Aby rozpocząć lekturę, 
kliknij na taki przycisk , 
który da ci pełny dostęp do spisu treści książki. 
Jeśli chcesz połączyć się z Portem Wydawniczym 
LITERATURA.NET.PL 
kliknij na logo poniżej.

2 
Krzysztof Wójcicki 
Rozmowy z księdzem 
Hilarym Jastakiem 
CZĘŚĆ 1

3 
Tower Press 2000 
Copyright by Tower Press, Gdańsk 2000

4 
WSTĘP 
MÓJ PRAŁAT 
– „Laudatur Jesus Christus” – tymi słowami odzywam się, gdy słyszę metaliczny chrzęst 
otwieranego zamka w drzwiach mieszkania księdza prałata. 
– „Et secula seculorum” – odpowiada mi dostojny, władczy głos. Ciepła dłoń, serdeczny 
uścisk, przyjazne przytulenie, to gesty powitalne, po których razem wchodzimy przez korytarz 
po schodach do pokoju, gdzie odbywają się nasze rozmowy. Korytarz wypełniony pamiątkami 
urastał niegdyś do roli muzeum kaszubskiego. Obrazy, rzeźby, zdjęcia, medale, odznaczenia, 
proporce i chorągwie, tarcze, opaski i znaczki, alfabet kaszubski, bazuna, diabelskie skrzypce, 
tabakiera Abrahama oraz magiczna księga o tajemniczym tytule „Pierwsza pomoc w 
cierpieniach wewnętrznych”. Po otworzeniu księgi oczom „cierpiącego” ukazują się 
różnokolorowe cukierki. O wiele więcej eksponatów było tu do czasu złotego jubileuszu 
święceń kapłańskich w czerwcu 1991 roku, kiedy to większość pamiątek wraz z bezcennymi 
wydawnictwami kaszubskimi ich właściciel wspaniałomyślnie przekazał Muzeum Sióstr 
Urszulanek w Orłowie. Podarował. To odpowiedniejsze słowo, które w życiu księdza prałata 
stało się słowem-kluczem. Od dzieciństwa wiedział, ucząc się od swego ojca, że większym 
szczęściem jest dawać niż brać. Księdza prałata Hilarego Jastaka pamiętam właściwie od 
zawsze, od ponad trzydziestu lat. Pamiętam smak cukierków, zwłaszcza owocowych, jakimi 
częstował wszystkie dzieciaki z mojego podwórka, przy ulicach 3 Maja i Batorego w Gdyni. – 
„Ty jesteś dobry, masz tu cukierka” – zwracał się indywidualnie do każdego z nas, ciepło i po 
ojcowsku, lekko grasejując, charakterystycznym drgającym „r”, będącym dalekim echem 
szlacheckich koneksji. Nigdy nie wiedziałem skąd ksiądz, ubrany w długą sutannę bez 
kieszeni, wyciąga cukierki. I do dziś nie wiem. Tajemniczo pojawiały się na Jego otwartej 
dłoni. O tak właśnie... „Otwarta dłoń”, to drugie określenie, które urasta do roli symbolu. 
„Otwarte serce” zarezerwowane było dla postaci Zmartwychwstałego Chrystusa, „na 
początku” w obrazie nad ołtarzem, „teraz i zawsze” w wizerunku ceramicznej mozaiki w 
kościele NSPJ. Pamiętam budowę tego kościoła i księdza prałata na placu budowy, która była

5 
dla nas okazją do chłopięcych zabaw. Ksiądz potrafił przemienić naszą zabawę w pracę. 
Nosiliśmy cegły. „Pamiętajcie, tylko po dwie, żeby się nie przemęczać...” instruował nas. 
„Masz dwie ręce noś dwie cegły” i cały zastęp chłopców ruszał. Pamiętam również kiedy 
stanęła już okazała kopuła i w nagrodę pojechałem z księdzem windą na samą górę. 
Windę towarową poruszającą się po zewnętrznej ścianie kościoła obsługiwał „dziadek”, jak 
się po latach, w czasie tych rozmów okazało – pan Ignacy Siewert, brat rodzonej matki 
księdza – Marii Jastak. Był to dla mnie prawdziwy lot. Ksiądz trzymał mnie mocno za rękę, 
ziemia oddalała się... Wniebowzięcie. Wzbiłem się w górę ponad okoliczne domy. Spojrzałem 
na Gdynię z lotu ptaka. 
– Widzisz morze? – spytał ksiądz mrużąc oczy od wiatru. 
Niebieska toń połyskiwała w słońcu szczelnie wypełniając przestrzeń między ziemią a niebem. 
– Jest niebieskie, jak oko księdza. 
– Morze to oko Boga... 
Chodziliśmy wokół kopuły nad prezbiterium, spoglądając w przepaść. Na dole wylewano 
schody ołtarzowe. Minęło lato. A potem wszyscy poszliśmy do szkoły. „Jedynka” straszyła już 
wówczas pozłacanym gipsowym popiersiem Ludwika Waryńskiego. Niebezpiecznie kiwało się 
na krzywym postumencie. Na ścianach wisiały portrety Gomułki i Cyrankiewicza o martwych 
uśmiechach. Obaj wpatrzeni w znajdującego się między nimi orła bez korony. Na moich 
znaczkach, banknotach i monetach, które pokazywałem księdzu – orzeł miał koronę. Na ten 
szczegół zwrócił mi uwagę właśnie ksiądz prałat Hilary Jastak. 
Pani Rozalia Jung – wychowawczyni „I e” – dzieci z demograficznej erupcji – miała 
szlachetny zwyczaj witania się z każdym uczniem. Trzeba było podejść do siedzącej na środku 
klasy nauczycielki, nad wyraz skromnej, ubranej w białą bluzkę i granatową spódnicę, o 
zaczesanych gładko włosach. Trzeba było przedstawić się i podać rękę. Pod koniec przyszła 
kolej na mnie. 
– Krzysiu, dlaczego masz takie szorstkie ręce, jakbyś nosił cegły... Klasa w śmiech. 
– Bo ja właśnie noszę, ale tylko po dwie, żeby się nie przemęczać. 
– Czy twój ojciec buduje dom? – Znowu śmiech. 
– Nie, mój prałat buduje kościół. Cisza. 
Wówczas nie wiedziałem z kim rozmawiam. Po trzydziestu latach ksiądz prałat wyjaśnił mi 
tajemnicę. Rozalia Jung – jedna z najdzielniejszych kobiet, pracowała w Zarządzie Caritasu 
od samego początku, ryzykowała stanowiskiem i stałym zameldowaniem w Gdyni. Na 
szczęście ominęły ją represje, ale wspomnienia zabrała już ze sobą... To początek mojej 
edukacji. Finał w Gdańskiej Alma Mater.

6 
Oto fragment listu profesora Edwarda Brezy, znakomitego językoznawcy, zajmującego się od 
lat onomastyką Pomorza: „Przy kilku okazjach powstawała u mnie myśl by objaśnić 
pochodzenie nazwiska Jastak, znanego na Pomorzu głównie dzięki zasługom i energicznej 
postawie księdza prałata Hilarego Jastaka, budowniczego kościoła i długoletniego 
proboszcza (...). Zająć się wypadało etymologią tego nazwiska, gdy zadzwonił do mnie mój 
dawny student, a dziś dyrektor Teatru Miejskiego w Gdyni – Krzysztof Wójcicki – prosząc o 
objaśnienie nazwiska Jastak. Trzeba powiedzieć, że rozkłada się ono etymologicznie na dwie 
wyraźne części: przyrostek – ak i podstawę – Jast- (...) Ta część nazwiska kieruje naszą myśl 
w stronę imion chrzestnych. I oto jest rzymski przydomek Iustus, pochodzący od przymiotnika 
„sprawiedliwy” (...) Ten rzymski przydomek przyjęli Polacy jako imię Just i Jost. (...) 
Pomorskie i ogólnopolskie nazwisko Jastak pokazuje, że imię Just występowało także w 
wariancie Jast. Tak więc nazwisko Jastak objaśniamy jako formę paronimiczną, pochodzącą 
od nazwiska ojca Jast. Tak więc: Reverendissime Domine Praelate Doctor Jastak Iustum Tibi 
Nomen est”. 
Od szkoły podstawowej w początkach lat sześćdziesiątych, po Uniwersytet Gdański postać 
księdza prałata patronuje mojej edukacji. Od 1946 roku prałat Hilary Jastak wrasta w 
Gdynię jak przysłowiowy dąb, symbol pełni życia ludu Bożego, „który dopiero po wielorakich 
próbach i doznanych dzięki nim oczyszczeniach, osiągnie pełną chwałę w Mesjaszu i w Jego 
Królestwie”. (Iz. 2,13). A owe wielorakie próby to– w rozumieniu księdza prałata – nasza 
historia. Także ta najnowsza. I oto w całej swej diachronii. Kolejne lata politycznych zrywów 
hartują ludzi jak metal. Sprawiają, że postać gdańskiego kapłana stapia się z wiernymi w 
jedną całość. Jego Msze i kazania w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych stają się 
wydarzeniami. Chodzi się „na Jastaka”, jeździ się „do Jastaka”, spotyka się „u Jastaka”. Nie 
mówiąc już o epokowym wydarzeniu – Pierwszej Mszy Świętej – w czasie strajku w gdyńskiej 
stoczni 17 sierpnia 1980 roku, kiedy mimo oficjalnego zakazu władz świeckich i duchownych 
prałat poszedł pełnić wolę Bożą. W pamięci pozostaną na zawsze Msze rocznicowe jak choćby 
ta odprawiana w dziesiątą rocznicę tragicznego Grudnia z udziałem artystów 
Rzeczypospolitej: Aliny Afanasjew, Krystyny Jandy, Haliny Winiarskiej, Joanny 
Szczepkowskiej, Haliny Słojewskiej, Krystyny Zachwatowicz, Jerzego Afanasjewa, Szymona 
Pawlickiego, Daniela Olbrychskiego, Jerzego Kiszkisa, Jerzego Stuhra, Andrzeja Wajdy, 
Jerzego Zelnika. 
Dom księdza prałata, zawsze otwarty, po kaszubsku gościnny stał się miejscem 
najważniejszych spotkań w Gdyni. Mimo nachalnych inwigilacji, na przekór ciągłym 
obserwacjom, podsłuchom, próbom zastraszenia, nie zamykał przed nikim drzwi. I tak jest do

