ALEXIS DE TOCQUEVILLE 
WSPOMNIENIA 
EDYCJA KOMPUTEROWA: 
WWW.ZRODLA.HISTORYCZNE.PRV.PL 
MAIL TO: HISTORIAN@Z.PL 
MMIII® 

CZĘŚĆ PIERWSZA 
Napisana w Tocqueville w lipcu 1850 roku. 
[GENEZA I CHARAKTER TYCH „WSPOMNIEŃ" – 
OGÓLNA FIZJOGNOMIA EPOKI POPRZEDZAJĄCEJ 
REWOLUCJĘ 1848 ROKU - OZNAKI ZWIASTUJĄCE TĘ 
REWOLUCJĘ1] 
Oddalonemu przejściowo od teatru spraw publicznych i — 
dla kruchości mego stanu zdrowia — niezdolnemu poświęcić 
się żadnemu większemu studium, nie pozostaje mi w mym 
osamotnieniu nic innego jak przez moment zastanowić się 
nad sobą, czy raczej rozpatrzyć się wokół siebie we 
współczesnych wydarzeniach, których byłem uczestnikiem 
lub świadkiem. Myślę, że z mej bezczynności najlepszy 
zrobię użytek, gdy odtworzę te wydarzenia, odmaluję ludzi, 
którzy na mych oczach brali w nich udział, by w ten sposób, 
jeśli zdołam, pochwycić i wyryć w mej pamięci zamazane 
rysy, które składają się na niepewną fizjognomię mojego 
czasu. 
Wraz z tym postanowieniem powziąłem i inne, któremu 
pozostanę nie mniej wierny; te wspomnienia będą 
odetchnieniem dla umysłu, a nie dziełem uczonym. Piszę je 
wyłącznie dla 
1 Pierwszą część swoich wspomnień Tocqueville pozostawił nie podzieloną na 
rozdziały. Wyodrębnił je i opatrzył tytułami bratanek autora, Christian de 
Tocqueville, który w roku 1893 przygotował pierwsze wydanie Wspomnień. 

siebie. Będą one zwierciadłem w którym bawić się będę 
widokiem moich współczesnych i siebie samego, nie zaś 
malowidłem przeznaczonym dla publiczności. Nie 
przeczytają ich nawet najlepsi przyjaciele, ponieważ chcę 
zachować swobodę malowania bez pochlebstwa i siebie, i 
ich. Chcę szczerze odsłonić skryte pobudki, które każą nam 
działać, im i mnie zarówno jak innym ludziom, i pobudki te 
zrozumiawszy — opisać je. Słowem, chcę w tych 
wspomnieniach wypowiadać się szczerze i dlatego jest 
niezbędne, aby pozostały zupełnie sekretne. 
Nie zamierzam w mych wspomnieniach cofać się dalej niż do 
rewolucji 1848 roku, ani też prowadzić ich poza 30 
października 1849 roku, kiedy opuściłem ministerstwo2. 
Zawarte w tych granicach wydarzenia nie są pozbawione 
pewnej wielkości, a również i moja ówczesna pozycja 
pozwoliła mi dobrze je widzieć, dlatego chcę je odmalować. 
Jakkolwiek nieco na uboczu, żyłem w obrębie 
parlamentarnego świata ostatnich lat monarchii lipcowej, a 
przecież miałbym kłopot z wyrazistym odtworzeniem 
zdarzeń tego czasu tak nieodległego, lecz tak zatartego w mej 
pamięci. Gubię wątek wspomnień pośród labiryntu małych 
incydentów małych idei, małych namiętnostek, osobistych 
poglądów i sprzecznych projektów, w którym wyczerpywało 
się życie ówczesnych polityków. W moim umyśle utrwaliła 
się tylko ogólna fizjognomia tych lat. Na mą to często 
spoglądałem z zaciekawieniem pomieszanym z obawą i 
wyraziście postrzegałem szczególne rysy, które ją 
charakteryzują. 
Oglądane z oddalenia i jako całość nasze dzieje między 
rokiem 1789 a 1830 jawiły mi się niczym obraz zaciekłej 
walki, jaka toczyła się między dawnym ustrojem, jego tra- 
2 Tocqueville był ministrem spraw zagranicznych w gabinecie, który rozwiązał się 
31 października 1849 r. na żądanie Ludwika Napoleona. 

dycjami, pamiątkami, nadziejami i jego ludźmi uosobionymi 
w arystokracji, a nową Francją wiedzioną przez klasę średnią. 
Wydawało mi się, że rok 1830 zamknął ten pierwszy okres 
naszych rewolucyj, czy raczej naszej rewolucji, ponieważ 
była tylko jedna rewolucja, ciągle ta sama w zmiennych 
obrotach fortuny i różnych namiętności, której początek 
widzieli nasi ojcowie i której my sami wedle wszelkiego 
prawdopodobieństwa nie zobaczymy końca. Wszystko, co się 
ostało z dawnego ustroju, zostało na zawsze zburzone. W 
1830 triumf klasy średniej był ostateczny i tak zupełny, że 
wszelka władza, wszystkie swobody i prerogatywy, całe 
rządzenie znalazły się ścieśnione i jakby upchnięte w wąskich 
granicach owej klasy mieszczańskiej, z wyłączeniem — na 
mocy prawa — wszystkiego, co było pod nią oraz — mocą 
faktów — wszystkiego, co było nad nią. Tym sposobem 
została ona nie tylko jedynym przewodnikiem społeczeństwa, 
ale rzec można stała się ona jego dzierżawcą. Pozajmowała 
wszelkie urzędy, zwiększyła niebywale ich liczbę i 
przyzwyczaiła się żyć tyleż prawie ze skarbu publicznego ile 
ze swojej własnej przedsiębiorczości. 
I nieledwie jak rzecz cała się była dopełniła, zaraz też 
nastąpiło wielkie uspokojenie wszystkich politycznych 
namiętności, swego rodzaju powszechne pomniejszenie 
wszelkich wydarzeń i prędki rozwój publicznego bogactwa. 
Szczególny duch klasy średniej stał się ogólnym duchem 
rządów zapanował w polityce zewnętrznej równie dobrze jak 
w sprawach wewnętrznych duch aktywności i 
przedsiębiorczości, często bez poczucia przyzwoitości, na 
ogół stateczny, nieraz zuchwały przez próżność i egoizm, 
nieśmiały z temperamentu, umiarkowany w każdej rzeczy 
wyjąwszy upodobanie w dobrobycie, wreszcie mierny duch 
ten, zmieszany z duchem ludu lub arystokracji, może być 
niezrównany, sam natomiast zawsze da rządy pozbawione 
wielkości i cnoty. Rozpanoszywszy się jak nigdy żadna 
arystokracja, klasa średnia, którą należy zwać klasą rządową, 
utwierdziła się w swym panowaniu, a wkrótce w egoizmie 

i poczynała sobie niczym w prywatnej firmie każdy z jej 
członków tyle myślał o sprawach publicznych, ile mógł z 
nich wyciągnąć korzyści dla swych spraw prywatnych, i w 
swym małym dobrobycie łacno zapominał o ludziach z ludu. 
Potomność, która dostrzega tylko wielkie zbrodnie, a której 
umykają zazwyczaj przywary, nie dowie się być może nigdy, 
do jakiego stopnia ówczesne rządy przybrały pod koniec 
charakter towarzystwa przemysłowego, gdzie wszystkie 
operacje są nastawione na zysk, jaki mogą z nich osiągnąć 
jego członkowie. Przywary te wynikały z naturalnych 
popędów panującej klasy, z jej niepodzielnej władzy, z 
wycieńczenia i korupcji tego czasu. Do ich powiększenia 
znacznie przyczynił się król Ludwik Filip3. Był przypadkiem, 
który sprawił, że choroba stała się śmiertelna. 
Jakkolwiek władca ten był synem najszlachetniejszego w 
Europie rodu, chociaż w głębi duszy skrywał płynącą z tego 
dziedziczną dumę i z pewnością żadnego człowieka nie 
uważał za sobie równego, to jednak posiadał większość zalet 
i wad, które szczególnie przynależą niższym szczeblom 
społeczeństwa. Miał w zwyczaju regularność i oczekiwał 
tego od otoczenia. W zachowaniu był stateczny, pełen 
prostoty w przyzwyczajeniach i umiarkowany w gustach, z 
natury przyjaciel prawa i wróg wszelkich nadużyć, 
powściągliwy jeśli nie w pragnieniach, to w swych 
posunięciach, ludzki ale nie wrażliwy, zachłanny i łagodny, 
żadnych hałaśliwych namiętności, żadnych rujnujących 
słabości, żadnych rażących przywar, z cnót królewskich miał 
tylko jedną, odwagę. Grzeczności był niebywałej, 
3 Ludwik Filip, książę Orleanu (1773 —1850) — potomek bocznej linii 
królewskiego domu Burbonów wywodzącej się od Filipa Orleańskiego, 
młodszego brata Ludwika XIV. Po rewolucji lipcowej 1830 r. i abdykacji Karola 
X, Burbona z linii królewskiej, Ludwik Filip został namiestnikiem generalnym 
królestwa, a 7 sierpnia królem Francuzów. 

lecz mało wyszukanej i bez wielkości, grzeczności raczej 
kupca niż władcy. Zupełnie nie gustował w literaturze i 
sztuce, kochał natomiast namiętnie przemysł. Pamięć miał 
znakomitą, zdolną do uporczywego przechowywania 
najdrobniejszych szczegółów. Jego konwersacja obfita, 
niezborna, oryginalna, trywialna, anegdociarska, pełna 
fakcików, pieprzu i sensu, dawała całą przyjemność, jaką 
można znaleźć w rozrywkach intelektu, gdy brak im 
delikatności i powagi. Umysł wyborny, lecz zacieśniony i 
skrępowany niedostatkiem wzniosłości i rozmachu w duszy. 
Światły, finezyjny, giętki i uparty, nastrojony wyłącznie 
utylitarnie i wypełniony taką pogardą dla prawdy oraz taką 
niewiarą w cnotę, że przytępiało to jasność jego umysłu, że 
nie tylko nie dostrzegał piękna bijącego zawsze z prawdy i 
prawości, lecz nawet nie rozumiał, jaki może z nich czasem 
płynąć pożytek, głęboki znawca ludzi, ale tylko poprzez ich 
wady, w religii niedowiarek jak wiek XVIII, w polityce 
sceptyk jak wiek XIX, sam bez wiary, nie wierzył wcale w 
wiarę innych, władzę i nieuczciwych dworzan kochał w 
sposób tak naturalny, jak gdyby rzeczywiście urodził się na 
tronie, z ambicjami powściąganymi tylko przez ostrożność, 
nigdy nie nasyconymi i nigdy przesadnymi, zawsze 
przyziemnymi. 
Wielu było władców podobnych do tego portretu, lecz w 
przypadku Ludwika Filipa zupełnie szczególna była analogia 
czy raczej rodzaj pokrewieństwa, rodzinnego wręcz 
podobieństwa między jego osobistymi wadami a 
ułomnościami jego czasu; dla współczesnych, a w 
szczególności dla rządzącej klasy czyniło go to władcą 
pociągającym oraz wyjątkowo niebezpiecznym i 
znieprawiającym. Stojąc na czele arystokracji miałby na nią 
być może wpływ dobroczynny. Jako przywódca burżuazji 
pchał ją ku naturalnym skłonnościom, którym była ona aż 
nadto gotowa ulegać. Swe wady połączyli rodzinnym 
związkiem i mariaż ten wzmocnił zrazu króla, następnie 
zdemoralizował klasę mieszczańską, a na koniec oboje 
doprowadził do zguby. 
Mimo, że nigdy nie występowałem w Radach króla, dość 

częste okazje otwierały mi do niego dostęp. Ostatni raz 
spotkałem go krótko przed katastrofą lutową. Byłem 
wówczas dyrektorem Akademii Francuskiej4 i miałem mówić 
z królem o nie wiem już jakiej sprawie tyczącej tej 
korporacji. Przedstawiwszy kwestię, która mnie sprowadziła, 
chciałem odejść, król mnie zatrzymał, siadł na krześle, mnie 
posadził na drugim i rzekł poufale: „Skoro pana widzę, panie 
de Tocqueville, porozmawiajmy. Pragnę by mi pan nieco 
powiedział o Ameryce"5. Znałem go wystarczająco, by 
zrozumieć, co znaczą te słowa: „to ja będę mówił o 
Ameryce". W rzeczy samej mówił o niej i osobliwie, i długo, 
zaś ja nie miałem ani możności, ani ochoty wtrącenia 
swojego, ponieważ rzeczywiście byłem nim zaciekawiony. 
Odmalowywał miejscowości, jakby miał je przed oczyma, 
przypominał sobie znamienitszych ludzi spotkanych przed 
czterdziestu laty, jakby rozstał się z nimi wczoraj, wymieniał 
ich nazwiska, imiona, mówił w jakim byli wówczas 
4 Akademia Francuska została ufundowana patentem Ludwika XIII w 1635 r. 
Grupuje wybitnych przedstawicieli francuskiego życia umysłowego w tradycją 
ustalonej liczbie czterdziestu. W czasach Tocqueville'a dyrektor był wybierany co 
kwartał i przewodniczył posiedzeniom akademików. 
5 Ludwik Filip przebywał w Ameryce w 1799 r. Tocqueville, wraz ze swoim 
przyjacielem Gustawem de Beaumont, pojechał do Stanów Zjednoczonych z 
oficjalną misją której celem było zapoznanie się z amerykańskim 
więziennictwem. Przebywali tam od maja 1831 r. do lutego 1832, a w roku 1833 
opublikowali wspólnie napisany memoriał O systemie penitencjarnym w Stanach 
Zjednoczonych i jego zastosowaniu we Francji. Najcenniejszym rezultatem 
podróży stała się jednak książka O demokracji w Ameryce, której część pierwsza 
ukazała się w 1835, druga w 1840 r. i którą trzydziestoletni autor zdobył duży 
rozgłos. Do dziś jest ona uważana za jedną z świetniejszych analiz społeczeństwa 
amerykańskiego i zagrożeń związanych z procesem demokratyzacji, w którym 
Tocqueville widział główną tendencję rozwoju również i społeczeństw 
europejskich. 

wieku, wspominał koleje ich życia, genealogie, dzieci z cudowną 
dokładnością i mnóstwem szczegółów, nie będąc przy 
tym nudny. Bez odpoczynku powrócił z Ameryki do Europy, 
mówił mi o różnych naszych sprawach zagranicznych i wewnętrznych 
z niesłychanym brakiem pomiarkowania w 
słowach, bo nie miałem żadnego prawa do jego zaufania. 
Powiedział mi wiele złego o cesarzu Rosji, którego nazywał 
Panem Mikołajem6, lorda Palmerston7 potraktował 
mimochodem jako szelmę i zakończył opowiadając mi długo 
o hiszpańskich małżeństwach8, niedawno zawartych i o 
kłopotach, jakich mu przyczyniły ze strony Anglii. „Królowa 
ma o nie wielki żal i nie skrywa swej irytacji, ale przecież — 
dorzucił — te biadolenia nie przeszkodzą mi powozić moim 
fiakrem". Jakkolwiek powiedzonko to pochodziło z czasów 
dawnego ustroju, pomyślałem sobie, że należy wątpić, by 
użył go kiedykolwiek Ludwik XIV po przyjęciu sukcesji 
hiszpańskiej. Sądzę zresztą, że Ludwik Filip się mylił i, by się 
posłużyć jego słowami myślę, że hiszpańskie małżeństwa 
mocno się przyczyniły do wywrócenia jego fiakra. 
6 Mikołaj I (1796-1855) - car Rosji od 1825 r. 
7 Henry John Temple wicehrabia Palmerston (1784—1865) — angielski mąż 
stanu, od roku 1807 członek parlamentu i wielokrotny minister spraw 
zagranicznych. 
8 Nazywano tak podwójną unię personalną o jaką z inspiracji Guizota starała się 
Francja celem zdobycia wpływu na politykę hiszpańską. 10 października 1846 r. 
królowa Izabela poślubiła swego kuzyna księcia Kadyksu a jej siostra — księcia 
de Montpensier najmłodszego syna Ludwika Filipa. Małżeństwa hiszpańskie 
przyczyniły się do całkowitego zerwania przymierza między Francją a Anglią. 
Nieco dalej Tocqueville porównuje starania Ludwika Filipa o zapewnienie 
ciągłości dynastii Burbonów w Hiszpanii do podobnych dążeń Ludwika XIV, 
który osadził na tronie hiszpańskim swego wnuka księcia Andegawenii (Filipa V 
Hiszpańskiego) w roku 1700, co doprowadziło do długoletniej wojny o sukcesję 
hiszpańską. 

Po trzech kwadransach król podniósł się podziękował mi za 
przyjemność, jaką wyniósł z naszej konwersacji (nie wyrzekłem 
dwóch słów) i pożegnał mnie widocznie mną 
zachwycony, bo tak zwykle bywa, że nabiera się dobrego 
mniemania o bystrości osoby, przed którą we własnym 
przekonaniu błyskotliwie się mówiło. Była to nasza ostatnia 
rozmowa. 
Władca ten, nawet w najkrytyczniejszych momentach, naprawdę 
improwizował swoje odpowiedzi dla najwyższych 
organów państwowych, w podobnych okolicznościach był 
równie wielomówny jak w konwersacji, lecz z mniejszym 
szczęściem i dowcipem . Zazwyczaj był to zalew gotowych 
frazesów wygłaszanych z fałszywą i przesadną gestykulacją, 
wielki wysiłek, aby wydać się wzruszonym i wielkie 
łomotanie się po piersiach. W takich przypadkach stawał się 
często niejasny, ponieważ puszczał się zuchwale i, by tak 
rzec, głową naprzód w długie zdania, których rozmiaru i 
końca nie mógł z góry przewidzieć i z których wydobywał się 
w końcu siłą gubiąc sens i nie kończąc myśli. Na ogół styl 
jego przy uroczystych okazjach przypominał sentymentalny 
żargon osiemnastowieczny, powtarzany z łatwą i osobliwie 
niepoprawną obfitością, coś z Jana Jakuba Rousseau9 
poprawionego przez dziewiętnastowieczną kucharkę. 
Przypominam sobie jak jednego dnia, znajdując się w 
pierwszych szeregach i mocno na widoku podczas wizyty 
jaką Izba Deputowanych składała w Tuileriach, o mało nie 
wybuchnąłem śmiechem i nie spowodowałem skandalu, 
ponieważ, gdy król przemawiał, Remusat10, mój kolega w 
Aka- 
9 Jean-Jacques Rousseau (1712—1778) — pisarz, publicysta, filozof, jeden z 
najwybitniejszych ludzi francuskiego Oświecenia. Dzięki przede wszystkim swej 
powieści Julia albo Nowa Heloiza (1761) uważany za współtwórcę 
preromantycznego sentymentalizmu. 
10 Charles de Remusat (1797-1875) - literat i filozof, od r. 1846 członek Akademii 
Francuskiej. Deputowany do Zgromadzenia Narodowego, w okresie monarchii 
lipcowej i II Republiki związany z grupą lewego centrum. W r. 1840 minister 
spraw wewnętrznych. Pozostawił 

demii i w legislaturze 11 wpadł na pomysł, aby mi szepnąć 
złośliwie do ucha tonem poważnym i melancholijnym, tę 
piękną sentencję: „W tym momencie dobry obywatel 
powinien się przyjemnie wzruszyć, lecz akademik cierpi". 
W świecie politycznym tak utworzonym i tak kierowanym, 
rzeczą, której brakowało najbardziej, zwłaszcza pod koniec, 
było samo życie polityczne. Nie mogło ono ani się narodzić, 
ani utrzymać w owym prawnym kolisku zakreślonym przez 
konstytucję, dawna arystokracja była pobita, a lud wykluczony. 
Ponieważ wszystkie sprawy rozstrzygały się między 
członkami jednej i tej samej klasy, wedle jej interesów i jej 
punktu widzenia, nie można było znaleźć pola walki, na 
którym wielkie partie mogłyby toczyć wojnę. Ta osobliwa 
jednolitość pozycji, interesów i skutkiem tego poglądów, 
jaka panowała w obrębie tego, co pan Guizotl2 nazwał krajem 
legalnym, odbierała 
pięciotomowe pamiętniki (Mémoires de ma vie, Paris 1958 1967) obejmujące 
czas od Dyrektoriatu do początków III Republiki, w których nakreślił ciekawy 
portret Tocqueville'a. 
11 Mianem législature określa się we Francji system ciał wydających ustawy (np. 
Senat wraz z Izbą Deputowanych), albo kadencję tych ciał. Miano Legislatywy 
przysługuje zwyczajnemu Zgromadzeniu ustawodawczemu w odróżnieniu od 
Konstytuanty — Zgromadzenia uchwalającego konstytucję. 
12 François-Pierre Guillaume Guizot (1787 - 1874) historyk i mąż stanu. Od r. 
1812 profesor Sorbony, potem członek Akademii Francuskiej - jego wykładów 
słuchał Tocqueville. W okresie Restauracji pełni ważne funkcje w różnych 
ministerstwach, sympatyzuje z liberałami. W czasach monarchii lipcowej był 
deputowanym i sprawował kolejno: urząd ministra spraw wewnętrznych, oświaty 
i spraw zagranicznych, stając się głównym rzecznikiem polityki konserwatywnej, 
która przyspieszyła upadek Ludwika Filipa i której ostatnim przejawem był 
sprzeciw wobec projektu ustawy zmierzającej do demokratyzacji prawa 
wyborczego, m. in. poprzez obniżenie cenzusu majątkowego uprawniającego do 
udziału w wyborach. Przy tej okazji wypowiedział swoje słynne: "Enrichissez 
vous!" (bogaćcie się). Po roku 1848 wycofał się z życia politycznego i poświęcił 
pracom historycznym. 

parlamentarnym debatom wszelką oryginalność i realność, a 
więc wszelką prawdziwą pasję. Dziesięć lat życia spędziłem 
w towarzystwie znakomitych umysłów, które podniecały się 
bez przerwy nie mogąc się rozpalić, które wysilały całą swą 
bystrość żeby wynaleźć jakieś poważne przedmioty sporu i 
nie potrafiły ich znaleźć. 
Z drugiej strony przewaga, jaką zyskał król Ludwik Filip w 
sprawach państwowych wykorzystując błędy, a zwłaszcza 
przywary swoich przeciwników, przewaga ta sprawiała, że 
nigdy nie należało zbyt się oddalać od poglądów władcy, aby 
tym samym nie oddalić sukcesu i sprowadzała różnicę 
między partyjnymi kolorami do drobnych odcieni, a walkę do 
słownych utarczek. Nie wiem czy w którymś z parlamentów 
(nie wyłączając Konstytuanty, tej prawdziwej z 1789 roku) 
zebrało się więcej różnorodnych i świetnych talentów niż w 
naszym podczas ostatnich lat monarchii lipcowej. Mogę 
jednak stwierdzić, że ci wspaniali mówcy srodze się nudzili 
słuchając się wzajemnie i co gorsza, że słuchając ich nudził 
się cały naród. Przyzwyczajał się on niepostrzeżenie do 
traktowania walki w Izbach raczej jako igraszek umysłu niż 
poważnej debaty, a tego wszystkiego, co dzieliło różne 
parlamentarne stronnictwa większość, centrolewicę, opozycję 
dynastyczną13 — jako wew- 
13 Tocqueville charakteryzuje tu rzeczywiście jedną „rodzinę" po lityczną, 
kontynuującą tradycję stronnictwa liberalnego z czasów Restauracji, które po 
rewolucji lipcowej podzieliło się na konserwatywną „partię oporu" i 
reformistyczną „partię ruchu". W ostatnich latach monarchii konserwatyści 
dysponowali większością w Zgromadzeniu, ich czołowym przedstawicielem był 
Guizot. Reformistyczna mniejszość to centrolewica lub lewe centrum z Thiersem 
na czele oraz opozycja lub lewica dynastyczna z Odilonem Barrotem jako 
przywódcą. O podziale na frakcje parlamentarne decydowały bardziej osobiste 
animozje niż zasadnicze różnice poglądów politycznych: mniejszość nalegała na 
reformę prawa wyborczego i zerwanie z protekcjonizmem w gospodarce dla 
ocalenia monarchii, której tak samo jak większość była zwolenniczką. 

netrznych kłótni dzieci jednej rodziny, które usiłują 
wzajemnie się wykantować przy podziale spadku. Kilka 
głośnych faktów ujawnionej korupcji skłaniało go do 
podejrzewania wszędzie afer ukrytych, wyrobiło w nim 
przekonanie, że cała klasa rządząca jest skorumpowana oraz 
cichą dla niej pogardę, którą brano za ufną i zadowoloną 
uległość. 
Kraj był wówczas podzielony na dwie części czy raczej dwie 
sfery: w górnej, jedynej w której miało się mieścić całe życie 
polityczne, panowała apatia, niemożność i bezruch, w strefie 
dolnej przeciwnie, życie polityczne dawało o sobie znać poprzez 
gorączkowe i nieregularne symptomy, dostrzegalne dla 
uważnego obserwatora. 
Byłem jednym z tych obserwatorów i choć daleki byłem od 
myśli, że katastrofa jest tak bliska i że będzie tak straszna, to 
czułem jak w mym umyśle rodzi się niepostrzeżenie i wzrasta 
niepokój, jak zakorzenia się w nim przekonanie, że 
zmierzamy ku nowej rewolucji. Przyniosło to moim myślom 
wielką odmianę, bo powszechne uspokojenie i nijakość, jakie 
przyszły po rewolucji lipcowej, utrzymywały mnie długo w 
mniemaniu, że przyjdzie mi spędzić życie w społeczeństwie 
wycieńczonym i znieruchomiałym. I w takim 
przeświadczeniu trwałby każdy, kto spoglądałby wyłącznie 
do wnętrza rządowej fabryki. Wszystko wydawało się tam 
sprzęgnięte, ażeby obracając dźwigniami wolności 
wytwarzać olbrzymią władzę królewską, absolutną prawie do 
despotyzmu i działo się to bez wysiłku, skutkiem regularnej i 
spokojnej pracy całej machiny. Dumny bardzo z korzyści, 
jakie czerpał z owego przemyślnego mechanizmu, król 
Ludwik Filip przedłożył sobie, że jeśli tylko nie naruszy tego 
pięknego instrumentu, jak nieopatrznie uczynił Ludwik 
XVIII14, jeśli pozwoli mu 
14 Ludwik XVIII (1755-1824) - wnuk Ludwika XV i brat Ludwika XVI, ściętego 
w styczniu 1793 z wyroku rewolucyjnej Konwencji. Wstąpił na tron w r. 1814 po 
upadku Cesarstwa, po powrocie Napoleona z Elby i w czasie słynnych "stu dni" 
schronił się w Gan 

działać wedle jego reguł, to nie grożą mu żadne niebezpieczeństwa. 
Starał się też wyłącznie o utrzymywanie go w 
dobrym stanie i używanie go zgodnie ze swymi zamiarami, 
zapominając przy tym o społeczeństwie, na którym 
spoczywał ten przemyślny mechanizm; był jak człowiek, co 
nie wierzy, że podpalono mu dom, ponieważ w kieszeni ma 
klucz. Tego rodzaju troskami i zabiegami żyć nie mogłem, co 
mi pozwalało sięgać okiem poza mechanizm instytucji i 
mnogość drobnych, codziennych faktów, ażeby przyjrzeć się 
stanowi obyczajów i nastrojom kraju. Tam zaś dostrzegałem 
wyraźnie jak gromadzą się oznaki, które zazwyczaj zwiastują 
nadejście rewolucyj i zaczynałem rozumieć, że w roku 1830 
koniec aktu wziąłem za koniec całej sztuki. 
W październiku 1847 roku liczne grono moich parlamentarnych 
przyjaciół zebrało się, ażeby uzgodnić jakąś linię 
postępowania na zbliżającą się sesję ustawodawczą. 
Ustalono, że opublikujemy program w formie manifestu i 
mnie powierzono jego opracowanie. Potem pomysł tej 
publikacji został zarzucony, lecz rzecz, o którą mnie 
proszono zredagowałem15. Odnajduję ją teraz w swoich 
papierach i wyjmuję z niej te oto zdania. Przedstawiwszy 
apatię życia parlamentarnego, dorzucam: 
dawie, objął władzę ponownie w r. 1815. Po jego śmierci w r. 1824 rządy objął 
jego brat, hrabia d'Artois jako Karol X. 
Tocqueville sugeruje ironiczne porównanie między Ludwikiem Filipem, który 
swym konserwatyzmem ułatwił polityczną karierę Ludwikowi Napoleonowi 
Bonapartemu, przyszłemu Napoleonowi III, a Ludwikiem XVIII, którego 
reakcyjne rządy, sprawowane wbrew gwarancjom zawartym w Karcie 
konstytucyjnej, przyczyniły się do triumfalnego powrotu Napoleona z Elby. 
15 Manifest ten, pod tytułem De la classe moyenne et du Peuple (O klasie średniej 
i o ludzie), został przedrukowany w IX tomie Oeuvres completes Tocqueville'a 
(Paris 1860-1865), wydanych przez G. Beaumonta. 

„... Nadejdzie czas, gdy kraj podzieli się znowu na dwie 
wielkie partie. Rewolucja francuska, która zniosła wszystkie 
przywileje i specjalne uprawnienia, pozostawiła wszakże 
jedno prawo, prawo własności. Nie trzeba, by posiadający 
żywili złudzenie, że ich pozycja jest mocna, by sobie 
wyobrażali, że prawo własności jest szańcem nie do 
zdobycia, ponieważ nigdzie dotąd nie został on zdobyty, 
albowiem nasz czas nie jest podobny żadnemu innemu. Gdy 
prawo własności było tylko źródłem i podwaliną dla wielu 
innych praw, broniło się bez trudu, lub raczej nie było 
atakowane; wówczas opasywało ono społeczeństwo jakby 
wałem obronnym, dla którego inne prawa były wysuniętymi 
umocnieniami; nie sięgały go uderzenia, nawet nie usiłowano 
poważnie go dosięgnąć. Dzisiaj natomiast, gdy prawo 
własności jawi się jako ostatnia już pozostałość po 
zburzonym świecie arystokratycznym, gdy wznosi się ono 
samotnie jako odosobniony przywilej pośród zrównanego 
społeczeństwa i nie pozostaje osłonięte przez liczne inne 
prawa, łatwiej podważalne, bardziej znienawidzone, dziś 
więc zagraża mu większe niebezpieczeństwo: każdego dnia 
musi ono samotnie stawiać czoła bezpośredniemu i 
nieustannemu natarciu opinii demokratycznych... 
... Walka polityczna będzie się wkrótce toczyć między tymi, 
co posiadają a tymi, co nie posiadają; wielkim polem bitwy 
stanie się własność, zaś główne kwestie polityczne będą się 
rozgrywać wokół mniej lub bardziej głębokich modyfikacji 
prawa posiadaczy. Wówczas to ujrzymy ponownie wielkie 
publiczne poruszenia i wielkie stronnictwa. 
Dlaczegóż to znaki zapowiadające ten obrót rzeczy nie są dla 
wszystkich widzialne? Czy sądzi się, że to przez przypadek, 
skutkiem chwilowego kaprysu ludzkiego umysłu pojawiają 
się zewsząd te szczególne doktryny o różnych nazwach, lecz 
wspólnym głównym rysie, którym jest negacja prawa 
własności; które dążą wszystkie do przynajmniej 
ograniczenia, umniejszenia, osłabienia jego działania? Któż 
nie rozpoznaje w tym 

najnowszego symptomu tej starej choroby demokratycznej 
naszego czasu, której przesilenie być może jest bliskie?" 
Jaśniej i bardziej ponaglająco wyrażałem się w swoim przemówieniu 
do Izby Deputowanych 29 stycznia 1848 roku, zamieszczonym 
w «Monitorze» z 30 stycznia 16. Oto 
najważniejsze ustępy: 
„...Mówi się, że nie ma niebezpieczeństwa, bo nie ma 
rozruchów, mówi się, że ponieważ na powierzchni społeczeństwa 
nie ma nieporządku w sensie materialnym, to rewolucje 
są od nas daleko. 
Panowie, pozwólcie sobie powiedzieć, że sądzę, iż się 
mylicie. Bez wątpienia, nieporządek nie przejawia się w 
faktach, lecz wdarł się głęboko w umysły. Spójrzcie, co się 
dzieje w łonie tych klas pracowniczych które dziś, przyznaję, 
są spokojne. Prawdą jest, że nie targają nimi namiętności 
czysto polityczne w takim stopniu, jak niegdyś, lecz czyż nie 
widzicie, że namiętności z politycznych przemieniły się w 
socjalne? Czyż nie widzicie, że rozprzestrzeniają się w ich 
łonie poglądy, idee, które nie prowadzą wcale do obalenia 
wyłącznie tej ustawy, tego ministerium, tego nawet rządu, 
lecz do obalenia społeczeństwa, do wstrząśnienia 
podstawami, na których dziś ono się wspiera? Czyż nie 
słyszycie jak ciągle wśród nich się powtarza, że wszystko, co 
znajduje się ponad nimi, jest niezdolne i niegodne nimi 
rządzić, że dotychczasowy rozdział dóbr w świecie jest 
niesprawiedliwy, że własność opiera się na podstawach, które 
nie są sprawiedliwymi? I czyż nie sądzicie, że kiedy podobne 
poglądy się zakorzeniają i stają się prawie powszechne, że 
kiedy głęboko schodzą w masy, to muszą wówczas 
16 «Le Moniteur Universel» dziennik założony w 1789 r. w Paryżu, zamieszczał 
sprawozdania z obrad parlamentu. Staje się oficjalnym dziennikiem rządowym w 
r. 1800, od r. 1869 zmienia tytuł na «Journal officiel». Tocqueville pomylił daty 
— przemówienie wygłaszał 27 stycznia, zostało opublikowane w «Monitorze» z 
28 stycznia. 

prędzej czy później doprowadzić, nie wiem kiedy, nie wiem 
jak, lecz muszą wcześniej czy później doprowadzić do 
najgroźniejszych przewrotów? 
Takie jest, Panowie, moje najgłębsze przekonanie sądzę, że 
nie w porę zasypiamy na wulkanie, jestem o tym głęboko 
przekonany. 
Powiedziałem wam przed chwilą Panowie, że to zło doprowadzi 
wcześniej czy później, nie wiem kiedy, nie wiem 
jak, nie wiem skąd przyjdą, lecz wcześniej czy później 
doprowadzi do najpoważniejszych w tym kraju rewolucyj, 
bądźcie o tym przekonani. 
Kiedy przychodzi mi szukać w różnych epokach, u różnych 
ludów, jaka była rzeczywista przyczyna, która doprowadziła 
do ruiny rządzące klasy, dostrzegam oczywiście takie czy 
inne zdarzenie, człowieka, przypadkową lub powierzchowną 
przyczynę lecz wierzcie mi, że przyczyną rzeczywistą, 
przyczyną sprawczą, która powoduje utratę władzy przez 
ludzi jest to, że stali się oni niegodni by ją sprawować. 
Pomyślcie Panowie o dawnej monarchii, była ona silniejsza 
niż wy silniejsza swymi początkami, lepiej niż wy wspierała 
się na dawnych zwyczajach, na starych obyczajach, na starodawnych 
wierzeniach, była silniejsza niż wy, a jednak 
obróciła się w proch. Dlaczego? Sądzicie może, że sprawił to 
jakiś szczególny przypadek? Myślicie, że było to dzieło 
jakiegoś człowieka deficytu przysięgi w sali Jeu de Paume, 
La Fayette'a, Mirabeau?17 Nie Panowie, jest inna przyczyna 
ta, że klasa, która 
17 Mowa o faktach i ludziach potocznie uznawanych za przyczyny wybuchu 
Rewolucji Francuskiej, deficyt — chodzi o olbrzymie niedobory w budżecie 
państwa i zarazem jeden z powodów zwołania Stanów Generalnych, od których 
minister finansów chciał uzyskać uchwalenie reformy podatkowej, przysięga — 
deklaracja uchwalona przez przedstawicieli stanu trzeciego 20 czerwca 1789 w 
sali Jeu de Paume, w której przysięgli sobie nie rozstać się zanim nie opracują i 
nie 

wtedy rządziła, przez swą obojętność, przez egoizm, przez 
swoje wady stała się niezdolna i niegodna rządzić. 
Oto prawdziwa przyczyna. 
Panowie! Jeśli jest słuszne żywić patriotyczną troskę w każdej 
epoce, to jakże słuszne jest żywić ją w naszym czasie! 
Czyż nie czujecie Panowie jakąś instynktowną intuicją, której 
nie da się uzasadnić, lecz która nie zawodzi, że w Europie 
znowu drży ziemia? Czy nie czujecie w powietrzu wiatru rewolucji? 
Tego wiatru, o którym nie wiadomo gdzie się rodzi, 
skąd przychodzi i kogo porwie. I w taką porę pozostajecie 
spokojni wobec zepsucia publicznych obyczajów, a to słowo 
nie jest zbyt mocne. 
Mówię teraz bez goryczy, zwracam się do was, jak sądzę, 
wyzbyty stronnego ducha partyjności, atakuję ludzi, wobec 
których nie czuję gniewu, lecz wreszcie mam obowiązek 
powiedzieć mojemu krajowi to, co jest moim głębokim i 
ustalonym przekonaniem. Otóż moim przekonaniem 
głębokim i ustalonym jest to, że psują się obyczaje publiczne, 
że zepsucie publicznych obyczajów was doprowadzi w 
krótkim, być może bliskim czasie do nowych rewolucji. Czyż 
nici królewskiego żywota są mocniejsze, trudniejsze do 
przecięcia niż u innych ludzi? Czy w godzinie, która właśnie 
wybija, macie pewność jutra? Czy wiecie, co może się stać z 
Francją za rok, za 
uchwałą dla królestwa francuskiego konstytucji „na trwałych podstawach opartej". 
Marie-Joseph Motier markiz de La Fayette (1757-1834) - polityk i generał. Zyskał 
sławę w walkach o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Przedstawiciel stanu 
szlacheckiego w Stanach Generalnych 1789 r., inicjował opracowanie Deklaracji 
praw człowieka i jako liberalny rojalista brał udział w Rewolucji Francuskiej. W 
czasach Restauracji był jednym z przywódców stronnictwa liberalnego, Honore- 
Gabriel Riqueti hrabia de Mirabeau (1749—1791) — polityk, przedstawiciel 
trzeciego stanu w Stanach Generalnych, rzecznik monarchii konstytucyjnej i jeden 
z najlepszych mówców rewolucyjnych. 

miesiąc, może za dzień? Tego nie wiecie, lecz macie świadomość, 
że nad horyzontem jest burza, że do nas nadciąga. Czy 
pozwolicie jej się zaskoczyć? 
Nie pozwólcie Panowie, błagam was! — nie proszę, a błagam. 
Padłbym przed wami na kolana, tak poważna i rzeczywista 
wydaje mi się groźba, tak bardzo jestem 
przeświadczony, że przed nią przestrzegać nie jest pustą 
formą retoryczną. Tak! groźba jest wielka! Zażegnajcie ją, 
gdy jest jeszcze na to czas. Naprawcie zło skutecznymi 
środkami, atakując je nie w symptomach, lecz w jego istocie. 
Mówiono o zmianach w ustawodawstwie. Skłonny jestem 
sądzić, że zmiany te są nie tylko pożyteczne, lecz konieczne, 
wierzę w potrzebę reformy prawa wyborczego, w pilność 
reformy parlamentarnej, lecz Panowie, nie jestem na tyle nierozsądny, 
ażeby nie wiedzieć, że to nie prawa przesądzają o 
losach ludów, nie, to nie prawny mechanizm tworzy wielkie 
zdarzenia, lecz sam duch rządów. Jeśli pragniecie, 
zachowajcie prawa, choć myślę, że to błąd, ale zachowajcie 
je, jeśli taka wasza wola, zachowajcie nawet ludzi co do 
mnie, nie wnoszę żadnego sprzeciwu, ale — na Boga — 
odmieńcie ducha rządów, albowiem — powtarzam to raz 
jeszcze — duch rządów dzisiejszych prowadzi was w 
przepaść" l8 
Na ławach większości te ponure przepowiednie przyjęto 
obraźliwymi śmiechami. U opozycji zyskały żywy poklask, 
lecz bardziej przez ducha partyjności niż z przekonania. Tak 
naprawdę, nikt jeszcze nie wierzył poważnie w 
niebezpieczeństwo, które zapowiadałem, choć tak bliscy 
byliśmy upadku. Zwyczaj ubarwiania ponad miarę wyrazu 
swych uczuć i niepohamowanej przesady w wypowiadaniu 
myśli, zwyczaj zastarzały, jakiego ci 
18 Fragmenty tego przemówienia zostały włączone do Wspomnień przez ich 
pierwszego wydawcę Christiana de Tocqueville, autor zostawił w swym rękopisie 
puste miejsce. 

wszyscy politycy nabyli w trakcie długiej komedii 
parlamentarnej, pozbawił ich także umiejętności oceny tego, 
co rzeczywiste i prawdziwe. Od wielu lat większość 
twierdziła, że opozycja wystawia kraj na niebezpieczeństwo, 
a opozycja powtarzała bez przerwy, że ministrowie gubią 
monarchię. Jedni i drudzy czynili to tyle razy, nie bardzo w 
zagrożenie wierząc, że w końcu przestali w nie wierzyć 
zupełnie w chwili, gdy wydarzenia miały przyznać rację obu 
stronom . Nawet moi bliscy przyjaciele sądzili, że w mojej 
mowie było nieco retoryki. Pamiętam, że gdy schodziłem z 
trybuny, Dufaure 19 wziął mnie na stronę i powiedział mi z 
owym wyczuciem parlamentu, które u niego stanowi jedyny 
rys geniuszu: „Udało się panu lecz udałoby się znacznie 
lepiej, gdyby Pan nie wzniósł się tak ponad poglądy 
zgromadzenia i nie chciał nas tak wystraszyć". Teraz zaś 
twarzą w twarz ze sobą, gdy we wspomnieniach szukam 
odpowiedzi czy rzeczywiście byłem tak przerażony, jak 
wyglądałem — znajduję, że nie, i bez oporu przyznaję, że 
wydarzenia potwierdziły mój pogląd szybciej i pełniej niż 
przewidywałem . Nie, nie spodziewałem się takiej rewolucji, 
jaką mieliśmy zobaczyć, zresztą, kto mógł się jej spodziewać. 
Dostrzegałem, jak sądzę, jaśniej niż inni ogólne przyczyny, 
które ściągały monarchię lipcową ku ruinie. Nie widziałem 
jednak bieżących wypadków, które miały ją obalić. A tymczasem 
szybko mijały dni, które dzieliły nas jeszcze od 
katastrofy. 
19 Jules-Armand Dufaure (1798-1881) - adwokat, członek stronnictwa 
liberalnego, od 1834 deputowany do Zgromadzenia. Dwukrotnie był ministrem 
spraw wewnętrznych II Republiki. Wokół niego i Tocqueville'a skupiała się grupa 
młodych neokonserwatystów, zwolenników umiarkowanych reform. 

II 
[BANKIETY - BEZPIECZEŃSTWO RZĄDU - TROSKI 
PRZYWÓDCÓW OPOZYCJI - OSKARŻENIE 
MINISTRÓW] 
Nie chciałem się wdawać w awanturę z bankietami1. Miałem 
po temu swoje małe i duże racje. Małymi racjami, powiedziałbym 
chętnie — lichymi racjami, chociaż były godne 
szacunku i byłyby wybornymi w sprawach prywatnych, 
nazywałem irytację i niesmak, jakie we mnie wywoływały 
charakter i kombinacje tych, którzy kierowali całym 
przedsięwzięciem - bo wiadomo, że w polityce złym 
przewodnikiem jest emocja, jaką budzą w nas ludzie. 
Doszło wówczas do ścisłego porozumienia między panem 
Thiers2 i panem Barrot3 oraz do prawdziwej fuzji dwu od- 
1 Bankietami nazywano kampanię propagandową na rzecz reform elektoralnych i 
parlamentarnych którą w latach 1847—1848 prowadziły wszystkie orientacje 
opozycyjne. Przybrała ona formę bankietów, ponieważ organizatorzy chcieli w 
ten sposób ominąć ograniczenia ustawy o zgromadzeniach publicznych. 
2 Louis-Adolphe Thiers (1797-1877) - adwokat, historyk, mąż stanu. Autor 
dziesięciotomowej Historii Rewolucji (1824—1827) i dziewiętnastotomowej 
Historii Konsulatu i Cesarstwa (1840 — 1855). W ostatnich latach Restauracji 
działa w liberalnej opozycji, zakłada w r. 1830 dziennik «Le National», będący 
trybuną zwolenników księcia Orleańskiego, krytycznie nastawionych wobec 
absolutyzmu króla Karola X. W pierwszej dekadzie monarchii lipcowej Thiers 
pełni funkcje ministra spraw wewnętrznych, spraw zagranicznych i szefa gabinetu 

łamów opozycji, które w naszym parlamentarnym żargonie 
nazywaliśmy centrolewicą i lewicą. Wszystkie oporne i 
niepokorne umysły, które tak licznie były reprezentowane w 
tym ostatnim stronnictwie, zostały stopniowo ułagodzone, 
zmiękczone i ujarzmione przez obietnice stanowisk, jakimi 
sypał pan Thiers. Myślę nawet, że pan Barrot po raz pierwszy 
dał się nie tyle złapać, co zaskoczyć podobnymi 
argumentami. Jakakolwiek by tego była przyczyna, dwaj 
szefowie opozycji weszli w jak najlepszą zażyłość, a pan 
Barrot, u którego zarówno słabości jak i cnoty mieszają się 
łatwo z odrobiną niedowarzenia, wysilał się jak mógł, aby 
zapewnić triumf swojego sprzymierzeńca, nawet ze szkodą 
dla samego siebie. Pan Thiers pozwolił mu angażować się w 
sprawę bankietów, a myślę nawet, że go do tego nakłonił sam 
się nie angażując, jako 
i przyczynia się do sprowadzenia prochów Napoleona, w drugiej dekadzie, gdy 
role jego przejął Guizot, przewodzi w Zgromadzeniu opozycyjnemu lewemu 
centrum. W Zgromadzeniach II Republiki staje na czele partii porządku, zwalcza 
socjalistów i z lęku przed nimi popiera Ludwika Napoleona. W dniu zamachu 
stanu 2 grudnia 1851 aresztowany, potem wygnany, powraca do Francji w r. 1852, 
a do życia politycznego w r. 1863, by w Zgromadzeniu występować jako rzecznik 
liberalizacji autorytarnych rządów Napoleona III, a w r. 1870 jako przeciwnik 
wojny z Prusami. Po upadku Cesarstwa i zgnieceniu Komuny Paryskiej, którego 
był organizatorem, Thiers prawie do końca życia pozostaje czołową postacią 
polityczną III Republiki. Był jej prezydentem w l. 1871-1873. 
3 Odilon Barrot (1791 —1873) - adwokat, mówca i polityk. W ostatnich 
Zgromadzeniach monarchii lipcowej przewodzi opozycji dynastycznej. Po 
rewolucji lutowej był deputowanym do Konstytuanty i Legislatywy. W roku 1848 
i po raz drugi w 1849 Ludwik Napoleon powierzył mu misję utworzenia gabinetu. 
Po zamachu stanu Barrot, zwolennik monarchii konstytucyjnej, wycofał się z 
życia politycznego. W pierwszych latach III Republiki Thiers mianował go 
przewodniczącym Rady Stanu. 

że chciał rezultatów, a nie odpowiedzialności za tę 
niebezpieczną agitację. Toteż otoczony bliskimi przyjaciółmi 
tkwił w Paryżu, milczący i nieruchomy, podczas gdy Barrot 
od trzech miesięcy przemierzał kraj we wszystkich 
kierunkach, w każdym mieście, w jakim się zatrzymywał 
wygłaszał długie mowy przypominając, moim zdaniem, 
owych naganiaczy, co czynią wiele hałasu, ażeby 
zaczajonemu strzelcowi wyprowadzić zwierzynę na strzał. 
Niewielką miałem ochotę uczestniczyć w tym polowaniu. 
Lecz główna i poważna racja mej odmowy była inna. 
Przedstawiałem ją wielokrotnie tym, którzy próbowali mnie 
wciągnąć w te polityczne zebrania. 
„Po raz pierwszy od osiemnastu lat — mówiłem — zaczynacie 
zwracać się do ludu i poszukujecie punktu oparcia poza 
klasą średnią. Jeśli ludu nie uda się wam podburzyć — co 
wydawało mi się najprawdopodobniejsze — staniecie się 
jeszcze bardziej odrażający niż teraz dla tych, którzy rządzą i 
dla klasy średniej, która w większości ich popiera, a tym 
samym wzmocnicie administrację, którą chcecie obalić. Jeśli 
natomiast uda się wam podburzyć lud, nie potraficie 
przewidzieć, tak jak i ja, dokąd całe to wzburzenie was 
poprowadzi". 
W miarę, jak kampania bankietów się przedłużała, wbrew 
moim oczekiwaniom prawdopodobniejszą stawała się ta 
druga hipoteza. Pewien niepokój zaczynał ogarniać samych 
agitatorów, niepokój co prawda niejasny, który w ich 
myślach pojawiał się tylko przelotnie. Dowiedziałem się od 
de Beaumonta4, który wtedy był pośród nich jednym z 
pierwszych, że poruszenie 
4 Gustave-Auguste de Beaumont (1802 — 1866) — publicysta i polityk. 
Przyjaciel Tocqueville'a, towarzyszył mu w podroży do Stanów Zjednoczonych. 
Deputowany do Zgromadzenia od r. 1839, posłował następnie do Konstytuanty 
(pracował w Komisji opracowującej konstytucję) i do Legislatywy za II 
Republiki, był ambasadorem w Londynie w 1848 i w Wiedniu w 1849 r. 
Przygotował pierwsze wydanie pism zebranych Tocqueville'a. 

w kraju spowodowane bankietami przerosło nie tylko 
nadzieje, ale i życzenia tych, którzy je wywołali, starali się 
oni raczej je uspokajać niż powiększać. Zamierzali nie robić 
bankietu w Paryżu, a nawet żadnych innych po zwołaniu Izb. 
Tak naprawdę, to szukali wyjścia, żeby się wycofać ze złej 
drogi na jaką weszli. I z pewnością ostatni bankiet został 
postanowiony wbrew nim, dołączyli się do niego pod 
naciskiem, z rozpędu i nade wszystko dla podrażnionej 
próżności. Przez swe wyzywające postępowanie sam rząd 
wymuszał na opozycji niebezpieczne kroki w przekonaniu, że 
w ten sposób doprowadzi ją do klęski. Opozycja przyjmowała 
wyzwanie przez fanfaronadę i żeby nie wyglądało, że się 
wycofuje. Drażniąc i podniecając się wzajemnie, popychając 
się ku wspólnej przepaści i on, i ona znaleźli się już na jej 
skraju, a jeszcze jej nie widzieli i kroczyli dalej. 
Pamiętam, że na dwa dni przed rewolucją lutową spotkałem 
Duvergiera de Hauranne5 na balu u ambasadora Turcji. 
Darzyłem go szacunkiem i przyjaźnią, mimo że posiadał 
wszystkie wady, jakie daje partyjniactwo. Łączył z tym 
jednak ten rodzaj bezinteresowności i szczerości, który 
towarzyszy prawdziwym uczuciom, dwa przymioty rzadkie 
za naszych dni, kiedy to prawdziwym uczuciem obdarza się 
najczęściej samego siebie. Zwróciłem się do niego z 
poufałością, na którą dozwalały nasze relacje: "Odwagi, drogi 
przyjacielu, rozgrywacie niebezpieczną partię". Na co odrzekł 
poważnie, lecz bez żadnych oznak 
5 Prosper Duvergier de Hauranne (1798 — 1881) — publicysta historyk i polityk. 
Deputowany od 1831 r. Jeden z przywódców centrolewicy, organizował kampanię 
bankietów, napisał głośną broszurę o reformie prawa wyborczego i parlamentu. W 
Konstytuancie członek Komisji konstytucyjnej, wybrany do Legislatywy jest 
zwolennikiem powrotu do monarchii. Po zamachu stanu Ludwika Napoleona 
uwięziony i wygnany. Po upadku II Cesarstwa stał się zwolennikiem Republiki. 
Napisał obszerną Historię rządów parlamentarnych we Francji od 1814 do 1848. 
W 1870 r. wszedł do Akademii Francuskiej. 

niepokoju. „Niech pan wierzy, że wszystko dobrze się 
skończy, a zresztą trzeba ryzykować. Nie ma wolnych 
rządów, które nie przeszłyby przez podobne próby". Owa 
replika dobrze maluje tego człowieka, zdecydowanego i 
ograniczonego, choć bystrego, tą jednak bystrością, która 
postrzega jasno i drobiazgowo to wszystko, co mieści się w 
jej horyzoncie i nie potrafi sobie wyobrazić, że horyzont 
może się zmienić, erudytę, bezinteresownego, żarliwego, 
choleryka, mściwego, należącego do tej uczonej i 
sekciarskiej rasy, która uprawia politykę naśladując 
cudzoziemszczyznę i wspominając historię, która myślenie 
zamyka w obrębie jednej idei, nią się podnieca i zaślepia. 
Zresztą rząd niepokoił się jeszcze mniej niż przywódcy opozycji. 
Kilka dni przed tą rozmową widziałem się z ministrem 
spraw wewnętrznych Duchâtelem6. Z tym ministrem 
pozostawałem w dość dobrych stosunkach, mimo że od 
ośmiu lat prowadziłem ostrą wojnę (co się tyczy polityki 
zagranicznej, przyznaję - zbyt ostrą) z gabinetem, którego 
był on jednym z szefów. Nie wiem czy właśnie ten 
mankament nie przysłużył mi się w jego oczach, bo jak mi 
się zdaje, żywił on w głębi duszy czułą słabość do tych, co 
atakowali jego kolegę od spraw zagranicznych, pana Guizot7. 
Zbliżyła nas i w pewnym sensie związała wspólna walka o 
poprawę systemu penitencjarnego8, jaką toczyliśmy kilka lat 
przedtem. Duchâtel różnił się 
6 Charles-Marie hrabia Duchâtel (1803—1867) — ekonomista, polityk związany 
ze stronnictwem liberalnym przed 1830 r. Za Ludwika Filipa był ministrem 
rolnictwa, handlu, finansów, od r. 1840 — spraw wewnętrznych. Po r. 1848 
wycofał się z życia politycznego. 
7 Funkcję tę pełnił Guizot od r. 1840. 
8 Prace nad reformą więziennictwa zostały podjęte na początku lat trzydziestych i 
zmierzały do uczynienia z więzienia instytucji wychowującej. Tocqueville w tych 
pracach uczestniczył poprzez swą misję w Ameryce (por. rozdz. I, przyp. 5), a 
potem w latach 1841 — 1843 jako członek i sprawozdawca parlamentarnej 
Komisji do reformy więzień. 

mocno od de Hauranne'a, o którym wyżej mówiłem. W 
postawie i obejściu tak był dostojny, jak tamten chuderlawy, 
kanciasty, czasem skwaszony i zgryźliwy. Miał w sobie tyleż 
sceptycyzmu, co tamten żarliwości w przekonaniach, tyleż 
łagodnej obojętności, co tamten rozgorączkowania w 
działaniu. Umysł bardzo giętki, bardzo otwarty i bardzo 
subtelny, zamknięty w masywnym ciele, doskonale 
rozumiejący sprawy państwa, mówiący o nich z wyższością, 
dobrze znający grubą strunę złych ludzkich namiętności, a 
zwłaszcza złych namiętności własnego stronnictwa i 
potrafiący na niej umiejętnie grać, bez przesądów i uraz, 
ciepły i przystępny, zawsze gotów wyświadczyć przysługę, 
jeśli nie było to wbrew jego interesom; pełen wzgardy i 
życzliwości dla bliźnich, człowiek wreszcie, którego nie 
można było darzyć ani estymą, ani nienawiścią. 
Kilka więc dni przed katastrofą wziąłem pana Duchâtel na 
stronę w rogu sali konferencyjnej i przedkładałem mu, że 
rząd i opozycja zdają się zgodnie pracować, aby popchnąć 
wypadki ku skrajności, która może okazać się szkodliwa dla 
wszystkich. Spytałem go czy nie widzi uczciwego wyjścia z 
sytuacji tak nieznośnej, jakiegoś godziwego układu, który 
pozwoliłby cofnąć się każdej ze stron. Dodałem, że moi 
przyjaciele i ja bylibyśmy zadowoleni, gdyby nam je 
wskazano i że dołożylibyśmy wszelkich starań, ażeby 
koledzy z opozycji na podobny układ przystali. Słuchał 
uważnie zapewniając, że mnie rozumie, lecz wyraźnie 
czułem, że nie miał przekonania do tego co mu 
powiedziałem. „Rzeczy przybrały taki obrót — rzekł — że 
niemożliwe stało się znalezienie rozwiązania, jakiego szukałem, 
słuszność jest po stronie rządu i nie może on ustąpić, 
a jeśli opozycja będzie obstawać przy swoim, wynikną z tego 
być może walki uliczne, lecz od dawna są one przewidziane i 
gdyby rząd był powodowany niecnymi namiętnościami, jakie 
mu się przypisuje, pragnąłby tej walki zamiast się jej 
obawiać, bo ma pewność zwycięstwa". To rzekłszy, zaczął z 
upodobaniem wprowadzać mnie w szczegóły przygotowań 

militarnych — liczebność wojska, rozmiar zapasów, ilość 
zgromadzonej amunicji. Rozstałem się z nim przekonany, że 
rząd, choć nie zmierzał do wywołania rozruchów, to zupełnie 
się ich nie obawiał i że mając pewność triumfu, gabinet w zapowiadających 
się wydarzeniach upatrywał jedyny sposób, 
ażeby skupić swych rozproszonych zwolenników i 
obezwładnić przeciwników. Muszę wyznać, że wierzyłem w 
to podobnie jak on, zrobiła na mnie wrażenie jego nie 
udawana pewność siebie. 
Do prawdziwie zaniepokojonych należeli w Paryżu jedynie 
przywódcy radykałów lub ludzie, którzy mieli na tyle bliskie 
kontakty z ludem i partią rewolucyjną, żeby wiedzieć, co się 
po tamtej stronie działo. Mam prawo sądzić, że większość z 
nich spoglądała z obawą na możliwość dalszego rozwoju 
wypadków, bądź dlatego, że zachowali tradycję swych 
dawnych namiętności raczej niż namiętności same, bądź 
dlatego, że przywykli do stanu rzeczy, w którym ugruntowali 
swoją pozycję, choć uprzednio tyle razy nań wyklinali, bądź 
najpewniej dlatego, że ze względu na swą sytuację mogli z 
bliska widzieć i dobrze poznać swych sprzymierzeńców i w 
tym ostatnim momencie przeraziło ich zwycięstwo, jakie 
mieli im zawdzięczać. W przeddzień wydarzeń do pani de 
Tocqueville9 przyszła z wizytą pani de Lamartine10; zdradzała 
niepokój tak nadzwyczajny i wzburzenie, prawie 
pomieszanie umysłu od przeczuć tak złowieszczych, że 
poruszona jej widokiem moja małżonka opowiedziała mi o 
tym jeszcze tego samego wieczora. 
Z pewnością do cech nie najmniej dziwacznych owej osobliwej 
rewolucji należy to, że zdarzenie, które ją wywołało było 
spowodowane i nieledwie pożądane przez tych właśnie, 
którzy 
9 pani de Tocqueville - Mary Mottley (1799-1864), Angielka, którą Tocqueville 
poznał w r. 1828 i poślubił w 1835. 
10 pani de Lamartine — Mary-Anne Birch (1790 — 1863), Angielka, która 
poślubiła Lamartine'a w r. 1820. 

mieli w jego wyniku utracić władzę, zaś przewidzieli je i lękali 
się go ludzie, którzy mieli zwyciężyć. 
W tym miejscu muszę odtworzyć łańcuch historii, ażeby 
lepiej z nim powiązać wątek własnych wspomnień. 
Jak wiadomo, podczas otwarcia sesji Izby w 1848 roku, król 
Ludwik Filip w swej mowie tronowej określił organizatorów 
bankietów jako ludzi powodowanych ślepymi lub wrogimi 
namiętnościami11. Było to równoznaczne z bezpośrednim 
zaangażowaniem królewskiego majestatu przeciw ponad 
setce członków Izby. Obelga ta, dodając gniewu do 
rozpalonych ambicji, które opanowały serca tych ludzi, 
ostatecznie odebrała im rozsądek. Spodziewano się 
gwałtownej debaty, wszakże potoczyła się ona tak nie od 
razu. Dyskusja nad adreseml2 do króla była początkowo 
spokojna, bowiem i większość, i opozycja zachowały w 
pierwszej chwili powściągliwość jak dwaj ludzie, którzy 
czując w sobie wściekłość obawiają się, że w takim stanie 
uczynią lub powiedzą jakieś głupstwo. 
W końcu jednak namiętności wybuchły i przejawiły się z 
niezwykłą gwałtownością. I ci, co z dala potrafią zwietrzyć 
rewolucję, poczuli w nadzwyczajnej zażartości debaty zapach 
wojny domowej. 
W zapale zmagań mówcy opozycji umiarkowanej doszli do 
wniosku, że prawo gromadzenia się na bankietach jest 
jednym z naszych najbardziej niepodważalnych praw i 
najbardziej niezbędnych, że podważać je, to deptać samą 
wolność i gwałcić Kartę13, nie dostrzegając, że tym 
sposobem nawołują mimo woli nie do dyskusji, lecz do 
broni. Ze swej strony pan Duchâtel, zazwyczaj bardzo 
zręczny, okazał się w tej okolicz- 
11 Tę ostatnią mowę tronową Ludwik Filip wygłosił 28 grudnia 1847 r. 
12 adres — tu odpowiedź parlamentu na mowę tronową. 
13 Karta konstytucyjna z 14 sierpnia 1830. 

ności skończonym niezdarą14. Nieodwołalnie zanegował 
prawo zbierania się na jakichkolwiek bankietach, lecz nie 
powiedział jasno, że rząd jest zdecydowany nie dopuścić 
odtąd do żadnej tego rodzaju manifestacji, przeciwnie, zdawał 
się zachęcać opozycję do ponownej awantury, ażeby sprawą 
mogły zając się sądy. Jego kolega, minister sprawiedliwości 
— pan Hébert15 zachował się jeszcze niezręczniej, lecz miał 
to w zwyczaju. Stwierdzałem ciągle, że urzędnicy państwowi 
nie stawali się nigdy politykami, nie spotkałem wszakże 
żadnego, który politykiem stałby się mniej niż pan Hébert. 
Będąc ministrem pozostał aż do szpiku kości urzędnikiem 
sądowym, miał charakter i twarz właściwe tej profesji. 
Wyobraźcie sobie twarzyczkę wąską jak u łasiczki, 
pokurczoną, spłaszczoną przy skroniach, z czołem, nosem i 
podbródkiem spiczastym, o małych i żywych oczkach i o 
wąskich zaciśniętych wargach. Dodajcie do tego tkwiące 
zazwyczaj w ustach w poprzek twarzy gęsie pióro, które z 
dala wyglądało jak nastroszone wąsy kota, a otrzymacie 
portret kogoś, kto jak nikt inny podobny był do drapieżnego 
zwierzątka. Nie był on jednakowoż ani głupi, ani nawet 
złośliwy, posiadał wszelako umysł sztywny i mało zwrotny, 
który nigdy nie potrafił nagiąć się do okoliczności ani w porę 
się cofnąć i który mimowolnie popadał w gwałtowność przez 
nieznajomość odcieni. Pan Guizot 
14 Duchatel powołał się na ustawy z r. 1790 i 1791 uprawniające rząd do zakazania 
zgromadzeń zagrażających spokojowi publicznemu oświadczył, że rząd wypełnia 
swój obowiązek i nie ugnie się przed żadnymi manifestacjami, a na koniec raz 
jeszcze przywołał słowa króla o ślepych i wrogich namiętnościach, które tak 
oburzyły posłów. 
15 Michel-Pierre Hébert (1799-1887) - adwokat, deputowany do Zgromadzenia od 
1834 do 1848, od 1847 minister sprawiedliwości. W swoim wystąpieniu stwierdził 
m. in. że ponieważ Karta nie mówi nic o prawie do zgromadzeń to prawo takie nie 
istnieje. 

musiał nisko oceniać możliwość kroków pojednawczych, 
skoro w podobnych okolicznościach wysłał na trybunę 
takiego mówcę. Mówił on językiem tak przesadnym i 
prowokującym, że Barrot, nie panując nad sobą, wykrzyknął 
prawie mimowiednie i głosem na wpół zdławionym z 
rozwścieczenia, że ministrowie Karola Xl6, Polignac17 i 
Peyronnet18 nigdy nie odważyli się mówić w taki sposób. 
Przypominam sobie, że mimowiednie zadrżałem na swej 
ławce słysząc, jak ów z natury umiarkowany człowiek, tak 
monarchii oddany, lecz wówczas doprowadzony do 
ostateczności, przywołał po raz pierwszy straszliwe 
wspomnienia rewolucji 1830 roku, ukazał ją w pewnym 
sensie jako przykład i mimo woli podsunął myśl jej 
naśladowania. 
Jak wiadomo, w rezultacie tej zapalczywej dyskusji rząd i 
opozycja wymieniły między sobą rodzaj pozwów jedna i 
druga strona wyznaczyły sobie spotkanie przed balaskami 
trybunału. Mianowicie przyjęto milcząco, że opozycjoniści 
zbiorą się na ostatnim bankiecie, zaś rząd, nie przeszkadzając 
w zgromadzeniu, postawi jego organizatorów przed sądami, 
które wydadzą wyroki. 
16 Karol X (1757-1836) - wnuk Ludwika XV, brat Ludwika XVI i Ludwika 
XVIII, nosił tytuł hrabiego d'Artois, czasy rewolucyjne spędził na wygnaniu, 
wrócił do Francji w r. 1814 i po śmierci brata w r. 1824 wstąpił na tron. Jego 
absolutystyczne dążenia: rozwiązanie Zgromadzenia, ograniczenie prawa 
wyborczego i wolności prasy doprowadziły w lipcu 1830 r. do rewolucji. Karol X 
abdykował na rzecz wnuka, księcia Bordeaux i udał się na wygnanie. 
17 Auguste-Jules książę de Polignac (1780-1847) - w roku 1829 minister spraw 
zagranicznych i szef rządu Karola X, razem z nim podpisał lipcowe ordonanse 
(dekrety królewskie z mocą ustawy), które wywołały rewolucję. 
18 Charles Ignace hrabia Peyronnet (1778 — 1854) — deputowany od r. 1821 do 
1830, był ministrem sprawiedliwości od 1821, spraw wewnętrznych w 1830, 
również i on sygnował ordonanse lipcowe. 

Jeśli mnie pamięć nie myli, debata nad adresem została 
zamknięta 12 lutego. Od tej właśnie chwili ruch rewolucyjny 
uległ przyspieszeniu. Od tego dnia opozycja konstytucyjna, 
przez wiele miesięcy popychana przez stronnictwo 
radykalne, przeszła całkiem pod jego kierownictwo. Nie tyle 
pod kierownictwo tych jego członków, którzy zajmowali 
miejsca w Izbie Deputowanych (większość z nich w 
atmosferze parlamentarnej jakby znużyła się i ostygła), co 
ludzi młodszych, zuchwalszych i gorzej sytuowanych, którzy 
pisywali w prasie demagogicznej. Owo podporządkowanie 
umiarkowanej opozycji partii rewolucyjnej stało się 
nieuniknione z chwilą, gdy przedłużała się wspólna akcja. 
Zauważyłem, że w politycznej zbiorowości ci, którzy chcą 
mieć zarazem cele i środki, stają się zawsze z czasem panami 
tych, co chcą jednych bez drugich. Owo podporządkowanie 
przejawiło się przede wszystkim w dwu ważnych faktach, 
które odegrały przemożny wpływ na wydarzenia w 
programie bankietu i w postawieniu ministrów w stan 
oskarżenia. 
20 lutego, pod nazwą programu najbliższego bankietu, ukazała 
się w prawie wszystkich opozycyjnych gazetach 
prawdziwa proklamacja, która wzywała całą ludność do 
olbrzymiej manifestacji politycznej, nawoływała do 
uczestnictwa szkoły i zapraszała Gwardię Narodową do 
stawienia się jak jeden mąż na ceremonii19. Można by rzec 
— dekret wydany przez Rząd Tymczasowy, który miał 
powstać trzy dni później. Gabinet, już potępiany przez część 
swych członków za ciche przyzwolenie na bankiet, uznał 
wówczas, że należy okazać stanowczość 
19 Gwardia Narodowa — powstała w r. 1789 obywatelska formacja paramilitarna. 
W Paryżu, od r. 1830 zorganizowana wedle dzielnic i podzielona na kompanie, 
bataliony i legie. Pułkowników i podpułkowników, dowódców legii, mianował 
król, pozostali oficerowie byli wybierani. 
Program bankietu ogłosiły «Le National», «La Reforme» i «La Démocratie 
pacifique». 

Oficjalnie ogłosił, że go zakazuje i użyje siły, by doń nie 
dopuścić. 
Pole do walki stworzyła ta właśnie deklaracja rządu. I choć 
trudno temu dać wiarę, mogę stwierdzić, że program, który tak 
znienacka przemienił bankiet w insurekcję, został ułożony, 
przyjęty i ogłoszony bez udziału i wiedzy parlamentarzystów, 
którzy jeszcze sądzili, że panują nad wywołanym przez siebie 
ruchem. Program ten był pospiesznym dziełem nocnego zebrania 
dziennikarzy i radykałów, a przywódcy opozycji 
dynastycznej zapoznali się z nim podobnie jak publiczność, 
czytając go po przebudzeniu. 
Spójrzcie teraz, jak plączą się ludzkie sprawy! Pan Barrot, 
który jak nikt potępiał ów program, nie odważył się go 
zdezawuować, obawiając się urazić ludzi, którzy do tej pory 
zdawali się iść razem z nim. Następnie, gdy rząd przerażony 
ogłoszeniem tego dokumentu zabronił bankietu, Barrot, 
stanąwszy wobec wojny domowej, wycofał się. Zrezygnował 
sam z tej niebezpiecznej manifestacji, lecz czyniąc to 
ustępstwo na rzecz umiarkowanej opinii, przyznawał zarazem 
prawo radykałom do postawienia ministrów pod sąd. Oskarżył 
tych ostatnich o pogwałcenie konstytucji zakazem bankietu, 
dostarczając tym samym usprawiedliwienia tym, co mieli 
chwycić za broń w imię pogwałconej konstytucji. 
Tak więc, czołowi przywódcy partii radykalnej, którzy uważali 
rewolucję za przedwczesną i wcale jej jeszcze nie chcieli, 
podczas bankietów czuli się zobowiązani — aby odróżnić się 
od swych sprzymierzeńców z opozycji dynastycznej — do 
wygłaszania bardzo rewolucyjnych mów i do rozdmuchiwania 
ognia buntowniczych namiętności. Zaś opozycja dynastyczna, 
która nie chciała już żadnych bankietów, została przymuszona 
do trwania na tej złej drodze, by nie wyglądało, że cofa się 
przed wyzwaniami władz. W końcu masa konserwatystów, 
którzy uznawali niezbędność ustępstw i pragnęli je poczynić, 
została przywiedziona do cofnięcia nawet prawa zbie 

rania się na prywatnych bankietach i do odebrania krajowi 
nadziei na jakąkolwiek reformę. 
Wiele lat trzeba przeżyć wśród stronnictw, wewnątrz tego 
wirowiska, w jakim się poruszają, ażeby pojąć, do jakiego 
stopnia ludzie tam się wzajem popychają poza swe własne 
zamierzenia i jak los tego świata postępuje skutkiem 
czynów, lecz często wbrew pragnieniom tych wszystkich, co 
go współtworzą, podobny w tym latawcowi poruszanemu 
przeciwstawnymi działaniami linki i wiatru. 

III 
[ZAMIESZKI 22 LUTEGO - POSIEDZENIE 23 LUTEGO - 
NOWY GABINET - NASTROJE PANA DUFAURE I 
PANA DE BEAUMONT] 
Dzień 22 lutego nie wyglądał tak, by budzie poważny 
niepokój. Tłum wypełniał już ulice, lecz zdawało mi się, że 
składał się raczej z ciekawskich i niespokojnych duchów niż 
z buntowników, mijając się mieszczuch i żołnierz wymieniali 
dowcipne słówka i w tłoku słyszałem mniej okrzyków niż 
żartów. Wiem, że nie należy wierzyć pozorom, bo zazwyczaj 
powstania rozpoczynają paryscy ulicznicy i na ogół czynią to 
na wesoło, jak uczniowie wyjeżdżający na wakacje. 
Gdy wszedłem do Izby, odnalazłem tam pozór niewzruszonego 
spokoju, pod którym dostrzegało się wrzenie tysiąca 
powściąganych namiętności. Od poranka było to jedyne 
miejsce w Paryżu, gdzie nie usłyszałem, żeby głośno 
mówiono o tym co w tej chwili zajmowało całą Francję. 
Nonszalancko rozważano utworzenie banku w Bordeaux, 
lecz prawdę powiedziawszy sprawa interesowała wyłącznie 
osobnika, który przemawiał z trybuny i tego, który miał mu 
replikować. Pan Duchâtel powiedział mi, że wszystko jest w 
porządku. Miał przy tym minę tak pewną siebie i zarazem 
był tak niespokojny, że obudziło to moje podejrzenia. 
Zauważyłem, że kark i ramiona drgały mu, co było u niego 
starym tikiem, znacznie mocniej niż zwykle i przypominam 
sobie, że to małe spostrzeżenie dało mi do myślenia więcej 
niż cokolwiek. 

Dowiedziałem się w istocie, że w wielu punktach miasta, do 
których nie dotarłem, miały miejsce poważne zaburzenia, że 
jakaś liczba ludzi została zabita lub poraniona. Nie byliśmy 
przyzwyczajeni do tego rodzaju awantur, jak kilka lat wstecz 
i kilka miesięcy później. Poruszenie było silne. Tego właśnie 
wieczora miałem zaproszenie na obiad do jednego z moich 
kolegów z Izby, pana Paulmier1, opozycyjnego posła z 
Calvados. Doszedłem do niego z niejakim trudem pomiędzy 
oddziałami, które patrolowały jeszcze ulice. Dom mego 
gospodarza zastałem w wielkim popłochu. Pani Paulmier, 
wówczas przy nadziei, wystraszona bijatyką, jaka wydarzyła 
się pod jej oknami, położyła się do łóżka. Posiłek był 
wspaniały, lecz stół opustoszały, na dwudziestu 
zaproszonych stawiło się tylko pięciu, innych zatrzymały 
jakieś materialne przeszkody lub troski tego dnia. Z 
zamyślonymi minami siedliśmy do tej zbędnej obfitości. Co 
do mnie, myślałem, że żyjemy w dziwnym czasie, kiedy 
nigdy nie ma się pewności czy nie wybuchnie jakaś 
rewolucja między zamówieniem obiadu, a chwilą, gdy się go 
zjada. Pośród biesiadników znajdował się pan Sallandrouze2, 
dziedzic wielkiego domu handlowego firmowanego tym 
nazwiskiem, który wielce się wzbogacił na produkcji 
dywanów. Pan Sallandrouze należał do grona młodych 
konserwatystów, bardziej zasobnych w pieniądz niż honory, 
którzy od czasu do czasu przejawiali ciągoty opozycyjne, a 
może raczej ducha przekory, jak sądzę po to głównie, aby 
przydać sobie ważności. Podczas ostatniej dyskusji nad 
mową tronową ów młodzieniec zgłosił poprawkę, która by 
zdyskredytowała gabinet, gdyby ją 
1 Charles-Henri Paulmier (1811 — 1887) — adwokat, był deputowanym do 
Zgromadzenia od r. 1846 do 1848, wszedł do Legislatywy w r. 1849. 
2 Charles-Jean Sallandrouze (1808 — 1867) — przemysłowiec, właściciel 
manufaktur w Aubusson, był deputowanym prawicy od r. 1846 aż do śmierci. 

przyjęto3. W okresie, gdy incydent ten najżywiej zajmował 
umysły, pan Sallandrouze udał się pewnego wieczora na 
przyjęcie do Tuilerii ożywiony nadzieją, że tym razem nie 
pozostanie niedostrzeżony w tłumie. I w rzeczy samej, gdy 
tylko król Ludwik Filip go ujrzał, podszedł do niego 
żwawym krokiem i z powagą odciągnął go na stronę, 
natychmiast też z wielkim zainteresowaniem i zapałem 
począł mówić o branży, której młody poseł zawdzięczał 
swoją fortunę. Młodzieniec zrazu tym się nie zdziwił w 
przekonaniu, że król będący zręcznym manipulatorem 
umysłów wybrał tę okrężną dróżkę, aby wkrótce dojść do 
poważnych spraw państwowych. Mylił się jednak, ponieważ 
po kwadransie król zmienił nagle nie temat, lecz rozmówcę, 
pozostawiając poczciwca w wielkiej konfuzji między jego 
wełnami i dywanami. Sallandrouze nie zdołał jeszcze strawić 
owego figla, a już oblatywał go strach, że otrzyma zań aż 
nadto hojną rekompensatę. Powtórzył nam słowa pana Emila 
Girardin4, jakie w przeddzień od niego usłyszał: „Za dwa dni 
monarchia lipcowa nie będzie już istniała". Wydały się one 
nam wszystkim przesadą dziennikarza, 
3 Po słowach: „ślepe lub wrogie namiętności" chciał umieścić fragment łagodzący 
ich wymowę: „Pośród różnych protestów rząd potrafi rozpoznać prawdziwe i 
słuszne życzenia kraju. Mamy nadzieję, że wystąpi z inicjatywą rozważnych i 
umiarkowanych reform jakich domaga się opinia publiczna, a przede wszystkim 
reformy parlamentarnej. W monarchii konstytucyjnej jedność władz 
państwowych dozwala politykę postępu i zaspokojenie wszystkich moralnych i 
materialnych interesów kraju". 
4 Emile de Girardin (1806-1881) - publicysta i polityk. Jeden z najwybitniejszych 
dziennikarzy swego czasu, właściciel kilku czasopism, w roku 1836 założył «La 
Presse» pierwszy wielonakładowy dziennik polityczny. Deputowany od 1834 r., 
bez stałych poglądów politycznych popierał kandydaturę Ludwika Napoleona na 
prezydenta, ale w Zgromadzeniu głosował za skrajną lewicą. 

być może nie bez racji, lecz wydarzenia uczyniły z nich przepowiednię. 
Nazajutrz, 23 lutego, dowiedziałem się po przebudzeniu, że 
poruszenie w Paryżu wzmaga się zamiast uspokoić. O 
wczesnej godzinie udałem się do Izby. Wokół Zgromadzenia 
panowała cisza, dojścia były zajęte i zamknięte przez 
bataliony piechurów, a wzdłuż murów gmachu rozstawiły się 
szwadrony kirasjerów. Wewnątrz burzyły się namiętności nie 
wiedzące jeszcze dokładnie na czym się wyładować. 
Posiedzenie zostało otwarte o zwykłej porze, lecz zabrakło sił 
do odgrywania tej samej co w przeddzień komedii parlamentarnej 
i Zgromadzenie zawiesiło prace. Nasłuchiwało 
wieści o incydentach w mieście, czekało dalszych wypadków 
i liczyło godziny w rozgorączkowanej bezczynności. W 
pewnym momencie z zewnątrz dał się słyszeć donośny 
dźwięk trąbek. Dowiedzieliśmy się wkrótce, że pilnujący 
gmachu kirasjerzy zabawiali się dla zabicia czasu 
wygrywaniem fanfar. Radosne i triumfalne tony 
instrumentów w bardziej niż bolesny sposób kontrastowały z 
cichym zamyśleniem Zgromadzenia, przerwano więc 
pospiesznie tę przykrą i niedyskretną muzykę, która tak 
dokuczliwie stawiała każdego twarzą w twarz z samym sobą. 
Na koniec zdecydowano się powiedzieć głośno to, o czym 
wszyscy od kilku godzin rozmawiali po cichu. Około 
godziny trzeciej pan Vavin5 deputowany Paryża, zaczął 
interpelować rząd na temat stanu miasta i wówczas w 
drzwiach ukazał się pan Guizot. Stąpa krokiem pewnym jak 
nigdy, z najbardziej wyniosłą miną, na jaką go stać, w 
milczeniu kroczy przejściem i wchodzi na trybunę 
zadzierając głowę tak, by nie 
5 Alexis Vavin (1792 — 1863) — notariusz i posiadacz licznych nieruchomości w 
Paryżu. Od r. 1839 deputowany związany z opozycją liberalną. Za II Republiki 
wybrany do Konstytuanty i Legislatywy, po zamachu stanu Ludwika Napoleona 
wycofał się z życia politycznego. 

wyglądało, że ją spuszcza. W dwu słowach obwieszcza, że 
król powierzył Panu Mole6 utworzenie nowego gabinetu. 
Nigdy nie widziałem tak zaskakującej zmiany dekoracji. 
Opozycja pozostaje w ławach, tłum jej członków wydaje 
okrzyki zwycięstwa i zaspokojonej żądzy odwetu, tylko jej 
przywódcy milczą, rozważają w duchu, jaki użytek uczynią z 
triumfu i już powstrzymują się od lżenia większości, z której 
głosów być może niedługo trzeba będzie korzystać. Ta 
ostatnia, dotknięta tak nieprzewidzianym ciosem, kotłuje się 
przez chwilę na miejscu jak bryła, która się kołysze, zanim w 
którąś stronę upadnie. Potem jej członkowie w hałasie 
zbiegają do amfiteatru ław rządowych, jedni otaczają 
ministrów z pytaniami lub pożegnalnymi wyrazami uznania, 
większość napastuje ich obelżywymi i hałaśliwymi 
złorzeczeniami. „Opuszczać rząd, porzucać w takich 
okolicznościach swoich politycznych przyjaciół — powiadają 
— to niesłychana nikczemność". Inni wykrzykują, że należy 
udać się razem do Tuilerii i zmusić króla, aby odwołał tak 
zgubne postanowienie. Owa rozpacz nie zaskoczy nikogo, 
jeśli pomyśleć, że większość tych ludzi poczuła się dotknięta 
nie tylko w swych politycznych przekonaniach, lecz w 
najczulszych punktach prywatnego interesu. Zdarzenie 
obalające gabinet wystawiało na szwank to fortunę jednego, 
to posag córki drugiego, to znów karierę syna jeszcze 
innemu. Dzięki temu trzymano ich w garści prawie 
wszystkich. Większość z nich nie tylko poszła w górę dzięki 
sprzedajności, ale rzec można wręcz z niej żyła, żyła z niej 
ciągle jeszcze i spodziewała się żyć z niej nadal, skoro 
bowiem gabinet przetrwał osiem lat, przywyknięto do myśli, 
że trwać będzie zawsze, przywiązano się do niego tym 
poczci- 
6 Louis-Mathieu hrabia de Mole (1781 — 1855) — krewniak Tocqueville'a. 
Minister sprawiedliwości za I Cesarstwa, marynarki za Restauracji, po rewolucji 
lipcowej związał się z partią oporu, był ministrem spraw zagranicznych w r. 1830 
i 1836, wszedł do obu Zgromadzeń II Republiki. Od 1840 członek Akademii 
Francuskiej. 

wym i niezachwianym przywiązaniem, jakie chłop żywi do 
swego pola. Z mojej ławy patrzyłem na ten falujący tłum. 
Dostrzegałem, jak na tych wystraszonych obliczach 
malowały się pomieszane przebłyski zaskoczenia, złości, 
lęku i pożądliwości zmąconych zanim zdążyły się nasycić. W 
duchu porównywałem tych wszystkich ustawodawców do 
sfory ogarów oderwanych od zdobyczy z na wpół pełnymi 
pyskami. 
Trzeba zresztą zauważyć, że aby spora ilość członków opozycji 
zrobiła z siebie podobne widowisko, wystarczyłoby 
wystawić ją na podobną próbę. Jeśli wielu konserwatystów 
broniło rządu tylko dla zachowania różnych gratyfikacji i 
stanowisk, to muszę powiedzieć, że wielu opozycjonistów 
zdawało się go atakować wyłącznie po to, by się ich 
dochrapać. Faktem jest bowiem, faktem godnym 
pożałowania, że upodobanie do funkcji publicznych i 
pragnienie życia z podatków nie są u nas wcale chorobą 
właściwą jakiejś jednej partii, jest to wielka i stała ułomność 
całego narodu, jest to łączny produkt demokratycznej 
konstytucji naszego społeczeństwa obywatelskiego i 
nadmiernej centralizacji naszego aparatu władzy, jest to 
ukryta choroba, która trawiła wszystkie dawne rządy i która 
tak samo trawić będzie wszystkie nowe. 
Wreszcie zamieszanie się uciszyło. Istota wydarzenia nieco 
się wyjaśniła dowiedzieliśmy się, że przesądziły o nim 
buntownicze nastroje jednego z batalionów piątej legii i 
bezpośrednia interwencja u króla wielu wyższych oficerów 
tego właśnie oddziału Gwardii Narodowej. 
Z chwilą, gdy król dowiedział się, co się dzieje, a Ludwik 
Filip w niczym nie zmieniając swoich poglądów potrafił 
odmieniać postępowanie tak łatwo jak nikt, kogo znałem, 
powziął natychmiast decyzję i po ośmiu latach uprzejmości 
gabinet został przez niego odprawiony bez ceregieli w 
krótkich słowach i w dwu minutach. 
Zgromadzenie bezzwłocznie przerwało posiedzenie, każdy 
przemyśliwał nad zmianą gabinetu zapominając o rewolucji. 

