok. - Bo 
stałem 
wtedy na trybunie. Witałem was machnięciem dłoni, kiedyście szli przed nami po 
siedmiu 
godzinach czekania na tę jedną chwilę.
Strumień chłodu wzdłuż kręgów, ostre wyładowanie elektryczne. Nie wiem, czy 
prze-
szło przez moją twarz. O mojej twarzy myślałem przede wszystkim, a Podcień teraz 
patrzył 
na mnie. Odchylał nawet lekko, bardzo lekko głowę, jakby przeglądał się w 
lustrze. I to mi 
pomogło po tamtych pierwszych sekundach. Byłem dla tego człowieka własnym 
odbiciem, 
teraz tylko trzeba trafić w jego intencje.
- A dzisiaj oglądacie trybunę z innej strony. Przypuszczam, że wygląda trochę 
ina-
czej? - mówiłem ostrożnie.
- Inaczej. Ale w tych rusztowaniach pod nią też wiele można zobaczy. 
- I oglądacie to sobie z pochodu? - Pamiętałem przecież, że odkąd nastał wśród 
nas, 
nigdy nie opuszczał tego dnia.
- A tak, z wami oglądam, waszymi oczami - patrzył mi ciągle w oczy, jakbym to ja 
był 
atakowany. - Maszeruję i patrzę, i pozdrawiam rewolucję.
Nic można było tego tak zostawić. Przecież on także wiedział, że to była 
rewelacja, 
w każdym razie zaskoczenie.
- Przepraszam was - rzekłem zniżając głos. - Przepraszam was za temat. Wiem, że 
co 
roku idziecie z nami, choć do tej pory nie wiedziałem, co to dla was znaczy.
Poprawił pstry szalik i klepnął mnie po rękawie. Miał zamaszyste ruchy 
człowieka, 
który nic wie, co robić z rękami.
- Co znaczy dla mnie, co znaczy dla innych? Może przyjść taki dzień, kiedy nie 
ma się 
wielkiej ochoty stanąć w szeregu. Szczególnie po... zejściu z tamtych stopni. 
Ale nie tylko, 
nie tylko wtedy - nic zdejmował dłoni z mego ramienia. - Wy idziecie W górę, 
towarzyszu 
Sereda. Wyście pewnie nigdy nie mówili słów, które byty potrzebne zbyt krotko. A 
to cała 
mądrość wiedzieć, które pojęcia zostaną. Oddzielić je od reszty. Ba, całą 
mądrość! Ale jak 
wiedzieć naprzód, gdzie droga, a gdzie ścieżka zbyt kręta, aby nie zaprowadziła 
na miejsce, 
które niczego ludziom nie da? Jak wiedzieć?
- Ale nie można nikogo sądzie za to, że trzeba było iść. Nawet jeśli, być może 
odeszło 
się od głównej drogi. Nikł nie ma w sobie kompasu, to przednimi nabyty.
Staliśmy we dwóch między ludźmi, a ja uważałem, aby mówić spokojnie. Podcień nic 
odwracał ode mnie twarzy. Znów miałem wrażenie, że patrzy na swoje odbicie.
- Buntujecie się? To wasze i moje prawo. Myślenie bez buntu jest tylko maszynką 
do 
ochrony najprostszych instynktów. Z samozachowawczym na czele.
- A wy jesteście tu, między nami, i wygląda na to, że dobrze wam tak, jak jest. 
Że tu 
jest wasze miejsce. Cóż to za bunt, towarzyszu? zapomniałem się zupełnie. Jakbym 
nie mówił 
do niego. Kto z nas był lustrem i dla kogo?
- To właśnie jest najtrudniejsze: sobie wyznaczyć granice niecierpliwości. Nie 
wolno, 
nigdy nie wolno zgadzać się do końca - powiedział takim tonem, jakby chodziło o 
kogoś in-
nego. - Ale jakiejś granicy przekroczyć także nie wolno. Bo czym się staniemy, 
czym jest 
człowiek, którego programem jest tylko negacja? Po co wtedy żyć?
To nie było pytanie skierowane do mnie. Milczałem.
Stał bez kapelusza, włosy miał ostrzyżone modnie na krótką, sterczącą 
szczecinkę. 
Pomyślałem: zszedł z trybuny, teraz chce żyć. Włosy na skroniach były siwe, a na 
wierzchu 
czaszki przeświecała różowo polanka nagiej skóry. Czy potrafił się przystosować 
do nowego 
życia? W jakim stopniu może człowiek zapomnieć o jakiejś części, z której się 
składa, która 
przecież w nim zostaje, nawet jeśli już jest martwa? Czy to nie kalectwo?
- Nieraz myślę, co to za paradoks - powiedziałem. - Różni przybiegają do nas, 
czasem 
z daleka, czepiają się naszej burty, bo myślą, że tak ostrożniej, że partia to 
piorunochron. A w 
niej jest trudno, bo wszystko jest wyborem. Nam na pewno żyć ciężej niż innym.
- No tak, ale tylko tym, którzy nią żyją. Nie ludzkiej zoologii, która uważa nas 
za Arkę 
Noego, aby wypłynąć z potopu. Komunista...
- Co to znaczy dzisiaj: komunista? - przerwałem mu. - Człowiek przyszłego 
ustroju? 
Ależ on żyje na razie w zupełnie innych warunkach! I nawet nic ma pojęcia, jaki 
będzie ten 
jego wnuk.
- No tak, trochę na wyrost tak się nazywamy. To znak umowny. Ale mimo wszystko 
to właśnie my jesteśmy wielkimi podróżnikami.
- Wolno nam podróżować, byle nie zejść z wyjeżdżonych dróg. - Po tamtym ataku 
byłem pusty. Już kiełkowała pretensja: gdzieśmy się znaleźli? I po co? Teraz 
chciałem tylko 
wyprowadzić rozmowę na przestrzeń gładką, bez grud. Musiałem się śpieszyć, aby 
zdążył na 
mnie spojrzeć inaczej. Pochód miał zaraz ruszyć, od przodu szedł szum 
wzbierającej rzeki. 
Rzekłem:
- Widocznie tylko główną drogą trzeba chodzie nie oglądać się na boki. A potem 
zdo-
być się na to, aby iść tak jak wy, z szaraczkami. Bez żalu?
- Właśnie to jest jeden z celów poznania, owo zbadanie siebie. Bo my idziemy, 
od-
krywamy, musimy iść i karczować, choć wiemy, że to ryzyko, że jest ono 
nieodłączne. 
I czasem trzeba zawrócić, aby się nie dać zjeść przez tygrysy. Zresztą często 
siedzą one w nas 
samych. - Tknął palcem moją pierś. - Trudne jest zajęcie podróżującego w 
przyszłość, towa-
rzyszu Sereda. Trudne, szczególnie dla ambitnych, kiedy się wraca z niczym, choć 
się czło-
wiek zapędził.
Myślał na głos, beznamiętnie, a to, że użył mego nazwiska, brzmiało tak, jakby 
już nie 
mówił o sobie. Dokończył zaś lekko, pewnie chciał przekreślić niektóre akcenty 
rozmowy:
- A Pierwszego Maja nie będę siedział w domu, póki mi zdrowie pozwoli. Bo 
dopiero 
wtedy bym poczuł, że coś się naprawdę ze mną stało. - Teraz znów zdobył się na 
półuśmiech, 
stosowny do odświętnej okoliczności. - I muszę wam powiedzieć, że ciekawiej być 
w pochodzie. Niejedno można zobaczyć, niejednego się nauczyć. Byle oczu nie 
zamykać. No, 
a ja z resztą powłoki cielesnej wprawdzie nietęgo, ale wzrok mam dobry. 
Odpowiedziałem 
mu, grzecznie schylając głowę:
- O tym wiem, towarzyszu. Dlatego do was podszedłem - dodałem. Nie była to 
logicz-
na kropka nad „i” po tamtej rozmowie, w tym poczuciu, że jednak nie zawsze 
potrafię zapa-
nować nad sobą. Ale była konieczna, aby zostawić ostatnie wrażenie.
- Ach, więc rozmowa z premedytacją? - mówił tonem człowieka, który się bawi sło-
wami bez znaczenia. - Niebezpieczny z was człowiek, mój drogi!
- Dziękuję, ale mnie przeceniacie. I przepraszam za tamten nietakt. Wlazłem jak 
słoń 
w wasze trudne sprawy.
- Nie są takie trudne. Wszystko jest łatwiejsze, jeśli człowieka stać z własnej 
woli na 
poprawkę. - I znów popatrzył mi w oczy, kiedy rzekł: - Bo zapomniałem dodać, że 
to na moje 
żądanie mnie przeniesiono między was.
Nie wiem, czy czekał, aż się oddalę, w każdym razie to ja zostałem na miejscu. 
Po-
chód znów ruszył, on poszedł z pochodem, a mnie trącali ludzie. Stałem opierając 
się fali 
jeszcze bezmyślnie, jeszcze nie ogarniając znaczenia tej ostatniej wolty w 
rozmowie.
Kolumny ludzi szły naprzód, coraz bardziej spychały mnie w bok z głównego nurtu, 
a ja stałem i patrzyłem przed siebie, na szalik Podcienia, który był coraz 
dalej, aż utonął 
w ciżbie. Przeszło wiele szeregów i twarzy, wiele portretów, transparentów i 
okrzyków, za-
nim potrafiłem to nazwać. I łatwiej było zaliczyć się do głupców niż przyjąć 
fakt, że zostałem 
wyprowadzony w pole. Co gorsza - przez samego siebie. Bo go nie doceniłem, bo mi 
się 
zdawało, że właśnie ja narzucam znaczenia rozmowie, i tak w to wierzyłem, że 
przez chwilę 
potrafiłem się zapomnieć, mówić bez parawanów, szukać z nim sojuszu. A potem on 
wylą-
dował, uśmiechnięty postawił wszystko na głowie i poszedł sobie z pochodem. 
Człowiek 
chętnie eksploatuje czyjeś zaskoczenie. Choćby to była tylko korzyść zamknięta 
we własnej, 
wstydliwej i próżnej satysfakcji. Zaskoczenie rozbraja. I ja teraz czułem się 
rozbrojony, tego 
właśnie nie mogłem mu zapomnieć.
Znalazłem się w tłumie gapiów, którzy dopiero teraz, koło południa, po dobrym 
śnie 
i solidnym śniadaniu wyszli z domów, aby oglądać nas jak aktorów widowiska. Nie 
chciałem, 
nie mogłem tak stać! Zacząłem biec, mijałem czworoboki posuwających się wolno, 
bez rytmu 
ludzi. Tamto ostatnie odkrycie wróciło mi energię. Nasza sprawa nie była 
skończona. On nie 
był silny, choć teraz zapewne drwił sobie ze mnie. Zresztą gdzie był dowód, że 
trochę tej nie-
dobrej, szyderczej wesołości nie przeznaczał także dla siebie? Za jego twarzą 
trudno było 
zobaczyć cokolwiek. Przeważnie człowiek patrząc w lustro - a może przede 
wszystkim wtedy 
- fotogenicznie układa rysy, aby sobie powiedzieć, że tak oto, w dobrym 
oświetleniu, prezen-
tuje się innym. Ale to nie jest twarz prawdziwa. Ta z zupełnej samotności, kiedy 
nikt na nas 
nie patrzy, kiedy nawet my sami nie patrzymy na siebie.
Lżej mi się teraz biegło, mogłem wrócić do spraw obecnych. Wpadłem na odcinek 
głównej ulicy, gdzie pochód rozlał się szeroko, wspomagany strumyczkami z 
kolejnych prze-
cznic. Nabrałem oddechu, rozejrzałem się w topografii. Szczęście mi dopisało, 
gdyż trybuna, 
wielkie czerwone pudło, szybowała ku nam z tej właśnie strony ulicy. Widać już 
było maszty 
z flagami, które lizał wiatr, kładąc na nich jedwabne cienie od słońca. Ten 
kolorowy lasek na 
horyzoncie to był symbol przetrwania, szedłem ku niemu przez wszystkie lata. 
Tylko bez tych 
przygód, tych spotkań, tej gonitwy, jakbym poszedł w krzaki, a potem musiał 
dopędzać czoło 
wycieczki! No cóż, o mało nie zostałem w tyle przez kochanego szefa, o mało nie 
zostałem 
tam, na chodniku, jakbym po to tu przyszedł.
Chwila koncentracji, wysiłku wzroku, teraz jest ważna każda minuta, bo nie można 
jej 
nadrobić. Porządkowych tutaj namnożyło się niebywale, biegają, poprawiają 
szeregi, wiatra-
kami rąk pchają ludzi do przodu. W dodatku, niestety, każdy z nich ma jakąś 
koncepcję po-
rządku na własnym odcinku. Koncepcje pomysłowe, choć przeważnie sprzeczne z 
sobą. Ale 
nie zwracam uwagi na ich okrzyki. To jest ostatecznie ich dzień.
Wiadomo, że pewne wydarzenia można z odległości łatwo traktować z humorem. 
Szczególnie, gdy ten dystans jest niejako rozgrzeszeniem sytuacji, które już w 
czasie trwania 
wydają się trochę podejrzane w żenującym stwierdzeniu jakiegoś poziomu niżej 
własnej god-
ności. Ale ta samoobrona przychodzi później, gdy przestaje działać emocja. Potem 
trochę 
z irytacja myślałem, jakie to wszystko było śmieszne. Nie cel, oczywiście, tylko 
ten bieg na 
finiszu, na ostatnim odcinku przed metą początkiem naszej kolumny. No cóż, od 
dawna, od 
głupich ambicji sportowych w zielonej młodości, nie zrobiłem takich paruset 
metrów wycią-
gniętym kłusem. Ale teraz głowę miałem pustą, pracował motor w środku - i czułem 
tylko 
mętny smak zdenerwowania: „Tego by tylko brakowało, tego by tylko brakowało...” 
No 
i zdążyłem.
Dopadłem ich z otwartymi ustami, kiedy już przestrzeń między idącymi a ludźmi na 
chodniku zrobiła się szersza, kiedy wchodzili w orbitę orkiestry, która bębnem 
ogłaszała dys-
cyplinę krokom. Pozycję, pomimo spóźnienia, miałem doskonałą. Zatrzymałem się 
przy 
pierwszym szeregu, zrobiłem to jakby mimochodem. Wyglądało całkiem naturalnie, 
że uzu-
pełniłem ten rząd kilkunastu ludzi właśnie od strony trybuny. Ale potem nie 
patrzyłem na 
nikogo obok siebie, nie chciałem spotkać ich wzroku. Oni już skończyli manewry, 
ja przysze-
dłem na gotowe. Myśmy szli po jakiejś grupie zawodowej, która właśnie harcowała 
przed 
trybuną. Składała się z młodych ludzi, częściowo w strojach ludowych. Programem 
ich dzi-
siejszego popisu było kilka hołubców, jakaś zwrotka piosenki, a także owinięta w 
bibułki 
platforma z zastygłą w gimnastycznym geście zgrabną i siną z zimna dziewczyną. 
Przejechała 
jak posąg wyniesiony ponad tłumek, który nie kończył bynajmniej zabawy, gdy 
skończyły się 
trybuny. Nabrałem podejrzenia, że dla tej młodzieży to był naprawdę dzień 
wagarów, a nie 
manifestacja.
Tę przerwę, parę metrów pustej jezdni po nich, utrzymywaliśmy z wysiłkiem. Myśmy 
szli inaczej. Wolno, nie podkreślając zbytnio marszowego tempa, godniej i po 
gospodarsku. 
Starałem się omijać żwawe podskoki orkiestr.’, aby nie dać dostępu tamtym 
frywolnym na-
strojom. Godziły one we mnie, w sens mojej obecności tutaj. Do czego może bowiem 
dopro-
wadzić zatarcie wszelkiej hierarchii zdarzeń! Cóż to za pokolenie, które 
traktuje pochód 
pierwszomajowy jak występ w studenckim kabarecie, a jazz jak uroczystą akademię? 
Byłem 
pewny, że nasza siła tkwi właśnie w odmienności, w tym, że nas nie trzeba 
odgadywać, bo 
spojrzymy na siebie, oni stamtąd, my na nich - i podstawowe pojęcia wpadną jak 
kulki 
w wyznaczone otwory. Szedłem przed trybuną pierwszy z rzędu, w pierwszym 
szeregu, mo-
głem niemal patrzeć najwyższym w oczy. Nie będę ukrywał, że jest to zawsze dla 
mnie 
chwila pełna przeżyć.
Kiedy tak maszeruję, kiedy łączy nas wspólna obecność - wtedy dokładnie wiem, na 
co potrzebne są takie pochody, dlaczego ludzie czekają godzinami, aby potem w 
ciągu minuty 
przejść przed trybuną. Bo przecież nie ta minuta się liczy w świadomości ludzi, 
którzy chcą 
być bezpieczni. A bezpieczeństwo - to władza, która je gwarantuje, to polityka, 
czyli rejestr 
tej władzy poczynań. To dążenie tamtych i poparcie ambitnych, aby tę władzę 
sprawowali 
najlepsi. Najlepsi do tej roboty, bo to przecież jest zawód jak inne; wymaga 
kwalifikacji jak 
inne; wymaga praktyki jak inne, choćbyśmy przywdziewali sprawowanie rządów 
w powiewne szatki alegorii. W tej minucie przed trybuną było we mnie 
zapamiętanie, które 
można chyba nazwać uniesieniem. W tej minucie traciłem przytomność, traciłem 
wymiary 
aktualne: nie wiedziałem przez chwilę, czy posuwam się gotowy i zapatrzony przed 
nimi, czy 
może to ja patrzę z góry na tłum płynący dla mnie w łożysku, które mu 
wyznaczyłem! Nie 
wiem, nawet dla siebie nie wiem, czy nie chodzę na pochód dla tej jednej minuty 
- i tym się 
różnię od tamtych. Wtedy bowiem odbywa się wokół mnie dziwna zmiana dekoracji: 
już nie 
tylko ci rozdokazywani w młodzieńczych wygłupach nie są prawomyślni. Już jestem 
sam, już 
nie ma przy mnie także tych bliższych, którzy walczyli łokciami, aby być 
zauważeni. Już idę 
samotny i wiem, że mam tutaj coś do powiedzenia. Że to ja posiadłem prawdy, 
które powinni 
usłyszeć, przyjąć za swoje. I przez chwilę zdaje mi się, że już przyszła ta 
minuta, kiedy obna-
żam doraźne i fałszywe korzyści koniunkturalnych meandrów, kiedy mogę, właśnie 
ja, prze-
kazać im rzeczy pierwsze, prawdy trwałe. Idę przed trybuną we własnym świetle, 
niepamięt-
ny drogi, którą wydeptuję na co dzień.
Minuta jest chwilą, minuta może być spojrzeniem w całe przyszłe życie i trudno 
mi 
oprzytomnieć, kiedy pochód staje się znów hałaśliwym zbiegowiskiem. Wówczas, po 
tam-
tym, czuję się wyczerpany jak po spełnieniu. Rozpinam kołnierzyk koszuli, 
oślepiony mrużę 
oczy, patrząc na mijany mur ludzkich twarzy. Tak, wszyscy już wrócili na swoje 
miejsca, 
natomiast ja wlazłem oto w pierwszy rząd, budząc zawiść i oceny, które spłyną 
dopiero po 
wielu tygodniach. Przytomnieję powoli, owo doznanie było ciężkim narkotykiem. 
Dotknął 
mego ramienia:
- Serce? - odwróciłem ostrożnie głowę, aby sprawdzić, kim jest przeciwnik. Potem 
z rozluźnienia zaczął nagle we mnie rosnąć śmiech:
- Cóż to, wy, towarzyszu, otwieracie pochód? Źle oceniamy cichych ludzi. Taki 
cichy 
w słowach, lecz odważny w czynach!
- A no, tak jakoś wyszło - kiwnął głową.
Oto szedłem obok Jaczyckiego w pierwszym rzędzie, z nim otwierałem pochód! Po 
napadzie wesołości spoważniałem w namyśle. Ten Podcień widocznie próbuje czasem 
trzy-
mać ludzi w ryzach. No a dla nich on też był władzą. Jeszcze w tej chwili 
wszystko to mnie 
niezbyt obchodziło. Oglądałem ludzi, dwie ludzkie ściany po obu stronach jezdni. 
Przyszli tu 
dla zabawy, niektórzy machali ręką znajomym z szeregów, a wielu było takich, co 
już wykru-
szali się z pochodu, dawali nura na chodnik. Szedłem prawie przy jego krawężniku 
i dlatego 
ujrzałem ją z bardzo bliska. Z metrowej odległości, na wyciągnięcie ręki, 
ujrzałem jej nieład-
ną twarz. W pierwszym mgnieniu spojrzałem na nią jak na obcą, jak na daleką i 
byle jaką, bo 
nie znałem, nigdy dotąd nie widziałem jej uśmiechu. A teraz uśmiechała się i 
była zupełnie 
inna. Przyszło mi na myśl, że zapewne w przeczuciu tego uśmiechu nie mogłem 
sobie z nią 
dać rady. Od początku wiedziałem, że tak potrafi się zmieniać w jakichś 
sytuacjach, które 
mnie nachodziły w atakach wyobraźni. Ale ani przez chwilę nie dałem się zwieść, 
czujny te-
raz na otaczającą rzeczywistość. Jej uśmiech nie był, nie mógł być dla mnie. 
Zdarzyło się jed-
nak tak, że byłem oto między nimi i w jakiś sposób brałem w tym udział. Musiałem 
to stwier-
dzić, aby mieć twardy grunt pod nogami. Przyszła pewność: trzeba zaatakować, 
taka sytuacja 
mogła się nie powtórzyć. Przestałem patrzeć na nią i zmusiłem się do tego, aby 
obejrzeć twarz 
Jaczyckiego. Dreptał obok, z głową na wysokości mego ramienia. Ale wychylał się 
zza mnie 
ku niej, jakby otworzyły się przed nim wrota niebieskie. Machał kapeluszem, 
podskakiwał na 
kocich łbach i wołał:
- Zaraz idę, Dorota, zaraz! Czekaj przed „Niespodzianką”. Albo lepiej zajmij 
stolik!
I tak straciłem ją z oczu, bo już została w tyle. Ale on, Jaczycki, był jeszcze, 
miałem 
go przy sobie. Więc zapytałem mimochodem i to w tej sytuacji nic nie znaczyło:
- Oho, randka z własną żoną? I mówicie to tak na cały głos?
- Nie lubię sam otwierać drzwi mieszkania, kiedy wracam do domu. - Oczy miał 
teraz 
jak niezapominajki, blade i pełne światła.
- Strachy w ciemności?
- Nie, ale jest jaśniej, kiedy człowiek nie jest sam.
- To właśnie, mój drogi, jest ucieczka od lęków. Nie znałem tych waszych 
sentymen-
talnych skłonności.
- Ja tego tak nie nazywam.
Większą niż jego szczerość rewelacją był fakt, że mówił chętnie, że chciał mówić 
o niej. Zgadywałem, że to spotkanie było dla niego wydarzeniem, które zerwało w 
nim tamę 
nałożoną na zwykle skąpe słowa. I nagle zrobiło się ich tyle, że nawet taki 
powiernik jak ja 
był dobry, aby wysyłać światu znaki, które dzięki mnie wracały przecież do 
niego, oznaczając 
radość podwójną.
- Często zastanawia mnie fenomen określonych spotkań w morzu ludzi. Że właśnie 
dwoje może się w nim znaleźć wbrew wszelkim teoriom prawdopodobieństwa - mówiłem 
to 
bez złośliwości, bo myślałem tylko o moich z nią spotkaniach. Choćby dziś, kiedy 
wyszła ku 
mnie z tłumu, właśnie ona, jedna z tysięcy kobiet. Wyszła do mnie? Spojrzałem na 
człowieka 
obok. Nie potrafił ukryć dumy, kiedy stał się w końcu rozmowny. A ja zacząłem go 
słuchać. 
I po chwili, wiedziałem to, słuchałem już bez przymusu.
- Taki to już jej fach, być wszędzie. Bo ona stoi i patrzy, ale nie tak sobie, 
jak ci inni. 
Można powiedzieć, że jest tutaj w delegacji służbowej - roześmiał się serdecznie 
z własnego 
poczucia humoru. - Dla nas święto, dzień wyjątkowy, a ona całe popołudnie będzie 
stukać na 
maszynie migawki z pochodu. To ja jej poradziłem, wiecie, takie ujęcie tematu. 
Nie tam ja-
kieś nudne sprawozdanie, tylko żeby podejść do czytelników, zbliżyć ich do tego, 
co tutaj 
oglądali.
To już o niej wiedziałem. Wiedziałem, że będzie także tam, w tym 
przedsiębiorstwie, 
gdzie młodzież z narady uciekała przez płot. Ja stawiłem się na spotkanie, 
zniosłem to 
wszystko, ona zaś weszła, obejrzała, co się dzieje, i zniknęła, jakby źle 
trafiła. Nie mogło jej 
przyjść na myśl, jak wiele płacę za to, że ją spotkałem. Może była lekkomyślna, 
może leniwa, 
może sposobem drobnych oszustw odwalała swe dziennikarskie obowiązki. Niestety 
niczego 
to nie zmieniło. Bo znów ją dzisiaj zobaczyłem - i sprawdziłem siebie.
- No to zostaniemy uwiecznieni w pochodzie - przerwałem tamtemu zdyszany mono-
log. Mało miałem czasu. Jaczycki w każdej chwili mógł wyskoczyć z szeregu, aby 
pobiec do 
kawiarni, do niej. Musiałem więc zadawać pytania, nijakim tonem maskując ich 
konkretność:
- Pisze reportaże? Czy to informacje z działu miejskiego?
- Nie, źleście trafili! - Jaczycki świetnie się bawił moją ignorancją. Nawet 
złapał mnie 
za rękę, jakby zaczynał pasjonującą opowieść: - Ona jest w dziale kulturalnym, 
no wiecie, 
plastyka, biblioteki i takie inne. Pisze o wydarzeniach z tej dziedziny. A 
dzisiaj sama chciała, 
żeby ją tu wyznaczono, na te notatki. Bo chce pojutrze wziąć dzień urlopu. 
Rodzinna okazja - 
powiedział zniżając głos.
- Rocznica szczęśliwego pożycia? - nie wytrzymałem.
- Coś w tym guście. No to pójdziemy gdzieś, ona bardzo lubi takie nocne wypady. 
Rzadko, ale gna ją między ludzi, jak dzisiaj. Mówi, że wtedy zmienia skórę i że 
to jest każ-
demu potrzebne.
- A wam?
Może zrozumiał, ale nie dał tego poznać po sobie. Miał w tej chwili twarz, jakby 
mó-
wił nie o kobiecie, lecz o małym dziecku:
- Kobieta jak kobieta, widocznie czasem potrzebuje tego, żeby sama siebie nie 
pozna-
wać. Nauczyłem ją kiedyś, że jak wolny wieczór, to z domu do kafejki, na połówkę 
czerwo-
nego. Zresztą nic złego, bo ja też czasem mam ochotę, jak kiedyś... - Był tak 
nieostrożny 
w tym podnieceniu, że mało brakowało, a zacząłby mówić o sobie. Zatrzymał się 
jednak na 
krawędzi. - Więc zamawiam stolik w „Grandzie” i bawimy się cały wieczór. Zamiast 
prezentu 
na imieniny. Przecież jej nie odmówię.
Nie, na pewno niczego jej nie odmawiał. To nie był mąż z problemami w tej grubo 
ciosanej miłości. Jego niebieskie oczy świeciły teraz w chudej twarzy i nawet 
nie czuł, że 
dawał mi dowody swego poskromienia. Powiedział więcej, niż zamknęły słowa, 
których nie 
pilnował. Szedł obok mnie niecierpliwie i mówił, aby tą kobietą wypełnić - dla 
siebie - ostat-
nie chwile przed ucieczką do niej. Dla niego dzisiejsza impreza już się 
skończyła, już tu nie 
był. Ja mogłem iść dalej, razem z resztą, do samego końca, bo nigdzie mi się nie 
śpieszyło. 
Taka była między nami, tutaj, różnica. Myślę, że tylko za to można kogoś 
znienawidzieć. Ale 
maszerowałem obok Jaczyckiego pogodnie, rzuciłem nawet z pewnym odcieniem 
sztubackiej 
konspiracji:
- No, możecie już pryskać. Pochód zaraz się rozwiąże.
Przyjął moją decyzję w lekkim popłochu. Ale tamta siła przeważyła. Spojrzał na 
mnie 
z wdzięcznością, szepnął:
- Tak myślicie? A rzeczywiście. - Ścisnął mi przegub, bo z przejęcia nie trafił 
na dłoń, 
i kłusem pobiegł w stronę grupek, teraz już rzadszych, na chodniku.
A ja kroczyłem dalej na czele, co teraz już było zupełnie bez znaczenia, i 
myślałem 
o tym, że oni za chwilę będą razem. Po chwili, po godzinie, po dzisiejszej nocy, 
po następ-
nych dniach. Po ilu dniach?
Chwilami jestem pewny, że tamta sprawa znaczy w moim życiu więcej, niż tego pra-
gnę. Gdy sięgam pamięcią w moje świadome życie, zawsze stwierdzam, że ta 
kategoria zda-
rzeń rzucała cień i może wiele własnych uczynków potrafiłbym wytłumaczyć 
inaczej, gdy-
bym od początku z tym cieniem się pogodził. Gdybym oddał mu należne miejsce w 
moich 
motywach. Wydawało mi się, że wszystko w moim życiu jest proste jak dźwignia, 
którą ują-
łem zdecydowanie w swoje ręce. Ale to było, teraz rozumiem, przeświadczenie 
prostackie 
i dźwignia nie przeniosła mnie zbyt daleko od miejsc cienistych. One były, 
musiałem do nich 
wrócić, w te miejsca, gdzie traciłem oparcie, gdzie mogłem zapaść się w 
trzęsawisko wśród 
błędnych ogni. Nie chciałem wiedzieć, że nie są światłem, uważałem je za 
drogowskazy, któ-
re miały mnie wyprowadzić z mroku.
Kiedy się to zaczęło? Minęło tyle lat podartych kapryśną pamięcią, że nie 
potrafię 
nadać temu żadnej chronologii.
Mieszkaliśmy w starej kamieniczce, która miała klasztorne sklepienia i korytarze 
peł-
ne zwierząt. Czasem były to koty, które świeciły zielono w ciemności, cichy pies 
dozorcy, 
a także żwawe i wypasione szczury, które były silniejsze od przeciwnika i nic 
sobie z kotów, 
psa i nas w korytarzowych promenadach nie robiły. Ten dom pamiętam dokładnie. 
Pamiętam 
kolejność schodów, ich kształt i zaryglowane drzwi do podziemi, które otwarto 
dopiero 
w czasie wojny, aby dać ludziom schronienie przed bombami. Ten dom istnieje, 
choć przestał 
istnieć, na jego miejscu zbudowano fałszywą, o cienkich ścianach, użytkową 
makietę, żeby 
nie było uszczerbku w miejskim pejzażu.
Ten dom zamknął moje dzieciństwo i pierwsze świadome lata. Uczyłem się patrzeć 
na 
moich rodziców, bo reszta długo jeszcze pozostawała bez treści, bez 
konsystencji, nie sta-
wiała oporu. Wszystko, z czym wszedłem potem w życie - zaczęło się dla mnie w 
domu. Te-
raz wiem, jak niewiele miejsca zajęła szkoła, koledzy, nawet wakacyjne ucieczki 
z tej kamie-
nicy. Nie pamiętam twarzy sąsiadów z ławek, choć to byli ci sami w ciągu lat. 
Nie pamiętam, 
dokąd wysyłano mnie w lecie, ale pamiętam w upały chłód naszego mieszkania, 
które dzieliły 
od słońca metrowe mury trzywiekowej twierdzy. Byłem jedynakiem, nie miałem dotąd 
okazji 
myśleć o rodzeństwie i zaskoczeniem były dla mnie urodziny, po dwunastu latach, 
czerwone-
go stworzenia, które kazano mi nazywać kochaną małą siostrzyczką. Było brzydkie 
i żądało 
wrzaskiem ludzkiej obecności. Więc kiedy byliśmy sami, biłem ją po łapach, żeby 
zrozumiała 
swoje ostatnie miejsce między nami.
Proces urodzin przekazano mi jako lekką niedyspozycję mamusi, że niby źle się 
czuje 
i idzie z domu na leczenie. Oczywiście były to wysiłki zbędne, bo przedtem już 
patrzyłem na 
rosnący brzuch matki i nawet się spodziewałem, czym to się skończy. Nasza kocica 
też cho-
dziła coraz grubsza, a potem urodziła czworo małych. Po nocach rozmyślałem więc 
o swojej 
sytuacji, gdyby matka wpadła na pomysł tak licznego jak u kotki potomstwa. Czym 
to będzie 
dla mnie? Byłem skłonny bronić mego miejsca w naszym świecie. Dlatego tak 
patrzyłem na 
figurę matki, snując domysły, ile też w takiej objętości może zmieścić się 
ludzkich kociąt.
A matka chodziła coraz cięższa i puchły jej nogi. Osobno jej gotowano zupy bez 
soli 
i jakieś okropne mięsne papki. Nie była nigdy ładną kobietą, nawet w czasach 
świeżej młodo-
ści. Zawsze miała obwisłą, bez rysów twarz, w dotknięciu miękką jak poduszka. 
Lubiłem ją 
ugniatać własnym nosem, szczególnie w ciemności, kiedy mówiła mi dobranoc. 
Przytulność 
jej twarzy była chyba moją synowską miłością, tylko w tamtych chwilach byłem 
pewny, że 
jest ciepłem i ochroną. Nasze dobranoce były obrządkiem podstawowym, 
wykorzystywałem 
je zapamiętale, aby wystarczyły na resztę nocy i następny dzień.
Bo w dzień wszystko wyglądało inaczej. Matka była zupełnie kimś innym. Budziły 
się 
w niej złe siły, z tych wewnętrznych ogni czerpała namiętności i ruszała do 
walki ze światem. 
Mogli to być inni lokatorzy, wtedy miejscem potyczek była klatka schodowa. Nie 
wiem dzi-
siaj, co było powodem kolejnych awantur. Ale słyszę jeszcze jej wysoki krzyk, 
widzę szero-
kie, antyczne wyrzuty jej ramion, kiedy stała na podeście naszego piętra i 
ogłaszała swoje 
zwycięstwo niewidocznym przeciwnikom. Pole bitwy bowiem, po paru atakach matki, 
zwy-
kle zostawało puste. W naszej kamienicy mieszkali przeważnie Żydzi. Byli jak 
zakonnicy: 
milczący, w czarnych, długich sukniach, przesuwali się po korytarzach chowając 
dłonie 
w rękawy. Wchodząc do swoich nor na półpiętrach całowali zwitek papieru z 
przykazaniami 
przybity do drzwi i z błyskiem jedwabnych chałatów znikali za nimi bez szmeru. 
Trzeba było 
wielkiej siły wewnętrznej i uporu, aby ich zmusić do złamania ciszy.
Często wybuchała sprzeczka ze stróżem i to mogło trwać godzinami, ponieważ ten 
le-
niwy Ukrainiec jadowicie się matce odgryzał. To ją zagrzewało; już kończyła 
sprawę, już 
była w kuchni, gdy nagle, z nowym zapasem racji, biegła znowu na korytarz, by 
wyrzucić 
z siebie nową porcję wściekłości. Ciasto jej twarzy wówczas jakby rosło, stawało 
się różowe 
od kwadratowych rumieńców, które kończyły się aż na szyi.
Prawdziwe koszty tego wszystkiego ponosił jednak ojciec. Był urzędnikiem magi-
strackim w grupie służbowej dość wysokiej jak na miejscowe stosunki. Był radnym 
miejskim 
i przypuszczam, że absorbowały go rozgrywki personalne, na których spodziewał 
się skorzy-
stać. Był ambitny i chciał, aby o nim mówiono w mieście. Do domu przynosił echa 
intryg, 
przeważnie skierowanych przeciwko niemu. Wtedy matka wypędzała mnie od stołu, 
siadała 
naprzeciw ojca i włączała się do konfliktów. Ale nie jako jego sojusznik. Były 
to akty oskar-
żenia, akordy ironicznych uwag w różnych tonach, a ojciec miał słuchać i od niej 
uczyć się 
obrony. Wiem, już wówczas przeczuwałem, że robiła to z miłości do ojca. Chciała, 
żeby zwy-
ciężał w magistracie, aby wracał do domu w laurach znakomitej opinii, a nie w 
zawiedzionej 
próżności. Przez swój sprzeciw chciała go zmusić do upartej walki, uważała to za 
swoją misję 
przy nim. Jego kariera mogła być dla niej oparciem, które gwarantowało i jej 
zwycięstwa nad 
codziennymi wrogami. Pamiętam, że przez wiele lat ojciec liczył się z jej 
zdaniem. Może na-
wet stosował w swojej grze jej wskazówki taktyczne, bo odnosił czasem małe 
zwycięstwa nad 
tamtymi po drugiej stronie. To były dobre okresy; ojciec brał mnie na kolana i 
snuł zarozu-
miałe perspektywy z okazji najbliższych miejskich wyborów.
Wtedy w matkę wstępował duch wielkiego świata. Pogardliwie i spokojnie mijała 
Ży-
dów na schodach, a nawet do kolejnej pomocnicy domowej mówiła wytwornic w 
trzeciej 
osobie. Wówczas chciała także aktualną pozycją męża błysnąć przed ludźmi. 
Tańczyć nigdy 
nie umiała, brakło jej i wdzięku, i muzykalności. Natomiast polem pysznych 
porównań mógł 
być raut dla śmietanki miasta. Do dziś nie wiem, na czym taki raut polega, bo 
obecnie słowo 
to nie ma już towarzyskiego obiegu. Na pewno raut był okazją niezwykłą. 
Wiedziałem o tym 
z przygotowań, z wizyt u krawczyni i fryzjera. Były to jedyne dnie, kiedy matka 
stawała się 
kobieca i przystojna. Po prostu jej obiektyw wysuwał się poza kamienicę i 
mieszkanie, 
utrwalał rzeczy, które są mile każdej osobie pici żeńskiej. Zbliżał się wielki 
wieczór i nawet 
ojciec mógł jeść kolację wieczorem, po powrocie z posiedzeń, bez jej nadzoru. 
Włosy matki 
jaśniały wtedy nagle, stawały się faliste i połyskliwe. Chodziłem z nią do 
fryzjera, a także do 
salonu pełnego żurnali i podejrzliwych kobiet. Za matką zasuwała się portiera w 
kącie, 
a krawczyni dźwigała, pełna przegięć i uśmiechów, ciężki welur koloru morskiej 
wody.
I pewnego wieczoru len królewski materiał stawał się suknią mojej matki. Suknia 
miała na jednym biodrze plamę z zielonych pajetów, która błyszczała jak bombka 
na choince. 
Matka zaś stawała w tej rautowej kreacji przed ojcem, ze szminką na ustach i 
czarnymi 
brwiami, w pozie salonowej lwicy z zagranicznych filmów. Patrzyła ojcu w oczy, 
czekała na 
jego słowa i wiedziałem, że nie raut jest ważny, nie ludzie i demonstracja, lecz 
właśnie la 
chwila, kiedy stała się inna, całkiem inna - dla niego.
Nieważny obok nich, byłem widzem lego spotkania. Malka wprawdzie mówiła: „nic 
dotykaj mnie, masz brudne łapska „-ale wiedziałem, że w gruncie rzeczy jestem 
nieobecny. 
Było napięcie, była chwila ciszy, kiedy patrzyli na siebie tak, jakby nie 
przeżyli razem kilku-
nastu lat. To byli mężczyzna i kobieta, którzy po raz pierwszy mierzą się 
wzrokiem. Nie po-
trafiłem zrozumieć, na czym polegała ich walka, jakie siły weszły w tę sytuację, 
kiedy tak 
stali twarz w twarz. Było to na pewno cos nieprzyzwoitego, bo poczułem gorąco we 
własnych 
policzkach.
Matka, młodsza o dziesięć lat, wyższa w morskich welurach, zrobiła krok w 
kierunku 
ojca. Zapytała niskim, napiętym głosem:
- No i jak? Nie wiem, czy kolor akurat do tamtego oświetlenia. Ale ta Szklarska 
bar-
dzo chwaliła.
A ojciec powiedział ugodowo:
- Nieźle, nieźle. - Wiedziałem, że nie podjął wyzwania, ho czekał go egzamin nic 
ich 
wyglądu, lecz jego pozycji w tutejszych układach. Spieszyło mu się do 
konfrontacji: - Doroż-
ka powinna już być. Ja jestem gotowy, trzeba jechać.
Ale matce widocznie i tamto wystarczyło, zresztą miała w perspektywie wieczór z 
nim 
przy sobie. Dostrzegła mnie: - Mirek, przynieś mi płaszcz i szal. Leżą na 
kanapce. - A sama 
posuwistym krokiem zbliżyła się do lustra i dłońmi klepała włosy. Była zupełnie 
inna, cich-
sza, skora do uśmiechów, dzisiaj grała rolę damy przed światową rozrywką. Dwoma 
palcami 
unosiła suknię przed kolanami, aby nie dotknąć niczego, żadnej byle jakiej 
powierzchni, gdy 
szła przez mieszkanie ku wyjściu. Stałem w oknie, gdy wsiadali do dorożki. W 
wielkim, bia-
łym szalu miała głowę śniegowego bałwana. Woźnica postawił budę i oddzielił ich 
ode mnie, 
oddzielił we dwoje, głowę matki blisko ramienia ojca.
A na drugi dzień tamten wieczór zamienił się w piekło. Matka czekała na ojca 
krążąc 
przy drzwiach. Wróciłem ze szkoły dość wcześnie, aby na nią w tym oczekiwaniu 
patrzeć. 
Chodziła w szlafroku, nie uczesana, z płową grzywą rzuconą na plecy. Nic nie 
zostało z jej 
wczorajszej urody i życzliwości wobec świata. Biegała jak lwica od ściany do 
ściany, tłukła 
sobie boki o meble, ten dom nie mógł pomieścić jej rozpaczy i wściekłości. Od 
razu uciekłem 
w kąt, aby jej pałające oczy nie trafiły na mnie. Wolałem zejść jej z drogi, 
chociaż wiem, że 
nie była zdolna mnie dojrzeć. Zatrzymywała się tylko jak do skoku, kiedy na 
schodach bęb-
niły czyjeś kroki. Znała chód ojca, więc do sieni wyszła dopiero wówczas, kiedy 
to był na-
prawdę on. I wprowadziła go do mieszkania, gestem karzącej sprawiedliwości 
podnosząc 
palec ku zegarowi. Chodziło o to, że wraca na obiad inaczej niż zwykle, bo 
przywłaszczył 
sobie parę godzin w przestępczym celu. Ona wie, ona słyszała, jak się umawiał 
wczoraj na tę 
kradzioną godzinę z żoną właściciela drukarni. Tak bezwstydnie, przed południem, 
kiedy mąż 
tamtej pracuje na gorzki chleb u boku wiarołomnej żony. Dlaczego posadzono go 
właśnie 
przy niej? Dlaczego tak był tamtą zajęty, jakby przyszedł bez żony, którą 
wystawił na po-
śmiewisko? Ona wie, ona na nich patrzyła! I wszystko, co on teraz powie, będzie 
świadczyło 
przeciwko niemu. Bo czy uważa ją za ślepą i głuchą? Wziął ją jako parawan dla 
swoich spra-
wek? A ona widziała, jak szukał pod stołem kolan tej lafiryndy! Więc niech się 
teraz nie wy-
piera!
Ojciec stał w progu i milczał. Stał w palcie i kapeluszu, miał tępą twarz, jakby 
nie 
pojmował kierunku uderzenia. Matka biegała naokoło niego i podnosiła zaciśnięte 
pięści. 
W tym zaklętym kręgu patrzył na nią jak człowiek skazany do końca swoich lat, 
który żyje 
bez nadziei. Bez nadziei na nic. A matka, zadyszana od słów, teraz z ręką pod 
gardłem, żądała 
podjęcia walki:
- Czego patrzysz? No, mów coś, tchórzu! Lecz ojciec nie mógł sprostać jej 
energii, jej 
sile krzyku. Jego głos zupełnie się nie nadawał do takiej sytuacji. Był zwykły i 
trochę zmę-
czony. Powiedział coś o tym, że całe rano nie wstawał od biurka, że miał kogoś 
z województwa, kogoś na tyle ważnego, aby zapomnieć o domowej dyscyplinie.
Matka straciła w tym momencie na chwilę oparcie w swej teorii. Aby tego nie 
zdra-
dzić, wybuchnęła szyderczym śmiechem, w którym była łamliwość płaczu. Lecz 
ojciec zbyt 
szybko chciał to wykorzystać. Powiedział, że jest głodny i musi szybko wracać do 
magistratu. 
Wtedy matka znów mogła umocnić swe pozycje. Oświadczyła, że obiadu nie ma, bo 
dom nie 
jest restauracją. A ona ma atak duszności i nie przeżyje jego kłamstw.
Wtedy ojciec spojrzał na nią i na chwilę się przeraziłem. Bałem się matki, ale 
to było 
uczucie od zawsze, stanowiło część mojej dziecięcej doli. Rzadko natomiast bałem 
się o nią, 
ho sama dawała sobie świetnie radę w różnych opresjach. Nawet szukając zaczepki 
wybierała 
takie, gdzie jej determinacja gwarantowała pewne zwycięstwo. W jej walecznym 
życiu była 
jednak jakaś metoda - i wiedziałem, że tak naprawdę to nic jej nie groziło.
Ojciec tolerował jej ambitne, choć zapewne dość nużące szturchańce, bo pobudzały 
krążenie krwi i w efekcie także energię działania. Na pewno to było też więzią 
między nimi: 
oboje chcieli coś znaczyć w tej balii pełnej niezbyt czystej wody, jaką było 
nasze niewielkie 
miasto. Oczywiście, nie była to walka o tę prawdziwą władzę. Ale potrzebne im 
było ludzkie 
uznanie, ludzka zawistna obmowa i poczucie, że ich życie nie jest jednak 
zupełnie wyschłe. 
Teraz patrzyłem, jak matka rozbiła tę solidarność. Jej kobieca zaborczość była 
bowiem sil-
niejsza od zrozumienia wspólnych konieczności. Owszem, była często przeciwnikiem 
ojca. 
Ale to był przeciwnik, który ciągnął ten sam zaprzęg i nie szczędził wysiłku, 
aby jednak życie 
toczyło się naprzód. W tej chwili zaś wyłamała się, mogła mu zacząć 
przeszkadzać, rozgry-
wając tylko swoje sprawy. A na to ojciec, rozumiałem, nie mógł pozwolić. Dlatego 
patrzył na 
nią tak, że się zacząłem bać. Ruszył przed siebie w jej stronę, wielki i 
rozłożysty, jak daleko 
mógł tak iść? Matka przestała się śmiać, cofnęła pod ścianę, ojciec podniósł 
rękę, krzykną-
łem:
- Tatusiu!
Spojrzał na mnie, wiedziałem, że dopiero teraz znalazł się w domu. I tą 
podniesioną 
ręką zdarł z głowy kapelusz, cisnął nim o ziemię, pod nogi matce. Oddychał, 
słyszałem te 
oddechy. Nie patrzył już na mnie, zakrył powiekami oczy z tego wysiłku, że się 
zatrzymał. 
Minęła chwila, zanim powiedział:
- Jesteś ciężka wariatka. Sama tego chciałaś.
I wyszedł metrowymi krokami, nie podnosząc kapelusza. Huknęły za nim drzwi, a w 
mieszkaniu zrobiło się martwo. Matka zaś patrzyła przed siebie, nagle oniemiała.
Miała rozpięty szlafrok, widziałem jej bieliznę. Potem osunęła się jak kloc, 
siadła na 
ziemi, Oparła czoło o ścianę i powtarzała: „więc tak, więc tak...” Patrzyłem na 
nią 
z ciekawością. Ale nie była to ciekawość ufna ani spokojna. Już wówczas bowiem 
przeczu-
łem, że kobiety nie przystają do naszego męskiego świata.
Nie wiem, czy Kwaśniak przyszedł do mnie z własnej inicjatywy. Dlaczego właśnie 
do mnie? Wydało mi się to lekko podejrzane, ale w następnej chwili potraktowałem 
siebie jak 
głupca, bo to nie był człowiek, którego dla prywatnych celów wykorzystują 
postronni. Stwa-
rzał tylko takie pozory, to myliło. Wszedł bokiem, krzywo stojąc zamknął drzwi i 
potem po-
suwał się po chodniku krokiem, jakby nie chciał dotknąć jego powierzchni. 
Kwaśniak chodził 
trochę asymetrycznie, bo jedną połowę ciała miał bardziej nieruchawą od drugiej. 
Wyglądało 
to komicznie, ale nie było tematem złośliwości nawet Chądziela, dla którego 
swoisty dowcip 
był solą życia. Kacze ruchy Kwaśniaka były bowiem rodzajem kalectwa, miał 
porażone ner-
wy po jakiejś lekcji w Berezie, która to nauka miała mu wybić z głowy 
komunistyczne cią-
goty. Już wtedy był członkiem partii.
Ale trzeba przyznać, że jego partyjność była dość osobliwa. Przekonania, lata w 
ruchu 
ciągle były dla niego przedmiotem wewnętrznych rozterek. Bronił się przed 
sztywnymi zało-
żeniami, przed jakąś nieuchronną mechaniką swej pracy w tym gmachu, a 
jednocześnie bał 
się zapewne, żeby samokontrola nie zawiodła go w nieodpowiedzialność, w uleganie 
ostatnim 
modom w kraju i odcieniom ideologii. Prowadziło to do tego, że przeważnie wahał 
się 
w swoich racjach, że z uczciwości był chwiejny. A gdy obawiał się własnych 
wniosków, wte-
dy szukał ludzi dla sprawdzenia, lubił długie dyskusje, w czym był dość męczący 
i staromodny.
Oto zjawił się przede mną, przepraszał wzrokiem i słowami. Wierzył w to, że 
wszyscy 
bardzo wydajnie i bez chwili przerwy pracują. I że bezprawnie zabiera ludziom 
czas, akurat 
tylko dlatego, że coś ugryzło jego partyjne sumienie.
Szybko odtwarzałem tok jego myślenia: czego się po mnie spodziewał? W naszej we-
wnętrznej geografii miał położenie szczególne. Mógł przyjść do każdego, zależnie 
od aktual-
nego kierunku swych wątpliwości. Szukał w rozmówcy nie własnego echa, lecz 
odparcia, 
popchnięcia z powrotem. Tyle tylko, że równie często schodził z drogi w obie 
strony i nigdy 
nie było wiadomo, gdzie się właśnie znalazł.
- Czytaliście ostatni numer „Tygodnia”? - zapytał, gdy skończył grzecznościowe 
wstępy.
- Nie - odpowiedziałem szczerze. - Rzadko czytuję. Ale widocznie trzeba poznać 
ich 
sprawy.
- Tam jest taki artykuł Wolne i czyste ręce. Tam wcale nie chodzi o nich. 
Przynajmniej 
nie chodzi naprawdę, kiedy odciągnąć serwatkę tych wszystkich frazesów.
- Czy to z okazji Pierwszego Maja? No to trafili - jeszcze macałem w ciemności. 
- 
Tytuł obiecujący.
- I spełnia zapowiedź bardziej, niż myślicie.
- Czego oni chcą? Jeszcze jedno towarzystwo spóźnionych sprawiedliwych, którzy 
ogłaszają wyroki na innych?
- Przeczytajcie sobie. Według mnie, to taki rachunek sumienia. Nie wiem tylko, 
czy 
własnego.
- W cudzym sumieniu zawsze grzebać łatwiej - skinąłem głową, bo już wiedziałem, 
z czym ten człowiek do mnie przyszedł.
- Ba, siebie dojrzeć najtrudniej, to prawda.
- Czy wy naprawdę w to wierzycie po tylu latach w ruchu, że można zmienić 
przeko-
nania, jak mieszkanie, na inne, bardziej komfortowe, czyli gwarantujące większą 
swobodę 
ruchów? Czy to chcecie mi podsunąć do namysłu, po lekturze tamtego artykułu? Czy 
żądacie 
ode mnie pochwały ruchliwego jak wiewiórka sumienia, skaczącego z gałązki na 
gałązkę, 
lekkiego i bez pamięci?
Złapał się za głowę, jakby chciał zasłonić dłońmi uszy. Wiedziałem jednak, że 
jest do-
syć zadowolony z mojej irytacji.
- Chodzi przecież o program. Skąd go wziąć, z sufitu? Trzeba słuchać, co różni 
mają 
na ten temat do powiedzenia. Może się mylą, ale szukają. Myślałem, żeście 
czytali. A tak 
mówicie tylko na „nie”.
Tego ode mnie potrzebował. Spojrzałem na niego spod czoła. Od owego czasu ja już 
miałem prawo pytać go o coś więcej. Ale to nie była z mojej strony tylko 
ciekawość.
- Taki artykuł nie wyskakuje, jak mówicie, z sufitu. On powstał w redakcji, 
w określonej atmosferze, i tylko potem ktoś go pisze. A jak tam u nich wygląda? 
Na pewno 
wiecie o tym więcej niż ja.
Poprawił się na krześle, nie mógł znaleźć miejsca dla swego cierpnącego ciała.
- Tam wygląda różnie. Chodzę do nich, gadam, słucham. No tak, więcej słucham. 
Re-
dakcja to nie jest jeden człowiek. Oni też się ze sobą kłócą! - doszedł nagle do 
optymistycz-
nego wniosku. Odwróciłem głowę. Ten Kwaśniak to był jednak stary człowiek. Z tą 
przekorą 
starości po latach obijania się o ludzi na paru kolejnych zakrętach. Takim się 
zdaje, że 
w każdej pyskówce tkwi jakieś jądro prawdy. I z wielkim krzykiem można je rozbić 
na 
chwalę partyjnej racji. Bo wszystkim jakoby, którzy krzyczą, wyłącznie na tej 
prawdzie zale-
ży! Warto było mu powiedzieć:
- Że się kłócą, to ich sprawa. Waszą rzeczą jest pomóc jednej ze stron. Tylko 
trzeba 
wiedzieć, na pewno wiedzieć, która ze stron jest nam bliższa.
- To nie są strony świata - westchnął - żeby tak pokazać palcem, gdzie północ, a 
gdzie 
południe. Nie mówiąc już o wschodzie i zachodzie - prawie się uśmiechnął.
- Bawi to was? - spytałem, trochę jednak zaskoczony. - To przecież jest zwykła 
dez-
orientacja polityczna. Jeśli i tam pokazujecie taką postawę, to winszuję. Tego 
im tylko bra-
kowało. Tego waszego wpływu, żeby się kompletnie zagubili.
- Jest w tym racja - przyznał od razu (i to mnie w Kwaśniaku tak drażni). - 
Strasznie 
wielkie oni mają apetyty. Wierzą w siebie. A to, że się kłócą, że mogą się 
kłócić, bardzo ich 
zachęca do aktywności.
- Jakiej? W czym? - zatrzymałem go w galopie. I nie dokończyłem rysującego się 
wniosku, bo na sekundę urwała się we mnie myśl. Ucięła ją błyskawica 
skojarzenia. A po tej 
pustce tryby ruszyły na zwolnionych obrotach, po moim milczeniu. On mówił 
jeszcze, sam 
sobie przeczył, rzucał argumenty tamtych i prowokował mnie do riposty, a ja 
myślałem, co 
robić dalej, z której strony teraz zacząć. Jak to rozegrać, aby wywołać z góry 
przewidziane 
reakcje? Oto przecież nadarzała się okazja. Otarłem czoło, powiedziałem z 
namysłem:
- Czy szef czytał len pasztet?
- Szef? - Kwaśniak lewą dłonią masował prawe przedramię. - Po co? Inni czytali, 
jak 
puszczali do druku.
- A wy uważacie, że to wystarcza, bo kontrola prasy machnęła ręką? Po pierwsze, 
tam 
też siedzą ludzie, których już sam tytuł artykułu musiał podniecić i bardzo im 
było przyjem-
nie, że mogą się wykazać. Szerokie horyzonty i tak dalej. To ładnie brzmi i 
niejedno uspra-
wiedliwia w tej strażackiej robocie. Po drugie, nie chodzi przecież o czepianie 
się słów, nawet 
sformułowań. Czy my się rozumiemy? - Czułem, że trzeba go mocniej wciągnąć do 
tematu, 
bo siedział i wiercił się na krześle, jakby tym swoim niezdarnym ciałem głównie 
zajęty. Po-
patrzył na mnie zgaszony.
- Przecież nie wiecie, jak tam jest!
- Ale wy powinniście wiedzieć, że nie jestem takim ostatnim idiotą., I 
powtarzam: nie 
chodzi o czupurne słowa, o tę całą pozłótkę, która świeci w oczy. Chodzi o sens 
głębszy, 
o procesy, których ten elaborat jest tylko przypadkowym znakiem. Może pierwszym, 
ale na 
pewno nie ostatnim. Takie symptomy mają to do siebie, nie będę was przecież 
uczył, że to, 
czego są dowodem, nigdy nie stoi w miejscu.
- No pewnie, pewnie - rzekł Kwaśniak, a ja ciągle miałem uczucie, że bardziej 
myśli 
o swoim schnącym szpiku w ręce niż o niebezpieczeństwie jakiejś chryi. - Więc 
jak myślicie, 
iść do szefa?
Nie odpowiedziałem od razu. Mam takie chwile, że potrafię w sekundzie uchwycić 
naraz parę nici. Wiem, skąd się ciągną, wiem, jakie przekazują sygnały, wiem, w 
którym 
miejscu trzeba je związać na efektowną kokardkę, która potem, może znacznie 
później, może 
nigdy, ale może jednak - przystroi czyjąś pierś. Tę pierś, trzeba przyznać 
konfidencjonalnie, 
też sobie dość dokładnie wyobrażam.
- Nie, ja mu tę sprawę przedstawię - zdecydowałem. - Ja przeczytam, on 
przeczyta, 
potem zobaczymy, co się da zrobić. Bo jednak, towarzyszu, warto nie tylko 
słuchać i zacierać 
ręce.
Patrzył na mnie, oglądał mnie, ale ja nie odwróciłem wzroku. Siedział głęboko, 
wsparty na okrągłych plecach, wydawał się jeszcze bardziej nijaki, niż był. 
Siedział bez ru-
chu, jakby i drugą połowę ciała ogarnęła drętwota. Słyszałem to milczenie między 
nami, sły-
szałem je dokładnie. Czy mógł usłyszeć w moim głosie nutki, od których cały 
zmalał? Czy 
był tak muzykalny, aby usłyszeć dysonans w miejscu, które tyle lat zajmował? Nie 
byłem od 
tego. To mu przecież powinno pomóc. Ale trzeba znać tę granicę milczenia, która 
w pewnym 
momencie zmienia się w odwagę. Nie wolno przeciągać ciszy, ponieważ ja ostatni 
uderzyłem, 
i ja, w poczuciu słuszności, dałem mu sposobność do namysłu. Wstałem więc 
sprężyście, ze 
świadomością, którą być może on podzielał, że jestem sprawny fizycznie i łatwo 
mi patrzeć 
z góry. Obszedłem stół, pochyliłem się nad nim.
- Źle się czujecie? Weźcie nowalginę, pomaga na nerwobóle. Sam zażywam, czasem 
mam takie migreny, że głowa pęka. To są zmiany pogody.
- Tak, zmiany, zmiany - powiedział niegłośno i zaczął się zbierać do opuszczenia 
krzesła. - Ciężko jest żyć. Pogoda się zmienia, a ja jestem taki pokręcony. I 
stary, pewnie, że 
stary.
Zaprzeczyłem energicznie, prowadziłem go pod zdrowe ramię, gdy się posuwał bo-
kiem ku drzwiom. Na progu chciał się wyswobodzić, stanąć przede mną o własnych 
siłach, 
ale podpierałem go mocno. Dopiero na ziemi niczyjej, na korytarzu, powtórzył już 
pokonany, 
ale jeszcze szukający ratunku:
- Ale pamiętajcie, że oni tam też się ze sobą kłócą!
Pokiwałem mu głową i wróciłem do pokoju, bo właśnie alarmował telefon.
Dzwoniła Helena. Wiedziałem, że to ona, bo zwykle długo nie odkłada słuchawki, 
czeka, a telefon dzwoni i dzwoni. W ten sposób nawet moja nieobecność nie jest 
dla niej 
przeszkodą. Bo podchodzi ktoś inny i mówi, kiedy będę. Helena miała ładnie 
ustawiony głos 
kobiety, która - nawet nieobecna - chce działać na wyobraźnię swego aktualnego 
mężczyzny. 
Bo to nie był jej głos prywatny, ten zwykły, kiedy byłem przy niej i kiedy mogła 
zbijać kapi-
tał resztą swej urody. Niestety, Helena stawia pytania uciążliwe. Pierwsze 
brzmiało:
- Dzień dobry, panie i władco. Co u ciebie słychać?
Na to najtrudniej odpowiedzieć wtedy, kiedy rzeczywiście coś się dzieje. Im 
więcej, 
tym trudniej. Więc można tylko się wykręcać:
- Nic specjalnego, wiesz jak to wygląda.
Helenie oczywiście wystarczyło to całkowicie, bo przecież nie po to dzwoniła, 
aby się 
dowiadywać czegokolwiek o moim życiu, tym poza nią. Szczególnie w tym zespole 
faktów, 
który jedynie tolerowała, bo trzeba przyznać, rzucał jednak trochę blasku i na 
jej miejsce przy 
mnie. Ale nie o to chodziło. Ona dopytywała się o siebie, o swoją władzę nade 
mną! Spraw-
dzała jej solidność w słowach, których potoczny sens mógł być pochlebny tylko 
dla mniej 
doświadczonego ucha. Uśmiechałem się więc, gruchałem, mówiłem różne głupstwa. U 
kogoś 
innego metody takie uważałbym za kompromitację godności własnej. Dla mnie zaś 
były nie-
zbędną osłoną. Nie widziałem Heleny od paru dni. Że dzwoniła, to wiem. Nasza 
informacja 
wewnętrzna działała na tym polu bez zarzutu. Nie podejmowałem jej inicjatywy. 
Teraz gęsto 
się z tego tłumaczyłem, a były to preteksty dość kłamliwe. Są bowiem prawdy, 
których się 
kobiecie nie mówi nigdy, nawet po zakończeniu, zwłaszcza przez telefon. Plątałem 
się więc 
pracowicie, gdy oto nieoczekiwanie znalazłem na nią sposób, który i mnie mógł 
służyć. To są 
sposoby najlepsze, aby wyjść z twarzą z takich opałów. Aby nie stracić poczucia, 
że to ja jed-
nak jestem reżyserem nawet tego, co potrafi wymyślić kobieta. Rzuciłem więc w 
słuchawkę:
- Masz rację, oczywiście. A resztę argumentów przyjmiesz ode mnie jutro 
wieczorem.
Roześmiała się perliście, już pewna swojego zwycięstwa. Wtedy dopiero zdecydowa-
łem powiedzieć więcej:
- Zapraszam piękną osobę na intymną kolację. Na przykład do „Grandu”, jutro po-
wiedzmy o ósmej. Spotkamy się w hallu, bo będę tu ślęczał do skutku. Więc się 
nie gniewaj, 
że wprost tam.
Była w słuchawce chwila ciszy, dopiero potem usłyszałem jej głos, modulowany 
sta-
ranniej niż zwykle:
- Intymnie, w „Grandzie”? Co za poczucie humoru! Czyżby to znaczyło, że się 
boisz 
takiej bezbronnej istoty jak ja?
Trzeba więc było wyjaśniać, zabrało to trochę czasu. Tyle że po drodze znalazłem 
ja-
kiś pretekst, jakąś okazję do takiego spotkania, która mnie się tyczyła, a o 
której mogła nie 
wiedzieć. Nie była to żadna data ani nic podobnego, oczywiście, bo mogła później 
zbyt łatwo 
sprowadzać fakty do wspólnego mianownika.
Tak więc Helena miała do wyboru: albo się obrazić, że nie wpuszczam jej do domu, 
albo przyjąć prezent tych ważnych dla mnie godzin, które najwidoczniej chciałem 
spędzić 
z nią, właśnie z nią. Ale Helena nie jest impulsywną młodą kozą. Potrafi 
wybierać stosownie 
do okoliczności odpowiedniej wartości monety z sakiewki, w której zgromadziła 
niemało 
doświadczeń zwycięskich, a może także parę klęsk. Więc i tym razem wybrała. 
Mówiła teraz 
na przydechu, jakby rozsadzała ją radość tej kulinarnej perspektywy. Jakby z 
trudem radość 
hamowała:
- To ładnie, Mareczku, że chcesz jutro być ze mną. Takie chwile szalenie ludzi 
wiążą 
ze sobą.
Trochę mi ulżyło, więc pozwoliłem jej mówić na ten temat jeszcze dobrą chwilę. 
I kiedy tam grał jej głos w niskich rejestrach, ujrzałem ją dokładnie w chwilach 
najbardziej 
okrutnych, kiedy jest tylko nagie ciało, nawet twarz naga i bez upiększeń. Nie 
pamiętałem 
teraz jej urody, widziałem tylko rysy i pęknięcia, które poklepywała, zamazywała 
tak staran-
nie, że trzeba było chyłkiem i dokładnie ja obserwować, aby wykryć tę jej 
tajemnicę, jej wal-
kę o kruszącą się doskonałość. Oczywiście wiedziałem, że odszedłem od niej dość 
dawno. 
Ostatnie napięcia z nią związane mogłem odnieść do jakichś spotkań jesienią, w 
której to po-
rze wszelkie cienie stają się głębsze, a ja w ucieczce przed ciemnością wpadam 
niemal co 
roku w jakąś ambarasującą historię, z którą potem, w wiosennym słońcu, nie wiem, 
co robić. 
Od dawna zamiast ciemnego źródła, przy którym koiłem pragnienie siły, stalą się 
płytkim 
lusterkiem, widziałem w nim tylko jej kunsztowną, niedotykalną urodę i własny 
krzywy 
uśmiech. Rola takich uśmiechów była ostatnio w naszych spotkaniach bardzo 
doniosła. W ten 
sposób łatałem sytuację, w ten sposób czyniłem kłamstwo bardziej wiarygodnym, 
taki 
uśmiech zastępować musiał czułość i serdeczność, kiedy czekałem, żeby już sobie 
poszła. 
Przyznaję, że nie znoszę tych moich lisich sposobów, bo są oczywiście moją 
uległością. Bar-
dziej wobec siebie niż kobiety. Zbierając się potem do ataku, gromadzę przeciwko 
niej dowo-
dy, aby przestać się kryć za tym grymasem. Zbieram wówczas jej słowa, jej 
złudzenia, jej 
napastliwość wobec mego życia, jej sposoby mistyfikacji nawet we własnym, 
cielesnym 
kształcie, który stara się z takim trudem we mnie utrwalić. Rozbijam wówczas jej 
legendę, 
która mnie przy niej zatrzymała. To zresztą w sprawie z Heleną miałem już poza 
sobą. Ale 
zbyt długo trwał ten czas następny, kiedy musiałem się kryć z moją prawdą 
przeciwko niej. 
Helena była bowiem partnerem, który też nie odkrywa kart do końca. Nie 
wiedziałem, gdzie 
jest, na którym odcinku naszej drogi, bo zbyt wiele było jej słów, gestów, zbyt 
były jaskrawe, 
aby dojrzeć poza nimi jej taktykę. Na moje uśmiechy odpowiadała uśmiechem, ale 
nie znałem 
jego zaszyfrowanego znaczenia - i to było najgorsze. Jej przyjemne dla mnie 
słowa były na 
poziomie ekspedientki w sklepie MHD, handel warzywami. Ale potem takie zdanie, 
że się jej 
boję, więc wciągam ją między ludzi! Kiedy była prawdziwa? I co o mnie wiedziała, 
że po-
zwalała sobie na ironię? Te jej niekonsekwencje były kiedyś migocącym światłem 
podczas 
jesiennych wieczorów. Teraz wiem, że były tylko zimnym ogniem, który nigdy nie 
dał mi 
ciepła. Ba, ale co z tym zrobić, kiedy skończył się okres święta i mylących 
fajerwerków?
Odłożyłem słuchawkę po jej przestrogach, abym był punktualny. Zupełnie jakby to 
ona wymyśliła takie rozwiązanie wieczoru. Ostatnie dyrektywy wyszły od niej, a 
ja powta-
rzałem: dobrze, dobrze...
Potem siadłem przy biurku, rozłożyłem przed sobą papiery i patrząc w nie 
ważyłem, 
kiedy się zdobyć na wykonanie zamierzenia. To nie był zupełnie błahy dylemat, bo 
żołąd-
kowcy reagują różnie na różne wydarzenia. Wiedziałem, że przy większym napięciu 
twarz 
szefowi stygła, jej krwista czerwoność pokrywała się cieniutką warstwą szarej 
ziemi. Życie 
wracało do niej, gdy rozluźniał się skurcz, który mu ściągał brzuch. Trafić do 
niego wówczas, 
gdy słuchał tylko siebie, jak wtedy, kiedy zbyt długo kluczyłem wokół pointy w 
tamtym 
przemówieniu? To byłoby szaleństwo, gdyby zaczął kojarzyć mój widok z własnym 
cierpie-
niem! Trzeba trafić do niego inaczej, niech po moim wyjściu pije rumianek i 
lniane siemię, 
które mu pichci na elektrycznej maszynce panna Zdzisia z sekretariatu. Dopiero 
po moim 
wyjściu, za pośrednią przyczyną moich racji, których nie odeprze. Ale nie 
dlatego, że na mnie 
patrzy, choć nie chce.
Ta Zdzisia, do której wszyscy mówili „moje dziecko”, było to stworzenie bardzo 
mło-
de i bardzo oddane. Nie wiem, czy szef budził w niej jakieś dziewczęce tęsknoty, 
w każdym 
razie patrzyła mu na usta, zgadywała jego myśli, zanim wydał polecenie. Uważała, 
że jest 
złym lub dobrym przewodnikiem, jak trzeba, w sprawach między nami a nim, że ona 
właśnie 
powinna decydować o tym, by odpowiednio traktowano jego osobę, jego zdrowie i 
miejsce, 
które zajmował.
Siedziała wśród telefonów, jedną ze słuchawek trzymała brodą, aby mieć wolne 
ręce 
do notowania tego, co brzęczało jej przy uchu. A brzęczał telefon ważny, ten 
najważniejszy 
z trzech aparatów na biurku. Wiedziałem o tym. Wiedział o tym także Chądziel, bo 
milczał 
wprawdzie, ale natarczywie oglądał twarz dziewczyny podczas tego egzaminu. Nie 
była ani 
zmieszana, ani na naszą cześć sztucznie obojętna. Po prostu słuchała uważnie, 
marszcząc 
brwi. Pisała szybko z przechyloną na ramię głową, cały policzek oparła na 
słuchawce. Mó-
wiła: „tak, tak, dobrze towarzyszu” - a myśmy z Kaziem stali przed nią zupełnie 
jak wyłącze-
ni. Sądzę, że w jej młodości i oddaniu jest jednak trochę sprytu, a może i 
rutyny. Nie powie-
działa ani słowa za dużo. W jednej tylko chwili, szukając słów oględnej 
odpowiedzi, spojrzała 
na nas. A było to spojrzenie jak miotła. Ale nie chcieliśmy tego zrozumieć. 
Staliśmy przed nią 
niezbyt blisko siebie. Już wiedziałem, że szefa nie ma. Natomiast był Chądziel i 
nie chciał się 
wycofać. Więc pozostałem i ja, aby nie dać mu swoją rejteradą zbyt wiele do 
myślenia. 
Zresztą Chądziel miał dość czasu dla siebie, zanim się zjawiłem. Nie przyszedł 
tu chyba na 
flirty! Powitał mnie jednak z wyraźną rezerwą, rzucił nawet krzywe spojrzenie 
jak na intruza. 
Kiedy Zdzisia odłożyła słuchawkę i jeszcze grzebała ołówkiem w tekście 
telefonogramu, Ka-
zio powiedział, przestępując z nogi na nogę.
- To znaczy, moje dziecko, że dzisiaj z tego nici?
- Powiedziałam, że szefa nie ma. Ale mu przekażę.
- Dokładnie? - miał uśmiech szeroki, chciał być z sekretarką w dobrych 
stosunkach, 
a jeszcze bardziej chciał tę komitywę zaznaczyć wobec mnie.
- Tak, dokładnie. To nie jest trudne, towarzyszu. - Zdzisia nie przyjęła do 
wiadomości 
uśmiechów Chądziela. Nie miała poczucia humoru na temat - własnej solidności za 
tym biur-
kiem. Widziałem nawet dość wyraźnie, że w jej bezrzęsych oczkach błysnęło 
lekceważenie 
dla przymilnych zabiegów Kazia.
A ja ani nie usiadłem, ani nie podszedłem zbyt blisko do biurka. Chciałem dać 
jej 
znać, że nie mam wiele czasu i że nie interesują mnie pewne meldunki w jej 
papierach. Nie 
było między nami żadnych porozumień. I to nie był mój kiepski humor czy jej 
ostrożność. 
Tasowała papiery w teczce, zanim spojrzała na mnie:
- Przepraszam, towarzyszko, że was nachodzę. Nie robię tego zbyt często - 
zaznaczy-
łem jednak, aby pomóc jej pamięci.
- Słucham was - teraz była gotowa potraktować mnie odpowiednio.
- Wpiszcie mnie w kolejkę do szefa. To nie jest mój osobisty problem, w sensie 
spraw 
tutejszych. Ale myślę, że powinienem przekazać pewną rzecz.
- Czy to pilne?
- Owszem, dlatego nie czekam na inną okazję. Nie wszystko nadaje się na odprawę. 
- 
Zamknąłem i ją, bez nacisku, kołem wtajemniczenia.
- No ja wiem, że czasem trzeba bardziej operatywnie - odpowiedziała z 
przekonaniem. 
Tak się stało, że oto teraz ona popisywała się przede mną. Dawała mi do 
zrozumienia, że do-
skonale rozumie pewne konieczności. - Jutro szef będzie od rana. Ja tu nic nie 
mam poza to-
warzyszem Chądzielem - spojrzała na kalendarz. - Więc od razu wam przedzwonię. 
Bo tamto 
nie jest takie ważne - lekko wzruszyła ramionami, tym określając wysiłki Kazia.
- Będę czekał. I jeszcze jedno. Weźcie z prasowego ostatni numer „Tygodnia”. 
I poproście szefa ode mnie, aby przejrzał taki artykuł Wolne i czyste ręce. To 
ważne, aby się 
zapoznał z jego treścią przed naszą rozmową. Przepraszam, że wam sprawiam 
kłopot.
Nie, nie sprawiłem jej kłopotu. Zdzisia promieniowała ważnością i chęcią 
udzielenia 
pomocy szefowi i mnie. Dawałem jej przecież dowód, że sprawa jest zasadnicza, że 
ma wy-
miary sięgające poza rutynę, poza to pomieszczenie, do którego zbyt często 
przychodzili lu-
dzie - z nieporadności albo z braku odwagi decyzji.
- Dobrze, załatwię, możecie być spokojni. Nie będziecie czekać w kolejce. - Jej 
pyzata 
twarz stała się jeszcze szersza z życzliwości, prawie z uśmiechu.
Zamknąłem za sobą cicho drzwi. Bez żadnej ostentacji szedłem korytarzem. Wcale 
nie 
zależało mi na tym, aby podkreślać, że wejdę tam, za ceratowe drzwi, przed 
innymi. Dlatego 
że zamiast samemu przynieść numer „Tygodnia”, jej kazałem biegać po pismo! Na 
pewno 
wzbudzi to zainteresowanie niektórych i samym faktem, i tym, że nie stoję daleko 
od tej 
sprawy. Ale nie ja będę chodzącym sygnałem, natrętnym tego przypomnieniem.
- Irytująca gówniara - usłyszałem koło siebie. Spojrzałem bez zdziwienia. 
Oczywiście 
Chądziel czekał na mnie za pierwszym zakrętem korytarza. Ten człowiek zupełnie 
mnie teraz 
nie interesował. Ludzie, którzy przegrywają, zwykle tracą dla mnie atrakcyjność. 
Z wyjątkiem 
jednego człowieka. Tylko że tamten wcale nie ma poczucia własnej klęski. Ano, 
zobaczymy, 
zobaczymy jutro. Ale Kazio? Szkoda dla niego każdej szczypty energii. 
Szczególnie teraz, 
gdy mój dzień tak się skończył.
- Nie jest tylko od tego, przecież widziałeś. Ale musi jakoś szeregować sprawy 
na 
istotne i mniej ważne.
- A ty oczywiście przyszedłeś z najważniejszą - skinął głową Kazio.
Zatrzymałem się na sekundę, poczułem napływ śliny do ust.
- Z jaką mianowicie? - zapytałem ostro, może zbyt ostro.
- No, ty zawsze masz sprawy do szefa takie, o których nam się nie śniło. - Teraz 
Chą-
dziel szedł obok mnie i mówił przed siebie. Uważał widocznie, że taka aluzja, 
nieprecyzyjna 
jak dymek, ale o wyraźnym zapachu, daje mu w tej chwili nade mną przewagę.
- Mój drogi, ogólniki nie mogą być żadnym argumentem - wzruszyłem ramionami. - 
Zresztą, o czym tu mówić?
- Unikasz rozmów. Tak, unikasz. Wychodzisz stamtąd z miną Napoleona, ale do zwy-
cięstwa to ty się nie przyznasz. No cóż, masz prawo. Własne zdanie, własny 
interes. I nie mu-
sisz tak na mnie patrzeć. Mam uszy na swoim miejscu. Słyszałem, co mówili tam w 
telefonie.
Nie chciałem oglądać Chądziela zbyt natarczywie, choć poczułem ucisk w karku, 
gdy 
zwracałem ku niemu głowę. Co mu znów przyszło na myśl? Chądziel, żyjąc w ciągłej 
goto-
wości zdobywania jeszcze ciepłych informacji, potrafi kojarzyć rzeczy zupełnie 
nieprawdo-
podobne.
- Nie wiem, o czym mówisz - rzekłem wolno. Byłem szczery.
- A ja wiem, mnie jedno słowo wystarczy - rzucił przynętę. - Ten telefonogram 
był 
o walterowcach.
- O tej wytwórni sprzętu mechanicznego? Dobrze, ale co ja mam z tym... - mówiłem 
coraz wolniej, już żałowałem poprzedniej szczerości.
Chądziel patrzył teraz na mnie z ciekawością, uśmiech podnosił mu jeden kącik 
ust, 
zmrużył oko:
- No, nie udawaj. Byłeś tam przecież na przedmajowym spotkaniu. I nie fatyguj 
się 
z tym zdziwieniem. Nie dla mnie takie zagrania. Ja czasem wierzę w zbiegi 
okoliczności, ale 
nie za często. Jeśli był już taki telefon, to ja tobie nie zazdroszczę.
Skinął głową nie na pożegnanie, ale jakby nade mną trochę się litował. I 
dziarskim 
krokiem ruszył przed siebie, zostawiając mnie na środku, przed szeregiem drzwi, 
które za-
częły troić mi się w oczach. Cóż to za obrzydliwe uczucie, owo wrażenie 
rozszczepienia 
świadomości! Bo stojąc tak, równocześnie odchodziłem razem z nim, z tym, co 
usłyszał, co 
mógł wiedzieć. Niewiele sobie z Kazia robiłem. Traktowałem go zawsze jako część 
tła, na 
które składają się statyści o jednakowych, zatartych w masie twarzach. Mogłem 
się śmiać 
z jego dowcipów, tolerować jego ciekawość, ponieważ mechanika Chądzielowych 
reakcji 
była bardzo prosta, i łatwa do przewidzenia, dzięki czemu przynajmniej mnie nie 
mógł stanąć 
na drodze. A teraz, proszę, zaatakował. Czekał na to, może czekał od dawna na 
taką chwilę, 
kiedy nagle jego słowa strącą mi z twarzy owo dla niego lekceważenie.
Szedłem do domu piechotą. Nie chciałem być blisko ludzi w pękających od tłoku 
środkach lokomocji. Szedłem sam przez ulice, które pachniały spalinami i wiosną. 
Myślałem 
o ludzkiej geografii naszego gmachu, naszego piętra. Wiedziałem, że muszę zrobić 
jeszcze 
jedną poprawkę na tej mapie, nie mogłem się od tego uchylić. Ale brakowało mi 
znów kilku 
elementów, innych teraz, lecz potrzebnych. Wiedziałem, że rozmowa z szefem 
popchnie to 
naprzód. Byle nie ulegać poczuciu niewiedzy, które dusiło moje dociekania. 
Szedłem, anoni-
mowy człowiek, a ciężkie, pełne dźwięków powietrze miasta odbierało mi zdolność 
syntezy. 
W jakimś kiosku kupiłem „Tydzień”. Leżał tego cały stos, ludzie stali w ogonku 
po wieczor-
ne gazety i pisma ilustrowane. Sprawiło mi to ulgę. Już na mojej ulicy 
odnalazłem w sobie 
pierwsze sygnały spokoju.
Za chwilę zamkną się za mną drzwi i będę sam. Wtedy wszystko wróci na swoje 
miej-
sce, odzyska zwykłe proporcje, zachwiane przez ludzi. Przez chór pokrzykujących 
statystów, 
którzy, być może, właśnie mnie chcą zepchnąć na trzeci plan. Już w domu 
pomyślałem: „Do-
brze jest przejrzeć cudze zamiary. W ten sposób mija się bezpiecznie pierwszy 
stopień ciem-
ności.”
Noc nie jest dla mnie złą porą. Godziny mijają wówczas z inną szybkością, 
a wszystko, co zebrałem w ciągu dnia, łatwiej potrafię ułożyć w porządku 
wygodnej dla mnie 
logiki. To prawda, że czasem muszę zawracać z drogi, bo w nocy nie widzi się 
dokładnie od-
ległości. Czasem także potem, w trzeźwej jasności po przebudzeniu, widzę w tych 
moich 
nocnych wnioskach szczeliny, których nie można jednak lekkomyślnie przeskoczyć. 
Ale jeśli 
się wie o tych deformacjach, to całą resztę można przyjąć jako podporę.
Następnego dnia spokojnie patrzyłem przez okno, gdy naokoło mnie brzęczały, jak 
stado much, zwykłe odgłosy codziennych zajęć. Czekałem. Kwaśniak przeszedł 
tanecznym 
krokiem przez pokój, popatrzył na mnie, zatrzymał się chwilę przegięty i ruszył 
ku drzwiom. 
Nie był mi potrzebny, nie miałem mu nic do powiedzenia. Potem wpadła Matulakowa, 
dy-
szała głośno z przejęcia i chciała, żebym poświadczył jej racje. Pokłóciła się o 
coś z zarządem 
Ligi Kobiet. Chodziło, zdaje się, o miejsca pracy, których nie starczało dla 
dziewcząt po 
szkole podstawowej. Nie wiem, dlaczego właśnie przede mną ostrzyła swoje 
argumenty. Mo-
że przeczuwała, że znajdzie we mnie zgodę na swój sprzeciw wobec bezmyślnych 
krańcowo-
ści.
- Bo my to zawsze z przesadą, towarzyszu! - wołała, ocierając chusteczką wąsiki. 
- 
Albo każemy im tłuc się na traktorach i dźwigać cegły na budowie, że potem 
dziecka donosić 
nie mogą, albo gonimy je o pół wieku z powrotem. No, powiedzcie, gdzie tu rozum? 
I możecie się nie uśmiechać, towarzyszu! - krzyknęła, choć nie czułem, żeby mi 
było wesoło. 
Patrzyłem na zegar. Zbliżało się południe. - Tak, wy też nie chcecie wiedzieć...
- Ja? - uniosłem brwi, bo to była przesada, żeby Matulakowa również miała swoje 
o mnie zdanie.
- No, wy wszyscy nie pamiętacie, że kobiety to więcej niż połowa ludzi w tym 
kraju! 
I na świecie! To siła społeczna i produkcyjna, a nie do pieluch i kuchni, żeby 
kłopot z głowy.
- Przecież to nie ja, naprawdę nie ja mam różne takie pomysły.
- Cha! cha! cha! - zaśmiało się przebiegle moje vis-a-vis, potrząsając biustem 
podob-
nym do dwóch bochenków. - Organizacja wpada na pomysły! To dobre, ale nie dla 
mnie. Czy 
to Liga wytrząśnie z rękawa robotę dla tych tysięcy, które wychodzą ze szkół?