7 
dziś. Od wczesnych godzin rannych rozbrzmiewają telefony. Do późnego wieczora nie milknie 
dzwonek u drzwi. Rozmowy, porady, zapytania. Działacze, urzędnicy państwowi i 
samorządowi, organizacje, komitety, parafianie, znajomi znajomych, przyjaciele, rodzina... 
Ciągły ruch, zaangażowanie, autentyczna praca. Zauważyłem dawno temu, że Jego osoba 
przyciąga. Zawsze był cierpliwym i uważnym słuchaczem cudzych zwierzeń. Potrafi stworzyć 
taką atmosferę, że otwierają się nawet najbardziej skryci. Do księdza prałata przychodzą 
ludzie, którzy szukają pocieszenia, potrzebują oparcia. Ale to mało. Przychodzą, bo w Jego 
obecności czują się dobrze. Co to znaczy? Bezpieczni, potrzebni, zauważeni, 
dowartościowani. Co to za siła, która tak pociąga? Autorytet? Powaga? Siła słowa? No, 
może... Bo co ksiądz robi? Mówi. Ma cudowny dar słowa, opowiadania, przekonywania. Dar 
słowa, które było na początku, było u Boga i było Bogiem. I stało się ciałem. I mieszkało 
między nami. To nie gra słów. To prawda. Tu, w Jego mieszkaniu choć to skromne pokoiki z 
maleńką kuchnią, ale jakże przytulne, mówi się prawdę. Całą prawdę i tylko prawdę. Tego 
wymaga poczucie wartości, z których najwyższe to Bóg, Honor i Ojczyzna. Ciekawa jest 
geneza tych wartości jak i świadoma tendencja łączenia spraw kościelnych z narodowymi. 
Źródeł należy szukać w domu rodzinnym, w domu ojca, narodowego demokraty, dla którego 
sprawy wolności i polskości, narodu i wiary były jednym i tym samym. Kontakty z 
legendarnymi postaciami: Antonim Abrahamem – „królem” Kaszub, Aleksandrem 
Majkowskim – przywódcą ruchu młodokaszubskiego. Bracia Tomasz i Wincenty Rogalowie z 
Wiela, silna osobowość księdza Leona Heyke, ksiądz Józef Wrycza – kapelan Armii Hallera – 
kształtowały świadomość Hilarego Jastaka. Przypomina w tym względzie bohatera mojej 
pierwszej książki – „Rozmowy z Mokwą”. Marian Mokwa światowej sławy malarz marynista 
(urodzony w 1889) i ksiądz Hilary (urodzony w 1914)... rodowici Kaszubi, wierni synowie 
Pomorza, spotkali się w Gdyni przy jednej ulicy 3 Maja. Obaj postawili w Gdyni wspaniałe 
świątynie. Mokwa – świątynię sztuki – Galerię Morską (byłe kino Atlantic), którą w czerwcu 
1934 roku otwierał ksiądz biskup Stanisław Wojciech Okoniewski, który w tym samym czasie 
przyjmował kandydata Hilarego Jastaka do Wyższego Seminarium Duchownego w Pelplinie. 
Ksiądz prałat po trzydziestu latach, przy tej samej ulicy postawił świątynię milenijną. To 
przypadek, ale Mokwę również nazywano kapłanem „piękna i sztuki”. Obaj moi rozmówcy 
znali się dobrze. Zażywali tabakę (chcemë le so zażëc?) z rogu Abrahama, którą ksiądz prałat 
odziedziczył po „królu” Kaszub. Różnica wieku między nimi wynosi dokładnie dwadzieścia 
pięć lat, a więc zgodnie z opinią historyków – jedno pokolenie. 
Myślę również, że spotkało mnie olbrzymie szczęście. „Rozmowy z Mokwą”, „Rozmowy z 
księdzem Hilarym Jastakiem”... nie przesadzę gdy powiem, że namawianie moich rozmówców

8 
na książkę nie było łatwe. Z różnych zresztą powodów, u każdego odmiennych. W przypadku 
księdza prałata opór wzbudzała wrodzona skromność. Dopiero namowy grona wspólnych 
przyjaciół, którym w tym miejscu stokrotnie dziękuję sprawiły, że u progu osiemdziesiątego 
roku życia księdza prałata mogłem napisać tę książkę. 
Największą radość sprawił mi ksiądz angażując się do tego przedsięwzięcia, ukrywając pod 
powłoką powagi i stanowczości wprost młodzieńczy entuzjazm. Tak było, gdy ad hoc 
zorganizował spotkanie w sprawie niewyjaśnionych do dziś okoliczności morderstwa 
Franciszka Wiktorskiego, zapraszając pana Jerzego Bilińskiego – magistra farmacji oraz 
byłych studentów Wyższej Szkoły Handlu Morskiego panów: Albina Stryszaka i Edmunda 
Pactwę, który był prezesem Caritas Academica. Ten jedyny w swoim rodzaju „wieczór 
kawalerski” świadczy niezbicie, że przeszłość, jak u Norwida „to dziś, tylko cokolwiek dalej”. 
Jedno zdarzenie – cztery spojrzenia, które z nich prawdziwe? Każde. Wszak tu mówi się tylko 
prawdę. Pełen zapału, ksiądz prałat, wybierał się w połowie marca bieżącego roku, do 
Kościerzyny na zdjęcia. Wędrówki śladami dzieciństwa: miejsca, które odcisnęły się w 
pamięci: dom rodzinny, szkoła, gimnazjum, kaplica Marii Panny Anielskiej, siostry 
Niepokalanki, Kościół Świętej Trójcy, grób obu matek, grób ojca – wyostrzyły wspomnienia. 
Sprawiły, że o swoim życiu długim i bogatym opowiadał z werwą, barwnie i humorystycznie. 
Otóż właśnie. Poczucie humoru. To nieodłączna cecha charakteru przejęta niejako w spadku 
wraz z kaszubskim rodowodem. Słynne są „przebieranki” księdza prałata. Wspominają o tym 
uczestnicy kolonii w Białej Górze z końca lat czterdziestych, wspominają siostry 
Niepokalanki, przyjaciele i znajomi. Wspomnienia sprawiają im niezwykłą radość. Najlepszy 
„numer”, to ten ze starą zezowatą babą. Śmiech, w najbliższym tu chyba rozumieniu 
Bergsona, jest działaniem wspólnotowym. Choć można by przywołać i innych myślicieli 
dwudziestego wieku, którymi prałat lubił się otaczać: ksiądz Franciszek Sawicki, Roman 
Ingarden czy księży profesorów Janusza Pasierba i Józefa Tischnera. Wspólnota śmiechu. 
Czyż to nie piękny i jakże ludzki (wszak śmiać się potrafi tylko człowiek) sposób budowania 
wspólnoty? Także w znaczeniu prymarnym: wspólnoty ludzkiej, chrześcijańskiej, parafialnej... 
Jest ksiądz prałat kapłanem czterech co najmniej pokoleń. Zna Go moja babcia, Józefa 
Kożuszko, która przyjechała do Gdyni jednym z ostatnich wileńskich transportów, znają Go 
moje dzieci. Teraz one dostają cukierki. 
– „Ty jesteś dobra, masz tu krówkę. A ty, jak będziesz niedobry – dostaniesz cielaka”. I znów 
śmiech. Śmiech dookoła. 
Ale bywają też chwile gorzkie, pełne głębokiej zadumy, czy smutnych refleksji, jak dzień 10 
lutego bieżącego roku, gdy w kazaniu przypomniał dzieje Gdyni: „Nasze pokolenie otrzymało

9 
od Pana także swój czas. Wielkie dni. Przeżyliśmy doświadczenia tragiczne 17 grudnia 1970 
roku, ale dał nam Pan również radosny czas „Solidarności” – zupełnie niewyobrażalne 
zwycięstwo (...) Jednak my słabi i ułomni jesteśmy, a może nawet niewdzięczni (...) Nie 
ucieszyliśmy się z cudu wyzwolenia w 1989 roku, zmarnowaliśmy wielki dar, „rozproszyliśmy 
siły na drobiazgi”. 
A przecież jeszcze rok temu z tak wielkim zapałem brał udział w happeningu przygotowanym 
przez Teatr Miejski – „Zaślubiny z Morzem”. Wystąpił wówczas w roli księdza pułkownika 
Józefa Wryczy obok Daniela Olbrychskiego, grającego rolę generała Hallera. Słowami 
księdza Wryczy przemawiał semper fidelis Deo, Patriae, Ecclesiae et Cassubiae. Słyszało je 
około trzydzieści tysięcy osób na miejskiej plaży, nie licząc tych, którzy to zdarzenie oglądali 
w telewizji. Rok – dużo to czy mało w osiemdziesięcioletnim życiu? Wypełnionym po brzegi 
pracą, oddaniem, poświęceniem i troskliwością. „Tempora mutantur et nos mutamur in illis” 
to prawie pewne. Podobnie jak twierdzenie o tym, że nie ma ludzi ni zastąpionych. Prawie. Bo 
ksiądz prałat jest żywym zaprzeczeniem tej sentencji. On właśnie jest niezastąpiony. Wiedzą to 
wszyscy, a zwłaszcza ci, którzy o księdzu prałacie dr. Hilarym Jastaku mogą powiedzieć „m ó 
j p r a ł a t ”. 
KRZYSZTOF WÓJCICKI 
Gdynia, Wielki Post, 1994 r.

10 
PÓJDŹCIE DO MNIE... 
Krysztof Wójcicki: Długo zastanawiałem się od czego zacząć. Wszystkie drogi prowadzą do 
Rzymu; w przypadku księdza prałata... do Gdyni. Może więc od niej należy zacząć. Kiedy po 
raz pierwszy zobaczył ksiądz Gdynię? 
Ks. Hilary Jastak: (Po długiej chwili zastanowienia, rytmicznie kiwając głową). Jako 
chłopiec. Byłem wtedy uczniem gimnazjum kościerskiego. Tak, tak, w pierwszej klasie. To 
był rok 1926, przed wakacjami. Przyjechaliśmy niedużą grupą z wychowawcą. Ale trudno 
mówić, że wówczas „zobaczyłem Gdynię”. Gdyni jeszcze nie było. 
K. W.: 10 lutego tegoż właśnie 1926 roku Rada Ministrów nadała Gdyni prawa miejskie. 
Gdynia liczyła wówczas około 12 tysięcy stałych mieszkańców. Przy nowym kościele 
Najświętszej Marii Panny erygowano pierwszą gdyńską parafię. Funkcjonował port wojenny i 
schronisko dla rybaków, także Dowództwo Floty Marynarki Wojennej, portowy urząd celny, 
kapitanat portu. Stał już hotel Riwiera Polska oraz budynek Casina. W porcie powstawały 
nabrzeża i falochrony. Działała Rada Miejska i Magistrat, nie mówiąc już o dworcu 
kolejowym, czynnym od 1870 roku. 
Ks. H. J.: No właśnie. Przyjechaliśmy pociągiem. Szliśmy ulicą Starowiejską prosto nad 
brzeg. Pamiętam rozległe łąki dokoła, piaski... 
K. W.: Przy Starowiejskiej – domek Abrahama, który nie żył już od trzech lat, a następnie 
kaplica Sióstr Miłosierdzia Wincentego a’Paulo. Oba obiekty stoją do dziś. 
Ks. H. J.: Chałupki wiejskie, rybackie... śmialiśmy się, zamieniając grecki okrzyk „Thalatta! 
Thalatta!” na beztroski „tralalla, tralalla”. 
K. W.: Dla starożytnych Greków widok morza oznaczał szybki powrót do ojczyzny. Dla 
Kaszubów – morze znów szumiało po polsku.