Wyszedłem z Izby z panem Dufaure. Spostrzegłem, że był on 
nie tylko zamyślony, lecz również zatroskany. Zrozumiałem 
zaraz, że poczuł ciężar krytycznej i złożonej sytuacji przywódcy 
opozycji, którego dzieli krok od przemiany w ministra 
i który będąc do tej pory świadom korzyści z posiadania 
zwolenników zaczyna teraz się zastanawiać nad kłopotami, 
jakie mogą mu przynieść ich roszczenia. 
Pan Daufaure posiadał usposobienie nieco ponurawe, które 
dawało u niego łatwy przystęp podobnym myślom, nie 
potrafił ich skrywać skutkiem szczypty wrodzonego 
nieokrzesania zmieszanej z uczciwością. Był to poza tym 
najbardziej szczery i z pewnością najbardziej prawy człowiek 
spośród tych wszystkich, którzy obecnie stanęli wobec szansy 
stania się ministrami. Tyle, że poczuł się bliski władzy, której 
pożądał pragnieniem tym mocniejszym, że tłumionym i 
skrywanym. Na jego miejscu pan Mole miałby w sobie 
znacznie więcej egoizmu i niewdzięczności, lecz tym bardziej 
byłby otwarty i grzeczny. 
Rozstałem się z nim po chwili i udałem się do pana de 
Beaumont. Tam — wszystkie serca znalazłem rozradowane. 
Daleki byłem od dzielenia tej radości, a znajdując się u ludzi 
wobec których mogłem mówić swobodnie, przedstawiłem 
tego powody. „Paryska Gwardia Narodowa — mówiłem — 
obaliła gabinet, nowi ministrowie, którzy będą rządzić, zdani 
będą na jej łaskę i niełaskę. Cieszycie się z tego, że został 
obalony rząd, ale czyż nie dostrzegacie, że nie tylko rząd, 
lecz cała władza została wywrócona?" Panu de Beaumont nie 
spodobało się to smętne politykowanie. „Pan zawsze widzi 
wszystko na czarno - odrzekł — cieszmy się teraz ze 
zwycięstwa. O następstwa będziemy martwić się później". 
Wydało mi się, że obecna przy rozmowie pani de Beaumont7 
podzielała zapały swego męża i to właśnie naj- 
7 pani de Beaumont — Clémentine de Lafayette, wnuczka generała, którą 
Beaumont poślubił w r. 1836. 

lepiej mi ukazało przemożny wpływ ducha partyjnego, 
ponieważ interesowność i nienawiść były najzupełniej obce 
sercu tej przemiłej i wytwornej kobiety, jednej z 
najprawdziwiej i najgłębiej cnotliwych, jakie w życiu 
spotkałem, która cnotę potrafiła uczynić czymś 
wzruszającym i wdzięcznym. 
Wbrew jego zdaniu podtrzymywałem jednak swoją tezę, 
twierdziłem, że z szerszej perspektywy incydent jest 
nieszczęściem, czy raczej nie jest to incydent, lecz wielkie 
wydarzenie, które wszystko odmieni. Mogłem spokojnie 
filozofować w ten sposób, ponieważ nie podzielałem złudzeń 
mojego przyjaciela Dufaure. Bieg nadany politycznej 
machinie był zbyt gwałtowny, ażeby władza mogła 
zatrzymać się w rękach stronnictw pośrednich, do których 
sam należałem i przewidywałem, że wpadnie ona w ręce 
tych, którzy byli mi wówczas prawie tak nieprzyjaźni jak ci, 
którym się wymknęła. 
Wieczorem byłem na obiedzie u mego innego przyjaciela, 
pana Lanjuinais8, o którym często jeszcze będę mówił. Towarzystwo 
było dość liczne i politycznie mocno 
zróżnicowane. Wielu zaproszonych radowało się rezultatami 
dnia, inni byli pełni obaw, wszyscy zaś sądzili, że 
powstańcza ruchawka zakończy się sama z siebie, aby 
później wybuchnąć przy innej okazji i w innej formie. 
Wszystkie docierające z miasta nowiny zdawały się 
potwierdzać to przekonanie — w miejsce bojowych zawołań 
rozlegały się okrzyki radości. Był pośród nas Portalis9, 
8 Victor-Ambroise wicehrabia de Lanjuinais (1802— 1869) — deputowany 
liberalny od 1838 do 1846, przyjaciel Tocqueville'a, wchodził w skład skupionej 
wokół niego grupki neokonserwatystów, a w r. 1849 znalazł się wraz z nim w 
drugim gabinecie Barrota jako minister rolnictwa. Deputowany w obu 
Zgromadzeniach II Republiki, uwięziony podczas zamachu stanu w grudniu 1851. 
9 Auguste de Portalis (1801-1855) - adwokat, od 1831 deputowany lewicy 
republikańskiej w Zgromadzeniu, w 1848 wybrany do Konstytuanty. Jego stryj 
Joseph-Marie hrabia Portalis (1778 — 1858), 

który w kilka dni później został prokuratorem generalnym 
Paryża10, nie syn, lecz bratanek pierwszego 
przewodniczącego Trybunału Kasacyjnego. Ów Portalis nie 
posiadał ani rzadkiej inteligencji, ani przykładnych 
obyczajów, ani nabożnej pospolitości swego stryja. Umysłu 
jego, prostackiego, porywczego i dziwacznego czepiały się 
wszystkie fałszywe idee i wszystkie skrajne poglądy naszego 
czasu. Mimo swych powiązań z większością tych, których 
nazwano potem sprawcami i przywódcami Rewolucji 1848 
roku, nie spodziewał się on tego wieczora bardziej niż my 
takiej rewolucji. Jestem przeświadczony, że w tym momencie 
to samo można by powiedzieć o większości jego przyjaciół. 
Szukać, jakie tajne konspiracje wywołały owe zdarzenia, to 
zupełna strata czasu; rewolucje, do których dochodzi poprzez 
poruszenie ludu, są raczej wynikiem pragnień niż 
premedytacji. Samochwał, który wszystko przypisuje swemu 
spiskowaniu, co najwyżej z wydarzeń umiał skorzystać. 
Rewolucje rodzą się z ogólnej choroby umysłów z nagła 
przechodzącej w stan przesilenia wywołany przypadkową 
okolicznością, której nikt nie przewidział, co zaś do 
mniemanych inspiratorów i wodzów, niczego nie 
zainspirowali, niczemu nie przewodzili, a cała ich zasługa 
jest taka sama jak zuchwalców, którzy odkrywali nieznane 
lądy. 
Szybko opuściłem towarzystwo i wcześnie się położyłem. 
Mimo że zamieszkiwałem nieopodal pałacu Ministerstwa 
Spraw Zagranicznych11, zupełnie nie słyszałem strzelaniny, 
która taki wywarła wpływ na nasze losy i zasnąłem nie 
podejrzewając, że oglądałem ostatni dzień monarchii 
lipcowej. 
minister sprawiedliwości i spraw zagranicznych Ludwika XVIII, został 
mianowany w r. 1829 przewodniczącym Trybunału Kasacyjnego (sądu 
apelacyjnego, badającego formalną zgodność orzeczeń sądów niższej instancji z 
przepisami prawa). 
10 To jest prokuratorem w paryskim sądzie apelacyjnym. 
11 Tocqueville mieszkał wówczas na ulicy Madeleine. 

IV 
[24 LUTY - MINISTERIALNY PLAN 
POWSTRZYMANIA POWSTANIA. - GWARDIA 
NARODOWA. - GENERAŁ BEDEAU 1] 
Nazajutrz, 24 lutego, gdy wychodziłem z sypialni natknąłem 
się na kucharkę, która wracała z miasta. Poczciwa kobieta 
była u szczytu zdenerwowania, z jej płaczliwego bełkotu nie 
zrozumiałem nic prócz tego, że rząd kazał masakrować 
biedny lud. Natychmiast wyszedłem i ledwo znalazłem się na 
ulicy poczułem zaraz i po raz pierwszy, że oddycham na 
całego atmosferą rewolucyjną. Jezdnia była pusta, sklepy 
zamknięte, nie było widać ani powozów, ani pieszych, nie 
było słychać zwykłych krzyków wędrownych kramarzy. Pod 
bramami sąsiedzi rozmawiali ze sobą półgłosem i w małych 
grupkach, z wystraszonymi minami, na wszystkich twarzach 
rysował się niepokój lub złość. Zobaczyłem gwardzistę 
narodowego, który z karabinem w ręku i nieszczęściem na 
obliczu przechodził 
1 Marie-Alphonse Bedeau (1804— 1863) — generał, pod dowództwem generała 
Bugeaud dziesięć lat służył w armii kolonialnej w Algierii, której był generalnym 
gubernatorem w r. 1847. Podczas rewolucji lutowej w Paryżu dowodził jedną z 
pięciu kolumn wojska wysłanych przeciw powstańcom. W przekonaniu, że 
zmiana gabinetu ich zadowoli i żeby uniknąć rozlewu krwi, wycofał się pod 
Tuilerie, gdzie pod obeliskiem na placu Ludwika XV (dziś de la Concorde) 
zobaczył go Tocqueville. 

spiesznym krokiem. Zaczepiłem go, lecz niczego nie mogłem 
się dowiedzieć wyjąwszy to że rząd kazał masakrować lud (tu 
dorzucił, że Gwardia Narodowa zrobi z tym porządek). Był to 
więc ciągle ten sam refren i rozumie się, że te wyjaśnienia 
niczego mi nie wyjaśniły. Zbyt dobrze znałem wady rządu 
lipcowego, ażeby nie wiedzieć, że nie należało do nich okrucieństwo. 
Miałem ten rząd za jeden z najbardziej korumpujących, 
lecz także jeden z najmniej krwawych, jakie istniały i 
gadaninę tę wspominam tu tylko po to, by pokazać przy 
pomocy jakich plotek robią się rewolucje. 
Pobiegłem do pana de Beaumont, który mieszkał na sąsiedniej 
ulicy. Dowiedziałem się tam, że tej nocy król wezwał 
go do siebie. To samo usłyszałem u pana Remusat, do 
którego poszedłem następnie. Pan de Corcelles2 wreszcie, 
którego spotkałem, zdał mi sprawę z tego, co się dzieje, lecz 
w sposób wciąż niejasny, bo w zrewoltowanym mieście, jak 
na polu bitwy, każdy bierze incydent, którego był świadkiem, 
za główne wydarzenie dnia. Dowiedziałem się od niego o 
strzelaninie na bulwarze Capucines3, o prędkim rozszerzeniu 
się insurekcji, którego ten niepotrzebny akt przemocy stał się 
przyczyną czy też pretekstem, o odmowie pana Mole, by 
formować rząd w takich okolicznościach i w końcu o 
wezwaniu do pałacu 
2 Claude François Tircuy de Corcelles (1802 — 1892) — deputowany od 1837 
należał do grupki młodych neokonserwatystów, po 1848 wybrany do obu 
Zgromadzeń II Republiki, dwukrotnie wysłany z misją dyplomatyczną do Rzymu, 
za drugim razem przez Tocqueville'a. 
3 23 lutego 1848 po południu z Faubourg Saint Antoine wyszła manifestacja, która 
natknęła się na bulwarze Capucines na oddział wojska strzegący dojścia do 
Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Przypadkiem doszło do strzelaniny, zginęło 
szesnaście osób. Zabitych ułożono na wózku i obwożono po mieście — pochód 
zmienił się w kondukt. W nocy miasto chwyciło za broń. 

panów Thiersa, Barrota i ich przyjaciół obarczonych 
ostatecznie misją utworzenia gabinetu — faktów zbyt 
znanych, bym się nad nimi rozwodził. Zapytałem pana de 
Corcelles jakich środków zamierzają się chwycić 
ministrowie, ażeby uspokoić umysły. "Wiem od pana de 
Remusat — odrzekł mi — że powzięto plan wycofania 
całego wojska i zalania Paryża Gwardią Narodową". Takie 
były jego słowa. Zawsze uważałem, że w polityce zbyt dobra 
pamięć grozi zgubą. 
Ludzie, którzy wówczas mieli powstrzymać rewolucję 1848 
roku byli tymi samymi ludźmi, którzy robili rewolucję roku 
1830. Dobrze pamiętali, że w tamtym czasie nie powstrzymał 
ich opór wojska i że, przeciwnie, obecność Gwardii Narodowej 
tak nierozważnie rozwiązanej przez Karola X, mogła 
była przysporzyć im trudności i przeszkodzić im w 
osiągnięciu celu. Zrobili więc coś przeciwstawnego temu, co 
uczynił rząd starszej linii i osiągnęli ten sam rezultat. Prawdą 
jest bowiem, że jeśli ludzkość jest ciągle taka sama, to 
nastroje narodów i dziejowe wypadki ciągle się odmieniają. 
Żaden czas nie pokryje się nigdy z innym czasem, a stare 
obrazy, które siłą chce się wepchnąć w nowe ramy, sprawiają 
zawsze fatalny efekt. 
Po kilku chwilach roztrząsania niebezpieczeństw sytuacji i 
stanu państwa poszedłem z panem de Corcelles po 
Lanjuinaisa i udaliśmy się we trójkę do pana Dufaure, który 
mieszkał na ulicy Le Peletier. Bulwar, którym szliśmy, 
przedstawiał dziwny widok. Choć było około dziewiątej rano, 
nie widać było na nim prawie nikogo, nie słychać było 
żadnego ludzkiego głosu, lecz wszystkie drewniane budki 
umieszczone wzdłuż tej długiej ulicy zdawały się 
podskakiwać, chwiać się w podstawach i od czasu do czasu 
to jedna, to druga waliła się z trzaskiem, zaś ogromne drzewa 
jakby same z siebie padały na jezdnię. Te akty zniszczenia 
były dziełem pojedynczych ludzi, którzy działali w 
milczeniu, sprawnie i z pośpiechem przygotowując w ten 
sposób materiał na barykady, które wznosić mieli inni. Nic 
nie wydawało mi się bardziej podobne 

do wykonywania rzemiosła i w rzeczy samej dla większości 
tych ludzi było to rzemiosło, w którym upodobanie dał im 
instynkt nieporządku, a którego teorię wynieśli z doświadczenia 
tylu poprzednich zamieszek. Nie wiem czy któryś z 
widoków, jakich byłem świadkiem tego dnia, wywarł na 
mnie takie wrażenie, jak ta pustka, w której, by tak rzec, 
widać było jak miotają się najgorsze ludzkie namiętności i 
ani jedna dobra. Wolałbym w tym miejscu natrafić na 
rozwścieczony tłum. Przypominam sobie, że pokazując na 
owe walące się budki i padające drzewa powiedziałem do 
Lanjuinaisa, po raz pierwszy wypowiadając słowa, które 
długo już miałem na końcu języka: „Niech mi pan wierzy, 
tym razem to już nie zamieszki, to rewolucja". 
Pan Dufaure opowiedział nam to, w czym uczestniczył poprzedniego 
wieczora i dzisiejszej nocy. Pan Mole zwrócił się 
zrazu do niego o pomoc w sformowaniu nowego gabinetu. 
Wobec rosnącej powagi sytuacji obaj prędko pojęli, że ich 
chwila minęła. Około północy pan Mole powiadomił o tym 
króla, który wysłał go na poszukiwanie Thiersa, który z kolei 
nie chciał obejmować władzy bez pana Barrot. Od tego momentu 
licząc, pan Dufaure nie wiedział więcej niż my. Rozstaliśmy 
się nie ustaliwszy niczego w sprawie dalszego postępowania 
i z jednym tylko postanowieniem, by udać się do 
Izby z chwilą jej otwarcia. 
Pan Dufaure tam się nie zjawił i nie dowiedziałem się nigdy 
dokładnie dlaczego. Powodem nie była na pewno słabość, 
widywałem go później bardzo spokojnego i bardzo 
stanowczego w znacznie niebezpieczniejszych 
okolicznościach. Sądzę, że lękając się o rodzinę, chciał 
najpierw umieścić ją bezpiecznie poza Paryżem. Jego cnoty 
prywatne i cnoty publiczne, a posiadał i te, i tamte (i to 
znaczne), nie chadzały równym krokiem, pierwsze 
wyprzedzały zawsze drugie; zobaczymy nieraz jak pójdą 
krok w krok. Nie potrafiłbym zresztą uważać mu tego za 
wielki występek. Wszelkie przymioty są na tyle rzadkie, 

że w przypadku osób, co je posiadają, trudno wybrzydzać na 
ich gatunek i hierarchię. 
Czas, jaki spędziliśmy u pana Dufaure, wystarczył 
buntownikom na wzniesienie znacznej liczby barykad na 
ulicy, którą dopiero przechodziliśmy. Gdyśmy wracali, 
właśnie je wykańczano. Barykady te były zbudowane ze 
znawstwem przez niewielką liczbę osób, które pracowały 
bardzo sprawnie, nie jak winowajcy, których pośpiesza strach 
przed złapaniem na gorącym uczynku, lecz jak dobrzy 
robotnicy, którzy pragną szybko i dobrze uwinąć się z robotą. 
Publiczność przypatrywała się temu z pogardą, ani 
potępiając, ani pomagając. Nie odnajdowałem nigdzie owego 
powszechnego wrzenia, jakie oglądałem w roku 1830 i które 
w owym czasie sprawiało, że miasto przyrównywałem do 
gotującego się kotła. Tym razem rządu nie obalano, 
pozwalano mu upaść. 
Spotkaliśmy na bulwarze kolumnę piechoty, która wycofywała 
się ku ulicy Madeleine, nikt nie wykrzykiwał nic złego 
pod jej adresem, a jednak jej odwrót wyglądał na ucieczkę. 
Szeregi się rozsypały, żołnierze szli w nieładzie, ze zwieszonymi 
głowami, wyglądali zarazem na zawstydzonych i 
zalęknionych. Gdy któryś z nich odrywał się od kolumny, 
natychmiast go otaczano, chwytano, przytrzymywano, 
rozbrajano i puszczano, a wszystko w mgnieniu oka. 
Po powrocie zastałem u siebie mojego brata Edwarda4, wraz 
z żoną i dziećmi. Mieszkali na Faubourg Montmartre. Wokół 
ich domu strzelano całą noc. Przerażeni starciami zdecydowali 
się na opuszczenie mieszkania. Dotarli do nas 
piechotą pomiędzy barykadami. Zgodnie ze swoim 
obyczajem moja bratowa straciła głowę. Już roił się jej obraz 
zabitego męża i zgwał- 
4 Louis-Edouard wicehrabia de Tocqueville (1800 — 1847) — brat Alexisa, 
służył w gwardii przybocznej Karola X. Założył w r. 1854 Instytut rolniczy w 
Beauvais, był członkiem Rady Generalnej departamentu Oise. 

conych córek. Mój brat który był przecież mężczyzną 
ogromnie stanowczym, nie wiedział, co począć, nie był 
zupełnie sobą i nigdy tak mocno się nie przekonałem, że jeśli 
dzielna towarzyszka jest wielkim oparciem w rewolucyjnym 
czasie, to zmokła kura, choćby z sercem gołębicy, przysparza 
okrutnego kłopotu. Z tym wszystkim z gruntu dobra i nawet 
bardzo dowcipna, lecz umysł swój jakby przykręciła i serce 
wychłodziła zamykając je w swoistym nabożnym egoizmie, 
w którym żyła zajęta wyłącznie Panem Bogiem, mężem, 
dziećmi i swoim zdrowiem, nie interesując się zupełnie 
innymi, najlepsza kobieta i najgorsza obywatelka, jaką można 
spotkać. 
Spieszno mi było jej pomóc i samego siebie wybawić z kłopotu, 
jaki mi sprawiała. Zaproponowałem, że ją odprowadzę 
na pobliską kolej do Wersalu. Bała się zostać w Paryżu, lecz 
bała się również go opuścić i dalej suszyła mi głowę swoimi 
obawami na nic się nie decydując. W końcu zabrałem ją 
prawie siłą i wraz z rodziną odprowadziłem bezpiecznie na 
dworzec i tam ich pozostawiłem, by powrócić do miasta. 
W drodze powrotnej, przechodząc plac Hawru napotkałem po 
raz pierwszy batalion owej Gwardii Narodowej, którą miano 
zalać cały Paryż. Ludzie ci maszerowali ze zdziwionymi 
minami i niepewnym krokiem, otoczeni łobuziakami, którzy 
wykrzykiwali: „Niech żyje Reforma!" i którym odpowiadali 
oni tym samym okrzykiem, lecz głosami schrypniętymi i 
zakłopotanymi. Był to batalion z mojej dzielnicy i większość 
gwardzistów znała mnie z widzenia, jakkolwiek ja sam nie 
znałem prawie żadnego. Otoczyli mnie i chciwie wypytywali 
o nowiny. Powiedziałem im, że uzyskaliśmy wszystko czego 
możemy pragnąć, że zmienił się rząd, że wszystkie 
nadużycia, na które się skarżono, zostaną naprawione, że 
jedynym niebezpieczeństwem, na jakie jesteśmy wystawieni, 
byłoby dać się pociągnąć zbyt daleko i że do nich należało 
temu przeszkodzić. Widziałem, że słuchali tego niechętnym 
uchem. „No tak, proszę pana — mówili — ale rząd wpędził 
się w trudności z własnej winy, niechże 

więc sam sobie radzi jak umie..." „Biedacy, odrzekłem, czyż 
nie widzicie, że teraz już nie chodzi o rząd, a o was samych? 
Jeśli w Paryżu nastanie anarchia, a w całym kraju 
zamieszanie, to czy myślicie, że ucierpi na tym tylko król?" 
Nic to nie pomogło i nie mogłem od nich uzyskać niczego 
poza tą zdumiewającą dziecinadą: zawinił rząd, niech rząd 
cierpi, nie chcemy dać się zabijać za ludzi, którzy prowadzili 
taką złą politykę. A była to przecież owa klasa średnia, o 
której wszystkie zachcianki troszczono się od lat osiemnastu. 
Nurt opinii publicznej pociągnął za sobą w końcu także ją i 
popychał przeciwko tym, którzy jej tak schlebiali, że ją 
skorumpowali. 
Nasunęła mi się przy tej okazji uwaga, która potem często 
powracała w moich myślach, że mianowicie we Francji rząd 
popełnia błąd, jeśli za jedyny punkt oparcia obiera 
ograniczone interesy i egoistyczne uczucia jednej tylko klasy. 
Może się to udawać tylko u narodów bardziej interesownych 
i nie tak próżnych jak nasz. U nas, gdy w ten sposób 
ufundowany rząd staje się niepopularny, zdarza się, że 
przedstawiciele tej właśnie klasy, której okazywał on 
względy i przez to stracił popularność, nad przywileje, jakie 
im on zapewnia, przedkładają wyrzekanie nań razem z 
wszystkimi. Dawna francuska arystokracja, bardziej 
oświecona niż nasza klasa średnia i obdarzona znacznie 
mocniejszym duchem korporacyjnym dała już taki sam 
przykład, na ostatek znajdowała w dobrym tonie potępiać 
swe własne prerogatywy i grzmieć przeciw nadużyciom, z 
których żyła. Sądzę więc, że mając to na względzie, 
najpewniejszą metodą, jaką u nas może stosować rząd aby się 
utrzymać, jest dobrze rządzić i nade wszystko rządzić w 
interesie wszystkich. Choć przyznać muszę, że nawet gdy 
obierze on tę drogę, nie jest całkiem oczywiste, czy przetrwa 
długo. 
Ruszyłem wkrótce do Izby, choć nie nadeszła jeszcze godzina 
otwarcia posiedzenia. Było chyba około jedenastej. 
Plac Ludwika XV nie był jeszcze zatłoczony ludem, lecz 
zajęty przez liczne pułki kawalerii. Kiedy ujrzałem oddziały 
tak liczne i w tak 

pięknym ordynku, pomyślałem, że wycofano się z ulic po to, 
aby skupić duże siły wokół Tuilerii i Izby, i tam się bronić. U 
stóp obelisku znajdował się sztab na koniach z jakimś 
generałem na czele. Zbliżywszy się rozpoznałem Bedeau, 
którego zły los sprowadził niedawno z Afryki, aby wyprawił 
pogrzeb monarchii. Poprzedniego roku spędziłem z nim kilka 
dni w Constantine5, skąd wynikła między nami zażyłość 
trwająca od tego czasu. Ledwie mnie zoczył, zsiadł z konia, 
podszedł do mnie i uścisnął mi dłoń w sposób, który od razu 
wskazał mi na jego wzburzenie. Rozmowa potwierdziła to 
jeszcze wyraźniej. Nie byłem zaskoczony, ponieważ nieraz 
mogłem stwierdzić, że właśnie ludzie wojny najłatwiej tracą 
głowę i okazują zazwyczaj największą słabość w dniach 
rewolucji. Przyzwyczajeni stawiać czoło zorganizowanej sile 
i dowodzić siłą bierną, mieszają się łatwo wobec bezładnych 
okrzyków zbiegowiska złożonego z nieszkodliwych i 
nieuzbrojonych obywateli oraz wobec wahania, a czasem 
przyjaznej dla tłumu postawy własnych żołnierzy. Bedeau 
ponad wszelką wątpliwość był rozstrojony i każdy wie, jakie 
były następstwa jego rozstroju: jak Izba została opanowana 
przez garstkę ludzi, podczas gdy pilnujące jej szwadrony 
stały na odległość pistoletowego strzału, jak wreszcie 
ogłoszono upadek ustroju i wybrano Rząd Tymczasowy. 
Rola, jaką odegrał Bedeau tego fatalnego dnia, była na nieszczęście 
dla niego tak istotna, że chcę się nieco zatrzymać, 
ażeby zastanowić się nad tym człowiekiem i przyczynami 
jego zachowania. Przed i po tych wydarzeniach byliśmy na 
tyle związani, że mogę o nim mówić z niejaką znajomością 
rzeczy. Wiadomo z pewnością, że otrzymał rozkaz 
nieprzystępowania do walki, lecz dlaczego usłuchał rozkazu 
tak niezwykłego i który okoliczności uczyniły 
niewykonalnym? 
5 Constantine — nazwa miasta i prowincji we wschodniej Algierii. Tocqueville 
przebywał w Algierii dwukrotnie, w 1841 i 1846, obarczony przez Izbę 
przygotowaniem raportu o polityce kolonialnej. 

Bez wątpienia Bedeau nie był nieśmiały, ani w gruncie rzeczy 
niezdecydowany, bo gdy już powziął decyzję zmierzał do 
celu z wielką stanowczością, spokojem i odwagą, lecz umysł 
miał ogromnie metodyczny, ogromnie wobec siebie nieufny, 
bez cienia awanturniczości i najbardziej gnuśny, jaki można 
sobie wyobrazić. Gdy miał rzecz jaką do wykonania, zanim 
się zabrał do czynu miał zwyczaj oglądać ją ze wszystkich 
stron, poczynając od najgorszych, i tracił cenny czas na rozjaśnianiu 
sobie głowy przy pomocy wielu słów. Był poza tym 
człowiekiem sprawiedliwym, umiarkowanym, liberalnym i 
ludzkim, jak gdyby nie miał poza sobą osiemnastu lat wojny 
w Afryce, skromny, moralny, uczciwy, religijny i nawet delikatny 
— ten rodzaj porządnego człowieka, jaki bardzo 
rzadko można spotkać w wojsku, a także gdzie indziej. To nie 
przez niedostatek ducha działał w sposób, który zdawał się o 
tym świadczyć, ponieważ cechowała go odwaga wysokiej 
próby, a zdrada już wcale nie mogła być jego pobudką, bo 
choć nie był przywiązany do domu Orleańskiego, to był 
niezdolny go zdradzić równie jak jego najlepsi przyjaciele, 
nie wspominając o służących Orleanom kreaturach. Jedynym 
jego nieszczęściem było to, że wplątał się w przerastające go 
wydarzenia, że zachował godność tam, gdzie trzeba było 
mieć geniusz, ten szczególny geniusz rewolucji, który polega 
głównie na dostosowywaniu czynów do faktów i łamaniu 
rozkazów we właściwej chwili. Wspomnienia lutego 1848 
roku zatruły życie generałowi Bedeau i zostawiły w jego 
duszy okrutną ranę, a ból, jaki mu sprawiała, ujawniał się 
ciągle w niekończących się opowieściach i tłumaczeniach 
wydarzeń tego czasu. 
Gdy był w trakcie objaśniania mi swych niepewności i pouczania 
mnie, że obowiązkiem opozycji jest wyjść gremialnie 
na ulicę, ażeby swoimi mowami uciszyć wzburzenie ludu, 
wielką aleją, przeciskając się pomiędzy drzewami Pól 
Elizejskich, posuwał się w naszym kierunku wielki tłum. 
Bedeau spostrzegł 

tych ludzi, pociągnął mnie ku nim oddalając się na jakieś sto 
kroków od swych szwadronów i zaczął przemawiać, a przemówienia 
kochał jak nikt, kto przechadza się z szablą u boku. 
Podczas gdy Bedeau perorował do tłumu spostrzegłem, że 
kółko słuchaczy z wolna się rozciąga i niebawem nas 
zamknie, a poprzez pierwszą linię gapiów przepychają się 
mężczyźni z rebelią na obliczach, zaś z głębi tłumu dobiegały 
mych uszu głuche pomruki: „To Bugeaud"6. Słysząc te 
niebezpieczne słowa pochyliłem się ku generałowi i rzekłem 
mu po cichu: „Mam większe niż pan doświadczenie 
ludowych rozruchów, niech mi pan wierzy, niech pan wraca 
natychmiast i siada na konia, pozostając tu, zostanie pan 
zabity lub pojmany zanim minie pięć minut. Uwierzył mi i 
dobrze zrobił. Bo ci sami ludzie, których począł nawracać, 
zmasakrowali nieco później posterunek w alei Pól 
Elizejskich. Sam miałem spore trudności, żeby się pomiędzy 
nimi przepchnąć. Jeden z nich, niski i przysadzisty, 
wyglądający na robotnika z małej fabryczki spytał mnie 
dokąd idę. Odpowiedziałem, że do Izby i dorzuciłem, żeby 
pokazać mu, że jestem z opozycji: „Niech żyje Reforma! czy 
wiecie, że rozpędzono gabinet Guizota?" „Wiem, proszę pana 
- odrzekł mi z drwiącą miną i pokazując Tuilerie dodał ale 
my chcemy więcej". 
6 Thomas Robert Bugeaud de la Piconnerie (1784 — 1849) — marszałek Francji. 
Odznaczył się w kampaniach Cesarstwa, popadł w nie łaskę za Restauracji, w r. 
1836 mianowany dowódcą korpusu kolonizującego Algierię, a w r. 1840 jej 
generalnym gubernatorem. Wśród paryżan zdobył złą sławę krwawą represją 
rozruchów z kwietnia 1834, a zwłaszcza masakrą w domu na ulicy Transnonain. 

V 
[POSIEDZENIE IZBY - KSIĘŻNA ORLEAŃSKA - RZĄD 
TYMCZASOWY] 
Wszedłem do Izby. Posiedzenie jeszcze nie zostało otwarte. 
Deputowani kręcili się po korytarzach jak nieprzytomni, bez 
wiadomości i żyjąc pogłoskami. Było to bardziej 
zbiegowisko, którym nikt nie kierował, niż Zgromadzenie. 
Przywódcy obu stronnictw byli nieobecni, dawni ministrowie 
uciekli, nowi się nie pojawili. Z wielkim krzykiem domagano 
się otwarcia posiedzenia, raczej z niejasnej potrzeby, aby coś 
zrobić, niż z jakimś wyraźnym zamiarem. Przewodniczący 
się opierał przywykł niczego nie przedsiębrać bez rozkazu, 
otóż od rana nikt nie rozkazywał, toteż i on nie wiedział, co 
począć. Poproszono mnie, abym go odszukał i namówił, iżby 
zajął swój fotel - poszedłem więc. Podniecał się łatwo każdym 
drobiazgiem, lepiej nie pytać jak teraz był roztrzęsiony. 
Miałem go za człeka przyzwoitego — i był taki, mimo że 
często pozwalał sobie na niewinne krętactwa, kłamstwa w 
dobrej wierze, niewielkie podłostki i w ogóle różne małe 
grzeszki, jakie uczciwej duszy mogą podpowiedzieć 
nieśmiałe serce i chwiejny umysł. Gdy go odnalazłem, 
przechadzał się wielce poruszony po swoim biurze. 
Wiadomo, że pan Sauzet1 miał rysy piękne, 
1 Jean-Pierre Sauzet (1800-1876) - adwokat. W Izbie Deputowanych zasiadał od 
1834 r. w lewym centrum, od 1839 do 1848 był jej przewodniczącym. Napisał 
książkę Izba Deputowanych i Rewolucja lutowa (Paryż 1851). 

lecz bez dystynkcji, nosił się z godnością kościelnego ze 
swoim wielkim i grubym tułowiem, do którego doczepione 
były króciutkie ramionka. W chwilach, gdy był zmieszany i 
niespokojny, a zdarzało się to prawie zawsze, poruszał 
konwulsyjnie ramionami i wymachiwał nimi jak człowiek, 
który się topi. W trakcie naszej rozmowy wyprawiał dziwne 
rzeczy, chodził, stawał, siadał z nogą podwiniętą pod swe 
tłuste siedzenie, co zwykł czynić w chwilach podniecenia, 
podnosił się, znowu siadał i na nic się nie decydował. Dla 
domu Orleańskiego było wielkim nieszczęściem, że w taki 
dzień miał tego rodzaju poczciwca na czele Izby, lepszy 
byłby odważny łobuz. 
Pan Sauzet przedstawił mi liczne racje przeciwko rozpoczęciu 
posiedzenia, lecz przekonała mnie jedna, której nie 
przedstawił. Znalazłszy go bez dyrektyw i tak niezdolnego, 
żeby samodzielnie je ustalić, uznałem, że powiększyłby 
zamęt w umysłach, chcąc nimi pokierować. Zostawiłem go 
przeto i w przekonaniu, że trzeba raczej znaleźć obrońców 
Izby zamiast ją zwoływać, udałem się do Ministerstwa Spraw 
Wewnętrznych, aby domagać się pomocy. 
Przemierzając z tym zamiarem plac przed Palais-Bourbon2 
zobaczyłem wielce pstrokaty tłum, który z gromkimi 
wiwatami towarzyszył dwu ludziom, w których natychmiast 
rozpoznałem panów Barrota i Beaumonta. Mieli kapelusze 
wciśnięte na oczy, ubrania pokryte kurzem, wpadnięte 
policzki i zmęczony wzrok — nigdy chyba triumfatorzy nie 
byli bardziej podobni ludziom, których ma się wieszać. 
Podbiegłem do Beaumonta i spytałem, co się dzieje. 
Powiedział mi na ucho, że w jego obecności król abdykował, 
że właśnie ucieka, że Lamoriciere3, wedle 
2 W Pałacu Burbońskim do r. 1848 mieściła się Izba Deputowanych. 
3 Christophe Leon Juchault de Lamoriciere (1806 — 1865) — generał. Od 1830 
do 1847 r . służył pod Bugeaudem w Algierii. Wybrany do Izby w 1846 r. wszedł 
następnie do obu Zgromadzeń II Republiki. W tymczasowym rządzie Cavaignaca 
objął ministerstwo wojny, a w r. 1849 Tocqueville wysłał go z dyplomatyczną 
misją do Rosji. 

wszelkiego prawdopodobieństwa został przed chwilą zabity, 
gdy szedł obwieścić powstańcom o abdykacji (jakiś adiutant 
cofnął się, aby powiedzieć, że widział go z daleka jak spada z 
konia), że wszystko się rozpada i w końcu, że on, Beaumont 
wraz z Barrotem spieszą do Ministerstwa Spraw 
Wewnętrznych, ażeby objąć nad nim kierownictwo i 
próbować utworzyć w ten sposób jakiś ośrodek zarządzania i 
oporu. „A Izba — powiedziałem — czy coś uczyniliście dla 
jej ochrony?" Beaumont przyjął tę uwagę z niechęcią, tak jak 
gdybym mówił o mym prywatnym domostwie. Pomyślałem, 
że popełnia błąd — i tak było w istocie. To prawda, że w 
owym momencie Izba stała się bezsilna, z większością, którą 
pogardzano i mniejszością, która pozostała w tyle za 
nastrojami chwili. Lecz pan de Beaumont zapominał, że to 
właśnie w czas rewolucji nabierają największego znaczenia 
najskromniejsze choćby organy prawa, a nawet jego 
zewnętrzne symbole, które umysłom ludu przypominają o 
idei prawa, ponieważ pośród anarchii i powszechnego 
zamętu najbardziej jest odczuwana potrzeba zaczepienia się o 
najkruchszy pozór tradycji lub resztki autorytetu, ażeby 
ocalić to, co pozostało z na poły obalonej konstytucji lub też 
zniszczyć ją do reszty. Gdyby deputowani mogli ogłosić 
regencję, utrzymałaby się ona być może mimo ich 
niepopularności. Z drugiej zaś strony trudno zaprzeczyć, że 
Rząd Tymczasowy wiele zawdzięczał przypadkowi, dzięki 
któremu powstał, a który zaszedł pomiędzy czterema 
ścianami od tak dawna zamieszkiwanymi przez 
przedstawicielstwo narodu. 
Poszedłem z przyjaciółmi do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. 
Tłum, który nam towarzyszył, wszedł tam także, a 
raczej gwałtownie się wtoczył i wdarł aż do gabinetu przed 
chwilą opuszczonego przez pana Duchâtel. Barrot próbował 
się wyswobodzić wypraszając tłum, lecz mu się to nie udało. 
Ci ludzie, którzy mieli poglądy zupełnie przeciwstawne — 
jedni byli republikanami, inni konstytucjonalistami - 
rozpoczęli burzliwą dyskusję z nami i między sobą na temat 
tego, co należy teraz zrobić, a ponieważ byliśmy ściśnięci w 
małym 

pomieszczeniu, zaduch kurz, zamęt i harmider zrobiły się 
wkrótce okropne. Barrot, który zawsze wygłaszał długie i 
nadęte zdania w najkrytyczniejszych momentach i 
zachowywał godną i nieprzeniknioną minę w 
najśmieszniejszych sytuacjach, perorował w najlepsze in 
angustus4. Jego głos wznosił się czasem ponad tumult, nie 
potrafił go jednak uciszyć. Zniechęcony i obrzydzony 
widokiem tak gwałtownej i groteskowej sceny opuściłem to 
miejsce, w którym wymieniano prawie tyle kułaków, co 
rozumowań, i powróciłem do Izby. 
Zaledwie doszedłem do bramy, nie podejrzewając jeszcze co 
się dzieje wewnątrz, a już ujrzałem ludzi, którzy biegli i wykrzykiwali, 
że właśnie przybyła księżna Orleańska5 z hrabią 
Paryża6 i księciem de Nemours7. Na tę wiadomość 
popędziłem schodami przeskakując po cztery stopnie i 
wpadłem do sali obrad. 
U podnóża trybuny i tyłem do niej zwróconą ujrzałem w 
istocie książęcą trójkę, o której usłyszałem. Księżna 
Orleańska siedziała, w żałobnym stroju, blada i spokojna. 
Widziałem, że jest mocno poruszona, lecz jak mi się zdało 
tym poruszeniem, jakie przeżywają charaktery odważne, 
łatwiej przechodzącym w heroizm niż w przestrach. 
4 in angustus (łac.) — w trudnym położeniu, w opałach (dosł. w ciasnocie). 
5 Helene Luise von Mecklembourg-Schwerin (1814—1858) — poślubiła 
najstarszego z synów Ludwika Filipa w 1837, owdowiała w r. 1842. 24 lutego 
1848 r. zabiegała o uznanie najstarszego syna, hrabiego Paryża, za króla, a siebie 
za regentkę. Gdy to się nie udało, opuściła Francję, osiadła w Anglii i oddała się 
wychowaniu dzieci. 
6 Ludwik Filip Albert hrabia Paryża (1838-1894) spadkobierca dynastii 
orleańskiej, najstarszy syn Ferdynanda Filipa Orleańskiego, zmarłego na skutek 
wypadku w 1842 r. 
7 Ludwik Karol Orleański książę de Nemours (1814-1896)-drugi syn króla 
Ludwika Filipa, stryj hrabiego Paryża. 

Hrabia Paryża okazywał właściwą swemu wiekowi beztroskę 
i przedwczesną niewzruszoność władców. Obok nich stał 
książę de Nemours, opięty mundurem, wyprostowany, 
sztywny, chłodny i milczący, słup w roli regenta. Był to 
moim zdaniem jedyny człowiek, któremu tego dnia zagrażało 
rzeczywiste niebezpieczeństwo. Gdy stał tak na nie 
wystawiony, dostrzegałem w nim wciąż tę samą odwagę, 
niezłomną, milkliwą i bezbarwną, odwagę bardziej zdolną 
zniechęcić i ostudzić zwolenników niż onieśmielić 
adwersarzy, która co najwyżej zapewniłaby mu godną śmierć 
gdyby zaszła taka potrzeba. 
Wokół tych nieszczęsnych książąt tłoczyli się przybyli wraz 
z nimi gwardziści narodowi, posłowie i niewielka liczba 
ludzi z ludu. Trybuny były zamknięte i puste, wyjąwszy te 
dla dziennikarzy, gdzie wtargnął tłum nieuzbrojony, ale już 
hałasujący. Uderzyły mnie okrzyki wznoszone stamtąd od 
czasu do czasu, a potem już przez całe posiedzenie. 
Minęło pięćdziesiąt lat jak nie oglądano tu podobnego 
widowiska. Od czasu Konwencji8 trybuny pozostawały 
nieme i owo milczenie trybun weszło do naszych 
parlamentarnych obyczajów. Jednakże jeśli w momencie, o 
którym mówię, Izba już była skrępowana w swych ruchach, 
to jeszcze nie została obezwładniona. Posłowie byli dość 
liczni, ciągle brakowało przywódców stronnictw. Słyszałem 
jak zewsząd dopytywano się, gdzie są panowie Thiers i 
Barrot, nie wiedziałem co się stało 
8 Konwencja — ściślej Konwencja Narodowa, rewolucyjne Zgromadzenie, które 
działało od 20 września 1792 do 26 października 1795 r. Podzielone było na trzy 
główne stronnictwa: umiarkowaną Żyrondę, centrową Równinę i radykalną Górę. 
Konwencja zniosła monarchię i proklamowała Republikę, skazała na śmierć 
Ludwika XVI, ustanowiła Trybunał Rewolucyjny i Komitet Ocalenia 
Publicznego, który rozprawił się z częścią umiarkowanych posłów i wprowadził 
rządy terroru. Ostatnia faza działań Konwencji, od lipca 1794, to termidoriańska 
reakcja na terror, nie mniej krwawa. 

z Thiersem, lecz aż nadto dobrze wiedziałem, co robi Barrot. 
Pospiesznie wysłałem jednego z kolegów, aby powiadomił 
go o tym, co się dzieje. Przybiegł z wielkim pośpiechem, 
gdyż co do niego, ręczyć mogę, że dusza jego nigdy nie 
zaznała lęku. 
Przypatrzywszy się przez chwilę temu nadzwyczajnemu 
posiedzeniu, zająłem spiesznie moje zwykłe miejsce na 
górnych ławach lewego centrum. Trzymałem się zawsze 
zdania, że w kryzysowych sytuacjach należy nie tylko 
uczestniczyć w zgromadzeniu, którego się jest członkiem, 
lecz zajmować miejsce, na którym było się zazwyczaj 
widywanym. 
Rozpoczęto coś na kształt obrad, bezładnych i hałaśliwych. 
Usłyszałem jak pan Lacrosse9, który potem współpracował ze 
mną w ministerstwie, wykrzyknął pośród wrzawy: „Pan 
Dupin 10 prosi o głos. — Ależ nie! — Ależ nie! odkrzyknął 
tenże — wcale się nie zgłaszałem! — Nie szkodzi! wołano 
zewsząd — proszę mówić, proszę mówić!" Wypchnięty w 
ten sposób pan Dupin wszedł na mównicę i w kilku słowach 
zaproponował odejście od ustawy z roku 1842 i obwołanie 
księżnej Orleańskiej regentką11. Z ław poselskich odezwały 
się oklaski, z trybun 
9 Bertrand-Théobald baron de Lacrosse (1796-1865) - od 1834 do 1848 r. 
zasiadał w Izbie z lewicą dynastyczną, w Konstytuancie i Legislatywie był 
wiceprzewodniczącym Zgromadzenia oraz ministrem robót publicznych w obu 
gabinetach utworzonych przez Barrota. 
10 André-Marie Dupin (1783 — 1865) — adwokat, członek stronnictwa 
liberalnego, deputowany do Izby od r 1826, a od 1832 jej przewodniczący. Król 
mianował go prokuratorem generalnym w Trybunale Kasacyjnym. Od r. 1831 
członek Akademii Francuskiej. Był wybrany do obu Zgromadzeń II Republiki. 
11 Gdy w lipcu 1842 r. zmarł po wypadku najstarszy syn króla Ferdynand Filip 
Orleański, jego pierworodny syn, hrabia Paryża, miał cztery lata. Trzeba więc 
było uregulować problem regencji na wypadek, gdyby jego dziad zmarł, zanim on 
sam osiągnie pełnoletność. Rząd 

krzyki, a pomruk z korytarzy. Te ostatnie, zrazu pustawe, 
zaczęły się niepokojąco wypełniać, lud nie wdzierał się 
jeszcze do Izby strumieniami, wciskał się jednak pomału, 
człowiek po człowieku i z każdą chwilą przybywała jakaś 
nowa twarz. Od sączących się kropel wzbierała powódź. 
Większość nowo przybyłych należała do najniższych klas, 
wielu miało broń. Widziałem z daleka tę narastającą inwazję 
i czułem, jak z minuty na minutę rośnie zagrożenie. Oczami 
szukałem po całym zgromadzeniu człowieka, który najlepiej 
potrafiłby powstrzymać ten zalew. Nie dostrzegłem nikogo 
poza Lamartinem 12, który miał ku temu i właściwą pozycję, i 
odpowiednie zdolwystąpił 
z projektem ustawy, który formułował ogólną zasadę, że regencja 
przypadnie najstarszej osobie z rodziny królewskiej, mającej prawo do sukcesji i 
będącej w odpowiednim wieku, co znaczyło, że regencję obejmie królewski brat 
Ludwik Karol, książę de Nemours, znany ze swych konserwatywnych poglądów. 
Za znacznie liberalniejszą uchodziła wdowa po księciu Orleańskim, której 
roszczenia do regencji wspierali Lamartine i Barrot. Tocqueville sprzeciwił się 
propozycji rządowej argumentując, że wprowadza ona zasadę ogólną tam, gdzie 
konstytucja wymaga tylko rozstrzygnięcia przypadku szczególnego i pozostawia 
wybór Zgromadzeniu. Do projektu rządowego przychylił się jednak Thiers, 
powodując tym rozłam między lewym centrum, a opozycją dynastyczną. 
12 Alphonse-Marie de Prat de Lamartine (1790—1869) — wybitny poeta 
romantyczny i polityk, od 1830 r. w Akademii Francuskiej Deputowany do Izby 
od 1833 r., początkowo związany ze stronnictwem liberalnym, od 1840 
przechodzi do opozycji przeciw Guizotowi i skłania się ku republikanizmowi. 
Uczestniczy w kampanii bankietów, po rewolucji lutowej wchodzi do Rządu 
Tymczasowego jako minister spraw zagranicznych, potem do Komisji 
Wykonawczej, traci popularność po rewolcie czerwcowej 1849, do Legislatywy 
wchodzi dopiero w wyborach uzupełniających. Bezskutecznie kandydował w wyborach 
prezydenckich przeciw Ludwikowi Napoleonowi; po zamachu stanu 2 
grudnia 1851 wycofał się z życia politycznego. 

ności. W roku 1842, jak pamiętałem był jedynym który 
proponował regencję księżnej Orleańskiej. Ponadto jego 
ostatnie przemówienia, a nade wszystko ostatnie publikacje 
zyskały mu przychylność ludu. Stał na swoim miejscu. 
Przebiłem się przez tłum i zbliżywszy się do niego 
wyszeptałem pospiesznie: „Giniemy, jest pan jedynym, który 
w tym krytycznym momencie może zyskać posłuch, niech 
pan wejdzie na mównicę i prze mówi". W chwili gdy piszę te 
słowa zda mi się, że jeszcze go widzę, tak uderzył mnie 
wyraz jego twarzy. Widzę jego szczupłą i wyprostowaną 
postać, jego oko utkwione w amfiteatr, jego wzrok 
nieruchomy i nieobecny, raczej zatopiony w wewnętrznej 
kontemplacji niż w oglądzie tego, co działo się wkoło. Nie 
odwrócił się ku mnie na dźwięk moich słów, lecz tylko 
wyciągnął ramię w stronę książąt i rzekł bardziej w 
odpowiedzi na myśl swoją niż moją. „Nie zabiorę głosu, 
dopóki tam pozostaną ta kobieta i to dziecko". To mi 
starczyło, o nic więcej już go nie prosiłem i powróciłem na 
swoją ławę. Przechodząc przez prawe centrum obok 
siedzących tam Lanjuinaisa i Billaulta13 powiedziałem im: 
„Widzicie może coś co moglibyśmy zrobić?" Smutno kiwnęli 
głowami, że nie, poszedłem więc dalej. 
Tymczasem w amfiteatrze tłum gęstniał do tego stopnia, że 
troje książąt ryzykowało w każdej chwili uduszenie lub 
zadeptanie. 
Przewodniczący bezskutecznie próbował opróżnić salę, a nie 
mogąc tego dopiąć, poprosił księżnę Orleańską by wyszła. 
Odważna księżna odmówiła. Jej przyjaciele wyciągnęli ją 
wówczas z wielkim trudem ze ścisku i przeprowadzili na 
najwyższe ławy lewego centrum, gdzie usiadła ze swym 
synem i z księciem de Nemours. 
13 Auguste Adolphe Billault (1805-1863) - adwokat, od 1837 deputowany lewego 
centrum, w r. 1848 wybrany do Konstytuanty. 

Przy nieprzychylnym milczeniu posłów i aklamacjach ludu, 
Marie14 i Cremieux15 zaproponowali utworzenie rządu 
tymczasowego i w tej wreszcie chwili ukazał się Barrot. 
Zadyszany, ale wcale nie przestraszony, wbiegł na mównicę i 
zaczął: „Nasza powinność rysuje się wyraźnie, korona 
monarchii lipcowej spoczywa na głowie dziecka i kobiety". 
Odzyskując odwagę Zgromadzenie powstaje i wybucha 
oklaskami, a z kolei lud milknie. Księżna wstaje z ławy, 
zdaje się chce coś powiedzieć, waha się, słucha nieśmiałych 
porad i siada, zgasł ostatni przebłysk fortuny. Barrot kończy 
przemówienie, lecz nie powraca już efekt pierwszych słów. 
Mimo to Izba jest pokrzepiona, a lud się waha. 
W tym momencie tłum, który wypełniał amfiteatr, jest spychany 
ku pustoszejącym już ławom centrum przez ludzi z 
zewnątrz, wznosi się i rozprzestrzenia. Posłowie, którzy 
jeszcze znajdowali się na swoich miejscach, po części się 
usuwają i opuszczają salę, po części cofają się od ławy do 
ławy, jak zaskoczeni przez przypływ nieszczęśnicy, którzy 
uciekają ze skały na skałę ścigam przez wznoszące się 
morze. Cały ten ruch został wywołany przez dwa oddziały 
ludzi, w większości uzbro- 
14 Alexandre-Pierre Marie de Saint-Georges (1795—1870) — adwokat. Za 
Restauracji członek partii liberalnej, wybrany do Izby w 1842 r., zasiadał z lewicą 
dynastyczną. Minister robót publicznych w Rządzie Tymczasowym, członek 
Komisji Wykonawczej i minister sprawiedliwości w rządzie Cavaignaka. 
Wybrany do Konstytuanty, był jej przewodniczącym. 
15 Adolphe (właśc. Isaac Moise) Cremieux (1796 — 1880) — adwokat. Za 
Restauracji w partii liberalnej , deputowany od 1842, uczestniczył w kampanii 
bankietów. W Rządzie Tymczasowym był ministrem sprawiedliwości. Wybrany 
do obu Zgromadzeń II Republiki. Głosując z lewicą popierał kandydaturę 
Ludwika Napoleona. Uwięziony po zamachu stanu, powrócił do polityki w 1869. 
Po upadku II Cesarstwa wszedł do Rządu Obrony Narodowej. 

jonych, posuwające się dwoma korytarzami, każdy z oficerem 
Gwardii Narodowej i sztandarem na czele. Obaj 
oficerowie niosący sztandary, jeden z nich o wyglądzie 
obwiesia, jak się potem dowiedziałem był to emerytowany 
pułkownik Dumoulin l6 — wkraczają teatralnym krokiem na 
mównicę, wymachują swoimi sztandarami, wypinają piersi, 
gestykulują melodramatycznie i dobywają z siebie jakiś 
rewolucyjny bełkot. Przewodniczący ogłasza zawieszenie 
posiedzenia i zgodnie z obyczajem chce nałożyć kapelusz, 
lecz ponieważ posiadał dar śmieszności w najtragiczniejszych 
sytuacjach, sięga po nakrycie głowy któregoś z sekretarzy i 
biorąc je za swoje, wciska je sobie aż na oczy. 
Wbrew naiwnemu przekonaniu, tego rodzaju posiedzeń nie 
da się zawiesić i próba przewodniczącego spowodowała 
jeszcze większe zamieszanie. 
Od tej chwili posiedzenie przerodziło się w nieustający 
tumult, z rzadka przerywany chwilami ciszy, podczas których 
mówcy wskakiwali na trybunę już tylko grupami . Cremieux, 
Ledru-Rollin 17, Lamartine wbiegają na nią jednocześnie, 
Ledru-Rollin zgania Cremieux i przyczepia się do niej swymi 
szerokimi dłońmi, podczas gdy Lamartine nie podejmując 
walki pozostaje i czeka, aż jego kolega skończy mówić. 
Ledru-Rollin zaczyna się rozwodzić, a jego zniecierpliwieni 
przyjaciele co 
16 Dumoulin — pułkownik, dawny ordynans Napoleona. W czasie Restauracji 
organizował bonapartystowskie spiski, a podczas rewolucji lipcowej manifestacje 
na rzecz księcia Reichstadtu, syna Napoleona I. 
17 Alexandre-Auguste Ledru, zwany Ledru-Rollin (1807 — 1874) — adwokat, 
członek partii demokratycznej, wybrany do Izby w 1841 r. Założył gazetę «La 
Reforme», był jednym z organizatorów kampanii bankietów. Związany z 
socjalistami, w Zgromadzeniu głosował z Górą. W 1848 r. wszedł do Rządu 
Tymczasowego, potem do Komisji Wykonawczej. Po nieudanej manifestacji 
demokratów 13 czerwca 1849 uciekł z Francji i cały okres II Cesarstwa spędził na 
wygnaniu. 

chwila mu przerywają, „Do wniosków! do wniosków!" krzyczy 
Berryer l8, bardziej doświadczony i przezorniejszy w 
swych dynastycznych urazach niż tamten w swej 
republikańskiej pasji. Ledru-Rollin domaga się na koniec 
natychmiastowego mianowania rządu tymczasowego i 
schodzi. 
Wówczas Lamartine daje krok do przodu, uzyskuje spokój i 
zaczyna od wspaniałej pochwały odwagi księżnej 
Orleańskiej, i nawet lud, który nigdy nie jest nieczuły na 
szlachetne uczucia przybrane w wielkie słowa, wznosi 
oklaski. Posłowie odetchnęli. „Poczekajcie - rzekłem do 
sąsiadów - to tylko wstęp". Jakoż Lamartine szybko ucina i 
zmierza wprost do celu, jaki wytknął Ledru-Rollin. 
Aż do tej chwili, jak wspomniałem, wszystkie trybuny, wyjąwszy 
tę dla dziennikarzy, pozostawały puste i zamknięte. 
Lecz podczas przemówienia Lamartine'a rozległo się walenie 
w drzwi prowadzące na jedną z nich. Ustępując pod 
naporem, drzwi rozlatują się w kawałki. Zbrojny motłoch 
zajmuje z hałasem całą trybunę, a po chwili również i 
następne. Oparłszy stopę na zewnętrznym gzymsie, jakiś 
człowiek z ludu bierze na muszkę przewodniczącego i 
mówcę, pozostali zdają się kierować swą broń w 
Zgromadzenie. Oddani przyjaciele wyprowadzają księżnę 
Orleańską i jej syna poza salę w tylny korytarz. Przewodniczący 
mamrocze jakieś słowa, które mają znaczyć, że 
posiedzenie jest zamknięte i schodzi, a raczej ześlizguje się z 
podium, na 
18 Pierre-Antoine Berryer (1790-1868) - adwokat i mówca polityczny, 
deputowany od r. 1830, należał do opozycji legitymistycznej. Posłował do obu 
Zgromadzeń II Republiki. Rojalista, liberał i demokrata był w parlamencie 
postacią dość malowniczą i przysparzał kłopotu swoim przyjaciołom politycznym 
— legitymistom, legitymiści — stronnictwo monarchiczne opowiadające się za 
powrotem na tron starszej, a wiec „prawowitej" (légitime) linii Burbonów. Po 
śmierci Karola X w r. 1836 popierało kandydaturę jego syna Henryka, hrabiego 
Chambord, księcia Bordeaux (1820 — 1883), zwanego tez Henrykiem V. 

którym umieszczony był jego fotel. Przemknął mi przed 
oczami jak jakiś bezkształtny przedmiot - nigdy bym nie 
sądził, że strach może nadać taką prędkość, a raczej zmusić 
do swego rodzaju lotności tak grube cielsko. Pierzcha też 
resztka posłów konserwatywnych, a stojąca dotąd tłuszcza 
rozpiera się na ławach centrum wykrzykując: „Zajmujemy 
miejsca sprzedawczyków!" 
W trakcie opisanego tu burzliwego widowiska pozostawałem 
na swej ławie nieruchomy, baczny, lecz miernie poruszony. 
Teraz zaś, gdy dociekam, dlaczego wówczas nie doznałem 
żywszych uczuć wobec zdarzenia, które tak miało wpłynąć na 
los Francji i mój własny, znajduję, że wrażenie, jakie 
wywarła na mnie ta przygoda, zostało mocno pomniejszone 
przez jej przebieg. 
Podczas rewolucji asystowałem przy dwu lub trzech scenach 
cechujących się wielkością (opiszę je we właściwym miejscu) 
lecz to widowisko było jej pozbawione całkowicie, ponieważ 
zupełnie zabrakło w nim prawdy. Nasi kochani Francuzi 
szczególnie w Paryżu, do najbardziej poważnych manifestacji 
mieszają chętnie wspominki z literatury i teatru co często 
sprawia, że uzewnętrzniane przez nich uczucia wydają się 
fałszywe, podczas gdy są tylko niezręcznie, przybrane. Tu zaś 
naśladownictwo było tak widoczne, że skryło straszliwą 
nowość faktów. W tym czasie wszyscy mieli wyobraźnię 
podbarwioną ostrymi kolorami, jakimi Lamartine odmalował 
swoich Żyrondystów19. Ludzie pierwszej rewolucji żyli we 
wszystkich umysłach, ich czyny i słowa były obecne w 
każdej pamięci. Wszystko, co widziałem tego dnia, nosiło 
widoczne piętno owych wspomnień. Dlatego zdawało mi się, 
że starano się na nowo odegrać Rewolucję Francuską raczej 
niż dopełnić jej dzieło. 
Mimo obnażonych szabel, mimo bagnetów i muszkietów 
19 W r. 1847 Lamartine opublikował ośmiotomową Histoire des Girondis, która 
cieszyła się wielkim powodzeniem. 

ani przez chwilę nie mogłem uwierzyć, że nie tylko ja sam, 
lecz i inni znajdujemy się w śmiertelnym niebezpieczeństwie 
i szczerze sądzę iż rzeczywiście nikomu ono nie zagrażało. 
Krwawe nienawiści przyszły dopiero później, wtedy nie 
zdążyły się jeszcze zrodzić, ów szczególny duch, jaki miał 
cechować rewolucję lutową jeszcze się był nie przejawił. 
Zanim to nastąpiło próbowano w sobie rozniecić namiętności 
naszych ojców lecz bez skutku. Naśladowano te ich gesty i 
pozy, jakie oglądało się na teatrach, bo nie potrafiono 
naśladować ich entuzjazmu i odczuwać ich szaleństwa. Nie 
pojmując jej dobrze, do tradycji czynów gwałtownych 
nawiązywały dusze wystygłe. Choć więc widziałem dobrze, 
iż zakończenie sztuki będzie straszne, nie potrafiłem 
poważnie traktować aktorów i całość wydała mi się kiepską 
tragedią odgrywaną przez prowincjonalnych histrionów20. 
Wyznam, że jedyne, co mnie wzruszyło tego dnia to widok 
owej kobiety i owego dziecka, na których spadał cały ciężar 
błędów nie przez nich popełnionych. Ze współczuciem 
spoglądałem na tę cudzoziemską księżniczkę rzuconą w wir 
naszych domowych niezgód, a kiedy musiała ratować się 
ucieczką, z niezwykłą siłą stanął mi w oczach obraz jej 
smutnych, łagodnych i spokojnych spojrzeń, jakie rzucała na 
Zgromadzenie podczas tego długiego posiedzenia. Myśląc o 
niebezpieczeństwach towarzyszących jej ucieczce, poczułem 
litość tak silną, że zerwałem się i pobiegłem ku miejscu, w 
którym — jak wynikało z mojej znajomości budynku — 
musiała wraz z synem szukać schronienia. Przebiłem się 
szybko przez tłum, przebiegłem salę konferencyjną, minąłem 
szatnie i dotarłem do bocznych schodów, które prowadzą od 
furty przy ulicy Bourgogne na strychy pałacu. Odźwierny, 
którego wypytałem w biegu, powiedział mi, że jestem na 
tropie książąt i w istocie posłyszałem liczne osoby 
pospiesznie wchodzące na górną część schodów. 
20 histrion (z łac.) — komediant, aktorzyna, błazen. 

Biegnę więc dalej i zatrzymuję się na podeście, przed chwilą 
przestałem słyszeć odgłos poprzedzających mnie kroków. 
Znajduję się przed zamkniętymi drzwiami, stukam, nikt nie 
otwiera. Staję wówczas nie tyle zawstydzony, co zdziwiony, 
że tutaj się znalazłem — nie miałem przecież żadnego 
powodu, aby przejmować się losem tego rodu. Nie obdarzył 
mnie nigdy żadnym dobrodziejstwem, ani żadnymi oznakami 
zaufania. Objęcie przezeń tronu przyjąłem z ubolewaniem, a 
jeśli dokładałem starań, by go utrzymał, to powodował mną 
wzgląd na dobro publiczne, a nie osobista sympatia. W mych 
oczach rod ów posiadał jeden tylko powab, ten, którego 
przydają wielkie nieszczęścia. Gdyby władcy mieli 
przymioty Boga, który czyta w sercach i za czyn liczy 
intencję, ci właśnie władcy byliby zapewne wdzięczni za to, 
co chciałem tego dnia uczynić, lecz nie dowiedzą się o tym 
nigdy, bo nikt mnie nie widział i nikomu się nie zwierzyłem. 
Powróciłem na salę i zająłem ponownie swoje miejsce. 
Prawie wszyscy posłowie się rozeszli. Ławy pozajmował lud. 
Lamartine, ciągle na mównicy, dalej przemawiał do tłumu, a 
raczej z nim rozmawiał, bo jak zauważyłem, mówców było 
prawie tylu co obecnych. Zamęt sięgnął szczytu. W jakiejś 
spokojniejszej chwili Lamartine zaczął czytać listę 
zawierającą różne osoby wysunięte nie wiem przez kogo, a 
mające wejść w skład rządu tymczasowego, który został nie 
wiadomo jak powołany. Większość tych nazwisk przyjęto 
przez aklamację, część odrzucono przez pomruki, inne 
witano żarcikami, ponieważ na ludowej scenie, jak w 
dramatach Szekspira, groteska łatwo idzie w parze z grozą, a 
więc dowcipy mieszały się czasem w rewolucyjne uniesienia. 
Gdy doszło do nazwiska Garnier-Pages21 usłyszałem 
krzyczący głos: „Pan się pomylił 
21 Louis-Antoine Garnier-Pages (1803-1878) - brał udział w rewolucji lipcowej, 
od r. 1842 posłował do Izby, gdzie zasiadał na skrajnej lewicy. Uczestniczył w 
kampanii bankietów, w r. 1848 został 

panie Lamartine, dobry był ten, co nie żyje!" Wiadomo, że 
Garnier-Pages miał słynnego brata, z którym łączyło go 
jedynie nazwisko22. Jak mi się zda, pan de Lamartine 
zaczynał być mocno zakłopotany swoją rolą, gdyż tak w 
zamieszkach, jak w powieści najtrudniej wymyślić 
zakończenie. Kiedy więc ktoś wpadł na pomysł, by krzyknąć: 
„Na Ratusz!" - „Na Ratusz" odkrzyknął Lamartine i bez 
zwłoki wyszedł pociągając za sobą połowę tłumu. Druga 
połowa została z Ledru-Rollinem, który, aby zachować — 
jak domniemywam — pierwszoplanową rolę, uznał za 
słuszne od nowa rozpocząć ową namiastkę wyborów, po 
czym i on udał się na Ratusz. Tam przeprowadzono tę samą 
paradę wyborczą. Nie mogę się tu powstrzymać, by nie 
przytoczyć związanej z nią anegdoty, jaką w miesiąc później 
opowiedział mi pan Marrast23. Przerywa ona nieco wątek mej 
opowieści, lecz doskonale odmalowuje dwu ludzi, którzy w 
tym czasie odgrywali znaczną rolę i ukazuje różnice, jeśli nie 
ich nastawienia, to przynajmniej ich edukacji i obyczaju. 
Ustalono w pośpiechu, mówił mi Marrast, listę kandydatów 
do Rządu Tymczasowego i trzeba było zapoznać z nią lud. 
Dałem ją Lamartine'owi prosząc go, ażeby głośno ją odczytał 
z tarasu. „Nie mogę - rzekł tenże przebiegłszy ją wzrokiem— 
członkiem Rządu Tymczasowego i na krótko merem Paryża. W Konstytuancie 
głosował z umiarkowanymi republikanami, nie został wybrany do Legislatywy. 
22 Etienne - Joseph Garnier-Pages (1801 — 1841) — adwokat, brał udział w 
rewolucji lipcowej, wybrany do Izby w r. 1831 stał się jednym z przywódców 
partii republikańskiej, był bardziej znany niż jego młodszy przyrodni brat. Zmarł 
na gruźlicę. 
23 Armand Marrast (1801-1852) - publicysta i polityk. Redaktor republikańskiej 
«La Tribune», potem «Le National». W r. 1848 członek Rządu Tymczasowego, 
mer Paryża i poseł do Konstytuanty. Ostro wystąpił przeciw rewolcie z czerwca 
1848 r. i Louisowi Blanc. Przepadł w wyborach do Legislatywy. 

jest na niej moje nazwisko". Przekazałem więc listę 
Cremieux, który rzekł po jej przeczytaniu: „Pan kpi sobie ze 
mnie proponując czytanie ludziom listy, na której nie ma 
mojego nazwiska!" 
Kiedy zobaczyłem, jak pan Ledru-Rollin opuszcza salę, w 
której został tylko najczystszej próby motłoch powstańczy, 
zrozumiałem, że nie ma już tu nic do zrobienia. Wyszedłem 
wiec, lecz ponieważ nie chciałem znaleźć się w tłumie 
maszerującym do Ratusza, skierowałem się w odwrotną 
stronę i zacząłem schodzić prostymi i stromymi jak do 
piwnicy schodami, które prowadzą na wewnętrzny 
dziedziniec pałacu. Ujrzałem wówczas kolumnę uzbrojonych 
gwardzistów narodowych, którzy wbiegli tymi schodami z 
bagnetami na karabinach. Przodem biegło dwóch mężczyzn 
ubranych po cywilnemu, którzy zdawali się ich prowadzić i 
którzy donośnie wykrzykiwali: „Niech żyje księżna 
Orleańska i regencja!" W jednym z nich rozpoznałem 
generała Oudinot24, a w drugim Andryane'a25 tego, który był 
więziony w Spielbergu26 i który napisał Pamiętniki 
wzorowane na wspomnieniach Silvio Pellico27. Poza nimi nie 
spostrzegłem 
24 Nicolas-Charles Oudinot, książę Reggio (1791-1863) - generał. Odznaczył się 
w kampaniach napoleońskich. Od 1842 deputowany do Izby, związany z opozycją 
dynastyczną . Wybrany do obu Zgromadzeń II Republiki. Stanął na czele korpusu 
ekspedycyjnego wysłanego przez Ludwika Napoleona do Rzymu. 
25 Alexandre-Philippe Andryane (1797— 1863) — karbonariusz, w r. 1822 
reorganizował kółka rewolucyjne we Włoszech. Aresztowany i osadzony w 
Spielbergu do r. 1832. Napisał Pamiętniki więźnia stanu (Paryż 1837-1838). 
26 Twierdza w austriackim Brunn a dzisiejszym Brnie w Czechosłowacji. 
27 Silvio Pellico (1789— 1854) — pisarz włoski podejrzewany o związki z 
karbonaryzmem, został aresztowany w r 1820 i więziony w Spielbergu aż do r 
1832 Napisał wspomnienia więzienne pt. Le mie Prigiom (Moje więzienia, Turyn 
1832) 

nikogo więcej, co dowodzi najlepiej jak trudną jest rzeczą, by 
opinia publiczna poznała kiedykolwiek prawdę o wydarzeniach 
dziejących się w zamęcie rewolucji. Wiem, że istnieje 
list marszałka Bugeaud, w którym opowiada on, że udało mu 
się zebrać kilka kompanii dziesiątej legii, poruszyć je sprawą 
księżnej Orleańskiej i przez dziedziniec pałacu Burbońskiego 
poprowadzić je aż do Izby, którą znalazł opustoszałą. Relacja 
jest prawdziwa wyjąwszy obecność marszałka, którego 
niechybnie byłbym zauważył, gdyby się tam znajdował, a 
byli tam — powtarzam — wyłącznie generał Oudinot i pan 
Andryane. Ten ostatni widząc, jak stoję bez słowa, pochwycił 
mnie za ramię wykrzykując: „Niech Pan się do nas przyłączy, 
trzeba uwolnić księżnę Orleańską i ratować monarchię! — 
Panie, odrzekłem, zamiar jest słuszny, lecz przybywacie za 
późno. Księżna opuściła Izbę, a posłowie się rozeszli". A co 
się stało tego wieczora z zapalczywym obrońcą monarchii? 
Rzecz warto opowiedzieć i zauważyć pomiędzy licznymi 
przejawami sprzedajnej służalczości, w jakie obfitują dzieje 
rewolucyj. Otóż znalazł się on w gabinecie pana Ledru- 
Rollin, urzędując w imieniu Republiki jako sekretarz 
generalny ministerstwa spraw wewnętrznych. 
Wracając zaś do kolumny, jaką prowadził — przyłączyłem 
się do niej, jakkolwiek niczego się nie spodziewałem po jej 
wysiłkach. Poruszając się machinalnie w nadanym jej 
kierunku dotarła do drzwi Izby, tam ludzie ją tworzący 
dowiedzieli się, co zaszło, pokręcili się w kółko, a potem 
rozpierzchli na wszystkie strony. Pół godziny wcześniej ta 
garstka gwardzistów mogła była — jak później 15 maja — 
odmienić losy Francji. Poczekałem, aż ten nowy tłum się 
rozejdzie i ponownie, sam i zamyślony, ruszyłem w drogę do 
domu, ogarnąwszy wprzódy ostatnim spojrzeniem tę salę 
teraz opustoszałą i cichą, gdzie przez dziewięć lat słyszałem 
tyle wymownych i próżnych słów. 
Pan Billault, który nieco wcześniej opuścił Izbę przez furtę 
od ulicy Bourgogne, opowiadał mi, że napotkał na tej ulicy 
pana Barrot. „Szedł pospiesznie nie zważając, że jest bez ka 

pelusza i że siwe włosy, które zazwyczaj odgarniał starannie 
ze skroni, opadły mu teraz w nieładzie na ramiona, zdawał 
się półprzytomny". Przez cały dzień człowiek ten 
podejmował heroiczne wysiłki, aby powstrzymać monarchię 
przed ruiną, do której sam się przyczynił i wyglądał teraz, 
jakby przygniotła go ona swym upadkiem. Od Beaumonta, 
który nie opuszczał go przez cały dzień, dowiedziałem się, że 
od rana pan Barrot stawił czoła dwudziestu barykadom, 
wspinając się na każdą bez broni, narażając się czasem na 
obelgi, a częściej na wystrzały i za każdym razem, siłą tylko 
słów, potrafiąc zjednać w końcu ludzi, którzy ich strzegli. 
A słowem umiał tłum rzeczywiście niewolić, posiadał wszystko 
czego trzeba, ażeby w stosownej chwili nań 
oddziaływać: mocny głos, napuszoną wymowę i 
nieustraszone serce. 
W momencie, gdy pan Barrot opuszczał w takim pomieszaniu 
Izbę, jeszcze bardziej zagubiony pan Thiers błądził wokół 
Paryża lękając się powrócić do domu, o szczegółach jego 
ucieczki dowiedziałem się nazajutrz od pana Talabot28, który 
mu w niej pomagał. Ja z panem Talabot byłem związany 
przez dość ścisłe kontakty w stronnictwie, zaś pan Thiers, o 
ile wiem, przez jakieś dawne wspólne interesy. Był to 
człowiek pełen duchowego wigoru i bardzo zdecydowany, 
niezwykle więc przydatny w podobnych okolicznościach. 
Oto co mi opowiedział, a jak sądzę niczego nie dodam, ani 
nie ujmę: „Jak się zdaje, przechodząc placem Ludwika XV29 
pan Thiers został przez kilku mężczyzn z ludu potraktowany 
obelgami i pogróżkami. Kiedy pojawił się w sali 
konferencyjnej widziałem, że jest poruszony i nieswój. 
Podszedł do mnie, wziął mnie za ręce i powiedział, że jeśli 
nie pomogę mu w ucieczce 
28 Leon Talabot — deputowany z departamentu Haute-Vienne, autor artykułów o 
ustroju celnym. 
29 Dzisiejszy plac Zgody (de la Concorde). 

zostanie zmasakrowany przez pospólstwo. Z obawy przed 
tłumem chciał ominąć most Ludwika XVI30, poszliśmy w 
kierunku mostu Inwalidów lecz i tu się cofnął, ponieważ 
zdawało mu się, że dostrzega zbiegowisko po drugiej stronie 
Sekwany. Dotarliśmy do mostu Jeny, który był pusty i 
swobodnie przeszliśmy na drugą stronę. Tam znowu pan 
Thiers odkrył kilku krzyczących łobuzów na amfiteatralnych 
stopniach, gdzie miał być budowany pałac króla Rzymu i 
rzucił się w ulicę Auteuil, a potem zapuścił w lasek Buloński, 
gdzie na szczęście trafiliśmy na jakąś dorożkę, która 
zewnętrznymi bulwarami powiozła nas aż do rogatek w 
Clichy, skąd kołując małymi uliczkami dojechaliśmy pod 
jego dom. Przez całą tę drogę, dorzucił pan Talabot, a 
zwłaszcza na początku zdało mi się, że pan Thiers prawie 
postradał zmysły — gestykulował, szlochał, mówił coś bez 
sensu. Katastrofa, jakiej stał się świadkiem, przyszłość kraju i 
lęk o siebie stworzyły kłębowisko, w którym jego myśli bez 
przerwy się szamotały i gubiły". 
Tak więc spośród czterech ludzi, którzy najbardziej przyczynili 
się do wydarzeń 24 lutego, Ludwika Filipa, pana Guizota, 
pana Thiersa, pana Barrota, dwaj pierwsi pod koniec tego 
dnia stali się banitami, a dwaj następni na poły szaleńcami. 
30 Dzisiejszy most Zgody 

CZĘŚĆ DRUGA 
Wszystko, co zawiera ten zeszyt (mianowicie rozdziały od I 
do XI włącznie) zostało w sposób nieco chaotyczny spisane 
w Sorrento w listopadzie i grudniu roku 1850, styczniu, 
lutym i marcu roku 1851. 
I 
MÓJ SĄD O PRZYCZYNACH 24 LUTEGO I MOJE 
MYŚLI O TYM CO Z TEGO DNIA WYNIKŁO 
Upadła więc monarchia lipcowa, upadła bez walki, raczej na 
widok niż pod ciosami zwycięzców, którzy zwycięstwem 
zdziwili się w równym stopniu, co zwyciężeni porażką. Od 
czasu rewolucji lutowej po wielekroć słyszałem jak panowie 
Guizot, a nawet Mole i Thiers powtarzali, że wydarzenie to 
należy przypisać zaskoczeniu i widzieć w nim dzieło 
czystego przypadku, szczęśliwy zbieg okoliczności i nic 
więcej. Kusiło mnie zawsze, aby im odpowiedzieć słowami, 
jakie molierowski Mizantrop kieruje do Oronta: 
Żeby tak mniemać, macie swoje powody1, ponieważ przez 
osiemnaście lat panowie ci rządzili Francją pod berłem 
Ludwika Filipa i byłoby im trudno przyjąć, że złe rządy tego 
władcy doprowadziły do katastrofy, która zmiotła go z tronu. 
1 Molier, Mizantrop , akt I scena II, w. 169. 

Łatwo pojąć, że co do mnie, który nie mam zupełnie takich 
powodów do podobnego mniemania, to nie mogę w pełni 
podzielać ich zdania. Nie znaczy to, bym sądził, że przypadki 
nie odegrały żadnej roli w rewolucji lutowej — przeciwnie, 
ich rola była wielka, ale nie zdziałały one wszystkiego. 
Obcowałem z ludźmi pióra, którzy opisywali historię nie 
mieszając się do polityki i z politykami, którzy zajmowali się 
wyłącznie tworzeniem wydarzeń, bez zamiaru ich opisywania. 
Uderzało mnie zawsze, że ci pierwsi dopatrywali się 
wszędzie przyczyn ogólnych, a ci drudzy — żyjąc w plątaninie 
codziennych faktów - skłonni byli sobie wyobrazić, że 
wszystko należy przypisywać drobnym incydentom i że 
światem poruszają takie same małe sprężynki, jakie naciskają 
oni swymi rękami. Sądzę, że w błędzie są jedni i drudzy. 
Ze swej strony żywię odrazę do owych absolutnych systemów, 
które uzależniają wszystkie historyczne wydarzenia od 
wielkich przyczyn sprawczych powiązanych między sobą w 
fatalistyczny łańcuch, które — by tak rzec — wykluczają 
człowieka z historii ludzkiego rodzaju. Znajduję, że są ciasne 
mimo ich rzekomej wielkości i fałszywe pod pozorami 
matematycznych prawd. Choć nie spodoba się to twórcom, 
którzy wymyślili te wzniosłe teorie, aby sycić własną 
próżność i ułatwić sobie pracę, jestem przekonany, że wielu 
ważnych faktów historycznych nie da się wytłumaczyć 
inaczej jak przypadkowymi okolicznościami i że wiele 
innych pozostaje niewytłumaczalnymi, że wreszcie 
przypadek — czy raczej kombinacja przyczyn wtórnych, 
którą tym mianem określamy nie potrafiąc ich rozwikłać — 
liczy się bardzo w tym, co oglądamy na teatrze świata. Lecz 
równie mocno jestem przekonany, że przypadek nie czyni niczego, 
co uprzednio nie byłoby przygotowane. Dawniej 
zaszłe fakty, natura społecznych urządzeń, charakter 
umysłów, stan obyczajów są materiałem, z którego układa on 
owe improwizacje, które tak nas dziwią i przerażają. 
Rewolucja lutowa jak wszelkie tego rodzaju ważne wyda 

rzenia wynikła z przyczyn ogólnych, zapłodnionych — jeśli 
można tak rzec — przez drobne wypadki. I byłoby równie 
powierzchowne wywodzić ją koniecznie z tych pierwszych, 
jak przypisywać jej wybuch wyłącznie tym drugim. 
Rewolucja przemysłowa, która trzydzieści lat temu uczyniła 
z Paryża pierwsze fabryczne miasto francuskie i przyciągnęła 
w jego mury nowy całkiem lud robotniczy, do którego, skutkiem 
robót fortyfikacyjnych2, doszedł jeszcze lud rolniczy, 
obecnie pozbawiony zajęcia, gorączka używania dóbr 
materialnych, która — podniecana przez rząd — ogarnęła tę 
ludność, demokratyczna choroba zawiści, która skrycie ją 
trawiła, ekonomiczne i polityczne teorie, które znalazły do 
niej dostęp i chciały ją przekonać, że ludzkie niedole są 
dziełem praw, a nie Opatrzności i że można usunąć ubóstwo 
zmieniając podstawy społeczeństwa, pogarda, w jaką popadła 
klasa rządząca, a zwłaszcza przewodzący jej ludzie, pogarda 
tak powszechna i głęboka, że sparaliżowała opór nawet ze 
strony tych, którzy mieli największy interes w podtrzymaniu 
tej władzy, jaką obalano, centralizacja, która sprawiła, że 
rewolucyjna operacja mogła się ograniczyć do opanowania 
Paryża i położenia ręki na gotowej machinie państwowej, 
wreszcie niestałość wszystkiego — instytucji, idei, 
obyczajów i ludzi w niestałym społeczeństwie, którym w 
przeciągu niespełna sześćdziesięciu lat wstrząsnęło siedem 
wielkich rewolucyj, nie licząc wstrząsów pomniejszych takie 
oto były ogólne przyczyny, bez których rewolucja lutowa 
byłaby niemożliwa. Ważniejszymi wypadkami, które do niej 
doprowadziły, były niezręczne posunięcia opozycji 
dynastycznej, które wznieciły rozruchy chcąc przygotować 
re- 
2 W roku 1841 rozpoczęte zostały wielkie prace nad otoczeniem Paryża 
łańcuchem fortyfikacji, które ukończono w r. 1845. Podczas wojny francuskopruskiej 
w 1870 r. okazały się bezużyteczne. Potem służyły paryżanom jako teren 
niedzielnego wypoczynku, a w pierwszych latach po I wojnie światowej zostały 
wyburzone. 

formę, represja tych rozruchów, zrazu nadmierna, a potem 
zarzucona, nagłe zniknięcie dawnych ministrów, zrywające w 
jednej chwili wątek rządów, którego nowi ministrowie nie 
umieli na czas podchwycić i związać, błędy i bałagan 
myślowy tych ministrów, niezdolnych do umocnienia tego, co 
byli zdolni nadwątlić, wahania generałów, nieobecność tych 
właśnie książąt, którzy byli popularni i energiczni3, lecz nade 
wszystko szczególna, starcza nieudolność króla Ludwika 
Filipa, której nikt nie przewidział i która pozostaje 
niewiarygodna nawet teraz, gdy wydarzenia ją ujawniły. 
Zapytywałem czasem sam siebie, co mogło w duszy króla 
spowodować to nagłe i niesłychane znużenie. Ludwik Filip 
spędził życie pośród rewolucyj i z pewnością nie brakowało 
mu ani doświadczenia, ani odwagi, ani przenikliwości, które 
tego dnia tak zupełnie go opuściły. Myślę, że jego słabość 
wynikła z nadmiernego zaskoczenia, został powalony zanim 
zrozumiał. Rewolucja lutowa była nieprzewidziana dla 
wszystkich, lecz dla niego bardziej niż dla kogokolwiek. Nie 
przygotowała go do niej żadna przestroga z zewnątrz, 
ponieważ od wielu lat jego umysł zamknął się w tego rodzaju 
pysznej samotności, w jakiej zazwyczaj zaczyna przebywać 
rozum władców, którym przez długi czas sprzyja fortuna i 
którzy, biorąc szczęście za geniusz, nie chcą już nikogo 
słuchać, bo sądzą, że niczego już nie mogą się dowiedzieć. 
Ludwik Filip został zresztą zmylony, podobnie jak jego 
ministrowie — o czym już wspominałem — przez owo 
zwodnicze światło, jakie dawne dzieje rzucają na czas 
teraźniejszy. Dałoby się sporządzić osobliwą listę wszystkich 
błędów, które się rodziły jedne z drugich, nie będąc sobie 
podobnymi. To Karol I, popchnięty do samowol- 
3 Tocqueville ma tu na myśli dwóch synów króla Ludwika Filipa — księcia de 
Joinville i księcia d'Aumale, którzy w tym czasie znajdowali się w Algierii. 

i gwałtów widokiem postępów, jakie poczynił w Anglii duch 
opozycyjny pod dobrotliwym berłem jego ojca4, to Ludwik 
XVI, zdecydowany wszystko znosić, bo Karol I zginął nie 
chcąc w niczym ustąpić, to Karol X, prowokujący rewolucje 
mając w oczach słabość Ludwika XVI; to na koniec Ludwik 
Filip, najbystrzejszy z nich wszystkich, który sobie 
wyobraża, że aby się utrzymać na tronie wystarczy fałszować 
prawo nie łamiąc go i że jeśli on sam będzie się poruszał w 
kole zakreślonym przez Kartę, to naród z niego nie wyjdzie. 
Korumpować lud nie stawiając mu czoła; odchodzić od 
ducha konstytucji nie tykając jej litery; przeciwstawiać sobie 
przywary kraju, łagodnie roztapiać namiętności rewolucyjne 
w żądzy materialnego użycia to była idea całego jego życia, a 
pomału stała się nie tylko naczelną, lecz wyłączną. Zamknął 
się w niej, żył nią i gdy nagle spostrzegł, że jest fałszywa, 
zachował się jak człowiek obudzony nocą przez trzęsienie 
ziemi, który czując w ciemnościach, jak wali się jego dom i 
ziemia usuwa spod nóg, stoi oszołomiony i zagubiony pośród 
niespodzianej i powszechnej ruiny. 
Dzisiaj swobodnie mogę rozprawiać o przyczynach, które 
doprowadziły do zajść 24 lutego, lecz popołudniem tego dnia 
co innego miałem w głowie. Rozmyślałem o samych 
wydarzeniach i bardziej zajmowały mnie ich następstwa niż 
przyczyny. 
Od siedemnastu lat była to druga rewolucja, która dokonywała 
się na moich oczach. 
4 Karol I Stuart (1600-1649) - król Anglii, syn Jakuba I. Wstąpił na tron w 1625 r. 
i swoimi despotycznymi rządami doprowadził do rewolucji. Osądzony jako tyran, 
zdrajca, morderca i wróg publiczny, został ścięty, Jakub I Stuart (1566 — 1625) - 
król Szkocji od 1567, Anglii od 1603 r. Bezskutecznie zabiegał o zjednoczenie 
tych dwu krajów, pozostawał w ciągłym konflikcie z Parlamentem. Tocqueville 
idealizuje jego dobrotliwość. Władcy dalej wymienieni, to królowie francuscy. 