Trzeba przyznać, że naprawdę obchodzi ją los tej młodzieży na rozstajnych 
drogach. 
Ale dlaczego ona krzyczała na mnie? Myślałem o szefie. Wiem, że był u siebie. A 
Zdzisia na 
pewno powiedziała mu o mnie. Patrzyłem przez okno, gdy wchodził do gmachu, było 
to czte-
ry godziny temu. Słuchałem nie słysząc lamentów Matulakowej o pomyłkach, które 
mnie nic 
nie obchodziły. Ale telefon milczał, choć kładłem na nim rękę. Nie mogłem wstać 
zza biurka, 
patrzyłem na to pudło.
Pozbyłem się Matulakowej, obiecując, że będę po jej stronie. Wyszła niezupełnie 
jed-
nak pewna, czy doceniam ważkość jej problemów. Matulakowej potrzebny jest 
entuzjazm lub 
oburzenie rozmówcy. Ona w takich dyskusjach wysuwa nie siebie, lecz temat na 
pierwszy 
plan. Po jej wyjściu znów patrzyłem w okno. Widziałem samochód Podcienia z 
szoferem 
śpiącym w poprzek siedzenia. Ten samochód nie odjechał do godziny, w której 
zaczynają 
cichnąć korytarze. Ale telefon nie zadzwonił. Ja też nie podniosłem słuchawki, 
nie powie-
działem sobie, że jest to dwudziesty trzeci kwadrans mego oczekiwania. Chociaż 
ten dwu-
dziesty czwarty, zanim wyszedłem, spędziłem na stojąco, pochylony nad biurkiem. 
Ale nikt 
nie odpowiadał na moje pytania, musiały pozostać przy mnie aż do dnia 
następnego.
Towarzystwo kobiety smakuje mi wówczas, kiedy jest dodatkiem do wygodnego sa-
mopoczucia, bo wtedy podkreśla wszystkie lekkie i życzliwe odmiany mego 
nastroju. Po-
święcam im uwagę, gdy nie jest mi ona niezbędna, aby słuchać własnych 
wewnętrznych 
sprzeczności. Kobieta, owszem, może stać się dla mnie problemem. Takim na 
przykład, jak 
wybór miejsca przyjemności czy wypoczynku. To wymaga refleksji, ale nigdy nie 
ściąga 
wnętrzności w węzeł nerwów. Prywatnym sprawom poświęcam czas tylko wtedy, gdy 
jest on 
właśnie rezerwą, której nie potrzebuję dla siebie. Natomiast w innych 
przypadkach, kiedy 
spotykają się we mnie napięcia z dwóch zakresów doznań, trudno jest mi się 
zdobyć na po-
błażliwość, którą płeć żeńska w walce o nas uważa za minimum daniny dla siebie.
Nie będę więc podkreślał, że głównego celu tego wieczoru nie ułatwiało mi 
spotkanie 
z Heleną, które przecież sprowokowałem po to, by załatwić sprawy znacznie dla 
mnie waż-
niejsze. Idąc do „Grandu” starałem się jednak przekonać siebie dość prostym 
argumentem, że 
pretekst często jest potrzebny, bo skraca drogę. Starałem się nawet myśleć 
życzliwie o tej 
kobiecie, która nieświadomie, więc z całą dobrą wolą, miała odegrać pożyteczna 
rolę w mojej 
inscenizacji.
Od razu zauważyłem, że Helena przyjęła do wiadomości warstwę najbardziej ze-
wnętrzną, warstwę pozorów. Przyniosła w sobie słowa usłyszane ode mnie, kiedy 
tam, 
w biurze, zapraszałem ją na scenę komedii. Przyszła w pełnym rynsztunku, jako 
odnowicielka 
wszystkich moich pożądań i kapitulacji wobec jej doskonałej kobiecości. Suknię 
miała 
z morza w słoneczny wieczór, tak przelewały się w niej barwy, gęstniały na 
wklęsłości brzu-
cha, w rozstawieniu piersi, przedzielone wypukłością ud, wyraźnym wąwozem do 
kolan. By-
łem pewny, że pod tą ryzykowną suknią, która trzymała się tak, aby budzić ciągłą 
niepewność 
- tylko na dwóch wąskich ramiączkach - Helena nie nosiła nic poza stanikiem. No 
cóż, takie 
małe rusztowanie było jej potrzebne, bo biust miała wysoki i krągły, ale tylko w 
pozycji leżą-
cej. Pacę miesięcy temu taka suknia na niej odebrałaby mi na jakiś czas 
przytomność. Przed 
paroma tygodniami, gdybym Helenę tak zobaczył, wpadłbym w gniew ośmieszonego 
samca, 
który firmuje to wszystko. Kazałbym Helenie wracać do domu i nie pokazywać się 
nago 
wśród ludzi. Dziś patrzyłem na nią z uśmiechem uznania, stwierdzając 
jednocześnie, że ta 
kiecka była w gruncie rzeczy trochę na nią za wąska, bo Helena widocznie 
ostatnio przytyła. 
Widziałem, że materiał podniósł się w fałdkach nad biodrami. Teraz wiedziałem, 
że nie po-
winna była wkładać tych błysków i cieni, bo podkreślały wałeczki obfitości, 
które psuły daw-
ną czystość konstrukcji. Helena zaś dostrzegła w lustrze mój wzrok, a znając 
zapewne owo 
niebezpieczeństwo swego wieku, od razu wciągnęła brzuch i odgięła się do tyłu, 
aby uwydat-
nić mięśnie dekoltu, które trzymały biust na całkiem niezłym jeszcze poziomie. 
Tak 
w odbiciu, oświetlona od tyłu, jej twarz była bez zarzutu. Niczego w niej nie 
mogłem znaleźć 
dla swojej ironii. Jest to przemyślne oświetlenie pomieszczeń w dobrych 
lokalach, które zo-
stawia zachęcające do przyszłych wizyt wspomnienie. Ludzie patrzą w lustro - i 
nabierają 
wiary w siebie. A kobiety mogą się bawić w małe oszustwa, zostawić na boku parę 
lat 
z metryki, wrócić do innego czasu, który tu da się cofnąć, i to już jest 
pierwszym prawem 
tego wydzielonego świata. W ilu jeszcze lustrach mogła Helena widzieć się taka: 
płaska, bez 
wiotkich powiek i torb pod oczami, bez niebieskich żył na szyi, które były 
miernikiem czasu, 
ale jednocześnie widzieć się prawdziwą, z własną twarzą, z własnym uśmiechem 
wokół rów-
nej bieli zębów? Ba, takie światło gdzieś zza lustrzanego filaru mogło polerować 
ten uśmiech, 
włosom przywrócić miękkość, bez farby, lakieru i wszystkich sposobów, których 
ukryć się 
nie da w zwyczajnych godzinach zwyczajnych źródeł światła.
Nie śpieszyło się Helenie do końca seansu przed lustrem. Składało się nań wiele 
drob-
nych zajęć, tajemniczych ruchów i dotknięć, ale wiedziałem, że właściwie stała 
tak dla mnie. 
Abym mógł ją oglądać taką, jaką teraz sama siebie widziała. Abym i ja mógł ulec 
zaklęciu, że 
przyszła do mnie z innych lat, kiedy jeszcze była mi obca, więc teraz właśnie 
dlatego będzie 
na nowo dla mnie nowa.
W tych wszystkich manewrach najlepiej jest uśmiechać się i milczeć, nie tracąc 
z pamięci wytyczonego celu. Wziąłem więc Helenę pod łokieć i lekko pchnąłem w 
stronę 
sali. Nie przyszedłem tu przecież na nabożeństwo dla uczczenia jej urody. 
Ostatnią moją my-
ślą, którą poświęciłem z pewną żartobliwością Helenie, już idąc między 
stolikami, był wnio-
sek, że taka celebracja miałaby teraz coś z nastroju mszy żałobnej. Bo i jej 
uroda przestała dla 
mnie żyć, i moja wobec niej uległość należała już do rzeczy pogrzebanych.
A Helena z półprzymkniętymi powiekami, jeszcze najwidoczniej pełna tamtego swego 
obrazu, sunęła przez salę po królewsku. Miała powtarzające się płynne ruchy, jak 
sportowiec 
na zwolnionym filmie. Szedłem za nią i mogłem nie kontrolowany patrzeć na salę. 
Przyszli. 
Więc dobrze obliczyłem dzień. Sprawdzałem przecież sam siebie i tamtą rozmowę, 
jeszcze 
i jeszcze, do zawrotu głowy - w końcu nawet miesiąca już nie byłem pewny. 
Siedzieli nieda-
leko stolika służbowego, widziałem przy nich plecy kelnera, który przestawiał 
pod oknem 
talerze i dzbanuszki i jeśli wyciągał rękę, to mógł strzepnąć serwetkę na ich 
stolik. To było do 
niego podobne, ten kąt, ten stolik najmniej wygodny. Nie dojrzeli nas na pewno. 
Patrzyli 
w kieliszki, które właśnie podnieśli pod światło, on i ona. Prędko odwróciłem 
głowę, Helena 
szybowała w koniec przeciwny, ku stolikom efektownym i widocznym dla wszystkich 
obec-
nych. W następnej sali było ciemno jak w pieczarze. Ta ciemność była ruchoma od 
tłumu na 
parkiecie, buchała upałem i falami muzyki. Dźwięki nikły i wzlatywały w kilku 
wyraźnych 
taktach, potem znów wsiąkały w gwar i przegrodę z ludzi. Nie było czasu do 
namysłów. Wła-
ściwie skoczyłem naprzód, tak szybkie to były kroki, zrobiłem półobrót, 
zagrodziłem Helenie 
drogę:
- Nie tutaj, nie tak na przejściu! - chciałem, aby natychmiast mnie usłyszała, 
lecz żeby 
to nie był mój krzyk. Każde przecież narzucenie woli budzi w kobiecie 
podejrzliwość co do 
intencji, od razu więc dodałem:
- Ruch tutaj jak na dworcu. Własnych słów słyszeć nie będziemy. Nic po to z tobą 
tu-
taj przyszedłem.
Tak wciągnięta w moją troskliwość o nasze odosobnienie, Helena spojrzała na mnie 
przez ramię uśmiechnięta potulnie i oświadczyła:
- Naturalnie, okropnie tu głośno. Proszę cię, ty decydujesz. To może po prostu 
z drugiej strony? - I poprowadziła mnie w dobrym kierunku. Bardzo uważałem, żeby 
zbytnio 
się nie rozglądać. Przy stoliku usiedliśmy tak, że to Helena zwrócona była 
twarzą do Jaczyc-
kich, ja zaś bokiem, trochę przed nimi. W ten sposób nie szukałem kontaktu, ale 
odwracając 
lekko głowę, zupełnie zwyczajnie mogłem ich zauważyć.
Helena z zadartą brodą lustrowała salę, minęła wzrokiem tamten stolik, lecz 
bardziej 
zainteresowało ją jakieś towarzystwo obstawione przez kubełki z wódką i trzech 
kelnerów. 
Było tam parę kobiet - kolorowych od fryzur do pantofli - które widocznie uznała 
za godne 
swojej uwagi.
- Nurki - szepnęła, a ja podskoczyłem na krześle, bo w pewnej chwili zupełnie 
zapo-
mniałem, że siedzi koło mnie. Te nurki okazały się drogim futrem, a z tego futra 
zszyty był 
jakby pasiasty szal jednej z owych elegantek. Futrzarskie tęsknoty Heleny 
przerwał kelner, 
z którym konferowała dość długo, ale rzeczowo i ze znajomością rzeczy. Godziłem 
się na jej 
propozycje i było mi wszystko jedno, dlaczego na tym się znała, w jakich 
okolicznościach 
oswoiła się z konwencją takich lokali, ile razy i z kim tu bywała. Potrzebna mi 
była, sprowa-
dziłem ją, żeby była parawanem - i teraz z niewątpliwą satysfakcją zauważyłem, 
że właściwie 
bez wysiłku znoszę jej obecność. Razem z jej wyglądem, który intrygował obecnych 
męż-
czyzn w stopniu wprost proporcjonalnym do wypitych kolejek. W ich ściętych 
alkoholem 
źrenicach widziałem podniecenie widokiem takiego żeńskiego okazu. Nawet ci już 
otumanie-
ni trawieniem, kiwający się nad kawą i rachunkiem, z jej wejściem nabrali 
energii, jak wy-
rwani ze snu. Niektórzy posyłali mi uśmiechy w męskim zrozumieniu dla faceta, 
któremu 
udało się polowanie. Moje trofeum zaś najwidoczniej dobrze się czuło w tym 
obstrzale spoj-
rzeń. Suknia falowała w wężowych błyskach, Helena kątem rzęs sprawdzała 
wrażenie, ale 
natychmiast pochylała się Ulegle w moją stronę, trochę tamtym, ale przede 
wszystkim mnie 
dając do zrozumienia, że to całe bogactwo, które rwało oczy zazdrośników, należy 
do mnie. 
Ażebym nie przeoczył, co zesłał mi los, mruczała zadowolona, z wysuniętą 
niesmakiem dolną 
wargą:
- Wiesz, mężczyźni to straszne świntuchy. Wypiją kieliszek i od razu patrzą na 
kobie-
tę, jakby była dziwką na ich zawołanie.
Oglądałem Helenę, oglądałem ją oczyma tamtych, ale nie budziła już we mnie, 
nawet 
w tym swoim najlepszym wydaniu, ciekawości. Milczałem, aby nie zagłuszyć słów, 
które 
mogły paść od tamtego stolika. Zamknąłem oczy, aby lepiej słyszeć. Ale obok było 
od chwili 
cicho. Słuchałem - już na granicy lęku. Był tylko brzęk talerzy i metalu na 
stoliku kelnerskim. 
Wolno, bardzo wolno, jak patrzący z zasadzki, odwróciłem głowę. Ich stolik był 
pusty. Po-
czułem nagle gorąco sali, ucisk kołnierzyka i obręcz mankietów koszuli, które 
cięły spoconą 
skórę. Patrzyłem na rzucone serwetki i puste kieliszki, chciałem wstać, zajrzeć 
w ich talerze, 
czy było już po wszystkim. Jaczycki mógł mnie zobaczyć, sam tego chciałem - i 
mógł skoń-
czyć ten wieczór, ponieważ stwierdził, że już nie byli sami wśród ludzi. 
Powtarzałem w myśli 
nasz ostatni dialog, tam na pochodzie, aby znaleźć w nim przyczyny jego 
ucieczki. Poczułem 
nieporadność, spadło na mnie doznanie ogromnej nudy i pustki w tym moim 
groteskowym 
wysiłku, aby być blisko nich. Jej czy jego, nie mogłem teraz określić jasno, o 
kogo chodziło 
mi naprawdę. Oboje wydali mi się nierzeczywiści, wymyśleni przeze mnie w moim 
uporze. 
Patrzyłem na pobojowisko widelców, noży i resztek na talerzach, nie chciałem 
odwrócić gło-
wy, aby spojrzeć na ten wieczór i na kobietę, która czyhała na moją uwagę. Wtedy 
właśnie 
orkiestra przestała grać, podniósł się krzyk wracających tancerzy i usłyszałem z 
innej strony 
wysoki głos, który prawie piszczał, aby podkreślić zaskoczenie:
- No, proszę, kogóż widzimy! Jak to się ludzie potrafią spotkać!
Jaczycki z żoną stali przy naszym stoliku, przyszli od strony parkietu, ona 
jeszcze od-
dychała szybko, a ja się nie domyśliłem, że on nie ucieknie w połowie, ponieważ 
przyszedł 
tutaj dla niej, na cały wieczór. Wieczór jej rozrywki, w dodatku po dość 
wygórowanych ce-
nach. Tak zdecydować, wstać i wyjść? Przeceniłem go jednak. Omijałem spojrzeniem 
Dorotę, 
ale już wiedziałem, od pierwszej sekundy, że sobie jej nie wymyśliłem.
Jaczycki był krzykliwy i wyglądał jak gruźlik - z dwoma kółkami rumieńców pod 
oczami, powyżej chudych policzków. Wymykały mu się słowa, gesty i znaki uczuć, 
jak zwy-
kle człowiekowi, który pije rzadko. On tego wieczoru ufał wszystkim. Z tamtych 
chwil przy 
stoliku, we dwoje, wyszedł nam naprzeciw, wyciągając do mnie ramiona:
- Chodźcie, chodźcie do nas! Precz smutek wszelki! Dość już romantycznych sam na 
sam! Porwałem Dorotę w tany, ale ona jest cierpliwa. Państwo się nie znają? 
Niemożliwe! 
No, to się poznajmy. Doroto, przedstaw się grzecznie. To jest, kochani, moja 
żona.
Kobiety odbyły ceremoniał. Dorota ze słowami: „Zbyszku, Zbyszku, nie szalej!”, 
wy-
ciągnęła rękę, którą Helena ujęła wytwornie, daleko od siebie, z uśmiechem jak 
do artystycz-
nej fotografii. Po tym uśmiechu poznałem, że jest wściekła z powodu najścia i 
okrzyków tego 
małego, podpitego człowieczka. Potem Dorota i mnie podała rękę, poczułem jej 
dłoń jak roz-
grzane, twarde drzewo. Rzekłem:
- My się właściwie już znamy.
Popatrzyła na mnie z namysłem, potem odparła bez przekonania:
- Bardzo możliwe. W mojej pracy ludzie są jak w wielkim kalejdoskopie. Wciąż 
nowi 
i wciąż inaczej ich spotykam.
Stała teraz trochę na uboczu od naszej trójki, inicjatywę towarzyskich pomysłów 
od-
dając mężowi. Widziałem, jak patrzyła na niego, ale nie włączała się do rozmowy. 
Nie znam 
się na damskich ubiorach, ale jej granatowa sukienka z wielkim białym kołnierzem 
nie wy-
dała mi się szykowna ani odpowiednia do tego kadru. I gasła zupełnie, prawie 
czerniała przy 
złotozielonych błyskach Heleny. Miała drobną twarz, może mniejszą, niż była 
naprawdę, 
w szerokiej oprawie ciemnych włosów. Była to twarz kobiety o drobnym układzie 
kostnym, 
choć wzrostem Dorota równa była Jaczyckiemu, a nawet pozornie przewyższała go, 
bo miał 
krótką szyję w wysokich ramionach. W zamieszaniu, które z zapałem wzniecał 
Jaczycki, 
jeszcze raz spotkałem jej skupiony wzrok. W ten sposób patrzą ludzie, którzy 
przyjmują cał-
kowitą jednoznaczność twoich słów. Zrobiłem krok naprzód.
- Drodzy obecni wybaczą, że przejmę inicjatywę. Tamten stolik jest mały, 
wepchnięty 
w kąt i dla czwórki się nie nadaje. Więc prosimy was do siebie. Zaraz się 
załatwi przepro-
wadzkę. Kelner jest ten sam, nie widzę trudności organizacyjnych.
Czułem się lekki, lekki, jak napompowany powietrzem. W dwóch skokach byłem przy 
kelnerze, wygłosiłem mu pełen werwy komunikat o towarzyskich kataklizmach i że 
dla kogoś 
wyniknie z tego dodatkowy procent do rachunku. Znalazłem w tym miejsce na dwa 
dowcipy, 
jedną półzłośliwość pod adresem gastronomii. Człowiek ten dawno już zaczął 
wieczór przy 
nie dopitych kieliszkach gości i niewiele z mojej elokwencji zrozumiał. Ale 
tamci byli nieda-
leko i mogli docenić moją operatywność: Helena nerwowo obciągała dłońmi suknię 
na bio-
drach, Jaczycki z chichotem przenosił fruktowit i torebkę żony, a Dorota po 
prostu patrzyła na 
mnie nie kryjąc ciekawości. Patrzyła jak na widowisko sportowe: czy potrafię 
znokautować 
bierność zamroczonego kelnera. Nie łudziłem się, że jest po mojej stronie. Ale 
nie stawiała 
oporu ani Jaczyckiemu, ani mnie, gdy finalizowałem ten pomysł, który przecież i 
dla niej był 
zmianą w treści wieczoru.
Kelner nagle się ocknął, przez chwilę oglądał nas nieprzyjaźnie, potem wlepił 
oczy 
w Helenę, której wygląd był dla niego widocznie gwarancją finansowej solidności 
towarzy-
stwa. Helena ziała takim znudzeniem, że to go uspokoiło. Ruszył więc z miejsca, 
aby dokonać 
przeprowadzki. Potem były nasze lansady naokoło stolika, w których, trzeba 
przyznać, głów-
ny udział brałem ja i mąż Doroty. Wciągnął mnie w ten taniec niby-dobrych 
manier, który 
uważałem za dość prowincjonalny. No, ale nie mogłem siąść i patrzeć, jak on się 
certuje. Za-
uważyłem zresztą, zauważyłem jeszcze tam, gdy stała między ludźmi na chodniku, 
że żona 
działa na Jaczyckiego jak obca kobieta. Grał przed nią kogoś, kogo przedtem nie 
znałem. Te-
raz alkohol podkreślał w nim jeszcze ową ruchliwość i męczącą - chyba 
najbardziej dla niego 
- pewność siebie. To było dość zabawne, kiedy chciał brać w konwersacji tony, 
które nie le-
żały w jego rejestrze. Patrzyłem na Dorotę, chyba zdawała sobie z tego sprawę. 
Od czasu do 
czasu powtarzała: „Oj, Zbyszku, Zbyszku” - ale bez specjalnego przekonania czy 
wymówki. 
Helena siedziała pokazowo, z wypiętą piersią, patrzyła na nich i sznurowała 
usta. Jest to taki 
wzrok, bez zmrużenia powiek, chłodny i wszystkowidzący, po którym part-’ ner 
przy pierw-
szej okazji może się spodziewać wszystkiego najgorszego. Ale Helena, jak każda 
istota, która 
bardziej posługuje się odczuciem niż refleksją - ma w sobie stację odbiorczą, 
którą kobiety 
nazywają intuicją. Dlatego teraz robiła miny, ale milczała jak trusia. Może 
czuła swoje zagro-
żenie; dotykało ją jeszcze nieprecyzyjnie, ale tego wieczoru patrzyła już na nas 
z boku. Nie 
wiedziała jeszcze, przed czym ma się bronić, dlatego krótko trzymała swoje 
humory.
No, a Jaczycki uparcie, myśląc tylko o tamtej, tamtą ubierając z dewocją w słowa 
jak 
w szkiełka - narażał się Helenie. Mówił o Dorocie jak właściciel i sprzedawca 
udanej produk-
cji, przy czym dawał wyraźnie do zrozumienia, że wszystkie zalety zawdzięcza 
jemu, bo to on 
ją, jak się wyraził, „ukształtował”. Dorota więc była pracowita, a także bardzo 
zapracowana, 
miała własne poglądy, nie według jakichś tam wykrojów. Potrafiła obserwować 
życie, po 
czym „wnioski z tego przelać na papier”. W dodatku znała się na kuchni i, zdaje 
się, drobne 
przepierki robiła sama.
Było to okropne nie tylko w stosunku do obiektu pochwał. Przez chwilę byłem 
nawet 
sojusznikiem tej biednej Heleny, która patrząc w oczy Dorocie wysyczała:
- Doprawdy, z pani to zupełny ideał. Ale cóż to za wygoda, taki minister 
propagandy 
pod bokiem. Taki skrzętny rejestrator zalet w tych trudnych dla nas czasach!
Dorota zaś spuściła oczy na talerz i lekko wzruszyła ramionami:
- Och, Zbyszek nie jest obiektywny!
- Miłość nigdy nie jest obiektywna - stwierdziła Helena i spojrzała na mnie. 
Patrzyła 
tak dość długo, czekając, aż tamta podniesie wzrok i dojrzy ten wyraz jej oczu.
- Co? Ja nie jestem obiektywny? Powiedz, Dorota, czy ja coś wymyśliłem? No, po-
wiedz, czy ja kiedyś skłamałem? Ja się, moi drodzy, nigdy kłamstwem nie 
zasłaniam!
- I pan to uważa za zaletę? - zapytała niewinnie Helena. Ale Dorota szybciej niż 
mąż 
odgadła jej intencję:
- To chyba jest zaleta, kiedy się nie prowadzi podwójnego życia i nie zamienia 
myśli 
w nieprawdziwe słowa.
- W pani pracy niebezpiecznie mieć taki punkt widzenia - skorzystałem szybko 
z okazji. Dorota nie wyglądała na zdziwioną.
- Więc i pan uważa, że drukowana prawda jest ciężką bronią?
- Nie dochodźmy do absurdu, bo to też będzie odmianą kłamstwa. Ale cóż to 
znaczy: 
jedyna prawda, cała prawda, czyjaś prawda? To awanturnictwo - owo narzucanie 
własnego 
sposobu myślenia. To wielkie ryzyko, podwójne, jeśli podane drukiem.
- A czy półkłamstwa są mniej ryzykowne? Czy one wobec tego mają nami kierować? 
- Dorota podniosła głowę, dopiero teraz zauważyłem, że ma nie malowane usta. 
Wąskie, 
o suchej, być może szorstkiej w dotyku skórze. Ich kąciki opadły teraz w dół, 
ściągnęła je 
wysunięta broda. Gdyby nie jej oczy szeroko otwarte i przejrzyste, te usta 
mogłyby być do-
wodem doznanej przykrości, a może pierwszym sygnałem bezradnego, dziecinnego 
płaczu. 
Ale przecież chciałem, żeby była słaba, żeby szukała mojej siły. Patrzyliśmy na 
siebie. Była 
patetyczna i wzruszająca. W tej chwili podniósł się dyszkant Jaczyckiego:
- No nie, przecież towarzysz wcale tak nie myśli! Czy można budować jakąś ważną 
rzecz na półprawdach? A ty się, Dorota, zaraz denerwujesz!
- Bo ja się boję o tę prawdę. Żebyśmy jej z ostrożności nie zagubili.
- Pani nie ma wielkiego zaufania do czytelników - chciałem jej wytknąć niekonse-
kwencję myślenia. Popełniała częsty błąd ludzi zapalonych, którzy w gorączce, a 
czasem 
wręcz histerii, nie potrafią kontrolować własnych założeń.
- No, tęgo to bym nie powiedział - Jaczycki chciał dzisiaj pogodzić wszystkich. 
- To 
tylko z prawdziwego zaufania do ludzi, którzy będą czytać, mógł na przykład 
„Tydzień” wy-
drukować taki artykuł, jak Wolne i czyste ręce. Odważny i pryncypialny artykuł.
Patrzyłem na Jaczyckiego. Wyobrażałem sobie - nie było to takie trudne, 
wystarczało 
co nieco pamiętać - jego przyszłe dnie, choćby dzień jutrzejszy, gdy już opadnie 
w nim alko-
hol, gdy Dorota pobiegnie do redakcji, a on przyjdzie do biura, tak jak 
przychodzi codziennie, 
w każdym widząc napastnika - i będzie się krył za swoim głupim uśmiechem, będzie 
się usu-
wał z drogi. Wie przecież, że jest odmieńcem i ofiarą, i będzie, jak dotąd, 
dbało to, aby nie 
budzić w nas treserskich instynktów. Minie ten wieczór i sam Jaczycki nie pozna 
siebie we 
wspomnieniu tych godzin. Tymczasem machał dłonią:
- Radzę i wam przeczytać! Tam jest parę tez, które bardzo trafnie określają 
niebezpie-
czeństwa obecnych lat, że niby co chcemy korygować: zasady października czy 
pewne jego 
skutki? Mówicie: prawda, cała prawda to rzecz, która nie istnieje. Ale w tym 
artykule, proszę 
was, jest właśnie kawałek prawdy. Bo oni patrzą na ostatnich parę lat z dwóch 
punktów wi-
dzenia.
- A czy owo spojrzenie to nie jest podwójna buchalteria, o której pani mówiła z 
takim 
przejęciem? - zwróciłem się do Doroty. Jaczyckiego będę miał pod ręką każdego 
dnia. To ona 
jest ważna, aby była, aby ją zirytować i przywiązać słowami, aby mogła do nich 
wrócić po-
tem, po rozstaniu.
- Jezus Maria, nie wiedziałam, że to są tematy na wieczór przy wódce! Czy 
naprawdę 
polityka i te wasze sprawy mogły wam tak zawrócić w głowach, że się po ludzku 
zabawić nie 
potraficie? - Helena wyszła z milczenia blada, nawet w tym świetle pogłębiły się 
jej złe bruz-
dy przy ustach. Wstała, trzepnęła się z pasją po udach i powiedziała do 
Jaczyckiego: - Zamy-
kam dyskusję. Czy pan słyszy, że grają? Jestem gotowa wyprowadzić pana na 
manowce. 
Tam, na parkiet.
Jaczycki spojrzał na nią mały, z krzesła, potem gwałtownie się poderwał, 
wyplątał zza 
stołu i podniósł ręce:
- Poddaję się, poddaję! Już pędzę! Strasznie panią przepraszam, ale nie 
wiedziałem, że 
pani zechce ze mną, bo tancerz ze mnie, no, nie powiem, jaki ze mnie tancerz!
- Jestem prawdziwą kobietą, zawsze gotową do ofiar - Helena błysnęła ku mnie 
okiem 
i ruszyła przed siebie, właściwie prowadząc za rękę Jaczyckiego. Zostaliśmy więc 
sami, pa-
trzyłem na nią,
Zostaliśmy więc sami, patrzyłem na nią, to mi sprawiało przyjemność. W jej nie 
pod-
robionej twarzy i bladych ustach widać było fale wzburzenia i spokoju, 
zażenowania 
z brewerii męża, a teraz niecierpliwości, że jej słowa utykają gdzieś między 
nami, bo je odtrą-
cam od siebie.
- Ten artykuł to nie jest żadna spekulacja, żadna podwójna buchalteria. Dlaczego 
uczciwe postawienie sprawy wydaje się zaraz komuś podejrzane? Czy nie uważa pan, 
że stać 
nas już na jakiś bilans?
- Sama pani wraca do nomenklatury rachunku. A cóż to za bilans, jeśli włączamy 
weń 
rachuby wrogów?
- Przepraszam, ale po której stronie pan ich widzi?
Chyba od początku wiedziałem, że nie cechy fizyczne Doroty będą mnie pociągać 
naj-
silniej. Oczywiście, była taka, na jaką chciałem patrzeć, a na tle innych, 
wymyślnych kobiet 
odbijała prostotą, którą w pierwszych ocenach nazwałem brakiem zewnętrznego 
blasku. 
Miała ruchliwą, już naznaczoną wokół oczu przez lata, ale jakby dziecinną twarz, 
której natu-
ralne kolory policzków, brwi i rzęs dodawały młodości. Była drobna, miała chude 
nadgarstki, 
delikatnie wiązane stopy o ładnie ułożonych palcach. Jakby nigdy nie chodziła w 
zakrytych, 
ciasnych pantoflach, jakby cały rok było lato i sandały na dwóch paskach, 
właśnie dla takich 
stóp, których kształt znamy z posągów wśród zieleni parków. Była jedną z tych 
niebezpiecz-
nych kobiet, w których nic nie razi, choć zrazu nic nie uderza. Gdy ją ujrzałem, 
pierwszy raz 
przed laty, potem u walterowców, to oczywiście musiałem stwierdzić, że jest 
szara. Ale róż-
niła się od innych kobiet, bo była - już to wiedziałem - żoną Jaczyckiego. 
Widziałem ją mię-
dzy ludźmi niejeden raz; nie ja z nią rozmawiałem, ale ona przecież nie 
milczała. Wówczas 
stwierdziłem, że jeszcze raz popełniłem ten błąd pierwszych sądów mężczyzny, 
który chce 
znaleźć w kobiecie tylko to, co może wzbudzić jego ciekawość. Podobno 
kompletowała 
z różnych rozmów jakiś materiał dla „Tygodnia”. Więc od tamtego dnia dość długo 
i regularnie kupowałem to pismo, aby w końcu znaleźć jej publikację. Niewiele w 
niej zostało 
reportażowych realiów, ale dogrzebałem się w tych rozważaniach czegoś, co mówiło 
mi 
o niej. Była naiwna i dość zielona w swej ufności do ludzkich słów i w 
bagatelizowaniu pew-
nych istniejących także tam zjawisk. Ale miała odwagę, aby analizować i wysuwać 
wnioski. 
Swobodnie poruszała się po przestrzeni kilku ostatnich lat, szukała nawet 
przyczyn, 
a wszystko to w stylu prostym, skrótowym, który zapewne mógł przekonać 
czytelnika dyle-
tanta. Pamiętałem o tamtym spotkaniu. Wahałem się, czy ulec pokusie. Jeszcze 
kilka razy 
chodziłem do przedsiębiorstwa, działając na nerwy dyrektorowi, który wcale nie 
miał ochoty, 
aby jego zakład stał się przykładem czegokolwiek. Prowadził wytwórnię od czasu, 
który był 
wcześniejszy niż wszelkie daty przełomowe. Kiedyś już o nich było głośno, 
postawiono i tam 
paru ludzi wysoko, na widok publiczny, a zdejmować trzeba było bynajmniej nie 
przy dźwię-
kach zwycięskich fanfar. On ich stawiał, on ich strącał, ale odtąd nie tęsknił 
do wizyt ani pra-
sy, ani nikogo od nas. Właśnie dlatego poszedłem tam jeszcze parę razy. Nie 
bardzo się 
przejmowałem wstrzemięźliwością dyrektora na mój widok. Nie on jeden miał 
pretensję do 
własnego cienia, który wlókł się za nim. Uważałem zresztą, że w tamtej sprawie 
nie było błę-
du u podstaw, bo ludziom trzeba stawiać przykłady, i to stawiać tak, aby patrząc 
podnosili 
głowy. Błąd więc był nie w metodzie, ale w wyborze. W strachu o posadę nadymał 
ten i ów 
przypadkowe typy, które były najbliżej, pod ręką. Do kogo więc mogli mieć 
pretensję, gdy 
niektórzy, mozolnie nadmuchani, pękali potem z trzaskiem? Ja idąc tam robiłem 
swoje, pa-
trzyłem dyrektorowi na ręce, a na naszym piętrze szedł za mną szmerek, że 
chętnie bywam 
w terenie. Dyrektor zaś był oporny jak kamień, a od tamtych czasów moje uwagi 
zaczął 
przyjmować dosłownie: brał je w rachubę, ale tylko jako przedmiot namysłów, 
ostrożnych 
prób. Potrafił nawet mówić o tym, że wszelkie decyzje opiera na analizie 
konkretnej sytuacji, 
ponieważ musi się liczyć z ludźmi, którzy przechodzą kryzys świadomości. To 
wynikało po-
dobno z postawy kilku osób z aktywu, które kiedyś były oparciem dla dyrektora, a 
teraz na-
wet na zimne dmuchały.
No cóż, przyjmowałem do wiadomości te dość przejrzyste wykręty, moją rzeczą było 
pilnować, aby nie zapędził się zbyt daleko w owych subtelnościach, a także w 
nagłym obni-
żeniu rentowności przedsiębiorstwa. Kiedyś nawet, przy sposobności, podniosłem 
glos. Pa-
trząc na jego tępy upór zagroziłem sankcjami, które mogły przecież spaść i na 
niego osobi-
ście, gdyby nadal udawał głupiego na koszt państwa. Te racje moich wizyt 
podkreślałem gło-
śno, może zbyt głośno, kiedy bywałem na fabrycznym, pełnym błota przedmieściu. 
Tam wy-
sokie i białe nowo budujące się miasto stawało się tylko dalekim tłem. Ale potem 
już nie 
spotkałem tej kobiety, która w rozmowie z ludźmi machała notesem, jakby chciała 
ochłodzić 
swe rozgrzane policzki. Dopiero zupełnie nielogicznym zrządzeniem przypadku, 
kiedy 
z Matulakową pojechałem do walterowców, kiedy ludzie krzyczeli, a ja nie 
wiedziałem, jak 
wyjść z tej stołówki i uratować twarz - wtedy właśnie zobaczyłem ją w drzwiach. 
Była to 
krótka chwila, ale moją ambicję ścięła obawa, że te sekundy wystarczyły, aby 
dojrzała moją 
sytuację człowieka za stołem, naprzeciwko zdemoralizowanych uczestników 
zebrania. Po 
tamtym skurczu płuc, kiedy patrząc na nią przestałem oddychać, zrozumiałem, że 
koniecznie 
muszę skorygować jej wrażenie. Że chcę z nią rozmawiać, że muszę ją spotkać, 
patrzeć na 
nią, gdyż jej opinie tak samo jak jej obecność są mi niezbędne, stały się moją 
potrzebą, którą - 
wiedziałem to przez wszystkie dnie czekania - muszę zaspokoić.
Moja bowiem droga ku niej była właściwie ciągłym oczekiwaniem. Nie na wiadome, 
na zwykły rozwój wypadków między mężczyzną a kobietą. Była to raczej oczekująca 
nie-
pewność, ani przez chwilę, nawet jeszcze dzisiaj, nie byłem pewny, czym się 
skończą moje 
starania. Znajdę ją, zobaczę, spotkam? Były to słowa z pytajnikiem, które 
zagnieździły się we 
mnie, dochodziły do świadomości z tuzin razy na dobę. Albowiem właśnie w nocy, 
kiedy 
patrzyłem w ciemność, wściekając się z bezsenności, zawartość tych pytań stawała 
się ostrzej 
widoczna. Teraz Dorota siedziała przede mną i patrzyłem na nią z przyjemnością 
utrudzonego 
zwycięzcy. Bo to już było zwycięstwo, że byliśmy obok siebie, że wykorzystałem 
okazję 
i gadatliwość Jaczyckiego. Ale nie chciałem tamtego pytania. Pewnie dlatego, że 
nie mogłem 
dać jej odpowiedzi. Właśnie jej, właśnie teraz. To byłoby zbyt proste, zbyt 
ryzykowne, za 
mało o niej wiedziałem, aby być szczery. Niech moją odpowiedź, której ona nie 
usłyszy, Ja-
czycki poczuje na sobie. Za wszystko tamto, czym był dla mnie w ostatnim czasie, 
a także za 
jego hałaśliwą, sztubacką miłość do Doroty. Powiedziałem:
- Czy pani myśli, że w tych czasach, w tym kraju wystarczy jedno zdanie przy 
pustych 
kieliszkach, aby kogoś określić? Przepraszam, to naiwne, choć bardzo miłe. 
Zatańczymy?
Wciśnięci w tłum staliśmy prawie na miejscu, tylko nasze ramiona poruszały się 
w takt muzyki. Dorota miała nieruchome oczy, patrzyła przed siebie jak ślepa. 
Nie szukała ze 
mną kontaktu. Trzymałem ją w ramionach, ale była dalsza niż tam przy stoliku. 
Zadałem jed-
no z pytań najgłupszych wobec człowieka, którego chce się wywrócić jak 
rękawiczkę na lewą 
stronę, aby pozostał bez tajemnic:
- O czym pani myśli?
- Myślę o tym, jak łatwo jest nazwać naiwnością wszystko, co nie potwierdza 
naszej 
wygody. To unik, ucieczka.
- Nie uciekam przed panią, na pewno. Gdybym był podpity, tobym nawet wyznał, że 
bardzo chciałbym, aby to był inny kierunek.
- Często pan kłamie?
Roześmiałem się:
- Nie wiem, co pani rozumie pod tym mało znaczącym słowem.
- Powiedział pan, że się znamy. Przecież to nieprawda.
- Prawda, kłamstwo! Dlaczego pani używa takich znaków ostatecznych? Spotkaliśmy 
się już kiedyś. Zresztą ja panią znam. Więc to było dla pani kłamstwo, a dla 
mnie prawda.
- Pan nie lubi odpowiadać wprost na pytania.
- Bo przeważnie nie istnieją na nie proste odpowiedzi.
- Bawi się pan w chowanego. Czy to pana ulubiona gra? I czy jedynie grę w słowa 
uprawia pan w życiu?
Z przyjemnością rejestrowałem, że stała się zaczepna. Kiedy patrzyła przeze 
mnie, nie 
miała już nieruchomych pustych oczu. Stała się obecna, byłem dla niej obecny. W 
ciemności 
nad parkietem błyskał od czasu do czasu snop ciężkiego światła. Było fioletowe 
lub gęsto-
czerwone, mełło je koło z kolorowych szyb na bocznej ścianie. Dorota w tym 
rytmie ciemno-
ści i barw mieniła się na twarzy, miała ruchliwe rzęsy, a potem znów wydawała 
się niemate-
rialna, poza szczupłym ciałem. Trzymałem je przy sobie, ale nie brało udziału w 
tej bliskości. 
Jej pytania biegły poza nas, nie chciała uznać swojej zależności. Z trudem 
gasiłem w sobie 
drżenie, bo w jej zaczepkach odnajdywałem już znajomy sobie trop. Kobieta, która 
stara się 
być niesympatyczna, daje dowód, że chce się bronić. Obroną Doroty były 
impertynencje, 
w których jednak kryła się ciekawość dla mojej taktyki. Było to tylko na pozór 
bezosobowe 
ucięcie moich wysiłków. Już wiedziałem, że Dorota nie jest kolekcjonerką 
podnieceń, bo była 
zbyt roztargniona i zbyt szybko się demaskowała. Trochę się bała, trochę ją 
intrygowałem 
i dlatego mobilizowała niby-samoobronę, zbyt dobitnie podkreślając dystans i 
temat pytań, to 
przecież miało ratować pozory. Na ten jej sposób przystałem chętnie, bo przecież 
właśnie 
taką, uciekającą z rąk, ale już niespokojną, chciałem dzisiaj odstawić do męża. 
Niech odcze-
ka, niech zrozumie swoją rozterkę, zanim znów ją zobaczę. Oczywiście, było w tym 
pewne 
ryzyko. Kobiety nie powinny za długo roztrząsać własnego sumienia. Mają one 
bowiem tę 
właściwość, że w gospodarskim zapędzie mogą zrobić w domu wielkie pranie, zanim 
owej 
czystości sumienia w ogóle można cokolwiek zarzucić. A Dorota wyglądała mi na 
pedantkę, 
to właśnie było w niej pociągające, ale i niebezpieczne.
Więc rzekłem:
- Gra w słowa? To już pani zawód. Siedzę tę zabawę towarzyską, którą pani i jej 
kole-
dzy uprawiacie na łamach „Tygodnia”. - Czułem, jak zesztywniała, miała właśnie 
szafirową 
twarz, kiedy uniosła głowę:
- Pan to nazywa grą?
- To pani była łaskawa użyć tego terminu.
- Ale w odniesieniu do pana. Nie wiem, kiedy pan mówi bez ironii. Moja praca to 
nie 
jest zabawa.
- Trudności w redakcji? Podobno skaczecie sobie do oczu.
- Jeśli ma pan takie wiadomości od mego męża, to nie są prawdziwe. On nic o tym 
nie 
wie.
- Więc pani uważa, że rzeczy, o których się nie wie, nie istnieją?
- Dlaczego pan pyta o sprawy redakcyjne?
- Bo moim skromnym zdaniem są one odbiciem zjawisk o wiele szerszych. Chciałbym 
kiedyś usłyszeć pani zdanie na ten temat.
- A co robimy w tej chwili? Czy panu się zdaje, że może tańczymy?
- No nie, skądże! Ale zadzwonię do pani - spojrzałem na nią i zawiesiłem głos. 
Na se-
kundę, aby zobaczyć, że odwraca wzrok. - Do redakcji zadzwonię. I zaproszę na 
kawę. Proszę 
się nie bać.
Uniosła brwi i to miało być głębokie zdziwienie pod moim adresem:
- Czego? Nie mam nic do ukrycia.
- Ale mężowi nie opowiada pani o tamtych sprawach? Proszę powiedzieć, tak bez 
na-
mysłu, czy uważa się pani za inteligentniejszą od niego?
Rzuciłem to pytanie w zamian za jej komedię, że mnie lekceważy. I natychmiast 
po-
czułem, że posunąłem się zbyt daleko. Przez chwilę kołysała się przy mnie w 
milczeniu, 
z przechyloną na ramię głową słuchała może muzyki, może moich słów, które już 
umilkły. 
Dopiero gdy zgasło dudnienie perkusji, odsunęła się ode mnie i powiedziała 
zupełnie spokoj-
nie:
- Może. Zresztą on jest inny. To człowiek jak szkło. Ale panu, zdaje się, 
niejedno 
trzeba udowodnić. Kawa? Bardzo lubię kawę.
I poszła przed siebie z falą ludzi. Usłyszałem swoje imię. Nie opodal stali 
Helena 
z Jaczyckim. Machali do mnie rękami, potem Helena go zostawiła, podeszła blisko 
i obciągając na biodrach suknię zapytała:
- Dlaczego masz taką minę? Chyba nieźle się bawisz?
Była uśmiechnięta, ale drżały jej usta. Patrzyła na mnie, mrużąc leniwie żółte 
oczy, 
jak tygryska. Ja zaś położyłem ręce na jej ramiona, przyciągnąłem ku sobie i 
prawie szczerze, 
bo wydała mi się żałosna i dość nieszczęśliwa, powiedziałem niskim głosem:
- Heleno! - i powtórzyłem ciszej - Heleno.
Wieczór w „Grandzie” przetarł jak gdyby horyzonty mego działania. I to nie tylko 
w stosunku do Doroty, choć jej obecność w mojej świadomości miała na to wpływ 
niewątpli-
wy. Jest bowiem taka faza stosunku do kobiety, kiedy nawet niepewności z nią 
związane, 
niepewności wyboru chwytów rozgrywki, bo już nie zwycięstwa - powodują 
spotęgowanie 
naszych sił.
Tamten dzień na przykład, kiedy męczony upokorzeniem daremnie czekałem na tele-
fon, uznałem po prostu za dowód bałaganu albo roztrzepania tej biednej Zdzisi, 
która też 
miała prawo ulegać czasem jakimś ludzkim odruchom. A może tylko szef nie 
potrafił wykroić 
dla mnie paru kwadransów? Zwykła rzecz - pewnie wpadł w jakiś referat czy 
sprawozdanie 
i zapomniał o mnie oraz o fakcie, że leży przed nim numer „Tygodnia” z tym 
programowym 
artykulasem. Takie mogły być przyczyny, nietrudno było wybrać jedną z nich.
Ale przyznam, w owym nawrocie ufności do siebie nie mogłem zbyć jedną myślą 
owych zamiarów, w których pewną rolę wyznaczałem także Podcieniowi. Wracał do 
mnie, 
siedział za biurkiem, a na biurku rzucona płachta „Tygodnia” i tamten tytuł, i 
tamten tekst; 
oczy mego zwierzchnika brną przez zdania, a potem patrzą przed siebie, żeby 
zobaczyć to, 
czego tam nie ma, ale co sączy się między słowami. Zrozumieć zaplecze, 
analizować pobud-
ki; przecież po to siedzi za biurkiem. Więc patrzy przed siebie, pewnie myśli o 
tym, co na 
papierze, w szpaltach, ale i o własnej drodze myśli, z której nie wszystko można 
będzie opi-
sać w życiorysie zgotowanym przez towarzyszy, kiedy w końcu umrze na ten swój 
wrzód 
żołądka. Płynie czas, ale myśli są puste, bezradność nie jest uczuciem 
porządkującym, i wtedy 
staję przed nim, jeszcze nieobecny - ja. Musi teraz przypomnieć sobie o mnie, bo 
Zdzisia jed-
nak pracuje świetnie i dając mu numer „Tygodnia” powiedziała oczywiście, że to 
ja byłem 
tym ostrożnym, tym z inicjatywą. Ale czy szef myśli z życzliwością o takich 
inicjatywach? 
Czy ma w sobie tyle gotowości, aby rozstrzygać problemy, od których kiedyś 
potrafił się 
uchylić? Tego on teraz nie wie, tego nie chce wiedzieć. Ale przecież istnieją 
fakty, słowa 
czarno na białym - i jestem ja, który prosi o widzenie, który czegoś od niego 
chce. Więc Pod-
cień odwleka godzinę spotkania, zbiera siły, aby nie ukazać tej swojej prawdy, 
kiedy będę 
atakował. On nie wie, kim jestem teraz, waha się i czuje do mnie pretensję, że 
ja właśnie 
z tym, że właśnie do niego. Ale to jest oczywiście pretensja zaprawiona obawą, 
bo on nie jest 
głupi. Obserwuje mnie i wiem, że zna moją ambicję. Więc oczywiście nie naciska 
dzwonka, 
nie każe Zdzisi szukać mnie, aby przyśpieszyć to spotkanie. Czy mam mieć do 
niego preten-
sję, że się boi, że teraz materialną postacią jego lęku jestem ja? To przecież 
ja nabieram dla 
niego owej ważkości coraz dotkliwszej, aż w końcu ugnie się pod nią, i wtedy nie 
będę już 
miał przeciwnika.
Z uśmiechem myślę, że wszystko się stało za sprawą Doroty. Po tej zarwanej nocy 
wstałem wypoczęty, dzień zacząłem od mocnej kawy, którą podobno i ona lubi. 
Pijąc myśla-
łem o tym, myślałem o niej bardziej niż o Podcieniu i jego kłopotach. Przecież 
sam je sobie 
stworzył czekając, patrząc na zegar, jak ja wczoraj patrzyłem.
A Zdzisia potwierdziła, że szef o mnie wie. Zganiłem siebie w myśli, że mogłem 
ją 
posądzać o roztargnienie. Przez cały wczorajszy dzień czekała na jego znak. Bo 
przecież nie 
wątpię, że ona by natychmiast... Nie wątpiłem. To jest przyjemne uczucie 
sprawności umysłu, 
kiedy tak się wszystko potwierdza.
Skinąłem ręką:
- A teraz czy lew w swej jaskini?
Zdzisia uważała to pytanie za zbędne.
- On zawsze przychodzi bardzo punktualnie.
- Przyjeżdża, towarzyszko, to łatwiej.
- A wiecie, kiedy stąd wychodzi? W nocy!
- Lecz mimo to trudno go złapać.
- Pewnie, że trudno - pokiwała głową.
- Więc spróbuję - powiedziałem wesoło i ruszyłem do drzwi obitych ceratą, 
większych 
niż tamte z korytarza.
- Towarzyszu! - krzyknęło dziewczę w rozpaczy i wyskoczyło na środek pokoju.
- Moje dziecko, nie wpadaj w panikę! Wezmę cię w obronę - położyłem palec na jej 
rybich ustach.
I wszedłem do gabinetu Podcienia. Siedział tak, jak spodziewałem się go zastać, 
po-
chylony nad biurkiem, z nosem prawie w papierach.
W tym pokoju posadzka jest prawie naga, między mną a nim była lśniąca powierzch-
nia, w której długim, zanikającym słupem odbijał się blask dnia. Więc słyszał, 
jak zrobiłem 
trzy kroki, jak się zatrzymałem. Jestem wysoki i ciężki, nie mam ruchów 
baletnicy. Musiał 
mnie usłyszeć, podniósł głowę. Za sobą miał białą ścianę i oparcie krzesła, 
przed sobą prze-
strzeń i moją osobę, jeszcze daleko. Te trzy kroki powinny były wystarczyć, aby 
moja obec-
ność stała się faktem, którego nie zmieni Zdzisia na pierwszej linii obrony. 
Zatrzymałem się 
więc, czekałem, co teraz wymyśli. On zaś patrzył na mnie i w jego twarzy nie 
mogłem zna-
leźć żadnych znaków ani dla mnie, ani przeciwko mnie. Dość długo trwało to 
milczenie. Mo-
głem uważać, że jest zaskoczony. Nie było to dalekie od moich zamiarów. 
Człowieka prze-
cież często zaskakują zdarzenia, do których stara się przygotować, ale które z 
jakichś nie wy-
jaśnionych przyczyn następują zbyt szybko. Chciałem więc w zdawkowych słowach 
wyjść 
naprzeciw jego zdziwieniu, aby już nie utrudniać mu tej chwili, nie podkreślać 
mojej przewa-
gi, kiedy nagle zapytał:
- Cóż to, cierpliwość nawala?
A ja, jakbym nie rozumiał po polsku, szukałem sensu tych słów. Zbliżyłem się 
jeszcze 
o parę kroków, choć mnie o to nie prosił.
Wtedy podniósł się, wyszedł z tej swojej twierdzy, stanął przede mną i z bliska 
oglą-
dał najprzód moje uczesanie, potem, czy się ogoliłem, w końcu, z pewnym 
zaciekawieniem, 
wzorek mego krawata. Nie spojrzał mi w oczy.
- Bo nawet myślałem, jak wy długo wytrzymacie. Apetyt dopisuje, prawda? - 
uśmiechnął się z tego wątpliwego dowcipu. - A tu taki grzybek wpadł do 
czerwonego barsz-
czu pisma, tego samego, które od lat określa kolory wszelkiej strawy duchowej 
oraz zdrowot-
ność lub szkodliwość różnych przypraw w naszym intelektualnym jadłospisie.
- Może to i celna, ale dość zagmatwana metafora - poczułem się trochę raźniej. - 
Sprawa chyba jest prostsza. Czytaliście, szefie, ten, można powiedzieć, 
manifest?
- Czytałem - powiedział i dotknął mego rękawa. - Siadajcie, jak już jesteście. 
Ach, ta 
niecierpliwość, niecierpliwość, ten zapał! W naszej kuchni to nie jest 
bezwzględna zaleta, 
towarzyszu Sereda. Mówicie, sprawa jest prosta. Czyli mamy dowód przewinienia, 
więc za 
kołnierz i przed sąd. Pytanie tylko, według jakich paragrafów określić ten 
wyskok? Wyskok 
dla was. Czy jednak wszyscy tak to rozumieją?
- No, pod kodeks to nie podpada.
- Właśnie, nie jesteśmy prokuraturą. Taki paragraf, owaki, jakiś dowód, może 
nawet 
przekonujący, i oto akt oskarżenia. Ma nam to wystarczyć?
- A czy to mało?
- Chyba niewiele, towarzyszu, gdy normy oceny, ta rzecz podstawowa, się 
zmieniły. 
Mówimy: wy, ja, każdy to mówi, prawie wszyscy z ulgą. Czas się zmienił, przyszły 
korekty, 
przywrócono niektórym słowom pierwotny sens. To wiemy, tak, i niejeden z nas, 
tutaj, musi 
za tamto płacić. - Siadł naprzeciwko mnie, po raz pierwszy dzisiaj spojrzał mi w 
oczy. - To 
konieczność, i lepiej, uważam, jest to zrozumieć, nawet kiedy ktoś nie czuje się 
subiektywnie 
winny.
- Nie bądźmy tacy gorliwi w płaceniu rachunków - nie mogłem go słuchać 
spokojnie. 
- Nie przekreślajmy jednym zdaniem tamtych lat. To teraz bardzo łatwe i 
niesprawiedliwe - 
chciałem wstać, zatrzymał mnie.
- Wiem, wiem. Ale ten, kto płaci, nie przekreśla jeszcze długu. Długu względem 
ludzi. 
Bo w tej naszej zapewne słusznej ocenie często zapominamy o ludziach. Oni szli, 
wierzyli, 
wykonywali dyrektywy, byli uczciwi. Potem trzeba było zawrócić, wytknąć palcem 
różne 
rzeczy, a oni mieli znów iść i ufać nam, i uwierzyć, że mówimy prawdę, inną 
prawdę 
o tamtych latach. Choć to było ich życie, życie nieodwracalne. Choć często, 
macie rację, je-
steśmy teraz niesprawiedliwi. Ba, zapewne popełniamy z kolei inne błędy. Ale 
cóż, czy mamy 
dyplom fakultetu nieomylności?
- Taki pogląd jest tylko obroną. A to, moim zdaniem, nie wystarcza. Mówicie 
o ludziach jak o tłumie, który pędzi raz w jedną, raz w drugą stronę. Cóż, 
myślę, że macie 
w tym trochę racji.
- Zgadzacie się ze mną? - niby się zdziwił, ale było to nieszczere zdziwienie i 
już się 
przygotowałem do następnego uderzenia. - Nie wiem, czy jasno się wyraziłem. Nie 
traktujmy 
ludzi jak ślepego stada. Nie uważajmy się za najmądrzejszych, bo to bardzo 
prostackie 
i niebezpieczne, jeśli o czymś decydujemy.
- Prostackie? To wy upraszczacie moje poglądy - przyłapałem go. Już byłem 
spokoj-
niejszy. Ale jak przez cały czas trwania rozmowy, tak i teraz nie dopuszczałem 
do siebie my-
śli, że mam przed sobą zwierzchnika, człowieka „z decyzją”. Mówiłem sobie: tylko 
spokoj-
nie, tylko spokojnie. Nie skaczmy w tej rozmowie zbyt wcześnie naprzód, bo 
zamierzenie 
wymknie się z pola widzenia. To facet twardy w karku. - Nie, nie traktuję tych z 
„Tygodnia” 
jak stada baranów - rzekłem. - Myślę tylko, że tak biegnąc na oślep, można się 
zapędzić. Oni 
tam, towarzyszu, stracili według mnie poczucie rzeczywistości. I tak mi się 
zdaje, wcale nie 
z głupoty. A nawet przeciwnie, dość chytrze to sobie obmyślili. Piszą artykuł, 
żądają rachun-
ku sumienia od nas wszystkich, a sami pewnie uważają, że są powołani na 
oskarżycieli. Wy 
nie chcecie sądzić, no to znalazł się ktoś inny. Tak aluzjami, półgębkiem, że 
nawet kontrola 
prasy nie mogła się uczepić.
- Więc uważacie ich za awanturników? Że chodzi im tylko o robienie zamieszania 
i własną renomę?
- Nie chciałbym dochodzić ich intencji - spojrzałem na szefa, na błysk jego 
łysinki 
w krótkich, modnie sterczących włosach. - Ale na mój rozum, partii to nie służy.
Znów była chwila milczenia i człowiek zza biurka oglądał mnie. Potem rzekł 
niechęt-
nie:
- Chciałbym mieć tę waszą pewność oceny. - I nieoczekiwanie: - Znacie kogoś 
stam-
tąd?
- Nie znam - odpowiedziałem szybko, z naciskiem. - Nie myślcie, że mi ktoś z 
nich 
zalazł za skórę. Nie wiem, kto pisał, nie wiem, kto inspirował, chociaż wiem na 
przykład, że 
i tam w redakcji nie mają łatwego życia i drą się ze sobą. Takie jest zdanie 
Kwaśniaka. I z 
tym właśnie, towarzyszu, do was przyszedłem.
- Słucham was - podał mi papierosa, którego nie przyjąłem. Nie była to bowiem 
chwila do swobodnej pogawędki w nonszalanckich obłoczkach. Mówiłem powoli, żeby 
wie-
dział, iż doceniam słowa:
- To jest problem: taka redakcja jako punkt działania, a także ogniwo 
propagandy. Bo 
dziś macie Wolne i czyste ręce, jutro co innego, a pojutrze znów wysmażą jakiś 
pasztet. No, 
a problem pogłębia się wówczas, gdy takie publikacje rodzą się bez ich tam 
sporów między 
sobą. Tam nie wszyscy chcą awantury. Nie można więc niczego przesądzać bez 
zbadania 
konfliktów wewnętrznych - powiedziałem, teraz ja wolałem patrzeć na krawat 
Podcienia.
- Właśnie - podjął natychmiast. - Nawet gdyby stracili głowę. Uniósł ich 
instynkt 
sprawiedliwości. To jest zjawisko społeczne, które się odczuwa nie tylko w tym 
artykule. 
I zapewne...
- Zapewne uważają, że do nich należy prawo i prawda? - mogłem sobie pozwolić, 
aby 
teraz mu przerwać. Po kadencji jego słów w ostatniej replice poznałem, że się 
już wyprztykał, 
że gromadzi resztki energii. Więc mówiłem łagodnie, ale nie dopuszczałem go do 
głosu, bo 
teraz wiedziałem, że reszta należy do niego. - Ja nie wiem, towarzyszu, kto i za 
co tam odpo-
wiada, jakie ma intencje. Ale oni grają z ogniem i naszą rzeczą jest przypatrzyć 
się tej wybu-
chowej maszynce. Jest pierwszy objaw, więc warto posłać lekarza i zbadać stan 
umysłów tego 
towarzystwa. Nie przesądzając o niczym - powtórzyłem szybko, aby nie zaczął się 
wykręcać. 
- Niech ktoś pójdzie, posłucha, a potem nam opowie, żebyśmy mieli pogląd na 
sprawę.
- Tym zajmuje się Kwaśniak.
- To stary człowiek. Nic tam po nim.
- Wy, jak widzę, lansujecie odwagę. Więc może chcecie tam pójść?
No tak, to było do przewidzenia, że wpadnie w ten potrzask, w tę niby-moją 
intencję. 
Z trudem opanowałem łaskotanie wesołości w policzkach, kiedy energicznie 
zaprzeczyłem:
- Nie, szefie, nigdy nie miałem tego zamiaru - to było moje uderzenie i 
widziałem 
z jego wzroku, że je poczuł. Fałdy w tej silnej, twardej twarzy, którą miał na 
początku roz-
mowy, kiedy wyszedł mi naprzeciw - teraz obwisły, nawet skóra na nich jakby 
spopielała. 
Była to twarz człowieka, który ma świadomość, że w każdej chwili może być 
zaatakowany 
przez cierpienie. „Będzie chciał szybko mnie się pozbyć, aby zostać sam z 
tamtym” - pomy-
ślałem. Ale nie mogłem wszystkiego powiedzieć od razu. On teraz był od próbnych 
pytań:
- Więc jak? - powiedział niegłośno. - Może i warto rozejrzeć się tam, u nich. 
Tylko 
kto? Niełatwa wizyta. Jak źle pójdzie, zjedzą człowieka z kościami.
- Nie sądzę, znajdzie przecież popleczników na miejscu. Zresztą niech idzie 
ktoś, kto 
będzie raczej słuchał, niż mówił.
- Widzicie takiego?
Oglądałem swoje dłonie. Mam długie palce i zgrabnie osadzone paznokcie. Obcinam 
je krótko, ponieważ uważam, że w dłoniach mężczyzny powinna dominować prostota. 
Byłem 
teraz pewny Podcienia, więc po namyśle rzekłem do niego:
- Najlepszy byłby Jaczycki.
Człowiek naprzeciw mnie słuchał już tego, co budziło się w nim, w jakimś ciemnym 
kącie owej jaskini bólu. Jeszcze potrafił przez chwilę przyjmować mnie do 
wiadomości 
i tamto nazwisko stało się jego ucieczką od faktu, że oto raz jeszcze musi się 
poddać sile, któ-
ra w nim mieszka.
- Jaczycki? - podniósł brwi. Był teraz bardziej zdziwiony niż słaby.
- To jest właśnie człowiek, który potrafi słuchać. On nie zaostrzy sprawy. Poza 
tym 
jest ciągle jakby trochę nietutejszy, nie starło się jeszcze z niego tamto 
zachodnie piętno. To 
zmyli paru snobów, bo ich rolę należy także widzieć w tym wszystkim. Z 
Jaczyckiego jest 
milczek, ale wie swoje. Trudno go wyprowadzić z równowagi - recytowałem. - 
Otwarcie 
wam powiem, towarzyszu, że nie widzę odpowiedniejszej kandydatury.
- A zgodzi się?
- Nie wiem... A gdyby nawet trochę pogrymasił? - przewidziałem lekceważąco. 
Chciałem wygrać na czasie. - Nie zawsze warto się wykręcać od spraw trudnych. 
Przecież nie 
zawsze ktoś powie, kiedy trzeba: „Idźcie do domu, bo my tu mamy do rozwikłania 
drażliwe 
sprawy.” Miał facet szczęście, że na was w robocie trafił. Ale kiedyś i on 
powinien mieć spo-
sobność, żeby udowodnić, że ma własne zdanie. Ach, prawda, poznałem kiedyś 
takiego Pole-
skiego, jest tam kierownikiem graficznym. - Musiałem teraz się przyznać, nie 
podkreślając 
jednak tego zbytnio. - Pogadam z nim, żeby mu pomógł.
Cóż mógł teraz powiedzieć? Wplątany w ten układ, musiał przytaknąć:
- Tak... My czasem też odwracamy się plecami do problemów, to prawda. Przekonam 
Jaczyckiego, że to koniec kwarantanny.
- Właśnie - skinąłem głową. Nie należało dodawać ani słowa w tamtej sprawie. 
Pod-
niosłem się z fotela, on siedział dalej. - Poza tym nic pilnego - rzekłem 
miłosiernie, aby nie 
musiał mnie wypraszać, w ten sposób przyznając się, że teraz pragnął już tylko 
nikogo nie 
widzieć.
Pochyliłem się nad nim, jakbym chciał coś powiedzieć, coś życzliwego i 
osobistego. 
Przecież on widział, że ja dojrzałem jego stan. Ale nie powiedziałem nic i w 
jego napiętym 
wzroku wyczytałem, że jest mi wdzięczny za tę delikatność. Lekkim, prawie 
niesłyszalnym 
krokiem poszedłem ku drzwiom.
A w sekretariacie zaczepiłem Zdzisię:
-. Wszystko w porządku, moje dziecko. Nie przewiduję żadnych gromów na waszą 
pracowitą główkę. Ale znajdźcie jakiś pretekst, żeby pójść do szefa. Mam 
wrażenie, że nie 
bardzo się czuje.
- Przez was? - strzeliła od razu z pretensją.
- Przeze mnie? Cóż to za pomysł! Przez życie, moja droga, przez życie. Lepiej 
zaparz-
cie mu ziółek.
Zjadłem obiad w stołówce, mocując się z kawałkiem gąbki, którą nasze kucharki 
na-
zywają pieczenia wołową. Patrzyłem w talerz na nieciekawy obraz rozmokłych 
ziemniaków 
z buraczkami, aby nie patrzeć naokoło siebie, na wszystko, co znałem na pamięć. 
Słyszałem 
kawały kolegi od szkolenia, które mogły wywołać odpowiednią na dowcip reakcję 
tylko 
u kogoś pozbawionego kompletnie poczucia humoru. Kolega ten nie zawsze tak 
napastował 
swoją wesołością. Kiedyś traktował nas jak uczniaków, a siebie bardzo serio.
Słyszałem Matulakową, z zapałem wytaczała swoje argumenty przeciwko „aseku-
ranckim metodom” organizacji kobiecej, które są nawrotem, jak twierdziła, do 
prawdziwego 
średniowiecza, czyli poddaństwa kobiet wobec męskiej zmowy. O ile mogłem 
słyszeć, nie 
znajdowała zbytniego zrozumienia wśród współbiesiadników, którzy po prostu 
chcieli zjeść 
spokojnie. Ich żony przeważnie pracowały zawodowo, więc mieli w perspektywie 
tylko byle 
jaki wieczorny posiłek. Było to odczuwalne, codzienne odstępstwo od równych praw 
w naszej epoce. Jedynie Kwaśniak włączył się od razu, jako wychowanek lat, kiedy 
dyskusje 
mogły wydawać się działaniem. Ale to było bardzo dawno i Kwaśniak uważał, że 
obecnie 
skończyły się czasy konfliktów między partią a organizacjami społecznymi. On 
chciał być 
obiektywny. I zapewne uważał, że po wielu własnych doświadczeniach ostrożność 
jest 
uczciwością. Przyznał rację Matulakowej, szybko stanął po stronie tamtych, które 
szukały 
rozwiązań, aby dać kobietom zagrożonym przez napływającą falę wyżu 
demograficznego 
jakąś treść życia. Wiedziałem, że Kwaśniak potrafi się uczepić każdego tematu, 
starość coraz 
bardziej zamykała go w sprawach, które wypełniły mu życie. Byłem dla niego 
wyrozumiały. 
Gdyby nie jego wahania, nie przyszedłby do mnie i nie byłoby mojej rozmowy z 
Podcieniem.
Wypiłem szklankę cienkiego kompociku i zostawiłem ich wszystkich tam, za sobą. 
Czułem w sobie tę lekkość, jaką daje poczucie spełnionego zamiaru. Szedłem 
korytarzem 
podobnym do autostrady, w kierunku mego pokoju, aby spokojnie przyjrzeć się 
sytuacji, 
a także przygotować do tego, co powinno nastąpić.
.Wówczas zobaczyłem kobietę, która stała przy moich drzwiach. Grzebała w torebce 
i nie mogłem jej poznać, bo takie pochylenie zniekształca sylwetkę. Zresztą 
jestem krótkowi-
dzem i zawsze muszę być przygotowany na niespodzianki odległości. Szkieł nie 
noszę, bo 
stwierdziłem kiedyś u okulisty, że wyglądam w nich jak półgłówek. Innym okulary 
dodają 
inteligencji, poprawiają strukturę twarzy, nadają oczom wyraz uważnego namysłu. 
Mnie zaś - 
przeciwnie. Więc choć nie jestem specjalnie próżny, zrezygnowałem z ich pomocy, 
i wzrok, 
niestety, psuje mi się coraz bardziej.
Dlatego dopiero z dystansu pięciu kroków poznałem Helenę. Nie jest to sytuacja 
spo-
sobna do wykrętów ani ucieczki. Mogłem jednak, a nawet należało się zdziwić. 
Zdziwić 
w dodatku dość chłodno, bo jak dotąd, w tym gmachu czułem się przed nią 
bezpieczny.
- Cóż to za nie zapowiedziana wizyta! - spojrzałem przede wszystkim naokoło 
siebie, 
ale korytarz był pusty.
- Bo nie jestem interesantem - trzasnęła puderniczką. - I zawsze możesz się mnie 
spo-
dziewać.
Stała, jak to zwykle czyni, pod światło. W takim półmroku, trzeba przyznać, 
uroda 
broni się przed oceną i Helena wydaje się młodsza. Ale do tego wniosku doszedłem 
już daw-
no.
- Nie powinnaś tu przychodzić - uścisnąłem jej rękę energicznie, po tutejszemu, 
bo 
stała uśmiechnięta z wyciągniętą dłonią.
Skrzywiła się, jak przystało na kobietę delikatną, która poczuła działanie siły:
- Nie lubię, kiedy masz taką minę! - dmuchnęła na palce. - Jakieś zmartwienie?
- Przeciwnie - powiedziałem. - Jestem w dobrym okresie. Ale właśnie dlatego 
muszę 
mieć warunki do pracy w spokoju. Tymczasem wszelkie wizyty...
- Ty mnie nazywasz wszelką wizytą?! - przycisnęła dłonie do piersi w geście ze 
śre-
dniowiecznych portretów. - Nie bądź formalistą, Mirku. Gdybym była twoją żoną, 
tobym 
miała prawo tutaj cię widywać.
- Wątpię - powiedziałem szczerze. - Są takie sytuacje niewygodne i ośmieszające, 
któ-
rych staram się unikać.
Ale zdaje się, zbyt pochopnie przeszedłem do stwierdzeń generalnych. Kobiety bo-
wiem uważają, że wszelkie pewniki są zawsze zwrócone przeciwko nim.
- Czy miłość może ośmieszać? - natychmiast wyłowiła odpowiednie słowo z moich 
słów, aby dyktować przebieg rozmowy. - Tak mówią ludzie o zimnym sercu, 
Mirosławie. 
A wiem, że ty do nich nie należysz, choć często kryjesz swoją wrażliwość w 
pancerzu oschło-
ści. - Była widocznie zadowolona z tego porównania. - Tak, nosisz pancerz, ale 
ja się na tobie 
poznałam.
To zdumiewające, kiedy pomyślę, ile kobiet się na mnie poznało. I jakie 
osobowości 
we mnie odkryły! Bo każda szpera, aby znaleźć cechy wygodne dla niej właśnie. 
Nie zawsze 
się w tym odnajduję, ale czy mam tłumaczyć każdej z osobna, że ich domyślność, 
zwana in-
tuicją, jest tylko ich bronią w walce z nami. Nie czuję się powołany, aby 
prostować ich sądy 
na własny temat, w których stanowię tylko obiekt wrodzonej kobiecej zaborczości. 
Zostaje mi 
więc pozorna uległość i czmychnięcie im z rąk, kiedy osłabią czujność. Ale 
Helena, widzia-
łem to po jej twarzy rozgrzanej uczuciem i własną prawdą, daleka była od 
wszelkiej słabości. 
Próbowałem tłumaczyć.
- Jeżeli mnie znasz trochę, w co nie wątpię, to powinnaś wiedzieć, jak mi zależy 
na 
tym, aby nie mieszać dwóch dziedzin mego życia. - Ale wykładając tę oczywistą 
zasadę, już 
czułem znużenie. Nie przyszła tu po to, aby cokolwiek zrozumieć. Rozumiała 
przecież tylko 
własne pobudki.
- Oczywiście, i za to cię także kocham, że jesteś taki podzielny, taki, można 
powie-
dzieć, nieprzenikalny. Wiem, że obmyślasz tu ważne rzeczy, potrafię godzinami 
marzyć 
o tobie, jak siedzisz i tworzysz koncepcje. A ja jestem daleko, lecz 
równocześnie duchowo 
blisko ciebie. Zresztą prawdziwy mężczyzna nigdy nie przyzna, że miłość jest 
motorem życia. 
Powołaniem naszym jest o tym mówić światu! Za was i za siebie.
Nie zapraszałem jej do środka, a ona stała i mówiła. Po tamtym „wieczorze 
w „Grandzie” to nie był oczywiście przypadek. Nawet Helenie trudno było stać na 
korytarzu 
szacownego (gmachu i wygłaszać przemówienia na temat, który zwykle wymaga 
półgłosu. 
I wyglądało na to, że jeśli jej nie wpuszczę, nie wysłucham i w dodatku nie 
pokażę kolegom, 
to ona się stąd nie ruszy.
- Na dziś właściwie skończyłem i mogę z tobą wyjść - rzekłem desperacko. - 
Poczekaj 
tu na mnie, tylko wezmę teczkę.
Na ulicy od razu wzięła mnie pod rękę, czego nie znoszę. Prowadziła mnie jak 
właści-
cielka, chociaż na ogół tego gestu unikała. Trudno było publicznie się wyrywać, 
więc przy-
najmniej zapytałem:
- No, powiedz mi prawdę, czego ode mnie chcesz?
- Tęskniłam - rzekła po prostu. Była to odpowiedź wymijająca, bo wiedziałem 
prze-
cież, że nie tylko dzisiaj chciałaby mnie mieć przy sobie.
- Nie można tak ulegać nastrojom - zauważyłem łagodnie - wczoraj byliśmy razem.
- O, doba potrafi być wiekiem! - oznajmiła. - Patrz, kończy się wiosna. Jeszcze 
ty-
dzień, dwa, i kurz przysypie w mieście zieleń. Zresztą podobno idą upały. Te 
duszne noce 
w rozgrzanych murach...
- Jak co roku - chciałem być rzeczowy, zgasić jej wzloty.
- Tak, nieodwracalność czasu, mijanie życia - westchnęła.
Szliśmy śródmiejską aleją. Potok samochodów płynął w ścianach drzew. Pod drze-
wami stały ławki, w chłodzie i zapachu zieleni, jakby obok nie było ulicy i 
spalin. Helena szła 
z podniesioną głową, była wysoka i prosta, ludziom na pokaz. Mężczyźni patrzyli 
na nas, 
widziałem to, a ona wiedziała, że to widzę. Ale twarz miała czujną, dziś nie 
chciała wykorzy-
stywać dowodów uznania postronnych. Widocznie doszła do wniosku, że ta faza 
naszego 
zbliżenia już minęła. Dzisiaj dla niej byliśmy tylko we dwoje, wszystkiego już 
świadomi, 
także zalet i ceny każdego z nas w tym układzie.
- Idzie lato - powiedziała. - Kiedy masz urlop?
- Może w lipcu, może wcześniej - informowałem nieopatrznie. - To trochę ode mnie 
zależy.
Pochyliła głowę, zajrzała mi w oczy:
- Naprawdę? Miły jesteś, że nie robisz trudności.
- Komu?
- No mnie, nam. Ty o niczym nie myśl. Masz prawo odpocząć. Ja załatwię. Zresztą 
mam pomysł. Myślałam, jak ci pomóc, i znalazłam.
- Co znalazłaś?
Nigdy już pewnie z tego nie wyrosnę: kiedy kobieta wciąga mnie w jakąś 
inicjatywę, 
w jakieś swoje interesy, wtedy tracę głowę i zadaję głupie pytania. Nie powiem 
nawet, że 
chcę zyskać na czasie. Po prostu pytam, żeby nie milczeć. I to wciąga mnie w jej 
zamiary, jak 
w głęboką wodę. Helena znała tę moją bezbronność. Dlatego właśnie tak prowadziła 
batalię.
- Leśniczówkę. Leśniczówkę znalazłam. A niedaleko jest jezioro. Tam naprawdę od-
poczniesz wspaniale. Będziesz leżał i patrzył w niebo, a ja się zajmę resztą.
- Dlaczego masz się zajmować?
- Bo potrzebujesz opieki.
Widziałem już tę leśniczówkę i Helenę przy mnie. Potem zobaczyłem Helenę z kim 
innym, z rosłym drabem, który tygodniami się nie golił. Znałem ten zakątek, 
króliki 
w klatkach, dróżkę nad brzeg, a także ściany malowane wapnem, z suszonym 
zielskiem na 
gwoździach. Wiedziałem nawet, że tam nocą psy szczekały w niebo, na trzy głosy.
- Czy to ten Kuźma pustelnik? - poczułem pewien niesmak.
Ale w oczach Heleny ujrzałem tylko podziw. Podziw w takim natężeniu, że chyba 
krył 
zażenowanie.
- Tak, ale to nie ma żadnego znaczenia. Masz niebezpieczną pamięć! - Poprawiła 
lok 
nad uchem.
- To on zbliżył cię podobno do piękna przyrody?
- To człowiek lasu. Połączenie subtelności z prymitywem. Studiowałam tę odmien-
ność. Czy mogło być inaczej?
- Ale żyłaś z nim na tym łonie przyrody. - Nie było to z mojej strony zbyt 
delikatne, 
nie mogłem jednak się powstrzymać. Niech Helena zapłaci za swoją szczerość. Za 
tę okropną 
skłonność kobiet, aby zwierzeniami oczyszczać się przed mężczyzną z dawnych 
grzechów, 
które godzą podobno w uczucie aktualne.
- Żyłam, żyłam, zresztą co to znaczy? Ja po prostu niczego nie pamiętam!
- Chcesz, żebym was oglądał? Będziesz handlować wdziękami ze mną i z nim na 
przemian? Chcesz odgrzewać sytuacje, dodając im pieprzu mojej obecności? - 
pytałem szyb-
ko.
- Czy jesteś zazdrosny o jakąś starą historię? To prawda, że kiedyś potrzebny mi 
był 
ten romans. Byłam znużona cywilizacją. Ale ta sprawa od dawna jest dla mnie 
martwa. 
Zresztą nigdy go naprawdę nie kochałam - dokończyła łaskawie.
- Nie o ciebie chodzi, tylko o mnie - przyznałem się. Bo co mnie obchodził ten 
facet, 
z którym kiedyś spała? Ona jednak od razu dostrzegła we mnie zazdrość. Widocznie 
bardzo 
była siebie pewna. A ja czułem zupełny spokój. Zazdrość jest przecież objawem 
zagrożenia 
poczucia własności. Zazdrość o Helenę? Wcale nie chciałem jej zatrzymać, mogła 
wertować 
swoje stare przygody. Ale po wszystkich tamtych deklaracjach nie mogłem 
zrozumieć, dla-
czego myślała o kimkolwiek poza mną. Przecież w takim zamiarze wyjazdu dzieliła 
się mię-
dzy mnie a tamtego dzikusa. Nie byłem o nią zazdrosny, ale nie dam się 
pomniejszać przez 
taki podział.
- Niestety, moja droga, to wszystko jest dla mnie trochę niemoralne. Takie 
mieszkanie 
z nim pod jednym dachem i twoja niezdrowa wyobraźnia. Zresztą z urlopem jeszcze 
nic nie 
wiadomo - dałem jej z miejsca nauczkę. - Być może, wcale nie wyjadę, jeśli szef 
zapadnie na 
zdrowiu. Są sprawy, które wówczas będę musiał poprowadzić.
Odsunęła się ode mnie, pochyliła ramiona w nagłym znużeniu. Kiwała głową i od 
razu 
przybyło jej trochę z tych lat, które ukrywała w metryce. Już mi się zaczęło 
wydawać, że ude-
rzyłem za mocno. Ale kiedy się zatrzymała zagradzając mi drogę, znów uczułem 
irytację, że 
tak się daję zwieść pozorom. Bo w jej twarzy zobaczyłem przede wszystkim 
zadowolenie. 
Czaiło się to gdzieś w głębi jej spojrzenia, w powiekach przymkniętych, abym nie 
dojrzał 
wszystkiego. Przesunęła dłońmi po policzkach, dla mnie podkreślała tylko swoją 
rozterkę.
- A więc jednak jesteś zazdrosny. O co? O to puste życie, które zostawiłam za 
sobą? 
Odkąd ciebie poznałam, wszystko, co było, jest teraz tylko błądzeniem. Mówiłam 
ci 
o tamtym, to prawda. Wcale nie jestem zielonym dziewczątkiem. Ale właśnie 
dlatego mogę 
porównywać.
- I te porównania chcesz przeprowadzać naocznie, wciągnąć mnie w tę niesmaczną 
zabawę?
- Przecież wiesz, że to nieprawda. Był kiedyś w moim życiu taki leśny epizod. 
Ale nie 
wątpisz chyba, że nigdy nie znalazłam w nim przyjemności intelektualnej. Kuźma 
wydawał 
się taki egzotyczny, ale potem został, gdzie był, a ja wróciłam do tego, do 
czego jestem na-
prawdę stworzona. On nie ma żadnych praw, Mirosławie! Może nawet poczuł ulgę, 
wracając 
do swojej ekipy od podszycia.
- A cóż to znowu? - Nie lubię, kiedy kobieta zaczyna ironizować, choćby 
pośrednio, 
na mój temat. Nie mam tej odmiany poczucia humoru. Ale Helena po prostu rzeczowo 
okre-
ślała czyjeś życie:
- To są kobiety ze spółdzielni, które zbierają w lesie zioła, jagody i grzyby, 
zależnie 
od pory roku. Wiedziałam, że po pierwszym okresie rozpaczy znajdzie wśród nich 
pociesze-
nie na tym pustkowiu. Nie trzeba mieć złudzeń.
- Ja ich nie mam. I nie posądzaj mnie o zazdrość, bo to mnie obraża.
- Wiem, wiem - machnięciem ręki załatwiła tę sprawę. A złudzeń nigdy ci nie 
dawa-
łam. Przyznaj, że zawsze byłam wobec ciebie uczciwa. To prawda, że poznałam 
miłość kie-
dyś dawno. To było tylko początkiem życia, a potem zbieraniem doświadczeń w 
pogoni za 
szczęściem. Niestety, Mirosławie, nigdy nie byłam szczęśliwa.
Tak, teraz chciała mnie wciągnąć do swego bilansu. Wszystko, co mówiła, nie było 
tylko wyznaniem, wiatrem słów, który miał mnie rozpalić. Helena mianowicie 
zdecydowała, 
że postawi mnie po stronie dłużników. Że łatwiej mnie pokona, jeśli poczuję się 
wobec niej 
winny. A przecież nie przez nią, nie od dziś znałem to uczucie.
Podnosiliśmy widły, a siano było na nich jak wielkie wronie gniazda. Wyrywaliśmy 
je 
spod nóg, rzucali w górę. Prawie w locie chwytał je partner nad nami, kładąc 
sobie pod stopy, 
przytupywał, ugniatał - i rosła skirda. W tej szerokości geograficznej 
temperatura nie znała 
półśrodków. Teraz był żar, siano było rozpaloną mierzwą, stałem w nim po kolana. 
Głowy 
wołów we wspólnym jarzmie przedzielonym deską opuściły się nisko, przygniecione 
upałem. 
Z góry widziałem ich ostre łopatki pod obszerną, fałdzistą skórą. Wiedziałem, że 
nie ruszą się 
z miejsca bez krzyku człowieka, że nie strącą nas z wysokości wozu. Tam 
drabiniasty wóz 
nazywał się bryczką i miał trzypiętrowe drabiny. Jadąc w step na obszar 
sianokosów, trząsł 
się i grzechotał. Z początku bałem się, że pogubi to sklecone rusztowanie. Ale 
potem 
w drabinach rosło siano wrzucane przez nas, było spojeniem i karawana wracała 
kopiasta, 
ciężko balansując ową górą i nami na wierzchu, rzucanymi w słońce i przejmujący 
zapach 
wysuszonej trawy. Marsz wołów miał miarowy, usypiający rytm. Zwierzęta znały 
drogę do 
wieńca stogów przy farmie, można było drzemać. Słońce stało wysokie i 
nieruchome, trzy-
mało się środka nieba i trzeba było z nim się oswoić, aby określić południe, 
połowę dnia, go-
dzinę posiłku.