11 
Ks. H. J.: Powiedzmy, że nie tylko dla nich, ale także dzięki nim. 
K.W.: Antoni Abraham, Tomasz Rogala delegaci Pomorza na konferencję w Wersalu, 
przyjęci tam przez Paderewskiego i rekomendowani do spotkań z tymi, którzy mieli w rękach 
klucze do powojennego świata: premierami Lloyd Georgem i Georges Clemenceau. 
Ks. H. J.: (Mruży oczy, kiwa głową) Tona Abraham bywał w naszym rodzinnym domu w 
Kościerzynie. Rodzice dzięki niemu kupili maszynę do szycia. A ja odziedziczyłem 
tabakierę... 
K. W.: Odziedziczył ksiądz po Antonim Abrahamie o wiele więcej (na twarzy księdza pojawia 
się uśmiech), ale wróćmy do pierwszych kontaktów z Gdynią. 
Ks. H. J.: Ja w Gdyni miałem rodzinę – kuzynkę, z domu Kaszubowską wraz z mężem 
Włodzimierzem Tokarskim, późniejszym głównym księgowym Gdynia American Lines, po 
wojnie wicedyrektorem PLO, następnie wysiedlonym z Gdyni za współpracę ze mną w 
kościelnym Caritasie. Znałem także mieszkające tu od wielu pokoleń gdyńskie rody 
ziemskich posiadaczy: Skwierczów – Pawła, Augusta, Józefa, Grubbów, Dorschów, Radtków, 
Vogtów, Tutkowskich, Plichtów, Schroederów, Willmów. Zwłaszcza Willmowie często 
pojawiają się w moim życiu. W tej chwili rozmawiamy na terenie ich dawnej posiadłości. To 
rodzina Willmów ofiarowała ziemię pod budowę drugiego w Gdyni kościoła. 
Po raz kolejny przybyłem do Gdyni jako uczeń szóstej klasy gimnazjum w Chełmnie, a było 
to latem 1932 roku. Na tym miejscu stał już prowizoryczny kościół o niewielkich rozmiarach. 
Za to rozmiary miasta były naprawdę imponujące. Zniknęły łąki i piaski. Budynki nie do 
poznania, szeroka zabudowa, olbrzymie sklepy, ulice przestrzenne, samochody. W ciągu tych 
sześciu lat nie urosło lecz „wybuchło” nowoczesne miasto. 
K.W.: Tak je ocenił 16-letni młodzieniec znający Kościerzynę i Chełmno. 
Ks. H. J.: Tak, to był mój świat. Byłem z niego dumny. Żyłem w nim szczęśliwie. 
K.W.: Co go tworzyło, co gwarantowało poczucie szczęścia?

12 
Ks. H. J.: Dom rodzinny i jego atmosfera. Matka, ojciec, rodzeństwo... Było nas bardzo dużo. 
Matka urodziła szesnaścioro dzieci. Ja byłem trzynastym. Sześcioro zmarło w dzieciństwie. 
Przeżyły najsilniejsze. Tak więc ostatecznie pochodzę z dwunastoosobowej rodziny. 
K. W.: Jak wspomina ksiądz prałat dom rodzinny? 
Ks. H. J. : Dzięki matce – atmosfera spokoju, miłości, zrozumienia, dzięki ojcu – nie 
zaznaliśmy biedy. 
K. W.: Ojciec, Jakub Jastak przeszedł do historii jako wybitny działacz społeczny, 
samorządowy, narodowy. Zyskał ogromny szacunek społeczności kaszubskiej. Był 
człowiekiem znanym i poważanym. Pełnił funkcję burmistrza Kościerzyny. Jak to wszystko 
łączył z obowiązkami ojcowskimi i rodzinnymi? 
Ks. H. J.: To był fenomenalny człowiek. Urodził się w 1872 roku w Cekcynie koło Tucholi. 
Jego młodość przypadała na czas krwiopijczej Hakaty. Już w młodości za wystąpienia 
patriotyczne został relegowany z seminarium nauczycielskiego w Tucholi, m.in. za 
uporczywe posługiwanie się językiem polskim. Poświęcił się wówczas rolnictwu. Mając 20 
lat, objął gospodarstwo po rodzicach, moich dziadkach w Gostyczynie. Oczywiście nie 
zaniechał działalności w organizacjach polskich (ksiądz uśmiecha się z drwiącym „he, he”). 
Więc co zrobił? Założył kółko rolnicze w Gostyczynie i został jego prezesem (uderza w 
dłonie). A potem z pomocą dr. Karasiewicza potoczyły się te kółka rolnicze po całym 
powiecie tucholskim. Obaj należeli do Polskiej Spółki Ziemskiej w Tucholi, której jedynym 
celem było przeciwdziałanie wykupywaniu ziemi z rąk polskich. Wiem, że ojciec zakładał 
również Bank Ludowy w Gostyczynie, był w radzie nadzorczej tego banku. Przed moim 
urodzeniem kupił Szydlice, gospodarstwo w Kościerzynie, dokładnie mówiąc, na 
przedmieściu. Prawie 55 hektarów ziemi nabył od niemieckiego kupca z Gdańska Fryderyka 
Dalitza. Szydlice to najlepszy przykład działalności ojca. Z czasem ziemię rozparcelował na 
partes minores i sprzedał ją Polakom. Na początku lat trzydziestych, gdy nasza nauka zaczęła 
kosztować, a ojciec chciał zapewnić każdemu dziecku należyte wykształcenie, założył, 
prosperujące zresztą bardzo dobrze, przedsiębiorstwo spedycyjne, które prowadził brat 
Roman, a gdy zaszła potrzeba, sprzedawał ziemię po kawałku. Majątek topniał, przechodząc 
w polskie ręce, a rodzeństwo wraz ze mną mogło zdobywać wiedzę. Część majątku nabyła 
Laura hrabina Walewska, część kolejną Józef hrabia Grocholski. Wówczas przenieśliśmy się

13 
do kamienicy w rynku. Po całym majątku pozostał tylko jeden budynek mieszkalny z byłego 
tzw. siedliska, położony w Kościerzynie. 
K. W.: Istotnie, przedsiębiorczość godna podziwu. A działalność? 
Ks. H. J.: Jeszcze przed końcem I wojny zasiadł w Radzie Miejskiej, z listy polskiej. Po 
pokoju wersalskim kilka lat z rzędu był jej przewodniczącym. Przejmował agendy miejskie z 
rąk niemieckich z Klemensem Lniskim. Był także człowiekiem sejmiku powiatowego. Został 
pierwszym deputowanym powiatowym i z racji tego urzędu zastępował starostę. (Ksiądz 
sięga po notatkę w materiałach archiwalnych). O, proszę, w latach 1930–1931 pełnił nawet 
obowiązki burmistrza Kościerzyny. Lecz urząd ten założył z powodu sanacji i jej rządów. 
Tak, mój ojciec był narodowcem z przekonania. Nie było dyskusji. 
Należał do wielu stowarzyszeń, kółek i klubów, także kościelnych. Pracował czynnie do 
ostatnich chwil swego życia. Zmarł na krótko przed drugą wojną, przeżywszy 67 lat. (Długa 
chwila ciszy w zamyśleniu, wypełniona być może modlitewnym wspomnieniem). 
K. W.: A jakim pozostał w pamięci najmłodszego syna? 
Ks. H. J.: Zaradny, szybki, niesamowicie energiczny, zdyscyplinowany. A przy tym 
pracowity. Nie wiem kiedy miał czas na sen. Nie pamiętam, żeby kiedykolwiek odpoczywał. 
Cały czas w ruchu. Z obserwacji ojca i opowieści dziadka wiem, że tacy są protoplaści 
mojego rodu, których imiona – 
to znamienne – układają się w znaczącą triadę: Jakub, Józef, Jan. I tak jest niezmiennie od 
XVIII wieku. (Ksiądz wstaje od stołu, kiwa na mnie palcem, przechodzimy do drugiego 
pokoju. Na drzwiach wisi olbrzymi rysunek przedstawiający drzewo genealogiczne rodu 
Jastaków, a więc początek stanowią daty 1798–1884). To lata urodzin i śmierci Jana Jastaka. 
Tyle udało mi się ustalić). 
K. W.: Trudno dziś dotrzeć do prapoczątku. Etymologia nazwiska Jastak próbująca wskazać 
wspólne źródło z nazwą topograficzną „Jastarnia” nie wytrzymuje próby czasu. Pozostaje 
więc nazwa majątku Jastakowo – na Podolu, jako bardziej prawdopodobne źródło nazwiska. 
Imiona również, w rodzinie księdza prałata, miały swoje symboliczne znaczenie, układając się 
w biblijnym porządku.

14 
Ks. H. J.: Pierwsze imię Jan sugeruje, że przed nim musiał być Józef, a jeszcze wcześniej 
Jakub. Nazywam go Janem I. Miał on dwóch synów Jakuba i Jana II, który z kolei miał tylko 
jedną córkę i aż ośmiu synów, wśród nich oczywiście Jan III. Jednym z synów Jana III był 
mój ojciec Jakub oraz Jan IV. Syn Jana IV, Jan V Jastak, mój kuzyn wybrał również 
kapłaństwo. Wyświęcony w diecezji chełmińskiej, był radcą kurii biskupiej oraz proboszczem 
z godnością prałata w Gdańsku Szotlandzie, czyli dzisiejszej Oruni. Jako gdańszczanin 
kandydował na stanowisko biskupa, lecz z powodu polskiego pochodzenia i żywych 
kontaktów z naszą polską rodziną na Pomorzu i Kaszubach, o jego osobie na tym stanowisku, 
w owym czasie, nie mogło być mowy. Opozycja Senatu Gdańskiego i duchowieństwa 
pochodzenia niemieckiego była bardzo silna. Godności tej dostąpił ks. dr Karl Maria Splett. 
Mój kuzyn miał zdolności malarskie (ksiądz wskazuje na olbrzymich rozmiarów obraz w 
okazałych, złotych ramach). To co wisi nade mną, jest jego dziełem. „Dwunastoletni Jezus 
wśród uczonych w świątyni. 
K. W.: Skąd te zniszczenia na płótnie i ramie? 
Ks. H. J.: (Nachylając się przez stół, mówi przyciszonym głosem.) Żołnierze armii 
radzieckiej, gdy weszli w 1945 roku do Gdańska, strzelali do „jewrei” z długimi brodami. 
Ponieważ byli pijani trudno im było trafić. Ale mam już konserwatora, który się tym zajmie. 
Dopiero teraz jest czas, by o tym pomyśleć. 
Po kuzynie prałacie odziedziczyłem również kielich liturgiczny, z dedykacją, który jest 
używany w naszym kościele. I tu pozostanie. Czy to tylko przypadek, że Jan V Jastak był 
wykonawcą testamentu biskupa Dominika, którego tak dobrze znałem, z którym byłem tak 
blisko... Jak to się wszystko dziwnie układa... (mówi jakby do siebie). No, nie samo. Nie 
samo. Nic się samo nie dzieje. 
K. W.: A matka, jak wyglądała matka w oczach siedmioletniego syna? 
Ks. H. J.: Tak, straciliśmy ją bardzo wcześnie. Istotnie, miałem siedem lat, gdy odeszła do 
wieczności. Siedem lat... to tak jakbym się gotował do rycerskiego stanu, kiedy takich jak ja 
chłopców wyjmowano spod opieki matek i przysposabiano do męskiego, dorosłego świata. 
Matka... to był ideał kobiety. Uzupełniała się z ojcem pod wieloma względami. Spokojna, 
dobrotliwa, łagodna, nie pamiętam, żeby podnosiła głos. Tyle nas było, całe stado, a ona 
dostojna, dobra, chroniąca przed niebezpieczeństwem. Nawet przed gniewem ojca, który 
czasem wskazywał palcem dyscyplinę wiszącą na ścianie w przedpokoju. Matka zawsze 
umiała nas usprawiedliwić. Uczyła miłości własnym przykładem.