Przygnębiły mnie obie, lecz druga — o ileż więcej przysporzyła 
mi goryczy. Względem Karola X do końca zachowałem 
resztki dziedzicznej sympatii, lecz ten król upadł, ponieważ 
naruszył prawa, które były mi drogie i żywiłem wówczas nadzieję, 
że skutkiem jego upadku wolność w mym kraju raczej 
się odrodzi niż zmarnieje. Natomiast dzisiaj ta wolność zdawała 
mi się martwa, uciekający władcy byli dla mnie niczym 
i czułem, że przegrana została sprawa, o którą zabiegałem. 
Najpiękniejsze lata młodości upłynęły mi w społeczeństwie, 
które zdawało się odnajdywać pomyślność i wielkość stając 
się ponownie wolnym. Stworzyłem sobie w nim ideę 
wolności umiarkowanej, statecznej i powściąganej 
wierzeniami, obyczajami i prawami, zachwyciłem się 
powabami tej wolności i stała się ona namiętnością mego 
życia. Przeczuwałem, że jej utraty nigdy nie przeboleję, a 
teraz jasnym się stało, że muszę się z nią pożegnać. 
Zbyt dobrze poznałem ludzi, ażeby tym razem pocieszać się 
próżnymi słowami. Wiedziałem, że jeśli jedna wielka rewolucja 
może przynieść krajowi wolność, to licznie po sobie 
następujące rewolucje uniemożliwiają w nim na długo wszelką 
wolność umiarkowaną. 
Co miało wyniknąć z tej rewolucji, tego jeszcze nie byłem 
świadom, lecz miałem już pewność, że nic takiego, co 
mogłoby mnie zadowolić. Przewidywałem, że jakikolwiek 
miałby być los naszych dzieci, to my jesteśmy już skazani na 
nędzny żywot pomiędzy następującymi przemiennie falami 
rozpasania i ucisku. 
Zrobiłem w duchu powtórkę z historii naszych ostatnich 
sześćdziesięciu lat i gorzko się uśmiechałem przypominając 
sobie złudzenia, jakie żywiono przy końcu każdego z etapów 
tej długiej rewolucji, teorie, z jakich te złudzenia wyrastały, 
uczone rojenia naszych historyków i tyle owych 
przemyślnych i fałszywych systemów, jakimi usiłowano 
objaśniać teraźniejszość tak jeszcze słabo widoczną i 
przepowiadać przyszłość, której nie było widać zupełnie. 
Po dawnym ustroju nastąpiła monarchia konstytucyjna, po 

monarchii — republika, po republice — cesarstwo, po 
cesarstwie — restauracja i wreszcie monarchia lipcowa5. Po 
każdej z tych kolejnych mutacji powiadano, że Rewolucja 
Francuska wypełniwszy to, co zarozumiale nazywano jej 
dziełem, dobiegła końca: tak mówiono i tak wierzono. 
Niestety! sam chciałem w to wierzyć podczas Restauracji i 
nawet po upadku rządów restauracyjnych. Lecz oto 
Rewolucja Francuska zaczyna się wciąż na nowo, bo wciąż 
mamy do czynienia z jedną i tą samą rewolucją. W miarę jak 
posuwamy się przed siebie jej finał oddala się i ginie w 
mroku. Czy dojdziemy — jak nas zapewniają nowi prorocy, 
być może tyleż warci co ich poprzednicy — do przeobrażenia 
społeczeństwa głębszego i zupełniejszego, niż przewidywali i 
pragnęli nasi ojcowie i którego sami nie umiemy jeszcze 
przewidzieć, czy też może osiągniemy ów stan okresowej, 
chronicznej i nieuleczalnej anarchii, dobrze znanej choroby 
starych narodów? Co do mnie, nie umiem odpowiedzieć, nie 
wiem, kiedy zakończy się ta podróż. Zmęczyło mnie ciągłe 
branie za port tego, co okazuje się zwodniczą mgłą i często 
zapytuję sam siebie czy rzeczywiście istnieje ów stały ląd, 
którego tak długo poszukujemy, czy naszym przeznaczeniem 
nie jest raczej nieskończone żeglowanie po pełnym morzu! 
Resztę tego dnia spędziłem z Amperem6, kolegą z Insty- 
5 Mianem ancien régime (dawny ustrój) obejmowany jest w historii Francji okres 
od mniej więcej początku XVII w. do Rewolucji; monarchia konstytucyjna — 
wprowadzona konstytucją z września 1791; republika — proklamowana dekretem 
Konwencji z września 1792; cesarstwo — wprowadzone konstytucją z maja 1804; 
restauracja — potwierdzona Kartą konstytucyjną z czerwca 1814; monarchia 
lipcowa — Kartą konstytucyjną z sierpnia 1830 r. 
6 Jean-Jacques Ampere (1800 — 1864) - dziejopisarz i historyk literatury, syn 
słynnego fizyka. W 1838 r. otrzymał katedrę literatury francuskiej w College de 
France, w r. 1848 wszedł do Akademii Francuskiej. 

tutu7, jednym z moich najlepszych przyjaciół. Dowiedział się, 
co mnie spotkało skutkiem rozruchów i zaprosił mnie na kolację. 
Chciałem zrazu ulżyć sobie dzieląc się z nim moimi 
strapieniami, lecz szybko spostrzegłem, że jego wrażenia 
były odmienne od moich i że na dziejącą się rewolucję 
spoglądał innym okiem. Ampere był człowiekiem bystrego 
umysłu i, co więcej znaczy, dobrego serca, łagodnym w 
obejściu i wiernym w przyjaźni. Był lubiany za swą 
dobrotliwość, ujmował konwersacją ciekawą, dowcipną, 
zabawną, satyryczną, w której rzucał masę żarcików, co 
prawda niezbyt wysokiego lotu, lecz przyjemnych dla 
rozmówcy. Na nieszczęście miał silną skłonność, aby do 
literatury przenosić mentalność salonową, a do polityki 
mentalność literacką. To, co nazywam mentalnością literacką 
w polityce polega na dostrzeganiu bardziej tego, co 
kunsztowne i nowe niż tego, co prawdziwe, na upodobaniu w 
tym, co zaciekawiające, bardziej niż w tym, co użyteczne, na 
przejawianiu większej wrażliwości na piękne gesty i słówka 
aktorów niż na następstwa granej sztuki, na kierowaniu się 
raczej wrażeniami niż rozumowymi racjami. Nie muszę 
dodawać, że jest to przywara cechująca nie tylko 
akademików. Prawdę powiedziawszy jest nią po trosze 
dotknięty cały naród, bo wzięty w swej masie, francuski lud 
sądzi bardzo często o materiach politycznych jak literat. 
Ampere, który był chodzącą wyrozumiałością, a jedyną 
wadą, jaką wyniósł z życia koteryjnego, była słabość do 
kolegów, miał upadający rząd w wielkiej pogardzie, a jego 
pociągnięcia na rzecz szwajcarskich 
7 Instytut — pod nazwą Instytut Francuski zgrupowano w 1794 roku pięć dawnych 
akademii, rozwiązanych rok wcześniej Akademię francuską, inskrypcji i literatury 
pięknej, nauk, sztuk pięknych, oraz nauk moralnych i politycznych. W ten sposób 
zorganizowane są one po dziś dzień. 

ultramontanów mocno go poirytowały8. Do tych ostatnich, a 
zwłaszcza ich francuskich przyjaciół, żywił nienawiść, poza 
tym jednak do nienawiści był niezdolny. Obawiał się śmiertelnie 
nudziarzy, lecz naprawdę z głębi serca nie znosił tylko 
pobożnisiów. Faktem jest, że ci ostatni zranili go okrutnie i 
mocno niezręcznie, gdyż nie był on z natury ich przeciwnikiem 
i nic lepiej nie dowodzi ich zaślepionej nietolerancji 
niż to, że potrafili do tego stopnia zrazić sobie człowieka o 
tak chrześcijańskiej postawie, jak Ampere, wyrażała się ona 
może nie tyle w wierze, co w jego upodobaniach i intencjach 
oraz, jeśli wypada tak rzec, w jego temperamencie. Upadkiem 
rządu, który tak dobrze im służył, Ampere nie martwił się 
ponad miarę. Pośród powstańców był zresztą świadkiem 
przejawów bezinteresowności, wspaniałomyślności i nawet 
odwagi, udzieliły mu się powszechne uczucia. 
Spostrzegłem, że nie tylko nie skłaniał się ku moim opiniom, 
lecz gotów był bronić ich odwrotności. Sprawiło to, że 
wszystkie uczucia oburzenia, bólu i gniewu, jakie od rana 
gromadziły się w moim sercu, obróciły się nagle przeciwko 
niemu. Przemawiałem do niego językiem tak gwałtownym, że 
później często sobie to ze wstydem przypominałem, 
wybaczyć mi to mogła tylko przyjaźń tak szczera, jaką mnie 
darzył. Pamiętam, że powiedziałem mu między innymi: „Z 
tego, 
8 Mowa tu o poparciu, jakiego Guizot udzielił szwajcarskiemu Sonderbundowi, 
separatystycznej koalicji siedmiu kantonów katolickich występujących w r. 1845 
przeciwko szwajcarskiemu rządowi federalnemu. Koalicja została zawiązana 
wskutek gwałtownej reakcji innych kantonów na decyzję kantonu 
Lucerneńskiego, by szkoły powierzyć w nim jezuitom. Doszło do walk, armia 
Sonderbundu została pobita w 1847 r., ultramontanie — zwolennicy silnych 
związków z papiestwem w przeciwstawieniu do gallikanów opowiadających się za 
daleko posuniętą autonomią katolicyzmu francuskiego, w znaczeniu szerszym 
ortodoksyjni katolicy. 

co się dzieje niczego pan nie rozumie, wydaje pan sądy 
paryskiego gapia lub poety. Nazywa to pan zwycięstwem 
wolności, a jest to jej ostateczna klęska. Ten lud, który tak 
naiwnie pan podziwia, dowiódł ostatecznie, że jest niezdolny 
i niegodny żyć w wolności. Proszę mi pokazać, czego 
nauczyło go doświadczenie? Jakich nabył nowych cnot, 
jakich dawnych wad się wyzbył? Nie, powiadam, jest ciągle 
taki sam niecierpliwy, nierozsądny, występujący przeciw 
prawu, słaby wobec dobrych przykładów, zuchwały wobec 
niebezpieczeństwa — zupełnie jak jego ojcowie. Czas 
niczego w nim nie zmienił i pozostawił go równie 
lekkomyślnym w sprawach poważnych jak dawniej w 
drobnostkach". Wykrzyczawszy sobie wiele podobnych 
rzeczy, obaj odwołaliśmy się w końcu do przyszłości, 
sędziego światłego i nieprzekupnego, lecz który — niestety 
— zawsze przybywa za późno. 

II 
PARYŻ NAZAJUTRZ PO 24 LUTEGO I W DNI 
NASTĘPNE - SOCJALISTYCZNY CHARAKTER NOWEJ 
REWOLUCJI 
Pisane w Sorrento, grudzień 1850 r. 
Noc przeszła bez incydentów, mimo że ulice rozbrzmiewały 
krzykami i wystrzałami aż do ranka, były to jednak odgłosy 
zwycięstwa, a nie walki. Gdy zaświtało, wyszedłem z domu, 
żeby zobaczyć jak wygląda miasto i dowiedzieć się o bratanków1. 
Byli wówczas chowani w małym seminarium, 
instytucji wychowawczej, która nie przygotowuje wcale do 
życia w czasach rewolucyjnych, i w której podczas 
rozruchów nie jest się bezpiecznym. Małe seminarium 
znajdowało się przy ulicy Madame, za pałacem 
Luksemburskim i ażeby tam dojść, musiałem przebyć spory 
kawałek Paryża. 
Ulice znalazłem spokojne i na pół opustoszałe, jak w niedzielny 
poranek, kiedy to zazwyczaj w Paryżu bogaci śpią, a 
biedni odpoczywają. Od czasu do czasu można było 
napotkać zwycięzców z dnia poprzedniego, lecz większość z 
nich powracała do domów nie zwracając uwagi na 
przechodniów. 
1 Byli to Bernard-Hubert Clérel baron de Tocqueville (1832-1864), syn Edwarda, 
ojciec Christiana — pierwszego wydawcy Wspomnień, oraz Auguste-René Clérel 
wicehrabia de Tocqueville (1837 — ?), drugi syn Edwarda, oficer za II 
Cesarstwa, deputowany w czasach III Republiki. 

W niewielu otwartych sklepikach widać było wystraszonych 
mieszczan, przede wszystkim jednak zdziwionych jak 
widzowie, którzy po zakończeniu sztuki zastanawiają się nad 
jej sensem. Na tych wyludnionych ulicach najwięcej było 
żołnierzy — pojedynczych lub w małych grupkach, 
wszystkich bez broni — którzy przemierzali miasto 
powracając do swoich domostw. Klęska, jaką ci ludzie 
ponieśli, zostawiła w ich duszach ostre i trwałe poczucie 
wstydu i gniewu, lecz okazało się to później, w tamtej chwili 
niczego po nich nie było widać. Radość z odzyskanej 
swobody zdawała się u tych młodych ludzi górować nad 
innymi uczuciami, szli z beztroskimi minami i lekkim, 
zamaszystym krokiem, jak uczniacy na wakacje. 
Małego seminarium nie atakowano, ani nawet nie 
niepokojono. Moich bratanków zresztą już tam nie było. 
Wieczorem poprzedniego dnia odesłano ich do babki. 
Wróciłem więc do siebie zahaczając o ulicę du Bac, ażeby się 
dowiedzieć czy Lamoriciere, który wówczas mieszkał przy 
tej ulicy, został poprzedniego dnia rzeczywiście zabity, jak 
mi powiedział jego adiutant, który widział go spadającego z 
konia. Służący powiedzieli mi, że ich pan jest w domu, 
dopiero gdy mnie rozpoznali i wtedy też zgodzili się 
wprowadzić mnie do niego. 
Znalazłem tego osobliwego człowieka, o którym nieraz 
jeszcze wspomnę, wyciągniętego na łóżku i zmuszonego do 
bezczynności całkiem sprzecznej z jego naturą i 
upodobaniami. Głowę miał rozbitą, ręce poprzebijane 
ciosami bagnetów, wszystkie członki zmaltretowane i 
bezwładne, lecz umysł ożywiony i serce nieposkromione. 
Opowiedział mi o swoich wczorajszych przygodach i tysiącu 
niebezpieczeństw, z których wyszedł zupełnym cudem. 
Doradzałem mu, by nie opuszczał domu, zanim nie wróci do 
zdrowia i nawet dłużej, by w ogólnym zamęcie nie narażał na 
szwank swej osoby i reputacji. Rady uzasadnione wobec 
człowieka tak lubiącego działanie i tak doń przyzwyczajonego, 
że po zrobieniu rzeczy niezbędnych i użytecznych 
zawsze był gotów przedsięwziąć coś niebezpiecznego i 
szkodli 

wego raczej, niż zgodzić się na bezczynność, lecz rady mało 
skuteczne jak wszystkie sprzeciwiające się naturalnym skłonnościom. 
Całe popołudnie spędziłem chodząc po Paryżu. Dwie 
zwłaszcza rzeczy uderzyły mnie tego dnia. Pierwsza, to mało 
powiedzieć głównie — bo jedynie i wyłącznie — ludowy 
charakter rewolucji, jaka się dokonała, przewaga, jaką w jej 
wyniku uzyskał nad innymi klasami lud we właściwym tego 
słowa znaczeniu, to jest ci, którzy żyją z pracy rąk. Druga 
rzecz, to brak objawów nienawiści, a co więcej brak 
jakichkolwiek żywszych namiętności, jakie w pierwszych 
chwilach mógłby okazywać prosty lud, który stał się nagle 
jedynym panem sytuacji. 
Jakkolwiek klasy pracownicze odgrywały nieraz pierwszą 
rolę w wydarzeniach pierwszej Republiki, to ani faktycznie, 
ani prawnie nie objęły państwa w niepodzielny zarząd i 
władanie. W Konwencji nie było ani jednego człowieka z 
ludu, składała się ona z mieszczan i inteligencji. Rozgrywka 
między Górą i Żyrondą toczyła się wyłącznie w łonie 
burżuazji, a swoim zwycięstwem Góra nigdy nie przekazała 
władztwa w ręce ludu2. Rewolucję lipcową zrobił lud, lecz 
klasa średnia, która ją wywołała i przeprowadziła, zebrała też 
prawie wszystkie jej owoce. Natomiast rewolucja lutowa 
zdawała się zrobiona całkowicie poza burżuazją i przeciwko 
niej. 
W tym wielkim wstrząsie dokonał się ostatecznie podział 
między dwiema częściami, z jakich we Francji składał się 
organizm społeczny, i wyosobniony w ten sposób lud objął 
całą władzę. W naszych annałach była to zupełna nowość, 
chociaż gdzie indziej i w innych czasach tego rodzaju 
rewolucje miały już miejsce — dzieje właściwe dla jakiejś 
epoki, nawet w naszych czasach, mogą się wprawdzie 
wydawać niezwykłe i nowe, lecz zawsze wiążą się w swej 
istocie ze 
2 Zob. przyp. 8 do rozdz. V, cz. I. 

starą historią ludzkości. Na przykład Florencja pod koniec 
średniowiecza była małą widownią wydarzeń podobnych do 
naszych, klasa szlachecka została najpierw zastąpiona przez 
klasę mieszczańską, a potem pewnego dnia i ona została 
odsunięta od rządów3, można było zobaczyć gonfaloniera 
maszerującego boso na czele ludu i tak przewodzącego 
republice. Lecz we Florencji tę ludową rewolucję wywołały 
przyczyny szczególne i przejściowe, podczas gdy tutaj 
doprowadziły do niej przyczyny tak trwałe i ogólne, że jak 
można sądzić, wstrząsnąwszy Francją, rozszerzy się ona na 
całą Europę. Tym razem nie chodziło już o zwycięstwo 
jednego stronnictwa, zmierzano do zbudowania nauki 
społecznej, filozofii, mógłbym rzec, prawie religii 
powszechnej, którą można by nauczać i narzucać wszystkim 
ludziom. A to w starym obrazie była już część istotnie nowa. 
Podczas tego dnia nie dostrzegłem w Paryżu ani jednego 
przedstawiciela publicznego porządku, ani jednego żołnierza, 
żandarma czy policjanta, zniknęła nawet Gwardia Narodowa. 
Wyłącznie lud nosił broń, pilnował państwowych budynków, 
czuwał, rozkazywał i karał. Było rzeczą nadzwyczajną i 
straszną oglądać w rękach tych, co nic nie posiadają, całe to 
wielkie miasto wypełnione bogactwami, a raczej cały ten 
wielki naród, albowiem na skutek centralizacji ten, kto włada 
Paryżem, panuje nad Francją. Przerażenie wszystkich innych 
klas było więc ogromne. Sądzę, że w żadnym z okresów 
rewolucji nie było ono tak duże i myślę, że można je 
porównać tylko ze strachem, 
3 Tocqueville mówi tu o słynnym powstaniu Ciompich (gręplarzy) z lipca 1378 r., 
kiedy to gonfalonierem został przedstawiciel plebsu, gręplarz Michele di Lando, 
gonfaloniere — tak we Florencji nazywano osobę i urząd komendanta policji 
miejskiej. 

jaki musiały odczuwać cywilizowane miasta świata 
rzymskiego, gdy ujrzały się we władzy Wandali i Gotów4. 
I ponieważ niczego podobnego do tej pory nie widziano, 
sporo ludzi spodziewało się niesłychanych aktów gwałtu. Co 
do mnie, zupełnie nie podzielałem tych obaw. To, co oglądałem, 
kazało mi oczekiwać w najbliższej przyszłości dziwnych 
perturbacji i osobliwych występków, lecz ani przez chwilę 
nie wierzyłem w rabunek bogatych. Zbyt dobrze znałem lud 
paryski, ażeby nie wiedzieć, że w czasie rewolucji kieruje się 
on zazwyczaj szlachetnymi porywami, że w dniach po 
zwycięstwie zaczyna zaraz nim się pysznić, pokazywać 
władzę i odgrywać bohatera. A gdy tym jest zajęty, dochodzi 
zwykle do tego, że ktoś tam przechwytuje rządy, policja 
powraca na posterunki, a sędziowie na swe ławy i wówczas, 
kiedy nasi bohaterowie zapragną wreszcie powrócić w 
bardziej znane i przyziemne rejony małych i niedobrych 
ludzkich namiętności, wówczas napotykają na przeszkody i 
muszą się kontentować prostym życiem poczciwych ludzi. 
Ponadto tyle już lat spędziliśmy na powstaniach, że 
wytworzył się między nami szczególny rodzaj moralności na 
użytek zamieszek, szczególny kodeks na czas rozruchów. 
Wedle tych wyjątkowych praw tolerowane jest zabójstwo, 
dopuszczalne są dewastacje, ale surowo wzbroniona grabież, 
co oczywiście nie przeszkadza licznym kradzieżom, ponieważ 
społeczność rebeliantów nie stanowi pod tym 
względem żadnego wyjątku i jak w innej, tak i w jej łonie 
znajdzie się zawsze nieco hultajów, którzy kpią sobie 
wewnętrznie z grupowej moralności i gdy nikt ich nie widzi, 
za nic mają swą 
4 Wandalowie — plemię germańskie, w V w. zajęli Galię i Hiszpanię, wówczas 
rzymskie prowincje, Goci — plemię germańskie, od poł. III wieku zaczęli 
wdzierać się na terytorium imperium rzymskiego, w V w. Wizygoci pod wodzą 
Alaryka splądrowali Rzym. 

godność. Uspokajała mnie zresztą myśl, że zwycięzcy będą 
zaskoczeni sukcesem, tak jak ich adwersarze — porażką. Ich 
namiętności nie zdążyły rozgorzeć i rozpętać się w walce, 
rząd upadł przez nikogo nie broniony i sam się nie broniąc. 
Był bądź zwalczany, bądź przynajmniej żywo krytykowany 
od dłuższego czasu przez tych, którzy teraz ubolewali w głębi 
serca nad jego upadkiem. 
Od roku opozycję dynastyczną i opozycję republikańską połączyła 
złudna zażyłość, te same posunięcia wykonywały w 
odmiennych intencjach. To samo nieporozumienie, które 
ułatwiło rewolucję, przyczyniało się teraz do jej łagodnego 
przebiegu. Gdy znikła monarchia, pole bitwy wydało się 
puste. Lud nie dostrzegał na nim wyraźnie wrogów, których 
należałoby ścigać i powalić, zabrakło dawnych przyczyn 
gniewu. Kler nigdy nie pogodził się do końca z nową 
dynastią i bez żalu patrzał na jej upadek. Z zadowoleniem i 
nie bacząc na następstwa powitała go stara szlachta. Ten 
pierwszy ucierpiał od nietolerancyjnego systemu 
mieszczaństwa, ta druga z powodu jego pychy. W obojgu 
jego rządy budziły pogardę lub obawę. 
Od lat sześćdziesięciu księży, dawną arystokrację i lud 
połączyło wspólne uczucie, co prawda uczucie niechęci, a nie 
wspólnej sympatii. Lecz w polityce, gdzie przyjaźń wspiera 
się najczęściej na wspólnych nienawiściach, było to już 
sporo. Tego dnia jedynymi naprawdę zwyciężonymi byli 
mieszczanie, lecz oni mało mieli powodów do lęku. Swe 
rządy mieszczaństwo sprawowało wyłącznie, ale bez ucisku, 
stosując raczej korupcję niż przemoc, toteż były one bardziej 
pogardzane niż nienawidzone. Zresztą klasa średnia nie 
tworzy nigdy w narodzie grupy zwartej i wyraźnie z całości 
wyodrębnionej, zawsze przenika się po trosze z innymi i 
częściowo z nimi miesza. Ów brak jednorodności i ścisłych 
granic czyni rządy mieszczaństwa słabymi i niepewnymi, 
lecz gdy je traci, ono samo staje się niepochwytne i jakby 
niewidoczne dla tych, którzy chcą w nie uderzyć. 

Jak myślę, wszystkie te przyczyny powodowały w ludzie 
ową ospałość, która mnie uderzyła na równi z jego 
wszechwładzą, ospałość tym widoczniejszą, że osobliwie 
kontrastowała ona z nadętą gwałtownością języka i 
straszliwych wspomnień, jakie wskrzeszał. Historia 
Rewolucji Thiersa, Żyrondyści Lamartine'a5, inne dzieła 
mniej sławne, lecz dobrze znane, przede wszystkim sztuki 
teatralne, zrehabilitowały Terror6 i w pewnym sensie uczyniły 
go modnym. W płomiennym więc języku 1793 roku 
wypowiadano letnie uczucia chwili i gęsto cytowano 
nazwiska słynnych zbrodniarzy, do których upodabniać się 
nie miano ani energii, ani szczerej ochoty. 
Później dopiero socjalistyczne teorie, które poprzednio nazwałem 
filozofią lutowej rewolucji, rozpalić miały 
prawdziwe namiętności, podsycić zawiści i wywołać wojnę 
klas. Ale jeśli na początku pasje były mniej rozpasane, niż 
można było się obawiać, to nazajutrz po rewolucji w ideach 
ludu przejawiły się istotnie nadzwyczajne rozgorączkowanie 
i niesłychany chaos. 
Po 25 lutego z głów nowatorów wyskoczyły z impetem 
tysiące przedziwnych systemów, które wniknęły w zmącone 
umysły tłumu. Dotąd wszystko pozostało jeszcze 
nienaruszone, wyjąwszy monarchię i parlament, lecz od tej 
chwili zdało się, że 
5 Dziesięciotomowa Histoire de la Revolution française Adolfa Thiersa ukazała 
się w latach 1823 — 1827, osiem tomów Histoire des Girondins Lamartine'a — w 
r. 1847. 
6 Terror - okres dyktatorskich rządów Konwencji, rozpoczęty powołaniem 
Trybunału Rewolucyjnego w marcu 1793 r., uchwaleniem w maju, sierpniu i 
wrześniu tegoż roku ustaw wyjątkowych zawieszających swobody polityczne, 
osiągający apogeum w działalności Komitetu Ocalenia Publicznego, kierowanego 
przez jakobiński triumwirat Robespierre'a, Saint-Justa i Couthona, zakończony 
przewrotem termidoriańskim w lipcu 1794 r. Ofiary terroru szacuje się na około 
40 tys. osób. 

pod uderzeniami rewolucji rozpadnie się samo 
społeczeństwo, że rozpisany został konkurs na nową formę 
gmachu, jaki miał powstać w jego miejsce. Każdy 
przedstawiał jakiś projekt, ten w gazetach, tamten na afiszach, 
którymi pokryły się wkrótce mury, inny jeszcze głosił go na 
świeżym powietrzu. Jeden proponował zniesienie różnic 
majątkowych, inny — różnic w oświeceniu, trzeci zamierzał 
usunąć najstarszą z nierówności, tę między mężczyzną a 
kobietą. Zachwalano specyfiki przeciwko nędzy lub 
lekarstwo na pracę, tę chorobę, która trawi ludzkość od 
początku jej istnienia. 
Wszystkie te teorie różniły się między sobą, często były 
sprzeczne, czasem wrogie, lecz mierząc poniżej rządu, w 
samo społeczeństwo, które stanowi jego podstawę, wszystkie 
przyjęły wspólne imię socjalizmu. 
Socjalizm pozostanie najistotniejszą cechą i najgroźniejszym 
wspomnieniem rewolucji lutowej. Republika przedstawiać się 
w niej będzie po czasie nie jako cel, lecz jako środek. 
Nie zamierzam w tych Wspomnieniach roztrząsać, co przesądziło 
o socjalistycznym charakterze rewolucji lutowej, 
ograniczę się do stwierdzenia, że nie powinien był on świata 
zaskoczyć w stopniu, w jakim to się stało. Czyż nie można 
było od dawna spostrzec, że lud rósł i nieustannie podźwigał 
swą kondycję, że nieustannie powiększało się jego znaczenie, 
jego oświecenie, jego pragnienia i możliwości? Wzrastał 
również jego dobrobyt, lecz mniej szybko, i zbliżał się do 
granicy jakiej nie może przekroczyć w starych 
społeczeństwach, gdzie przybywa dużo ludzi, a mało 
stanowisk. Dlaczegóż to klasy biedne, upośledzone, a przy 
tym silne nie miały pomyśleć o wyjściu z upośledzenia 
korzystając ze swej siły? Szykowały się przecież do tego od 
sześćdziesięciu lat. Lud chciał sobie początkowo dopomóc 
zmieniając instytucje polityczne, lecz po każdej zmianie jego 
los albo nie polepszał się wcale, albo polepszał się z powolnością 
nieznośną dla gorączki jego pragnień. Było zatem 
nieuniknione, że pewnego dnia lud dojdzie do odkrycia, iż 
tym, co go krępuje jest nie urządzenie rządów, lecz 
niezmienne 

prawa właściwe urządzeniu samego społeczeństwa i było też 
naturalne, że zacznie sobie stawiać pytanie, czy ma prawo i 
siłę ażeby zmienić te ostatnie tak, jak zmieniał rządy. 
Przyjrzyjmy się szczególnie własności, na której zasadza się 
nasz porządek społeczny gdy wszystkie przywileje, które 
przykrywały i, by tak rzec, ukrywały przywilej własności 
zostały usunięte i ten jeden przywilej pozostał jako główna 
przeszkoda dla równości pomiędzy ludźmi, jawiąc się jako 
jedyny przejaw nierówności, to czyż nie stało się konieczne, 
nie powiadam od razu, ażeby i ten przywilej z kolei usunąć, 
lecz co najmniej żeby myśl o jego usunięciu nasunęła się 
tym, którzy nie czerpali z niego żadnej korzyści? 
Ów naturalny niepokój w umysłach ludu, owo nieuniknione 
poruszenie jego pragnień i myśli, owe potrzeby i instynkty 
tłumu splotły się w swego rodzaju tkaninę, na której 
nowatorzy nakreślili tyle potwornych i groteskowych 
wzorów. Można ich dzieła znajdować śmiesznymi, lecz 
podłoże, na którym pracowali, stanowi dla filozofów i 
polityków najpoważniejszy przedmiot do zastanowienia. 
Czy socjalizm zostanie spowity pogardą, którą tak słusznie 
zostali okryci socjaliści z 1848 roku? Pozostawiam to pytanie 
bez odpowiedzi. Nie wątpię, że zmodyfikowane zostaną 
prawa, na których wspiera się nasze nowoczesne 
społeczeństwo, bo w znacznej części już to się stało, lecz czy 
dojdzie kiedyś do całkowitego ich obalenia i zastąpienia ich 
innymi? Wydaje mi się to niewykonalne. Nie powiem nic 
więcej, ponieważ w miarę, jak głębiej studiuję stan dawnego 
świata i bardziej szczegółowo poznaję świat dzisiejszy, kiedy 
uzmysławiam sobie zadziwiającą rozmaitość nie tylko praw, 
lecz i zasad prawnych, kiedy widzę zróżnicowane formy, 
jakie — cokolwiek by się mówiło — prawo własności ziemi 
przybiera nawet dzisiaj, skłonny jestem sądzić, że instytucje 
nazywane koniecznymi, często są tylko instytucjami, do 
których się przyzwyczajono i że w materii urządzeń 
społecznych pole możliwości jest o wiele szersze niż 
wyobrażają sobie ludzie żyjący w społeczeństwie. 

III 
NIEPEWNOŚĆ BYŁYCH DEPUTOWANYCH CO DO 
STANOWISKA, JAKIE NALEŻY ZAJĄĆ - MOJE 
REFLEKSJE O TYM CO MAM POCZĄĆ I MOJE 
POSTANOWIENIA 
W dniach, jakie nastąpiły po 25 lutego, nie szukałem 
spotkania i nie widziałem się z żadnym z polityków, od 
których oddzieliły mnie wydarzenia tego dnia, nie czułem po 
temu potrzeby, ani też — prawdę powiedziawszy — żadnej 
chęci. Czułem rodzaj instynktownej odrazy do owego 
marnego światka parlamentarnego, z jakim obcowałem przez 
dziesięć lat i w którego obrębie obserwowałem zalążki 
rewolucji. 
Dostrzegałem ponadto w tym momencie daremność 
wszelkich rozmów i kombinacji politycznych. Chociaż racje, 
jakie wprawiły tłum w ruch były słabe, to ruch ten stał się 
niepowstrzymany. Miałem poczucie, że znaleźliśmy się 
pośrodku jednej z tych demokratycznych powodzi, gdzie 
tamy, jakie chcą stawiać jednostki, a nawet partie, mogą co 
najwyżej przyczynić się do utonięcia tych, którzy je wznoszą 
i gdzie przez pewien czas nie pozostaje nic innego, jak 
studiowanie ogólnych rysów zjawiska. Cały mój czas 
spędzałem więc na ulicy wraz ze zwycięzcami, jak gdybym 
był wielbicielem obrotów fortuny. Nowemu władcy nie 
złożyłem jednak hołdu, niczego odeń nie chciałem . Nie 
próbowałem nawet z nim rozmawiać, wystarczało mi go 
oglądać i słuchać. 
Atoli po kilku dniach nawiązałem kontakt ze zwyciężonymi. 
Ponownie zobaczyłem się z byłymi deputowanymi, z byłymi 

parami1, z ludźmi pióra, z przemysłowcami i handlowcami, z 
posiadaczami, z tymi, których w języku dnia zaczynano 
nazywać próżniakami. Stwierdziłem, że wygląd rewolucji 
oglądanej od góry był nie mniej nadzwyczajny niż 
początkowo, gdy patrzałem na nią od dołu. Spotykałem tu 
dużo strachu i równie mało prawdziwych namiętności jak 
gdzie indziej, osobliwą rezygnację, a zwłaszcza żadnej myśli 
o powrocie do rządów, z którymi świeżo się rozstaliśmy. 
Chociaż rewolucja lutowa była najkrótszą i najmniej krwawą 
z naszych rewolucyj, to umysły i serca zwyciężonych 
wypełniała świadomością i poczuciem swej wszechwładzy 
jak żadna inna. Sądzę, że wynikało to głównie z tego, że owe 
serca i umysły zostały wymiecione z przekonań i pasji 
politycznych, że po tylu zawiedzionych rachubach i 
daremnych zabiegach pozostało w nich tylko upodobanie do 
dobrobytu, uczucie wielce uporczywe i wielce absorbujące, 
lecz bardzo łagodne, które z łatwością przystosowuje się do 
wszelkiego rodzaju rządów, pod warunkiem, że umożliwiają 
one jego zaspokojenie. 
Dostrzegałem więc powszechny wysiłek przystosowania się 
do wydarzenia, jakie zgotowała fortuna i do oswojenia nowego 
pana. Wielcy posiadacze chętnie przypominali, że zawsze 
byli nieprzyjaciółmi klasy mieszczańskiej i sprzyjali klasom 
ludowym, księża w Ewangelii odnaleźli dogmat równości i 
zapewniali, że zawsze go tam dostrzegali, sami zaś 
mieszczanie przypominali sobie z niejaką dumą, że ich 
ojcowie byli robotnikami, a kiedy z powodu nieuniknionych 
niejasności genealogicznych nie umieli wskazać 
prawdziwego robotnika, który pracowałby swymi rękami, 
usiłowali przynajmniej wywieść ród 
1 par — członek Izby Parów. W okresie Restauracji i monarchii lipcowej 
parlament francuski był dwuizbowy, składał się z Izby Deputowanych i z Izby 
Parów. Godność para nadawał król — dożywotnio lub dziedzicznie, parami z 
urodzenia byli członkowie rodziny królewskiej i książęta krwi. 

od jakiegoś nieokrzesańca, który wzbogacił się własnym 
przemysłem. Obnoszono się z takim z równą troskliwością z 
jaką niedawno jeszcze by go ukrywano, albowiem ludzka 
próżność, ta sama co do istoty, objawia się na różne sposoby. 
Różne ma strony, lecz jest to wciąż ten sam medal. 
A ponieważ nie było wówczas prawdziwych uczuć poza 
strachem, nie tylko, że nie próbowano zerwać z krewniakami, 
którzy wdali się w rewolucję, lecz szukano z nimi zbliżenia. 
Był to moment, w którym starano się wyciągnąć korzyść z 
wszystkich nicponi, jakich posiadało się w rodzinie. Jeśli 
szczęśliwym zbiegiem okoliczności posiadało się kuzyna, 
brata lub syna, który się zrujnował skutkiem hulactwa, miał 
on widoki na karierę, a jeśli odznaczył się ponadto jakąś 
ekstrawagancką teorią, mógł liczyć, że zajdzie najwyżej. 
Tego gatunku ludzie byli komisarzami i podkomisarzami 
nowego rządu. Krewni, o których wolano nie wspominać i 
których niegdyś wsadzano do Bastylii, a dziś posłano by do 
Algierii2 jako państwowych funkcjonariuszy, stawali się 
znienacka podporą rodziny i jej uświetnieniem. 
Co do króla Ludwika Filipa, nie było już o nim wcale mowy, 
jak gdyby należał do dynastii Merowingów3. Nic mnie 
bardziej nie uderzyło jak cisza, która powstała nagle wokół 
jego nazwiska. Nie usłyszałem, by je choć raz 
wypowiedziano, ani wśród ludu, ani wyżej. Nie mówili o nim 
zupełnie ludzie z jego dworu, jakich spotkałem i sądzę, że 
naprawdę o nim 
2 Bastylia — czternastowieczna forteca, służyła jako więzienie, zburzona po 14 
lipca 1789 r., do Algierii — w latach 1763 — 1814 Francja utraciła prawie 
wszystkie kolonie, podbojem i kolonizacją Algierii w latach monarchii lipcowej 
rozpoczęła odbudowe imperium kolonialnego. 
3 Merowingowie — pierwsza dynastia królująca we Francji, początek wzięła od 
Meroweusza, który jak się przypuszcza panował w latach 448 — 458, a skończyła 
się na Childeryku III w 752 r. 

nie myśleli. Rewolucja dostarczyła im tak silnej rozrywki, że 
o nim zapomnieli. Powie ktoś, że to zwyczajny los odchodzących 
władców, ale godne uwagi jest to, że zapomnieli o 
nim nawet jego wrogowie, za mało już w nich budził lęku, by 
mieli go spotwarzać lub może jeszcze nienawidzić — obelga 
losu jeśli nie większa, to przynajmniej rzadka. 
Nie pragnę odtwarzać dziejów rewolucji 1848 roku, usiłuję 
jedynie odnaleźć ślad moich czynów, myśli i wrażeń podczas 
jej przebiegu — opuszczę więc fakty z pierwszych tygodni 
po 24 lutego i przejdę do okresu, który bezpośrednio 
poprzedził wybory powszechne4. 
Nadeszła chwila, gdy należało zdecydować czy się chce 
obserwować tę osobliwą rewolucję jako osoba prywatna, czy 
też wziąć udział w wydarzeniach. W tej materii dawni przywódcy 
stronnictw byli podzieleni, a sądzić było można, że 
każdy z osobna też był wewnętrznie podzielony, czego dowodziły 
zamęt w ich wypowiedziach i zmienność poglądów. 
Owi politycy, z których większość uczyła się publicznej 
działalności w uregulowanym i spokojnym nurcie wolności 
konstytucyjnej i których wielka rewolucja zaskoczyła pośród 
ich zwyczajnych rozgrywek, upodobnili się w mych oczach 
do flisaków, którzy nie przyzwyczajeni do innej żeglugi niż 
rzeczna znaleźliby się nagle na pełnym morzu. Umiejętności, 
jakich nabyli w trakcie swych małych podróży, bardziej im 
teraz przeszkadzały, niż pomagały w wielkiej przygodzie i 
popadali teraz w osłupienie i niepewność łatwiej niż 
pasażerowie. 
Pan Thiers kilkakrotnie był zdania, że należy kandydować i 
dać się wybrać, kilkakrotnie też bronił poglądu, że należy się 
trzymać na uboczu. Nie wiem czy jego wahania wynikały z 
obawy przed niebezpieczeństwami, jakie mogły zagrozić mu 
po wyborze, czy z lęku, że nie zostanie wybrany. 
4 Głosowanie na kandydatów do Zgromadzenia Narodowego (Konstytuanty) 
odbyło się 23 i 24 kwietnia 1848 r. 

Remusat, który zawsze widzi jasno, co by można, a niejasno 
co należy uczynić, przedstawiał trafne argumenty za 
schronieniem się w prywatność, i argumenty równie trafne na 
rzecz publicznej działalności. Duvergier stracił głowę. 
Rewolucja zniweczyła tę równowagę sił, której jego umysł 
trzymał się przez tyle lat w bezruchu i wydawało mu się, że 
wisi w próżni. Co do księcia de Broglie5, to od 24 lutego nie 
wychylił on głowy spod płaszcza, oczekując w tej pozycji 
końca świata, bardzo jego zdaniem bliskiego. Jeden pan 
Mole, choć był najstarszy spośród dawnych przywódców w 
Parlamencie, a może właśnie dlatego, zajął zdecydowane 
stanowisko, że trzeba wziąć udział w zdarzeniach i dążyć do 
pokierowania rewolucją. Bądź dlatego, że jego długie 
doświadczenie nauczyło go, iż w niepewnym czasie rola 
widza jest niebezpieczna, bądź dlatego, że nadzieja, iż znowu 
będzie mógł czymś kierować, dodała mu wigoru i przesłoniła 
niebezpieczeństwo przedsięwzięcia, bądź w końcu dlatego, że 
wbrew sobie tyle już razy musiał ulegać pod przeróżnymi 
rządami, stał się on bardziej stanowczy i zarazem giętki, a 
także obojętny na gatunek władzy. Ja z kolei, jak można się 
domyślać, długo się zastanawiałem nad decyzją. 
Racje, które mną wówczas powodowały, chciałbym tu 
dokładnie sobie przypomnieć i przedstawić je bez osłonek, 
lecz jakżeż jest trudno mówić dobrze o sobie samym! 
Zauważyłem, że większość spośród tych, którzy pozostawili 
nam swe wspomnienia dobrze odmalowała swoje złe czyny 
lub skłonności tylko wtedy gdy zostały one przez nich 
przypadkowo wzięte za świadectwo 
5 Achille Charles książę de Broglie (1785-1870) — mianowany parem w r. 1814, 
od 1817 deputowany związany z liberałami, wziął udział w rewolucji lipcowej, 
był ministrem wyznań i oświaty, spraw zagranicznych. W Legislatywie II 
Republiki zasiadał z monarchiczną większością. Po zamachu stanu Ludwika 
Napoleona wycofał się w życie prywatne. 

dzielności czy dobroci, co czasem im się przytrafiło. Tym to 
na przykład sposobem kardynał de Retz6, ażeby zyskać sobie 
sławę dobrego konspiratora, wyznaje nam swój zamiar 
zamordowania kardynała de Richelieu7, i żeby nie wypaść na 
człowieka niezręcznego opowiada o swych obłudnych 
modłach i aktach dobroczynności. Wówczas wcale nie miłość 
do prawdy każe mówić, lecz ułomności umysłu zdradzają 
bezwiednie skazy serca. 
Atoli wtedy nawet, gdy chce się być szczerym, rzadko udaje 
się taki zamiar doprowadzić do końca. Przeszkadza w tym 
najpierw publiczność, która lubi, gdy ktoś sam siebie gani, 
lecz nie cierpi, by ktoś sam siebie chwalił, nawet przyjaciele 
miłym poczciwcem nazywają tego, co złe mówi o sobie, zaś 
tego, co mówi dobrze — nieprzyjemnym pyszałkiem. 
Dlatego szczerość staje się zajęciem wielce niewdzięcznym 
na którym można stracie niczego nie zyskawszy. Ale główna 
trudność tkwi w samym temacie zbyt sobie jesteśmy bliscy, 
żeby dobrze się widzieć, łatwo się gubimy pośród poglądów, 
interesów, idei, upodobań i skłonności, które popchnęły nas 
do działania. Ta plątanina małych ścieżek, źle znanych tym 
nawet, którzy nimi chadzają, przeszkadza w odnalezieniu 
głównego traktu, jakim szła wola, ażeby dojść do 
najważniejszych postanowień. 
6 Jean-François-Paul de Gondi, kardynał de Retz (1613 — 1679) — jedna z 
barwniejszych postaci XVII w., od końca lat trzydziestych intrygował i spiskował 
przeciw kardynałowi Richelieu, w 1648 był jednym z przywódców paryskiej 
frondy, spędził kilkanaście miesięcy w Bastylii i innych więzieniach. Pamiętniki 
zaczął pisać około r. 1655, krążyły zrazu w odpisach, wydane w 1717 
(tłumaczenie polskie w r. 1958). 
7 Armand Jean du Plessis, diuk de Richelieu (1585 — 1642) — kardynał i mąż 
stanu, w 1624 r. wszedł do Rady królewskiej Ludwika XIII, w której do końca 
życia pełnił funkcję głównego ministra i architekta polityki wewnętrznej i 
zagranicznej, rozprawił się z opozycją możnowładczą i protestancką 
przygotowując grunt dla monarchii absolutnej Ludwika XIV. 

Chce jednak spróbować odnaleźć siebie w tym labiryncie. 
Sprawiedliwie będzie, gdy siebie potraktuję z równą 
swobodą, na jaką sobie pozwoliłem i będę jeszcze pozwalał z 
innymi. 
Powiem więc, że gdy zacząłem uważnie spoglądać w swoje 
serce, odkryłem z niejakim zaskoczeniem pewną ulgę, rodzaj 
radości pomieszanej z wszystkimi troskami i obawami, do 
jakich rewolucja dała powód. Tyczyły one jednak mojego 
kraju i jasno widziałem, że nie tyczą mnie samego. 
Przeciwnie, wydawało mi się, że oddycham swobodniej niż 
przed katastrofą. W obrębie tego parlamentarnego świata, 
który został zburzony, było mi zawsze ciasno i ciężko. 
Spotkały mnie w nim różnego rodzaju rozczarowania 
związane z innymi i ze mną samym. Co do tych ostatnich, to 
prędko odkryłem, że brakuje mi danych do odegrania 
błyskotliwej roli, o jakiej marzyłem, przeszkadzały temu 
moje zalety i moje wady. Nie miałem w sobie dość 
szlachetności, żeby budzić respekt, a zbyt byłem uczciwy, 
ażeby zgadzać się na małe kombinacje, jakie wówczas były 
niezbędne dla szybkiego sukcesu. Na tę uczciwość nie było 
sposobu, jako że wynika ona tyleż z mego temperamentu, co 
z moich zasad, tak że bez niej niewiele potrafię z siebie 
wykrzesać. Gdy się zdarzyło, że musiałem przemawiać w 
jakiejś złej sprawie, albo iść fałszywą drogą, natychmiast 
opuszczały mnie talent i żarliwość. Wyznaję, że wobec 
niepowodzeń, jakie odnosiła moja uczciwość, nic tak mnie 
nie pocieszało jak pewność, która mi zawsze towarzyszyła, 
że łajdak ze mnie byłby wielce niezręczny i bardzo mierny. 
Sądziłem błędnie, że na trybunie odnajdę powodzenie, z 
jakim spotkała się moja książka8. Lecz warsztat pisarza i 
mówcy bardziej sobie szkodzą niż pomagają. Dobre 
przemówienie wcale nie jest podobne do dobrego rozdziału. 
Spostrzegłem to wkrótce i doszedłem do przekonania, 
8 Mowa o książce O demokracji w Ameryce, której część pierwsza ukazała się w 
1835, druga w 1840 r. (tłumaczenie polskie 1976 r.) 

że należę do oratorów poprawnych, pomysłowych, czasem 
głębokich, lecz zawsze chłodnych i tym samym bez siły 
przekonywania. W tej materii nie potrafiłem nigdy poważnie 
się zmienić. Nie brak mi żywych uczuć, lecz na trybunie 
przygaszała je zawsze słabość do pięknego wysłowienia. 
Doszedłem również do wniosku, że całkowicie brakowało mi 
umiejętności niezbędnych do skupiania ludzi w grupy i 
kierowania nimi. Zręczność wykazywałem wyłącznie wobec 
pojedynczego rozmówcy, w tłumie stawałem się skrępowany 
i milczący. Owszem, bywają chwile, że potrafię działać i 
mówić zgodnie z jego oczekiwaniami, ale jest to dalece 
niewystarczające, w rozgrywce politycznej takie wielkie 
okazje zdarzają się bardzo rzadko. Od przywódcy stronnictwa 
wymaga się przede wszystkim, żeby umiał bezustannie 
obcować ze swoimi, a nawet z przeciwnikami, żeby bez 
przerwy pokazywał się i występował, zniżał się i wznosił na 
przemian do poziomu różnych umysłów, żeby dyskutował, 
niezmordowanie argumentował, setki razy powtarzał to samo 
w innej formie i ciągle zapalał się tym samym tematem. Do 
tego wszystkiego jestem głęboko niezdolny, rozmowa o 
rzeczach, które mnie nie interesują, sprawia mi przykrość, a o 
tych które interesują mnie żywo — cierpienie. Prawda jest 
dla mnie rzeczą tak rzadką i cenną, że gdym raz ją znalazł, 
nie lubię jej wystawiać na przypadek debaty, jest światłem, 
które boję się zgasić wymachując nim. Zaś z ludźmi nie 
umiałbym spotykać się regularnie i często, bo znam ich 
niewielu. Gdy ktoś nie sprawi na mnie wrażenia czymś 
wyjątkowym w myśleniu lub uczuciach, przestaję go prawie 
dostrzegać. Wiem, że zarówno ludzie mierni jak i wybitni 
posiadają nos, oczy i usta, lecz nigdy nie zapadały mi w 
pamięć ich rysy. Zapytuję ciągle o nazwiska nieznajomych, 
których widuję codziennie i ciągle je zapominam, a przecież 
wcale nimi nie pogardzam, lecz uważając ich za pospolitych 
nie umiem z nimi obcować. Oddaję im cześć, bo kierują 
światem, lecz głęboko mnie nudzą. Tym, co przesądziło o 
mej niechęci, była mierność i mo 

notonia parlamentarnych zdarzeń mego czasu, a także małość 
uczuć i banalne zepsucie osób, które wierzyły, że te zdarzenia 
tworzą lub nimi kierują. 
Wydawało mi się czasami, że jeśli społeczeństwa różnią się 
obyczajami, to moralność polityków jest wszędzie taka sama. 
Jedno jest pewne, że we Francji wszyscy przywódcy stronnictw, 
jakich znałem w mym czasie, w równym stopniu wydali 
mi się niegodni przewodzenia, jedni skutkiem ułomności 
charakteru lub umysłu, zaś większość dla braku 
jakichkolwiek przymiotów. W żadnym nie mogłem prawie 
nigdy dostrzec owej bezinteresownej troski o dobro ludzi, 
jaką, zda mi się, odkrywam w sobie mimo mych ułomności i 
słabości. Było mi zatem równie trudno wiązać się z innymi, 
jak pozostawać samemu, słuchać, jak rozkazywać i skończyło 
się na tym, że przebywałem w ponurej izolacji, skutkiem 
czego oglądano mnie z daleka i osądzano nietrafnie. Czułem 
każdego dnia, że przypisywano mi zalety i wady urojone. 
Posądzano mnie o zręczność manewrowania, o głębokość 
poglądów i wyrafinowanie ambicji, których jako żywo byłem 
pozbawiony, z kolei zaś moje niezadowolenie z siebie, 
znudzenie i rezerwę brano za wyniosłość, grzech, który 
przysparza więcej wrogów niż najgorsze wady. Sądzono, że 
jestem przebiegły i skryty, ponieważ byłem milczący. 
Uchodziłem za surowego, skłonnego do uraz i zgryźliwego, 
choć cech tych nie posiadam, bo między dobrem a złem 
przechodzę z miękką pobłażliwością, która graniczy ze 
słabością, o doznanych krzywdach zapominam tak 
pospiesznie, że podobna niepamięć o zadanym mi cierpieniu 
świadczy raczej o chwiejności duszy, niezdolnej przechować 
wspomnienie zła, niż o wspaniałomyślnym wysiłku 
wybaczania. 
Owe bolesne nieporozumienia powodowały nie tylko moje 
cierpienie, lecz spychały mnie poniżej poziomu moich możliwości. 
Na nikogo aprobata nie działa bardziej kojąco, nikt 
bardziej niż ja nie potrzebuje pomocy w postaci jawnego 
szacunku i zaufania, ażeby zdobyć się na czyny, do których 

jest zdolny. Skąd bierze się owo skrajne wątpienie we własne 
siły, potrzeba jaką odczuwam, by znajdować ciągle 
potwierdzenie samego siebie w myślach innych? Ze 
skromności? Sądzę raczej, że z dumy, która miota się i 
niepokoi tak samo jak mój umysł. 
Lecz podczas tych dziewięciu lat publicznej działalności najbardziej 
męczyła mnie i pozbawiała ducha nieustannie mi towarzysząca 
niepewność co do najlepszego użytku, jaki 
należało uczynić z każdego dnia, która dziś jeszcze pozostaje 
najokropniejszym wspomnieniem tamtych czasów. Wydaje 
mi się, że chwiejność mego charakteru bierze początek raczej 
w ospałości inteligencji niż w słabościach serca, bez wahań 
bowiem i bez skrupułów obieram najbardziej śliską drogę, 
gdy jasno widzę dokąd mnie doprowadzi. Lecz pośród owych 
małych stronnictw dynastycznych, tak mało różniących się 
celem, a tak podobnych w wyborze niskich środków, jakaż 
ścieżka wyraźnie prowadziła do tego, co uczciwe, a 
przynajmniej pożyteczne? Gdzie była prawda? Gdzie fałsz? 
Po której stronie źli? Po której dobrzy? Nie potrafiłem 
wówczas rozstrzygnąć, a prawdę powiedziawszy me 
umiałbym tego zrobić i dzisiaj. Ludziom partii tego rodzaju 
wątpliwości nie odbierają na ogół ani wiary, ani energii, 
większość z nich nigdy ich nie przeżywała, albo już nie 
przeżywa. Oskarża się ich często o działanie bez 
przekonania, moje doświadczenie mówi mi, że zdarza się to 
rzadziej, niż można sądzić. Posiadają oni bowiem zdolność, 
w polityce cenną, a czasem nawet niezbędną, budowania 
sobie przekonań chwilowych, zgodnych z ich aktualnymi 
interesami i ambicjami, i w ten sposób potrafią dość uczciwie 
robić rzeczy mało uczciwe. Na nieszczęście nie umiałem 
nigdy wspomagać swej inteligencji takim osobliwym i 
sztucznym światłem, ani też wyobrażać sobie, że to, co 
korzystne dla mnie jest zgodne z dobrem ogólnym. 
Ów świat parlamentarny, w którym przeżyłem opisane tu niedole, 
został przez rewolucję zburzony. Połączyła ona i 
wymie 

szała dawne partie we wspólnej ruinie, strąciła ich przywódców, 
zniszczyła ich tradycję i dyscyplinę. Zrodziło się z niej, 
co prawda, społeczeństwo rozprzężone i skłębione, lecz w 
którym zręczność stawała się mniej potrzebna i ceniona niż 
bezinteresowność i odwaga, w którym charakter był 
ważniejszy niż sztuka krasomówcza lub umiejętność 
manewrowania ludźmi, i w którym nade wszystko nie było już 
miejsca na wahania tu — ocalenie kraju, tam — jego zguba. 
Nie było już mowy o pomyłce w wyborze drogi, trzeba było 
nią iść w świetle dnia, wraz z tłumem wspierających i 
dodających ducha. Trakt wydawał się niebezpieczny, lecz z 
moim usposobieniem mniej lękam się niebezpieczeństwa niż 
zwątpienia. Czułem ponadto, że jestem jeszcze w sile wieku, 
nie miałem dzieci, a przede wszystkim w domu odnajdowałem 
tak rzadkie i cenne w czasach rewolucyjnych oparcie w 
oddanej żonie, której trzeźwy i przenikliwy umysł, wrodzona 
wzniosłość ducha pozwalały mierzyć się bez trudu z każdą 
sytuacją i godnie znosić wszelkie porażki. 
Zdecydowałem się więc wkroczyć na arenę i podjąć obronę 
nie takich czy innych rządów, lecz praw, którymi stoi samo 
społeczeństwo, moja fortuna, mój spokój i moja osoba. Na 
początek należało dać się wybrać, wyjechałem więc 
natychmiast do mojej Normandii, ażeby przedstawić się 
wyborcom. 

IV 
MOJA KANDYDATURA W DEPARTAMENCIE LA 
MANCHE - WYGLĄD PROWINCJI - WYBORY 
POWSZECHNE 
Departament la Manche zamieszkany jest, jak wiadomo, 
prawie wyłącznie przez rolników. Nie ma w nim wielkich 
miast, mało jest manufaktur, żadnych — wyjąwszy 
Cherbourg — większych skupisk robotniczych. Rewolucji 
tam nie dostrzeżono. Klasy wyższe ugięły się natychmiast 
pod ciosem, a klasy niższe zaledwie ją odczuły. Tak się 
zazwyczaj dzieje, że ludność wiejska powolniej odbiera i 
dłużej przechowuje polityczne podrażnienia, powstaje 
ostatnia i ostatnia składa broń. Zarządca moich dóbr, 
półwieśniak, tak mi pisał donosząc o tym, co się dzieje w 
okolicy: „Ludzie powiadają, że dobrze się stało, że Ludwik 
Filip został odsunięty, bo na to zasługiwał..." Do tego się 
sprowadzał dla nich cały morał sztuki. Lecz kiedy usłyszeli o 
nieporządkach w Paryżu, o nowych podatkach, o wojnie 
powszechnej, jakiej należało się obawiać, kiedy zobaczyli jak 
zamiera handel, jak pieniądz zdaje się zapadać pod ziemię, 
kiedy przede wszystkim dowiedzieli się, że atakowana jest 
zasada własności, wtedy też pojęli, że chodzi o więcej niż o 
Ludwika Filipa. 
Strach, który początkowo zatrzymał się na wierzchołkach 
społeczeństwa, zszedł wtedy do dna klasy ludowej i 
powszechna trwoga ogarnęła całą prowincję. W tym stanie ją 
zastałem, gdy przybyłem w połowie marca. Uderzył mnie 
natychmiast widok, który zdziwił mnie i oczarował. Wśród 
robotników miejskich szerzyła się co prawda jakaś 
demagogiczna agitacja, 

lecz po wsiach wszyscy właściciele, bez względu na różnice 
pochodzenia przodków, edukacji, mienia zbliżyli się do 
siebie i zdawali tworzyć jedną całość, nie było już widać 
zadawnionych nienawiści za poglądy, starych rywalizacji 
kastowych i majątkowych. Znikła zawiść i pycha dzielące 
chłopa i bogacza, szlachcica i mieszczucha, w ich miejsce — 
wzajemne zaufanie, odwzajemniane poszanowanie i 
życzliwość. U wszystkich co nią się cieszyli, własność 
przemieniła się w rodzaj braterstwa. Najbogatsi stali się 
braćmi starszymi, ubożsi — młodszymi, ale wszyscy uważali 
się za rodzeństwo mające taki sam interes w obronie 
wspólnego dziedzictwa. Ponieważ Rewolucja Francuska 
upowszechniła posiadanie ziemi, cała ludność zdawała się 
przynależeć do tej licznej rodziny. Niczego podobnego 
jeszcze nie oglądałem, nikt czegoś takiego we Francji nie 
widział, jak sięga ludzka pamięć. Doświadczenie wykazało, 
że owa jedność nie była tak ścisła jak się zdawała, że dawne 
stronnictwa i różne klasy tylko się zbliżyły, a nie 
przemieszały. Strach oddziałał na nie jak nacisk mechaniczny 
na bardzo twarde przedmioty, które mocno do siebie 
przylegają, póki on trwa, a rozstępują się, gdy zelżeje. 
Skądinąd w tych pierwszych chwilach nie dostrzegłem 
najmniejszego śladu tego, co zasługuje na miano poglądów 
politycznych. Rzekłbyś, że ustrój republikański stał się z 
nagła nie tylko najlepszym, ale i jedynym, jaki można było 
sobie dla Francji wyobrazić, nadzieje i tęsknoty dynastyczne 
zostały w duszach pogrzebane tak głęboko, że nie widać było 
miejsca jakie przedtem zajmowały. Republika zapewniła 
poszanowanie osób i mienia, uznano jej prawowitość. 
Poza tym co opisałem, uderzyło mnie jeszcze jedno - widok 
powszechnej nienawiści przemieszanej z powszechną trwogą, 
jakie po raz pierwszy wzbudzał Paryż. We Francji, wobec 
Paryża i władz centralnych, których jest on siedzibą, 
mieszkańcy prowincji żywią uczucia podobne do tych, jakie 
Anglicy mają dla swej arystokracji, na którą czasem utyskują 
ze znie 

cierpliwieniem i na którą często spoglądają z zazdrością, lecz 
którą w głębi duszy kochają, ponieważ wierzą, że jej władzę 
można wykorzystać dla prywatnego pożytku. Tym jednak 
razem Paryż i ci, którzy przemawiali w jego imieniu, tak 
nadużyli swej potęgi i tak mało zdawali się liczyć z resztą 
kraju, że idea zrzucenia jarzma i działania samodzielnego 
przyszła do głowy wielu tym, którzy nigdy by jej nie 
wymyślili. Były to zapewne pragnienia chwiejne i nieśmiałe, 
marzenia przelotne i mgliste nigdy też nie sądziłem by 
należało wiele się po nich spodziewać czy bardzo ich lękać, 
lecz właśnie te nowe uczucia przemieniały się w gorączkę 
wyborczą. Chciano głosować, a wybór przeciwników 
paryskiej demagogii mniej był rozumiany jako wykorzystanie 
przysługującego prawa, bardziej jako najmniej niebezpieczny 
środek, jakim można było się posłużyć, ażeby sprzeciwie się 
swojemu mocodawcy. 
Zatrzymałem się w miasteczku Valognes, które stanowiło 
naturalny ośrodek moich wpływów i zakrzątnąłem się wokół 
mojej kandydatury. Stwierdziłem wówczas, co już 
zauważyłem w wielu innych okolicznościach, że nic tak nie 
sprzyja sukcesowi jak to by zbyt zapalczywie go nie pożądać. 
Bardzo chciałem zostać wybrany lecz w warunkach tak 
trudnych i krytycznych godziłem się łatwo z myślą, że się to 
nie uda i ze spokojnego oczekiwania na niepowodzenie 
czerpałem spokój i jasność umysłu, szacunek dla siebie i 
pogardę dla szaleństw czasu jakich nie osiągnąłbym w takim 
stopniu gdybym żył żądzą sukcesu. 
Po okolicy rozsypali się wędrowni kandydaci, którzy z trybuny 
na trybunę kolportowali swoje republikańskie 
wyznania. Ja odmówiłem występowania przed innymi 
wyborcami niż mieszkańcy okręgu jaki zamieszkiwałem. 
Każde miasteczko miało swój klub, każdy klub wymagał od 
kandydatów zdania sprawy z poglądów i działalności 
narzucając im swoje formuły. Odmawiałem odpowiadania 
podczas tych bezwstydnych przesłuchań. Odmowa ta mogła 
być wzięta za lekceważenie została jednak 

odebrana jako wyraz godności i niezależności wobec nowych 
władców, przysporzyła mi więcej uznania niż innym ich uległość. 
Ograniczyłem się tylko do opublikowania okólnika, który 
został rozwieszony w całym departamencie. 
Większość kandydujących powróciła do starych obyczajów z 
1792 roku. Ludzi tytułowano „obywatelami" i zwracano się 
do nich z „braterskimi" pozdrowieniami. Mój okólnik 
zacząłem nazywając wyborców „Panowie" i skończyłem go 
zapewnieniami o moim poważaniu. „Nie przychodzę prosić 
was o głosy — pisałem - Przychodzę, ażeby oddać się pod 
komendę mojej ziemi. Zobowiązałem się być waszym 
przedstawicielem w czasach łatwych i spokojnych. Mój 
honor nie pozwala mi się wycofać w czasie, który jest 
niespokojny, a który może się stać niebezpieczny. To pragnę 
oświadczyć na samym początku". Dorzuciłem następnie, że 
przysiędze złożonej monarchii pozostawałem wierny do 
końca, ale że gdy bez mego udziału nadeszła republika, będę 
ją energicznie wspierał, że nie tylko życzę sobie, by 
przetrwała, lecz zamierzam ją wspomagać. I dalej 
zapytywałem: „Lecz o jaką republikę idzie? Są ludzie, dla 
których republika znaczy dyktaturę sprawowaną w imię 
wolności, którzy myślą, że republika winna nie tylko zmienić 
instytucje polityczne, ale przeobrazić samo społeczeństwo, są 
tacy, którzy chcą republiki zaborczej i hałaśliwej. Nie jestem 
republikaninem w tym stylu. Gdyby to miał być wasz styl, ja 
w niczym wam się nie przydam, nie będę waszego zdania. 
Lecz jeśli republikę pojmujecie tak, jak ja ją pojmuję, 
możecie liczyć, że całą duszą oddam się sprawie, która jest 
sprawą i moją, i waszą". Ludzie, którzy podczas rewolucji się 
nie boją, są jak władcy dla armii. Zachowując się zwyczajnie 
osiągają wielkie efekty ponieważ ich szczególna pozycja 
stawia ich na widoku, ponad innymi. Mój okólnik zyskał 
uznanie, które zadziwiło mnie samego. W kilka dni uczynił 
mnie najpopularniejszym człowiekiem w departamencie la 
Manche i zwrócił na mnie wszystkie 

spojrzenia. Moi dawni polityczni adwersarze, również i 
konserwatyści, stronnicy starego rządu, którzy ze mną 
wojowali i których republika obaliła, pojawili się tłumnie z 
zapewnieniami, że są gotowi nie tylko mnie wesprzeć, lecz 
we wszystkim iść za mym zdaniem. 
Tymczasem w okręgu Valognes odbyło się wstępne zebranie 
wyborcze, na którym zjawiłem się wraz z innymi 
kandydatami. Zgromadziliśmy się w szopie, która służyła 
jako targowisko. Stół prezydialny znajdował się w głębi, 
obok szkolna katedra zmieniona w mównicę dla kandydatów. 
Przewodniczącym był profesor z gimnazjum w Valognes, 
który grubym głosem i z godną miną, ale pełnym szacunku 
tonem zwrócił się do mnie: „Obywatelu de Tocqueville, 
odczytam skierowane do was pytania, na które będziecie 
odpowiadali". Na co odrzekłem dość swobodnym tonem : 
„Słucham pana, Panie Przewodniczący". 
Pewien mówca parlamentarny, którego nazwisko przemilczę, 
powiedział mi kiedyś: „Wie pan, drogi przyjacielu, jest tylko 
jeden sposób, żeby dobrze przemawiać — wchodząc na 
trybunę trzeba sobie wmówić, że jest się mądrzejszym od 
publiczności". Zawsze wydawało mi się to łatwiejsze do 
powiedzenia niż zrobienia, gdy występowałem przed naszymi 
wielkimi zgromadzeniami politycznymi. Wyznam jednak, że 
tutaj recepta wydała mi się łatwa do zastosowania i była mi 
pomocna. I chociaż nie posunąłem się tak daleko, by sądzić, 
że jestem mądrzejszy od wszystkich, to szybko spostrzegłem, 
że jako jedyny dobrze znałem fakty, jakie przypominano, a 
nawet polityczny język, jakim chciano się posługiwać. 
Trudno było okazać więcej niezdarności i ignorancji niż moi 
przeciwnicy. Zarzucili mnie pytaniami w ich pojęciu szalenie 
kłopotliwymi, a które nie sprawiały mi kłopotu. 
Odpowiadałem im nie najlepiej i zdawało się im, że się 
pogrążam. A sądzili, że pogrążą mnie najskuteczniej w 
kwestii bankietów. Jak wiadomo, nie chciałem uczestniczyć 
w tych niebezpiecznych wystąpieniach. Moi polityczni 
przyjaciele wyrzucali mi, że ich wówczas opuściłem, a wielu 
z nich nadal miało 

o to pretensje, chociaż rewolucja wykazała słuszność mego 
stanowiska czy może dlatego właśnie, że stało się to tak 
wyraźne. „Dlaczego odszedł pan od opozycji przy okazji bankietów?" 
— pytano. Odpowiedziałem śmiało: „Mógłbym 
szukać pretekstów, ale wolę wyjawić prawdziwe pobudki, nie 
chciałem bankietów, ponieważ nie chciałem rewolucji i 
śmiem rzec, że prawie nikt, kto w nich uczestniczył, nie 
zrobiłby tego, gdyby jak ja, przewidział ich następstwa. 
Jedyna więc różnica, jaką dostrzegam między mną a wami 
jest ta, że ja wiedziałem co czynicie, gdy wy tego nie 
wiedzieliście". Odważne to wyznanie antyrewolucyjne 
zostało poprzedzone wyznaniem wiary republikańskim, 
szczerość drugiego zdała się potwierdzać szczerość 
pierwszego. Zebranie wybuchnęło śmiechem i oklaskami. 
Drwiono z moich przeciwników i odniosłem triumf. 
W protokole tego posiedzenia odnajduję jeszcze takie pytanie 
i odpowiedź, które przytaczam, bo obrazują dobrze ówczesne 
nastroje i stan mojego ducha. 
Pytanie: 'Gdyby wokół Zgromadzenia wybuchły zamieszki, 
gdyby w jego obręb wprowadzono bagnety, czy przysięgnie 
Pan nie opuścić posterunku i, jeśli zajdzie potrzeba, oddać na 
nim życie?' 
Odpowiedź: 'Moja tutaj obecność jest odpowiedzią. Po dziewięcioletnich 
staraniach i nieudolnych wysiłkach, ażeby 
obalony niedawno rząd sprowadzić na drogę uczciwszą i 
liberalniejszą miałbym ochotę wycofać się w życie prywatne 
i przeczekać burzę. Lecz zabronił mi tego honor. Tak, sądzę 
jak wy, że niebezpieczeństwa mogą czekać na tych, którzy 
zechcą wiernie was reprezentować, lecz niebezpieczeństwom 
towarzyszy chwała i właśnie dla niebezpieczeństw i dla 
chwały jestem tutaj' 
Rolniczą ludność departamentu zyskałem sobie okólnikiem, 
robotników z Cherbourga pozyskałem przemówieniem. 
Zebrano ich w liczbie około dwu tysięcy na obiedzie zwanym 
patriotycznym. Zaproszono mnie na ten obiad w słowach 
wielce zobowiązujących i nalegających, tedy się nań udałem. 

Gdy przybyłem, na czele pochodu gotowego wyruszyć na 
ucztę spostrzegłem mego byłego kolegę, deputowanego 
Havina1, który przyjechał specjalnie z Saint-Lo, ażeby 
przewodniczyć uroczystości. Spotykałem go po raz pierwszy 
od 24 lutego. Tamtego dnia widziałem go jak podawał ramię 
księżnej Orleańskiej, a nazajutrz rano dowiedziałem się, że 
jest komisarzem republiki w departamencie la Manche. Nie 
zaskoczyło mnie to, ponieważ znałem go jako jednego z tych 
wykolejonych ambicjuszy, którzy przez dziesięć lat musieli 
popasać w opozycji żywiąc przekonanie, że znaleźli się w 
niej przejazdem. Iluż to wokół siebie oglądałem owych ludzi 
żałujących własnej uczciwości i popadających w rozpacz z 
tego powodu, że czuli jak najpiękniejsze lata ich życia 
upływają na krytykowaniu wad u innych wobec niemożności 
folgowania wadom własnym i sycenia się nadużyciami 
inaczej niż w wyobraźni! Przez ten długi okres 
wstrzemięźliwości większość z nich nabawiła się takiego 
apetytu na posady, honory i pieniądze, że łatwo można było 
przewidzieć, iż przy lada okazji rzucą się do władzy z 
łapczywością, która im nie pozwoli wybierać ani momentu, 
ani kąska. Tego typu człowiekiem był Havin. Jako 
wspólnika, a nawet jako szefa dostał od Rządu Tymczasowego 
innego z moich dawnych kolegów z Izby, pana 
Vieillard2, który później stał się sławny jako osobisty 
przyjaciel księcia Ludwika Napoleona3. Ten do służenia 
republice miał 
1 Leonor-Joseph Havin (1799 —1868) — deputowany od 1831 r., związany z 
opozycją dynastyczną, brał udział w kampanii bankietów. Był 
wiceprzewodniczącym w Konstytuancie i od 1851 r. do śmierci dyrektorem 
republikańskiego dziennika «Le Siecle». 
2 Narcisse Vieillard (1791-1857) - były oficer artylerii, był preceptorem Ludwika 
Napoleona, od r. 1842 deputowany, związany z lewicą dynastyczną, wybrany do 
Konstytuanty i Legislatywy. 
3 Karol Ludwik Napoleon Bonaparte, cesarz Napoleon III (1808 — 1873) — 
bratanek Napoleona I, syn Ludwika Bonapartego, króla Ho 

prawo, ponieważ należał do siedmiu czy ośmiu republikanów 
wchodzących w skład Izby za monarchii. Był to zresztą jeden 
z owych republikanów, którzy przewinęli się przez salony 
Cesarstwa zanim popadli w demagogię, nietolerancyjny 
klasycysta w sprawach literackich, wolterianin w kwestiach 
wiary, nieco próżny, ogromnie życzliwy, człowiek zacny i 
nawet bystry, ale osobliwie tępy w polityce. Havin używał go 
jako narzędzia ilekroć chciał uderzyć w przeciwnika lub 
nagrodzić przyjaciela, tylekroć zasłaniał się Vieillardem, 
który mu na to pozwalał. Havin kroczył więc dobrze 
ubezpieczony, chroniony uczciwością i republikanizmem 
Vieillarda, wystawiając go zawsze przed siebie, jak górnik, 
który popycha przed sobą kosz na węgiel. Havin miał minę 
jakby mnie z trudem rozpoznawał, nie zaprosił mnie do 
pochodu. Wmieszałem się skromnie w tłum i przybywszy na 
salę bankietową usiadłem przy bocznym stole. Doszło 
wkrótce do przemówień. Vieillard odczytał zupełnie 
przyzwoitą mowę. Havin odczytał drugą, która dość się spodobała. 
Miałem wielką ochotę także przemówić, lecz nie 
byłem zapisany do głosu, a ponadto nie bardzo wiedziałem 
od czego 
landii i Hortensji de Beauharnais. Wobec dekretu, zakazującego członkom 
rodziny napoleońskiej przebywania na terenie Francji, Ludwik Napoleon opuścił 
kraj i wraz z matką osiadł w Anglii. Po śmierci jedynego syna Napoleona I, 
księcia Reichstadtu w 1832, uznał się za spadkobiercę dynastii i pretendenta do 
tronu. Po kilku próbach zorganizowania przewrotu, w roku 1840 został ujęty w 
Bologne, skazany na dożywocie i osadzony w twierdzy Ham, skąd w r. 1846 
zbiegł do Londynu. W czerwcu 1848 r. wybrało go deputowanym siedem departamentów, 
a 10 grudnia 1848 został prezydentem na cztery lata i bez prawa 
ponownego wyboru. Zamachem stanu z 2 grudnia 1851 przedłużył sobie mandat. 
10 grudnia 1852 w wyniku plebiscytu ogłosił się cesarzem Francuzów pod 
imieniem Napoleona III. Na początku wojny francusko-pruskiej w r. 1870 dostał 
się do niewoli w bitwie pod Sedanem, w marcu 1871 został zdetronizowany przez 
Zgromadzenie, schronił się w Anglii. 

zacząć. Słowo jednego z mówców, poświęcone pamięci 
pułkownika Briqueville'a4, dało mi punkt zaczepienia. 
Poprosiłem o głos, zebranie zechciało mnie wysłuchać. 
Znalazłszy się na wierzchołku trybuny, czy raczej kazalnicy 
wznoszącej się ponad dwadzieścia stóp powyżej tłumu, 
poczułem tremę, lecz otrząsnąłem się szybko i popisałem się 
kawałkiem wzniosłego krasomówstwa, którego dziś nie 
potrafię sobie przypomnieć. Pamiętam jedynie, że było tam 
trochę dowcipu i ciepła, które bije zazwyczaj z nieładu 
improwizacji i które wystarcza, żeby pociągnąć zgromadzenie 
ludowe, a nawet każde zgromadzenie, bo — 
zawsze powtarzać za mało — mowy są po to, ażeby ich 
słuchać, nie zaś czytać, i tylko te są udane, które wzruszają. 
Sukces wystąpienia był zupełny i hałaśliwy. Wyznam, że 
miło mi było zemścić się takim sposobem za sposób, w jaki 
mój dawny kolega nadużywał tego, co uważał za łaskawość 
fortuny. 
W tym też czasie, jeśli się nie mylę, jeszcze przed wyborami 
pojechałem do Saint-Lo jako członek Rady Generalnej5. 
Zebrała się ona na posiedzeniu nadzwyczajnym w składzie 
jak za monarchii, większość jej członków zabiegała o względy 
administracji Ludwika Filipa i można było ich zaliczyć do 
tych, którzy najbardziej się przyczynili do 
skompromitowania jego rządów. Jedyna rzecz, jaka mi 
utkwiła w pamięci podczas tej podróży, to szczególna 
służalczość tych dawnych konserwatystów. Nie dość, że nie 
przeciwstawiali się Havinowi, nad 
4 Armand-François hrabia de Briqueville (1785—1844) — służył w kawalerii we 
wszystkich kampaniach Cesarstwa, w r. 1815 mianowany pułkownikiem, za 
Restauracji i monarchii lipcowej deputowany, w Zgromadzeniu członek opozycji 
dynastycznej. 
5 Rada Generalna (Conseil général) — organ samorządu lokalnego na szczeblu 
departamentu, wprowadzony ustawą z 1800 r., liczyła tylu członków, ile 
kantonów liczył departament, każdy bowiem kanton wybierał do Rady po jednym 
delegacie. 

którym tak się znęcali przez dziesięć lat, to zaczęli mu na 
wyścigi nadskakiwać. Pochlebiali mu słowem, brali jego 
stronę w głosowaniach i potakiwali mu gestami — 
wychwalali go nawet między sobą w obawie przed 
niedyskrecją. Nieraz oglądałem obrazy ludzkiej podłości, 
nigdy jednak nie widziałem jej obrazu doskonalszego. Mimo 
swej małości jest on wart przedstawienia, stanie się 
wyraźniejszy w świetle dalszych faktów, tutaj zaś dorzucę 
jeszcze, że miesiąc później, gdy opadła fala ludowego 
wzburzenia i powrócili oni do władzy, zaczęli Havina 
ponownie napadać z gwałtownością, a czasem 
niesprawiedliwością wprost niesłychaną. Znów wyszła na 
wierzch ich zastarzała nienawiść, pobudzana ostatnimi 
podrygami ich strachu i zdawało się ją powiększać 
wspomnienie własnego służalstwa. 
Tymczasem zbliżał się moment wyborów powszechnych, a 
przyszłość rysowała się w barwach coraz bardziej ponurych. 
Z wiadomości, jakie przychodziły z Paryża wynikało, że lada 
chwila miasto wpadnie w ręce uzbrojonym socjalistom. Obawiano 
się, że nie zostawią oni swobody wyborcom lub że co 
najmniej wywrą nacisk na Zgromadzenie Narodowe. I już 
wówczas kazano przysięgać oficerom Gwardii Narodowej, że 
pójdą przeciwko Zgromadzeniu, jeśli popadnie ono w 
konflikt z ludem. Prowincja niepokoiła się coraz mocniej, 
lecz również krzepła wobec zagrożenia. 
W ostatnich dniach przed walką wyborczą odwiedziłem moją 
biedną i ukochaną Tocqueville, wracałem tu po raz pierwszy 
od rewolucji i być może po raz ostatni! Gdy wyjeżdżałem 
ogarnął mnie smutek tak dotkliwy, że zachowałem o nim 
pamięć do dzisiaj, jego wspomnienie rysuje się ostro pośród 
odprysków wydarzeń, jakie z tamtego czasu zapamiętałem. 
Przybyłem niezapowiedziany. Puste pokoje, obluzowane 
okna, meble spiętrzone i zakurzone, zgasłe kominki, 
zatrzymane zegary, stęchłe powietrze, wilgotne mury, 
zewsząd ziało opuszczeniem i ruiną. Ów cichy zakątek, jakby 
zgubiony pośród żywopłotów i pastwisk normandzkiego 
krajobrazu, który tyle razy wydał mi się najwdzię 

czniejszą samotnią, ukazywał się teraz moim oczom jako 
niszczejące pustkowie, lecz spod jego obecnego wyglądu, 
jakby z głębi grobowca, wyzierały ku mnie słodkie i 
uśmiechnięte obrazy mego życia. Podziwiam doprawdy, jak u 
człowieka wyobraźnia potrafi być barwniejsza i bardziej 
przejmująca od rzeczywistości. Widziałem niedawno jak 
upadła monarchia, przyglądałem się krwawym i okropnym 
scenom. I cóż! Twierdzę, iż ani jeden z tych wielkich 
widoków nie wywołał we mnie uczuć tak głębokich i 
dojmujących, jak widok starożytnego domostwa moich ojców 
i wspomnienie spokojnych dni i szczęśliwych godzin, jakie w 
nim spędziłem nieświadom ich ceny. Mogę rzec, że tam 
właśnie i tego dnia najlepiej zrozumiałem gorycz rewolucyj. 
Mieszkańcy wioski byli mi zawsze życzliwi, lecz tym razem 
okazywali mi serdeczność i nigdy nie doznałem od nich 
takiego szacunku jak wówczas, gdy równość była brutalnie 
afiszowana na wszystkich murach. Mieliśmy wspólnie iść na 
wybory do miasteczka Saint-Pierre, oddalonego o milę od 
naszej wioski6. W dzień wyborów wszyscy wyborcy, to 
znaczy mężczyźni powyżej dwudziestu lat, zgromadzili się 
rankiem przed kościołem. Ustawili się parami i ruszyli 
kolumną w porządku alfabetycznym. Szedłem w dwójce, jaką 
wyznaczył mi alfabet, ponieważ wiedziałem, że w 
demokratycznych czasach i krajach nie należy stawać na 
czele ludu, lecz czekać aż się zostanie na to miejsce 
wysuniętym. Kolumnę zamykali inwalidzi i chorzy, którzy 
chcieli się do nas przyłączyć, jadący na wózkach lub na 
noszach niesionych przez konie. Było nas w sumie stu 
siedemdziesięciu, a za kolumną szły kobiety i dzieci. Po 
wejściu na wzgórze górujące nad Tocqueville pochód się 
zatrzymał, ludzie pragnęli, żebym przemówił. Wdrapałem się 
więc na wał biegnący wzdłuż rowu, otoczono mnie i 
powiedziałem kilka słów 
6 Saint-Pierre-Eglise leży 17 km na północ od Cherbourga, wieś i pałac 
Tocqueville około 5 km na wschód od Saint-Pierre-Eglise. 

związanych z okolicznościami. Przypomniałem tym zacnym 
ludziom powagę i doniosłość aktu, jaki ich czekał, 
poradziłem im, żeby nie dali się zaczepiać i odciągać przez 
ludzi, którzy chcieliby może ich omamić, gdy znajdziemy się 
w miasteczku, żeby więc się nie rozdzielali i pozostali razem, 
każdy w swej dwójce tak długo, dopóki wszyscy nie oddadzą 
głosu. „Niech nikt — powiedziałem — nigdzie nie wstępuje, 
żeby się posilić lub osuszyć (tego dnia padało), zanim nie 
dopełni swego obowiązku". Wykrzyknęli, że tak zrobią i tak 
też zrobili. Wszystkie głosy zostały oddane wspólnie i mam 
prawo sądzić, że zostały oddane prawie wszystkie na jednego 
kandydata. 
Natychmiast po złożeniu swego głosu pożegnałem się z nimi 
i wsiadłszy do powozu, pojechałem do Paryża. 