Ale i tam, w tych wszystkich okolicznościach, miałem swoje ambicje. Nie, nie 
w pierwszych miesiącach, nie pierwszej zimy, kiedy była tylko obcość. Obcość w 
nas, obcość 
innego świata, obcość ludzi i języków, z których nawet ten bliższy nam był 
gruntem pełnym 
zasadzek. Potem jednak, gdyśmy trochę oprzytomnieli, każdy starał się znaleźć 
jakieś paliwo, 
które pozwoli trwać życiu. Wiem, że ludzie starsi nigdy nie przyjęli do 
wiadomości tej zmia-
ny. Dla nich izby w domkach z płatków suchej stepowej murawy były tylko chwilową 
stacją, 
pomyłką w rozkładzie, miejscem niedobrego snu w oczekiwaniu na pociąg powrotny. 
Nikt 
nikogo nie pytał, czy pociąg ten w owych latach miał dokąd wracać. Nasz los był 
wygnaniem, 
nie był dolą ludzi na wojnie. To jest różnica. Można powiedzieć, dla wielu 
jedynie prawdziwe 
były: mróz i upał, topniejąca w worku pszenica, szkło do lampy, brak nafty, 
humor brygadzi-
sty, ile słoniny za prześcieradło, wizyta persony z rajkomu. W okupację zaś, 
głosy ze świata, 
w linię frontów i wydarzenia na nich - jakby nie wszyscy wierzyli. Ich 
nieszczęście było tutaj. 
Więc każde inne, choćby najbliższych w kraju, było mniejsze, bo dalekie. Trwali 
tak na swej 
stacji, przy owej nieprawdziwej linii kolejowej, prowadzącej donikąd.
Ale myśmy byli jeszcze w tym wieku, kiedy nie ma się wyobraźni obiektywizującej. 
Tej, która każe nam rozumieć, czym obecne zdarzenia będą dla nas po latach. W 
zimie bywa-
liśmy głodni, w zimie było nam zimno. Były to doznania, które młodemu ciału dają 
się we 
znaki. Ale przecież równie dotkliwa była dla nas bezczynność. Chodziliśmy do 
roboty, bo 
kazano, choć ludzie w złym czasie nie lubią patrzeć na siebie, lecz myślą przede 
wszystkim, 
żeby się najeść. Tylko że mnie to nie wystarczało. Po miesiącach, kiedy praca 
fizyczna prze-
stała już zwalać z nóg, chciałem od siebie i od nich dla mojej osoby czegoś 
więcej. Moje cele 
były skromne, choć tam, w konkretnym otoczeniu, miały wartość bynajmniej nie 
zdawkową. 
Rozwijałem więc moją siłę i zręczność. W stepie znaczyło to więcej niż ukończona 
dziesię-
ciolatka. Stojąc pewnie na wozie, gnałem woły prawie kłusem w pole. Nadążałem 
z odrzucaniem słomy za kombajnem. Moje wiechcie siana wznoszone jak sztandar 
ponad 
głową ku skirdzie wcale nie były mniejsze od ciężaru, którym balansowały nam na 
pokaz 
miejscowe wyrostki. Chciałem zatrzeć tę różnicę między mną a nimi. Cóż z tego, 
że umiałem 
wyciągać pierwiastki, kiedy dość sprawnie nie umiałem wydzierać gnoju spod krów? 
Równo-
cześnie chciałem być tym pierwszym, który potrafi porozumieć się z nimi bez 
śmieszności. 
Zabierałem dzieciom czy tanki, podręczniki szkolne, chwytałem każdy kawałek 
gazety, który 
darli na papierosy, powtarzałem ich dźwięki, ucząc się podstępnego, bo właśnie 
innego zna-
czenia podobnych słów. Wiedziałem, że aby pozostać z sobą w zgodzie, nie mogę 
być za-
nadto odmienny. Jeśli działały nowe prawa, które teraz wyznaczały moje życie, to 
musiałem 
się dla własnej wygody do nich dostosować. Nie robiłem tego dla pochwały 
brygadiera czy 
innych tutejszych. Ale było lżej, gdy nie traktowali mnie jak mięczaka. Oni w 
swoim trudnym 
i prostym życiu nie mieli poczucia egzotyki. Po pierwszym okresie ciekawości 
nasze zwy-
czaje, nasza niedorosłość i nasze strachy przed wysiłkiem mięśni po prostu ich 
odpychały. 
Starałem się rozumieć ich punkt widzenia. Nie wszczynałem z nimi rozmów o tym, 
jak żyłem 
w Polsce, które wartości były u nas naczelne i że wiem więcej niż oni o 
rosyjskich poetach 
romantyzmu. To wszystko nie stanowiło dla nich obrazu, oni tego nie widzieli. Ja 
natomiast 
mogłem patrzeć przez nich na siebie.
Tak pamiętam własną świadomość z tamtego czasu. Teraz już wiem, że cały mój trud 
był samoobroną i zapewne dzięki niej zdołałem uratować od chwastów resztę życia. 
W sowchozie koło Karasul spotkałem właśnie Poleskiego, który, jako najstarszy z 
nas, już 
pod dwudziestkę, od razu postanowił być dominantą w miejscowych stosunkach 
polsko-
radzieckich.
W chłodne, rosiste ranki z niskim słońcem zaglądał w nasze okna Płatonow i 
pukając 
budził - do roboty. Ale Edek stawiał się na miejscu zbiórki z twarzą wywrotowca. 
Miał jasną, 
rzadką bródkę, którą zapuszczał, żeby się nie golić. Nam oświadczał, że chce 
wyglądać jak 
katorżnik. Zarost jednak był wątły i upodabniał długą twarz Poleskiego do 
fizjonomii capa. 
Jechaliśmy na podwodach w płaski horyzont, drżeliśmy z niewyspania, Płatonow 
drzemał, 
siedząc w kucki na dnie wozu, który prowadził karawanę. Przez sen pokrzykiwał na 
byki 
„cab, cabe”. Edek natomiast stał wyprostowany i jak kapitan na statku badał 
morze stepu.
Ja zaś oczekiwałem, co powie Barbarze. Czy będzie to pobłażliwość, złośliwość, 
po-
garda, bo właśnie ona z dziewcząt była najbardziej bezbronna. Jej zima była 
najcięższa, a ona 
była wątła i ciągle jeszcze zdziwiona tym, co ją spotkało. Gdy mówił do niej 
łaskawie: „Tak, 
tak, Basiu, skończyły się czasy panny z dobrego domu” - wtedy wiedziałem, że 
czeka nas 
draka. Wiedziałem, że Edek ma już gotowy plan, chciałem głośno protestować, ale 
siedziałem 
cicho na krawędzi jaszczyka, jak głuchy. Edek bowiem był przebiegły w tym swoim 
leni-
stwie, ale także był silny. I kiedyś podniósł na mnie widły. Do bójki nie 
doszło, bo Kara bajr-
wał gnój obok, skoczył między nas i zaczął bulgotać jak czajnik. Poleski 
zrozumiał z tego 
słowo „milicja” i stulił uszy. Od tego czasu przestał się buntować otwarcie, 
lecz postanowił 
wyprowadzać z równowagi brygadiera inaczej, aby tamten nie mógł się czepiać.
W step jechało się długo, wiele kilometrów, przez płaszczyznę, której czystości 
po-
wierzchni nie naruszało ani drzewo, ani krzak. Patrzyłem na Barbarę, czułem w 
niej, czułem 
w sobie jej strach przed godzinami do końca dnia. Wiedziałem już, że można się 
bać wysiłku. 
Sam to przeżyłem, ale potrafiłem z pracy fizycznej zrobić swojego sojusznika.
Potem dojeżdżaliśmy do miejsca postoju brygady polowej. Była to buda podobna do 
wagonu bez kół. W środku, na pomoście, spali traktorzyści i obsługa brygady: 
kucharka, jej 
pomocnica, woziwoda i człowiek od paliwa dla maszyn. Bywało, że zostawaliśmy na 
noc 
i my, gdy sianokosy czy żniwa odbywały się daleko od bazy. Wówczas życie 
skupiało się 
przy wagonie, a kolację gotowano w dwóch półokrągłych kotłach, ustawionych nad 
ogni-
skiem pod wolnym niebem.
Płatonow nawoływał nas jak kwoka kurczęta, kręcił się w miejscu, wyznaczał 
stano-
wiska pracy. Widziałem, że oddycha z ulgą, kiedy braliśmy widły, grabie lub parę 
wołów 
i szliśmy w step. Wówczas właśnie Edek często znikał. Nie była to żadna 
ostentacja. Po pro-
stu przestawał istnieć, rozpływał się w powietrzu.
Pracowaliśmy grupkami lub pojedynczo. Mrużyłem oczy i widziałem dziewczęta, ich 
białe chustki na rudym rżysku, kilometr ode mnie. Szły rzędem, dzieliły je 
sztachety drągów 
od grabi. Lgnęły do siebie, pracując razem nie podkreślały odmienności własnych 
rodowo-
dów. Łączyła je młodość, trochę ckliwości i zaczepna ostrożność wobec diabłów-
traktorzystów, którzy czarnymi rękami chętnie chwytali je za pośladki. Byli to 
zapewne dla 
budzących się żeńskich apetytów prawdziwi mężczyźni: silni, za pan brat z górami 
żelastwa, 
łyskający zębami w maskach z ziemi i smarów, zalatujący benzyną.
Starałem się dojrzeć Barbarę. Była może mniejsza, może miała inaczej zawiązaną 
chustkę, ale mogłem to jedynie zgadywać, lak było lepiej. Chciałem czekać, aż 
skończy się 
dzień. Bywało, że nie potrafiłem ukryć przed Płatonowem tej chęci ucieczki. 
Brałem go na 
stronę i patrząc w bok mówiłem, że chcę iść na przyczepę albo jechać po 
prowiant. Brygadier 
wzruszał ramionami; jemu było wszystko jedno kto i gdzie. Był skąpy w sądach, 
czuł się za 
nas odpowiedzialny i dopiero po kielichu pytał głośno, co z nas za ludzie. 
Najlepiej mi było, 
gdy jeździłem na grabiarce, ściągając siano w wałki, które dziewczęta kopiły, 
ustawiając nie-
wielkie puszyste pagórki. Kiedy trzeba, podnosiłem dźwignię i wałek zostawał na 
polu. By-
łem sam, ale niezupełnie sam w tej trawiastej pustyni. Barbara też zapewne 
wiedziała, że tak 
krążę wokół niej z daleka, więc to mógł być przypadek, a jeżeli nie był, to nikt 
tego poza nią 
nie wiedział.
Już nie pamiętałem o niczym poza własnym ciałem, kiedy na stepie wyrastał Płato-
now. Maszerował energicznie, jakby szedł do ataku. Wymachiwał jedną ręką, bo 
drugą miał 
uschniętą i dlatego nie poszedł do wojska.
- Ty wiesz, ty powiedz, gdzie jest Edik! - krzyczał. Był to jednak, niestety, 
krzyk bez-
radny. A ja nie wiedziałem. Nie wiedziałem, co Edek wykombinował na dzień 
dzisiejszy.
- Nie widziałem Edka. Czy ja go pilnuję? A gdzieście go posłali?
- Ty, Sławek, nie bądź taki chytry! Jakby był tam, gdzie ma być, tobym leciał te 
kilo-
metry i szukał? Przyjaciele na front poszli, inni na robocie, po ludzku, a ze 
mnie niańkę Pola-
ków zrobili!
- Przyjdzie na obiad - zapewniałem Płatonowa.
Płatonow spoglądał z nadzieją na słońce.
- Południe niedaleko. To może Edik już wylazł i kręci się przy kotle. A ty, jak 
bę-
dziesz szedł, to wyprzęgnij konia i nie ciągnij grabiarki - pouczał mnie, aby 
jednak zostawić 
wrażenie autorytetu. Patrzyłem, jak robił się coraz mniejszy w stepie. Wiele 
kilometrów Edek 
go kosztował.
Nawet my, obcy, poznaliśmy już tamtejsze niebo i w godzinie kulminacji, 
najwyższe-
go światła, nikt się nie mylił. Bez żadnych znaków, poza słońcem, szli ze 
wszystkich stron 
ludzie do owego wagonu bez kół. Był mały jak zabawka obok stojącego przy nim 
kombajnu 
z zadartym nosem. Coraz częściej słychać było turkot traktorów, które ciągnąc za 
sobą kitę 
czarnego pyłu, wjeżdżały w bruzdę blisko brygady.
Step przy budzie był zwykłą wydeptaną murawą, siadaliśmy na niej, opierając 
plecy 
o ścianę z desek, a obiad w misce długo nie stygnął, bo upał był nieruchomy i 
duszny. Edek 
znów zawiódł kalkulacje Płatonowa, bo wcale nie stanął pierwszy przy kotle. 
Wyszedł gdzieś 
z boku, kiedy już wszyscy ściągnęli ze stepu. Wyszedł nie wiadomo skąd i 
właściwie nie wia-
domo kiedy. Każdy chciał się najeść i zamknąć oczy, stracić przytomność, aby na 
godzinę 
uciec od znojnego świata. Ale Płatonow czyhał na Edka. Nie jadł obiadu, nie 
myślał 
o odpoczynku. Poleski zaś wyglądał dosyć rześko. Jeszcze nie zdążył skręcić 
papierosa, kiedy 
brygadier skoczył mu przed oczy:
- Co za porządek? Czy dla ciebie mają być inne prawa? Gdzie się chowasz?
Edek dokładnie ślinił gazetę.
- Ja się nie chowam, tylko wy mnie znaleźć nie możecie. To jest pewna, choć 
niewiel-
ka - mrugnął do mnie - różnica.
- Co ty będziesz duraka ze mnie robić! - krzyknął Płatonow prawie z rozpaczą. - 
Nie 
było ciebie przy młóceniu zboża koło kombajnu, sam widziałem, mam oczy. No, to 
gonię po 
stepie...
- A niepotrzebnie, drogi Płatonow - Edek pokiwał głową. - Bo ja byłem przy 
kombaj-
nie. W każdym razie niedaleko. Tylko wyżej.
- Na stogu! - brygadier trzepnął się w czoło. - W stogu się schował! I ludzie 
ciebie nie 
widzieli?
- A nie widzieli, bo jak słyszę, donosu nie było.
- Tobie nie wstyd, że za ciebie inni pracują?
- Rabota durakow lubit - zacytował Edek. - A mnie twarde życie tutejsze nauczyło 
myśleć. - Zapalił papierosa od ognia pod kotłem. - Wasza rzecz gnać nas do 
roboty, a nasza - 
zdrowie szanować.
- Ty patrz, lentiaju, żeby ciebie kiedyś na widłach ze zbożem do kombajna nie 
wrzu-
cili! I będziesz miał zdrowie! Ja tu za wszystko odpowiadam. Ale czy mogę za 
wami po skir-
dach łazić? - wołał Płatonow w niebo, nie oczekując od Edka odpowiedzi. - 
Pamiętaj, że ko-
piejki nie zarobisz!
- Tak czy tak, na zbijanie kapitałów ja się w tych warunkach nie nastawiam - 
stwier-
dził Poleski, zaciągnął się skrętką i poszedł do baraku po miskę.
Siadł przy mnie pod ścianą, wyciągnął wygodnie długie i chude nogi w 
sztuczkowych 
spodniach, które gdzie indziej i w innym czasie noszą panowie do żakietu. Były 
to spodnie 
ojca Edka. Piastował przed wojną godność dyplomaty i został po drugiej stronie 
frontu.
- Udało ci się - rzekłem nie bez zazdrości. - Ale Płatonow może zrobić hecę.
- Spokojna głowa! - Edek z apetytem uderzał łyżką o miskę. - Będzie siedział jak 
mysz, żeby mu braku dyscypliny w jego brygadzie nikt nie wypomniał.
Edek umiał żyć. To prawda, że po obiedzie poszedł do roboty pod osobistą eskortą 
brygadiera. Płatonow nie odstępował go aż do wieczora, z czego zresztą Edek był 
dosyć 
dumny. Wracając na kolację widziałem, jak klepał naszą władzę po ramieniu. 
Chodziły słu-
chy, że kiedy byli we dwóch, Edek usiłował nauczyć brygadiera gry w oko. 
Płatonow jednak 
w nałóg nie popadł. Nie wiem, czy dla zasady, czy też z braku gotówki. 
Zauważyłem, że 
w awanturach z Edkiem miewał w oczach jakby błyski obawy. Może dlatego 
wieczorami, po 
kolacji, zawiesiwszy broń siadywali razem i rozmawiali o polityce i frontach. 
Słyszałem ich 
głosy zza węgła, kiedy wychodziłem z budy, z zaduchu na świeżą noc. Nie mogłem 
spać. 
Widziałem plamę ginącego ogniska, czarne cienie przy nim i szedłem w ciemność do 
drabi-
niastych wozów. Tam spały dziewczęta, a z brzegu leżała Barbara. Wiedziałem, że 
sen szyb-
ko spada po zmęczeniu, jeśli człowiek jest spokojny. Ale nie zbliżałem się tam, 
póki przy 
wozach nie było ciszy. Czekałem na to i słuchałem, słuchałem, już odcięty od 
wszelkich gło-
sów z brygady. Czasem moje czekanie było długie, bo powietrze wieczoru tłumiło 
ich sen-
ność. Wtedy dziewczęta śpiewały długie chachłackie piosenki na przyjęty tam 
zawodzący 
sposób, prowadzone przez Dunkę. Wysokie jak krzyk dźwięki szły w step i wtedy 
rozumia-
łem jedność tych melodii i krajobrazu. Potem był plusk wody przy beczce, jeszcze 
jakieś kro-
ki, jeszcze jakieś głosy, ale już ciche i senne.
Wtedy szedłem tam, gdzie musiałem iść. Objąwszy rękami kolana siadałem przy Bar-
barze. Jeśli patrzyłem długo i z natężeniem, to widziałem jej otwarte oczy. 
Leżała na małej, 
w dzień czerwonej, a teraz czarnej od nocy poduszce, opartej na końcu 
opuszczonego do zie-
mi dyszla. Owijała się w koc, jakby właziła do worka. Nawet jej rąk nie 
widziałem, tylko 
twarz. Jej krótkie blond włosy jaśniejsze od skóry były widoczne na poduszce. To 
wszystko 
dostrzegałem nie od razu. Ale nie musiałem się śpieszyć. Siadałem tak, aby móc 
patrzeć nie 
robiąc żadnego ruchu głową. To ona, żeby mnie widzieć, musiała odwracać twarz w 
moją 
stronę, profilem do poduszki. Ale czyniła to rzadko, choć wiedziała o mnie i nie 
spała. Mil-
czenie między nami bywało długie, jakby nie uciekała noc, jedyna pora oddana nam 
na wła-
sność. Dla mnie milczenie było tym, czego chciałem. Nie wiem, jak przyjmowała je 
Barbara, 
ale jej oczy były spokojne.
- Gniewasz się? - pytałem, kiedy chciałem usłyszeć jej głos.
- Za co? - była zdziwiona. W tym zdziwieniu nie było lęku.
- Że przychodzę.
- Ja także nie śpię.
- Dlaczego?
- A ty?
- Nie wiem. Nie mogę wytrzymać w budzie.
- Ja też jestem niespokojna.
- Tutaj jest inaczej. Dziewczęta już śpią. Są tutaj, ale my jesteśmy sami.
- Już się nauczyłam spać bez ścian. Ale ty przychodzisz i jestem niespokojna. 
Czekam 
na ciebie.
- Nie wolno ci tego mówić.
- Przecież to prawda.
- Ale to jest sekret kobiety przed mężczyzną.
- Nie jestem jeszcze kobietą. Ani ty mężczyzną. I myślę, że stąd to wszystko.
- Mówisz jak ktoś, kto jest poza tobą i mną.
- Bo stać mnie tylko na to, aby być odważną w słowach.
- Nie mów jak obcy człowiek o tym, co nas łączy. Mnie z tobą. Męczę się i kocham 
ciebie.
- To nieprawda. Męczysz się i dzięki mnie chciałbyś znaleźć ulgę. To nie miłość.
- Skąd wiesz?
- Przecież ja chcę tego samego. Wy nie wiecie, jak może dziewczynę męczyć 
pożąda-
nie. Wy uważacie, że u nas to jest bezwstydne.
- Dlaczego ty się ze mną bawisz w słowa?
- Po prostu nie chcę kłamać. Ani żebyś ty kłamał.
- Nie dałaś mi się dotknąć.
- I nie dam! - Dopiero teraz zwróciła do mnie głowę. Patrzyliśmy na siebie. - 
Choć 
także spać nie mogę.
- Przecież mówisz, że to nie miłość.
- Właśnie dlatego. Dlatego, że teraz, że właśnie tutaj poczułam prawo własnego 
ciała. 
Teraz, kiedy moja matka leży spuchnięta i nie może chodzić. Kiedy wygląda 
strasznie, bo 
obcięli jej włosy i one odrastają w kępkach, i są teraz zupełnie siwe. A ja, 
kiedy tam chodzę, 
patrzę na nią przez szybę i nie słyszę, co do mnie mówi. Patrzę na nią, ona mnie 
woła i nie 
mogę jej poznać, rozumiesz? Nie wpuszczają mnie do niej. A ona czeka.
- To są szpitalne zakazy. Nie mogą ryzykować, że przyniesiesz tyfus do brygady. 
Mu-
sisz to zrozumieć.
- Ja nie mogę zrozumieć, że moja matka umiera, a mnie rozgrzany brzuch nie daje 
spać po nocach. Chcę coś ocalić z tego wszystkiego. Chcę mieć jakieś pojęcie o 
sobie. Dlate-
go mnie nie dotkniesz. Jest późno.
- Nie mogę cię tak zostawić.
- Ja i tak jestem sama.
- Moja siostra wyzdrowiała.
- Dzieci zdrowieją, bo chcą żyć. One nie mają pamięci. A moja matka wciąż jest 
tam 
u siebie. Nie tutaj.
- Nie ona jedna. Ale z tego się nie umiera. Pozwól mi tutaj przychodzić.
- Przecież ci tego nie bronię. Nawet bez miłości, tylko w tej naszej gorączce 
mogę ci 
mówić więcej niż innym w dzień. Także dlatego czekam na ciebie. Bo ciągnie cię 
do mnie, bo 
jesteś własnym niewolnikiem i dlatego wszystkiego wysłuchasz.
Ciemność była teraz poświatą nieba i widziałem, jak wyostrzyła się jej twarz. 
W wąskich ustach Barbary była pogarda. Nie chciałem wiedzieć, czy sobą, czy mną 
gardziła 
za naszą nieposkromioną młodość.
Wracałem do baraku i było mi lżej. Świadomość tego, że i ona się męczy, 
pozwalała 
mi zasnąć. Spać bez snów w krótkich godzinach do świtu.
Rano dziewczęta biegały się myć za beczkę z wodą, traktorzyści przeciągali się 
leni-
wie i wołali, że pójdą im pomóc, bo wiedzą co i jak. Płatonow krzyczał, że 
spodziewa się 
przyjazdu kogoś z rejonu, kucharka klęła mokry kiziak, który dymił i tłamsił 
ogień, a Edek 
gładził bródkę, z twarzą pełną czujnego namysłu.
Często przyjeżdżał agronom na dwukółce zaprzężonej w jednego konia. Był smagły, 
miał czarne włosy i nosił czarne ubranie. Palił machorkę w zgiętej trąbce z 
gazety, czyli tak 
zwaną „kozią nóżkę”. Zaciągał się dymem w krótkich wdechach. Miał opalone, 
delikatne ręce 
i nerwowo pokrzykiwał na Płatonowa. Brygadier słuchał go dosyć potulnie, 
widziałem, że 
czasem podnosił bezradnie tę swoją zdrową rękę. Przy tych rozmowach nie lubił 
świadków. 
Pod wzrokiem czarnego człowieka dostrzegł mnie i zawołał na pokaz:
- Do roboty! Co u ciebie święto, jak naczalstwo przyjeżdża?
- Wczoraj skończyłem tamten zagon koło bałki - mówiłem podkreślając służbistość 
tonu.
- No, wiem, wiem, co każdy zrobił - denerwował się nasz wódz od batalii 
polowych. - 
Nie będziesz mi przypominał. Pojedziesz na farmę z Karabajem po chleb. U nas 
każdy musi 
pracować! - wołał zupełnie niepotrzebnie, zezując na agronoma. A tamten uderzał 
się kap-
ciuchem po kolanie i bardziej obserwował Płatonowa niż mnie.
Na farmę jechało się bryczką w kształcie wielkiego koryta. Równina stepu opadała 
w połowie drogi w jar, który był kiedyś zapewne łożyskiem rzeki. Po jego drugiej 
stronie, 
trochę niżej od zjazdu - stały rzędem pobielone, płaskodache ziemianki osiedla. 
Woły na spa-
dzistości nabierały fantazji i biegły prawie galopem, zresztą przednie koła 
napierały na ich 
zady. Lubiłem wyprawy na farmę, kiedy już wszyscy wyszli do pracy. Była pusta, 
wymiecio-
na ciszą, trochę jak nasze wsie w niedzielne przedpołudnie.
Wtedy się widziało, że na farmie są także kazachskie kobiety, których na mocy 
jakichś 
układów nie posyłano do pracy w polu. Przydzielano im roboty w zabudowaniach, 
one doiły 
bydło i czyściły zboże przy wiejałce na klepisku stodoły. Albo siedziały w kucki 
przed 
drzwiami swojej izby, bo były stare i nikt już nie miał do nich prawa. Nosiły 
sute, podpięte 
suknie z sinego płótna, a pod nimi szarawary wpuszczone w miękkie sapożki na 
płaskich po-
deszwach, zupełnie bez obcasów. Patrzyły na bryczkę, jedyny pojazd, który 
przejeżdżał 
z rana w koleinach między domami, a Karabaj pokrzykiwał do nich po kazachsku. 
Kiwały się 
w odpowiedzi, wydawały ptasie głosy, ale to były inne melodie, inny szyfr 
wyrazów twarzy. 
Nie wiedziałem, czy witały Kara ba ja życzliwie.
Bo sytuacja Karabaja była dla mnie zagadką. Jak się ustawił w dość zamkniętej 
spo-
łeczności na farmie, od kiedy tak niezwykle się ożenił? Nie wywodził się z linii 
wysokich 
i rozłożystych Kazachów, którzy nawet w lecie chodzili w długich kaftanach i 
nosili czapy jak 
dzwony opadające na szyję, podbite rudym lisem. Byli to mężczyźni przeważnie 
wąsaci, nie-
kiedy z małą czarną bródką, mieli wielkie oczy, podciągnięte nad wysokimi 
policzkami ku 
skroniom. Poruszali się bez pośpiechu, z godnością, świadomi wrażenia, jakie 
czynili. Ale 
Karabaj był inny. Był drobny, żółtość jego skóry nabrała na słońcu orzechowej 
politury, mó-
wił nieźle po rosyjsku, był brzydki i niecierpliwy. Odgryzał się Płatonowowi, 
kiedy się dało, 
i nam, patrzącym nowymi oczami na tamtejszych ludzi. Wydawał się zwykły i bez 
tajemnicy. 
Więc nie wiem, jakimi wdziękami ujęła go Kaśka prostytutka, że zdecydował się 
pojąć ją za 
żonę. Trudno ukryć, że była niemłoda, dość spracowana i agresywna wobec swego 
obecnego 
przeznaczenia. Znalazła się między nami niespodziewanie, bo zabrakło dla niej 
miejsca 
w wagonie, w którym jechały w podróż podobną do naszej jej koleżanki po fachu. 
Miała o to 
pretensję i do nas, i do władz miejscowych, w obrazowych słowach przedstawiając 
stan swe-
go humoru. Zimę przeżyła strajkując, nie chciała iść do roboty. Straszenie 
sankcjami za pro-
gułwcale jej nie przejmowało. Szczerzyła niekompletne uzębienie do Płatonowa, 
kiedy groził, 
że odda ją pod sąd. Rzucała mu w odpowiedzi swoje dane biograficzne, z których 
wynikało, 
że już nieraz siedziała w ulu i dotąd życzliwie wspomina te okresy. Miała 
donośny głos ulicz-
nicy, odprowadzała nim brygadiera aż za próg. Płatonow łapał się za głowę i 
uciekał, a Kaśka 
pozostawała przy swoim, obserwując z ironią wrażenie, jakie wywarła scena na 
przygodnych 
słuchaczach. Nikt z nas nie wiedział, z czego żyła, to znaczy, w jaki sposób 
zdobywała poży-
wienie. Prawda, że często składała wizyty Kazachom. Kiedy siadali kołem, całą 
rodziną, przy 
wielkiej misie z płatami ciasta i mięsnym tłuszczem - zjawiała się w drzwiach, 
niby jakoś po 
drodze. Często myślałem, jak się z nimi porozumiewała, bo znali niewiele 
rosyjskich słów, 
a ona mówiła po ukraińsku. Może zresztą wstępna konwersacja nie była im 
potrzebna, bo 
kiedy stawał ktoś na kazachskim progu, to zawsze powiększał grono przy misce.
Dopiero wiosną, kiedy podnieśliśmy głowy, kiedy znów było nad nami niebo bez 
prześcieradła zadymki i wiatr ze stepu prasował śnieg, kiedy zrzucaliśmy go z 
dachu obory - 
wtedy się okazało, że Kaśka wprowadziła się do Karabaja z tytułem prawowitej 
małżonki. 
Teraz twierdziła, że do roboty tym bardziej nie pójdzie, ponieważ musi dbać o 
męża.
Czekałem na chleb przy składzie, nie byłem pierwszy, więc Karabaj pokręcił się 
tro-
chę, zajrzał do środka i oświadczył, że musi wpaść do żony. Ja, przeciwnie, nie 
chciałem na-
wet patrzeć ku barakom na stoku, gdzie mieszkali Polacy. Tam czaiło się trochę 
starych ludzi, 
nie chciałem wchodzić w znajomy krąg narzekań, pretensji, fantastycznych 
pogłosek i małych 
sąsiedzkich intryg, którymi żyli. Pójście do brygady było dla mnie także 
ucieczką - i tego 
przed sobą nie kryłem. Załadowałem na bryczkę worki z chlebem i popędziłem woły 
pod 
drzwi Karabaja. Żar już padał z nieba wypełzłego, bez koloru, było południe, 
ludzie wracali 
na obiad, dymiły kuchenki przed domami. Kazaszki w wysokich, płóciennych 
szaulokach, 
podobnych do nakrycia głowy popa, szły z czajnikami w pobliską okolicę dla 
codziennych 
ablucji. Wyglądały jak pagórki brudnego śniegu, przycupnięte trwały nieruchomo, 
tyłem do 
zabudowań.
Stanąłem na progu izby młodej pary i ujrzałem Karabaja przy zimnym kotle, a 
Kaśkę 
przy kartach. Koło niej siedziały na ziemi dwie krasnoarmiejki. Karabaj w 
zdenerwowaniu 
wrócił do rodzimego języka i mówił bardzo szybko, gardłowo, od czasu do czasu 
podnosząc 
pięść. Kaśka zaś wyglądała tak, jakby była sama z kobietami. Tylko raz opędziła 
się od męża 
nie podnosząc głowy. Kładła karty symetrycznie, w równe rzędy, stukała w nie 
palcem, odli-
czając do siedmiu, raz w prawo, a raz w lewo. Sapała w skupieniu, a potem 
komentowała te 
wieloznaczne przypadki. Nie robiła przerw między zdaniami, było to jednolite, 
monotonne 
mruczenie, czasem gwałtownie wpychała włosy pod chustkę. Nie wiem, czy od 
czerwieni 
okrycia głowy, czy z podniecenia, czy ze starych kosmetycznych przyzwyczajeń - 
miała na 
policzkach wyraźne placki, dość pstre na żółtej skórze.
Kobiety siedziały pochylone, bez ruchu, patrzyły w obrazki i miały dłonie 
zaciśnięte 
na podołkach. Jedna z nich trzymała w ręku chusteczkę, a w chusteczce porządnie 
zawiązany 
list. Rosyjskie kobiety znały powody Karabaja, znały jego język, ale ich los był 
ważniejszy od 
tego krzyku, ważniejszy od odpoczynku, obiadu i zamkniętych w ziemiankach 
dzieci. Ich los 
był nicią, która biegła do dalekiej ziemi, do mężczyzny gdzieś tam, który w tej 
ziemi się krył 
i na niej mógł znaleźć swoją śmierć i ich samotność.
- No i czego krzyczysz, durak, na brygadzie się najesz!
Kaśka zebrała karty, splunęła na nie i schowała pod spódnicę. Potem odprowadziła 
kobiety do drzwi i jeszcze im coś szeptała. Były teraz blisko mnie i widziałem, 
jak szybko, 
prawie niedostrzegalnie przeskoczyły jakieś zawiniątka z rąk do rąk - i znikły w 
szczelinie za 
piecem. Wyszły nie patrząc na mnie. Miały twarz bez wyrazu, jak chłopki, kiedy 
wychodzą 
po nabożeństwie, nie wiedząc, czy wytargowały coś od opatrzności.
Kazach jakby się uspokoił, bo w gruncie rzeczy dumny był z Kaśki. Patrzył na 
mnie 
i na nią podejrzliwie, ale i z pewną satysfakcją, że ma w domu jako żonę osobę 
tyle wiedzącą. 
Odkroił sobie kawałek pyszki i nałożył nań płat gotowanej słoniny. Był to 
wyraźny gest, ma-
nifestacja poziomu, bo Kazachowie według religijnej tradycji nie uznawali 
wieprzowiny. 
Kaśka zaś poklepała go po karku, zapewne chcąc mu zrekompensować własne 
rozleniwienie, 
widziałem, że nawet kretonowych poduszek w kwiatki nie ułożyła na ziemi po nocy.
- Czy w kartach coś widać? - Tam, na obczyźnie, wszyscyśmy wierzyli snom 
i szukaliśmy innych sposobów, które mogły pchnąć naprzód nasz czas. Ale Kaśka 
nie była 
z tych, co mieli złudzenia. Dlatego właśnie postanowiła zapewnić sobie 
teraźniejszość.
- Nic nie widać. Gadam, co popadnie, a że mi żal bab bez chłopów, to mówię, że 
list 
od wojskowego, że ktoś z drogi i że bliska radość w domu. Na kartach, panie 
Mirek, tyle się 
znam, że można wygrać, jak smykałka i w ręce nie patrzą. Miałam narzeczonych, co 
zawsze 
wygrywali. A ja co, gorsza jestem? - zadarła głowę. - Teraz ja wygrywam i piję 
surowe jajka, 
bo coś mi się zdaje, że na płuca słabuję.
- To się Płatonow zmartwi - nie mogłem się powstrzymać. - Ale jak uwierzy, to do 
szpitala panią odprawi.
- Z tą łachudrą to ja sobie poradzę - odparła spokojnie.
- A może i kawaler chce poznać moje sposoby? - zaproponowała ruszając biodrami 
i ściągając chusteczkę z poszewki trochę na bakier.
Karabaj uważał, że moja wizyta powinna już się skończyć.
- Ajda, paryń - powiedział wycierając rękawem usta. - Naród na chleb czeka. - 
Za-
uważyłem, że rosyjska mowa Kazachów była pierwszym stopniem poznania, kiedy 
łatwiej się 
mówi gotowe zasłyszane zdania, niż szuka własnych układów, aby przekazać w nich 
swoje 
intencje. - A wieczorem ja przyjadę - rzekł ostrzegawczo do żony. Kaśka zaś 
mrugnęła do 
mnie:
- Kocha i zazdrosny. Tylko że amatorów coś nie widzę, bo macie dziewczęta 
w brygadzie. No i za emerytkę się zostałam.
Powiedziała to trochę melancholijnie i nawet pociągnęła nosem. Karabaj zaś, 
który ni-
czego nie rozumiał, uspokojony tym żalem energicznie ciął batem grzbiety wołów w 
drodze 
powrotnej.
Uciekałem z farmy do brygady, a z brygady na farmę pod jakimkolwiek pretekstem. 
Czego chciałem uniknąć? Wiedziałem, że jest to walka nierówna, że nie pokonam 
tego woła-
nia, które mi objawiła świadomość własnego ciała. Męczyłem się, bo to był 
pierwszy atak 
o tak sprecyzowanej treści; byłem nieodporny, bo nie znałem porównań. Było to 
jak ból, któ-
ry dolega w ciągu wielu dni bez przerwy. Chwilami zapominałem, że jestem 
odmieniony, że 
jakieś prawo wytrąciło mnie poza zwykłe wymiary i zwykłą jakość doznań, którymi 
dotąd 
żyłem. Byłem przecież między ludźmi, porozumiewałem się z nimi i oni mieli do 
mnie różne 
sprawy. Powinny były mi wystarczać po tym nagłym zwrocie, który mnie skierował 
do Ka-
zachstanu. Dnie były proste i trudne, tworzyły szachownicę wysiłku i ciężkiego, 
krótkiego 
snu. Wcale nie wyglądało na to, że pozwolą mi na taki zbytek, jakim jest 
wyobraźnia. Bo to 
była jeszcze jedna ucieczka - do jej mrocznych i zdradzieckich zakamarków - i 
nie mogłem 
wyjść z jej labiryntu, gdy zaczynała mnie drążyć. Od niej właśnie nie mogłem 
uciec. Było 
zapewne zupełnym przypadkiem, że tym drugim biegunem życia, który musiałem 
poznać 
w moim przebudzeniu, okazała się właśnie Barbara.
Nie zawsze chodziłem do wozów, gryziony wstydem, że wyglądam jak żebrak. Pogo-
da nad stepem stała niezmienna, tylko noce bywały ciche lub wietrzne. Szedłem 
przed siebie 
i zdawało mi się, że od tej ciszy pod pokrywą nieba, skąd wypompowano powietrze, 
pękają 
we mnie naczynia krwionośne i dlatego krew głośno chlusta mi do serca. Było mi 
lepiej, gdy 
po stepie pędził wiatr. Padałem na ściernisko, oddychając otwartymi ustami. W 
rozkołysane 
noce i niebo było niespokojne. Łaciate, z zatokami światła i ciemności, na moich 
oczach 
zmieniało mapę swoich brzegów i czarnych wysp. Wyspy ruszały z miejsca przed 
zalewem 
zielonych obszarów, w których tonęły garściami gwiazdy. Byłem samotny, bez 
żadnej pomo-
cy na swojej słomianej tratwie w tym końcu świata, który zaczynał się nade mną. 
Nie czułem 
swojej młodości, nie wiedziałem, że ten koniec i początek jest zwyczajny, że 
czyjś ludzki 
głos, kilka spokojnych słów mogłoby zamknąć to wszystko w realnych wymiarach 
fizjologii. 
Byłem pewny, że dzieją się we mnie sprawy przerażające i nazajutrz, kiedy się 
znajdę między 
ludźmi, uciekać ode mnie będą jak od naznaczonego siłą nieczystą. Leżałem 
rozdarty między 
lękiem i dumą - i nie mogłem, często do pierwszego mlecznego światła nad 
horyzontem, wró-
cić do baraku i do snu.
A potem przyszło to, co sprawiło, że muszę teraz opisywać tamten czas. Minęło 
ćwierć wieku i dotąd słyszę step. Wieczorne pieśni dziewcząt, krzykliwe końcówki 
ka-
zachskich zdań, czuję dym z kiziaków, ten inny, niedrzewny dym, dotąd widzę 
koślawą syl-
wetkę Płatonowa i jego przestrach w owo popołudnie, jego twarz, kiedy powiedział 
Barbarze 
o jej matce. Pamiętam to wszystko i będę pamiętał najgłębiej, jak pozostają w 
nas rzeczy naj-
cięższe. Dziś już mogę powiedzieć, że gdyby nie owa noc, która miała nastąpić, 
pamięć miał-
bym o wiele łagodniejszą. Nie tylko pamięć owych lat, ale i późniejszych zdarzeń 
i ludzi, 
którzy mi stanęli na drodze. Może zresztą byłbym bardziej łatwowierny i naiwny i 
żyłbym 
łatwiej, nie widząc wszystkiego w ostrych kontrastach. W tej ostrości, która 
mnie rani, pod-
rywa i pcha naprzód, do obrony. Oczywiście można powiedzieć, że zacieram 
proporcje. Ja 
sam nieraz to sobie mówiłem. Tylko że po tych wywodach wiem, że przeżyć nie 
można kory-
gować. Nawet gdy odejdą, gdy czas przysypie je popiołem. Bledną tylko uczucia. 
Bledną już 
w czasie, kiedy trwają, i potem łatwo je sklasyfikować albo unicestwić. Ale 
przecież tamto 
nie było miłością, lecz instynktem. Było też siłą, tylko inną, tą, która jest w 
nas najtrwalsza, 
jest bez twarzy i imienia kobiety. Tamta dziewczyna od dawna przestała dla mnie 
istnieć. 
A przeżycie, które miało początek w owo popołudnie, wciąż jest we mnie obecne.
Widziałem ją z boku; miała rozwarte powieki, widziałem ich szeroki kąt. Dopiero 
gdy 
Płatonów odwrócił się od Barbary, stało się dla mnie jasne, że czymś się gryzie. 
Było zacięte 
stężenie w jego twarzy, kiedy krzykiem rozpędzał naszą ciekawość, goniąc w step. 
Na Edku 
skoncentrował swoje zacietrzewienie, choć nasz kombinator tego dnia wyjątkowo i 
od rana 
nie szukał wykrętów.
Myśmy się rozeszli, a Barbara została sama przed budą. Miała twarz bez wyrazu 
i opuszczone ręce. Z daleka ujrzałem, że podeszła do niej kucharka, objęła za 
ramiona 
i poprowadziła ku drzwiom wagonu. Bywało, że czasem ktoś zostawał po obiedzie, 
gdyż 
Płatonow miewał pomysły i zmieniał rozmieszczenie ludzi. Ale widziałem jej oczy. 
Patrzy-
łem na nią, kiedy została sama wobec pustego czasu popołudnia.
Gdyśmy wrócili pod wieczór, nikt poza mną nie zauważył jej nieobecności. Mogła 
przecież wrócić na farmę, a nawet pojechać do rejonu, na przykład po sprzęt do 
bliskiej orki. 
Godziny pracy, które się czuje w krzyżach, nie sprzyjają ciekawości. Tylko ja 
spostrzegłem 
jej zawiniątko z pościelą na zwykłym miejscu, w kącie budy, na deskach pomostu. 
Niestety, 
sprawa pomiędzy Barbarą a mną nie mogła podlegać próbom żadnych otwartych 
zabiegów. 
Nie potrafiłem na nią patrzeć w obecności innych. Czy więc mogłem o nią pytać? 
Rzadziej 
niż inni z nią rozmawiałem. Wyglądało na to, że byłem od niej dalszy niż 
ktokolwiek z nas. 
Nowe warunki, jeśli trzeba je przyjąć, rodzą w ludziach odmianę egoizmu. Myśli 
się o tym, 
jak przetrwać dzień nie w grupie, ale w pojedynkę.
Była już noc, ludzie oddychali ciężko po wysiłku, a ja nie wiedziałem, co się 
stało 
z Barbarą. Miałem ściśnięte płuca, z tymi kamieniami na piersi nie potrafiłem 
poddać się 
zmęczeniu. Przed barakiem siedziała kucharka i dwie dziewczyny rosyjskie. 
Szeptały wszyst-
kie z zapamiętaniem, jakby odmawiały pacierze. Umilkły, kiedy przeszedłem obok 
nich nie 
wiedząc, dokąd idę. Miałem uczucie, że jestem lunatykiem, że prowadzi mnie 
księżyc, bo 
przecież ściągnął mnie z posłania, zmusił do wyjścia. Nie wiedziałem, na co 
czekam, nie 
znałem sensu tej wędrówki, ale nie mogłem pozostać w baraku.
Był prawie nów, bezchmurne niebo fosforyzowało światłem. Noc nie była dla mnie 
pułapką, znałem na pamięć wszystkie kierunki i ścieżki, które oplatały brygadę, 
a nas zwią-
zały ze stepem. Każdy ma drogi, które mu są bliższe, które zwykle wybiera. A ja 
wówczas 
poszedłem ku ciężkiej budowli stogu, jak chodziłem w inne wieczory, kiedy 
szukałem bez-
skutecznie spokoju za tą ścianą masywną i szeleszczącą na wietrze, która dawała 
złudzenie 
bezpieczeństwa i ochrony. Tam jednak, właśnie w tym miejscu niepotrzebnym nikomu 
w nocy, znalazłem ją.
Leżała na boku, z kolanami pod brodą, z ręką na twarzy, i wyglądała jak chore 
zwie-
rzę. Nie poruszyła się, kiedy szedłem ku niej, z trzaskiem gniotąc słomę. Stałem 
pochylony 
nad nią, kiedy usłyszałem jej oddech, płytki, nierytmiczny, który łapał w 
skurczu gardła po-
wietrze, a potem w nagłej uldze załamywał się z jękiem. Ukląkłem i oderwałem jej 
rękę od 
twarzy. Uczyniłem to szybko i gwałtownie, a ona poddana znienacka bezwładnemu 
ciężarowi 
ramienia, przewróciła się na wznak. Zobaczyłem jej twarz i na chwilę zwątpiłem, 
czy to jest 
ona i czy naprawdę jej chcę. Miała spuchnięte policzki i zaciśnięte oczy. 
Dzisiaj wiem: wła-
śnie dlatego okazała mi swoją uległość, że te oczy nie chciały się otworzyć, nie 
napotkałem 
jej wzroku, a usta nie potrafiły się bronić ani przed rozpaczą, ani przede mną, 
gdy tak roz-
krzyżowaną zagarnąłem pod siebie.
Wiem, wiem, że w chwilę potem zaczęła przytomnieć, że miała oczy pełne 
nienawiści 
i zdumienia, że próbowała krzyczeć, więc moja ręka zakryła jej usta. Czepiała 
się moich wło-
sów i odpychała kolanami, tak było, pamiętam. Ale wiem, że jest i inna prawda. 
Bo mogłem 
przecież po chwili odsłonić jej twarz i z własnych płuc tchnąć w nią oddech, 
żeby się zrównał 
z moim. Jej ciało przestało mnie uwierać, przyjęła mnie jak ziemia, a ja 
przestałem się bać jej 
oczu, bo przestały patrzeć, zamknięte klamrą napiętych brwi. Wtedy już 
wiedziałem, że nie 
będzie krzyczeć, a kiedy odrzuciła głowę, jej głos był innym głosem. Zatrzymałam 
się nad nią 
i patrzyłem na rzecz, którą pokonałem. Chciałem wiedzieć, że stało się to za jej 
zgodą, że 
wreszcie znajdę ulgę, którą mi da jej przyzwolenie. Ale właśnie wtedy wygięła 
się w łuk 
i strąciła mnie z rozpaczą, i stałem się daleki, stałem się obcy i dla niej, i 
dla siebie. Przewró-
ciła się na brzuch, jej głowa leżała między łokciami, jak w szynach. Ani 
przedtem, ani w owej 
chwili nie powiedziała żadnego słowa, słyszałem tylko jej płacz słaby, monotonny 
jak deszcz. 
Nie mogłem tak odejść, byłem egoistą, może już wówczas bałem się swojej 
przyszłej pamięci 
o tej nocy, dotknąłem jej ramienia. Dotknąłem przedmiotu, przez moją dłoń nie 
przeszło żad-
ne ciepło, żaden znak, że jestem dla niej obecny. Powiedziałem jedno słowo, 
które było tylko 
nazwą, nic nie znaczyło:
- Barbaro.
Wtedy ona, widziałem to przecież, mocniej zacisnęła łokcie na uszach i 
powiedziała, 
że nie chce na mnie patrzeć i nie chce żyć. Zrozumiałem, że oto przyszła 
pierwsza noc z tych, 
w których już nie będziemy mieli sobie nic do powiedzenia. Wstałem i patrzyłem 
przez 
chwilę na nią i na to miejsce. Noc była zupełnie pusta, nawet wiatr nie zatarł 
jej słów. Ruszy-
łem przed siebie w step, szedłem coraz szybciej. W miejscu jak każde inne, bez 
drzew 
i szczegółów, doczekałem dnia. Może nawet spałem parę godzin z głową w trawie, 
która 
przed świtem stała się mokra od kropel, choć teraz bym wolał, aby tamta noc 
minęła bezsen-
nie.
Do brygady wróciłem, kiedy już dymił kocioł, a ludzie zaczynali dzień, 
przywołani 
przez czerwone, chłodne słońce. Kucharka napełniała miski i była zdenerwowana, 
bo na nią 
w ten dzień spadł obowiązek wysłania ludzi do roboty. Płatonowa nie było, 
zapowiedział, że 
wróci pod wieczór. Wydał zwykłe polecenia, ale nawet nie wyprzęgnął konia. 
Spieszył się, 
aby odwieźć Barbarę do rejonowego centrum, do szpitala, gdzie poprzedniego dnia 
umarła na 
tyfus jej matka. Każdy z nas patrzył w inną stronę, byle uniknąć tarczy, którą 
była twarz ko-
goś z pozostałych. Podcień szczegółowo oglądał blat biurka, który znał na 
pamięć, wiedzia-
łem doskonale, że opuszczając powieki chciał się bronić przed naszymi oczami. 
Jaczycki stał 
jeszcze blisko drzwi, bo przyszedł ostatni i nie wiedział, czy ma zrobić 
następnych kilka kro-
ków. Patrzył po ścianach zdezorientowany tym wezwaniem i tą ciszą, która po jego 
wejściu 
spadła między nas. Tak, był tylko zdziwiony, nie czujny, usłyszałem to w jego 
głosie, 
w tamtym zdaniu, gdy przestąpił próg. A ja? Ja patrzyłem w okno na białe 
świeczki 
w gałęziach kasztanu i byłem wściekły. Przyszedłem tutaj, bo nie mogłem się, na 
zdrowy ro-
zum, od tego wykręcić. Podcień przywołał mnie tak jak zapewne tamtego krótkim 
telefonem 
i z jego słów przed chwilą powinienem był zrozumieć, że to jest zupełnie 
naturalne. Teraz mi 
świtało, że chciał mieć asystę, choć to tłumaczenie - w pewnej chwili ten 
wniosek mnie ude-
rzył - było zbyt powierzchowne, żebym dał się złapać. Rozważałem, czy intencje 
szefa były 
otwarcie jednoznaczne. Posądzać go o naiwność? To byłoby wygodne - co za spokój 
w końcu! - choć dla mnie praktycznie dość ryzykowne. A poza tym nie przylegające 
do rze-
czywistości, tak jak go w niej pamiętałem. Owszem, ja byłem inicjatorem. To był 
ten oczywi-
sty, pierwszy kontur obecnej rozmowy. No, ale Podcień nie musiał mnie wołać na 
pomoc. Nie 
do tego byłem mu tutaj potrzebny.
Odwróciłem się od okna, głośno stawiając nogi. Miałem dość tej milczącej 
przygryw-
ki. Dopiero w ostatniej, drobnej chwili poczułem w nerwach sygnał, aby nie 
odzywać się 
pierwszy; oni może na to właśnie czekali.
Szef podniósł głowę i zdziwiłem się: miał rozluźnioną twarz z życzliwym, pokazo-
wym uśmiechem. Posłał ten uśmiech Jaczyckiemu jak pomost, po którym tamten miał 
wejść 
do rozmowy.
- Proszę, towarzysze, siadajcie. O, tutaj, bliżej.
Trzeba przyznać, że mąż Doroty miał minę, jakby szedł na krzesło elektryczne. 
Taką 
on już ma twarz, że jeśli się nie uśmiecha, to wszystko z niej wychodzi bez 
żadnego filtru, 
ludziom na pokaz, sobie na zdradę. Siadł na brzegu krzesła, ledwie trzymał 
równowagę, stulił 
kolana. Ja nie wyszedłem Z framugi, tak widziałem ich obu, światło padało na 
moje plecy, ale 
prosto na ich twarze. Ten człowiek przez nas przywołany wyglądał już tak, jakby 
był po 
sprawie, po klęsce, którą dla niego wymyśliłem. A Podcień spojrzał na mnie. 
Niewygodny był 
mu widocznie mój szeroki cień w oknie. Czekał chwilę, wtedy powiedziałem, że 
wolę stać, 
i on nie nalegał. Wyglądało na to, że rzeczywiście nie potrzebuje teraz podpory. 
Sam zresztą, 
podkreślając owe tony płynące z tamtego uśmiechu, prowadził rozmowę. Był to 
właściwie 
monolog.
Zaczął z daleka, od spraw ogólnych, w których, widziałem to, pływał bez jednego 
za-
chłyśnięcia. Nakreślił rzut historyczny, cofnął się o parę lat, ale nie zajął 
się żadną szczegó-
łową analizą. Nie uchylał przyłbicy. Tamten czas był dla niego tylko odskocznią, 
aby wejść 
efektownie w sprawy aktualne. Dość obrazowo, a powiedziałbym, nawet z 
pobłażliwym dy-
stansem określał zmiany i przesunięcia, poprawki, także zagubienie niektórych. O 
tym, że 
szukają, ale w gorączce nie widzą granicy. O tym, że przeczą sobie ubierając 
stare słowa 
w nowe znaczenia lub przeciwnie, byle nie pozostać w znanym i uznanym dotąd 
kręgu pojęć. 
Tłumacząc cierpliwie i dobrze grając poszukiwanie określeń, wyznaczał Podcień 
nową mapę 
reakcji ludzkich, w których niejedno pozostawało dotąd niejasne, kontrowersyjne, 
a zapewne 
nieraz zbyt pochopnie kwalifikowane.
Podziwiałem go. Ile trudu sobie zadał, zanim kazał Jaczyckiemu iść i robić co 
trzeba! 
Czy nauczy tego człowieka w ciągu godziny okoliczności, które przetasowały 
ludzi, rozdzie-
liły nieraz najbliższych przyjaciół? Czy przyzna się przed tym małym i potulnym 
człowiecz-
kiem, że sam zamknął oczy na niejedno z własnego życia, na samego siebie? Że sam 
poszedł 
tam, gdzie krzyczeli inni, i teraz bał się pewnych słów, bał się oglądnąć za 
siebie, aby nie do-
strzec cienia? Tego długiego, chybotliwego cienia, który wlecze się za 
człowiekiem, a sięga 
daleko wstecz, czasem dalej niż wyćwiczona pamięć.
Podcień jednak mówił bezosobowo, nikomu nic nie wytykał - i w tym był jego oso-
bliwy spryt, że nigdzie nie stawiał barier, nie przygważdżał ludzi w określonym 
miejscu. Sie-
bie też przecież wyłączył i przez chwilę poczułem ciepło w piersi, że mnie 
jednemu, właśnie 
mnie powiedział o swojej świadomej rezygnacji. Jaczycki zaś siedział grzecznie, 
słowem nie 
przerywał, miał nawet skupienie w twarzy, jak dobry uczeń, który słucha ważnego 
wykładu. 
A Podcień, tak kołując po obszarach ludzkiej psychologii, powoli jednak zbliżał 
się do sedna. 
Już padła nazwa pisma, pierwszy konkret w tej wyrozumiałej, choć jednostronnej 
rozmowie. 
Usłyszałem, że właśnie Jaczycki jest teraz potrzebny, jego takt i jego 
neutralność. I to, że on, 
Podcień, trzymał dotychczas tamtego z daleka od „pewnych koniecznych, choć 
niezbyt przy-
jemnych posunięć”. I dlatego Jaczycki mógł do tej pory stać na boku. Do chwili 
kiedy powi-
nien być użyteczny. Szef określał to tak:
- Tam oni w redakcji przeżywają pewien kryzys. Może mają dobre intencje, ale my 
nie wiemy, czym się kierują. Myślę, żeśmy ich puścili trochę samopas. Tymczasem 
mają 
w ręku broń dalekosiężną: słowo drukowane. I dlatego pewne sprawy przestają być 
rzeczą ich 
wewnętrznych, niejako osobistych rozterek. Nie wiem także, czy oni wszystko 
rozumieją. 
Chcę powiedzieć, czy rozumieją granice zmian i to, co je przekracza, co godzi w 
nas, w nich, 
w porządek społeczny tego kraju.
Podcień jeszcze nie skończył, ale zatrzymał się, bo Jaczycki podniósł głowę. I 
tak jak-
by nie słyszał tamtego długiego wstępu, miał szeroko otwarte oczy, zmarszczone 
czoło:
- Mnie to trochę dziwi, towarzyszu. Tam siedzą rozsądni ludzie.
„Szef się nie zraził. Wyciągnął rękę przez biurko.
- Rozsądni, rozsądni. Teraz mamy takie czasy, kiedy kwitnie parę odmian 
rozsądku. 
Mam sygnały, że tam także nie wszyscy jednakowo rozumieją pojęcie dobra ogółu 
czy na 
przykład odpowiedzialności za słowo. Towarzysz Sereda dał mi do przeczytania 
taki artykuł. 
Rozrachunek z przeszłością, a dla siebie prawo osądu - tak to oni rozumieją. A 
czy przyszli 
z innej planety, czy się wczoraj narodzili, bez naszych wspólnych grzechów 
pierworodnych? 
Nie trzeba się bić w cudze piersi, bo to robi wiele niepotrzebnego hałasu.
Więc do tego mnie potrzebował. Nie brałem udziału w rozmowie, ale jednym zdaniem 
ustawił mnie po stronie tych, co umieją liczyć. I grzechy, już te obecne, 
wpisują do własnych 
rachunków po stronie przychodu. Nie ruszałem się od okna, choć powinienem był 
wyjść z tej 
izolacji, bo wzrok Jaczyckiego teraz się dziwił, wołał mnie ku sobie, aby mnie 
obejrzeć 
i odczytać ukryte to, co było we mnie, a czego mu nigdy nie zdradzę.
Szef mówił:
- Tak więc, po namyśle, postanowiłem wysłać was, że tak powiem, na rekonesans. 
Popatrzycie, posłuchacie. Powinniśmy mieć rozeznanie ich poglądów, zamiarów, 
planów re-
dakcyjnych. To teraz konieczne, bo są tacy, co stracili jednak głowę. A potem 
wysłuchamy 
waszych wniosków.
Dlaczego użył liczby mnogiej, nawet spojrzał na mnie, wyjaśniając moją rolę w 
tej 
sprawie? Moje milczenie nie było mu pomocne, to prawda, że milczałem i 
patrzyłem, ale 
przecież sam sobie dawał radę. Musiałem jednak w tej konspiracji przed Jaczyckim 
przecią-
gnąć strunę, w końcu moja ostrożność i dystans, nawet ten optyczny, między nimi 
a oknem, 
podziałał szefowi na nerwy. Nie zareagowałem na tamten pierwszy prztyczek z 
podsunięciem 
tygodnika. Nie włączyłem się do rozmowy, przetrzymałem, ale dla niego było to 
lekceważe-
nie. Więc jeszcze raz uderzył, demaskując teraz bez ogródek. Tylko że ja też 
miałem coś 
w zanadrzu. Wyszedłem z cienia:
- Nie wiem, czy chodzi o wnioski. Jakie? Bo chyba nie personalne. Towarzysz Ja-
czycki tam na miejscu, podczas tego nalotu - uśmiechnąłem się uśmiechem 
Podcienia - zde-
cyduje o formie swojej interwencji, notatki dla nas. Zresztą chodzi raczej o 
luźne osobiste 
uwagi, prawda?
Człowiek za biurkiem dopiero po chwili skinął głową:
- Oczywiście, nie można o niczym przesądzać. I nie trzeba nikomu przypisywać 
takich 
intencji. Ukrytych intencji. - Przesunął po mnie wzrokiem, a oczy miał rybie, 
chłodne, bez 
wyrazu. Grudka ciepła po tamtej chwili szybko we mnie nikła. Ale wiedziałem, że 
są to 
koszty własne, byłem na nie przygotowany. Osłoniłem się jednak:
- Ten artykuł, który wszyscy znamy, zaniepokoił towarzyszy. Oni sądzą, i 
słusznie, że 
minął czas krzykliwych manifestów. Dzisiaj każdy myślący człowiek czy grupa 
ludzie wie, 
na jakim świecie żyje. Ja zresztą się z tym zgadzam, że nasza rola nie powinna 
ograniczać się 
tylko do gaszenia ognia, gdy już uczyni szkodę. Trzeba zapobiegać. A na to 
jedyny sposób to 
znajomość terenu.
Teraz nastąpił moment, który złamał w parę zygzaków już prostą i, zdawało się, 
nie 
zagrożoną linię rozmowy. Jaczycki bowiem powiedział:
- Ja o tym nie wiedziałem.
Szef, zwracając się do mnie:
- A właśnie, zostańcie potem chwilę. Dobrze, że sobie przypomniałem.
Ja, nastawiony na reakcję Jaczyckiego, nie dopuszczam do siebie słów szefa 
i pochylam się nad mężem Doroty:
- Czego nie wiecie?
A szef:
- Chwileczkę, towarzyszu, ma przecież prawo pytać, jeśli czegoś nie wie.
- Nie wiedziałem, że artykuł tak może być przyjęty - Jaczycki myśli, marszczy 
czoło, 
ma głupi wyraz twarzy. - Przecież teraz wiele jest pytań, które nie powinny 
zostać bez odpo-
wiedzi. Czytałem te Czyste ręce. Oni mają prawo pytać. A my nie róbmy inspekcji, 
tylko 
spróbujmy wyjaśniać nieporozumienia.
- Właśnie po to teraz rozmawiamy. I dlatego wy tam pójdziecie. Właśnie wy, bo 
nie 
jesteście, jak widać, do nich uprzedzeni.
Nie chcę słyszeć w słowach Podcienia nowej aluzji do mojej osoby. Powtarzam 
w myśli: on chce tylko pomóc tamtemu. Za to, że przedtem mnie posłuchał. Ale 
tamto zdanie, 
nie podchwycone z miejsca, już we mnie rośnie. Wiem, że muszę je uciszyć, bo 
tracę spokój. 
Podnoszę głos, stoję blisko Jaczyckiego:
- Przecież wiecie co nieco o profilu tego pisma. A że wasze poglądy w tej 
sprawie są 
hm... dyskusyjne, to tym lepiej. Tym ciekawszy będzie przebieg wizyty. Taka 
zabawa w dwa 
ognie. Wtedy nie można zostać na linii dzielącej oba pola.
Ale szef niechętnie przyjmuje ten szkic sytuacyjny i miejsce, które wyznaczam 
Ja-
czyckiemu.
- Nie wykreślajmy frontów, kiedy nie wiemy jeszcze, czy naprawdę toczy się 
walka. 
Nie posyłam was, towarzyszu, na stracenie. Wszystko to są tylko domysły, 
wiadomości 
z trzeciej ręki. A ja chcę wiedzieć od was, usłyszeć waszą prawdę.
Oczywiście po takim załagodzeniu mały człowiek w wielkim fotelu może znów pod-
nieść głowę. I teraz patrzy tylko na mnie. Jakby nie było nikogo bardziej 
niebezpiecznego 
w pokoju. A ja stoję nad nim. Widziany z góry ma kogucią twarz, chodzi mu grdyka 
nad wy-
świechtanym krawatem. Patrzę mu na usta, o krok się nie cofam, widzę, jak 
przełyka ślinę, 
a słowa wzbierają w nim gdzieś w piersi. Szły sekundy i mogłem zgadywać, że oto 
zaraz po-
wie o swojej sytuacji, o tym, że jest odmieńcem i dlatego nie może zrozumieć, 
powie 
o Dorocie, którą kocha bardziej niż własną przyszłość, a ona tam może stanie 
przeciwko nie-
mu. Czekałem na jego słowa o strachu, osamotnieniu i miłości. To byłyby przecież 
nagie sło-
wa i nie ma nic, co może bardziej człowieka poniżyć.
A on, kiedy już nie mógł dłużej milczeć i wzrok mu ściemniał z wysiłku, 
powiedział:
- Ja tam nie pójdę.
„Tchórz”, pomyślałem. I odetchnąłem. „Tylko na to go stać. Tępy upór i ani słowa 
dla 
nas, żeby dać nam jakiś klucz do własnych motywów. Oto dowód, co jest wart. To 
ja się nie 
myliłem. Wiedziałem, że jest w nim jedynie próchno. Ono świeci tylko w nocy, 
tylko dla 
tamtej kobiety, którą przecież teraz chroni. Za jaką cenę?”
Spojrzałem na szefa. Siedział nieruchomo, patrzył na nas. Nie wiem, od kiedy tak 
pa-
trzył i co między nami zobaczył. Siedział zwalisty jak kloc bez rąk. Obsunął się 
za biurko, 
dłonie włożył pod marynarkę, grzał nimi żołądek. Widziałem, że lada chwila 
zacznie się 
w nim tamto. Dlatego drgnąłem zaskoczony, bo głos miał silny i spokojny:
- Powiedzcie, o co wam chodzi. Ja nie chcę zmuszać nikogo do bezmyślnego posłu-
chu. Ale chcę wiedzieć, jakie miejsce moi ludzie sobie wybierają.
Jaczycki zaś przestał patrzeć na mnie. Jednym gwałtownym ruchem odwrócił się 
w skórzanych poduszkach fotela, wychylił ku tamtemu. Wyglądał, jakby mu krew 
przestała 
dopływać do zapadłych, wiotkich pod oczami policzków.
- Nie wiem, komu to jest potrzebne. A mnie po prostu na to nie stać.
- Nie chciałbym się na was zawieść - mówił Podcień wolno. - Zaufanie to jedna 
z rzeczy, które staram się w życiu szanować. To właśnie mnie jest potrzebne, 
jeśli o to pyta-
cie. Mnie jest potrzebne, abym wiedział, że potraficie wybrać trudne miejsce, 
kiedy tak trze-
ba. I jeszcze jedno: chcę, abyście zrozumieli, że nie kierują mną teraz żadne 
uboczne wzglę-
dy.
Wybił to „teraz”, rzucił je ku mnie. Cofnąłem się o parę kroków, aby tego nie 
przyjąć. 
Ciężar racji przeniósł się oto między nich. Czułem z ich twarzy, ich głosów, ich 
pochylenia 
ku sobie, że zostałem na boku. Miałem uczucie, że jestem świadkiem chwili, w 
której oglą-
dają siebie po raz pierwszy. Milczeli, ich głowy były blisko siebie, widziałem 
teraz tylko oczy 
Podcienia. Dojrzałem w nich namysł, a może nawet ostrożność. Ale nie tamtą, 
samozacho-
wawczą, którą znałem. Była to jakby obawa o tamtego. Czego się bał? Że uderzył 
za mocno? 
A Jaczycki patrzył mu w oczy, zapewne widział owo wahanie, bo rzekł niegłośno, 
że ledwie 
dosłyszałem. Tak, te słowa nie były dla mnie:
- To jest bardzo trudne, co mi każecie zrobić.
- Wiem, ale bywa i tak. Może i wam się to przyda.
- Ale ja się boję. Wy tego nie rozumiecie, towarzyszu. To jest taki mały, ale 
dla mnie 
ważny strach.
- To przecież nic nowego. Wiele razy my tutaj musimy przezwyciężać opory. Choćby 
po to, aby zrozumieć, co naprawdę nosimy w sobie. Wiem o was niejedno. I dlatego 
myślę, że 
teraz jest wam potrzebne takie doświadczenie. Byliście z mojej winy zawsze na 
marginesie. 
Teraz myślę, że to była krzywda, którą wam wyrządziłem. Dla mnie to także nie 
jest łatwe, 
nie tylko dla was.
Zacząłem chodzić po pokoju, czułem w kolanach łaskotanie niepokoju, nie 
potrafiłem 
ustać w miejscu. Chodziłem po cztery kroki tam i z powrotem. Nie mogłem wyjść, 
przecież 
kazał mi zostać po tej rozmowie. Było mi tak, jakbym stał pod drzwiami z uchem 
przylepio-
nym do szpary i podsłuchiwał czyjeś intymne słowa. Myślałem o tym, że tak 
odcięli się ode 
mnie i żaden z nich nie chce wiedzieć, jak mnie ta moja obecność upokarza. Bo 
każdy z nich 
myśli w tej chwili o sobie, chcą ruszyć ten ciężki kamień z miejsca, on rośnie w 
ich oczach 
i obaj pragną, aby ten ich wysiłek stał się fundamentem wniosków, których nigdy 
nie potrafię, 
nie chcę zrozumieć. Mój rewanż polegał na tym, że przestałem ich słuchać. Czy 
miałem złu-
dzenia, że Jaczycki się zgodzi? Chodziło przecież o to, jak będzie się bronić. I 
czy potrafi się 
naszym naciskom opierać nie ujawniając prawdy? Nieważne, że moim, chociaż się 
mnie tutaj 
nie spodziewał. Ale poleceniom szefa! Może się wykręci. Ale będzie go ta impreza 
sporo 
kosztowała. Nawet nie myślałem o innych praktycznych skutkach takiego 
nieposłuszeństwa. 
Byłem ciekaw jego samopoczucia, gdy stąd wyjdzie. Bardzo ryzykowne to będzie 
zwycię-
stwo. On nie był człowiekiem, który mówiąc „nie” umacnia swoją pozycję. Dla 
niego tamto 
słowo będzie jeszcze jednym miejscem strachu, będzie nieszczęściem, świadomością 
straco-
nej szansy. On się nie pogodzi z tym, że potrafił się zbuntować. I nie będzie 
dla niego żadnym 
pocieszeniem fakt, że dojrzał pomoc, której udzieliłem szefowi. Niejedno się 
wyjaśniło, to 
prawda. Byłem pewny, że oto mierzy mnie właściwą miarą, mnie, który nigdy nie 
stawał 
przeciwko niemu otwarcie. Przestałem się kryć za innymi, przyszedł czas 
konfrontacji i nie 
przesadzajmy, nie Dorota była tego przyczyną. Chciałem wyjaśnień, jego 
obnażenia, tak jak 
chciałem Doroty. Wpiszę ją w poczet kobiet, które miałem w życiu. Myśląc o niej, 
chwilami 
traciłem zdolność oceny, ale teraz wiedziałem, że Jaczycki w gruncie rzeczy inną 
drogę, nie 
ku niej, mi zagradzał. On, nie chcąc iść do „Tygodnia”, uprzątnie dla mnie 
miejsce. Miejsce, 
które objawiło mi się już w rozmowie ze starym Kwaśniakiem. Myśl błysnęła już 
wówczas, 
jeszcze nieprecyzyjna jak przeczucie, ale minął czas dość spory na to, aby 
obrosła w kontury 
możliwości. Do tego jednak potrzebny mi był upór Jaczyckiego, a także wsparcie 
Doroty, bo 
Poleski w każdej chwili, byłem pewny, mógł mi zrobić kawał. Ostatecznie znał 
mnie nie od 
dziś, teraz nie podniesie ręki, będzie jednak bruździł, szeptał, bo mnie docenia 
i boi się 
o swoją pozycję w tym ich światku, gdzie rządzi pustosłowie i modne są 
desperackie zrywy, 
ale ludzie w swoich ambicjach twardo trzymają się ziemi.
Dziś nie mogę sobie darować, że zajęty własną perspektywą i ludźmi, którzy w 
niej 
coś znaczyli, pozostawiłem ich samych. Że w tym podnieceniu zbagatelizowałem 
rzeczy nie-
przewidziane. Bo kiedy już wszystko wiedziałem o Jaczyckim, usłyszałem głos 
szefa:
- Dziękuję wam, towarzyszu. I jeśli trzeba będzie, to wam pomożemy. Towarzysz 
Se-
reda będzie w pogotowiu. Dlatego chciałem, aby był przy naszej rozmowie.
Jaczycki wyglądał jak po pobiciu, siedział zgarbiony, dłonie złożone modlitewnie 
ści-
skał między kolanami. Nie widziałem w nim ulgi. Pokiwał głową.
- Niepotrzebne mi koło ratunkowe. Z nim też można utonąć, jeśli tak rzucone, że 
człowiek się zmęczy, zanim dopłynie.
Słuchałem tego wszystkiego, wiedziałem, co z tych słów było dla nich, a co dla 
mnie, 
nie poruszyły mnie nawet odważne złośliwości Jaczyckiego. Moje zdziwienie, 
gonitwa myśli, 
kiedy tak nagle spadłem między nich, były z innego wymiaru. Zatrzymałem się, 
stałem, pa-
trzyłem. Nie potrafiłem nic powiedzieć, kiedy Jaczycki wstał czepiając się 
biurka i powlókł 
do drzwi. Nie odwróciłem ku niemu głowy, patrzyłem przed siebie, choć na pewno 
czuł na 
sobie mój wzrok. Szedł przez tę odległość ciężko, jakby już nieobecny dla nas, a 
tylko czujny 
na jakieś znaki, które coś tam w nim poruszyły. Dopiero przy drzwiach przetarł 
dłonią czoło, 
przystanął. Odwrócił się ku nam całą twarzą i powiedział nagle do człowieka za 
biurkiem:
- Może tak lepiej, mimo wszystko.
Oczywiście mogło mi się zdawać, bo w całej jego postaci nic na to nie 
wskazywało. 
Ale byłem prawie pewny, że kiedy spojrzał na szefa od drzwi, miał w twarzy cień 
uśmiechu. 
Tego uśmiechu, którym mnie prześladował od lat, od kiedy poszedł na własne 
poletko, 
uśmiechu, za którym się krył i którego nienawidziłem.
Ale od razu, w tej samej chwili kiedy bezradność splątała mi nerwy w gardle, 
byłem 
świadom, że ważne są nie grymasy Jaczyckiego, obliczone na Podcienia. Ważna była 
odpo-
wiedź szefa. I dlatego zrobiłem dwa kroki, stanąłem między nimi. Z boku, za 
ramieniem sły-
szałem poruszenia tamtego przy drzwiach, ale człowiek za biurkiem nie mógł już 
widzieć 
tego grzecznego wyjścia, bo patrząc w stronę Jaczyckiego, patrzył na mnie. I 
wiedziony nie 
myślą, lecz instynktem, przejąłem jak pałeczkę uśmiech podobny, w którym 
niewiele było 
z wesołości. Powiedziałem ostrożnie i łagodnie, jako świadek przegranej:
- Poddał się.
Ale szef, choć patrzył na mnie, wracał jakby z daleka. Głos miał zgrzytliwy 
z przymusu:
- No tak, pójdzie.
- On się boi, to było widać.
- Kogo się boi?
Rozszerzyłem uśmiech, można to zaryzykować, kiedy rozmówca wie mniej od ciebie.
- Siebie przede wszystkim. Bo łatwo o przekonania, kiedy się nie potykają 
o rzeczywistość. Jaczycki jest jak zakonnik, który nigdy nie opuścił 
klasztornych murów.
Nie znalazłem echa dla mego żartu. Żadnego porozumienia w tamtych oczach. Oto 
kolejny wniosek: nie warto dowcipkować, kiedy rozmówca jest przekonany o 
ważności tego, 
czego właśnie dokonał. Jest wówczas zbyt dosłowny, a zadowolenie z siebie 
przekreśla dy-
stans do sprawy. Zawróciłem.
- Ale muszę przyznać, to było dosyć dramatyczne. Nieźle to rozegrał. W końcu 
jednak 
pękł. Winszuję.
- Nie rozumiem, co siedzi w tym człowieku. W takich chwilach jestem pewny, że 
niewiele o was wszystkich wiem. Ten upór! Do wszystkich słabości się przyznał, 
zanim uległ.
- Nie do wszystkich. A to jest chyba klucz do tego strachu. - Już się nie 
uśmiechałem. 
- Ta redakcja jest dla niego zstąpieniem do czyśćca. On ma żonę w tej redakcji.
Milczenie trwało parę moich oddechów. Słyszałem je wyraźnie. I słyszałem, że 
szef 
powiedział takie jedno przeciągłe „a-a-a-a-a...” Dopiero po chwili, jakby już 
zorientowany 
w nowej sytuacji, stwierdził bardziej, niż zapytał:
- Straszna baba? Tak się jej boi?
Znów musiałem go poprawić. To było irytujące, bo niebezpieczne. Ile razy w tej 
roz-
mowie miałem się z Podcieniem nie zgadzać?
- Kocha ją. I nie chce być wobec niej bohaterem.
Szef spojrzał na mnie:
- Znacie ją, że tak o nich mówicie?
Nie odwróciłem wzroku, choć dokładnie czułem własne nieruchome powieki.
- Przelotnie gdzieś ją spotkałem. Ale kazaliście mi zostać po nim?
- Miałem telefon od walterowców. Często jesteście z nimi w kontakcie?
Pokiwałem głową, mogłem rozluźnić mięśnie karku.
- No tak, oczywiście, zresztą nie od dziś. Ten ich dyrektor to ciężki frajer, 
przepra-
szam. Mam z nim czasem kłopoty - mówiłem zdania jak gotowe. - Taki jest zanadto 
subtelny.
Podcień od wyjścia Jaczyckiego stał z boku biurka, ale teraz zawrócił i ciężko 
opadł 
w fotel. Spojrzał w papiery, jakby z nich czytał słowa dla mnie:
- A oni mają kłopoty z wami.
Zdziwiłem się trochę, to prawda, ale nie zanadto.
- Ze mną? Więc to ja jestem główną przeszkodą, że wylatują z planu? Ciekawe. 
Sza-
nowny dyrektor zbudował sobie taką teorię o zbiorowej psychologii swej załogi. I 
ulega jej, 
zapatrzył się w nią.
- Zbiorowa psychologia? A co ją determinuje?
- Postawa paru starych partyjniaków, towarzyszu. Dyrektor twierdzi, że nie mogą 
się 
pozbierać po zakręcie. To zresztą można zrozumieć. Ale zasłaniać się tym w 
swojej słabości, 
ulegać nastrojom?
- I co on na to? - głos Podcienia był pusty, jakby szedł z wydrążonych płuc.
- On? Mówi, że potrzeba mu trochę czasu. Mówi, że ludzie się otrząsną. Nie mówi 
tylko, kiedy wykona plan. I produkcja wróci do normy niezależnie od tego, czy 
będę stał im 
nad głową, czy nie. Nie lubi moich wizyt, to pewne.
Podcień wtedy zaczął mówić do siebie. Tak, nie dla mnie wydobywał na światło 
prawdy, które słowami pragnął umocnić.
- Otrząsną się z tego, tak. A przecież to, co się stało, jest dla nas, dla nich 
szansą życia. 
Czy nie potrafią przetrzymać tego oczyszczenia? A młodzież oczywiście także tam 
jest jak 
sejsmograf. Rejestruje każdy wstrząs, łatwo się chwieje. Trudno w tych czasach 
prowadzić 
ludzi. Ocaleli, ale czy to jedyny powód, żeby mieli uznać kataklizm za ratunek?
Włożyłem ręce do kieszeni, aby nie chwycić się za głowę. Czy mogłem słuchać, jak 
Podcień przekreśla całą moją robotę z kierownikiem tej rozprzęgniętej załogi?
- Ja chodzę tam nie od miesiąca ani od roku. Nie potrafię patrzeć, jak się 
staczają po 
tej równi pochyłej. Czy mam być widzem, który przyklaskuje ich rozterkom? One są 
nie do 
przyjęcia. I wy to przecież mówicie. Poza ludźmi jest plan, produkcja, 
rentowność zakładu. 
To nie jest psychologia, to jest ekonomika. Ja im nie mogę mówić: roztrząsajcie, 
analizujcie 
swoje wnętrza, a ta cała reszta to zawracanie głowy. I ja im tego nie mówię. 
Moja robota jest 
niepopularna i trudna. Ale nie po to mnie partia postawiła...
Położył rękę na biurku. Ciężko, jakby kamieniem o szklaną powierzchnię uderzył. 
Oczy miał teraz też w czerwonym odblasku, gdy spojrzał na mnie:
- Ale nie po to was partia tam postawiła, aby im grozić. I nie uczcie mnie, co 
to jest 
ekonomia. Rentowność przedsiębiorstwa to abstrakcja - bez ludzi, którzy ją 
wypracują. A wy 
wpadacie na inspekcję i mówicie im o sankcjach, jeśli natychmiast nie poczują 
entuzjazmu. 
Może ten dyrektor jest frajerem. Ale on jest z załogą na co dzień, on ich zna.
- I niańczy ich zamiast powiedzieć, że wskaźniki gospodarcze to nie sentymenty? 
Sentymenty za państwowe pieniądze? To wygodne.
- Myślę jednak, że to wasza sytuacja jest wygodniejsza. Bo on odpowiada i za 
pracę 
fabryki, i za ludzi, i za nastroje. A wy? A ja? Od nas się żąda tylko, abyśmy 
byli odpowie-
dzialni za każde swoje słowo. Abyśmy je starannie dobierali. Bo właśnie słowo, 
to nasze na-
rzędzie, ma specjalną wagę w naszych ustach.
- Ja im kazań nie prawię. Nawet do wyłożenia podstawowych prawd nie mam sposob-
ności, bo oni tam wszystkich zagadają.
- A tak bez wykładów czyście choć raz pomówili z ty mi, którzy podnieść się nie 
mo-
gą?
- Nie będę za nimi chodził. A oni nie wykazują ochoty.
- Boście zniszczyli coś, co najbardziej ze wszystkich uczuć zbliża do siebie 
ludzi. Za-
ufanie. Zaufania do was nie mają.
Poczułem, że dłonie w kieszeniach mam mokre i chłodne. Krew waliła mi w serce, 
kiedy podniosłem głos:
- Więc to ja, ja naruszyłem zaufanie, które miała klasa robotnicza do partii? 
Dziękuję 
za zaszczyt, że oto ja jestem winny.
- Nie podnoście głosu. I nie szukajmy winnych, bo to także dość wygodne. Teraz 
trze-
ba naprawiać zło, które wynikło z dobra. To jedno wiem. To jest także nasza 
robota. Ale nie 
krzykiem. Ani tu, ani tam. Ludzie przestali się bać. A wtedy nie można nikogo 
zastraszyć. 
Długo jesteście w aparacie, towarzyszu Sereda. A wtedy trzeba uważać, żeby nie 
wpaść 
w niebezpieczne przekonanie, że to wy jesteście mądrzejsi od innych, także od 
tych przy to-
karkach. Że wy zawsze macie rację.
- Więc oni ją mają? - spytałem już ciszej. Nie dlatego, że mnie przywołał do 
porządku. 
Przecież znów go zaatakowałem. Ale nie chciałem, aby w sekretariacie za ścianą 
nasza roz-
mowa była krzykiem. Bo krzyk przełożonego długo się wlecze za człowiekiem w 
opinii po-
stronnych.
- Nie. I oni racji nie mają. Ale w tej chwili wcale o tym nie myślą. Myślą o 
sobie. 
Przechodzą, towarzyszu, taką chorobę wzrostu. I wyjdą z niej silniejsi i 
bardziej dojrzali. 
Gdybym w to nie wierzył, nie miałbym prawa z wami rozmawiać.
- A ja nie lubię wierzyć, że coś się stanie samo. Bez terapii. Dlatego uważam, 
że cza-
sem warto leczyć taką chorobę woli wstrząsami. Aby ich poruszyć, zbudzić, aby 
przestali 
rozdrapywać te swoje bolesne miejsca.
- I one od razu się zagoją, czy tak?
- Oczywiście, ja im nie powiem, aby się wzięli w ręce, bo wszystko jest 
najlepiej, jak 
być może. Sam tak nie myślę. Sam widzę te byki, które strzeliliśmy nie tylko w 
tamtych cza-
sach, ale i bliżej, towarzyszu. No cóż, strzelaliśmy byki, a zraniliśmy ludzi.
Słyszałem własny głos, drżał lekko z przekonania. Czasem wystarczy tak niewiele 
zmienić, aby już mówić bez gry. Aby zmniejszyć tę szczelinę między zamierzoną 
przez kogoś 
intencją a własną prawdą.
- Może użyłem argumentów zbyt dobitnych i zbyt konkretnych, to prawda. A to razi 
w tych naszych wrażliwych czasach, kiedy nowy kształt nie okrzepł jeszcze po 
odrzuceniu 
starej skorupy. Może jestem za mało dociekliwy i nie znam się na psychologii.
- Nie przesadzajcie, bo posądzę was o ironię - rzekł szef. Skóra policzków 
podniosła 
mu się w zmarszczkach do oczu, które wyraźnie się zmniejszyły, ale jakby 
pojaśniały. Mo-
głem przypuszczać, że stamtąd wyjdzie ku mnie uśmiech. - Nie posądzam was o 
naiwność. 