15 
Ojciec należał do Rady Parafialnej, był członkiem komitetu budowy kościoła farnego w 
latach 1914–1917. 
Matka prowadziła nas na niedzielne Msze święte w Kaplicy Najświętszej Marii Panny 
Anielskiej, gdy duży kościół był w przebudowie m.in. za przyczyną ojca. Potem, właśnie do 
kościoła farnego, gdzie wraz z ojcem zasiadała w pierwszej ławce na wprost ambony. Stałe i 
tak bardzo wyeksponowane miejsce było wyrazem uznania dla ojca, za ofiarny udział w 
budowie kościoła. Byliśmy dumni z naszych rodziców. 
K. W.: A oni? 
Ks. H. J.: (Uśmiecha się). Nie raz mieli powody do zmartwień. I to także przeze mnie, no 
może jeszcze przez starszego Antoniego, po którym do dziś mam bliznę na głowie. 
Bawiliśmy się w ogrodzie. Gałęzie, kije, puszki. Oberwałem w głowę blaszanką, rzuconą w 
górę niczym raca. Antoni, któremu daleko było do świętego z Padwy, rozpłatał mi skórę na 
głowie. Trzeba było wycinać włosy, 
o tu (ksiądz pokazuje, nachylając głowę) i zakładać szwy. Starsi śmiali się wówczas mówiąc 
„najpierw dziura, potem tonsura”. 
Tylu nas było, tośmy dokazywali, jeden przez drugiego. Żaden z nas nie był święty. Starsi 
mieli obowiązek pilnować młodszych, a jednak różnie bywało. Ale też wybiegaliśmy 
gromadnie na powitanie wracającej z Wejherowa pielgrzymki, oczywiście na bosaka. 
K. W.: Mieliście swój „tajemniczy ogród”? 
Ks. H. J.: Ogród, sad, kawał lasu, łąkę. Dziś wspominam to jako „raj utracony”. Ojciec 
pilnował sadu, ale chodziliśmy na jabłka, gruszki, śliwki. Pilnował sadu, ale nie mógł 
upilnować nas. Czuliśmy się wolni. Duże otwarte przestrzenie...Pamiętam tamtą jasność, 
świetlistość, choć Kaszuby są nieco przymglone, przykurzone, jak w akwarelach Mokwy, to 
jednak obrazy dzieciństwa pozostają zdominowane w mojej pamięci jasnym światłem. Biel 
owiec, lazur stawu, z którego ręcznie pompowaliśmy wodę do wodopoju dla trzody. Łodzie 
rybackie i porozwieszane, suszące się w słońcu sieci. Obrazy nieomal biblijne. A ja we 
wszystkim szukałem źródeł ewangelicznej symboliki. Więc łodzie, rybacy, stado owiec z 
pasterzem, wycinanie ostu na zasianej zbożem roli, to wszystko staje się jasne, czytelne, a 
przy tym naturalne i niewymuszone. 
Pełniej i bardziej obrazowo mogłem sobie przedstawić i łatwiej zrozumieć Ewangelię

16 
usłyszaną w kościele, na tle rodzinnego środowiska. Pasaliśmy owce, hodowaliśmy króliki. 
Wołałem je po imieniu, a one całym stadem biegły do mnie. Wdrapywały się po nogach, 
dopraszając się pieszczoty, przytulenia. Poza tym żywo i ochoczo uczestniczyliśmy we 
wszystkich pracach gospodarczych, czy było to chodzenie w kieracie przy kołowrocie 
konnym z bacikiem w ręku w czasie rżnięcia sieczki, darcie gęsich piór, karmienie indyków 
kluskami, deptanie siana w stodole, szatkowanie kapusty do kiszenia w beczkach, 
przekładanie jabłkami i ubijanie drewnianym trzonkiem, czy oddzielanie grochu, fasoli i bobu 
od łupin, co zwykle odbywało się w podwórzu w towarzystwie kilkunastu osób. 
Dziadkowie ze strony matki i ojca opowiadali niekończące się historie o zapadłych zamkach i 
zaklętych w nich królewiankach, o błotach i bagnach, na których diabły pieniądze 
przesuszają, o krośniętach, czarownicach i łysych górach o Grzeni i Bobrowej Ciotce, o 
Rokitniku i Mornicy. 
Bawiliśmy się własnoręcznie skonstruowanymi latawcami, graliśmy piłkami własnej 
produkcji ze szmat lub z wysuszonych i nadmuchanych pęcherzy po świniobiciu. Zimą – 
łyżwy, również własnej produkcji, w postaci grubego drutu przytwierdzonego do podeszwy 
butów, brawurowa jazda na sankach, najczęściej w kuligu, wojna na śnieżki, nacieranie 
dziewczyn śniegiem, w trosce o świeżość rumieńca pierwszych platonicznych uniesień, 
bieganie po śniegu na boso. Nikt nie wiedział co to reumatyzm, ani nawet katar. (Chwila 
zadumy). Ja z takiego świata pochodzę... Starsi bracia pomagali i to bardzo w sianokosach, 
czy przy żniwach. Józef, Alfons, Antoni, Klemens, Roman. Ja byłem szczęśliwy, gdy mogłem 
potrzymać lejce, czy przejechać się na furze. Ale również ustawiałem snopy, grabiłem siano, 
rozrzucałem na polu obornik, układałem w kopy wysuszone kostki torfu, zbierałem kamienie 
w polu. 
K. W.: A siostry? 
Ks. H. J.: Helena, Anna, Stefania były bliżej matki, pomagały w sprawach domowych. Być 
może właśnie dlatego, po śmierci, matka ukazała się dwóm siostrom i jednemu synowi. 
K. W.: Tym synem był właśnie siedmioletni Hilek. 
Ks. H. J.: Tak, tak właśnie zwracała się do mnie. Zmarła w kwietniu 1921 roku. Kilka dni po 
jej pogrzebie bawiliśmy się na podwórku, oddzielonym domem czynszowym od rynku i ulicy. 
Byłem tam z dziewięcioletnią Anną, zadziwiająco podobną do matki i pięcioletnią Stefanią,

17 
która żyje do dziś. Mieszkaliśmy na pierwszym piętrze. Okna sypialni i jednego z pokoi 
wychodziły właśnie na podwórze. Z tych okien doglądała nas matka, gdy byliśmy poza 
domem. I to wyszło jakoś spontanicznie. Był początek wiosny, ładna słoneczna pogoda, 
wszystko dookoła budziło się do życia. Tylko matka nie żyła. Nagle patrzę... bo to ja 
zauważyłem pierwszy, mama stoi w otwartym oknie sypialni. Zaniemówiłem. Siostry 
podniosły wzrok. Trwaliśmy tak oniemiali i zastygli w bezruchu. Poruszała się jedynie 
firanka w otwartym oknie. Widziałem wyraźnie. To była ona. Cała w czerni. Ale też trzeba 
wiedzieć, że kaszubskie matrony zwyczajowo nosiły czarne suknie. W czarnych sukniach szły 
nawet do ślubu. Stała jak żywa. To była ona. Patrzyła na nas tymi samymi dobrymi oczyma. 
Widziałem, bardzo dokładnie. Zresztą nie tylko ja. Obie siostry również. Trwało to długą 
chwilę. W absolutnej ciszy. 
K. W.: Żadnego głosu, żadnego polecenia? 
Ks. H. J.: Nic. Tylko uniosła prawą rękę lekko ku górze, jakby chciała nas pobłogosławić, w 
ten sam sposób, w jaki czyniła to tysiące razy za życia. Pobiegliśmy do ojca, ale gdy 
wróciliśmy, matki już nie było. 
K. W.: Dwie dziewczynki i chłopczyk, dzieci uczestniczące w swoistej wizji, przypominają 
znane zdarzenie w Fatimie, wiosną 1917 roku. 
Ks. H. J.: Tak, tak. Dużo o tym myślałem. Opowiadaliśmy o tym zdarzeniu wielu osobom, 
przytaczając najdrobniejsze szczegóły. Na każde życzenie ojca, który wyraźnie zazdrościł 
nam tego widzenia. 
K. W.: Czy ta wizja, czy też nawiedzenie zdarzyło się tylko raz? 
Ks. H. J.: Jeden, jedyny. Od tamtego czasu widzę ją tylko w snach. Zawsze w czarnej sukni 
delikatnie ozdobionej srebrnym szamerunkiem. 
K. W.: To swoiste spotkanie, a nie sama śmierć stanowić może wyraźną cenzurę między 
beztroskim dzieciństwem, a późniejszym czasem nauki.

18 
Ks. H. J.: Zgoda. Można przyjąć tę granicę. We wrześniu 1921 roku zacząłem uczęszczać do 
tzw. „ćwiczeniówki”. To poziom czteroklasowej szkoły podstawowej, ale o ileż wyższy od 
zwykłego „powszechniaka”. Była to szkoła ćwiczeń przy Seminarium Nauczycielskim w 
Kościerzynie. Studenci mieli w niej swoją praktykę, lekcje pokazowe. Przygotowywali się 
sumiennie, by jak najlepiej wypaść, a my korzystaliśmy z tego. Poza tym te klasy ćwiczeń w 
porównaniu z innymi były niewielkie, maksimum dwadzieścioro pięcioro dzieci, których 
rodzice musieli za to płacić. Ale jak już powiedziałem ambicją ojca było dać każdemu 
dziecku według jego zdolności odpowiednie wykształcenie. Najstarszy brat, Józef został 
wybitnym uczonym w zakresie psychologii i psychiatrii w Stanach Zjednoczonych, Roman 
dyrektorem browaru w Toruniu, Klemens dyrektorem banku w Chełmży, Antoni 
kierownikiem szkoły na Wołyniu, Alfons sekretarzem gminy w Pucku. Młodszy brat i ja – 
zostaliśmy kapłanami. 
K. W.: A siostry? 
Ks. H. J.: Proszę bardzo, Anna ukończyła szkołę handlową, Helena gimnazjum żeńskie, 
Stefania seminarium nauczycielskie. Wielka jest w tym zasługa ojca, a także jego drugiej 
żony – Józefy, z domu Arczyńskiej, równie jak on gospodarnej i przedsiębiorczej osoby. 
K. W.: Co ksiądz pamięta z czasów „ćwiczeniówki”? 
Ks. H. J.: Zajęcia muzyczne, które prowadził Józef Willma (ksiądz potakuje głową) tak, ten 
sam, ten sam. Był dyrygentem chóru Seminarium Nauczycielskiego. Włączył mnie nie tylko 
do chóru, ale także do orkiestry. Grałem na skrzypcach, na tzw. altówce. Uczyłem się też gry 
na pianinie u Maksymiliana Lewandowskiego. Pianino mieliśmy również w domu. Stało w 
saloniku, więc skupialiśmy się wokół i śpiewaliśmy, śpiewaliśmy pieśni narodowe i 
kościelne. 
Najmilej wspominam kolędy. Pachnąca choinka, świeczki. A z „ćwiczeniówki” pamiętam 
nauki księdza dr. Leona Heyke. Obraz tego człowieka zachowuję w pamięci po dzień 
dzisiejszy. W „ćwiczeniówce” był również naszym prefektem. Poza tym często gościliśmy go 
w domu. To chyba najczęstszy gość spośród tych wybitnych kaszubskich działaczy, których 
poznałem w domu mego ojca. Zresztą był to praktycznie dom otwarty. Mieliśmy telefon, z 
którego korzystała cała ulica. Dom rodzinny był zawsze wypełniony ludźmi. Ale w pamięci 
pozostały wielkie osobistości. Ksiądz Bolesław Kniter, orędownik harcerstwa, bardzo