V 
PIERWSZE POSIEDZENIE KONSTYTUANTY - 
WYGLĄD TEGO ZGROMADZENIA 
W Valognes zatrzymałem się tylko, aby pożegnać się z kilkoma 
przyjaciółmi. Niektórzy rozstawali się ze mną ze łzami 
w oczach, gdyż na prowincji powszechną była wówczas 
wiara, że posłowie będą w Paryżu wystawieni na wielkie 
niebezpieczeństwo. Zacni ci ludzie mówili mi też: „Jeśli 
Zgromadzenie Narodowe zostanie zaatakowane, 
przybędziemy was bronić". Wyrzucam sobie, że tych słów 
nie wziąłem poważnie, bo wszyscy i wielu innych, o czym 
dalej, pojawili się z pomocą. 
Dopiero w Paryżu dowiedziałem się, że na około 120 000 
głosujących otrzymałem 110 704 głosy1. Większość 
kolegów, jakich przydały mi wybory, należała do dawnej 
opozycji dynastycznej, a tylko dwóch głosiło poglądy 
republikańskie przed rewolucją i byli „wczorajszymi 
republikanami", jak się wówczas mówiło. Wiadomo, że 
wyniki były podobne w całej Francji. 
Od rewolucjonistów z 1848 roku bywali groźniejsi, nie sądzę 
jednak, by można było znaleźć głupszych. Bez powszechnych 
wyborów nie umieli się obejść, ale też nie potrafili się 
nimi posłużyć. Gdyby zorganizowali je zaraz po 24 lutego, 
kie- 
1 Tocqueville był trzeci, Havin i Vieillard uzyskali po 120 tys. głosów. 

dy klasy wyższe były jeszcze oszołomione ciosem jaki 
otrzymały, a lud raczej zdziwiony niż niezadowolony, mogli 
uzyskać Zgromadzenie po ich myśli. Gdyby odważyli się 
wprowadzić dyktaturę, mogliby ją sprawować przez jakiś czas. 
Lecz oni z jednej strony zdali się na naród, a z drugiej uczynili 
wszystko, aby go do siebie zrazić odwołując się do niego 
zaczęli mu się odgrażać, przerazili go śmiałością zamiarów i 
gwałtownością języka, zachęcili go do oporu 
niezdecydowanymi działaniami podporządkowując mu się, 
udawali zarazem jego nauczycieli. Zamiast po zwycięstwie 
rozewrzeć swe szeregi, zazdrośnie je zwarli — jednym 
słowem zdawało się, że stawiają sobie do rozwiązania problem 
nierozwiązywalny, rządzić w oparciu o większość lecz wbrew 
jej upodobaniom. 
Wzorując się na przykładach z przeszłości, lecz ich nie rozumiejąc, 
wyobrazili sobie naiwnie, że wystarczy wciągnąć 
tłumy w życie polityczne, aby je związać ze swoją sprawą, że 
aby zyskać dla republiki przychylność, wystarczy ludziom 
przyznać prawa nie zapewniając im korzyści. Zapomnieli, że 
ich poprzednicy, dając chłopom prawa wyborcze, znieśli 
jednocześnie dziesięcinę, zlikwidowali odrobek, obalili inne 
feudalne przywileje i pomiędzy dawnych wyrobników 
rozdzielili ziemię dawnej szlachty, gdy natomiast oni sami nie 
mogli ofiarować niczego podobnego. Wprowadzając 
powszechność głosowania sądzili, że przywołują lud na 
pomoc rewolucji, gdy tymczasem dali mu broń przeciwko 
niej. Daleki jestem wszakże od przekonania, że niemożliwe 
było obudzenie rewolucyjnych nastrojów nawet na wsi. We 
Francji wszyscy rolnicy posiadają kawałek ziemi, większość 
jest zadłużona, ich nieprzyjacielem nie jest już szlachcic, lecz 
wierzyciel i tego należało zaatakować. Nie trzeba było 
obiecywać zniesienia własności, lecz zniesienie długów. 
Demagodzy 1848 roku nie wpadli na ten pomysł, od swoich 
poprzedników okazali się o wiele niezręczniejsi, choć wcale 
nie uczciwsi, ponieważ w swoich pragnieniach byli równie 
gwałtowni i niesprawiedliwi jak tamci w swoich czynach. Ale 
żeby przejść do ataków niesprawiedliwej przemocy, nie 
wystarcza wola rządu, 

ani nawet jego możliwości, trzeba, by sprzyjały temu obyczaje, 
idee i nastroje czasu. 
Wybory przebiegły więc w większości przeciwko partii, 
która zrobiła rewolucję i tak być musiało. Tym niemniej 
przeżyła ona bolesne zaskoczenie. W miarę jak odpadali jej 
kandydaci, ogarniał ją wielki smutek i wielki gniew, dało się 
słyszeć to płaczliwe, to grubiańskie wyrzekania na naród, 
któremu wypominano, że jest ciemny, niewdzięczny, 
nierozumny i przeciwny swojemu własnemu dobru. 
Przypominał mi się molierowski Arnolf, który powiadał do 
Agnieszki, ale przecież: 
Dlaczegoż mnie nie kochać, o niewdzięczna pani?2 
Lecz wcale nie śmieszny, a doprawdy straszny i ponury był 
wygląd Paryża, gdy do niego wróciłem. W mieście zastałem 
setkę tysięcy robotników — uzbrojonych, 
zmilitaryzowanych, bez zajęcia, umierających z głodu, lecz z 
głowami pełnymi pustych teoryj i chimerycznych nadziei. 
Społeczeństwo podzieliło się na dwie części: jednych, którzy 
nic nie posiadali, zespoliła żądza posiadania, drugich którzy 
mieli jakiś majątek, zespolił strach. Żadnych już więzów, 
żadnej sympatii między tymi dwiema klasami, wszędzie 
przekonanie o nieuniknionej i bliskiej walce. Do starcia 
między mieszczaństwem i ludem — bo powróciły te stare 
zawołania bojowe — doszło już w Rouen i w Limoges3. W 
Paryżu nie było dnia, żeby czynem lub groźbą 
2 Molier, Szkoła żon, akt V, scena IV, w. 52. 
3 W Limoges doszło do rozruchów na tle przynależności robotników do Gwardii 
Narodowej, do tej pory złożonej wyłącznie z mieszczan. 27 kwietnia 1848 r. 
robotnicy z fabryk porcelany rozbroili Gwardię Narodową i na dwa tygodnie 
opanowali dwudziestotysięczne miasteczko. Nie było strzelaniny ani ofiar w 
ludziach. W Rouen zamieszki zostały wywołane przez robotników 
niezadowolonych z tego, że ich kandydat przepadł w wyborach. 27 kwietnia 
zbudowali barykady, doszło do starć z Gwardią Narodową, 11 osób zginęło, 76 
było rannych, 250 aresztowano, około 40 skazano na więzienie lub ciężkie 
roboty. 

nie dobierano się do kapitału lub dochodów posiadających to 
się domagano żeby dawali zatrudnienie, ale nie sprzedając to 
znowu, żeby lokatorów zwolnili z komornego przy braku 
innych źródeł utrzymania dla samych siebie. Pamiętam 
między innymi, że w gazetach czytałem ogłoszenie, które 
uderzyło mnie jako przykład zarozumiałości, tchórzostwa i 
głupoty. „Panie Redaktorze — głosiło ono — korzystam z 
łamów Pańskiego dziennika, żeby uprzedzić moich 
lokatorów, że pragnąc urzeczywistnić wobec nich zasady 
braterstwa, którymi powinni kierować się szczerzy 
demokraci, tym z wyżej wymienionych lokatorów, którzy 
tego zażądają, wydam ostateczne pokwitowanie na kwotę 
najbliższej raty". 
Tymczasem ciemna rozpacz ogarnęła owo mieszczaństwo tak 
uciskane i zagrożone, a niepostrzeżenie rozpacz ta zmieniła 
się w odwagę. Od początku byłem przekonany, że postępu 
rewolucji lutowej nie da się okiełznać stopniowo i spokojnie, 
że zatrzyma się ona tylko nagle, w wielkiej bitwie stoczonej 
w Paryżu. Powiedziałem to w pierwszych dniach po 24 
lutego bo to, co wówczas oglądałem przekonywało mnie, że 
bitwa jest nie tylko nieunikniona, lecz nieodległa i że należy 
wykorzystać pierwszą okazję, ażeby ją wydać. 
Zgromadzenie Narodowe zebrało się wreszcie 4 maja, do 
ostatniej chwili wątpiono, że do tego dojdzie. Sądzę, że najgorliwszych 
demagogów nieraz kusiło żeby się bez niego 
obejść lecz zabrakło im śmiałości — pozostawali spętani 
własnym dogmatem suwerenności ludu. 
Powinienem mieć w oczach obraz, jaki sobą przedstawiało 
początkujące Zgromadzenie, konstatuję jednak, że pozostało 
mi wielce niejasne wspomnienie. Byłoby błędem sądzić, że 
pamięć zatrzymuje wydarzenia wyłącznie ze względu na ich 
wielkość lub doniosłość, to raczej jakieś ich drobne 
osobliwości pozwalają im zapaść w umysł głęboko i 
utwierdzić się tam na trwałe. Przypominam sobie jedynie, że 
piętnaście razy w ciągu posiedzenia wykrzykiwaliśmy: 
„Niech żyje Republika!", na złość jedni drugim. Dzieje 
zgromadzeń pełne są podobnych incy 

dentów, do reguły należy, że stronnictwa dają swym przekonaniom 
wyraz przesadzony, ażeby wprawić w zakłopotanie 
przeciwników, ci zaś udają przekonania nie swoje, ażeby 
uniknąć pułapki. Wspólnym przeto wysiłkiem popychali się 
wszyscy do mijania z prawdą, bądź wręcz do występowania 
przeciw niej. Myślę zresztą, że tutaj okrzyk był z obu stron 
szczery, ale odpowiadał różnym, a nawet przeciwstawnym 
intencjom. Wszyscy byli wtedy za zachowaniem Republiki 
lecz jedni chcieli ją wykorzystać do atakowania, drudzy dla 
swej obrony. Ówczesne gazety opisywały entuzjazm 
Zgromadzenia i tłumów, hałasu było sporo, lecz entuzjazmu 
żadnego. Każdy był zanadto zatroskany jutrem, ażeby dać się 
od tej myśli odwieść jakiemukolwiek uczuciu. 
Dekret Rządu Tymczasowego stanowił, że posłowie mają się 
nosić jak członkowie Konwencji, a szczególnie chodziło o 
białą kamizelkę z wyłogami, w jakiej regularnie ukazywano 
na scenach teatralnych Robespierre'a4. Sądziłem zrazu, że na 
ten piekny pomysł wpadł pan Ledru-Rollin albo Louis 
Blanc5, lecz dowiedziałem się później, że był owocem 
wybujałej i li- 
4 Maximilien Robespierre (1758 —1794) — adwokat, deputowany stanu trzeciego 
do Stanów Generalnych w 1789 r., potem do Konwencji. Przywódca jakobinów. 
Od lipca 1793 członek Komitetu Ocalenia Publicznego. Należał do czołowych 
postaci politycznych okresu Terroru. Wraz z Saint-Justem sformułował teorię 
rządów rewolucyjnych. 27 lipca 1794 roku (9 termidora roku II) Konwencja 
przegłosowała dekret o aresztowaniu Robespierre'a i jego przyjaciół z Komitetu. 
Nazajutrz zginął na szafocie. 
5 Jean-Joseph-Louis Blanc (1811 — 1882) — publicysta, historyk i polityk o 
przekonaniach socjalistycznych. Autor rozprawy o organizacji pracy (1840), 
Historii Rewolucji Francuskiej (1847-1862), Historii Rewolucji 1848 (1870). W 
1848 r. jako członek Rządu Tymczasowego domagał się utworzenia „ministerstwa 
postępu" oraz warsztatów narodowych dla bezrobotnych. Po rozruchach 15 maja 
1848 r., oskarżony o ich sprowokowanie schronił się w Londynie gdzie przebywał 
do upadku Cesarstwa. 

terackiej wyobraźni Armanda Marrasta. Jak wiadomo nikt, 
nawet autor nie przestrzegał dekretu, w sposób przezeń nakazany, 
przebrał się jedynie Caussidiere6. To zwróciło na niego 
moją uwagę, bo nie znałem go podobnie jak większości tych, 
którzy mieli nazwać siebie Górą, wciąż aby pozostać w zgodzie 
ze wspomnieniami 1793 roku. Dostrzegłem bardzo 
wielki i gruby korpus, na którym była osadzona trójkątna 
głowa, wciśnięta głęboko w ramiona i wielce wyrazista. 
Oczy miał chytre i złe przy dobrodusznym wyrazie rozlanym 
na reszcie twarzy. W sumie była to masa wielce bezkształtnej 
materii, w której jednak kołatał się umysł na tyle subtelny, że 
własne grubiaństwo i nieuctwo umiał obrócić na swą 
korzyść. 
Przez następne dwa dni członkowie Rządu Tymczasowego 
opowiadali nam kolejno, co uczynili od 24 lutego. Każdy powiedział 
wiele dobrego o sobie i nawet o swoich kolegach 
choć trudno było spotkać ludzi, którzy nienawidziliby się 
bardziej niż oni. Niezależnie od nienawiści i zawiści 
politycznych, jakie ich dzieliły, wydało mi się, że odczuwali 
wobec siebie to szczególne podrażnienie, jakiego 
doświadczają podróżni zmuszeni do wspólnego obcowania 
podczas długiego i burzliwego rejsu, gdy nie mogli ani się 
dobrać, ani zgodzić. W trakcie tego pierwszego posiedzenia 
zobaczyłem, że pojawili się ponownie prawie wszyscy ludzie 
ze starego parlamentu. Wyjątek stanowili pan Thiers, który w 
wyborach przepadł, książę de Broglie, który nie 
kandydował7, o ile pamiętam, oraz panowie 
6 Marc Caussidiere (1808—1861) — oskarżony o udział w powstaniu w 1834, 
skazany i więziony do r. 1839. Uczestniczył w manifestacjach opozycji 
republikańskiej i w walkach rewolucji lutowej. W 1848 r. został mianowany 
prefektem policji, po rozruchach 15 maja schronił się w Londynie. 
7 Thiers został wybrany do Konstytuanty dopiero 4 czerwca w wyborach 
uzupełniających. Książę de Broglie wszedł do Legislatywy w maju 1849 r. 

Guizot i Duchatel, którzy wybrali ucieczkę. Poza nimi obecni 
byli wszyscy słynni krasomówcy i znani mówcy dawnego 
świata politycznego, lecz czuli się nieswojo, mieli wrażenie, 
ze są izolowani i podejrzani, budzili lęk i sami byli 
zalęknieni, dwa przeciwieństwa, które w polityce często się 
spotykają. Nie posiadali w tym momencie nic z wpływu, jaki 
mieli wkrótce odzyskać dzięki swym talentom i 
doświadczeniu. Resztę Zgromadzenia tworzyli zupełni 
nowicjusze, jak gdyby ustrój feudalny dopiero co był się 
zawalił. Skutkiem centralizacji, całe życie publiczne ścisnęło 
się w granicach obu Izb i kto nie był ani posłem, ani parem, 
ten ledwie wiedział czym jest jakiekolwiek zgromadzenie, 
jak w nim należy się zachowywać i mówić. Nowicjusze 
przeto cechowali się głęboką nieświadomością 
parlamentarnych obyczajów, nie uważali w momentach decydujących, 
uważnie słuchali rzeczy pozbawionych znaczenia. 
Przypominam sobie jak drugiego dnia stłoczyli się wokół 
trybuny i domagali się absolutnej ciszy, żeby lepiej słyszeć 
czytanie protokołu z dnia poprzedniego wyobrażając sobie, 
że ta mało istotna czynność ma wielkie znaczenie. Jestem 
pewien, że dziewięć setek przypadkiem dobranych 
wieśniaków angielskich lub amerykańskich potrafiłoby 
zachować się znacznie lepiej niż to wielkie polityczne 
zgromadzenie. 
Na najwyższych ławach, wciąż na wzór Konwencji, usadowili 
się ludzie przejawiający poglądy najbardziej radykalne i 
rewolucyjne. Było im mocno niewygodnie, lecz zyskiwali 
tam prawo do miana Górali i jako że ludzie lubią się sycić 
miłymi rojeniami, również i oni śmiele sobie pochlebiali, że 
są podobni do słynnych zbrodniarzy, od których zapożyczyli 
miano. 
Owi Górale podzielili się wkrótce na dwie dość różne bandy 
starej szkoły rewolucjonistów i socjalistów, przy czym oba 
odcienie się nie wykluczały. Jeden przechodził w drugi 
barwami ledwo wyczuwalnymi, prawdziwi Górale mieli 
prawie wszyscy w głowach parę idei socjalistycznych, zaś 
socjaliści chętnie przejmowali rewolucyjne procedery tych 
pierwszych. Jednakże różnili 

się na tyle głęboko, że nie zawsze mogli podążać razem i to 
nas ocaliło. Bardziej niebezpieczni byli socjaliści, ponieważ 
ściślej pasowali do prawdziwego charakteru rewolucji 
lutowej i do namiętności, które wyzwoliła, ale byli raczej 
teoretykami niż ludźmi czynu i żeby przewrócić 
społeczeństwo na swoją modłę potrzebowaliby praktycznej 
energii i umiejętności insurekcyjnych, których posiadaczami 
byli wyłącznie ich pobratymcy. 
Z miejsca, jakie zajmowałem, mogłem łatwo słyszeć, co się 
mówiło na ławach Góry i przede wszystkim widzieć, co się 
tam robiło. Dało mi to sposobność dość szczegółowego 
poznania ludzi, którzy zamieszkiwali tę część Izby. Było to 
dla mnie jakby odkryciem nowego świata. Pocieszenia z 
powodu nieznajomości obcych krajów szuka się w 
przeświadczeniu, że zna się kraj własny, niesłusznie, bo w 
tym ostatnim odkrywa się zawsze okolice, których się nie 
zwiedzało i gatunki ludzi, które są nowe. Spotkało mnie to 
przy wspomnianej okazji. Wydawało mi się, że tych Górali 
widzę po raz pierwszy, tak ich obyczaje i narzecze mnie 
zaskoczyły. Rozmawiali żargonem, który doprawdy nie był 
francuszczyzną ani ludzi prostych, ani wykształconych, lecz 
który w sobie łączył wady jednej i drugiej, ponieważ 
obfitował w słowa grube i w zwroty górnolotne. Z ław Góry 
tryskała nieprzerwana struga to obelżywych, to jowialnych 
zawołań, fabrykowano tam jednocześnie mnóstwo żarcików i 
powiedzonek przybierając na zmianę ton wielce frywolny lub 
szalenie podniosły. Oczywiście ludzie ci nie mieli więcej 
wspólnego z karczmą niż z salonem, myślę, ze szlifowali swe 
obyczaje po kawiarniach, a umysły karmili pisaniną 
gazetową. W każdym razie od czasów rewolucji po raz 
pierwszy gatunek ten pojawił się w naszych zgromadzeniach, 
do tej pory bywał reprezentowany przez niedostrzegalne i 
odosobnione jednostki, które wolały raczej się maskować, niż 
pokazywać. 
Konstytuanta miała jeszcze dwie inne cechy, równie nowe 
jak wspomniana, choć zupełnie od niej różne. W jej skład 
weszło znacznie więcej posiadaczy wielkich dóbr i nawet 
szlach 

ty niż do jakiejkolwiek Izby wybieranej w czasie, gdy warunkiem 
niezbędnym głosowania i kandydowania był 
pieniądz. Większe też i mocniejsze niż za Restauracji stało 
się stronnictwo religijne, doliczyłem się w nim trzech 
biskupów, wielu generalnych wikariuszy i jednego 
dominikanina, podczas gdy Ludwikowi XVIII i Karolowi X 
nie udało się nigdy doprowadzić do wyboru więcej niż 
jednego księdza. 
Zniesienie wszelkich cenzusów, które sprawiło, że część 
elektoratu uzależniła się od bogaczy, perspektywa zagrożenia 
własności, która skłoniła lud do szukania przedstawicieli 
pośród tych, którzy mieli najwięcej powodów by jej bronić, 
to główne przyczyny wyjaśniające tę wielką liczbę 
posiadaczy. O wyborze duchownych przesądziły przyczyny 
podobne i jedna przyczyna odmienna, której warto się 
przyjrzeć. Tą przyczyną był prawie powszechny i 
nieoczekiwany nawrót wielkiej części narodu do religii. 
Uderzając w najwyższe klasy rewolucja roku 1792 oduczyła 
je niedowiarstwa, pokazała im przejrzyście jeśli nie prawdę, 
to przynajmniej społeczny pożytek wiary. Tej lekcji nie 
odebrała klasa średnia, ich polityczna spadkobierczyni, która 
stała się ich zazdrosną rywalką. Brnęła ona nawet w 
niedowiarstwo tym dalej im tamte bardziej zdawały się 
zwracać ku pobożności. Dla mieszczaństwa rewolucja 1848 
stała się w pomniejszeniu lekcją, jaką dla szlachty był rok 92, 
te same porażki, te same lęki, taki sam nawrót. Był to ten sam 
obraz, choć malowany w mniejszym formacie i mniej 
żywymi barwami, a i zapewne mniej trwałymi. To 
nawrócenie ułatwiło samo duchowieństwo, odrywając się od 
wszystkich dawnych stronnictw politycznych i powracając 
do starej i właściwej zasady katolickiego kleru, jaką jest 
przynależność wyłącznie do Kościoła. Bez oporu zatem 
głosiło ono poglądy republikańskie, a przy tym dawnym 
interesom dawało rękojmię w postaci swej tradycji, swego 
obyczaju i swej hierarchii. Było akceptowane i obskakiwane 
przez wszystkich. Księża, którzy weszli 

do Zgromadzenia cieszyli się wielkim uznaniem, na które 
sobie zasłużyli rozsądkiem, umiarkowaniem i nawet 
skromnością. Kilku z nich usiłowało występować na 
trybunie, lecz nie potrafili zupełnie nauczyć się języka 
polityki, zapomnieli go od zbyt dawna, wszystkie ich 
przemówienia zamieniały się niepostrzeżenie w kazania. 
Z tym wszystkim, powszechne głosowanie, które poruszyło 
krajem od piwnic do strychów, nie wyłoniło ani jednego 
nowego człowieka godnego publicznej roli. Myślę, że 
jakikolwiek system byłby przyjęty w wyborach 
powszechnych, to zawsze zostanie wybrana większość 
wybitnych ludzi spośród tych, jakich posiada naród. Prawo 
wyborcze wywiera wyłącznie wpływ na wybór ludzi 
przeciętnych, którzy tworzą tło w każdym zgromadzeniu 
politycznym. Należą oni do różnych warstw i przychodzą z 
rożnymi przekonaniami, zależnie od tego czy wybory odbyły 
się w takim lub innym systemie. Nic tak nie utwierdziło mnie 
w tym poglądzie jak widok Konstytuanty. Prawie wszyscy 
ludzie, którzy odegrali w niej jakąś rolę, byli mi już znani, 
lecz tłum innych nie był podobny do niczego co do tej pory 
oglądałem. 
Muszę jednak przyznać, że z tym wszystkim Konstytuanta 
była więcej warta niż inne Zgromadzenia, jakie widziałem. 
Można w niej było spotkać więcej ludzi szczerych, 
bezinteresownych, uczciwych i przede wszystkim odważnych 
niż pośród deputowanych, z jakimi stykałem się w Izbach za 
monarchii. 
Zgromadzenie konstytucyjne zostało wybrane żeby stawić 
czoła wojnie domowej — była to jego główna zasługa i tak 
długo, póki trzeba było toczyć walkę, nie zabrakło mu 
istotnie wielkości. Zmarniało dopiero po zwycięstwie, gdy 
straciło siły skutkiem tego zwycięstwa i jakby przygniecione 
jego ciężarem. 
Wybrałem sobie miejsce po lewej stronie sali, na ławie, z 
której dobrze słyszało się mówców i skąd łatwo było udać się 
na trybunę chcąc zabrać głos. Wielu moich dawnych przy 

jaciół do mnie dołączyło. Lanjuinais, Dufaure, Corcelles, 
Beaumont i inni posadowili się w bliskim sąsiedztwie. 
Chcę powiedzieć parę słów o samej sali, chociaż wszyscy ją 
znają jest to niezbędne dla zrozumienia tego, co opowiadam, 
a ponadto, chociaż ten zabytek z drzewa i gipsu przetrwa 
zapewne dłużej niż republika, której posłużył za kołyskę, nie 
sądzę, by miał bardzo długi żywot, a kiedy zostanie zburzony 
wiele wydarzeń, jakie się w nim rozegrały, stanie się 
trudnymi do zrozumienia. 
Sala tworzyła długi prostokąt niespotykanej wielkości. Na 
jednym z jego końców wspierały się o ścianę trybuna i stół 
przewodniczącego, wzdłuż pozostałych trzech ścian 
ustawione były ławy w dziewięciu wznoszących się rzędach. 
Pośrodku, na wprost trybuny rozciągała się rozległa, pusta 
przestrzeń, która tworzyła jakby arenę amfiteatru, z tą 
jednakże różnicą, że ta arena była nie okrągła, a prostokątna, 
skutkiem czego większość słuchaczy mogła oglądać mówcę 
tylko z profilu, a ci, którzy widzieli go en face znajdowali się 
daleko, rozmieszczenie osobliwie sprzyjające nieuwadze i 
bałaganowi, bo ci pierwsi, źle widząc mówcę, mieli przed 
oczami kolegów z naprzeciwka i zamiast słuchać, obie strony 
bardziej były zajęte wzajemnymi nawoływaniami i 
pogróżkami, pozostali zaś nie bardziej byli skupieni, bo 
dobrze widząc tego, co zajmował trybunę, źle go słyszeli. 
Przez wielkie okna, umieszczone wysoko pod stropem i wychodzące 
bezpośrednio na zewnątrz, wpadało światło i 
powietrze, ściany były ozdobione tylko kilkoma sztandarami, 
bo na szczęście zabrakło czasu, ażeby umieścić na nich owe 
płaskie alegorie z kartonu i płótna, którymi Francuzi lubią 
wypełniać swoje gmachy i które są mdłe dla tych, co je 
rozumieją, a niezrozumiałe dla ludu. Całość przytłaczała 
ogromem zimnym, poważnym i prawie smutnym wyglądem. 
Przygotowano miejsca dla dziewięciuset posłów, 
największego zgromadzenia we Francji od lat 
sześćdziesięciu. 

Atmosfera tego Zgromadzenia natychmiast mi się spodobała 
i mimo powagi wydarzeń odczuwałem rodzaj nieznanego mi 
do tej pory zadowolenia. Od chwili bowiem, gdy zacząłem 
uczestniczyć w życiu publicznym, po raz pierwszy zostałem 
wciągnięty w prąd większości i wraz z nią podążałem w kierunku, 
jaki mi wskazywały rozum, sumienie i upodobania, 
uczucie nowe i przyjemne. Przewidywałem, że ta większość 
odsunie socjalistów i Górali, lecz będzie szczerze chciała 
utrzymać i zorganizować republikę. W dwóch podstawowych 
punktach myślałem podobnie jak ona, nie wierzyłem w 
monarchię, w żadnego władcę, do którego byłbym 
przywiązany, nie przychodziłem bronić żadnej sprawy prócz 
jednej — wolności i ludzkiej godności. Ocalić starodawne 
prawa społeczeństwa przeciwko nowatorom przy pomocy 
nowej siły, jaką rządowi może dać zasada republikańska; 
przeprowadzić oczywistą wolę francuskiego ludu wbrew 
namiętnościom i pragnieniom robotników paryskich, 
zwalczyć demagogię demokracją — taki był mój jedyny 
zamiar. Nigdy cel nie wydał mi się szczytniejszy i lepiej 
widoczny. Nie wiem czy nieco ryzykowna droga, jaką trzeba 
było przebyć, ażeby go osiągnąć, nie sprawiała, że stawał się 
on dla mnie bardziej kuszący, ponieważ mam wrodzoną 
skłonność do przygody. Bardzo nie lubię bliskiego widoku 
wielkiego niebezpieczeństwa. Lecz szczypta ryzyka 
wydawała mi się zawsze najlepszą przyprawą w działaniu. 

VI 
MOJE STOSUNKI Z LAMARTINEM - WAHANIA 
TEGOŻ 
W tym czasie Lamartine znajdował się u szczytu sławy, jawił 
się jako zbawca tym wszystkim, których rewolucja skrzywdziła 
lub wystraszyła, to jest większości narodu. Do Zgromadzenia 
Narodowego wybrał go Paryż i jedenaście 
departamentów1, takich uniesień, jakie wówczas on 
wyzwalał, nie udało się chyba wzbudzić nigdy nikomu. 
Ażeby się przekonać z jak szaleńczą żarliwością ludzie 
potrafią kochać, trzeba było lęku, który pobudzał miłość. 
Wszyscy deputowani, którzy do Paryża przyjeżdżali w 
zamiarze ukrócenia wybryków rewolucji i zwalczania partii 
demagogicznej, uznawali go z góry za jedynego przywódcę i 
oczekiwali, że bez wahania stanie na ich czele, ażeby 
zaatakować i powalić socjalistów i demagogów. Spostrzegli 
wkrótce, że się mylili i zobaczyli, że Lamartine nie tak prosto 
pojmował rolę, jaką przyszło mu odgrywać. Trzeba przyznać, 
że jego sytuacja była trudna i złożona. Zapominano 
wówczas, lecz on sam nie mógł zapominać, że to on bardziej 
niż ktokolwiek przyczynił się do zwycięstwa rewolucji 
lutowej. W owej chwili strach wymazał wspomnienie tego 
faktu z umysłów ludu, lecz pamięć o nim wróciłaby 
niechybnie wraz ze spokojem publicznym. Łatwo było 
przewidzieć, że gdyby zatrzymany 
1 Lamartine został wybrany w departamencie Sekwany i w dziewięciu innych. 

został prąd, który doprowadził sprawy do punktu w jakim się 
znalazły, to powstałby wówczas prąd przeciwny, który 
popchnąłby naród w odwrotnym kierunku szybciej i dalej, niż 
Lamartine mógł i chciał się cofnąć. Zwycięstwo Górali 
doprowadziłoby natychmiast do jego upadku, ale ich zupełna 
klęska czyniła go całkowicie niepotrzebnym i wcześniej czy 
później zmusiłaby go do wypuszczenia steru z ręki. Widział 
więc dla siebie tyleż szkód i niebezpieczeństw w 
zwycięstwie, co w klęsce. 
Myślę w rzeczy samej, że gdyby od pierwszego dnia 
Lamartine zdecydowanie stanął na czele ogromnego 
stronnictwa, które chciało spowolnić i uregulować bieg 
rewolucji i gdyby doprowadził je do celu, zostałby 
bezzwłocznie pogrzebany pod triumfem, nie potrafiłby 
zatrzymać we właściwym momencie swej armii, która 
zostawiłaby go w tyle i poszukała sobie innych przywódców. 
Nie sądzę, żeby miał możliwość, jakkolwiek by postąpił, 
dłuższego utrzymania się przy władzy. Myślę, że 
pozostawała mu jedynie szansa utracenia jej z chwałą, dla 
ocalenia kraju. Lamartine z pewnością nie był człowiekiem 
gotowym do poświęcenia się w ten lub inny sposób. Nie 
wiem, czy w tym świecie samolubnych ambicji, w jakim 
przebywałem, spotkałem umysł bardziej wyjałowiony z myśli 
o dobru publicznym. Widziałem mnóstwo ludzi siejących 
zamęt w kraju dla umocnienia swej pozycji, jest to 
znieprawienie nagminne. Lecz Lamartine jest jedynym, jak 
sądzę, który gotów był wywrócić świat dla swej rozrywki. 
Nie znałem również nikogo mniej szczerego, kto prawdę 
miałby w zupełniejszej pogardzie. Mówiąc, że ją ma w 
pogardzie, mylę się. Nigdy nie miał dla niej na tyle czci, 
ażeby się nią w ogóle przejmować. Przemawiając lub pisząc 
trzyma się prawdy lub od niej oddala, nie zwracając na to 
uwagi, ponieważ pochłania go jedynie efekt, jaki chce 
wywołać w tym momencie. 
Nie widziałem Lamartine'a od 24 lutego. Po raz pierwszy 

dostrzegłem go dzień przed sesją Zgromadzenia w nowej 
sali, w której wybrałem sobie miejsce, lecz z nim nie 
rozmawiałem, był wówczas otoczony kilkoma ze swoich 
nowych przyjaciół. Gdy mnie spostrzegł, udał, że ma coś do 
załatwienia w drugim końcu sali i pospiesznie się oddalił. 
Poprzez Champeaux2 (który się go trzymał jako w połowie 
przyjaciel, w połowie służący) przekazał mi następnie, abym 
nie miał mu za złe, że mnie unika, że jego obecna pozycja 
wymaga, aby tak się zachowywać wobec dawnych 
deputowanych, że zresztą mam zapewnione miejsce pośród 
przyszłych przywódców republiki, lecz aby bezpośrednio 
porozmawiać, należy odczekać, aż zostaną przezwyciężone 
pierwsze i przejściowe trudności. Ponadto Champeaux 
oświadczył, że miał mnie również zapytać o moje zdanie na 
temat sytuacji. W ten sposób poprzez Champeaux ustaliły się 
pośrednie stosunki między Lamartinem a mną. W imieniu 
swego szefa Champeaux odwiedzał mnie często, ażeby 
uprzedzać o szykujących się zajściach, czasem ja 
zachodziłem do małego pomieszczenia, jakie zajmował na 
poddaszu jednego z budynków przy ulicy Saint-Honore, w 
którym przyjmował podejrzane odwiedziny, bo posiadał 
mieszkanie w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. 
Przeważnie był tam oblężony przez petentów, bo we Francji 
polityczna żebranina kwitnie w każdym ustroju, nasila się 
podczas tych nawet rewolucji, które zwalczają ten rodzaj 
zepsucia, ponieważ wszystkie rewolucje rujnują jakąś liczbę 
ludzi i ponieważ u nas człowiek zrujnowany liczy zawsze 
tylko na państwo, ażeby się podźwignąć. Tłum składał się z 
żebraków najrozmaitszego gatunku, przyciąganych przez 
odblask potęgi, jaki przyjaźń z Lamartinem bardzo przelotnie 
rzucała na Champeaux. Przypominam sobie między innymi 
jakiegoś kucharza, niezbyt 
2 Victor Champeaux de La Boulaye — sekretarz Lamartine'a od roku 1833, 
towarzyszył mu w podróży na Wschód, zmarł na Malcie w roku 1850. 

tęgiego w swym zawodzie jak mi się zdało, który chciał 
absolutnie przyjść na służbę do Lamartine'a, gdy — powiadał 
- będzie on prezydentem Republiki. „Ależ jeszcze nim nie 
jest" - krzyczał mu Champeaux. „Jeśli jak pan powiada nim 
nie jest - replikował drugi — to nim będzie i powinien już 
teraz zadbać 
o swoją kuchnię". Aby pozbyć się garkotłuka z upartymi 
ambicjami, Champeaux obiecał mu przedłożyć jego 
nazwisko Lamartine'owi, gdy tylko ten będzie prezydentem i 
biedny petent, wielce zadowolony, odszedł marząc zapewne 
o urojonych wspaniałościach swych rondli. 
Z Champeaux widywałem się wówczas dość często, chociaż 
był próżny, gadatliwy i nader nudny. Rozmawiając z nim 
dowiadywałem się jednak więcej o myślach i projektach 
Lamartine'a niż gdybym słuchał samego szefa. Umysłowość 
Lamartine'a odbijała się w głupocie Champeaux jak słońce w 
przyczernionym sadzą szkiełku, które pozwala go oglądać 
bez promieni, lecz wyraźniej niż gołym okiem. Bez trudu 
dostrzegałem, że w tym światku każdy sycił się takimi 
samymi chimerami jak kucharz, którego wspomniałem i że 
sam Lamartine w głębi serca smakował uroki najwyższej 
władzy, która w tym właśnie momencie wymykała mu się z 
rąk. Podążał wówczas tą krętą drogą, która miała go 
doprowadzić do zguby, usiłując zapanować nad Góralami, 
lecz ich oszczędzając, próbując przytłumić rewolucyjny 
ogień, lecz go nie gasząc, ażeby tym sposobem zapewnić 
krajowi tyle spokoju, by być przezeń błogosławionym lecz 
nie tyle, by dać o sobie zapomnieć. Najbardziej obawiał 
się oddania kierownictwa nad Zgromadzeniem w ręce 
dawnych przywódców parlamentarnych. Myślę, że była to 
wówczas jego najważniejsza troska. Przejawiło się to 
wyraźnie podczas wielkiej debaty nad ukonstytuowaniem 
władz wykonawczych. Nigdy stronnictwa lepiej nie okazały 
tego rodzaju pedantycznej obłudy, która ich interes każe 
skrywać ogólnymi teoriami. To częste widowisko było tym 
razem bardziej niż zazwyczaj uderzające ponieważ potrzeba 
chwili zmusiła każdą z partii do chronienia 

się za teoriami, które były jej najzupełniej obce, a nawet 
wrogie. Dawne stronnictwo monarchiczne utrzymywało, że 
Zgromadzenie samo powinno rządzić i mianować ministrów, 
i tym samym wchodziło w demagogię. Demagodzy zaś 
dowodzili, że uprawnienia wykonawcze należy przekazać 
stałej komisji, która będzie rządziła i mianowała urzędników 
państwowych — wedle systemu bliskiego ideom 
monarchicznym. Cała ta gadanina oznaczała, że jedni chcieli 
odsunąć od władzy Ledru-Rollina, a drudzy go przy niej 
utrzymać. 
Dla narodu Ledru-Rollin był wówczas krwawym wcieleniem 
Terroru, uważano go za ducha złego jak Lamartine'a za ducha 
dobrego, co w obu przypadkach było pomyłką. Ledru-Rollin 
był otyłym chłopcem, bardzo zmysłowym i zmiennym, 
pozbawionym zasad i po trosze idei, brakowało mu odwagi 
umysłu i serca, a nawet złośliwości, z natury bowiem 
wszystkim życzył dobrze i był niezdolny do ucięcia głowy 
żadnemu z przeciwników, chyba że przez wierność 
historycznym wspomnieniom lub uległość przyjaciołom. 
Przez długi czas wynik debaty był niepewny. Barrot obrócił 
go przeciw nam wygłaszając piękne przemówienie na naszą 
rzecz. W parlamentarnych potyczkach widywałem sporo 
takich nieoczekiwanych zwrotów i takich fałszywych kroków 
popełnianych przez stronnictwa, które myślą o przyjemności, 
jaką im sprawia wystąpienie ich znakomitego mówcy, a nie o 
niebezpiecznej ekscytacji, jaką ono wywoła u przeciwników. 
Kiedy Lamartine, który do tej pory siedział milczący i, jak 
sądzę, niezdecydowany, kiedy więc usłyszał jak po raz 
pierwszy od lutego rozległ się znowu świetnie i z sukcesem 
głos dawnego przywódcy lewicy, wtedy też powziął nagle decyzję 
i poprosił o głos. „Pan rozumie — powiedział mi 
nazajutrz Champeaux — że chodziło przede wszystkim, by 
nie dopuścić, ażeby Zgromadzenie uchwaliło coś na wniosek 
Barrota". Lamartine więc przemówił i swoim zwyczajem 
przemówił błyskotliwie. 

Słuchając go, większość cofnęła się z drogi, którą otworzył 
przed nią Barrot i na którą już była weszła (bo to Zgromadzenie, 
jak żadne inne, które znałem, podatne było na krasomówcze 
sztuczki, było na tyle niedoświadczone i niewinne, 
że racji swego postępowania szukało w wystąpieniach mówców). 
W ten sposób Lamartine wygrał swoją sprawę, lecz 
przegrał swój los, ponieważ obudził tego dnia nieufność, 
która wkrótce wzrosła i ze szczytów popularności, jaką 
osiągnął, strąciła go szybciej niż na nie się wspiął. 
Podejrzenia zmaterializowały się już nazajutrz, gdy 
Lamartine poparł Ledru-Rollina i na swych przyjaciołach 
wymusił zgodę na to, by mu go przydzielili jako kolegę w 
Komisji Wykonawczej. W Zgromadzeniu i narodzie to 
posunięcie wywołało zawód, przerażenie i nieopisany gniew. 
Co do mnie, to tych dwu ostatnich uczuć doznałem z 
nadzwyczajną siłą widziałem wyraźnie, że Lamartine schodzi 
z wielkiej drogi, która nas wyprowadzała z anarchii, nie wiedziałem, 
ku jakim przepaściom zawiodą nas kręte ścieżki, 
jakimi on kroczył. Jakże bowiem przewidzieć, dokąd może 
prowadzić ciągle rozpędzona wyobraźnia, której nie 
powściąga ani rozum, ani cnota? Zdrowemu rozsądkowi 
Lamartine'a ufałem tyleż co jego bezinteresowności, miałem 
go za zdolnego do wszystkiego. Z wyjątkiem nikczemności w 
działaniu i wulgarności w mowie. 
Wyznam, że wydarzenia czerwca zmieniły nieco moją opinię 
o jego postępowaniu, pokazały mi one, że nasi przeciwnicy 
byli liczniejsi, lepiej zorganizowani i przede wszystkim 
bardziej zdeterminowani, niż przypuszczałem. 
Lamartine, który od dwu miesięcy przebywał tylko w Paryżu 
i, by tak rzec, wyłącznie wewnątrz partii rewolucyjnej, 
musiał przesadnie sobie wystawiać jej potęgę i bierność 
Francji — w czym się mylił. Nie wiem jednak czy ja z kolei 
nie przesadzałem w odwrotnym kierunku. Droga wydawała 
mi się tak wyraźnie nakreślona i tak widoczna, iż nie 
dopuszczałem myśli, by można było ją zgubić przez 
pomyłkę, wydawało mi się 

oczywiste, iż należy prędko wykorzystać siłę moralną, jaką 
posiadało Zgromadzenie wyniesione rękami ludu po to, by 
śmiało uchwycić ster rządów i wzmocnić je wielkim 
wysiłkiem. Wszelka zwłoka zdawała mi się osłabiać nasze 
siły i potęgować siły naszych przeciwników. 
I w rzeczy samej, podczas sześciu tygodni, jakie upłynęły od 
zebrania Zgromadzenia do dni czerwcowych, robotnicy rozzuchwalili 
się w oporze, nabrali ducha, zorganizowali się, 
zaopatrzyli w broń i amunicję i w końcu przygotowali do 
walki. Jest wszakże możliwe, że wahania Lamartine'a, jego 
półzmowa z przeciwnikiem, które go zgubiły, ocaliły nas — 
zwodziły one przywódców Góry i podzieliły ich. Górale 
starej szkoły, których wprowadzono do rządu, oddzielili się 
od socjalistów, których zeń wykluczono. Gdyby wszyscy oni 
byli zespoleni wspólnym interesem i popychani jednaką 
desperacją zanim doszło do naszego zwycięstwa, jak to się 
stało po nim, można wątpić czy zwycięstwo bylibyśmy 
odnieśli. Gdy sobie uświadamiam, że mało nie zginęliśmy, 
chociaż mieliśmy przeciwko sobie rewolucyjną armię bez 
przywódców, to stawiam sobie pytanie, jaki byłby wynik 
starcia, gdyby przywódcy się wyłonili i gdyby insurekcja 
mogła się wesprzeć na jednej trzeciej Zgromadzenia 
Narodowego. 
To zagrożenie Lamartine widział z bliska i wyraźniej ode 
mnie, toteż dzisiaj myślę, że na jego postępowanie wpływała 
zarówno obawa przed wywołaniem śmiertelnego konfliktu, 
jak jego ambicje. Tak powinienem był sądzić już wówczas, 
słuchając pani de Lamartine, której lęki o bezpieczeństwo 
męża i całego Zgromadzenia były nadmierne. Za każdym 
razem, gdy ją widziałem, mówiła: „Pilnujcie się przed 
popychaniem rzeczy do ostateczności, nie doceniacie sił 
stronnictwa rewolucyjnego. Jeśli podejmiemy z nim walkę, 
zginiemy wszyscy". Wyrzucałem sobie często, że nie dość 
pielęgnowałem kontakty z panią de Lamartine, bo zawsze w 
niej znajdowałem wielką uczciwość, 

lecz tej ostatniej towarzyszyły prawie wszystkie wady, jakie 
da się z uczciwością pogodzić i które niczego jej nie 
ujmując, czynią ją mniej przyjemną: władcze skłonności, 
sporo pychy, umysł trzeźwy, lecz sztywny i czasem surowy, 
skutkiem czego nie można było jej nie szanować, ani też 
cieszyć się jej towarzystwem. 

VII 
15 MAJA 1848 
Partia rewolucyjna nie odważyła się przeciwstawić zwołaniu 
Zgromadzenia, lecz nie miała ochoty mu się 
podporządkować i widać było, że przeciwnie, zamierza mu 
narzucić swą wolę uzyskując naciskiem to, czego nie mogła 
otrzymać przez sympatie. Kluby już rozbrzmiewały obelgami 
i pogróżkami wymierzonymi w posłów. A ponieważ w 
politykowaniu u Francuzów mędrkowanie idzie w parze z 
nierozsądkiem, wiec podczas tych ludowych zebrań 
zajmowano się fabrykowaniem zasad, które miały 
uprawomocnić późniejsze akty gwałtu. Dowodzono więc, że 
lud, stojący zawsze ponad swymi przedstawicielami, nigdy 
swej woli na ich rzecz nie wyzbywa się całkowicie — zasada 
prawdziwa, lecz z której fałszywie wyciągano wniosek, że 
robotnicy paryscy są narodem francuskim. Od naszego 
pierwszego posiedzenia, w Paryżu panowało wielkie i 
niejasne podniecenie. Każdego dnia na ulicach i placach 
gromadziły się tłumy, lecz bez kierownictwa zachowywały 
się bezładnie jak fale w rozkołysanym oceanie. Dojścia do 
Zgromadzenia były ciągle wypełnione gromadami owych 
groźnych próżniaków. Demagogiczne stronnictwo posiada 
tyle głów, jego posunięcia zawsze zależą w stopniu tak 
małym od rady, a tak dużym od przypadku, że jest prawie 
niemożliwe czy to przed, czy to po wydarzeniu powiedzieć 
czego ono chce lub chciało. Wówczas jednak byłem zdania, 
którego i dziś nie zmieniłem, że głównym demagogom nie 
chodziło o rozpędzenie Zgromadzenia, 

lecz że chcieli się nim posłużyć wywierając na nie nacisk. 
Atak, jaki poprowadzili na nie 15 maja, miał zdaje się na celu 
raczej je przerazić niż rozbić. Było to w każdym razie jedno z 
owych przedsięwzięć o niejasnym charakterze, tak częstych 
w czasie ludowych zamieszek, których pomysłodawcom 
zależy na tym, by z góry nie określać ich planu i celu po to, 
żeby móc poprzestać na pokojowej demonstracji lub też, 
zależnie od wypadków dnia, doprowadzić do rewolucji. 
Od tygodnia można było się spodziewać tego rodzaju wystąpień, 
lecz życie w ciągłym niepokoju przeradza się w 
nawyk, który powoduje, że tak zgromadzenia, jak jednostki 
stają się niezdolne do odróżnienia, pośród oznak 
zapowiadających niebezpieczeństwo, tej właśnie oznaki, 
która je bezpośrednio poprzedza. Wiadome było tylko, że 
chodzi o jakieś wielkie ludowe poruszenie w sprawie Polski1, 
co budziło obawy dość powierzchowne. Członkowie rządu 
posiadali bez wątpienia więcej informacji i więcej powodów 
do lęku, lecz skrywali jedne i drugie, a sam byłem od tych 
ludzi zbyt daleki, by móc przeniknąć ich tajemne myśli. 
Przybyłem wiec 15 maja do Izby nie przewidując, co się 
stanie. Posiedzenie zaczęło się jak każde inne, ale 
dwadzieścia tysięcy ludzi otaczało już salę i, co dziwne, 
żaden hałas z zewnątrz nie zdradzał ich obecności. 
Wołowski2 stał na trybunie i przez 
1 12 maja, wobec wieści o tłumieniu polskiego ruchu niepodległościowego w 
Poznańskiem, Komitet Centralizacyjny paryskich klubów demokratycznych 
postanowił przedstawić Zgromadzeniu petycję domagającą się interwencji Francji 
na rzecz sprawy polskiej. 13 maja odbyła się wielka manifestacja na cześć Polski i 
innych narodów walczących o niepodległość, 15 maja — druga, jeszcze większa, 
w której jednak problemy polskie zeszły na dalszy plan ponieważ przeobraziła się 
ona w próbę przejęcia władzy przez demokratyczną i socjalistyczną lewicę. 
Szacuje się, że w drugiej manifestacji wzięło udział od stu do dwustu tysięcy 
paryżan. Blanqui powiedział później: „Imię Polski jest magiczne, na jego dźwięk 
lud paryski powstaje". 

zęby cedził jakieś komunały o Polsce, gdy wreszcie lud zapowiedział 
swe nadejście straszliwym okrzykiem, który 
wtargnął ze wszech stron przez górne okna, otwarte z 
powodu upału, i spadł na nas jakby z nieba. Nigdy nie 
byłbym w stanie sobie wyobrazić, że połączone ludzkie głosy 
mogą spowodować tak wielki hałas i widok samego tłumu 
wdzierającego się do Zgromadzenia nie zrobił na mnie 
takiego wrażenia, jak ów niebywały ryk wydany przez ludzi, 
zanim się ukazali naszym oczom. Ulegając pierwszemu 
odruchowi ciekawości lub strachu, niektórzy posłowie wstali, 
inni zaczęli donośnie krzyczeć: „Na miejsca!" Wszyscy 
siedli, mocniej posadowili się w ławach i zamilkli. Wołowski 
podjął przerwane przemówienie i ciągnął je przez chwilę. 
Chyba po raz pierwszy w życiu był słuchany w milczeniu, 
tyle, że słuchano nie jego a tłumu, którego wrzawa stawała 
się coraz bliższa i wyraźniejsza. 
Nagle Degousee3, jeden z naszych kwestorów4, uroczyście 
2 Ludwik Rajmund Wołowski (1810—1876) — uczestnik powstania 
listopadowego, wyemigrował do Francji, gdzie w 1836 r. się naturalizował. 
Profesor prawa przemysłowego w paryskim Konserwatorium Sztuk i Rzemiosł, 
od 1839 r. autor licznych prac z dziedziny ekonomii, w których głosił liberalizm 
gospodarczy, od r. 1864 profesor ekonomii politycznej w tymże Konserwatorium. 
W r. 1855 wszedł do Akademii Nauk Moralnych i Politycznych. Po rewolucji 
lipcowej wybrany do Konstytuanty, potem do Legislatywy, początkowo związany 
z umiarkowanymi republikanami, skłonił się później ku konserwatystom. Wycofał 
się z życia politycznego po zamachu stanu Ludwika Napoleona, był jeszcze 
posłem i senatorem w parlamencie III Republiki. 
3 Joseph-Marie Degousee (1795—1862) — inżynier i polityk, od Restauracji 
związany z liberalną opozycją, posłował tylko w Konstytuancie. 
4 kwestor — funkcja polegająca na sprawowaniu pieczy nad finansami, 
wewnętrznym porządkiem i bezpieczeństwem Zgromadzenia. Spośród swych 
członków Izba wybierała trzech kwestorów. 

wkracza na trybunę, bez słowa odsuwa Wołowskiego i 
powiada: „Wbrew woli kwestorów, generał Courtais5 wydał 
przed chwilą rozkaz zdjęcia bagnetów gwardzistom, którzy 
strzegą wejścia do Zgromadzenia". To rzekłszy, milknie. Ów 
Degousee, człek skądinąd dobry, posiadał oblicze 
wyjątkowego szubienicznika i wyjątkowo grobowy głos. W 
zgodzie ze sobą człowiek, głos i wiadomość wywarły 
niesamowite wrażenie, w Zgromadzeniu zapanowało 
poruszenie i zaraz potem spokój, niczego nie dało się już 
zrobić. Sala została wzięta. 
Lamartine, który przy pierwszych hałasach wyszedł, ukazał 
się wreszcie w drzwiach z bezradną miną. Krocząc szerokim 
centralnym przejściem dotarł spiesznie do swojej ławy, jak 
gdyby gonił go ktoś dla nas niewidzialny. Prawie zaraz po 
nim pokazało się kilku ludzi z ludu, zatrzymali się na progu 
zdziwieni widokiem tego wielkiego, siedzącego 
zgromadzenia. W tejże chwili, tak samo jak 24 lutego, 
otwierają się z trzaskiem galerie, wtacza się na nie ludzka 
rzeka, wypełnia je i wkrótce poza nie przelewa, pierwsi z 
nowo przybyłych przekraczają balustrady, wypatrują przejść 
w samej sali, której podłoga znajduje się o dziesięć stóp niżej, 
opuszczają się na rękach i z wysokości pięciu, sześciu stóp 
skaczą w sam środek zgromadzenia. Kolejny upadek każdego 
z tych ciał, uderzających jedno po drugim w podłogę, 
powodował głuche wstrząsy, które w zgiełku brałem zrazu za 
odległy huk kanonady. Podczas gdy część ludu spadała w ten 
sposób na salę, część druga, złożona głównie z szefów 
klubów, wdzierała się przez drzwi. Ci ostatni nieśli liczne 
emblematy Terroru i wymachiwali mnóstwem sztandarów, na 
drzewcach niektórych z nich były nasadzone czerwone 
czapki. 
5 Amable-Gaspard wicehrabia de Courtais (1790—1877) — oficer za Cesarstwa i 
Restauracji, w latach 1842 — 1848 deputowany lewicy. Po rewolucji lutowej 
wybrany do Konstytuanty i mianowany komendantem paryskiej Gwardii 
Narodowej. Usunięty z tego stanowiska po wydarzeniach 15 maja. 

Tłum w jednej chwili wypełnia rozległą pustkę pośrodku 
Zgromadzenia, tłoczy się na niej i nie mogąc wytrzymać 
ścisku wspina się wszystkimi wąskimi przejściami, które 
między naszymi ławami prowadzą do kuluarów. Stłacza się, 
szamoce coraz bardziej na tych małych pasmach wolnej 
przestrzeni. Pośród tej skłębionej i bez przerwy falującej 
ciżby kurz staje się tak gęsty i duchota tak wielka, że byłbym 
może wyszedł, aby odetchnąć, gdyby chodziło wyłącznie o 
dobro publiczne, lecz do ław przygważdżał nas honor. 
Pośród tych, co dokonali na nas tego najazdu, niektórzy byli 
widomie uzbrojeni, inni mieli zapewne broń ukrytą, nie 
wyglądało jednak, by zdecydowani byli użyć jej przeciw 
nam. Spojrzenia raczej zdziwione i nieżyczliwe niż wrogie, u 
wielu nad innymi uczuciami górował rodzaj prostackiej 
wścibskości, bo u nas, nawet podczas krwawych rozruchów, 
znajduje się zawsze mnóstwo na poły gapiów, na poły 
łobuzów, którym się zdaje, że przyszli na widowisko. Poza 
tym nie mieli żadnego przywódcy, którego by słuchali, był to 
motłoch, a nie karna grupa. Widziałem wśród nich pijanych, 
lecz większość zdawała się ogarnięta gorączkowym 
podnieceniem wzmaganym krzykami z zewnątrz, zaduchem, 
zgiełkiem i ściskiem wewnątrz sali. Ociekali potem, chociaż 
upał nie powinien był im przeszkadzać, wziąwszy pod uwagę 
rodzaj i stan ich odzienia, wielu było tylko w koszulach. W 
ogólnej wrzawie, jaka unosiła się nad tłumem, dawało się od 
czasu do czasu posłyszeć ostre pogróżki. Spostrzegłem ludzi 
wygrażających nam pięściami i nazywających nas swymi 
komisantami6. Powtarzali to określenie za 
ultrademokratycznymi gazetami, które od wielu dni nie nazywały 
posłów inaczej jak komisantami ludu; spodobało się 
to 
6 komisant (w oryg. commis) — osoba działająca na czyjeś zlecenie, u kogoś 
zatrudniona, parobek, sprzedawca, niższy rangą urzędnik, goniec. 

różnym hultajom. W chwilę później miałem okazję 
przekonać się, jak żywo i obrazowo lud potrafi postrzegać i 
wyrażać rzeczywistość. Usłyszałem jak człowiek w roboczej 
bluzie zwracał się obok mnie do swojego towarzysza: 
"Widzisz tam tego sępa? Miałbym ochotę skręcić mu kark". 
Podążając wzrokiem za ruchem jego ręki i spojrzenia, 
domyśliłem się bez trudu, że mówił o ojcu Lacordaire7, który 
siedział wysoko na ławach lewicy w swoim habicie 
dominikańskim. Chętka zdała mi się paskudna, lecz 
porównanie znakomite: długa i żylasta szyja zakonnika 
wystająca z białej kapuzy, jego ogolona głowa otoczona 
rzadkim wianuszkiem czarnych włosów, wąska twarz, orli 
nos, blisko osadzone oczy, nieruchome i błyszczące, 
nadawały mu rzeczywiście uderzające podobieństwo do 
drapieżnego ptaka. 
W czasie tego całego zamętu Zgromadzenie pozostawało 
bierne i nieruchome na swych ławach nie stawiając oporu, ale 
nie ustępując, w milczeniu i bez lęku. Kilku członków Góry 
bratało się z ludem, ale ukradkiem i szeptem. Na trybunę 
wepchnął się Raspail8 i gotował się do odczytania petycji 
klubów. Wstaje młody deputowany d'Adelsward9 i mówi: 
„Jakim prawem obywatel Raspail zabiera tutaj głos?" 
Rozlega się wściekłe wycie, ludzie z pospólstwa rzucają się 
na d'Adelswarda 
7 Jean-Baptiste Lacordaire (1802—1861) — dominikanin i znany kaznodzieja, 
początkowo związany z katolicyzmem społecznym i Lamennaisem, odsunął się 
od mistrza, gdy jego poglądy zostały potępione przez papieża. Wybrany do 
Konstytuanty, złożył dymisję po 15 maja. W r. 1860 zajął miejsce po 
Tocqueville'u w Akademii Francuskiej. 
8 François Vincent Raspail (1794 — 1878) - działacz republikański za Restauracji 
i monarchii lipcowej, brał udział w rewolucji 1830 i 1848 r., jako organizator 
manifestacji z 15 maja został aresztowany i skazany na sześć lat więzienia, karę tę 
zmieniono mu na banicję. 
9 Renauld Oscar d'Adelsward (1811 - 1898) - deputowany do Konstytuanty i 
Legislatywy, związany z monarchistami. 

udaje się ich zatrzymać i uspokoić. Raspail z trudem 
uzyskuje od swych towarzyszy chwilę spokoju i odczytuje 
petycję, a raczej rozkaz klubów, które domagają się abyśmy 
bezzwłocznie wypowiedzieli się za restaurowaniem Polski. 
"Pospieszcie się, czekamy na odpowiedź", słychać zewsząd. 
Zgromadzenie nadal nie reaguje. Tłum w zniecierpliwieniu i 
w nieładzie podnosi okropny tumult, który skądinąd zwalnia 
nas od odpowiedzi. Przewodniczący Buchez 10, którego jedni 
mieli za szelmę, inni za świętego, lecz który tego dnia był 
beczką sadła, wymachuje dzwonkiem co sił, aby uzyskać 
ciszę, jak gdyby ciszy tego tłumu nie należało w owych 
okolicznościach obawiać się bardziej niż jego krzyków. 
W tejże chwili ujrzałem, jak na trybunie pojawił się z kolei 
człowiek, którego raz w życiu widziałem tego dnia, lecz 
wspomnienie którego budziło we mnie zawsze niesmak i 
zgrozę; miał policzki wychudłe i pomarszczone, wargi białe, 
wygląd chorobliwy zły i plugawy, brudną bladość, ciało 
jakby pokryte pleśnią, ani śladu bielizny, stary, czarny surdut 
przyklejony do cherlawych i wyschniętych członków — 
zdawało się, że mieszkał w ściekach i z nich wyszedł. 
Powiedziano mi, że to Blanqui 11. 
Blanqui wyrzekł parę słów na temat Polski i szybko potem 
10 Philippe Joseph Buchez (1796 - 1865) - filozof i polityk. W młodości związany 
z karbonaryzmem i saint simonizmem, był później jednym z animatorów 
katolicyzmu społecznego. Deputowany do Konstytuanty, nie wszedł do 
Legislatywy. 
11 Louis Auguste Blanqui (1805 — 1881) — karbonariusz za Restauracji, działacz 
socjalistyczny w okresie monarchii lipcowej, więziony za udział w rozruchach od 
r. 1839 do 1848, zwolniony w czasie rewolucji, został skazany za organizowanie 
manifestacji 15 maja, wyszedł z więzienia w r. 1859. Więziony znów w l. 1861 
— 1865. Ponownie aresztowany w r. 1871 jeszcze przed wybuchem rewolucji 
(Komuny Paryskiej), skazany w r. 1872 na dożywotnie więzienie, 
amnestionowany w r. 1880. 

przechodząc do spraw wewnętrznych żąda pomsty za to, co 
nazywał masakrą w Rouen12, przypomina nędzę, w jakiej 
zostawał lud i skarży się na krzywdy, jakie już zdążyło 
wyrządzić ludowi Zgromadzenie. Rozgrzawszy w ten sposób 
słuchaczy, powraca do sprawy Polski i jak Raspail domaga 
się natychmiastowego głosowania. 
Zgromadzenie nadal pozostaje nieruchome, lud napiera i 
wznosi sprzeczne okrzyki, przewodniczący wymachuje 
dzwonkiem. Ledru-Rollin próbuje przekonać ludzi, by się 
wycofali, lecz nikogo nie chcieli już usłuchać. Prawie 
wygwizdany, Ledru schodzi z trybuny. 
Tumult podnosi się na nowo, rośnie i by tak rzec, samoczynnie 
się wzmacnia, ponieważ lud do tego już stopnia nad 
sobą nie panuje, że nie może zrozumieć, iż aby osiągnąć swój 
cel, musiałby uspokoić się choć na chwilę. Upływa jakiś czas. 
Wreszcie zrywa się Barbes13, wchodzi, a raczej wskakuje na 
trybunę. Był to człowiek, w którym demagog, szaleniec i 
rycerz złączyli się tak ściśle, że trudno było rozpoznać, gdzie 
kończy się jeden, gdzie zaczyna drugi, a w swych kolejnych 
wcieleniach mógł był w ogóle się jawić tylko w społeczeństwie 
tak chorym i rozdartym jak nasze. Sądzę jednak, 
że brał w nim górę szaleniec, który stawał się furiatem na 
widok ludu. Jego dusza w obliczu namiętności pospólstwa 
zaczynała wrzeć jak woda na rozpalonej płycie. Od chwili, 
gdy 
12 Zob. przyp. 3 do rozdz. V, cz. II. 
13 Armand Barbes (1809 — 1870) — członek stronnictwa republikańskiego, za 
udział w spiskach i rozruchach przeciw monarchii wieziony, a w r. 1839 skazany 
na śmierć, po interwencji Victora Hugo wyrok zmieniono mu na dożywocie. 
Uwolniony przez rewolucję lutową wszedł do Konstytuanty, za manifestacje 15 
maja, podobnie jak Blanqui, Raspail i Huber, został skazany na dożywocie. 
Ułaskawiony wbrew swej woli przez cesarza w 1855 r., udał się dobrowolnie na 
wygnanie. 

tłum wdarł się do Izby, nie spuszczałem z niego oka, uważałem 
go za najgroźniejszego z naszych przeciwników, 
ponieważ był z nich wszystkich najbardziej nierozważny, 
najbardziej bezinteresowny i najbardziej zdecydowany. 
Wszedł na podwyższenie, na którym urzędował 
przewodniczący, stał przez dłuższą chwilę nieruchomo i 
omiatał Zgromadzenie niespokojnymi spojrzeniami. Sam i 
swoim sąsiadom zwróciłem uwagę na jego zmienione rysy, 
na jego siną bladość i konwulsyjne ruchy, jakimi co chwila 
skręcał w palcach wąsa, stał tam jak żywy obraz 
niezdecydowania, ale przechylał się już ku skrajnemu 
rozwiązaniu. Zdecydował się wreszcie, chciał jakby 
podsumować uczucia ludu i zapewnić sobie triumf pokazując 
im cel. „Żądam — rzeki przerywanym i zdyszanym głosem 
— ażeby natychmiast i bezzwłocznie Zgromadzenie 
uchwaliło wysłanie armii na pomoc Polsce, opodatkowanie 
bogatych na jeden miliard, opróżnienie Paryża z wojska, 
zakaz bicia na apel14, w przeciwnym wypadku posłowie 
zostaną ogłoszeni zdrajcami ojczyzny". 
Myślę, że bylibyśmy zgubieni, gdyby Barbes zdołał przeprowadzić 
swój wniosek przez głosowanie. Uchwalając go, 
Zgromadzenie straciłoby honor i pozbawiło się szans obrony, 
odrzucając go — co prawdopodobniejsze — wystawiłoby się 
na ryzyko rozszarpania przez tłum. Ale i Barbes nie zdołał 
uzyskać chwili ciszy, ażeby zmusić nas do zajęcia 
stanowiska. Kolosalna wrzawa, jaka podniosła się po jego 
ostatnich słowach, nie opadła, lecz przeciwnie, przedłużała 
się w tysiącu rozmaitych intonacji. Barbes wysilał się jak 
mógł, ażeby nad nią zapanować, lecz na próżno, chociaż był 
dzielnie wspomagany dzwonkiem przewodniczącego, 
którego dźwięk rozbrzmiewał przez cały czas niby 
podzwonne. 
14 Biciem w bębny lub dźwiękiem trąbek ogłaszano apel, czyli mobilizację 
Gwardii Narodowej. 

Owo niebywałe posiedzenie trwało już od dwu godzin. 
Zgromadzenie trzymało się mocno, nastawiając uszu na 
odgłosy z zewnątrz w oczekiwaniu, że zjawi się pomoc. 
Paryż wydawał się jednak miastem jakby wymarłym. 
Nasłuchiwaliśmy daremnie, nie dochodził z niego żaden 
odgłos. 
Ów bierny opór doprowadzał lud do gniewu i desperacji, był 
jak zimna i gładka powierzchnia, po której złość ześlizgiwała 
się nie mając czego się uczepić. Toteż tłum niepokoił się i 
miotał na próżno, nie znajdując sposobu, ażeby dopiąć 
swego. W powietrzu krzyżowały się najróżniejsze i 
sprzeczne okrzyki. „Chodźmy stąd", wołali jedni 
„Organizacja pracy! Ministerstwo pracy! Podatek na 
bogatych! Chcemy Louisa Blanc!"15 — domagali się inni. 
Pod trybuną doszło w końcu do bójki o to, kto ma na nią 
wejść, zajmowało ją po pięciu, sześciu mówców na raz, 
czasem przemawiając jednocześnie. Jak zawsze podczas 
ruchawek, straszne mieszało się ze śmiesznym. Zaduch 
stawał się nie do wytrzymania i wielu pierwszych 
napastników opuszczało salę, przy drzwiach czekali drudzy, 
którzy wdzierali się na ich miejsce. Wzdłuż przejścia biegnącego 
obok mojej ławy zobaczyłem sunącego strażaka w mundurze. 
„Nie można ich zmusić do głosowania!" — krzyczano 
do niego. „Zara, zara — odkrzykiwał — już tam idę, już ja 
im wygarnę!" Z zawziętą miną nakłada kask, dociąga 
rzemyki, puszcza się w ciżbę wywracając wszystko, co mu 
na drodze i wchodzi na trybunę. Wyobrażał sobie, że poczuje 
się na niej równie pewnie jak na dachu, ale gdy tylko wszedł 
zabrakło mu słów i stanął jak zamurowany. „Ej, strażak, 
mówże coś!" krzyczą do niego. Nie dobył głosu i wreszcie 
zepchnięto go z mównicy. W tym momencie kilku ludzi 
wzięło Louisa Blanc na ramiona i zaczęło triumfalnie 
obnosić go po sali. Trzy- 
15 Organizacja pracy to tytuł socjalistycznej broszury Louisa Blanc, on też 
domagał się utworzenia ministerstwa pracy w Rządzie Tymczasowym. 

mali go ponad swymi głowami za krótkie nóżki, widziałem 
jak bezskutecznie im się wyrywał kręcąc się i wyginając na 
wszystkie strony, nie przestając jednocześnie mówić 
zduszonym i ostrym głosem. Nie udawało mu się wyślizgnąć 
z rąk zwolenników, a mnie się zdało, że oglądam węża, 
którego szczypią w ogon. Postawiono go wreszcie na ławie, 
nieco poniżej mnie. Usłyszałem jak wołał: „Przyjaciele, 
prawa jakie zdobyliście...", reszta utonęła w hałasie. 
Powiedziano mi, że nieco dalej w podobny w sposób 
obnoszony był Sobrier l6. 
Tych saturnaliów o mało co nie przerwało wydarzenie tragiczne. 
Tylna galeria znienacka zatrzeszczała, przechyliła się 
pod ciężarem o ponad stopę i zagroziła zwaleniem na salę 
ciżby, która ją oblepiła i która w przerażeniu poczęła 
umykać. Ten incydent przerwał na chwilę wrzawę i wówczas 
po raz pierwszy posłyszałem bębny bijące w Paryżu na apel. 
Usłyszał je również tłum i wydał długi krzyk wściekłości i 
przerażenia. „Dlaczego biją na apel?" wykrzykuje nie 
posiadający się ze złości Barbes i ponownie ukazuje się na 
trybunie: "Kto bije na apel? Postawić poza prawem tych, co 
biją na apel!" I krzyki: "Zdrada! Do broni! Na Ratusz!" 
Przewodniczący zostaje zgoniony ze swego fotela, lub jeśli 
wierzyć jego późniejszym słowom, z rozmysłem pozwala się 
z niego zgonić. Jeden z szefów klubistów, nazwiskiem 
Huber17 wskakuje na stół prezydialny i wymachuje 
sztandarem z zatknię- 
16 Marie-Joseph Sobrier (1825—1854) jeden z przywódców rewolucji lutowej, 
organizator demokratycznego Klubu Klubów, założyciel socjalistycznej gazetki 
«La Commune de Paris», po 15 maja aresztowany i skazany. 
17 Louis Aloysius Huber (1815-1865) - wieziony od r. 1837 za spiskowanie 
przeciw monarchii, uwolniony przez rewolucję lutową, przewodniczył 
Komitetowi Centralizacyjnemu. Po 15 maja zbiegł do Londynu, wrócił na proces 
w czerwcu 1849 r. i z innymi organizatorami majowych rozruchów skazany został 
na dożywocie. 

tą czapką frygijską. Człowiek ten doznał podobno przed 
chwilą długiej epileptycznej zapaści spowodowanej zapewne 
podnieceniem i zaduchem. Ukazał się tedy tuż po 
przebudzeniu z owego koszmarnego omdlenia; ubranie miał 
jeszcze w nieładzie, oblicze wylęknione i błędne. Wykrzyknął 
po dwakroć: „W imieniu ludu oszukanego przez swych 
przedstawicieli ogłaszam, że Zgromadzenie Narodowe jest 
rozwiązane!" Donośny jak dźwięk trąbki, jego głos 
dochodzący z wysoka wypełnił salę i wybił się nad inne 
hałasy. 
Zgromadzenie nie ma już biura i zaczyna się rozpraszać. 
Barbes wraz z najzuchwalszymi klubistami wychodzą i udają 
się pod Ratusz. Podobny finał dalece nie wszystkim był po 
myśli. Obok siebie słyszałem ludzi z ludu, którzy z bólem 
mówili do siebie: "Nie, to nie to, nie tego chcieliśmy". 
Zdesperowanych było wielu szczerych republikanów. W 
całym tym tumulcie podszedł do mnie Trelatl8, rewolucjonista 
na modłę sentymentalną i marzyciel, który spiskował na rzecz 
republiki przez całą monarchię, poza tym zasłużony lekarz, 
który prowadził wówczas jeden z głównych w Paryżu szpitali 
dla umysłowo chorych, chociaż sam był nieco trzaśnięty. 
Wziął mnie wylewnie za ręce i powiedział ze łzami w oczach: 
"Ach, proszę pana, cóż za nieszczęście i jakżeż przykro 
pomyśleć, że to wariaci, prawdziwi wariaci do tego 
doprowadzili! Ja ich wszystkich wizytowałem i leczyłem. 
Blanqui to wariat, Barbes to wariat, Sobrier to wariat, 
zwłaszcza Huber to wariat. Wszystko wariaci, którzy powinni 
być w Salpetriere19, a nie tutaj". Na tej liście z pewnością nie 
omieszkałby umieścić samego siebie. 
18 Ulysse Trelat (1795 — 1879) — doktor medycyny, członek stronnictwa 
liberalnego za Restauracji i monarchii lipcowej, w r. 1848 wybrany do 
Konstytuanty i mianowany ministrem robót publicznych. 
19 Zbudowany w XVII w. Szpital Salpetriere służył do końca w. XVIII jako 
schronisko dla nędzarzy, od r. 1823 urządzono w nim przytułek dla starych kobiet, 
a część pomieszczeń wydzielono jako szpital dla umysłowo chorych. 

gdyby znał siebie równie dobrze jak swoich starych 
przyjaciół. Od dawna myślę, że w rewolucjach, a zwłaszcza 
demokratycznych wariaci, i to nie ci, których się tak określa 
przez metaforę, lecz prawdziwi wariaci odgrywali ważną rolę 
polityczną. To przynajmniej jest pewne, że w tych czasach 
półobłęd doskonale uchodzi, a nawet sprzyja sukcesom. 
Zgromadzenie się rozeszło, lecz z pewnością nie uważało się 
za rozwiązane. 
Nie uważało się nawet za pokonane. Większość posłów 
opuszczała salę z silnym postanowieniem ponownego 
zebrania się gdzie indziej, mówili o tym między sobą i jestem 
przekonany, że byli na to rzeczywiście zdecydowani. Co do 
mnie, postanowiłem pozostać, zatrzymała mnie z jednej 
strony ciekawość, która przykuwa mnie do miejsc, gdzie 
dzieją się rzeczy osobliwe, a z drugiej — przekonanie, jakie 
żywiłem tak wtedy, jak 24 lutego, że siła Zgromadzenia tkwi 
po części w pomieszczeniu, jakie ono zajmuje. Pozostałem 
więc i byłem świadkiem scen bezładnych i groteskowych, 
lecz pozbawionych znaczenia. W bałaganie i krzyku tłum 
powziął zamiar utworzenia rządu tymczasowego. Była to 
parodia 24 lutego, podobnie jak 24 lutego był parodią innych 
scen rewolucyjnych. Trwało to jakiś czas, gdy zdało mi się, 
że słyszę jakiś szczególny dźwięk, który pośród wrzawy 
dochodził z głębi budynku. Ucho mam dość dobre i szybko 
rozpoznałem głos zbliżającego się bębna który bił do ataku 
— bo w naszych czasach domowej niezgody każdy nauczył 
się rozumieć język tych wojennych przyrządów. Natychmiast 
pobiegłem do drzwi, którymi nowoprzybyli mieli wejść. 
W rzeczy samej, był to bęben poprzedzający czterdziestu 
ludzi z gwardii ruchomej20. Młodzieńcy ci dość 
zdecydowanie 
20 gwardia ruchoma — formacja wydzielona z Gwardii Narodowej, (zob. przyp. 
19, rozdz. II, cz. I) w której służyli mężczyźni od lat 16 do 60. W gwardii 
ruchomej służyli wyłącznie ochotnicy, młodzi ludzie z rodzin plebejskich; 
otrzymywali dość wysoki żołd. 

wkroczyli w tłum, ale jakby nie wiedząc, co dalej mają 
czynić, wkrótce też rozpłynęli się w nim i znikli. Lecz 
niedaleko za nimi maszerowała spora kolumna Gwardii 
Narodowej i wpadła do sali z niedwuznacznym okrzykiem: 
„Niech żyje Zgromadzenie Narodowe!" Zatknąłem moją 
kartę deputowanego na kapelusz i ruszyłem za nimi. 
Najpierw opróżniono trybunę z kilku mówców, którzy 
przemawiali na niej jednocześnie, spychając ich bez 
większych ceregieli ze schodków, jakie na nią prowadzą. 
Widząc to, buntownicy chcą zrazu stawiać opór, po chwili 
ogarnia ich paniczny strach, wskakują na puste ławy, 
przewracają się w przejściach, dopadają kuluarów, 
wyskakują wszystkimi oknami na dziedziniec. W przeciągu 
kilku minut na sali pozostali tylko gwardziści narodowi, a jej 
mury drżały od okrzyków: „Niech żyje Zgromadzenie 
Narodowe!" 
Samo Zgromadzenie było nieobecne, lecz powoli rozpierzchnięci 
w pobliżu posłowie zaczęli przybiegać. Ściskano ręce 
gwardzistom, całowano się i powracano na ławy. Gwardziści 
narodowi wykrzykiwali: „Niech żyje Zgromadzenie 
Narodowe!", a posłowie: „Niech żyje Gwardia Narodowa, 
niech żyje Republika!" 
W chwilę po odbiciu sali, główny sprawca naszych 
nieszczęść, Courtais, zdobył się na nieporównaną czelność i 
w niej się pojawił. Gwardziści narodowi przyjęli go 
wściekłymi okrzykami, pochwycili go i zaczęli wlec pod 
trybunę. Gdy go przede mną ciągnięto, zobaczyłem go 
bladego jak śmierć pośród błyszczących szabel, przeląkłem 
się, że go zakłują i wykrzyknąłem z całych sił: „Zedrzyjcie 
mu epolety, lecz go nie zabijajcie!", co też uczyniono. 
Wtenczas zjawił się znowu Lamartine. Nigdy się nie dowiedziałem, 
czym się zajmował przez trzy godziny, gdy lud 
okupował Izbę. Mignął mi w oczach w pierwszej godzinie, 
siedział na ławie poniżej mnie i małym grzebykiem dobytym 
z kieszeni rozczesywał sklejone od potu włosy, później tłum 
zgęstniał i straciłem go z oczu. Zdaje się, że poszedł do 

wewnętrznych sal pałacu, do których lud wdarł się również, 
chciał tam przemawiać i został bardzo źle przyjęty. Na temat 
tej sceny opowiadano mi nazajutrz ciekawe szczegóły, które 
byłbym powtórzył, gdybym nie postanowił opowiadać tu wyłącznie 
o rzeczach, jakie sam widziałem. Powiadano mi, że 
schronił się niedaleko we wznoszonym wówczas budynku 
przeznaczonym dla ministerstwa spraw zagranicznych, 
zrobiłby lepiej, gdyby stanął na czele Gwardii Narodowej i 
przyszedł nas uwolnić. Sądzę, że doznał wówczas jednego z 
tych załamań ducha, jakim ulegają najdzielniejsi ludzie (a on 
do nich należał), jeśli są obdarzeni lotną i żywą wyobraźnią. 
Gdy powrócił na salę, odnalazł energię i dar pięknego słowa. 
Powiedział nam, że jego miejsce nie jest w Izbie, lecz na 
ulicy i że idzie pod Ratusz, ażeby udaremnić powstanie. Po 
raz ostatni usłyszałem wtedy jak oklaskiwano go z 
uniesieniem. Prawdę powiedziawszy oklaskiwano nie tylko 
jego, lecz zwycięstwo, te okrzyki, to uniesienie były już 
tylko echem kipiących uczuć, które kołatały się jeszcze we 
wszystkich sercach. Po wyjściu Lamartine'a, bębny, które 
przedtem biły do ataku, teraz zaczęły wybijać odmarsz. 
Ruchoma i Narodowa Gwardia, które znajdowały się jeszcze 
pomiędzy nami, uformowały się w kolumnę i wyszły za 
Lamartinem. Zgromadzenie, mocno jeszcze niekompletne, 
wznowiło obrady. Była szósta po południu. 
Powróciłem na chwilę do domu, żeby się posilić, potem 
znowu poszedłem do Izby, która ogłosiła nieustające obrady. 
Wkrótce dowiedzieliśmy się o aresztowaniu członków 
nowego rządu tymczasowego. W stan oskarżenia postawiono 
Barbesa i tego starego głupca de Courtais, który w rzeczy 
samej zasłużył sobie na rózgi, wielu chciało do nich dołączyć 
Luisa Blanc. Ten jednak bronił się odważnie. Z trudem 
wymknął się rozwścieczonym gwardzistom narodowym, 
którzy pilnowali wejścia, ubranie miał jeszcze w nieładzie, 
porozdzierane i zabrudzone. Tym razem nie kazał sobie 
przynieść taboretu, na który zazwyczaj się wdrapywał, ażeby 
wystawać ponad pulpit mów 

nicy (był prawie karzełkiem), zapomniał nawet o efekcie, 
jaki chciał wywołać, skupił się wyłącznie na tym, co miał do 
powiedzenia. Mimo to, a raczej dlatego wygrał swą sprawę. 
Tego dnia wykazał się talentem, którego w moim mniemaniu 
zawsze mu brakowało, bo nie uważam za talent umiejętności 
łatwego fabrykowania błyskotliwych i pustych zdań, które są 
jak pięknie wyrobione półmiski, ale bez strawy. 
Zresztą tak byłem zmęczony całodziennym zamętem, że o 
tym nocnym posiedzeniu zachowałem wspomnienie niezbyt 
żywe i wyraźne. Nie powiem więc o nim nic więcej, bo chcę 
się trzymać osobistych wrażeń. Jeśli chodzi o szczegóły i 
dalszy bieg wypadków, lepszy ode mnie będzie «Monitor». 

VIII 
ŚWIĘTO ZGODY I PRZYGOTOWANIA DO DNI 
CZERWCOWYCH 
Nie chcąc lub nie mogąc naśladować krwawych szaleństw 
swych poprzedników, rewolucjoniści 1848 roku 
wynagradzali to sobie naśladując ich szaleństwa śmieszne. 
Wpadli więc na pomysł, żeby obdarzyć lud wielkimi 
alegorycznymi uroczystościami. 
Mimo opłakanego stanu finansów, Rząd Tymczasowy zdecydował 
się wyasygnować sumę od jednego do dwu 
milionów dla urządzenia na Polu Marsowym obchodów 
święta Zgody. 
Wedle wcześniej ogłoszonego i potem ściśle wykonywanego 
programu, Pole Marsowe miało wypełnić się figurami 
wyobrażającymi wszelkiego rodzaju osobistości, cnoty, 
instytucje polityczne, a nawet publiczne urzędy, Francję, 
Niemcy i Włochy podające sobie ręce, Równość, Braterstwo 
i Wolność również podające sobie ręce, Rolnictwo, Handel, 
Armię, Marynarkę i zwłaszcza Republikę, tę ostatnią 
kolosalnych rozmiarów. Szesnaście koni roboczych miało 
ciągnąć wóz. Na owym wozie, prostym i wiejskim w swej 
formie, jak głosił program, przewidywano umieścić trzy 
drzewa — dąb, laur, oliwkę — symbole siły, honoru, i 
obfitości, a ponadto pług pośród pęków kłosów i kwiatów. 
Wóz miał być otoczony wieśniakami i młodymi 
dziewczętami w białych sukniach, śpiewającymi patriotyczne 
pieśni. Przyrzeczono nam również woły z pozłacanymi 
rogami, ale obietnicy nie dotrzymano. 
Zgromadzenie Narodowe nie miało najmniejszej ochoty 
oglą 

dać tych pięknych rzeczy. Obawiało się wręcz, że 
nieuniknione przy takiej okazji, ogromne zbiegowisko 
ludowe mogłoby doprowadzić do zamieszek. 
Oddalało więc datę święta jak tylko możliwe lecz 
przygotowania zostały poczynione; nie było sposobu, żeby 
się wycofać i trzeba było wyznaczyć ją na 24 maja. 
Tego dnia o wczesnej godzinie przyłączyłem się do 
Zgromadzenia, które pieszo i jak jeden mąż udać się miało na 
Pole Marsowe. Włożyłem do kieszeni pistolety i rozmawiając 
z kolegami zauważyłem, że większość z nich tak jak ja po 
cichu się uzbroiła. Ten miał laskę z ukrytą w niej szpadą, ów 
schowany sztylet, prawie każdy pomyślał o obronie. Edmond 
Lafayette 1 pokazał mi szczególnego rodzaju przyrząd: była 
to ołowiana kula umocowana na krótkim rzemieniu, którą 
łatwo było przywiązać w przegubie, można by to urządzenie 
nazwać kieszonkową maczugą. Lafayette objaśnił mnie, że w 
podobną broń zaopatrzyło się wielu członków Zgromadzenia, 
szczególnie po wypadkach 15 maja. Tak wyposażeni 
udaliśmy się na owo święto Zgody. 
Ponure pogłoski wieściły, że na Zgromadzenie czyha wielkie 
niebezpieczeństwo gdy będzie przechodzić pośród tłumów na 
Polu Marsowym, żeby zająć miejsce na podium 
przygotowanym w Szkole Wojskowej. Prawdą jest, że 
podczas tego długiego przemarszu piechotą i praktycznie bez 
żadnej ochrony, byłoby niesłychanie łatwo dokonać na nie 
napaści. Jednak najlepszą jego ochronę stanowiło jeszcze 
świeże wspomnienie o 15 maja. To wystarczało. Zresztą 
Francuzi nie robią nigdy dwu rzeczy na raz, łatwo zmieniają 
przedmiot zainteresowania, lecz ten, którym są zajęci, 
pochłania ich bez reszty i nie znajduję 
1 Francois Edmond Motier hrabia de Lafayette (1818 — 1890)-wnuk słynnego 
generała, adwokat, w Konstytuancie należał do grupy centrowej. 

przykładu, by zabrali się do insurekcji podczas jakiegoś 
święta czy nawet uroczystości. Tego dnia lud zdawał się dość 
chętnie uczestniczyć w fikcji swego szczęścia, zapominając 
na chwilę o swych cierpieniach i nienawiściach, był 
ożywiony, ale nie buntowniczy. Wedle programu, w 
pomieszaniu stanów dojść miało do zbratania. Do 
pomieszania doszło zaiste niebywałego, choć nie było 
żadnych wybryków. Dziwnymi jesteśmy ludźmi, 
potrzebujemy policji, gdy panuje porządek, a staje się ona 
zbędna, gdy zaczyna się rewolucja. Widok rozradowanego 
ludu cieszył szczerych i umiarkowanych republikanów i 
budził w nich rodzaj rozczulenia. Carnot2 powiedział mi z 
głupotą, która u uczciwych demokratów łączy się z ich 
przymiotami: „Proszę mi wierzyć, drogi kolego, na ludzie 
można zawsze polegać". Pamiętam, że mu odburknąłem: 
„Ach, czemuż mi pan tego nie powiedział w przeddzień 15 
maja!" 
Jedną część ogromnego podium wzniesionego wzdłuż Szkoły 
Wojskowej zajmowała Komisja Wykonawcza, a jego część 
drugą — Zgromadzenie. W pierwszej kolejności 
przedefilowały przed nami alegorie różnych narodów, co 
zajęło mnóstwo czasu z powodu pomieszania i bratania, o 
których wspominał program. Potem przyszła kolej na wóz i 
młode dziewczęta w bieli. Były ich co najmniej trzy setki, a 
w swych dziewiczych szatach nosiły się tak po męsku, że 
można było wziąć je za przebranych chłopaków. Wszystkim 
dano do ręki po wielkim bukiecie i przechodząc 
wyświadczały nam tę uprzejmość, że rzucały je w naszą 
stronę. A ponieważ były to kumoszki o rękach mocno 
żylastych i jak myślę bardziej wpraw- 
2 Lazare-Hippolyte Carnot (1801-1888) — syn Łazarza zwanego le Grand 
Carnot, słynnego posła Konwencji i organizatora rewolucyjnej armii, deputowany 
lewicowy od 1839 r., uczestniczył w kampanii bankietów, posłował do 
Konstytuanty, był w Rządzie Tymczasowym ministrem oświaty. 

ne w tłumaczeniu kijankami niż w rozrzucaniu kwiatów, owe 
bukiety spadały na nas jak tęgi i dokuczliwy grad. 
Wysoka panna oderwała się od towarzyszek i stanąwszy 
przed Lamartinem zaczęła mówić hymn na jego cześć. W 
miarę recytacji podniecała się stopniowo, wykrzywiała 
straszliwie twarz i okropnie wyginała się całym ciałem. 
Nigdy entuzjazm nie wydał mi się bliższy padaczce. Gdy 
skończyła, lud życzył sobie by Lamartine ją ucałował. 
Podstawiła mu dwa pełne i spocone policzki, które musnął 
czubkiem warg, bez widocznej przyjemności. 
Jedyną godną uwagi częścią obchodów był przegląd wojsk. 
Nigdy w życiu nie oglądałem takiej ilości uzbrojonych ludzi 
zebranych w jednym miejscu i chyba mało kto widział ich 
więcej. Niezależnie od niezliczonego tłumu ciekawskich 
stłoczonych na Polu Marsowym, można było na nim obejrzeć 
cały lud postawiony pod broń. Liczbę gwardzistów 
narodowych i żołnierzy liniowych, którzy się tam znaleźli, 
«Monitor ocenił na trzysta tysięcy, co wydaje mi się 
przesadą, nie sądzę jednak, by było ich mniej niż dwieście 
tysięcy. 
Widoku dwustu tysięcy bagnetów nigdy nie zapomnę. 
Ponieważ ludzie, którzy je nieśli, maszerowali ciasno jeden 
przy drugim, ażeby pomieścić się między skarpami Pola 
Marsowego i ponieważ z nieznacznego podwyższenia, na 
jakim się znajdowaliśmy, mogliśmy ogarniać je tylko 
spojrzeniami prawie poziomymi, tworzyły one dla oka płaską 
i lekko falującą powierzchnię, która lśniła w słońcu i 
upodobniała Pole Marsowe do wielkiego jeziora 
wypełnionego płynną stalą. 
Przedefilowały przed nami kolejno wszystkie oddziały. W 
tym ludzkim mrowiu było znacznie więcej karabinów niż 
mundurów. 
Wyłącznie w legiach z bogatych dzielnic można było 
dostrzec dużą liczbę gwardzistów narodowych w 
wojskowych uniformach. Szły one pierwsze wykrzykując z 
zapałem: „Niech żyje Zgromadzenie Narodowe!" W legiach 
z przedmieść, które tworzyły osobną armię, widać było tylko 
kurtki i bluzy, co 

zresztą nie odbierało im wojowniczego wyglądu. 
Przechodząc przed nami większość krzyczała: „Niech żyje 
republika demokratyczna!" lub śpiewała Marsyliankę, albo 
melodię Żyrondystów3. Nadeszły w końcu kolumny 
podmiejskie, uformowane z źle wyposażonych i źle 
uzbrojonych wieśniaków ubranych w bluzy jak robotnicy z 
przedmieść. Przyniosły nastrój wprost przeciwny 
usposobieniu tych ostatnich, czemu dawały wyraz gestami i 
okrzykami. Bataliony gwardii ruchomej wykrzykiwały 
najróżnorodniejsze hasła, które pozostawiły nam wątpliwości 
i niepokój o zamiary tych młodych ludzi, a raczej tych dzieci, 
w których rękach, bardziej niż w czyichkolwiek, spoczywał 
wówczas nasz los. 
Zamykające rewię pułki liniowe przedefilowały w milczeniu. 
Przyglądałem się temu widowisku z ciężkim sercem. Nigdy, 
w żadnych czasach nie oddano w ręce ludu tyle broni na raz. 
Łatwo zgadnąć, że nie podzielałem krótkowzrocznej ufności 
i głupkowatej radości mojego przyjaciela Carnot. Przeciwnie, 
przewidywałem, że wszystkie te błyszczące w słońcu 
bagnety zostaną niebawem obrócone jedne przeciwko drugim 
i że dokonaliśmy przeglądu dwu armii, które wystąpią 
przeciw sobie w wojnie domowej. Tego dnia słyszałem dość 
jeszcze często okrzyk: „Niech żyje Lamartine!", ale jego 
wielka popularność już przygasała. Właściwie można 
powiedzieć, że już przygasła, bo w każdym tłumie znajdą się 
spóźnialscy ożywieni wczorajszymi entuzjazmami, na wzór 
tych prowincjuszy, co paryską modę odkrywają w dniu, w 
którym paryżanie ją porzucają. Zresztą spod ostatnich 
promieni swej chwały Lamartine wymknął się sam, opuścił 
uroczystości długo przed ich zakoń- 
3 Pieśń Żyrondystów — słowa: Aleksander Dumas, muzyka: Louis Varney, 
pochodzi z dramatu Dumasa Le Chevalier de Maison-Rouge wystawionego w 
1847 r., weszła do repertuaru francuskich pieśni patriotycznych. 

czeniem. Wyglądał na zatroskanego i zmęczonego. W jego 
ślady poszło wielu członków Zgromadzenia, którym 
zmęczenie również dało się we znaki. Rewia kończyła się 
przy prawie pustych ławkach. Zaczęła się rankiem, a końca 
dobiegła po zapadnięciu nocy. 
Można powiedzieć, że czas, jaki upłynął między świętem 21 
maja, a dniami czerwcowymi, wypełniony był trwożnym 
napięciem, wywołanym ich zapowiedziami. Każdego dnia 
coraz to nowe niepokoje stawiały na nogi Gwardię Narodową 
i armię, rzemieślnicy i mieszczanie mieszkali nie w domach, 
a na publicznych placach i w swoich oddziałach. Przed koniecznością 
konfliktu każdy gorąco pragnął uciec, lecz 
wszyscy niejasno przeczuwali, że z każdą chwilą staje się on 
bardziej nieunikniony. Ta myśl bez przestanku prześladowała 
Zgromadzenie Narodowe i można rzec, że na czterech 
ścianach Izby czytało ono napis: wojna domowa. 
Wszystkie reprezentowane w nim strony narzuciły sobie 
ostrożność i cierpliwość, ażeby powstrzymać lub co najmniej 
opóźnić kryzys. Posłowie, którzy w głębi serca żywili wrogość 
dla rewolucji, starannie unikali wyrażania swoich 
niechęci czy sympatii, wytrawni mówcy zachowywali 
milczenie w obawie aby swym głosem nie powodować 
zadrażnień, pozostawiali trybunę nowym posłom, którym 
wcale nie było na nią spieszno ponieważ zaprzestano 
poważnych sporów. Wedle obyczaju powszechnego we 
wszystkich zgromadzeniach, najmniej mówiono o tym, co 
najbardziej dręczyło umysły, lecz każdy dzień przynosił 
dowody, że o tym nie zapominano. Przedstawiano i roztrząsano 
najrozmaitsze sposoby ulżenia nędzy ludu. Zabrano 
się nawet chętnie do rozpatrywania różnych systemów 
socjalistycznych i każdy w najlepszej wierze szukał w nich 
jakichś środków, które byłyby możliwe do zastosowania, 
albo przynajmniej do pogodzenia z dawnymi prawami 
społeczeństwa. 
Tymczasem warsztaty narodowe nie przestawały się wypeł 

niać4, zatrudniały już ponad sto tysięcy ludzi. Stawało się 
jasne, że nie można ich dalej utrzymywać, lecz obawiano się 
najgorszego przy próbie ich rozwiązania. Ta paląca kwestia 
warsztatów narodowych powracała każdego dnia, lecz 
omawiano ją powierzchownie i nieśmiało, dotykano jej, lecz 
obawiano się wyraźnie ją postawić. 
Widoczne było ponadto, że poza Zgromadzeniem różne 
stronnictwa, chociaż walki się obawiały, przygotowywały się 
do niej aktywnie. Bogate oddziały Gwardii Narodowej zapraszały 
wojsko i gwardzistów ruchomych na bankiety, podczas 
których zachęcano się wzajemnie do wspólnej obrony. 
Ze swej strony robotnicy z przedmieść gromadzili potajemnie 
zapasy naboi, które później pozwoliły im na tak długie 
prowadzenie walk. Co do karabinów, to Rząd Tymczasowy 
zatroszczył się o to, by im dostarczyć ich z naddatkiem, nie 
było robotnika, który nie posiadałby co najmniej jednego, a 
czasem kilku karabinów. 
Z oddalenia niebezpieczeństwo było równie dobrze widoczne 
jak z bliska. W prowincjach oburzano się i gniewano na 
Paryż, po raz pierwszy od sześćdziesięciu lat pojawiła się 
myśl, by mu się przeciwstawić. Zbrojono się i zachęcano do 
przyjścia na odsiecz Zgromadzeniu, wysyłano mu tysiące 
adresów z gra- 
4 25 lutego Rząd Tymczasowy wydał dekret, którym zobowiązywał się do 
„zapewnienia pracy każdemu obywatelowi". Dekretem z 26 lutego utworzone 
zostały „warsztaty narodowe". W intencji Louisa Blanc, rząd miał dostarczyć 
grupie robotników tego samego zawodu kapitału do założenia warsztatu, którym 
sami będą zarządzali. Wykonanie poleceń dekretu należało jednak do Piotra 
Marie, ministra robót publicznych, który zorganizował bezrobotnych wedle 
wzorów militarnych i zatrudnił ich w budownictwie i przy pracach drogowych, 
bez względu na kwalifikacje, a więc wbrew idei inicjatora dekretu. Dla 
zatrudnionych w warsztatach zabrakło wkrótce zajęcia. 

tulacjami za jego zwycięstwo z 15 maja. Niechętne 
nastawienie do Republiki wzbudzały upadek handlu, ciągłe 
zamieszki, obawa przed socjalizmem, wyraz tej niechęci 
dawano przede wszystkim w tajnych głosowaniach. W 
dwudziestu jeden departamentach miały się odbyć wybory 
uzupełniające, głosowano przeważnie na ludzi, którzy w 
oczach wyborców reprezentowali w taki czy inny sposób ideę 
monarchii. Pan Mole został wybrany w Bordeaux, Thiers w 
Rouen. 
W tym też czasie po raz pierwszy i nagle wypłynęło imię 
Ludwika Napoleona. Został wybrany jednocześnie w Paryżu i 
kilku innych departamentach5, dostał głosy od republikanów, 
legitymistów i demagogów, bo naród był wówczas jak 
zalęknione stado, które gubi drogę i rozbiega się w różne 
strony. Dowiadując się o wyborze Ludwika Napoleona nie 
przypuszczałem, że w rok później, dokładnie co do dnia, będę 
jego ministrem. Wyznam, że na powrót dawnych 
przywódców parlamentarnych patrzyłem z żalem i dużymi 
obawami, nie dlatego, bym nie uznawał ich talentów i 
umiejętności, lecz lękałem się, że ich obecność odsunie ku 
Góralom umiarkowanych republikanów, którzy się do nas 
zbliżyli. Poza tym znałem ich nadto dobrze, by nie wiedzieć, 
że ledwo wróciwszy od spraw publicznych zechcą nimi 
kierować, a jeśli nimi nie będą kierowali, mało im będzie 
zależało na ocaleniu kraju. Otóż taki obrót rzeczy wydawał 
mi się przedwczesny i niebezpieczny. Naszą i ich rolą było 
pomagać rozsądnym republikanom w rządzeniu Republiką, 
nie usiłując nią rządzić nawet 
5 Ludwik Napoleon wrócił z Londynu do Paryża 25 lutego, lecz nie odważył się 
kandydować w kwietniowych wyborach do Konstytuanty. W wyborach 
uzupełniających 4 czerwca przeszedł w czterech departamentach. Wbrew ustawie 
z 1832 r., zakazującej wstępu do Francji rodzinie Bonapartych, Zgromadzenie 
jego wybór zaakceptowało dwiema trzecimi głosów. 

pośrednio, a przede wszystkim nie sprawiając wrażenia, że 
do tego zmierzamy. 
Ze swej strony nie wątpiłem, że jesteśmy w przededniu 
straszliwej walki, lecz całą jej grozę uprzytomniłem sobie dopiero 
dzięki rozmowie, jaką w tym czasie odbyłem ze słynną 
panią Sand6. Spotkałem ją u jednego z mych angielskich 
przyjaciół, Milnesa7, członka Izby Gmin, który przebywał 
wówczas w Paryżu. Milnes był rozsądnym chłopcem, który 
robił, i co rzadsze, mówił wiele głupot. Iluż to w mym życiu 
widziałem ludzi, o których można powiedzieć, że mają dwa 
niepodobne do siebie profile: z jednej strony człowiek 
rozsądny, z drugiej — niemądry. Ilekroć Milnesa widziałem, 
tylekroć był kimś lub czymś opętany. Tym razem była to 
pani Sand, i mimo niewesołych wydarzeń uparł się wydać na 
jej cześć obiad literacki. Uczestniczyłem w tym obiedzie, a 
dni czerwcowe, które zaraz potem nastąpiły, zamiast zatrzeć, 
utrwaliły moje o nim wspomnienie. 
Towarzystwo było bardzo mieszane. Poza panią Sand spotkałem 
tam pewną młodą Angielkę, której nazwiska 
zapomniałem, lecz której miły i skromny wygląd mnie 
uderzył i która mu- 
6 George Sand (właśc. Aurore Dupin baronowa Dudevant) (1804-1876) - znana 
powieściopisarka związana z demokratami i socjalistami. Wzięła udział w 
rewolucji lutowej. Redagowała «Biuletyn Republiki» wydawany przez 
Ministerstwo Spraw Wewnętrznych dla politycznej edukacji ludu. «Biuletyn» 
objaśniał najważniejsze wydarzenia i decyzje rządu, jego numerem 16 George 
Sand wywołała skandal, ponieważ wezwała lud paryski do insurekcji gdyby 
wybory do Zgromadzenia nie przyniosły zwycięstwa republikanom. Po zajściach 
15 maja pisarka wycofała się do wiejskiej posiadłości w Nohant. 
7 Richard Monckton-Milnes lord Houghton (1809 — 1885) — pisarz angielski, 
członek Parlamentu, zajmował się mecenatem artystycznym, w Londynie znany z 
upodobania w wydawaniu przyjęć, na które spraszał ekscentrycznie dobrane 
towarzystwo. 

siała być zdziwiona kompanią, w jakiej się znalazła, kilkoma 
mało znanymi pisarzami i Mériméem8. Niektórzy z 
zaproszonych nie znali się wcale, inni aż nadto dobrze. Jeśli 
się nie mylę, do tych ostatnich należeli pani Sand i Mérimée. 
Nie tak dawno łączył ich związek tyleż czuły, co 
krótkotrwały. Powiadano nawet, że swój romans 
przeprowadzili wedle reguł Arystotelesa, w całej akcji 
zachowując jedność miejsca i dnia. Nasz gospodarz zza 
Kanału nic nie wiedział o tej historii i dość niezręcznie 
zaprosił oboje nie uprzedzając ich o tym. Odnaleźli się więc 
znienacka i po raz pierwszy od swej przygody, a ponieważ 
pani Sand miała za złe Mériméemu, że odniósł triumf tak 
prędki i tak krótko z niego korzystał, oboje byli zrazu wielce 
zakłopotani, lecz szybko się otrząsnęli i przez resztę 
wieczoru zachowywali się naturalnie. 
Milnes posadził mnie obok pani Sand. Nigdy jeszcze z nią 
nie rozmawiałem i sądzę, że nawet jej nie widziałem (rzadko 
przebywając w świecie literackich awanturników, w którym 
ona się obracała). Gdy jeden z moich znajomych spytał ją, co 
sądzi o mojej książce na temat Ameryki, odpowiedziała: 
„Proszę pana, mam zwyczaj czytywać wyłącznie książki 
ofiarowane mi przez ich autorów". Wobec pani Sand byłem 
głęboko uprzedzony, ponieważ nie znoszę piszących kobiet, 
a zwłaszcza tych, co budują systemata ze słabości swojej 
płci, zamiast interesować ukazując je we właściwym świetle. 
Mimo to, pani Sand bardzo mi się spodobała. Rysy miała 
dość grube, lecz spojrzenie zachwycające, zdawało się, że 
cała jej inteligencja skupiła się w oczach, resztę twarzy 
pozostawiając materii. Przede wszystkim jednak uderzyła 
mnie w niej naturalna swoboda właściwa wielkim umysłom. 
W rzeczy samej, cechowała ją prawdziwa prostota w 
obejściu i w wysłowieniu, 
8 Prosper Mérimée (1803-1870) — znany pisarz romantyczny, tłumaczył 
Puszkina i Gogola. Od 1833 r. pełnił funkcję generalnego konserwatora 
zabytków. W r. 1844 wszedł do Akademii Francuskiej. 

połączona może z nieco sztuczną prostotą stroju. Wyznam, 
że wykwintniej ubrana wydałaby mi się jeszcze prostsza. 
Przez całą godzinę mówiliśmy o sprawach publicznych, w 
tym czasie nie można było mówić o czymś innym. Poza tym 
na swój sposób pani Sand była politykiem. To, co mi 
powiedziała, uderzyło mnie ogromnie. Po raz pierwszy 
miałem bezpośrednią i prywatną styczność z osobą, która 
mogła mi powiedzieć część z tego, co działo się w obozie 
naszych przeciwników. Stronnictwa nie znają się wzajemnie, 
zbliżają się, spierają z sobą lub ścierają, nigdy się sobie nie 
przyglądają. Pani Sand odmalowała mi w szczegółach i z 
wielką żywością sytuację paryskich robotników, ich 
organizację, ich liczebność, ich uzbrojenie, przygotowania, 
myśli, uczucia, ich straszliwą determinację. Obraz wziąłem 
za przesadzony, że nie był, dowiódł tego bieg wypadków. 
Wydało mi się, że ona sama lęka się ludowego zwycięstwa i 
nieco teatralnie lituje się nad naszym losem. „Niech pan 
przestrzeże przyjaciół, by nie popychali ludu na ulice 
drażniąc go lub niepokojąc, ja ze swej strony pragnę skłonić 
moich przyjaciół do cierpliwości, bo jeżeli zacznie się walka, 
niech pan mi wierzy, zginiecie wszyscy". Po tych 
pocieszających uwagach rozstaliśmy się i już nigdy potem jej 
nie widywałem. 