Co to, to nie. Wiem, że ludzi przejrzeć umiecie i argumenty dobierać potraficie, 
jeśli macie 
ochotę. Ale tam, u walterowców, chciało się wam pokazać, że jako władza macie 
prawo do 
ostatniego słowa. I z tym trochę nie wyszło, przyznajcie.
- Przyznaję - powiedziałem lekko, bo nie mogłem powiedzieć nic innego, jeśli 
chcia-
łem tę rozmowę zakończyć w granicach dla mnie opłacalnych. Zresztą i on już miał 
jej dość. 
Już powiedział słowa, które musiał powiedzieć zza tego biurka. I teraz mógł 
skapitulować. 
Tak mi się przez chwilę zdawało. Ale na odchodnym powiedział:
- Nie zdejmę was z tego przedsiębiorstwa. Uznaliście błąd w swojej metodzie, ale 
te-
raz czas, abyście wyciągnęli z tego praktyczne wnioski. Nie chcę, żeby dyrektor 
myślał, iż 
zdejmujemy was karnie na skutek tamtych sygnałów. Sytuacja nie jest ostateczna, 
tylko po-
uczająca.
W następnej chwili wyszedłem, ale jeszcze przedtem spojrzałem na niego 
z podziwem: to było perfidne zakończenie rozmowy. Niby ratując, pchnął mnie w 
najgorsza 
kabałę. Stawać wobec tamtych w nowej roli? Być dobrym wujaszkiem dla 
rozpuszczonych 
dzieci? Oto co chciał ze mnie zrobić. I miał pogodną, szczerą twarz, kiedy podał 
mi rękę. Do-
piął swego, mógł się uśmiechać. Wyszedłem stamtąd bez słowa, wszystko wołało we 
mnie, że 
to farsa, ale miałem zapewne taką samą potulną twarz jak Jaczycki przed 
wyjściem. To czło-
wiek za biurkiem tak mnie do niego upodobnił. Nie, nie doceniałem jednak 
Podcienia.
Musiała mieć drobne ręce, bo cała była drobna, i kiedy siedziała na krześle, 
pozosta-
wał wolny brzeg, nie zakryty sukienką. Ale jej dłonie były także bardzo chude, z 
wachlarzem 
kosteczek na wierzchu, z cienką, wzdętą na żyłach skórą, lekką, pomarszczoną jak 
bibułka na 
zgięciach palców. Były bardzo blade, jak po długim trzymaniu w wodzie, w 
mydlinach, 
w praniu. Ale był to jej właściwy chyba koloryt, bo na szyi, za uszami, 
widziałem tę samą 
bladość, i tam skóra cienko przykrywała kilka niebieskich żyłek, które zbiegały 
do kołnierza 
sukienki. Skronie spod łuku włosów też widziałem szczupłe, w marmurowy wzorek, 
choć 
warstwa różowego pudru tonowała ów cień nad wzniesieniem kości policzkowych.
Patrzyłem na nią z wielką uwagą, kiedy stwierdziłem w świetle prawie nie 
fałszowa-
nym, tylko zza kwietnej przegródki między kawiarnią a pełnym dniem, że dłonie 
miała przy-
więdłe i bezradne. Patrzyłem na jej skronie i w tym wyschłym jeziorku pełnym 
niebieskich 
wodorostów odkryłem lekkie pulsowanie. Było regularne, dość szybkie, siatka 
przetaczała 
krew. Było szybsze niż bicie mojej krwi, które słyszałem w tej ciszy, na tym 
prawie pustym 
tarasie, jeszcze o tej porze nie zdobytym przez ludzi. Dorota nie była spokojna 
- i tak było 
dobrze. Wiedziałem, że takie pierwsze spotkanie we dwoje jest badaniem 
temperatury, wy-
suwaniem czujek w stronę partnera. Wiedziałem, że gdyby była spokojna, to 
traciłbym teraz 
czas. Bo w to południe nie odkryła dla mnie nowych stron swej urody. Przeciwnie, 
patrząc na 
nią mogłem stwierdzić, że byłaby nieładna, gdybym jej nie pragnął. Nie lubiłem 
kobiet ane-
micznych, które potrzebują mężczyzny, jego siły, dlatego że mają słabe zdrowie. 
Takim jest 
potrzebny lekarz, a ja chciałem mieć partnerkę, która dotrzymuje kroku w 
miłosnej grze. Je-
dyną słabością kobiety pragnę być ja, ulegać zaś powinna nakazom własnego 
pożądania. 
Pewnie dlatego nie wpadłem w małżeństwo, bo odstraszała mnie wizja 
rozbebeszonego łóżka 
poza godzinami snu i rozkoszy. Ale patrząc na wątłą Dorotę stwierdziłem, że 
chętnie, gdyby 
leżała blada na białym tle, usiadłbym przy niej, oparł głowę o jej włosy i 
siedział tak cierpli-
wie, aby jej przynieść ulgę. Oczywiście są to naiwne, choć szczere zachcianki 
pierwszego 
stadium znajomości. Przyznaję, postawiłem Dorotę poza szeregiem moich przeżyć 
z kobietami. Dla niej przekroczyłem linię demarkacyjną mojego upodobania w 
pewnym typie 
kobiecej urody. Lubiłem kobiety błyszczące, dość agresywne i z określonymi z 
góry proble-
mami tak zwanej „kobiecej duszy”, które nigdy nie komplikowały mi życia. Wtedy 
obie stro-
ny dość szybko wiedzą, o co chodzi, kto czego chce, a reszta toczy się już 
gładko aż do koń-
cowej rozmowy. Często tej rozmowy unikałem, grałem na zwłokę lub zmęczenie, ale 
czasem, 
to prawda, trzeba było powiedzieć parę wykrętnych i tylko pozornie 
nieobraźliwych dla ko-
biety zdań, w których się wymawia wzajemne usługi, bo lżej już żyć bez nich niż 
pod przy-
musem ich świadczenia.
Dorota nie - była błyszcząca, była, prawdę mówiąc, nijaka. A zamiast mi pomóc 
w tym badaniu wzajemnie wysyłanych fal, co jej fizyczna inność i tak już 
utrudniała - obra-
cała w palcach filiżankę i miałem wrażenie, że liczy pelargonie w skrzynkach.
Była to oczywiście pewna odmiana kokieterii, ale chciałem ją ukarać za to, że 
taką 
właśnie jej formę wybrała. Nie miała żadnych podstaw, aby być pewna siebie. 
Przecież przy-
szła bez specjalnych ceregieli, a mężczyźni nie stali chyba do niej w ogonku. 
Świadomie więc 
zapytałem, uśmiechem ledwie maskując impertynencję:
- Niedobrze pani wygląda. Jeszcze trochę, a będę mógł patrzeć przez panią. Złe 
samo-
poczucie?
- Zawsze jestem taka wymokła. Próbowałam to kiedyś maskować, ale wtedy wyglą-
dam jak pisanka. Budziłam wesołość na ulicy. Chociaż wcale nie jestem taka ze 
szkła. Niech 
się pan na to nie da nabrać. A z tym samopoczuciem to jest tak, że czasem padam 
na nos ze 
zmęczenia, głośno narzekam, lecz w gruncie rzeczy prawdziwe ze mnie zwierzę 
pociągowe. 
No i co, zadowolony pan?
- Z czego? - Zbiła mnie z tropu, mówiła te nieatrakcyjne rzeczy z pewnym 
wysiłkiem, 
ale jednym tchem.
- Z tego, że przyszłam.
- Wiedziałem, że pani przyjdzie. Jeśli kobieta mówi, że lubi kawę, to 
przychodzi.
- No, zwykle piję ją w redakcji. Ale to prawda, że chciałam pana zobaczyć.
Na tym gruncie czułem się raźniej. Nie robiła jednak z siebie sfinksa 
w prowincjonalnym wydaniu. A preteksty? Preteksty są mi obojętne.
- Mówiąc prawdę, to widzieliśmy się już parę razy...
- Poznaliśmy się tam, w „Grandzie”.
- Ale z widzenia znam panią od dawna. I pani mnie chyba też. Do tego może się 
pani 
przyznać.
- Żeśmy się już spotykali? - uniosła brwi, wysunęła dolną wargę i zapewne 
wiedziała, 
że jest jej z tym do twarzy. One nie przepuszczą takiej okazji w podobnym 
spotkaniu.
- Owszem, mijałem się z panią u walterowców. Wtedy gdy pracowała pani nad arty-
kułem o nich. Czytałem go. Ale niewiele realiów z tego zakładu znalazłem w tym 
reportażu. 
To był unik, droga pani.
- Nie chodziło mi o fotografię - przestała stroić miny, widocznie ją uraziłem. 
Nie 
szkodzi. Takiej kobiecie trzeba wytknąć jej porażkę zawodową. Zapewne to ma dla 
niej jakieś 
znaczenie. A poirytowana bardziej jest dostępna. - To był dla mnie tylko 
materiał do wnio-
sków. Nie zauważył pan, że ogólniejszych niż sprawa jednego przykładu?
- Ale jednak nie chciała pani pisać wprost o nich. Wcale się nie dziwię. Ja też 
tam 
chodzę. Tam jak w probówce widać zjawiska, których pani opisać nie mogła. Pewnie 
by 
zresztą nie wydrukowali.
- Nikt mnie nie trzymał za rękę. To znaczy, owszem, sama siebie trzymałam. 
Jestem 
publicystką w ważnym piśmie, mam wolną rękę w wyborze tematów, nie siedzę za 
biurkiem 
po osiem godzin. Czego więc mogę chcieć więcej?
- Wolna ręka w wyborze tematów - uśmiechnąłem się pobłażliwie, bo nie pochwala-
łem tego, że przestała grać przede mną rolę właściwą swej płci w tym bądź co 
bądź niejedno-
znacznym spotkaniu. - To nawet ładnie brzmi. Czy wy w redakcji jesteście jednak 
pewni, że 
można pisać na każdy temat, który życie podsuwa pod pióro?
- Liczy się przecież nie temat, tylko stanowisko autora - powiedziała to jak 
cytat 
z cudzych słów. - Bo nawet trudnych spraw nie warto kryć milczeniem. One od tego 
wcale 
nie znikną, a nie skomentowane jątrzą sumienie społeczne czasem dłużej, niż na 
to zasługują.
- I tak oto sama sobie pani zaprzeczyła.
Nie spojrzała na mnie, pochyliła głowę, skrobała łyżeczką w filiżance, a potem 
ostrożnie uniosła ułamek kostki cukru do nie umalowanych ust. Także były suche, 
o ściągniętym naskórku, teraz opadały kącikami do dołu w wyrazie goryczy albo 
może po-
gardy.
- Oczywiście, zaprzeczyłam sobie. Przyłapał mnie pan. Często to robię. Szukam.
- Czego?
- Tego, co jest mniej uchwytne od słów. I mniej widoczne od uczynków. Ja się, 
wie 
pan, wstydziłam tamtego artykułu.
- Był dobrze napisany. Choć nie zachwycam się wszystkim, co drukujecie 
w „Tygodniu”.
- Nie mówmy o tym. U nas w zespole też są różne gusty, różne opinie, i ponieważ 
pracujemy razem, a myślimy osobno, więc czasem nie możemy ze sobą wytrzymać. 
Męczy 
mnie to wszystko, nie tylko mnie.
- Wystarczy opracować generalną linię pisma...
- Świetna recepta, ale to żadne odkrycie. Bo tę linię generalną, ten ton pisma 
trzeba 
znaleźć. A każdy znalazł ją od dawna we własnych poglądach. I głosi je jako 
jedynie słuszne 
i wszystkich jakoby obowiązujące.
- A dużo jest tych stanowisk? - zapytałem. Już wiedziałem, że bez tego się nie 
obej-
dzie. Jedne mówią o swej rodzinie, inne o przeczytanych książkach, jeszcze inne 
o przyrodzie, o psach, o tak zwanych marzeniach, prawie wszystkie mówią - 
niezależnie od 
tematu - o sobie. Natomiast stało się jasne, że do Doroty zbliżyć się mogę 
właśnie tak okręż-
nie, przez opłotki tamtych tematów. Trudno żałować, że jest właśnie taka. Może 
za dziesięć 
lat, gdy się postarzeje, będzie to w niej tylko dziwactwem, obsesją, 
śmiesznością i wszystkim 
tym, czego nie możemy wybaczyć kobietom, które nas już nie obchodzą. Ale teraz 
chciałem 
Doroty, chciałem ją zdobyć nie tylko w zwykłej konwencji fizycznego posiadania, 
lecz 
chciałem także wiedzieć, kim jest. Jak stać się jej niezbędnym na jakiś czas, 
aby każdą myśl 
zaczynała ode mnie. Aby nie potrafiła oddzielić sądów moich od swoich, aby 
zaczęła patrzeć 
moimi oczami. Wiedziałem, że jest to rzecz, której się nie wyrzeknę, i zacząłem 
sobie uświa-
damiać, że jest to ważniejsze od czekania na chwilę, kiedy się znajdzie przy 
mnie. Bo tamto 
było pragnieniem bardziej całkowitym, bardziej wyłącznym, głębszym. Było może 
nawet 
miłością, choć wstydzę się tego słowa w odniesieniu do mojej osoby. Ale to 
właśnie, to jej 
zaplątanie w opinie, w starcia, w jakąś jej walkę, mogło przecież i mnie służyć. 
W jej nie-
świadomości, z kim przebywa, komu się podoba i kto zaczyna koło niej chodzić, 
kryły się 
przecież fakty, konkretna informacja o elementach tego zamętu, który był ważną 
częścią jej 
życia.
Dorota spojrzała na mnie spod powiek, błysnęły jej tęczówki przez rzęsy. Były 
one 
gęste i proste jak jej włosy. Tak to często bywa u kobiet, które powinny nosić 
wspaniałe war-
kocze, bo włosom oddały wiele żywotności i dlatego wyglądają mizernie. Miała 
szkliste oczy, 
usta zrobiły się jej bardziej pogodne, gdy podjęła:
- Ile jest stanowisk, pyta pan? No, myślę, że co najmniej dwa, nie licząc 
niuansów 
i tych ludzi, co nie mają o niczym żadnego zdania.
- I pani nimi gardzi oczywiście - wyszedłem jej znów naprzeciw.
- Oczywiście, choć właściwie ich strach raczej mnie śmieszy. Oni nam służą za 
tło. 
Nawet jeśli siedzą przy nas, to są nieobecni. Sami się skazali na nieistnienie. 
Bardzo jest trud-
no żyć jako cień własnych niepewności.
- Taka jest pani pewna swego? Żadnych wahań? Nawet wtedy, gdy prywatny cenzor 
chwyta panią za rękę?
- Niech mi pan nie każe się spowiadać. Owszem, bywa, że się waham. Że nie wiem, 
jak daleko mogę pójść. I choć jestem pewna, że tę granicę powinno mi wyznaczyć 
tylko su-
mienie, to i mnie napadają strachy. Strach przed ludzką głupotą. Albo przed tym, 
że ktoś 
wcale niegłupi skoczy nam do gardła za wybór słów, a więc niby za intencje, 
które sobie wy-
dumał. Tak, często biegam po tej mojej klatce, ale nie chcę o tym mówić.
- Proszę - położyłem dłoń na jej ręce. Było to pierwsze moje dotknięcie tak w 
jasny 
dzień, które nas określało dla innych, już strzygących ku nam oczami.
- Nie, wciągam pana w moje sprawy. To szablon, prawda?
- Prawda, ale to nie są tylko pani sprawy. Czego się pani zlękła u walterowców, 
kiedy 
ujrzałem panią w drzwiach?
- Zlękłam się? Po prostu źle wtedy trafiłam. I dlatego się wycofałam.
Więc kłamała, że mnie wcześniej nie dostrzegła. Było to zwykłe kobiece kłamstwo, 
wynikające z samoobrony. A wiec już się broniła! Więc już wówczas, tego wieczoru 
w „Grandzie”, miałem rację. Musiałem skorzystać z tego, że tak ją przyłapałem.
- Wie pani, o jakich okolicznościach mówię. Ale teraz proszę o prawdę.
Znów patrzyła na pelargonie, unikała mojego wzroku, mej głowy, nawet tego 
kierun-
ku. Patrząc zupełnie w bok, powiedziała niegłośno:
- Pan myśli o tej stołówce, gdzie było trochę ludzi?
- No tak, nie było ich wiele, przyznaję. A za stołem siedziałem właśnie ja. Ja z 
głupią 
miną.
- Czyżby? Nie zauważyłam pana miny. To pan czasem traci pewność siebie?
Był to niewątpliwy znak, abym to ja teraz zaczął mówić o sobie. Tak, to 
spotkanie 
przebiegało według zwykłego porządku. Więc uległem jej na chwilę, aby wiedziała, 
że potul-
nie przyjąłem jej zaczepność.
- Tam straciłem nie pewność siebie, tylko cierpliwość. I aby tego nie okazać, 
przy-
brałem ów wyraz twarzy.
- Maska dla ludzi tam zebranych? Zdaje się, że w nią uwierzyli.
- Nikt nie lubi wydawać się głupszy, niż jest. A ja ten sposób po prostu uważam 
za 
bzdurę. Więc to nie była maska. Chciałem nie tracić twarzy, gdy mnie zaskoczyli. 
To był, wie 
pani, prawdziwy jarmark, a nie przedmajowe zebranie na temat realizacji haseł.
- Słyszałam przez drzwi. Potem także trochę od ludzi. To było udane spotkanie. 
Po-
wiedziałabym, że ludzkie spotkanie.
Wydało mi się, że kpina jest narzędziem jej ataku. Jest to jedna z metod 
stosowanych 
przez kobiety, które się czują silne w języku. Szczególnie takie niezbyt 
atrakcyjne fizycznie, 
które wiedzą, że mogą mężczyznę łatwiej zaintrygować paradoksem niż linią 
biustu. 
A Dorota chciała mnie wyprowadzić z równowagi, aby dojrzeć, jaki jestem 
naprawdę. Byłem 
tego pewny, lecz zatrzymałem gotowe słowa o sądach laików, kiedy potknąłem się 
wzrokiem 
o jej twarz, która była zupełnie naga i bez grymasu. Jedynie oczy miała teraz 
prawie brązowe, 
więc ciemniejsze o jakiś odcień, ale może to stało się tylko dlatego, że 
zmrużyła powieki jak 
człowiek, który właśnie w słowa ubiera nowe dla siebie wnioski, co go trochę 
zaskoczyły.
- Pani uważa, że to spotkanie nie było jedynie szopką urządzoną po to, aby 
dobrze 
wleźć nam za skórę?
- Nam? - jeszcze myślała o swoim, nie przyszła do mnie.
- Nam, tym za stołem, oczywiście. Trzeba było jak co roku pchnąć tę realizację 
haseł. 
To może wypaść trochę drętwo, aleśmy się do tego przyzwyczaili. Zresztą udaje mi 
się na 
ogół znaleźć niezbyt puste argumenty. Ale to, co było tam...
- No tak, drętwo nie było - powtórzyła spokojnie, ciągle coś w sobie za tymi 
swoimi 
oczami porządkując. - Cóż, szanowny towarzyszu, trzeba będzie od pewnych rzeczy 
się od-
zwyczaić. Widzimy, że jak na razie, skończył się czas pełnych sal i, jak to pan 
mówi, pustych 
argumentów. Teraz i sale nie takie karne, i mówić trzeba inaczej. A my tego 
jeszcze nie 
umiemy.
- Dlaczego sprawia to pani taką satysfakcję? To przecież są zjawiska 
nieobliczalne.
- Tak, tak, my jeszcze do nich mówić nie umiemy - trzymała się swego. - Łatwo 
tra-
cimy cierpliwość, bo po drugiej stronie prezydialnego stołu skończyło się 
milczenie.
- O tak, skończyło się milczenie! Po prostu krzyczeli wszyscy naraz. Jeszcze 
dwie ka-
wy, proszę - rzuciłem do tlenionej kelnerki, która stała właśnie obok i chyba 
podsłuchiwała tę 
dziwną konwersację podczas randki.
- Ja dziękuję. Proszę o wodę mineralną - Dorota uśmiechnęła się grzecznie nie do 
mnie, lecz do tej panny. Miałem wrażenie, że już wyszła z tego swego tunelu i że 
oto wszyst-
ko jest dla niej prostsze. A potem do mnie: - Czy to źle?
- Że pije pani wodę mineralną? - nie miałem ochoty ułatwiać jej zadania, 
ponieważ 
chciała mnie zaintrygować irytując.
- Nie, że tam się rozgadali. Właśnie dlatego uważam to spotkanie za udane.
- Niewiele mówili na temat. I nie krzyków słuchać tam poszedłem.
- Krzyki, krzyki. Mówili o swoich sprawach. W końcu przemówili. Nie trzeba tak 
ła-
two kwalifikować, z obawy, że się usłyszy coś niewygodnego.
- Dziękuję za ostrzeżenie, ale ja się nie boję. Twardą mam skórę. Tam tego 
dowio-
dłem. Oni wiedzieli, że gnają nas w kozi róg, że prowadzą zebranie.
- Czy się im pan dziwi?
- Dziwię się, że w obecności dyrekcji i nas zachowali się jak w maglu. To 
warchol-
stwo, nie uważa pani?
- Mówili różne rzeczy, mądre i głupie, ważne dla pana i ważne tylko dla nich. 
Mówili, 
byle mówić, na pewno. Może chcieli zobaczyć, jak na to zareagujecie. To jest 
ludzkie. 
I trzeba szukać przyczyn, a nie zarzucać im, że chcieli tylko awantury.
- To jest sprawa wyobraźni. Moja nie jest tak giętka jak pani. Mnie trudno jest 
wytłu-
maczyć, że gdy w fabryce nie można opanować sali, to jest dobrze i to ma służyć 
władzy.
- Ale nie służy władzy sala milcząca, choć pełna.
- No, w tej stołówce wcale pełno nie było!
- To się zmieni. Ludzie przyjdą, jeśli częściej będą takie zebrania.
- Nie wygląda pani na to, że pochwala wybryki odgrywających się elementów.
- Ale rozumiem, że czasem człowiek musi się odegrać za milczenie.
- Bardzo to niebezpieczna teoria.
- Nie teoria, tylko praktyka. A wiele z dawnych niebezpieczeństw, jak okazało 
się 
z bliska, nie jest takie straszne. Po prostu trzeba mieć więcej zaufania do 
ludzi. Także takich 
jak oni.
- A jeżeli zajdą za daleko?
- O, widzi pan, jeszcze jedno ze starych straszydeł! Dlaczego mają zajść? Niech 
pan 
ich zapyta, czy chcieliby zmiany ustroju. Nikt z nich nie powie, że tak. Bo 
wiedzą o tamtym 
coś niecoś, bo sami byli głodni albo mieli ojca bez pracy, albo mieszkali w 
psich budach, albo 
po prostu porównują dzisiejsze życie z życiem starych, połamanych przez ówczesne 
stosunki. 
Pan myśli, że oni tego nie potrafią? Do tego nie potrzeba im wykładów. Ta pamięć 
to jest 
część ich tkanki. Mogą krzyczeć, mogą się popisywać, mogą być dla kogoś 
niesympatyczni, 
ale nigdy nie zechcą wrócić do niewoli czyjegoś prywatnego widzimisię. Obrośli w 
pierze, 
tak, choć nie zawsze to doceniają. Bo nie zawsze mają odpowiednią, jak pan to 
określa, wy-
obraźnię.
Dopiero w ostatnim zdaniu zwolniła bieg myśli, byłem pewien, że to właśnie przed 
chwilą uporała się z sensem tamtych wydarzeń. Wyrzuciła to wszystko z siebie na 
przydechu 
z widocznym trudem, który zaróżowił jej policzki. Słuchałem w milczeniu, 
bardziej od słów 
śledziłem jej twarz, w którą wstępowało życie.
W tym ostatnim pewniku zbliżyliśmy się do siebie. Cieszyłem się, że jest do niej 
dro-
ga, że potrafi być ze mną szczera, że potrafi być także ładna, jeśli zapomni o 
rezerwie. Wyba-
czyłem jej nawet tamte głupstwa, owo akrobatyczne rozumowanie o prawie człowieka 
do 
odwetu. Było to przecież nierozsądne, gdy tyczyło się zbiorowości ludzkiej, ale 
i ja w głębi 
siebie, prywatnie, nie myślałem inaczej. Czy nigdy nie dawałem dostępu sile 
podobnej do 
uniesienia, aby sięgnąć po zemstę? Owszem, to nie było to samo, moje pobudki 
były inne, nie 
miały tego marginesu szkodliwości społecznej. Ale czy ja, Mirosław Sereda, 
wyrzekłbym się 
tego prawa? Więc i to nie była przepaść między nami. Uśmiechnąłem się, 
pochyliłem ku niej:
- To dobrze, że dzielimy się tą wiarą. A ja, idąc na to spotkanie, bałem się 
trochę, co 
usłyszę od pani.
- To nie jest wiara w abstrakcyjny dogmat. To jest pewność kształtowania przez 
fakty. 
Codzienne fakty, także te, o których czytamy w gazetach. I w „Tygodniu”, w tym 
piśmie, 
które się często panu nie podoba. I to chciałam panu powiedzieć. Nie wiedziałam, 
czy potra-
fię, ale jakoś się pana nie zlękłam - uśmiechnęła się.
Rozbudziła się i w tej chwili przeżywała moment wyostrzonej wrażliwości. Jej 
ściana 
obronna przestała nas dzielić i zapewne nie wiedziała, że to było moim 
zwycięstwem. Ale 
należało je ukryć w słowach miękkich i niepewnych:
- I ja nie wiedziałem, jakie to będzie spotkanie. Myślałem o nas. Prawie bez 
przerwy, 
choć brzmi to niezbyt obrazowo. Ale jak to powiedzieć, że ciągle byłem przy 
pani?
- Nie trzeba mówić takich rzeczy, bo wymagają odpowiedzi.
- Może je pani po prostu przyjąć do wiadomości.
- Po prostu? - spojrzała na mnie jak z fotografii, z głową przechyloną na ramię, 
z włosami na policzku. Te włosy sprężyste i gęste szły za każdym ruchem jej 
głowy, opadały 
na czoło, czasem zaczepiały o rzęsy albo jak rzucone wiatrem sypały się na 
twarz, na usta. 
Wiedziała oczywiście, że >były autonomiczną częścią jej osoby. Na pewno nieraz 
dostrzegała 
pochwałę w oczach kogoś, kto miał sposobność, jak ja, patrzeć z przyczajenia na 
ich życie, 
ich zmienność. To ustawienie głowy bardzo ją demaskowało. Każda kobieta ma 
pewien re-
pertuar gestów, który chowa w zbrojowni. A rusza z nimi do walki tylko wówczas, 
kiedy chce 
się zdobyć na pewien wysiłek montowania własnego obrazu. Ta gra nigdy nie jest 
przypad-
kowa, więc teraz zrozumiałem, że Dorota zaczęła już myśleć o swojej twarzy.
I miałem w sobie dwie pokusy: okazać, że znam przecież te sposoby, bo są 
potrzebne, 
i że mnie to cieszy. Czułem drżenie mięśni w policzkach, chciałem się uśmiechnąć 
w tym 
nowym między nami porozumieniu. Ale ten zamiar szybko opanowałem, bo w stosunku 
do 
takiej kobiety lepiej było okazać moje wzruszenie. Mój uśmiech mogła po prostu 
spalić zdzi-
wieniem. A wzruszenie, którego też przecież doświadczałem, jest znakiem uczuć, 
dowodem 
bardziej intymnym, mogłem i jej to narzucić, bo trudno odepchnąć rzecz mniej 
uchwytną, ale 
właśnie dlatego bardziej wrażliwości dostępną.
- Tak, proszę to po prostu przyjąć do wiadomości - rzekłem cicho, powoli 
wymawia-
jąc słowa. Słyszałem swój głos, był niski i matowy, dobrze przylegał do moich 
intencji.
- Więc cóż, myślał pan o mnie. To zawsze jest bardzo pochlebne dla każdej z nas, 
choć nie każda się do tego przyznaje. Ale ja jestem, wie pan, osobą skromną.
- Niesłusznie.
- Dziękuję za to zastrzeżenie, ale tak jest naprawdę. A ponieważ mam poczucie 
skromności, więc takie słowa jak pana muszą budzić moje zdziwienie. Nic pan o 
mnie nie 
wie.
Więc powiedziała jeszcze i to zdanie, bez którego żadna nie potrafi się obejść. 
Musiała 
je powiedzieć, bo przez nie jak przez furtkę wchodzi do rozmowy cały pokład 
tematów osobi-
stych. A ludzie, którzy w zbliżeniu dwojga płci stawiają sobie jakieś wymagania, 
obwarowują 
się przed momentem szczytowym tysiącem zdań, dziesiątkiem zwierzeń, tuzinem 
informacji 
z każdej strony, aby po pierwsze, odpowiednio się pokazać, po drugie, zapanować 
nad partne-
rem, a po trzecie, jakoś to dążenie ku sobie usprawiedliwić, w ten sposób - nie 
zawsze świa-
domie - windując przyczyny wzajemnego pociągu na inny poziom. Bo mając o sobie 
dobre 
wyobrażenie, także i swój instynkt chcą postawić wyżej, przybrany w owe zabawne 
bibułki 
szczerości, ładnych słów oraz kilku momentów wzruszenia.
- Nie wiem, co o pani mam wiedzieć. Nie myślę o tym, jak na panią patrzeć i co z 
tego 
wybrać. Ja sobie układam mój własny obraz, na który pani może się zgodzić lub 
nie. Ale nie 
pani o tym zadecyduje, bo on jest nie pani, lecz mnie potrzebny. I proszę tak na 
mnie nie pa-
trzeć, bo powiedziałem to po wielu namysłach. Tak, ta moja kompozycja pani 
osobowości 
jest mi potrzebna. - Odważyłem się na lekki uśmiech, ale nie miał z tamtym nic 
wspólnego, 
bo mój nastrój przekazany słowami nadał mu inną treść. Przypuszczam, że był to 
półuśmiech 
człowieka, który przyznaje się do porażki. Dobrowolnej porażki. - Nic na to nie 
poradzę.
I tak patrząc na jej uważne zasłuchanie, wiedziałem, że mówię prawdę. Bo nie 
bardzo 
mnie obchodziło, jaka była, co mi się w niej podobało, a co nie, z czym się 
zgadzałem, a co 
mnie drażniło. Po prostu chciałem jej, czyli, jak to u mnie bywa, pragnąłem ją 
opanować. Że 
miała przywiędłe usta i lekkomyślne teorie? Przecież może dlatego byłem gotów 
stracić tro-
chę czasu, aby ją zdobyć. Chciałem dotykać tych ust bez czerwonego tłuszczu 
rozmazującego 
się na mojej twarzy, chciałem także, aby z jej teorii został tylko popiół. 
Dorota odkryje moją 
mądrość, ona ją zamroczy i odda mi w wyłączne posiadanie. Wyłączne? Stanął 
między nami 
jej chuderlawy mąż. Ja się z nim nie liczyłem, ale ona, ona musiała sobie jakoś 
dać z tym ra-
dę. Przynajmniej na jakiś czas. Na czas, kiedy będę ją kochał. I wtedy zacząłem 
mówić, 
pchnięty do tych słów owym ciepłem, któremu nie pozwoliłem ostygnąć w piersi:
- Zresztą patrzę na panią, układam sobie to, co widzę, i wiem, wiem, co pani 
robi i jak. 
Czytam to, co pani pisze, i przykładam do mego wizerunku pani osoby. Pani mąż 
pracuje ze 
mną, więc nawet tym sposobem, trochę przez niego, nigdy nie jesteśmy daleko od 
siebie. Nie 
wiem, jakie jest pani małżeństwo. I nie chcę wiedzieć - poprawiłem się zaraz, 
aby nie zba-
czać. - Nie chcę także wiedzieć, jak godzicie swoje wzajemne sądy i czy to w 
ogóle jest dla 
was ważne. Zresztą niedługo sprawdzicie to wobec innych.
Popatrzyła na mnie wprost, odrzuciła dłonią włosy z policzka, otworzyła usta, 
ale nie 
dałem jej dojść do słowa, teraz nie mogła mi przeszkadzać:
- Towarzysz Jaczycki został wysłany na rozmowę do „Tygodnia” - nie mówiłem 
szybko, ale nie pozwalałem sobie na pauzy. - Nie jest to przyjacielska wizyta, 
jak się pani 
domyśla. Pójdzie tam jako przedstawiciel instancji, jako nasz przedstawiciel - 
podkreśliłem 
słowo „nasz”, ale to zabrzmiało zarozumiale i fałszywie. Więc skorygowałem mój 
głos, znów 
mówiłem na półtonie. - Nie wiem, czy to dobrze, że właśnie on, że właśnie tam, 
przy pani... 
Nie byłem entuzjastą tego projektu. Ale to wyszło z góry, nie mogłem powiedzieć 
„nie”, dla-
tego że pani, że ja... To nie są argumenty w takich decyzjach. Niech mnie pani 
zrozumie. 
Zresztą w pewnej mierze zostałem przekonany. Myślę, że to dla niego będzie 
pożyteczne. 
A pani, znając go, też się z tym zgodzi.
Dorota popatrzyła znów na mnie, wiedziałem, że teraz zostały w niej tylko moje 
ostat-
nie słowa. Więc zdobyła się na pierwszą reakcję, na bezradność:
- Nic o tym wszystkim nie wiedziałam.
- Właśnie to widzę i może niepotrzebnie o tym wspomniałem. Jeśli pani mąż zrobił 
z tego służbową tajemnicą...
- Czy musiał?
- Nie znam się na tym. Ja jestem sam. Może się bał, że pani będzie opowiadać 
w redakcji, że ich nakręci.
- Czy to ma być nalot bez uprzedzenia?
- A pani już się uprzedza! - zawołałem głośno i wesoło. Przez chwilę nie byłem 
pewny 
tamtego pomysłu. - Ale po co gotować batalię, podniecać umysły? Temu spotkaniu 
nie trzeba 
przecież robić reklamy. To żaden nalot, to rozmowa. Zbyt mało rozmawiamy z 
ludźmi. - 
Chętnie bym zaczął mówić teraz w ten pusty sposób. Ale dla niej jakaś odmiana 
tego, co 
przeżywałem w ostatnich tygodniach, stała się przecież nagle chwilą obecną.
- On nigdy mnie dotąd nie zaskakiwał - patrzyła po siedzących na tarasie, 
szukając 
zrozumienia. Ale to właśnie ja mogłem jej pomóc, nie powinna była uciekać ode 
mnie. Prze-
ciwnie.
- Może nie potrafi zdobyć się na tę informację. Pewnie nie jest mu łatwo. I 
nawet 
wcale się nie dziwię.
- Zawsze dbałam, i on także, o szczerość między nami. To było ważne - powtarzała 
swoje.
Położyłem rękę na jej dłoni. Tylko pierwszy taki gest jest trudny i ona godziła 
się już 
nie być sama w tamtym popłochu. Rzekłem łagodnie:
- Są różne odmiany szczerości. A w której z nich możemy iść do końca bez obawy, 
że 
się kogoś nie zrani? Trzeba mu wybaczyć, że sam chce się jakoś z tym uporać.
- Ale przecież ja rozumiem, że nie wszystkie jego obowiązki są lekkie! Że ma 
trudną 
robotę. A jeśli trzeba, to potrafię milczeć, niech mi pan wierzy!
To już było lepsze. Pochyliłem się ku niej:
- Wierzę pani.
- Więc dlaczego on myśli, że zbuntuję kolegów?
- Doroto miła, przecież tu nikt nie mówi o buncie! Być może, że łatwo dojdziecie 
w konfrontacji do tych samych wniosków. Jestem pewien, że przez wspólne lata 
odpowiednio 
pani męża wychowała.
Odsunęła się od mojej ręki, chwyciła w palce trójkątną bibułkę ze stożka w 
szklance. 
Jej niepokój był w dłoniach, kiedy darła i zwijała papier w cienkie sznurki.
- Dlaczego tak nas pan ustawia, jakbym była mądrzejsza od niego?
- Może dlatego, że mniej panią znam - przyznałem się do opinii o Jaczyckim. Była 
to 
zresztą forma dla niej do przyjęcia. - A może jest po prostu słabszy od pani.
- Czy tak łatwo określić słabość?
- Nie wiem, ale dlatego bronię milczenia pani męża.
- Lecz patrzy pan z zewnątrz. Tak jakoś to w panu odbieram - powiedziała 
z namysłem. - Nawet panu do głowy nie przyszło, że człowiek może milczeć, bo się 
boi sam 
siebie. Bywają widocznie takie rzeczy w małżeństwie, których dotknąć nie wolno - 
patrzyła 
na swoje bibułkowe zakrętasy i kiwała głową. - Kto by pomyślał, że za szczerość 
z panem, za 
pana odwagę, zapłacę takim odkryciem.
- Niech pani tak nie mówi - rzekłem, aby jej nie ukazać, jak bliska jest prawdy.
- Ale to dobrze, że pan mi zaufał. I przekona się pan, że jednak jestem 
dyskretna. Bo 
i mnie zależy na tym, aby to spotkanie się udało. Nawet jeśli wyjdą z tego różne 
wnioski 
i obustronne korekty. Ale do tego potrzebny jest spokój, czasem dość trudny w 
naszym pod-
nieconym środowisku. I kiedy o tym mówię, to przychodzi mi coś na myśl - 
zatrzymała się na 
chwilę. - Wie pan, żałuję pewnej rzeczy.
- Czego mianowicie? - patrzyłem na jej ręce, ich ruchy teraz trwały dłużej, 
coraz wol-
niej skręcały się pasemka. Jednocześnie poprzednia niecierpliwość, którą w nich 
widziałem, 
jakby przeskoczyła do mnie, siadła mi niepokojem na piersi. - Niech pani mówi, 
może zro-
zumiem.
- Żałuję, że to nie pan do nas przyjdzie.
Poprawiłem kołnierzyk, aby zwolnić tamten ucisk.
- Ja? W jakim... - minę musiałem mieć kompromitującą.
- Tam, zamiast mego męża. Myślę, że wiele rzeczy można by było przewietrzyć do-
kładniej, bez niedomówień.
Patrzyłem na nią z otwartymi ustami, a ona mówiła dalej. Nie słyszałem z tego 
ani 
słowa. Bo nie słowa dla mnie pochlebne, chociaż dosyć rzeczowe, miały teraz 
znaczenie. Ja 
myślałem o tym, czy Dorota jest tylko impulsywna, czy piekielnie inteligentna za 
tą swoją 
skromną minką. To właśnie było ważne, bardzo ważne, mogło być pomostem między 
nią 
a nimi. Ale wydawało się, rozumowałem, nieprawdopodobne, aby była taka 
przebiegła. Za-
pewne myślała po prostu, że z tą inspekcją dałbym sobie lepiej radę niż jej 
zastraszony mał-
żonek. Odetchnąłem parę razy, aby się uspokoić. Nadal patrzyłem jej w oczy 
badawczo, szu-
kałem w nich tamtego pochodnego sensu, owego odkrycia, i wydało mi się, że nie 
mogłaby 
go tak szybko, bez śladu ukryć przede mną za spokojną wodą swoich szarych 
tęczówek. Więc 
usłyszałem zapewne to, czego nie powiedziała, bo jak by mogła? Ale z tego 
płynęło ostrzeże-
nie, że zbyt łatwo dobieram sobie cudze sensy, że mogę się kiedyś zdradzić, że 
strącę jabłko 
z drzewa, zanim dojrzeje, i będę je musiał kwaśne zjeść. Dorota była blisko, 
prawie trafiła 
w środek, w moje starannie ukryte serce tarczy. To było zdumiewające, jak blisko 
ją podpro-
wadziła kobieca intuicja, ten zmysł, który im zastępuje z powodzeniem zdolność 
przewidy-
wania. Weszła w rzeczy zamaskowane tak głęboko, jak nikt dotąd; mogłem sobie to 
powie-
dzieć. I gdybym przed chwilą rzekł trzy słowa więcej, na przykład: „Przyjdę do 
was”, 
i zawiesił głos, to jestem pewny, że Dorota w tym półzdaniu zrozumiałaby resztę. 
Tę resztę, 
którą zacząłem kształtować w sobie od rozmowy z Kwaśniakiem, od tamtego błysku, 
poprzez 
wszystko, czym kierowałem się później. Taka więc była ta kobieta przede mną - i 
ustąpił mój 
niepokój w przekonaniu, że my oboje, tacy, jacy jesteśmy, łatwo znajdziemy drogę 
ku sobie.
- Nie mogłem nic zmieniać w tej decyzji - powiedziałem więc z ulgą. - Choć wiem, 
że 
w tym pani nerwowym środowisku łatwiej, dla wszystkich łatwiej byłoby rozmawiać 
z kimś, 
kto ma jasną koncepcję granic dialogu z partią. Zresztą towarzysz Jaczycki jest, 
że tak po-
wiem, tylko zwiadem. On o niczym nie będzie decydował - pozwoliłem sobie odkryć 
w części fakt, że jej mąż jest tylko pionkiem i że na więcej go nie stać. - 
Myślę, że potrafi się 
z tego wywiązać.
- Dziękuję panu - powiedziała. - Dziękuję za wszystko.
Chciałem na tym skończyć, aby poszła do domu ze świadomością jego milczenia 
i tego, że jestem im życzliwy. To nie była żadna sprzeczność. W ten sposób 
niszczyłem jej 
skrupuły.
Wyszliśmy na ulicę w niskie, upalne powietrze, kiedy człowiek dokładnie czuje 
w sobie pracę nerwów i krwi.
Szliśmy przez ulice, nie mówiliśmy zbyt wiele. Porwał nas kołowrót aut na 
jezdni, 
wziąłem ją pod rękę i tak już blisko szliśmy dalej. Odprowadziłem ją w stronę 
domu, aż pod 
bramę, i wcale się temu nie sprzeciwiała. Żadne z nas nie spojrzało w górę, ku 
oknom miesz-
kania, czy przypadkiem Jaczycki nie wypatruje powrotu żony.
Z profilu Edek był teraz reprezentacyjnym okazem mężczyzny. Miał strome czoło, 
które wznosiło mu się z latami, proporcjonalny nos o wyraźnie rzeźbionych 
nozdrzach, usta, 
jakie lubią kobiety, wcale nie wąskie i władcze, jak to się mówi. Przeciwnie, 
miały wysuniętą 
do przodu dolną wargę człowieka łakomego. Ten ich wyraz równoważyła broda, ostro 
wy-
chodząca z łuku wyraźnych szczęk. Taki profil mógł zdobić każdy medal, każdą 
płaskorzeźbę 
na bohaterskie okoliczności, od czasów rzymskich do naszych.
Dopiero kiedy patrzyło się z przodu, zwyczajnie, tak jak się patrzy ludziom w 
oczy, 
uroda Poleskiego doznawała szwanku. Czterdziestka z małym dodatkiem zaatakowała 
mu już 
linię policzków, od nosa do ust szły wałki mięśni, wzdęte od podkładki 
tłuszczowej. Ten 
tłuszcz zebrał się także przy oczach, obciążył dolne powieki dwoma wypukłymi 
woreczkami. 
Trzeba było wszystko obciosać, aby znaleźć w pamięci twarz chłopca, która 
wystawała ze 
słomy, śledząc brygadiera w azjatyckim stepie. Wolałem jednak całość jego twarzy 
od owego 
zdobywczego profilu, który przekreślał nasze wspólne lata, dawał mu ową kłamliwą 
młodość, 
a także niezależność ode mnie. Właśnie to, czego w Edku nie przyjmowałem, było w 
jego 
profilu. Patrzył przed siebie, swobodnie brał w posiadanie drogę, pamiętał o 
każdym znaku, 
siedząc przy nim można się było nauczyć praktycznie wszystkich przepisów bez 
otwierania 
podręcznika. Edek dobrze te sprawy zresztą komponował. Jego szlachetny profil 
wyglądał 
korzystnie pod modną fryzurą, chustka na szyi podkreślała błękitem jego opaloną 
twarz, 
a kurtka rozpięta na przyciężkim torsie głębokim brązem zamszu maskowała linie 
dobrze od-
żywionej sylwetki. To wszystko w owej miłej atmosferze posiadania, którą różni 
się podróż 
samochodem służbowym od takiej wycieczki za miasto jak ta.
Była niedziela, wiedziałem, że w ten dzień Helena lubi siedzieć przy telefonie. 
Wie-
działem, że może się upomnieć o swoje, bo w ostatnich dniach udawałem wobec niej 
zupeł-
nego głupca. Nie miałem ochoty widzieć Heleny. Chciałem spotkać się z Edkiem. 
Był mi 
teraz potrzebny, choć od owego czasu, kiedy drzwi w moim biurze nie nadążały za 
nim się 
zamykać - minęło parę lat i Poleski najwidoczniej fruwał teraz o własnych 
siłach. Było oczy-
wiste, że przestał mnie potrzebować. Miał roztargnione uśmiechy i leniwą rękę, 
kiedy witał 
się ze mną, przy rzadkich zresztą okazjach. Jakby tracił pamięć, jakby 
lekceważył własny 
głos, głos z tamtych dni, kiedy tak wyraźnie starał się, abym go dobrze 
zrozumiał. Oczywiście 
wiedziałem, że dyplom nie spadł mu z nieba, że coś tam potrafi, ale przecież te 
akademie co 
roku rzucają na rynek kilkuset „ukończonych grafików”. I nie każdy z nich ląduje 
w takim 
miejscu bez obicia łokci. Poleski zaś, niech mi to przyzna, wylądował miękko i 
apetyt mu rósł 
z latami, uwierzył w siebie tak, że przestał pamiętać o mnie. Była to zwykła 
kolej rzeczy, 
chciał walczyć o wygodną pozycję w tym swoim zawodzie, gdzie energia i pewność 
siebie 
znaczy zapewne więcej niż talent. Rozumiałem go, sam nie lubię się oglądać do 
tyłu. Ale nie 
lubię także lekceważenia partnera, gdy partia nie została jeszcze rozegrana do 
końca. I tego 
on w tym swoim zadufaniu i zbyt pośpiesznych wnioskach jednak nie doceniał. 
Dlatego do 
niego zadzwoniłem tej niedzieli właśnie, bo od nocy o nim myślałem. 
Zatelefonowałem 
o dziewiątej, mogłem zbudzić artystę, ale odpowiedział mi głos raźny, Poleski 
już zaczął 
dzień. Zdziwił się, ale średnio, był w dobrym humorze. Zmartwił się na pokaz, że 
się ze mną 
spotkać nie może, bo jak to tak, bez uprzedzenia, a właśnie wyjeżdża do ich domu 
pracy pod 
Warszawę, na cały dzień. Wtedy pomyślałem, że nie wycofam się przepraszając, 
tego ode 
mnie mieć nie będzie. I powiedziałem, że chętnie się z nim zabiorę. Tam była 
chwila milcze-
nia, może zaskoczenia, ale i namysł. Poleski nie jest idiotą, zwietrzył coś w 
moim głosie, choć 
mówiłem swobodnie, wyrażając radość z takiej niedzieli dwóch starych kumpli.
I podjechał pod dom, machnął ręką, że jest. Wóz miał nowy, wydał mi się bardziej 
obniklowany od starego, którym kiedyś mnie podwoził z jakiejś konferencji w 
wydziale pra-
sowym. Na samochodach się nie znam, ale Edek czekał na komplementy, więc 
powiedziałem, 
że pewnie dobrze mu się powodzi. Była to szpila, od razu miał poczuć, że nie 
robi mi łaski, 
natomiast że to ja zechciałem się z nim spotkać. Zresztą w tej pierwszej chwili 
czułem się 
trochę nieswojo, więc byłem impertynencki. Te wszystkie jego fulary, te fryzury, 
zamsze 
i samochody! A ja ubrałem się nie wiadomo po co w ciemne, lepsze ubranie, niby 
na zjazd 
wojewódzki albo do kościoła! Chciałem między tymi ludźmi w Jodłowie jakoś 
wyglądać, ale 
przy Poleskim byłem jak buchalter w niedzielę. W dodatku dawny progulszczyk 
przyjrzał mi 
się dokładnie, nie krył ironii:
- Gorąco ci będzie w tych wełnach. Wygodniej na sportowo.
Tyle tylko powiedział, bo pamiętał, że przed chwilą nie dałem się odtrącić. 
Siadłem 
koło niego, mam nogi dłuższe niż on, więc kolana przytknąłem do tablicy 
rozdzielczej. Edek 
spojrzał na moje nogi i powiedział:
- Może cofnąć siedzenie? Coś wyrosłeś ostatnio.
- Dziękuję ci - odparłem tym samym tonem. - Ale jestem przyzwyczajony do niewy-
gód. Jesteś bardzo spostrzegawczy. Choć ostatnio rzadko się widujemy niestety.
- No, bo ty nie masz czasu. Jesteś zajęty umartwianiem się, czy tak? Gratuluję.
- Nie każdemu łatwo się żyje - nie ominąłem tej aluzji, ale uśmiechem zbyłem 
jego 
zaczepność.
- Mój drogi, każdy robi, co może. A i mnie wcale niełatwo, mówię serio. Haruję 
jak 
koń. Przygotowuję wystawę. Dostaniesz zaproszenie na wernisaż.
- To pięknie. Widzę, że i ty rośniesz. A ja zawsze miałem długie nogi.
- No to łatwiej ci uciekać.
- Od czego? Od rzeczywistości? To wasza specjalność, ludzi sztuki.
- Mówisz jak zawodowy funkcjonariusz od polityki. To wam się zdaje, że my jedno 
tylko mamy w głowie: ucieczkę od otaczającego świata. Chodzi o coś zupełnie 
innego.
- Czy nie o miejsce specjalne?
- My chcemy po prostu realizować siebie. To, co czujemy, co mamy do przekazania 
innym.
- Tym szarym tłumom, które jednak nieźle wam płacą za to, że tak zajmujecie się 
so-
bą.
Na sekundę błysnął ku mnie okiem niecierpliwie:
- Bardzo to wszystko upraszczasz. A wiesz, to jest groźne, gdy tacy jak ty 
wykonawcy 
założeń upraszczają.
- To ty się z kolei na mojej robocie nie znasz. Bo nie jestem tylko wykonawcą.
Jego rękawice były grube, gąbczaste, barwy popiołu. Leżały na nieruchomej prawie 
kierownicy, chociaż droga wpadała w zarośla, potem zakosem w ciemń lasu, potem 
znów 
obnażona zataczała łuki. Wóz jakby własnym instynktem odgadywał kierunek. Mógł 
więc 
Edek zająć się mną:
- Cóż to, kompleksy czy ambicje?
Uśmiechnąłem się, poprawiłem w siedzeniu.
- No tak, oczywiście, widzisz we mnie jedynie zawiść w stosunku do różnych 
znajo-
mych. Ale nie zapominaj, że hierarchii w tym kraju nie tworzy ilość tysięcy na 
miesiąc.
- Wiem, wiem, kierownicza rola i tak dalej. Mówisz rzeczy wiadome. Ja wolę nie 
żyć 
z pensji.
- Ale jednak ten drobny grosz z „Tygodnia” też ci się na pewno przydaje.
- Oho, to już nie kompleksy, to złośliwość!
- Też nie bardzo, to po prostu przypomnienie.
Jego ręce podobne do łap słonia pogłaskały kierownicę.
- Czy o tym chcesz mówić na tle krajobrazu Mazowsza? Spójrz na te barwy lata.
- Pomagałem ci, każdy by to zrobił. No, prawie. W mojej robocie ciągle oceniam 
lu-
dzi.
- Etykietki, etykietki.
- Ale dla ciebie znalazłem taką, że mogłem cię pchnąć, byś siadł sobie wygodnie.
- I zawiodłeś się na mnie?
- Nie wiem. Dlatego z tobą rozmawiam. Sytuacja twego pisma jest dosyć 
dwuznaczna.
- Więc posłałeś mnie na komisarza? Nic o tym nie wiedziałem.
Spod samochodu wyleciał pies. Kicał jak zając, tylne nogi razem. Wpadł do rowu, 
ale 
stamtąd wystawił głowę i otworzył czarny pysk przeciwko nam.
- Idiota - powiedział Poleski pod adresem psiej irytacji. - Za późno odkrywasz 
karty. 
Bo ja się na nastawnika nie nadaję. Wyznam ci przy niedzieli, że te wszystkie 
draki 
w „Tygodniu”, ta cała ferajna, te podniecone typy nic a nic mnie nie obchodzą.
- Nie masz w redakcji przyjaciół? - zapytałem lekko, nie zdejmując oczu z jego 
twa-
rzy. Wydawało mi się, że dawno ją znam, więc i teraz odróżnię w niej każde 
kłamstwo.
- Jest tam paru takich, którzy do polityki w ogóle, a do kulturalnej w 
szczególności, 
odnoszą się tak samo jak ja. Wiesz, to nawet zabawne, kiedy podczas redakcyjnej 
nasiadów-
ki...
- Więc masz na nich jakiś wpływ?
- Wpływ? Żadnego. Po prostu każdy z nas jednakowo sobie ceni wolność twórcy, 
jego 
prawo wyboru. I uważamy, że polityczne myślenie jest tą formą samokontroli, 
którą można 
nazwać psychicznym niewolnictwem.
- Więc robicie w piśmie, co się wam żywnie podoba? - byłem wściekły na siebie za 
to 
kretyńskie pytanie, które padło zbyt szybko, wyrzucone zdumieniem. Zdumieniem 
podwój-
nym: że to jednak było możliwe i że mnie to jeszcze wyprowadza z równowagi.
- W „Tygodniu”? Niespecjalnie. Dla mnie i tych paru to jest po prostu chałtura. 
Za ten 
lichy grosz, który, jak mówisz, jednak się przydaje. Ja tam ich graficznie 
ustawiam, chodzę 
dwa razy na tydzień, czasem załatwiam przez posłańca, no i mam na benzynę. Już 
ci powie-
działem, że cała reszta mnie nie interesuje.
Patrzyłem na jego klasyczny profil i pytałem siebie, jak dalece odkrył moje 
intencje. 
To, że odciął się nagle od pisma, na pewno coś znaczyło. Dlaczego ustawił się 
jakby na ze-
wnątrz? Edek nie był głupi i mógł okazać się wygodny. Czy sądził, że chce mi się 
z nim je-
chać tylko po to, aby oglądać drzewka i kwiatki po drodze? Kiedy pytałem, 
najchętniej prze-
czył. Oczywiście, aby mi nie poszło zbyt łatwo.
- Masz z tym wszystkim coś wspólnego? - raczej potwierdził, niż był ciekaw. 
W głosie miał tę ostrożną lekkość, której użyłem przed chwilą. Była dla mnie 
informacją. 
Poleski nie wiedział, gdzie mnie przylepić.
- Słyszałem, że interesują się wami. Niektórzy są zdania, że za dużo sobie 
pozwalacie 
- chciałem nawet pogrozić mu palcem. Ten figlarny gest mógł mu się wydać groźny, 
bo zbyt 
nie znaczący w stosunku do słów. Podniosłem więc rękę, ale tylko przejechałem 
dłonią po 
brodzie.
- Chciałbym, abyście nie przeszkadzali. Być może, odbędą się w redakcji rozmowy. 
Pewne rzeczy trzeba wyjaśnić. Więc schowajcie, ty i twoi kompani, swoje prywatne 
poglądy 
w kieszeń. Nie chciałbym ci, wiesz, utrudniać sytuacji.
- Bo mogę wylecieć? To prośba czy ostrzeżenie po starej znajomości?
- Uważaj - chwyciłem go za rękę, bo szosa jakby urywała się nad nasypem, tak 
nagle 
skręcała.
- Nie bój się - zrobił kierownicą półobrót. - Nie bój się o mnie. Ja nie piszę, 
nie publi-
kuję i bawią mnie ich spory. Ja mogę siedzieć cicho, jak siedzę. Ale tamci? 
Kiedy im po-
wiem, że szykuje się awantura, to zewrą szeregi, jak wy to nazywacie. Znasz 
uczucie przeko-
ry?
- To głupia reakcja. Ale proszę cię, przygotuj ich na konsekwencje.
- To może dać wynik wręcz przeciwny. Oni mają swoje racje. I z przyjemnością je 
wygarną. Bardzo lubią bawić się w odwagę.
- W takim razie to już ich sprawa.
Nic na to nie odpowiedział, jechaliśmy w milczeniu. Patrzyliśmy na drogę, drzewa 
i niebo, czekając. Mogłem właściwie już wracać, zrobiłem swoje. Edek spojrzał na 
mnie 
z boku. Pierwszy raz ukradkiem, potem dłużej. Potem zaczął się śmiać. Z początku 
cicho, 
intymnie, lecz ten śmiech blokował mu oddech, rozsadzał piersi. W końcu śmiał 
się tak, jakby 
się krztusił. Chusteczką wytarł usta.
- Ależ z ciebie okaz! - wyrzucił ochryple. Jeszcze kipiało mu w gardle, ale 
targał gło-
wą, chcąc się uwolnić od tego ataku wesołości.
- Masz poczucie humoru - powiedziałem nie wiedząc, kim jest w tej chwili.
- To mnie ratuje, gdy zaczynam rozumieć więcej niż trzeba.
- Co?
- Oj, Mirek, Mirek, to jest cholerna robota. Nie radzę. Zęby sobie połamiesz na 
tych 
charakterkach.
- Nie rozumiem.
- Nic nie szkodzi. Oświecać nie będę. Oświecą cię tamci, którzy przyjdą do nas 
na tę 
inspekcję. Im też nie zazdroszczę. A może ty we własnej osobie porządkami się 
zajmiesz?
- Co za bzdury.
- No tak, wiedziałem, że odczekasz. Ty masz czas, ty się nigdy nie śpieszysz. 
Parę lat 
minęło, zanim się zgłosiłeś po moją duszę. To jest bardzo śmieszne.
- Nie przypisuj mi demonicznych skłonności.
- No, no, nie bądź taki skromny.
- Oczerniasz innych, aby się wydać bielszy?
- Nie, skąd. Wcale nie jestem sprawiedliwy, a nawet lubię trochę pogrzeszyć. Jak 
my-
ślisz, po co ja tam jadę?
- Pokazać nowy wóz? - chętnie podchwyciłem obrót rozmowy. Nie podobała mi się ta 
jego bystrość. Przyjdzie jego czas, aby się dowiedział. I nie było się z czego 
śmiać, Edku, nie 
było. Ty głupi cyniku, dbający o swój młody wygląd i nazwisko w tym twoim 
świecie sezo-
nowych wartości. Obiecujesz mi milczenie tylko dlatego, że wiesz, iż do budowy 
twojej po-
zycji przyłożyłem rękę. Bo dla kogoś, tam, każde twoje słowo będzie jakiś echem 
moich 
słów. Wiesz, że za moją pomoc ty teraz robisz mi łaskę. Bo twoje milczenie 
będzie dla mnie 
ochroną, ponieważ sądzi się według przyjaciół. Ty wiesz, że teraz ja ciebie 
potrzebuję. I to 
łączy nas ze sobą, z tego idzie twój śmiech. W tej rundzie punkty są dla ciebie. 
Znamy się, 
stary koniu w jedwabnej uprzęży. Poszedłeś w swoją stronę, ale ciągle jeszcze 
potrafisz we 
mnie czytać. Ty wiesz, że nie lubię się przyznawać do pomyłki. A tak jest 
właśnie, że twoje 
sądy, twoje nieodpowiedzialne opinie stałyby się publicznie moją pomyłką, 
ponieważ to ja 
wysłałem ciebie do redakcji, aby już nie patrzeć na ciebie. Uleganie słabości 
czy choćby wy-
godzie zawsze kryje w sobie niebezpieczeństwo. Bo czy mogłem przewidzieć wówczas 
układ 
obecnych faktów i naszą dzisiejszą rozmowę? Ja już Edka nie zawrócę. Chcę go 
jedynie za-
trzymać. Ale on widzi tylko moją sytuację, doszukuje się moich intencji. I 
wspaniałomyślnie 
robi mi prezent z tego, że milcząc uratuje siebie. Tak oto dbam o jego całość. 
Bo odtąd ja je-
stem dłużnikiem. Ale czego zechce ode mnie potem w zamian za tę rozmowę? On chce 
żyć, 
jego spala apetyt. Czy zechce, abym mu przynosił pod nos smaczne kęsy różnych 
satysfakcji? 
Przecież wie, że siedzę obok niego i wałkuję gorzkie myśli upokorzenia. Ma 
spokojną twarz 
z zaczepną brodą. Już się nie dziwi i czuje się na tyle mocny, aby okazywać mi 
życzliwość. 
Więcej: chce mnie wciągnąć jak uczniaka w zawsze dwuznaczną męską konspirację. 
Mruży 
oczy, jakby słońce uderzyło go w źrenice, ale pełne usta uśmiechają się 
przyjacielsko.
- Wóz, tak po drodze, niech zobaczą. Ale z tym to bym się specjalnie nie 
fatygował. 
Do kobiety jadę. Stąd, wybacz, ten mój brak entuzjazmu, kiedy wyraziłeś życzenie 
wspólnego 
wyskoku.
Tego tylko brakowało, być niewygodnym świadkiem jego spraw łóżkowych! Przejeż-
dżaliśmy właśnie przez Konstancin, w zieleni bielały odrapane wille, przy drodze 
na przy-
stanku stała grupka ludzi. Położyłem mu rękę na kolanie.
- Wiesz co, wysadź mnie tutaj. Nie wiedziałem. Po co tam mają się dziwić. Połażę 
so-
bie trochę i wrócę autobusem.
Jego stopy nie zmieniły pozycji, nie zwalniał.
- Kto się zdziwi? Ona? Tam, mój drogi, niełatwo kogoś zaskoczyć. Przywiozłem 
kumpla, i to wszystko. Przyjeżdżam do niej nic pierwszy raz. Może nawet się z 
nią ożenię, 
kiedy dogada się z mężem o mieszkanie. On jest architektem, taki międzynarodowy 
laureat, 
wiesz, ale tu w kraju nie ma się dokąd wynieść. Więc dojeżdżam.
- Zdaje się, że wtedy u mnie mówiłeś o żonie w ciąży.
Skinął głową, potwierdzał moją pamięć.
- Urodziła szczęśliwie. Ale już nie jest żoną, to znaczy moją. Stanęło nam na 
drodze 
jej wielkie i niespodziewane uczucie do właściciela warsztatu usługowego. Niby 
rzemieślnik, 
ale ze starym nazwiskiem. Nawet do łatania opon nie zdejmuje sygnetu. To ją 
pewnie tak po-
ruszyło, ta jego filozofia spracowanych rąk i niezłomności ducha. Cóż, kobiety 
lubią roman-
tycznych bohaterów. Więc poszła do niego, zresztą świetnie się im powodzi. On 
trwa 
w opozycji, a ona mnie na odchodnym nazwała zaprzedanym pacykarzem.
Wjeżdżaliśmy w boczną drogę jak w pierze. Wóz miękko resorował w kurzu, okna za-
słoniła żółta chmura, niby gradowa. Ale to był grad kamieni o podwozie i gdy 
pojaśniało, 
skakaliśmy na sprężynach jak ulęgałki.
- Już niedaleko, to objazd. Od wiosny tak się huśtamy, serce boli z powodu 
resorów.
Złapałem oddech, kiedy zadudniliśmy na kostce. Drzewa były gęste, stały jak 
parasole 
nad drogą. Słyszałem pacnięcia gałęzi o dach karoserii. Nie zmieniając szyku 
wprowadziły 
nas w aleję, lekko w górę, ku piętrowej żółtej budowli o koliście zakończonych 
wysokich 
oknach. Budynek stał w słońcu, odbijał światło, trawnik w betonowym obramowaniu 
podjaz-
du był podobny do stawu, pomyślałem, że przyszła oto pełnia lata, czego dotąd 
nie zauważy-
łem.
Nikt nie wyszedł nam na spotkanie, ale pod drzewami z boku stało gęsiego parę 
aut. 
Wysiadłem, smakowałem powietrze. Było ciężkie, trochę chyba wilgotne, pachniało 
zielenią 
i ciepłem, innym ciepłem, bez drobin kurzu. Edek też wysiadł, przez chwilę 
oglądał tył wozu, 
potem wyprostował w górę ramiona, wciągnął brzuch, powiedział:
- Pójdziemy do parku. Słyszysz?
Cisza pełna ptaków nie była szczelna, przez otwór ścieżki dochodziły jakieś 
głosy. 
Był to krzyk ludzi, którzy uciekli na wolność, a każdy chce znaleźć w uwadze 
bliźnich pierw-
sze miejsce. Myślałem, że skaczą sobie do oczu, i uderzył mnie ten żywy obraz, 
ich nieru-
chomość rzędem na leżakach. Wszyscy jednakowo odchyleni ku słońcu, czarne koła 
okula-
rów ledwie się odwróciły, kiedyśmy szli przez trawnik miejskim, nieporadnym 
krokiem, od-
wykłym od nagiej ziemi.
Nie byli to ludzie nas ciekawi, przynajmniej w słowach. Ktoś machnął ręką 
Edkowi, 
jakaś rozłożysta dama wskazała mi wolny leżak przy sobie i od razu zadarła 
brodę, jakby 
słońce miało się wlać w nią przez usta. Edek poszedł w inną stronę, nad leżakiem 
brzęczały 
muchy i zdania przetykane okrzykami lub pauzą śmiechu. Miałem półsztywny 
kołnierzyk, 
krawat na grdyce, sukno marynarki na ramionach - i jak mogłem być taki jak oni, 
chłodni, 
przewiewni, swobodni? Gołe nogi kobiet, włosy na męskich torsach, leniwe ręce 
rzucone na 
oparcie, a przede wszystkim ten ich pewien styl, jakby wcale nie myśleli o swoim 
świetnym 
wyglądzie na tle zielonego gazonu i starych pni. Okulary czasem przesuwały się 
po mnie, ale 
nie wiedziałem, czy naprawdę mogłem ich interesować. Piekły mnie stopy w 
świńskich pół-
butach. Oni nosili sandały, plecione płótno, pasma skóry, wymyślną wentylację, a 
kobietom 
na czubkach palców chwiały się jakieś złote drobiazgi. Powinienem był uciec tam, 
w Konstancinie, uciec do Warszawy i normalnych ludzi.
Edek defilował właśnie w stronę domu, przed leżakami, kurtkę zamszową zarzucił 
na 
ramiona, podrywał z fantazją głowę, ale wyglądał jak niedźwiedź przy wysokiej i 
chudej oso-
bie tylko w kostiumie kąpielowym. Takim kobietom się zdaje, że są tylko smukłe, 
zresztą 
chód miała taki, jakby chętnie pozwalała się oglądać. Miała urodę młodej 
czarownicy: spicza-
sty nos, spiczastą brodę, piersi, spiczaste kolana i pięty, nawet końce włosów 
zadarte w dwie 
strony, od policzków.
- To właśnie jest, moja droga, towarzysz Sereda, którego wyciągnąłem ze spraw 
fun-
damentalnych na łono przyrody - powiedział Edek i kiedy się podniosłem z 
leżakowego wor-
ka, poczułem w ręce komplet kości kobiecej dłoni.
Mizdrzyła się do nas, zamykała okrągłe, sowie oczy, stawała na jednej nodze, 
zwiera-
jąc uda. Najgorsze było to, że tak zachowywać się powinna osoba pulchna i 
apetyczna, która 
ma własne piersi i prawdziwe biodra, a nie dwie ostre krawędzie, sterczące do 
przodu. Szcze-
biotała życzliwie, mówiła, że o mnie słyszała od Edka i że to bardzo ładnie z 
mojej strony. 
Widocznie byłem dziś dla niej okazją - mogła się spotkać ze swoim mężczyzną. 
Edek mnie 
zachwalał, ona wtórowała i słyszałem, jak rzedły głosy, aby wybić ich słowa. 
Stałem się oto 
osobą określoną, być może godną namysłu przez swoją odrębność.
Para zaś, zawiadomiwszy o mnie obecnych, poszła w swoją stronę, bo przecież na-
prawdę to się im śpieszyło do czterech ścian. Wpadłem z powrotem w leżak, byłem 
uwięzio-
ny w tym Jodłowie, tak oto Edek znów zdobywał punkty. Jedynie ta rozłożysta obok 
mnie nie 
przestawała mówić. Nie do mnie, lecz w drugą stronę. Może nie potrafiła milczeć, 
a może 
chciała zapełnić pustkę wokół mnie, owo oddalenie, do którego wyrzuciły mnie 
słowa Edka 
i jego damy. Była najbliżej, więc jej reakcję miałem niejako przed oczami. W 
każdym razie 
jej krótkie nóżki chwiały się rytmicznie nad ziemią. Po tej chwili, w której 
padły między 
obecnych, niby jastrząb, moje personalia - szybkość jej słów jeszcze się 
zwiększyła.
- I niech mi pan tego nie wmawia. Pan myśli, że ja się wydałam z miłości? Tyle 
że nie 
był szpetny. Ale wcale w jego objęciach siebie nie widziałam. Zobaczyłam po 
ślubie i miałam 
z nim troje dzieci. Matka mi mówiła, że najlepsza miłość przychodzi z latami i z 
rozumem. 
I miała rację. Nigdy żaden mężczyzna, poza mężem, do głowy mi nie uderzył. A pan 
mi mó-
wi, że człowiek często choruje na miłość! Zawracanie głowy.
Taka jest ludzka natura - rzekł młodzieniec w koszulce polo i przylepionych do 
bioder 
dżinsach.
- Natura, natura, natura ciągnie wilka do lasu. Ale my nie jesteśmy zwierzętami. 
Pan 
ma naturę, ja mam naturę i niewielka między nimi różnica. Tylko że ja miałam 
zawsze poczu-
cie, co można, a co nie. Umiałam sobie powiedzieć...
- Współczuję, jaki smutek!
- A wy dzisiaj chwytacie do kolekcji każdą ciekawość, która nic z miłością nie 
ma 
wspólnego. Ja kochałam mego męża, dziś to mogę powiedzieć. Ale to była inna 
miłość, prze-
cież widzę, jak wy żyjecie. Bo mnie dali kiedyś wiarę w zasady. I grzechu się 
bałam! A co wy 
macie? Czego się boicie? Pan myśli, że od tego człowiek jest silniejszy? 
Szczególnie kiedy 
młody i może ze sobą robić, co chce?
- A czy pani wie, że ponad osiemdziesiąt procent kobiet to są kobiety oziębłe?
- Co to ma do rzeczy? Ja się na tym nie znam.
- Naturalnie, pani Klaro. Pani się na tym nie zna. I podejrzewam, że całe życie 
była 
pani taką impotentką, więc bez pokus. Ja bym się tym nie chwalił.
- Co pan, co pan! - fiknęła nogami rozłożysta. I do mnie, patrząc znad 
słonecznych 
okularów: - Proszę, pan podobno z tych, co teraz wymyślają nową moralność. A 
widzi pan, 
jakich młodzież słów używa? Troje dzieci urodziłam i impotentką! Poważnie o 
życiu poroz-
mawiać nie można.
- Mogła sobie pani rodzić, to całkiem inna sprawa. - Młodzieniec wstał, a 
spodnie 
trzymały mu się wyraźnie niżej pępka. - Niech się pani własnych dzieci zapyta. 
One już pew-
nie o tym życiu więcej wiedzą niż pani. A gdyby pani kiedyś na mnie trafiła, to 
praktycznie 
wykazałbym różnicę. Teraz niech pani żałuje. Idę, bo się można roztopić.
Nie odpowiedziałem na jej zaczepkę. Było w tym coś fałszywego. I ten temat, i 
ten 
zestaw: stara kobieta i młody byczek, który mnie, wyraźnie mnie chciał 
sprowokować szcze-
rością i tym, że nic sobie ze słuchających nie robi. Milczałem, nie znałem ich 
świata, ich 
konwencji.
Zresztą rozłożysta niczego się po mnie nie spodziewała. Siedziałem w tym leżaku, 
pod 
łopatkami łaskotał mnie pot i jeszcze musiałem uważać, aby mieć minę człowieka, 
który na-
pawa się wypoczynkiem. Chociaż moja sąsiadka nie była z rodzaju kobiet, dla 
których męż-
czyzna zdobywa się na wysiłek udawania czegokolwiek. Lecz w tych ludziach tutaj 
była jakaś 
obojętność i bezceremonialność jednocześnie, widocznie nic sobie z innych odmian 
ludzkich, 
poza swoją - sprowadzoną do bliskich zawodów i wspólnej mentalności - nie 
robili. Nie wie-
działem jeszcze, w jakim stopniu się zgrywali. Więc i ja nie chciałem zbyt 
widocznie ich 
podglądać. I tak na pewno mieli przerost poczucia własnej atrakcyjności. Więc 
nie będę pa-
trzył na nich z rozdziawioną gębą, dlatego że nie należę do ich sprzysiężenia. 
Zamknąłem 
oczy, lekki wiatr zleciał z wysokich gałęzi i chłodził mi górną wargę i czoło. 
Nie ruszę się, 
powiedziałem sobie. Edek skończy amory, to coś ze mną zrobi, jak już wziął sobie 
na głowę 
moje towarzystwo. A ta intelektualistka obok ma przecież wygląd i sposób bycia 
przekupki, 
nie ma co się przejmować.
Sąsiadkę jednak męczyło własne milczenie. Na inni” nie liczyła, ale sapnęła raz 
i drugi, poprawiła się w leżaku, w którym tkwiła jak miękkie, wyrośnięte ciasto, 
przelewające 
się poza kraj płótna. Znów bawiła się monologiem:
- Taki jeden z drugim to impertynent, nowator, ale z nimi tak właśnie trzeba. 
Trzeba 
ich uczyć, szczeniaków. Mnie nie wezmą na nowe mody, a ja, kiedy się da, to ich 
za kark 
i głowę w to, co narobili. Nie lubią tego, nie lubią, uciekają, obrażają 
człowieka, ale jak coś 
im nie wyjdzie, to do mnie przychodzą i pytają, dlaczego cień im nie wyszedł, 
jakby atra-
mentem chlapnęli. Wtedy to droga pani Klara jest potrzebna, żeby filtry zaczęli 
odróżniać.
- Filtry? - zapytałem, bo z Edkiem długo to trwało i może warto było znaleźć 
jakieś 
między nimi oparcie. Z tą rozłożystą pójdzie mi łatwiej. Może dlatego, że była 
też z boku i, 
zaczynałem to rozumieć, napiętnowana śmiesznością. - Pani pozwoli, Sereda 
jestem.
- A ja jestem fotoreporterką. Dziwi się pan? Każdy się dziwi, póki nie zobaczy 
mojej 
roboty. Trzydzieści lat stażu, ale na szczęście i trochę iskry bożej. Pracuję 
głównie dla prasy 
katolickiej, więc pan może o mnie nie słyszał. Taki ze mnie fotoreporter 
sakralny, można po-
wiedzieć. Specjalność to procesje i odpusty. Nie będę kryła, że jak się czuje 
swój fach, to nie 
ma porównania z waszymi obchodami albo jakimś otwarciem. Chociaż czasem, jak mam 
ochotę, to rzucam moich kanoników i robię fotoreportaż w innym stylu. Na 
przykład z tych 
uroczystości na polach Grunwaldu. Wzięło mnie to i zrobiłam. Wszedł we mnie duch 
Sien-
kiewicza, potraktowałam to monumentalnie tam jest przestrzeń, oddech, pokusa 
przeniesienia 
do obecnych znaczeń. Te zdjęcia były w „Tygodniu” - powiedziała. Potem, nie 
patrząc na 
mnie, dodała jako wniosek naturalny: - Tam pracuje żona pana przyjaciela, 
prawda? Prosiła 
mnie prywatnie o parę odbitek, tak się jej podobały.
- A skąd pani wie? - zapytałem w popłochu.
- Że się jej podobały? Proszę pana, ja robię naprawdę dobre zdjęcia - 
oświadczyła.
- Nie... to znaczy na pewno, cieszę się z poznania i gratuluję sukcesów. Ale 
skąd pani 
wie, że ich znam, że Jaczycki i jego żona...
- Widziałam go z panem na manifestacji pierwszomajowej. Stałam sobie koło pani 
Doroty i pstrykałam, ot tak, byle pstrykać. Bo jednak taki pochód to nie to co 
procesja! Jakie 
tam stopniowanie efektów, kolory, faktura, gra świateł - non plus ultra, mówię 
panu.
- Oni mają dłuższą praktykę niż my - broniłem się niepewnie. - Więc zna pani 
Dorotę 
Jaczycką.
- No, przelotnie, przelotnie... - mówiła coś dalej, ale nie wiedziałem co, 
zresztą nie 
byłem jej potrzebny. Leżaki były już częściowo puste, ludzie szli do budynku 
mówiąc 
o obiedzie, nade mną było zielone niebo splecionych gałęzi, niebieskie łaty - i 
poczułem 
w nagłym skurczu brak Doroty. Brak dotkliwy, fizyczny, który ściągnął mi w węzeł 
wnętrz-
ności. Tęskniłem za Dorotą właśnie w ten sposób: jakbym miał nerwicę, która 
zaczynała się 
w żołądku. Czułem swoją samotność i stratę każdej godziny, kiedy jej nie widzę. 
Działa mi 
się krzywda, bo nie mogliśmy być tutaj, przy sobie; dla kogo są takie niedziele, 
jeśli nie dla 
ludzi spragnionych siebie? Po co taka niedziela ludziom, którzy nie wiedzą, że 
żyją, bo żyją 
martwo?
Myślałem o Dorocie, pamiętałem z niej wiele rzeczy, cały kalejdoskop drobiazgów, 
których nie widzimy u nikogo poza tą jedną osobą, tą właśnie, która jest stacją 
odbiorczą na-
szego wołania. Przeglądałem to wszystko, porządkowałem, robiłem korekty, czasem 
się wa-
hałem, czy mam prawo brać to dla siebie, tłumaczyć również niewiadome na własną 
korzyść. 
Miałem teraz czas, spokój i z myślami o Dorocie spłynął na mnie cień drzew. Już 
nie musia-
łem udawać, że nikt mnie nie obchodzi poza nią. Była kotwicą mojej pewności, że 
jest waż-
niejsza, a tamci nie są warci ani chwili mojej tremy, czy się im podobam, ja, 
partyjny urzęd-
nik za chudą pensję. Pełny byłem Doroty, myśli o niej ubierałem w słowa, jak 
tamci na proce-
sjach śpiewałem bezgłośnie na jej cześć, w każdym razie prosiłem o miłość i 
zrozumienie, 
o to, bym mógł być przy niej w tym cieniu, w tym powietrzu, które odbierało 
spokój, w jakieś 
tutejsze wieczory i noce, do sytości, do powrotu, bo jednak nie chcę przez nią 
cierpieć, bo 
boję się cierpienia, bo przecież nie znaczy dla mnie aż tyle. Upał cofał się 
metr za metrem, 
było mi chłodniej, mogłem oddychać głębiej i zrozumiałem, że zakochałem się w 
niej - bez 
nie j. Więc szukałem ratunku, przyzywałem na pamięć wszystko, czego w niej nie 
lubiłem, 
pamiętałem, że była brzydka, chytra i ulegała zbyt łatwo, a wybór takiego męża i 
o niej prze-
cież źle świadczył, był na niej plamą. Wszystko to wiedziałem - i kochałem ją. 
Byłem czło-
wiekiem, żyłem, paliła mnie ta rana - i już wówczas gdzieś najgłębiej 
oczekiwałem chwili, 
kiedy to się skończy, kiedy poczuję ulgę. Wiedziałem, że boję się tej miłości. I 
byłem szczę-
śliwy, że się męczę. Chciałem przewidzieć, dokąd nas to zaprowadzi, i ślepłem 
patrząc 
w przyszłość. Czy tak być musiało, czy tak być musi, że tę wysokość osiągam sam, 
bez niej, 
w jakiejś chwili wywołanej przez starą dziwaczkę, koło której usiadłem 
przypadkowo 
w czasie tej przypadkowej wizyty?
Rozległ się głos, metaliczny dźwięk uderzeń, i ze ścieżki wypadł Edek. Z krzywym 
uśmiechem i szybkimi słowami porwał mnie, ciągnął ze sobą na obiad. Jakby mi 
kazał skakać 
w zimną kąpiel. Jeszcze nie oprzytomniałem, nie czułem głodu, ale ambicja 
poniosła Edka 
i zaczął mi wmawiać, że ani on, ani jego „pani” nie przyjmą moich fochów do 
wiadomości. 
Stopniowo go odnalazłem i pomyślałem, że Poleski nie robi tego z czystej 
życzliwości. Po-
nieważ chciałem wiedzieć, co potrafi wymyślić, kiedy ma mnie w ręku - poszedłem 
z nim 
przez rozgrzany do białości podjazd, przez ciemną sień, jakiś salon prawie bez 
mebli. Weszli-
śmy do jadalni, która wyglądała jak stołówka z pretensjonalnymi meblami lub 
restauracja 
o zdekompletowanych nakryciach. Po bielonym, więc jeszcze wyższym salonie, tu 
było nisko 
i mroczno. Słońce przedzierało się tu plamiste, łowiło skrawek obrusa, szkło 
karafki, paznok-
cie kobiet, czyjś biały kołnierz, przecięty krótkim błyskiem widelca. Stół był 
duży, pod niską 
lampą, Edek prowadził mnie od ręki do ręki, oślepiony półmrokiem nie widziałem 
twarzy 
ludzi, których odtąd miałem znać. Potem usiadłem i patrzyłem w talerz, patrzyłem 
tak dość 
długo, nic będąc pewny swej twarzy. Nauczyłem się tego, że trzeba się skupić, 
zapanować 
nad sobą, kiedy się nie wie, kim są rozmówcy. Dałem im czas, aby mnie sobie 
oglądnęli do-
kładnie, słyszałem tę mieliznę w rozmowie, która nastąpiła po moim przyjściu. 
Wiedziałem, 
patrząc w nakrycie, że obserwują mnie, że jestem niepotrzebny, inny i pewnie 
trochę komicz-
ny z tą - dla nich - nadętą miną, w tym pogrzebowym ubraniu. Nie skracałem 
milczenia. Nie 
ja w nich, lecz oni we mnie dopatrywać się będą ukrytych znaczeń. W mojej 
profesji zbytnia 
pochopność, aby nadążyć za cudzą atmosferą, w której się człowiek znalazł i 
której składu 
chemicznego nie zna, poczytywana jest zwykle za uległość i brak własnych 
pryncypiów. Ja 
byłem jeden, ich było ponad pół tuzina. Obcy pojedynczy człowiek może nic nie 
mówić, jemu 
to przychodzi łatwiej niż tej reszcie, która lata ze sobą przegadała. W ich 
milczeniu, chrząk-
nięciach wyczuwałem, że jestem obcy, tak, ale że nie jestem kimś zwyczajnym. 
W przeciwnym bowiem razie ci obyci i pewni siebie ludzie dawno by przeszli do 
porządku 
dziennego nad moją osobą. Przywlokłem tu jednak ze sobą ich pojęcia o takich jak 
ja, o tym, 
co stało za mną, dla nich byłem bankiem, mecenasem, sędzią, opiekunem, 
kontrahentem, tym 
wszystkim jednocześnie. Byłem dla nich władzą. Czy więc to ja musiałem się 
śpieszyć, aby 
przejść ową granicę milczenia, którą wyznacza nieprzychylność?
Oczywiście, kobiety okazały się bardziej odważne. One każdą nową znajomość spro-
wadzają do skrzyżowania dwu płci - to im dodaje szczerości i odbiera zdolność do 
fatygują-
cych analiz sytuacji. Przez to są swobodniejsze, łatwiej likwidują dystanse. U 
nich nietakt jest 
często wdziękiem. U mężczyzny zaś błędem, nieraz kosztownym. Kobiety pewnie 
dlatego 
mniej sobie zawracają głowę dobrym wychowaniem i są łatwiejsze w towarzyskim 
obejściu. 
One to wyszły mi na spotkanie, dystansując ostrożnie namysły pozostałych.
Były gładkie, opalone, ich skóra połyskiwała w wibrujących ułamkach słońca. 
Chętnie 
pokazywały głębokie dekolty, piersi jak ciemne renety w opakowaniu pstrych 
sukienek. Szu-
kałem w nich jakiegoś wspólnego mianownika, tego, co je łączyło poza ambicjami 
mężów, 
samochodem, snem do syta, który napina twarz, broni przed żrącym działaniem 
zmęczenia. 
Kobiety przy moim stole były inne od tamtej fotoreporterki, która siedziała w 
kącie, przy 
małym stole, z parą pochylonych, łapczywie wrzucających w siebie jedzenie, 
staruszków.
- Czy pan należy do takich milczących? - pierwsza okazała gotowość młoda 
kobieta, 
oddając nie tknięty talerz zupy.