19 
muzykalny, animator pieśni kaszubskiej. To on na obozach harcerskich prowadził śpiew przy 
ognisku. Ksiądz prałat Kazimierz Bieszk profesor Seminarium Duchownego w Pelplinie. Po 
wojnie poświęciłem mu jedną z moich prac naukowych na Uniwersytecie Warszawskim. 
Podobnie jak księdzu biskupowi Okoniewskiemu, który również był naszym gościem. 
Władysław Kulerski redaktor naczelny „Gazety Grudziądzkiej”, którą ojciec prenumerował, 
podobnie jak „Pomeranię” czy „Słowo Pomorskie”. Ojciec pozostawał z Kulerskim w żywym 
kontakcie. Zbliżały ich poglądy polityczne. Izydor Gulgowski, twórca skansenu we 
Wdzydzach, ze swoją Teodorą – siostrą księdza Fethke, proboszcza z Wiela. Oni to we 
Wdzydzach Kiszewskich zakupili ziemię i starą zrębową, stupięćdziesięcioletnią chatę. 
Zapełniali jej wnętrze przedmiotami sztuki użytkowej i ludowej, na które złożyły się dawne 
sprzęty i wyroby codziennego użytku. To Gulgowskiemu zawdzięczam zamiłowanie do 
zbierania i kolekcjonowania. Tylko, że ja moje zbiory przekazałem siostrom Urszulankom, a 
jego spłonęły z całą chatą w latach trzydziestych. Zaradna Teodora, wówczas już wdowa, 
odbudowała dzieło swego męża. Pamiętam wizyty Aleksandra Majkowskiego, pisarza, 
przywódcy ruchu Młodokaszubów, lekarza z zawodu, dla którego praktyka medyczna była 
okazją i pretekstem do szerokiego kontaktu ze społecznością kaszubską. Cel jego działania 
był bardzo jasno określony: walka z germanizacją poprzez tworzenie rodzinnej, 
pełnowartościowej inteligencji i może właśnie dlatego udało mu się tyle osiągnąć. Hasło: 
„bracia Kaszubi bądźcie sobą” znajdowało odzew w działaniu osób oddanych mu 
bezgranicznie. 
Pamiętam Antoniego Abrahama zwanego „królem” Kaszubów i to z czasów, gdy krążył po 
całym Pomorzu gdańskim, czego wymagał wykonywany przez niego oficjalnie zawód 
domokrążcy. Antoni miał przedstawicielstwo wytwórni maszyn do szycia Singer i Neidlinger. 
A był to znakomity wprost pretekst, dla jego właściwej działalności – agitacji politycznej na 
rzecz polskości Kaszub. Przy okazji kolportował prasę polską, a zwłaszcza „Gazetę 
Gdańską”, której był korespondentem. Pamiętam, jak wesoło podśpiewywał 
Trzy razy w tygodniu we Gdańsku wychodzi 
I to nam donosi, co nas tu obchodzi 
Co nas na Kaszubach i cieszy, i rani – 
Czyn dobry pochwali, a zły zawsze zgani”,. 
Był w stałym konflikcie z policją. Władze pruskie wytoczyły mu kilkadziesiąt procesów, ale 
on „rwał kajdany”, „łamał bat”. Bywał u nas Tomasz Rogala, który z Abrahamem pojechał do

20 
Paryża, brat Wicka Rogali, wielewskiego barda, śpiewającego z akompaniamentem cytry. 
Znałem ich osobiście. Pamiętam księdza Józefa Wryczę, pierwszego pomorskiego kapelana, 
legendarną postać z Zaślubin Polski z Morzem. Na tej uroczystości w Pucku, pamiętnego dnia 
10 lutego 1920 roku był mój ojciec z najstarszym bratem Romanem. Ja miałem wówczas 
sześć lat... Była zima, padało, zostałem w domu. Widzę, jak dziś księdza Wryczę w mundurze 
pułkownika, gdy przyjeżdżał do nas z pobliskiego Wiela, gdzie był proboszczem. Jowialny, 
nawet dowcipny, ale zdyscyplinowany. Był podobnie jak mój ojciec zwolennikiem 
Dmowskiego. Obaj popierali Narodową Demokrację. 
K. W.: Jest ksiądz prałat jedną z nielicznych osób, które mogły już w młodości obcować z tak 
ciekawymi osobistościami. Która z tych postaci zapadła księdzu w pamięci? 
Ks. H. J.: Ksiądz Leon. Leon Heyke, był duchownym przewodnikiem rodziny. Przychodził 
do naszego domu, bywało i kilka razy dziennie. Siadał w swym ulubionym wiklinowym 
fotelu i czytał nam swoje wiersze lub fragmenty poematów. Dobrogost i Miłostawa o czasach 
Świętopełka, księcia kaszubskiego, ojca Mściwoja. Opowiadał niezliczone anegdoty, tzw. 
„szołobułki” – Katilina, Mądry Dęga, August Szloga. Byłem wdzięcznym słuchaczem jego 
kaszubskich opowieści. 
K. W.: Dom otwarty stwarzał okazję do spotkań z elitą działaczy kaszubskich. Była to chyba 
ważniejsza edukacja, niż szkolna? 
Ks. H. J.: Cztery klasy „ćwiczeniówki” to był czas stateczności. Bez dowcipów, bez 
wybryków i ostrych żartów. 
K. W.: A więc inaczej niż w gimnazjum? 
Ks. H. J.: (Chwyta się oburącz za głowę). Mimo poważnej nauki, poważnych przedmiotów z 
greką i łaciną na czele (bo było to gimnazjum staroklasyczne) spłatanie komuś figla, zrobienie 
psikusa; dowcipy, żarty, śmieszki były moją specjalnością. W dwunastym roku życia, 
odkryłem w sobie cechy przywódcze, a jednocześnie nieodpartą potrzebę indywidualnych 
wybryków, popisów, występów. 
K. W.: Psychologia kojarzy to z wybitną inteligencją.

21 
Ks. H. J.: (Uśmiecha się do własnych myśli). Być może, ale ta „wybitna inteligencja” 
napytała wszystkim biedy. Ja byłem wszędzie. „Wszędobylski” na mnie mówiono. Poza tym 
lubiłem i umiałem naśladować. Czasem robiłem to delikatnie, bez złośliwości, czasem 
niestety karykaturalnie, grubą kreską, prześmiewczo i rubasznie. (Śmiech) Przedrzeźniająco. 
No, taki już byłem. Nie chciałem nikogo dotknąć. Co najwyżej rozśmieszyć kamratów i 
samemu się przy tym ubawić. Cóż, dyrektor gimnazjum Jan Kontek, przechadzający się z 
nierozłącznym, pobrzękującym pękiem kluczy, który naprawdę bardzo mnie lubił, wezwał 
pewnego dnia ojca i z powodu mojej „nieokiełznanej żywiołowości” zaproponował 
przeniesienie mnie, choćby na rok do innej szkoły. 
K. W.: A cóż go do tego skłoniło? 
Ks. H. J.: (Stanowczo) Moje specyficzne, jak na uczniaka, poczucie humoru. 
K. W.: Przeniesienie do innej szkoły okazało się metodą nadzwyczaj nieskuteczną. Poczucie 
humoru pozostało niezmienne do dziś. A jak wyglądało blisko 70 lat temu? 
Ks. H. J.: (Śmieje się serdecznie). Profesor matematyki Borys Gieorgiewski, stary kawaler, 
był tak charakterystycznym, więc łatwym do naśladowania typem, że nie mogłem sobie 
odmówić „zrobienia” Borysa. Z pochodzenia chyba Ukraińca. Borys trochę niedbale ubrany, 
z wąsikiem i małą bródką, miał wadę wymowy, seplenił. Pewnego dnia nie przyszedł na 
zajęcia. Była więc wolna lekcja. Zostaliśmy sami, właściwie każdy robił co chciał. 
K. W.: Jak się domyślam rej wodził Hilary. 
Ks. H. J.: Wołali na mnie Hilek. 
K. W.: Niewinnie. 
Ks. H. J.: To tylko pozory. Nastroszyłem sobie włosy. Inkaustem domalowałem wąsik i 
bródkę. Zacząłem chodzić po klasie, naśladując Borysa. Śmiech i oklaski kolegów ośmieliły 
mnie do tego, by prowadzić lekcję, stojąc, żeby było weselej przy katedrze. To z pewnością 
musiało być zabawne. Salwy śmiechu zaniepokoiły dyrektora. Gdy w drzwiach ukazał się Jan 
Kontek, oczywiście z pękiem rozdzwonionych kluczy, klasa zamarła z przerażenia, a ja dalej 
tłumaczyłem zadania, sepleniąc bardziej niż sam Borys.