IX 
DNI CZERWCOWE (Sorrento) 
Oto więc doszedłem do powstania czerwcowego, 
największego i najosobliwszego w naszej historii, a może w 
historii w ogóle. Największego, ponieważ w ciągu czterech 
dni walczyło ponad sto tysięcy ludzi, zginęło pięciu 
generałów1, najosobliwszego, ponieważ powstańcy nie mieli 
ani haseł bojowych, ani sztandarów, ani dowódców, a mimo 
to prowadzili walkę w najlepszym porządku i ze znajomością 
rzeczy, które zadziwiły starych oficerów. 
Pośród podobnego rodzaju zdarzeń, które zaszły przez 
ostatnie sześćdziesiąt lat, wyróżniało się ono tym, że miało 
na celu nie zmianę formy rządów, lecz wywrócenie porządku 
społeczeństwa. Prawdę powiedziawszy, było nie walką 
polityczną (w sensie, jaki dotychczas nadawaliśmy temu 
słowu), lecz bitwą klasową, rodzajem wojny domowej. Taki 
charakter nadały rewolucji lutowej fakty, podobnie jak o jej 
ideach przesądziły teorie socjalistyczne, a raczej zrodziła się 
ona w sposób naturalny z tych idei, tak jak syn rodzi się z 
matki. Widzieć w niej trzeba przede wszystkim wysiłek 
robotników, brutalny i ślepy, lecz potężny, ażeby wyrwać się 
koniecznościom ich kondycji, którą odmalowano im jako 
bezprawną, i ażeby mie- 
1 Generałowie Brea, Damesme, Duvivier, Négrier i Renault. 

czem otworzyć sobie drogę do tego urojonego dobrobytu, 
który z daleka ukazywano im jako ich przyrodzone prawo. To 
właśnie owa mieszanina zachłanności i fałszywych teoryj, 
przyczyniwszy się do wybuchu powstania, nadała mu później 
jego niebywały i straszny charakter. Zapewniano tych 
biednych ludzi, że mienie bogatych ma źródło w swego 
rodzaju kradzieży na nich dokonywanej. Zapewniano ich, że 
nierówności majątkowe są równie przeciwne moralności i 
społeczeństwu, jak naturze. Bieda oraz emocje przyszły z 
pomocą i wielu w to wszystko uwierzyło. Owo mętne i 
fałszywe poczucie prawa, które złączyło się z brutalną 
przemocą, dodało jej energii, wytrwałości i tęgości, jakich 
bez niego nigdy by nie miała. 
Trzeba też podkreślić, że to straszliwe powstanie nie było 
dziełem pewnej liczby konspiratorów, lecz zrywem całej 
społeczności, jednej przeciw drugiej. Wzięły w nim udział 
kobiety na równi z mężczyznami. Gdy ci walczyli, one 
przygotowywały i donosiły amunicję, a kiedy przyszło się 
poddać, przystały na to ostatnie. 
Można rzec, że te kobiety wniosły do walki emocje gospodyń 
domowych, liczyły, że zwycięstwo ulży doli ich mężów i 
pozwoli im na wychowanie dzieci. Zasmakowały w tej 
wojnie, jak mogłyby zasmakować w loterii. 
Co zaś do strategicznych talentów, jakie okazało pospólstwo, 
to wrodzona wojowniczość Francuzów, bogate 
doświadczenie insurekcyj, a zwłaszcza wojskowa edukacja, 
jaką otrzymują w większości młodzi mężczyźni z ludu, 
stanowią wystarczające wyjaśnienie. Połowa paryskich 
robotników służyła w armii i zawsze z chęcią chwyta 
ponownie za broń. W rozruchach pełno jest zazwyczaj byłych 
żołnierzy. Gdy 24 lutego Lamoriciére był otoczony 
przeciwnikami, dwa razy ocalili mu życie powstańcy, którzy 
walczyli pod nim w Afryce i u których wspomnienia 
obozowe wzięły górę nad opętaniem wojną domową. 

Wiadomo, że okazję do powstania dała akcja warsztatów 
narodowych. Nie ośmieliwszy się zwolnić za jednym 
zamachem tej groźnej milicji, jaką tworzyli ich pracownicy, 
spróbowano ją rozproszyć wysyłając część robotników na 
prowincję. Ci ostatni jednak wyjazdu odmówili. 22 czerwca 
przebiegali Paryż wielkimi gromadami, rytmicznie i 
monotonnie zawodząc: „Nie wyjedziemy, nie wyjedziemy..." 
Przed Komisję Wykonawczą stawiały się ich deputacje ze 
stanowczymi protestami, lecz spotkawszy się z odmową 
odchodziły zapowiadając, że nazajutrz ludzie chwycą za 
broń. 
Wszystko więc świadczyło, że długo oczekiwany kryzys 
wreszcie nadszedł. 
Łatwo sobie wyobrazić, że docierające do Zgromadzenia 
nowiny wywoływały wielkie zaniepokojenie. Nie zakłóciły 
jednakże ustalonego porządku obrad, Zgromadzenie, mimo 
że poruszone, ciągnęło rozpoczętą debatę i nawet się jej 
uważnie przysłuchiwało. Prawda, że chodziło o ważną 
ustawę gospodarczą i że słuchano znakomitego mówcy. 
Rząd przedstawił projekt wykupienia całej kolei żelaznej. 
Przeciwstawił się temu Montalembert2. Sprawa była dobra, 
ale wystąpienie jeszcze lepsze, ani przedtem, ani potem nie 
słyszałem go tak dobrze mówiącego, wprawdzie tym razem 
się z nim zgadzałem, ale sądzę, że przeszedł samego siebie 
nawet w oczach przeciwników. Atakował ostro, lecz bez 
zwykłej u niego popędliwości i przesady. Poczucie 
zagrożenia miarkowało jego wrodzoną zuchwałość i pętało 
jego paradoksalny i zaczepny dowcip, miał bowiem, jak 
większość zawodowych mówców, więcej śmiałości w języku 
niźli odwagi w sercu. 
2 Charles Forbes hrabia de Montalembert (1810 — 1870) - publicysta, rzecznik 
liberalnego katolicyzmu, przyjaciel Lacordaire'a, mianowany parem przez 
Ludwika Filipa, w r. 1844 stał się jednym z przywódców stronnictwa 
katolickiego, wybrany w 1848 r. do Konstytuanty zasiadał ze skrajną prawicą. 

Zgromadzenie zakończyło obrady nie zająwszy się tym, co 
zachodziło na wewnątrz. 
23 czerwca, gdy udawałem się do Izby nieco wcześniej niż 
zwykle, zobaczyłem mnóstwo omnibusów wokół placu Madeleine, 
z czego wniosłem, że zaczęto na ulicach wznosić 
barykady, co mi potwierdzone po przybyciu do gmachu. 
Wątpiono jednak, czy chodzi o poważne wystąpienie zbrojne. 
Postanowiłem sam się przekonać jak wygląda sytuacja i wraz 
z Corcellesem wybrałem się w okolice Ratusza. We 
wszystkich uliczkach sąsiadujących z tym gmachem 
napotykałem na lud zajęty budowaniem barykad, pracę tę 
wykonywał z inżynierską sprawnością i metodycznością, 
rozbierając bruk o tyle tylko, o ile to było potrzebne dla 
zgromadzenia graniastych kamieni, z których układał gruby i 
solidny mur, dbając wszakże o pozostawienie pod ścianami 
domów wąskich przerw dla ułatwienia cyrkulacji. Ponieważ 
spieszno nam było rozeznać się w stanie miasta, 
postanowiliśmy się rozstać, Corcelles poszedł w jedną stronę, 
ja w drugą. Jego wyprawa o mało się źle nie skończyła. 
Opowiadał mi potem, że przebywszy bez kłopotu wiele na 
wpół postawionych barykad, został przy jednej z nich 
zatrzymany. Wznoszący ją ludzie z ludu, widząc jak jakiś 
elegancki jegomość w czarnym surducie przechadza się 
spokojnie po brudnych uliczkach otaczających Ratusz i jak 
ogląda ich z miną pogodną i zaciekawioną, wpadli na 
pomysł, by zatrudnić tego podejrzanego obserwatora. 
Zaprosili go więc, ażeby w imię braterstwa przyłożył ręki do 
ich dzieła. Corcelles był waleczny jak Cezar, lecz nie bez 
racji uznał, że w tych okolicznościach będzie najlepiej, jeśli 
usłucha bez szemrania. Zabrał się więc szparko do 
wyrywania brukowców i starannego ich układania jeden na 
drugim. Wrodzona nieporadność i roztargnienie wybawiły go 
z opresji, został niebawem zwolniony jako zbędny pomocnik. 
Mnie nic podobnego się nie przydarzyło. Obszedłem ulice 
dzielnicy Saint-Martin i Saint-Denis nie natrafiając na bary 

kady, ale poruszenie panowało wszędzie nadzwyczajne. 
Wracając, spotkałem na ulicy Jeuneurs gwardzistę 
narodowego spryskanego krwią i resztkami mózgu, był 
bardzo blady i wracał do domu. Spytałem go, co się stało. 
Powiedział mi, że pod bramą Saint-Denis jego batalion 
wszedł pod morderczy ogień, jeden z jego towarzyszy, 
którego nazwisko mi wymienił, został tuż przy nim zabity; 
krew i miazga, jaką był zbryzgany, należała do tego 
nieszczęśnika. 
W drodze do Zgromadzenia dziwiłem się, że nie spotykam 
ani jednego żołnierza. Dopiero znalazłszy się naprzeciw 
Pałacu Burbońskiego dostrzegłem wreszcie znaczne kolumny 
maszerującej piechoty, za którą ciągnęły armaty. 
Na czele wojska, konno i w paradnym mundurze jechał 
Lamoriciere. Na jego twarzy malował się zapał wojenny, 
jakiego nigdy nie widziałem i, można by rzec, prawie radość. 
I jakkolwiek wielka porywczość cechowała go z urodzenia 
nie sądzę by tylko ona ożywiała go w tej chwili, dołączyła się 
do niej żądza pomsty za niebezpieczeństwa i zniewagi jakich 
doznał w lutym — „Na co czekacie? — spytałem go - Pod 
bramą Saint-Denis doszło już do walk, a okolice Ratusza 
pokrywają się barykadami — Cierpliwości — odrzekł. 
Właśnie tam idziemy. Sądzi pan, że jesteśmy na tyle głupi, 
żeby rozpuścić naszych żołnierzy po uliczkach przedmieść w 
takim dniu jak dzisiejszy? Nie! najpierw pozwolimy 
powstańcom skoncentrować się w dzielnicach, którymi 
zawładnęli i potem ruszymy, aby ich tam zgnieść. Tym razem 
nam nie ujdą". 
Gdy zbliżałem się do Zgromadzenia, rozpętała się niesamowita 
burza, która zalała miasto. Miałem cichą nadzieję, że 
tego dnia zła pogoda wybawi nas z kłopotów. Wystarczyłaby 
może w przypadku zwykłych zamieszek, ponieważ lud 
Paryża potrzebuje ładnej pogody, ażeby się bić i bardziej 
obawia się deszczu niż kanonady. 
Ale nadzieję tę szybko straciłem, z każdą chwilą nowiny 
stawały się coraz bardziej niepokojące. Zgromadzenie, które 

chciało podjąć normalną pracę, nie może się na niej skupić, 
wytrącone z równowagi poruszeniem z zewnątrz, nie chce 
mu ulec, odchodzi od porządku obrad, powraca doń, znów 
odchodzi i wreszcie porzuca go całkowicie, by zająć się 
wyłącznie sprawami wojny domowej. Jedni posłowie 
wchodzą na mównicę i opowiadają co widzieli w Paryżu, 
inni proponują różne środki zaradcze. Falloux3 w imieniu 
komitetu opieki społecznej zgłasza projekt dekretu 
rozwiązującego warsztaty narodowe i otrzymuje brawa. Czas 
upływa na jałowych dyskusjach i przemówieniach. Nic nie 
było dokładnie wiadome, co chwila domagano się obecności 
Komisji Wykonawczej, by przedstawiła sytuację Paryża, ta 
jednak się nie stawia. Nie ma nic bardziej nieszczęsnego nad 
widok Zgromadzenia podczas kryzysu, gdy brakuje rządu. 
Staje się ono podobne do człowieka pełnego jeszcze życia i 
dążeń, lecz sparaliżowanego i bezradnie się miotającego 
przeciw bezwładowi swych organów. Pojawiają się wreszcie 
dwaj członkowie Komisji Wykonawczej, oświadczają, że 
sytuacja jest groźna, lecz że można mieć nadzieję, iż przed 
nocą powstanie zostanie zduszone. Zgromadzenie ogłasza 
permanencję obrad i wyznacza posiedzenie na wieczór. 
Po wznowieniu posiedzenia dowiadujemy się, że Lamartine'a 
przyjmowano ogniem karabinowym ze wszystkich barykad, 
do których próbował podejść, a dwóch naszych kolegów, 
Bixio4 
3 Frédéric Alfred hrabia de Falloux (1811 — 1886) — publicysta, poseł prawicy 
od 1846 r. Wybrany w 1848 do Konstytuanty, swoim projektem rozwiązania 
warsztatów narodowych spowodował czerwcową rewoltę robotników. Od 1849 r. 
minister oświecenia publicznego. W czerwcu 1848 przewodniczył pracom 
parlamentarnego komitetu opieki społecznej. 
4 Jacques-Alexandre Bixio (1808— 1865) — doktor medycyny i publicysta, 
uczestniczył w rewolucji 1830 r. Deputowany do Konstytuanty, ranny w starciach 
ulicznych 24 czerwca. 

i Dornes5 zostało śmiertelnie rannych, gdy próbowali 
przemawiać do powstańców. Bedeau otrzymał postrzał w 
udo przy wejściu na przedmieście Saint-Jacques, wielu 
doskonałych oficerów jest zabitych lub niezdolnych do 
walki. Jeden z deputowanych, Considérant6, mówi o 
ustępstwach wobec robotników. Na te słowa Zgromadzenie - 
niespokojne i zdenerwowane, ale nie słabe — reaguje 
oburzeniem. „Do rzeczy — słychać zewsząd wściekłe krzyki 
— tak mówić będzie wolno po zwycięstwie!" Reszta 
wieczoru i część nocy upływają na dyskusjach, wysłuchiwaniu 
nowin i oczekiwaniu. Około północy zjawia się 
Cavaignac7. Od popołudnia Komisja Wykonawcza 
przekazała w jego ręce całą władzę wojskową. Głosem 
dobitnym i suchym, w prostych i precyzyjnych słowach, 
Cavaignac opowiada najważniejsze wydarzenia dnia. 
Powiadamia nas, że wszystkim pułkom rozmieszczonym 
wzdłuż linii kolejowych wydał rozkaz marszu na Paryż i że 
okoliczne oddziały Gwardii Narodowej zostały postawione w 
stan pogotowia, kończy mówiąc, że powstańcy zostali 
wyparci poza rogatki i że można liczyć na opanowanie 
miasta. Zmęczone i wyczerpane Zgromadzenie zawiesza 
posiedzenie do ósmej rano, pozostawiając na nocnym 
dyżurze tylko swoje biuro. 
5 Auguste Dornés (1799—1848) - dziennikarz w «Le National», przyjaciel 
Marrasta, umiarkowany republikanin, deputowany do Konstytuanty. Zmarł 
wskutek ran odniesionych w czerwcu 1848 r. 
6 Prosper-Victor Considérant (1808-1893) - socjalista, uczeń Fouriera. Wybrany 
do obu Zgromadzeń II Republiki, po zorganizowaniu 13 czerwca 1849 
manifestacji przeciwko wysłaniu francuskich wojsk do Rzymu opuścił wraz z 
Ledru-Rollinem Francję. 
7 Louis-Eugene Cavaignac (1802 — 1857) — generał, walczył w Algierii, 
członek partii republikańskiej. W 1848 mianowany ministrem wojny, potem 
naczelnikiem Komisji Wykonawczej. Kandydował w wyborach prezydenckich i 
uzyskał, 1,5 miliona głosów. Przeszedł w wyborach do Legislatywy. 

Gdy opuściwszy tę pełną jeszcze zgiełku salę znalazłem się o 
pierwszej po północy na moście Royal i gdy stamtąd zobaczyłem 
Paryż spowity ciemnościami, spokojny jak uśpione 
miasto, z trudem tylko mogłem sobie uprzytomnić, że 
wszystko, co od rana widziałem i słyszałem, było prawdą, a 
nie czystym tworem mojej wyobraźni. Przechodziłem 
zupełnie pustymi ulicami i placami. Ani jednego szmeru, ani 
jednego krzyku. Można by rzec, że pracowity lud, strudzony 
dniem, wypoczywa zanim nazajutrz powróci do spokojnej 
krzątaniny. Beztroski nastrój tej nocy udzielił się mnie 
samemu, wmówiłem sobie, że już zwyciężyliśmy i 
wróciwszy do siebie natychmiast zasnąłem. 
Obudziłem się wczesnym rankiem, ale słońce dawno już 
weszło nad horyzont, bo był to czas najdłuższych dni w roku. 
Otwierając oczy posłyszałem suchy i metaliczny dźwięk, 
który wstrząsał szybami i zaraz gasł w ciszy Paryża. „Co to?" 
- spytałem. Odpowiedziała mi żona — „Armaty, słyszę je od 
dobrej godziny. Nie chciałam cię budzić, bo myślę, że bardzo 
dziś będziesz potrzebował sił". Pospiesznie się ubrałem i 
wyszedłem. Zewsząd dochodziło bicie bębnów na apel. 
Dzień wielkiej bitwy nadszedł naprawdę. Gwardziści 
narodowi pod bronią wybiegali z domów, wszyscy, których 
widziałem wydawali mi się pełni energii, huk dział wywabiał 
ludzi dzielnych, inni pozostawali u siebie. Ogarnęła ich 
jednak desperacja, uważali, że Komisja Wykonawcza źle 
nimi dowodzi lub ich zdradziła i straszliwie na nią 
złorzeczyli. Tak głęboka nieufność wojska do dowództwa 
wydała mi się groźną oznaką. Idąc dalej trafiłem na początku 
ulicy Saint-Honore na tłum robotników, którzy trwożnie 
wsłuchiwali się w huk armat. Wszyscy byli ubrani w bluzy, 
które jak wiadomo służą im za strój zarówno roboczy jak 
bojowy, nie posiadali jednakże broni, ale z oczu im patrzyło, 
że gotowi są za nią chwycić. Z ledwie skrywaną radością 
stwierdzali, że kanonada zdaje się zbliżać, co znaczyło, że 
powstanie się rozszerza. Potwierdzało to moje 
przypuszczenie, że cała klasa pracownicza, bądź ramieniem, 
bądź sercem przy 

łączyła się do walki. Insurekcyjny duch krążył z krańca na 
kraniec i po każdej części tej wielkiej klasy, jak krew w 
jednym ciele, wypełniał dzielnice, gdzie się bitwa nie toczyła 
i te, gdzie się toczyła, przeniknął do naszych domostw, był 
wokół nas, pod nami i nad nami. Nawet miejsca, których 
czuliśmy się panami, chowały wrogów pośród domowników, 
nastrój wojny domowej przepełniał cały Paryż i musiało się 
nim oddychać, gdziekolwiek by się schronić. W związku z 
tym naruszę regułę, jaką sobie narzuciłem, by nie odwoływać 
się do cudzych relacji, i przytoczę historyjkę, jaką w kilka 
dni później opowiedział mi mój kolega Blanqui8, jest ona 
błaha, lecz znakomicie oddaje oblicze czasu. Blanqui wziął 
do siebie ze wsi jako służącego syna pewnego biedaka, 
którego nędza go wzruszyła. Wieczorem dnia, w którym 
zaczęło się powstanie, usłyszał jak chłopiec ten powiedział 
sprzątając ze stołu po kolacji: „W przyszłą niedzielę (był to 
czwartek), to już my będziemy jedli skrzydełka od kury". Na 
co mała dziewczynka, która też u niego służyła, odrzekła: „I 
będziemy nosić ładne sukienki z jedwabiu". Cóż mogłoby 
lepiej odmalować stan umysłów niż ów dziecinny obrazek 
naiwnej pożądliwości? A dopełnia go to, że Blanqui niczym 
nie zdradził, że usłyszał tę dwójkę dzieciuchów, bo wielce się 
ich obawiał. Dopiero w dzień po zwycięstwie pozwolił sobie 
odesłać do rodzinnych ruder tak ambitnego młodzieńca, jak 
małą elegantkę. 
Doszedłem wreszcie do Zgromadzenia. Posłowie zbiegali się 
tłumnie, choć nie nadeszła wyznaczona godzina - zwoływał 
ich huk armat. Gmach wyglądał jak warownia, wokół rozłożyły 
się bataliony, armaty stały wymierzone we wszystkie 
prowadzące doń ulice. 
8 Jérôme-Adolphe Blanqui (1798 — 1854) — ekonomista, starszy brat 
rewolucjonisty Augusta Blanqui. Od 1838 członek Akademii Nauk Moralnych i 
Politycznych. Od 1846 deputowany, wybrany do Konstytuanty. 

Zgromadzenie okazywało zdecydowanie, lecz było niespokojne, 
ku czemu, trzeba powiedzieć, miało powody. Poprzez 
sprzeczne doniesienia łatwo było dostrzec, że mieliśmy do 
czynienia z najpowszechniejszym, najlepiej uzbrojonym i 
najzacieklejszym z powstań, jakie oglądał Paryż. Warsztaty 
narodowe i rewolucyjne bandy zwolnionych zasilały je w 
zdyscyplinowanych i wyćwiczonych żołnierzy oraz w 
dowódców. Rozszerzało się z każdą chwilą i biorąc pod 
uwagę, że wszystkie wielkie powstania od lat sześćdziesięciu 
były zwycięskie, trudno było nie przewidywać, że i to 
zwycięży. Przeciwnikom mogliśmy przeciwstawić tylko 
bataliony mieszczan, oddziały rozbrojone w lutym i 
dwadzieścia tysięcy młodych i niezdyscyplinowanych 
żołnierzy gwardii ruchomej, którzy byli synami, braćmi lub 
krewnymi powstańców i których nastawienie pozostawało 
wielce niepewne. 
Najbardziej jednak lękaliśmy się naszych przywódców. 
Członkowie Komisji Wykonawczej budzili w nas głęboką 
nieufność. W tym względzie spotkałem się w Zgromadzeniu 
z tymi samymi uczuciami, jakie przejawiała Gwardia 
Narodowa. Wątpiliśmy w wierność niektórych, a w 
kompetencję wszystkich. Byli zbyt liczni, ażeby działać 
zgodnie, a gdyby nawet doszli do zgody — zbyt byli ludźmi 
pióra i słowa, ażeby działać skutecznie. 
Odnieśliśmy jednak zwycięstwo nad owym straszliwym 
powstaniem, więcej, ocaliło nas to, co było w nim tak groźne, 
zgodnie ze słynnym powiedzeniem, które nigdy chyba nie 
było prawdziwsze: „Bylibyśmy zgubieni, gdybyśmy nie byli 
tak bliscy zguby"9. Gdyby rewolta była mniej radykalna i 
objawiła się z mniejszą gwałtownością, większość mieszczan 
pozostałaby prawdopodobnie w domach, a Francja nie 
przyszłaby nam z pomocą. Samo Zgromadzenie byłoby może 
ustąpiło, tego chciałaby 
9 Słowa te miał wypowiedzieć Louis de Conde (1530 — 1569) w czasie wojen 
religijnych. 

mniejszość jego członków, i energia całości zostałaby przez 
to osłabiona. Lecz powstanie było tej natury, że wszelkie 
układy od razu wydały się niemożliwe, że od pierwszego dnia 
nie pozostawiło nam innego wyboru jak zwyciężyć lub 
zginąć. 
Dla tej samej przyczyny żaden znaczniejszy człowiek nie 
stanął na jego czele. Jest rzeczą zwyczajną, że powstania, 
mówię o powstaniach zwycięskich, zaczynają się bez 
przywódców, lecz w końcu zawsze ich znajdują. To zaś 
powstanie nie wyłoniło żadnego, objęło wszystkie klasy 
ludowe, lecz nie wyszło poza ich obręb. Nie ośmielili się za 
nim opowiedzieć nawet Górale w Zgromadzeniu, niektórzy 
byli mu przeciwni. Nie stracili nadziei, że do swych celów 
dojdą inną drogą, obawiali się ponadto, by zwycięstwo 
robotników nie okazało się fatalne dla nich samych. 
Przestrach budziły w nich ślepe, grube i zachłanne żądze, 
które wpychały ludowi broń do rąk, żądze w istocie tak samo 
prawie niebezpieczne dla tych, którzy im sprzyjają nie 
poddając się im całkowicie, co dla tych, którzy je potępiają i 
zwalczają. 
Jedyni ludzie, którzy mogli stanąć na czele powstańców, 
pozwolili się jak głupcy ująć przedwcześnie 15 maja i odgłosy 
walk słyszeli przez mury baszty w Vincennes 10. 
Mimo, że mocno zajmowały mnie sprawy publiczne, nie 
przestawał mnie szarpać niepokój o moich bratanków. 
Powrócili do swojego małego seminarium i przypuszczałem, 
że powstanie musiało się zbliżyć do miejsca, które 
zamieszkiwali, jeśli już go nie dosięgło. Postanowiłem zabrać 
ich stamtąd do siebie, ponieważ ich rodzice wyjechali z 
Paryża. Ponownie więc przebyłem długą drogę, która dzieli 
Pałac Burboński od ulicy Notre-Dame-des-Champs. 
Natrafiłem na kilka barykad. 
10 Podparyski zamek wzniesiony w XIII w., wielokrotnie przebudowywany, dziś 
w obrębie Paryża. Od XVII w. służył m. in. jako więzienie stanu. 

wzniesionych nocą przez zbłąkane dzieci powstańców, za 
dnia zostały one opuszczone lub zdobyte. 
Dzielnice, przez które przechodziłem, rozbrzmiewały jakąś 
diabelską muzyką, mieszaniną bębnów i trąbek, których urywane, 
niezgodne i dzikie dźwięki były mi nieznane. W 
istocie, słyszałem tę muzykę po raz pierwszy i nie usłyszałem 
jej nigdy potem. Był to apel generalny, który wolno było 
ogłaszać tylko w wypadku skrajnego zagrożenia, ażeby 
zwołać wszystkich pod broń. 
Wszędzie gwardziści narodowi wyskakiwali z domów, wszędzie 
gromady robotników w bluzach słuchały dźwięków 
apelu i armat z ponurymi minami. Bitwa nie doszła jeszcze do 
ulicy Notre-Dame-des-Champs, ale była blisko. Wziąłem ze 
sobą bratanków i powróciłem do Izby. 
Gdy się do niej zbliżałem i gdy znajdowałem się już pośród 
wojska, które jej strzegło, drogę zatarasowała mi stara kobieta 
popychająca wózek z jarzynami. Ponieważ nie ustępowała 
powiedziałem jej dość ostro, by zrobiła przejście. Zamiast się 
usunąć, puściła wózek i rzuciła się na mnie z taką 
zaciekłością, że z trudem się zasłaniałem. Przeraził mnie 
okropny i odrażający wyraz jej twarzy, na której malowały się 
demagogiczne pasje i wściekłość wojny domowej. 
Wspominam to błahe wydarzenie, ponieważ dostrzegłem w 
nim wówczas, i słusznie, istotny symptom. W czasie 
gwałtownych kryzysów nawet czyny, które nie mają żadnego 
związku z polityką, nabierają osobliwie charakteru 
buntowniczego i gniewnego, który nie umyka bystremu 
spojrzeniu i który staje się niechybną oznaką powszechnego 
stanu umysłów. Owe silne emocje stwarzają rodzaj rozpalonej 
atmosfery, w której uczucia jednostek rozgrzewają się i 
zaczynają wrzeć. 
Zgromadzenie zastałem rozstrojone tysiącem ponurych pogłosek. 
Insurekcja wszędzie zdobywała teren. Jej ognisko, by tak 
rzec jej tułów mieścił się za Ratuszem, stamtąd coraz bardziej 
wyciągała swe długie ramiona na prawo i na lewo, ku przed 

mieściom paryskim i nam samym groziła zamknięciem. 
Kanonada zbliżała się wyczuwalnie. Nowinom prawdziwym 
towarzyszyło mnóstwo kłamliwych plotek. Jedni 
rozpowiadali, że naszemu wojsku zaczyna brakować 
amunicji, inni zaś, że jego część złożyła broń lub przeszła na 
stronę powstańców. 
Pan Thiers poprosił Barrota, Dufaure'a, Rémusata, 
Lanjuinaisa i mnie do osobnego gabinetu. Tam powiedział: 
„Znam się na powstaniach, wierzcie mi, że to jest 
najstraszliwsze z wszystkich. Za godzinę powstańcy mogą się 
tu pojawić i każdy z nas zostanie zmasakrowany. Czy nie 
sądzicie panowie, że powinniśmy między sobą uzgodnić 
zaproponowanie Zgromadzeniu, gdy nam się to wyda 
niezbędne i gdy nie będzie za późno, by zwołało wokół siebie 
wojsko i pod jego osłoną wyszło z Paryża, ażeby siedzibę 
Republiki przenieść w miejsce, z którego będziemy mogli 
wezwać na pomoc armię i Gwardię Narodową z całej 
Francji?" Mówił to wszystko podnieconym tonem i okazując 
poruszenie być może większe, niż jest to stosowne w 
chwilach wielkiego zagrożenia. Widać było, że prześladuje 
go widmo lutego. Dufaure, który miał wyobraźnię mniej 
żwawą i który ponadto niechętnie stowarzysza się z ludźmi, 
których nie lubi, nawet by szukać ocalenia, Dufaure więc 
wyjaśnił z grymasem i nieco kpiarską flegmą, że nie nadeszła 
pora, by takie plany rozważać, że można będzie o nich 
pomówić później, że nasze szanse nie wydają mu się aż tak 
nikłe, byśmy musieli przemyśliwać nad ostatecznymi 
środkami, że myśląc tak, sami się osłabiamy. Bez wątpienia 
miał rację, na jego słowach narada się zakończyła. 
Natychmiast potem skreśliłem kilka linijek do mojej żony, 
ażeby jej powiedzieć, że niebezpieczeństwo rośnie z każdą 
chwilą, że być może Paryż wpadnie w ręce buntowników i że 
wówczas będziemy zmuszeni go opuścić, ażeby dalej 
prowadzić wojnę domową poza stolicą. Poleciłem jej, ażeby 
wolną jeszcze linią kolejową udała się do Saint-Germain i 
tam czekała na wieści ode mnie. Poprosiłem bratanków, żeby 
odnieśli list, a sam przyłączyłem się do Zgromadzenia. 
Radzono nad dekretem, który miał wprowadzić w Paryżu 

stan oblężenia, zawiesić uprawnienia Komisji Wykonawczej, 
ustanowić w jej miejsce dyktaturę wojskową sprawowaną 
przez generała Cavaignac. 
Zgromadzenie wiedziało dobrze, że tego właśnie chce. Rzecz 
była więc łatwa do przeprowadzenia, była też nagląca — i 
stała w miejscu. Co chwila jakieś drobne incydenty, jakieś 
mało istotne wnioski wstrzymywały i zawracały nurt 
powszechnej woli, zgromadzenia bowiem łatwo popadają w 
rodzaj jakby sennego koszmaru, w którym jakaś nieznana i 
niewidzialna siła kładzie tamę między myślą a czynem i tej 
pierwszej nie pozwala wyrazić się w tym drugim. Któż 
mógłby pomyśleć, że to Bastide11 zmusi Zgromadzenie do 
działania? A jednak zrobił to on. 
Słyszałem jak nie bez słuszności mawiał o sobie, że nigdy nie 
potrafi wymyśleć więcej niż piętnaście pierwszych słów przemówienia. 
Lecz jak zauważyłem przy innych okazjach, 
czasem ludzie nie potrafiący mówić osiągają lepszy wynik niż 
najwytrawniejsi mówcy. Przychodzą z jedną tylko myślą, 
myślą wyrażającą chwilę, i tę myśl oprawną w jedno zwięzłe 
zdanie składają na mównicy jak napis ryty w kamieniu 
dużymi literami, napis, który wszyscy widzą i rozpoznają w 
nim swoją myśl. Bastide objawił się więc nam ze swoim 
podługowatym, uczciwym i smutnym obliczem i wyrzekł z 
bolesną miną: „Obywatele, w imię Ojczyzny błagam was, 
głosujcie jak najprędzej. Mówią, że za godzinę Ratusz może 
być wzięty". 
Tymi słowami uciął debatę. Dekret uchwalono w jednej 
chwili. 
Sprzeciwiałem się artykułowi, który wprowadzał w Paryżu 
stan oblężenia, raczej przez odruch niż zastanowienie. Dla 
tyranii wojskowej mam wrodzoną niechęć i tak wielką 
odrazę, że słysząc o stanie oblężenia, uczucia te zakipiały w 
mym 
11 Jules Bastide (1800 – 1879) – publicysta, za Restauracji karbonariusz. W r. 
1848 mianowany ministrem spraw zagranicznych. 

sercu i wzięły górę nad uczuciami, jakie powodowało zagrożenie. 
W tej materii popełniłem błąd, który wielkim szczęściem 
znalazł niewielu naśladowców. 
Przyjaciele Komisji Wykonawczej rozpowiadali z przekąsem, 
że jej przeciwnicy a zwolennicy generała Cavaignac mnożyli z 
rozmysłem przerażające pogłoski, ażeby przyspieszyć głosowanie. 
Jeżeli rzeczywiście posłużyli się oni takim wybiegiem, 
chętnie im wybaczę, bo doprowadzili do powzięcia środków 
niezbędnych dla ocalenia kraju. 
Przed przegłosowaniem wspomnianego dekretu Zgromadzenie 
przyjęło przez aklamację inny dekret, który stanowił, że 
rodziny poległych w walce otrzymają pensję z funduszy 
skarbowych, a ich dzieci zostaną zaadoptowane przez 
Republikę. 
Postanowiono, że sześćdziesięciu członków Izby, wskazanych 
przez poszczególne biura, rozejdzie się po Paryżu i zapozna 
gwardzistów narodowych z dekretami uchwalonymi przez 
Zgromadzenie, ażeby przywrócić ufność tej milicji, o której 
mówiono, że jest zniechęcona i niepewna. 
W biurze, którego byłem członkiem, zamiast bez zwłoki 
mianować komisarzy, przystąpiono do niekończącej się 
dyskusji na temat zbędności podjętego przez Izbę 
postanowienia i związanych z nim niebezpieczeństw. 
Przerwałem tę śmieszną gadaninę, mówiąc: „Panowie, być 
może Zgromadzenie popełniło błąd, lecz pozwólcie zwrócić 
sobie uwagę, że gdy już raz i publicznie takie postanowienie 
podjęto, hańbą byłoby, gdyby Izba się zeń wycofała, hańbą, 
gdybyśmy się mu nie podporządkowali". 
Od razu zaczęto głosować i jak przewidywałem, jednogłośnie 
wybrano mnie komisarzem. Jako kolegów dostałem 
Cormenina12 i Crémieux, któremu przydzielono Goudchaux 13. 
12 Louis-Marie de Lahaye wicehrabia de Cormenin (1788 — 1868) - publicysta, 
znakomity prawnik. Deputowany w latach 1828 - 1846. Został wybrany do 
Konstytuanty i przewodniczył komisji opracowującej projekt republikańskiej 
konstytucji. 

Ten ostatni byt wówczas najmniej znany, chociaż w swoim 
rodzaju był pośród nich największym oryginałem. Był jednocześnie 
radykałem i, rzadkie połączenie, bankierem. Siłą 
rzeczy musiał więc znać się na interesach i trzon swych 
przekonań pokrywał kilkoma rozsądnymi ideami, spod 
których jednakże, koniec końców, wyzierały zawsze szalone 
teorie. Chociaż przez matkę i ojca miał pochodzenie 
żydowskie, nic na to w jego wyglądzie nie wskazywało, miał 
pucołowate policzki, grube czerwone wargi, krótki i pękaty 
korpus, który pozwalał go brać za kucharza z jakiegoś 
dobrego domu. Byłoby niemożliwe być bardziej próżnym niż 
on, bardziej kłótliwym i popędliwym, bardziej wybuchowym 
i skłonniejszym do wzruszeń. Nie potrafił mówić o kłopotach 
budżetowych nie roniąc łez, poza tym najwaleczniejszy 
człowieczek, jakiego można spotkać. 
Skutkiem niefortunnej dyskusji w biurze, inne deputacje już 
się były rozeszły, a wraz z nimi przewodnicy i eskorta. Założywszy 
nasze szarfy14, wyruszyliśmy jednakże w drogę i 
skierowaliśmy się wzdłuż prawego brzegu Sekwany ku 
centrum Paryża, zdając się po trosze na przypadek. Insurekcja 
poczyniła takie postępy, że widać było baterie armatnie 
strzelające między mostami Pont des Arts i Pont Neuf. 
Dostrzegając nasze nadejście, gwardziści narodowi patrzyli 
na nas wyczekująco, zdejmowali z uszanowaniem kapelusze i 
mówili wzruszonym półgłosem: „Niech żyje Zgromadzenie 
Narodowe!" Żadna z owacji sprawianych królowi nie 
wychodziła bardziej z głębi serca i nie wyrażała mniej udanej 
sympatii. Gdy podsieniami Luwru przedostaliśmy się na plac 
Carrousel, spostrzegłem, że Cormenin i Crémieux zbaczają 
nieznacznie w stronę Tuilerii i usły- 
13 Michel Goudchaux (1797-1862) - bankier. W Konstytuancie przedstawiciel 
republikańskiej prawicy. Był ministrem finansów w Rządzie Tymczasowym i 
ponownie w rządzie Cavaignaka. 
14 Oprócz karty „reprezentanta narodu", deputowani posiadali również zewnętrzne 
insygnia godności poselskiej: szarfy i specjalne medale z wyrytymi na nich 
nazwiskami. 

szałem jak nie pamiętam już, który z nich mówił: „Dokąd 
możemy iść? I co poczniemy bez przewodników? Najlepiej 
będzie jeśli obejdziemy ogród Tuilerii, w którym stacjonuje 
dużo rezerwowych batalionów, powiemy im o dekretach 
Zgromadzenia — Dobra myśl, odrzekł drugi, sądzę nawet, że 
w ten sposób lepiej niż inni koledzy wypełnimy instrukcje 
Zgromadzenia. Co można powiedzieć tym, co już walczą? To 
raczej tych, co są w odwodzie trzeba przygotować do akcji". 
Zawsze ciekawiło mnie obserwowanie bezwiednych 
odruchów strachu u ludzi myślących. Głupcy okazują strach 
po prostacku i bez osłonek, ci natomiast przykrywają go 
zasłoną tak delikatną, tak misternie utkaną z 
prawdopodobnych kłamstewek, że w podziwianiu tego dzieła 
inteligencji można znaleźć niejaką przyjemność. 
Wyruszałem w złym humorze i jak łatwo się domyślić, 
spacer po Tuileriach mnie nie nęcił. Skoro piwo, jak 
powiadają, zostało nawarzone, trzeba było je wypić. 
Zwróciłem się więc do Goudchaux pokazując mu drogę, jaką 
wybierali się koledzy. „Widzę, odparł z wściekłą miną, ale 
ich zostawię i pójdę ogłaszać dekrety Zgromadzenia bez 
nich". Ruszyliśmy w stronę przeciwległych podcieni. 
Cormenin i Cremieux dołączyli wkrótce, z lekka zawstydzeni 
swoimi manewrami. Doszliśmy wnet do ulicy Saint-Honore, 
której wygląd uderzył mnie może najbardziej z wszystkiego, 
co widziałem podczas dni czerwcowych. Ulica, tak 
zazwyczaj ludna i hałaśliwa, była teraz bardziej opustoszała 
niż zimą o czwartej rano. Gdzie okiem sięgnąć, nie było 
żywej duszy, sklepiki, bramy i okna były szczelnie 
pozamykane. Nikt się nie ukazywał, nic się nie ruszało, nie 
słychać było ani skrzypu kół, ani końskich podków, ani ludzkich 
kroków, tylko głos armat, który zdawał się rozlegać w 
opuszczonym mieście. Domy jednak nie były puste, bo w 
miarę jak się posuwaliśmy, dostrzegaliśmy w oknach kobiety 
i dzieci, które z nosami przy szybach odprowadzały nas 
przerażonym wzrokiem. 

Koło Palais-Royal napotkaliśmy wreszcie duże grupy 
Gwardii Narodowej i nasza misja się zaczęła. Gdy Cremieux 
zobaczył, że chodzi tylko o to, by mówić, zaraz nabrał ognia. 
Opowiedział tym ludziom, co działo się w Zgromadzeniu i 
zaśpiewał im jakiś dziarski kawałek, który zyskał duży 
poklask. Przydano nam eskortę i poszliśmy dalej. Długo 
krążyliśmy po uliczkach tej dzielnicy, aż na ulicy Rambuteau 
natknęliśmy się na wielką barykadę, której jeszcze nie 
zdobyto i która nas zatrzymała. Stamtąd powróciliśmy 
cofając się 15. Na wszystkich tych uliczkach pozostały 
krwawe ślady niedawnych walk, a na niektórych bito się 
jeszcze od czasu do czasu. Była to bowiem wojna 
partyzancka, bez stałego teatru, powracająca nieustannie do 
opuszczonych przed chwilą miejsc. Najmniej się tego spodziewając, 
można było zostać ostrzelanym z jakiegoś 
okienka na poddaszu, a dostawszy się do budynku, zastawało 
się strzelbę, ale nie strzelca, który uciekł tylnym wyjściem, 
gdy wyłamywano bramę. Dlatego gwardziści narodowi 
otrzymali rozkaz pilnowania, żeby mieszkańcy nie zamykali 
okiennic oraz strzelania do tych, co pokazywali się w oknach. 
Wypełniali go z taką gorliwością, że mało nie pozabijali 
różnych ciekawskich, których wielu wychylało się na widok 
naszych szarf. Podczas tej wędrówki, która trwała jakieś 
dwie, trzy godziny, musieliśmy wygłosić ze trzydzieści 
przemówień. Mówię o Cremieux i o sobie, bo Goudchaux 
potrafił rozprawiać wyłącznie o finansach, zaś Cormenin był, 
jak wiadomo, zawsze niemy jak ryba. Prawdę 
powiedziawszy, prawie całe brzemię tego dnia spadło na Cremieux. 
Obudził we mnie nie tyle może podziw, co 
zdziwienie. Janvier16 nazwał Cremieux wymowną pchłą. Że 
też nie widział go tego dnia, zgonionego, rozchełstanego, z 
twarzą 
15 W rękopisie brakuje tu nazw ulic. 
l6 Eugene Janvier (1800 — 1852) — adwokat, deputowany w latach 1834 - 1848, 
przedstawiciel konserwatywnej większości i zwolennik Guizota. Za II Republiki 
wybrany do Legislatywy. 

pokrytą maską kurzu zlepionego z potem, zadyszanego, krzyczącego, 
lecz ciągle znajdującego nowe komunały, a raczej 
nowe słowa i formuły, by oddać jedną myśl, streszczającego 
to, co rozwinął, rozwijającego to, co streścił, ciągle 
wymownego, ciągle żarliwego, ciągle oklaskiwanego. Nie było 
chyba i trudno byłoby sobie wyobrazić człowieka, który byłby 
brzydszy i bardziej wygadany. 
Zauważyłem, że gdy gwardziści narodowi dowiadywali się, iż 
w Paryżu ogłoszono stan oblężenia, byli zadowoleni, a gdy 
słyszeli, że miejsce Komisji Wykonawczej zajęła dyktatura 
wojskowa, krzyczeli z radości. Nigdy lud tak się nie cieszył z 
tego, że odebrano mu wolność i jego rząd. Oto do czego w 
ciągu dwu miesięcy doprowadziła popularność Lamartine'a. 
Gdy kończyliśmy mówić, ludzie nas otaczali i dopytywali się 
czy na pewno Komisja Wykonawcza przestała działać — 
trzeba było pokazywać im dekret, aby ich zadowolić. 
Co jednak zauważyłem przede wszystkim, to nieugiętą postawę 
tych ludzi, przyszliśmy dodać im odwagi, a to raczej oni 
nam jej dodawali. „Trzymajcie się mocno w Zgromadzeniu — 
krzyczeli do nas — a my będziemy trzymali się tutaj, żadnych 
pertraktacji z powstańcami. Damy sobie radę z tym buntem, 
wszystko dobrze się skończy". Nigdy nie widziano Gwardii 
Narodowej tak zdecydowanej i sądzę, że się to już nie 
powtórzy, jej odwaga płynęła z konieczności i z desperacji, 
wynikała z okoliczności, które nie wrócą. 
Tego dnia Paryż był podobny do owych starożytnych miast, 
których mieszkańcy bohatersko stawali na murach, ponieważ 
wiedzieli, że po zdobyciu miasta czeka ich los niewolników. 
Gdy wracaliśmy do Zgromadzenia, Goudchaux nas opuścił. 
„Teraz, gdy wypełniliśmy naszą misję — rzekł mi przez 
zaciśnięte zęby z akcentem na pół gaskońskim, na pół alzackim 
— ja też chcę pójść trochę się pobić". Powiedział to 
wojowniczym tonem, tak mało pasującym do jego pokojowego 
wyglądu, że nie mogłem powstrzymać uśmiechu. 

Z tego, co się dowiedziałem, poszedł rzeczywiście się bić, i 
to z takim zapałem, że gdyby nie szczęście, miałby kilka 
dziur w krągłym brzuszku. Wracałem z tego obchodu ufając 
w nasze zwycięstwo, to, co zobaczyłem przed 
Zgromadzeniem jeszcze mnie w tym przekonaniu 
utwierdziło. 
Wszystkimi drogami, których nie kontrolowali powstańcy, 
przybywali nam z pomocą ludzie z całej Francji. Dzięki 
kolejom żelaznym, przyjeżdżali z punktów oddalonych o 
ponad pięćdziesiąt mil, chociaż walka rozpoczęła się ledwie 
w przeddzień wieczorem. Nazajutrz i w następne dni ściągali 
z odległości stu i dwustu mil. Ludzie ci należeli bez różnicy 
do wszystkich klas społeczeństwa, było pomiędzy nimi wielu 
wieśniaków, wielu mieszczan, wielu właścicieli ziemskich i 
szlachty, wszyscy zmieszani w jednych szeregach. 
Uzbrojenie mieli niejednolite i niewystarczające, lecz 
wszyscy ciągnęli na Paryż z niebywałym zapałem, w naszych 
annałach rewolucyjnych zjawisko tak samo niespotykane i 
nowe, jak charakter samej insurekcji. Z tą chwilą stawało się 
oczywiste, że musimy w końcu zwyciężyć, ponieważ 
powstańców nie zasilały świeże siły, my natomiast mieliśmy 
w odwodzie całą Francję. 
Na placu Ludwika XV spotkałem mojego krewniaka, 
Lepelletiera d'Aunay17, który za ostatnich lat monarchii był 
wiceprzewodniczącym Izby Deputowanych. Teraz był 
otoczony uzbrojonymi mieszkańcami swojego kantonu, sam 
jednak nie miał ani munduru, ani muszkietu, a tylko małą 
paradną szpadę o srebrnej głowicy, którą zawiesił u boku na 
pendencie18 z białego płótna założonym przez surdut. 
Wzruszyłem się do łez widząc w takim stroju owego czło- 
17 Félix Le Pelletier d'Aunay (1782 — 1855) — kuzyn Tocqueville'a, deputowany 
w latach 1827 - 1848, od 1842 wiceprzewodniczący Izby. Po 1848 r. wybrany do 
Legislatywy. 
18 pendent — pas zakładany przez ramię i pierś do noszenia broni białej. 

wieka, budzącego respekt siwymi włosami. Spytałem go, czy 
nie przyszedłby do mnie na kolację. „Nie — odpowiedział — 
co powiedzieliby ci dzielni ludzie, którzy mi towarzyszą i 
którzy wiedzą, że w razie zwycięstwa insurekcji mam 
znacznie więcej do stracenia niż oni, gdyby zobaczyli, że ich 
zostawiam, aby samemu zażywać wygód. Nie, zjem posiłek z 
nimi i z nimi będę spał na biwaku. O jedno tylko cię proszę, 
żeby, jeśli się da, przyspieszyć nieco rozdział chleba, który 
nam przyrzeczono, od rana jesteśmy bez jedzenia". 
W Zgromadzeniu znalazłem się chyba około trzeciej i już 
więcej go nie opuszczałem. 
Resztę dnia wypełniły opowieści o starciach, każda chwila 
przynosiła jakieś wydarzenie lub jakąś nowinę. Ogłaszano 
przybycie ochotników z tego czy innego departamentu, 
doprowadzano jeńców, przynoszono sztandary zdobyte na 
barykadach. Raportowano o brawurowych czynach i 
bohaterskich zgonach, nie mijała chwila bez wiadomości o 
ranieniu lub śmierci jakiejś znaczniejszej osoby. Co do 
końcowego wyniku dnia, nic jeszcze nie pozwalało go 
przewidzieć. 
Przewodniczący zwoływał Zgromadzenie na obrady tylko z 
rzadka i na krótko, w czym miał słuszność, bo zgromadzenia 
są jak dzieci, bezczynność skłania je do robienia lub 
mówienia wielu głupich rzeczy. Za każdym razem sam 
zdawał relację ze sprawdzonych nowin, jakie nadeszły w 
przerwie między obradami. Przewodniczącym był jak 
wiadomo Senard l9, słynny adwokat z Rouen, człowiek 
odważny, lecz który od młodych lat tak się zaraził aktorskimi 
manierami zwyczajnymi w komediach odgrywanych przed 
trybunałami, że utracił zdolność prawdziwego wyrażania 
prawdziwych uczuć, kiedy przypadkiem 
19 Antoine-Marie-Julies Senard (1800-1855) - adwokat, w r. 1847 przewodniczył 
bankietowi reformistycznemu w Rouen. Przewodniczący zgromadzenia w 
Konstytuancie, minister spraw wewnętrznych w rządzie Cavaignaka. 

takowych doznawał. Przykłady bohaterstwa, o których 
mówił, musiał okraszać swojego przemysłu sztuczkami, a 
gdy swym uczuciom, jak myślę niekłamanym, dawał wyraz 
przy pomocy grobowych tonów, drżeń w głosie i swego 
rodzaju tragicznej czkawki, upodabniał się wówczas do 
kiepskiego aktora. Nigdy wzniosłość i śmieszność bliżej nie 
sąsiadowały — wzniosłość biła z faktów, śmieszność od 
sprawozdawcy. 
Rozeszliśmy się późną nocą, ażeby trochę odpocząć. Walki 
ustały, by nazajutrz rozpocząć się na nowo. Insurekcja, 
wszędzie powstrzymana, nigdzie jeszcze nie została 
poskromiona. 

X 
CIĄG DALSZY DNI CZERWCOWYCH 
W domu przy ulicy Madeleine, który wówczas zamieszkiwaliśmy, 
portierem był człowiek mający dość złą sławę w 
dzielnicy, dawny żołnierz, trochę zwariowany, pijaczyna i 
wielki nicpoń, który spędzał czas w knajpie, jeśli nie był 
zajęty tłuczeniem swojej żony. Można powiedzieć, że 
człowiek ten był socjalistą z urodzenia, a raczej z 
temperamentu. 
Pierwsze sukcesy powstania go podnieciły i rankiem dnia o 
którym mówię, odwiedzał okoliczne knajpy rozpowiadając 
pośród innych złych rzeczy, że zabije mnie wieczorem, gdy 
wrócę do domu, pokazywał nawet długi nóż, jakim miał 
zamiar się posłużyć. Jakaś poczciwa kobieta, która go słyszała, 
wielce tym poruszona przybiegła ostrzec panią de 
Tocqueville. Ona z kolei przed wyjazdem z Paryża posłała 
mi bilet, w którym przedstawiwszy rzecz, prosiła mnie, abym 
wieczorem nie wracał do domu, lecz poszedł nocować u 
mojego ojca1, wówczas nieobecnego w mieście, a który 
mieszkał w pobliżu. Postanowiłem, że tak zrobię, lecz gdy 
około północy opuszczałem Zgromadzenie, nie miałem już 
sił postąpić zgodnie z tym zamiarem. Byłem ledwo żywy ze 
zmęczenia i nie miałem pewności, 
1 Ojciec Alexisa, Herve-Louis-Francois-Bonaventure Clérel hrabia de Tocqueville 
(1772- 1856), uwięziony w czasie Terroru, uwolniony po 9 termidora roku II (27 
lipca 1794), za Restauracji mianowany prefektem a w r. 1827 parem Francji. 

czy w cudzym domu znajdę przygotowane posłanie. Poza tym 
nie wierzyłem zbytnio w wykonanie tej zapowiedzi zabójstwa 
i uległem beztrosce, jaka zazwyczaj przychodzi po długotrwałych 
napięciach. Zapukałem więc do swojej bramy, 
zadbawszy uprzednio o nabicie pistoletów, jakie w tym 
nieszczęsnym czasie było w zwyczaju nosić przy sobie. 
Otworzył mi rzeczony portier, wszedłem i gdy zamykał za 
mną starannie wszystkie zamki, spytałem go czy wszyscy 
lokatorzy już wrócili. Odpowiedział krótko, że rankiem 
wszyscy wyjechali z Paryża i że w domu pozostaliśmy tylko 
my dwaj. Wolałbym sam na sam z kim innym, lecz nie sposób 
już było się cofać. Popatrzałem mu głęboko w oczy i 
nakazałem nieść przed sobą światło. Doszedłszy do drzwi 
prowadzących na podwórze, mój człowiek się zatrzymuje i 
powiada, że w wozowni słychać dziwny hałas, który go 
niepokoi, że chce sprawdzić jego przyczynę i prosi abym z 
nim poszedł, to powiedziawszy, rusza do wozowni. Wszystko 
to zaczęło mi wyglądać podejrzanie, lecz pomyślałem, że 
skoro już tu się znalazłem, pewniej będzie jeśli pójdę dalej. 
Poszedłem więc za nim nie tracąc z oka ani jednego z jego 
ruchów i zdecydowany zabić go jak psa przy najmniejszym 
znaku zdradzającym złe zamiary. Rzeczywiście, usłyszeliśmy 
bardzo dziwny dźwięk, o którym wspomniał. Przypominało to 
głuchy poszum płynącej wody lub daleki odgłos jadącego 
wozu, choć bez wątpienia dźwięk dochodził gdzieś z bliska. 
Nigdy nie dowiedziałem się jego przyczyny, co prawda 
niedługo jej szukałem. Po chwili wróciłem do domu i wciąż 
mając się na baczności, kazałem się odprowadzić pod moje 
drzwi. Poprosiłem towarzysza, by je otworzył, a gdy były 
otwarte, wziąłem mu z rąk kaganek i wszedłem do 
mieszkania. Dopiero gdy znikałem, zdecydował się zdjąć 
kapelusz i mi ukłonić. Czy człowiek ten miał rzeczywiście 
zamiar mnie zabić, a zobaczywszy, że mam się na baczności i 
trzymam ręce w kieszeniach, pomyślał sobie, że jestem od 
niego lepiej uzbrojony i że lepiej będzie, gdy zrezygnuje z 
tego zamiaru? Byłem wówczas i jestem do dziś 

przekonany, że nie myślał o tym poważnie. W rewolucyjnych 
czasach ludzie przechwalają się tyleż zbrodniami, jakie 
podobno zamierzają popełnić, co dobrymi uczynkami, jakie 
sobie przypisują w zwykłym czasie. Sądziłem zawsze, że ten 
nieszczęśnik mógłby stać się niebezpieczny dopiero 
gdybyśmy zaczęli przegrywać, lecz szala zwycięstwa, choć 
niepewnie, chyliła się w naszą stronę i to mnie chroniło. 
O świtaniu usłyszałem, że ktoś wchodzi do mieszkania i 
zerwałem się na równe nogi. Był to mój służący, który 
posiadał własny klucz i posłużył się nim ażeby wejść. Ten 
dzielny chłopak wrócił z biwaku (na jego prośbę sprawiłem 
mu mundur gwardzisty narodowego i strzelbę), aby się 
dowiedzieć, czy jestem w domu i czy go nie potrzebuję. On 
nie był socjalistą na pewno, ani w teorii, ani przez 
temperament. W najmniejszym nawet stopniu nie dotknęła go 
powszechna choroba wieku, czyli duch niepokoju, a nawet w 
innych niż nasze czasach trudno byłoby spotkać człowieka 
bardziej zadowolonego ze swej pozycji i mniej zatroskanego 
o swą dolę. Zawsze kontent z siebie i z innych, pożądał 
zazwyczaj tego tylko, co znajdowało się w jego zasięgu i na 
ogół osiągał - lub wierzył, że osiąga — to, czego pożądał, 
stosując się w ten sposób bezwiednie do porad, jakich 
filozofowie udzielają, ale sami nie przestrzegają, cieszył się 
w sposób naturalny z owej równowagi między 
możliwościami i pragnieniami, która daje szczęście zgodnie z 
obietnicami filozofii. 
„No cóż Eugeniuszu, spytałem go rano, jak się mają nasze 
sprawy? — Jak najlepiej, proszę pana, doskonale! — Jakże 
to, ciągle przecież słyszę armaty? — Ano prawda, że się 
wciąż biją, ale wszyscy powiadają, że to się dobrze skończy". 
Po tych słowach ściągnął mundur, wyczyścił mi buty, 
wyszczotkował ubranie i włożywszy mundur zapytał: „Jeśli 
pan już mnie nie potrzebuje, to za pana pozwoleniem, 
chciałbym wrócić do naszych". Przez cztery dni i noce 
wypełniał tę podwójną służbę z prostotą, jaką przed chwilą 
przedstawiłem, zaś ja, oglądając 

spokojną i zadowoloną twarz tego chłopca, odnajdowałem 
wytchnienie w tych dniach tak rozkołysanych od nienawiści i 
barbarzyństwa. 
Nie sądziłem, by w Zgromadzeniu miały się dziać jakieś 
ważne rzeczy, postanowiłem więc, zanim się tam udam, 
zapuścić się aż do miejsc, gdzie jeszcze trwały starcia i skąd 
dochodził głos armatnich wystrzałów. Nie to, bym miał 
ochotę, jak Goudchaux pójść trochę się pobić, lecz dlatego, 
że na własne oczy chciałem zobaczyć jak wygląda sytuacja, 
ponieważ przy mojej zupełnej ignorancji spraw wojennych 
nie mogłem zrozumieć, czemu walki przeciągają się tak 
długo. A ponadto, powiem szczerze, pośród wielu uczuć, 
jakie wypełniały mi duszę, pojawiała się również i czasem 
brała górę jakaś gryząca ciekawość. Przeszedłem spory 
kawałek bulwarami nie odnajdując śladów bitwy, lecz 
poczynając od bramy Saint-Denis, stały się one obfite. Szło 
się pomiędzy szczątkami pozostawionymi przez cofającą się 
insurekcję: rozbite okna, wyłamane bramy, w murach liczne 
dziury od kul lub wyrwy po granatach, powalone drzewa, 
zwały brukowców, a za nimi słoma pomieszana z krwią i 
błotem — oto smutne pamiątki. 
Doszedłem tak do Château d'Eau2, wokół którego zgromadził 
się spory oddział wojska różnych broni. U podnóża tej 
wielkiej fontanny stała armata strzelająca w ulicę Samson. 
Sądziłem początkowo, że powstańcy ze swej strony również 
odpowiadają ostrzałem armatnim, lecz później spostrzegłem, 
że się omyliłem, że to echo ze straszliwym hałasem powtarzało 
huk naszej armaty. Nigdy czegoś podobnego nie 
słyszałem, mogło się wydawać, że jest się w środku wielkiej 
bitwy. W rzeczywistości powstańcy odpowiadali tylko 
ogniem muszkietów, rzadkim, ale śmiercionośnym. Dziwna 
to była bitwa. Jak wia- 
2 Château d Eau — wielka fontanna na dzisiejszym placu Republiki, który nosił 
wówczas nazwę placu du Château d'Eau. 

domo ulica Samson nie jest zbyt długa, jeden z jej końców 
zamyka kanał, a za nim, frontem do ulicy, stoi wielki dom. 
Ulica była całkowicie pusta, nie było barykady i zdawało się, 
że kanonierzy odbywają ćwiczebne strzelanie, ale od czasu 
do czasu z okien domów ukazywał się obłoczek dymu i zdradzał 
obecność niewidocznego nieprzyjaciela. Nasi strzelcy, 
kryjąc się pod murami, mierzyli w okna, z których padały 
strzały. Cofnięty za fontannę, ale znakomicie wystawiony na 
ostrzał, siedział na wielkim koniu Lamoriciere i wydawał 
rozkazy pośród gwiżdżących kul. Znajdowałem go bardziej 
ożywionym i wielomównym niż wedle mych wyobrażeń 
powinien być głównodowodzący generał w tego rodzaju 
okolicznościach. Mówił i krzyczał zachrypniętym głosem, 
gestykulował jakby owładnięty furią. Jasność myśli i 
rozkazów świadczyła, że w całym tym zamieszaniu nie tracił 
zimnej krwi, ale skutkiem podobnej metody dowodzenia 
podwładni mogli łacno utracić zwierzchnika i wyznam, że 
podziwiałbym go bardziej, gdyby powściągliwiej okazywał 
swą odwagę. 
Ta bitwa, gdzie nie można było nikogo przed sobą dostrzec i 
która zdawała się toczyć przeciwko murom, zadziwiała mnie 
osobliwie. Nigdy nie wyobrażałem sobie wojny tak 
prowadzonej. Ponieważ za placem Château d'Eau bulwar 
wydawał mi się wolny, nie rozumiałem, dlaczego nasze 
kolumny nie posuwają się dalej, ani też dlaczego, skoro tak 
chciano zdobyć dom zamykający ulicę Samson, nie 
przypuszczano nań szturmu zamiast tak długo czekać, 
wystawiając się na zabójcze strzały, które z niego padały. A 
jednak wytłumaczyć to łatwo, bulwar, który zdawał mi się 
wolny poza Château d'Eau, w rzeczywistości wcale wolny 
nie był; załamuje się w tym miejscu, a poza tym załamaniem 
jeżył się barykadami aż do placu Bastylii. Przed atakiem na 
barykady chciano opanować ulice pozostawiane za sobą, a 
zwłaszcza zdobyć dom zamykający ulicę Samson, który 
dawał panowanie nad bulwarem; na koniec nie brano go 
szturmem, ponieważ był oddzielony kana 

łem, którego nie dostrzegałem z bulwaru. Ograniczono się 
zatem do usiłowań, ażeby go zniszczyć ostrzałem armatnim 
lub co najmniej zrobić z niego placówkę nie do utrzymania. 
Było to zadanie wielce żmudne i jak tego ranka dziwiłem się, 
że walki się przewlekają, tak teraz stawiałem sobie pytanie 
jak, idąc tym trybem, będą mogły w ogóle się skończyć. To 
samo bowiem, co na własne oczy oglądałem pod Château 
d'Eau, w tejże samej chwili działo się w stu innych punktach 
Paryża, w innej nieco formie. 
Ponieważ powstańcy nie mieli armat, wojna nie przybierała 
owego okropnego charakteru, jaki miewa wówczas, gdy pole 
bitwy jest rozorywane kartaczami. Ludzie, których obok 
mnie dosięgały kule, zdawali się trafieni jakąś niewidzialną 
strzałą, słaniali się i padali zanim można było ujrzeć maleńki 
otwór w ich ubraniach. W zdarzeniach, jakich byłem 
świadkiem, uderzał mnie raczej obraz cierpień duchowych 
niż fizycznych. Jakoż dziwną i przerażającą rzeczą było 
patrzeć jak twarze zmieniały wyraz, jak groza śmierci gasiła 
blask spojrzeń. 
Po jakimś czasie ujrzałem jak pod Lamoricierem zwalił się 
koń, którego przeszyła kula, od przedwczoraj był to już 
trzeci koń zabity pod generałem. Ten ostatni zeskoczył na 
ziemię i nie zaprzestał wściekłego wydawania komend. 
Zauważyłem, że po naszej stronie najmniej ducha mieli w 
sobie żołnierze liniowi, pozostawali słabi i odrętwiali pod 
wpływem wspomnień o lutym, jakby nie byli pewni, czy nazajutrz 
się nie dowiedzą, że popełnili zły czyn. Bez wątpienia 
najżwawsi byli żołnierze tej właśnie ruchomej gwardii, której 
tak bardzo nie dowierzaliśmy i, mimo tego, co zobaczyłem, 
twierdzić będę, że słusznie, gdyż niewiele brakowało, by 
zwrócili się przeciw nam i przeszli na drugą stronę. Prawda, 
że gdy już weszli do walki, dokonywali cudów. Należeli do 
tego plemienia paryskich dzieci, które dostarcza naszej armii 
żołnierzy najmniej zdyscyplinowanych i zarazem 
najodważniejszych, rwali się tam, gdzie było 
najniebezpieczniej. Do walki szli jak 

na bal. Lecz łatwo było dostrzec, że mocniej pociągała ich 
sama walka niż sprawa, o jaką się bili. Całe to wojsko było 
zresztą bardzo jeszcze zielone i łatwo ulegające panice, sam 
stałem się tego świadkiem i nieledwie ofiarą. W pobliżu 
Château d'Eau, na rogu ulicy Samson stał wysoki i duży dom, 
wówczas jeszcze w budowie. Przekradając się zapewne od 
tyłu podwórkami, weszli do niego niepostrzeżenie 
powstańcy. Ukazują się znienacka na szczycie budynku i 
gęstą palbą sieką po wojsku, które wypełniało bulwar i które 
zupełnie nie spodziewało się nieprzyjaciela z tej strony i z tak 
bliska. Huk wystrzałów zwielokrotniony odbiciem od 
przeciwległych domów wywołał wrażenie, że i w nich 
urządzono zasadzkę. W naszej kolumnie powstaje 
natychmiast niesłychane zamieszanie w jednej chwili 
wpadają na siebie artyleria, piechota, konnica, żołnierze 
strzelają na wszystkie strony nie wiedząc, co robią i w 
nieładzie cofają się o jakieś sześćdziesiąt kroków. Ów odwrót 
był tak bezładny i potężny, że rzucił mnie pod mury domów 
przeciwległych do ulicy Faubourg-du-Temple, dociśnięty do 
nich i wywrócony przez kawalerię zostawiłem tam swój 
kapelusz i niewiele brakowało, bym zostawił też skórę. Było 
to zapewne największe niebezpieczeństwo, jakie przeżyłem 
w czasie dni czerwcowych i zarazem dowód, że w 
bohaterskich zmaganiach wojennych nie wszystko jest 
bohaterskie. Nie sądzę, by podobne wypadki nie zdarzały się 
najlepszemu wojsku, lecz nikt się nimi nie chwali i milczą o 
nich raporty. 
Wspaniały w tym momencie okazał się Lamoriciere. Dotąd 
miał szablę w pochwie, wyciąga ją teraz, podbiega do swych 
żołnierzy z szlachetnym gniewem na twarzy, powstrzymuje 
ich głosem, chwyta rękami, a nawet uderza głowicą szabli, 
spędza ich, zawraca i stając na czele zmusza ich do 
przebiegnięcia pod ogniem ulicy Faubourg-du-Temple celem 
odbicia domu, z którego padły strzały. Zostało to zrobione w 
jednej chwili i bez jednego wystrzału, przeciwnik zniknął. 
Bitwa przybrała znowu swój posępny charakter i trwała 

czas jakiś, aż do momentu, gdy ogień powstańców umilkł, a 
ulica została zajęta. Przed przejściem do dalszych działań 
nastąpiła krótka przerwa. Lamoriciere wszedł do swojej 
głównej kwatery umieszczonej w traktierni koło Bramy 
Saint-Martin i mogłem wreszcie zapytać go o sytuację. „Jak 
pan myśli, czy długo to jeszcze potrwa?" - „Czy ja wiem, 
odrzekł, to zależy od nieprzyjaciela, nie od nas". Pokazał mi 
na planie wszystkie ulice, które zostały już zdobyte i zajęte, 
oraz te wszystkie, które pozostały do zdobycia i dodał: „Jeśli 
na terenie, który im został, powstańcy zechcą bronić się tak 
jak w miejscach, które im odebraliśmy, mamy przed sobą 
dobry tydzień walk i poniesiemy ogromne straty, bo tracimy 
więcej ludzi niż oni. Tutaj ulegnie ten, komu jako 
pierwszemu zabraknie siły ducha". 
Zacząłem mu czynić wyrzuty, że tak niepotrzebnie i lekkomyślnie 
naraża swoją osobę. „A co mam robić? — powiedział 
- Niech Cavaignac przyśle mi generałów, którzy 
potrafią i zechcą mnie wspomóc, wtedy bardziej będę się 
oszczędzał. Gdy można liczyć tylko na siebie, to trzeba 
narażać się osobiście". Nadszedł wówczas pan Thiers i rzucił 
się Lamoriciere'owi na szyję mówiąc mu, że jest bohaterem. 
Widząc tę wylewność, nie mogłem się powstrzymać od 
uśmiechu, bo nie lubili się wcale, lecz niebezpieczeństwo jest 
jak wino, wyzwala w ludziach czułość. 
Pozostawiłem Lamoriciere'a w ramionach Thiersa i powróciłem 
do Zgromadzenia. Było późno, a ponadto uważam, że 
nie ma niczego głupszego niż człowiek, który na wojnie daje 
sobie rozbić łeb dla ciekawości. 
Reszta dnia upłynęła podobnie jak dnia poprzedniego, ten 
sam niepokój Zgromadzenia, ta sama gorączkowa 
bezczynność i ta sama nieugiętość. 
Do Paryża nadal napływali tłumnie wolontariusze, bez 
przerwy donoszono o jakimś tragicznym wydarzeniu lub o 
czyjejś chwalebnej śmierci. Nowiny te zasmucały, lecz 
również 

dodawały Zgromadzeniu ducha i sił. Wszyscy posłowie, 
którzy poważali się występować z wnioskami proponującymi 
jakiś kompromis z powstańcami byli przyjmowani gniewnymi 
okrzykami. Pod wieczór postanowiłem udać się sam do 
Ratusza żeby tam dowiedzieć się nieco pewniejszych nowin o 
rezultatach dnia. Na początku powstanie zaniepokoiło mnie 
swoją gwałtownością, teraz niepokoiła mnie jego 
długotrwałość. Któż bowiem mógł przewidzieć skutek, jaki w 
niektórych częściach Francji, a zwłaszcza w wielkich miastach 
robotniczych jak Lyon, mogą wywrzeć wieści o tak długich i 
niepewnych zmaganiach, o tak długo bezwolnym Paryżu. Gdy 
szedłem nadbrzeżem Feraille, spotkałem gwardzistów 
narodowych z mojej dzielnicy, którzy dźwigali na noszach 
kilku swoich towarzyszy i dwóch oficerów. Rozmawiając z 
nimi spostrzegłem, z jaką przerażającą łatwością, nawet w 
wieku tak cywilizowanym jak nasz, najspokojniejsze w 
świecie dusze zaczynają, by tak rzec, gustować w wojnie 
obywatelskiej i jak prędko w takich nieszczęsnych czasach 
stają się powszechnymi upodobanie w przemocy i pogarda dla 
ludzkiego życia. Ludzie, z którymi rozmawiałem, byli 
pracowitymi i spokojnymi rzemieślnikami, którzy w swych 
łagodnych i nieco gnuśnych obyczajach dalecy byli od 
heroizmu, a jeszcze dalsi od okrucieństwa. A przecież marzyły 
im się teraz tylko zniszczenia i masakry. Skarżyli się, że 
przeciwko powstańcom nie użyto bomb, podkopów i min, nie 
chcieli darować życia nikomu. Robiłem co mogłem, aby 
uspokoić te rozjuszone owieczki. Zapewniałem, że jutro 
zastosowane zostaną okrutniejsze środki. Jakoż Lamoriciere 
powiedział mi rano, że sprowadzi kartacze dla miotania ich za 
barykady, wiedziałem też, że czekano na regiment saperów z 
Douai, którzy mieli wiercić otwory w murach oblężonych 
domów i wysadzać je ładunkami. Dodałem, że nakazano nie 
rozstrzeliwać jeńców, lecz na miejscu zabijać wszystkich, 
którzy próbowaliby się bronić. Zostawiłem mych rozmówców 
nieco uspokojonych, lecz puściwszy się dalej w drogę, nie 
mogłem 

się powstrzymać, by nie zastanowić się nad samym sobą, nad 
argumentami, jakich użyłem i nad prędkością, z jaką sam w 
przeciągu dwu dni oswoiłem się z myślą o bezlitosnym 
niszczeniu i karaniu, która była mi z natury tak obca. 
Przechodziłem ponownie obok wylotów uliczek, na których 
dwa dni wcześniej oglądałem barykady, tak porządnie i 
solidnie stawiane, teraz ledwie można było dostrzec ich 
ślady, bo armaty niewiele zostawiły z tych pięknych dzieł. 
W Ratuszu przyjął mnie Marrast, mer Paryża. Powiedział mi, 
że istotnie Ratusz został odblokowany, lecz być może powstańcy 
będą w nocy próbowali odbić ulice, z których zostali 
wyparci. Marrast wyglądał na mniej pewnego siebie niż w 
swoich komunikatach. Zaprowadził mnie do pomieszczenia, 
w którym położono generała Bedeau, niebezpiecznie rannego 
już pierwszego dnia. Posterunek w Ratuszu był nieszczęśliwy 
dla generałów, którzy nim dowodzili. Bedeau mało co nie 
zginął, Duvivier i Négrier którzy go zastąpili, zostali zabici. 
Bedeau był przekonany, że jest lekko ranny i jego uwagę 
pochłaniała sytuacja w mieście, myślał o niej bez przerwy, co 
wydało mi się złą wróżbą i mnie zaniepokoiło. 
Opuściłem Ratusz i skierowałem się do Zgromadzenia 
dobrze po zapadnięciu nocy. Chciano mi przydzielić eskortę, 
ale odmówiłem, żałując tego potem w drodze powrotnej. 
Ażeby uniemożliwić zbuntowanym dzielnicom uzyskiwanie 
posiłków, amunicji i wiadomości z innych części miasta 
gdzie tylu ludzi gotowych było dołączyć do powstania, od 
samego rana wydano zakaz, i bardzo słusznie, poruszania się 
po ulicach. Zatrzymywano wszystkie osoby, które po mieście 
chodziły bez przepustki albo bez eskorty. Podczas mego 
powrotu często więc mnie zatrzymywano i wymagano 
okazania oznaki poselskiej. Dobre dziesięć razy brali mnie na 
muszkę patrolujący nowicjusze, którzy mówili wszelkiego 
rodzaju gwarą, bo Paryż pełen był przybyłych z prowincji 
wieśniaków, z których wielu znalazło się w nim pierwszy raz 
w życiu. 