- Nie myślałem o tym, ale to pewnie zależy - na nikogo nie spojrzałem poza nią, 
to nie 
miał być przytyk do ich rezerwy.
- No właśnie, już kiedyś spotkałam takiego, co tylko milczał i milczał. Też był 
mocno 
partyjny, jak pan. Wszyscy głowy sobie łamali, co też on może mieć na myśli. Aż 
kiedyś się 
okazało, że nic nadzwyczajnego - roześmiała się, miała dużo błyszczących zębów. 
- Po prostu 
musiał się tylko oswoić i okazało się potem, że to równy facet.
- Dzidziu, proszę cię! - Podniósł rękę do czoła malarz i profesor, o ile 
pamiętałem. - 
W ten sposób nasz gość wcale się między nami dobrze czuć nie będzie.
- Dlaczego, Dzidka ma rację. My jesteśmy takie towarzystwo, które najchętniej 
dusi 
się we własnym sosie. Ale dla postronnych to musi być ogród zoologiczny. - Ta 
miała oczy aż 
do skroni, w czarnych burtach pod przeraźliwie błękitnym niebem powiek. - Czy 
pan wie, co 
to za nuda, kiedy mój mąż chodzi w ciąży z pomysłem, a ja chodzę za nim z 
cardiolem? Tak 
coś czuję, że polityka to jednak weselsze zajęcie.
- Pleciesz, kochanie. Boże, ożeniłem się z zupełną idiotką!
- Wy, dziewczęta, lepiej nie zabierajcie głosu - westchnął łysawy facet jeszcze 
w słonecznych okularach. Czułem, że zerka na mnie niepewnie, ale nie widziałem 
jego oczu.
- A czy pan także nie myśli, że ktoś zajmuje się polityką, aby po prostu zabić 
czas? Że 
to taki sport, upust dla energii? - zapytałem naiwnie.
- No, jasno postawił pan sprawę - wtrącił się młodzieniec, któremu niewiadomym 
spo-
sobem trzymały się spodnie na biodrach. Klepał się po nich. - Oto przyczyna 
wielu nieporo-
zumień między wami a nami. Chociaż ja wcale nie żądam, aby mnie, na przykład, 
rozumiano. 
Bo albo ktoś czuje moją sztukę, albo wysiadka. Jego wysiadka, rozumie się.
Podano kawę, nie wszyscy ją pili, wołali o herbatę, oglądali ją pod światło. 
Kilku wo-
dą z karafki popijało jakieś pigułki, które przynieśli z sobą. Ja poprosiłem o 
dużą kawę. Już 
wiedziałem, że popis nie skończy się oświadczeniem tego gówniarza. Mogłem się 
nawet 
uśmiechnąć bez specjalnego wysiłku.
- A komu jest potrzebna pana sztuka, jeśli tylko pan ją rozumie?
Chuda przyjaciółka Edka czuła się widocznie za mnie współodpowiedzialna. Przyje-
chałem tu przecież, bo ona tu była. Pragnęła więc zaznaczyć, że atrakcję obiadu 
obecni jej 
zawdzięczają.
- Ach, proszę pana - rzekła do mnie. - Niech się pan nie da wciągnąć w ten 
temat. Oni 
przecież przez lata zbierają argumenty, a pan jest tu jak nowo narodzony. Nie 
warto. Edzio mi 
wytłumaczył, że są takie punkty widzenia, które się nie dają pogodzić ze sobą. I 
on ma rację. - 
Palcami o srebrnych szponach drapnęła rękę Poleskiego.
- W czym, bo nie zrozumiałem? - Szukali uników i to mnie irytowało. Jakbym nie 
do-
rastał do ich wtajemniczenia. Czy było ono tylko sieczką słów?
- Izabela ma zapewne na myśli, że potrafiłem pogodzić w moim zawodzie użytkowość 
i ambicje twórcze. To, drogi Mirosławie, nie takie łatwe.
- A czy taki podział nie jest trochę mechaniczny? Przepraszam, mówię jako laik, 
nie-
wyrobiony odbiorca. - Patrzyłem na swoje dłonie, których kształt zawsze sprawia 
mi przy-
jemność. - Według mnie jest to rozróżnienie sztuczne. I wam też chyba nie 
pomaga.
- A co nam pomaga, proszę pana? - rzekł ten, co błyskał czernią okularów. - Tego 
nikt 
nie wie. To jest sprawa instynktu, predyspozycji. Materia delikatna.
- Czy jednak panu nie zależy na społecznym echu swojej pracy? To chyba także, 
na-
wet w najczystszej sztuce, jest jakąś satysfakcją. - Czułem, że źle dobieram 
słowa, że są one 
zbyt jednoznaczne, więc i ja wydam się im prymitywny. Ale nie szukałem 
światłocieni 
i paradoksów. Mówiłem własnym językiem. Wiedziałem, że w papuzich 
sformułowaniach 
kryłaby się moja kapitulacja.
- Niech pan tylko do nich nie przemawia! - krzyknęła pani Dzidka i złożyła 
dłonie 
przed pulchnym dekoltem. - Oni tak się uzbroili, że wszelkie powodzenie uważają 
za obniże-
nie lotu. Ja mam męża realistę, to mogę mówić obiektywnie. Zresztą on jest 
pedagogiem 
i żyjemy głównie z poborów, jak urzędnicy. No co, dlaczego mi nie dajesz mówić? 
- Wygięła 
się w plecach, odsunęła od profesora. - Przecież ja wcale nie twierdzę, że 
wyschłeś w sensie 
inspiracji. Bo niektórzy nawet uważają, że mąż jest niezłym malarzem. I to nie 
przyjaciele, 
proszę pana, więc może to prawda. - Błysnęła zębami, ale nie patrzyła na męża, 
na jego prote-
sty. Odnosiłem wrażenie, że chętnie drażni obecnych i z tych zaczepek zbudowała 
sobie wła-
sny styl bycia. Dzięki niemu zapewne miała własną, podpisaną cegiełkę w tej 
kapliczce, gdzie 
wszystkim spieszno było wdrapać się na ołtarz.
- Nie rób własnemu mężowi reklamy - wtrąciła się osoba o długich oczach. - Każdy 
wie, że jesteście w lepszej sytuacji. Bo pan profesor trzyma się życia. Z natury 
maluje 
i jeszcze młodzież uczy, jak ilustrować pozytywne anegdotki.
- Upraszczasz, moje dziecko, to jest przecież sprawa talentu. - Człowiek w 
rogowych 
okularach podniósł brwi, podniósł także kąciki ust. Złośliwość tamtej uwagi 
szybko zaklaj-
strował następnym zdaniem: - Niewątpliwie realizm w malarstwie ma jeszcze jakąś 
rolę do 
odegrania. Oczywiście, realizm rozumiany współcześnie, jako stadium przejściowe 
ku for-
mom adekwatnym do wrażliwości współczesnego człowieka.
- Tak pan jest pewny, że nowoczesna wrażliwość zakłada astygmatyzm wzroku? - 
Profesor nosił wąską muszkę pod bardzo długą lisią twarzą o brwiach jak 
szczoteczki. Kiedy 
mówił, mrużył oczy podnosząc bardziej dolne niż opuszczając górne powieki. To 
wyglądało, 
jakby cały czas panował nad tym, aby uśmieszek nie zamienił się w otwarty 
śmiech. - Ten 
biedny realizm przetrwał już parę tysięcy lat i jakoś się uchował. Przypuszczam, 
że jeszcze 
niejedną nowoczesność wytrzyma.
- Przy poparciu partii i rządu, amen. - Młodzieniec w koszulce polo uniósł ręce 
do gó-
ry, skoczył zza stołu.
Obiad się skończył, panie wołały, że szkoda słońca, i pobiegły do pokojów. 
Wyniosły 
stamtąd nowe warstwy kremu na twarzach i ramionach oraz zamiast sukien krótkie 
wdzianka, 
kuso okrywające ich opaloną nagość.
Chuda Izabela upięła włosy w miotłę na szczycie głowy i była jeszcze bardziej 
podob-
na do czarownicy. Nie wiadomo dlaczego włożyła do opalania, poza szmatkami na 
piersiach 
i biodrach, długie dyndające kolczyki z metalu. Przez te wisiory jej nos i broda 
wyglądały 
jeszcze okazalej. Przystąpiła do nas, ale zwróciła się tylko do mnie opiekuńczo:
- Rozluźnienie, pełne rozluźnienie, polecam panu. Tych parę godzin będzie 
wówczas 
prawdziwym odpoczynkiem. Leży pan, zamyka oczy, pełny bezwład i nie myśleć o 
niczym. 
Wspaniała rzecz, zobaczy pan.
- I trudna - powiedziałem. - Nie znam się na tych sposobach wypoczynku. Niewiele 
mam okazji, aby nie myśleć o niczym.
- Bo pan strasznie serio wszystko traktuje - pogroziła mi srebrnym pazurem. - A 
tak 
nie można. Nawet przy parta pracy trzeba umieć się wyłączać. Higiena psychiczna, 
słyszał 
pan? A potem zawał albo naczynia wieńcowe, choroby ludzi na odpowiedzialnych 
stanowi-
skach. Zawsze to mówię Edziowi.
- No, mnie to nie grozi, ja się nie przejmuję. Leben undleben lassen. - Poleski 
już był 
przy nas. Zdaje się, że naprawdę miał obawy, aby Izabela nie zaczęła mnie 
kokietować. - 
A Mirosława i tak nie przekonasz, bo on nie potrafi nie myśleć. Taka już jego 
natura. Tempe-
rament polityczny, ale natura refleksyjna. To jeszcze nie jest najgorsze. Bo my 
się nie tego 
u was boimy.
- Czego mianowicie? - zapytałem, a Izabela zmarszczyła nos i poszła do parku na 
wy-
spę jaskrawego słońca między kopiastą zielenią. Edek odprowadził ją wzrokiem, a 
w oczach 
miał jej nie istniejącą urodę. Staliśmy we czwórkę, tylko ten w płytkich 
dżinsach, ziewając 
jak hipopotam, zniknął za jakimiś drzwiami.
- Boimy się poglądów nie przemyślanych.
- Ludzie u władzy także mają prawo do jakichś poglądów estetycznych - powiedział 
profesor. Mrużąc oczy patrzył nie na mnie, tylko na tego w okularach. - Cóż to, 
dyskrymina-
cja? Nie lubię takiej metody. Zbyt często jest nie skutkiem, lecz przyczyną.
- Ale wydaje mi się, że trzeba dobierać sformułowania.
Okularnik machnął ręką, energicznie gasząc zapałkę.
- Łatwo ogłasza pan werdykty o niekompetencji. Boję się, czy to nie jest dowodem 
braku wyobraźni. - To było słowo, które lubili. Niech mają.
- Kochany, żyjemy przecież z tego, że coś tam czasem potrafimy urodzić. - Edek 
po-
gładził mnie po ramieniu. Nie chodziło mu o to, aby mi cokolwiek wytłumaczyć. 
Jego po-
błażliwość była dla tamtych, oni mieli oglądać, jaki jestem łatwowierny i 
zielony. Przyznałem 
mu rację najbardziej powierzchowną i nie zatrzymałem się nad nią.
- Oczywiście, sztuka, jak miłość, jest chorobą wyobraźni. - Mówiłem wolno, aby 
zbyt 
widocznie nie szukać słów. - Ale nie o tamtą profesjonalną wyobraźnię mi chodzi. 
W życiu 
kraju i grup ludzkich potrzebna jest ta, która jest podstawą zdrowego rozsądku. 
Po prostu wy-
obraźnia, czyli zrozumienie innych ludzi. Ich motywów, ich racji. A nawet ich 
działania. Pan 
tu mówi, że nikt właściwie poza wami na sztuce się nie zna. Ale to przecież 
byłoby okropne. 
Okropne nie dla działaczy, ale właśnie dla was. Żyć w rezerwacie, na marginesie 
wszystkie-
go, hodując jedynie poczucie własnej wyjątkowości? Przecież sami siebie 
skazalibyście na 
wymarcie. Przecież nawet ta wasza wyobraźnia musi się czymś karmić. Mnie się 
zdaje, że 
nawet w najbardziej błyskotliwej wyobraźni twórczej są ułamki lustra, czasem 
krzywego 
zwierciadła, ale jednak są refleksy rzeczy dostrzeżonych. Bez tego byście 
zginęli.
- Dobrze, ale co z tym mają wspólnego wymagania, które nasz ustrój stawia 
artyście? 
Żyjemy w epoce specjalizacji. Niech każdy robi swoje - powiedział ten w 
okularach. Najwi-
doczniej wyprowadziłem go z równowagi. Łakomie wciągał dym z papierosa.
- Żyjemy także w epoce cholernie politycznej. I tak ona ludzi uformowała, że 
wszę-
dzie szukają znaczeń, choćby tych niewidocznych, a nawet nie istniejących. Zna 
pan teorię 
aluzji? Jest to sposób na wypełnienie pustki. Może niektórym ona odpowiada, bo w 
jej po-
dwójnym dnie zawsze się można czegoś dogrzebać. Ale ludzie, którzy pragną 
znaleźć 
w sztuce wychowawcę, nie posługują się dwuznacznikami. Mówią wprost o waszym 
znacze-
niu i waszym awansie.
- Brawo, Mirosławie! - klasnął w ręce Poleski. Ale zaglądał w oczy tamtym.
- Naszym awansie? Ale za jaką cenę! Czy pan nie rozumie, że my mamy pamięć? Że 
pamiętamy czas sztuki-agitki, sztuki-zdrajczyni własnej prawdy? A teraz wielu 
nie wie, co 
robić z tą niedobrą pamięcią. Wtedy słuchali z radością, a teraz mówią, że byli 
pod terrorem. 
Więc pytam pana, po co nam to potrzebne. Czy nie potrafimy zmądrzeć? A jak nie 
potrafimy, 
to przynajmniej bądźmy teraz ostrożniejsi.
- Wreszcie dochodzimy do czegoś - profesor wytarł twarz dłońmi.
- No, pan w tych układach ma specjalne miejsce - Edek spojrzał na niego bokiem.
- Nigdy się niczego nie wstydziłem, nawet po latach. Sknociłem to i owo, owszem, 
ale 
i tego nie żałuję. Przydało mi się. I to jest właśnie wasza słabość, że się 
boicie pomyłek. Na-
zywacie je wykrętnie eksperymentami. Tylko że z eksperymentów w głowach się 
przewraca, 
a pomyłki uczą pokory wobec własnych możliwości. To ważna różnica.
- Ale dlaczego podzieliliśmy wszyscy nasze życie na czas pomyłek i osiągnięć? 
Nie 
tylko wy, artyści, nie tylko. To przecież nie są okresy nieprzenikalne - 
powiedziałem szybko. 
- Nie wszystko trzeba i można wyrzucać, dlatego że ktoś, po latach, będzie miał 
inną rację. 
I wtedy były książki, była plastyka, były plakaty i były także decyzje 
polityczne, których teraz 
nie musimy się wstydzić. Dlaczego tak lubimy wyrzucać różne rzeczy na śmietnik? 
- pytałem 
obecnych, pytałem siebie, czując równocześnie, że wbrew sobie daję im jakieś 
argumenty.
- Więc bądźmy teraz ostrożniejsi, aby znów kiedyś się nie wiercić, żeśmy się 
dali 
prowadzić na pasku doraźnych małych celów. - Ten łysawy od razu wpadł mi w 
słowa.
- Widzisz, doświadczenie złych lat musi zostawić ślady - rzekł Poleski. Był 
arbitrem 
w tej rozmowie. Ale tylko pozornie. Bo w jego foremnej twarzy widziałem 
sztubackie zado-
wolenie, jak po wybiciu okna. - I myśmy się czegoś nauczyli. 
- Nie możecie jednak myśleć ciągle i wyłącznie o sobie. Ja jestem spoza was, z 
tych, 
którym nie dajecie prawa do osądu. Ale przecież pewne doświadczenia są wspólne 
dla obu 
stron.
- To frazes - okularnik zdusił papierosa.
- Niestety, może bym wolał, aby tak było - uderzył mnie w owo miejsce, które 
zawsze 
będzie we mnie trwałą blizną. - Może bym wolał się nie cofać, z niczego nie 
rezygnować. Ale 
to jest tylko mój punkt widzenia, już przekreślony przez praktykę.
- Więc przyznajesz się do porażki? - Edek był zaskoczony, ten obrót rozmowy nie 
le-
żał w jego planach, dawał mi atut szczerości.
- Po prostu przyznaję, że zmienił się, rozszerzył świat w oczach współczesnego 
czło-
wieka. I z tego zapewne płyną obecne skutki.
- Szybko chciałbyś zamknąć dyskusję. Zresztą nie tylko ty. Wtedy zawsze mamy 
wra-
żenie, że boicie się naszych argumentów, bo nie macie własnych.
- Może bym je znalazł, ale nie wygłaszam poglądów osobistych.
- Bardzo się pilnujesz, nawet przy niedzieli.
- Właśnie tutaj, między wami. Bo tylko czekacie, aby mnie złapać za słowo - 
spojrza-
łem na nich z uśmiechem, po tych paru godzinach już wiedziałem, że to była 
prawda. Patrzyli 
przecież na mnie przez odwrotną stronę lornetki, byłem dla nich odległym 
symbolem i chcieli 
tylko wiedzieć, jaki noszę na sobie znak. Dodatni czy ujemny. Musiałem o tym 
pamiętać.
- Może właśnie w tym poznaniu świata, za którym ledwie nadążamy, jest miejsce 
tak-
że na inne widzenie, inną interpretację, nie tylko mniej lub bardziej 
realistyczną. Może trady-
cyjne formy wyrazu okażą się bezsilne wobec odkrywanych wymiarów i nowych teorii 
względności dawnych pewników. I ludzie, którzy kształtują programy dla różnych 
dziedzin, 
muszą się z tym liczyć. Dlatego wycofali się z postulatów formalnych. Tylko że 
wyście tego 
nie zauważyli. Nie chcecie widzieć tej poprawki, bo wówczas wobec czego 
bylibyście 
w opozycji?
- Tylko ze skrzyżowania poglądów można wykrzesać jakąś iskrę, która i partii się 
przyda. Może nie doraźnie, może nie już dziś, ale jednak wypali nowy kawałek 
pierwotnego 
lasu.
- I oczywiście tę drugą stronę, to krzesiwo, wy, właśnie wy reprezentujecie w 
tym 
kraju. - Pokiwałem głową, nawet brwi nie uniosłem.
- Taka była zawsze rola ludzi sztuki. Nie lekceważcie tego. Może jesteśmy tym 
lu-
strem, które waszej wyobraźni też na coś się przyda. Dobrze jest, gdy można z 
kimś rozma-
wiać, choćby nie zawsze zgodnie i grzecznie. To wyostrza myślenie i 
samokontrolę. - Niektó-
rzy wciąż jeszcze pili kawę, czasem drugą filiżankę, piliśmy stojąc, bo nikt nie 
chciał dać do 
zrozumienia, że to coś więcej niż przygodna wymiana zdań między obiadem a 
plotkami 
w leżakowym kręgu. Spojrzałem na profesora, służył mi już w tym spotkaniu 
odpowiedzią. 
Ale i on siorbał kawę, twarz miał bez wyrazu, jakby zmalał. Poleski stał z boku, 
czułem jego 
źrenice utkwione w mojej twarzy, rejestrował we mnie solidarność ich wszystkich, 
pozwalał 
mówić tamtemu. Usłyszałem jak z taśmy naszą rozmowę, w której mówiłem innym niż 
oni 
językiem i milczałem zbyt często, abym się liczył jako rozmówca.
- Mówicie: dyskusja, skrzyżowanie poglądów, ale podziwiam tę waszą optykę. Co to 
za rozmowa, kiedy z góry wszystkie racje przypisujecie sobie? Nikt nie żyje w 
pustce. Ani 
wy, ani my. Jesteśmy sobie potrzebni. Wy ludziom, bo żadne nowoczesne 
społeczeństwo nie 
może negować działania sztuki, jej roli w budowie świadomości człowieka. Ale i 
my wam 
jesteśmy niezbędni, choćbyście tego nie uznawali. Tylko że między nami jest 
zasadnicza róż-
nica. Myśmy się we wzajemnych stosunkach okazali jednak bardziej elastyczni. 
Bardziej tole-
rancyjni niż wy.
Byłem zadowolony, że znalazłem to słowo. Podnieśli głowy jednocześnie, jak 
zadarte 
jednym sznurkiem w kulisach. To były jednak marionetki uwięzione przez wspólne 
reakcje.
- Tolerancyjni? Trudno to zauważyć.
- A jednak, a jednak. Przecież to myśmy machnęli ręką na sprawy waszego 
warsztatu. 
Szukajcie, budujcie, rozwalajcie odbudowane, wasza rzecz. Myśmy wzięli pod 
uwagę, że 
żadna estetyka nie może żyć pod kloszem ani w izolacji. My stawiamy jeden, i to 
dość ogól-
nikowy warunek: jesteśmy w końcu za coś odpowiedzialni i mamy prawo wymagać 
jakiegoś 
minimum lojalności. A tą lojalnością są treści, które nam pomagają. Przyjęliśmy, 
że w sztuce 
działa zasada otwartych drzwi. Otwartych także na ideologię, jeśli w tej grze 
obowiązywać 
ma przyzwoitość. Wiele się przemieszało, wiele wywróciło, może to dobrze, może 
to źle, 
nieważne, co o tym myślę. Ale w tym pomieszaniu pojęć nie można żyć za długo. 
Trzeba 
w końcu określić prawa i obowiązki obydwu stron.
- To jest właśnie owo narzucenie nam ograniczeń. Tyle że teraz nie robicie tego 
wprost - Edek, prawie to widziałem, obydwiema rękami usiłował cofnąć dźwignię 
rozmowy. 
Chciał, abym się bronił. Ale spóźnił się o parę minut w tym spotkaniu. Teraz i 
moje zasko-
czenie minęło. Pytałem:
- A wy za tę naszą zgodę na wasze formalne zabawy czym się rewanżujecie? Pretek-
stem, że macie ciężkie doświadczenia, jakby czas mógł się kiedykolwiek 
powtórzyć. 
I odwracacie się od świata żywych spraw, zapatrzeni w siebie. Nigdy przecież 
negacja nie 
była trwałym programem artystycznym - rzuciłem, przyznaję, na chybił trafił. Nie 
myślałem 
o niczym, o żadnym zjawisku konkretnie. Ale już przeczuwałem, że tu u nich górę 
w rozmowie wziąć może ten, który w odpowiedniej chwili posłuży się 
apodyktycznym, nie-
ważne, czy prawdziwym, twierdzeniem.
Po tych moich słowach zrobiło się swobodniej, albowiem postawiłem pierwszy krok 
na ścieżce rozważań oderwanych. W profesora jakby wróciło życie, wyskrobał nawet 
cukier 
z dna filiżanki:
- Właśnie, panie, tolerancja. Ja, malarz realista, nieraz po nocach o nią się 
modliłem. 
Bo wyście wymyślili socrealizm, a ja musiałem za głowę się łapać, żeby mnie nie 
zadziobano. 
Tolerancja? Bardzo trudne słowo w tym kraju. Panowie pomyśleli, co nam narobiły 
w historii 
prowincjonalne kompleksy? Ludzie bez zahamowań nie muszą się uczyć tolerancji. 
Oni ją 
mają we krwi. Niczemu się nie dziwią, bo wiele widzieli. A u nas panuje 
królestwo szablonu. 
Nawet kolejne mody są szablonami. I biada temu, kto woli po swojemu świat 
widzieć.
Zerwałem oto tę nić, co ich łączyła, to było widoczne. Widoczne w nagłym 
rozgada-
niu starego, w znudzonych minach tamtych. Pretekst kawy się skończył, na stoliku 
stały puste 
filiżanki. Wyszliśmy przed dom, w upał i słońce. Od leżaków podniosły się 
kobiece ręce, sły-
szałem okrzyki, że się chowamy po kątach.
Edek przestąpił z nogi na nogę, zezował w kierunku swojej chudej miłości, która, 
można po-
wiedzieć, nie leżała, lecz sterczała w leżaku. Okularnik oświadczył, że idzie do 
pokoju szki-
cować, póki świeci słońce. Jedynie profesor podszedł potulnie do swojej młodej 
żony. Rze-
kłem do Edka:
- Nie krępuj się mną. Przejdę się trochę po parku.
Było to parę ścieżek między drzewami, ograniczonych murem. Park wyglądał na 
większy i bardziej dziki, kiedy siedziałem przed obiadem i patrzyłem w zieleń. 
Rabatki 
kwiatów pstrzyły się w plamach światła i cienia, kamyki chrzęściły w takt moich 
kroków, 
szedłem przed siebie. Później znalazłem ławkę poza granicą nagrzanego powietrza 
i wyciągnąłem przed siebie nogi. Moje świńskie buty dawały mi znać, że nie stać 
mnie na 
chłodną cielęcą skórę, a na swobodne sandały też mnie nie stać, bo czułbym się w 
nich 
śmieszny. Myślałem o tym, ile istnieje przyczyn śmieszności człowieka i na czym 
ona polega. 
Czy zawsze jest tylko odchyleniem od jakichś kanonów przyjętych, choćby tylko 
przez grupę, 
za słuszne? Gdzie jest granica śmieszności, a gdzie określona postawa, tak 
różna, że ściera 
uśmieszki i zmusza do szacunku? Czy do obrony własnej potrzebna jest tylko 
zależność in-
nych od ciebie, bo jeśli dajesz im żyć, to muszą cię szanować? Wiele pytań 
trzeba było sobie 
zadać i może już wkrótce odpowiedzieć na niektóre, jeśli chce się zmienić 
kierunek. Wydało 
mi się, że idę przez labirynt, ale czy miałem ulec strachom? Wiedziałem od lat, 
jak ciężka 
może być w człowieku pretensja do siebie. I trudno ją ugłaskać, karmić ją 
kłamstwami 
o powodzeniu, jeśli drobne przyjemności są tylko ulgą w czasie oczekiwania. 
Byłem zarażo-
ny, ten bakcyl nie atakował przez wiele lat, ale przecież wiedziałem, że jest we 
mnie mimo 
kuracji, która dawała mi możliwość obecnego działania. Nie żałowałem, że się z 
nimi tutaj 
zetknąłem, to była potrzebna próba, może nawet próba generalna. Dowiodła mi ona, 
czym 
nad nimi góruję, ich lekceważenie i mój wizerunek w ich oczach nie miał 
znaczenia. Do czasu 
kiedy będą musieli spojrzeć na to inaczej.
Przymknąłem oczy i patrzyłem w przyszłość, już wiedziałem, jacy są. 
Niewątpliwie, 
mieli jakiś głos w tym kraju, gdzie różne snobizmy są właśnie obroną przed 
kompleksami, 
o których mówił profesor. Ale kogo obchodziły ich kawiarniane wzajemne adoracje, 
ich po-
działy, ich kolegia redakcyjne, ich zebrania, na których skakali sobie do oczu, 
jak koguty, 
o rzeczy wymyślone? Im się wydawało, że los, że przydatność kultury tkwi w 
artystycznej 
tkance, którą wyciskali z mózgów. Ja wiedziałem, że kultura jest polityką, jest 
jej odbiciem 
i że tak było zawsze. Może od początku wiedziałem, że właśnie tamta strona, 
ukołysana spo-
kojem, doświadczeniem i naszą uległością, musi stracić głowę. Choć było to 
pomieszanie 
dość przytomne, jeśli tak zręcznie wykorzystywali alibi poprzednich lat. Jak 
zdemaskować, że 
to alibi jest kartą nie z talii, że nim grać nie można? Mieli inny język, inny 
podział dnia, inny 
sposób kojarzenia, patrzyliśmy z dwóch różnych stron na to samo. Co więc należy 
podkreślić, 
co powinno zostać, a co trzeba im wyjaśnić, abyśmy używali zrozumiałych słów? To 
był 
moment najtrudniejszy, aby mimo wszystko nie stracić głosu. Przeciwnie, aby i 
oni nauczyli 
się słuchać nie swoich prawd. Ale te prawdy musiały być przedtem wyretuszowane, 
bez 
ostrych kantów na granicy świateł i cieni.
Tak przywiodłem do rozmowy ze sobą owe światłocienie, kiedy zaczęły się ruszać 
gałęzie krzaka i susem w ciężkich sznurowanych butach wyskoczyła zeń 
fotoreporterka sa-
kralna, pani Klara. Urzeczony patrzyłem na owe trzewiki, znów poczułem wzdęte, 
piekące 
własne stopy. Ona zaś zdziwiła się naiwnie i nieszczerze:
- Ach, jest pan tutaj! Właściwie tak sobie chodziłam tędy i owędy, bo tyję. W 
moim 
wieku, wie pan, wszystkie hormony kobiety pracują na tłuszcz. Więc przyjeżdżam 
tu na parę 
dni, żeby odpocząć, ale po obiedzie żadna drzemka, tylko marsz. Bo niech pan 
powie, co będę 
warta, jak tego cielska już nosić nie będę mogła?
- Nie wygląda pani na to - ja też kłamałem, bo pewnie we własnych oczach była 
jesz-
cze kobietą, ale to było płytkie kłamstwo, przymilnie patrzyła mi w oczy. Nie 
zająłem całej 
ławki, nie zapraszałem, żeby usiadła. Ale przecież nie przyszła tu po to, aby 
maszerować na-
około mnie. Czekała chwilę potulnie, rozkładała i składała ręce, że niby jest 
zupełnie swo-
bodna, a potem znienacka podbiegła do ławki i usiadła na brzeżku. I zrobiła 
głośny wydech, 
jak po wysiłku. Jej głos był suchy i drażniący.
- Jak pan myśli, dlaczego ja właściwie siedzę w Jodłowie?
- Wiem od pani, jakie zalety ma czynna forma odpoczynku.
- Ale tu przyszłam, bo chciałam pana znaleźć. - Siedziała tak płytko, że każdej 
chwili 
tym swoim ogromnym pośladkiem mogła pacnąć o murawę. - Wiem, że pan jest nie 
taki 
zwykły gość. Tutaj nic się ukryć nie da. Wszyscy mówią po kątach, że z pana 
partyjna szysz-
ka.
- Na takiej reklamie mi nie zależy - rzekłem skromnie.
- Pewnie, żadna przyjemność - kiwnęła zgodnie głową pani Klara, a ja pożałowałem 
tamtych słów. - Siedzę w Jodłowie i dosyć długi mam ten odpoczynek.
- Zdrowie? - zapytałem z pewnym przymusem, gdyż taka propozycja zwierzeń 
w stosunku do starych ludzi jest dość ryzykowna.
Uderzała swoim głosem wciąż w ten klawisz bez dźwięku:
- Nie, po prostu nie mam pracy. Coraz łatwiej mogą się obejść beze mnie. 
Zrobiłam 
parę zdjęć dla polskiego Kościoła katolickiego, poświęcali kaplicę, kupili, ale 
uprzedzają, że 
im zależy na fotografiach, które przyciągną ludzi do gabloty. Potem zaczęli mnie 
uczyć kon-
cepcji i ujęcia przedmiotu. Mnie, po trzydziestu pięciu latach...
- Nie trzeba słuchać.
- Ale ja z tego żyję. - I po chwili: - Niech pan mi pomoże, teraz partia ma 
pierwsze 
słowo. - Patrzyła na swoje męskie buciory. Zanim cokolwiek zrobię, cokolwiek 
przemyślę, 
będę obskoczony przez takich jak ta, która nie rozumie, że są od niej lepsi i im 
musi oddać 
pierwszeństwo.
- Nie mam żadnego wpływu na decyzję jakiegokolwiek Kościoła. Kościół w tym kraju 
to jest wielka i jak dotąd autonomiczna siła. Wielu z was, wierzących, 
energicznie podtrzy-
muje tę opinię. Więc cóż ja?
- A ja jestem stara i nie czekam na emeryturę, bo jej nie dostanę.
Nie mogłem nagle wstać i odejść, więc powiedziałem, że różni ludzie myślą, jak 
za-
łatwić emerytury dla takich jak ona. Ale że to nie jest sprawa szybka ani 
prosta. Mówiłem jak 
urzędnik dawnego magistratu, zresztą nie znałem dokładnie tej sprawy. Mówiłem 
ogólniki, 
doznając uczucia, że w jej biadoleniu, w jej poniżającym szukaniu pomocy była 
jakaś prawda 
pominięta przez tamtych i przeze mnie.
- Gdy odzywa się człowiek, nie wolno nam patrzeć w inną stronę - zacząłem z 
daleka. 
- Cóż mogę pani obiecać? Interesuję się trochę sprawami kultury. Ostatnio nawet 
coraz wy-
raźniej, widząc w tej dziedzinie określone możliwości działania.
Nie pominąłem okazji, aby jej udzielić paru rad, gdzie w obecnej sytuacji 
powinna 
szukać sojuszników. Słuchała nie mówiąc ani słowa, ja wiedziałem, że zaowocuje 
może co 
dziesiąte słowo, ale poniosła mnie chęć podsumowania, której na ogół nie 
potrafię się oprzeć.
Wracaliśmy o zmroku, był to czas najdłuższych dni, wieczór wiał chłodem przez 
okna 
samochodu, światło stało nad horyzontem jak zorza polarna. Rześki pęd oczyścił 
mnie 
z upału, oddychałem łatwo i głęboko. Nie żałowałem tej wyprawy, przy pożegnaniu 
wyraźnie 
określiły się role. Nawet ten w opuszczonych spodniach powiedział mi, że dobrze 
było sobie 
pogadać i że trzeba częściej. Kiwałem im głową z auta, na zadatek przyszłej 
zażyłości. 
Chciałem przyjąć ich znaki umowne, przez ostatnią godzinę unikałem wszelkich 
aluzji do 
spraw kontrowersyjnych. Odkąd tamta stara kobieta uświadomiła mi pewne sprawy, 
poczu-
łem się jakby swobodniej. Uważałem na słowa, które przeze mnie wypowiedziane, 
mogłyby 
stać się ich obroną. O rozmowie z fotografką nie wspomniałem. Byłem pewien, że 
sama im 
powie, że przedstawi nasze spotkanie najlepiej dla siebie, więc i moją osobę 
podkoloryzuje.
Zacząłem świstać przez zęby, tak sobie, bez melodii, a Edek milczał. Trochę 
światła 
ocierało się o przednią szybę, widziałem jego profil, jego nagle wąskie, prawie 
zapadnięte 
usta nad czubem brody.
- Skwaśniałeś - powiedziałem. Chciało mi się mówić. - Pewnie, żadna przyjemność 
wracać.
A on, jeszcze po milczeniu, prawie nie poruszając wargami:
- Narozrabiałeś.
Zdziwiłem się prawie szczerze:
- Ja? Przecież to oni wzięli mnie w obroty. Miałem słuchać? Milczeć?
‘- Włazisz w trudne sprawy. Nic nie wiesz, a włazisz.
- To nie takie trudne, nauczę się. Już złapałem niejedno.
Poleski podniósł głowę, patrzył teraz na mętny zarys szosy.
- Przyjechał, pogadał, i już wie, czy tak? Myślałem, że jesteś ostrożniejszy. 
Tak to 
u was wygląda, bo się wam zdaje, że od razu wszystko wiecie.
- O co ci chodzi? - popatrzyłem na niego otwarcie. - Chcesz awantury?
- Między nami? - i on zwrócił do mnie głowę. - Nie opłaci się tobie bardziej niż 
mnie. 
Ja jestem blisko nich.
- Jakiej roli chcesz dla siebie? - zapytałem, choć zapewne trzeba było zacząć 
inaczej, 
podać to zdanie w łagodniejszym sosie.
- Przecież jużeśmy się dogadali. Zaznałem twoich dobrodziejstw, zgoda. Więc ty 
w zamian o coś mnie tam prosiłeś. Gra jest jasna, powiedziałem, że ci ułatwię, 
wezmę na po-
hamowanie. Może nawet stanę po twojej stronie. - Edek mówił wolniej, chciał 
wyrzucić to, co 
w nim teraz siedziało, i uciec ode mnie. Żeby mieć ostatnie słowo. - Stanę przy 
tobie, choć nie 
wiesz nawet, jak ta twoja kombinacja nic mnie nie obchodzi. Pod jednym 
warunkiem: że 
wszystko będzie na oczach, przysługa za przysługę. Nic, kochany, za moimi 
plecami.
- Chcesz być pośrednikiem? Ty? Jesteś przecież zupełnie obcy temu wszystkiemu.
- To się zbliżę, a moje rozeznanie tobie też się przyda. Mnie zaś nie zaszkodzi 
opinia, 
że jestem bliski sferom i że z moim głosem czynniki się liczą. Oczywiście, 
czynnik to ty, a ja 
będę wiedział, że w jakiejś chwili mego roztargnienia nie wysadzisz mnie ze 
stołka.
- Mówisz tak, jakbym przymierze z tobą mógł uważać za korzystne. - Rozmyślnie 
nie 
dałem się obrazić tamtymi jego słowami. Facet atakował, nie należało teraz 
czepiać się słów. - 
A tak nie jest. Nie mogę się opierać na tobie, bo zbyt dobrze cię znają. - Mógł 
mnie zrozu-
mieć, jak chciał. Ale już wiedziałem, że przekroczył jakąś granicę i teraz 
posuwa się pewniej.
- Znają mnie? Tak, moje nazwisko coś jednak znaczy. Mój sceptycyzm jest odbiciem 
postawy wielu z nich. I gdybyś, Mirosławie, szybciej myślał, tobyś znalazł w tym 
dodatkowy 
atut dla naszego paktu. Bo właśnie tych niedowiarków, tych opornych będziesz 
musiał zdo-
bywać, nie posłusznych. To chyba jasne.
- Niezupełnie. Sojuszników nie wybiera się wśród ludzi, z którymi nie istnieje 
wspól-
ny język. - Mówiłem jeszcze, nadawałem głosowi ton stwierdzający, ale słyszałem 
już siebie 
z zewnątrz, te słowa nie pasowały do jego pewności siebie.
Uniosły go nikle i smugi świateł na karoserii, a ja zostałem i wszedłem w ciemną 
sień. 
Pełna była stęchłego upału, wrzasków radia, a w windzie, szczelnie chroniony, 
przetrwał odór 
potu ludzi, którzy nią jechali przede mną. Nie było w niej światła, ale znałem 
na pamięć wy-
sokość mego guzika. Szarpała mną, postękiwała i wtedy, w tej ciemności i 
zamknięciu, kiedy 
nie mogłem nigdzie uciec, poczułem strach, czy wyjdę cały z tego osaczenia. Sam 
tego 
chciałem, nie mogłem postąpić inaczej. Mimo strachu, tego starego znajomego, 
który już nie-
raz uczył mnie posłuszeństwa.
Tak, wszystko, cośmy uzbierali, przyszło do nas z młodości. Była to wieś, po raz 
pierwszy jechaliśmy szlakiem pełnym ludzi. Przedtem na ogół był las, sami swoi, 
znajomy 
dodż wepchnięty między drzewa albo jakaś łąka wśród szuwarów nad rzeką, lecz to 
rzadziej, 
bo nikt nie lubił mieć nad sobą gołego nieba. To niebo czasem huczało nad nami, 
ale z tych 
grzmotów mało spadało piorunów, były to burze nie dla nas przeznaczone, a z 
rozkwitem lata, 
przy jaskrawej pogodzie i krótkich nocach - coraz rzadsze. My, to jest tych paru 
ludzi śpią-
cych jeśli nie wśród bezpiecznych drzew, to pod wysokim podwoziem, jeździliśmy 
także czę-
sto w stronę przeciwną, do odżywających miast i zaaferowanych, ale jeszcze 
teoretycznych 
sztabów, gdzieśmy zaglądali w ręce ludziom, którzy się z nami liczyli, ponieważ 
swoje wize-
runki mogli znaleźć potem gdzie indziej, a każdy siebie chciał zobaczyć w 
odpowiedniej po-
zie, stosownej do aktualnych okoliczności.
Skierowano mnie tutaj z jednostki saperskiej, było to niedawno, ale już bardzo 
daleko, miej-
sca płynęły wówczas szybciej niż czas. Miesiąc, sześć tygodni, i był jeszcze 
postój gdzieś 
koło Kijowa, stajnia bez bydła w rozpędzonym kołchozie, noce na strychach i 
białe chaty 
z gankami pod daszkiem, z oknami jak obrazy, z twarzami ludzi w rzeźbionych 
ramach. Przy-
szedł rozkaz, związałem plecak, nie byłem tym zaskoczony, bo od dawna tak to 
sobie plano-
wałem. Planowałem aktywnie, nie pozwalając, aby o mnie zapomnieli. Po lekcjach, 
kiedy 
zawsze miałem przed oczami, że ja, z tym, co umiem, uczę dorosłych inżynierów, 
więc tylko 
od nich zależy, bym nie zbłaźnił się ostatecznie; po lekcjach, kiedy oni szli do 
swoich woj-
skowych zajęć, wcale w polski język nie bogatsi, ja siadałem, pisałem o nich, o 
sobie, 
o bojowym duchu mojej jednostki i tęsknocie za ojczyzną. Byłem uparty. 
Przepisywałem to 
po kilka razy kopiowym ołówkiem na kratkowanych kartkach z zeszytu i przeważnie 
zmie-
niałem słowa na głośniejsze, pełniej brzmiące w owych czasach. Były bohaterskie, 
to stano-
wiło pewnik, choć nikt z nas nie zaznał jeszcze naprawdę ich smaku. Czasem 
biegła po lu-
dziach jakaś data wymarszu, w gazetach i na mapach dopędzaliśmy front, ale na co 
dzień było 
szkolenie, zajęcia polityczne, moje lekcje bez programu, bez podręczników, bez 
tablicy, za to 
ze mną odmieniającym na głos rzeczowniki przed grzecznie siedzącymi oficerami. 
Nie zno-
siłem tej swojej roboty, codziennie przecież musiałem się ośmieszać, a dla 
tamtych to było 
i tak zbędne. Bo albo ci podatni sami łapali dźwięki i składnię od żołnierzy, 
byli ciekawi tej 
odmienności i więcej się uczyli podczas godzinnej szermierki niż w ciągu pięciu 
godzin mego 
dukania. Albo ten język został im od kiedyś w słuchu, w instynkcie, więc 
wszystko tu było 
dla nich przypomnieniem, odnalezioną melodią dzieciństwa. Bez straty mogli się 
obejść beze 
mnie. A ci pozostali, odkomenderowani do polskiego wojska rozkazem, i tak 
uważali tu swój 
pobyt za tymczasowy, więc tylko czekali, aby wrócić do swoich, do poważnych 
frontowych 
spraw. Tym już na pewno nie byłem potrzebny, tak jak nie był im potrzebny pobyt 
w naszym 
wojsku. Tyle że wszystkich trzymała dyscyplina, więc wiele z udawania, z 
podskórnych pre-
tensji nie rzucało się w oczy. Nie byliśmy tylko wojskiem, byliśmy także - 
pewnie przede 
wszystkim - czynnikiem politycznym w obozie walczących sił.
Zdarzyło się nawet, że poniesiony zapałem i niecierpliwością - ustawiałem co 
gładsze 
słowa w linijki krótsze, kończące się rymami, do niektórych dodawałem 
wykrzykniki, żeby 
żeńskie rymy zabrzmiały bardziej po męsku - i tak oto powstało parę wierszy, 
których też 
redakcji nie oszczędziłem. Ale problem tej mojej niegroźnej z początku choroby 
polegał na 
tym, że pewnego dnia ujrzałem swoją korespondencję, a potem i wiersz - 
wydrukowane na 
sporej, choć pojedynczej kartce, która była wówczas naszą gazetą. Tego już nie 
potrafiłem ze 
siebie zrzucić. Moje nazwisko czcionkami, a nie prywatnie, atramentowym 
ołówkiem! Dziś, 
ze znacznej odległości, mogę przypuszczać, że to była dla mnie krzywda, bo 
rozdmuchała we 
mnie iskrę nadziei na inne, bardziej pociągające wypadki w moim życiu. I 
zacząłem ślęczeć, 
aby je przyśpieszyć. Niewiele się wówczas u nas działo, trwał okres przygotowań, 
ale i w tym 
nieefektownym żołnierskim dniu znajdowałem tematy, ukwiecając je komentarzami, 
które 
wiązałem starannie kolorową wstążeczką słów.
W naszej ziemiance nie było miejsca na moje medytacje. Nie było miejsca w sensie 
nie tylko fizycznym - moja prycza stała koło dziury na piecyk w środku ziemianki 
i byłem 
obecny wszędzie, i oni wszyscy, śpiący po obu stronach przegrody, byli ze mną; 
po pierw-
szym wydrukowanym reportażu, a jeszcze bardziej po przekroczeniu granicy 
dźwięków ry-
mowanych ustaliłem, że człowiek w mojej sytuacji powinien mieć także prawo do 
ucieczki 
psychicznej, aby tworzyć w spokoju. Biegałem więc do kancelarii, był to 
niewielki baraczek, 
a w nim kilka niezupełnie liniowych postaci, które są niezbędnym obiektem ironii 
w każdej 
jednostce. Obliczali na wielkich liczydłach ilość amunicji i kapusty, ściągali z 
magazynu 
sterty kalesonów, a także kalkowali rozkazy, bo za umownym przepierzeniem 
siadywał do-
wódca, kiedy miał do odwalenia papierkową robotę. Komfortem było, kiedy 
zapinając guziki 
biegli wszyscy na posiłek, a już wówczas zauważyłem, że zajęcia kancelaryjne 
sprzyjają 
apetytowi. Pierwsi stawali u kotła, nie musieli jeść na komendę, a po wytarciu 
chlebem mena-
żek smakowicie pociągali dym z papierosów, czochrając sobie piersi. Oczywiście, 
ich zapra-
wa bojowa ani wydajność pracy wcale mnie nie obchodziły, ponieważ przychodziłem 
i siadałem w kącie nie dla konwersacji, tylko żeby „pisać”, co, trzeba przyznać, 
jako pisarze 
batalionowi przyjmowali z pewnym zrozumieniem. Łapałem także godziny wieczorne, 
kiedy 
tam było pusto, i fakt, że mogłem znaleźć samotność i tak łatwo się z nią godzę 
- napełniał 
mnie dumą. Tak przekraczałem pierwszy stopień wtajemniczenia. Siedziałem nad 
zeszytem 
i pisałem, kreśliłem, gryzłem ołówek, a równocześnie cały czas widziałem siebie 
z boku, 
z profilu, jak na oglądanych kiedyś fotografiach: „pisarz przy pracy”. Prawdę 
powiedziawszy, 
nie zawsze temat zmuszał mnie do tych godzinek nad papierem. Czasem nie bardzo 
wiedzia-
łem, co wycisnąć dla gazety. Ale po kilku owocnych próbach odkryłem, że wątły 
konkret 
można obudować słowami, a przyprawa z uczuć żołnierzy pałających świętą zemstą 
bardzo 
łagodzi ocenę tekstu przez kogoś tam w redakcji. Więc jak wspomniałem, obficie 
podlewałem 
moje elaboraty ogólnikami, bacząc tylko, aby nie utopić w nich kompletnie 
miejscowej saper-
skiej egzotyki. To był przecież jeden z warunków druku.
Pławiłem się w tej satysfakcji, a ludzie zaczęli zwracać uwagę na to, że dzięki 
mnie 
mogli czytać o sobie. Samotność w wojsku jest zawsze bardziej sprawą intencji 
niż rzeczywi-
stości. Przez kancelarię nawet wieczorami przechodzili oficerowie do dowódcy, 
oglądali 
mnie, szli dalej, a ja nie miałem nic przeciwko temu, aby się przekonali, jak 
ważkim trudem 
poprzedzone są artykuliki, które potem u nas szły z rąk do rąk.
Tylko Aleksandra, dawniej lejtnanta, dziś porucznika, nie potrafiłem utrzymać na 
dy-
stans. Zawsze mi się zdawało, że ten młody człowiek, wychowanek przedmieścia 
Moskwy, 
widzi podszewkę każdej rzeczy. Był jednym z tych, którzy czytali trochę po 
polsku, a może 
jedynym z bliższych mi ludzi. Czytał „Zwyciężymy”, a szczególnie moje 
korespondencje. 
Nie lubiłem, kiedy potem patrzył na mnie. Byłem przecież szczery i kiedy 
pisałem, czułem to, 
co pisałem.
Aleksander, kiedy szedł z raportem, nie był jak inni naprężeni na zapas, 
stukający 
w drzwi, stukający obcasami, czekający na słowo „tak!” zza przegrody. On stawał 
na środku, 
oglądał mnie właśnie jak „twórcę przy pracy” i mówił zsuwając od tyłu rogatywkę 
na oko:
- Czuję wiatr w tym pomieszczeniu.
- Wiatr? - pytałem ostrożnie. I marszczyłem brwi, jak człowiek wyrwany ze 
skupienia.
- To pegaz się unosi i skrzydłami tak macha. A z ciebie uparty człowiek.
- Pracuję.
- No, widzę. Skrobiesz i skrobiesz. Wyrwać się stąd ochota, co? Korespondent 
wojen-
ny, redaktor, zamiast stare byki uczyć. No tak, słowa nie powiesz. Rozwijać się 
trzeba.
Wtedy, przyłapany, mówiłem zbyt głośno:
- Śmiech cię bierze? Pisać może każdy. Ale nie każdego drukują.
- No, ot i pomyłka, bo my niepiśmienni. Uczysz nas, ale uczyć można długo. Ty, 
Mi-
rosław, dobrze wiesz, że nikt ci nie stanie na drodze. Nasza robota inna, 
niedługo i tak 
wszystko diabli wezmą. Moja rada: ty się staraj, papierek za papierkiem, bo 
możesz nie zdą-
żyć.
A jednak zdążyłem. Zdążyłem, zanim ruszył front, dostać się tamtym do 
świadomości 
- i już wiedzieli, że istnieję. A kiedy trzeba było załatać jakąś dziurę w 
składzie personalnym, 
wtedy ja właśnie stałem się tamtym potrzebny. Dowódca nie targował się o moją do 
niego 
przynależność. Zawsze był dla mnie gładki i nigdy nie traktował poważnie. Sam na 
lekcje nie 
chodził, mówił o ojcu Polaku zesłanym na Sybir, ale opowiadał o tym po rosyjsku. 
Fakt, że 
oficerowie mają chodzić na lekcje, przyjął wzruszeniem ramion, choć potem żądał 
ode mnie 
meldunków, czy się od tego nie wykręcają.
Bez żalu żegnałem samodzielny batalion. Szedłem naprzód, nie było czego rozpa-
miętywać. Aleksandra tego dnia nie widziałem, był na taktyce w terenie. 
Obiecywałem sobie 
nawet, że napiszę z redakcji serdecznie-złośliwy list, ale potem zbyt często 
musiałem pisać co 
innego, i jakoś tak zeszło.
Potem były lasy i rzadkie naloty, kilometry na dodżu lub piechotą, kiedy 
wysyłano nas 
do jednostek w marszu, żeby opisać „życie i postawę żołnierza” w pasie 
przyfrontowym. 
Czułem w kościach te dnie, ale nigdy nawet przed sobą nie biadoliłem, że tak oto 
wygląda 
druga strona reporterskiego medalu. Szedłem po zakurzonych drogach, wśród 
nieuprawnych 
pól, rytm pieśni ułatwiał stawianie kroków w trzecim dziesiątku kilometrów, 
jadłem z nimi, 
spałem z nimi z głową na zdartych gałęziach, potem podwodą z taborów, złapaną na 
skrzy-
żowaniu, jechałem w stronę, gdzie był postój redakcji. Potem się myłem, 
trzepałem mundur 
tłusty od kurzu i potu i siadałem do pisania od razu, jakbym wracał z wycieczki 
na urlopie. 
Wszystko robiłem tak, żeby mogli na mnie, nowego tutaj, patrzeć w każdej chwili. 
Dzieliłem 
się nawet z nimi anegdotyczną stroną moich wypadów, tą nie do druku, starałem 
się być non-
szalancki i dowcipny. Tutaj bowiem, jak się okazało, nie byłem reporterem z 
zaciągu, lecz 
oficerem z jednostki liniowej, co w oczach nowych kolegów można było wygrać 
łatwo, nie 
ścierając z siebie do końca tamtego dobrego pochodzenia. Dlatego jeszcze z 
nogami 
w bąblach nie uchylałem się od kolejnych wypraw do żołnierzy, z którymi miałem 
jakoby 
naturalny i lepszy kontakt od innych.
A teraz było już blisko, przeszliśmy burą rzekę, kipiącą od niedawnych lipcowych 
deszczów. To był symbol, patrzyłem w tę wodę, nie czułem wielkiego wzruszenia, 
bo zbyt 
wiele się działo i zbyt wiele trzeba było zapamiętać. Wróciłem nocą, pisałem 
przy lampie bez 
szkła, w czterech ścianach było gorąco jak przy piecu, wyziewy kolegów, okno 
otwarte na 
ciężką noc. Trzymałem się za głowę, szukałem zdań; niewiele ich jest, wszyscy 
użyją tych 
samych, to była taka chwila, kiedy się poczułem hochsztaplerem, byłem pusty, 
porywałem się 
z motyką na słońce, dobrze mi tak. I Dobrze, sam tego chciałem. Inni potrafią, 
ja też potrafię, 
oni nie mają żadnych wątpliwości, a ja mam, więc jestem wart więcej, trzeba to 
pokazać jutro 
na szpaltach.
Dopiero potem myślałem, że ten dzień się nie skończy albo że zemdleję z zaduchu. 
Wybiegłem, poszedłem w ciemność, szukałem oddechu, powietrza - i zasnąłem za 
drogą na 
łące, w wysokiej martwej trawie, która mogła być stepem jak tam, jak wtedy.
Dopiero za dnia przekonałem się, że stoimy we wsi, że pisałem w chacie, w chacie 
bez 
okien i drzwi. Ta wieś poraziła mnie swoją urodą, to nie były domostwa i droga, 
to był dziki 
i bujny krajobraz zniszczenia, bryły ścian, kwiaty posiane wiatrem na 
zwaliskach, zielone 
ścieżki, georginie we framugach okien, gliniany dzban pod złamaną gałęzią 
gruszy. Dziki kot 
na kominie, kot chudy, komin chudy, wysoki, odarty do naga, a pod nim 
przyciśnięte do zie-
mi czarne pudełko, pewnie kuchnia odarta ze ścian. Słońce i kolory, twarde, 
blaszane chwa-
sty, korzenie rozsadzające mury, zastygłe krople rudych cegieł wśród krzaków, 
drzewa już 
kapitulujące, świecące łykiem i plamami bielonych pni, a to, co zostało z domów, 
jest czarne 
i czerwone, droga przez wieś jest murawą - i ani jednego człowieka prócz nas. 
Nie należymy 
do tej dekoracji, ale to jest nasze spotkanie z Polską.
To nie był ślad wojny, to była kompozycja - i zaskoczony stwierdzałem brodząc 
wśród łopianów, że bardziej pociąga mnie to, co widzę, niż rzeczy, które trzeba 
dopowie-
dzieć. Nasz redaktor nie byłby szefem kompanii, gdyby nie spodziewał się po nas 
wyliczenia 
się z tego, cośmy oglądali. Nie każdy naczelny może powiedzieć o sobie, że 
przewiózł redak-
cję na ławeczce samochodu z kraju do kraju, z bujnych lasów do ruin, ze spokoju 
na front. 
Taką okazję musiał wycisnąć dla gazety. Mijaliśmy się w tym otwartym na 
przeciągi domu, 
koledzy przywozili w notesach dobitne i szczere słowo. A we mnie nie działo się 
nic, krążyły 
jak spalone kartki jakieś strzępy określeń, były w próżni, bez związku z sobą. 
Odbierałem to 
zupełnie spokojnie, czekając, aż opadną i będę się mógł im przyjrzeć. I tak od 
pierwszych 
impresji wykręciłem się wierszem. Będę szczery: wydawało mi się, że był coś 
wart, bo nie 
należał do gatunku śpiewek. Ale naczelny skrzywił się:
- To nie to, mój drogi, nie tego nam teraz potrzeba. Może wezmą do cywilnej 
gazety, 
zanieście przy sposobności. - I wysłał mnie do miasta już bardziej na wschód od 
naszego 
miejsca postoju na reportaż o życiu społeczeństwa, które odzyskało wolność i 
zabiera się do 
odbudowy zniszczonej ojczyzny. Tak określił temat i wiozłem go ze sobą, 
podskakując na 
wybojach w pudle ciężarówki.
W mieście odbudowy nie zauważyłem, natomiast wszyscy byli na ulicach, rozgadane 
tłumy, na murach nasze flagi i niemieckie szyldy, orkiestra grała Wojenko, 
wojenko, 
a żołnierze z kwiatami na karabinach maszerowali jezdnią, łamiąc szyki w 
walących się na 
nich ścianach ludzi. Ciężarówka miała swoje sprawy, byłem sam, łokciami 
torowałem sobie 
drogę i czułem własną skórę, a na niej mundur, na który patrzą ludzie. Lipiec 
rozgrzał niebo, 
rozgrzał także drelich mojej bluzy, obręcz rogatywki zaciskała się coraz 
bardziej, a ja sze-
dłem, patrzyłem na twarze, słuchałem tutejszej mowy i patrzyłem na kobiety, 
odpowiadałem 
na pytania obcych ludzi, którzy palcami stukali mnie w piersi, żądając 
odpowiedzi, nie zna-
nych mi jeszcze. Więc ja z kolei pytałem, patrzyliśmy na siebie, ich był cały 
krąg, ja jeden 
i wszyscy staliśmy bezradni, nieoczekiwanie wciągnięci w historię. Nowe pułki 
szły przez 
miasto, piechota rąbała teraz obcasami o bruk, orkiestra zmieniła się na 
kolejarską, ci się już 
zorganizowali, grali na wielkich trąbach marsze z czasów Piłsudskiego, dzieci 
sypały kwiaty 
wojsku pod nogi jak księżom w procesji, polskie panny rzucały się na szyję, 
przeważnie ofi-
cerom. Stawy w kolanach zaczęły mi się obluźniać. Człowiek w biało-czerwonej 
opasce i z 
austriackim szmelcem z roku 1914 na ramieniu - tylko ręką machnął i zaprowadził 
mnie na 
kwaterę, zastukał bez wahania, jakby wracał wieczorem do siebie.
Kamieniczka była niewielka, ale mieszkanie wydało mi się obszerne, cieniste, 
pełne 
błysków na politurach i serwetek jak białe wysepki, z piramidami poduszek różnej 
barwy, 
wielkości i przeznaczenia w każdym kącie.
Człowiek z opaską wcale nie wrócił do swoich, po prostu przyszedł do pana radcy 
i zarekwirował dla mnie kąt. Pana radcy zresztą nie było w mieście, o czym pani 
radczyni 
powiadomiła nas skwapliwie, ale dość ogólnikowo. Dyskusji na mój temat zresztą 
też nie 
było, a zamiast tego zaraz po pierwszej chwili milczenia kilka gościnnych 
okrzyków, że 
owszem, że jest ciepła woda i że kolacja to drobiazg, tylko wrócą dzieci.
Myłem się nad miednicą w łazience, w której piec był zepsuty, a w wannie moczyła 
się bielizna. Miednica była duża, ale nie wiedziałem, z którego końca zacząć to 
mycie, żeby 
nie nachlapać na kafelki, żeby na mnie nie czekali, zresztą gospodyni trzy razy 
pukała do 
drzwi, czy czegoś nie potrzebuję.
- W saloniku, tutaj w saloniku pana położymy! Niestety, wojna, pan wie, trzeba 
im-
prowizować. Kanapkę się rozstawi, zaraz przyniosę pościel. - Złapała za nogę 
mebel, a ja rzu-
ciłem się z pomocą, kanapa już stała na środku jak katafalk. Pani radczyni 
podniosła się 
z pochylenia czerwona, całe policzki w drobnych żyłkach, nie wiem, czy z 
zadyszki, czy 
z jakiegoś zażenowania.
- Dzieci zajmują tamte pokoje, ja z mężem trzeci, salon niestety jest 
przechodni, bo 
z drugiej strony kuchnia i wygody, pan rozumie.
Mówiła dość dużo, chwytała i rzucała tematy, które były jakimiś strzępkami ich 
życia, 
nie mogły mnie obchodzić, zresztą nie były ciekawe. Miała te wypieki i mówiła 
wielosłow-
nie, i w końcu zaczęło mi świtać, że może nieprzypadkowo położyć mnie chciała na 
widoku 
publicznym, w tym centralnym miejscu. W ten sposób byłem pod obserwacją, 
dyskretną ob-
serwacją zbiorową, pewnie się mnie bała. Przyszedłem nasłany i śmierdzący 
wiatrem, odmó-
wić przyjęcia nie mogła, w dodatku mąż „gdzieś u przyjaciół na wsi” postanowił 
przeczekać 
owo natarcie wolności, ale czy natarcie ostateczne i czy naprawdę wolności?
Siadłem na kanapce, jak mnie kiedyś uczyli, nogi razem, łokcie przy sobie, 
odpowia-
dałem okrągłymi zdaniami z podmiotem i orzeczeniem, ale widziałem, że strzygła 
uszami, 
szukając w moich słowach obcych akcentów. Byłem na egzaminie, miałem się na 
baczności 
i kląłem tę sytuację, której nawet nie mogłem wykorzystać w reportażu o 
radosnych dniach 
społeczeństwa na progu odzyskanej wolności. Siedziała za stołem, dość daleko ode 
mnie, 
mówiła, mówiła, ale nie zadawała pytań, parę razy powtórzyła „panie, panie, 
cośmy tu prze-
żyli”, widziałem, że coraz jej trudniej, że jej uśmiechy pęka ją i coraz 
częściej okazuje niepo-
kój.
Kiedy wróciły dzieci, nastąpiła zmiana w mojej ochronie i z ulgą pobiegła do 
kuchni, 
ogłaszając kolację. A dzieci były parą dorosłych ludzi. Chłopiec od razu wybiegł 
za nią 
i szeptał jej coś w kuchni, miał wysokie buty, bryczesy i marynarkę do kolan. 
Wrócił 
z karafką i kieliszkami i jeszcze zanim wyjął kryształowy korek, zaczął 
opowiadać, że wal-
czył w podziemiu z okupantem. Była to szczerość trochę nieoczekiwana, bo kiedy 
wszedł do 
salonu i mnie na tej kanapce zobaczył, to jakby się zadyszał, nic nie mówił, 
patrzył, zdolność 
poruszeń odzyskał po chwili. Na pannicę zaś to ja patrzyłem, czułem ołów w 
tyłku, nawet się 
nie podniosłem do prezentacji, celebrowanej przez mamę tego zjawiska. Byłem 
głodny, 
oczywiście dawno nie miałem kobiety, już tam na ulicy czułem dokładnie ich 
bliskość 
w tłumie. Ale to był tłum. Tutaj weszła ona jedna, lepiej zagrała tę pierwszą 
chwilę niż brat, 
zdziwiła się krótko i od razu znalazła nutę radości i wzruszenia, na którą się 
młody wojak 
i obfita pani domu nawet nad wódką zdobyć nie mogli. To prawda, że kobiety, 
kiedy kwitną, 
adaptują się łatwiej, od razu chwytają elementy towarzyskiej kompozycji. Więc i 
teraz panna 
- jak się okazało - Maryla nie przygasła bynajmniej, nie straciła barw. Miała 
oczy lekko pod-
krążone, koloru słodowego piwa, bardzo biały nos i ogromną ilość loków na 
głowie. Te włosy 
były dla mnie właśnie luksusem, dowodem, że cała jest miękka jak te włosy, jest 
jak jej fryzu-
ra - kobieca, wymyślna, wyhodowana w warunkach bez zaburzeń aż do tego 
kwitnienia. Kie-
dy zupełnie skołowany pobiegłem za nią do kuchni, aby pomóc jej wnosić talerze, 
otarła się 
o mnie w drzwiach piersiami. Sterczały jak baloniki, każda osobno, z widocznym 
guzikiem 
pod wiotką sukienką w kwiaty.
Młodzieniec pił o wiele więcej, niż jadł, mnie także dolewał, ale nie był 
rozmowny, 
patrzył w talerz. Chciałem być swobodny przed panną, zapytałem o jego wyczyny 
w podziemiu, żmudnie kojarzyłem je z tym, co wiedziałem o polskim ruchu oporu, 
i pragnąłem usłyszeć, jak wyglądała działalność Armii Ludowej.
Spojrzał na mnie znad porcelany, a było jej dużo na stole.
- Armia Ludowa? Nie słyszałem.
Patrzyliśmy na siebie, dopiero po chwili musiałem zapytać:
- Ale pan? Mówił pan przecież, zresztą po całej postawie widać... - łatałem 
dezorien-
tację.
- Walczę w Armii Krajowej. Tutaj w okolicy mamy parę oddziałów. W domu bywa-
łem rzadko. I kochana mama znów się dzisiaj bała, że skoczyłem do swoich.
- Dzisiaj? Do lasu? - nie mogłem oprzytomnieć, była to wizyta niespodzianek.
- Z nieba pan oficer spada - trącił mój kieliszek swoim, wypił. - Bo pan oficer, 
praw-
da? Choć gwiazdek nie widzę.
- Jeszcze się ich nie dorobiłem. Ale idziemy na front - powiedziałem dobitnie.
- Więc frontu dotąd się nie oglądało? Kto by pomyślał, patrząc na was. A 
patrzyłem, 
patrzyłem - pokiwał się nad talerzem, alkohol zwolnił mu już mięśnie na karku.
- Zygmuś od rana zostawił mnie samą - zaatakowała pani radczyni. Było to głośne, 
ni-
by dowcipne, chciała odwrócić rozmowę, a poza tym miała te zwykłe porachunki z 
synem, 
który nie chciał matce oddawać czasu, czasu z dawnych lat, jej w niego 
inwestycji, swego 
długu z dzieciństwa.
- Oglądałem przemarsz tego wojska. Ciekawy widok. - Przyjrzał mi się. - A mamie 
już 
niestety żadni zwycięzcy nic złego nie zrobią. Ząb czasu, proszę mamy. Co innego 
Marylka, 
ta chętnie da się ugryźć w różnych miejscach.
- Boże, Boże - westchnęła pani domu. A potem wachlując się chusteczką 
powiedziała 
do mnie, że Zygmuś to jednak dobre dziecko.
Patrzyłem na nich chwilę, bo wszystko, co nazbierałem w tym dniu, teraz 
zaprawione 
wiśniówką uruchomiło dobrze naoliwioną maszynkę do produkowania słów. Uśmiechy 
panny 
Maryli też były temu winne.
- Tak, idziemy na front. W prawdziwym wojsku, wie pan, trzeba się do tego 
przygo-
tować. Nie wystarczy włożyć munduru, choćby dla pana umownego, nazwać się 
żołnierzem 
i strzelać na prawo i lewo. Trzeba się nauczyć wielu rzeczy przed tą decydującą 
chwilą.
- No, pewnie, że trzeba - powiedziała panna Maryla i podparłszy brodę dłonią, 
pa-
trzyła spod powiek, upozowana jak do artystycznej fotografii. - Pan jest 
przecież prawdziwym 
żołnierzem. Zresztą uważam, że podczas wojny nigdy nie jest w wojsku zanadto 
bezpiecznie. 
Pan na pewno niejedno już przeżył, to widać.
Spojrzałem na nią, ona wciąż oparta na drobnej dłoni patrzyła na mnie, i już 
wiedzia-
łem niejedno. Przecież chciała, abym mówił. Nie do starej, która pobiegła po 
ciasteczka, 
„wojenne, ale własnej roboty”, nie do tego bęcwała, lecz do niej. Więc 
poprawiłem się na 
krześle nieznacznie, pod stołem obciągnąłem bluzę. Zauważyłem, że niewinne oczy 
panny 
starały się od godziny dostrzec, jak jestem pod tym sflaczałym mundurem 
zbudowany.
- Tak, tak, my się bardzo cieszymy, że odpocznie pan u nas po żołnierskich 
trudach - 
dodała pani domu, kładąc mi na szklanym talerzyku dwa suche krążki posypane 
cukrem, 
z kupką konfitury pośrodku. - Pan na pewno jest bardzo zmęczony. Dzieci, nie 
zawracajcie 
panu oficerowi głowy!
A ja z obawy, że naprawdę mogliby mnie nie zapytać o nic, zacząłem mówić, czując 
w sobie tamtą łatwość i nakaz, który szedł od oczu dziewczyny. Z reportażowej 
praktyki już 
wiedziałem, że nie można mówić według kolejnych zapisków pamięci, o wszystkim. 
Każde 
zwierzenie, nawet spontaniczne, trzeba budować, a tutaj oni w dodatku bacznie 
przyglądali 
się słowom. Mówiąc przeskakiwałem tygodnie i setki kilometrów, przycinałem, 
czasem roz-
szerzałem fakty, robiłem pośpieszne selekcje, nigdy nie mówiłem „ja”, zawsze 
„my, żołnie-
rze”. Zacząłem od silnego uderzenia w podpitego wojaka, który uważał zapewne, że 
od kiedy 
włożył gabardynowe bryczesy, był bez przerwy na podziemnym froncie. Tym 
uderzeniem 
była bitwa pod Lenino, o której wiedziałem dość dużo z relacji „Zwyciężymy”, 
pamiętałem 
jej topografię i z grubsza przebieg działań, chodziła mi nawet po głowie jakaś 
cyfra strat, ja-
kaś śmierć szczególnie bohaterska przy ratowaniu papierów sztabu z płonącego 
auta. Bardzo 
mi się przydała ta lektura, przejąłem się kiedyś tym naszym chrztem bojowym do 
tego stop-
nia, że z miejsca napisałem wiersz. Panna Maryla powiedziała: „To musiało być 
okropne, 
niech pan nie wspomina, widzę, że panu trudno.” Ja zaś zbagatelizowałem jej 
podziw 
i zamiast dodatkowych informacji - wyrecytowałem dwie zwrotki swego utworu. W 
ten spo-
sób zupełnie mimowolnie dowiedzieli się o tym, że jestem nie tylko żołnierzem, 
ale 
i człowiekiem pióra. Był to konglomerat, od którego panna Maryla lekko 
przybladła. Mama 
słuchała wiersza z oczami w suficie. Chłopiec zaś, od kiedy dawałem mu szkołę, 
zdawał się 
drzemać. Ale też nie wyszedł z pokoju, mimo wszystko ciekawy, kim jesteśmy. 
Potem mó-
wiłem o żołnierskim życiu, o szkoleniu, o nocnych marszach, ale nad tym nie 
rozwodziłem 
się zbytnio. Zatrzymałem się natomiast nad krajobrazem zniszczenia i nad minami, 
które sa-
perzy musieli rozbroić. Powiedziałem, że byłem w jednostce saperskiej. 
Powtórzyłem pogląd, 
może dla nich nowy, że „saper myli się tylko raz”. Wspomniałem, że każdy z moich 
towarzy-
szy broni mógł się o tym przekonać i że to także jest front. Dość dużo miejsca w 
obrazie mo-
jej żołnierskiej drogi poświęciłem nalotom nieprzyjacielskim. Opisywałem je 
szczegółowo, 
malowałem zaskoczenie żołnierzy, przestrach koni, niski huk, artylerię 
przeciwlotniczą, ale 
daleko, a blisko naszą bezbronność i te skrzydła na niebie. Mówiąc, sam 
wierzyłem, że te 
naloty powtarzały się co noc, że saperzy ginęli jak muchy na minach, że tam, na 
drugiej linii, 
też był front, który mnie już osmalił. Potem przetarłem ze znużeniem nie ogoloną 
tego dnia - 
ciężarówka wyrwała mnie ze snu - twarz i patrzyłem przed siebie, jakbym 
rozpamiętywał to 
wszystko. Zresztą naprawdę przyszły do mnie te obrazy, które opisywałem - i 
słuchałem ciszy 
przy stole, która była ciszą dla mnie.
Pierwsza z tych wizji ocknęła się radczyni i zawołała, że to okropne, aby tak 
eksplo-
atować gościa po tym wszystkim, co przeżył, i o takiej godzinie. Młody człowiek 
powiedział 
„racja”, otworzył oko, wytrząsnął nad kieliszkami ostatnią kroplę z karafki i 
dodał: „No, to na 
zdrowie dalszych pana bohaterskich czynów!” - po czym nie czekając na mnie 
chlusnął sobie 
wiśniówką w usta. Szła głośno przez gardło, coś się w nim zagotowało, 
młodzieniec podniósł 
dłoń, jakby prosząc o ciszę, lecz uległ, odkręcił krzesło i ostrożnie, na 
szerokich nogach po-
szedł do drzwi. Pani radczyni przepuściła go, wracała właśnie z naręczem 
brzuchatych podu-
szek.
- Biedny chłopiec, wątły od urodzenia.
- Zygmuś niczego uszanować nie potrafi. - Panna wciąż mnie oglądała i nie 
wiedzia-
łem, do kogo to było powiedziane. - To sprawa wrażliwości.
- No cóż, na wojnie jak na wojnie. Pewnie lepiej mieć twardą skórę - zaznaczyłem 
ten 
kontrast, łagodząc go wyrozumiałym wzruszeniem ramion.
- To szczeniak, zwierzę wojną karmione. I dlatego ja tak patrzę i słucham pana. 
I myślę, jakim sposobem potrafi pan jednak zachować świeżość doznań.
- To sprawa stosunku do świata - powiedziałem i uśmiechnąłem się autoironicznie. 
- 
A może tego, że mam w sobie mały rezerwat literackich rekwizytów.
- Żołnierz-poeta - szepnęła panna i jej podbite oczy stały się jeszcze głębsze. 
- Nie 
wiedziałam, kogo tu spotkam.
- I ja nie wiedziałem - odparłem oglądając powoli i z osobna jej loki, twarz i 
piersi.
- Mówię panu, ona spać w nocy nie będzie! Takie to delikatne, już w szkole miała 
trudności. Trzeba było ją odebrać, w domu uczyć, choć wiadomo, co to kosztuje. A 
teraz nikt 
nie wie, co dalej. - Radczyni walczyła z pościelą i pewnie w tym zapamiętaniu 
wyrwało się 
jej to zdanie.
- Mama jest urodzoną katastrofistką. Co będzie? Nic nie będzie. Ja nie narzekam, 
bo 
wie pan, lubię zmiany. Na złe czy dobre, byle człowiek wiedział, że coś się 
dzieje.
W tym stadium pociągu fizycznego, który pchał mnie ku niej, w każdym zdaniu 
słyszy 
się sensy ukryte i mądrości, które hojnie przypisujemy kobiecie. Taka była młoda 
i naiwna, 
i wdzięczna życiu, które ich wszystkich bez strat wyrzuciło na nasz brzeg! Ona 
jedna stanęła 
już na tym brzegu mocno, z tego wynikała dodatkowa nasza bliskość.
Pani domu wyprostowała się i odsapnęła, już była przy nas, więc ucałowałem jej 
dłoń 
podobną do satynowej poduszki, a potem kontrast, sucha dłoń dziewczyny, którą 
puściłem 
zbyt szybko.
Otworzyłem okno, wieczór szedł cieplejszy niż wnętrze mieszkania. Zrzuciłem 
z siebie wszystko, pościel szeleściła jak papier, była śliska i pachniała 
jabłkami z szafy. Le-
żałem w ciemności, kiedy Zygmuś trącił nogą serwantkę, brzęknęło szkło, 
brzęknęły figurki. 
Zaklął, może już nie pamiętał, że leżę o dwa metry, wrócił do siebie. Potem w 
lansadach 
przeszła przez salon do łazienki pani radczyni, wołając szeptem: „Przepraszam, 
przepraszam, 
ja nie patrzę!” Miednica brzęczała jak gong, potem krótki wodospad do muszli, 
potem znów 
cień wzdłuż ścian, biały cień, kwadratowy, anioł w szlafroku, z głową w aureoli 
papilotów.
Potem cisza, leżałem na wznak, pościel głaskała mi nogi i brzuch, ręce 
wyrzuciłem 
nad głowę. To był pokój przechodni, mogli tak chodzić całą noc. Ale wędrówki te 
skończyły 
się, kiedy weszła dziewczyna i zamknęła za sobą drzwi na klucz.
- Za ciebie to zrobiłam - powiedziała kładąc się przy mnie.
- A matka? - zapytałem.
- Nie przejmuj się. Jest dobrze wychowana i zresztą na pewno się domyśla.
Następnego dnia wpadłem jeszcze do miejscowej gazety, oddałem wiersz, ofertę tę 
owinąłem w pretekst przypadku mojego pobytu, podkreśliłem tę okoliczność 
kilkakrotnie, bo 
nie wiedziałem, kim są. To była jednak w efekcie przyjemna wizyta. Ktoś z nich 
znał już 
moje nazwisko z prasy wojskowej. Serce mi zamarło, gdy o tym usłyszałem. Od razu 
zrobiło 
się jakby przestronniej i łatwiej mi było mówić. Słuchali z szacunkiem, a kiedy 
czułem, że 
sięgam mielizny, wypytywałem ich o życie miasta. W ogóle pomysł był szczęśliwy, 
bo wiersz 
tam został, a ja zdobyłem do moich notatek to, w czym się czułem najlepiej: 
ogólną optymi-
styczną ocenę sytuacji, kilka zdarzeń jako świadectwo, że ludność przyjmuje nas 
z otwartym 
sercem, nawet pewne cyfry już znali, mówili o tym, że robotnicy uruchamiają od 
pierwszego 
dnia fabryki, tworzą rady załogowe, wierzą w to, że objęli władzę. Był to 
materiał bezsporny, 
mogłem przecież napisać, że byłem świadkiem tych faktów, ich traktując jedynie 
jako inspi-
rację. Wizyta trwała, piliśmy kawę. W dodatku środek transportu zdobyłem bez 
kłopotu, za-
brałem się dżipem, który wiózł paczki centralnej gazety do jednostek na 
pierwszej linii, a po 
drodze i do nas.
Byłem więc w dobrym nastroju, przeskoczyłem ramę wozu lekko, jak niski plot, 
wszedłem do chaty zbudowanej z przeciągów, w poczuciu, że pierwszy z nich przez 
jedną 
dobę żyłem jak człowiek. Znalazłem naczelnego, zresztą go szukałem w tej 
niecierpliwości, 
aby usłyszał, co przywiozłem i ile z tego wykroję od razu na jutro. Kapitan 
siedział nad ko-
lumną, przeglądał korektę, gdy mówiłem, ruszał wąsikiem pod krótkim nosem. Z 
moich zaś 
wrażeń wychwycił jedno:
- Przyjechaliście z kolportażem? Samochód jeszcze jest tutaj. A dokąd jedzie 
później?
- Nad Wisłę - powiedziałem, bo tak mi mówił człowiek za kierownicą. - Gdzieś pod 
Puławy, w okolice tego nieszczęsnego przyczółka.
Tak się wyraziłem, bo myśmy w redakcji wiedzieli o tej historii z przyczółkiem, 
oczywiście nie do publikacji, nawet nie bardzo do rozmów, był to jeden z tych 
niezrozumia-
łych incydentów wojny, kiedy się wchodzi w obszar przeciwnika jak w masło, coraz 
głębiej, 
aż tu nagle kamień, żelazo, nie wiadomo dlaczego nasi przysiedli, proporczyk 
tkwił w mapie 
jak wmurowany, szli, doszli do Wisły - i oto nawet głośno mówić nie można, że 
tam wszystko 
na miejscu, że właściwie nic się nie dzieje. Było w tej naszej ocenie trochę 
pretensji o legendę 
naszego żołnierza, o ów namysł niezrozumiały, o to, że nie mogliśmy podawać 
codziennie 
nowych porcji miejscowości oswobodzonych przez polskie wojsko. Widziałem, że owe 
ob-
razki z cywilnego życia nie zastąpią tamtych nazw, którymi chcieliśmy opatrzyć 
imię nowej 
ofensywy.
Byłem w tej chwili pod ręką, szofer samochodu oddał związane gazety i rozmawiał 
na 
podwórzu z naszym drukarzem. Więc kiedy naczelny podniósł oczy znad ołówka, 
dojrzał go 
od razu i wciąż tam patrząc powiedział:
- Jedzie na pierwszą linię? Jest okazja. Zabierzecie się z nim. Niech mu coś 
dadzą do 
zjedzenia i wy idźcie do kuchni. A potem w drogę, towarzyszu. Czas już awansować 
na kore-
spondenta wojennego całą gębą.
Chciałem się z nim zgodzić, zresztą pewnie nie czekał na moją odpowiedź. Był 
mały, 
nosił śmieszny wąsik, ale nie dyskutował z nami o swoich decyzjach.
Szofer nie dał się prosić, złapał menażkę i pobiegł do kuchni, dymiła niedaleko, 
osło-
nięta kawałkiem ściany domu, który kiedyś stal w sąsiedztwie naszego. Potem 
szofer siadł 
pod drzewem, menażkę trzymał kolanami i stwierdzał co parę łyżek, że w wojsku 
fajnie kar-
mią i że on się też do nas wybiera.
- Byliście już tam nad Wisłą? - spytałem. Klepałem widelcem kaszę, nie chciało 
mi się 
jeść, dnie były z rozpalonego powietrza, ono teraz wypełniało płuca i żołądek i 
na nic więcej 
nie było miejsca.
- Nie, a bo co?
- Nic, tak tylko pytam.
- Inny jeździł, ale zrobili go wczoraj kierownikiem garażu. Takie czasy, mówię 
panu, 
że każdy z dnia na dzień może zostać dyrektorem. Tylko patrzeć trzeba naokoło, 
żeby okazji 
nie przegapić.
Był młody, jeszcze chudy w ramionach, z szyją jak u kurczaka długą i ruchliwą. 
Wi-
dział powstający świat i dziejące się rzeczy w swoim skrócie, ale może dlatego 
rejestrował to, 
co było węzłowe, co trzymało wszystko. Istotnie, biografie leżały na ulicy. 
Dlaczego i ja 
w tym biegu wydarzeń nie mógłbym dotrzymać kroku własnej przyszłości? A szofer 
mówił:
- Klawo jest, że mnie posłali. Sam się napatoczyłem, trzeba zobaczyć na własne 
oczy, 
jak ta zaraza w dupę od naszych dostaje, regularnie, w biały dzień.
I pojechaliśmy jak na wesele, on jechał jak na wesele, gwizdał Serce w plecaku 
i prowadził maszynę na pełny gaz przez wszystkie dziury w drodze. Ulgą dla mego 
kręgosłu-
pa były punkty kontrolne, wyznaczające granicę dwóch pasów ziemi. Jechaliśmy 
wzdłuż owej 
linii przez kilka kilometrów rozoranej drogi, potem na jakimś skrzyżowaniu, nie 
jak tamte 
zapchanym przez samochody, ale dziwnie pustym, tylko z parą żołnierzy, jakby 
czekających 
jedynie na nas - na tym bardziej ze snu niż z frontu skrzyżowaniu przekroczyłem 
ową linię.
Teraz byliśmy już blisko grzbietu zieleni, który wyznaczał brzeg rzeki. 
Miejscami ko-
pulasta, gęsta roślinność wychodziła przesmykami aż do drogi, osiadała w płaskim 
widnokrę-
gu zagajnikami i kiedyśmy je mijali, barwa zarośli stawała się ciemna od żelaza 
aut pancer-
nych i niewielkich, przybranych gałązkami dział. To była ich obecność, właśnie 
dlatego prze-
kroczyliśmy tamtą granicę. Działka stały senne, wiatr gmerał w gałęziach, ale 
poza tym nie 
widziałem życia, nie widziałem ludzi.
I niczego nie słyszałem. Tylko dźwięk mijanego powietrza i głos chłopca obok, 
który 
przestał gwizdać, ale nie potrafił milczeć. Patrzył, rozglądał się na boki, 
mówił do mnie, ale 
nie słyszałem jego słów, tylko głos. Nie błądziliśmy wcale, bo żołnierze na 
wymarłym skrzy-
żowaniu pokazali nam drogę, uprzedzili, gdzie skręcić w prawo. Łatwo było 
znaleźć to miej-
sce. Budynek miał kształt niskiego pudła, stał prawie nad rzeką w pierwszej 
kępie drzew, ale 
drzewa były niskie, gęste, podpierały ściany tak, że nawet pękaty komin gorzelni 
nie był chy-
ba widoczny dla oczu patrzących zza rzeki. A jeśli nawet, to do frontowych 
zagadek należało, 
aby się domyślić, że właśnie tutaj, w tym miejscu zabudowanego brzegu wielkiej 
arterii wod-
nej, dość blisko miasta i bardzo blisko - o wodę - od nieprzyjaciela, mieści się 
sztab pokaźnej 
jednostki. Naprawdę pokaźnej. Jakiej? Czy był to pułk, czy brygada, czy nawet 
sztab dywizji 
lub ośrodek działań kilku z nich? Nie pytałem wówczas o to i nie wiem tego do 
dziś.