22 
– A co ty Hilary robisz tak wysoko? – krzyknął dyrektor z nieznaną nam dotąd siłą głosu. 
Ledwo przełknąłem ślinę i ściśniętym ze strachu gardłem wychrypiałem: 
– Ja ich właśnie uspakajam. 
Wiedziałem, że posunąłem się za daleko. Zwłaszcza, gdy usłyszałem: „Uważaj, żeby ciebie 
nie uspokoili”. (Ksiądz śmieje się w przekonaniu, że to przecież zupełnie niemożliwe). 
Miałem mnóstwo kolegów, Alfons Fliskowski, Hubert Plichta, Julian Dalecki, Władysław 
Szulta, Ambroży i Paweł Dyker, Marian Koliński, Edmund i Władysław Wysieccy, Teodor 
Pelpliński, późniejszy kleryk umęczony przez okupanta. Niektórzy żyją do dziś. Mieszkają 
również w Gdyni. To właśnie od nich postanowił odseparować mnie dyrektor. 
K. W.: Lecz zanim do tego doszło udało się jeszcze parę razy rozbawić przyjaciół. 
Ks. H. J.: No tak. Myśmy to mieli we krwi. A jeszcze weselej było kiedy lekcja matematyki 
odbywała się w sali rysunkowej, gdzie za szafami było tyle miejsca, że mogłem się tam sam 
schować z kolegą. Borys wyciąga notes i jako pierwszego do odpowiedzi wzywa akurat mnie. 
Właśnie tego chciałem uniknąć, by posiedzieć trochę dłużej za szafą i pomóc ewentualnie 
innym kolegom przy odpowiedzi. Więc gdy usłyszałem moje nazwisko, wysunąłem głowę 
zza szafy i szepnąłem: „nie ma, nieobecny”. Borys zrobił tak duże oczy, że cała klasa ze 
śmiechu pokładała się na ławkach. 
K. W.: Rozumiem, że profesor Borys był „ulubionym” nauczycielem księdza. 
Ks. H. J. (Machając ręką). A profesor Kossakowski, matematyk? Zgłosiłem się, zresztą na 
jego wyraźne żądanie z pokazaniem czegoś „zjawiskowego”. Pochwaliłem się, że potrafię 
przyczepić na małej szpileczce mocno nasiąkniętą gąbkę do ścierania tablicy. Z tym, że ktoś 
gąbkę musiał przytrzymać. I tu był ukryty podstęp. Zgodził się na to sam profesor, nie 
przeczuwając, że jest to kawał. Kiedy trzymał gąbkę wysoko podniesioną ręką, przycisnąłem 
ją do tablicy, a woda spłynęła do nauczycielskiego rękawa. Klasa ryknęła śmiechem, a 
profesor wylewał wodę z rękawa, jak z miejskiej pompy. Na szczęście nie obraził się. (Ksiądz 
nagle poważnieje). Wypada wspomnieć, że była to jego ostatnia lekcja w Kościerzynie. Został 
przeniesiony do Szkoły Morskiej w Gdyni, gdzie we wrześniu 1939 roku zginął z rąk 
okupanta. Pamiątkowa tabliczka wisi w przedsionku naszego kościoła. 
K. W.: Śmiech poprzez łzy...

23 
Ks. H. J.: Tak, wspominam dziś to wszystko z dużym sentymentem. Łacina, greka – profesor 
Wrembski. Pochodził ze Lwowa, lecz zagnieździł się w Kościerzynie i dobrze czuł się wśród 
Kaszubów. Przyrosło do niego słówko „tedy”, którego bardzo nadużywał (Ksiądz znów się 
śmieje). „Dzisiaj tedy Wergilego będzie tedy czytał Dyker Paweł. Tedy”. Nie mogliśmy 
powstrzymać śmiechu. I czytaliśmy „tedy” Wergiliusza po swojemu. 
„Arma virumque cano, tedy Troiae qui primus ab oris”... czy też pieśń Horacego: „Exegi 
monumentum, tedy aere perennius”. A profesor na to: „Ty się nie ucz łaciny tedy, tylko idź 
tedy przed magistrat i tedy dużą miotłą fajt, fajt, fajt, zamiataj. Tedy”. (Ksiądz przekomicznie 
parodiuje nauczyciela). Wszyscyśmy się przy tym doskonale bawili, było naprawdę wesoło. 
K. W.: I nic dziwnego, gdy przewodził temu wszystkiemu Hilary. A imię to z greckiego 
hilaros, z łacińskiego hilaris oznacza człowieka o radosnym i pogodnym usposobieniu. 
Potwierdza to horoskop dla urodzonych 3 kwietnia. „Jest to człowiek słoneczny, przeznaczony 
do kierowania innymi i wywierania na nich swego wpływu i poddawania otoczenia pod swą 
władzę”. Być może stąd właśnie biorą początek owe cechy przywódcze. 
Ks. H. J.: Byłem wówczas w pierwszej klasie gimnazjum, pod silnym wpływem lektur. Nie 
zawsze szkolnych. W gronie najbliższych przyjaciół obowiązkowy kanon to Winnetou Karola 
May’a, Ostatni Mohikanin Coopera, a właściwie cały Pięcioksiąg przygód Sokolego Oka. 
Takie też nosiliśmy imiona. Spotykaliśmy się głównie w lesie, uzbrojeni w gałęzie i kije. 
Prowadziliśmy walki... na szyszki. Czasem tylko fruwały kamyki. Walczyliśmy zwykle do 
pierwszej krwi. 
Więc myślę, że dyrektor Kontek miał rację, proponując przejście do innej szkoły. 
K. W.: Wybór padł na Chełmno. 
Ks. H. J.: Gimnazjum męskie w Chełmnie im. Kazimierza Jagiellończyka było szkołą średnią 
typu klasycznego, to znaczy, że prócz wszystkich przedmiotów obowiązujących w 
gimnazjum ogólnokształcącym ze szczególną troskliwością uczono łaciny i greki. W 
Chełmnie wcześniej kształcił się mój najstarszy brat Józef. 
Jako zamiejscowy zamieszkałem w konwikcie biskupim, gdzie zapewniano mieszkanie i 
wyżywienie. To miejsce do dziś kojarzy mi się z zapachem czosnku, którego w nadmiarze 
używał ksiądz Jęczmionka. Przebiegaliśmy obok jego drzwi, chcąc jak najszybciej ominąć 
chmurę czosnkowej woni unoszącej się na korytarzu.

24 
Konwikt ufundowany przez księdza dr. Pobłockiego istniał od 1900 roku. Prowadziły go 
siostry Szarytki, a nadzór sprawował kapelan klasztorny ksiądz Krzyszkowski. Wcześniej 
przebywał tu Konstanty Dominik, późniejszy biskup i Sługa Boży. Również i ta postać często 
pojawia się w moim życiu. 
K. W.: Była to szkoła o długiej i pięknej tradycji... 
Ks. H. J.:... i stojąca na naprawdę wysokim poziomie. Nauczycielom i wychowawcom 
zależało na przygotowaniu młodych ludzi do życia obywatelskiego. Uczono uprzejmości, 
życzliwości i uczynności, poszanowania dla osób starszych, opiekowania się młodszymi i 
słabszymi oraz dzielenia się z potrzebującymi. Choć niektóre fakty, jak je sobie po latach 
próbuję ułożyć w fabularną całość przeczą tym ideom. Młodziutkie państwo mimo dyktatury 
sanacji, czemu mój ojciec zdecydowanie się sprzeciwiał, miało ustrój demokratyczny i było 
wielopartyjne. Uczono śmiałości, odwagi cywilnej, nawet współrządzenia poprzez samorząd 
szkolny. Wójt, sekretarz, skarbnik. Otóż właśnie. Tak się zdarzyło, że właśnie mnie koledzy 
wybrali na wójta, czyli reprezentanta młodzieży przed nauczycielami. Było to dla mnie, 
przybysza z innego miasta wielkie wyróżnienie. Wyraz koleżeństwa, znak zaufania. Wybrali 
mnie, bo widzieli pogodę ducha, spryt, odwagę przeciwstawiania się wychowawcy w 
sprawach klasy. Lecz co się okazało? (Ksiądz wstaje, podchodzi do ściany, zdejmuje 
oprawione w szkło tableau, podaje mi obraz „umarłej klasy”. Półokrągły szereg nauczycieli, 
trzy proste szeregi uczniów. Maturzyści 1934 roku). To ten, Józef Wendlandt, łacinnik, 
opiekun klasy, który trzymał w szkole „przednią straż”, a więc „ramię sanacji” (Ksiądz 
wskazuje tę postać, palcem uderzając rytmicznie w szkło). Zbliża się do mnie i szepce do 
ucha: „masz natychmiast zrezygnować”. I wychodzi z klasy. On znał moje poglądy. Znał też 
ich źródła. Był do mnie uprzedzony, bo nie chciałem wstąpić do „straży przedniej”. Cóż było 
robić, złość mnie brała, ale musiałem ustąpić. Wybrano „neutralnego” Józefa 
Kwiatkowskiego. (Ksiądz pokazuje kolejno kolegów). Wacław Padee, Paweł Głowacki, 
Kazimierz Jeliński to była konkurencja dla Stronnictwa Narodowego. A ja należałem do 
tajnego klubu tego stronnictwa. Na szczęście popierali mnie dyrektor gimnazjum Antoni 
Wantuch i August Rozentretter, nauczyciel gimnastyki, bratanek biskupa. Dyrektor Wantuch 
nazajutrz po tym całym nieprzyjemnym zajściu spotyka mnie na korytarzu i mówi: „Ja wiem 
jakie miałeś zdarzenie z opiekunem klasy. Przeżyjemy to, przeżyjemy”. Także ksiądz prefekt 
Jan Manthey – brat Franciszka, późniejszego mojego profesora z seminarium duchownego, a 
także profesor Walerian Siuda – matematyk, zwolennik ścisłego myślenia i namiętny

25 
szachista popierali mnie, a mimo to wójtem klasy nie zostałem. Wracając do szachów – od 
wczesnej młodości poznawałem tajniki tej najstarszej i najbardziej rozpowszechnionej gry 
świata. W zawodach szachowych zdobywałem zazwyczaj czołowe miejsca. Muszę przyznać, 
że w pierwszych miesiącach to, czym żyło środowisko chełmińskie było mi zupełnie obce. 
K. W.: Dlaczego? 
Ks. H. J.: Cierpiałem na coś w rodzaju kompleksu niższości. Dopiero sukcesy między innymi 
w szachach, w piłce nożnej, siatkówce, koszykówce, kolarstwie i ping-pongu, udane zbiórki 
harcerskie, wyniki w nauce pomogły mi pozbyć się, w pewnym stopniu oczywiście, 
nieśmiałości. 
K. W.: W czasach gimnazjalnych księdza Chełmno obchodziło uroczystości 700-lecia 
nadania praw miejskich. 
Ks. H. J.: Było to w roku 1933. Pamiętam huczne defilady i parady wojskowe. W mieście 
stacjonował Pułk Strzelców Konnych, Kaszubski Pułk Piechoty i Szkoła Kadetów, druga 
obok Lwowskiej. Pamiętam przemarsz orkiestry gimnazjalnej ulicami miasta, gazowe latarnie 
świecące błękitnym blaskiem. Chóry szkolne, młodzież w mundurkach, sportowców, 
harcerzy, maszerujące Towarzystwo Tomasza Zana, Sodalicję Mariańską. Chełmno do dziś 
jawi się w mojej pamięci tak, jak je określił biskup Okoniewski – „Święte miasto północnej 
Słowiańszczyzny”. Proszę zwrócić uwagę, że założycielami miasta byli Krzyżacy, których 
rodowód sięga Jerozolimy, a stary ogród jest podobnie zlokalizowany na wzgórzach, jak 
Jerozolima i Rzym. 
W końcu XVI wieku pojawił się tu ksiądz Piotr Skarga, nawracając na wiarę katolicką 
ówczesnego kasztelana – Podskarbiego Wielkiego Koronnego i Pruskiego. Z Chełmna udał 
się Skarga do Pucka, gdzie nawrócił Wejhera, od młodości wychowanego w luteranizmie. 
K. W.: W tym samym 1933 roku przypada 250 rocznica odsieczy króla Jana III Sobieskiego... 
Ks. H. J.:... który jako starosta chełmiński wzywał Kaszubów do obrony chrześcijaństwa pod 
Wiedeń. 
K. W.: Znany jest poemat Hieronima Derdowskiego z Wiela „Kaszubi pod Wiedniem”.