Gdy dotarłem do Izby, posiedzenie od dość dawna było 
zawieszone, lecz w budynku panowało wielkie poruszenie. 
Rozeszła się wieść, że tej nocy robotnicy z Gros-Caillou3 
zamierzają opanować Izbę. Tak więc to samo Zgromadzenie, 
które po trzech dniach walki zdołało ograniczyć jej teatr do 
dzielnic zajętych przez powstańców, drżało teraz o swoją 
siedzibę. Nic bardziej nieuzasadnionego, lecz także nic 
bardziej niż ta obawa nie obnaża charakteru owej wojny, w 
której nieprzyjacielem mógł okazać się sąsiad, w której nie 
można było mieć pewności, że własny dom nie zostanie 
splądrowany w chwili, gdy gdzie indziej odniosło się 
zwycięstwo. Ażeby pałac uchronić od tego rodzaju napaści, u 
wylotów prowadzących doń ulic zaczęto tej nocy w 
pośpiechu wznosić barykady. W przekonaniu, że chodzi o 
fałszywą pogłoskę poszedłem spać do siebie. 
O czerwcowych walkach nie powiem już nic więcej. Wspomnienia 
z dwu ostatnich dni mieszają mi się ze wspomnieniami 
dwu dni pierwszych i całkiem się zacierają. Wiadomo, że 
ostatnia cytadela wojny domowej, przedmieście Saint- 
Antoine, złożyła broń dopiero w poniedziałek, to jest w 
czwartym dniu od rozpoczęcia walk. Dopiero tego dnia 
rankiem ochotnikom z departamentu La Manche udało się 
dotrzeć do Paryża. Spieszyli się bardzo, lecz mieli do 
przebycia ponad osiemdziesiąt mil okolicami pozbawionymi 
linii kolejowych. Było ich około tysiąca pięciuset. Ze 
wzruszeniem rozpoznawałem wśród nich ziemian, 
adwokatów, lekarzy, chłopów, moich przyjaciół i sąsiadów. 
Prawie cała stara szlachta z okolicy chwyciła za broń i weszła 
w skład kolumny. Tak było w prawie całej Francji. Od 
szaraków gospodarzących w głębi swych prowincji po 
elegantów i próżniaków, potomków wielkich domów, 
wszyscy 
3 Gros-Caillou - dzielnica Paryża w dzisiejszym VII okręgu, sąsiadująca od 
zachodu z Pałacem Bourbońskim, w którym mieściła się Izba. W połowie XIX 
wieku zamieszkana głównie przez robotników i drobnych rzemieślników. 

przypomnieli sobie w owym momencie, że należeli niegdyś 
do kasty wojowników i panów, wszędzie dali hasło do 
wyruszenia i przykład hartu, tak jest wielka żywotność 
owych starych rodów arystokratycznych. Wspomnienie o 
sobie przechowują jeszcze wtedy gdy zdają się starte w proch 
i po wielekroć powstają z krainy cieni, zanim w niej spoczną 
na wieczność. To właśnie pośród dni czerwcowych odszedł 
na zawsze pan de Chateaubriand4, człowiek, który być może 
najlepiej przechował w sobie ducha dawnej rasy i do którego 
zbliżało mnie tyle rodzinnych więzów i dziecięcych 
wspomnień. Od dawna popadł on w rodzaj niemego 
odrętwienia, które pozwalało czasem mniemać, że zgasła cała 
jego inteligencja. Znajdując się w tym stanie, zarejestrował 
jednak wieści o rewolucji lutowej i zapragnął dowiedzieć się 
co się stało. Powiedziano mu, że monarchia Ludwika Filipa 
została obalona. Rzekł wtedy: „To dobrze" i zamilkł. Cztery 
miesiące później zgiełk dni czerwcowych przeniknął do jego 
ucha i znowu zapytał, co to za hałas. Odpowiedziano mu, że 
to armaty, bo w Paryżu toczy się walka. Próbował wtedy 
daremnie się podnieść mówiąc: „Chcę tam 
4 François-Rene de Chataubriand (1768 1848) - słynny pisarz, inicjator 
francuskiego romantyzmu. Prawie cały okres Rewolucji Francuskiej której był 
wrogi, spędził w Ameryce i w Anglii. Wrócił za Konsulatu. Monarchista, liberał i 
żarliwy katolik, wyłożył swe poglądy polityczne w dziełku La Monarchie selon la 
Charte (Monarchia wedle Karty 1816). Minister spraw zagranicznych za 
Restauracji mimo przywiązania do Burbonów działał w stronnictwie liberalnym, a 
w okresie monarchii lipcowej sympatyzował z katolicyzmem społecznym 
Lamennais'go. Matka Tocqueville'a i szwagierka Chateaubrianda były siostrami. 
Brat Chateaubrianda i jego żona zginęli na szafocie w czasie Rewolucji, ich dzieci 
wziął na wychowanie starszy pan de Tocqueville do swego pałacu w Verneuil. 
Chateaubriand przyjeżdżał tam do bratanków, pisał o tym w swoich pamiętnikach 
(Mémoires d'outre-tombe, t. I, ks. XVII, rozdz. I). 

być" i potem zamilkł, tym razem na zawsze, bo nazajutrz 
zmarł. 
Tak wyglądały dni czerwcowe, dni niezbędne i zabójcze. Nie 
ugasiły we Francji rewolucyjnego ognia, lecz położyły kres 
temu, co nazwać można właściwym dziełem rewolucji 
lutowej. Wyzwoliły naród spod opresji paryskich robotników 
i przywróciły mu władzę nad samym sobą. 
Socjalistyczne teorie nadal przenikały do umysłów ludu w 
postaci zawistnych i zachłannych żądz, i zostawiały w nich 
posiew przyszłych rewolucyj, lecz partia socjalistyczna 
została zwyciężona i obezwładniona. Górale, którzy do niej 
nie należeli, przekonali się wkrótce, że cios, który ją powalił 
również ich dosięgnął nieodwołalnie. Niewiele czasu również 
było trzeba umiarkowanym republikanom, ażeby sami 
zobaczyli, że zwycięstwo, któremu zawdzięczali ocalenie, 
pchało ich w kierunku prowadzącym poza republikę. 
Natychmiast też podjęli wysiłki, by na tej drodze się 
zatrzymać, lecz na próżno. Mnie, który nie znosiłem Górali i 
któremu nie zależało na republice, ogarnęła o nią obawa 
nazajutrz po tych dniach. Dni czerwcowe uznałem od razu za 
konieczne przesilenie, po którym nastroje narodu musiały się 
odwrócić. Po uwielbieniu swobody przyjść miała obawa, a 
być może odraza do wolnych instytucji, po takich 
nadużyciach wolności, tego rodzaju zwrot był nieunikniony. 
Jakoż odwrót ten zaczął się zaraz po 27 czerwca, zrazu 
powolny i jakby niedostrzegalny gołym okiem, potem 
prędszy, później potężny i niepowstrzymywany. W którym 
miejscu się zatrzyma? Tego nie wiem. Sądzę, że wielkiego 
trzeba będzie trudu, by nie cofnąć się poza punkt, jaki 
osiągnęliśmy przed Lutym i przypuszczam, że my wszyscy, 
Górale, republikanie i liberałowie popadniemy w jednaką 
niełaskę na tak długo, dopóki nie oddalą się i nie zatrą 
wspomnienia o rewolucji 1848 roku, dopóki znów nie 
zapanuje ogólny duch czasu 

XI 
KOMISJA KONSTYTUCYJNA 
(Sorrento, marzec 1851) 
Zmieniam temat i z przyjemnością odchodzę od scen wojny 
domowej, żeby powrócić do wspomnień z mojego życia 
parlamentarnego. Chcę mówić o tym, co działo się w komisji 
konstytucyjnej, której byłem członkiem. Zmusi nas to do 
cofnięcia się wstecz, ponieważ nominacja i prace tej komisji 
poprzedzają dni czerwcowe, nie chciałem jednak o niej 
mówić wcześniej, aby nie rozrywać relacji o faktach, które 
prędko i bezpośrednio prowadziły nas do tych dni. Komisję 
zaczęto tworzyć 17 maja, operacja trwała długo, ponieważ 
postanowiono, że członkowie zostaną wybrani przez całe 
Zgromadzenie absolutną większością głosów. Przeszedłem w 
pierwszej turze wyborów wraz z Cormeninem1, Marrastem, 
Lamennaisem2, Vivienem3 i Dufau- 
1 Cormenin otrzymał najwięcej głosów, Tocqueville był na czwartym miejscu, 
głosowano jeszcze w dwu turach. 
2 Felicite-Robert de Lamennais (1782-1854) - ksiądz, główny animator 
katolicyzmu społecznego za Restauracji, założył pismo «L'Avenir», które w r. 
1832 papież Grzegorz XVI potępił w encyklice Mirari vos. Lamennais odszedł od 
katolicyzmu. W 1848 r. opowiedział się za rewolucją, został deputowanym do 
Konstytuanty, gdzie zasiadał z lewicą republikańską. 
3 Alexandre-François Vivien (1799 — 1854) — adwokat, deputowany od 1834. 
Minister sprawiedliwości w r. 1840, od 1846 członek Akademii Nauk Moralnych 
i Politycznych. Wybrany do Konstytuanty, był ministrem robót publicznych w 
rządzie Cavaignaka. 

rem. Trzeba było nie wiem ilu tur, ażeby uzupełnić listę, która 
miała liczyć osiemnaście osób. 
Chociaż komisja konstytucyjna została wybrana przed zwycięstwem 
czerwcowym, to prawie wszyscy jej członkowie 
należeli do różnych stronnictw umiarkowanych. Góra miała 
tylko dwu przedstawicieli: Lamennais'go i Considéranta. A i 
ci dwaj byli chimerycznymi marzycielami, zwłaszcza 
Considérant, który zasługiwałby na umieszczenie w 
pensjonacie dla zwariowanych, gdyby się był wypowiadał z 
całkowitą szczerością. 
Przypatrując się całej komisji, nietrudno było się przekonać, 
że nie należy się po niej spodziewać żadnego znakomitego 
dzieła. 
Część jej członków strawiła żywot na kierowaniu administracją 
państwową za poprzedniego rządu lub na jej kontrolowaniu. 
Nigdy nie poznali, nie doświadczyli, nie zrozumieli 
niczego poza monarchią. Ba! większość z nich stosowała 
biernie jej zasady specjalnie się nad nimi nie zastanawiając, 
nie wznieśli się nigdy ponad rutynę zarządzania. Obarczeni 
dzisiaj zadaniem realizowania teorii, których albo zupełnie nie 
znali, albo je zwalczali i którym musieli ulec bez przekonania, 
mieli wielkie trudności, aby przystąpić do pracy z ideami 
innymi niż monarchiczne, gdy zaś chwytali się już idei 
republikańskich, czynili to albo nieśmiało, albo z przesadnym 
zapałem, zawsze bez ładu i składu — jak to nowicjusze. 
Co zaś do właściwych republikanów, którzy weszli do 
komisji, to w ogóle mieli om mało jakichkolwiek idei, 
wyjąwszy te, jakie przyszły im do głowy przy czytaniu gazet, 
albo przy pisaniu do nich, jako ze kilku było dziennikarzami. 
Marrast jak wiadomo przez dziesięć lat redagował «Le 
National»4, 
4 «Le National» — dziennik polityczny założony w styczniu 1830 przez Thiersa 
jako organ opozycji liberalnej. W 1836 redakcję objął Marrast i «Le National» stał 
się gazetą republikańską, w której pisali Thomas, Trelat, Bastide. 

a Dornes był jego głównym dyrektorem. Vaulabelle5, umysł 
poważny, lecz prostacki, a nawet cyniczny, pisywał 
regularnie do tej gazety. W miesiąc później bardzo się sam 
dziwił — i słusznie - że został ministrem oświecenia 
publicznego i wyznań. 
Cały ten zespół zupełnie był niepodobny do owych ludzi, tak 
jasno widzących cel i prowadzące doń środki, którzy 
sześćdziesiąt lat wcześniej pod przewodnictwem 
Waszyngtona6 ułożyli konstytucję amerykańską. 
Nie ma narodu, który mniej przywiązywałby się do tych, co 
nim rządzą i który mniej potrafiłby obywać się bez rządu, niż 
naród francuski. Gdy tylko zobaczy, że musi poruszać się o 
własnych siłach, dostaje czegoś w rodzaju zawrotu głowy i 
wydaje mu się, że w każdej chwili upadnie w przepaść. W 
momencie, o którym mowa, domagał się on gorączkowo, 
żeby zakończyć prace nad konstytucją i żeby władza 
otrzymała podstawę jeśli nie solidną, to przynajmniej stałą i 
unormowaną. Trzeba mu było konstytucji nie tyle dobrej, co 
jakiejkolwiek. Gorączka ta udzieliła się Zgromadzeniu i 
poganiało nas ono bez przestanku, chociaż wcale tego nie 
potrzebowaliśmy, ponieważ wspomnienie 15 maja, 
przestrach dniami czerwcowymi i widok rządu skłóconego, 
osłabłego i niezdolnego do kierowania państwem zupełnie 
wystarczały, ażeby skłonić nas do pośpiechu. Trzeba 
jednakże powiedzieć, że tym, co najbardziej odbierało 
komisji swobodę myślenia, był lęk o przyszłość i nastrój 
chwili. Trudno sobie wyobrazić, jaki nacisk wywierały idee 
rewolucyjne na umysły ludzi najmniej usposobionych, by im 
ulegać 
5 Achille Tenaille de Vaulabelle (1799- 1879) - historyk, od 1838 r. w ekipie 
redakcyjnej «Le National». Wybrany do Konstytuanty, w 1848 był ministrem 
oświaty w rządzie Cavaignaka. 
6 George Washington (1732—1799)—jeden z założycieli i pierwszy prezydent 
Stanów Zjednoczonych Ameryki. Był w r. 1787 przewodniczącym Konwencji 
filadelfijskiej, która opracowała konstytucję federalną. 

i jak ów nacisk kazał im posuwać się bezwiednie dalej, niż 
zamierzali, albo zgoła odwodził ich od kierunku, jaki chcieli 
obrać. Gdyby komisja utworzyła się 27 czerwca, a nie 16 
maja, jej praca z pewnością wyglądałaby inaczej. 
Dyskusja zaczęła się 22 maja, chodziło najpierw o ustalenie, 
od jakiej strony zabierzemy się do tego olbrzymiego dzieła 
Lamennais zaproponował, by zacząć od określenia statusu 
gmin. Sam tak postąpił w projekcie konstytucji, jaki niedawno 
opublikował, aby swym wynalazkom zapewnić palmę pierwszeństwa. 
Od kwestii porządkowych przeszedł następnie do 
samej rzeczy i zaczął mówić o centralizacji administracyjnej, 
niezdolny był bowiem do myślenia analitycznego. Umysł miał 
zawsze zajęty jakimś jednym systemem i wszystkie idee, 
które się nań składały, tak mocno do siebie przylegały, że gdy 
mówił o jednej, musiały iść za nią wszystkie pozostałe. 
Wykazywał nam więc niezbicie, że republika, której obywatele 
nie posiadają umiejętności i codziennego nawyku 
samodzielnego działania, jest potworkiem, który długo nie 
wyżyje. 
W komisję na to jakby ogień wstąpił. Barrot, który swobody 
lokalne wystawiał sobie zawsze żywo, choć nieco mętnie, 
poparł gorąco Lamennais'go, ja zrobiłem to samo. Przeciwstawili 
się nam Vivien i Marrast. Broniąc centralizacji, Vivien 
nie wychodził ze swej roli, ponieważ administrowanie było 
jego zawodem, do którego miał zresztą wrodzone skłonności. 
Obdarzony był talentami zręcznego prawnika i doskonałego 
interpretatora, żadnymi natomiast uzdolnieniami niezbędnymi 
prawodawcy i mężowi stanu. Tym razem zapalił się na widok 
niebezpieczeństwa grożącego jego ukochanym instytucjom, 
zagalopował się tak, że utrzymywał jakoby republika winna 
była centralizację powiększać, a nie zmniejszać. Można rzec, 
że rewolucja lutowa była mu miłą od tej właśnie strony. 
Natomiast Marrast należał do tego dość pospolitego gatunku 
francuskich rewolucjonistów, którzy wolność ludu rozumieli 
zawsze jako despotyzm sprawowany w imię ludu. Ta 

nagła zgoda między Vivienem i Marrastem nie zaskoczyła 
mnie więc wcale. Przywykłem do takich widoków i od 
dawna wiedziałem, że jedynym sposobem pogodzenia 
konserwatysty i radykała był atak przypuszczony na władzę 
centralną, nie na jej sprawowanie, lecz na samą jej zasadę. 
Czyniąc tak, można było mieć pewność, że jeden i drugi 
staną do boju we wspólnym froncie. 
Gdy więc się utrzymuje, że u nas przed rewolucją nie uchowa 
się żadna świętość, powiadam, że to błąd — jest przecież 
centralizacja. We Francji jednej tylko rzeczy nie można zbudować 
— wolnościowej formy rządu, i jednej rzeczy nie 
można zburzyć — centralizacji. Jakżeby miała się rozpaść? 
Kochają ją przeciwnicy rządu, jest droga rządzącym. Ci 
ostatni uświadamiają sobie od czasu do czasu, że sprowadza 
ona na nich nagłe i nieuniknione klęski, lecz to ich wcale od 
niej nie odstręcza. Dostarcza im ona przyjemności mieszania 
się we wszystko i trzymania w ręku każdego, a ta 
przyjemność wynagradza im zagrożenia. Przedkładają życie 
tak uprzyjemnione nad żywot pewniejszy i dłuższy. „Krótkie, 
lecz dobre" powiadają wzorem libertynów z czasów 
Regencji7. 
Kwestia nie mogła być rozstrzygnięta tego dnia, lecz o jej 
rozstrzygnięciu przesądzono ustalając, że nie zaczniemy od 
sprawy gmin. 
Nazajutrz Lamennais złożył dymisję. W sytuacji, w jakiej się 
znajdowaliśmy, był to krok niestosowny. Musiał się przyczynić 
do upowszechnienia i wzmocnienia uprzedzeń, jakich 
byliśmy przedmiotem. Dlatego podjęto spieszne i dość 
upokarzające starania, by Lamennais'go odwieść od jego 
postanowienia. Ponieważ podzieliłem jego poglądy, 
zwrócono się do mnie, 
7 Regencja - w historii Francji lata 1717 - 1723 gdy władzy w imieniu 
niepełnoletniego Ludwika XV sprawował Filip Orleański. W dziedzinie obyczaju 
okres ten cechuje daleko posunięta swoboda, w przeciwieństwie do surowości 
ostatnich lat rządów Ludwika XIV. 

bym do niego poszedł i namówił go do powrotu. Co też uczyniłem, 
lecz bez skutku. A poniósł przecież porażkę tylko w 
kwestii formalnej, tyle że wysnuł z niej wniosek, iż nie przypadnie 
mu rola przewodniczącego. To starczyło, aby 
odechciało mu się odegrać jakąkolwiek rolę. Był 
nieprzejednany, mimo że argumentując powoływałem się na 
dobro idei, które podzielaliśmy. 
Jeśli ktoś chciałby się dowiedzieć jak nieprzemożny i, by tak 
rzec, nieograniczony wpływ wywierają księżowskie obyczaje 
i mentalność na tych, którzy zostali do nich wdrożeni, ten 
powinien bacznie przypatrzyć się osobom, które porzuciły sukienkę 
duchowną. Lamennais na próżno nosił białe 
pończochy, żółtą kamizelkę, kolorowy halsztuk i zielony 
surdut, zachował mimo to charakter i nawet wygląd księdza. 
Poruszał się małymi, spiesznymi i cichymi kroczkami, nigdy 
nie odwracał głowy i nie patrzył na nikogo, prześlizgiwał się 
pośród tłumu z nieporadną i skromną miną, jak gdyby 
wychodził z zakrystii, skrywając przy tym pychę, która 
kazała mu stawiać siebie wyżej królów i na równi z Bogiem. 
Nie mogąc przełamać jego uporu, dano mu wreszcie spokój i 
żeby nie zaplątać się w przedwczesne dyskusje, poruczono 
specjalnej podkomisji ułożenie porządku pracy i 
zaproponowanie tematów. Na nieszczęście skład podkomisji 
był taki, że Cormenin, który nam przewodniczył, 
podporządkował ją sobie zupełnie i zawłaszczył sobie jej 
rolę. Przywilej inicjatywy, który tym sposobem uzyskał oraz 
kierowanie obradami, które mu przysługiwało jako 
przewodniczącemu, wywarły jak najgorszy wpływ na tok 
naszych prac i nie wiem, czy tym nie należy głownie 
tłumaczyć wad naszego dzieła. 
Jak Lamennais, tak i Cormenin ułożył i opublikował konstytucję 
własnego pomysłu, i jak tamten dążył oczywiście, 
żebyśmy ją przyjęli. Nie bardzo jednak wiedział, jak nas do 
tego przywieść. Skrajna zarozumiałość zazwyczaj dodaje 
śmiałości w mowie, albo też całkiem ją odbiera. 
Zarozumiałość Cormenina sznurowała mu usta, gdy tylko 
znalazł się wobec 

trzech słuchaczy. Najchętniej postępowałby jak jeden z 
moich sąsiadów w Normandii, wielki miłośnik sporów, 
któremu jednak niebo odmówiło daru polemiki ustnej, toteż 
gdy tylko zdarzyło 
mi się zbijać jego poglądy, spiesznie powracał do siebie i 
wykładał na piśmie to, co powinien był mi powiedzieć. 
Cormenin wątpił więc, że nas przekona, lecz uroił sobie, że 
weźmie nas zaskoczeniem. Powziął nadzieję, że nakłoni nas 
do tego, byśmy przyjęli jego system pomaleńku i, by tak 
rzec, bezwiednie, jeżeli będzie nam każdego dnia podsuwał 
jego mały kawałeczek. Tak się do tego przyłożył, że ani razu 
nie mogła się odbyć ogólna debata nad całością konstytucji i 
że w związku z jej poszczególnymi cząstkami nie dało się ani 
ustalić, ani uzgodnić żadnych pierwotnych zasad. Każdego 
dnia przynosił pięć, sześć zredagowanych artykułów i na tę 
grządkę z wolna i cierpliwie zaganiał wszystkich, którzy 
chcieli z niej zejść. Wierzgaliśmy czasami, ale dawaliśmy za 
wygraną i w końcu ustępowaliśmy pod jego miękkim i 
stałym naciskiem. Wpływ przewodniczącego na pracę 
komisji jest olbrzymi, zrozumieją mnie wszyscy, którzy z 
podobnymi ciałami mieli do czynienia. Trzeba jednak 
zastrzec, że gdyby kilku z nas wykazało silną wolę wyrwania 
się spod tej tyranii, to porozumiawszy się między sobą 
można było to osiągnąć. Lecz dla wielkich sporów 
brakowało i czasu, i chęci. Ogrom i złożoność problemu z 
góry odstraszały i nużyły umysły, większość nie spróbowała 
nawet głębiej się z nim zapoznać lub z podobnej próby wyniosła 
dość mętne wyobrażenia, ci zaś, którzy mieli o nim 
jaśniejsze pojęcie, zanadto czuli się skrępowani, by swe idee 
wyłożyć. Lękano się, że dążenie do poruszenia rzeczy 
podstawowych wywoła gwałtowne i niekończące się utarczki 
i podtrzymywano pozór zgodności trzymając się rzeczy 
drugorzędnych. Takim sposobem dobrnęliśmy do końca, 
przyjmując wielkie zasady przy okazji drobnych szczegółów 
i krok po kroku ustawiając całą machinę rządową — bez 
uświadomienia sobie jasno, z jaką wzajemną siłą będą na 
siebie oddziaływały jej poszczególne tryby i czy będą mogły 
się wspólnie obracać. 

W chwilach wytchnienia, jakie przerywały tę piękną robotę, 
Marrast, który był republikaninem na modłę Barrasa8, i który 
zawsze wyżej cenił zbytek, stół i kobiety od demokracji w 
łachmanach, opowiadał różne frywolne przygody, zaś 
Vaulabelle raczył nas tłustymi dowcipami. Przez wzgląd na 
honor komisji życzyłbym sobie bardzo, aby nigdy nie 
ukazały się protokoły z jej posiedzeń, zresztą dość marnie 
sporządzane przez sekretarza. Wobec obfitości samej materii, 
zaskakująca musiałaby się okazać jałowość debaty. Muszę 
stwierdzić, że w żadnej z komisji, w których pracowałem, nie 
słyszałem debaty mizerniejszej. 
Doszło jednak do jednej dużej dyskusji. Dotyczyła systemu 
jednoizbowego. I prawdę powiedziawszy tylko przy tej 
jednej okazji starły się naprawdę ze sobą dwie partie, na jakie 
dzieliła się komisja. Szło przy tym nie tyko o dwie izby, co o 
ogólną zasadę, na jakiej miał się oprzeć nowy system 
rządów. Czy należało trzymać się dalej przemyślnego i nieco 
skomplikowanego systemu przeciwwag i postawić na czele 
republiki organy władzy, ograniczone i wzajem się 
miarkujące, a w konsekwencji ostrożne i rozważne?9 Czy też 
pójść drogą przeciwną i opowiedzieć się za teorią prostszą, 
wedle której ster spraw publicznych przejmuje 
jedynowładza, nie rozdzielona między różne organy, bez 
wewnętrznych ograniczeń, a skutkiem tego gwałtowna i 
niepohamowana w swych poczynaniach? Na tym po- 
8 Paul-François Barras (1755-1829) - deputowany do Konwencji, jeden z 
przywódców przewrotu termidoriańskiego, od 1795 członek Dyrektoriatu, 
zasłynął korupcją i zamiłowaniem do wystawnego życia. 
9 Tocqueville nawiązuje tu do słynnej, przez Monteskiusza sformułowanej teorii 
trójpodziału władzy państwowej na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą 
oraz takiego ich względem siebie usytuowania, by się wzajemnie przeciwważyły i 
ograniczały, co miało chronić państwo i obywateli przed despotyzmem. „Aby 
władzy nie można było nadużywać, trzeba rzeczy tak urządzić, by władza 
powstrzymywała władzę". (Monteskiusz, O duchu praw, Ks. XI, rozdz. IV) 

legało sedno sporu. Ta ogólna kwestia mogła była wystąpić 
w związku z wieloma innymi artykułami, lecz rysowała się 
najwydatniej przy szczegółowej kwestii dwuizbowości 
parlamentu. 
Spór był długi i ciągnął się przez dwa posiedzenia. Jego 
wynik ani przez chwilę nie był niepewny, ponieważ opinia 
publiczna opowiedziała się za jednoizbowością, nie tylko w 
Paryżu, lecz we wszystkich prawie departamentach. Barrot 
wystąpił jako pierwszy broniąc dwuizbowości. Wyszedł od 
mojej tezy i rozwinął ją z dużym talentem, lecz bez 
umiarkowania. Podczas rewolucji lutowej stracił jakby 
równowagę i od tej pory nie mógł jej odnaleźć. Poparłem go 
i kilkakrotnie przypuszczałem szturm. Zaskoczył mnie 
Dufaure, który wypowiedział się przeciwko nam i to w 
sposób dość ostry. Adwokaci nie potrafią się wyzbyć jednego 
z dwu nawyków: bronienia tezy, w którą nie wierzą lub 
wmawiania sobie, że teza której bronią, jest prawdziwa. 
Dufaure miał ten drugi nawyk. Ani wpływ opinii publicznej, 
ani własne jego namiętności czy interesy nie popchnęły go 
nigdy tak daleko, by opowiedział się za sprawą, którą uważał 
za złą, ale zdarzało się, że wzbudzały w nim pragnienie 
doszukania się w niej czegoś dobrego i często to wystarczało. 
Jego z natury chwiejny, lotny i subtelny umysł skłaniał go 
powoli ku niej tak długo, aż stawał się jej zwolennikiem nie 
tylko przekonanym, lecz i zapalonym. Ileż to razy wprawił 
mnie w zdziwienie broniąc zapalczywie tez, na które 
przystawał po wielu wahaniach. 
Główną racją jaką tym razem przedstawiał na rzecz jedności 
ciała ustawodawczego (a sądzę, że racja to istotnie najlepsza 
jaką dało się znaleźć) było to, że u nas władza wykonawcza 
sprawowana przez jednego człowieka wybranego przez lud 
zyskałaby niechybnie znaczną przewagę, gdyby obok niej 
postawić władzę ustawodawczą osłabioną przez 
rozczłonkowanie na dwie izby. 
Odpowiedziałem mu, jak pamiętam, że istotnie coś takiego 

jest możebne, lecz że z drugiej strony już w tej chwili można 
być pewnym tego, że dwie potężne i z natury o swą potęgę 
zazdrosne władze, gdy się je postawi w wiekuistym sam na 
sam (takich użyłem słów), bez możliwości odwołania się do 
arbitrażu trzeciej władzy, wejdą natychmiast w złe stosunki i 
będą się nieustannie zwalczać tak długo dopóki jedna z nich 
nie zniszczy drugiej. Dodałem też, że jeśli prezydent, 
wybrany przez lud i obdarzony ogromnymi uprawnieniami, 
jakie przysługują głowie administracji publicznej, mógłby 
istotnie brać czasem gorę nad podzielonym ciałem 
ustawodawczym, to z pewnością tenże prezydent, świadomy 
swych uprawnień i siły płynącej z powszechnego wyboru, nie 
zechce nigdy stać się prostym wykonawcą, 
podporządkowanym kapryśnym i tyrańskim życzeniom 
jednolitego zgromadzenia. 
Racje były rozłożone po obu stronach. Problem tak postawiony 
był nie do rozwiązania, o czym dalej, ale tak postawił 
go naród 10. 
Naszą klęskę przypieczętował Dupin, bronił jednej izby ze 
zdumiewającą werwą, jak gdyby nigdy nie był innego zdania. 
Tego się po nim spodziewałem. Wiedziałem, że ma duszę interesowną 
i nikczemną, od czasu do czasu tylko zdolną do 
porywów odwagi i uczciwości. Widziałem go, jak przez 
dziesięć lat krążył wokół wszystkich stronnictw nie wiążąc 
się z żadnym, jak rzucał się na pokonanych. Miał coś z małpy 
i szakala, nieustannie kąsał, stroił grymasy, nadskakiwał i 
zawsze był gotów wymierzać kopniaki leżącemu. W komisji 
konstytucyjnej okazał się godny samego siebie, a raczej 
przeszedł sa- 
10 „Obojętnie jak by go rozwiązywać to pozostawienie prezydentowi władzy jaką 
miał król i jego wybór przez naród musiały doprowadzić do unicestwienia 
Republiki. Należało albo nieskończenie ograniczyć sferę jego uprawnień, albo 
przyjąć, że wybiera go Zgromadzenie, ale naród nie chciał ani jednego, ani 
drugiego". (Dopisek Tocqueville'a ) 

mego siebie. Nie zdobył się na żaden z tych porywów, o których 
wspomniałem, od początku do końca zachowywał się 
płasko. Zazwyczaj milczał, dopóki większość się jeszcze nie 
zdecydowała, ale gdy tylko dostrzegł, że wypowiedziała się 
za opiniami demokratycznymi, wysuwał się skwapliwie na jej 
czoło, a nawet wybiegał daleko do przodu. Pewnego razu 
zorientował się w połowie drogi, że się omylił i że większość 
nie poszła w tym kierunku, co mu się zdawało, ale 
natychmiast wywinął myślowego kozła, zatrzymał się, 
zawrócił i pognał ku zdaniu, od którego się był oddalał. 
Prawie wszyscy dawni deputowani wypowiedzieli się przeciwko 
dwu izbom. Wielu dla tego stanowiska szukało mniej 
lub bardziej wiarygodnych uzasadnień. Jedni chcieli 
uwierzyć, że niezbędną przeciwwagę będzie mogła stanowić 
Rada Stanu, inni obiecywali sobie, że jednoizbowemu 
zgromadzeniu narzuci się regulamin, którego zawiłości 
uchronią je przed niespodziankami i własną zapalczywością, 
lecz przecież prawdziwy powód wyszedł w końcu na jaw. 
Mieliśmy w komisji pana Coquerel11, protestanckiego 
duchownego, który nie chciał pozostać w tyle za swymi 
kolegami katolickimi i za ich przykładem wszedł do 
Zgromadzenia. Postąpił źle, bo z podziwianego kaznodziei 
przemienił się w śmiesznego mówcę politycznego. Nie 
potrafił otworzyć ust, żeby nie powiedzieć przy tym kilku 
nadętych głupstw. Tym razem powiadomił nas naiwnie, że 
nadal pozostał zwolennikiem dwu izb, lecz że będzie 
głosował za jedną izbą, ponieważ tego żąda opinia publiczna, 
a on nie chce iść pod prąd, jak się wyraził. Ta prostoduszność 
wielce zmartwiła tych, co postępowali jak on, a mocno 
uradowała Barrota i mnie. Lecz była to jedyna nasza 
satysfakcja, gdyż w głosowaniu tylko trzy osoby były przeciw 
jednej izbie 
11 Athanase-Laurent Coquerel (1795 - 1868) pastor protestancki w Amsterdamie, 
później w Paryżu, wybrany do Konstytuanty i następnie do Legislatywy. 

Ta sromotna porażka zniechęciła mnie do dalszej walki, a 
Barrota ostatecznie z niej wyłączyła. Na posiedzeniach 
komisji pojawiał się już z rzadka, stać go było odtąd tylko na 
okazywanie zniecierpliwienia i lekceważenia, nie na obronę 
własnych poglądów. 
W kwestii oddania władzy wykonawczej w ręce jednego 
człowieka panowała jednomyślność. Lecz w jakim trybie 
tego człowieka wybierać, w jakie go wyposażyć uprawnienia 
i w jakich wykonawców, jak określić zakres jego 
odpowiedzialności? Jest jasne, że żadnej z tych kwestii nie 
można było rozpatrywać w sposób abstrakcyjny, że o każdej 
należało rozstrzygać w powiązaniu z innymi, a zwłaszcza 
mając baczenie na obecny stan obyczajów i przyzwyczajeń 
naszego kraju. Były to bez wątpienia problemy stare, ale 
zostały odświeżone przez nowe okoliczności. 
Swoim zwyczajem Cormenin otworzył dyskusję odczytując 
całkiem już gotowy artykulik, z którego wynikało, że szef 
władzy wykonawczej, czyli — jak go od tego momentu 
zaczęto nazywać — prezydent, będzie obierany bezpośrednio 
przez lud, zwyczajną większością, przy minimum głosów 
ustalonym na dwa miliony. Zdaje mi się, że sprzeciwił się 
temu jedynie Marrast. Zaproponował, aby szefa władzy 
wykonawczej wybierało Zgromadzenie. Marrastowi uderzyła 
wówczas do głowy fortuna i obiecywał sobie, choć dziś wyda 
się to dziwne, że to właśnie na niego padnie wybór 
Zgromadzenia. Tym niemniej o ile pamiętam, artykuł w 
brzmieniu zaproponowanym przez Cormenina został przyjęty 
bez trudności. Należy wszakże zauważyć, że tryb wyłaniania 
prezydenta wprost przez lud nie był wcale narzucającą się 
oczywistością, że ustanowienie tu głosowania 
bezpośredniego było tyleż nowe, co niebezpieczne. W kraju 
bez tradycji monarchicznych, gdzie władza wykonawcza była 
zawsze słaba i nadal taką pozostaje, w takim kraju wybór 
prezydenta wprost przez naród byłby rozwiązaniem jak 
najbardziej roztropnym. Pozbawiony mocy czerpanej z tego 
źródła, szef państwa stałby 

igraszką parlamentu. Lecz u nas warunki były odmienne, 
mieliśmy za sobą monarchię i nawet obyczaje samych 
republikanów pozostały jeszcze monarchiczne. Ponadto 
centralizacja czyniła naszą sytuacje zupełnie wyjątkową. 
Wedle centralistycznych zasad prezydentowi musiała być 
podporządkowana administracja całego kraju, od spraw 
najmniejszych do największych. Jemu musiały podlegać 
tysiące urzędników, którzy w swych rękach trzymają cały 
kraj — tak rzeczy były urządzone wedle panujących ustaw i 
przekonań, których nie tknęła rewolucja lutowa, a nie tknęła 
ich, ponieważ straciwszy upodobanie do monarchii nie 
wyzbyliśmy się monarchicznego ducha. W takich warunkach 
czymże innym mógł być prezydent wybrany przez naród, 
jeżeli nie pretendentem do korony? Instytucja ta mogła 
odpowiadać jedynie tym, którzy chcieli się nią posłużyć, 
żeby władzę prezydencką przekształcić we władzę 
królewską. Wydawało mi się wówczas i wydaje mi się dziś 
oczywiste, że jeśli chciano, by bez zagrożenia dla republiki 
prezydent mógł być wybierany przez lud, to należało 
jednocześnie ograniczyć bezlitośnie zakres jego uprawnień, a 
nie wiem czy i to byłoby wystarczyło, ponieważ zakres 
władzy wykonawczej, tak ograniczony w sferze prawnej, 
pozostałby równie szeroki jak dawniej dzięki przyzwyczajeniom 
i przywiązaniu do przeszłości Jeśli natomiast prezydentowi 
pozostawiano jego uprawnienia, nie powinien był 
być wybierany przez lud. Artykuł w redakcji Cormenina, 
zrazu przyjęty, stał się później przedmiotem ostrych ataków, 
lecz był atakowany z innych powodów niż te, które 
wyłożyłem. Doszło do tego nazajutrz po 4 czerwca, kiedy to 
książę Ludwik Napoleon, o którym nikt parę dni wcześniej 
nie myślał, został wybrany do Zgromadzenia przez Paryż i 
trzy departamenty. Zaczęto się obawiać, by nie stanął na 
czele republiki, jeśli wybór prezydenta miałby należeć do 
ludu. Różni pretendenci do tego urzędu i ich zwolennicy 
podnieśli wrzawę i kwestia została ponownie wniesiona na 
komisję, lecz większość opowiedziała się za pierwotnym 
rozstrzygnięciem. 

Przypominam sobie, że w czasie, gdy komisja zajmowała się 
tą sprawą, mój umysł wysilał się nad inną kwestią. Próbowałem 
mianowicie dociec, na którą stronę będzie chyliła 
się szala władzy w republice tego rodzaju, jaką właśnie 
ustanawiano. Już to sądziłem, że na stronę jednoizbowego 
zgromadzenia, już to myślałem, że na stronę wybieralnego 
prezydenta i ta niepewność wielce mi dokuczała. Jednakże 
trzeba uznać, że przewidzieć to było niemożliwe, zwycięstwo 
jednego lub drugiego z tych dwu wielkich rywali musiało 
zależeć od okoliczności i od nastrojów chwili. To tylko było 
pewne, że będą ze sobą w wojnie i ze wojna ta doprowadzi 
republikę do upadku. 
Z rzeczy, o których mówię, żadna nie została głębiej potraktowana 
w komisji, żadna nie była dyskutowana. Barrot o nich 
napomknął jednego dnia, ale się przy nich nie zatrzymał. 
Przemknęły mu przez umysł (który miał raczej ospały niż 
słaby, bo stać go było na dalekowzroczność, gdy tylko chciał 
patrzeć) jak w chwili przebudzenia między snem a jawą, i 
potem już o nich nie myślał. 
Ja sam wskazywałem na nie z wahaniem i pewną rezerwą. 
Porażka, jaką poniosłem w sprawie dwu izb, osłabiła we mnie 
chęć do walki. Wyznam poza tym, że bardziej się troszczyłem 
o postawienie na czele republiki jakiegoś silnego przywódcy 
niż o opracowanie doskonałej konstytucji republikańskiej. Nie 
trzeba zapominać, że znajdowaliśmy się pod niepewnym i 
podzielonym rządem Komisji Wykonawczej, że pod drzwi 
podchodził socjalizm i zbliżały się dni czerwcowe. Później, 
już po tych dniach, argumentowałem żywo przed Zgromadzeniem 
na rzecz systemu wyboru prezydenta przez lud i 
w jakiejś mierze przyczyniłem się do jego przyjęcia. 
Głównym powodem, na jaki wskazywałem było to, że skoro 
już raz powiedziało się narodowi, iż uzyska prawo, którego 
domagał się tak natarczywie, nie można mu było tego prawa 
zabierać. Było to prawdą, lecz żałuję, że się w tej sprawie 
wypowiadałem. 

Wracam do prac komisji. Nie mogąc, czy też nie chcąc 
sprzeciwiać się przyjęciu samej zasady, próbowałem uczynić 
mniej niebezpiecznym jej zastosowanie. Zaproponowałem 
zrazu, ażeby 
w wielu punktach ograniczyć uprawnienia władzy 
wykonawczej, lecz zorientowałem się prędko, że od tej 
strony niczego poważnego nie uda mi się uzyskać. 
Przerzuciłem się zatem na tryb jej obierania i poddałem pod 
dyskusję tę część artykułu Cormenina, która o tym 
traktowała. Jak już wspomniałem, artykuł ten stanowił, że 
prezydent jest wybierany w wyborach bezpośrednich 
zwyczajną większością głosów, przy minimum potrzebnych 
głosów ustalonym na dwa miliony. Otóż ten tryb był z kilku 
względów niewłaściwy. 
Przy bezpośrednim wyborze prezydenta przez obywateli zachodziła 
obawa, że lud będzie się powodował zaślepieniem i 
ulegał nastrojom. Poza tym prezydent powinien w wyniku 
wyborów uzyskiwać prestiż i autorytet moralny większy niż 
to zakładała ich procedura. Przy wymogu tylko zwykłej 
większości mogło się zdarzyć, że prawomocnie wybrany 
elekt reprezentowałby wolę tylko mniejszości narodu. 
Wniosłem, ażeby odstąpić od wyboru prezydenta w 
głosowaniu bezpośrednim i żeby czynność tę powierzyć 
specjalnym przedstawicielom wybranym przez lud. 
Zaproponowałem po drugie, żeby większość zwyczajną zastąpić 
wymogiem większości absolutnej, gdyby natomiast w 
pierwszej turze żaden z kandydatów nie uzyskał większości 
absolutnej, wyboru ostatecznego dokonywałoby 
Zgromadzenie. Były to jak sądzę pomysły dobre, ale nie 
nowe, zaczerpnąłem je z konstytucji amerykańskiej. 
Przypuszczam, że gdybym tego nie powiedział, nikt 
zapożyczenia by się nie domyślił, tak słabo komisja była 
przygotowana do odgrywania swej wielkiej roli. 
Pierwsza część mojej poprawki została odrzucona, czego się 
spodziewałem; moim znakomitym kolegom system wydał 
się nie dość prosty i z lekka skażony duchem 
arystokratycznym. 

Część drugą przyjęto i włączono do obecnej redakcji artykułu 
w konstytucji l2. 
Beaumont zaproponował niewybieralność prezydenta na 
drugą kadencję. Poparłem go energicznie i propozycja 
przeszła. Obaj przy tej okazji popełniliśmy wielki błąd, który 
jak sądzę będzie miał opłakane skutki13. Zawsze obawialiśmy 
się obaj niebezpieczeństwa, jakie stworzy dla wolności i 
moralności publicznej możliwość wyboru na drugą kadencję 
prezydenta, który, ażeby z niej skorzystać, używałby 
niechybnie ogromnych środków nacisku i korupcji, na 
których stosowanie zezwalają szefowi władz wykonawczych 
nasze prawa i obyczaje. Nasze myślenie okazało się nie dość 
prędkie i giętkie, aby się w porę przestawić na inny tor i 
spostrzec, że z chwilą, gdy postanowiono, że prezydenta będą 
wybierali bezpośrednio obywatele, zło stało się nie do 
naprawienia i że próba ograniczenia ludu w swobodzie 
wyboru mogła to zło tylko powiększyć. 
Głosowanie w tej sprawie i mój wpływ na jego wynik był 
najbardziej przykrym wspomnieniem, jakie zachowałem z 
tego czasu. Bez przestanku natrafialiśmy na centralizację i 
zamiast tę przeszkodę usunąć, za każdym razem się o nią 
potykaliśmy. Odpowiedzialność polityczna prezydenta 
wynikała z istoty republiki, lecz odpowiedzialność za co? w 
jakim stopniu? Czy można go było czynić odpowiedzialnym 
za tysiące szczegółów administracyjnych, którymi nasze 
ustawodawstwo administracyjne jest przeciążone? Byłoby 
niemożliwe i niebezpieczne, gdyby miał nad nimi osobiście 
czuwać, byłoby to także śmieszne i niesprawiedliwe. A jeśli 
nie on, to kto miał odpowiadać 
12 Zaproponowaną przezTocqueville'a zasadę przyjęto w art. 47 konstytucji z 4 
listopada 1848. 
13 Tocqueville pisze te słowa w marcu 1851 r., jego obawy sprawdziły się już w 
grudniu tego roku. Ludwik Napoleon, któremu konstytucja nie pozwalała na 
ponowne kandydowanie, dokonał zamachu stanu. 

za administrację w ścisłym tego słowa znaczeniu? 
Zdecydowano, że odpowiedzialność prezydenta obejmie 
również ministrów, że jak za monarchii będzie on musiał 
uzyskiwać ich kontrasygnatę 14. Tym sposobem prezydent 
stawał się odpowiedzialny, lecz tracił swobodę działań i 
możliwość chronienia swych urzędników. 
Komisja zajęła się następnie Radą Stanu. Rzecz wzięli na 
siebie Cormenin i Vivien — można rzec, że przykładali się 
do tej pracy jak ludzie, którzy budują dom dla siebie. Robili 
wszystko co się dało, ażeby Rada Stanu stała się trzecią 
władzą, lecz bez skutku. Rada pozostała czymś więcej niż 
ciałem czysto administracyjnym, ale też czymś 
nieskończenie mniejszym niż zgromadzenie ustawodawcze. 
Jedyna część naszego dzieła, która została wykonana na 
wysokim poziomie i jak myślę mądrze rozwiązana, to część 
poświęcona wymiarowi sprawiedliwości. W tej dziedzinie 
komisja okazała się kompetentna, bo jej członkowie w 
większości byli albo dawnymi, albo jeszcze czynnymi 
adwokatami. Dzięki nim udało się ocalić zasadę 
nieusuwalności sędziów, ostała się ona wbrew prądowi, który 
podmywał całą resztę. Atakowali ją jednak republikanie i 
moim zdaniem robili głupio, bo ta zasada znacznie bardziej 
sprzyja niezależności obywateli niż potędze tych, którzy 
rządzą. Bez przeszkód ustanowiony został trybunał 
kompetencyjny i zwłaszcza trybunał, do którego należało 
rozpatrywanie przestępstw politycznych, w tej samej formie 
istnieją one dzisiaj (1851)15. To, co w tej materii zrobiliśmy 
14 kontrasygnata — współpodpis ministra złożony na akcie wydanym przez głowę 
państwa - króla lub prezydenta, oznacza, że minister bierze za ten akt prawną i 
polityczną odpowiedzialność. 
15 Tocqueville ma tu zapewne na myśli następujące artykuły konstytucji z r. 1848: 
Art. 87 „Sędziowie pierwszej i drugiej instancji, członkowie Trybunału 
Kasacyjnego i Trybunału Obrachunkowego są mianowani dożywotnio. Mogą być 
zawieszeni lub odwołani tylko 

jest lepsze od wszystkiego, co próbowano zdziałać od lat 
sześćdziesięciu. Jest to przypuszczalnie jedyna część 
konstytucji z 1848 roku, która przetrwa. 
Na żądanie Viviena przyjęto postanowienie, że poprawki do 
konstytucji będzie mogła wprowadzać wyłącznie nowa 
Konstytuanta, co było słuszne, lecz do tego dodano, że 
zmiana konstytucji może się dokonać wyłącznie na żądanie 
Zgromadzenia Narodowego wyrażone w specjalnych 
obradach, potwierdzone trzykrotnym głosowaniem 
większością czterech piątych głosów, co w praktyce 
uniemożliwiało jakąkolwiek legalną zmianę. Nie wziąłem 
udziału w głosowaniu nad tą sprawą. Od dawna sądziłem, że 
zamiast wysilać się nad tym, żeby rządy u nas były wieczne, 
należało raczej dążyć do tego, by można było je zmieniać w 
sposób łatwy i zgodny z prawem. Zważywszy wszystkie za i 
przeciw, system ten wydawał mi się mniej niebezpieczny niż 
system przeciwny, sądziłem bowiem, że lud francuski należy 
traktować jak owych szaleńców, których nie wolno krępować 
w obawie, by pęta nie wprawiły ich w furię. 
Przy okazji naszej pracy usłyszałem sporo osobliwych opinii. 
Martin 16, któremu nie starczało być starej daty 
republikaninem i który okrył się śmiesznością stwierdzając 
pewnego dnia z tryw 
wyniku postępowania sądowego, a przesunięci w stan spoczynku tylko w 
przypadkach i trybie określonych ustawą". Art. 89 „Spory kompetencyjne między 
organami administracji i organami wymiaru sprawiedliwości są rozstrzygane 
przez specjalny trybunał złożony w równej liczbie z członków Trybunału 
Kasacyjnego i członków Rady Stanu mianowanych na trzy lata przez oba te 
organy". Art. 91, który stanowi, że Trybunał Stanu „sądzi osoby stające pod 
zarzutem zbrodni, zamachu, spisku przeciwko wewnętrznemu i zewnętrznemu 
bezpieczeństwu Państwa, skierowane przed ten Trybunał przez Zgromadzenie 
Narodowe". 
16 Edouard Martin (1801-1858) - adwokat, deputowany od 1837 r., w 
Konstytuancie należał do grupy umiarkowanych republikanów. 

buny, że jest republikaninem urodzonym. Martin zaproponował 
mimo to, by prezydentowi dać prawo rozwiązania Zgromadzenia, 
nie dostrzegając zapewne, że podobne prawo 
uczyniłoby go wszechwładnym panem republiki. Marrast 
chciał, ażeby przy Radzie Stanu utworzyć sekcję mającą 
wynajdywać nowe idee — byłaby to sekcja Postępu. Barrot 
zaproponował, aby rozstrzygnięcia we wszystkich procesach 
cywilnych oddać sądom przysięgłych, jak gdyby można było 
improwizować podobną rewolucję w sądownictwie. 
Wreszcie Dufaure chciał zakazać zastępstwa i zobowiązać 
wszystkich osobiście do służby wojskowej, co zabiłoby 
wszelką swobodę studiowania, gdyby nie zredukować czasu 
tej służby, lub zdezorganizowałoby armię, gdyby się go 
skróciło. 
Wciąż pospieszani przez czas i źle przygotowani do 
rozwiązywania tak wielkich spraw, zbliżaliśmy się powoli do 
zakończenia naszej pracy. Powiadano ciągle zgódźmy się na 
przedstawiane nam projekty artykułów, powrócimy do nich 
później, gdy będziemy mieli szkic całości łatwiej nam będzie 
poprawie szczegóły i dopasować do siebie poszczególne 
części. Lecz później do niczego nie powróciliśmy i szkic 
okazał się ukończonym malunkiem. 
Na sprawozdawcę wyznaczyliśmy Marrasta. Sposób, w jaki 
wywiązał się z tej wielkiej misji, obnażył widome lenistwo, 
lekkomyślność i bezwstyd, które stanowiły główne rysy jego 
charakteru. Przez kilka dni nie robił nic, mimo że 
Zgromadzenie domagało się ciągle, byśmy je zapoznali z 
wynikami naszych obrad, a również i cała Francja bardzo 
była ich ciekawa. Potem z całą pracą załatwił się w ciągu 
nocy poprzedzającej dzień, w jakim miał Zgromadzeniu 
przedstawić swoje sprawozdanie. Rano pokazał je jednemu 
lub dwu kolegom, których spotkał przypadkiem, potem 
śmiało wszedł na trybunę i sprawozdanie odczytał w imieniu 
komisji, której prawie żaden członek nie znał z tego tekstu 
ani jednego słowa. Czytanie to miało miejsce 19 czerwca. 
Projekt konstytucji zawierał sto trzydzieści 

dziewięć artykułów i został opracowany w niespełna miesiąc. 
Nie można było pracować szybciej, ale można było lepiej. 
Przyjęliśmy wiele malutkich artykułów, które nam przynosił 
Cormenin, lecz odrzuciliśmy ich jeszcze więcej, co wywołało 
u autora podrażnienie tym żywsze, że nie mogło się ono 
wydostać dalej niż jego krtań. Zechciał więc znaleźć 
pocieszenie u publiczności. Opublikował lub spowodował 
opublikowanie (nie pamiętam już jak to było) we wszystkich 
gazetach artykułu, który zawierał opowieść o tym, co działo 
się w komisji i przypisywał wszystko co dobre Cormeninowi, 
a wszystko co złe jego przeciwnikom. Jak można się 
domyśleć, podobna publikacja nie spodobała się żadnemu z 
nas i postanowiliśmy powiedzieć Cormeninowi, jakie reakcje 
wywołał jego postępek. Nikt jednak nie kwapił się do roli 
rzecznika całego towarzystwa. Mieliśmy pośród siebie 
robotnika (bo wówczas przy wszystkim potrzebny był 
robotnik), który nazywał się Corbon 17 i był człowiekiem 
rozsądnym i stanowczym, a który podjął się chętnie tej roli. 
Nazajutrz więc, gdy zaczęło się posiedzenie komisji, Corbon 
zabrał głos i powiedział Cormeninowi, co o nim myślimy, z 
nieco brutalną prostotą i zwięzłością. Ten zmieszał się i 
zaczął wodzić wzrokiem wokół stołu patrząc, czy ktoś 
przyjdzie mu z pomocą. Nikt nie drgnął. Cormenin 
powiedział wówczas niepewnym tonem: „Czy z tego, co 
zaszło mam wnosić, że komisja pragnie abym ją opuścił?" 
Nie powiedzieliśmy ani słowa. Wziął kapelusz i wyszedł. 
Nikt go nie zatrzymał. Nigdy tak wielka zniewaga nie została 
przełknięta łatwiej i bez grymasów. Myślę, że chociaż 
niezwykle próżny, Cormenin nie był czuły na obelgi w cztery 
oczy i pod warunkiem, że jego 
17 Claude-Anthime Corbon (1808—1891) — snycerz, założył pismo «L'Atelier» o 
umiarkowanie republikańskiej orientacji. Był sekretarzem w Rządzie 
Tymczasowym, wiceprzewodniczącym Zgromadzenia Konstytucyjnego. 

miłość własna byłaby zaspokojona publicznie, bez ceregieli 
przystałby na prywatne garbowanie skóry. 
Wielu sądziło, że Cormenin od czasu, gdy z wicehrabiego 
przeobraził się nagle w radykała pozostając pobożnym, 
odgrywał tylko rolę, w niezgodzie z tym, co myślał 
naprawdę. Nie ośmieliłbym się twierdzić, że tak było, 
chociaż często zauważałem zadziwiające niezgodności 
między tym, co oświadczał w rozmowie, a rzeczami, które 
pisał, i prawdę powiedziawszy zawsze wydawał mi się tak 
samo szczery w strachu, którym napawały go rewolucje, jak 
w poglądach, które od nich zapożyczał. Tym, co mnie u 
niego uderzało przede wszystkim, były ułomności jego 
umysłu. Nigdy literat lepiej nie zachował w politykowaniu 
nawyków i ułomności zawodu pisarskiego. Gdy tylko udało 
mu się powiązać w całość postanowienia jakiejś ustawy i 
ująć jej artykuły w dobitne i zgrabne formuły stylistyczne, 
zdawało mu się, że wszystko jest zrobione — pochłaniały go 
forma, kompozycja i symetria. Lecz przede wszystkim trzeba 
mu było nowości. Instytucje już wypróbowane gdzie indziej 
lub w innych czasach wydawały mu się tak samo odrażające 
jak oklepane komunały i za najpierwszą zaletę ustawy 
uważał to, że w niczym nie była podobna do poprzednich. 
Wiadomo, że ustawa, wedle której wybrano Konstytuantę, 
była jego dziełem. Gdy go spotkałem podczas wyborów 
powszechnych, powiedział mi z niejaką dumą: „Czy na 
świecie widziano coś podobnego do tego, co dziś oglądamy? 
Gdzież jest kraj, w którym dopuszczono kiedyś do głosowania 
służących, biedaków i żołnierzy? Niech pan przyzna, że 
do tej pory niczego podobnego nie wymyślono". I dodał zacierając 
ręce: „Ciekawe będzie zobaczyć, co z tego 
wszystkiego wyniknie". Mówił to tak, jak gdyby chodziło o 
doświadczenie chemiczne. 

CZĘŚĆ TRZECIA 
MOJE MINISTERIUM 3 CZERWCA - 29 
PAŹDZIERNIKA 1849 R. 
Część rozpoczęta w Wersalu 16 września 1851, w trakcie 
odroczenia sesji Zgromadzenia Narodowego. 
Ażeby przejść od razu do tej części moich wspomnień, 
pomijam okres poprzedzający, który rozciąga się od 
zakończenia dni czerwcowych 1848 roku do 3 czerwca 1849 
roku. Powrócę do niego jeżeli mi czas pozwoli. Wydawało 
mi się ważniejsze przedstawić pięć miesięcy, jakie spędziłem 
w rządzie, korzystając z tego, że moje wspomnienia są 
jeszcze całkiem świeże. 
I 
POWRÓT DO FRANCJI - UTWORZENIE GABINETU 
Gdy tak zajęty byłem oglądaniem, jak na małej scenie 
Niemiec rozgrywa się jeden z aktów wielkiego dramatu rewolucji 
europejskiej 1, niespodziewane i zatrważające 
nowiny ponownie przyciągnęły moją uwagę ku Francji i 
naszym sprawom. Dowiedziałem się o zgoła niepojętym 
niepowodzeniu naszej 
1 Tocqueville przebywał w Niemczech, głownie we Frankfurcie od końca 
kwietnia do końca maja 1849 r. 

armii pod murami Rzymu2, o haniebnej debacie, jaką 
spowodowało ono w łonie Zgromadzenia, o niepokojach w 
kraju wywołanych tymi dwoma wydarzeniami i wreszcie o 
wyborach powszechnych, w wyniku których ponad stu 
pięćdziesięciu Górali weszło do nowego Zgromadzenia, 
wbrew przewidywaniom obu stronnictw3. Przy tym 
wszystkim, demagogiczny podmuch który powiał przez 
część Francji, nie ogarnął wcale departamentu la Manche. 
Przeciwnie, w wyborach przepadli prawie wszyscy spośród 
dawnych posłów, którzy w Zgromadzeniu odeszli od partii 
zachowawczej. Spośród trzynastu posłów z la Manche, 
uratowało się tylko czterech. Co do mnie, to zebrałem 
najwięcej głosów, mimo że byłem nieobecny i niemy, i mimo 
że w grudniu ostentacyjnie głosowałem na Cavaignaka4 
2 Gdy zamordowano 15 listopada 1848 r. pierwszego ministra Państwa 
Kościelnego - Rossiego, papież Pius IX (1846- 1876) udał się do Gaety pod 
opiekę króla Neapolu. W styczniu 1849 r. Rzym został ogłoszony republiką, na 
której czele stanął Mazzini (1805-1872). Rząd Odilona Barrota wysłał korpus 
ekspedycyjny, który miał pomóc papieżowi w powrocie do władzy i który 
wylądował w Civita Vecchia 25 kwietnia. Dowódca korpusu, generał Oudinot, 
przypuścił szturm na Rzym 30 kwietnia, lecz został odparty tracąc 80 zabitych i 
250 jeńców. 
3 Wybory do Legislatywy odbyły się 13 maja 1849 r. Na 750 miejsc obsadzono 
713, z 900 członków Konstytuanty powróciło tylko 300. Góra uzyskała około 180 
mandatów, a 450 mandatów przypadło partii porządku, której trzon stanowili 
legitymiści i orleaniści. 
4 W grudniu 1848 r. generał Cavaignac kandydował w wyborach prezydenckich i 
otrzymał, po Ludwiku Napoleonie, największą ilość głosów. W pomocniczych 
zapiskach do Wspomnień Tocqueville tak streszcza swój sąd o tych wyborach: 
„Kandydatura Ludwika Napoleona. Nadal objawia się w tym istota rewolucji 
lutowej, lud w ścisłym tego słowa znaczeniu — głównym aktorem, wydarzenia 
toczą się jakby same z siebie, jakby bez udziału wybitnych ludzi, a nawet 
wyższych i średnich klas. Nagłość tej kandydatury, co to oznacza. Od razu uznaję 
wybór Ludwika Napoleona za pewny, Cavaignaka 

Lecz głosowano na mnie może nie tyle z powodu moich 
poglądów politycznych, co raczej dla wielkiego poważania, 
jakim mnie darzono osobiście poza polityką. Pozycję dawało 
mi to zapewne godną, ale trudną do utrzymania wobec 
stronnictw i która stałaby się niepewną, gdyby te, wszedłszy 
w ostrą walkę, miały usztywnić swe stanowiska. 
Zaraz po otrzymaniu tych wiadomości ruszyłem w drogę 
powrotną. W Bonn nagła niedyspozycja zmusiła do 
zatrzymania się panią de Tocqueville, ale ona sama 
namawiała mnie do nie przerywania podróży, co też 
uczyniłem, aczkolwiek z żalem, ponieważ musiałem ją 
zostawić w kraju wciąż jeszcze wstrząsanym wojną domową, 
a ponadto jej odwaga i rozsądek są mi najbardziej pomocne 
w trudnych i niebezpiecznych chwilach. 
Jeśli się nie mylę, do Paryża przybyłem 25 maja 1849, na 
cztery dni przed zebraniem się Zgromadzenia 
Ustawodawczego, gdy Konstytuanta przeżywała ostatnie 
konwulsje. Starczyło kilku tygodni, ażeby nie do poznania 
zmienił się wygląd świata politycznego, mniej skutkiem 
przemian zewnętrznych, co z powodu niebywałej rewolucji, 
jaka dokonała się w umysłach. 
U władzy znajdowała się wciąż partia, która dzierżyła ją w 
chwili mego wyjazdu, a wyniki wyborów miały, jak się 
zdaje, umocnić jej pozycję. Partia ta — złożona z tylu 
różnych stronnictw i która chciała bądź zatrzymać rewolucję, 
bądź zmusić ją do cofnięcia się — uzyskała ogromną 
większość i miała stanowić ponad dwie trzecie nowego 
Zgromadzenia, ale opanowało ją przerażenie tak wielkie, że 
mógłbym je przyrównać 
za przegranego [...] dojdziemy do stanu, gdzie będzie mniej wolności niż za 
monarchii. Postanawiam jednak poprzeć Cavaignaka. Moje motywy. Ludwik 
Napoleon wydaje mi się dla Republiki wyjściem najgorszym, nie chcę w tym 
maczać palców, sądzę, że po zgodzie na funkcję w rządzie Cavaignaka byłoby 
niegodne przejść na stronę jego rywala". 

jedynie do trwogi wywołanej wypadkami lutowymi, 
albowiem trzeba wiedzieć, że w polityce należy rozumować 
jak na wojnie i nigdy nie zapominać iż skutek wydarzeń 
mierzy się nie tyle wedle tego, czym są one same w sobie, ile 
wrażeniem, jakie wywołują. 
Konserwatyści, którzy od sześciu miesięcy nieustannie 
wygrywali wszystkie wybory uzupełniające i którzy zdobyli 
przewagę w prawie wszystkich radach lokalnych, nabrali 
teraz do systemu wyborów powszechnych zaufania prawie 
nieskończonego, tak jak przedtem darzyli go bezgraniczną 
nieufnością. W powszechnym głosowaniu, jakie się odbyło, 
obiecywali sobie nie tylko zwyciężyć, ale unicestwić 
przeciwników, a nie odniósłszy triumfu na miarę swych 
oczekiwań popadli w takie przygnębienie, jak gdyby spotkała 
ich prawdziwa przegrana. Z drugiej zaś strony Górale, 
którym zdawało się, że przepadną z kretesem, nie posiadali 
się z radości i nabrali takiej odwagi, jak gdyby wybory 
zapewniły im większość w Zgromadzeniu. Dlaczego obrót 
rzeczy zmylił zarówno nadzieje, jak obawy obu stronnictw? 
— trudno odpowiedzieć z pewnością, bo zachowaniami 
wielkich mas ludzkich rządzą racje tak samo prawie 
ludzkości nie znane jak te, które powodują ruchami mórz, w 
obu przypadkach przyczyny zjawiska kryją się i, by tak rzec, 
gubią się w jego niezmierzoności. 
Wolno jednakże przypuścić, że niepowodzenia jakie spotkały 
konserwatystów, wynikły z błędów przez nich samych 
popełnionych. Ich nietolerancja, gdy byli pewni zwycięstwa, 
wobec tych, którzy niekoniecznie podzielając ich wszystkie 
idee, pomagali im jednak w walce przeciwko Góralom, 
ostrość pociągnięć nowego ministra spraw wewnętrznych 
Fauchera5 i nade wszystko niepowodzenia ekspedycji 
rzymskiej zniechęciły do nich 
5 Leon Faucher (1803— 1854) dziennikarz i ekonomista. Wybrany w 1847 do 
Izby, potem do Konstytuanty, minister robót publicznych i potem spraw 
wewnętrznych w pierwszym gabinecie Barrota. 

część gotowych za nimi pójść ludzi i popchnęły tych 
ostatnich w objęcia agitatorów. 
Jak już powiedziałem wybrano ponad pięćdziesięciu Górali, 
głosowała na nich część chłopstwa i większość żołnierzy; te 
dwie główne podpory groziły zatem pęknięciem w czasie 
trzęsienia ziemi. Trwoga stała się powszechna; przypomniała 
ona rożnym stronnictwom monarchicznym o tolerancji i 
skromności, cnotach, które praktykowały one po Lutym, lecz 
o których od sześciu miesięcy jakby całkiem zapomniały; 
uznały one, że przynajmniej teraz nie można myśleć o 
zniesieniu republiki i że nie pozostało nic innego jak 
przeciwstawić Góralom umiarkowanych republikanów. 
Na tych samych ministrów, których powołano i 
podbechtywano, teraz były rzucane oskarżenia i wielkim 
głosem domagano się zmian w gabinecie. Sam gabinet uznał 
się za bezsilny i wołał o następców. W momencie, gdy 
wyjeżdżałem z Francji, komitet z ulicy Poitiers6 nie chciał 
wpisać nazwiska pana Dufaure na swoją listę, kiedy wróciłem 
wszystkie spojrzenia skierowane były na pana Dufaure i jego 
przyjaciół, w sposób najpatetyczniejszy; błagano go, żeby 
ocalił społeczeństwo obejmując władzę. 
Przybywszy wieczorem do Paryża dowiedziałem się, że kilku 
moich przyjaciół zebrało się na kolacji w małej restauracyjce 
przy Polach Elizejskich. Zaraz tam pospieszyłem i w rzeczy 
6 W maju 1848 r. po otwarciu sesji Zgromadzenia przy ulicy Poitiers zawiązało się 
koło skupiające deputowanych należących do partii porządku, gdzie uzgadniano 
(zresztą niezbyt skutecznie) sposób głosowania w Izbie. Komitet, o którym 
wspomina tu Tocqueville, postawił sobie ambitniejsze cele niż dyscyplinę w 
głosowaniu — chodziło o ujednolicenie ruchu konserwatywnego w całym kraju. 
W skład komitetu wchodzili konserwatyści o zróżnicowanych poglądach 
politycznych: bonapartyści, legitymiści, katolicy; główną rolę odgrywali w nim: 
Mole, Thiers, Broglie, Berryer, Duvergier, de Hauranne, Montalembert, Morny, 
Persigny. Jednoczyła ich obawa przed socjalizmem. 

samej odnalazłem Dufaure'a, Lanjuinaisa, Beaumonta, 
Corcellesa, Viviena, Lamoriciere'a, Bedeau i jednego lub dwu 
innych, których nazwiska są mniej znane. W kilku słowach 
wprowadzili mnie w sytuację. Barrot, obarczony przez 
prezydenta misją rekonstrukcji gabinetu, od kilku dni 
podejmował w tym celu daremne wysiłki. Pan Thiers, pan 
Mole i główni ich przyjaciele nie pragnęli brać na siebie 
ciężaru rządów. Zamierzali, a jakże, wodzić prym, co dalej 
się okaże, ale nie jako ministrowie. Odstręczały ich od tego 
niepewność jutra, niestałość sytuacji, trudności czy 
niebezpieczeństwa chwili. Chcieli władzy, lecz nie 
odpowiedzialności. Przez nich odtrącony, Barrot przyszedł do 
nas. Lecz kogo z nas wziąć? Jakie ministerstwa nam 
powierzyć? Jakich nam przydać kolegów? Jaką przyjąć 
wspólną politykę? Pojawiały się trudności praktyczne, przez 
które do tej pory nie udawało się przebrnąć. Kilka już razy 
Barrot powracał, do naturalnych przywódców większości i 
przez nich odtrącany, zwracał się do nas. 
Na tych próżnych wysiłkach upływał czas, rosły zagrożenia i 
trudności, nowiny z Włoch z każdym dniem stawały się coraz 
bardziej niepokojące, gabinet w każdej chwili mógł zostać 
pozbawiony zaufania przez konające, lecz rozwścieczone 
Zgromadzenie. 
Wróciłem do domu, jak nietrudno zgadnąć, z głową wypełnioną 
tym, co usłyszałem. Byłem głęboko przeświadczony, 
że wyłącznie ode mnie i moich przyjaciół zależało, czy 
zostaniemy ministrami. Byliśmy osobami stosownymi i 
niezbędnymi. Wystarczająco znałem przywódców 
większości, ażeby wiedzieć, iż nigdy nie zechcą aż tak 
nadstawić karków, by wziąć na siebie brzemię spraw 
publicznych w rządzie, który mieli za efemerydę, nawet 
gdyby stać ich było na podobną bezinteresowność, nie 
starczyłoby im odwagi. Natomiast nam starczało stanąć 
twardo na naszym gruncie i tym sposobem wymusić, by się 
do nas zwrócono. Ale czy teki ministerialnej chcieć należało? 
To pytanie stawiałem sobie bardzo poważnie. Sądzę, że mogę 
oddać sobie sprawiedliwość i powiedzieć, że nie czyniłem 
sobie żad 

nych złudzeń co do rzeczywistej trudności przedsięwzięcia i 
że przyszłość jawiła mi się z wyrazistością, z jaką zazwyczaj 
oglądamy tylko przeszłość. 
Spodziewano się powszechnie walk ulicznych, ja również 
sądziłem, że ich groźba jest bliska. Wydawało mi się, że 
wściekła odwaga, jaką wyniki wyborów dały stronnictwu 
Górali oraz okazja, jaką stwarzała im sprawa rzymska, 
musiały do takich wydarzeń doprowadzić. O ich wynik 
zresztą niezbyt się obawiałem. Byłem przekonany, że 
chociaż żołnierze w większości głosowali na Górę, to armia 
będzie bez wahania walczyć przeciwko niej. Żołnierz, który 
głosuje indywidualnie na jakiegoś kandydata podczas 
wyborów i żołnierz, który działa w grupie pod naciskiem 
wojskowej dyscypliny są w rzeczy samej dwoma innymi 
ludźmi. Przekonania pierwszego nie rządzą czynami 
drugiego. Garnizon paryski był liczny, pod dobrą komendą, 
doskonale wyćwiczony w walkach ulicznych i pełen jeszcze 
wspomnień o namiętnościach i przykładach dni czerwcowych. 
Zwycięstwa byłem przeto pewny. Ale z wielkim 
zatroskaniem zapytywałem się o ciąg dalszy — to, co mogło 
się zdawać końcem trudności, było dla mnie dopiero ich 
początkiem. Trudności te jawiły mi się jako 
nierozwiązywalne i chyba tak było w istocie. 
W którąkolwiek stronę obracałem spojrzenie, nigdzie nie 
dostrzegałem dla nas mocnego i trwałego oparcia, ponieważ 
w sytuacji, gdy cały naród był niezadowolony, wszyscy 
chcieli wyjść poza konstytucję — jedni przez socjalizm, inni 
przez monarchię. 
Wzywała nas opinia publiczna, lecz liczyć na nią byłoby 
dowodem nieprzezorności — to strach popychał ku nam kraj. 
Jego wspomnienia, interesy, popędy i namiętności 
odciągnęłyby go od nas niechybnie z chwilą, gdyby strach 
zniknął. Naszym celem było w miarę możności umocnienie 
republiki, lub co najmniej utrzymanie jej jakiś czas przez 
rządzenie nią w sposób spokojny, umiarkowany, 
zachowawczy i bez reszty konstytu 

cyjny, a to nie mogło przysporzyć nam na długo 
popularności, ponieważ wszyscy chcieli odejść od 
konstytucji. Stronnictwo Górali chciało więcej, stronnictwa 
monarchiczne chciały znacznie mniej niż ona pozwalała. 
W Zgromadzeniu było jeszcze gorzej. Na te przyczyny 
ogólne nakładały się dodatkowo liczne incydenty wynikające 
z interesów i próżnostek przywódców stronnictw. Ci ostatni 
mogli oczywiście zgodzić się na to, byśmy weszli do rządu, 
ale nie należało się spodziewać, że zgodzą się na to, byśmy 
rządzili. Po zażegnaniu kryzysu można było z ich strony 
oczekiwać tysięcznych zasadzek. 
Co do prezydenta, to jeszcze go nie znałem, ale było jasne, że 
jego wsparcia mogliśmy się spodziewać licząc wyłącznie na 
zawiść i nienawiść, jaką w nim budzili nasi wspólni przeciwnicy. 
Nie mogliśmy natomiast liczyć na jego sympatię, 
ponieważ nasze zamierzenia były nie tylko różne, lecz z 
natury rzeczy przeciwstawne. My chcieliśmy republikę 
utrzymać przy życiu, on pragnął objąć po niej spadek. My 
dostarczaliśmy mu tylko ministrów, gdy on potrzebował 
wspólników. 
Do tych trudności, które były nieodłączne od sytuacji, a 
zatem stałe, dochodziły jeszcze trudności przejściowe, z którymi 
wcale nie było łatwiej sobie poradzić: rewolucyjne 
nastroje ponownie rozbudzone w części kraju, duch i nawyki 
nietolerancji oraz gwałtu, jakie przeniknęły do administracji 
państwowej, wyprawa rzymska, tak źle pomyślana i 
poprowadzona, że równie trudno było ją zakończyć, jak się z 
niej wycofać, całe wreszcie dziedzictwo błędów 
popełnionych przez naszych poprzedników. 
Oto więc dość powodów, ażeby się wahać, a w gruncie 
rzeczy nie wahałem się wcale. 
Myśl żeby objąć urząd, od którego lęk odstręczał tyle osób i 
żeby wyprowadzić społeczeństwo ze złej drogi, na jaką je 
wprowadzono, pochlebiała zarówno mojej dumie jak uczciwości. 
Przeczuwałem, że w rządzie będę przechodniem, który 

długo w nim nie zabawi, ale miałem nadzieje pozostać w nim 
wystarczająco długo, by oddać liczącą się przysługę mojemu 
krajowi i sobie samemu przysporzyć zasługę. To było 
wystarczającą pokusą. 
Od razu przeto powziąłem trzy postanowienia. 
Po pierwsze, nie odrzucać ministrowania, jeżeli trafi się 
dobra okazja. 
Po drugie, do rządu wchodzić tylko wraz z głównymi 
przyjaciółmi, godzić się wyłącznie na objęcie ważnych 
ministerstw tak, żeby w gabinecie zapewnić sobie 
decydujący głos. 
Po trzecie wreszcie, będąc ministrem postępować każdego 
dnia tak, jakbym nazajutrz miał przestać nim być, to znaczy 
potrzeby pozostawania sobą nie podporządkowywać nigdy 
chęci utrzymania się na stanowisku. 
Pięć lub sześć następnych dni ubiegło na bezskutecznych 
wysiłkach utworzenia gabinetu. Owe usiłowania były tak 
liczne i poplątane, tak wypełnione drobnymi incydentami, 
wielkimi wydarzeniami dnia zapomnianymi nazajutrz, że z 
trudem odnajduję ich ślad w pamięci, chociaż sam w nich 
uczestniczyłem. Jakoż problem był trudny do rozwiązania 
przy założeniach, jakie wówczas były przyjmowane. 
Prezydent pozornie chciał dokonać zmian w ministerium, 
lecz pragnął zachować w nim ludzi, których uważał za swych 
głównych przyjaciół. Przywódcy stronnictw monarchicznych 
nie chcieli sami wchodzić do rządu, lecz nie chcieli widzieć 
w nim ludzi, na których nie mieliby żadnego wpływu. Jeśli 
zgadzano się nas doń wprowadzić, to tylko w małej liczbie i 
na drugorzędne stanowiska. Byliśmy traktowani jak 
lekarstwo konieczne, lecz niesmaczne, które chciano 
aplikować w małych dawkach. 
Na początku zaproponowano Dufaure'owi, żeby wszedł sam 
i zadowolił się robotami publicznymi. Odmówił żądając 
spraw wewnętrznych i dwu innych ministerstw dla 
przyjaciół. Z wielkimi oporami zgodzono się na sprawy 
wewnętrzne, ale odrzucając resztę. Mam podstawy sądzić, że 
bliski był tego, żeby 

ofertę przyjąć i jak sześć miesięcy wcześniej zostawić mnie po 
drodze, nie dlatego, by był niewierny lub obojętny w przyjaźni, 
lecz dlatego, że perspektywa tego ważnego stanowiska, które 
znalazło się w zasięgu jego ręki i które mógł uczciwie przyjąć, 
wystawiła go na wielką pokusę. Nie to, by podsuwała mu myśl 
o zdradzie przyjaciół, lecz mu ich przysłaniała i kazała o nich 
zapominać. Moja kandydatura narzucała się najbardziej, 
ponieważ nowe Zgromadzenie Ustawodawcze wybrało mnie 
na jednego ze swych wiceprzewodniczących. Lecz gdzie mnie 
umieścić? Sam uważałem, że nadawałbym się najlepiej do 
objęcia ministerstwa oświecenia publicznego. Niestety 
ministerstwo to znajdowało się wówczas w rękach pana de 
Falloux, człowieka niezastąpionego, na którego odejście nie 
zgodziliby się ani legitymiści, bo był jednym z ich 
przywódców, ani stronnictwo religijne, bo widziało w nim 
gwarancję dla siebie, ani wreszcie sam prezydent, bo Falloux 
zrobił sobie z niego przyjaciela. Zaproponowano mi rolnictwo, 
odmówiłem. W braku lepszego wyjścia, Barrot przyszedł i 
zaofiarował mi wzięcie ministerstwa spraw zagranicznych. Ja z 
kolei włożyłem uprzednio wiele wysiłku, ażeby namówić pana 
de Remusat na przyjęcie tej funkcji i to, co zaszło między nami 
przy tej okazji, jest na tyle charakterystyczne, że zasługuje na 
opowiedzenie. Zależało mi wielce na tym, by pan de Remusat 
wszedł razem z nami do gabinetu. Był przyjacielem pana 
Thiersa i — rzecz dość rzadka — jednocześnie człowiekiem 
zacnym. On jeden mógł nam zapewnić jeśli nie poparcie, to 
przynajmniej neutralność tego męża stanu, nie nękając nas przy 
tym jego poglądami. Ulegając namowom Barrota i naszym, 
Remusat pewnego wieczora ustąpił. Zobowiązał się wobec nas, 
lecz już nazajutrz przyszedł odebrać dane słowo. 
Dowiedziałem się potem, że w międzyczasie widział się z 
Thiersem i sam także mi wyznał, że pan Thiers 
wyperswadował mu wchodzenie do rządu razem z nami, a 
dodać trzeba, że głosił wówczas publicznie i donośnie 
niezbędność naszego udziału w gabinecie. Remusat po 

wiedział mi wtedy: „Przekonałem się, że stając się waszym 
kolegą nie przyniosę wam jego wsparcia, a sam narażę się 
niebawem na wojnę z panem Thiersem". Oto z jakimi ludźmi 
przychodziło nam mieć do czynienia. 
Nie myślałem nigdy o ministerstwie spraw zagranicznych, w 
pierwszym odruchu chciałem ofertę odrzucić. Czułem się 
niezdolny do pełnienia zadań, do których w niczym nie 
byłem przygotowany. Pomiędzy moimi papierami natrafiłem 
na ślad tych wahań w postaci swego rodzaju pisanej 
rozmowy, jaką z jednym z moich przyjaciół odbyłem 
podczas obiadu, w którym obaj uczestniczyliśmy. 
Ostatecznie zdecydowałem się na przyjęcie ministerstwa 
spraw zagranicznych, lecz jako warunek postawiłem wejście 
Lanjuinaisa wraz ze mną do Rady Ministrów. Miałem kilka 
ważnych powodów, aby tak postąpić. Wydawało mi się po 
pierwsze, że niezbędne nam były trzy ministerstwa, ażeby 
uzyskać w gabinecie przewagę, jakiej potrzebowaliśmy dla 
skutecznego działania. Sądziłem ponadto, że Lanjuinais 
będzie mi bardzo użyteczny dla utrzymania przy linii, jaką 
chciałem iść, samego Dufaure'a, na którego nie miałem 
dostatecznego wpływu. Chciałem przede wszystkim mieć 
przy sobie przyjaciela, z którym mógłbym o wszystkim 
otwarcie mówić, dobro zawsze cenne, a zwłaszcza w czasach 
pełnych jak nasze podejrzliwości i zmienności poglądów, i w 
przedsięwzięciu tak ryzykownym, na jakie się puszczałem. 
Z wszystkich tych względów Lanjuinais odpowiadał mi znakomicie, 
chociaż mocno od siebie się różniliśmy, on z 
usposobienia był tak zrównoważony i spokojny jak ja 
zmienny i niespokojny. Metodyczny, powolny, opieszały, 
przezorny i nawet drobiazgowy, Lanjuinais z wielkim trudem 
dawał się wciągnąć w jakieś zamierzenie, lecz gdy raz już na 
nie przystał, nie cofał się nigdy i aż do końca okazywał 
zdecydowanie i upór jak bretoński wieśniak. Ogromnie 
powściągliwy w wypowiadaniu swoich opinii, lecz gdy je 
wypowiadał - ogromnie bezpośredni. 

i szczery, aż do bezwzględności. Po jego przyjaźni nie 
należało spodziewać się ani wzlotów, ani ciepła, ani 
wylewności, lecz w zamian nie trzeba było się obawiać ani 
uchybień, ani zdrady, ani ukrytych myśli. W sumie był 
niezawodnym sprzymierzeńcem i chyba najuczciwszym 
człowiekiem, jakiego spotkałem w życiu publicznym, 
człowiekiem, u którego, jak mogłem się przekonać miłość do 
wspólnego dobra najmniej się mieszała z osobistymi czy 
interesownymi pobudkami. 
Nikt nie wyraził zastrzeżeń co do nazwiska Lanjuinaisa, lecz 
trudność polegała na znalezieniu dla niego teki. Poprosiłem o 
rolnictwo i handel, którym od 30 grudnia zajmował się 
Buffet7, przyjaciel Falloux, a nawet jego zausznik przytakujący 
mu służalczo. Falloux nie zgodził się na odejście 
kolegi, ja się uparłem i prawie sformowany nowy gabinet był 
przez dobę bliski rozwiązania. Ażeby odwieść mnie od mego 
postanowienia, Falloux uciekł się do kroków bezpośrednich, 
ponieważ byłem chory i leżałem w domu, zjawił się u mnie, 
nalegał i prosił, ażebym zrezygnował z Lanjuinaisa i 
pozostawił rolnictwo jego przyjacielowi Buffetowi. Ja 
obstawałem przy swoim i pozostawałem głuchy na 
argumenty. Urażony, lecz wciąż opanowany, Falloux zaczął 
w końcu zbierać się do odejścia. Pomyślałem, że przegrałem. 
Przeciwnie, wygrałem. Wyciągając do mnie rękę, powiedział 
z owym arystokratycznym wdziękiem, jakim w sposób 
naturalny potrafił pokrywać swoje uczucia, nawet najbardziej 
gorzkie: „Ponieważ pan tego pragnie, do mnie należy 
ustąpić. Nikt nie powie, że względy osobiste kazały mi 
popsuć tak konieczny układ w czasach tak krytycznych i 
trudnych. Pozostanę więc między wami sam. Lecz nie 
zapomni pan, mam nadzieję, że jestem nie tylko waszym 
kolegą, lecz również waszym więźniem". W godzinę później 
gabinet był 
7 Louis-Joseph Buffet (1818-1898) - adwokat, deputowany prawicy do 
Konstytuanty. Był ministrem rolnictwa i handlu w pierwszym gabinecie Barrota, 
a potem w gabinecie Fauchera. 

sformowany i Dufaure, którymi o tym doniósł, zobowiązał 
mnie do natychmiastowego przejęcia spraw zagranicznych. 
Było to 2 czerwca 1849 roku. 
Tak oto wyglądały trudne i powolne narodziny gabinetu, 
który miał trwać tak krótko. Podczas poprzedzającego je 
długiego porodu najbardziej utrudzonym człowiekiem we 
Francji był bez wątpienia Barrot. Jego szczera miłość 
publicznego dobra sprawiała, że chciał zmian w ministerium, 
a jego ambicja, ściślej zespolona z uczciwością niż można 
było sądzić, kazała mu żarliwie pragnąć kierowania nowym 
gabinetem. Krążył więc od jednych do drugich, molestując 
każdego patetycznymi błaganiami i wymownymi 
zaklinaniami, zwracając się to do przywódców większości, to 
do nas, to nawet do niedawno nawróconych republikanów, 
których uważał za bardziej umiarkowanych od innych, 
przejawiając gotowość do współpracy z jednymi i drugimi, 
bo w polityce był zawsze niezdolny tak do przyjaźni, jak do 
nienawiści. Serce miał jak cieknące naczynie, nic w nim nie 
pozostawało. Gdy widziałem go tak biegającego od strony do 
strony, przychodziła mi mimo woli na myśl kura, która 
niespokojnie drepce, ażeby zgonić swoje stadko, nie 
zważając czy chodzi o kurczaki, czy o kaczęta. 