W środku było kilku oficerów, paru z dystynkcjami sztabowymi, stali wokół stołu, 
a na stole bieliła się między ich ramionami mapa. Była wielka na cały stół, 
pełna linii zata-
czających meandry. Stali pochyleni nad jakimś jej niewielkim wycinkiem, tam 
leżały ich ręce, 
ktoś stukał w punkt ciemny jak kleks, stukał wolno grubym czerwonym ołówkiem. 
Nie mó-
wili głośno, ale zapewne była to jakaś odprawa. Słyszałem słowa „przygotowanie 
artyleryj-
skie” i godzinę dokładną zero zero minut. Spojrzałem na zegarek. Była to bliska 
godzina, już 
w drodze cienie drzew gęsto wychodziły z zieleni pod koła dżipa. Słyszałem także 
słowa 
„pontony”, „przeprawa pod osłoną nocy”, „działanie zespołowe” i „zwiad na 
przedpolu en-
pla”. Gdy siwy podpułkownik skończył, przestał patrzeć w tę mapę i zapytał, czy 
wszystko 
jasne. Powiedział to głosem suchym, myślałem, że tak zwykle kończy szkic 
operacji, ale oto 
pytania były. Mówił jeden z oficerów, przerwał mu inny, wtedy podpułkownik się 
wyprosto-
wał, jakby odzyskał siły.
- Tak, wiem, znam meldunki. Brałem to pod uwagę, ale zadanie będzie wykonane. 
W razie potrzeby dowódca samodzielnego batalionu sam skoryguje w nocy działania, 
oczy-
wiście w ramach wyznaczonej taktyki. To wszystko.
Nic więcej nie powiedział, stał nie patrząc na nich, kiedy wygłaszali formułę 
odejścia, 
uderzali dłońmi o skronie. Przechodzili obok, przestępowali próg wiodący pod 
otwarte niebo, 
paru spojrzało na mnie i miałem dziwne uczucie, że jestem nieobecny.
W dalekim kącie tego obszernego, o małych oknach pomieszczenia siedział na 
piętach 
telefonista i monotonnie powtarzał czyjeś hasło wywoławcze. Podpułkownik stał 
teraz sam na 
środku, znów patrzył w mapę. W półmroku, zbyt nagłym po zachodzącej czerwieni 
słońca, 
słyszałem jeszcze jakichś ludzi, słyszałem dzwonki i podniesiony ton rozkazów, 
ale na linii 
mego wzroku, oświetlony niskim słupem kurzu, stał on tylko, teraz samotny, nad 
wykresem 
swojej sytuacji.
Zbliżyłem się do niego, trzasnąłem obcasami i kiedy podniósł głowę, zabrakło mi 
na-
gle beztroski szofera, zabrakło mi kogokolwiek do pomocy. Zameldowałem się, skąd 
przy-
jeżdżam, poprosiłem go o informacje.
Był bez furażerki, ręką przygładził biało-czarne włosy.
- Z redakcji przyjechaliście, tak - powiedział. - Na długo?
- Dzisiaj przed nocą wracamy. Przywieźliśmy prasę.
- Gazety, lektura? Pięknie. Rozmawiałem ze sztabem, aby kolporterów 
niepotrzebnie 
nie narażać. A oni swoje, działalność ideologiczna w okopach. Durnie.
Stałem przed nim wyprężony, pierś do przodu, jak należy w tych okolicznościach 
i miejscu. Mówił gwałtownie, z ulgą, mój widok zburzył w nim jakąś przegrodę 
między do-
wódcą, którym był przed chwilą, którego jeszcze miałem w oczach, a tym starym 
człowie-
kiem o zmierzwionych włosach i ciężkim spojrzeniu. Potem umilkł, jego milczenie 
trzymało 
mnie na miejscu. Widocznie to zrozumiał, bo z boku dojrzałem, że przetarł dłońmi 
twarz, głos 
miał już jak na odprawie, kiedy stwierdził:
- Więc dziennikarz z redakcji. No cóż, róbcie swoje. Czego potrzebujecie ode 
mnie?
Ba, gdybym to wiedział! Od tamtej chwili, kiedy szofer przestał gwizdać, kiedy 
doj-
rzałem to dziwne, stalowe podszycie drzew, a także od owego momentu, w którym 
przekro-
czyłem ten próg - nie potrafiłem niczego rejestrować, nie potrafiłem związać 
myśli. O co się 
pytać, jak formułować pytania, kiedy mam świadomość swojej kompletnej niewiedzy, 
a każde moje słowo będzie tego potwierdzeniem.
W popłochu nagabywałem o sprawy najbardziej banalne i znane, które jeszcze 
dzisiaj 
rano wystarczały mi do wypełnienia dziennikarskiego zadania. Gdzieś daleko stąd 
były opar-
ciem, potrafiłem przecież niektórym świecić nimi w oczy, były nawet rewelacją! 
Tu mogły 
być przynajmniej kładką, aby nie spaść na złamanie karku w tę przepaść, w ten 
paranoiczny, 
milczący front.
- Pozycje nieprzyjaciela? Proszę - mówił podpułkownik. - Nic łatwiejszego. 
Podejdź-
cie do okna. Widzicie ten drugi brzeg? To już Niemcy.
Patrzyłem. Był to zwyczajny żółty brzeg, łachy piasku przetykane szczotkami 
wikliny, 
gdzieniegdzie drzewo, trochę krzaków. I nic poza tym, żywej duszy, żadnego 
poruszenia.
- Tam? - zapytałem, nie kryjąc zdziwienia, liczyłem na jego prostoduszność.
- Owszem, na samym brzegu. Oczywiście są zamaskowani. Nas też stamtąd nie widać. 
To jest reguła w tej naszej zabawie.
- I tak obie strony siedzą w ziemi... Tu spokój, tam spokój. No dobrze, ale na 
co my 
czekamy?
Podszedł do mnie, odsunął od okna, w bok, teraz tylko jednym okiem widziałem Wi-
słę.
- Nie ustawiajcie się tak jak do fotografii, bo mogą użyć magnezji, którą czuje 
się na 
skórze. Z tej cichej ziemi wiele oczu patrzy w naszą stronę, żeby coś znaleźć na 
muszkę. Sły-
szeliście o snajperach? Nie strzelają w niebo.
- A my?
- A my czekamy, odpoczywamy. Codziennie czekamy, aż przyjdzie noc. U nas się nie 
śpi. Od wielu dni dzień jest dla żołnierzy wytchnieniem, a noc... no, z tym bywa 
różnie - wy-
jaśniał cierpliwie, ostatnie zdanie tylko złamał wahaniem. Inaczej pokierował 
nim, widocznie 
nie dla moich reporterskich półcywilnych uszu było przeznaczone.
- Ten przyczółek to daleko stąd? - zahaczyłem go, przecież jednak trochę się 
oriento-
wałem.
- Nic stąd nie jest daleko. Wszystko, czego chcą moi żołnierze, jest na tamtym 
brzegu 
- mówił powoli, a nawet może dobrotliwie, jakby postanowił, że nie potrafię go 
powtórnie 
wyprowadzić z równowagi. - A przyczółka, drogi oficerze, nie ma. Tam u was w 
redakcji 
jesteście trochę spóźnieni.
- Jak to nie ma? - na pewno kpił sobie ze mnie.
- Ano tak, był i nie ma. Był do wczorajszej nocy. Wczoraj zaś Niemcy zepchnęli 
na-
szych do rzeki i zlikwidowali punkt zaczepienia na tamtym brzegu. To było trochę 
z boku, 
z nurtem, stąd nie zobaczycie, zresztą nie ma co oglądać. Cicho tam teraz jak 
wszędzie.
- I to wszystko? - spojrzałem na niego odważniej, na jego twarz teraz spokojnie 
ułożo-
ną. Właśnie zapalał papierosa.
- Nie, nie wszystko - wypuścił dym. - Na wojnie jest wszystko, kiedy się 
zwycięża. 
Trzeba więc znów zacząć od początku. Znów dzisiaj w nocy żołnierze tam popłyną 
po przy-
gotowaniu artyleryjskim. I jutro popłyną, aż tam zostaną, aż się utrzymają.
- Czy duży był ten kawałek brzegu? - ośmielony pytałem, ale nie wyjąłem notesu.
- Nie, nieduży. Atakował batalion szturmowy, ale oczywiście już tam, na miejscu, 
trudno 
mówić o batalionie. Wspomagali go saperzy na łodziach. Więc reszta z nich 
trzymała się trzy 
dni. Trzy dni w okrążeniu, a z tyłu rzeka pod obstrzałem. Widzicie tego 
żołnierza przy apara-
cie? - pokazał w kącie człowieka, który znów powtarzał do słuchawki: „Tu 
stokrotka, tu sto-
krotka...” - On przyjął wiadomość od ostatnich. Łączność działała do końca. 
Wiemy nawet, 
kiedy poległ ich telegrafista. Do końca przekazywał dane o sytuacji, kiedy ten 
pierścień wo-
kół nich się zamknął. Wtedy już walczyli na bagnety. To nam jeszcze powiedział.
- A co zepchnięci do rzeki?
Podniósł rękę, ale nie dotknął nią twarzy, tylko palcami poplątał włosy.
- W rzece nikt się nie ukryje. Rzekę trzeba przepłynąć. I oni nie przepłynęli. W 
nocy 
nad rzeką wiszą rakiety, jasno jak w dzień, a strzelcy wyborowi tylko patrzą, 
czy się coś 
w rzece nie rusza.
- Czy saperzy, to znaczy łodzie, nie pomagają w przeprawie?
- Łodzie? Łodzie muszą płynąć, płyną co noc, ale łatwiej w nie trafić niż w 
głowę 
człowieka nad wodą. No i nieprzyjaciel trafia. Saperzy, mówicie? W takiej 
operacji jak ta od 
nich wszystko zależy. Łodzie, pontony to ich zadanie, bo piechota na skrzydłach 
nie przeleci.
- Czy waszym zdaniem okazali się, no... nie na poziomie? - nie wiedziałem, jak 
to 
powiedzieć, wyszło nie tak, ale przez chwilę nie kontrolowałem, jak mnie widzi, 
bo wyda-
wało mi się, że w samodzielnym batalionie saperów spędziłem ważny kawałek życia. 
To, co 
mówił o nich, mówił także o mnie i musiałem zapytać o jego opinię, o ich rolę, 
ich sytuację. 
Chciałem wiedzieć, jacy są tutaj, gdzie kierują człowiekiem tylko siły 
najprostsze.
- Saperzy? - spojrzał na mnie, wiódł oczami po mojej twarzy, obejrzał pas na 
obwisłej 
bluzie, w którym od dawna powinienem był zrobić dodatkowe dziurki, ale nie 
zrobiłem. Pa-
trzył oczami dowódcy na inspekcji, widział mnie dokładnie, widział, jak 
nieudolnie się zgry-
wam w roli wojennego korespondenta. - Saperzy, tak... Od razu widać, że niewiele 
rozumie-
cie. Wiem, że trudno to zobaczyć nie znając. Największe straty są właśnie wśród 
saperów. Bo 
z piechotą różnie. Piechoty mamy więcej, przychodzą nowe posiłki. A oni są wciąż 
ci sami. 
Co noc płyną ci sami. I codziennie wiedzą, że wieczorem płynąć muszą. Choć 
każdej nocy to 
może być już ostatni raz. A wy macie wątpliwości, tak? W swoim reportażu z 
czystym su-
mieniem możecie napisać, że wojska inżynieryjne wykonały, wykonują bohatersko 
swoje 
zadanie. Tak właśnie napiszcie, jeśli całej prawdy i tak nie wolno wam 
przekazać. Tym zdzi-
wionym, że stoimy na miejscu. - Podniosłem rękę do daszka, zanim dokończył: - To 
chyba 
wszystko. Bezładu i składu ten wywiad. A teraz radzę wam myśleć o powrocie.
Odwrócił się do mnie plecami, podszedł do dwóch podoficerów, którzy stanęli 
w progu. Składali mu meldunki ze stanowisk artylerii. Potem podszedł do 
telefonisty, był już 
daleko ode mnie.
Wyszedłem przed gorzelnię i znów był cichy letni dzień, już po zachodzie słońca, 
gęstniały cienie pod murem, słyszałem tę przenikliwą ciszę na tle lekkiego 
kołysania wierz-
chołków drzew. Nikogo tu nie było, zostałem sam. Gdzie się podział szofer? Czy 
mógł odje-
chać beze mnie? Już prawie biegłem, chyba pomyliłem strony świata, mogłem tak 
iść, 
a samochodu nie było, chłodny wieczór znów się rozgrzał upałem, kiedy ujrzałem 
jego 
i tamtych za hałdą piasku, ale to nie było porządne ukrycie, czułem się 
przeraźliwie wysoki 
w tym nagim miejscu.
Kierowca przysiadł się do nich, trzymał się za kolana, nic nie mówił, jakby i 
jego 
zmogło to ogromne milczenie. Oni zaś leżeli na piasku i patrzyli w niebo. Kilku 
z nich miało 
plamiste, w kolorach ziemi i trawy kombinezony. Zatrzymałem się od nich o parę 
kroków. 
Chciałem iść dalej, wyrwać z bezruchu człowieka, który miał ze mną stąd 
odjechać, ale stopy 
miałem z ołowiu. Był to ten sam perkaty profil, te same wypłowiałe włosy nad 
kapturem. 
I tyle było z Aleksandra, szukałem tej reszty, chciałem ją odnaleźć, aby zacząć 
rozumieć. 
Dźwignąłem nogi z piasku i kiedy byłem blisko, odwrócili głowy od ciemniejącego 
nieba, 
spojrzeli na mnie. Nie potrafię określić, dlaczego spłoszył mnie ich wzrok. 
Patrzyli przecież 
bez słowa, spokojnie i w pewnej chwili jakbym tracił rozum, bo wydało mi się, że 
patrzą na 
mnie oczami ludzi umarłych. Aleksander dojrzał mnie także, poznał, ale nim się 
to stało, wra-
cał, wyraźnie wracał od czegoś bardzo odległego.
- No widzisz, Mirosław. I tobie się przyszło pobywać z nami.
- Rozmawiałem z dowódcą, byłem tam - wskazałem na gorzelnię, jakby była miej-
scem egzaminu.
- To szef sztabu tego uczastka. A nasz dowódca, wiesz, ten z batalionu, już nie 
z nami. 
Chcieli go zabrać, ale wytrzymał do świtu. Leżał, dawał rozkazy. W brzuch 
dostał, niedobra 
rana. Teraz on już w lazarecie, a my tutaj czekamy na swoją kolej. - Uśmiechnął 
się. Widzia-
łem, że szofer patrzył na niego szeroko otwartymi oczyma.
- Ciężko tutaj - powiedziałem.
- No, ciężko.
I tak stałem nad nim, widziałem jego twarz, kiedy się zaczęło. Grzmot zerwał się 
nagle, ta 
burza od razu okryła nas płachtą pyłu i Aleksander uwalniał mnie od siebie, od 
nich, powta-
rzał coraz głośniej:
- Ujeżdżaj stąd, Mirosław, póki czas! Na co czekasz? Blisko biją. To nas 
szukają. Od 
wczorajszej nocy to miejsce się im nie podoba.
Kiedy był świst, jego słowa były podobne do ludzkiej mowy. A potem tylko 
otwierał 
usta.
Nie wiem, czy noc zapadła od razu, czy było ciemniej od dymu, ale go ledwie wi-
działem, gdy się podniósł, twarz miał zmienioną od mroku, chciał mnie widzieć, 
mnie, który 
za chwilę wróci ku życiu. Wychudł od tamtego czasu, wyglądał jak w chorobie albo 
po gło-
dzie i stał tak z zadartą do nieba głową, patrząc na widowisko zniszczenia.
Podczas bliskich wyładowań, tak bliskich, że czułem pod sobą ruchy, dreszcz 
ziemi, 
ból uderzał w błonę uszną, więc łapałem wargami powietrze, aby znaleźć ulgę.
Pchnąłem szofera, potknął się o czyjeś nogi i tak z rękami przy głowie, aby ją 
ocalić, 
zaczął biec w głąb ognia, w opadającą po wybuchach ziemię, a ja za nim biegłem, 
i była to 
bardzo długa droga, choć samochód jeszcze niedawno stał na bliskim przejściu 
wśród wydm.
Starter się zaciął, motor pluł benzyną do cylindrów, siedziałem obok skulony, 
minęły 
całe sekundy, zanim samochód ruszył skokiem z miejsca, okręcił się dookoła 
wyrwy, już te-
raz wiedziałem, dlaczego było ich tyle, pognaliśmy przed siebie, choć ciągle 
jeszcze trwało 
owo trzęsienie ziemi, nasza artyleria spomiędzy drzew i odpowiedź tamtych, 
którzy szukali 
żywych miejsc na ziemi, a także szukali nas, zanim wyskoczymy z zasięgu 
pocisków, właśnie 
nas chcieli, naszej śmierci. Siedziałem, nie oddychałem, wszystko na mnie było 
śliskie, tylko 
patrzyłem w stronę przeciwną niż rzeka.
Jedynie raz, kiedy spadł na wóz deszcz ziemi, po błysku tuż obok i po krótkiej 
ciem-
ności, kiedy dżip jakby oderwał się od drogi i kołami szybował w powietrzu, a 
potem spadł 
i jechał dalej, i ciągle byliśmy żywi - wtedy w tej krótkiej chwili ulgi 
ujrzałem twarz chłopca 
obok. Świeciła się jak z metalu, zlana potem.
Ale trzeba było przejechać w tamtym kierunku wiele kilometrów, aby odnaleźć zwy-
kłą noc zwykłych ludzi. Do tamtej wsi przyjechaliśmy w godzinę najgłębszego snu. 
Nie pod-
wiózł mnie, nie chciałem, przez pół wsi szedłem piechotą. Potem znalazłem nasz 
dom 
i usiadłem na jego progu z rozkruszonych kamieni. Długo tak siedziałem patrząc w 
niebo, 
a była to gwiaździsta lipcowa noc. I słuchałem w tej pogodnej ciemności dalekich 
odgłosów 
burzy.
Może na drugi, a może na trzeci dzień - dziś już nie pamiętam dokładnie, to było 
daw-
no - przyszła do redakcji wiadomość. Artyleria niemiecka, jak się okazało, 
zmiotła 
z powierzchni gorzelnię nad Wisłą. Aleksandra zaś w moim dalszym życiu nigdy 
więcej nie 
spotkałem.
To było prawdziwe zbiegowisko wszelkich okazów w tym mieście. Oczywiście, zna-
jomość spraw malarstwa była dla nich pretekstem. Nie przychodzili tutaj, aby 
oglądać obrazy. 
Przychodzili, aby oglądać siebie, i zawsze miałem wrażenie, że jest to dla nich 
zajęcie bardzo 
absorbujące, jest po prostu ich powołaniem. Od czasu do czasu patrzyłem na nich 
w takich 
sytuacjach. Byłem widzem, byłem na boku, nie chciałem się wplątywać w ich 
rozmowy. Ale 
nie byłem przecież widzem zupełnie bezinteresownym. Stałem w tłumie, jednak 
wielu z nich 
częściej patrzyło na mnie niż na ściany, na których Edek Poleski przedstawiał 
wyniki swej 
kolejnej metamorfozy. Jego zakosami biegnąca droga twórcza miała przynajmniej tę 
zaletę, 
że dawała pretekst do owych wystaw co parę lat, z których każda była dla 
obecnych smako-
witą pożywką złośliwości. Tym razem Poleski znów zadziwił. Ponieważ nie znam się 
na ma-
larstwie, mogłem patrzeć na obrazy obojętnie i spokojnie, konstatując tylko, że 
z dawnych 
malowanek Edka nie zostało nic. Odszedł zapewne w jakiś nowy świat swej 
wyobraźni, 
o której świadczyć miały owe linie i koła, trochę szkiełek i zamalowanych, 
sterczących szmat, 
a wszystko w odcieniach rozgniecionej śliwki. Widziałem, że Edek uciekł od 
sztuki figura-
tywnej, z czego najwyraźniej dzisiaj był dumny, zaglądał w oczy gościom, 
zabiegając 
o komplementy.
Dla nich zaś nie on był ważny, nawet jakby im przeszkadzał. Stali w grupkach, 
przeważnie 
plecami do ścian, tylko kilku rozchełstanych wyrostków zabłąkało się w ten 
zestaw ludzki, 
bodli okularami płótna, podpierając w zadumie pięściami brody. Ja zaś patrzyłem 
ze swego 
miejsca, nie było to miejsce zupełnie odosobnione, choć nie stanowiłem części 
tego tłumu. 
Oni bowiem wiedzieli, skąd przyszedłem, kim jestem, mało kto znał moje 
powiązania 
z Edkiem, natomiast znali właśnie mnie i traktowali jak symbol. Symbol układu, z 
którym 
musieli się liczyć, więc co ostrożniejsi podchodzili do mnie i bawili przez 
chwilę rozmową. 
Tematyka wernisażu nie mogła, w konwersacji ze mną, budzić ich zachwytów, choć 
zapewne 
za moimi plecami zacierali ręce, uznając nowe pomysły Edka za dowód odwagi, a 
nawet 
pewnej estetycznej opozycji wobec ustroju. Ale z tej ich uciechy nie było śladu, 
kiedy stali 
przede mną, marszczyli nosy i mówili zawiłymi zdaniami o społecznej roli sztuki 
w epoce 
awansu milionów. Przytakiwałem, byli nudni, słuchałem jednym uchem, choć ceniłem 
ich 
poczucie obowiązku; zasłaniali mi przecież swymi ramionami tę kolekcję, która 
nie od dziś 
budziła we mnie dziwne niepokoje.
Najbardziej jaskrawe, najlepiej widoczne wśród wytwornej szarości męskich 
garnitu-
rów były kobiety. Bywały wszędzie, gdzie bywali tamci, stanowiły orszak tego 
dworu, który 
posiadał liczne koronowane głowy. Kilka z nich trwało tak od wielu lat, czasem 
stały bliżej 
u boku któregoś z władców, czasem znikały na jakiś czas, uniesione namiętnością 
- i potem 
wracały, tylko w innym uczesaniu i staranniej umalowane. Część z nich była 
wymienna, nie-
które odchodziły na zawsze, w tradycyjne ogniska domowe, z byle jakim mężem, 
poza tą sfe-
rą znajdując swe babskie bezpieczeństwo. Co roku też napływały młode, no cóż, 
naprawdę 
ledwie pełnoletnie. Z tego narybku jedne grały na swym nieprzygotowaniu i 
świeżości, szyb-
ko szły w obieg i krążyły tak długo, póki nie wiedziało się o nich zbyt wiele. 
Te kończyły 
karierę najszybciej, były nawet wypadki, że wracały do rodziców gdzieś w mieście 
prowin-
cjonalnym, rezygnując ze studiów i poznania nowego świata. Inne były też młode, 
ale bar-
dziej agresywne, uderzające skomponowaną urodą, miały zadatki na kobiety 
fatalne. Te oka-
zywały się ambitniejsze, dążyły nawet do małżeństwa z którymś z nazwisk. 
Dochodziło do 
idylli, łysawi amanci odnajdywali porywy młodości i czasem wierzyli w spóźniony 
dar losu, 
w atmosferze skandalu rzucali dla dziewczyny żony z dwudziestoletnim stażem. 
Takie po-
prawki prowadziły czasem do urzędu stanu cywilnego, częściej jednak do 
dolegliwości ser-
cowych sfatygowanego zalotnika, więc i powrotu do opiekuńczej, wypróbowanej 
połowicy. 
Obserwowało się wśród dam dworu ów przypływ i odpływ, nowe się oglądało, o 
porzuconych 
nikt po tygodniu nie pamiętał, ale trzon tego gniazda os stanowiły te, które 
swoje miejsce 
w tym świecie podbudowały fundamentem jakiejś własnej, mniej lub bardziej 
mitycznej pro-
fesji, przeważnie na marginesie zawodów twórczych. Do nich, o ile wiem, należała 
moja sio-
stra, tłumaczka z rosyjskiego, którą w swoim czasie wetknąłem do jednego z 
wydawnictw. 
Właśnie ją ujrzałem znów jako blondynkę cienką w talii, prawie nie zmienioną, 
choć zapewne 
po kolejnych przejściach uczuciowych, bo samą i reklamowo uśmiechniętą, zbyt 
pewną sie-
bie.
Centrum większej grupy stanowił ogromny, rozłożysty człowiek, rzeźbiarz i, jak 
się 
o nim mówiło, żyjący klasyk, który był znany z tego, że pracował jak koń, robił 
dobre rzeczy, 
był w kulturze towarem eksportowym, ale kazał sobie za wszystko słono płacić. 
Miał obse-
sję,’ że pewnego dnia popadnie w nędzę, choć prawdę mówiąc, wcale mu to nie 
zagrażało. 
Wielu z nich w ciągu tych lat, kiedy na nich patrzyłem, obrosło w uznanie, 
nagrody, ale także 
w siwiznę, strach i brzuchy. Był między nimi pisarz o donośnym, wysokim głosie, 
który 
przyprowadził dzisiaj egzotyczną nową żonę, lecz oczy mu chodziły za każdą 
kobiecą łydką. 
Był ciężki, na krzywych nogach, lecz jeszcze nie rezygnował, jeszcze wpadał 
susem 
w kolejne grupki, rechotał, rzucał pewniki o sztuce, a wszystko to zawsze robił 
pod jakąś ko-
bietę, pod nową zdobycz, którą wabił siłą swojej żywotności. Był także mały, 
ciemny czło-
wiek, który międzynarodową sławę literacką zyskał zupełnym przypadkiem, ponieważ 
miał 
krewnych w różnych stronach świata, więc i jego książkę, jako pierwszą polską, 
po zabiegach 
rodzinnych, ale z honorami tam wydano. Po tamtej napisał także inne, wszystkie 
złe, coraz 
gorsze, i nie mógł się pogodzić z faktem, że jego sława europejska była 
prawdziwa, ale krót-
ka. Teraz był w grupie rozczarowanych i krytykował nie tamtych, co go już nie 
chcieli, ale 
nas, którzyśmy go wydawali dla świętego spokoju. Była także siwa, rozczochrana 
plastyczka, 
której z dawnej urody zostały smukłe nogi pod rozdętym odwłokiem. Wiedziałem, że 
miała 
przeszłość opisaną w literaturze, a teraz zarzucała drzeworytami ministerstwo, 
szantażując 
groźbą zawału serca. Było trochę ludzi, których nie znałem. Ci czuli się tutaj 
bardzo swobod-
nie, mieli angielskie krawaty, koszule non iron i nikt nie wiedział, dlaczego 
mają tak wiele 
wolnego czasu. Ocierali się o tamtych, stanowili tło, byli czasem ratunkiem dla 
potrzebują-
cych nagłej, nie zawsze zwrotnej pożyczki. Oni zbierali anegdoty, puszczali je w 
obieg, znali 
plotki, byli na „ty” z większością obecnych. Stanowili otoczkę snobów, drugi 
rzut, jeździli 
własnymi samochodami, wozili artystów, byli zawsze pod ręką jako uważni, z 
poczuciem 
humoru słuchacze, ale ode mnie, trzeba przyznać, trzymali się z daleka.
Widziałem także dziennikarzy, którzy łapali na gorąco krótkie wywiady, robili 
zdję-
cia, nie tracili czasu, chcieli zarobić wierszówkę. Dla nich rozwieszone płótna 
też były kłopo-
tliwe, niektórzy słuchali objaśnień Edka, a mówił wylewnie, z gestami dłoni, 
pewnie wierząc, 
jak zwykle, w swoje nowe rozwiązania formalne. Przyszli jednak nie dla niego, bo 
co mogli 
napisać w swojej gazecie o tej abstrakcyjnej wystawie, aby i Poleskiemu 
dogodzić, i własną 
prawomyślność zaznaczyć? Patrzyłem na Edka, tłumiłem uśmiech. Nie miał wyczucia 
mój 
przyjaciel. Tyle sprawiał im wszystkim kłopotu!
Doroty w tym widowisku nie umiałem nikomu przydzielić. Stała trochę na boku 
z wysoką kobietą o końskiej twarzy. Była to małżonka jednego z wodzów, jedna z 
tych żon-
weteranek, które ostały się na placu mężowskich potyczek. Obnosiła tweedowe 
kostiumy 
i własne ziemiańskie pochodzenie. Wyskoki męża traktowała z doskonałą 
obojętnością. Mó-
wiła, słyszałem kiedyś: „Wacio potrzebuje przecież szerokich doznań. Zresztą i 
tak wróci, a ja 
nie wnikam w szczegóły.” Wacio zresztą ostatnio spuścił z tonu, zaczął bywać z 
żoną i pisać 
ciekawe książki. Końska kobieta uważała to pewnie za swoją osobistą zasługę. 
Widziałem, 
jak powoli zagarniała Dorotę w zasięg swego pełnego wielkich zębów uśmiechu.
Dwóch facetów tarasowało mi drogę do niej, byli bardziej natarczywi od innych, 
traktowali mnie jako okazję, aby załatwić swoje pretensje zawodowe. Każdy z nich 
czekał, aż 
drugi odejdzie, krzywo patrzyli na siebie z uprzejmym wyrazem twarzy, każdy 
chciał być ze 
mną sam na sam, a drugi udawał, że nie rozumie, i toczyła się rozmowa, która 
była przydłu-
gim wstępem, szeregiem westchnień i aluzji. Byli uparci, pilnowali jeden 
drugiego 
i podejrzewałem, że chcieli także, aby ich oglądano w intymnej rozmowie z osobą 
bądź co 
bądź tutaj oficjalną. W końcu jeden z nich się załamał, obiecał telefonować, był 
mniej pomy-
słowy w ratunkowych tematach. Odszedł, a ten drugi natychmiast zniżył głos, 
żalił się, że’ 
jakaś grupa spiskuje przeciwko niemu, prawie szeptał, kiedy rzucał nazwiska, 
czułem na twa-
rzy jego nikotynowy oddech. W takich wypadkach nie odmawiam, nie posuwam się 
nawet do 
widocznej ironii. Doświadczenie choćby Jodłowa nauczyło mnie, że aby ich poznać, 
trzeba 
mieć orientację w wielu niepotrzebnych, czasem śmiesznych sprawach. Nie 
bagatelizowałem 
żadnej z nich, ich geografia osobowa była przecież tak zawiła! I zmienna, bardzo 
zmienna. 
Więc nadstawiałem ucha, aby się rozeznać w ich nowych konfiguracjach. To nie 
była żadna 
byle jaka ciekawość, po prostu uczyłem się tego, co mój rozmówca omijał w 
słowach, co było 
jego milczeniem, jego fałszywą lojalnością, jego źle ukrywaną zawiścią. W tym 
wszystkim 
najmniej ważna była konkretna sprawa, mogłem ją wyjaśnić jednym gestem, jednym 
telefo-
nem, ale mój rozmówca zatracił proporcje, jego urazy skrzywiły obraz, zaplątały 
wrażliwość 
w jakiś labirynt, pełen zamkniętych przed nim drzwi. Gdy mówił, słowa ze świstem 
wycho-
dziły ze ściśniętej krtani. „Tego tylko brakowało, aby uderzył w histerię!” - 
pomyślałem. 
A był to przecież znany intelektualista, człowiek z pozycją, dojrzały mężczyzna. 
Podczas ta-
kich spotkań utwierdzałem się w przekonaniu, że moje miejsce jest między nimi, 
że właśnie 
mnie potrzebują te wielkie, zbyt szybko wyrośnięte dzieci. „Będę zdrowym 
człowiekiem 
wśród neurasteników” - tak siebie widziałem, gdy mój rozmówca ciągle jeszcze wił 
się 
przede mną w mękach urażonej ambicji. „Moja siła to moja odległość od nich. 
Dlatego ich 
widzę tak wyraźnie. Ale nie wolno mi ukazać, że mam twarz sędziego.” Mieszkamy 
w jednym mieście, ale Ewy nie widuje przez całe miesiące. Ani mnie, ani jej nie 
brakuje tych 
spotkań. Żadne z nas nie traktuje serio więzów, które nas łączą. Nawet w 
dzieciństwie, wbrew 
nakazowi rodziców, nie dorobiliśmy do tej sprawy legendy uczuciowej. A z czasem 
pozosta-
liśmy jedynie dobrymi znajomymi. Nasze wiadomości o sobie były raczej skąpe, z 
latami 
bladły wspomnienia, gromadziły się epizody bardziej aktualne, a różnice, które 
zawsze były 
między nami, pogłębiły się do tego stopnia, że stały się oczywistością. Pomogłem 
jej znaleźć 
stale źródło dochodów, ale zrobiłem to głównie dla własnej wygody. Nie chciałem 
mieć sio-
stry, która będzie zbyt często pukać do moich drzwi, nie mogąc wypłynąć z 
mielizny. 
Z wojny znała rosyjski, trochę tę znajomość uzupełniła, wyrosła na ładną, uległą 
kobietę, 
więc nie zmarnowała swojej szansy. Teraz była uznaną tłumaczką, grała jakąś 
swoją rólkę 
w tym środowisku. Byli w jej życiu jacyś mężczyźni i był mąż, którego ostatnio 
widywałem 
jeszcze rzadziej niż Ewę. W stosunku do niej nigdy nie bawiłem się w psychologa, 
gdyż po-
znanie osobowości własnej siostry lub matki jest dla nas mężczyzn dociekliwością 
jałową. 
Nic ciekawego poza tym, co znałem od dawna, odkryć bym w niej nie mógł. Bardziej 
intry-
guje nieznane, i to jest nasza wielka słabość, bo powoduje powierzchowność ocen.
Co więc sądziłem o Ewie? Była uległa, ale także egzaltowana, widocznie 
wykształciła 
w sobie jakiś rodzaj wyobraźni uczuciowej, zdawała się być ciągle głodna nowych 
wrażeń, 
które by w niej tę uległość pogłębiały. Miała gładką, nieruchomą twarz młodej 
dziewczyny, 
jeszcze teraz, gdy miała już na barkach czwarty krzyżyk. Takie twarze bardzo 
mylą, ale Ewę 
ratowały oczy. Okrągłe, ciemne, zapalały się łatwo zdradliwym światłem, 
przypuszczam, że 
przede wszystkim na zmienny wyraz tych oczu mężczyźni byli łasi. Ale te oczy Ewy 
zbyt 
często, jak na mój gust, przesłaniała mgiełka dramatyzmu, widziałem ją przy 
mężu, widzia-
łem, gdy zaczynała flirty, wszystko było w niej na wysoką nutę, za każdym razem 
to była 
sprawa ostateczna. Dlatego spojrzałem na nią uważniej tutaj przez szerokość 
sali, kiedy tak 
stała napastliwie uśmiechnięta. Oczy miała jak czarne kulki, bez wyrazu. Ale ten 
uśmiech!
Było to trochę dziwne, że zaczęliśmy iść ku sobie, te parę kruków było dla mnie 
ucieczką od roztrzęsionego interlokutora, ale ona szła ku mnie niczym nie 
przymuszona 
i zdawałem sobie sprawę, że od wielu miesięcy nie zamieniliśmy poza okrzykami 
przez tele-
fon z okazji moich urodzin choćby kilku bardziej prywatnych zdań.
Mój rozmówca jeszcze szarpał mnie za rękaw, szepnął, żebym pamiętał - i został 
w tyle.
- Cóż to, sama? - zapytałem, od razu podkreślając niezwykłość tej sytuacji.
- Zawsze byłam sama - zrobiła ruch głową. - A teraz bardziej niż kiedykolwiek. 
Zu-
pełna samotność, rozumiesz?
- Samotna, chociaż wśród ludzi - przystałem. - Tak ci teraz lepiej? To nawet 
brzmi 
dość atrakcyjnie.
- Nigdy nie wiedziałeś, jaka jestem. I teraz też nie masz pojęcia, co się ze mną 
dzieje.
Skinąłem głową. To było w konwencji jej osobowości, owe pokłady przez nikogo nie 
odkryte, te brwi uniesione w zdziwieniu wobec świata. Niepotrzebnie się tylko 
uśmiechała, 
ciągle nie mogła zrzucić tego przykrego uśmiechu.
- No więc opowiedz mi o sobie. Jesteś w dobrym humorze.
- Właśnie. W doskonałym.
- Ładnie wyglądasz.
- A cóż pozostaje kobiecie, kiedy ma serce posiekane na befsztyk tatarski?
Miała obecnie fryzurkę jasną, całą w puklach, i usta prawie białe od szminki. To 
ją 
odmładzało, wyglądała jak panna z okładki magazynu. I ta sukienka różowa, w 
naiwne 
kwiatki, chociaż wycięta do odważnych granic, ukazująca do piersi matową skórę 
ciemnej 
szatynki.
- Trzymasz się, Ewciu, trzymasz, moje gratulacje - powiedziałem szczerze, 
chciałem 
jej zrobić przyjemność, żeby przestała się uśmiechać. To nie był jej styl. 
Ściągał w wachlarz 
zmarszczek kąciki oczu, a jej uroda nie znosiła grymasów. „Przepędzi młodość, 
jeśli jej twarz 
zacznie żyć” - pomyślałem z przykrością, ponieważ nie lubimy, kiedy nasi bliscy 
sami psują 
własną kompozycję, którą pozostawili w naszej pamięci. Zresztą śledziłem jej 
niezmienność. 
Po roku, po pięciu latach była taka sama. Wówczas w jakiś sposób i mnie się 
zdawało, że nie 
ulegam działaniu czasu. To była jedyna chwila, kiedy czułem, że w jej, w moich 
żyłach płynie 
krew z tego samego źródła. - I zawsze na posterunku, zawsze jesteś w miejscu, 
gdzie być wy-
pada.
Patrzyła na mnie jakby z ciekawością. Potem zrobiła jeszcze dwa kroki ku mnie, 
była 
już blisko, poczułem zapach wypielęgnowanej kobiety. I rzekła:
- Jestem bardzo nieszczęśliwa. Rozchodzimy się z Marcinem.
- Znów jakiś kataklizm? - chciałem zachować ton tej rozmowy, choć już 
wiedziałem, 
że się nie nadaje. Ewka lubiła wzdychać, ale nigdy nie mówiła z takim spokojem, 
że poniosła 
klęskę. Marcin zaś w moim pojęciu nie był mężem zbyt wścibskim i dosyć w mojej 
siostrze 
zakochanym. - Kataklizm? Co ty nazywasz kataklizmem? Tę moje zabawy bez żadnego 
zna-
czenia? Teraz, teraz to jest nieszczęście. Marcin mnie rzuca. Mówi, że chce 
odpocząć ode 
mnie. Nie sam, oczywiście. Oznajmił, że znalazł kobietę, która przyniesie mu 
spokój.
- A ty?
- Ja w tej decydującej rozmowie spokojnie malowałam paznokcie. „Proszę bardzo”, 
powiedziałam. „Myślałam tylko, że ty, właśnie ty, potrafisz odróżnić głupstwa od 
sprawy 
ważnej. Ale, jak widać, to była jeszcze bardziej po twojej - moja głupota. Więc 
proszę cię, 
naprawiaj to swoje życie.” Byłam nadzwyczaj spokojna.
- I on oczywiście korzysta z przyzwolenia.
- Oczywiście. Jesteśmy już po pierwszym terminie rozwodowym.
- Mogłaś jeszcze w sądzie się nie zgodzić.
- A czy mogę się nie zgodzić, aby mnie przestał kochać?
Nie miałem na to odpowiedzi. Widziałem wśród innych głów znowu głowę Doroty, 
kark i kawałek szyi, które należały do niej, których chciałem dotykać.
- Tam w sądzie to była prawdziwa komedia. - Ewa nie przestawała rozciągać ust, 
po-
kazywać swoich drobnych, niezbyt regularnych zębów. Nie, nie powinna się 
uśmiechać. Ani 
teraz, ani nigdy. - Złożyliśmy deklarację, że w gruncie rzeczy nasze małżeństwo 
było pomył-
ką. Rozumiesz? Jedyna rzecz, która w naszym życiu liczyła się naprawdę, była 
pomyłką! On 
mówił i ja mówiłam, że wszystkiemu były winne tamte improwizowane lata po 
wojnie.
- Kawał czasu, mogliście się zmienić.
- Ale przecież dla mnie najważniejsze było przeświadczenie, że właśnie on się 
nie 
zmieni, że będzie zawsze taki sam. Ach, Mirosławie, co to był za popis kłamstwa! 
Jak łatwo 
obróciliśmy w nieważny epizod tyle lat naszego życia!
- Pewnie zbyt często wątpił w ciebie.
- Wątpił? Dlaczego? Przecież ktoś z nas powinien był mieć poczucie humoru - 
rzekła 
poważnie z tym rozczarowaniem kobiety, gdy kochający mężczyzna, z którego 
miłości czer-
pie własną witalność, okazuje się pewnego dnia zwyczajnym człowiekiem. - 
O okolicznościach, którym ulegliśmy podobno bez zastanowienia, mówił gładko, 
patrzył sę-
dziemu prosto w oczy. Tak się zaparł naszej miłości, jakby niczym nigdy nie 
była. Był zdu-
miewający, nie wiedziałam, że Marcin może mnie jeszcze tak zadziwić. Więc i ja 
włączyłam 
się w to oszustwo. Zupełnie jakbym mówiła o kimś innym, o jakiejś parze, która 
przez piętna-
ście lat wegetowała ze sobą. Po prostu nie pamiętałam, że miłość, bliskość i 
walka o siebie 
oraz poczucie, że jesteśmy dwiema częściami tego samego organizmu, były kiedyś w 
moim 
życiu, w jego życiu, że to była prawda. Ale zostało właśnie kłamstwo i muszę z 
nim żyć.
Starałem się ją zrozumieć. Jej temperatura była zawsze wyższa niż moja nie tylko 
dlatego, że była kobietą i łatwiej unosiła zasłony kryjące sprawy, w których 
jest się tylko we 
dwoje. Ona żyła jak gdyby na przydechu, moje zaś stosunki najbardziej osobiste 
miały prze-
cież zaprawę dawnych strachów. A w Ewie wszystko było na wierzchu, zapewne każdy 
z mężczyzn potwierdzał jej siłę przyciągania. Może dlatego te wszystkie jej 
znajomości tak 
szybko się wypalały. Zresztą wiedziała, dokąd zawsze może wrócić, i to była jej 
równowaga. 
Tak szczęśliwie przeżyła młodość. Pomyślałem, że trochę zbyt późno spadła z tej 
swojej sza-
li, teraz trudniej będzie się jej podnieść, zresztą i obrażenia trwają dłużej, 
kiedy się ma pod 
czterdziestkę. A Marcin, ten samiec, zawsze, patrzyłem przecież na to, głodny 
Ewki, ten 
układny i pobudliwy małżonek, miał zamiar wypocząć u boku jakiejś 
niekonfliktowej debilki!
- A po wyjściu z sądu ucałował twoją dłoń i odszedł w siną dal? - spytałem, aby 
prze-
rwać, zatrzymać ten potok szczerości.
- Nie, miał twarz jak z granitu, żeby mnie nie ośmielić, żebym tego wszystkiego 
nie 
nazwała prawdziwym słowem. Rzekł tylko, że w jego nowej sytuacji oblicze moralne 
żony 
też się liczy, więc powinnam to zrozumieć. Że przejrzał na oczy, wszystko 
rozważył i musi 
myśleć o sobie.
- W jakiej nowej sytuacji? - zacząłem słuchać uważniej.
- Nie wiesz? Myślałam, że słyszałeś. Awansował. I w ogóle zmienia profil swoich 
zainteresowań. Będzie odtąd grzebał w sprawach społecznych. Wdrapał się na 
świecznik 
i postanowił być wzorem. Na pewno będziesz miał okazję go podziwiać. A mnie jest 
lżej, że 
ciebie spotkałam, mój bracie. Kiedy o czymś można mówić, to wtedy wszystko 
wydaje się 
bardziej płaskie, zostają tylko kontury, kalkowanie przeżyć innych, którzy się 
rozchodzą. 
Wiec ciebie złapałam na powiernika, chociaż mnie zdziwiła twoja obecność w tej 
menażerii.
- Edek mnie zaprosił. - Postanowiłem jednak zapamiętać tamto o Marcinie. Mógł 
cho-
ciaż pomyśleć, że Ewa nie jest rękawiczką, że ma brata, a tym bratem jestem ja. 
Bardzo był 
siebie pewny odbierając jej tę rolę. Jak reżyser, który ma muchy w nosie, 
ciekawe, co to za 
nagła kariera? - Tak sobie stoję, patrzę na obecnych i myślę, że mamy w naszym 
państwie 
niewielki, choć krzykliwy szczep z innej szerokości geograficznej.
- Wiedziałam, że ta wystawa nie będzie ci się podobać. Ale ona nie jest dla was, 
chyba 
wiesz o tym.
Widziałem więc w mojej siostrze już ślady tamtego uderzenia. I ja zaczynałem być 
jej 
wrogiem, jak wrogami byli teraz dla niej wszyscy ludzie. Tak oto Marcin niszczy 
w niej ule-
głość, a ja byłem obiektem jej pierwszych zaczepek, albowiem w zwierzeniach 
mogła się 
rozluźnić, poczuła ulgę, a zresztą byłem jej mimo wszystko bliższy od innych. 
Ponieważ zaś 
według swego mniemania wyszła z wielkiej kąpieli kłamstwa, więc tytułem 
rekompensaty 
mogła teraz, moim kosztem chociażby, korzystać z prawdy.
- To nawet niedobrze, że się tutaj pokazujesz. Dajesz przyzwolenie tej okropnej 
no-
woczesności? Na szczęście możesz tam u siebie, jeśli ci będą wytykać, mieć 
usprawiedliwie-
nie, bo Poleski to beztalencie.
- Posiadam nad tobą tę wyższość, że się na tej sztuce nie znam. Może to 
bohomazy, 
a może genialne, nic mnie to nie obchodzi. Zresztą na pewno większość z obecnych 
tyle wie 
o tym, co widzi, ile ja. Natomiast się do tego nie przyznają. A z niechęcią do 
tego rodzaju 
sztuki to przesadzasz, Ewciu. Najwyżej pewna rezerwa, baczna uwaga, ale i to nie 
zawsze. 
Przeważnie jednak dajemy zielone światło dla wszystkich, z każdej strony, więc 
robią, co 
chcą, i stąd tyle miłego bałaganu.
- W tej dziedzinie trochę bałaganu, czyli inicjatywy, nigdy nie zaszkodzi, mój 
wpły-
wowy bracie. Wiem, że tobie to nie w smak. Chciałbyś wszystko i wszystkich 
ponumerować. 
Dobrze zaczynałeś kiedyś, ale teraz przydałoby ci się przewietrzyć trochę tę 
twoją duszyczkę 
biurokraty.
Wziąłem ją za łokieć i lekko popychałem przed sobą. Nie miałem ochoty słuchać 
wy-
głaszanych tym tonem opinii Ewy na mój temat. Słyszałem w nich echo sądów 
Marcina, cho-
ciaż już nie czuła się z nim związana wewnętrzną zmową. Powiedziałem jej, że 
owszem, 
przewietrzę tę moją duszę i postaram się zrozumieć skomplikowaną jaźń artystów. 
Patrzyła na 
mnie bokiem, czułem opór jej ramienia, była teraz przeciwko mnie, ale byłem 
silniejszy. Ba-
łem się, że Dorota odejdzie, zanim do niej dotrę.
- Poznajcie się - powiedziałem, kiedyśmy we dwoje zastąpili drogę Jaczyckiej. I 
od 
razu zrozumiałem, że zetknięcie się za moim pośrednictwem tych dwóch kobiet było 
błędem. 
- To moja siostra - rzekłem zbyt szybko, bo w oczach Doroty, przez chwilę 
oceniających, wy-
raźnie zgasła ciekawość. - Pani Jaczycka zapewne napisze o wystawie w „Tygodniu” 
- wyja-
śniłem na wyrost. Było to także wyzwanie. Lubię ten mój ton, kiedy kobieta traci 
kontenans. 
Jestem wówczas prawie pewny, że ją prowadzę. Ale Dorota miała spokojną twarz, 
niezwykła 
była siła jej opanowania. Pewnie także dlatego tak mnie obchodziła. Chciałem tej 
chwili, kie-
dy przeze mnie zburzy ten swój porządek.
- Tak, napiszę, na pewno napiszę. Niestety Poleski chciał więcej, niż potrafił 
nam 
przedstawić. To się widzi w niektórych najlepszych tutaj obrazach. Trudno będzie 
poruszyć tę 
sprawę obiektywnie. Nie chcę być napastliwa, to zbyt łatwe wobec tej konwencji. 
Niełatwo 
jest pisać prawdę, kiedy wiadomo, jakie komentarze są potrzebne.
Różniły się od siebie całością i każdym szczegółem. Przy kwitnącej Ewie Dorota 
gasła 
jeszcze bardziej. Mógłbym jej nie dostrzec, tak była drobna, blada, z nagą 
twarzą 
o przywiędłych ustach. Stały naprzeciwko siebie, jak kolorowe południe i wczesny 
zmierzch. 
Lecz ja tu przyszedłem, a potem przyprowadziłem Ewę do Doroty, tej z naszej 
trójki, której 
najłatwiej było nie zauważyć. Ona była powodem, ona centrum, ona przyczyną, że w 
ogóle na 
wystawie się znalazłem, że od dwóch godzin walczyłem z chęcią ucieczki. Mogła 
ogłosić, że 
człowiek, koło którego skakało tylu z obecnych, którego wygrywano dla własnych 
interesów 
czy nawet obozów - był tutaj tylko dla niej, małomównej, szaro ubranej i 
nieładnej. Czy wie-
działa o swej władzy? Patrzyła na Ewę bez zawiści. Patrzyła także na mnie, 
owszem, oglądała 
fragmenty mojej twarzy, mój krawat i ręce, którymi nauczyłem się posługiwać, aby 
były ak-
centem dla moich słów. Ale wszystko to czyniła z odległości, nie tylko stała 
trzy kroki ode 
mnie, ale patrzyła tak, jakby między nią i moją osobą była wielka pustka. 
Chwilami traciłem 
wzrok, oczy musiałem mrużyć, aby ją widzieć, widzieć ją znów, wierzyć, że jest 
tak niedale-
ko.
- To samo mówiłam Mirkowi - opowiadała Ewa. - Abstrakcja to drożdże. Zresztą we 
współczesnym świecie rozumnych maszyn i fotografii księżycowych gdzie jest 
granica abs-
trakcji? Kto potrafi ująć w tamy ludzką wyobraźnie? - rozprawiała dla tamtej, 
przeciwko 
mnie.
- Tak, tylko odbiór jest ważny. Nasza wrażliwość, którą pobudzają treści do 
końca nie 
dopowiedziane - wtórowała jej Dorota. - I ma pani rację, czy możemy przeczuć 
kształty, które 
kryją się w świecie? Czym nas jeszcze zaskoczy rozwój wiedzy? Czasem jestem 
pewna, że 
formy, które po nas wytropi przyszłość, skażą na los oleodruków to, z czym się 
jeszcze dzisiaj 
nie możemy pogodzić.
Tak, to był błąd, że je z sobą zetknąłem. Stałem na boku, one od razu znalazły 
uzupeł-
nienia dla własnych wywodów w poglądach, które zapewne powtarzały po innych, ale 
który-
mi teraz błyskały przed sobą jak fleszami. Od razu poczuły się bliższe sobie niż 
mnie. Taki 
fenomen zdarza się wśród kobiet, które są pewne, że nigdy nie wejdą sobie w 
drogę. Tylko 
okrągłe, czarne jak koraliki oczy Ewy chwilami patrzyły na mnie badawczo, choć 
mówić nie 
przestawała. Oglądała Dorotę, potem jakby chciała sprawdzić coś we mnie, ale nie 
przycho-
dziło to łatwo, drażniło ją, że się w nas rozeznać nie mogła. Zapewne trudno 
było Ewce zna-
leźć pobudki, dla których odszukałem w tłumie tę nieatrakcyjną kobietę. Mrużyłem 
powieki, 
moje krótkowzroczne oczy mogły się jej wydać ironiczne - i to także ją myliło. 
Mówiły więc, 
słyszałem w ich głosach własną niewrażliwość na sztukę, ale nie odchodziłem, 
pozwalałem 
im na wszystko, bo nie umiałem odejść od Doroty.
Pomogła mi jednak świeża nerwowość Ewy. Już była przy końcu tematu, już patrzyła 
nie tylko na mnie i na Dorotę. Ktoś się jej ukłonił, zapewne zobaczyła w tłumie 
nowy obiekt 
dla swych wdzięków i swego nieszczęścia. Już prawie nie słuchała, czekała tylko, 
aby nas 
w tym niezrozumiałym dla niej kontekście zostawić we dwoje, poza sobą, podczas 
swej towa-
rzyskiej podróży od wyspy do wyspy na tej sali. Była przykra, wiedziałem, że 
jest jej źle i że 
to jest prawdziwe, ale przecież nowa sytuacja dawała Ewie jakąś szansę, mogła 
nawet intry-
gować w owych ciemnych kolorach.
Zakończeniem był uśmiech dość roztargniony, dotknięcie grzywki nad czołem, słowa 
pierwsze z brzegu, że bardzo jej było miło. I poszybowała w wybranym kierunku, a 
ja zosta-
łem sam z Dorotą, teraz zupełnie sam, odpowiedzialny za nasze odosobnienie.
Milczeliśmy, ja zresztą milczałem od wielu chwil, a teraz dalej patrzyłem na nią 
i nie 
mogłem znaleźć pierwszego zdania. Więc Dorota wzięła na siebie tę świadomość, że 
jesteśmy 
we dwoje.
- Rozgarniętą ma pan siostrę.
- Czy dlatego, że mówiła to, co pani chciała usłyszeć?
Uśmiechnęła się, z nią było inaczej niż z Ewą. Jej usta w uśmiechu nabierały 
pełni, 
stawały się młode.
- Być może zawsze mają rację tylko ci, którzy z nami się zgadzają. Chyba 
najtrudniej 
jest znaleźć prawdę w słowach przeciwnika.
- A może nie warto jej szukać? Przekonanie o własnej prawdzie też jest coś 
warte.
- Czy za każdą cenę? Niezależnie od skutków?
Znów miałem wrażenie, że nawet teraz, w takiej rozmowie, Dorota wybiera aluzje, 
które pasują do mnie. A mnie i tak wystarczało, że musiałem dźwigać jej 
obecność.
- Nie po to panią spotkałem.
- Przypadkiem.
- Sama pani w to nie wierzy. Chciałem panią widzieć. Założyłem, że pani tutaj 
przyj-
dzie.
- Cóż za domyślność! - droczyła się, po prostu grała pierwszą naiwną, nie tego 
od niej 
chciałem. Po co te odwroty?
- Chodźmy stąd. Czy nie ma pani dość?
- Dla pana to akt obecności, a dla mnie to zwykła robota.
- Już pani wszystko wie. Nie wyjdę bez pani.
Spojrzała na mnie, musiała stromo podnieść głowę, aby patrzeć. Przed chwilą 
wydała 
mi się wyższa, bo miała włosy zebrane w taki obwarzanek na szczycie głowy, ale 
teraz, gdy 
ważny był poziom naszych oczu, znów odnalazłem ją małą, nie sięgającą mego 
policzka. 
Mierzyliśmy własne siły. Widziałem dolne, półkoliste brzegi jej tęczówek, były 
szare jak 
chmura, ale tuż przy źrenicach miały odłamki złota, promieniście wokoło czarnych 
słońc. 
Patrzyliśmy na siebie: w jej oczach nie było wyzwania, ktoś z boku mógłby 
powiedzieć, że nie 
było żadnego wyrazu. Ale ja, który stałem na wprost nich, dostrzegłem, że w 
szerokich, 
nieruchomych powiekach stały się czujne, zaszły lekką wilgocią, która je 
wypolerowała, 
dojrzałem rysunek różowych żyłek w białkach, więc to dla niej coś znaczyło, że 
patrzyła na 
mnie. Nie byle jak, ale prosto w cel, w moje źrenice, dla niej odkryte, z 
tajemnicą mego lęku 
i odwagi. Odsunęła się ode mnie o krok, wyprostowała głowę.
Tam brakowało powietrza, ludzie nosili ze sobą swoje dobre i złe zapachy, ale 
dopiero 
po wyjściu spadło na nas nieruchome popołudnie, rozgrzane do białości murów i 
płyt 
chodnika. Dorota stanęła u stóp schodów, sięgnęła do torebki, może chciała 
sprawdzić, czy jej 
starczy na taksówkę. Powiedziałem, i chętnie bym podniósł dłonie do uszu, by nie 
słyszeć 
swego głosu:
- Proszę jeszcze nie odchodzić. Proszę zostać trochę ze mną. Tam pójdziemy.
Był koniec sezonu, ulice bardziej puste niż przed tygodniem, wyraźnie słyszałem 
stuk 
naszych kroków, jakbyśmy byli teraz sami w mieście. Szedłbym tak, ale właśnie 
Dorota 
wybrała ławkę, a potem siadła ostrożnie, niezbyt blisko mnie, położyła ręce na 
kolanach. 
Miała wąską sukienkę, która w tej pozycji wydawała się bardzo krótka. Więc 
dłońmi kryła 
nagość, dłońmi trzymała się brzegu sukienki, obciągała ją, ale w tym wszystkim 
nie było 
niczego pod moim adresem. Miała tamte sandały z kilku wąskich pasków i patrzyłem 
na jej 
stopy o długich, szczupłych palcach, jakie miewają rzeźby z początków naszego 
świata.
- Czy potrafi pani przy mnie odpoczywać? - zapytałem.
- Dlaczego mam na to odpowiedzieć? - Siedziała z kolanami przy sobie. Teraz 
stopy 
wsunęła pod ławkę, już ich nie widziałem.
- Bo to jest ważne. Ważniejsze od tego, czy ludzie potrafią ze sobą rozmawiać. 
A nawet ważniejsze od tego, czy się potrafią kochać.
- Nie wiem, czy potrafię teraz odpoczywać. Ale jestem okropnie zmęczona. Widzi 
pan, jak pusto. Już wszyscy uciekają z miasta.
Wtedy powiedziałem:
- Niech pani ze mną wyjedzie.
Od tamtej chwili ani razu nie spojrzała na mnie. Dopiero teraz odwróciła głowę, 
choć 
ręce wciąż miała spokojne, na założeniu sukienki
- Z panem? A kim pan chce, żebyśmy byli?
- Dwojgiem ludzi, którzy są ze sobą. W każdej godzinie. Bo ja chcę z panią 
chodzić, 
siedzieć na trawie z panią, mieć panią blisko. W dzień i w nocy. Znam taką 
leśniczówkę 
z innej rzeczywistości. Tam pani urodzi się na nowo. To jest możliwe, człowiek 
rodzi się 
niejeden raz.
- Wierzy pan w to? Powinnam być szczęśliwa, że ktoś wierzy w moje inne 
wcielenie. 
Bo wie pan, naprawdę każda kobieta pragnie być parę razy w życiu odmieniona 
przez 
mężczyznę. I nawet nie jest ważne, czy na dobre, czy na złe ma być ta zmiana. 
Ale zanim 
nastąpi, jest przecież nadzieją. Więc nowym obrazem niewiadomego.
Skrzywili ją ci ludzie, z którymi przebywała. Proszę, jak łatwo omijała moje 
słowa! 
Może nie przypuszczała, ile mnie kosztowały. Ale przyjęła je jako stwierdzenie 
pewnego 
układu i od razu znalazła w nich materię do dywagacji na zgrany temat, czego 
mianowicie 
kobiety spodziewają się po nas. Brzmiało to w dodatku tak, jakby nie mówiła o 
sobie ani 
o mnie, tylko głosiła jakieś prawo, które rządzi ciążeniem ku sobie dwóch połów 
ludzkości. 
Od razu to kwalifikowanie problemu, ta skłonność, aby od sprawy konkretnej, od 
naszego 
wzajemnego stosunku przeskoczyć do komunałów! A mnie przecież nie obchodziło, 
dlaczego 
któraś z nich chce czasem zmienić partnera. Wiedziałem jedynie, czułem to 
dotkliwie, że 
płyną chwile tego kwadransa, może połowy tarczy zegarka, które od niej zdobyłem. 
Znów 
wróciło owo zimne doznanie, że mam w sobie drut kolczasty, taki zasiek między 
mną 
a Dorotą, który szarpie moje nerwy i sprawia, że każde zewnętrzne wrażenie staje 
się 
w odbiorze bolesne. Ona się nauczyła w tym swoim świecie, gdzie ludzie bawią się 
słowami, 
roztrząsać każdą rzecz od podszewki. A ja czekałem, żeby po prostu mi pomogła.
- lak wiele się pani po mnie spodziewa? - zapytałem. - Proszę nie odbierać mi 
reszty 
odwagi. - Chciałem szczerością przerzucić pomost między nami.
- Zbyt często mówi pan w pierwszej osobie. Wiem, wiem, że taki jest porządek 
rzeczy. Myślę 
nawet, że brakiem pewności siebie też można kobietę zdobyć. Dzisiejsza kobietę, 
która do 
wszelkich uczuć dosypuje trochę macierzyństwa. Traktuje mężczyznę jako 
stworzenie 
zagubione i szukające oparcia.
- Czy sądzi pani, że to jest chwila na podobne stwierdzenia? Czy to takie 
oryginalne, 
że psychicznie samodzielna kobieta wylicza rundy mężczyźnie?
Siedziała do mnie profilem, widziałem odwinięte nieruchome rzęsy, wskazywały 
kierunek jej wzroku, który nie zbliżał się do mnie. Milczała chwilę, jakby 
przebiegała w myśli 
całą naszą rozmowę. W końcu rzekła:
- Przepraszam pana, rzeczywiście głupio się zachowuję. Musimy przecież mówić 
o sobie. To jest dla każdego z nas temat najważniejszy.
- Ale mówimy w ten sposób nie każdemu z brzegu.
- Właśnie. Tylko że te pozory egocentryzmu łatwiej widzimy w kimś innym niż 
w sobie. I chociaż ta cecha jest dość nawet śmieszna, mnie wcale nie jest do 
śmiechu. Bardzo 
jestem panu wdzięczna za tamte słowa o mnie.
Odetchnąłem powoli, niedostrzegalnie dla niej, ale jednak głębiej. Wchodziliśmy 
na 
twardszy grunt, łatwiej było mi teraz patrzeć na nią, widziałem, że w przystępie 
szczerości nie 
potrafiła uspokoić ust, że lekko rozchylone zacisnęły się, przycięte uchwytem 
zębów. 
Mogłem właściwie odgadnąć, co powie za chwilę, a słowa te będą już o mnie, już o 
nas. 
I chociaż jeszcze nieprecyzyjne, wyznaczą nasze porozumienie. Kobieta, która 
dziękuje za 
cokolwiek, zawsze wychodzi naprzeciw. A ta, która czuje swoją niesprawiedliwość 
wobec 
mężczyzny, jest już bardzo blisko.
- Niczego w stosunku do pani nie wymyślam - mogłem teraz powiedzieć. - Nie idę 
na 
żadną grę. Przy pani mówię nie kontrolując słów.
Odpowiedziała jednak inaczej, niż chciałem. To nie była osoba obyta w takich 
spotkaniach, domyślająca się męskich zabiegów. Ale czy tak było źle? Słuchając 
jej 
stwierdzałem, że wprowadzała nowe dekoracje jako tło dla nas. Gdyby wszystko 
było proste, 
może od dawna przestałbym na nią patrzeć.
- A ja nie mogę się uwolnić od tamtej myśli.
- Jakiej?
- To prawda, że jestem w złym stanie, że gonię resztkami sił. I czasem mi się 
zdaje, że 
to jest pana wina.
- Moja?
- Ale nie tylko pana. Boję się o mój spokój. W tym zagrożeniu jednak nie tylko 
pan 
jest obecny. Jest także mój mąż.
A więc musiało paść słowo, bez którego nie mogą się obejść skrupuły żadnej w jej 
sytuacji. To był jednak ów grunt, na którym nie czułem się wytrącony z myśli o 
niej. Jaczycki 
nie był zaskoczeniem, bo ciągle był przy mnie.
- Czy musimy o nim mówić? Jesteśmy teraz we dwoje.
- Tak, ale są chwile, kiedy jestem z nim, kiedy patrzę na niego. Nie poruszam 
wówczas tamtej sprawy, ale wiem, że istnieje między Zbyszkiem a panem jakiś 
związek.
- Mówi pani o jego misji w redakcji? - Poczułem sztywność w karku. Tamta 
bolesność 
obcego przedmiotu w żołądku była już inna, wyraźna. - Co to ma z nami wspólnego? 
Pójdzie, 
zobaczy, opowie, komu trzeba, i koniec.
- Ale ja patrzę na niego przez te wszystkie dnie. Od pana usłyszałam, jakie 
dostał 
polecenie. Ale wiem z naszych wspólnych lat, co to może dla niego znaczyć. Do 
dziś mi nie 
powiedział, że tam się spotkamy. Chodzimy koło siebie, prawie nie rozmawiamy, bo 
ja wiem, 
że ma przede mną tajemnicę, a on wie, że będzie musiał mnie zaskoczyć.
- Przecież to nie jest żadna tajemnica! Przynajmniej między wami - zdziwiłem się 
prawie szczerze i widziałem te ich dnie milczenia, złe dnie dwojga ludzi, którzy 
boją się 
mówić.
- Ale on rozumie, że kiedy się dowiem, to niczego mu nie ułatwię.
- To jest jego próba. I chyba opiekunów nie potrzebuje - powiedziałem szybko i 
trochę 
nieostrożnie.
- Tak i on zapewne myśli. A ja rozumiem, że nie chce mojej pomocy. Ale dlaczego 
w tych dniach, kiedy się męczy, chce być całkiem sam? - Podniosła ramiona, nie 
kryła 
zdziwienia i przeleciało mi przez głowę, że niewiele wiem o nich dwojgu. Choć 
przecież już 
byłem pewny, że Dorota nie miała dla mnie niespodzianek.
- Każdy dorosły człowiek musi się czasem zdobyć na decyzję. Nawet na trudną 
decyzję. Nawet przeciwko swoim najbliższym. Jeżeli od tego postanowienia zależy 
coś 
ważnego, coś, co przyjdzie, co, być może, stanie się częścią jego wewnętrznej 
wolności. 
Trzeba tak na to spojrzeć. I nie poprawiać nikomu życia, bo nie od naszych 
intencji ono 
zależy. Ale nie chcę mówić na tamten temat. Pani jest dla mnie ważniejsza i moje 
miejsce 
przy pani. Doroto, niech pani straci na chwilę pamięć wszystkiego, co uboczne i 
nam 
niepotrzebne. Niech pani pomyśli, ile warte jest parę dni, kiedy istnieje na 
świecie tylko 
dwoje ludzi. To bardzo niewiele, ale proszę przyjąć ode mnie ten ułamek czasu. 
Może tak się 
zdarzy, że będziemy nim żyli przez długie lata.
Odjąłem jej rękę z kolan, było gorąco, upał naokoło mnie, a jej dłonie były 
zupełnie 
zimne, jakby krew z nich uciekła w obawie, że ich dotknę. Niosłem te ręce ku 
sobie, 
pochyliłem się w ich kierunku. Położyłem je na moich ramionach i już mogłem ją 
objąć, 
oprzeć policzek o policzek, a potem wargami przesuwać po jej skórze gładkiej i 
nie napiętej, 
poddającej się dotykom. Ale usta nie rozchyliły się pod moim nakazem, odbierałem 
ich 
szorstkość i ich suchość, były jak usta dziecka, poczułem, że zaciska mi się 
gardło. Nie 
odtrąciła mnie, jakby nasłuchiwała, widziałem, że słucha siebie, nie mnie. Więc 
badając 
wypukłość jej warg chciałem, aby przestała wątpić. Miałem otwarte oczy, 
widziałem teraz 
najbliżej jej zamknięte powieki, fałdę skóry między brwiami. Czułem w dłoniach 
kształt jej 
pleców, były szczupłe i nagie pod cienką sukienką. Za chwilę mogłem przestać 
patrzeć 
i przestać myśleć, ale wówczas właśnie ona przesłała mi oddech, jakby się 
budziła ze snu.
- Muszę już iść - powiedziała, jeszcze blisko moich ust. A ponieważ mogła to 
powiedzieć inaczej, wiedziałem, że nie jest to odejście zupełne. Nie 
zatrzymywałem jej.
Wiedziałem przecież, że musimy się jeszcze spotkać, bo ludzie są już złączeni 
słabością, jeśli ta słabość stała się między nimi, w tej samej chwili, siłą 
życia. Mogła zasłaniać 
się powiekami, mogła zaciskać w pięści ręce, kiedy spoczywały na moich 
ramionach, mogła 
zatrzymać oddech, zajęta wyłącznie sobą, kiedy między naszymi twarzami nie było 
żadnej 
odległości - to przecież nie miało znaczenia, czy w ten sposób się broniła. 
Wierzyłem, że tak 
oto z trudem, pokonując w sobie przeszkody, jednak mnie odbierała. I że byłem 
dla niej 
najbardziej obecny w tej samej chwili, kiedy z westchnieniem odzyskała 
świadomość 
wszystkich nieważnych uzupełnień do nas dwojga.
Znałem tę drogę. Dorota nie musiała mnie prowadzić. Było już popołudnie w 
niskim, 
gęstym od upału powietrzu. Od nabiegłego czerwienią blasku kładły się niebieskie 
cienie. 
Poruszony przez Dorotę, otwarty od wewnątrz, nie potrzebowałem już od niej 
odpowiedzi, 
wiedziała przecież, że idziemy razem, że jest obok mnie. Więc pozwalałem jej 
milczeć. Jej 
krok był krótszy od mego, stawiała te swoje stopy o nienagannej strukturze lekko 
i płynnie, 
patrzyłem na nie, byłem oto pewny, że cała jest tak piękna. I w tym swoim 
rozgadaniu prawie 
wybiegłem naprzód, kiedy się zatrzymała. To nie był jeszcze jej dom, to było 
zaledwie 
skrzyżowanie jej ulicy.
- Tu się pożegnamy - powiedziała.
I to mnie nie zdziwiło, że nie prowadziła mnie aż tam. Dzisiaj widocznie już nie 
chciała, abym spojrzał w okna ich małżeńskiego mieszkania. Jeszcze bardzo 
niedawno mogła 
mi na to pozwalać, pamiętałem tamtą chwilę, kiedy w jej oczach nie było żadnego 
niepokoju. 
Dzisiaj było inaczej i dlatego potrafiłem z nią się rozstać. Powiedziałem coś 
nawet 
z odpowiednią miną o konieczności pożegnań, o banalnych sytuacjach, z jakich się 
składa 
nasza biografia. Ale w mojej świadomości była obecna tylko myśl, że oto za 
chwilę przestanę 
na nią patrzeć, że zostanę sam. To wszystko nie uderzało we mnie z bliska, nie 
plątało owego 
kłębka pod spojeniem żeber. Wiedziałem, że aby ją poprowadzić, muszę się zgodzić 
na 
pewne okoliczności. Ale w słowach, w słowach do Doroty przy rozstaniu zawierało 
się tylko 
jedno z uczuć, które teraz składały się na mój stan. To było prawdziwe, 
wiedziałem, że gdy 
odejdzie, na jej miejsce przyjdzie do mnie bezsens czasu i będzie przy mnie aż 
do chwili, 
kiedy znów ją zobaczę.
- Muszę to przyjąć do wiadomości, jeśli nie chcę oszukiwać ani siebie, ani pani. 
Nie 
wymyślę innego słowa. Zresztą już powiedziałem, że nie będę na pani cześć 
wymyślał 
kłamstw.
- Pan jeszcze sam nie wie, ile w tym prawdy - odpierała moje słowa. - Dopiero 
z odległości można się o tym przekonać.
- Ale ja już nie chcę takich doświadczeń. Jestem pewny tego, co mówię. Mąż teraz 
będzie zajęty, już nie jest dla pani. Więc można jechać. Może to mu nawet ułatwi 
wszystko? - 
Ten pomysł zaświtał mi właśnie w tej chwili, zatrzymałem go. - Będzie pani gdzie 
indziej 
i jemu będzie lżej, że nie jest pani świadkiem. A pani będzie ze mną. I ja będę 
z panią. Daleko 
od wszystkiego. Proszę powiedzieć, że się pani zgadza - nalegałem, rozwijałem 
argumenty, 
chciałem przecież od niej po tym spotkaniu czegoś, z czego się już nie wycofa, z 
czym będę 
mógł odejść. Ale ona tylko patrzyła na ulicę, która prowadziła do jej domu, i 
powiedziała:
- Nie wiem, nie wiem jeszcze, co będzie. Czuję zawrót głowy. Tak mnie pan 
osaczył. 
Teraz nawet na jakąś cząstkową prawdę trudno mi się zdobyć. Niech mi pan pozwoli 
na rzecz 
bardzo trudną.
- Na co? - spytałem, bo już trzymałem jej rękę w swojej.
- Na trochę dystansu do nas wszystkich. Przecież się jeszcze spotkamy. Tak, na 
pewno. Teraz jestem w ciemności. A kiedy będę mogła patrzeć i ujrzeć cokolwiek, 
to 
zadzwonię do pana.
Zanim zdążyłem się obronić, już moja ręka chwytała powietrze, a ona odchodziła 
szybko swoim drobnym krokiem, i przestałem ją widzieć, choć jeszcze była 
niedaleko. Jej 
kwiecista sukienka była tylko świetlnym znakiem rozszczepionym przez odległość i 
jakichś 
ludzi, którzy wychodzili teraz z domów, aby znaleźć wytchnienie. Ale wieczór nie 
przynosił 
ulgi, ja też oddychałem z trudem.
Broniłem się przed tym: nie mogło wrócić tamto uczucie, to było wariactwo, wtedy 
także to była nieprawda, wiedziałem, że nieprawda, potem przecież zrozumiałem, 
że nie 
mogłem myśleć o sobie bez wrażenia, którego w odniesieniu do własnej osoby nie 
znosiłem 
najbardziej. Bo kiedy wyszedłem już z tego, co potem mogłem nazwać obsesją, to 
z uwolnieniem przyszło zdziwienie, że tak dałem się zaplątać w tę niewidzialną 
sieć. 
Oczywiście, z każdego kąta nie tylko na mnie patrzyły wtedy strachy, ale 
przecież to właśnie 
ja powinienem był rozedrzeć te pajęczyny i pokazać, włożywszy rękę w ciemność, 
że tam nie 
ma nic, że chorujemy na wizje płynące z lęku przed poznaniem spraw omotanych 
jedynie 
w domysły. No cóż, wszelkim przywidzeniom ulega przede wszystkim człowiek 
obdarzony 
imaginacją. Nie będę krył, że od dawna znalazłem w sobie ową właściwość, aby 
widzieć 
w tym wszystkim, co mnie otacza, jakiś jeszcze jeden, dodatkowy wymiar. W tamtym 
czasie 
moja wyobraźnia była źródłem tylko owych poniżających stanów. Przyczyny 
znajdowałem 
przede wszystkim w swoim stanie psychicznym. Byłem zmęczony, harowałem wówczas 
na 
potęgę. Przez wiele lat nie brałem urlopu. Byłem w tym budynku wszędzie, gdzie 
coś się 
działo, zaciskałem zęby, aby utrzymać się w tym miejscu, które wydawało mi się 
jądrem 
każdej rzeczy. Z tym wysiłkiem rosło napięcie psychiczne, w końcu nawet po 
nocach, we 
śnie, mozolnie piąłem się po drabinie, która miała tylko dwa punkty chybotliwego 
oparcia, 
więc to wszystko mogło się skończyć i często w nocnych majakach ktoś wytrącał mi 
szczebel 
spod nóg i leciałem jak kamień w przepaść, głową ku zagładzie. Budziłem się nie 
mogąc 
złapać haustu powietrza i leżałem w ciemności. Brałem krople na uspokojenie, po 
godzinie 
znów zasypiałem, a kiedy przychodziło rano, wstawałem, gimnastykowałem się w 
przeciągu 
od okna i powtarzając sobie, że znów dobrze się czuję we własnej skórze - 
szedłem tam jak co 
dzień. Podwajałem energię działania, były to bowiem czasy wielkiej próby sił, 
bacznej 
wzajemnej obserwacji. Mówiłem sobie, że nie mogło być inaczej. Nie widziałem we 
własnym 
życiu żadnego ciemnego miejsca, wszystko tym oczom mogłem pokazać. Nie 
wiedziałem 
tylko, gdzie ich szukać, nigdy ich nie napotkałem wzrokiem i dlatego tak trudno 
było się 
przed tą obserwacją bronić. Broniłem się jednak z uporem i ambicją, moją siłą 
była 
pracowitość. Kiedy ludzie milkli, ja głośno kończyłem zaczęte zdanie. Byłem 
pewny, że 
moim słowom i myślom nic nie można zarzucić. Możliwe, że prowokowałem wówczas 
los, 
ale chyba dlatego okazał się pobłażliwy i dziś mogę powiedzieć, że z tych lat 
wyszedłem bez 
szwanku. Wszystkie szczeble mojej drabiny okazały się ze zdrowego drzewa, 
stawałem nawet 
kolejno na paru innych, coraz wyżej - i utrzymały mój ciężar, powiększony o 
tamten, który 
w sobie nosiłem.
Minęło dość dużo dni, może lat, zanim nauczyłem się tamte uczucia bagatelizować. 
Wszystko to było fantazją i zmęczeniem - mówiłem sobie. I żadna zdolność 
rozumowania nie 
brała w tym udziału. Dobrze, że mój głód własnego znaczenia był większy od 
psychicznych 
fanaberii. To mnie uratowało. Więc czy teraz, w zupełnie innym miejscu i kiedy 
sam byłem 
inny, wszystko miało się powtórzyć?
Sam nie wiedziałem, na czym to polega, że w jakiś czas po spotkaniu z Jaczyckim 
u szefa poczułem się jak przed obiektywem. Stwierdziłem nagle, że każdy mój 
układ twarzy 
każdy fragment zachowania, każde moje słowo nabrało odmiennego znaczenia. Nie, 
nikt mi 
tego oczywiście nie powiedział. Przeciwnie, stosowano wobec mnie jakąś 
podkreślaną 
naturalność, graniczącą nawet z protekcjonalnością, której przedtem nie 
zauważyłem. Ale 
była to krucha swoboda, chcieli najwidoczniej ukryć wewnętrzne napięcie, którego 
moje 
zjawienie się przy którymś z nich było przyczyną. Myślę, że w ten sposób 
ratowali własną 
godność, własną niezależność sądów. O sprawach ogólnych, a pewnie i o mnie. Była 
to 
jednak zmiana widoczna. Przynajmniej dla mnie, który w miejscu pracy zawsze 
oglądałem 
twarze kolegów. I nie lubiłem, kiedy zbyt szybko się odwracały, niby to patrząc 
na coś 
ciekawszego. Zachowanie ich było zresztą dość nieporadne. Bo wystarczyło, żebym 
się 
odwrócił, żebym ich zostawił własnym namysłom, a już czułem ich oczy na moich 
plecach. 
Było znowu tak, że oni milkli na mój widok, a ja potrafiłem bez wahania skończyć 
zaczęte 
zdanie. Przyznaję, że teraz lepiej umiałem się bronić niż kiedyś. To, co 
zrodziło się poza mną, 
nie było już atmosferą, było bardziej konkretne. Jeszcze raz zrozumiałem, że aby 
jakieś 
wrażenie przestało być ważne, trzeba dojść do jego treści. Niełatwo jest jednak 
zapytać: 
„Wiem, że myślicie o mnie. Ale co myślicie?” Postanowiłem więc i ja patrzeć 
uważniej na 
otoczenie. Tak jednak, aby moje zasadzki, które ich mogą przyłapać, były 
niewidoczne. 
„Będę jednakowy - pomyślałem - żadne odchylenie od normy, w żadną stronę, będę 
unikał 
wszelkiego zabiegania o ich szczerość, unikał własnych wyznań. Wtedy na tle 
naszej 
jednolitości oni, a może także ich motywy staną się bardziej wyraziste.” Aby im 
się przyjrzeć, 
trzeba było jednak ostrożnie zmniejszyć tę odległość między nami. Wybrałem na 
początek 
Matulakową.
Znalazłem ją w stołówce. To znaczy, nie szukałem jej, ale znalazłem od razu. 
Przysiadłem się do stolika, a jej ręce mocujące się z pieczenia stały się 
niezgrabne, nóż ślizgał 
się po talerzu, nie mogła złapać widelcem kawałków wołowiny, milczała. 
Wiedziałem jednak, 
że milczy z mego powodu, bo od czasu do czasu rzucała mi krótkie spojrzenia i 
ruszała 
niespokojnie wąsikami.
- Należy się wam urlop - powiedziałem. Kobietom w jej wieku, nawet takim 
entuzjastkom, przeważnie coś dolega. Wypoczynek jest więc zawsze tematem łatwym.
- Nawet nie myślę teraz o tym. Przyjdzie siedzieć całe lato.
- Czy to nie przesada? Ustrój nawet bez waszej cennej pomocy jakoś przez miesiąc 
się 
obejdzie.
- Możecie się śmiać, gdy was to nie dotyczy - nie przyjęła żartu, teraz patrzyła 
w talerz.
- Co mnie nie dotyczy? - Do czegoś jednak się zbliżałem.
- Robota, nasza zwykła robota.
- Zwykła, niestety. Czy stało się coś nowego?
Dziobnęła widelcem cały kartofel, już go podniosła, ale widząc jego rozmiary 
znów 
opuściła i nagle zniechęcona rzekła:
- Byłam u szefa. Mnie wołał i was, ale tylko na mnie trafił. Więc poszłam.
Patrzyłem jak i ona na ten jej nieapetyczny obiad. Jednak potrafiła mnie 
zdziwić!
- I nic mi o tym towarzyszka nie powiedziała.
- Ano nic, postanowiłam nie zawracać wam głowy.
- Poza szefem taka decyzja?
- Nie jego rzecz, kto z nas pójdzie do walterowców.
Ta sprawa wydała mi się tak odległa, tak nieaktualna, że teraz z trudem 
przypominałem sobie fortel szefa, aby mnie jednak nie zwalniać z opieki nad tym 
źle 
prowadzonym zakładem.
- A ja po co tam miałbym teraz chodzić według Podcienia? - pytałem jednak, w tym 
wezwaniu kryć się mógł element mojej nowej sytuacji. - Ostatnio zajmuję się 
trochę innym 
kompleksem zagadnień.
- Tak sobie właśnie pomyślałam, że i bez tego dość macie kłopotów. I poszłam 
sama, 
na własną odpowiedzialność. No, nic przyjemnego, tam znów plan zawalony, idzie 
święto 
lipcowe, nie mają co pokazać. A najwięcej to się bałam szefa, jak zapyta - 
mówiła z wyraźną 
ulgą, że w końcu może mi wyjawić swoją intrygę.
- Ta obawa jednak to dowód odwagi, towarzyszko. Dziękuję wam. A szef na pewno 
nie będzie sprawdzał. Wiecie, jak to jest, byle odwalić kontrolę.
- O nie, tu ja się z wami nie zgadzam! Przeciwnie, to czasem może być wprost 
przełomowy moment! - z tym wyzwaniem wracała już do niej zwykła wiara w 
znaczenie 
naszych przedsięwzięć. - Dlatego ja was postanowiłam oszczędzić, żebyście się 
mogli 
skoncentrować.
- Na czym? - a jednak dobrze wycelowałem, trafiając na Matulakową. Jej 
prostoduszność była zdumiewająca.
- No, na tej sprawie z „Tygodniem”. Nie wiem, co szef powie na moją inicjatywę, 
bo zdaję 
sobie sprawę, że co wy, to nie ja - po j»j twarzy przebiegł w nagle obwisłych 
mięśniach cień 
goryczy. - Niewiele w tym przedsiębiorstwie mogłam zrobić. Bo jak ja, stara 
kobieta, mogę 
rozruszać ludzi? Ten ich dyrektor niczego jeszcze nie zrozumiał z nowych 
przemian - 
westchnęła, dla niej to nie było oklepane zdanie. - Ale pragnę wam wyrazić moje 
uznanie, 
żeście się zajęli Jaczyckim.
- A moje uznanie dla serwisu informacji. - Nie była to, przyznaję, podnosząca na 
duchu minuta. Co o mnie i o nim wiedzieli?