26 
Ks. H. J.: Tego „kaszebszcziego łgorza” wystawiał Wick Rogala w swoim wielewskim 
teatrzyku. Gdy przebywałem w Chełmnie świetność miasta zaczęła przygasać pod wpływem 
kryzysu lat trzydziestych. Znacznie wzrosła liczba bezrobotnych, dochodziło do zamieszek i 
starć z policją. Organizacje charytatywne założyły dla najuboższych „kuchnię ludową”, 
wydając obiady i kolacje. Dla mnie było to ważne doświadczenie. Próbowałem je 
wykorzystać we wczesnych latach powojennych. 
K. W.: A egzamin maturalny... 
Ks. H. J.: Matura... (Ksiądz podnosi obie ręce w górę jakby się modlił lub poddawał) muszę 
przyznać, że to było dla mnie ciężkie przeżycie. Jak już powiedziałem, nie wszystkich 
nauczycieli miałem za sobą, z powodu moich przekonań politycznych. A uczniowie... ha, ha, 
ha, (kiwa głową) na pewno byli pilniejsi ode mnie. Pamiętam ten letni czerwcowy dzień 1934 
roku. Z samego rana poszedłem do fary przed cudowny obraz Najświętszej Marii Zawsze 
Płaczącej. Trzynastowieczna polichromia na drewnie zawsze robiła na mnie niezwykłe 
wrażenie. Maria z rękoma wyciągniętymi ku górze o oczach pełnych bólu, wzniesionych ku 
niebu. Gorąco się modliłem. Dałem na ofiarę 5 złotych. Pamiętam brzęk srebrnej monety 
wrzuconej do skarbony. I radość, kiedy zdałem. Podrzucałem swą czapkę maturalną 
(odziedziczoną po dr. Drążkowskim, maturzyście tegoż gimnazjum z 1904 roku) wysoko, 
wysoko, wcale nie starając się jej złapać, choć według zwyczaju przez trzy najbliższe 
miesiące miała świadczyć o moim pierwszym życiowym sukcesie. Dwa lata temu czapkę 
maturalną przekazałem Muzeum Sióstr Urszulanek w Orłowie, dołączając ten maturalny 
rekwizyt do zbiorów moich pamiątek. 
K. W.: W tym czasie w Gdyni, która stała się nowoczesnym miastem z najnowocześniejszym 
portem na Bałtyku, znany polski malarz marynista – Marian Mokwa otwierał Galerię Morską 
(byłe kino „Atlantic”). Galeria stanęła w pobliżu miejsca, w którym ksiądz prałat za 20 lat 
rozpocznie budowę największej świątyni w naszym mieście.

27 
PÓJDŹ ZA MNĄ, 
K. W.: Jest taki moment w świadomości każdego człowieka, w którym wszystko się zaczyna, w 
którym zaczyna się nasze własne, jedyne, niepowtarzalne życie, z którego początek bierze 
nasza świadomość, kiedy zaczynamy się sami dla siebie. 
Ks. H. J.: (Długa chwila milczenia) Tak... to bardzo intymny temat, własny, ale co było na 
początku... 
K. W.: Słowo. 
Ks. H. J.: Jak było na początku... teraz i zawsze i na wieki. Tak właśnie i na dobrą sprawę nic 
się nie zmienia. Ja raczej odczuwam trwanie. Ale tu, jak się spodziewam, chodzi o moment 
obudzenia pamięci, o początek jaźni (znów długa chwila zamyślenia). Tak, tak, oczywiście 
(wyraźnie się ożywia). Zima, śnieg, ciemność rozświetlana tylko płomykiem świecy. Matka 
trzyma mnie za rękę. Ja trzymam świecę, oprawioną w kolorowe witrażowe szkiełka. Za nami 
idą siostry i bracia. Idziemy w ciszy na roraty, śnieg chrzęści pod stopami. Na śniegu kładą 
się nasze cienie. Na niebie migocą gwiazdy. 
K. W.: „Niebo gwieździste nade mną...” 
Ks. H. J.: Nie, nie. Kanta jeszcze wówczas nie znałem. Matka prowadziła nas na roraty. 
Bardzo wcześnie. Przed wschodem słońca. Szliśmy z naszego majątku w Szydlicach do 
kaplicy Najświętszej Panny Anielskiej. To jest początek mojej świadomości. Od tego się 
zaczynam. 
K. W.: Od tego zaczyna się również rodowód mistyczny, choć ostateczny wybór nastąpił 
kilkanaście lat później. Jak dojrzewało to słowo, które było na początku?

28 
Ks. H. J. Oboje rodzice, jak już wcześniej powiedziałem byli bardzo religijni, więc moją 
świadomość mistyczną, kształtowała atmosfera domu. Zwyczaje, sposób odnoszenia się, 
wspólne modlitwy, zwłaszcza wieczorne, wspólne posiłki zawsze rozpoczynane modlitwą... 
Wizyty księdza Leona Heyke, a potem szkoła, prefekci, ksiądz Tadeusz Glemma – późniejszy 
profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, ksiądz Józef Grochocki, po wojnie rektor Wyższego 
Seminarium Duchownego w Pelplinie, wspomniany wcześniej ksiądz Jan Manthey późniejszy 
dyrektor Archiwum Watykańskiego w Rzymie. Wreszcie konwikt w Chełmnie. Tak więc 
wybór kapłaństwa był niejako naturalną konsekwencją wychowania Kaszuby-Polakakatolika. 
K. W.: Od kiedy zaczęła dojrzewać myśl o kapłaństwie? Kiedy po raz pierwszy usłyszał 
ksiądz głos powołania? 
Ks. H. J.: Pierwsza myśl o sakramencie kapłaństwa pojawiła się w czasie młodzieńczych 
spotkań z księdzem Heyke, człowiekiem o wielkiej, otwartej duszy. Imponował mi 
stanowczością, podziwiałem jego wiedzę, zachwycał mnie jego talent poetycki, łatwość 
wypowiadania się, umiejętność dobierania słów, formułowania myśli. Przebywanie w jego 
towarzystwie pobudzało moją chęć poświęcenia się stanowi kapłańskiemu. Był absolwentem 
Wyższego Seminarium Duchownego w Pelplinie. Widziałem, jak w jego przypadku 
powołanie prowadziło do własnego uświęcenia. Jego kapłaństwo okazywało bliźnim pomoc 
w drodze do Boga. Ta motywacja była również pobudką mojego powołania. 
Potem myślałem o tym coraz poważniej, lecz nie zwierzałem się z moich myśli. Nikomu. 
Nawet przed maturą podałem jako dalszy etap kształcenia Wydział Matematyczno- 
Przyrodniczy Uniwersytetu Poznańskiego. Kapłaństwo to była moja wielka tajemnica. 
K. W.: Komu pierwszemu zwierzył się ksiądz z wyboru? 
Ks. H. J.: Ojcu. Przyjechał na odwiedziny do Chełmna, wczesną wiosną 1934 roku. Nie 
mieszkałem już wówczas w konwikcie, lecz na stancji u pani Klementowskiej, matki młodego 
kapłana. Był to czas Wielkiego Postu, rekolekcji z księdzem Janem Mantheyem, 
poświęconych postaci św. Józefa, jako opiekuna Marii i Świętej Rodziny. Imię Józef bliskie 
było także i mojej rodzinie, nosił je najstarszy brat, moja druga matka miała na imię Józefa... 
Ksiądz Manthey przedstawił tę świętą postać jako oblubieńca Marii Panny. Charakteryzował

29 
Józefa wraz z jego ludzkimi słabościami – mówił o tym jak wzbraniał się przed przyjęciem 
brzemiennej, jak walczył ze sobą, a następnie jakim był oddanym opiekunem, żywicielem, 
prawdziwym ojcem. Bóg dodał mu sił. 
K. W.: Joseph – znaczy „Jahwe doda”. 
Ks. H. J.: Brawo. Byłem zafascynowany tą postacią. Urzekło mnie jej posłannictwo. 
Przyszedł dzień 19 marca, dzień patrona wszystkich mężczyzn i ojców. Utwierdziłem się w 
moim wyborze. Poszedłem do kaplicy św. Józefa vis a vis dworca kolei żelaznej, przy 
wielkim parku. Przyroda budziła się do życia, a ja rozmyślałem o posłannictwie. Klęczałem 
wpatrzony w naturalnej wielkości postać św. Józefa, trzymającego piłę do drzewa, które tak 
wiele miało znaczyć w życiu jego Syna. Vir justus – mąż sprawiedliwy, w którym nie ma 
podstępu. Skromny. Pismo Święte tak mało miejsca mu poświęca. A on tak wiele dokonał w 
dziele zbawienia. 
Więc, gdy mój ojciec przyjechał do Chełmna, zadał mi pytanie, czy chcę kształcić się dalej, 
bo on jest w stanie dalej moją naukę finansować, choć nie był już tak zasobny jak dawniej, 
wykształcił przecież innych przede mną. Wtedy wyjawiłem moje zamiary. 
K. W.: Jak zareagował? 
Ks. H. J.: Nie dowierzał, ale samą myśl przyjął z zadowoleniem. Podobnie matka – była 
pełna aprobaty. Jedynie najstarszy brat Józef podszedł do mojej decyzji dość krytycznie. Ale 
on od kilku lat był stypendystą Fundacji Kościuszkowskiej. Pobyt w Nowym Jorku sprawił, 
że na niektóre sprawy patrzył zupełnie inaczej, przez pryzmat postępu, cywilizacji... Doradzał 
mi prawo, ekonomię... ale ja pozostałem przy swoim wyborze. 
Gdy po wizycie odprowadzałem ojca na dworzec w Chełmnie, przez dobrze znany park z 
kaplicą św. Józefa, byłem pewien swego. 
K. W.: Pojawiały się także chwile zwątpienia? 
Ks. H. J.: (Robi duże oczy). Tak... no, tak. Także obawy. Nie były to łatwe czasy. Ani 
bezpieczne. Zwłaszcza druga połowa lat 30. Niemcy. Hitler. Iluż moich konfratrów zginęło? I 
to zaraz na początku. Złożyli daninę własnego życia. Wśród wielu, którzy odeszli do Pana był 
także ksiądz Leon Heyke. Został aresztowany kilka dni po wybuchu wojny. Przeszedł