II 
OBLICZE GABINETU - JEGO PIERWSZE POSUNIĘCIA 
DO DNI JAKIE NASTĄPIŁY PO PRÓBACH 
POWSTAŃCZYCH Z 13 CZERWCA 
W skład ministerium weszli Barrot — minister sprawiedliwości 
i przewodniczący Rady, Passy1 — finanse, Rulhiere2 - 
wojna, Tracy3 — marynarka, Lacrosse — prace publiczne, 
Falloux — oświecenie publiczne, Dufaure — sprawy 
wewnętrzne, Lanjuinais — rolnictwo, ja — sprawy 
zagraniczne. Dufaure, Lanjuinais i ja byliśmy trzema 
nowymi ministrami, wszyscy pozostali należeli do 
poprzedniego gabinetu4. 
Passy był człowiekiem prawdziwie wartościowym, lecz war- 
1 Hippolyte Passy (1793-1880) — deputowany liberalny w parlamencie 
monarchii lipcowej. W 1836 minister handlu i robót publicznych, w 1839 r. szef 
gabinetu i minister finansów. Wszedł do Akademii Nauk Moralnych i 
Politycznych w 1838 r. 
2 Joseph-Marcellin Rulhiere (1781 -1862) - generał, w r. 1845 mianowany parem 
Francji. W okresie II Republiki deputowany do Konstytuanty i Legislatywy. 
3 Antoine-Cesar-Victor hrabia Destutt de Tracy (1781-1864) - oficer za 
Cesarstwa, w latach 1822 — 1848 deputowany lewicy. W r. 1848 wybrany do 
Konstytuanty i potem Legislatywy. Wycofał się z życia politycznego po zamachu 
stanu Ludwika Napoleona. 
4 Pierwszy gabinet sformowany przez Odillona Barrota przetrwał od grudnia 1848 
do czerwca 1849 r. 

tościowym w sposób niemiły. Obdarzony umysłem 
sztywnym i sprzecznym, był niezręczny, złośliwy i raczej 
przebiegły niż mądry - mądrzejszy wszakże wtedy, gdy 
trzeba było naprawdę działać, niż wtedy, gdy można było 
wyłącznie mówić, paradoksami bowiem lubił bardziej się 
zabawiać niźli rzeczywiście 
je praktykować. Nigdy nie widziałem większego gaduły ani 
człowieka, który mniej by się przejmował nieprzyjemnymi 
wydarzeniami. Gdy przedstawiał ich przyczyny i następstwa, 
jakie nieuchronnie musiały z nich wyniknąć, i gdy już 
odmalował jak najczarniejszy obraz sytuacji, kończył z 
uśmiechniętą i dobrotliwą miną: tak więc nie ma prawie 
sposobu, żeby się uratować i powinniśmy się przygotować na 
całkowity rozpad społeczeństwa. Poza tym, był to minister 
dobrze wykształcony i doświadczony, nieposzlakowanej 
uczciwości i odwagi, niezdolny tak do poddania się, jak do 
zdrady. Jego idee i przekonania, jego dawne stosunki z 
panem Dufaure, a przede wszystkim żywa niechęć do pana 
Thiersa dawały za niego rękojmię. 
Rulhiere należałby i do partii monarchicznej, i byłby 
ultrakonserwatystą, gdyby w ogóle do jakieś partii należał i 
gdyby na świecie nie istniał Changarnier5. Był jednak tylko 
żołnierzem i marzył jedynie o tym, by pozostać ministrem 
wojny. Spostrzegliśmy od razu, że zazdrość, jaką w nim 
wzbudzał komendant garnizonu paryskiego i jego dobre 
stosunki z przywódcami większości skłaniały Rulhiere'a do 
zbliżenia się z nami i czyniły go od nas zależnym. 
Tracy miał charakter z natury słaby, lecz początkowo jakby 
uzbrojony i wzmocniony przez wielce systematyczne i 
abstrak- 
5 Nicolas-Anne-Theodule Changarnier (1793—1877) - generał, walczył w 
Hiszpanii i Algierii. W r. 1848 wszedł do Konstytuanty. Rząd powierzył mu 
naczelne dowództwo nad Gwardią Narodową, potem także dowództwo okręgu 
wojskowego Paryża. Zgniótł manifestacje w Paryżu 13 czerwca 1849 r. 

cyjne teorie, jakie zawdzięczał danej mu przez ojca6 
ideologicznej edukacji. Z czasem jednakże kontakt z 
codziennymi sprawami i ciosy rewolucyj jakby nadwerężyły 
ów twardy pancerz i pozostała dość chwiejna inteligencja 
oraz serce mdłe choć uczciwe i życzliwe. 
Lacrosse był nieszczęśnikiem o nieco nadszarpniętej fortunie 
i obyczajach, który przez rewolucyjne przypadki został z 
pieleszy dynastycznej opozycji wypchnięty na kierownicze 
stanowiska w państwie, i którego przyjemność bycia 
ministrem najwidoczniej nie nudziła. Chętnie uciekał się do 
naszego wsparcia, lecz jednocześnie różnymi małymi 
usługami i drobnymi pochlebstwami zabiegał o względy 
prezydenta Republiki. Prawdę powiedziawszy, trudno byłoby 
mu zasługiwać się inaczej, ponieważ był wyjątkowym wprost 
zerem i na niczym się nie znał. Wyrzucano nam, że 
zabraliśmy się do rządzenia w towarzystwie tak marnych 
ministrów jak Tracy i Lacrosse — i słusznie. Nie tylko 
dlatego, że źle pełnili swe funkcje, lecz także dlatego, że ich 
niedołęstwo stawiało ciągle na porządku dziennym sprawę 
ich zastąpienia i było powodem czegoś w rodzaju 
nieustannego kryzysu gabinetowego. 
Co do Barrota, to łączyły go z nami w sposób naturalny jego 
przekonania i idee. Jego stare liberalne nawyki, jego 
republikańskie upodobania, jego wspomnienia o 
parlamentarnej opozycji wiązały go z nami. Związawszy się 
z kimś innym, stałby się być może — aczkolwiek z żalem — 
naszym przeciwnikiem, lecz mając go między nami, 
mogliśmy na nim polegać. 
W całym więc ministerium jedynie Falloux był nam obcy 
6 Jego ojcem był Antoine-Louis-Claude hrabia Destutt de Tracy (1754 — 1836), 
filozof, kontynuator oświeceniowego sensualizmu i racjonalizmu. Deputowany 
stanu trzeciego w 1789 r., uwięziony w czasie Terroru, za Dyrektoriatu członek 
komitetu oświecenia publicznego. Ludwik XVIII mianował go parem Francji. 

przez swój punkt wyjścia, swoje powiązania i zobowiązania, 
swoje dążności. On jeden w Radzie Ministrów reprezentował 
przywódców większości, lub raczej reprezentował ich z 
pozoru, ponieważ w rzeczywistości, jak później powiem, 
zarówno tu jak i gdzie indziej, był wyłącznie 
przedstawicielem Kościoła. Ta jego odosobniona pozycja, a 
także jego skryte zamiary polityczne skłaniały go do szukania 
oparcia poza naszym gronem. Usiłował je znaleźć w 
Zgromadzeniu i u prezydenta, lecz robił to — jak wszystko 
co robił — w sposób dyskretny i zręczny. 
Tak skomponowany gabinet odznaczał się jedną dużą 
słabością: miał sprawować rządy z pomocą skoalizowanej 
większości, ale sam nie był gabinetem koalicyjnym. 
Z drugiej jednakże strony posiadał on wielką siłę, jaką dają 
ministrom wspólne pochodzenie polityczne, wspólne 
upodobania, dawne więzy przyjaźni, wzajemne zaufanie i 
wspólne zamierzenia. 
Można zapewne postawić mi pytanie, co to były za 
zamierzenia, czego chcieliśmy. Żyjemy w czasach tak 
niepewnych i tak trudnych do pojęcia, że wydaje mi się 
zuchwałością odpowiadać na to pytanie w imieniu moich 
kolegów, lecz chętnie na nie odpowiem we własnym imieniu. 
Podobnie jak dziś, tak i wtedy byłem przekonany, że 
republika nie jest formą rządów dla Francji najlepszą, a przez 
formę republikańską w ścisłym znaczeniu rozumiem 
obieralną władzę wykonawczą. Dla narodu, w którym 
nawyki, tradycja, obyczaje zapewniły tak szerokie pole 
działania władzy wykonawczej, jej zmienność będzie zawsze 
przyczyną rewolucyj w czasach niespokojnych, a w czasach 
spokojnych — przyczyną różnych zaburzeń. Zawsze ponadto 
uważałem, że republika jest formą rządu pozbawioną 
systemu przeciwwag, że zawsze przyobiecywała więcej, a 
dawała mniej wolności niż monarchia konstytucyjna. A 
jednak szczerze pragnąłem utrzymania republiki i mimo, że 
poniekąd we Francji nie było wówczas republika 

nów, nie uważałem zamiaru jej utrzymania za całkowicie 
niewykonalny. 
Chciałem ją utrzymać, ponieważ nie widziałem niczego ani 
gotowego, ani dobrego, co można by postawić w jej miejsce. 
Dawna dynastia była przez większość kraju głęboko 
nielubiana. Przy całym osłabieniu namiętności politycznych, 
spowodowanym zmęczeniem rewolucjami i ich próżnymi 
obietnicami, jedna pasja pozostała we Francji: żywotna 
nienawiść do dawnego ustroju i nieufność do dawnych klas 
uprzywilejowanych, które go w oczach ludu reprezentowały. 
Uczucie to ostaje się wszystkim rewolucjom, nie niknie w 
nich ani się nie rozpływa, jak woda z owych cudownych 
fontann, która wedle starożytnych wpływała w morskie fale 
nie mieszając się z nimi i w nich nie ginąc. Co do dynastii 
orleańskiej, to ostatnie z nią doświadczenia nie budziły szczególnej 
ochoty, by do niej już teraz powracać. Musiałaby niechybnie 
wrogo do siebie nastawić wszystkie klasy wyższe i 
duchowieństwo, oddzielić się — jak to była uczyniła — od 
ludu pozostawiając troski i pożytki rządzenia wyłącznie 
owym klasom średnim, które w przeciągu osiemnastu lat 
okazały swe niedołęstwo w kierowaniu Francją. Nic zresztą 
nie zapowiadało jej zwycięstwa. 
Do zajęcia miejsca po Republice gotowy był wyłącznie Ludwik 
Napoleon, ponieważ znajdował się już u władzy. Lecz 
cóż mogło przynieść jego zwycięstwo poza nieprawą 
monarchią, budzącą wzgardę klas oświeconych, wrogą 
wolności i rządzoną przez intrygantów, awanturników i 
sługusów? Żaden z tych rezultatów niewart był nowej 
rewolucji. 
Utrzymanie Republiki było bez wątpienia niesłychanie 
trudne, bo ci, którzy ją kochali, byli w większości niezdolni, 
albo niegodni nią pokierować, zaś ci, którzy byli w stanie ją 
utrwalić i poprowadzić, nienawidzili jej. Ale trudno było 
również ją obalić. Nienawiść, jaką ją darzono, była 
nienawiścią mdłą jak mdłe były wszystkie uczucia żywione 
przez kraj. Ponadto, nie lubiąc jej rządów, nie skłaniano się 
ku żadnym innym. O schedę 

po niej kłóciły się trzy partie, które ze sobą żadną miarą 
pogodzić się nie mogły, partie czujące do siebie większą 
wrogość niż do Republiki. Nie było żadnej większości. 
Sądziłem więc, że rząd republikański, będąc faktem i mając 
za przeciwników różne nie mogące się ze sobą porozumieć 
mniejszości, mógł się pośród powszechnej bierności 
utrzymać, jeśliby tylko postępował w sposób umiarkowany i 
mądry. Byłem więc zdecydowany nie przyłączać się do 
żadnych przedsięwzięć przeciw niemu wymierzonych, lecz 
go bronić. Prawie wszyscy członkowie Rady myśleli 
podobnie. Dufaure bardziej niż ja wierzył w zalety i 
przyszłość instytucji republikańskich. Barrot mniej niż ja był 
skłonny do bezwzględnego ich poszanowania. Wszyscy 
jednak w obecnej chwili pragnęliśmy je niezachwianie 
utrzymać i to postanowienie było naszym spoiwem i 
sztandarem. 
Gdy tylko ministerium się zebrało, poszliśmy wszyscy do 
prezydenta dla odbycia Rady. Spotykałem go wówczas po 
raz pierwszy, przedtem, wczasach Konstytuanty, widziałem 
go tylko raz z daleka. Przyjął nas uprzejmie. Nie mogliśmy 
oczekiwać niczego więcej, ponieważ Dufaure ostro był 
występował przeciwko niemu i prawie obraźliwie 
wypowiadał się na temat jego kandydatury nie dalej, niż 
sześć miesięcy wcześniej, zaś ja ostentacyjnie głosowałem na 
jego rywala. 
W dalszym ciągu tej historii Ludwik Napoleon odegrał tak 
wielką rolę, że pośród tego tłumu moich współczesnych, 
których rysy tu szkicuję, wydaje się on zasługiwać na osobny 
portret. Sądzę, że pomiędzy wszystkimi jego ministrami, a 
może i pomiędzy wszystkimi osobami, które nie chciały 
wziąć udziału w jego spisku przeciw Republice, byłem tym, 
którego darzył największymi łaskami, który zbliżył się do 
niego najbardziej i najlepiej potrafi go ocenić. 
Był on więcej wart niż nie bez racji można było sądzić z jego 
dotychczasowego życia i jego szalonych wyczynów. Takie na 
mnie sprawił wrażenie już w pierwszych kontaktach. 

Zaskoczył tym swoich przeciwników, a być może bardziej 
jeszcze swych przyjaciół, o ile tym mianem można określić 
polityków, którzy wysuwali jego kandydaturę. Jakoż 
większość tych ostatnich wsparła go nie dla jego przymiotów, 
lecz z powodu jego rzekomej miernoty. Liczyli, że uczynią 
sobie z niego powolne narzędzie, które łatwo będzie można 
odrzucić. W czym srodze się omylili. 
Jako osoba prywatna Ludwik Napoleon obdarzony był pewnymi 
pociągającymi cechami: życzliwością i pogodą w 
obejściu, ludzkim charakterem, duszą łagodną i nawet dość 
wrażliwą, lecz niezbyt subtelną, sporą dozą stałości i 
doskonałą prostotą w relacjach z ludźmi, dość skromnym 
wyobrażeniem o sobie połączonym z niezmierną pychą, jaką 
czerpał ze swego pochodzenia, lepszą pamięcią o długach 
wdzięczności niż o urazach. Będąc sam zdolny do 
serdeczności, potrafił ją wzbudzać u tych, którzy się z nim 
stykali. Rozmowy z nim były rzadkie i jałowe, nie umiał 
zachęcać innych do mówienia i nawiązywać z nimi 
intymnego kontaktu, obca mu była łatwość mówienia o 
samym sobie, posiadał natomiast nawyczki drugorzędnego 
pisarzyny i nieco autorskiej próżności. Był głęboko skryty, 
jak człowiek, który spędził życie na spiskowaniu, a skrytość 
tę osobliwie wspomagała nieruchomość jego rysów i nijakość 
spojrzenia — oczy miał przygaszone i matowe jak owe grube 
szyby w kajutach statków, które wpuszczają światło, lecz 
przez które, niczego nie widać. Wobec niebezpieczeństw 
przejawiał beztroskę i w trudnych chwilach wykazywał się 
piękną i chłodną odwagą, ale jednocześnie — co zdarza się 
często — wielką chwiejnością w zamierzeniach. Często 
zmieniał obrany kierunek, stawiał krok do przodu, wahał się, 
zawracał z wielką szkodą dla siebie samego, bo naród wybrał 
go po to, by ważył się na wszystko, i oczekiwał od niego 
śmiałości, a nie ostrożności. Jak powiadają, miał zawsze 
jakieś miłostki i w swych wyborach nie był zbyt wybredny. 
Owa namiętność do płaskich rozkoszy i upodobanie w 
wygodach wzrosły wraz z ułatwie 

niami jakie dawała mu władza. Tym sposobem osłabiał 
każdego dnia swą energię, stępiał i obniżał swe ambicje. 
Umysł miał niepozbierany i mętny, wypełniony myślami 
wielkimi, lecz nieuporządkowanymi, szukał ich bowiem u 
Napoleona, bądź w teoriach socjalistycznych, czasem we 
wspomnieniach z Anglii, gdzie przez jakiś czas przebywał, a 
więc w źródłach całkiem odmiennych, jeśli nie sprzecznych. 
Myśli te gromadził podczas samotnych medytacji, z dala od 
zdarzeń i ludzi, ponieważ usposobienie miał marzycielskie i 
chimeryczne. Lecz kiedy został zmuszony do porzucenia 
owych rozległych i mglistych sfer i do skupienia umysłu na 
jakiejś jednej sprawie, okazywał się w swych sądach zdolny 
do trafności, czasem do spojrzenia przenikliwego i 
rozległego, a nawet głębokiego, lecz swego zdania nigdy nie 
był pewny i zawsze był gotów umieścić jakąś ideę dziwaczną 
obok idei trafnej. 
Na ogół jednak, ktokolwiek stykał się z nim dłużej i bliżej, 
ten nie mógł na jego zdrowym rozsądku nie dostrzec rysy 
szaleństwa, której widok przypominał i zarazem tłumaczył 
przygody jego młodości. 
Z tym wszystkim powiedzieć można, że — dzięki okolicznościom 
— sukcesów i siły przyczyniło mu raczej jego szaleństwo 
niż rozsądek. Świat bowiem jest dziwnym teatrem 
zdarzają się chwile, że właśnie najgorsze sztuki osiągają w 
nim największe powodzenie. Gdyby Ludwik Napoleon był 
człowiekiem rozważnym czy nawet geniuszem, nigdy nie 
stałby się prezydentem republiki. 
Ufał w swoją gwiazdę, wierzył święcie, że jest narzędziem 
przeznaczenia i człowiekiem niezastąpionym. Zawsze 
sprawiał na mnie wrażenie rzeczywiście przeświadczonego o 
swych prawach do władania i wątpię, by u Karola X 
przeświadczenie to było głębsze niż u niego, podobnie 
zresztą jak i tamten nie był zdolny tej swojej wiary 
racjonalnie uzasadnić. Jeśli w stosunku do ludu żywił swego 
rodzaju abstrakcyjne uwielbienie, to nie przepadał za 
wolnością. Charakterystycznym 

i zasadniczym rysem jego myślenia w materiach politycznych 
była odraza i pogarda dla zgromadzeń. Monarchia konstytucyjna 
wydawała mu się czymś znacznie nieznośniejszym niż 
republika. Niezmierzona pycha, jaką napawało go jego 
nazwisko, uginała się łacno przed narodem, lecz burzyła na 
myśl, że mogłaby ulegać wpływom parlamentu. 
Zanim doszedł do władzy miał dość czasu, ażeby rozwinąć w 
sobie owo naturalne upodobanie dla sługusów, jakie zawsze 
mają mierni władcy, a to za przyczyną nawyków nabytych 
przez dwadzieścia lat spiskowania pośród pośledniego 
gatunku awanturników, młodych rozpustników, jedynych, 
którzy przez cały ten czas mogli godzić się na to, by 
występować w roli jego zauszników lub wspólników. Zresztą 
i u niego samego spod dobrych manier przebijało coś, co 
pachniało awanturnikiem i uzurpatorem. Nadal znajdował 
upodobanie w owej podejrzanej kompanii, w której już wcale 
nie musiał przebywać. Myślę, że trudność, jaką sprawiało mu 
wyrażanie myśli inaczej niż na piśmie, przywiązywała go do 
ludzi, którzy od dawna znali jego idee i podzielali jego 
rojenia, że jego nieumiejętność prowadzenia dyskusji 
sprawiała, iż kontakty z ludźmi bystrego umysłu były mu 
przykre. Oczekiwał on przede wszystkim oddania dla swej 
osoby i dla swej sprawy (jak gdyby jego osoba i sprawa 
mogły je rodzić), wszelka zaleta mu przeszkadzała, gdy tylko 
szła w parze z niezależnością. Potrzebował wiernych, 
zapatrzonych w jego gwiazdę i kornych wielbicieli jego 
fortuny. Ażeby się doń zbliżyć, trzeba więc było się 
przedzierać przez krąg najbliższych sług i osobistych 
przyjaciół, o których generał Changarnier mi mówił, że 
można ich określić przy pomocy dwóch rymujących się słów 
szachraje i hultaje. W sumie nic gorszego od tego 
towarzystwa, chyba że jego rodzina, złożona głównie z 
nicponiów i szelm. 
Oto człowiek, którego na czele Francji postawiły potrzeba 
przywódcy i potęga wspomnień, człowiek, z którym 
mieliśmy wspólnie sprawować rządy. 

Trudno doprawdy byłoby się do tego zabrać w chwili 
bardziej krytycznej. 7 maja 1849, przed zakończeniem swego 
niespokojnego żywota, Konstytuanta podjęła decyzję 
zabraniającą rządowi atakowania Rzymu. Pierwszą zaś 
rzeczą, o jakiej się dowiedziałem po wejściu do gabinetu 
było to, że przed trzema dniami nasza armia dostała rozkaz 
zaatakowania Rzymu. To jawne nieposłuszeństwo nakazom 
najwyższego suwerena, jakim było Zgromadzenie, ta wojna 
wydana ludowi Rzymu, który rozpoczął rewolucję, wydana 
przeciw tej rewolucji i wbrew postanowieniom naszej 
konstytucji, które zobowiązywały do poszanowania innych 
narodów, ta wojna musiała niechybnie i w krótkim czasie 
doprowadzić do starcia wewnętrznego, którego się tak 
obawialiśmy. Co mogło wyniknąć z tego nowego starcia? 
Wszystkie listy od prefektów, jakie nam przedłożono, 
wszystkie raporty policji, jakie do nas docierały, dawały 
powody do najwyższego niepokoju. Pod koniec rządów 
Cavaignaka przekonałem się, do jakiego stopnia władze państwowe 
mogą być utrzymywane w złudnych nadziejach 
przez wyrachowane pochlebstwa urzędników. Tym razem 
przekonałem się, i całkiem już z bliska, jak ci sami urzędnicy 
mogą przyczyniać się do potęgowania strachu u swych 
zwierzchników. Skutek odwrotny spowodowany taką samą 
przyczyną w przeświadczeniu, że my sami jesteśmy 
zaniepokojeni, każdy z urzędników chciał się odznaczyć 
odkryciem jakichś nowych knowań i dostarczyć nam ze swej 
strony jakąś nową wiadomość o zagrażającym nam spisku. 
Tym chętniej donoszono nam o zagrożeniach, im bardziej 
wierzono w nasz sukces. Jedną z niebezpieczniejszych cech 
tego rodzaju informacji jest to, że stają się coraz rzadsze i 
mniej obszerne wtedy właśnie, gdy zagrożenie rośnie i gdy 
byłyby istotnie niezbędne. Urzędnicy, zwątpiwszy na koniec 
w trwałość rządu, który ich opłaca i obawiając się już jego 
następcy, nie chcą mówić lub zupełnie milkną. Tym razem 
podnosili wielki hałas. Słuchając ich niemożliwością było nie 
wierzyć, że znajdujemy się na skraju 

przepaści, a jednak nie wierzyłem w to ani trochę. Jak dziś 
tak i wówczas byłem mocno przekonany, że korespondencja 
urzędowa i raporty policyjne, które mogą być pożyteczne, 
gdy chodzi o wykrycie spisku, dostarczają danych wyłącznie 
przesadzonych i niepełnych, a zawsze fałszywych, gdy 
chodzi o rozpoznanie lub przewidywanie zachowania 
wielkich ruchów i stronnictw. W tego rodzaju materii 
znajdziemy pouczenie w ogólnym wyglądzie kraju, w 
znajomości jego potrzeb, jego nastrojów, jego idei, a więc w 
danych natury ogólnej, o które można postarać się samemu, a 
których nigdy nie dostarczą żadni funkcjonariusze, nawet 
najbardziej wiarygodni i posadowieni na najlepszych 
stanowiskach obserwacyjnych. 
Otóż ogląd tych ogólnych faktów przyprowadził mnie do 
przekonania, że w tej chwili nie należało obawiać się zbrojnej 
rewolucji, choć można było spodziewać się gwałtownego 
starcia. A oczekiwanie na wojnę domową jest zawsze 
bolesne, zwłaszcza gdy ta ostatnia dokłada swe okrucieństwa 
do okropności zarazy. Paryż zaś był w tym momencie nękany 
przez cholerę. Tym razem śmierć zbierała żniwo we 
wszystkich szeregach. Zmarło już wielu członków 
Konstytuanty, a Bugeaud, którego oszczędziła Afryka, był 
konający7. 
Gdybym chociaż przez moment chciał wątpić o zbliżaniu się 
kryzysu, sam wygląd nowego Zgromadzenia musiałby odwieść 
mnie od takiej myśli. Można powiedzieć, że w jego 
murach oddychało się już atmosferą wojny domowej. Wystąpienia 
posłów stały się krótkie, ich gesty gwałtowne, słowa 
przesadne, zniewagi dotkliwe i bezpośrednie. Posiedzenia odbywały 
się przejściowo w dawnej Izbie Deputowanych8. Sala 
7 Marszałek Bugeaud zmarł na cholerę 10 czerwca 1849 r. 
8 W okresie Restauracji i monarchii lipcowej Izba Deputowanych obradowała w 
budynku Pałacu Burbońskiego. W 1848 r. na dziedzińcu pałacu postawiono 
pospiesznie nowy budynek dla wybranej w wyborach powszechnych 
Konstytuanty, która liczyła około 900 posłów. Zob. rozdz. V, cz. II Wspomnień. 

obliczona na czterysta pięćdziesiąt osób, z trudnością mieściła 
siedmiuset pięćdziesięciu reprezentantów. Siedzieli więc 
ramię przy ramieniu, ale z wrogością w sercach, jeden blisko 
drugiego wbrew nienawiściom, które ich od siebie oddalały, a 
niewygoda wzmagała rozjątrzenie. Był to pojedynek w 
beczce. Jakim sposobem Górale mogli byli się miarkować? — 
byli dość liczni, ażeby uważać się za silnych i w narodzie, i w 
armii. W parlamencie jednakże tworzyli grupę zbyt słabą, 
ażeby nad nim zapanować czy nawet w nim się liczyć. 
Tymczasem nadarzyła im się znakomita okazja, by odwołać 
się do gwałtu. Cała Europa jeszcze wrzała i można ją było 
popchnąć do rewolucji organizując wielki wybuch w Paryżu. 
Było to więcej niż potrzeba ludziom obdarzonym tak dzikimi 
temperamentami. 
Można było przewidzieć, iż wybuch nastąpi w chwili, gdy 
stanie się wiadomym, że rozkaz atakowania Rzymu został wydany 
i że atak się odbył. Tak też się stało. 
Rozkaz był tajny, lecz 10 czerwca rozeszła się wiadomość o 
pierwszym szturmie. 
Już 11 czerwca Góra zaczęła miotać wściekłymi słowami. 
Wszedłszy na trybunę, Ledru-Rollin wezwał do wojny 
domowej powiadając, że konstytucja została pogwałcona i on 
wraz z przyjaciółmi są gotowi bronić jej wszystkimi środkami, 
nawet z bronią w ręku. Wysunięto wniosek o postawienie w 
stan oskarżenia prezydenta i poprzedniego gabinetu. 
12 czerwca, powołana przez Zgromadzenie dla rozpatrzenia 
wniosku komisja oddaliła oskarżenie z poprzedniego dnia i 
wezwała Zgromadzenie do niezwłocznego wypowiedzenia się 
na temat losu prezydenta i jego ministrów. Góra 
przeciwstawiła się natychmiastowej dyskusji i zażądała 
przedstawienia dowodów. Jaki miała cel w opóźnieniu 
debaty? Trudno powiedzieć. Czy miała nadzieję, że zwłoka 
podsyci rozgorączkowanie umysłów, czy też po cichu życzyła 
sobie ich uspokojenia? Pewne jest to, że jej główni 
przywódcy, bardziej zwyczajni mówić niż walczyć, bardziej 
roznamiętnieni niż zdecydowani, przy braku pohamo 

wania w słowach okazali tego dnia więcej wahania niż w 
przeddzień. Wyciągnąwszy szablę do połowy zachowali się 
tak jakby chcieli ją na powrót schować, lecz było już za 
późno, ich przyjaciele z zewnątrz dostrzegli sygnał i ruszyli, 
zaś przywódcy Góry zamiast prowadzić zmienili się w 
prowadzonych. 
Podczas tych dwu dni znalazłem się w sytuacji niezwykle 
trudnej. Jak już wspomniałem, nie aprobowałem zupełnie 
sposobu, w jaki wyprawa rzymska została przedsięwzięta i 
poprowadzona. Zanim wszedłem do rządu, oświadczyłem z 
mocą Barrotowi, że zamierzam brać odpowiedzialność tylko 
za przyszłość i że wyłącznie on sam będzie musiał troszczyć 
się o obronę tego, co do tej pory uczyniono we Włoszech. Na 
ministerium zgodziłem się tylko pod tym warunkiem. 
Milczałem więc podczas dyskusji 11 czerwca, pozostawiając 
Barrota samego na placu boju. Lecz gdy 12 dostrzegłem, że 
nad moimi kolegami zawisła groźba oskarżenia, doszedłem 
do wniosku, że nie mogę dłużej pozostawać bierny. Okazji do 
wkroczenia dostarczyło mi żądanie nowych dowodów które 
nie zmuszało mnie do wyrażania mego poglądu o meritum 
całej sprawy. Wystąpiłem ostro, lecz dość krótko. 
Odczytując w «Monitorze» to krótkie przemówienie, widzę 
jak było niezgrabne i niewiele warte. A jednak od większości 
dostałem olbrzymie oklaski, bo w chwilach kryzysu bliskiego 
wojny domowej na słuchaczy działa bardziej ogólny tok 
myśli i akcent słów, niż ich rzeczywista wartość. Natarłem 
wprost na Ledru-Rollina. Oskarżyłem go zapalczywie o to, że 
dąży do zamieszek i że dla ich wywołania rozsiewa 
kłamstwa. Emocje, które pobudziły mnie do wystąpienia, 
były żywe, ton zdecydowany i agresywny, przeto rzecz 
spodobała się bardzo, choć mówiłem źle, niezbyt jeszcze 
pewnie czując się w nowej roli. 
Replikując mi, Ledru zarzucił większości, że znalazła się w 
stronnictwie kozaków, odpowiedziano mu, że sam należy do 
stronnictwa rabuśników i podpalaczy. Komentując wystąpienie 
Ledru, Thiers stwierdził, że między jego autorem a 
bun 

townikami z czerwca zachodzi ścisły związek9. Zgromadzenie 
dużą większością głosów odrzuciło wniosek o postawienie 
rządu w stan oskarżenia i na tym zakończyło posiedzenie. 
Mimo, że przywódcy Góry nadal zachowywali się 
wyzywająco to jednak nie starczyło im stanowczości. 
Wszyscy więc uznali z ulgą, że nie nadeszła jeszcze 
decydująca chwila do walki. Mylili się. Z raportów, jakie tej 
nocy otrzymaliśmy wynikało, że szykują się wystąpienia 
zbrojne. 
I w rzeczy samej, nazajutrz demagogiczne gazety ogłosiły, że 
ich redaktorzy nie liczą już na sprawiedliwość, lecz na 
rozszerzenie rewolucji. Wszyscy pośrednio lub bezpośrednio 
wzywali do wojny domowej. Zapraszali Gwardię Narodową, 
uczniów i całą ludność do zebrania się bez broni w oznaczonym 
miejscu i do udania się następnie pod bramy Zgromadzenia. 
Tym to sposobem z 13 czerwca chciano zrobić 15 
maja i istotnie, około jedenastej w okolicach Château d'Eau 
zebrało się siedem do ośmiu tysięcy osób. Z naszej strony, 
odbywaliśmy naradę u prezydenta Republiki. Ten ostatni miał 
już na sobie mundur i gotów był dosiąść konia z chwilą, w 
której by mu doniesiono, że bitwa się rozpoczęła. Skądinąd 
zmienił on tylko odzienie. Poza tym pozostał dokładnie tym 
samym człowiekiem, co w przeddzień ten sam nieco posępny 
wyraz twarzy, ta sama powolna i nieco trudna wymowa, to 
samo matowe spojrzenie. Nic z owego podniecenia przed 
walką i gorączkowej nieco wesołości, jaką powoduje często 
myśl o bliskim niebezpieczeństwie, nic więc z owej postawy, 
która — koniec końców — jest być może oznaką 
wewnętrznego niepokoju. 
Sprowadziliśmy Changarniera, który zaznajomił nas z wydanymi 
dyspozycjami i zapewnił o zwycięstwie, Dufaure 
przedstawił raporty, które był otrzymał i które zapowiadały 
straszli- 
9 Thiers nawiązuje do wypadków z czerwca 1848 r., opisanych we Wspomnieniach 
w cz. II, rozdz. IX i X. 

we powstanie. Wrócił potem do ministerstwa spraw 
wewnętrznych, które było jego sztabem, zaś ja około 
południa poszedłem do Zgromadzenia. 
Zbierało się ono dość długo, ponieważ ustalając w przeddzień 
porządek obrad i to bez konsultacji z nami, przewodniczący 
ogłosił, że nazajutrz nie będzie publicznego 
posiedzenia, zadziwiające roztargnienie, które komu innemu 
zostałoby poczytane za zdradę. W czasie, gdy posłańcy 
rozbiegli się, ażeby zwołać posłów, udałem się do biura 
przewodniczącego, gdzie zebrali się prawie wszyscy 
przywódcy większości. Na wszystkich twarzach malowało 
się podniecenie i niepokój batalii się tu obawiano, lecz 
zarazem jej sobie życzono i pod adresem ministrów zaczęły 
padać zarzuty opieszałości. Thiers, wciśnięty głęboko w 
fotel, z nogami wyciągniętymi na drugim, masował się po 
żołądku (zaczynał odczuwać objawy panującej w Paryżu 
choroby) i swoim cienkim falsetem wykrzykiwał gromko i z 
irytacją, że dość dziwne wydaje mu się, iż jeszcze nie 
pomyślano o ogłoszeniu w Paryżu stanu oblężenia. 
Odpowiedziałem mu łagodnie, że już o tym pomyślano, lecz 
nie można było tego uczynić bez Zgromadzenia, na którego 
zebranie właśnie oczekujemy. 
Posłowie zaczęli się schodzić, sprowadzeni nie tyle zawiadomieniami, 
których większość nie otrzymała, co krążącymi po 
mieście pogłoskami. Posiedzenie zostało otwarte o drugiej po 
południu. Ławy większości były wypełnione, miejsca, na 
których zasiadała Góra pozostały puste. Ponura cisza, która 
na nich panowała była bardziej przerażająca niż krzyki, jakie 
stamtąd zazwyczaj dobiegały. Mówiła ona, że zakończyła się 
dyskusja, a rozpoczynała wojna domowa. 
O trzeciej pojawił się Dufaure i wniósł o ogłoszenie w Paryżu 
stanu oblężenia. Cavaignac poparł go jednym z owych 
krótkich przemówień, z jakimi czasem występował i w 
których jego umysł, tępy i mierny z natury, dorównywał 
przymiotom jego duszy i zbliżał się do wzniosłości. W tych 
okolicznościach 

stawał się na chwilę najznakomitszym z oratorów, jakich 
zdarzało mi się słyszeć w Zgromadzeniu, daleko w tyle 
zostawiając wszystkich mówców dobrych. 
"Powiedział pan coś o moim upadku ze stanowiska — 
wykrzyknął zwracając się do schodzącego z trybuny 
przedstawiciela Góry10. Otóż nie! ja ze stanowiska 
odszedłem, bo wola narodu nie obala, lecz nakazuje i jej 
nakazów się słucha. Powtarzam więc — i chciałbym, żeby 
partia republikańska zawsze miała prawo tak powiedzieć - 
odszedłem składając w ten sposób hołd moim 
republikańskim przekonaniom. Powiedział pan, że 
przeżywaliśmy terror, historia nie będzie milczała i da świadectwo 
prawdzie. Panu zaś powiem, że swymi słowami pan 
mnie nie zastraszył, lecz obudził we mnie głęboki ból. 
Należy pan do dawnych republikanów, co do mnie, nie 
działałem na rzecz Republiki przed jej ustanowieniem, nie 
cierpiałem dla niej, czego żałuję, ale służyłem jej wiernie. 
Więcej! — ja nią kierowałem. I czemuś innemu niż 
Republika służyć nie będę. Niech pan zapamięta te słowa, 
niech zostaną zapisane, proszę je zanotować, żeby na zawsze 
pozostały w annałach naszych obrad: czemuś innemu służyć 
nie będę! Między panem, a mną, między nami jakaż sprawa? 
— sprawa o to, kto lepiej potrafi służyć Republice. 
Otóż mój ból stąd, że pan jej służy nader niedobrze. Usilnie 
chcę wierzyć, dla dobra mego kraju, że zginąć nie jest jej 
przeznaczone, lecz jeśli bylibyśmy skazani na podobne nieszczęście, 
niech pan nie zapomina, niech pan pamięta, że 
10 Chodzi o Leroux, który był deputowanym do Legislatywy i Konstytuanty, 
Pierre Leroux (1797—1871) — publicysta i filozof socjalistyczny. Drukarz z 
zawodu, związał się w 1831 roku z saint-simonistami, w 1841 r. wyłożył swoje 
poglądy w dziełku O ludzkości, jej zasadach i przyszłości, rozwijał je następnie w 
licznych pracach. Po zamachu stanu Ludwika Napoleona schronił się w Anglii. 

oskarżymy o to was z waszym niepomiarkowaniem i z 
waszymi szaleństwami". 
Niedługo po ogłoszeniu stanu oblężenia dowiedzieliśmy się, że 
powstanie zostało stłumione. Kawaleria z Changarnierem i 
prezydentem na czele rozbiła i rozproszyła kolumnę, która 
zdążała ku Zgromadzeniu. Kilka ledwo co wzniesionych 
barykad zostało zdobytych prawie bez wystrzału. Górali 
otoczono w Conservatoire des Arts et des Métiers 11, z którego 
zrobili sobie główną kwaterę, część z nich aresztowano, reszta 
uciekła. Paryż był w naszych rękach. 
W kilku wielkich miastach doszło do podobnych wystąpień, 
równie bezskutecznych, chociaż ostrzejszych. W Lyonie 
zaciekła bitwa trwała przez pięć godzin, chwilami zwycięstwo 
było wątpliwe. Ale zwyciężywszy w Paryżu, niezbyt lękaliśmy 
się o prowincję, ponieważ wiedzieliśmy, że we Francji ton 
nadaje Paryż czy chodzi o porządek, czy o nieporządek. 
Tak się zakończyło drugie powstanie czerwcowe, od 
pierwszego różniące się słabszym natężeniem i 
krótkotrwałością, lecz podobne przyczynami, które przesądziły 
o jego upadku. W czasie pierwszego, ulegając raczej swym 
apetytom niż poglądom, lud walczył samotnie, nie zdoławszy 
swych przedstawicieli wyciągnąć z parlamentu na ulicę i zrobić 
z nich swoich przywódców. Tym razem przedstawiciele nie 
zdołali pociągnąć za sobą ludu. W czerwcu roku 1848 armii 
zabrakło dowódców, w czerwcu 1849 dowódcom — armii. 
Przedziwnymi osobnikami byli ci Górale, ich skłonność do 
kłótni i pycha objawiały się nawet w najmniej temu sprzyjających 
okolicznościach. Pomiędzy tymi, którzy osobiście i za 
pośrednictwem gazet najmocniej parli do wojny domowej i ata- 
11 Konserwatorium Sztuk i Rzemiosł przy ulicy Saint-Martin, założone w XVIII w. 
jako muzeum rzemiosła, przekształciło się następnie w szkołę podległą Ministerstwu 
Handlu i Przemysłu. 

kowali nas najzajadlej, znajdował się Considérant, uczeń i 
następca Fouriera12, autor tylu socjalistycznych wynalazków, 
które kiedy indziej byłyby śmieszne lecz w naszym czasie 
stały się groźne. Wraz z Ledru-Rollinem Considérantowi 
udało się wymknąć z budynku Conservatoire i ujść do Belgii. 
Bywałem z nim niegdyś w towarzyskich kontaktach i po 
przybyciu do Brukseli napisał do mnie: „Drogi Tocqueville 
(następowała tu prośba o pewną przysługę, po czym 
dorzucał: ) Przy najbliższej okazji może Pan liczyć na 
wzajemność z mej strony. Macie przed sobą co najwyżej 
dwa, trzy miesiące, a czystej wody Biali 13, którzy po was 
przyjdą — jakieś sześć miesięcy w najlepszym przypadku. 
Pewnego dnia, prędzej czy później, spotka was jednych i 
drugich to, na co niechybnie i sprawiedliwie sobie 
zapracujecie. Lecz nie mówmy o polityce i przestrzegajmy 
nader legalnego, nader lojalnego i nader Odilon- 
Barrotycznego stanu oblężenia". Na co mu odpisałem: „Mój 
drogi Considérant, Pańska prośba już została spełniona. Nie 
chciałbym tu doprawdy powoływać się na tę tak drobną 
przysługę, lecz miło mi mimochodem stwierdzić, że owi 
odrażający poskramiacze wolności, których nazywa się 
ministrami, budzą dość zaufania w swych przeciwnikach, 
ażeby ci, okrzyczawszy ich uprzednio jako wyjętych spod 
prawa, nie wahali się następnie zwracać do nich z ufnością 
po to, co im się słusznie należy. Dowód to, że 
12 Charles Fourier (1772—1837)— ekonomista i filozof socjalistyczny. Planował 
zorganizowanie społeczeństwa w liczące około 1600 osób falangi, rodzaj 
kooperatyw samorządnych i ekonomicznie samowystarczalnych, każda z takich 
spółek zamieszkiwałaby własny pałac zwany falansterem. We Francji idee 
Fouriera nie odniosły większego sukcesu, były natomiast dość popularne w 
Stanach Zjednoczonych gdzie w latach 1840-1850 powstało sporo falang. 
13 Biali — legitymiści, nazwa pochodzi od bieli, która była kolorem sztandarów 
burbońskich, szerzej — konserwatyści, skrajna prawica. 

nie jesteśmy tacy źli, jak się powiada. Czy jest Pan naprawdę 
pewien, że gdyby role się odwróciły, mógłbym się zachować 
podobnie, może nie wobec Pana, lecz wobec któregoś z 
Pańskich przyjaciół politycznych, których mógłbym 
wymienić? Myślę, że nie i oświadczam Panu uroczyście, że 
gdyby mieli kiedykolwiek dojść do władzy i gdyby pozwolili 
mi ujść tylko z głową, uznam się za całkiem zadowolonego i 
gotowego do ogłoszenia, że ich wielkoduszność przeszła me 
oczekiwania". 

III 
POLITYKA WEWNĘTRZNA - NIESNASKI W ŁONIE 
GABINETU - JEGO KŁOPOTY Z WIĘKSZOŚCIĄ I Z 
PREZYDENTEM 
Odnieśliśmy zwycięstwo, prawdziwe trudności miały się 
wyłonić, tego się spodziewałem. Od dawna zresztą 
przekonany byłem do zdania, że największe ryzyko upadku 
pojawia się dopiero po dużym sukcesie. Jak długo trwa 
zagrożenie, ma się do czynienia tylko z przeciwnikami, 
których można pokonać, lecz po zwycięstwie zaczyna się 
mieć do czynienia z samym sobą, ze swoją gnuśnością, ze 
swoją pychą, z zawodnym poczuciem pewności, jakie daje 
zwycięstwo, a wtedy łatwo o klęskę. 
Na to ostatnie niebezpieczeństwo nie byłem wystawiony, 
ponieważ wcale nie byłem przekonany, że daliśmy już sobie 
radę z najważniejszymi przeszkodami. Widziałem, że tkwią 
one w tych właśnie ludziach, z jakimi mieliśmy sprawować 
rządy, że prędka i kompletna rozsypka Góry zamiast chronić 
nas przed ich złą wolą, bezpośrednio nas na nią wystawiała. 
Gdyby nie tak bardzo nam się udało, bylibyśmy znacznie 
mocniejsi. 
Większość składała się wtedy z trzech głównych stronnictw 
(partia prezydencka była jeszcze zbyt nieliczna i miała 
zanadto złą sławę, by liczyć się w parlamencie). Jakieś 
sześćdziesiąt do osiemdziesięciu posłów co najwyżej, jak my 
szczerze próbowało utrwalić umiarkowaną republikę; był to 
nasz jedyny solidny punkt oparcia w owym ogromnym 
Zgromadzeniu. Reszta większości składała się z legitymistów, 
w liczbie około stu sześćdziesięciu, oraz z dawnych przyjaciół 
lub zwolenników mo 

narchii lipcowej, głównie przedstawicieli owych klas 
średnich, które Francją rządziły, a przede wszystkim ją 
wykorzystywały przez osiemnaście lat. Wyczułem od razu, 
że spośród tych dwu partii najbardziej pomocną w naszych 
zamiarach może okazać się partia legitymistów. Za Ludwika 
Filipa legitymiści byli odsunięci od władzy, nie posiadali 
więc ani stanowisk, ani wynagrodzeń, których by żałowali i 
do których chcieliby wracać. Będąc zresztą w większości 
wielkimi właścicielami, nie pożądali publicznych urzędów 
tak mocno, jak bourgeois czy też nie zdążyli jeszcze jak 
tamci zaznać ich słodyczy. Chociaż z powodu swych zasad 
trudniej niż inni godzili się na Republikę, to łatwiej ją znosili, 
ponieważ odsunęła tego, który ich odsuwał i otworzyła im 
drogę do władzy. Republika przysłużyła się ich ambicjom i 
pragnieniu zemsty, a przeciw sobie budziła tylko ich strach, 
co prawda strach wielki. Dawnym konserwatystom, 
najliczniejszym w obrębie większości, spieszno było 
skończyć z Republiką, ale ponieważ nienawiść, jaką ją 
darzyli, powściągana była obawą przed nieprzewidzianymi 
następstwami, jakie mogłaby pociągnąć przedwczesna próba 
jej obalenia i ponieważ wyrobili w sobie nawyk 
maszerowania w ostatnich szeregach władzy, to daliby się 
nam z łatwością prowadzić, gdybyśmy tylko zdołali pozyskać 
wsparcie lub chociaż neutralność ze strony ich przywódców, 
z których, jak wiadomo, najważniejsi byli wówczas panowie 
Thiers i Mole. 
Rozpatrzywszy się dobrze w tej sytuacji, zrozumiałem, że 
należało wszystkie zamiary drugorzędne podporządkować 
celowi najpierwszemu, jakim było uchronić Republikę przed 
obaleniem, a przede wszystkim zapobiec narzuceniu przez 
Ludwika Napoleona jakiejś nieprawej monarchii, co wtedy 
groziło najbardziej. 
W pierwszym rzędzie pomyślałem o ubezpieczeniu się przed 
błędami przyjaciół, ponieważ zawsze głęboko wierzyłem w 
sens starego normandzkiego porzekadła: „Dobry Boże, broń 
mnie od przyjaciół, bo od wrogów sam się obronię". 

Na czele naszych zwolenników w Zgromadzeniu 
Narodowym stał generał Lamoriciere, którego popędliwości i 
niewyparzonego języka mocno się obawiałem, najmocniej 
jednak — bezczynności. Znalem go jako jednego z tych 
ludzi, którzy wolą czynić rzeczy dobre niż złe, lecz będą 
czynić rzeczy złe raczej niż gdyby mieli nie czynić nic. 
Postanowiłem więc obdarzyć go jakąś ważną i daleką 
ambasadą. Rosja bez zwlekania uznała Republikę, wypadało 
więc nawiązać z nią stosunki dyplomatyczne, za ostatniego 
rządu prawie zerwane. Szukając kandydata do tej dalekiej i 
nadzwyczajnej misji zatrzymałem wzrok na generale 
Lamoriciere. Nadawał się do tego rodzaju zadania, z którego 
potrafią się wywiązywać tylko generałowie i to generałowie 
sławni. Namówienie go nie było łatwe, lecz najwięcej 
trudności miałem z przekonaniem prezydenta Republiki. 
Opierał się zrazu mocno i przy tej okazji powiedział mi z niejaką 
naiwnością, która świadczyła mniej o jego szczerości, co 
o nieumiejętności mówienia (słowa nie służyły mu do 
wyrażania jego myśli, czasem jednak ją zdradzały), 
powiedział mi więc, że na wielkich dworach pragnął mieć 
ambasadorów oddanych sobie. Nie przejąłem się tym wcale, 
ponieważ sprawując zwierzchność nad ambasadorami 
zamierzałem pozostawać oddany wyłącznie Francji. Nadal 
więc nalegałem, ale niewiele bym zdziałał, gdybym nie 
uciekł się do pomocy Falloux, który wówczas był jedynym 
człowiekiem w gabinecie cieszącym się zaufaniem 
prezydenta. Falloux przekonał go, nie wiem jakimi 
argumentami, i Lamoriciere wyjechał. Czego dokonał, 
powiem dalej. 
Poczuwszy się spokojniejszym po jego wyjeździe co do 
postępowania naszych przyjaciół, zacząłem się zastanawiać 
nad pozyskaniem lub utrzymaniem niezbędnych 
sprzymierzeńców. Tutaj sprawa była znacznie trudniejsza, 
ponieważ z wyjątkiem wewnętrznych spraw mego resortu o 
niczym nie mogłem decydować bez przyzwolenia gabinetu, 
w którym znaleźli się ludzie jak najuczciwsi, lecz w 
politykowaniu tak sztywni i ogra 

niczeni, że zdarzyło mi się czasem żałować, iż nie mam 
doczynienia z inteligentnymi łobuzami. 
Co do legitymistów, to byłem zdania, że należy im 
pozostawić duże wpływy w resorcie oświecenia publicznego. 
Przyznaję, że była to ofiara nie byle jaka, ale też jedyna, jaką 
można ich było zaspokoić i zyskać sobie w zamian ich wsparcie, 
gdy chodziło o miarkowanie zapędów prezydenta i 
przeszkodzenie mu w obaleniu konstytucji. Plan ten został 
przyjęty. Panu Falloux pozostawiliśmy wolną rękę w jego 
dziedzinie i Rada Ministrów pozwoliła mu na wniesienie do 
Zgromadzenia projektu reformy oświaty publicznej, który 
potem został uchwalony jako ustawa z 15 marca 1850. Z 
całej mocy doradzałem też moim kolegom, ażeby osobiście 
zadbali o dobre relacje ze znanymi legitymistami. Sam się do 
tej rady zastosowałem i wkrótce stałem się tym spośród 
członków gabinetu, który nawiązał z nimi najlepsze stosunki, 
potem zaś jedynym pośrednikiem między nimi a nami. 
Prawda, że moje urodzenie i świat, w jakim mnie wychowano, 
były mi w tym wielkim ułatwieniem, którego nie 
posiadali inni. Jeśli bowiem francuska szlachta przestała tworzyć 
klasę, to pozostała czymś na kształt masonerii, której 
wszyscy członkowie nadal wzajem się rozpoznają dzięki nie 
wiem jakim niewidocznym znakom, bez względu na ich osobiste 
poglądy, które ich różnią lub nawet sobie przeciwstawiają. 
Doszło więc do tego, że chociaż przed wejściem do gabinetu 
przysporzyłem Falloux więcej przykrości niż ktokolwiek 
inny, to będąc ministrem łatwo się z nim zaprzyjaźniłem. Był 
zresztą człowiekiem, o którego usługi warto było zabiegać. 
Nie wiem czy w swej karierze spotkałem kogoś równie 
wyjątkowego. Posiadał jednocześnie dwie rzeczy 
najpotrzebniejsze dla kierowania stronnictwem, żarliwe 
przekonania, które pchały go nieustannie ku wytkniętemu 
celowi, nie pozwalając na zniechęcenie się porażkami czy 
trudnościami oraz umysł pozbawiony 

skrupułów, tyleż giętki co stanowczy, który wynajdywał 
mnóstwo najróżnorodniejszych środków dla 
urzeczywistnienia raz powziętego planu. Był uczciwy w tym 
sensie, że miał zawsze na uwadze — jak sam powiadał — 
sprawę, a nie prywatny interes, ale był przy tym mataczem, 
który mataczył w sposób wielce niepospolity i skuteczny. We 
własnych bowiem przekonaniach udawało mu się mieszać 
momentalnie prawdę z fałszem, by zaraz tą mieszaniną 
karmić umysły innych, rzadki to sekret, który kłamstwom 
daje siłę i polor szczerości, a tych, co z nami obcują lub nam 
podlegają, pozwala nakłonić do błędu, który sami uznaliśmy 
za dobroczynny. 
Mimo ponawianych wysiłków, nie udało mi się doprowadzić 
do stosunków, nie mówię dobrych, ale choćby należytych 
między Falloux a Dufaurem. Ci dwaj ludzie mieli wady i zalety 
doprawdy przeciwstawne. Dufaure, który w głębi serca 
pozostał prawdziwym mieszczuchem z zachodniej Francji, 
wrogiem szlachty i księży, nie mógł się przyzwyczaić ani do 
zasad, ani do wytwornych i grzecznych manier Falloux, choć 
mnie mogły się one zdawać przyjemne. Z wielkim wysiłkiem 
udało mi się jednak wytłumaczyć mu, że nie należy Falloux 
przeszkadzać na jego własnym terenie. Ażeby jednak 
pozwolić mu na najmniejszy wpływ w rzeczach podległych 
Ministerstwu Spraw Wewnętrznych (w stopniu oczywiście, 
w jakim było to przyzwoite i konieczne), o tym Dufaure ani 
nawet słyszeć nie chciał. W swojej Andegawenii Falloux 
miał prefekta1, na którego z sobie wiadomych powodów się 
uskarżał. Nie domagał się, by pozbawić go stanowiska lub 
wstrzymać mu awans, chciał tylko, by przeniesiono go gdzie 
indziej, bo sądził, że jego własna pozycja pozostaje 
zagrożona bez tego przeniesienia, którego zresztą domagała 
się również większość deputowanych. 
1 prefekt — urzędnik państwowy kierujący administracją departamentu. Tutaj 
chodzi o prefekta Bordillon, urzędującego w Angers, a więc w okręgu 
wyborczym Falloux, gdzie jako republikanin mógł ministrowi przeszkadzać. 

z Mainet-Loire. Niestety ów prefekt był zdeklarowanym 
przyjacielem Republiki i to starczyło, by napełnić Dufaure'a 
podejrzliwością, zrodzić w nim przekonanie, że Falloux 
zamierza go skompromitować wykorzystując jako narzędzie 
do uderzenia w tych republikanów, których do tej pory nie 
odważono się ruszyć. Odmówił. Tamten nalegał. Dufaure się 
usztywnił. Było rzeczą dość zabawną oglądać, jak Falloux 
kręcił się wokół Dufaure'a, jak obtańcowywał go zręcznie i z 
wdziękiem nie mogąc znaleźć żadnego dostępu do jego 
duszy. 
Dufaure odczekiwał chwilę, a potem nie spoglądając nawet 
na niego odpowiadał krótko, albo też zwracając ku niemu 
kose i martwe spojrzenie, oświadczał: „Pragnąłbym bardzo 
dowiedzieć się dlaczego nie uwolnił się pan od pańskiego 
prefekta korzystając z pomocy pańskiego przyjaciela 
Fauchera, gdy był on ministrem spraw wewnętrznych". 
Falloux starał się zachować spokój, mimo że jak sądzę był z 
natury popędliwy, a potem wyżalał się przede mną i mogłem 
wówczas widzieć, ile żółci płynęło w jego miodnych 
słowach. Próbowałem pośrednictwa przedkładając 
Dufaure'owi, że nie odmawia się koledze spełnienia tego 
rodzaju prośby, chyba że chce się z nim zerwać. Na 
codziennym pośredniczeniu między tymi dwoma ludźmi 
strawiłem cały miesiąc, wkładając w to więcej wysiłku i 
dyplomacji niż włożyłem w tym samym czasie w 
rozwiązywanie wielkich spraw europejskich. Z powodu tego 
nieszczęsnego drobiazgu gabinet po kilkakroć był bliski 
rozpadu. W końcu Dufaure ustąpił, lecz z takimi oporami, że 
nie mógł żadną miarą wzbudzić wdzięczności, tym sposobem 
oddał swego prefekta, nie zyskując sobie Falloux2. 
2 Ani o tym incydencie, ani o nieużytości Dufaure'a nie wspomina Falloux w 
swoich Pamiętnikach rojalisty (Paryż 1888, t. I, s. 499). Pisze natomiast, że 
prefekt Bordillon został przeniesiony z Angers do Grenoble z inicjatywy nie 
ministra, a samego prezydenta oraz że on sam o to przeniesienie wcale nie 
zabiegał. 

Lecz najtrudniejszą częścią naszej roli okazało się ustalenie 
postępowania wobec dawnych konserwatystów, którzy jak 
powiedziałem byli w obrębie większości najliczniejszą 
grupą. 
Ci ostatni chcieli przeprowadzić kilka spraw ogólnych, ale 
mieli też do zaspokojenia sporo ambicji osobistych. 
Domagali się energicznego przywrócenia porządku, w tym 
punkcie byliśmy z nimi. Chcieliśmy tego, jak oni robiliśmy 
tyle ile mogliby sobie życzyć i lepiej, niż mogliby to robić 
oni sami. Wprowadziliśmy stan oblężenia w Lyonie i kilku 
sąsiednich departamentach. W Paryżu, w związku ze stanem 
oblężenia, zawiesiliśmy sześć rewolucyjnych gazet, 
rozwiązaliśmy trzy legie Gwardii Narodowej, które 13 
czerwca okazały niezdecydowanie, aresztowaliśmy siedmiu 
deputowanych i zwróciliśmy się o wniesienie oskarżenia 
przeciwko trzydziestu innym3. Podobne środki zastosowano 
w całej Francji. Okólniki kierowane do urzędników 
dowodziły im, że mają do czynienia z rządem, który potrafi 
wymusić posłuch i chce żeby wszystko ustępowało wobec 
prawa. 
Za każdym razem, gdy Dufaure był atakowany przez pozostałych 
w Zgromadzeniu Górali, odpowiadał im w dobrze 
mu znany sposób, męski, dobitny i ostry, przybierając ton 
człowieka, który staje do walki spaliwszy za sobą mosty. 
Konserwatyści domagali się nie tylko rządów silnej ręki, 
uważali, że zwycięstwo należy wykorzystać dla uchwalenia 
represyjnych i prewencyjnych ustaw. Również i my 
odczuwaliśmy taką potrzebę, nie chcieliśmy jednak posuwać 
się tak daleko jak oni. 
Co do mnie byłem zdania, że w tej materii należy dać 
3 Zawieszone zostały następujące dzienniki: «La Reforme», «Le Peuple», «La 
Démocratie pacifique», «La Révolution démocratique et sociale», «La Vraie 
République» i «La Tribune des peuples». Postępowanie wszczęto przeciwko 
trzydziestu czterem posłom skrajnej lewicy, aresztowano ośmiu. Rozwiązane 
zostały legie 8, 9 i 12. 

satysfakcję usprawiedliwionym lękom i urazom narodu i że 
po tak gwałtownym przewrocie jedynym sposobem na 
ocalenie wolności było jej ograniczenie. Moi koledzy 
podzielali ten pogląd. Wystąpiliśmy przeto z kolejnymi 
projektami ustawy zawieszającej kluby, ustawy 
przewidującej kary — surowsze nawet niż za monarchii — 
za wykroczenia prasowe, ustawy normującej stan oblężenia. 
„Waszymi ustawami wprowadzacie dyktaturę militarną!" - 
dobiegły nas krzyki. Dufaure odpowiedział: „Tak, dyktaturę, 
lecz dyktaturę parlamentu. Niezbywalnego prawa, jakie 
posiada społeczeństwo do samoobrony, nie mogą ograniczać 
żadne prawa jednostki. Istnieją nieodparte konieczności, takie 
same dla wszelkich rządów, monarchicznych czy republikańskich 
Któż jest winien, że konieczności te się pojawiły? 
Kto na nas ściągnął okrutne doświadczenie osiemnastu 
miesięcy gwałtownych zamieszek, nieustających spisków, 
straszliwych powstań? Tak, macie zapewne słuszność, 
smutne to, że po tylu rewolucjach robionych w imię wolności 
przyszło nam teraz zarzucać całun na jej posąg i w ręce 
władzy kłaść okropną broń? Lecz czyjaż to wina, jeśli nie 
wasza i kto lepiej służy Republice. Ci, którzy sprzyjają 
powstaniom czy też ci, co jak my usiłują je tłumić?" 
Te środki, te ustawy i ten język podobały się konserwatystom, 
ale im nie wystarczały i prawdę powiedziawszy, żeby 
ich zadowolić należałoby obalić Republikę. Do tego bez 
przerwy popychał ich instynkt, a powstrzymywały ich 
jedynie rozsądek i ostrożność. 
Lecz czego pożądali nade wszystko, to odebrania stanowisk 
ich przeciwnikom i oddania ich jak najszybciej im samym i 
ich zwolennikom. Stawaliśmy tu wobec tych samych żądz, 
które doprowadziły do upadku monarchii lipcowej. 
Rewolucja ich nie zniszczyła, wręcz je podsyciła. Była to 
trudność, na którą wciąż się natykaliśmy. Tu również byłem 
zdania, że należy pójść na pewne ustępstwa. Na 
państwowych posadach znajdowała się jeszcze spora ilość 
albo nieudolnych, albo zwario 

wanych republikanów, których rewolucyjne przypadki 
wyniosły do władzy. Wedle mnie, należało się ich pozbyć 
bezzwłocznie, 
nie czekając nacisków na ich dymisję, ażeby w ten sposób 
wzbudzić zaufanie do naszych intencji i zdobyć prawo do 
bronienia wszystkich uczciwych i dobrze pełniących 
obowiązki republikanów. Wszakże Dufaure'a nie zdołałem 
do tego przekonać. Tłumaczyłem mu wiele razy: „Jaki mamy 
cel? Czy ocalić Republikę razem z republikanami? - Nie, bo 
większość tych, co przyznają się do tego miana uśmierciłaby 
nas razem z nią, zaś tych, co na to miano zasługują nie ma w 
Zgromadzeniu nawet setki. Postawiliśmy sobie za cel 
ocalenie Republiki, opierając się na stronnictwach, którym 
ona się nie podoba. Musimy więc rządzić przy pomocy 
ustępstw, należy jedynie nie ustępować w niczym istotnym. 
Rzecz cała sprowadza się tu do właściwej miary. W tej 
chwili dla Republiki najlepszą, a może jedyną gwarancją jest 
to, byśmy utrzymali się w rządzie. A żeby się w nim 
utrzymać musimy wykorzystać wszelkie przyzwoite środki". 
Na co on odpowiadał, że prowadząc walkę, jak to czynił 
każdego dnia, z największą energią, przeciwko socjalizmowi 
i anarchii, zaspokajał przecież żądania większości — jak 
gdyby można było kiedykolwiek zaspokoić ludzi biorąc pod 
uwagę wyłącznie ich poglądy, a nie troszcząc się zupełnie o 
ich próżność i ich prywatne interesy. Gdyby jeszcze, 
odmawiając, potrafił odmawiać z wdziękiem, ale nie, forma, 
w jakiej to robił, była bardziej odstręczająca niż sama rzecz. 
Nigdy nie mogłem pojąć, jakim sposobem człowiek tak 
znakomicie władający słowem na trybunie, tak zręczny w 
doborze argumentów i zwrotów mogących się podobać, tak 
dbały o niuanse, którymi jednał słuchaczy dla swej myśli, jak 
ten sam człowiek mógł być tak skrępowany, nieprzyjemny i 
niezręczny w rozmowach. Myślę, że był to skutek 
wychowania, jakie otrzymał w młodych latach. 
Był to człowiek o dużej inteligencji, a raczej wielce uzdolniony, 
bo inteligencji prawdziwie bystrej nie posiadał wcale, 

lecz brakowało mu światowej ogłady. Młodość miał 
pracowitą, skupioną i samotniczą. Ożenił się w wieku lat 
czterdziestu. Ten związek dał jego samotnictwu jakby nową 
formę. Zamknął się w tym małżeństwie i nie będąc już 
samotny nadal żył w odosobnieniu. Prawdę powiedziawszy, 
nie pociągała go nawet polityka. Trzymał się z dala nie tylko 
od intryg, ale i kontaktów partyjnych. Nienawidził zgiełku 
zgromadzeń i lękał się trybuny choć była ona jego jedyną 
siłą, przy tym był na swój sposób ambitny lecz ambicją 
umiarkowaną i jakby poślednią, wolał bowiem zarządzać niż 
naprawdę rządzić. Jako minister, do ludzi odnosił się czasami 
w sposób nader dziwaczny. Pewnego dnia generał Castellane4 
(niebezpieczny szaleniec, to prawda, lecz popularny) zgłosił 
się do niego na audiencję. Zostaje przyjęty, długo wykłada 
swoje żale i to co nazywa swoimi sprawami. Dufaure słucha 
go długo i uważnie, potem wstaje i z wielką uprzejmością 
odprowadza go do drzwi pozostawiając tam osłupiałego, nie 
odpowiedziawszy mu nawet jednym słowem. Gdy mu 
wyrzucałem jego zachowanie odpowiedział: „Miałbym mu 
do powiedzenia rzeczy wyłącznie nieprzyjemne, postąpiłem 
najuprzejmiej jak mogłem, nie mówiąc mu nic!" Łatwo sobie 
wyobrazić, że od podobnego człowieka można było 
wychodzić tylko w złym humorze. 
Na domiar złego wybrał sobie szefa gabinetu5 równie nieokrzesanego 
jak on sam, a ponadto wielkiego głupca. Tym 
sposobem, gdy interesanci wychodzili od ministra do 
gabinetu 
4 Esprit-Boniface hrabia de Castellane (1788 — 1862) — marszałek Francji. 
Karierę w armii rozpoczął za Cesarstwa i kontynuował ją nieprzerwanie w okresie 
monarchii lipcowej. Został urlopowany z armii w r. 1848 przez Rząd 
Tymczasowy, rok później Ludwik Napoleon przywrócił go na stanowisko. 
5 Był nim Eugene Brissot de Warville, który został szefem gabinetu w 
Ministerstwie Spraw Wewnętrznych l lipca 1849. 

jego sekretarza w nadziei, że znajdą niejakie ukojenie, 
natykali się na tę samą szorstkość lecz bez okrasy 
inteligencji. Wyglądało to tak, jak gdyby ktoś przedarłszy się 
przez gęsty żywopłot zlatywał następnie na wiązkę 
ciernistego chrustu. Mimo tej nieużytości konserwatyści 
znosili Dufaure'a dość dobrze, bo na trybunie brał za nich 
pomstę na Góralach z ich obelgami, lecz konserwatywnych 
przywódców nie przekonał do siebie nigdy. 
Ci ostatni, jak przewidywałem, nie chcieli brać się sami do 
rządów, ale też innym nie chcieli pozostawić swobody rządzenia. 
Sądzę, że od 13 czerwca do ostatniej debaty na temat 
Rzymu, nie było jednego dnia, by nie kopali pod nami 
dołków. Nie występowali wprawdzie przeciw nam z trybuny, 
ale skrycie podburzali większość, krytykowali nasze 
pociągnięcia, nieprzychylnie interpretowali nasze słowa i 
chociaż nie zdecydowali się na obalenie gabinetu, robili 
wszystko, aby pozbawiwszy nas punktów oparcia, móc z 
łatwością spowodować nasz upadek. Tak więc nieufność 
Dufaure'a niezupełnie była pozbawiona podstaw. Przywódcy 
większości chcieli nas użyć do przeprowadzenia 
represyjnych ustaw, które następnie miały ułatwić rządzenie 
naszym następcom, do czego z naszymi republikańskimi 
poglądami nadawaliśmy się lepiej niż konserwatyści. Liczyli, 
że potem nas odprawią i na scenę wprowadzą własnych 
dublerów. Nie tylko chcieli, byśmy nie zdobyli wpływów w 
Zgromadzeniu, ale ponadto usiłowali nieustannie przeszkodzić 
nam w zyskaniu zaufania w oczach prezydenta. Nie 
wyzbyli się jeszcze złudzenia, że Ludwik Napoleon będzie 
zawsze uszczęśliwiony ich kuratelą. Oblegali go więc 
nieustannie dzięki naszym agentom wiedzieliśmy, że 
większość z nich, a przede wszystkim panowie Thiers i Mole, 
składali mu poufne wizyty i na wszelkie sposoby nakłaniali 
go do obalenia Republiki w porozumieniu z nimi i przy 
równym podziale ryzyka i zysków. Poczynając od 13 
czerwca żyłem nieustannymi obawami, lękając się codziennie, 
by wykorzystując nasze zwycięstwo nie popchnęli 
oni 

Ludwika Napoleona do jakiegoś zamachu i by, jak mówiłem 
Barrotowi, pewnego pięknego poranka nie wyskoczyło mu 
zza pleców cesarstwo. Już później dowiedziałem się, że 
nasze obawy były bardziej uzasadnione niż sądziłem. Po 
moim odejściu z ministerstwa dostałem wiadomość z 
pewnego źródła, że około lipca 1848 roku uczyniony był 
spisek mający na celu dokonanie siłą zmian w konstytucji 
przy współudziale prezydenta i części Zgromadzenia. 
Przywódcy większości i Ludwik Napoleon byli gotowi, a 
zamach nie doszedł do skutku bo Berryer, już to dlatego, że 
bał się zostać wystrychnięty na dudka, już to dlatego, że 
obleciał go strach, gdy przyszło do czynów, co nie było u 
niego dziwne, dość, że odmówił udziału swojego i swojego 
stronnictwa. Z zamiaru wszakże nie zrezygnowano, lecz go 
odłożono i gdy pomyślę, że w chwili, gdy piszę te słowa, a 
więc zaledwie w dwa lata po wydarzeniach, których tyczą, 
większość tych samych ludzi oburza się na przypuszczenie, 
że lud mógłby pogwałcić konstytucję na życzenie Ludwika 
Napoleona czyniąc dokładnie to samo, do czego namawiali 
oni prezydenta6, gdy o tym pomyślę, znajduję, że trudno o 
wymowniejszy przykład ludzkiej niestałości i marności 
wielkich słów, jak patriotyzm i prawo, którymi przykrywa się 
małe namiętności. 
Jak widać, prezydenta nie byliśmy bardziej pewni niż 
większości. Tak dla nas samych, jak dla Republiki Ludwik 
Napoleon stanowił największe i najtrwalsze zagrożenie. 
Byłem o tym przekonany, a jednak, przypatrując mu się z 
baczną uwagą, nie uważałem bynajmniej za niemożliwe, 
byśmy mogli przez jakiś czas wywierać wpływ na jego 
umysł. Odkryłem bowiem wkrótce, że jeśli nawet 
przypuszczał do siebie 
6 Z pominięciem Zgromadzenia i wbrew konstytucji, która zakazywała 
ponownego kandydowania ustępującemu prezydentowi, Ludwik Napoleon 
zamierzał odwołać się do plebiscytu, w którym bez wątpienia jego kandydatura 
zostałaby zaakceptowana. 

nieustannie przywódców większości, przyjmował ich rady, 
szedł za nimi i przy okazji z nimi spiskował, to z największą 
niecierpliwością znosił ich jarzmo, że pozostawanie pod ich 
widoczną kuratelą odczuwał jako upokorzenie, że skrycie 
chciał się spod niej wyrwać. Stwarzało to płaszczyznę 
porozumienia między nim a nami i dawało nam przystęp do 
jego duszy, jako że my zdecydowani byliśmy strzec naszej 
niezależności przed tymi wielkimi manipulatorami i chronić 
władzę wykonawczą przed ich zakusami. 
Ponadto nie wydawało mi się niemożliwe, by zamiary Ludwika 
Napoleona dało się po części pogodzić z naszymi. Gdy 
rozmyślałem o sytuacji tego niezwykłego człowieka 
(niezwykłego nie geniuszem, lecz okolicznościami, które tak 
wysoko mogły wynieść kogoś tak miernego), w mej 
świadomości ostro rysowała się konieczność, z jaką należało 
karmić jego umysł jakimiś nadziejami, jeśli tylko się chciało, 
by zachowywał się spokojnie. Żeby tego rodzaju człowiek po 
czterech latach rządzenia Francją mógł zostać ponownie 
zamknięty w czystej prywatności, zdawało mi się wątpliwe, 
żeby on sam się z tym pogodził — wielce chimeryczne; żeby 
udało się w czasie jego kadencji przeszkodzić mu we wdaniu 
się w jakąś szaloną awanturę, wydawało mi się trudne, chyba 
że można by jego ambicjom zaproponować coś, co mogłoby 
je jeżeli nie okiełznać, to przynajmniej powściągnąć. Do tego 
też ze swej strony zacząłem się od razu przykładać. — 
„Pomocnika w obalaniu Republiki — mówiłem mu — nie 
znajdzie pan we mnie nigdy, ale chętnie będę zabiegał o 
zapewnienie w niej panu należnego miejsca i mniemam, że 
do tych zabiegów przyłączą się prędzej czy później moi 
przyjaciele. Do konstytucji można wnieść poprawki, artykuł 
45, który zabrania ponownego wyboru, można zmienić. W 
osiągnięciu tego celu chętnie panu pomożemy". Ale 
ponieważ widoki na rewizję konstytucji były wątpliwe, 
posuwałem się dalej powiadając, że w przyszłości, jeżeli 
będzie rządził Francją spokojnie, mądrze, skromnie, jeżeli 
ograniczy 

swe ambicje i zechce stać się pierwszym urzędnikiem w 
służbie narodu, a nie jego złym doradcą lub panem, to w 
przyszłości nie jest wykluczone, że po skończeniu kadencji 
zostanie ponownie wybrany wbrew artykułowi 45, lecz za 
prawie powszechną zgodą gdyż partia monarchiczna 
ograniczonego przedłużenia jego rządów nie uzna zapewne za 
ruinę swych nadziei, a partia republikańska doświadczywszy 
takich rządów, uzna je za najlepszy środek przyzwyczajania 
kraju do Republiki, najlepszy sposób, by w niej zasmakował. 
Mówiłem to szczerze, bo szczerze tak myślałem. To, co mu 
doradzałem, wydawało mi się i nadal wydaje najlepszym, co 
można było zrobić w interesie kraju i być może we własnym 
interesie Ludwika Napoleona. Wysłuchiwał mnie chętnie, nie 
okazując wrażenia, jakie wywierały na nim moje słowa, to 
miał w zwyczaju. Słowa do niego kierowane były jak rzucane 
w studnię kamienie, słychać było ich odgłos, ale nie wiadomo 
było, co się z nimi dzieje. W każdym razie zdawał się w moim 
towarzystwie znajdować coraz większe upodobanie. Prawda, 
że czyniłem wysiłki, aby być mu miłym we wszystkim, co 
dawało się pogodzić z dobrem mojej służby. Kiedy 
przypadkiem polecał mi na dyplomatyczną posadę jakiegoś 
uzdolnionego i uczciwego człowieka, przydzielałem mu ją nie 
zwlekając. A nawet jeśli protegowany był nieudolny, a 
stanowisko bez znaczenia, zazwyczaj je otrzymywał. 
Najczęściej jednak prezydent zaszczycał swymi 
rekomendacjami ludzi spod ciemnej gwiazdy, którzy niegdyś 
z braku czegoś lepszego przystawali do jego partii i wobec 
których, jak mu się zdawało, miał długi wdzięczności, albo też 
dążył do umieszczenia w wielkich ambasadach ludzi, których 
nazywał sobie oddanymi, to znaczy najczęściej intrygantów i 
obwiesiów. W takich przypadkach szedłem do niego, 
wyłuszczałem mu przepisy prawne stojące na przeszkodzie 
jego pragnieniom, moralne i polityczne racje, które wzbraniały 
mi je zaspokoić, kilka razy musiałem nawet dać mu do 
zrozumienia, że będę raczej dymisjonował, niż ulegał jego 
życzeniu. Ponieważ 

w moich odmowach nie dostrzegał żadnych osobistych 
motywów, ani też ustawicznego pragnienia, by mu się 
przeciwstwiać, ustępował nie żywiąc do mnie urazy, albo 
odkładał rzecz na później. 
Z lego przyjaciółmi nie szło mi tak łatwo. Rzucali się na 
mnie z nachalnością wprost niebywałą. Osaczali mnie 
nieustannie swoimi prośbami w sposób tak nieprzyzwoity i 
częstokroć tak bezczelny, że miewałem ochotę wyrzucić ich 
przez okno. Usiłowałem mimo wszystko się opanowywać. 
Pewnego dnia jednak, gdy jeden z nich, prawdziwy 
szubienicznik, nalegał wyniośle powiadając, że osobliwe to, 
by książę nie posiadał możliwości wynagradzania tych, 
którzy cierpieli za jego sprawę, musiałem mu odpowiedzieć: 
„Panie, najlepsza rzecz, jaką prezydent Republiki może 
uczynić, to zapomnieć o swej przeszłości pretendenta i 
pamiętać, że znalazł się tu, żeby dbać o sprawy Francji, a nie 
o wasze". W łaskach prezydenta utwierdziła mnie ostatecznie 
wyprawa rzymska, gdzie wspierałem jego politykę, aż do 
chwili, gdy — jak powiem później — stała się nierozsądna i 
awanturnicza. Pewnego dnia dał mi tego widomy dowód. 
Będąc krótko ambasadorem w Anglii, Beaumont w końcu 
roku 1848 wyrażał się w sposób wielce obraźliwy o Ludwiku 
Napoleonie, wówczas kandydacie do prezydentury, co mu 
zostało powtórzone i wprawiło go w wielkie rozdrażnienie. 
Zostawszy ministrem, kilkakrotnie próbowałem przekonać 
prezydenta do Beaumonta, lecz nigdy nie odważyłbym się 
proponować go na jakieś stanowisko, choćby nawet się na 
nie nadawał i choćbym tego i ja pragnął. We wrześniu 1849 
roku opróżniła się ambasada w Wiedniu. W tym momencie z 
powodu sprawy włoskiej i węgierskiej była to dla naszej 
dyplomacji jedna z najważniejszych placówek. Prezydent powiedział 
mi sam z siebie: „Proponuję, aby pan powierzył 
ambasadę wiedeńską Beaumontowi. Miałem powody, by się 
na niego gniewać, lecz wiem, że jest on najlepszym pańskim 
przyjacielem i to mi wystarczy". Byłem zachwycony. Nie 
było 

nikogo bardziej odpowiedniego niż Beaumont dla obsadzenia 
tej placówki i to, że mogłem ją mu ofiarować sprawiało mi 
wielką przyjemność. 
Nie wszyscy koledzy naśladowali mnie w trosce o 
pozyskanie życzliwości prezydenta bez uchybiania przy tym 
ani swoim poglądom, ani powinnościom. 
Jednakże wbrew wszelkim spodziewaniom, Dufaure 
zachowywał się wobec niego właśnie tak, jak należało, 
myślę, że dobrze usposabiała go do prezydenta prostota jego 
manier. Natomiast Passy zdawał się znajdować upodobanie 
w tym, ażeby być dla niego nieprzyjemnym. Sądzę, że 
męczyło go poczucie, iż zniżył się zostając ministrem 
człowieka, którego uważał za awanturnika i że przy pomocy 
impertynencji pragnął podźwignąć się we własnych oczach. 
Sprzeciwiał się Ludwikowi Napoleonowi ciągle i bez 
potrzeby, odrzucał jego kandydatów, tępił jego przyjaciół, 
podważał jego opinie ze źle skrywaną pogardą, tak że był 
przez niego szczerze znienawidzony. 
Pośród ministrów największym jego zaufaniem cieszył się 
Falloux. Wiedziałem, że prezydenta pozyskał sobie 
przynosząc mu coś znacznie solidniejszego niż którykolwiek 
z nas. 
Falloux, który legitymistą był przez urodzenie, wychowanie, 
środowisko i upodobania, w gruncie rzeczy, jak 
wspomniałem, był człowiekiem wyłącznie Kościoła. Nie 
wierzył w zwycięstwo legitymizmu, któremu oddał się w 
służbę, i pośród naszych rewolucyj szukał jedynie sposobu, 
w jaki do władzy dałoby się przywrócić religię katolicką. 
Godząc się na pozostanie w ministerium, uczynił to, aby 
zabiegać o jej interesy, spełniając - jak mi zręcznie wyznał 
pierwszego dnia — wolę swego spowiednika. Przekonany 
jestem, że Falloux wcześnie dojrzał rolę, jaka w 
urzeczywistnianiu tego zamiaru mogłaby przypaść Ludwikowi 
Napoleonowi i że wcześnie dostrzegając w 
prezydencie przyszłego dziedzica Republiki i władcę Francji, 
rozmyślał jak tę nieuniknioną konfiguracje wyzyskać z 
korzyścią dla ducho 

wieństwa. Przyniósł prezydentowi poparcie swego 
stronnictwa, ale nie ofiarował mu swej osoby. 
Od naszego wejścia do rządu do zawieszenia sesji 
Zgromadzenia 13 sierpnia, zdobywaliśmy nieprzerwanie 
zwolenników 
w obrębie większości wbrew postawie jej przywódców. 
Każdego dnia widziała ona jak ścieramy się z jej 
przeciwnikami, a wściekłe ataki, jakie na nas ciągle 
przypuszczali, zyskiwały nam stopniowo jej względy. 
Natomiast w oczach prezydenta nie uczyniliśmy przez ten 
czas żadnych postępów i podczas Rad wydawał się on raczej 
znosić naszą obecność, niż ją akceptować. 
W sześć tygodni później sytuacja zupełnie się odwróciła. 
Posłowie powrócili ze swych prowincji rozjątrzeni 
wrzaskami swoich przyjaciół, których nie chcieliśmy 
dopuścić do zarządzania sprawami lokalnymi, natomiast 
prezydent zbliżył się do nas — później pokażę dlaczego. 
Można by powiedzieć, że po jednej stronie zyskaliśmy 
wprost proporcjonalnie do tego, co straciliśmy po drugiej. 
Tak to, ulokowany na dwu źle dopasowanych i ciągle 
chybotliwych podstawach, gabinet wspierał się to na jednej, 
to na drugiej, wciąż na granicy upadku pomiędzy obie. Upadł 
wreszcie z powodu sprawy rzymskiej. 
Tak rzeczy się miały w chwili wznowienia sesji 
parlamentarnej l września 1849 roku, kiedy to po raz drugi i 
ostatni debatowano nad sprawą rzymską7. 
7 Po nieudanym szturmie na Rzym w kwietniu 1849 francuski korpus 
ekspedycyjny przystąpił ponownie do oblężenia miasta, w pierwszych dniach 
czerwca Rzym poddał się po miesiącu i Garibaldi z ochotniczymi oddziałami 
opuścił go l lipca. Wbrew konstytucji i opinii posłów lewicy francuskie wojska 
rozbiły republikę rzymską i przywróciły władzę papieżowi. Nowy gabinet 
francuski z Tocquevillem w sprawach zagranicznych usiłował uzyskać od 
papieża obietnicę liberalnych reform, ale bez skutku. 

IV 
SPRAWY ZAGRANICZNE 
Relacji o naszych niedolach wewnętrznych nie chciałem rozrywać 
wzmiankami o kłopotach, na jakie napotykaliśmy na 
zewnątrz i których ciężar spadał na mnie bardziej niż na 
kogokolwiek innego. Cofnę się teraz i powrócę do tej części 
moich wspomnień. 
Kiedy objąłem ministerstwo spraw zagranicznych i kiedy 
zapoznano mnie ze stanem naszych interesów przeraziłem się 
ilością i ogromem trudności, jakie dostrzegłem, ale bardziej 
niż to wszystko dręczyły mnie obawy tyczące mnie samego. 
W moim charakterze leży głęboka niewiara w samego siebie. 
Dziewięć mizernych lat, jakie spędziłem w ostatnich Zgromadzeniach 
monarchii rozwinęły jeszcze tę wrodzoną 
ułomność i chociaż sposób w jaki zniosłem próbę rewolucji 
lutowej, przyniósł mi nieco więcej zaufania we własne siły, 
obowiązek, który na siebie brałem w tak trudnych czasach, 
przysporzył mi wielu wahań i podjąłem się go z dużym 
lękiem. 
Dość prędko jednakże poczyniłem nieco spostrzeżeń, które 
nawet jeśli nie dały mi całkowitej pewności siebie to 
przynajmniej mnie uspokoiły. Przekonałem się zatem, że 
nabierając wagi, sprawy nie zawsze stają się przez to 
trudniejszymi jakby się mogło wydawać z daleka. Prawdziwe 
jest raczej coś przeciwnego. Wraz z ich doniosłością nie 
rośnie wcale stopień ich skomplikowania, a często ulegają 
uproszczeniu w miarę jak ich następstwa mogą się stać 
rozleglejsze i groźniejsze. Po 

nadto ten, którego wola waży na przeznaczeniu całego 
narodu, zawsze w zasięgu ręki znajdzie ludzi będących w 
stanie go objaśnić, pomóc mu odciążyć go od drobiazgów, i 
bardziej skłonnych wesprzeć go czy bronić niż wtedy, gdyby 
zajmował się rzeczami drugorzędnymi na jakimś 
podrzędnym stanowisku. Wreszcie wymiar celu, do jakiego 
się zmierza, tak mocno pobudza siły ducha, że jeśli robota 
jest nieco trudniejsza, to więcej wart staje się sam robotnik. 
Wobec małych zadań czułem się niepewny, spętany zniechęceniem 
i obawami. Gdy stanąłem wobec zadań 
większych, odczuwałem pewność umysłu i szczególny 
spokój. Nigdy nie potrafiłem wzbudzić w sobie zapału na 
zawołanie. Poczucie doniosłości rzeczy, jakie wówczas 
robiłem wyniosło mnie do ich poziomu i pozwalało na nim 
się trzymać. Myśl o porażce wydawała mi się do tej pory 
nieznośna, perspektywa niepowodzenia na jednym z 
największych teatrów świata, którego stałem się aktorem, nie 
zatrważała mnie wcale, co mi uświadomiło, że duma 
przewyższa u mnie nieśmiałość. Dość też szybko 
skonstatowałem, że w polityce, a może i we wszystkim, 
żywość odbieranych wrażeń nie zależy od doniosłości 
wywołującego je faktu, lecz od jego częstotliwości. Ktoś, kto 
traci głowę i zmysły prowadząc jakąś małą sprawę, której 
podjął się wyjątkowo, odnajduje pewność siebie wobec 
spraw największych, jeśli codziennie ma z nimi do czynienia, 
bo skutkiem ich powtarzalności maleje efekt, jaki sprawiają. 
Wspominałem już, ilu sobie niegdyś przysporzyłem wrogów 
trzymając się z dala od ludzi, którzy żadnym przymiotem nie 
przyciągali mojej uwagi, a także jak często za wyniosłość 
poczytywano mi to, co było znudzeniem. Lękałem się, czy ta 
moja cecha nie będzie przeszkodą w przedsięwzięciu, 
jakiego się podejmowałem. Ale wkrótce zauważyłem, że 
jeśli u niektórych osób arogancja rośnie w miarę 
powodzenia, to ze mną jest inaczej, i że znacznie łatwiej 
przychodzi świadczyć uprzejmości, gdy czuję się na 
świeczniku, a nie w tłumie. Brało się to stąd, 

że będąc ministrem, nie musiałem zadawać sobie trudu 
szukania kontaktów z ludźmi, ani też obawiać się, że zostanę 
zimno przyjęty, ponieważ ludzie sami odczuwają potrzebę 
kontaktowania się z osobami zajmującymi tego rodzaju 
stanowiska i są na tyle naiwni, że przywiązują wagę do 
najmniejszych z wypowiadanych przez nie słów. Brało się to 
również stąd, że jako minister miałem do czynienia nie tylko z 
ideami głupców, ale też z ich interesami, które zawsze 
dostarczają gotowego i łatwego tematu do rozmowy. 
Zobaczyłem więc, że jestem mniej niezdolny, niż się obawiałem, 
do odgrywania przyjętej roli i to doświadczenie ośmieliło 
mnie nie tylko w tamtym momencie, ale na całe moje 
późniejsze życie. I gdyby mnie pytano, co zyskałem na tym 
ministrowaniu, tak niespokojnym, przelotnym i tak krótkim, że 
zacząwszy wiele spraw nie mogłem ukończyć żadnej, odpowiedziałbym, 
że zdobyłem dzięki niemu wielkie dobro, może 
największe na tym świecie, mianowicie wiarę w samego siebie. 
Tak poza krajem jak w kraju największe przeszkody były 
stwarzane nie tyle przez samą trudność spraw, ile przez tych, 
którzy mieli się nimi zajmować, zobaczyłem to od razu. 
Większość naszych urzędników za granicą, kreatury monarchii, 
w głębi serca żywiła wściekłą nienawiść do rządu, któremu 
służyła i zasłaniając się imieniem Francji demokratycznej i republikańskiej, 
opowiadała się za restaurowamem starej arystokracji 
oraz po cichu zabiegała o przywrócenie w Europie 
wszystkich monarchii absolutnych. Inni zaś, których rewolucja 
lutowa wyciągnęła z jakichś zakamarków, w których powinni 
byli pozostać, wspierali skrycie zwalczane przez rząd 
stronnictwa demagogiczne. Lecz wadą prawie wszystkich była 
lękliwość. Większość naszych dyplomatów bała się związać z 
jakąkolwiek orientacją polityczną w kraju, w którym nas 
reprezentowała, i obawiała się nawet własnemu rządowi 
wyjawiać opinie, które później mogłyby im zostać poczytane 
za występek. Dbali więc o to, by chować się bezpiecznie w 
gęstwinie drobnych fak 

cików, jakimi wypełniali swe korespondencje (bo w 
dyplomacji trzeba zawsze pisać, choćby się nie potrafiło lub 
nie chciało niczego powiedzieć), pilnowali się też mocno, by 
nie zdradzić, co myślą o relacjonowanych przez siebie 
wydarzeniach, a jeszcze bardziej, by nie naprowadzić nas 
przypadkiem na wnioski, jakie winniśmy z nich wyciągnąć. 
Owa nicość, na jaką z umyślnego wyboru skazywali się nasi 
wysłannicy, a która prawdę powiedziawszy polegała na 
wydoskonaleniu ich wrodzonych skłonności, doprowadziła 
mnie, gdy tylko się w niej rozeznałem, do zatrudnienia na 
wielkich dworach całkiem nowych ludzi. 
Byłbym chętnie pozbył się tak samo przywódców 
większości, nie mogąc jednak tego uczynić postanowiłem 
pozostawać z nimi w dobrych stosunkach i nie traciłem 
nadziei, że znajdę u nich uznanie nie poddając się ich 
wpływom. Rzecz trudna do przeprowadzenia, a jednak udało 
mi się ją osiągnąć, ponieważ w całym gabinecie stałem się 
ministrem, który najbardziej przeciwstawiając się ich 
polityce cieszył się mimo to ich względami. Mój sekret, bo 
muszę go wyjawić, polegał na tym, że schlebiałem ich 
miłości własnej nie licząc się z ich zdaniem. 
Przy okazji małych spraw zrobiłem spostrzeżenie, które jak 
mniemam stosuje się również i do spraw większych: zauważyłem, 
że najkorzystniejszego targu można dokonywać z 
ludzką próżnością, ponieważ dzięki niej można uzyskać 
rzeczy istotne, dając w zamian rzeczy błahe. To prawda, że 
po to, by korzystnie pertraktować z próżnością innych, trzeba 
całkiem na bok odłożyć próżność własną i na oku mieć 
wyłącznie osiągnięcie celu, co ten gatunek przetargu będzie 
zawsze czyniło trudnym. W okolicznościach, o których 
mówię, stosowałem go z powodzeniem osiągając duże zyski. 
Skutkiem zajmowanej niegdyś pozycji, trzy osoby przede 
wszystkim czuły się w prawie kierować naszą polityką 
zagraniczną, byli to panowie de Broglie, Mole i Thiers. 
Mnożyłem wobec nich wyrazy mojego szacunku, 
przyjmowałem ich często u siebie i sam niekiedy składałem 

im wizyty, ażeby się z nimi porozumieć i nie przestawałem 
skromnie prosić ich o rady, z których nie korzystałem prawie 
nigdy, co nie przeszkadzało, że owe osobistości objawiały 
swe zadowolenie. Sprawiałem im większą przyjemność 
pytając o zdanie, którego się nie trzymałem, niż gdybym się 
go trzymał nie pytając o nie. Ta gra pozorów udawała mi się 
najlepiej z panem Thiersem. Rémusat — który bez żadnych 
osobistych ambicji życzył gabinetowi przetrwania i którego 
dwudziestoletnia znajomość obznajomiła z wszystkimi 
słabostkami pana Thiersa - powiedział mi pewnego dnia: 
„Ludzie mało znają pana Thiersa, o wiele w nim więcej 
próżności niż ambicji, przywiązuje większą wagę do oznak 
szacunku niż do posłuszeństwa i do pozorów władzy, niż do 
władzy samej. Niech pan często się go radzi, a potem robi, 
jak się panu spodoba. Będzie bardziej się przejmował 
objawami pańskiego poważania niż pańskimi czynami". Tak 
też robiłem z dobrym skutkiem. W dwu najważniejszych 
sprawach, jakimi się zajmowałem będąc ministrem, w 
sprawie Piemontu i Turcji, postępowałem akurat odwrotnie 
niż chciał pan Thiers, a mimo to aż do końca pozostaliśmy w 
dość dobrych relacjach. 
Co do prezydenta, to właśnie w polityce zagranicznej pokazywało 
się, jak jeszcze był słabo przygotowany do wielkiej 
roli, którą powierzyła mu ślepa fortuna. Prędko się zorientowałem, 
że ten człowiek, który przez swą pychę chciał się 
wszystkim zajmować, nie potrafił przedsięwziąć nic, ażeby 
być o czymkolwiek porządnie informowany. Dopiero ja 
musiałem mu zaproponować, by każdego dnia sporządzany 
był wyciąg z napływających depesz, który byłby mu 
następnie przedkładany. O tym, co się dzieje na świecie 
dowiadywał się przedtem tylko z pogłosek i wiedział tyle, co 
minister spraw zagranicznych uznał za stosowne mu 
powiedzieć. Jego przemyśleniom brakowało solidnej 
podbudowy faktów, widać to było po rojeniach, które 
wypełniały jego umysł. 
Bywałem niekiedy przerażony rozmachem, chimerycznością, 

brakiem dokładności i mętnością, jakie dawały się widzieć w 
jego zamierzeniach, ale trzeba przyznać, że gdy naświetlałem 
mu rzeczywisty stan rzeczy, uprzytamniał sobie trudności, 
jakie nastręczałaby ich realizacja i nie podejmował sporu, 
który nie był jego mocnym punktem. Zachowywał milczenie, 
lecz się nie poddawał. Jedną z jego chimer było zawarcie 
przymierza z którąś spośród dwu potęg niemieckich, miało 
mu ono pomóc w jego rachubach na dokonanie zmian na 
mapie Europy i przesunięcie granic, jakie Francji narzuciły 
traktaty z 1815 roku. Gdy zobaczył, że nie wierzę zupełnie, 
by Austria lub Prusy skłonne były zawrzeć tego rodzaju 
przymierze i to w takich intencjach, postanowił na własną 
rękę wysondować ich ambasadorów w Paryżu. Jeden z nich 
zjawił się u mnie pewnego dnia cały roztrzęsiony, ażeby mi 
powiedzieć, że prezydent Republiki spytał go, czy w zamian 
za jakieś zadośćuczynienia jego dwór zgodziłby się na 
zajęcie Sabaudii przez Francję. Innym znów razem wpadł na 
pomysł, żeby przy pomocy specjalnego wysłannika, swojego 
człowieka, jak mawiał, porozumieć się bezpośrednio z 
władcami niemieckimi. Wybrał Persigny'ego1 i poprosił 
mnie, bym go akredytował, co też uczyniłem, dobrze 
wiedząc, że z podobnych negocjacji nic nie może wyniknąć. 
Sądzę, że Persigny miał misję podwójną: chodziło o 
ułatwienie uzurpacji wewnątrz kraju, a na zewnątrz o 
powiększenie terytorium. Udał się najpierw do Berlina, 
potem do Wiednia. Jak się spodziewałem, przyjęto go tam, 
ufetowano i odprawiono. 
1 Jean-Gilbert-Victor Fialin książę de Pesigny (1808-1872) - przyjaciel Ludwika 
Napoleona z czasów młodości, w okresie monarchii lipcowej usiłował 
zorganizować kilka bonapartystowskich przewrotów. W 1849 r. został wybrany 
do Legislatywy, wziął czynny udział w zamachu stanu 2 grudnia 1851 i w r. 1852 
został ministrem spraw wewnętrznych. 