Matulakowa powiedziała z przejęciem:
- Niepotrzebnie jesteście tacy skromni. Chyba to żadna tajemnica, że się 
Jaczycki 
z waszą pomocą aktywizuje?
- No, rzeczywiście nie ma w tym nic złego - potwierdziłem.
- Sama nieraz chciałam mu pomóc, ale nie wiedziałam jak. Dlatego bardzo się 
cieszę, 
żeście zmienili do niego stosunek.
- Macie dobre serce - powiedziałem szczerze. - Może zbyt dobre, dlatego się wam 
zdaje, że można pomóc słowami. A tymczasem, moja droga, trzeba człowieka 
postawić 
w odpowiedniej sytuacji. Wpływ mają nie słowa, lecz okoliczności.
- Zawsze uważałam, że on jest trochę oderwany od życia - od razu się zgodziła. - 
Taki 
jakby z innego świata. Dlatego nie mógł znaleźć swego miejsca i uciekał od nas. 
Dobrze, 
żeście dla niego wymyślili tę redakcję.
- Mam wrażenie, że mnie jednak przeceniacie - zastrzegłem się przed taką opinią. 
- Tę 
propozycję, nie bez oporów, przyjął od szefa, to po pierwsze. A po drugie, kto 
mówi 
o redakcji? Tutaj pracuje, tutaj pozostanie. Tutaj - podkreśliłem głośniej. - A 
tamto jest tylko 
doraźnym zadaniem, żeby się przewietrzył, żeby zobaczył, posłuchał, co mówią w 
pewnych 
kołach naszego społeczeństwa. I w ogóle uważam, że tego faktu nie należy zbytnio 
rozdymać 
- wzruszyłem ramionami.
Ale Matulakowa patrzyła na mnie tak, jakbym był powodem jej nowego przypływu 
radości życia. Połykała teraz obiad bez trudu, wyskrobała kompot łyżeczką do dna 
i oświadczyła, unosząc nad stołem ciężki biust:
- Jestem pewna, że w naszym towarzyszu przy waszej pomocy nastąpią teraz 
korzystne zmiany. Bo ja wiem, że potraficie oddziaływać na ludzi. Czy bez tej 
świadomości 
poszłabym sama do tej fabryki? Zdobyłam się na to, bo wiem, że niejednego od was 
się 
nauczyłam.
I zrobiło mi się wstyd, że tak dotąd tę Matulakowa lekceważyłem. Nie przypisujmy 
ludzi do jednej płaszczyzny, bo zawsze mogą z niej jak na sprężynie wyskoczyć! 
Jadłem 
z roztargnieniem, a ona, znów pełna zapału, mówiła mi o szczegółach tamtej 
wizyty. Teraz 
znajdowała w niej także jakieś pozytywne strony, jakieś ślady skutków naszej 
troskliwości. 
Twierdziła, że ludzie, choć powoli, ale jednak zaczynają się układać w nowych 
stosunkach, 
jeśli się ma do nich odpowiednie podejście.
Już zjadła, teraz ja z kolei polowałem w kompocie na rzadkie czereśnie, ale 
Matulakowa widocznie czuła się w prawie, aby przy mnie siedzieć i roztrząsać 
znaczenie 
międzyludzkiej życzliwości.
- To dziwne, jak się ludzie boją wszystkiego, co nowe - perorowała. - Choćby to 
nowe 
było dla nich lepsze od minionego, choćby dopiero ta zmiana była dla nich 
zwrotem ku 
lepszej perspektywie.
- Nie agitujcie mnie, towarzyszko, za socjalizmem! - powiedziałem możliwie 
beztrosko, myśląc jednocześnie, że za jej poświęcenie dla mnie teraz będę płacić 
niejeden raz 
próbą cierpliwości.
- Ale ja wcale nie mówię o starych czasach! Mówię o tych, co nie tak dawno się 
skończyły. Wtedy też był socjalizm, no i różne rzeczy przyniósł. Co wam będę 
mówić, sami 
wiecie. A teraz, gdy chcemy naprawić, co było w tamtym złego, to ludzie się 
opierają. Bo 
właśnie nie chcą zmian. Do swoich lat doszłam, a jeszcze się dziwię, że człowiek 
w swoich 
skłonnościach taki jest konserwatywny.
- Bo może nie naprawiamy dość ostrożnie - powiedziałem.
- Widzę, że dokształcasz naszą drogą towarzyszkę - głos odezwał się tuż obok 
nas, 
chociaż trochę z tyłu, za moimi plecami. Poznałem od razu sposób Chądziela, tę 
jego 
dowcipną niby-zaczepność. Ciekawiło mnie tylko, od jak dawna stał tak za mną 
i podsłuchiwał. Byłem pewny, że wmieszał się do rozmowy, kiedy jego obecność 
przy 
naszym stoliku, ale poza nami, stała się już zbyt dwuznaczna. Z ludzi, dla 
których byłem 
ostatnio intrygującym zapewne obiektem obserwacji, Chądziel najgorzej znosił 
moje 
poczynania. Można powiedzieć, że spełniałem jego potrzebę ciekawości bliźniego, 
byłem 
jego zawistną nadzieją, jego rozczarowaniem w stosunku do siebie, w perspektywie 
mojej 
przyszłości widział przecież brak własnej. Kiedy go mijałem na korytarzu, 
podnosił głowę 
i na przykład zaczynał gwizdać, on ze wszystkich najwyraźniej mnie lekceważył, 
aby mnie 
zmylić. Przypuszczam, że w tej grze bardzo się męczył - i w końcu nie wytrzymał. 
Bo ja, 
według planu, udawałem, że go nie widzę za sobą, uprzejmie podawałem mu rękę, 
kiedy 
wpadał wprost na mnie, i widziałem, że nasza komitywa z czasów ostrzeliwania 
Jaczyckiego 
miała już wiele szczelin, trzymała się dzięki klamrze pozorów, o które on 
zresztą dbał 
bardziej niż ja. Bo ja naprawdę mogłem go nie zauważać, on zaś musiał wbrew 
sobie 
dokładnie mi się przypatrywać.
A teraz stanął przy nas, bo obecność Matulakowej była jednak dla niego jakimś 
alibi. 
Zresztą i tłok przyszedł mu z pomocą, a przy naszym stoliku było wolne krzesło.
- Mogę zjeść przy was? Ale ty sobie - zwrócił się do mnie - nie przeszkadzaj. 
Towarzyszka ma zachwyt w oczach. Więc i ja chętnie posłucham, jakie masz teraz 
zdanie 
o tym i owym.
Chądziel przez wszystkie te lata dość mozolnie grał rolę enfant terrible, 
wyobrażając 
sobie, że mu to daje pewną swobodę. Chwalił się, że on jeden mówi naprawdę to, 
co myśli, 
bo ma już taką niewyparzoną gębę. W rzeczywistości był po prostu człowiekiem, 
który ze 
strachu przed utratą jakiegoś swojego oblicza, nie najpodlejszego miejsca między 
nami - 
starał się przywdziać kolorowe szmatki bezceremonialności, zaprawionej jednak 
dobrze 
ukrywanym sprytem. Domyślałem się, że skoro tak podszedł, to zapewne chce jakoś 
ulżyć 
mękom niedosytu. To nie ja go szukałem.
- Co to znaczy: zdanie o tym i owym? - zapytałem spokojnie i zmrużyłem oczy. 
Chądziel miał taką powierzchowność, że trudno go było wydzielić z ludzkiego 
zbiorowiska.
- No, bo zmieniamy się przecież, rośniemy w miarę wydarzeń - pogładził się po 
skąpej, przeświecającej skórą fryzurce.
Matulakowa spojrzała na niego z widoczną niechęcią, odstawiła szklankę po 
kompocie i w krótkim wysiłku podniosła swoją bujną postać.
- Bardzo was przepraszam, towarzyszu - zwróciła się tylko do mnie, jakby było za 
co 
przepraszać. - Ale ja już sobie pójdę. Robota czeka.
- Pochwalamy, pochwalamy - kiwnął głową Chądziel.
- Nie od was czekam uznania, mój drogi - powiedziała z godnością moja 
rozmówczyni 
i groźnie uniosła wąsiki przy kącikach ust. - Poza tym zwracam wam uwagę, że nie 
z wszystkiego warto robić głupie dowcipy. - I falując biodrami poszła w kierunku 
wyjścia.
- Ale zasadnicza! Z dawnych lat jej zostało - skomentował zajście Kazio.
- Upraszczasz, jak zwykle. To nawet staje się u ciebie dość niepokojące. 
Matulakowa 
jest wartościowym pracownikiem. Oddana, doświadczona, i ciebie niejednego 
mogłaby 
nauczyć.
- Wiem, wiem - przerwał mi z uśmiechem. - Ostatnio pieje tym swoim dyszkantem na 
twój temat. Masz tu własny aparat propagandy, Mirosławie.
- Nie potrzebuję jej.
- Chętnie w to wierzę, że nie potrzebujesz. Ale dobre słowo każdemu się przyda. 
Szczególnie, jak się coś niecoś ryzykuje.
- Kto ryzykuje? - Przed chwilą, w jakiejś sekundzie, chciałem zrobić tak jak 
Matulakowa. Teraz jednak siadłem wygodniej i zacząłem ugniatać stożki z chleba.
- Nie bujajmy się, spryciarz z ciebie. Ale czego ty właściwie chcesz od 
Jaczyckiego? 
Bo ja nie wierzę, że nie masz w tym żadnego interesu.
- Nic z tego nie rozumiesz - patrzyłem sobie na ręce.
- Naturalnie, nie mam twojej sprawności intelektualnej. Ale nie jestem na tyle 
ograniczony, aby myśleć, że chodzi ci wyłącznie o tego faceta.
Doskonale się stało, że jednak przyłapałem Matulakowa, że dała mi jakąś ogólną 
orientację. Teraz mogłem powiedzieć to zdanie, już patrząc Chądzielowi prosto w 
oczy:
- Właściwie tośmy zbytnio obstawili tego Jaczyckiego.
Jadł właśnie zupę i pociągał z łyżki dość dźwięcznie wargami ściągniętymi w 
ryjek. 
Teraz zaczął kaszleć, ciecz na łyżce zabulgotała bańkami powietrza. Po chwili 
przestał, ale 
jego okrągła twarz była od nabiegłej krwi jeszcze większa.
- Aleś trafił w dziesiątkę! - łapał powietrze. - Myśmy go zbytnio obstawili? Ty, 
Miłosławie, zawsze potrafisz zbić mnie z nóg. To przecież on cały czas szukał z 
nami 
zaczepki. Nie pamiętasz już, jaki był, jaki jest teraz? Jednak ci powtarzam, że 
nie trzeba 
uważać mnie za głupszego, niż jestem.
- Chodzi nie o ciebie, lecz o tamtego człowieka.
- O, tyle to i ja wiem. I powiedz mi, tak między nami, w co ty go pakujesz?
- Ten twój styl naprawdę mi nie odpowiada. - Wiedziałem, że przykrość, którą 
czułem, objawiła się także na mojej twarzy. On jednak nie powinien mieć 
wątpliwości co do 
jej przyczyn. - Dlaczego to ja, właśnie ja, mam kierować losem tego Jaczyckiego?
- Ba, żebym to wiedział! - westchnął Chądziel. Chusteczką wytarł czoło i usta. - 
Tego 
właśnie nie mogę zgłębić, jakie masz z nim porachunki. Czasem sobie myślę, że to 
od 
tamtego zebrania, kiedy po raz pierwszy zabrał głos. Ale przecież z nim się 
rozprawiłeś, 
nawet szef przyznał ci rację, choć nie lubi. A znowu kiedy indziej mi się zdaje, 
że to między 
wami zaczęło się jeszcze wcześniej. Ale dlaczego? Kiedy? Z jakich powodów? Oto 
są moje 
pytania na twój temat. - Mówił tak, jakby myślał na głos, ale brwi miał 
uniesione, brodę przy 
lewym ramieniu i wyglądało, że mówi rzeczy dowcipne, które go dziwią, ale 
bardziej 
rozśmieszają.
- Bzdura - powiedziałem. - Mówisz od rzeczy.
- Zgoda, zdarza mi się. Mogę niczego nie pamiętać. Ale warto, żebyś zdał sobie 
sprawę, że tyś pierwszy wynalazł Jaczyckiego. A reszta, ta najbardziej waleczna, 
poszła za 
tobą.
Tę swoją prawdę podkreślił bez cienia zażenowania, z ową naturalnością, w której 
ostatnio celował. I właśnie jego przekonanie, nie podlegające dyskusji, wydało 
mi się groźne. 
Nigdy nie wykonałem gwałtowniejszego gestu, nigdy nie powiedziałem głośniejszego 
słowa - 
i teraz oto miałem zostać wodzem tej całej kampanii? Przecież nawet w lustrze 
omijałem 
pewien wyraz swej twarzy. A oni mieliby go dostrzec? Więcej - widzieli mnie od 
dawna, 
zastanawiali się nade mną i dorabiali z uników, które uszły mojej uwagi, 
niewidoczną część 
mojej osobowości?
Wątpię, czy Kazio zdawał sobie sprawę z tego, co uczynił. Nie mogłem teraz, w 
tej 
stołówce, wśród tych ludzi, przed jego ciekawymi oczyma, o tym myśleć. Tamto 
było zbyt 
ważne, nie mieściło się w wymiarach tej rozmowy i tego rozmówcy. A jednak, a 
jednak tamte 
strachy - to był nie tylko pył w powietrzu. Wiedziałem jedno: trzeba bieg 
włączyć szybko, już 
teraz. Kazio był między nami tym głośnikiem, z którego szły do innych wszelkie 
pogłoski, 
aluzje, opinie. Nie wolno mi było tak go zostawić.
- Bzdura - powtórzyłem. - Za często na mnie patrzycie i stąd to powiększanie 
faktów, 
a co gorsza, sądów. Waszych sądów o mnie.
- Bo jest na kogo patrzeć - nie ustępował. - Wybijasz się, mój drogi, nad 
otoczenie. 
Nie wiem, czy to dla ciebie bezpieczne, ale dla nas maluczkich interesujące.
- To wszystko jest czysta fantazja.
Wrócił przed chwilą do swojej zupy jarzynowej, właśnie gonił łyżką ostatni 
kawałek 
marchewki w talerzu. Bardzo był tym zajęty, kiedy spytał jakby mimochodem:
- Co ci się stało? Czego się boisz? A wszystko dlatego, że patrzysz na nas z 
góry, że 
rozmów unikasz. Już ci kiedyś powiedziałem, że lubisz zwyciężać, ale do 
zwycięstwa nie 
chcesz się przyznać. Trzeba było wcześniej, Mirku, o sojuszników zadbać. Wtedy 
może 
i pomoc byś znalazł. U takich jak ja, odsuniętych od twojej rozgrywki.
- Ależ jakiej rozgrywki? Przecież nic się nie stało. I nie stanie - patrzyłem na 
Chądziela szerokimi oczyma, nieuważnie, bo już wiedziałem, jaki jest. - Co ty we 
mnie 
wmawiasz? Jaczycki, to prawda, jest trochę dziwakiem, ale właśnie dlatego trzeba 
mu pomóc. 
Czy uważasz, że trzymanie przy piersi to jest pomoc najlepsza?
- Może według ciebie istnieją lepsze sposoby. - Kazio machał ręką na kelnerkę, 
która 
podawała przy sąsiednim stoliku. - Coś mi się zdaje, że on ciebie ugryzł kiedyś 
jadowicie 
w jakieś czułe miejsce.
- Nic mi nie zrobił - powiedziałem, już zmęczony tym uporem Chądziela. 
I równocześnie myśl pobiegła mi wstecz, zlustrowałem ubiegłe miesiące i z 
niejakim 
zdziwieniem stwierdziłem, że mówię prawdę. - To wy w każdej sprawie dopatrujecie 
się 
skandalu.
- No, nie wszyscy. Kilku z nas patrzy dalej. Taki Kwaśniak też mówi, że nic się 
właściwie między wami nie stało i że nie ma o czym mówić.
- Rzeczywiście, nie ma. A towarzyszowi Kwaśniakowi wyrażę uznanie za jego 
zdrowy rozsądek.
- No widzisz, że miałem rację. Trzeba sobie znaleźć sojuszników.
- Dziękuję ci za dobre rady - mogłem to powiedzieć lżej niż tamte słowa. 
Wzmianka 
Chądziela o Kwaśniaku była jednak jakimś oparciem na tym grząskim gruncie. - 
Choć 
naiwnością jest twierdzić, że poruszyłem całą machinę. I wcale mi to nie 
pochlebia, nie mam 
tej próżności - powiedziałem szczerze.
Kazio znów przekrzywił na ramię tę swoją rozmyślnie głupawą twarz:
- Od kiedy? Czy od czasu kiedy się zaczęło o tobie mówić? No, nie obrażaj się za 
moją szczerość. Ja już taki jestem. I pewnie dlatego jestem tylko tym, którego 
oglądasz przed 
sobą. Niełatwa jest nasza robota, ale jeszcze nie nauczyła mnie ostrożności.
- A szkoda, bo trzeba przebierać w słowach, zanim się je wypowie - wiedziałem 
już, 
że się cofa, mogłem już zrobić krok naprzód. - Szkoda, że mam z tobą przeważnie 
nieprzyjemne rozmowy.
- Myślałem, że ci się przydam - po tamtej niby-wesołości widziałem w jego 
spojrzeniu 
cień obawy. - I masz rację, że temu Jaczyckiemu trochę gimnastyki dobrze zrobi. 
Nawet bym 
się cieszył, gdyby mu ktoś dał trochę po kościach.
Ale Chądziel w tym stanie już mnie nie interesował. W takim dniu wyjaśnień 
musiałem sprawdzić jeszcze jedno. Kwaśniak był człowiekiem starej daty, miał o 
świecie 
jakieś apostolskie pojęcia, ale wiedziałem, że wielu się liczyło z jego zdaniem. 
Nawet szef się 
liczył, nawet ten Chądziel, choć ze starego się podśmiewał.
Wstałem, rozprostowałem ramiona, aż poczułem napięcie w stawach barkowych.
- Myślę, że czas przestać zajmować się Jaczyckim. Może myśli inaczej niż my. Ale 
czy koniecznie trzeba zaglądać mu do duszy? Jeśli przechodzi jakiś kryzys, to po 
prostu 
trzeba podać mu rękę, ale pozostawić w spokoju.
- Rzadko pudrujesz - rzekł z podziwem Kazio i popatrzył na mnie z dołu, lecz nie 
wytrzymał mego spojrzenia.
- Rzadko - powiedziałem. - Bo umiem na czas poprawić celownik. I tobie radzę.
Nie słyszałem jego odpowiedzi, bo już zostawiłem go samego nad stygnącą w sosie 
wołowiną. Idąc nie czułem się sam. Idąc widziałem spojrzenia ludzi, którzy 
patrzyli na moje 
opanowane ruchy. Tak nie chodzi człowiek, który przebrnął przez podobną jak moja 
z Chądzielem rozmowę.
Szedłem przez korytarze, wzdłuż rzędu okien, w których odbijała się moja postać. 
Słyszałem własne kroki na kamiennych, szlifowanych płytach. Echo szło od ścian, 
byłem oto 
nie jednym człowiekiem, lecz kilkoma ludźmi o moim imieniu i nazwisku, szedłem 
sobie 
naprzeciw, patrzyłem na moją twarz, mijałem się w szklanych odbiciach i mogłem 
myśleć, że 
jestem wszędzie, w każdym miejscu, na każdym metrze powierzchni tego budynku, o 
którą 
nie darmo od lat ścierałem zelówki w codziennym trudzie. Ten budynek ma 
korytarze jak 
ulice, samochód mógłby przejechać, przez szkło wpada zieleń i światło, jeszcze 
bardziej je 
rozszerza, można nimi iść i iść, znaleźć odpowiednie drzwi, a przedtem mieć 
czas, aby 
zrzucić z siebie lepką obecność takich jak Chądziel, zawsze przyczajonych, 
zawsze gotowych 
skoczyć, kiedy czują słabość przeciwnika. Ale on został, miał teraz o czym 
myśleć, podczas 
gdy ja szedłem długimi krokami przez korytarz, do ostatniego dziś celu.
Zapukałem głośno, jeszcze w rytmie owego marszu, i nie czekałem, aż usłyszę 
odpowiedź z tamtej strony. Był to mały pokoik, wciśnięty między większe 
gabinety, 
sekretariaty i sale konferencyjne jakby na siłę, jakby budowniczym w chaotycznej 
architekturze tego budynku został kąt, z którym nie wiedzieli co zrobić. Ten 
zaułek 
w wielkich przestrzeniach objął przed laty w posiadanie Kwaśniak i siedział 
sobie jak ptak 
w dziupli, bo poza nim nie było chętnych na to odludzie. Wszedłem i od razu 
trafiłem na 
sytuację niejako prywatną, korzystną dla mnie, bo przyłapałem go, jak pił 
herbatę, krajał 
kozikiem chleb na kawałeczki, odkładał twardą skórkę, a gotowe kęsy podnosił do 
ust, 
ostrożnie ruszając porcelanowym uzębieniem. Nie chodził do stołówki, bał się 
mięsnych 
wyczynów kucharki, bał się o swoje trawienie, był stary. Trwała chwila milczenia 
po moim 
wejściu i słyszałem, jak jego szczęki uderzały o siebie, zęby naturalne nie 
wydają takiego 
dźwięku. Był to śmieszny ceremoniał starczego posiłku, ale dobrze się strzegłem, 
by 
w kawałkach chleba na papierze dostrzec jedynie zwykły sposób jedzenia.
Kwaśniak był już poza czasem, gdy własny wiek jest sprawą wstydliwą. Miał swoje 
zwyczaje, przyznawał się do wahań, nie twierdził, że przeżyte lata dają mandat 
mądrości. 
Omijał z daleka każdą doraźną taktykę, pytał raczej, niż twierdził, kiedy go 
niepokoiło jakieś 
zjawisko. Tak, to nie był trudny rozmówca. I podwójnie się liczyło, że ucinał 
rozmowy, 
piętrzące się wersje na temat mnie i Jaczyckiego. Nie było więc co krążyć po 
odległych 
drogach. Powiedziałem wprost, nie czekając, aż przerwie ciszę, byłem pewny, że 
nie może 
mówić i przeżuwać równocześnie.
- Przyszedłem, aby wam podziękować, towarzyszu. Macie rację, zupełnie 
powariowali 
z tym Jaczyckim. Dobrze, żeście im zmyli głowę. Sprawa drobna jak wiele innych, 
każdy 
z nas spotyka się z ludźmi. Ale oni znaleźli sobie ofiary! Jego i mnie po 
drodze.
- Wy sobie chyba dacie radę - powiedział i podniósł szklankę do ust. Błysnęła 
łyżeczka, której nie wyjął, trzymał wskazującym palcem. Pił długo i wolno, 
przymknąwszy 
oczy. Znów było milczenie i już nie byłem pewny, dlaczego je przedłuża, sącząc 
łyk po łyku. 
Bardzo był tym zajęty, jakby nie było nikogo w pokoju.
- Oczywiście - zacząłem, kiedy już nie mogłem doczekać się jego słów i 
spojrzenia. 
I od tego słowa zacząłem wywód, aby przedstawić absurdalność całej sytuacji. 
Miałem już 
gotowe zdania z tamtych rozmów, więc powtarzałem je, równocześnie zastanawiając 
się, 
dlaczego Kwaśniak nie pomaga mi, jak pomagał innym, dlaczego pozwala mi 
recytować 
wnioski, do których sam zapewne doszedł, bagatelizując ów układ widoczny dla 
innych: ja 
przeciw Jaczyckiemu.
Mówiłem szybko i bez wysiłku, kiedy mi przerwał, jakbym dotąd nie powiedział ani 
słowa.
- Dla siebie to zrobiłem.
- Dla siebie? - nie zrozumiałem przeskoku.
- Nakłamałem im dla własnego spokoju, aby uchronić człowieka.
Stałem przed nim, bo nie poprosił, abym usiadł. Patrzyłem, jak kraje starannie 
chleb 
na kostki. Nikt tak dotąd nie nazwał sprawy Jaczyckiego. Cóż z tego, że uspokoił 
innych, bo 
wierzył, że byle słowem można przewrócić sprawę dnem do góry. Gdzie jest dowód, 
że 
wykazał jej pustkę i niedorzeczność? On znał tamto towarzystwo, chodził do 
„Tygodnia”, 
zanim przestano nalegać przez szacunek dla jego starości, choć dotąd krążyła 
półmartwa 
wersja o jego opiece nad pismem. Podcień także mówił o tym, sam czekając z pewną 
niecierpliwością na emerytalny próg Kwaśniaka. Chądziel? On mnie badał przede 
wszystkim, 
a starego zacytował umyślnie, abym sam się przekonał, jak sprawy stoją. Wcale 
nie musiał 
uwierzyć Kwaśniakowi.
- Nie znacie sprawy - powiedziałem.
- Może i wiem o niej coś niecoś. Zresztą sam ją wam podsunąłem - odparł bez 
nacisku 
i przeczułem, że ten człowiek ma w zapasie uderzenie. - Nie wiem. Wcale nie 
jestem pewny, 
czy dobrze zrobiłem mieszając się do tego. Ale boję się, widocznie ze starości, 
tych 
rozgrywek osobistych. Niejednej byłem świadkiem. I, jak pamiętam, przeważnie nie 
na 
sprawach osobistych się kończyło. Czasem stają się sprawą polityczną, 
towarzyszu!
- Myślałem, że patrzycie na to realnie. W „Tygodniu” różne rzeczy się dzieją, 
zresztą 
nie ja was będę uświadamiać. I właśnie nie wiadomo, jaki obrót wezmą bez naszej 
interwencji 
i rozeznania.
- Nie wiem, możliwe - powiedział zgarniając okruszki na dłoń. - Możliwe, że to 
jest 
teraz problem. Ale wam przecież nie o tamto chodzi, wy chcecie, żeby Jaczycki 
poszedł 
i narobił głupstw. Musi je zrobić, bo nic o tamtych sprawach nie wie. Zresztą ja 
też robiłem 
głupstwa, choć wiedziałem. Nie znamy ich argumentów, ot co.
- Pozna je, gdy usłyszy. I zajmie stanowisko - czułem własną bezsiłę, kiedy znów 
powtarzałem te słowa. Wydały mi się bez treści, kiedy ten człowiek po raz 
pierwszy spojrzał 
na mnie.
- Jakie? Kto ma prawo wyrokować na podstawie jednej rozmowy? Co się wam roi? Że 
zaprowadzi porządek, ogłosi wyrok, kto ma rację, i postawi wniosek o wydalenie z 
partii 
tych, którzy tej racji nie mają? Skąd ta pewność, że tak będzie słusznie?
- Nie, nie mam żadnej pewności. Ani ja, ani wy, kiedy to mówicie. Ale kiedyś 
trzeba 
ją zdobyć. Tego zaś, towarzyszu, nie weźmiemy z sufitu - mówiłem te słowa jak 
pod 
działaniem środka znieczulającego. Wiedziałem już jednak, że moje otępienie w 
którejś 
chwili się skończy.
- Owszem - skinął głową. - Ale jesteście zbyt pewni siebie. Posłać człowieka i 
raz, 
dwa, niech decyduje. To zbyt proste. To są niedobre nawyki, towarzyszu Sereda. A 
wiecie, 
jaki będzie rezultat?
- Nie wiem, nie przesądzam niczego, choć w waszych oczach taki ze mnie dogmatyk.
- A ja wiem. Nie Jaczycki się skompromituje, tylko my wszyscy. Nawet żadnej 
drugorzędnej sprawy sobie nie wyjaśnią w tej atmosferze nagłej kontroli. Nie ma 
dobrych 
wyników, jeśli zamiast współpracy są tak zwane wnioski organizacyjne. Omijając 
pełną 
prawdę, towarzyszu, jemu chciałem pomóc, nie wam. I jeszcze jedno, gdy tu już 
jesteście.
- Słucham was, przyznaję, że słucham ze zdumieniem. - Tylko tyle wiedziałem o 
swej 
aktualnej reakcji.
- Otóż jeśli mnie zapytają, co sądzę o tej imprezie, to powtórzę te moja słowa 
gdziekolwiek. Dziwak jestem, wolno mi. Ale będę przeciwny wysłaniu Jaczyckiego 
do 
„Tygodnia”.
- Wasze prawo - powiedziałem. Czułem zmęczenie w kolanach, jakbym tak stojąc 
dźwigał uwieszone ciężary.
- I to już byłoby wszystko - dodał. Odstawił szklankę na stolik przy biurku, 
zawinął 
resztki chleba w papier, włożył do plastykowej torebki. Był tym wszystkim tak 
zajęty, że do 
chwili kiedy wychodziłem, nie spojrzał na mnie.
Dobrze znałem to uczucie: walą się na mnie monumentalne ściany, zamyka się 
kamienna pułapka, nie mam czym oddychać, wszystkie głosy ludzkie są przeciwko 
mnie, 
teraz oni mają powód do zwycięskich tańców, a lato i upał, zgęstniałe od wielu 
dni, 
wypełniają kocioł mego pokoju. Musiałem uciec od razu. Szedłem przez podwórze 
między 
podcieniami budynku. Było pusto, moi koledzy urzędowali nie wychylając nosów na 
świat, 
tylko samochody podjeżdżały, mijały drzwi, stawały na tyłach dziedzińca. 
Widziałem otwarte 
z rozleniwienia drzwi, wystawione na słońce twarze szoferów, co drzemali na 
kierownicach, 
nie znając końca jakiejś konferencji.
Nigdy, przez tyle lat, nie przypuszczałem, że to Kwaśniak doprowadzi mnie do 
takich 
wniosków. Chądziel był wartością wiadomą, jego słowa nauczyłem się dzielić na 
dwoje 
i dopiero w tym przekroju znajdowałem ziarno prawdy. No tak, dałem się przez 
niego 
wpakować w tę rozmowę z Kwaśniakiem. Bo dopiero on, ten stary, naiwny człowiek, 
potwierdził moją sytuację, już widoczną w aluzjach Chądziela. Mogło mi to 
schlebiać, że 
żaden z nich nie wspomniał o szefie. Przełożyli ciężar na mnie, tak, ale teraz 
ten ciężar nie był 
wcale chwalebnym brzemieniem odpowiedzialności. To zresztą nie było 
najważniejsze, 
zawsze się mogłem zasłonić faktami. W czym innym tkwiło niebezpieczeństwo. We 
mnie 
brało ono początek. W tym, że tak oślepłem, ze zbyt późno, już po tamtej 
decyzji, nie mojej 
przecież, zdałem sobie sprawę z mego miejsca między nimi. Nie pomyślałem o tym, 
że kiedy 
staną na granicy nowych faktów, to uznają, że owa granica jest początkiem 
terenu, na który 
wejść już nie powinni. I wówczas rozejrzą się wokół siebie - i zobaczą mnie. 
Moim błędem 
było to, że dopiero teraz mogli mi powiedzieć, gdzie się znalazłem.
Poszedłem przez miasto, szukałem miejsc, gdzie ludzie nie zabieraliby mi 
powietrza, 
w naszym mieście płynie rzeka, teraz miała brzegi w wyleniałej jak stary chodnik 
trawie, lato 
odebrało jej soczystość i chłód wody. Na moście byłem z dala od wszystkiego, 
górowałem 
nad ludźmi i wodą, byłem wyżej niż dachy zstępujących ku rzece dzielnic. Już 
wiele lat 
spędziłem w tym mieście. I na tym moście, patrząc z góry, nieraz skutecznie 
wykreślałem 
moje życie. Przez wiele lat pomagałem własnemu losowi, choć wiedziałem, że sam 
do końca 
o niczym nie mogę decydować. Dlatego bardziej pomagałem okolicznościom niż 
sobie, bo to 
one właśnie pchają człowieka naprzód, jeśli zna się mechanizm, który je stwarza. 
I niedawno 
doszedłem do wniosku, że tą okolicznością jest Jaczycki. Oni, naiwni, myśleli, 
że to on był 
moim celem. Czy właśnie taką miarką mnie mierzyli? Jaczycki był słabszy od 
innych, łączyła 
nas kobieta, mógł więc być moją kładką, po której przejdę na inny, zapewne 
lepszy odcinek 
mego życia. Zresztą przyznaję, nie poświęcałem godzin rozmyślaniom, jak sobie 
ten człowiek 
da radę. Zbyt długo korzystał ze specjalnych praw, teraz przyszedł czas na 
egzamin. Nie było 
to ostatecznie powodem, aby wzbudzić takie masowe, spontaniczne współczucie. 
Wszyscyśmy chodzili do różnych środowisk, to były nie zawsze miłe odwiedziny, 
taka wizyta 
nie zawsze była zwycięstwem jak u walterowców. Nie wspominałem tego z 
satysfakcją. 
Jaczycki dostał po prostu zadanie. Argumentów mógł nie serwować, wniosków nie 
stawiać, 
a zresztą, nawet gdyby okazał taką gorliwość, to co? Niejeden z dowodów naszej 
czujności - 
wiedziałem to, wiedziałem - szedł do szuflady i tam pleśniał, tracąc aktualność. 
Ten 
Kwaśniak na zimne dmuchał, w tym incydencie widząc okazję, aby rozruszać swoje 
partyjne 
sumienie. On powiedział do mnie: „wy dacie sobie radę”, a ja wiedziałem, że 
wśród takich 
ludzi jak Matulakowa czy Kwaśniak Jaczyckiemu włos nie spadnie z głowy. Nie w 
nim więc 
warto szukać przyczyn, że robiłem bilans. Jaczyckiemu ostatecznie nic nie 
groziło, ale mnie? 
To ja okazałem się reżyserem, choć starannie kryłem się w kulisach. We mnie 
szukać będą 
motywów i znajdą te pozorne, te prawdziwe oraz takie, których nie miałem. Nawet 
później, 
już tam, gdybym to i owo odkręcił - pozostanę człowiekiem tej koncepcji. Dlatego 
że dość 
wcześnie nie dojrzałem chwili, kiedy taki Chądziel powie: „Ty przecież byłeś 
pierwszy, a my 
tylko za tobą.”
Byłem pewny, że moja decyzja jest wyjściem, nie chciałem wiedzieć, że jest, być 
może, ucieczką. Narysowałem już cztery krzyżyki w mojej biografii, znałem parę 
odmian 
lęku. Bywały okresy, kiedy nieźle sobie z nimi radziłem, trzymałem je na 
dystans, a one 
milkły, zepchnięte za przegrodę moich życiowych, może niezbyt wybitnych, ale 
przecież 
sukcesów. Teraz najważniejsze było, aby działać w spokoju.
Szedłem w stronę domu i moja obecna łatwowierność wzbudziła we mnie coś 
w rodzaju wzruszenia. Miałem przecież prawo do jakichś ambicji. A że nie 
wszystko ode 
mnie zależało, więc musiałem szukać pomocy u innych. Choćby tylko tej, aby 
oczyścili mi 
drogę. Czy to było coś więcej, niż robili tamci? Każdy z nich szedł naprzód albo 
chciał iść - 
jak potrafił. Ja szedłem szybciej i dlatego znalazłem się pod reflektorem. 
Własnym 
wysiłkiem, siłą własnych przekonań, którym byłem wierny, znalazłem się dość 
daleko, 
umiałem widzieć i zrozumieć więcej niż oni, zobaczyć własne miejsce poza nimi. I 
cóż w tym 
złego, że odnalazłem dawne powołanie? Czy dlatego mam być oskarżony?
Zatopiony w tym współczuciu odmierzałem krokami znajome chodniki, 
przechodziłem przez jezdnie, skręcałem gdzie trzeba. Pragnąłem już tylko 
schronienia 
własnych czterech ścian. Byłem zmęczony swoją rolą, wiele trudu w nią włożyłem, 
a teraz, 
kiedy myślałem, że już gram akt ostatni, nagle zażądano ode mnie świeżych sił na 
nowy 
spektakl. I trzeba dać temu radę, nie ma innego wyjścia.
Szarpałem kluczem w zamku, spróbowałem drugiego, ale wróciłem do pierwszego. 
Nie chwytał spustów, oparłem się o klamkę, bo wszystko, ludzie i przedmioty, 
stawało 
przeciwko mnie - i drzwi otworzyły się same, bo ja, dobry chłop, daję klucze i 
potem tego nie 
pamiętam.
W przedpokoju było ciemno, w pokoju panował półmrok. Tutaj już wszedł wieczór, 
jeszcze niedostrzegalny na dworze. Stałem, patrzyłem, nie było nikogo, widocznie 
jednak 
pokonałem zamek. Mam taki jeden fotel, wielki jak ołtarz, jeszcze z czasów 
powojskowych, 
czekał na mnie w wyszabrowanym mieszkaniu, właściwie leży się w nim, nie siedzi. 
Stoi 
tyłem do okna, więc światło pada mi na ręce i na książkę albo na papiery, z 
którymi się nawet 
tutaj rozstać nie potrafię, aby wiedzieć lepiej, aby potem udowodnić, że jestem 
dobrze 
zorientowany. I właśnie z tej głębi, z tego mroku ujętego w wysokie kolumny 
oparcia, doszła 
do mnie jej obecność.
Mogłem przecież się domyślić, że tak usiadła, to nie był pierwszy raz. Poruszyła 
się, 
słyszałem trzaskanie sztucznego włókna. Helena od dawna zarzuciła wszystko, co 
naturalne, 
nawet surowce w ubiorze. Była jak pomnik sztuki stosowanej i w każdej chwili 
trzeba było 
uważać, by nie naruszyć jakiejś drobnej harmonii, z których składała się ta 
współczesna 
doskonałość.
Było to westchnienie przeciągłe, głębokie, jak wzdychała w chwilach miłości lub 
tłumionego rozdrażnienia. Milczałem. Niech pierwsza się odezwie, bo przyszła, 
zburzyła mój 
wieczór.
- To ty? Nareszcie. Straciłam rachubę czasu. Tak długo czekam na ciebie!
- Zaskoczyłaś mnie.
- Wolałam to niż sytuację odwrotną.
- Nie rozumiem.
- Właśnie, właśnie po to przyszłam. - Podniosła się, wyrosła nad fotelem, trzeba 
przyznać, że nawet obok tego grata była wysoka. I znów mogłem ją obejrzeć we 
fragmentach. 
Jej smukłą głowę, wydłużoną spiętrzonymi włosami, i ramiona dość szerokie, 
których 
masywność równoważyły dopiero łuki bioder. Stała między mną a oknem, wiem, że 
chciała 
mnie odgrodzić od wszystkiego, z czym tutaj przyszedłem. Od razu z jej pomruków 
to 
zrozumiałem, była kobietą, która i w dogodnych dla niej warunkach nie przystaje 
na istnienie 
innych spraw w życiu mężczyzny. Nie ruszała się z miejsca, posąg wzniósł ręce do 
głowy, 
chociaż hełm jej włosów trwał nietknięty. W tym geście chciała uwolnić się od 
napięcia, aby 
dać mi znać, że nie przywiązuje kluczowej wagi do swych słów:
- Często się ostatnio nie rozumiemy. Może dlatego, że aby rozumieć, trzeba 
czasem ze 
sobą rozmawiać.
Uderzyło mnie przede wszystkim, że po raz pierwszy Helena przestała robić z 
siebie naiwną 
kobietkę. Była dotąd oddana mi i bezbronna, zapatrzona w moje życie, które było 
dla niej - 
tak mi to przekazywała - bardzo rozbudowane i dość fascynujące. Mówiła, że nic z 
niego nie 
rozumie i że mnie podziwia. Nie było więc dotąd z nią problemu. Nie uchylała 
przyłbicy, bo 
służyły jej okoliczności. Byłem pewny, że kiedy przyjdzie czas, który wybiorę - 
pozbędę się 
jej za cenę byle jaką, bo nawet nie łez, których ze względu na cerę unikała. A 
teraz słuchałem 
zdumiony, bo okazała się, może była przez cały czas, dorosłym człowiekiem. 
Człowiekiem, 
który zna działania arytmetyczne. W te jej rachunki trzeba było wkroczyć z całym 
zapasem 
mojej wiedzy, że niezbyt się dla mnie liczyła.
- No, przegadaliśmy ze sobą niejedną godzinę - stwierdziłem. - Nie możesz 
powiedzieć, że nie oddałem ci sporo mego czasu. Ba, to się już nawet zamyka w 
latach!
- Lata, lata, wy, mężczyźni, bardzo lekko traktujecie czas, stawiacie go po 
swojej 
stronie. Ale jaki jest mój bilans, Mirosławie? - podniosła głos, tego też u niej 
nie znałem. 
Ręce od poziomu fryzury opuściła szerokim, tragicznym gestem. Miała jakiś plan w 
tej 
wizycie, to było jasne. Dzisiaj nie tylko o moją obecność jej chodziło.
- To jest nasz wspólny bilans - powiedziałem. Nie miałem doprawdy ochoty na 
kobiece pretensje.
- Niewesoło się przedstawia! - prawie się roześmiała, usłyszałem to w wysokim 
załamaniu głosu. - Czy teraz, po tak długim czasie, mam to stwierdzić? Czy teraz 
mam cię 
szukać, mam czekać, mam być ciągle tam, gdzie ciebie nie ma? Czy taki ma być 
wynik tego, 
że oddałam ci kawałek mego życia?
To już były słowa z klasycznej sceny i zaciemniała się perspektywa tej rozmowy. 
Więc ja także straciłem cierpliwość. Powiedziałem według szablonu, jak należało 
w tej 
sytuacji:
- Nie wiem, o co ci chodzi. Przecież niczego ci nie obiecywałem.
A Helena odparła na przydechu, w głosie jej był nawet patos:
- Między dwojgiem ludzi, których łączy miłość, nie tylko słowa się liczą. Ważne 
są 
także zobowiązania moralne.
Tak więc wylądowałem na miejscu, gdzie kobieta uważa za stosowne odparować cios 
szantażem. Naturalnie aluzyjnym tylko, w obronie swych uczuć, ale przecież to 
jest groźba, 
że nie wycofa się tak łatwo z pola bitwy.
- Jesteśmy parą dorosłych ludzi, co najmniej dorosłych - sprecyzowałem 
zjadliwie. - 
Każde z nas od początku wiedziało, dokąd oboje idziemy. A nie była to widocznie 
bardzo 
długa droga. - Nie wiedziałem, jak daleko się posunie, więc lepiej było niektóre 
moje sądy 
przedstawić bez ogródek.
Zamilkła, stała nieruchomo, z odrzuconą głową. Może ją to obeszło, a może tylko 
grała posągową rozpacz. Nie byłem jednak tego ciekaw. Nie byłem już ciekaw 
niczego, co się 
tyczyło Heleny. Zrobiłem parę kroków, zatrzymałem się, słyszałem jej ciężki 
oddech, ale 
przekręciłem kontakt lampy na biurku. Tyle było mojej litości, że nie zapaliłem 
demaskatorskiego górnego światła.
Zalał nas jasny strumień, pochyliła głowę jak pod uderzeniem, ukryła twarz, 
błysła 
tylko sterta jej włosów.
- Po co? - zapytała. I nie wiedziałem w tej pierwszej chwili światła, kiedy 
staliśmy 
przed sobą bez tajemnicy, o co jej chodzi. - Po co postawiłam ciebie na osobnym 
miejscu?
- Dlatego że uczucie nie idzie w parze z cynizmem. Ja sobie także niewiele mam 
w naszej sprawie do zarzucenia.
- Ty?! - był to krzyk zranionego stworzenia.
Tak więc naciskała pedał, teraz już wiedziałem, że chodzi jej bez wątpienia o 
mnie, 
o mężczyznę, ale także i o moją od niej zależność. Już nie widziałem tego, co, 
można 
powiedzieć, nawet w niej lubiłem: owego odbicia każdego mojego słowa, owego 
lustra moich 
ambicji i tego, że rozmyślnie zmniejszała własną rolę w moim inwentarzu. Jestem 
feudalną 
kobietą - szeptała - i z radością poddaję się pod twoje panowanie. Nie chcę się 
liczyć w twoim 
życiu. Chcę być.”
Tak, ale do czasu kiedy i mnie to wystarczało. Kiedy zamiast wysokiej fali 
miałem 
w swoich sprawach osobistych jedynie jej posłuszeństwo - i mówiłem sobie, że tak 
będzie do 
końca. Że odtąd nigdy nie będę już płacił miłością za miłość, bo minął dla mnie 
ten czas. 
Helena nie miała ze mnie zbyt wiele, może to czuła, może to godziło w jej 
zdobywczość, ale 
wiedziała przynajmniej, że jest jedyną kobietą, z którą mam ochotę leżeć 
bezsennie 
w ciemności.
Teraz myślałem, że nie byłoby tej rozmowy, gdyby nadal pewna była efektu swej 
gry. 
Musiała jednak dojrzeć moje uniki, klasyczne i wiarygodne wybiegi, które dla 
niej, kobiety 
doświadczonej, były pierwszym dzwonkiem przegranej. Przestała mówić puste słowa, 
których słuchałem z przyjemnością. Teraz ona chciała coś ode mnie usłyszeć. I 
była to sprawa 
serio.
- Więc dobrze zrobiłam, że przyszłam do ciebie. Przez telefon fałszujesz glos, a 
ja 
trzymam zimną słuchawkę. Teraz nie możesz ukryć twarzy, kiedy znów słyszę, że 
jesteś 
z siebie zadowolony. A czyja to zasługa? Przecież to dlatego, że siedziałam 
cicho jak mysz, 
w dziesiątym rzędzie. I patrzyłam na ciebie, jak kręcisz się po scenie, tylko 
wtedy sobie 
o mnie przypominając, kiedy byłam jedynym, na zawołanie, słuchaczem.
Owszem, patrzyła na mnie i teraz, już przeszła próg swojej szczerości i nie 
baczyła na 
to, że i dla mnie stoi bez cienia, że ją widzę dokładnie z nagą twarzą. 
Widziałem jej uniesione 
w krzyku brwi i skórę cienką jak papier pod kaskiem pracowitej fryzury. 
Widziałem jej 
wielkie oczy, jeszcze większe nad wiotką, obsuniętą twarzą, która koło dolnych 
powiek 
układała się w fałdy, masowane, klepane, nawet teraz w resztkach tłuszczu, w 
połyskach, 
wychodzące naprzeciw memu zniechęceniu. Czy miałem jej w dalszym ciągu dawać 
złudzenia? Helena pochłonięta walką przestała widzieć siebie moimi oczyma, 
oczyma 
mężczyzny, a to jest zawsze dla kobiety początkiem klęski. Mówiła o szczerości. 
I teraz, 
zapewne po raz pierwszy, była szczera. A jednak była to nieprawda, zbudowała ją 
sobie 
ostatnio, przyniosła ją tutaj, aby z niej do mnie strzelać. Bo nigdy między nami 
nie było tak, 
abym był na nią skazany z konieczności. Szedłem naprzód, i choć z przystankami, 
zrobiłem 
kawałek drogi. Dorobiłem się czegoś, były okresy, kiedy moje nazwisko nie było 
tylko 
zestawem głosek bez zaplecza.
Z latami zdobyłem pewność, że kobiety najłatwiej ulegają sile władzy. Nie 
mężczyźnie, lecz właśnie temu fenomenowi, że takową posiada. To widocznie 
odpowiada ich 
atawistycznym skłonnościom do poddaństwa. Nie chcą zrezygnować z własnej niewoli 
w łóżku, chociaż w różnych innych miejscach stanęły obok mężczyzny. Patrzyłem na 
to i we 
własnym życiu. Nawet ja, naznaczony piętnem pierwszych złych odkryć. Do dziś sam 
dla 
siebie nazywam mój stosunek do kobiet skazą na dość już gładkiej powierzchni 
mego życia. 
Do dziś mam chwile lęku, jakie daje niewiadome. Niewiadome jest wówczas, kiedy 
się 
angażuję. Dlatego pewnie boję się Doroty i nie wiem, jak sobie z nią poradzę. 
Choć po 
ostatnim spotkaniu wiem, że minąłem niebezpieczny zakręt. Bo Dorota też widzi we 
mnie 
moją siłę i już, choć może tego nie wie, poddała się jej. Myślę bowiem, że 
lepiej jest 
kobietom imponować niż o nie zabiegać. Helena była nieuczciwa, chcąc mnie teraz 
poniżyć 
konstatacją, że była dla mnie ratunkiem. To ja ją ratowałem od niedobrych prawd, 
być może 
po raz ostatni przy mnie mogła grać naiwność, więc młodość.
I znalazłem się jak amant z operetki między dwiema kobietami. Mogłem sobie 
pogratulować: oto dwie będą o mnie walczyć, dla obu jestem wart tego, aby 
stosować różne 
fortele. Dla obu jestem celem w porywach sentymentalnej wyobraźni. Byłoby to 
śmieszne, 
rozbrajające i dosyć pochlebne, gdyby nie to, że ja już między nimi wybrałem.
Patrzyłem na Helenę, widziałem tamtą, nakładały się we mnie te dwa obrazy 
i wszystko, co było wzruszające w Dorocie, stawało się obce w Helenie. Każdy 
mężczyzna 
zna podobne rozdwojenie, kiedy widzi, że to, co łączy kobiety, tak jest dla 
niego różne. Obie 
wiedziały, że są ze mną, ale w Dorocie była to uległość, zgoda na mnie, podczas 
kiedy Helena 
walczyła teraz o utrzymanie pozycji. Mogłem myśleć, że dla obu jestem teraz 
pierwszy, ale 
czy to było naprawdę dla mnie korzystne? Kiedyś byłem dla kobiet pustym 
miejscem, 
patrzyły na mnie jak przez powietrze i odczuwałem to dotkliwie. Stąd może wzięły 
przyczynę 
moje pierwsze zrywy, bo chciałem stać się jakąś wartością jeśli nie w ich, to we 
własnych 
oczach. Nikt do końca nie zna formuły chemicznej własnych ambicji. Zresztą tamte 
poczynania były słuszne, właśnie kobiety często potem to potwierdzały. Nie mam 
poczucia 
humoru, zbyt realistycznie patrzę na życie, nie ma we mnie miejsca na mylące 
soczewki, 
przez które bym odbierał rzeczywistość. Ale teraz tłumiłem wesołość, nie 
chciałem, aby ją 
było widać na twarzy. Kiedyś mnie odtrącono. A teraz od przybytku głowa gotowa 
mnie 
rozboleć! Cóż z tego, że wybrałem, jeśli stałem między nimi, jeśli Dorota była 
daleko, a ta oto 
waleczna niewiasta dotarła do mego mieszkania? Co będzie, jeśli żadna ze mnie 
nie 
zrezygnuje? Z Dorotą mówiłem o niej i o sobie, o wspólnych dniach w leśniczówce, 
no, ale 
Helena miała klucze! Żal mi jej było. Traktowałem ją trochę jak wysłużone 
zwierzę domowe, 
z którym pewnego dnia nie wiadomo co robić.
Chociaż, z drugiej strony, nie przesadzajmy, Helena jest zwierzęciem, zgoda, ale 
pięknym okazem o świetnych ruchach i sierści w doskonałym stanie. Jest tylko 
zbyt drapieżna 
i to nigdy nie budzi w partnerze łagodności. Poskromić ją? Niestety, wszelkie 
zabiegi wobec 
niej już mnie nie interesują. Więc jedyny sposób to nie litość, bo jej nie 
potrzebuje, bo z nas 
dwojga to ja muszę się bronić, żeby wyjść cało z jej pazurów. Jedyny sposób - to 
wymówić 
jej układ, który zresztą nigdy układem nie był. Wymówić od razu, po męsku, i 
mieć tę 
imprezę poza sobą. Oczyścić przedpole, bo przecież wiedziałem, że potem nie będę 
sam, jeśli 
tylko tego zechcę.
- O czym ty myślisz? - zapytała Helena i błysnęły jej oczy. Mimo znaków czasu na 
powiekach i skroniach, byty jeszcze wielkie i czyste, mogły sypać ogniem jak w 
tej chwili. - 
Dlaczego nawet kiedy stoję przed tobą, to jesteś nieobecny?
- O nas myślę - powiedziałem prawdę. - O tym, że trzeba coś postanowić. - 
Odwracałem wzrok i twarzy swojej nadawałem wyraz rozterki. To było z mojej 
strony dobre 
wychowanie: oszczędzić w tej trudnej chwili jej miłość do mnie i jej miłość 
własną.
Lecz niestety, w mojej delikatności zapewne przesadziłem. Nosiłem już w sobie 
ową 
męską decyzję, brakowało mi tylko jednego stanowczego zdania, a Helena już tę 
szczelinę 
między myślą a słowem wykorzystała. Skoczyła ku mnie jak kot, zarzuciła mi ręce 
na 
ramiona, ocierała się głową o moją pierś, nie bacząc nawet na swe uczesanie. 
Stałem 
bezwolny, klepałem ją po łopatce, a ona szeptała, jednym okiem zerkając ku mnie:
- Wiedziałam, że tak będzie, że to wszystko jest głupie i nieważne. Bo między 
nami 
jest coś więcej niż byle sprzeczka zakochanych. Wiem, że żyjesz nerwami, że 
jesteś 
zapracowany, i to podłe z mojej strony, że także ja stwarzam ci problemy.
- Niczego od ciebie nie chcę - powiedziałem jeszcze słabo.
- Wiem, zawsze byłeś wspaniałomyślny. Ale ja w tych trudnych chwilach chcę ci 
dać 
z siebie wszystko.
Tak więc wróciła do dawnej roli i to był jeszcze jeden skok tej tygrysicy, 
którego się 
nie spodziewałem. A poza tym co to były za „trudne chwile”? Co ona przyniosła z 
miasta 
w tej swojej niezręcznej usłużności?
- Nie wiem doprawdy, dlaczego się nade mną litujesz. Dam sobie radę.
- O, na pewno! Od razu im to powiedziałam.
- Komu? - nie mogłem nie zapytać, choć wiedziałem, że rozmowa staczała się jak 
piłka z toru, który jej przed chwilą wyznaczyłem.
- Różnym takim. Słyszałam na mieście, że masz trudności w pracy. Właśnie, 
kochany, 
dlatego tu przyszłam. Aby ci pokazać, że stoję przy tobie. W dobrym i złym 
możesz na mnie 
liczyć.
Nie, tak naprawdę to wcale na nią nie liczyłem. Wiedziałem, że jeśli po winie mi 
się 
noga, to nie będę jej potrzebny. I fakt, że ona tutaj przyszła, świadczył 
najwyraźniej, że nic mi 
nie groziło. Nic prócz niej, prócz jej obecności, jej taksującego wzroku i ust 
wzniesionych ku 
mnie.
- Twoi przyjaciele to są głupi ludzie! Niech pomyślą o sobie, żebym się na nich 
nie 
odegrał - mruknąłem, przynajmniej w ten sposób mogłem Helenie zagrozić.
- Jacy przyjaciele? Co za przyjaciele? Przecież dla ciebie zrezygnowałam z 
bywania 
między ludźmi. To może śmieszne, ale ty mi wystarczasz.
- Ale plotki mi znosisz - podniosłem głos. Nie wyglądało to najlepiej: i moje 
oburzenie, i ona, uwieszona na mnie. Położyła mi rękę na ustach.
- No, już cicho, cicho, szanuj Swoje zdrowie. To prawda, że plotki, głupie 
plotki. Ale 
ciebie wybroniłam. Po prostu zaniemówili. Ty musisz mieć kogoś, kto cię będzie 
bronił - 
doszła do wniosku.
- Dziękuję ci - powiedziałem z przekąsem. A Helena już pewniej oparła brodę na 
moim ramieniu.
- To przecież naturalne. Nie pragnę od ciebie wdzięczności. Chcę, abyś był dla 
mnie 
dobry. To jest warunkiem mego życia.
- Nie żądaj ode mnie zbyt wiele - spróbowałem jeszcze raz, choć wiedziałem, że 
nie to 
chciałem powiedzieć.
- Niczego nie żądam, nigdy nie żądałam, ty o tym wiesz najlepiej. - I dokończyła 
z kobiecą, fatalną dla nas logiką: - Chcę tylko, żebyś był ze mną. Ale nie chcę 
cię 
wykorzystywać. Wiem, że są okresy, kiedy pragniesz być sam, aby mieć czas na 
myślenie, na 
pracę koncepcyjną. Ja to przecież rozumiem, nie jestem głupią gęsią. Dlatego 
teraz już pójdę, 
nic będę ci przeszkadzać, kiedy wszystko się wyjaśniło.
Odstąpiła ode mnie o parę kroków. Patrzyła na mnie z odrzuconą głową, co zawsze 
wygładzało jej twarz. Uśmiechała się lekko, ale w jej oczach widziałem już 
chłodny spokój, 
jaki daje zwycięstwo po nietrudnej walce.
Na odchodnym lekko, aby nie rozmazać szminki, dotknęła moich ust.
- A jutro zadzwonię do ciebie. Może do biura, a jeśli cię nie znajdę, to tutaj. 
Aż trafię 
na taką chwilę, kiedy będę ci potrzebna. To przecież nie jest zbyt wiele?
- Nie, to nie jest wiele - posłusznie z nią się zgodziłem. Odprowadziłem ją do 
drzwi, 
potem wróciłem do pokoju i usiadłem w tym samym fotelu, co ona przed chwilą.
- Spróbuję - upierałem się i usiadłem za wolnym biurkiem naprzeciwko Zdzisi. To 
było miejsce samodzielnego referenta w czasach naszego rozkwitu. Stał wyżej od 
tej 
dziewczyny i często znikał za obitymi ceratą drzwiami. Myśmy zwracali się do 
Zdzisi, 
Zdzisia referowała jemu, a on robił z tego notatki i segregował sprawy. 
Uważaliśmy, że na 
swoim miejscu jest potrzebny. Tym bardziej że był to zastany przez nas porządek 
rzeczy. Ale 
potem przyszły lata chudych etatów, biurko stało się częścią poczekalni. I 
została na 
posterunku tylko sekretarka, aby szefowi referować sprawy. Była to zresztą ta 
sama Zdzisia, 
wyglądająca ciągle na osiemnaście lat, ze zdrowym chłopskim rozumem po 
przodkach, 
którzy, zdaje się, do tej pory wsi się nie wyrzekli.
- Oj, towarzyszu, towarzyszu, nie wiem, jak to będzie! - trapiła się o mnie 
dziewczyna. 
- Taki dzień! Prawdziwe piekło! Kierownik dzisiaj wrócił z terenu, nocą jechał, 
w domu nie 
był, tylko zaraz tutaj. Kawę mu zrobiłam, choć przecież mu nie wolno. Ale czy 
można coś 
powiedzieć? Kiedy niewyspany, to krzyczy.
- Na was? - zapytałem niedowierzająco. Trochę dlatego, że nie była osobą, która 
miałaby odwagę działać na nerwy, szczególnie Podcieniowi, a trochę dlatego, że 
dawno już 
postanowiłem być w dobrych stosunkach z osobą, która strzegła tego progu.
- A co wy myślicie? - broniła obiektywizmu szefa. - Jak zasłużę, to i mnie się 
dostaje. 
Jeszcze go nie było, a tu już czekała delegacja działaczy.
- Trzeba było wytłumaczyć, że szef w terenie. Z działaczami zawsze zdąży, 
codziennie ich widzi - próbowałem z nią nawiązać żartobliwą komitywę. Ale dla 
Zdzisi 
wszystko tutaj było bardzo poważne.
- Kiedy ja wiedziałam, że przyjedzie na czas. A oni byli zamówieni od paru dni. 
I teraz są u niego.
- No to poczekam - powiedziałem zgodliwie.
- Ale to jeszcze nie wszystko! Jutro z rana znów wyjeżdża. Więc ma tylko tych 
parę 
godzin. Może lepiej nie czekajcie - wahała się.
- Daleko wyjeżdża? - spojrzałem na nią. To mogło być dosyć ważne dla mnie, jego 
obecność teraz.
- Daleko. Myślałam, że wiecie. Tyle że przesunięto termin.
- Zamieniamy się w urzędników, drogie dziecko - powiedziałem, eliminując z głosu 
nutki goryczy. - Szef coś mi wspominał - zastrzegłem się na wszelki wypadek. - 
Ale to nie 
jest nasz styl, aby omawiać plany wyjazdowe zwierzchników.
- Nie wiem, po co to mówicie - żachnęła się. Wiedziała, że mówię prawdę, ale 
w swoim oddaniu nie chciała przyjąć takich zastrzeżeń. Patrzyłem na nią z 
niekłamanym 
podziwem.
Dotknięta, zostawiła mnie na uboczu, szukała jakichś teczek, sprawdzała coś 
w notatkach, potem siadła do maszyny i szybkim klekotem leciały na papier słowa. 
Podała 
w wątpliwość sens mego czekania, ale ja się nie ruszałem. Po prostu wiedziałem, 
że nie mam 
po co iść do siebie, bo i tak nie potrafię pracować. Muszę być tu, pilnować tych 
drzwi i wejść 
tam nawet w tym dniu piekielnym. To było utrudnienie, ale to nie była 
przeszkoda. A poza 
tym ten wyjazd Podcienia. Nie mogłem tej decyzji odkładać.
Sekretarka skończyła z maszyną i spojrzała na mnie z niejakim zdziwieniem, jakby 
już 
zapomniała, że tkwię za tym biurkiem. Ona zapewne inaczej liczyła czas niż ja. Z 
jej miny 
zrozumiałem, że coś na ten temat usłyszę, kiedy głosy podeszły pod ceratowe, 
dotąd milczące 
drzwi, które otworzyły się na oścież dla kilku mężczyzn. Nawet teraz nie rzucili 
papierosów, 
a byli i tacy, którzy w tych ostatnich minutach wydarzenia jeszcze chcieli 
uspokoić się 
nikotyną, szukali po kieszeniach zapałek i pragnęli, jeszcze nie ostygli, zrobić 
parę rzeczy 
naraz: znaleźć palto na wieszaku, zaspokoić głód tytoniu i dokończyć kilka 
tematów tam 
poruszonych. Byli tak rozpędzeni, że wydawało się im, iż tutaj, już bez osoby za 
biurkiem, 
roztrząsną to, czego tam nie zdążyli. Były to pierwsze minuty po zetknięciu 
z przedstawicielem władzy. Trwa to potem przez jakiś czas i w tym widzę celowość 
takich 
spotkań. Napompował ich ten Podcień, to było widoczne. Wstałem i ja, musiałem 
się wcisnąć 
między nich, bo byli jak po narkotyku, nie widzieli, że zagradzają drogę. 
Jeszcze w drzwiach 
ukazał się ostatni, był siwy, zażywny, zapewne wyżej w jakiejś hierarchii, długo 
trzymał rękę 
szefa. Kiedy go mijałem, miał twarz pełną czerwonych żyłek i pomyślałem, że z 
jego 
ciśnieniem może zdrowiem przypłacić dzisiejszą wizytę u szefa. Była to myśl 
krótka, nie 
pozbawiona ironii, ale to on właśnie osłonił mnie przed interwencją Zdzisi. 
Zanim przybiegła, 
już byłem po drugiej stronie, już widziałem plecy szefa, kiedy szedł za biurko. 
Potem usiadł, 
jakby worek spadł na krzesło, dojrzał mnie i nie widziałem w nim zdziwienia. Był 
nieobecny; 
może jeszcze z tamtymi i z tym, co mu przynieśli.
Przetarł dłońmi twarz i powiedział:
- Otwórzcie okno.
W dym, w powietrze zawiesiste od tamtej obecności, wpadł zapach kasztanu za 
oknem, upał suszył mu liście, teraz, w pełni lata szeleściły jesienne, już 
gdzieniegdzie 
dotknięte żółtym znakiem śmierci.
Patrzył teraz nie na mnie, lecz na fotel przed biurkiem. To mogło być 
zaproszenie. 
Szybko z niego skorzystałem. Usiadłem jednak ostrożnie, aby nie naruszyć tej 
jego drzemki 
z otwartymi oczami - i powiedziałem niegłośno, że mimo tylu trudów wygląda 
przecież 
doskonale i może nawet się opalił.
Szef odpowiedział, że to ładnie z mojej strony, i wtedy zadzwonił telefon:
- No tak, ale to przecież żadne odkrycie - mówił już nie do mnie. - Bawicie się, 
dyrektorze, ze mną w ciuciubabkę. Z wami także się bawią? To im powiedzcie, że 
wystąpicie 
o karę konwencjonalną, jeśli znów zawalą terminy. Wasza rzecz, aby wycisnąć z 
nich te 
dostawy. Bo ja, bo my tutaj do was przede wszystkim mamy pretensję... Jak? Nie 
wiem. 
Wasza rzecz, wasza organizacja. Nawalacie po raz trzeci, a teraz do mnie.
Mówił tak jeszcze chwilę, a ja czułem lekkie cierpnięcie pleców, czy to 
przypadkiem 
nie chodzi o walterowców. Pech byłby to wówczas dla mnie prawdziwy, że tak oto 
siedzę 
przed Podcieniem i jestem pod ręką. Pech dla mnie i wpadka dla Matulakowej, 
ponieważ 
miała dla mnie szacunek. Ale nie o nich była mowa. Szef położył słuchawkę, nie 
powołał 
mnie na świadka. Mówił potem, że w tym układzie stosunków dostawca-producent 
nigdy nie 
można znaleźć winnego, choć winni są wszyscy. Bo z braku odpowiedzialności 
osobistej 
przerzucają się oskarżeniami jak piłką. Chodzi tylko o to, kto pierwszy 
zadzwoni, aby wnieść 
pretensje.
Odpowiedziałem, że on, Podcień, nie może przecież bawić się w śledztwo, bo dla 
niego jedyną miarą jest wysokość produkcji. To logiczne, według mnie, aby się 
nie 
rozdrobnić. Szef, widziałem to, skłonny był wejść ze mną w rozmowę, kiedy 
zadzwonił 
telefon.
- Nie wiem, bo dzisiaj wróciłem, towarzyszu. Pewnie, że trzeba, jeśli przylatuje 
za 
parę godzin. I hotel trzeba, i wysłać kogoś na dworzec. Nie, przecież niedawno 
wróciłem. 
Tłumacza? Może być tłumacz, tylko nie wiem, co my mamy do tego... Nie 
przesadzajcie, 
towarzyszu. No dobra, coś się zrobi, nie agitujcie mnie, nie mam czasu.
Mimo tej deklaracji Podcień nie od razu odłożył słuchawkę. Rozmówca był zapewne 
na tym samym poziomie służbowym, mówił dużo, nie wypuszczał go z rąk, szef 
słuchał, 
wzdychał, patrzył przed siebie. Moja sytuacja znów się mogła skomplikować, jeśli 
tamten 
człowiek wyprowadzi Podcienia z równowagi. Bo on był w innym skrzydle budynku, a 
ja 
siedziałem blisko, na odległość biurka. Patrzyłem, jak szef kiwał głową, mówił 
niechętnie 
„tak, tak...” i trwało to jeszcze parę minut.
Kiedy skończył, nacisnął guzik, zaczął coś pisać na karteczce, więc znów 
milczałem 
przezornie. Dopiero gdy podniósł głowę, zacząłem mówić, ale wtedy weszła 
Zdzisia, 
a Podcień dal jej kartkę, wyjaśniając sprawę hotelu i ludzi, których trzeba 
znaleźć, aby witali 
o północy gościa z zagranicy.
Zdzisia była już w drzwiach, kiedy znów zadzwonił telefon. Poprawiłem się w 
krześle, 
stwierdzając w myśli, że to, co zdążyłem powiedzieć, zbyt dalekie było od 
sprawy, z którą 
tutaj przyszedłem. To nie był sposób i mogłem zostać na lodzie. Tymczasem 
Podcień mówił 
do słuchawki, patrząc na mnie nieprzyjaźnie:
- Ja się cieszę? Owszem, wyjeżdżam. Jutro o świcie. Taki protokół dyplomatyczny 
i jedzie Podcień, bo inni mają ważniejsze rzeczy na głowie. Do Mińska, właśnie 
na festiwal 
folkloru bratnich narodów.
Słuchawka spadła rzucona z pewnej wysokości, aż brzęknęło. Powoli znikało 
w Podcieniu zmęczenie. Nawet jego siwe, obcięte na szczotkę włosy błysnęły 
metalicznie 
w ruchu głowy. I zapytał mnie, z czym właściwie do niego przychodzę. 
Najwidoczniej żądał 
ode mnie odpowiedzi w jednym zdaniu. Ja zaś zrobić tego nie mogłem, bo nie 
zawsze skrót 
jest najprawdziwszy. Powiedziałem więc, że dużo ostatnio o naszych sprawach 
myślałem, że 
tak analizując dostrzegłem nowe strony zagadnienia i może doszedłem do sedna 
pewnych 
postaw. Podcień oglądał mnie, kiedy mówiłem. Wbrew moim oczekiwaniom ostygło w 
nim 
tamto rozdrażnienie, patrzył na mnie po prostu z ciekawością. Nie przynaglał, 
jakby chciał 
poznać dokładnie tok mego rozumowania. I tak z pewnym trudem brnąłem przez 
wstępne 
ogólniki, aby nam obu ułatwić potem decyzję wynikłą z mojej sugestii, kiedy, 
oczywiście, 
odezwało się pudło na biurku. Tym razem chodziło o nadanie nowej szkole imienia 
niedawno 
zmarłego pisarza. Podcień był zupełnie poważny, kiedy mówił:
- Tak, wiem, to było uzgodnione, szkół coraz więcej, trzeba sięgać do 
współczesnych. 
Ale o wdowie po nim nic nie słyszałem i nie mam pojęcia, gdzie jej szukać. Nie 
wiem nawet, 
czy zostawił jedną wdowę, bo i z tym różnie bywa. Więc bądźcie ostrożni. Trzeba 
dyskretnie 
zbadać sytuację rodzinną nieboszczyka, bo możecie mieć nieoczekiwany zjazd i 
komplikacje. 
Wiem, co mówię. Były takie pogrzeby, że trzy wdowy szły za trumną w żałobnych 
welonach. 
Myślę, że niech ktoś z kuratorium przetnie lepiej tę wstęgę, i spokój.
Jeszcze im to tłumaczył, kiedy usłyszałem, że otwierają się drzwi za moimi 
plecami. 
Była to chwila, kiedy nie musiałem badać reakcji Podcienia - i spojrzałem za 
siebie. Wydało 
mi się, że to pomyłka, bo przez wiele miesięcy gonie spotkałem. Był tutaj, 
właśnie tutaj, a ja 
widzieć go nie chciałem. Nie, wcale się nie zmienił, on zawsze będzie taki sam. 
Mógł służyć 
znawcom za model męskiej urody, ten owal pociągły i związane gładką skórą rysy, 
o których 
się mówi, że mają formy szlachetne; oczy szeroko rozstawione, o wielkich 
białkach, brwi 
ciemniejsze, tyle ile trzeba, od złotawych, ciężkich włosów, które nie układały 
się w pukle 
i fale, zbyt frywolne, nie w jego stylu. I usta małe, miękkie, nabiegłe krwią, 
wysunięte, jakby 
siorbał powietrze. Powinien był się wynajmować jako model dla żurnali. No i 
sylwetka! 
Długie nogi w wąskich spodniach, które krojem zaznaczają, że uda są odpowiednio 
muskularne; szeroka w barkach marynarka, a wszystko to nie byle wełenka, 
szmatka, tandeta. 
To jest wysokoprocentowy, ostry kant na nogawkach, to jest tweed o wykwintnym 
splocie, to 
jest włókno syntetyczne, to krawat o kolorach klubowych, na wzór angielskich 
dżentelmenów. Co tutaj robił? Powinien stać na wystawie i budzić tęsknoty 
przestępujących 
z nogi na nogę podlotków. Minie jeszcze raz piętnaście lat i on będzie taki sam. 
Mieszkałem 
wtedy na przedmieściu, to była prawie wieś, tańczące sosny, po nocach koncerty 
psów, 
zdziczałe zarośla pod facjatką, byłem wówczas między wojskiem a życiem cywilnym, 
czułem 
apetyt na wiele rzeczy, chodziło o to, co wybrać, aby szybko ruszyć z miejsca, 
inni już 
przecież pięli się w górę. Ewka wróciła z repatriacją, przyjąłem ją do siebie, 
bo gdzie miała 
pójść? Odżywiła się trochę, wypoczęła, wyglądała jak świeża bułka, miała 
dziewiętnaście lat, 
ale patrzyłem, jak się dopiero wypełnia pod sukienką, dojrzewała z opóźnieniem, 
ale szybko - 
i wtedy pod oknami, w zaroślach, zaczął chodzić ten Anglik od siedmiu boleści. 
Krążył 
godzinami, palił papierosy, widziałem w ciemności co wieczór jego czerwone, 
jarzące się 
oczekiwanie, widziałem także oczy mojej siostry, kiedy wołał ją ku sobie 
mężczyzna. 
Wyjeżdżałem na całe dnie, nie chciałem zostać z boku, gdy w ogromnym tyglu 
mieszały się 
nowe treści, ale dla niego, tam, było to wówczas czekanie. Nie wiem, co robili w 
dzień, ale 
w nocy nie dawał mi spać. Czułem go za oknem. Ewka znów schudła, ale inaczej, 
była 
śliczna, każdy mógł po nią wyciągnąć rękę. Pewnie wtedy zaczęła być kobietą, 
widocznie mu 
smakowała, bo nie zrezygnował z oblężenia, spoczynku nie znał, aż pewnego dnia 
Ewka 
powiedziała, że już nie chce mieszkać u mnie. No tak, byłem dla niej tylko 
krótkim postojem, 
póki nie rozwinęła skrzydeł. I poszła za nim, niósł jej walizeczkę, a drugą rękę 
położył jej na 
karku. Nie oglądnęła się na okno facjatki, w którym stałem i patrzyłem za nimi. 
A ja, głupi, 
po raz pierwszy w ciągu tych paru miesięcy, kiedy potrzebowała ode mnie 
wszystkiego, aby 
wrócić do życia - poczułem, że mamy tę samą krew, ze wspólnego początku, i 
dlatego jest dla 
mnie kimś innym niż reszta ludzi.
Teraz oczywiście się nie zdziwił, to on był dla mnie tutaj niespodzianką. 
Zapewne 
rozciągnął usta i pokazał długie, żółtawe zęby, nawet uzębienie miał bez pudła, 
w stylu 
całości. Otworzyłem oczy, nie będzie na mnie tak patrzył, podniosłem się z 
krzesła 
i powiedziałem:
- Cześć, Marcin.
Rzeczywiście jeszcze co nieco z niego pamiętałem. Bo właśnie uśmiechał się jak 
manekin na wystawie z męską konfekcją, w policzkach dwie fałdy nad dołkiem w 
brodzie.
- Od czasu do czasu stajesz mi na drodze - oblizał usta. - Bo to ja dzisiaj do 
kierownictwa, na odmianę - wskazał na Podcienia. - Umówiony jestem.
Na jego cześć szybciej, niż było do przewidzenia, skończyła się rozmowa przez 
telefon. Szef wyszedł zza biurka, wyciągnął dłonie, mówił, że wie, że siadajcie, 
że w miarę 
możliwości przejrzał materiały i uważa je, choć nie bez poprawek,.za 
interesujące. A potem 
do mnie:
- No cóż, kiedy indziej pogadamy, przepraszam was, towarzyszu.
Położył mi rękę na plecach, czułem tę dłoń, jak pcha mnie ku drzwiom, nie mogłem 
się opierać, stawiałem kroki, jakbym sam nie umiał chodzić, i dopiero w 
ostatniej chwili, już 
trzymając się klamki, odwróciłem się tak szybko, że ręka Podcienia spadła, i 
powiedziałem:
- Wydaje mi się, towarzyszu, że Jaczycki nie powinien iść na tę rozmowę do 
redakcji.
Szef stał blisko, widziałem jego uniesione brwi, ślad zastanowienia, ale 
widocznie nie 
nad moimi słowami myślał tak przez chwilę. Spojrzał na mego eks-szwagra, który 
już siedział 
na miejscu przed biurkiem, potem znów na mnie z naganą:
- Co wam przychodzi do głowy! Pomagać mi trzeba, nie utrudniać. Zresztą już za 
późno. Jaczycki poszedł tam dzisiaj. No, cześć!
I znalazłem się po drugiej stronie, nie widziałem nawet miny Marcina, kiedy to 
mnie 
spotkało. Przeszedłem przez sekretariat nie krygując się przed Zdzisią. Na 
chwile przestała 
stukać i patrzyła za mną. Potem stanąłem na korytarzu i zapaliłem papierosa. 
Palę rzadko, 
nałóg ten prawie zlikwidowałem, zresztą połykanie dymu wcale mnie nie uspokaja. 
Ale teraz 
to było zajęcie, aby skrócić czas. Chodziłem w obie strony, po parę kroków, 
czasem 
z różnych drzwi wychodzili ludzie i każdy mógł mnie oglądać, że tak czekam pod 
gabinetem 
szefa. Przechodzili obok mnie, oglądali, a ja patrząc w okno pokazywałem im 
plecy. Ale 
byłem czujny, tymi plecami słyszałem każdy głos za drzwiami, od których nie 
chciałem 
odejść.
Wyszedł w końcu, nie hamował błysków w oczach, pewnie po drodze i Zdzisię nimi 
oślepił. Szef, jeśli chce, umie dodać ducha rozmówcy. Jest w nim jakaś skłonność 
nauczycielska, powie słowo w rozmowie, bez nacisku, a ty jakbyś dostał order 
albo naganę. 
Czasem leciałem do niego z byle czym tylko po to, by usłyszeć owo zadowolone 
mruknięcie. 
I teraz widocznie dobrym słowem napompował tego faceta, bo Marcin drzwi otworzył 
szeroko, jakby swoją wypiętą piersią w nie uderzył. Miejsca mu było za mało, 
zresztą do 
twarzy mężczyźnie, kiedy jest wielki i masywny. Nie tylko kobiety szanują w 
człowieku siłę. 
Marcin klepnął się dłonią po rozłożystym wachlarzu chusteczki w kieszonce na 
piersi, jakby 
po treningu badał sprężystość mięśni. Potem lekko szczypnął palcami białe rogi i 
stanął 
przede mną.
- Czekałeś? - nie bardzo się zdziwił. Pewnie od początku uważał mnie za natręta.
- Jak widzisz.
- Widzę.
- Pokazałeś się w końcu.
- Nie do ciebie miałem interes.
- Więc przypadek, dobre i to - skinąłem głową. - Bo pomyślałem, że będziesz mnie 
unikał.
- Dlaczego? - dopiero teraz się zdziwił. - Przecież ludzie w naszej robocie 
muszą się 
spotykać.
Tak powiedział: „w naszej robocie”. Gdzie on celuje? Już Ewa mi wspomniała, że 
ten 
chytrus obmyśla sobie nową karierę. I biega koło tego, oj, biega, kiedy aż do 
szefa trafił.
- Całe życie robiłem co innego niż ty. I może z tego powodu zawsze miałem dla 
siebie 
szacunek.
- Czy to chciałeś mi powiedzieć? - I podkreślił: - Czy po to łapiesz mnie na 
korytarzu?
- Rozmawiałem z moją siostrą.
- Zawsze mieszałeś się do jej spraw. Ale teraz to już nie moja rzecz.
- Twoja.
- Przesada. Niech sobie robi, co chce.
- Żebyś ty mógł z nią robić, co ci się podoba?
- To sprawa skończona. Każdy ma prawo naprawić swoje życie.
- Krzywdząc kobietę, z którą przeżyło się tyle lat?
- Słuchaj, Mirosławie - westchnął znużony. - Twoja siostra jest mitomanką. Teraz 
krzywdę sobie wymyśliła. Zawsze robiła to, co chciała, i z kim chciała. To ja 
się 
ośmieszałem. I mam tego po dziurki w nosie.
- Zdumiewasz mnie.
- Że twoja siostra lekko się prowadzi?
Podszedłem do niego o krok.
- To podłe, co mówisz, bo lepiej wiesz, jak było. Ty ją skrzywdziłeś, odebrałeś 
jej 
wiarę w ciebie, w siebie, we wszystko. Ty za to jesteś odpowiedzialny. Przecież 
nie ty, lecz 
ona dojrzała pierwsza, jak mało znaczy dla ciebie. I nie czekała długo. W 
pierwszym roku po 
ślubie, prawda? Nawet oryginalny nie byłeś, z własną urzędniczką!
- Biegała do ciebie na skargę?
- Miałem prawo wiedzieć, co się z nią dzieje. Zresztą nie o to teraz chodzi.
- Właśnie.
- Teraz nie możesz jej tak zostawić.
Już nie był taki radosny. Po prostu się śpieszył. Spojrzał na zegarek, który 
nosi nie jak 
ludzie, tylko na łańcuszku, w kieszonce kamizelki, żeby i tym zadziwiać.
- Oboje się zostawiamy. Równe prawa.
- Ale to ją wykończy.
- Ją wykończy? No, to zupełnie jej nie znasz! Ewie czasu nie starcza, tak się 
rzuca na 
prawo i lewo. A że ci nagadała o sobie? Już powiedziałem, że to mitomanką. To u 
was chyba 
rodzinne. Bo i tobie, mój drogi, nic nie brakuje. Czego wy się tak kręcicie i po 
co? Czego 
chcecie w tym swoim niepokoju? Ty także traktujesz rzeczywistość według własnych 
życzeń. 
Prawdę chcecie naginać oboje do jakichś wydumanych szablonów. A ja mam brać w 
tym 
udział? Dziękuję bardzo. Zresztą jest już za późno. Trudno, znów słyszysz te 
słowa. 
Widocznie Podcień wie, jak ciebie traktować. Bo mam wrażenie, że coś się 
spóźniasz, Mirku, 
ostatnio. I chciałbym cię ostrzec...
- Nie będziesz mnie ostrzegał, nie będziesz. Ty?! - Podniosłem na niego rękę, bo 
ta 
jego twarz męskiej lalki była zbyt blisko i kłamał. Kłamał, kłamał! Poczułem ból 
w dłoni od 
kości jego policzka. Zachwiałem się. Cała moja siła skończyła się w tym 
uderzeniu. Oparłem 
się o parapet okna, spojrzałem wokół siebie, na korytarzu nie było nikogo. Potem 
dopiero 
wróciła obecność Marcina. Stał taki jak przedtem, na rozstawionych nogach. 
Powoli wyjął 
z kieszonki ową białą szmatkę i wytarł nią policzek, a także usta. Dokładnie. 
Jego źrenice, 
jego tęczówki, jego wielkie białka świeciły nie od słońca, lecz własnym 
światłem.
- Źle z tobą, w piętkę gonisz. To groźne, znów muszę cię ostrzec. Ale szczęścia 
jeszcze trochę ci zostało, bo świadków nie ma. Zresztą moje nerwy są w porządku 
i nie dam 
się głupio sprowokować. I tak wiesz, że jestem od ciebie silniejszy. Ale nie 
życzę ci, abyś 
naprawdę o tym się przekonał.
I ruszył korytarzem, jakby się nic nie stało. Skrzypiały lekko jego modne buty, 
wciąż 
w tej dusznej przestrzeni pełnej drzwi byliśmy we dwóch. Dopiero gdy był o parę 
metrów, 
zacząłem wołać do niego, do siebie:
- Patrzcie, jak ucieka przede mną! Patrzcie, jak ucieka!
Nawet głowy nie odwrócił. Może zresztą moim wołaniem była tylko cisza? 
Oderwałem się od ściany, szukałem jakiś czas, znalazłem drzwi z trójkątem i 
opierając się 
rękami o umywalnię - jakbym chciał zwymiotować - włożyłem głowę pod kran. W tym 
zimnym potoku, który zalewał mi oczy, przypomniałem sobie inne tu spotkanie, 
dawne, bez 
daty, kiedy zaatakowałem Jaczyckiego. Teraz zamiast niego widziałem własną 
bezbronną 
twarz. Mogłem jej nie poznać, był to bowiem obraz zmokłego zwierzęcia, które nie 
wie, gdzie 
szukać schronienia. I to nie była groteska, że słysząc bliskie kroki, skoczyłem 
do ubikacji.
Ten stan nie trwał długo. „Jestem żywotny” - powiedziałem sobie trzeciego dnia. 
Zresztą tamten policzek nie znalazł echa, a ja na cały incydent mogłem już 
patrzeć inaczej. 