Dość jednak rozprawiania o osobach, przejdźmy do spraw. W 
chwili, gdy obejmowałem ministerstwo, Europa stała jeszcze 
w ogniu, choć w niektórych krajach wielkie pożary były już 
ugaszone. 
Sycylia została pokonana i podbita, Neapolitańczycy 
zmuszeni do posłuchu, a nawet zniewoleni2. Bitwa pod 
Novarą przyniosła klęskę, a zwycięscy Austriacy rokowali z 
synem Karola Alberta, królem Piemontu po abdykacji ojca3. 
Ich wojska opuściły Lombardię i wkroczyły w granice 
Państwa Kościelnego, a nawet do Parmy, Piacenzy i 
Toskany, gdzie nikt ich nie wzywał i mimo że wielki książę4 
został restaurowany przez własnych poddanych, którym 
następnie marnie się odpłacił za ich wierność i zapał. Lecz 
Wenecja trzymała się jeszcze 5, a Rzym, po odparciu naszego 
pierwszego ataku, wzywał na pomoc wszystkich włoskich 
demagogów i swoimi krzykami siał niepokój w całej 
Europie. Nigdy jeszcze od czasu wypadków lutowych 
Niemcy nie zdawały się tak podzielone i wzburzone. I 
chociaż rozwiały się rojenia o jedności niemieckiej, to dawny 
porządek w krajach germańskich nie został jeszcze 
przywrócony. Zgromadzenie Narodowe, które do tej pory 
próbowało tę jedność 
2 Powstanie przeciwko Ferdynandowi II (1810—1859), królowi Neapolu i 
Sycylii, wybuchło 12 stycznia 1848 r. Zostało stłumione w maju tegoż roku w 
Neapolu, a w marcu 1849 na Sycylii. 
3 Po wybuchu powstania 18 marca 1848 w Mediolanie i wypędzeniu stamtąd 
garnizonu austriackiego dowodzonego przez Radetzky'ego, Karol Albert 
Sabaudzki król Piemontu przyłączył się do lombardczyków. Po serii zwycięstw 
został 23 marca 1849 r. pobity pod Novarą przez Radetzky'ego. Rokowania z 
Austrią prowadził jego syn Wiktor Emanuel II. 
4 Karol II Burbon (1799-1883) książę Parmy i Piacenzy. 
5 Po kapitulacji garnizonu austriackiego 22 marca 1848 ogłoszona została 
Republika Wenecka. Skapitulowała przed Austriakami 24 sierpnia 1849 r. 

urzeczywistnić, teraz w rozsypce uciekało z Frankfurtu i 
przenosząc się z miejsca na miejsce przedstawiało 
widowisko bezsilności i śmiesznego rozwścieczenia6. Lecz 
jego klęska nie przyniosła porządku, przeciwnie — 
otworzyła wolne pole dla anarchii. 
Rewolucjoniści umiarkowani, powiedzieć można — 
niewinni, którym marzyło się, że przy pomocy rozumowych 
argumentów i dekretów zdołają łagodnie nakłonić ludy i 
władców niemieckich do podporządkowania się 
jednościowemu rządowi, ponieśli porażkę i wycofując się z 
politycznej areny pozostawiali miejsce rewolucyjnym 
radykałom, którzy głosili zawsze, że do zjednoczenia 
Niemiec można dojść tylko przez zburzenie wszystkich 
dawnych rządów i zupełne przewrócenie dawnego ładu 
społecznego. Miejsce sporów w parlamencie zajęły więc 
wybuchające wszędzie zamieszki. Spory polityczne 
przeobrażały się w wojnę klas, w wielu miejscach nienawiść 
i urazy biednego przeciwko bogatemu wyrażały się w 
teoriach socjalistycznych, działo się tak głównie w małych 
państewkach Niemiec środkowych i w wielkiej dolinie Renu. 
Wrzało w Wirtembergii, Saksonią wstrząsnęło straszliwe 
powstanie, które stłumiono wyłącznie dzięki pomocy Prus, 
inne powstania wybuchły w Westfalii, insurekcja ogarnęła 
Palatynat, Badeńczycy przepędzili swego księcia i ustanowili 
rząd tymczasowy. A jednak ostateczne zwycięstwo dawnych 
władców — które przeczułem miesiąc wcześniej podróżując 
po 
6 W wyniku rewolucyjnego ruchu, który objął w 1848 r. również Niemcy 
utworzony został parlament, będący reprezentacją całego Związku Niemieckiego. 
Zebrał się 18 czerwca 1848 we Frankfurcie nad Menem, wówczas wolnym 
mieście (liczył 330 posłów na 831 miejsc). 28 marca 1849 r. ofiarował koronę 
cesarską królowi Prus Fryderykowi Wilhelmowi IV, który ofertę odrzucił. Był to 
finał marzeń o zjednoczonych Niemczech, parlament zaczął się rozpadać, w 
końcu maja 136 pozostałych posłów uszło do Stuttgartu, gdzie 18 czerwca 1849 
zostali rozpędzeni przez wojsko wirtemberskie. 

Niemczech — nie pozostawiało wątpliwości, przyspieszała je 
właśnie gwałtowność rozruchów. Wielkie monarchie 
odzyskały swe stolice i armie. Ich zwierzchnicy porali się 
jeszcze z trudnościami, ale już przezwyciężyli zagrożenia i 
stawszy się panami u siebie prędzej czy później musieli 
rozciągnąć władzę na pomniejsze państewka. Gwałtowne 
zaburzenia porządku publicznego rodziły w nich wolę 
interwencji dawały do niej okazję i prawo. 
Prusy już zaczęły to robić. Prusacy dopiero co siłą zgnietli 
insurekcję w Saksonii, teraz wkraczali do Palatynatu 
Reńskiego, proponowali interwencję Wirtembergii i zabierali 
się do zajęcia wielkiego księstwa Badenii, okupując w ten 
sposób przy użyciu swego wojska lub wpływów prawie całe 
Niemcy. 
Austria dźwignęła się ze strasznego kryzysu, który zagroził 
jej istnieniu lecz jeszcze nie całkiem przyszła do siebie. Jej 
wojska, zwycięskie we Włoszech, ponosiły klęski na Węgrzech. 
Straciwszy nadzieję, że poradzi sobie ze swymi poddanymi 
własnymi siłami, wezwała na pomoc Rosję, i car manifestem 
z 13 maja, ogłosił całej Europie, że wyrusza przeciwko 
Węgrom. 
Car Mikołaj do tej pory pozostawał niezagrożony w swej 
niepodważalnej potędze. Z oddali, bezpiecznie ale nie 
obojętnie spoglądał na burzące się ludy. Pośród wielkich 
mocarstw on jeden reprezentował odtąd dawną zasadę 
tradycyjnej władzy w Europie. Był nie tylko jej 
przedstawicielem, lecz uważał się za głównego jej obrońcę. 
Do przypisania sobie tej roli popychały go jego polityczne 
teorie, religia, ambicja i obowiązek. Ze sprawy władzy 
absolutnej w świecie uczynił więc sobie jakby drugie 
carstwo, rozleglejsze od pierwszego, zagrzewając w swych 
listach i wynagradzając honorami wszystkich tych, którzy w 
jakimkolwiek zakątku Europy odnosili zwycięstwa nad 
anarchią, a nawet nad wolnością, jak gdyby byli oni jego 
poddanymi i przyczyniali się do umocnienia jego własnej 
władzy. W tym to duchu, na południowym krańcu Europy, 
uhonorował jednym 

ze swych orderów generała Filangieri7,zwycięzcę 
Sycylijczyków, i skierował do niego odręczny list z 
wyrazami zadowolenia z jego postawy. Z wyżyn swego 
majestatu, skąd w spokoju przyglądał się perypetiom 
zmagań, które wstrząsały Europą, car osądzał swobodnie i z 
lekceważącą wyższością, śledził nie tylko rewolucyjne 
szaleństwa, które zwalczał, lecz także błędy i przywary 
stronnictw i władców, którym przychodził z pomocą. 
Wypowiadał się na ten temat bez osłonek przy różnych 
okazjach, nie spiesząc się z wyjawianiem swych myśli, ale 
też nie troszcząc się o ich skrywanie. 
W tajnej depeszy pisał mi Lamoriciere 11 sierpnia 1849 
roku: „Car powiedział mi dziś rano: «Podejrzewa pan, generale, 
że wasze partie dynastyczne byłyby zdolne połączyć się 
z radykałami, ażeby obalić dynastię, która się im nie podoba, 
w nadziei, że na jej miejsce wprowadzą tę, której sprzyjają, 
zaś ja jestem tego pewien. Nie omieszkałaby tego zrobić 
zwłaszcza wasza partia legitymistyczna. Od dawna żywię 
przekonanie, że to legitymiści uniemożliwiają powrót 
starszej linii Burbonów. Jest to jeden z powodów, dla 
których uznałem republikę, zrobiłem to także dlatego, że w 
waszym narodzie dostrzegam zdrowy rozsądek, którego 
brakuje Niemcom». Po chwili car powiedział mi również: 
«Mój szwagier, król Prus, z którym wiązała mnie ścisła 
przyjaźń, nie wziął zupełnie pod uwagę moich rad. Z tej 
przyczyny nasze stosunki polityczne osobliwie się 
ochłodziły, do tego stopnia, że odbiło się to na naszych 
stosunkach rodzinnych. Niech sam pan osądzi jego 
postępowanie, czyż nie stanął na czele owych szaleńców, 
którym się marzy zjednoczenie Niemiec! a teraz, gdy zerwał 
z parlamentem frankfurckim, czyż nie zobowiązał się do 
wystąpienia 
7 Carlo Filangieri książę Satriano (1784—1867) — generał i minister królestwa 
Neapolu. W r. 1849 zgniótł powstanie na Sycylii, gdzie pozostawał do r. 1855 
jako namiestnik króla Ferdynanda II. 

w razie potrzeby przeciwko wojskom Szlezwiku i Holsztyna, 
które zorganizowały się pod jego patronatem! Czyż można 
sobie wyobrazić coś bardziej haniebnego? A na przyszłość, 
czyż wiadomo, dokąd zajdzie ze swoimi projektami 
konstytucji?» Potem car dorzucił: «Niech pan nie sądzi, że 
interweniując na Węgrzech, chcę usprawiedliwić zachowanie 
Austrii w tej sprawie. Nagromadziła ona jedne po drugich 
najpoważniejsze błędy, największe szaleństwa, ale z tym 
wszystkim dopuściła, by kraj zalały wywrotowe doktryny, a 
rządy wpadły w ręce rzeczników nieporządku. Tego nie 
można było cierpieć». Mówił też o sprawach włoskich: 
«Nam, Grekom, w głowie się nie mieszczą te wszystkie 
ziemskie funkcje, jakie w Rzymie pełnią duchowni, ale mało 
nas obchodzi, jak te klechy tam postępują, byleby 
wymyślono tam coś, co będzie się trzymało i byle byście 
ustanowili tam rząd w taki sposób, by mógł się utrzymać»". 
A kiedy — urażony nieco tym lekkim tonem, po którym dało 
się poznać autokratę i wyczuć rodzaj rywalizacji między papieżem 
a papieżem8 — Lamoriciere poczuł się w obowiązku 
wziąć w obronę instytucje katolickie, car zakończył: "No 
dobrze już, dobrze! Niech Francja będzie katolicka na ile 
zechce, ale niech broni się przed szalonymi teoriami i 
namiętnościami nowatorów". 
Surowy i twardy w sprawowaniu władzy, car miał na codzień 
obyczaje proste i prawie skromne, z najwyższego zwierzchnictwa 
zachowując samą istotę, a odrzucając pompę i niewygodę. 
„Car znajduje się tutaj od 12 lipca — pisał mi 17 
lipca z Warszawy nasz petersburski wysłannik — przyjechał 
niespodziewanie, bez żadnej świty i pocztowymi końmi (jego 
kolasa popsuła się o sześćdziesiąt mil stąd), aby wziąć udział 
w imieninach imperatorowej, które się tu odbyły. Jechał z 
niesłychaną prędkością przez dwa i pół dnia, wraca jutro. 
Jesteśmy 
8 Car Rosji był również głową kościoła prawosławnego. 

wzruszeni kontrastem prostoty i potęgi u władcy, który 
wysławszy na pola bitewne sto dwadzieścia tysięcy ludzi, 
przebiega drogi jak zwyczajny kurier, aby nie opuścić 
imienin małżonki. Jest to jak najbardziej zgodne z duchem 
Słowian, u których głównym składnikiem obyczajowości są 
uczucia rodzinne". 
Myliłby się ten, w rzeczy samej, kto by sądził, że niezmierna 
władza cara opierała się wyłącznie na ucisku. Wspierała się 
ona przede wszystkim na woli i gorącej sympatii Rosjan. Bo 
zasada suwerenności ludu, cokolwiek by się mówiło, tkwi u 
podstaw wszelkich rządów i kryje się w najmniej wolnych 
instytucjach. Rosyjska szlachta przyjęła zasady i przede 
wszystkim wady europejskie, ale lud nie miał styczności z 
naszym Zachodem i nowym duchem, który go ożywia. W 
Imperatorze widział nie tylko prawowitego władcę, lecz 
bożego namiestnika czy też prawie samego Boga. 
W obrębie tej Europy, jaką odmalowałem, sytuacja Francji 
była kłopotliwa i słaba. Nigdzie rewolucja nie zdołała ustanowić 
rozważnej i stabilnej wolności. Wszędzie 
odbudowywał się dawny system rządów, nie takich samych 
wprawdzie, jak przed upadkiem, lecz bardzo podobnych. Nie 
mogliśmy przykładać się do ich wzmacniania, ani 
przyczyniać do ich zwycięstwa, ponieważ ustrój, jaki 
zaprowadzały, był antypatyczny, nie tylko instytucjom, jakie 
stworzyła rewolucja lutowa, lecz także najgłębszej istocie 
naszych idei, temu co najtrwalsze i najbardziej 
niezniszczalne w naszych nowych obyczajach. Ponadto, 
i nie bez racji, rządy te nie miały do nas zaufania. Wymykała 
się nam zatem wielka rola restauratora powszechnego ładu w 
Europie. Rola ta przypadła zresztą w udziale komu innemu, 
prawo do niej zyskała Rosja, my natomiast znaleźliśmy się 
na drugim planie. Żeby zaś Francja stanąć miała na czele 
nowatorów, marzyć o tym bardziej jeszcze było niepodobna 
z dwu przyczyn: po pierwsze, zupełną niemożliwością było 
służyć im radą i pochlebiać sobie, że się nimi kieruje z po 

wodu ich ekstrawagancji i przerażającego braku 
doświadczenia, po wtóre, nie można było wspierać ich na 
zewnątrz nie narażając się na ich ciosy wewnątrz kraju. 
Obcowanie z ich namiętnościami i doktrynami postawiłoby 
prędko w ogniu samą Francję, gdzie kwestia rewolucyjna 
brała wówczas górę nad wszystkimi innymi. < Wybór tej 
drogi wciągnąłby nas w wojny o zasady, co dla uniknięcia 
najazdu na kraj zmusiłoby nas do rozpętania własnymi 
rękami rewolucyjnych furii poza nim. Między tymi dwiema 
skrajnościami, trudno było o jakieś wielkie przedsięwzięcie 
lub jakieś doniosłe przymierze9 >. Tak więc nie mogliśmy 
przyłączyć się do ludów, które nas oskarżały o to że 
podnieciwszy je do walki następnie je zdradziliśmy, ani też 
do władców, którzy zarzucali nam, że zachwialiśmy ich 
tronami. Byliśmy zdani na jałową łaskę Anglików i na taką 
samą izolację, jak przed rewolucją lutową, przy bardziej 
wrogim kontynencie i chłodniejszym nastawieniu Anglii. 
Trzeba więc było pogodzić się ze skromnym życiem, z dnia 
na dzień, jak wtedy, ale i to było niełatwe. Naród francuski, 
który niegdyś miał i pod pewnymi względami zachował 
wielką pozycję w świecie, buntował się przeciw tej 
konieczności czasu, choć zdawał sobie z niej sprawę, 
zachował dumę, ale utracił przewagę, pragnął przemawiać 
donośnym głosem, ale bał się działania, a od swego rządu 
oczekiwał godnej postawy, nie akceptując jednakże 
wiążącego się z nią ryzyka. 
Smutna była sytuacja ministra spraw zagranicznych w podobnym 
kraju i w takich czasach. < Przemyślawszy wszystko 
to, o czym powiedziałem, przyjąłem dwie reguły 
postępowania, które stały mi się wielce pomocne podczas 
mego krótkiego ministerium i których jak myślę winni 
przestrzegać wszyscy ci, którzy w naszych czasach biorą na 
siebie odpowiedzialność za kierowanie sprawami 
zagranicznymi Francji. 
9 W nawiasy ostre ujęte są fragmenty dopisane przez Tocqueville'a na marginesie 
rękopisu Wspomnień. 

Pierwsza tyczyła bezwarunkowego zerwania z partią 
rewolucyjną na zewnątrz, ponieważ nie byliśmy w stanie 
odgrywać roli Richelieu 10, który tępił protestantów we 
Francji pomagając im jednocześnie w Niemczech. Jednakże 
przyrzekłem sobie przy tym, że żadną miarą nie posunę się 
tak daleko, by zaprzeć się ideałów naszej Rewolucji, zasad 
wolności, równości i tolerancji, że sprzyjać będę 
przywróceniu porządku nie dając się powodować 
namiętnościom dawnych rządów, tak żeby Francja 
prowadząc wojnę przeciw rewolucji nie utraciła liberalnego 
oblicza, którym wyróżniała się między narodami. Ów 
liberalizm w czasie, jaki przeżywaliśmy, nie mógł 
przysporzyć jej wielkich wpływów, ponieważ zbytek swobód 
nadto zdyskredytował Republikę, ale umacniał ją wewnątrz i 
zmuszał do jej poszanowania na zewnątrz, zaś w przyszłości 
mógł sprawić, by w swych przeciwnikach budziła obawę. 
Druga reguła tyczyła tego, by nie przedsiębrać żadną miarą 
niczego, co w sposób oczywisty przekraczało nasze siły, by 
nie obiecywać niczego, czego nie potrafimy dotrzymać, by 
nie robić nadziei nikomu, kogo nie możemy wesprzeć ani nie 
grozić nikomu, w kogo nie możemy uderzyć, jednym 
słowem — nie pretendować do pozycji, jaka niegdyś mogła 
być naszym udziałem, a na jaką nie dozwalała nam obecna 
sytuacja w świecie, lecz trzymać się godnie dość wysokiej 
pozycji, jaka nam pozostała i bronić jej wszystkimi siłami, 
gdyby ktoś jej chciał zagrozić. A ponadto — podać się 
natychmiast do dymisji, gdyby prezydent lub Zgromadzenie 
nie pozwoliły mi działać. 
Do ambasadorów, gdy przybyli na pierwsze ze mną spotkanie, 
zwróciłem się w te słowa: „Panowie, nie jestem dyplomatą 
i na początku powiem wam moje ostatnie słowo, od 
którego już nie odstąpię. Wiem, że Francja nie posiada 
możli- 
10 Zob. przyp. 7, rozdz. III, cz. II. Prowadząc politykę wymierzoną w katolicką i 
habsburską Austrię, kardynał Richelieu wspierał władców protestanckich. 

wości, by dominować w Europie, ani by narzucać swe 
życzenia w wydarzeniach, które dzieją się od niej daleko. Nie 
będziemy tego zatem próbowali. Możecie liczyć na to, że 
pozostawimy wam pełną swobodę w sprawach lezących poza 
zasięgiem naszego wpływu i że nie będziemy nawet 
usiłowali wpływu na nie zdobywać, ani sprawiać wrażenia, 
że go szukamy. Lecz w krajach, które z nami sąsiadują i w 
sprawach które bezpośrednio nas dotyczą, Francja ma prawo 
do wpływu nie tylko dużego, lecz decydującego. Nie 
mieszamy się w to co dzieje się na drugim krańcu Europy, w 
niemieckich księstewkach, w Polsce lub na Węgrzech. Lecz 
w Belgii, Szwajcarii, Piemoncie — uprzedzam was — nie 
będziecie czynili niczego bez naszej zgody i współpracy. Na 
tym terenie będziemy domagali się respektowania naszych 
praw nie tylko rokowaniami, lecz w razie potrzeby poprzez 
wojnę, i żeby prawa te utrzymać, będziemy ryzykować 
wszystkim. Nie będę ukrywał, że w tej chwili wojna byłaby 
dla nas rzeczą bardzo trudną i groźną, wysiłek wojenny 
mógłby spowodować załamanie porządku społecznego, a w 
jego gruzach utracilibyśmy nasze życie i nasze majątki. 
Bądźcie jednakże przekonani, że w przypadkach, o których 
wspomniałem, posuniemy się aż do wojny. A przynajmniej 
bądźcie pewni, że przestanę być ministrem, jeśliby prezydent 
i Zgromadzenie nie chcieli pójść w tej materii za moim 
zdaniem". 
To samo oświadczyłem naszym wysłannikom na wszystkich 
dworach.> 
Nigdy na Francję nie kierowały się spojrzenia bardziej niespokojne 
niż w chwili, gdy formował się nowy gabinet. 
Prędkie i zupełne zwycięstwo, jakie odnieśliśmy 13 czerwca 
w Paryżu, wywarło na całej Europie nadzwyczajne wrażenie. 
Powszechnie spodziewano się nowego powstania we Francji. 
W połowie pobici rewolucjoniści czekali już tylko na nie, 
ażeby wrócić do siły i dwoili się w wysiłkach, żeby móc je 
wykorzystać. W połowie zwycięskie rządy, lękając się, że 
zostaną zaskoczone tym 

wydarzeniem, zatrzymały się na chwilę przed zadaniem ostatecznego 
ciosu. W reakcji na 13 czerwca od krańca do krańca 
kontynentu podniosły się okrzyki bólu i radości. Ten dzień 
przechylił szale fortuny i przyspieszył bieg wypadków po 
drugiej stronie Renu. 
Armia pruska, która opanowała już Palatynat Reński, wkroczyła 
natychmiast do Wielkiego Księstwa Badeńskiego, 
rozproszyła powstańców i zajęła cały kraj z wyjątkiem 
Rastadtu, który bronił się przez kilka tygodni. 
Zachowanie powstańców było żałosne. Żołnierze, którzy na 
początku insurekcji przepędzali lub zabijali swych oficerów, 
ustępowali przez Prusakami. Przywódcy potrafili tylko się 
kłócić i wzajemnie zniesławiać zamiast się bronić; 
ograbiwszy publiczne kasy i złupiwszy własny kraj uciekli 
następnie do Szwajcarii. 
Tak długo jak trwała walka pilnowaliśmy dobrze, ażeby 
powstańcy nie otrzymywali żadnej pomocy z Francji. Ci 
spośród nich — a było ich wielu — którzy przekroczyli Ren, 
uzyskali u nas schronienie, lecz zostali rozbrojeni i internowani. 
Jak łatwo było przewidzieć, zwycięzcy niezwłocznie 
nadużyli swego zwycięstwa. Wielu jeńców pozbawiono 
życia, wszystkie swobody zostały zawieszone na czas 
nieokreślony, nawet rząd, który przywrócono, znalazł się pod 
ścisłym nadzorem. Szybko spostrzegłem, że francuski 
przedstawiciel w Wielkim Księstwie nie tylko nie usiłował 
powstrzymywać tych aktów gwałtu, ale pochwalał, iż się ich 
dopuszczano. Natychmiast do niego napisałem: „Szanowny 
Panie, dowiaduję się, że miały miejsce liczne egzekucje 
wojskowe i że zapowiedziano wiele następnych. Nie 
rozumiem, czemu Pan nie sygnalizuje nam tych faktów i 
czemu, nie czekając nawet naszych wskazówek, nie usiłował 
Pan im przeciwdziałać. Nie mieszając się do walki, 
przyczyniliśmy się w miarę naszych możliwości do 
stłumienia powstania — powód to dodatkowy, by życzyć 
sobie, ażeby zwycięstwo nie zostało zbrukane przez te akty 
przemocy, które Francja potępia i o których sądzimy, że są 
odrażające i nie 

polityczne. Jeden jeszcze punkt napawa nas troską, a który 
nie wydaje się budzić Pańskiego zainteresowania. Mam na 
myśli instytucje polityczne Wielkiego Księstwa. Niech Pan 
nie zapomina, że celem rządu Republiki była pomoc temu 
krajowi w stłumieniu anarchii, ale nie w zniszczeniu 
wolności, w żadnym wypadku nie możemy przykładać ręki 
do antyliberalnej restauracji. Monarchia konstytucyjna była 
zainteresowana w stworzeniu lub w utrzymaniu wokół Francji 
wolnych państw. Tym bardziej jest w tym zainteresowana 
Republika. Rząd oczekuje więc od swych wysłanników i 
kategorycznie od nich wymaga dostosowania się do tych 
konieczności naszej sytuacji. Proszę, by porozumiał się Pan z 
Wielkim Księciem i przedstawił mu jasno, jakie są życzenia 
Francji. Z pewnością nie dopuścimy nigdy do ustanowienia 
pod naszym bokiem pruskiej prowincji, ani też absolutnego 
rządu w miejsce niezawisłej i konstytucyjnej monarchii". 
Po krótkim czasie egzekucje ustały. Wielki Książę zapewnił o 
swym przywiązaniu do form konstytucyjnych i swoim zamiarze 
ich utrzymania. Nic więcej w owej chwili nie mógł 
uczynić, ponieważ rządził tylko nominalnie. Prawdziwymi 
panami byli Prusacy. 
Rewolucjoniści z Wielkiego Księstwa schronili się w Szwajcarii. 
Prócz nich przybywali wówczas do tego kraju i inni, z 
Włoch, z Francji i prawdę powiedziawszy z całej Europy, 
ponieważ wyjąwszy Rosję, cała Europa przeszła lub przechodziła 
przez rewolucję. Ich liczba wzrosła wkrótce do 
dziesięciu, dwunastu tysięcy. Była to armia nieustannie 
gotowa runąć na któreś z sąsiednich państw. Zaniepokoiły się 
tym gabinety. 
Austria i przede wszystkim Prusy, które miały powody do 
skarg na Konfederację Szwajcarską już wcześniej, ale także 
Rosja, której nie powinno to było obchodzić, zaczęły mówić 
o zbrojnej wyprawie na terytorium helweckie i o zrobieniu 
tam porządku w imieniu wszystkich rządów. Czegoś 
podobnego nie mogliśmy tolerować. 

Na początek próbowałem Szwajcarom przemówić do 
rozsądku i przekonać ich, by nie czekali na pogróżki, lecz 
sami wydalili ze swego terytorium, do czego zobowiązywały 
ich prawa ludzkie, wszystkich głównych przywódców, 
którzy otwarcie zagrażali spokojowi sąsiednich państw. 
„Jeśli uprzedzicie żądania, jakie sprawiedliwie można wam 
postawić - powtarzałem bez przerwy przedstawicielowi 
Konfederacji w Paryżu — możecie liczyć na Francję, że 
weźmie was w obronę przed wszystkimi niesprawiedliwymi i 
przesadnymi pretensjami dworów. Jesteśmy gotowi 
zaryzykować raczej wojnę niż pozwolić by was zniewoliły 
lub upokorzyły. Ale jeśli nie postąpicie zgodnie z 
rozsądkiem, liczcie na samych siebie i sami się brońcie przed 
całą Europą". Słowa te niewielki odnosiły skutek, bo nic nie 
może się równać z pychą i zarozumialstwem Szwajcarów. 
Nie ma wśród nich wieśniaka, który by głęboko nie wierzył, 
że jego kraj jest w stanie drwić sobie z wszystkich władców i 
wszystkich narodów na ziemi. Spróbowałem zatem innego 
sposobu, który okazał się właściwszy. Poradziłem 
mianowicie obcym rządom, które zresztą aż nadto ku temu 
się skłaniały, żeby nie przyznawały żadnej amnestii tym 
spośród swych obywateli, którzy schronili się w Szwajcarii i 
żeby odmówiły im wszystkim, bez względu na rodzaj 
przewiny, pozwolenia powrotu do ojczyzny. Z naszej strony 
zamknęliśmy granice przed wszystkimi, którzy schroniwszy 
się uprzednio w Szwajcarii chcieli teraz przejeżdżać przez 
Francję w drodze do Anglii lub Ameryki, przed całym 
tłumem niegroźnych uchodźców, tak samo jak przed 
przywódcami. Po zamknięciu wszystkich wyjść, Szwajcaria 
została obciążona tymi dziesięcioma czy dwunastoma 
tysiącami awanturników, ludzi w Europie najbardziej 
buntowniczych i najmniej uporządkowanych. Trzeba było 
ich żywić, dawać im mieszkanie i nawet pieniądze, żeby nie 
zaczęli łupić kraju. Środki te uprzytomniły Szwajcarom od 
razu jakie są niewygody prawa azylu. Byliby się między sobą 
ułożyli, żeby bezterminowo zatrzymać u siebie kilku znanych 
przywódców mimo zagrożenia, jakie ci ostatni 
stwarzali 

dla sąsiadów, lecz rewolucyjna armia doskwierała im mocno. 
Najbardziej radykalne kantony pierwsze zaczęły się z 
wielkim krzykiem domagać, ażeby uwolnić je od tych 
niewygodnych i kosztownych gości. A ponieważ niemożliwe 
było uzyskanie od obcych rządów zgody na otwarcie ich 
terytorium dla mnóstwa niegroźnych uchodźców, którzy 
mogli i chcieli opuścić Szwajcarię, bez uprzedniego 
wydalenia przywódców, którzy woleliby w niej pozostać, 
skończyło się na tym, że nakazano im opuścić kraj. Po tym, 
gdy zamiast pozbyć się tych ludzi ze swego terytorium o 
mało nie postawili przeciw sobie całej Europy, Szwajcarzy 
wygnali ich sami, ażeby uniknąć przejściowych kłopotów i 
niewielkich wydatków. Nigdy lepiej nie objawiła się natura 
ustrojów demokratycznych, które najczęściej rządzą się w 
sprawach zagranicznych wyobrażeniami wielce mętnymi lub 
zgoła błędnymi i kwestie polityki zagranicznej rozwiązują 
kierując się wyłącznie względami wewnętrznymi 11. 
W czasie, gdy rozgrywały się te wydarzenia w Szwajcarii, 
zmianie uległ problem niemiecki. Po walce ludów przeciwko 
rządom przyszła kolej na kłótnie między władcami. Tę nową 
fazę rewolucji oglądałem uważnym spojrzeniem i z 
mieszanymi uczuciami. 
Inaczej niż w pozostałych krajach Europy, w Niemczech 
rewolucja nie miała prostej przyczyny. Wywołana została 
przez ogólnego ducha czasu i zarazem przez idee 
zjednoczeniowe, właściwe tylko Niemcom. Dzisiaj 
demagogia była zwyciężona, ale nie zanikła myśl o jedności 
Niemiec, wciąż żywe pozostawały potrzeby, wspomnienia i 
namiętności, które tę myśl zrodziły. Król Prus12 postanowił ją 
sobie przywłaszczyć i nią się posłużyć. Władca ten, człowiek 
bystry, lecz niezbyt roz- 
11 Por. O demokracji w Ameryce, op. cit., t. I, cz. II, rozdz. V. 
12 Król Prus - Fryderyk Wilhelm IV (1795-1861), panował od r. 1840 do 1857, 
kiedy dotknięty chorobą umysłową musiał ustąpić na rzecz brata, regenta 
Wilhelma. 

sądny , od roku wahał się między strachem, jaki budziła w 
nim rewolucja, a chęcią wyciągnięcia z niej korzyści. Na 
tyle, ile mógł i śmiał, walczył on z liberalnym i 
demokratycznym duchem wieku, ale sprzyjał niemieckiemu 
duchowi zjednoczeniowemu — była to podwójna gra i gdyby 
odważył się prowadzić ją do końca, mógł był stracić w niej 
życie i koronę. Bo ażeby przełamać opór stawiany 
wprowadzeniu władzy centralnej przez istniejące instytucje i 
interesy władców, trzeba by było szukać pomocy w 
rewolucyjnych namiętnościach ludów, a czyniąc tak 
Fryderyk Wilhelm zostałby przez nie prędko unicestwiony. 
Dopóki parlament frankfurcki posiadał prestiż i władzę, 
dopóty król pruski zabiegał o jego względy i usiłował na nim 
wymóc uznanie go za władcę nowego imperium. Kiedy zaś 
frankfurcki parlament popadł w niemoc i niesławę, król 
zmienił postępowanie nie zmieniwszy zamiarów. Starał się 
występować jako dziedzic tego Zgromadzenia i dla 
pokonania rewolucji próbował urzeczywistnić chimerę 
jedności Niemiec, którą demokraci posłużyli się, by 
wstrząsnąć wszystkimi tronami. W tym celu zaprosił 
władców niemieckich do utworzenia nowej konfederacji, 
ściślejszej niż ta z roku 1815, w której on sam objąłby rządy. 
W zamian za to zobowiązywał się, że pomoże im w 
odzyskaniu lub umocnieniu władzy w ich własnych 
państewkach. Wielu z tych władców, którzy nienawidzili 
Prus, ale bardziej jeszcze drżeli przed rewolucją, zgodziło się 
na tę lichwiarską transakcję. Austria, którą powodzenie tego 
przedsięwzięcia wyparłoby z Niemiec, wyraziła swój protest, 
jako że w tej chwili nie mogła uczynić nic więcej. Za jej 
przykładem poszły dwie główne monarchie południowe — 
Bawaria i Wirtembergia, ale całe Niemcy północne i 
środkowe przystąpiły do tej krótkotrwałej konfederacji, która 
została zawiązana 26 maja 1849 i weszła do historii pod 
nazwą Unii trzech królów. 
Tak więc Prusy zaczęły nagle panować nad rozległym tery 

torium, które rozciągało się od Kłajpedy aż do Bazylei i na 
jakiś czas zebrały pod swoją władzą jakieś dwadzieścia 
sześć, dwadzieścia siedem milionów Niemców. Wszystko to 
stało się niedługo po moim wejściu do rządu. 
Wyznam, że patrząc na to osobliwe widowisko, ogarnięty 
zostałem dość dziwacznymi myślami i że przez moment 
przeżyłem pokusę, by uwierzyć, iż w swej polityce 
zagranicznej prezydent nie był wcale takim szaleńcem, na 
jakiego zrazu wyglądał. Pękło przecież to przymierze 
dworów Północy, które tak długo na nas ciążyło. Dwie 
wielkie monarchie kontynentalne, Prusy i Austria, weszły ze 
sobą w spór, prawie w wojnę. Czyż nie nadszedł dla nas 
moment, żeby związać się jakimś ścisłym i owocnym 
układem, czego tak nam do tej pory brakowało, i choćby po 
części naprawić nieszczęścia, jakie nas spotkały w roku 
1815? Wspomagając Fryderyka Wilhelma w jego 
przedsięwzięciu, któremu Anglia się nie sprzeciwiała, 
Francja mogła podzielić Europę i wywołać jeden z tych 
wielkich kryzysów, które prowadzą do zmian terytorialnych. 
Czas zdawał się tak bardzo sprzyjać tego rodzaju pomysłom, 
że wypełniały one wyobraźnię wielu władców niemieckich. 
Najmocniejsi z nich tylko marzyli o zmianach granic i 
powiększeniu swej władzy kosztem sąsiadów. Zdawało się, 
że rewolucyjną chorobą ludów zaraziły się także rządy — 
„Niemożliwa jest konfederacja między trzydziestoma 
ośmioma państwami — powiadał naszemu ambasadorowi 
pan von der Pforden, premier Bawarii13 — Wiele z nich 
należałoby sobie podporządkować. Jakżeż na przykład 
spodziewać się przywrócenia ładu w takim kraju, jak Wielkie 
Księstwo Badeńskie, jeśli nie podzieli 
13 Ludwig Karl Heinrich baron von Pforden (1811-1880) - bawarski mąż stanu, 
od 1843 profesor prawa rzymskiego na Uniwersytecie w Lipsku. Minister wyznań 
w 1848, spraw zagranicznych w latach 1849-1859. 

go między suwerenów dość silnych, aby wymusić tam 
posłuch? - I dorzucał. Gdyby do tego miało dojść, nam przypadłaby 
oczywiście dolina Neckaru". 
Co do mnie, to dość szybko wyzbyłem się tego rodzaju 
chimerycznych pomysłów. 
Stwierdziłem wkrótce, że w zamian za nasze dobre usługi 
Prusy nie mogą nam ofiarować niczego godnego uwagi, że 
ich władza nad innymi państwami germańskimi jest krucha i 
będzie krótkotrwała, że nie można liczyć na ich króla, który 
przy pierwszej trudności nas zawiedzie, zawodząc się na 
sobie samym, że przede wszystkim tak dalekosiężne i 
rozległe zamiary nie są stosowne dla społeczeństwa tak 
osłabionego, dla czasów tak niespokojnych i 
niebezpiecznych jak nasze, ani dla rządu, który jak nasz 
przypadkiem i przejściowo znalazł się u władzy. 
Przypomnę natomiast znacznie poważniejsze pytanie, jakie 
sobie wówczas stawiałem, bo stawiać je sobie trzeba bez 
przerwy: czy w interesie Francji leży, by więzy Konfederacji 
niemieckiej zacieśniały się czy rozluźniały? Innymi słowy, 
czy powinniśmy sobie życzyć, by Niemcy scaliły się w jeden 
naród lub też pozostały zbiorowiskiem skłóconych narodów i 
władców? Do starej tradycji naszej dyplomacji należy 
dążenie do tego, by Niemcy pozostały podzielone na dużą 
liczbę odrębnych państw i było to dążenie oczywiste, gdy 
poza Niemcami znajdowała się Polska i na pół barbarzyńska 
Rosja. Ale czy dziś jest ono równie oczywiste? Odpowiedź 
na to pytanie zależy od odpowiedzi na inne: do jakiego 
naprawdę stopnia dzisiejsza Rosja zagraża niepodległości 
Europy? Co do mnie, to jestem przekonany, że Zachodowi 
grozi wcześniej czy później popadniecie w jarzmo, lub co 
najmniej w bezpośrednią i nieprzemożną zależność od carów, 
i dlatego też sądzę, że naszym pierwszorzędnym interesem 
jest sprzyjać zjednoczeniu wszystkich plemion germańskich, 
ażeby przeciwstawić je potędze rosyjskiej. Świat wygląda 
dziś inaczej, musimy przeto odejść od naszych starych zasad 
i nie lękać się umacniania naszych sąsiadów po to, by 

jakiegoś dnia byli w stanie razem z nami stawić czoła 
wspólnemu przeciwnikowi. 
Rosyjski imperator ze swej strony dostrzega, jaką przeszkodę 
mogłyby dla niego stanowić Niemcy. W jednym ze swych 
listów Lamoriciere przekazał mi, że pewnego dnia car ze 
zwykłą sobie szczerością i wyniosłością powiedział mu: 
„Gdyby miało kiedyś dojść do zjednoczenia Niemiec, czego 
zapewne życzycie sobie nie bardziej niż ja, wówczas, ażeby 
się rządzić, potrzebowałyby człowieka zdolnego uczynić to, 
czego nie potrafił Napoleon, a gdyby człowiek taki się 
znalazł, gdyby ta uzbrojona masa stała się groźna, wtedy 
musielibyśmy wspólnie wziąć się do dzieła, my i wy". 
Lecz kiedy zadawałem sobie te pytania, nie nadszedł jeszcze 
czas na ich rozstrzyganie, ani nawet na ich dyskutowanie. 
Niemcy same z siebie powracały nieuchronnie do swego 
starego ustroju i do swej starej anarchii politycznej. 
Zjednoczeniowe wysiłki parlamentu frankfurckiego upadły, 
podobny los spotkał usiłowania króla Prus. 
Władców niemieckich w ramiona Fryderyka Wilhelma popchnął 
wyłącznie strach przed rewolucją. W miarę jak 
skutkiem wysiłków pruskich tłumiona rewolucja przestawała 
być groźna, sprzymierzeńcy, czy jak można by wręcz 
powiedzieć, nowi poddani króla pruskiego zaczęli tęsknić do 
niepodległości. To, co czynił król Prus, należało do tego 
gatunku nieszczęśliwych przedsięwzięć, w których sukcesy 
szkodzą ostatecznemu powodzeniu, i jeśliby porównywać 
rzeczy duże z małymi, powiedziałbym, że jego dzieje były po 
trosze dziejami naszymi, musiał ponieść klęskę po 
przywróceniu porządku i właśnie dlatego, że go przywrócił. 
Władcom, którzy poddali się temu, co nazywa się pruską 
hegemonią, spieszno było znaleźć okazję, by się spod niej 
wydobyć. Okazji dostarczyła im Austria, kiedy po 
zwycięstwie nad Węgrami mogła ponownie wkroczyć na niemiecką 
scenę, przynosząc ze sobą siłę materialną i potęgę 
wspomnień związanych z jej imieniem. Stało się to we 
wrześniu 

1849 roku. Gdy król Prus zobaczył przed sobą potężnego 
rywala, a za nim dostrzegł Rosję, zabrakło mu odwagi, jak to 
przewidywałem, i z wolna powrócił do swej dawnej roli. 
Konstytucja niemiecka z 1815 roku powróciła do łask, a sejm 
do obrad, zaś z wielkiego poruszenia roku 1848 pozostały na 
obliczu Niemiec tylko dwa wyraźnie widoczne ślady: 
większa zależność małych państewek od wielkich monarchii, 
nieodwracalne osłabienie tego, co pozostało z instytucji 
feudalnych, dokonane tu przez ludy spustoszenia zostały 
usankcjonowane przez władców. Z powierzchni Niemiec 
znikła wieczysta renta gruntowa, dziesięcina, pańszczyzna, 
przywileje spadkowe, prawo do polowań, senioralne sądy, na 
czym w wielkiej części opierało się bogactwo szlachty. 
Królowie powrócili na trony, ale arystokracja już się nie 
podniosła. 
Doszedłszy prędko do przekonania, że nie mamy do odegrania 
w kryzysie wewnątrzniemieckim żadnej roli, starałem 
się pozostać na dobrej stopie ze skłóconymi stronami. Szczególnie 
przyjazne stosunki utrzymywałem z Austrią, której 
współdziałanie było nam niezbędne, jak później powiem, w 
sprawie rzymskiej. Starałem się naprzód doprowadzić do 
pomyślnego zakończenia jej negocjacje z Piemontem, przez 
długi czas zawieszone. Wkładałem w to dużo starań, 
ponieważ byłem pewien, że bez rozwiązania tej kwestii i 
ustanowienia od tej strony trwałego pokoju, cała Europa nie 
może liczyć na stabilizację i będzie wciąż wystawiona na 
niebezpieczeństwo. 
Od klęski pod Novarą Piemont podejmował bezskuteczne 
próby negocjacji. Austria chciała zrazu narzucić warunki nie 
do przyjęcia. Ze swej strony Piemont występował z 
roszczeniami, które nie odpowiadały już jego sytuacji. 
Kilkakrotnie zrywane, rokowania zostały na nowo podjęte, 
gdy obejmowałem ministerstwo. Mieliśmy liczne i poważne 
powody, żeby życzyć sobie jak najspieszniejszego 
ustanowienia tego pokoju. Bez jego zawarcia w Europie nic 
nie było pewne. Od tego małego zakątka kontynentu mogła 
rozpocząć się wojna powszechna. 

Ponadto Piemont leżał zbyt blisko nas, abyśmy mogli 
dopuścić iżby utracił on niepodległość, którą odgradzał się od 
Austrii oraz swoje nowe konstytucyjne instytucje, które 
zbliżały go do nas; dwie zdobycze, których los stawał się 
wielce niepewny, gdyby miano znów uciec się do broni. 
Wobec obu stron wystąpiłem więc w imieniu Francji jako 
mediator, do każdej przemawiając gorąco językiem, który 
zdawał mi się najbardziej przekonujący. 
Austrii zwracałem uwagę, jak pilne jest zapewnienie Europie, 
powszechnego pokoju dzięki temu pokojowi lokalnemu i starałem 
się jej uzmysłowić wygórowany charakter stawianych 
przez nią warunków. 
Piemontowi wskazywałem na punkty, w których jak 
sądziłem może on ustąpić ratując honor i interesy. Dbałem 
zwłaszcza o to, by jego rządowi dokładnie i wyraźnie 
uświadomić czego może od nas oczekiwać, tak żeby nie 
mógł sobie stworzyć niebezpiecznych złudzeń, lub też udać, 
że je sobie stworzył. Nie będę tu wchodził w szczegóły, nad 
którymi debatowano — dziś są one bez znaczenia. Powiem 
tylko, że nadszedł wreszcie moment, w którym strony 
zdawały się bliskie porozumienia, a ostatnie rozbieżności 
tyczyły kwestii pieniężnych. Poprzez swego ambasadora w 
Paryżu Austria zapewniała nas o gotowości do ugody i sądzić 
już mogłem, że pokój praktycznie jest osiągnięty, gdy 
dowiedziałem się znienacka, że austriacki pełnomocnik 
odmieniwszy język i postawę, postawił 19 lipca niesłychanie 
twarde ultimatum, pozostawiając cztery dni na odpowiedź. 
Po tych czterech dniach rozejm miał zostać przerwany i 
podjęte działania wojenne. Marszałek Radetzky14 już 
14 Johann Joseph Karl hrabia Radetzky (1766-1858) - marszałek austriacki. 
Dowodził armią we Włoszech w r. 1831 i 1848. Zawarł rozejm z królem 
Piemontu Karolem Albertem, który go zerwał i poniósł klęskę pod Novarą. Po 
zwycięstwie Radetzky został generalnym gubernatorem Lombardii i Wenecji. 

koncentrował armię i przygotowywał się do ponownego 
rozpoczęcia kampanii. Te wiadomości, tak sprzeczne z 
pokojowymi zapewnieniami, jakie nam przekazywano, 
ogromnie mnie zaskoczyły i oburzyły. Żądania tak 
przesadne, przedstawione w tak ostry i wzgardliwy sposób 
zdawały się zapowiedzią, że pokój nie był wyłącznym celem 
Austrii, że przeszkadzała jej niepodległość Piemontu, a być 
może jego przedstawicielskie instytucje, ponieważ jak długo 
wolność istnieje w jakimś zakątku Włoch, tak długo Austria 
nie czuje się pewnie w całej reszcie tego kraju. 
Pomyślałem natychmiast, że za żadną cenę nie wolno dopuścić 
do zniewolenia tak bliskiego sąsiada, wydać na łup 
austriackiej armii terytorium osłaniającego nasze granice, ani 
też ścierpieć zdławienia swobód politycznych w jedynym 
kraju, gdzie od 1848 roku korzystano z nich w sposób 
umiarkowany. Uznałem również, iż zachowanie Austrii 
wobec nas świadczyło bądź o intencji oszukania nas, bądź o 
chęci wystawienia na próbę naszego zdecydowania, czy — 
jak potocznie się mawia — wybadania terenu. 
Doszedłem do wniosku, że mam do czynienia z jedną z 
owych skrajnych okoliczności, jakie z góry wziąłem w rachubę, 
i w jakich należało rzucić na szalę nie tylko mą tekę 
ministra, a więc doprawdy niewiele, lecz los Francji. Udałem 
się do Rady Ministrów, gdzie przedstawiłem sprawę. 
Prezydent i wszyscy koledzy uznali jednomyślnie, że trzeba 
działać. Drogą telegraficzną przekazano bezzwłocznie rozkaz 
do armii lyońskiej, by skoncentrowała się u podnóża Alp, zaś 
ja powróciwszy do ministerstwa sam zredagowałem następujący 
list (bo mdły styl dyplomacji byłby w tych okolicznościach 
nie na miejscu): 
„Jeśliby rząd austriacki obstawał przy żądaniach wymienionych 
w waszej wczorajszej depeszy, jeśliby porzucając 
rozmowy dyplomatyczne zerwał rozejm, i, jak zapowiada, 
nakazał ruszyć na Turyn, by stamtąd podyktować pokój, to 
Piemont może 

być pewien, że go nie opuścimy. Nie będzie to już ta sama 
sytuacja, w jakiej postawił się przed bitwą pod Novarą, gdy z 
własnej woli chwycił za broń i wbrew naszym radom 
rozpoczął wojnę. Tutaj inicjatywę, nie zostawszy niczym 
sprowokowana, podjęłaby Austria, charakter jej żądań i 
brutalne posunięcia pozwoliłyby nam sądzić, że nie chodzi jej 
wyłącznie o pokój, lecz że zagraża całości terytorium 
piemonckiego lub co najmniej niezawisłości jego rządu. 
Nie pozwolimy na spełnienie podobnych zamiarów pod 
naszym bokiem. Jeśli Piemont zostanie w takich warunkach 
zaatakowany, będziemy go bronić". 
Uznałem też za stosowne wezwać do siebie przedstawiciela 
Austrii15, małego dyplomatę, z miny i usposobienia bardzo 
podobnego do lisa. W przekonaniu, że w naszej sytuacji przezornością 
jest ukazać uniesienie, skorzystałem z tego, że 
nawyki dyplomatycznej powściągliwości mogły mi być 
jeszcze obce i wyraziłem mu nasze zaskoczenie oraz 
niezadowolenie w sposób tak gwałtowny, że jak mi potem 
powiedział, nigdy w życiu nie zaznał tak złego przyjęcia. 
Zanim przed chwilą przytoczona depesza dotarła do Turynu, 
między obu państwami doszło do zgody. Porozumiano się w 
kwestiach finansowych, które zostały uregulowane w duchu 
wcześniejszych naszych sugestii. 
Rząd austriacki chciał przyspieszyć negocjacje przez zastraszenie, 
w czasie rozmów okazał dużą ustępliwość. 
Książę Schwarzenbergl6 przekazał mi liczne wyjaśnienia, 
usprawiedliwienia i przeprosiny. Pokój został ostatecznie 
podpisany 6 sierpnia. Dla Piemontu, po tylu błędach i 
nieszczęściach, 
15 Był nim Joseph Aleksander baron Hubner (1811 — 1892), pisarz i dyplomata 
austriacki, minister pełnomocny, w Paryżu od 1849 do 1859 r. 
16 Felix Fryderyk książę Schwarzenberg (1800-1852) - dyplomata i mąż stanu 
austriacki. W listopadzie 1848 r. mianowany premierem. 

pokój niespodziewanie korzystny, bo uzyskał on dzięki 
niemu więcej niż na początku śmiał się domagać. 
Sprawa ta rzuciła jaskrawe światło na zwyczaje dyplomacji 
angielskiej, a w szczególności lorda Palmerstona, który nią 
kierował, rzecz warta jest przedstawienia. Od rozpoczęcia 
rokowań rząd angielski nie przestawał okazywać swej 
niechęci wobec Austrii oraz zachęcać Piemontczyków do 
odrzucenia warunków, jakie ta chciała na nich wymóc i 
dzięki temu zyskiwał sobie sporą sympatię w Turynie. Po 
podjęciu decyzji, o których wspomniałem, zatroszczyłem się 
od razu, by powiadomić o nich Anglię, pragnąc ją skłonić do 
postąpienia w podobny sposób. Do naszego ambasadora w 
Londynie, którym był wówczas Drouyn de Lhuys17, 
przesłałem więc depeszę z poleceniem, ażeby odczytał ją 
lordowi Palmerstonowi i wybadał, jakie są intencje ministra. 
Od Drouyn de Lhuysa otrzymałem następującą odpowiedź: 
Gdy przedstawiałem mu Pańskie decyzje oraz instrukcje, 
jakie wysłał Pan do pana Boislecomte'al8, lord Palmerston 
słuchał z oznakami żywej aprobaty, lecz kiedy powiedziałem: 
„Dowiedział się pan zatem, milordzie, jak 
daleko my zamierzamy się posunąć. Czy mógłby mi pan 
powiedzieć, jak daleko posunąć się zechce pański kraj?" 
Lord Palmerston odrzekł natychmiast: „Rząd brytyjski, 
którego interes w tej sprawie nie równa się waszemu, 
ograniczy się do udzielenia 
17 Edmond Drouyn de Lhuys (1805-1881) - dyplomata, od 1842 r. deputowany. W 
1848 wybrany do Konstytuanty, w pierwszym gabinecie Barrota był ministrem 
spraw zagranicznych, a w czerwcu 1849 objął stanowisko ambasadora Francji w 
Londynie. W okresie II Cesarstwa był jeszcze trzykrotnie ministrem spraw 
zagranicznych. 
18 André-Olivier Saint de Boislecomte (1799—?) — oficer za Restauracji i 
monarchii lipcowej, dymisjonował w r. 1846. Był szefem gabinetu Lamartine'a w 
Ministerstwie Spraw Zagranicznych od lutego 1848, w maju został ambasadorem 
w Neapolu, potem w Turynie i w Waszyngtonie. Odwołany przez Ludwika 
Napoleona w r. 1851. 

rządowi piemonckiemu pomocy dyplomatycznej i wsparcia 
moralnego". Czyż to nie charakterystyczne? 
Bezpieczna od rewolucyjnej choroby ludów, dzięki mądrym 
prawom i sile dawnego obyczaju, ubezpieczona przed 
gniewem władców dzięki swej potędze i swemu położeniu, 
Anglia w sprawach wewnętrznych kontynentu odgrywa 
chętnie rolę adwokata wolności i sprawiedliwości. Lubi 
krytykować, a nawet obrażać mocnych, usprawiedliwiać i 
ośmielać słabych, lecz jak się zdaje chodzi jej w tym głównie 
o strojenie poczciwej miny i głoszenie dobrych teorii. Gdy 
się bowiem okazuje, że któryś z jej protegowanych 
potrzebuje pomocy, ofiarowuje wsparcie moralne. 
Dodam, by na tym rzecz zakończyć, że udaje się to jej 
doskonale. Piemontczykom zostało przeświadczenie, że 
broniła ich jedynie Anglia, a my prawie ich opuściliśmy. W 
Turynie zyskała sobie ona popularność, a Francja — 
nieufność. Narody są jak ludzie, wyżej cenią hałas, jaki się 
wokół nich robi, niż rzeczywiście wyświadczone przysługi. 
Ledwo pozbyliśmy się jednego kłopotu, a już spadł na nas 
drugi i cięższy. Z żalem i niepokojem przyglądaliśmy się 
wypadkom na Węgrzech. Niedole tego nieszczęśliwego ludu 
budziły w nas sympatię. Interwencja Rosji, która na jakiś 
czas uzależniała Austrię od cara i powiększała coraz bardziej 
jego wpływ na sprawy całej Europy, nie mogła się nam 
podobać. Lecz wszystkie te wypadki działy się poza naszym 
zasięgiem i byliśmy wobec nich bezsilni. „Nie muszę Panu 
mówić - pisałem w instrukcji dla Lamoriciere'a z 24 lipca 
1849 — z jak żywym i bolesnym zainteresowaniem śledzimy 
bieg wypadków węgierskich. Niestety nasza rola w tej 
kwestii musi na razie pozostać bierna. Litera i duch traktatów 
nie otwierają nam żadnej możliwości interweniowania, a 
ponadto nasze oddalenie od teatru wojny samo w sobie 
nakazywałoby w sytuacji, w jakiej znajdujemy się my i 
Europa, daleko posuniętą rezerwę. Gdy nie możemy 
skutecznie działać ani czynem, ani 

słowem, godność nasza wymaga, byśmy w tej kwestii nie 
okazywali ani jałowego podniecenia, ani bezsilnych gestów 
dobrej woli. W kwestii węgierskiej naszym obowiązkiem jest 
bystre obserwowanie tego, co się dzieje i przewidywanie 
tego, co dziać się będzie". 
Jak wiadomo, w starciu z przeważającymi siłami Węgrzy 
zostali pokonani albo się poddali, a najważniejsi dowódcy 
wraz z paroma polskimi generałami, którzy przystali do ich 
sprawy, przeszli w końcu sierpnia przez Dunaj i przybyli do 
Widdin oddając się w ręce Turków. Stamtąd dwaj główni 
przywódcy, Dembiński19 i Kossuth20 napisali do naszego ambasadora 
w Konstantynopolu. Zwyczaje i charakter tych dwu 
przywódców objawiły się w ich listach. Żołnierz pisał krótko 
i prosto, adwokat i mówca — długo i ozdobnie. Z listu tego 
ostatniego pamiętam jedno zdanie: „Jako dobry chrześcijanin 
wybrałem niewysłowioną boleść wygnania zamiast spokoju 
śmierci". Oba listy kończyły się prośbą o opiekę Francji. 
W czasie, gdy wygnańcy szukali oparcia we Francji, ambasadorowie 
Austrii i Rosji stawili się w Dywanie21 z żądaniem, 
aby im ich wydano. Austria opierała swe żądanie na 
19 Henryk Dembiński (1791- 1864) - generał. Służył w armii Księstwa 
Warszawskiego, poseł na sejm w 1825 r., uczestnik powstania listopadowego, w 
1831 r. jego wódz naczelny. Wyemigrował do Francji. W powstaniu węgierskim 
dowódca korpusu w pn. Węgrzech, potem szef sztabu i wódz naczelny. Powrócił 
do Francji w r. 1850. 
20 Ludwik Kossuth (1802—1894) — publicysta i węgierski mąż stanu. Poseł na 
sejm w 1847 r., przyczynił się do wybuchu insurekcji, był ministrem finansów w 
gabinecie Batthyany'ego. Jako szef rządu obrony narodowej był inicjatorem 
proklamowania niepodległości Węgier przez Zgromadzenie. W Turcji był 
więziony do r. 1851, potem przebywał na wygnaniu w Anglii, Ameryce i we 
Włoszech. 
21 Dywan — tutaj rząd turecki. 

traktacie belgradzkim, który wcale jej takiego prawa nie 
przyznawał, Rosja na traktacie z Kamardzi (z 10 lipca 1774), 
który był co najmniej niejasny. Jednakże w gruncie rzeczy 
nie odwoływano się bynajmniej do prawa 
międzynarodowego, lecz do lepiej znanego i częściej 
stosowanego prawa silniejszego. Widać to było w czynach i 
w słowach. Od pierwszego dnia obaj ambasadorzy dali do 
zrozumienia, że chodzi tu o sprawę wojny lub pokoju. Nie 
zgadzając się na żadne dyskusje domagali się odpowiedzi tak 
lub nie, oświadczając, że gdyby miała być odmowną, zerwą 
niezwłocznie wszelkie stosunki dyplomatyczne z Turcją. 
Na tę brutalność ministrowie tureccy odpowiadali łagodnym 
tłumaczeniem, że Turcja jest krajem neutralnym, że prawa 
ludzkie zabraniają im wydania wygnańców, którzy schronili 
się na ich terytorium, że Austriacy i Rosjanie przeciwstawiali 
im często te prawa, gdy muzułmańscy buntownicy szukali 
azylu na Węgrzech, w Transylwanii lub w Besarabii. 
Skromnie przedkładali, że to co dozwolone na lewym 
Dunaju, winno być również dozwolone na brzegu prawym. 
Zapewniali wreszcie, że to, czego od nich żądano jest 
sprzeczne z ich honorem i religią, że chętnie się zobowiążą 
do internowania uchodźców, do osadzenia ich w miejscu, 
skąd nie będą mogli szkodzić, ale że nie mogą się zgodzić na 
wydanie ich katu. 
Młody sułtan22 — donosił mi nasz ambasador — odpowiedział 
wczoraj wysłannikowi austriackiemu, że nie pochwalając 
tego, co robili buntownicy węgierscy, zmuszony jest teraz 
widzieć w nich tylko ludzi nieszczęśliwych, którzy szukają 
ratunku od śmierci i że ludzkie uczucia nie dozwalają mu 
22 Abdul Medzid (1823-1861), sułtan turecki od 1839 do 1861 r. Kontynuował 
modernizację kraju rozpoczętą przez ojca, zaś w polityce zewnętrznej związał się 
z Anglią i Francją, aby bronić terytorium tureckiego, któremu zagrażał Egipt, 
potem Rosja. 

ich wydać. Zaś wielki wezyr , Raszyd Pasza23 - pisał nasz 
wysłannik - oświadczył: „Jeśli z tego powodu utracę władzę, 
będę dumny" i dodał ze wzruszeniem: "Wedle naszej religii 
każdy człowiek proszący o miłosierdzie winien je uzyskać". 
Słowa godne ludzi cywilizowanych i chrześcijan. Jak 
prawdziwi Turcy zachowywali się ambasadorzy grożąc w 
odpowiedzi, że trzeba albo wydać uciekinierów, albo ponieść 
następstwa zerwania, które najpewniej doprowadzą do 
wojny. 
Poruszona była również ludność muzułmańska, pochwalała i 
wspierała swój rząd, a mufti24 pojawił się u naszego ambasadora, 
aby mu podziękować za poparcie udzielane w 
dobrej i sprawiedliwej sprawie. 
Już na początku sporu Dywan zwrócił się do ambasadorów 
Francji i Anglii. Odwołał się do opinii publicznej dwu 
wielkich krajów jakie reprezentowali, prosił o radę i o 
udzielenie pomocy w przypadku, gdyby mocarstwa północne 
przystąpiły do wykonania swych pogróżek. Ambasadorzy od 
razu wyrazili zdanie, że Austria i Rosja działają bezprawnie i 
zachęcali rząd turecki do stawienia oporu. 
Podczas całej tej rozgrywki do Konstantynopola przyjechał 
adiutant cara. Przywiózł list do sułtana, jaki jego mocodawca 
raczył wygotować własnoręcznie, ażeby zażądać ekstradycji 
Polaków, którzy walczyli przeciwko armii rosyjskiej podczas 
wojny węgierskiej, a nawet jeszcze wcześniej. Ten gest, 
zupełnie pozbawiony wielkości i rażąco niewspółmierny z 
celem, jaki chciano osiągnąć, chyba że miałaby nim być 
rzeczywiście wojna, wyda się nader dziwny komuś kto nie 
pojmie szczególnych pobudek, jakie w tym przypadku 
powodowały carem. Ten oto wy- 
23 Mustafa Raszyd Pasza (1802-1858) - turecki mąż stanu, był ambasadorem w 
Londynie i w Paryżu, kilkakrotnie ministrem spraw zagranicznych. 
24 mufti - duchowny muzułmański czuwający nad stosowaniem prawa religijnego 
i rozstrzygający kwestie sporne dotyczące wiary. 

imek z listu Lamoriciere'a wskazuje na owe pobudki z dużą 
przenikliwością i zarazem świadczy, do jakiego stopnia 
władze na tym krańcu Europy lękają się opinii publicznej, 
chociaż zdawałoby się, że nie posiada tam ona ani swego 
organu, ani żadnego wpływu. 
„Wojna węgierska była tu wielce niepopularna. Podjęta, jak 
Panu wiadomo, celem wsparcia Austrii, której naród jest tu 
znienawidzony, a rząd zupełnie nie szanowany, wojna ta 
kosztowała osiemdziesiąt cztery miliony franków, a nie 
przyniosła żadnych korzyści. Rosjanie mieli więc nadzieję, 
że w zamian za ofiary tej kampanii uda im się przynajmniej 
przywieźć do Polski jako jeńców Bema25, Dembińskiego i 
innych Polaków. Zwłaszcza w armii widać prawdziwą 
wściekłość na tych ludzi. 
Żądza zaspokojenia w ten sposób narodowej miłości własnej, 
miłości nieco dzikiej, podsycana była wśród żołnierzy i ludu. 
Mimo swej wszechwładzy imperator musi ogromnie się 
liczyć z nastrojami mas, na których się opiera i z których 
płynie jego siła. Sprawa uchodźców nie jest więc tu prywatną 
sprawą jego miłości własnej w grę wchodzi poczucie 
narodowe kraju i armii". 
Tego rodzaju racje skłoniły zapewne cara do ryzykownego 
gestu, o którym wspomniałem. Książę Radziwiłł26 przedłożył 
list i nic nie uzyskał. Wyjechał od razu, nie stawiwszy się na 
pożegnalną audiencję, jaką mu proponowano. Ambasadoro- 
25 Józef Bem (1794-1850) — generał. Uczestnik powstania listopadowego, 
wyemigrował do Francji. W 1848 r. kierował obroną zrewoltowanego Wiednia 
przeciw wojskom Windischgratza, na Węgrzech walczył w Siedmiogrodzie, 
potem objął dowództwo nad powstańczą armią węgierską. Po upadku insurekcji 
znalazł się w Turcji. Jako Murat -Pasza służył w armii tureckiej, zmarł w Syrii. 
26 Leon książę Radziwiłł (1801—1882) — jako oficer armii rosyjskiej odznaczył 
się w kampanii przeciw powstaniu listopadowemu. Adiutant cara Mikołaja II. 

wie Austrii i Rosji oświadczyli oficjalnie, że ustały wszelkie 
stosunki dyplomatyczne między ich władcami a Dywanem. 
Ten ostatni w krytycznej dla siebie chwili wykazał się 
stanowczością i zarazem wyszukaną przezornością, której nie 
powstydziłyby się najbardziej doświadczone gabinety 
europejskie. Odmawiając ugięcia się przed żądaniami, a 
raczej rozkazami obu cesarzy, sułtan napisał do cara 
wyjaśniając mu, że nie pragnie wdawać się z nim w spór 
prawniczy tyczący interpretacji traktatów, ale że odwołuje się 
do jego przyjaźni i honoru prosząc go, by zechciał 
zrozumieć, że rząd turecki nie może podjąć kroku, który 
odebrałby mu poważanie w świecie. Ponowił przy tym 
zapewnienie, że skłonny jest uczynić wszystko, by uchodźcy 
nie mogli szkodzić. Zawiezienie listu do Petersburga Abdul 
Medzid poruczył jednemu z najroztropniejszych i najzręczniejszych 
ludzi swego imperium, Fuadowi27. List o podobnej 
treści został przesłany do Wiednia, ale doręczyć go 
miał turecki rezydent na dworze austriackim, a drobna ta 
różnica świadczyła wymownie o nierównej wadze, jaką 
przykładano do zjednania obu władców. Doniesienia na ten 
temat otrzymałem w końcu września. Moim pierwszym 
staraniem było przekazać je Anglii. Jednocześnie wysłałem 
osobny list do naszego ambasadora, któremu pisałem: „Od 
stanowiska, jakie w tej sprawie zajmie Anglia, bardziej niż 
my w niej zainteresowana i mniej ryzykująca w konflikcie, 
jaki może z niej wyniknąć, zależy w znacznej mierze nasze 
stanowisko. Niech angielski gabinet oświadczy jasno i 
kategorycznie, jak daleko zamierza się posunąć. Dobrze 
pamiętam sprawę Piemontu i jeśli nas będą potrzebowali, 
niech postawią kropkę nad i 
27 Fuad Mehmet Pasza (1814 - 1869) - turecki mąż stanu. Po zakończeniu misji w 
Petersburgu został ministrem spraw wewnętrznych, w latach późniejszych 
trzykrotnie byt ministrem spraw zagranicznych. 

Wtedy być może okażemy zdecydowanie, ale bez tego — 
nic. Byłoby również rzeczą ważną, aby upewnił się Pan co do 
postawy, jaką wobec tych zdarzeń mają torysi różnych 
odcieni28 w przypadku rządów parlamentarnych, a więc 
przejściowych, poparcie partii rządzącej nie zawsze daje 
wystarczającą rękojmię". 
Mimo powagi sytuacji, ministrowie angielscy, którzy 
rozjechali się na wakacje, potrzebowali sporo czasu, żeby się 
zebrać, bo w tym kraju, jedynym, gdzie nadal rządzi 
arystokracja, większość ministrów to bogaci ziemianie, 
zazwyczaj wielcy panowie. O tej porze odpoczywali w 
swych majątkach po trudach i troskach polityki i nie było im 
spieszno je opuszczać. Tymczasem cała angielska prasa, 
niezależnie od politycznej orientacji, stanęła w ogniu. 
Zapałała oburzeniem na obu cesarzy i wznieciła sympatię 
opinii publicznej dla Turków. Zagrzany w ten sposób rząd 
zdecydował się szybko. Oświadczył, że chodzi nie tylko o 
sułtana, lecz o angielskie wpływy w świecie. Postanowił 
zatem: l° zamanifestować niezadowolenie wobec Rosji i 
Austrii, 2° wysłać brytyjską flotę śródziemnomorską pod 
Dardanele, aby dodać ducha sułtanowi i w razie potrzeby 
bronić Konstantynopola. Nas poproszono o współdziałanie i 
powzięcie podobnych decyzji. Tego samego wieczora 
wydano flocie angielskiej rozkaz podniesienia bandery. 
Wiadomości o tych śmiałych postanowieniach wprawiły 
mnie w duży kłopot. Nie miałem wahań co do tego, że 
należało zaaprobować wielkoduszne postępowanie naszego 
ambasadora i przyjść z pomocą sułtanowi, lecz co do kroków 
wojennych sądziłem, że przedsiębrać je już teraz byłoby nierozważne. 
Anglicy chcieli, żebyśmy postąpili podobnie jak 
28 torysi — członkowie stronnictwa konserwatywnego w przeciwieństwie do 
liberalnych wigów, stronnictwa znajdującego się u steru rządów w 1849 r. 

oni, ale nasza sytuacja nie była podobna. Udzielając wojskowej 
pomocy Turkom Anglia ryzykowała flotą, my — 
naszym istnieniem. Angielscy ministrowie mogli liczyć na 
poparcie parlamentu i narodu, co do nas mogliśmy mieć 
pewność, że zostaniemy opuszczeni przez Zgromadzenie, a 
nawet kraj, gdyby miało dojść aż do wojny. Niedole bowiem 
i niebezpieczeństwa wewnętrzne odebrały ludziom 
wrażliwość na cokolwiek innego. Byłem ponadto 
przekonany, że groźby w tym przypadku zamiast przysłużyć 
się naszym zamiarom raczej by im szkodziły. Bo gdyby 
przypadkiem Rosja - a o nią tylko chodziło, gdyż Austrii 
przypisywałem wyłącznie rolę satelity - zapragnęła przez 
najechanie Turcji postawić kwestię podziału Wschodu, w co 
trudno mi było uwierzyć to wysłanie naszej floty nie 
powstrzymałoby kryzysu. Jeżeli natomiast chodziło, co 
prawdopodobniejsze, wyłącznie o zemstę na Polakach, to 
kryzys pogłębilibyśmy, utrudniając carowi wycofanie się ze 
sprawy, do jego żądzy odwetu dodając jego zranioną 
próżność. Z takimi myślami poszedłem na Radę Ministrów, 
gdzie zorientowałem się od razu, że prezydent już się 
zdecydował, a nawet zaangażował, jak nam sam oświadczył. 
Na jego zdecydowanie wpłynął lord Normanby29, angielski 
ambasador i dyplomata w osiemnastowiecznym stylu, który u 
Ludwika Napoleona był w wielkich względach, ponieważ on 
sam, a nawet jego małżonka wiele czasu spędzali w 
towarzystwie Miss Howard30, kochanki Ludwika Napoleona, 
29 Constantine-Henry Phipps markiz Normanby (1797—1863) — angielski mąż 
stanu, członek Parlamentu, minister wojny i kolonii, potem spraw wewnętrznych. 
W 1846 został wysłany do Paryża jako ambasador. Wypadki roku 1848 opisał w 
książce A Year of revolution (Londyn 1857), Tocqueville zabiegał wokół jej 
tłumaczenia francuskiego. 
30 Miss Howard - Elizabeth-Ann Harryett (1823-1865), aktorka angielska, 
kochanka Ludwika Napoleona, któremu pożyczyła pieniądze niezbędne do 
przygotowania zamachu stanu. 

a ściślej jego faworyty, bo kochanek miał zawsze kilka naraz. 
Większość moich kolegów było podobnego co prezydent 
zdania, że bez wahania należy przyłączyć się do działań, 
jakie nam proponowała Anglia i jak ona wysłać naszą flotę 
pod Dardanele. 
Nie mogąc przekonać ich do odczekania z decyzją, która 
wydawała mi się przedwczesna, wymogłem to przynajmniej, 
by zaczekać z jej wykonaniem na opinię Falloux, którego 
stan zdrowia zmusił do wyjazdu z Paryża na wieś. Pojechał 
do niego Lanjuinais, przedstawił mu sprawę i powrócił, by 
powiedzieć nam, że zdaniem Falloux należy bez wahania 
wysłać flotę. Rozkaz przekazano natychmiast. Ale Falloux 
opowiedział się za tym rozwiązaniem nie skonsultowawszy 
się z przywódcami większości, swoimi przyjaciółmi, a nawet 
nie zdając sobie sprawy z jego następstw - uległ odruchowi, 
co czasem mu się zdarzało, ponieważ z natury był 
lekkomyślny i roztrzepany, zanim edukacja i nawyk uczyniły 
go wyrachowanym, aż do obłudy. Prawdopodobnie po 
rozmowie z Lanjuinaisem otrzymał inne rady, albo sam rzecz 
rozważył ponownie i doszedł do innych wniosków. Napisał 
więc do mnie długi i mętny list, w którym utrzymywał, że źle 
zrozumiał Lanjuinaisa (co niemożliwe, gdyż tak w słowach 
jak w czynach Lanjuinais był jasny jak mało kto, a ponadto w 
samej sprawie nie było żadnych niejasności). Wycofywał się 
ze swego zdania i próbował wykręcić się od 
odpowiedzialności za decyzję gabinetu. Natychmiast 
odpowiedziałem mu kilkoma słowami: „Drogi kolego, Rada 
powzięła postanowienie i teraz już nic nie można zrobić poza 
oczekiwaniem na rozwój wypadków, a poza tym 
odpowiedzialność Rady w tej kwestii jest niepodzielna i 
mowy nie ma, by indywidualnie się od niej uchylić. Ja byłem 
innego zdania, lecz po podjęciu decyzji jestem gotów jej 
bronić do ostatka". 
Mimo tej nauczki udzielonej Falloux, byłem wielce niespokojny 
i zakłopotany swoją rolą. Nie obawiałem się tego, 

co miało się dziać w Wiedniu. Ale jak postąpi car, który 
wobec sułtana związał się tak nierozważnie i jak się zdawało 
nieodwołalnie, którego pychę wystawiliśmy naszymi 
groźbami na tak srogą próbę? Szczęśliwie miałem wówczas 
w Petersburgu i w Wiedniu dwóch zręcznych wysłanników, z 
którymi mogłem być całkiem otwarty. „Sprawę proszę 
rozgrywać delikatnie — pisałem każdemu — proszę się 
strzec, by przeciw nam nie obracać miłości własnej naszych 
adwersarzy, proszę unikać zbytniej i nadto widocznej 
zażyłości z ambasadorami Anglii, jej rząd jest znienawidzony 
przez dwory, przy których Panowie przebywacie. Starajcie 
się jednak z tymi ambasadorami zachować dobre stosunki. 
Aby osiągnąć powodzenie należy przemawiać przyjaznym 
tonem, nie próbując nikogo straszyć. Naszą sytuację 
ukazujcie Panowie prawdziwie, wojny nie chcemy, budzi w 
nas odrazę i obawę, ale będziemy dbać o nasz honor. Porcie, 
gdy nas pyta o zdanie, nie możemy doradzać nikczemności, a 
kiedy okazana przez nią odwaga, którą aprobujemy, ściąga 
na nią niebezpieczeństwo, nie możemy odmówić pomocy, 
której u nas szuka. Oczekujemy, że stworzy się nam 
możliwość rozwiązania tej kwestii. Czyż skóra Kossutha 
warta jest powszechnej wojny? Czy w interesie mocarstw 
leży postawienie kwestii wschodniej właśnie teraz i takim 
sposobem? Czy nie znalazłoby się honorowe dla wszystkich 
wyjście? I o cóż w końcu chodzi? Żeby Turcy wydali kilku 
nieszczęśników? Rzecz z pewnością nie zasługuje na tyle 
zachodu. Ale jeśli to ma być pretekst, jeśli pod tą sprawą 
kryje się istotnie chęć zagarnięcia imperium ottomańskiego, 
wówczas wojna powszechna jest pewna, bo chociaż jesteśmy 
ultrapacyfistami, to Konstantynopola nie zostawimy nie 
dobywszy miecza". 
Gdy te instrukcje doszły do Petersburga, zatarg znalazł już 
szczęśliwe zakończenie. Nie znając ich, Lamoriciere do nich 
się zastosował. Wykazał w tej sprawie ostrożność i umiarkowanie, 
które zaskoczyły tych, co go nie znali, lecz które 
wcale mnie nie zdziwiły. Wiedziałem, że przy całej swej 
popędliwości 

przeszedł szkołę dyplomacji arabskiej, najbardziej 
wyrafinowanej z wszystkich dyplomacji, gdzie nauczył się 
przezorności i finezji, aż przesadnej. 
Od razu, gdy tylko bezpośrednio od Rosjan dowiedział się o 
zatargu, w ostrym, aczkolwiek przyjacielskim tonie dał do 
poznania, że nie pochwala tego, co zaszło w Konstantynopolu, 
ale powstrzymał się od deklaracji oficjalnych i 
jakichkolwiek pogróżek. Działając w porozumieniu z ambasadorem 
angielskim, unikał wspólnych z nim wystąpień, 
które mogłyby być kompromitujące. A kiedy przyjechał Fuad 
z listem od sułtana, zawiadomił go poufnie, że nie złoży mu 
wizyty, aby nie utrudniać negocjacji, ale że Turcja może 
liczyć na Francję. 
Wysłannik władcy wschodniego wspomógł go znakomicie, 
pod turecką skórą kryła się niebywale bystra i giętka inteligencja. 
Chociaż sułtan zwrócił się był o wsparcie do Francji i 
Anglii, to po przybyciu do Petersburga Fuad nie chciał się 
spotykać z przedstawicielami tych państw. Odmówił też 
rozmawiania z kimkolwiek, zanim nie zobaczy się z carem, 
gdyż jak powiadał, jedynie od nieskrępowanej woli cara zależeć 
miało powodzenie jego misji. 
Ten ostatni musiał się gorzko rozczarować widząc, jak mały 
skutek odniosły jego groźby i jak nieoczekiwany obrót 
przybrała cała sprawa, ale znalazł dość siły by się opanować. 
W gruncie rzeczy nie chciał stawiać kwestii wschodniej, 
chociaż nieco wcześniej wymknęło mu się zdanie: 
„Imperium ottomańskie jest martwe, trzeba teraz pomyśleć o 
pogrzebie". 
Zacząć wojnę, żeby zmusić sułtana do wydania uchodźców i 
pogwałcenia praw człowieka było rzeczą niezmiernie trudną. 
Car znalazłby wsparcie w dzikich namiętnościach swego 
ludu, ale pogrążyłby się w opinii całego cywilizowanego 
świata. Wiedział już, co dzieje się w Anglii i Francji. 
Postanowił ustąpić, zanim ktokolwiek zdąży mu zagrozić. I 
wielki cesarz wycofał się ku głębokiemu zaskoczeniu swoich 
pod 

danych, a nawet cudzoziemców. Przyjął Fuada i odstąpił od 
żądania, jakie wysunął wobec sułtana. Austria pospieszyła za 
jego przykładem. Gdy nota od lorda Palmerstona dotarła do 
Petersburga, wszystko się zakończyło. Byłoby od tej chwili 
najlepiej, gdyby się o sprawie przestało mówić, ale podczas 
gdy nam chodziło wyłącznie o cel, gabinet angielski szukał 
ponadto rozgłosu. Potrzebował go ze względu na 
rozgorączkowanie w kraju. W dzień potem jak 
postanowienie cara stało się wiadome, lord Bloomfield31, 
ambasador angielski, pojawił się u hrabiego Nesselrode32, 
który przyjął go nader sucho, i odczytał mu notę, w której 
lord Palmerston domagał się uprzejmie, lecz stanowczo, 
ażeby nie zmuszać sułtana do wydania uchodźców. Rosjanin 
odpowiedział, że nie pojmuje ani celu, ani przedmiotu noty, 
że sprawa, o którą być może chodzi, została już załatwiona i 
że zresztą nie powinna ona obchodzić Anglii. Lord 
Bloomfield zapytał na czym rzecz stanęła. Hrabia Nesselrode 
wyniośle odmówił wyjaśnień „ponieważ — jak rzekł — 
byłoby to równoznaczne z uznaniem prawa Anglii do 
mieszania się w sprawę, która jej nie dotyczy". A kiedy 
ambasador angielski nalegał, chcąc na ręce rosyjskiego 
ministra złożyć przynajmniej kopię noty, hrabia Nesselrode, 
który zrazu odmawiał, zgodził się niechętnie przyjąć pismo i 
żegnając się wycedził niedbale, że na notę odpowie, że jest 
okropnie długa i że będzie to ogromnie nudne. „Francja — 
dodał — zwróciła się do mnie z tym samym, ale zrobiła to 
wcześniej i lepiej". 
31 John Arthur Douglas lord Bloomfield (1802-1879) - dyplomata angielski, był 
nadzwyczajnym wysłannikiem w Petersburgu w r. 1845, w Berlinie w latach 
1851-1860. 
32 Robert hrabia Nesselrode (1780—1862) — dyplomata i mąż stanu 
pochodzenia niemieckiego, reprezentował Rosję na Kongresie Wiedeńskim w r. 
1815, w r. 1816 został mianowany ministrem spraw zagranicznych. Podpisał w r. 
1856 Traktat Paryski, który zakończył wojnę krymską. 

W chwili, gdy dowiedzieliśmy się o zakończeniu tego niebezpiecznego 
sporu, gdy zatem pozostawiliśmy szczęśliwie 
za sobą wojnę w Piemoncie i wojnę węgierską, dwie ważne 
sprawy, które zagrażały pokojowi na świecie, w chwili tej 
dni gabinetu były już policzone33. 
33 Gabinet upadł 31 października 1849 r. 
KONIEC