W końcu to ja go strzeliłem, a nie on mnie. To małżeństwo było oszustwem, od 
początku 
zdawałem sobie z tego sprawę. Wziął ją, kiedy chciał, i świadomość posiadania 
szybko go 
nasyciła. Niech wie, że ma ze mną porachunki. I to jest nieprawda, że stałem 
jakby nad nimi, 
rejestrując wydarzenia w tym niedobrym związku. Przeciwnie, oczy zamykałem przez 
te 
wszystkie lata na jego wyskoki, choć wiedziałem o nich niejedno, więcej 
wiedziałem od Ewy, 
której ślepota trwała dość długo. Czekała na niego, ja milczałem, nie chciałem 
przecież, aby 
cierpiała, i on, uzbrojony w jej łatwowierność, przestał zupełnie na nią się 
oglądać. No cóż, 
musiał w końcu nastąpić ten zwrot, kiedy Ewa zaczęła żądać od innych 
potwierdzenia własnej 
wartości. Była ładna, młoda, jej oczy czarne i okrągłe jak u wiewiórki musiały 
przyciągać 
męską ciekawość. Czy miałem powiedzieć, że jemu wolno, a tobie nie, i musi ci 
wystarczyć, 
że w domu jesteś pustym miejscem? To nie było podobne do mnie. Wyznam nawet: w 
jej 
prościutkich satysfakcjach znajdowałem i własne zadowolenie, że tak oto 
sprawiedliwie 
zapędza swego rozpasanego męża w kozi róg. I odkrywałem w niej siebie, ponieważ 
mimo 
wszystko potrafiła po tamtych uderzeniach stanąć na nogi i nawet zdobyć się na 
rewanż. Nie 
prowadziłem buchalterii, kto i ile razy nagrzeszył wobec tego związku, który był 
od dawna 
w moim przekonaniu jedynie fasadą. I mogło tak trwać, ja stałem z boku, gdyby 
nie spotkanie 
z Ewą i jej zdumiewające słowa, że Marcinowi nawet owa krucha ściana, ludziom na 
pokaz, 
zaczęła nagle przeszkadzać. To było publiczne wystawienie mojej siostry do 
wiatru. I to jej 
wyznanie, że potrafi jeszcze być przez niego nieszczęśliwa. A więc nie była, 
mimo wszystko, 
wolna od niego! Odebrałem to tak, że nie tylko jej, ale i moją godność podeptał, 
wygrywając 
w dodatku ostatnią rundę. Jakby nie było kiedyś jego szaleństwa, jego 
zaborczości i mojej 
zgody na to wszystko, kiedy już myślałem, że to mnie Ewa będzie zawdzięczać 
dobre lata 
w swoim życiu. A ona zostawiła mnie, żeby dla tego człowieka stać się wygodą. 
Marcin nie 
był głupi. Musiał pamiętać o tym, jak poplątały się uczucia między nami. Dlatego 
wytarł 
twarz i odszedł, ratując się słowami o własnej wyższości. Teraz już mogłem 
myśleć o tym 
spokojnie, bo wracała do mnie ta chwila, kiedy uciekał z tym piętnem na 
policzku. A lęk 
przed skandalem też okazał się przesadzony. Nie mógł przecież pójść gdzie trzeba 
i powiedzieć: „Dostałem po gębie od Seredy, bo rzucam jego siostrę.” Zresztą 
jestem pewny, 
że nikt by w to nie uwierzył. Nie, że okazał się świnią, tylko że mnie pozbawił 
na chwilę 
przytomności. Mnie, który nawet oczu strzegłem, aby nie były odbiciem myśli.
To dziecinny błąd uważać, że skacząc wokół Podcienia, ma już wolną drogę. Szef 
lubi 
patrzeć na nowych, ich pomysły mają u niego pierwszeństwo, lubi wychowywać 
debiutantów, 
zawsze miał te ciągoty, aby lepić ludzi na podobieństwo własnego obrazu 
człowieka. Ale sam 
był dość kanciasty, schorowany, w ciągłym lęku o ten swój ból w brzuchu, słuchał 
sugestii, 
ale potem robił, co chciał, i nie znosił niuansów, których nie rozumiał. Tylko 
dlatego przecież 
podniósł na mnie głos. Na mnie, który mu pomagałem. Z tym uczuciem żalu do 
przełożonego 
- podniosłem słuchawkę. Czułem ową niesprawiedliwość, ale jednocześnie nie 
mogłem się 
uwolnić od niejakiego podziwu, że już wrócił do mnie zwykły bieg spraw, że 
zajście na 
korytarzu po dwóch dniach tak mi się wydaje blade i nieważne. Dzwoniłem z domu, 
wieczorem, aby uczynić tę rozmowę prywatną.
- Słucham - powiedział głos Edka, ale jakiś niższy i daleki.
- Śpisz? - zapytałem poniewczasie.
- Ja? O tej porze? Pracuję. Jestem trochę nieprzytomny.
- Przepraszam cię. Przeszkadzam?
- To takie, wiesz, rozszczepienie świadomości - tłumaczył, jakbym nic nie 
powiedział. 
- Jestem, siedzę, piję kawę, a równocześnie to wszystko jest na marginesie, poza 
mną, bo 
zaczęło się coś innego, tamto zaczyna działać, zostaje tylko wysiłek skupienia, 
utrzymanie 
w napięciu wyobraźni.
- To bardzo ciekawe - postanowiłem przeczekać.
- Na czym polega proces twórczy? Na wernisażu jakiś pętak postawił mi takie 
pytanie. 
A czy można dać na to formułkę?
- Nie można - zgodziłem się.
- No tak, ty, kiedyś dziennikarz, możesz mieć o tym pewne pojęcie - przyznał 
grzecznie, ale bez przekonania.
- Dziękuję ci. A co u ciebie poza tym?
- U mnie? Istnieje tylko jedno: zaczynam szkice do nowego cyklu. Myślę o tym, 
jak 
zastosować nową koncepcję formalną do nowych pojęć treściowych, które mnie 
nurtują. 
Walczę o każdą wolną chwilę, walczę z rutyną życia codziennego.
- A co w „Tygodniu”? - zapytałem już wprost, bo mógł tak bredzić jeszcze przez 
kwadranse, 
był bowiem przekonany, że odczuwa rzeczy wyjątkowe. A skłoń tu takiego, by 
przestał 
mówić o sobie!
- W „Tygodniu”? To nieważne. - Wyczułem w jego głosie urazę. - Gniazdo os, tną 
się 
nawzajem, artystycznie nieciekawi, na poziomie bliskim zera. Wyżywają się w 
wewnętrznych 
sporach, bo nie potrafią inaczej. Dla mnie, uważasz, to są impotenci.
- Żyjesz z nich - powiedziałem nietaktownie. Sąd bowiem Edka, gdybym go przyjął, 
uderzał we mnie.
- Żyję, żyję, ale to tylko warunek egzystencji. Płacą, robię, co chcą, i cześć! 
Ich to 
więcej kosztuje pieniędzy niż mnie wysiłku.
- Podobno mieliście już tę wizytę.
- A tak, ja też coś słyszałem.
- Jak to? - prawie krzyknąłem. Ten człowiek każdego mógł zmusić takim sposobem 
rozmowy do wyłożenia kart.
- Zwyczajnie, słyszałem, bo przy tym mnie nie było.
- Oczywiście, właśnie pracowałeś twórczo. - Dobrze, że nie widział mojej twarzy.
- Czuję, że mam dobrą passę. A poza tym wyznam ci, że mnie to wszystko trochę 
nudzi.
- Przecież takie spotkanie... - szukałem słów. - Chyba was uprzedzono...
- Uprzedzono. Ale ci już kiedyś powiedziałem, że nie będę przeszkadzał. Czy 
teraz 
masz o to do mnie pretensję?
- Nieobecność nie jest pomocą. Cały zespół powinien był wziąć w tym udział.
- Sądzę, że przybiegli wszyscy.
- Mogłeś nie mówić, tylko słuchać. Liczyłem na to - powiedziałem głośniej.
- Słuchać to ja nie lubię. I dlatego po namyśle postanowiłem świecić 
nieobecnością. 
Niech odczują mój stosunek do takich nalotów. - Powiedział to takim tonem, jakby 
bardzo się 
sobie podobał.
- Więc nic nie wiesz? - Doprowadził do tego, że przez chwilę czułem się 
ogłupiały.
- No, u nas obecność to nie wszystko. Bo ruszyła poczta pantoflowa. Taka okazja 
do 
plotek, sam rozumiesz! Słyszałem, że był jakiś skandal - powiedział Edek i 
zawiesił głos. 
Czekał.
- Jaki? - nie wytrzymałem.
- Było dużo krzyku i wszyscy się pożarli ze wszystkimi. Podobno ujawniły się 
postawy, jak wy to nazywacie. Ale szczegółów nie znam.
- Nie udawaj.
- Słowo honoru. Ucinałem rozmowy, życząc im dalszych bezowocnych obrad.
- Zdaje się, że nie doceniasz naszych decyzji - powiedziałem dobierając słowa. - 
Nie 
montuje się takich spotkań na wiatr.
- Możliwe, ale ja głowy na te powiewy wystawiać nie będę - przyznał się mój 
artysta. 
- Do czego innego jest mi potrzebna.
- Zawsze miałem uznanie dla twojej umysłowości. W ten sposób nikt tam teraz nie 
jest 
pewny gruntu, na którym stoi, a ty wygrałeś, bo ciebie nie było i pozostałeś 
niewiadomą.
- Ładnie to rozwiązałeś. Myślę, że my się nieraz dogadamy. Bo ja, jak widzisz, 
jestem 
zupełnie neutralny. Więc zawsze możesz liczyć na moją pomoc. Ale teraz wybacz, 
że wrócę 
do moich zajęć.
Nie czekał, czy jeszcze o coś zapytam, odłożył słuchawkę, deklarując tym swoją 
postawę, lecz nie paląc mostów między nami. Przez chwilę się zastanawiałem, po 
której 
stronie go ostatecznie postawić. Czy należało mu otworzyć oczy? Czy może 
zachować jako 
sojusznika? To pewne, że był kimś, miał nazwisko, mógł stanowić osłonę dla 
kogoś, kto nie 
miał jeszcze własnej wizytówki. Przecież odżegnując się od wszystkiego, dał mi 
jednak znać 
o najważniejszym. O tym, że w „Tygodniu” pękła w owym dniu butla, która od dawna 
nie 
mogła już wytrzymać ciśnienia tamtejszej atmosfery. No i zaczęła się ruchawka, 
którą Poleski 
nazwał skandalem. A ja wiedziałem z góry, co się przy tej okazji wyzwoli. 
Jaczycki w tym 
gnieździe os! To także, między wykrętami, przekazał mi Edek. W jego głosie 
wyczułem 
pewność siebie i ich tam, znał swoje towarzystwo. Pomyślałem nawet, że ten 
kombinator 
wykazał wobec mnie pewien stopień lojalności. Zachowując własne bezpieczeństwo, 
do 
czego ostatecznie miał prawo.
Zirytował mnie, jak zawsze, ale bilans tej rozmowy nie powinien mi zepsuć 
nastroju. 
Przeciwnie, mimo mego chwilowego załamania, bo osaczyli mnie strachliwi, bilans 
jednak 
był dodatni. O tym będę pamiętał, kiedy postawię warunki Dorocie. Myślałem o 
niej tego 
wieczoru, rozluźniony zapadłem w czysty, jak głęboka woda, sen. Zbudziłem się 
rześki, 
wyskoczyłem z tej zawrotnej głębi od razu przytomny, ale ciągle jeszcze nie sam, 
tak 
wymierna była plastyczność mego sennego widzenia. Goliłem się, mrużyłem oczy do 
swego 
odbicia - i czułem przypływ sił i miłości. Śniadanie połykałem na stojąco, bo w 
tym ostrym 
odczuwaniu własnego ciała nie było miejsca na stereotypowe czynności i na głód, 
który mi 
wystarczał w zwykłe poranki. Znów czułem ów ucisk pod żebrami, hamowaną emocję 
na 
granicy strachu i odwagi, które u mnie, w związku z Dorotą, stały się odbiciem 
niezwykłego 
napięcia erotycznego. Znalazłem to słowo „niezwykłe” i oglądałem je ze 
wszystkich stron, 
badałem jego zawartość, cieszyłem się nim. Wiedziałem teraz, dlaczego ludzie 
zawsze 
kochają po raz pierwszy, najbardziej. Mnie też była potrzebna niezwykłość tego 
uczucia, nie 
chciałem go umniejszać wspomnieniem Jaczyckiego, który już wypadł z moich 
spekulacji, 
i myślą o Helenie, której się w końcu, bez względu na sposób, pozbędę. Czułem 
się silny, 
myślałem o Dorocie.
Jej obecność przetrwała przy mnie wiernie nawet w godzinach, kiedyśmy brnęli 
przez 
naradę u Podcienia. Dobiegała końca jedna z nasiadówek, które są jak zła pogoda, 
bo 
powtarzają się regularnie, mają wpływ na przebieg dnia, obniżają w człowieku 
ciśnienie 
monotonnym jak deszcz odgłosem słów. Mówiono wiele, w różnych rejestrach, ale 
nie były 
to znaczenia odległe od siebie. Mogłem przewidzieć, co kto powie, znałem 
przecież barwę 
i ton takich zebrań, nie chciało mi się zabierać głosu. Myślałem o Dorocie. 
Omawiali pewną 
naradę, ktoś czytał tezy referatu.
Jaczycki siedział jak zwykle tyłem do okna, patrzyłem na niego z odległości 
większej 
niż ta, która nas tutaj dzieliła. Patrzyłem na niego z tamtego dnia, kiedy się 
odezwał 
w sprawie Pierwszego Maja. Wydawało mi się, że zmalał jeszcze, schudł, że jego 
nos rzucał 
cień na brodę, a bruzdy w policzkach były jak stare cięcie w drzewie. Ale nie 
chciałem go 
narażać na moje oczy. Więc patrzyłem krótko i ostrożnie. Zapewne i beze mnie 
miał dość 
innych ciężarów, aby teraz pochylać głowę, nie patrzeć na nas, nie patrzeć nawet 
na 
Podcienia, który źle znosił taką półobecność podwładnych. Zresztą szef znów 
okazał się 
stróżem zdrowego rozsądku i godnym - chcę to podkreślić - dla mnie partnerem. Bo 
oczywiście w końcu zwrócił uwagę na niedostatki w założeniach referatu, często 
przecież 
oceniał rzeczy podobnie jak ja. Przyszły prelegent słabo się bronił, od razu 
znikli poplecznicy, 
którzy mu przedtem wtórowali, a Matulakowa podniosła rękę, bo widocznie czuła, 
że 
nadeszła zza ataku Podcienia - chwila dla niej. Oczywiście, mogłem wybaczyć 
Jaczyckiemu, 
jak wybaczyłem sobie, że nie słucha rewelacji tej poczciwej kobiety, ale znów 
poruszył się 
w swoim kącie, coś zatrzepotało białością, usłyszałem suchy chrzęst - i oto 
odkryłem, że 
Jaczycki pochyla głowę nie tylko pod brzemieniem smutków, gdyż tutaj, w czasie 
narady, 
czytał sobie gazetę! Tym odkryciem zaskoczony, pomyślałem, że jest bezczelny. 
Ale po 
refleksji inne znalazłem w jego zachowaniu znaczenie: był już tak nisko, że 
przestał 
sprawdzać swoje zachowanie. Albowiem czy człowiek po wyroku troszczy się o to, 
aby 
zachować czujną dbałość o wyraz twarzy? Dla niego było już po wszystkim. Mógł 
robić, co 
chciał, na tym swoim poletku, które okazało się jego wygnaniem. Przez chwilę, 
przyznam, 
poczułem dla niego litość, że tak już na nic nie czeka. I trochę zazdrości, 
bardzo wstydliwej, 
że mógł oto, wolny od nas w tej swojej przegranej, zrzucić wszelkie pozory.
Matulakowa powtórzyła własnymi słowami, co mówił Podcień, powtórzyła 
oczywiście rozwlekłej i głupiej, nikt się zresztą nie zdziwił. Narada doszła do 
miejsca, kiedy 
ludzie zaczynają kręcić się na krzesłach, czując, że temat wygasa. Mieli zresztą 
dobrą 
edukację. Wiedzieli, że po słowach prowadzącego nie trzeba wzniecać tematów 
ubocznych. 
Chociaż Podcień odczekał jeszcze chwilę, lustrował salę i twarze. Potem dopiero 
oznajmił, że 
zamyka naradę. Salę wypełniły głosy, kroki, odsuwanie krzeseł. Wówczas szef 
wrócił oczami 
do mnie i powiedział:
- Zostańcie jeszcze chwilę, towarzyszu Sereda.
To czekanie nie trwało długo, ludzi nie trzeba zapraszać, aby się wynieśli, 
kiedy drzwi 
są otwarte. Poszukałem wzrokiem telefonu, który będzie odtąd przegrodą w naszej 
rozmowie. 
Ale nie dojrzałem czarnego pudełka. Przyszło mi na myśl, że może i Podcień teraz 
nie chciał, 
aby między nas wchodziły sprawy uboczne. Wyprostowany zbliżyłem się do niego. 
Nie 
podniósł się zza stołu, zawsze był nieruchawy, ale teraz stał się mniej masywny, 
zadarł głowę, 
obniżył ramiona, nie był już taki nastroszony jak przed chwilą, kiedy prelegent 
wyprowadził 
go z równowagi. Oczy miał jaśniejsze, patrzył na mnie otwarcie.
- Urwałem się z tego festiwalu wcześniej - powiedział tonem, jakbyśmy byli, on i 
ja, 
na wagarach. - Jestem przekonany, że folklor będzie kwitł i beze mnie. Powołałem 
się na 
dzisiejszą naradę i dałem drapaka.
- I znaleźliście czas także dla mnie? - mogłem sobie pozwolić na wypomnienie.
- Znalazłem, znalazłem, trudno, wtedy musiałem was spławić. Zresztą od razu 
zrozumiałem wasze skrupuły.
- Jakie?
Mówił skrótami, często w rozmowie przeskakiwał jakieś ogniwo, w ten sposób 
obezwładniając rozmówcę. Wielu z nas poznało owo uczucie, że za nim nie nadąża. 
Byli tacy, 
co nadrabiali miną, a potem pytali innych, o co chodzi. Ja omijałem te rafy jego 
osobowości, 
dzisiaj zaś czułem, że mogę mówić bez ogródek.
- I nie tylko wy je mieliście. Było z tym trochę kłopotów. Kwaśniak także do 
mnie 
przyszedł i mówił, że chce mnie ostrzec, że to nie metody i tak dalej.
- Chodzi o Jaczyckiego? - spytałem, raczej stwierdzając, i nie proszony siadłem 
na 
krześle. - Ja także po namyśle zmieniłem zdanie. To przecież człowiek słaby. Nie 
warto go 
wystawiać na takie próby.
A szef miał teraz nie tylko pogodną minę, ale najwyraźniej się uśmiechnął, na co 
już 
patrzyłem ze zdumieniem.
- Wszyscy wy jesteście bardzo subtelni, ale nie widzicie jednego. Że człowieka 
kształtują okoliczności. Sam na niego chuchałem, bo start miał trudny. I nie 
znalazł w was 
oparcia. No tak, tak.
- To dorosły człowiek - wzruszyłem ramionami. Nie przyjąłem do wiadomości, że 
może chciał atakować.
- Dorosły, dorosły! Obcy był tutaj, z innym doświadczeniem. Nie jestem zbyt 
wnikliwy - Podcień pozwolił sobie na autoironię - ale to widziałem. Niestety, 
czasem widzę 
za wiele. Zresztą jego przypadek był dość interesujący.
- Krzywdy nie miał. Sami mówicie, że korzystał ze specjalnych praw. Niech wam 
podziękuje.
- No cóż, może i podziękuje. Chociaż, jak dotąd, wilkiem na mnie patrzył. 
Szczególnie po tej mojej decyzji z waszej inicjatywy.
- Uważałem to za dobre rozwiązanie, a potem zmieniłem pogląd. I z tym także 
lojalnie 
do was przyszedłem. Chociaż od samego początku byłem pewny, że wszystko spadnie 
na 
mnie, właśnie za tę inicjatywę. Ale jestem niepoprawny. Po prostu uważałem, że 
Jaczycki to 
dorosły człowiek, nie popychadło.
- Wyobraźcie sobie, że i ja postawiłem na tę jego dorosłość. Jesteśmy więc 
bliscy 
w ocenie. Ale sedno rzeczy tkwi w tym, że nikt tak naprawdę w jego samodzielność 
nie 
wierzył. Ani wy, odkręcając tę historię w ostatniej chwili, ani ja, posyłając go 
tam mimo 
różnych zastrzeżeń.
- Więc po co było? - po raz pierwszy w tej rozmowie oddałem mu spojrzenie, 
którym 
trzymał mnie w tej grze na odległość. Patrzyłem mu prosto w oczy, z gładkim 
czołem, 
uważając tylko, aby przez jakąś szczelinę w moim wzroku nie dojrzał tej prawdy, 
że oto znów 
miałem rację.
- A co miałem robić? Sami wiecie, że inicjatywa jest zawsze ryzykiem. Zresztą to 
było 
dla mnie wygodne.
Uniosłem brwi, teraz milczałem. Nie wolno przyjmować takich słów szefa 
w dosłownym brzmieniu. Są tylko krzywym zwierciadłem jakiejś sytuacji, która 
bynajmniej 
nie znaczy tego, na co się czeka. A szef mówił nie pytany:
- Po prostu dość miałem tego widowiska, choć nie wiedziałem, czym się ono 
skończy. 
Sytuacja Jaczyckiego była dla mnie niewygodna, bo sprzykrzyła mi się rola 
obserwatora. 
A co gorsza, przestawałem rozumieć, kim jest. Patrzyłem, jak kręcicie się koło 
niego, 
macacie, czy twardy, czy się nie złamie, a moje wysiłki odnosiły skutek wręcz 
odwrotny. 
Postanowiłem więc ruszyć go z miejsca. Chciałem widzieć, co się z nim dzieje. 
Przecież coś 
się jednak działo poza nami, może wbrew nam.
- Psychologia to jest krążenie po przypuszczeniach - odwdzięczyłem się mu za 
dawny 
zarzut subtelności. - Lepiej jednak, tak sądzę, budować sobie obraz człowieka z 
faktów.
- Właśnie, do tych faktów w końcu go nakłoniłem.
- Aby się przekonać, że nikt z nas się nie mylił? Wiedziałem z góry, że tak 
będzie.
- Zbyt wiele rzeczy wiemy z góry, przyjmując oczywiście tylko warianty, które 
potwierdzą nasze stanowisko. I w ten sposób zdani jesteśmy na zaskoczenie.
- Nie można tak mówić.
- Ależ można, można, bo nikt nie ma przyznanego patentu na rację ostateczną. Nic 
nie 
stoi w miejscu, a nasze racje też trzeba korygować. Bywają takie dnie, 
towarzyszu, że 
człowiek robi najprostsze odkrycia!
- Ale Jaczycki? - Chciałem, aby skończył ten wykład, niech nie traktuje mnie jak 
uczniaka. Podcień chętnie żonglował argumentami. Zdaje się, że był nawet z tego 
dosyć 
dumny.
- Jaczycki? - udał, że się zdziwił, bo niby przecież wszystko jest jasne. Nawet 
głowę 
pochylił i zapewne dlatego jego uśmiech wydał mi się trochę krzywy, dopiero 
teraz 
dostrzegłem w nim sporo drwiny, choć może był taki od początku. - Jaczycki 
spisał się 
doskonale.
- Nie rozumiem - to była prawda, nie rozumiałem.
- No, po prostu wyście go trącali, a on tymczasem obrósł twardą skórą, kto wie, 
może 
właśnie dlatego? Wiedział, dokąd idzie, wiedział, z czym idzie, i nie dał się 
zepchnąć z zajętej 
pozycji. Było trochę krzyku, owszem, niektórzy rozdzierali szaty, inni milczeli. 
Ale rezultat 
jest taki, że po tym spotkaniu musiało niektórym jaśniej zrobić się w głowach. 
On im 
przypomniał rzeczy elementarne, jak na przykład odpowiedzialność za słowo. To 
niewiele, 
ale często to jest bardzo dużo.
- I przyszedł do was, aby się tym pochwalić? - żadne inne pytanie nie przyszło 
mi na 
myśl w tych pierwszych chwilach.
- No, niezupełnie. Zaraz po moim powrocie zaczęły się stamtąd telefony. Więc 
miałem okazję, aby i od siebie dorzucić parę kamyczków do ich ogródka.
- No tak, tak - oglądałem swoje dłonie, a po chwili powiedziałem, bo wydało mi 
się, 
że w tym radosnym nastroju Podcień zapomni, z kim rozmawia: - Jak się okazuje, 
pewne 
metody wychowawcze wychodzą takim ludziom na zdrowie. Może nam teraz 
podziękować.
- Więc jesteście z siebie zadowoleni - ciągle się uśmiechał. - To jest mniejsze 
dla mnie 
zaskoczenie niż zachowanie Jaczyckiego.
- Owszem, ja też jestem zaskoczony - mogłem to już powiedzieć. W granicach mojej 
intencji nie było to przecież niczym nadzwyczajnym, Podcienia też pewnie 
zatkało, kiedy 
usłyszał, kto mu wyrósł pod bokiem. Zaryzykowałem nawet lekki przytyk, gdy 
dodałem: - No 
cóż, ludzie rosną, nie zawsze to widzimy.
- Jesteście do niego uprzedzeni.
- Przeciwnie, teraz, zdaje się, powinienem go przede wszystkim podziwiać.
- Owszem, wy. No cóż, pomógł wam. Bo wynik jego rozmowy i dla was ma 
znaczenie.
- Nie wiem, o czym mówicie.
Stanął przed oszkloną szafą, w której leżały sterty starych czasopism. Widziałem 
jego 
plecy, kiedy powiedział:
- Może nie wiecie, ale się chyba trochę domyślacie. Chcę wam powinszować 
nominacji.
Milczałem, on ciągle patrzył w makulaturę zbieraną przez lata, nikt przecież 
tego nie 
czytał, jeszcze jeden rytuał. Czekał chwilę, może widział w szkle moją twarz, 
może był jej 
ciekaw. Ale ja teraz nie myślałem o tym, jak wyglądam. Ciągle milczałem, pełen 
byłem tego 
milczenia, podobnego do ciemności lub pustki. Więc dokończył:
- Jest decyzja, że obejmiecie redakcję „Tygodnia”.
Poczułem ten sam ucisk w żołądku, jak w chwilach, kiedy myślałem o Dorocie. Ale 
w tamtej sprawie uzbierałem już co nieco, miałem się na czym oprzeć. Tutaj, 
teraz było tak, 
jakbym leciał z wysokości, a żołądek podchodził mi do gardła. Więc rozluźniając 
krawat nie 
powiedziałem żadnego ze zdań o zaszczycie i wdzięczności za pamięć. Albowiem nie 
doznawałem żadnego z tamtych uczuć. Byłem zaskoczony swoją reakcją. Zachowywałem 
się 
jak smarkacz przyłapany na złym uczynku. Moje słowa zabrzmiały dość szczerze, 
kiedy 
w końcu powiedziałem:
- Nikt mnie o tym nie uprzedził. Nikt ze mną nie rozmawiał.
A plecy odwróciły się na krótkich nogach szefa, i wiedziałem teraz, że będzie na 
mnie 
patrzył, że sobie nie oszczędzi tego widoku. I to także mnie osaczyło, że nadal 
nie miał 
twarzy poważnej, że wciąż nie chciał ukryć jakiejś satysfakcji.
- Przecież od dawna wiedziałem, że macie na to ochotę. Rozumiałem, że sprawa 
z Jaczyckim jest tylko przygrywką. I zgadzałem się na to. Dla niego.
- Nie myślałem o tym tak jasno. 
- To skrzywienie zawodowe, towarzyszu, takie omijanie jednoznaczności. No, ale 
jesteście już po drugiej stronie.
- Stawiacie mnie przed faktem dokonanym - znów mówiłem nie to, co trzeba. 
Broniłem się. Ale ten lęk, promieniujący spod żeber lęk, pchał mnie do obrony.
- To był wasz plan, a nie mój - zaznaczył Podcień. Zapewne powinienem był to 
docenić.
- Przyznaję, miałem zamiar wrócić do dziennikarstwa. Ale bez terminu, bez takich 
okoliczności.
- No, mój drogi, nie przesadzajmy. Widziałem, jak was ciągnie na własne 
podwórko. 
No cóż, ambicja, trudno się dziwić. Bawiło mnie nawet, kiedy w każdym z wami 
spotkaniu 
mogłem dosłyszeć tamten podtekst, tamtą niecierpliwość. Czekałem, kiedy 
odkryjecie karty. 
Tymczasem wyście wymyślili Jaczyckiego. I ja wam uległem. Pod jednym warunkiem: 
że 
niezależnie od wyników tej misji wy przejmiecie na siebie wszelkie jej skutki.
- Czy to miała być dla mnie kara? Za co?
Był wciąż daleko, ale nie widziałem go w całości. Widziałem tylko, jak splótł 
dłonie 
na piersiach i robił młynka wielkimi palcami.
- Przeciwnie, bardzo jestem zadowolony, że Jaczycki ułatwił wam zadanie. Może 
papierosa? Wiem, co teraz przeżywacie. To dziwna chwila, kiedy kilkuletnia myśl 
staje się 
oczywistością. To jest mimo wszystko chyba dobra chwila.
- Nie wiem.
- Kiedyś ją przeżyłem. Raz. Dobre i to.
Zaczynał mówić o czymś, czego nie słuchałem, i nawet widocznie się podniecił, a 
ja 
nie wiedziałem, co tu jeszcze robię. Trzeba było iść stąd, zresztą i on opróżnił 
swój worek 
wiadomości. Pozwalał sobie, widząc mój stan, na sentymentalne wspominki, ale 
oczy miał 
dalej przenikliwe. Widocznie jednak go intrygowałem. Niech patrzy, niech patrzy, 
niedługo 
już będzie mógł bawić się mną. Odczułem w tej chwili, że to była przebiegła 
zabawa i trwała 
nie od dziś. I teraz, kiedy dopiąłem swego, wyglądał jak zwycięzca. Jedno 
jeszcze chciałem 
wiedzieć, zanim stąd odejdę i wszystko dokładnie zrozumiem:
- Czy Jaczycki wiedział o tym? - O czym? - ten człowiek nie zawsze był domyślny. 
Jego inteligencja była giętka, ale służyła tylko w potrzebie.
- O tym, że mi pomaga?
- Naturalnie, tam nawet padło wasze nazwisko. Trzeba ich było przygotować.
- Tylko mnie na to nikt nie przygotował. - Podniosłem się z miejsca. Było to 
prawdziwe ćwiczenie gimnastyczne. Czułem uderzenie krwi do twarzy, pot za 
kołnierzem.
- Widzicie, ja nie zawsze oglądam się na sugestie osób zainteresowanych. Czasem 
po 
prostu je uprzedzam, aby szybciej wyjaśnić sytuację, kiedy się zaciemniło. No 
cóż, gratuluję 
wam spełnienia zamiarów.
I w ten sposób zakończył ze mną rozmowę. W ten sposób, znów uśmiechnięty aż do 
oczu, jakby się cieszył. Z czego? Z tego, że ja nie potrafiłem okazać mu 
niczego, żadnej 
wdzięczności, której mógł się po mnie spodziewać.
No i co? No i poszedłem do kina z Heleną. Nie chciałem patrzeć w okna wystaw, w 
te 
lustra, które ścigają człowieka na każdym kroku, odbiciem wydzielają z tłumu, i 
już nie jest 
sam ze sobą, jest z tamtym człowiekiem, który zagląda mu w oczy. Ba, widzą go 
całego, gdy 
tak idzie, jaki jest. Helena promieniała, wyobrażając sobie, że jest to jej 
popołudnie. Jej 
popołudnie ze mną, bo oto złamała moją bierność i na oczach ludzi wiedzie 
ofiarę, aby 
pokonać tamtą przegrodę, która miedzy nami wyrosła.
To poczucie bezpieczeństwa, którego się chwyciła, nie dodawało jej ani młodości, 
ani urody. 
Nie kryła twarzy przed światłem dnia, niepowstrzymane uśmiechy ściągały jej 
skórę przy 
oczach, a wiatr uderzający w nas z wylotów ulic zburzył budowę jej fryzury. W 
jednej ręce 
niosła lilipucią jaskrawą torebkę z plastyku, a drugą przecież mnie trzymała! 
Wydobywała 
z siebie szczęśliwe dźwięki, przeginała się ku mnie, sprawdzała, czy słucham z 
pełnym 
oddaniem, a cóż ja? Czy mogłem się obrażać na tę miłość? Odpowiadać grymasami na 
uczucie? To przecież byłoby katastrofą w moich planach. Przeczekać, znieczulić, 
oto jest 
metoda, gdy dysproporcja napięcia rośnie we mnie i w niej, a ja coraz dokładniej 
zdaję sobie 
sprawę, że oto przy mnie nie jest już kobietą, lecz stworzeniem ludzkim, którego 
płeć 
przestaje mnie obchodzić. Nie wolno jej było doprowadzać do krawędzi. Już wtedy 
to 
zrozumiałem, u mnie, kiedy widać było, że nie zrezygnuje ze mnie w imię niczego, 
co 
wymyśliły kobiety na swoją obronę.
Noszę w sobie wyolbrzymione poczucie czasu, zawsze minuty w zapasie, więc 
przyszliśmy do kina wcześniej, zbyt wcześnie. Drzwi do sali były jeszcze 
zamknięte, a ze 
środka dochodziły odgłosy akcji, zrywy muzyki, pauzy ciszy, niedokładne dźwięki, 
gdy na 
ekranie bohaterowie otwierali usta. Było to męczące czekanie z Heleną u boku, bo 
ona nie 
traciła ani chwili, była głośniejsza od filmu za ścianą, stawała raz tak, raz 
owak, dawała do 
poznania, że na pewno wygląda okropnie, że ten wiatr i upał, teraz poprawiała 
uczesanie, 
poprawiała zbyt wąską na biodrach suknię, w lusterku oglądała swoje usta, robiła 
poprawki 
w plamie czerwieni, ale w gruncie rzeczy dość była z siebie zadowolona i zerkała 
na ludzi 
obok, czy odpowiednio reagują na jej urodę i, jak to nazywała, młody sposób 
bycia.
Przez osoby stojące blisko siebie i patrzące na drzwi sali dojrzałem znajomą 
głowę, 
krótki kark nad kołnierzem, czym Chądziel mnie kiedyś szczerze zdziwił, bo 
zapomniałem, że 
z latami coraz trudniej spalają się w człowieku kalorie, że siadają w tłuszczu 
na brzuchu 
i właśnie na karku, tam najszybciej robią korektę w sylwetce, dają znać o 
przekroczonej 
granicy młodości. Chądziel nie walczył z czasem, zawsze jadł z apetytem, 
przynosił z domu 
woreczki z bułkami, żuł dokładnie i smakowicie. Zresztą on z niczym nie walczył. 
Obnosił na 
pokaz swoje łatwe poddaństwo, czasem tylko w cztery oczy potrafił wyrzucić z 
siebie parę 
słów, uderzyć nimi jak sztyletem, ale to było rzadko i wyłącznie bez świadków.
Ruszyłem w jego stronę. I czasu trochę zostało, i bileterzy bąkali o spóźnieniu, 
więc 
jak mogłem stać i patrzeć ciągle na Helenę? Przepychałem się między ludźmi, 
wiedziałem, że 
toruję drogę także mojej partnerce, że nie oderwie się od moich pleców, czułem, 
słyszałem ją 
za sobą. Chądziel odwrócił głowę, uśmiechnął się i oczywiście od razu zaczął od 
nietaktu, 
choć chciał mi najwidoczniej zrobić przyjemność:
- Oho, rośniemy, rośniemy, gratuluję! No, to żeś się w końcu doczekał, pójdziesz 
na 
własny chleb!
- Tak się złożyło - powiedziałem i spojrzałem na kobietę obok niego, bo mogła 
być 
ratunkiem w tej rozmowie. Ukłoniłem się wyczekująco, Chądziel klepnął się dłonią 
w czoło:
- Przecież wy się nie znacie. To moja żona.
Była taka jak Chądziel, bez wieku. Skracał ją wysoki biust, dwa bochenki pod 
brodą 
zawieszone na ramiączkach, które ugrzęzły w pulchnych ramionach, i te rowki były 
widoczne 
pod sukienką. Jej twarz posiadała dwie warstwy czasu i wyglądu, mogłem jeszcze 
dostrzec, 
że miała kiedyś sokolą urodę, silny nos i szerokie, drapieżne oczy aktorki w 
wielkim 
repertuarze. Z jakichś urywków zebranych w ciągu lat, z jakichś aluzji 
Chądziela, że ma żonę 
nie byle jaką, a własne życie z tego powodu nieprzeciętne, wiedziałem, iż była 
kiedyś 
śpiewaczką na prawdziwą skalę operową. Była starsza od Chądziela, dzisiaj się to 
dokładnie 
widziało, ale wówczas chodziła w glorii sukcesów, wlokła za sobą walizy i 
recenzje 
z objazdów, bardzo się kręcił mój kompan, żeby ją w końcu przydybać bez obstawy 
wielbicieli męskich i muzycznych. Ale był to czas czynów heroicznych, i wiadomo, 
że 
w takim czasie różnica między czynem a gestem nie jest łatwa do uchwycenia. W 
tych latach 
postawa obywatelska była walorem bardziej dobitnym niż honorarium za występ. No 
cóż, 
artystka poddała się owej fali samozaparcia, był to jednak koncert w ogromnej, 
nieszczelnej 
hali, gdzie przez szczeliny padały smużki nie światła, lecz śniegu. Załoga 
przyszła 
w komplecie, jeszcze ciekawa takich imprez, siedzieli w sztywnych waciakach, 
ciepło brali 
od siebie, śpiewaczka zaś występowała z gołym dekoltem, bo pracę swoją 
traktowała serio. 
To były arie i pieśni, grzały się w niej struny, łykała lód z powietrza, 
śpiewała, śpiewała, nie 
puszczano jej ze wzniesienia za to, że przyszła do nich, do baraku. I może 
jeszcze za coś, co 
niosła jej muzyka. A ona zeszła z estrady, trochę patetycznym, operowym ruchem 
przycisnęła 
rękę do piersi i zaniemówiła. Milczała tak kilkanaście dni, skorzystał z tego 
Chądziel, aby się 
oświadczyć. Patrzyła na niego swoimi oczami z jakiejś tragicznej roli, może nie 
chciała, choć 
pewnie nie mogła powiedzieć mu, że chce być sama. Gdy brali ślub, mówiła już 
szeptem, co 
nawet uczyniło na świadkach ceremonii pewne wrażenie, ponieważ szept świadczy na 
ogół 
o wzruszeniu. Ale nie tylko ów ślub był ważnym zdarzeniem w życiu śpiewaczki. Po 
tamtym 
koncercie nigdy nie wróciła na scenę. Nie miała z czym, nie miała po co, w domu 
u Chądzielów nie było żadnych instrumentów, nawet radia. Kazio twierdził, że to 
jest 
przesada, ale jego żona w zamian nauczyła się świetnie gotować i oboje wyraźnie 
przybrali na 
wadze. Jak mówił Kazio, to było jego zwycięstwo, jego wieloletni rewanż za tamte 
miesiące 
biegania, by schwytać uciekające światło.
Były w tej twarzy, w tej postaci jeszcze fragmenty dawnej aparycji, ale mógł je 
już 
wykryć tylko wzrok życzliwy i uważny. Miała czarne oczy o czystych granicach 
kolorów, ale 
także bruzdy przy ustach, całą dolną część twarzy w obwisłej skórze, a pod 
biustem 
wyćwiczonym w oddechach ową resztę jak pień drzewa, bez talii, bez bioder, na 
krótszych 
teraz, bo obrzękłych nogach.
Helena nie znała tamtej sprawy, więc starsza, nieforemna kobieta nie mogła 
obudzić 
jej ciekawości. Nie była dla niej rywalka w tej kinowej poczekalni. Helena 
umiała tak patrzeć 
szpilkami oczu, z zadatkiem na grzeczny uśmiech, a jej źrenice łowiły wówczas 
różne 
szczegóły, przede wszystkim te do ukrycia - i myślę, że ta lustracja nie była 
łatwa dla żadnej 
kobiety, która przed nią stawała. Chądzielowa nie patrzyła na Helenę. Patrzyła 
na mnie.
- Mąż mówił mi o panu - głos miała dość wysoki, dawny sopran, ale ani dźwięczny, 
ani ochrypły, nic nadzwyczajnego. Teraz byłem pewny, że to, co z niej zostało, 
zachowało się 
tylko w jej oczach. Otworzyła je na całą wysokość tęczówek, mogło to wyglądać 
jak napięcie 
uwagi lub przestrach, tak patrzyły kiedyś aktorki na niemych filmach, kiedy 
tajemniczy cień 
zbliżał się do nich. Nie był to wzrok przyjemny. Mogła być teraz także 
psychopatką, o czym 
Chądziel przed nami milczał. Nie była moim sojusznikiem.
- Mówił o mnie? No, to wolałbym nie znać szczegółów.
- Przestań, Mirku, z tą swoją skromnością - weszła w rozmowę Helena. Wyczułem po 
raz pierwszy w jej głosie rozdrażnienie. Lekceważenie Chądzielowej wobec niej 
musiało ją 
zirytować. Przyzwoitość towarzyska nakazuje odpowiedzieć przynajmniej 
spojrzeniem na 
spojrzenie. A Chądzielowa ciągle patrzyła na mnie:
- Dobrze, bez szczegółów. Ale pan nie jest skromny, prawda? Ambicja to czyściec, 
jeśli nie piekło, proszę pana. Czyściec przed wielkością lub upadkiem. Ale to 
jest siła, 
owszem, póki można kierować własnym losem. Nie chcę, aby Kazimierz poznał ten 
hazard 
przypadków. Tak. Opowiadał mi o panu.
- Ja i ambicje? - Chądziel znów pokazał większą ilość zębów. - Dziękuję, odpada. 
Ja 
jestem tak zwany dobry człowiek. Pomagam innym i wystarcza mi to, co spadnie ze 
stołu, 
aby sobie żyć spokojnie.
- Cóż, ludzie są różni - odezwała się Helena, podrywając głowę. - I różne rzeczy 
ludziom wystarczają - wypowiedziała tę złotą myśl ponad nimi, w przestrzeń, a ja 
poczułem, 
że jestem na nią wściekły. Chciałem powiedzieć: „przestań, nie mieszaj się”, ale 
milczałem, 
więził mnie wzrok tamtej kobiety. - Bo ja cenię Mirosława właśnie za to, że nie 
zatrzymuje 
się w połowie drogi. Że wie, czego chce. I nigdy nie odbierałam mu odwagi, bo 
realizacja 
zamierzeń to jest szczęście prawdziwego mężczyzny. Tak to oceniam. A ja znam 
Mirka nie 
od dziś. I oboje wiemy, co jest mu potrzebne.
Tak oto zaanektowała mnie publicznie, wyjaśniła tamtym siebie i mnie, a ja nie 
wiedziałem, gdzie się w tym znaleźć, co powiedzieć. Natomiast Chądzielowa 
zwróciła teraz 
te swoje czarne latarnie na Helenę:
- Realizacja zamierzeń? Więc idzie się, wspina, droga jest prosta, żadnych 
zakrętów, 
przeznaczenie trzyma wartę, aby niczego na tej drodze nie było, o co można się 
potknąć, czy 
tak? To jest wygodne przekonanie, bo odsłania tylko światło na tej drodze, chowa 
cienie. 
Niech pani nie wierzy, że wszystko jest światłem w błyskach tej latarni, którą 
nazywamy 
ambicją.
- Przestań, Reno - powiedział Chądziel. W jego twarzy, w węzłach mięśni 
dojrzałem 
czujną ostrożność. Nie znałem ich gry, którą prowadzili od lat. Wiedziałem 
tylko, że nie 
chciał, aby dłużej o tym mówiła. Kto wie, może moje przygody były między nimi 
jakimś 
katalizatorem miłości, poczucia wspólnoty lub nienawiści? Co mogłem wiedzieć o 
tych 
dwojgu ludziach jako całości? O samym Chądzielu wiedziałem niewiele, choć 
myślałem 
chwilami, że go znam. Bo skąd teraz ta panika, to szukanie tematu? Zrobił nagłą 
woltę 
w rozmowie.
- Wiesz, co słyszałem w biurze?
- Plotki, plotki i domysły, oczywiście - przyjąłem odpowiednim tonem jego 
propozycję.
- No, boś nam bombę podsadził!
- Trzeba umieć stwarzać efekty - Helena rzuciła głową w stronę Chądzielowej, 
niby na 
nią nie patrząc. - Czasem zaskoczenie to jest połowa powodzenia.
- Strateg z pani! - Kazio oglądał figurę mojej towarzyszki. Chądzielowa patrzyła 
w tej 
chwili na niego. Wydawało mi się, że jest z czegoś zadowolona. Opuszczała i 
podnosiła 
powieki, aby zgasić blask oczu. - Strateg cichy, ale obecny. Tacy zwykle 
wygrywają bitwy.
- Więc co słyszałeś nowego na mój temat? - przerwałem len kontredans.
- Proszę, proszę, już ci się zdaje, że wszyscy mówią tylko o tobie. Gwiazda 
reorganizacji, co? No, owszem, jest trochę gadania. Wiesz, jak to bywa pod tym 
naszym 
kloszem: niby nikt nic nie wie, nic nie słyszał, a wszyscy o wszystkim wiedzą. 
Sensacja, 
Sereda idzie do „Tygodnia”! Czy to awans, czy dowód niełaski, ot, strzępią sobie 
języki.
- Dowód niełaski? - postąpiłem krok naprzód, aby go w tym ludzkim ulu lepiej 
słyszeć. Nawet pochyliłem się ku niemu.
- Ty się nie przejmuj - powiedział Kazio. - Przecież ludzie muszą jakoś 
podtrzymywać 
się na duchu. Szukają dziury w całym. Ludziom najtrudniej zrozumieć, żeś po 
prostu zasłużył 
na samodzielną placówkę.
Nagle odechciało mi się kina, a także ich tam, w trójkę stojących przede mną, 
kamyczek we mnie toczył się z gardła do żołądka, nabierał wielkości i ciężaru, 
ale musiałem 
dotrzymać Chądzielowi kroku, musiałem go pytać do ostatka, do dna jego 
parszywego worka 
wiadomości.
- No i co jeszcze, no i co mówią?
- Czy nie wiesz, jak to jest? Co z oczu, to i z serca.
- Znamy to, znamy - krzyknęła nie wiadomo po co Helena, widocznie zbyt długo 
była 
na marginesie tej rozmowy, która przecież dotyczyła mego życia. Więc i jej 
oczywiście, bo 
tak postanowiła.
- Przestań - rzuciłem. W tej chwili Chądzielowa znów mnie oglądała, a ja nie 
odwracałem oczu od Kazia.
- Teraz ciebie już spisali, można powiedzieć, na straty - roześmiał się po 
swojemu, 
odkrywając nawet dziąsła przy czarniawych u nasady zębach. - Zobaczymy, mówią, 
znasz to. 
I już oglądają się za nową gratką dla swoich jęzorów.
- Łatwo zapominają - powiedziałem. - A ja przecież jeszcze nie odchodzę. Jeszcze 
jestem między wami. I już mnie grzebiecie.
- Mirku, nie przesadzaj - zawołała Helena, więc Chądzielowa i na nią teraz 
spojrzała 
z tą swoją nieruchawą ciekawością jak na dziwne zwierzę. Patrzyła zresztą w ten 
sposób na 
całą naszą trójkę, z własnym mężem włącznie.
- Teraz najbardziej ciekawi ich ten twój następca.
- Następca? - nie podniosłem głowy, nie podniosłem oczu, tylko ręce trochę mi 
się 
spociły.
- Ktoś puścił taką plotkę, że to będzie twój szwagier, więc zostanie w rodzinie. 
Widziano go u szefa. Chodzą nawet dowcipy...
- Szwagier? - znów powtórzyłem za nim, co powiedział. W ten sposób najłatwiej 
prowadzić rozmowę małym kosztem. - Marcin na moje miejsce?
- Dobre, co? - Chądziel strzepnął palcami, jakby były mokre. - Nawet mnie 
pytali, co 
to za facet.
- A co ty o nim wiesz?
- Kazimierz zna go trochę, kiedyś razem pracowali - powiedziała Chądzielowa. - 
Ale 
ja mu radzę, żeby nie mówił za dużo, bo to jeszcze nic pewnego.
- Myślę, że on by się nadał - Chądziel spojrzał mi prosto w oczy. - Tak, miałem 
z nim 
do czynienia i dobrze go wspominam.
- On już nie jest moim szwagrem.
- Widzisz - powiedziała Chądzielowa - tak to w życiu bywa.
- No właśnie - zawtórowała Helena i spojrzała życzliwiej na tamtą.
- Więc to już nie rodzina? Szkoda - upierał się Kazio.
- Nie bardzo tego żałuję. I weź pod uwagę, że palców w tym nie maczam.
- Naturalnie, naturalnie, przecież ty nikogo nigdy nie popierasz - uśmiech 
Chądziela 
ściągnął się nieco, tylko kąciki ust podnosiły się jeszcze, ukazywały końce 
przednich zębów. - 
Ale myślę, że on sobie bez ciebie da radę. Będzie się drapał po drabinie. To dla 
chętnego nic 
trudnego. Tak sobie myślę, że obaj jednak jesteście z tej samej gliny, choć już 
nie szwagier.
- Nie wiem, po co pan to wszystko mówi Mirkowi. - Helena zbliżyła się, oparła 
o moje ramię. - Jego to już przecież nic nie obchodzi. Prawda, że ci jest 
całkiem obojętne, co 
tam będzie po tobie?
Chądziel także czekał przez chwilę na moją odpowiedź. A potem rzekł, naiwnie 
podnosząc usta:
- Przecież ja nic złego nie mówię. Tylko uważam, że to odpowiednia kandydatura. 
Energiczny, ambitny. Mąż opatrznościowy, można powiedzieć. Zresztą myślałem, że 
ci 
będzie przyjemnie.
- Mąż opatrznościowy? - znów powtórzyłem i nagle, jakby mnie ten człowiek zaczął 
łaskotać, zacząłem się śmiać. Ten śmiech trząsł mną, traciłem siły, wydawałem z 
siebie 
okropne rżenie, słabły mi mięśnie ust, bałem się spotkania w lustrze, zamknąłem 
oczy, a po 
policzkach ciekły mi łzy. - Mąż opatrznościowy. No tak, były mąż mojej siostry. 
Och, ty... 
och, ty... - nie mogłem nic więcej powiedzieć. Ludzie wyciągali szyje, by mnie 
obejrzeć.
- Moi drodzy, czy warto? - powiedziała Chądzielowa i stanęła między nami, 
patrząc 
na drzwi do sali. Pewnie właśnie się otworzyły, bo wzięła męża pod rękę, 
odciągnęła w tamtą 
stronę. Widziałem to wszystko przez zapuchnięte oczy.
Zostałem sam z Heleną, ludzie odpływali od nas, Helena oglądała mnie z troską, 
ściągnęła czerwoną plamę ust w pomarszczone serce. Kiedy się wypompowałem, 
powiedziała 
cicho:
- Ten Chądziel to typek.
Po czym ruszyliśmy i my, aby zdążyć przed ciemnością w sali.
Ten człowiek, ten mały człowieczek nie mógł przecież pominąć takiej okazji, sam 
zresztą nadstawiłem policzek i upierałem się, aby poczuć na sobie tę ciężką 
łapę, a jego nie 
trzeba było, to prawda, bardzo zapraszać, bo uważał, że tak jestem własnym 
przedsięwzięciem oślepiony, iż nie potrafię niczego dojrzeć. Dawał do 
zrozumienia, że moja 
sprawa z nimi jest skończona, a ja zamiast przejrzeć motywy, owe śmieszne 
motywy, na 
chwilę straciłem zdolność kierowania własnym zachowaniem.
Manewr Chądziela wydał mi się zupełnym wybrykiem już następnego dnia, kiedy 
ujrzałem Matulakową. Zahamowała tuż przede mną, rozstawiając ręce, ustami łapała 
powietrze, słyszałem jej sapanie, ale to była twarz człowieka po wygranej na 
loterii.
- Towarzyszu, towarzyszu, tak się cieszę! Już słyszałam, wiem o wszystkim i 
uważam, 
że to jest słuszne. Trzeba ludziom dać możliwości, okazać im zaufanie. Zawsze 
mówiłam, że 
to jest jedyna droga, aby tacy jak wy szli naprzód, nie bali się coraz większej 
odpowiedzialności, którą wkłada im na barki kierownictwo. I ja uważam, że dawno 
się wam 
należało, przecież patrzę na was nie od dziś.
- A może to jest tylko sposób, aby mnie stąd usunąć? - uśmiechnąłem się.
Matulakową złapała się dłońmi za biust, jej wąsiki uniosły się nad otwartymi na 
okrągło ustami:
- Oj, towarzyszu, wy żartujecie? Wybaczcie, ale tak nie wolno. To jest ważna 
sprawa, 
dla nas wszystkich ważna, że obejmujecie takie stanowisko. To jest miejsce, 
gdzie się toczy 
prawdziwa walka o sprawę. Więc po co mówić takie niemądre rzeczy?! Awansuje się 
najlepszych. A ja jestem przekonana...
Wiedziałem, nawet nie słuchając, o czym jest Matulakową przekonana. I ja także 
przecież nie od dziś na nią patrzyłem. Oczywiście, mówiła o kilka tonów za 
wysoko, zawsze 
wybierała słowa donioślejsze, niż należało.
Zresztą następne godziny stanęły po stronie Matulakowej, nie Chądziela. 
Wyciągały 
się ku mnie ręce, obracały się ku mnie twarze, w których nie mogłem znaleźć 
ukrytych 
zamysłów. W innych słowach, może mniej prymitywnych, wyrażano poglądy naszej 
towarzyszki-weteranki na moją nominację. Musiałem się nawet bronić, aby w tym 
chórze 
uprzejmych słów nie dostrzec zbytniej jednomyślności. To przecież Chądziel 
chciał zarazić 
mnie podejrzliwością, zapewne łatwiej byłoby mu ułożyć się w nowej topografii 
stosunków, 
gdybym odszedł stąd w przekonaniu o pozorności zwycięstwa. Musiałem przecież 
pamiętać, 
że już mościł sobie miejsce, z którego będzie służył mojemu następcy. Liczył na 
to, że 
bardziej mu się to opłaci niż wegetacja obok mnie, który nigdy z niego nie 
skorzystałem.
W taki dzień wszyscy są człowieka ciekawi, a on wszystkim potrzebny. Obracano 
mnie, oglądano, jakbym przyszedł dziś z inną twarzą. Widocznie już widzieli moją 
przyszłą 
redaktorską aparycję. Chądziel mógł się nie liczyć, ale była jeszcze przecież 
tamta rozmowa 
z szefem i musiałem się przyznać przed sobą, że to wcale nie takie pewne, czy ja 
byłem tym, 
który od dawna dążył do obecnego rozwiązania. Chądziel rzucał jadowite słowa, 
chciał mnie 
zatruć, ale ja, żeby być odpornym, musiałem więcej wiedzieć nie o nim. Podcień 
był 
partnerem z innego poziomu, zresztą nawet tam, w „Tygodniu”, nie odejdę zupełnie 
od niego. 
To należało wziąć pod uwagę, jeśli miałem oczyścić w sobie pole do dalszego 
działania.
Dla moich towarzyszy byłem już gdzie indziej, dość wysoko, miałem w perspektywie 
własne podwórko, portfel z etatami, a nigdy przecież nic nie wiadomo, szeptali 
po kątach, 
lecz chcieli jednak, abym z tych dni dobrze ich pamiętał. Trzeba to przyznać, że 
żaden z nich 
nie wspomniał o Marcinie, przeciwnie, głośno pytali się nawzajem, kto mnie 
zastąpi, że po 
mnie będzie pustka, jak zawsze, gdy odchodzi z zespołu określona indywidualność. 
Broniłem 
się przed nimi, bo te słowa brzmiały przecież jak epitafium, w ciągu tych godzin 
parokrotnie 
podkreślałem, że moja więź z nimi będzie trwała. Uległem atmosferze 
pobłażliwości dla ich 
starań, to przecież ludzkie, że łatwiej mieć nieprzyjaciół niżej od siebie niż 
nad sobą.
Uzbrojony w ich słowa, łatwo przestąpiłem próg sekretariatu Podcienia, 
wyjaśnienie 
wszystkiego wydawało mi się teraz o wiele prostsze, a może nawet zbędne. Mogłem 
więc 
stanąć przed szefem, aby dać mu znać, że wychodzę naprzeciw w tej sytuacji, 
która nie kryje 
w sobie dwuznaczności.
Zdzisia siedziała i stukała na maszynie. Stukała po swojemu, wyprostowana, jakby 
miała deskę na plecach. Ktoś siedział pod oknem, czytał gazetę, więc zapewne 
szef był 
u siebie i jak spowiednik przyjmował ludzkie sprawy.
Dziewczyna spojrzała na mnie i trochę zdziwiony patrzyłem, co się z nią dzieje. 
Stała 
się nagle wyższa, jakby tamta deska wyrosła jej aż pod barki, siedziała z 
podniesioną głową 
i miała przestrach w oczach.
- Chciałbym się jakoś dostać do szefa - powiedziałem.
- Ma teraz międzymiastową. - Wyglądało na to, że z trudem przypomina sobie 
teraz, 
czym Podcień jest zajęty. Potem dodała wolno: - Przyjmijcie moje gratulacje.
Czy moja nominacja i dla niej miała jakieś znaczenie?
Wzruszyła mnie jej mina, aby to pokryć, zbliżyłem się do stolika, pochyliłem nad 
maszyną. Dokładnie teraz widziałem jej twarz okrągłą jak bułka, z guzikiem nosa 
pośrodku.
- Dziękuję, dobra z was dziewczyna. W ogóle to taki dzień, że mógłby mi zawrócić 
w głowie. Może to dowód uznania, ale praca trudna i ludzie trudni i jeszcze 
nieraz zobaczysz 
mnie tutaj, moje dziecko, kiedy będę przybiegał po lekarstwo na kłopoty - 
mówiłem 
pogodnie. - A teraz naturalnie poczekam grzecznie w kolejce. Zresztą nie 
śpieszyło mi się jak 
zwykle. To było dziwne uczucie, że nie niosę z sobą do tamtego człowieka żadnej 
sprawy, 
żadnego pytania, żadnych terminów. Niosłem tylko swoją odwagę, aby zakończyć tę 
sprawę 
w banalnych ramach grzecznych zdań i dobrych rad na drogę. To było ważne, 
przyszedłem, 
aby nabrać przekonania, że nic się nie stało.
- Czy ten człowiek też do szefa? - zapytałem cicho, oczami wskazując na 
rozpostartą 
gazetę. Zdzisia też tam spojrzała, ale nie powiedziała ani słowa. Rumieniec 
wyraźny i duży 
jak po fizycznym wysiłku spłynął jej na szyję.
Dlaczego się nie domyśliłem? Znałem tę jego manię, nawet po gmachu chodził ze 
złożoną gazetą w kieszeni. A gdy tylko miał kilka minut, wtykał twarz w papier, 
zostawiając 
nas po drugiej stronie. Przez długi czas uważałem to za impertynencję, i teraz 
odchylił gazetę 
nie wtedy, kiedy wszedłem do sekretariatu, kiedy przecież poznał mój głos. No 
cóż, obecnie 
miał pewne podstawy, aby mnie tak wytrzymać, a teraz z premedytacją zaskoczyć. 
Pamiętam, 
jak szef śpiewał na jego temat. Po takiej muzyce można nie mieć wyczucia taktu.
Jaczycki pokazał się, ale gazety bynajmniej nie złożył. Zasłaniała mu piersi, 
jego 
twarz była żółta wobec bieli.
- Tak - powiedział.
- Nie rozumiem - patrzyłem na niego, ale już wiedziałem, że tamto zaskoczenie 
było 
powierzchowne. Patrzyłem na jego osobę, która długo we mnie mieszkała, i 
odkryłem, że 
teraz nic mnie nie obchodzi. Oto wysiaduje w antyszambrach, łapiąc w żagiel 
rozłożonej 
gazety pomyślne wiatry łaskawości szefa. Już pod tym jego czołem, pod rzadkim 
wiechciem 
włosów roi mu się wielka przemiana, jego rozłożyste miejsce między nami. Będzie 
teraz tutaj 
biegał codziennie - pomyślałem. I jeszcze Podcień w język gryźć się będzie, że 
tak się dał 
złapać na własne słowa. Patrzyłem na Jaczyckiego z góry, żeby podniósł swoją 
twarz 
z wielkim nosem ku mnie.
- Ja też idę do szefa - oznajmił. Głos miał nijaki, nie wygrywał swego 
pierwszeństwa. 
A ponieważ wiedziałem o nim już tamto i ponieważ był mi już obojętny, bo nawet 
teraz 
między mną a Dorotą nie potrafił stanąć, więc nie chciałem mu uczynić prezentu 
ze zmiany 
mego nastroju.
- Oczywiście, kolejność obowiązuje. Zresztą nie mam nic pilnego. Poczekam. A 
przy 
okazji i wam warto pogratulować.
- Mnie? - Gazeta jednak opadła teraz niżej, jego zdziwienie było robione, już 
czekał 
uważnie na moje przychylne słowa.
- A wam, właśnie wam. Rozmawiałem z szefem. I wiele dobrego o was usłyszałem. 
No cóż, to nie była dla was łatwa sprawa, przyznaję. Ale sprostaliście sytuacji, 
warto to 
podkreślić. Trzymajcie się tak dalej, a przepowiadam wam wiele przyjemnych 
rzeczy 
w dalszym urzędowaniu. Byle teraz nie zbaczać z drogi, towarzyszu. Umacniać w 
sobie tamto 
zdecydowanie.
Doprawdy, nie chciałem być zbyt protekcjonalny, ale irytował mnie jego spokój i 
jego 
senność, jakby zbudził się z drzemki za tą swoją gazetą.
- Zgrabnie o tym mówicie - odetchnął głębiej. - Zawsze wiedziałem, że umiecie 
mówić. Ja na pewno pamiętam więcej waszych słów niż wy sami.
- No, czasem mówimy zbyt wiele - przyznałem. - Zbytnio ufamy działaniu 
sformułowań. Ale one, to widać, nie giną bez śladu.
- Nie, czasem pozostają.
- Za to wy skąpicie słów. To nie będzie dla was dogodne w nowej sytuacji, kiedy 
się 
okazało, że czasem jednak bywacie elokwentni. Uważajcie, kolego, bo każdy 
zwierzchnik 
widzi w milczeniu słowa przeciwko sobie.
- Może i tym razem jakoś sobie poradzę z tą ułomnością - powiedział Jaczycki i 
jakby 
się uśmiechnął.
- Więc kawę na ławę, bo przypływ energii, nowe pomysły? Macie rację, trzeba 
przełamać tę waszą wewnętrzną obcość - mówiłem obficie, na pewno za wiele, bo 
chciałem 
własną dobitnością rozbić to jego za uśmieszkiem oddalenie.
- Mam rację? Nie wiem, czy mam rację. Ba, gdybym to wiedział! - Ręce podniósł 
nad 
gazetą, jego twarz była już bardziej przytomna, oczy zmrużone i malutkie przy 
wielkim nosie. 
- Tylko, jak sami mówicie, człowiek musi czasem sam sobie pokazać, że coś tam 
potrafi.
- No właśnie. Nowa inicjatywa?
- Tylko osobista sprawa - w jego wzroku widziałem, że rejestruje moją ciekawość. 
Może to nawet była ironia.
- Coś ważnego? - nie mogłem się powstrzymać. Znów dawałem się wciągać w tę 
ciuciubabkę z Jaczyckim. Tylko że teraz ja traciłem z wolna spokój, a on na mnie 
patrzył i nie 
śpieszył z odpowiedzią.
- Nie, nic ważnego. Może tylko dla mnie ma to jakieś znaczenie - powiedział. 
Uciekał 
mi z rąk, byłem już niecierpliwy. W dodatku wyglądało na to, że Jaczycki 
naprawdę nie ma 
ochoty powiedzieć mi, o co chodzi.
- Nie jest to zbyt zręczne z waszej strony - zapaliłem papierosa, aby tak nie 
stać przed 
nim z opuszczonymi rękami. - Pamiętajcie, że takie sam na sam z szefem drogo 
może 
kosztować. Oparcia trzeba szukać. Niestety, nigdyście tego nie rozumieli.
- Niewiele mam do stracenia. Nie od dziś zresztą. A moją rezygnację przekazałem 
jak 
trzeba, na piśmie, przez sekretariat.
- Z czego rezygnację? - krzyknąłem prawie, bo dym został mi w gardle i zmienił 
głos.
- Z mojej pracy tutaj. Odchodzę.
Patrzyliśmy na siebie, Zdzisia patrzyła na nas, słyszałem tę ciszę w pokoju. 
Podniosłem papierosa do ust, był gorzki.
- Teraz? - zapytałem tylko i pierwszy odwróciłem wzrok od jego twarzy. 
Spojrzałem 
na kasztan za oknem, tu był tylko jedną gałęzią zawieszoną w powietrzu, ciężką 
od liści 
i mroku, który przypełzał cieniem aż do postaci człowieka przede mną. Przyszła 
do mnie 
myśl absurdalna, że może ja, patrząc najuważniej, wcale Jaczyckiego w ciągu tych 
lat nie 
poznałem. Że może jest zupełnie kimś innym i teraz, po raz pierwszy, widzę go 
naprawdę, 
kiedy z tym spokojem, prawie obojętnością, zmienia własne życie.
- Szef nigdy się na to nie zgodzi! - uczepiłem się tej możliwości. - Teraz? 
Właśnie 
teraz?
- Och, nie przypuszczam, żeby mi robił trudności. Zresztą to jest nieodwołalne. 
Odchodzę stąd, wyjeżdżam z tego miasta.
- Ależ dlaczego? - Nie mógł przecież jednym papierkiem wszystkiego przekreślić. 
Nie 
mógł mi teraz tego zrobić. Byłem już blisko mety i musiałem mieć pewność, że to 
ja 
zwyciężyłem.
- Zmęczony jestem - powiedział i znów lekko się uśmiechnął. - Zresztą i inne 
sprawy 
tak się układają.
Więc dojrzałem ich małżeństwo w tych dniach, kiedy się szarpał, kiedy byli we 
dwoje 
w więzieniu czterech ścian mieszkania, patrzyli na siebie, tam na pewno 
zaniechał tych 
swoich uśmiechów, miał dla niej nagą twarz, pełną lęku i rozpaczy. A strach 
mężczyzny 
nigdy nie roznieca miłości kobiety, to jest sprawdzone, każdy o tym wie. Kobieta 
może być 
dzielna, może pielęgnować w dniach klęski krótkotrwałej, ale nie chce, żadna z 
nich nie chce 
dźwigać mężczyzny przez lata. Przecież widziałem w Dorocie owo zmęczenie, jej 
wahanie 
wobec mnie - to był brak oparcia w domu. Zbyt często tęskniąc do niej, widziałem 
dzień 
powszedni jej małżeństwa. A teraz jego zryw, który nic już nie mógł naprawić. 
Zapewne 
w jego zasobie sił tamten wysiłek był zbyt wielki, wykonał polecenie, ale 
musiała przyjść po 
tym reakcja i teraz pozostawała mu tylko ucieczka. Ucieczka od wniosków szefa, 
od siebie, 
bo wiedział sam najlepiej, na ile go stać.
Tylko że nie byłem pewny, czy jego odejście jest w końcu odwagą czy 
tchórzostwem. 
Nie chciałem teraz tego wiedzieć. Nie chciałem patrzeć na jego beznamiętną 
twarz, na twarz 
Zdzisi, która pilnowała nas jak przeciwników w pojedynku. Kiedy powiedziała z 
ulgą, kładąc 
słuchawkę, że szef prosi towarzysza Jaczyckiego do siebie - zrozumiałem, że i 
moja wizyta 
u Podcienia straciła swój poprzedni sens. Nie potrafiłem określić, co to ma 
wspólnego z tym 
człowiekiem, który teraz spokojnie składał gazetę. Nie patrzył już na mnie, 
szedł do drzwi 
z ceratowym materacem, ale w jego twarzy nie widziałem dowodu, że jest osaczony, 
że 
przegra tę rozmowę.
Tak więc pozostała już tylko moja sprawa z Dorotą, odwrócona teraz o 
kilkadziesiąt 
stopni, otwarta na co innego w zmienionym życiu tej kobiety, w którym ktoś 
stojący dotąd 
przy niej postanowił ze swej słabości uczynić zwycięstwo.
Wyszedłem z sekretariatu mówiąc Zdzisi byle co. Powiedziałem, zdaje się, że 
przyjdę 
innym razem.
Nie zadzwoniła do mnie. Znałem to dobrze, ową stałą obecność czarnego pudełka, 
owo ciemne miejsce, które jest punktem stycznym dwojga ludzi, mogłoby nim być, 
ale się je 
obchodzi z daleka, w sobie szukając tej odległości, budując ją z namysłem, kiedy 
wszystko 
w ciągu dni, każda w nich chwila jest zaprzeczeniem tego milczenia. Znałem to 
dobrze, bo 
czekałem, bo wiele razy wyciągałem rękę, aby usłyszeć Dorotę. Było tak, że nie 
chciałem 
wychodzić z biura, aby nie ominąć tej chwili, bałem się, że potem kiedyś powie: 
„przecież 
dzwoniłam” - i zapewne nie było to bez wpływu na drobiazgowy porządek, w którym 
zostawić miałem swoje sprawy. Potem szedłem do domu, ta przerwa na drogę była 
możliwie 
najmniejsza, nie wiedziałem, czy Dorota ma mój numer prywatny, ale mogła go 
znaleźć, to 
nie było trudne, dzwonili przecież do mnie różni ludzie z głupich powodów, lecz 
nie ona. 
Czasem przychodziła Helena i wtedy, nie wiedząc o tym, czekała na wyrok na 
siebie. Czyniła 
swoje zaklęcia przed lustrem, a ja patrzyłem na jej plecy i myślałem o tym, jak 
będę przy niej 
rozmawiać, jeśli właśnie skończy się wszystko i telefon odezwie się tamtym 
głosem. Tak, 
sam nieraz wyciągałem rękę, ale to był tylko półgest zgaszony racją, że nie 
wolno mi teraz 
przyśpieszać wypadków. Jak wówczas gdy patrzyłem na Jaczyckiego, widziałem ich 
we 
dwoje. I Dorota sama, beze mnie, musiała zrozumieć, gdzie jest jej miejsce, że 
tam o nią jest 
za dużo. Uciekał, to mogło jej pomóc. Kobiety zagrożone ucieczką mężczyzny 
chętnie 
szukają odwodów. Więc ona znajdzie mnie, ale ja nie mogłem teraz wyjść jej 
naprzeciw. 
Wstrzymywało mnie od tego także spojrzenie w przyszłość. Mogła się przecież 
okazać zbyt 
bezradna i zdana zupełnie na moje propozycje, a czy ja mogłem brać na siebie 
taką 
odpowiedzialność? Bardzo mi jej brakowało, czułem tę swoją niepełność, lecz nie 
chciałem, 
mimo wszystko, aby kiedyś oskarżyła mnie, że ją pchnąłem do jakiejkolwiek 
decyzji. Nie 
powiem, nie było to samopoczucie zbyt dla mnie pochlebne. Były nawet takie 
chwile 
szczerości, kiedy wytykałem sobie bez usprawiedliwień owo lenistwo. Ale czy 
mogłem 
przewidzieć, co przyniesie moje życie za rok, za dwa? Teraz upewniłem się, że 
obejść się bez 
niej nie mogę. Byłem jednak przecież dojrzałym mężczyzną, nie młodzikiem, 
któremu 
pierwsza miłość zaciemnia widzenie konieczności rządzących naszymi uczuciami. A 
Dorota 
niestety nie była moją pierwszą miłością. Tam, daleko, także krążyłem wokół 
dziewczyny, 
Barbara wydawała mi się wówczas sprawą ostateczną, były później inne, które 
budziły moją 
niecierpliwość - i co z tego pozostało? Garść popiołu, chłodna i wygasła. Potem 
gdy się 
wypali, staje się tylko szarym miejscem, które się w wędrówce minęło. Tak 
przywoływałem 
na pamięć argumenty, kiedy czekałem biernie, aż czarne pudełko da mi znak życia.
Budowałem z tych argumentów moją ostrożność, ale czas, wyobraźnia i nie 
spełnione 
pożądanie narzucały mi swoje prawa. Przychodziły do mnie takie godziny, kiedy 
wszystko 
wydawało mi się drobne i bez blasku. Zapewne jest wielkim darem żywotności 
człowieka, że 
nie raz w życiu potrafi kochać po raz pierwszy. Wówczas lęk na zapas, próba 
odgadnięcia 
rozwoju wypadków, owe sygnały zdrowego rozsądku milkną nagle, zbyt słabe wobec 
tamtego 
słowa, które nas wypełnia. To słowo chodziło za mną, ale jeszcze czekałem 
wiedząc, że już 
jesteśmy skazani na siebie. Bo ucieczka męża Doroty była tylko jego sprawą, 
okazała się 
incydentem trochę zaskakującym, potrafiła wzbudzić we mnie nawet chwilę namysłu 
- ale 
stanowiła w końcu jedynie zdarzenie uboczne między mną a tą kobietą. Teraz było 
tak na 
pewno i nie wolno się bawić w dociekanie początków. Wiedziałem, że są już 
policzone dni, 
że już niedługo będziemy patrzeć na siebie aż do zaspokojenia głodu. W naszym 
stanie ciągła 
obecność nie może być początkiem przesytu.
Ale Dorota nie dzwoniła. Mogłem stwierdzić jak lekarz badający Mirosława Seredę, 
że to mnie wcale nie leczy. Wiem, że była prostoduszna, że jej niedopowiedzenia 
wynikały 
z niewiedzy gry miłosnej, ale jej milczenie wydało mi się w końcu nieznośne. Nie 
chciałem, 
aby jej milczenie obniżyło we mnie temperaturę, przez głupią pomyłkę w rachunku 
nie 
mogłem zrezygnować z tej szansy, że potrafię czuć jeszcze tak dotkliwie kobietę, 
w pełni lata 
mego życia. Postanowiłem jej pomóc. Wyprowadzić ją z błędu, że przemyślna 
kalkulacja nie 
służy uczuciom spontanicznym, choć jeszcze kiełkującym, jak nasze.
Budynek był jak bunkier - masywny blok z małymi szklanymi oczkami, zbudowany 
w owym przedwojennym czasie, gdy grubo ciosane kształty były formą 
nowoczesności. Miał 
barwę ciemnego, nasiąkniętego deszczem kamienia, deszcze padały i schły, ale 
pozostawiły 
na nim osad pór roku. W naszym mieście nawet tu, w centrum, bieliły się nowe 
kwartały, 
beton i szkło przyjmowały słońce, tylko ten budynek stał jak rezerwat cienia w 
letniej 
pogodzie. Patrzyłem na okna w poprzecznych pasach fasady. Patrzyłem na okna, 
wiedziałem, 
gdzie szukać tamtych, były bez żadnych znaków i śladów ludzkiej obecności, ani 
firanki, ani 
kwiatka, zupełna czerń w otwartych framugach. Z okien też można się dowiedzieć, 
kto 
przebywa za nimi i czego ludzie żądają od godzin, które tam spędzają. Godzinę 
zaś wybrałem 
stosowną, nie pierwszą lepszą, wiedziałem przecież trochę, jak się pracuje w 
redakcjach. 
A jednak chętnie bym dostrzegł kogoś tam w głębi, chciałem wierzyć, że wiadomość 
o moim 
przyjściu wzburzyła ich. Lecz okna były puste, nawet z nudów nikt nie stawał, 
jakby 
wszystko ważne działo się dalej, w mroku, oddzielone ślepym murem: nawet okna 
nie 
komunikowały ich ze światem. I ze mną także, stojącym po drugiej stronie ulicy, 
zadzierającym głowę w oczekiwaniu na jakiś znak. Uległem złudnemu przekonaniu, 
że tak 
patrząc w te cztery okna wśród innych otworów - jakoś się dowiem, że już są 
gotowi do tego, 
aby mi otworzyć drzwi do ukrytych pomieszczeń, których stąd nie widziałem.
Stałem tak i rósł we mnie niepokój wielowarstwowy, przyszedłem tu, ale wcale się 
do 
nich nie zbliżyłem, a zresztą i dzień pewnie był zły, i godzina mimo wszystko 
źle wybrana, 
a moją twarz mógł w tłumie znaleźć ktoś niepowołany. Ten i ów w tym mieście 
zdjął już ze 
mnie anonimowość, a z Dorotą mogłem się zwyczajnie pomylić, więc ten cały 
wysiłek na nic, 
jeśli biegała właśnie po mieście, układając sobie nowy temat.
Nie była to irytacja, od początku wiedziałem, że to jest ryzyko, tylko ów chłód 
w dłoniach, wilgotny chłodek rąk parujący w kieszeniach. Wykreślałem sobie 
granice w tym 
czekaniu,. przesuwałem je o minuty, jak student na pierwszej randce, który 
przyszedł zbyt 
wcześnie. Czy tylko do Doroty przyszedłem nie w porę? I kiedy już wiedziałem, że 
jest to 
czas stracony, że niczego o nikim się nie dowiem, kiedy chciałem ramieniem 
osłonić twarz, 
aby ukryć się z moją głupią nadzieją - wówczas, jak to bywa w zbyt łatwych 
opisach, 
zobaczyłem ją w bramie i już przed bramą, zobaczyłem tę nieładną kobietę, która 
nie 
zwracała niczyjej uwagi i którą kochałem.
Na tej ulicy o tej godzinie nie było wielkiego miejskiego ruchu. Ale Dorota szła 
przez 
jezdnię lękliwie, jakby przebywała strefę ostrzeliwaną, i to jej spłoszenie, ta 
gotowość do 
nagłych wydarzeń były dla mnie dobrym znakiem. Ruszyłem jej naprzeciw i tamten 
strach 
zamknął się w cichym okrzyku, tak mnie przyjęła, kiedy stanęliśmy od siebie o 
metr.
- Przestraszyłem panią - powiedziałem od razu, aby przy jąć na moją korzyść owo 
rozszczepienie uwagi.
- Chyba tak - przyznała się i dodała - idzie pan tam? - głową określiła 
kierunek. - 
Wyszłam ostatnia.
- Szybko się uwijają - rzekłem z uśmiechem, ale nie chciałem, aby ten uśmiech 
zawierał dezaprobatę.
- Wielu pracuje w domu. Redakcja to tylko sztab operacyjny.
- Można i tak.
- Zresztą będzie pan mógł wkrótce wprowadzić swoje porządki.
- Dlaczego pani tak mówi? Nie po to tutaj przyszedłem. Nie do nich.
Spojrzała na mnie szarymi oczyma, które miały złote strzałki przy źrenicach.
- Myślałam, że to rozpoznanie terenu.
- Kto inny za mnie to zrobił.
- Właśnie, pomyliłam się - przytaknęła, ciągle mnie oglądając.
- W czym?
- O, tak sobie. Po prostu tym kimś był mój mąż. Ale to zapewne nie ma znaczenia.
- Nie ma.
- Dla pana.
- Czy będziemy tak stali? - patrzyłem na jej włosy ściągnięte w obwarzanek, na 
jej 
rzęsy koloru włosów, tylko cieniem na policzkach w słońcu widoczne, na jej 
policzki 
z szarym nalotem matowej skóry bez pudru.
- Nie, możemy iść. Przecież teraz mnie pan nie pożegna - mówiła, jakby jej wola 
w tym się nie liczyła. Takie są kobiety jej pokroju, od razu przenoszą wszystko 
na 
mężczyznę.
- Nie, nie mógłbym i to dla pani nic nowego. To, że tutaj przyszedłem, naprawdę 
się 
liczy. Czekałem. Czekałem tak długo, że musiałem przyjść.
- Nie chciałam dzwonić. Pewnie nie mogłam.
- Dlaczego? To była pani propozycja.
- To było odsunięcie wyjaśnień.
- Czy w ten sposób pomagamy sobie?
- Wówczas tego nie wiedziałam. Nic nie wiedziałam. - Usta miała blade, 
o spierzchniętych wargach. Były to usta dziecka bez radości. Patrzyłem na nią i 
czułem, że 
rośnie mi w piersiach ów kłębek kolczastego drutu. Uwierał i nie ułatwiał słów. 
Bardzo się 
bałem, by tego nie zauważyła.
- W tych wypadkach człowiek aż do spełnienia wie niewiele, Doroto. Nie wie 
właściwie nic. To zawsze jest ryzykowna gra. Z tym się trzeba pogodzić. Nie 
wolno się tego 
bać. A pani się boi, widzę to przecież.
Spojrzała przez ramię, unosząc ku mnie głowę. Jej twarz w tym odchyleniu była 
drobna jak pięść, młodsza.
- Dziwnie pan na mnie patrzy. I niewiele dojrzał.
- Bo się pani broni.
- Nie, to już było. Ale teraz już wiem.
Wówczas nie byłem pewien, w tej pierwszej sekundzie, czy na pewno użyła tych 
słów. Przymknąłem oczy, słuchałem ich w sobie. Poczułem słabość, zaczęła się 
gdzieś pod 
czaszką i spłynęła przez ciało aż do kolan. Zastąpiłem jej drogę, stałem na 
wprost niej, 
widziałem ją, ona przeze mnie nie mogła iść dalej, czubki jej piersi były 
zupełnie blisko. 
I właśnie wtedy potrafiła powiedzieć:
- Odchodzę z redakcji. Czy o tym miałam mówić przez telefon?
Nie odstąpiła ani na krok, tylko uniosła brwi i był to jedyny znak jej napięcia, 
jej 
determinacji. Bo oczy miała spokojne, a w takich chwilach przychodzi błysk 
skojarzenia 
i dojrzałem w nich jakieś podobieństwo do wzroku Jaczyckiego wówczas w 
sekretariacie.
Milczałem, nie mogłem się przez chwilę uwolnić od tamtego obrazu, przez chwilę 
ta 
zbieżność była może ważniejsza niż twarz Doroty. Potem powiedziałem jak wtedy:
- Ależ dlaczego? Teraz?
- No tak, właśnie teraz. Czy muszę wszystko mówić do końca?
- Musi pani. Chcę zrozumieć.
Więc dodała półgłosem, jakby z niechęcią zdradzając rzecz nie dla mnie:
- To jest dosyć proste. Wyjeżdżam z mężem. Przecież pan o nim wie.
Znieczulony tamtym, teraz łatwiej układałem bieg myśli:
- Więc wyjeżdża pani. Dlatego że on czegoś tam nie rozumie? To pomyłka.
- Tym bardziej nie może być sam. Czy pana to dziwi?
- Nie, nic mnie nie dziwi.
Dopiero w tej chwili ujrzałem w jej twarzy ulgę, rozluźniła mięśnie, jej usta 
w spoczynku znów opadły kącikami w dół.
- To dobrze - powiedziała i odsunęła się na bok. - To bardzo dobrze.
I zaczęła iść przed siebie, a ja szedłem z nią. Milczeliśmy. Ta długa droga 
wydała mi 
się bardzo krótka, kiedy podała mi rękę pod swoim domem.
- Dziękuję panu, że o nic więcej pan nie pyta. I niech pan nie myśli, że mój maż 
niczego nie rozumiał. O nikim nie wolno tak myśleć. Chciałabym - próbowała 
uśmiechnąć 
się, ale jej wargi, naciągnięte i gładkie teraz, wydały mi się nienaturalne, już 
z innej twarzy. - 
Chciałabym, aby to po mnie przy panu zostało.
Powinienem był jej coś odpowiedzieć, szukałem jakiegoś ratunku, ale była we mnie 
tylko nieodwołalność tej chwili. W poczuciu bezsensu, który wzbierającą falą 
porwał nas 
i rozdzielił, pozwoliłem jej odejść.
I poszedłem znów tą samą drogą, którą szedłem z nią niedawno. Szedłem w tamtym 
kierunku, nie próbowałem iść inaczej. Szedłem pod tamten dom, który znów przyjął 
mnie 
mrokiem, teraz bardziej odczuwalnym, bo oto przychodził wieczór. I tak idąc, 
pytałem siebie: 
„Po co tam idę?”
Dopiero później, gdy mogłem już oddychać, z początkiem świadomości, że wysoka 
fala wkrótce opadnie i jeszcze raz mnie oszczędzi - dopiero później naszła mnie 
myśl: „Ten 
Chądziel. Ten Chądziel za wiele sobie pozwala. Trzeba o tym pamiętać.”