30 
więzienie i hitlerowską katorgę. W październiku 1939 roku z grupą trzydziestu księży 
wywieziony został do Lasu Szpęgawskiego. Musiał sam sobie kopać grób. 
K. W.: Tymczasem dobiegało końca lato 1934 roku. 
Ks. H. J.: Tak, wakacje spędzałem dość beztrosko, po dobrze zdanej maturze. Byłem 
instruktorem drużyny harcerskiej. Wędrowaliśmy po Szwajcarii Kaszubskiej. Czy można 
wyobrazić sobie piękniejsze miejsce? 
Do Pelplina pojechałem pod koniec wakacji, po obozie, w tak zwanym ostatnim terminie. 
Przyjmował mnie ksiądz Kazimierz Bieszk ówczesny wicerektor Wyższego Seminarium 
Duchownego. Był bardzo zaskoczony tak późnym zgłoszeniem. Długo kiwał głową. Nie był 
pewien, czy wobec tak dużej ilości kandydatów mam jakąkolwiek szansę. 
K. W.: Tak wiele było powołań? 
Ks. H. J.: 140 zgłoszeń, a miejsc tylko 35. 
K. W.: Czy był ksiądz egzaminowany wstępnie? 
Ks. H. J.: Nie, egzaminów wstępnych do Seminarium wówczas nie było. Przyjęcia odbywały 
się mocą decyzji biskupa Okoniewskiego na podstawie zebranych świadectw i opinii. 
K. W.: Biskup Stanisław Wojciech Okoniewski był pierwszym po wielu latach niewoli polskim 
arcypasterzem na Pomorzu. Wielki to orator, niezrównany kaznodzieja, wzorujący się na 
homiletyce księdza Piotra Skargi. 
Ks. H. J.: Istotnie niezrównany. Mówiono o nim: „książę kościoła”. a poza tym apologeta 
polskiego morza. Od niego właśnie otrzymałem zawiadomienie o przyjęciu do seminarium. 
Sądzę, że opinie księdza Heyke z Kościerzyny były decydujące. Otrzymał potem propozycję 
objęcia stanowiska rektora seminarium, po ustąpieniu księdza Franciszka Różyńskiego, ale z 
niej nie skorzystał. Sądzę, że zaważyło na moim przyjęciu również dobre słowo księdza Jana 
Mantheya z Chełmna. Pozostali kandydaci zostali skierowani do seminarium w Wilnie, 
Warszawie i Łodzi. Tam było mniej powołań.

31 
K. W.: Od czego zaczęła się nauka w seminarium? 
Ks. H. J.: Od rekolekcji. Prowadził je ojciec duchowny Seminarium, późniejszy proboszcz w 
Kościerzynie Hugo Ruchniewicz, asceta. Przed nim funkcję tę pełnił sam biskup Konstanty 
Dominik. Pamiętam to jego wielokroć zadawane pytanie powtarzane za świętym Bernardem 
„Ad quid venisti”? „Po co tu przyszedłeś”? No i rady: jeśli ktoś jest niepewny, waha się, 
wątpi lub nie ma przekonania, lepiej żeby od razu zrezygnował. Studia teologiczne nie należą 
do najłatwiejszych. Stąd szczególnie na początku tak silna potrzeba uświadomienia sobie tych 
wszystkich niezbędnych znamion i warunków: wolnej woli, odpowiedniego zdrowia, 
absolutnej chęci poświęcenia się służbie bożej, bez szukania przygód czy dobrobytu w 
kapłaństwie. 
K. W.: Jak dziś wspomina ksiądz wykładowców? 
Ks. H. J.: Muszę przyznać, że miałem w życiu szczęście do nauczycieli. Rektorem był 
wówczas ksiądz profesor Józef Rozkwitalski, pedagog, zwolennik tzw. „szkoły twórczej” 
opartej na najlepszych wzorach Johanna Heinricha Pestalozziego. 
K. W.: Nieniszczącej spontanicznego, indywidualnego rozwoju człowieka. 
Ks. H. J.: Wychowanie według Pestalozziego miało pomóc odchodzeniu od naturalnego 
stanu, nacechowanego egoizmem, do stanu społecznego, a następnie do stanu moralnej 
autonomii wypływającej z moralnego poznania. Moralistą, to znaczy profesorem 
wykładającym teologię moralną był ksiądz profesor Franciszek Raszeja. Przygotowywał nas 
do pracy w konfesjonale. Konkretne, życiowe przykłady, wskazania, środki. Jak podejmować 
rozmowę z penitentem, jak go przekonywać, jak nakłaniać do podejmowania decyzji. Ach, to 
był wybitny praktyk. Podobnie, jak ksiądz profesor Kazimierz Bieszk –liturg i historyk 
Kościoła, wykładowca homiletyki. Prekursor Soboru Watykańskiego II w dziedzinie odnowy 
liturgii. Dla kleryków wyższych kursów opracowywał Msze Święte „coram populo”, to 
znaczy twarzą do ludzi. Już wtedy. Kilkadziesiąt lat wyprzedzając dzisiejszy zwyczaj. Biskup 
Okoniewski wiedział o tym, co więcej – akceptował tę praktykę. Wysoki, postawny, 
wzbudzający zaufanie, obdarzony pięknym, donośnym, dobrze ustawionym głosem. 
Siwiuteńki. Taki „młody staruszek”. To pamiątka z pierwszej wojny światowej, kiedy na 
froncie i pod wrażeniem artyleryjskich wystrzałów osiwiał.

32 
Pamiętam ćwiczenia retoryki w katedrze pelplińskiej. Każdy z nas przygotowywał kazanie i 
wygłaszał je w obecności profesorów i kleryków. Dykcja, intonacja, akcentacja, oddech, 
pauza, rytm, tempo wypowiedzi, eskalacja głosu, a do tego stosowny gest. Nad tym 
wszystkim starał się zapanować uduchowiony idealista, a więc nie dający się zadowolić byle 
czym. Synchronizacja słowa i gestu stawała się dla nas nowym wyznaniem. Program księdza 
Bieszka zawierał się w poszukiwaniu nowych form kazania. Jego zdaniem wiek XIX i lata 
następne wpłynęły na przemianę psychiki człowieka. Rozwój życia społecznego przyjął 
olbrzymie tempo. Zwiększał je postęp w naukach. Wszystko to razem rodziło pewien 
niepokój ducha i niecierpliwość. Świat patriarchalny zaginął lub na naszych oczach ginie. 
Życie nabiera coraz to nowych form. Przeobraża się wewnętrzna postawa człowieka. I ona 
wymagała również przeobrażeń w homiletyce. Pamiętam upór z jakim ksiądz profesor 
uświadamiał nam konieczność, „by kaznodzieja ujrzał siebie samego w sądach swoich 
słuchaczy”. Poza tym był zdania, że o formie kazania powinno decydować przeżycie, a więc 
emocje. Przekonywał nas, że z kazaniem „trzeba chodzić, jak kura z jajkiem” donosić je do 
końca. Osobie księdza Kazimierza Bieszka poświęciłem pracę magisterską w Uniwersytecie 
Warszawskim pt. „Dorobek homiletyczny księdza prałata dr Kazimierza Bieszka, profesora 
Seminarium Duchownego z Pelplina”. Pragnąłem tuż po wojnie pokazać Warszawie, jakich 
mamy wspaniałych ludzi na Pomorzu. Wojnę przeżył w Niemczech, jako kapelan sióstr 
zakonnych. Zmarł tragicznie już po zakończeniu działań wojennych, po procesie 
norymberskim w 1946 roku. Był to dla nas wszystkich olbrzymi cios. Pięknie wyraził się 
ksiądz Franciszek Manthey o tej przedwczesnej śmierci, mówiąc, że mu „serce pękło”. I tak 
musiało być rzeczywiście. Ksiądz profesor Kazimierz Bieszk nie wytrzymał naporu emocji 
zła. Ach, jak on przemawiał, jak on kazał, jak przeżywał. Nieważne było co mówił i jak 
mówił, ale ważne było, że to on mówił. Od niego biło światło religijne, rozjaśniające coś w 
duszy słuchacza. Ludziom strapionym zwykł robić krzyżyk na czole. Prosił nas, byśmy 
korzystali z tej misji kapłańskiej. Przywykłem do stosowania tego znaku. Od ponad 
pięćdziesięciu lat czynię to niejako w spadku po księdzu Kazimierzu Bieszku. 
Logika jako nauka o sposobie jasnego i ścisłego formułowania myśli, o regułach poprawnego 
rozumowania i uzasadnienia twierdzeń była w rękach księdza profesora Franciszka Mantheya. 
Wykłady prowadził w sposób niezwykle dowcipny, przytaczał anegdoty, bawił nas aluzjami, 
nierzadko także na swój temat. Twierdził: było dwóch braci Mantheyów z Brodnicy. Jan (mój 
prefekt z Chełmna) i Franciszek. Jeden najstarszy, drugi najmłodszy. Jeden syn ojca, drugi – 
syn matki. Jeden miał rodowód niemiecki po ojcu, drugi – polski po matce. Z Franciszkiem 
utrzymywałem bliski kontakt po wojnie. Nie mógł się pogodzić z nową rzeczywistością.

33 
Starał się o wyjazd za granicę. Nie było to wówczas takie proste, jak dziś. Załatwiałem mu 
paszport. Wyjechał do Niemiec. Osiadł w Hildesheim. Był wykładowcą tamtejszego 
seminarium duchownego. Tam też zmarł i tam jest pogrzebany. Po 1956 roku Urząd 
Bezpieczeństwa, który wcześniej zalazł mu za skórę z powodu pobytu jego ojca za granicą, 
zachęcał go, by wrócił, zapewniał, że może wrócić bez obaw. A on, mimo że bardzo tęsknił i 
cierpiał z tego powodu, nie skorzystał z „zaproszenia”. Odwiedzałem go w Niemczech... 
Zachęcał go do powrotu również biskup Ordynariusz Kazimierz Józef Kowalski. Proponował 
Katedrę Logiki i Religii Porównawczej. Nadaremnie. Ksiądz profesor Antoni Liedtke, 
późniejszy rektor Seminarium, do dziś żyjący w Pelplinie, wybitny historyk i znawca sztuki 
kościelnej, który uratował przed grabieżą hitlerowców bezcenną Biblię Gutenberga, uczył nas 
także zasad savoir-vivru. Opatrzność Boża sprawiła, że w czasie późniejszej budowy kościoła 
Najświętszego Serca Pana Jezusa w Gdyni nadzorował i otaczał serdeczną opieką powstającą 
świątynię. 
K. W.: Którego z wykładowców cenił ksiądz najbardziej, który wydawał się najbliższy 
mentalnie? 
Ks. H. J.: (Bez namysłu, zdecydowanie). Ksiądz profesor Franciszek Sawicki, filozof. No, to 
był geniusz. Mówił tak prostym, zrozumiałym językiem o najtrudniejszych sprawach bytu i 
niebytu, materii i idei, przestrzeni i czasu, skończoności i nieskończoności. Urodzony w 1877 
roku w Godziszowie był nie tylko doktorem teologii i filozofii, ale także protonotariuszem 
apostolskim, kanonikiem Kapituły Katedralnej w Pelplinie, gdzie zmarł w 1952 roku, gdy ja 
miałem już za sobą aresztowanie, więzienie i studia na Uniwersytecie Warszawskim. Nigdy 
mi go nie brakowało tak bardzo jak wtedy. Prócz olbrzymiej wiedzy imponowała mi jego 
tolerancja. Nikogo nie potępiał za przekonania, czy poglądy na świat. Starał się wykazywać 
jedynie niesłuszność myślenia np. Schopenhauera, czy Darwina, lecz nigdy nie 
dyskryminował tych, których system odbiegał od, powiedzmy, egzystencjalizmu 
chrześcijańskiego. Otrzymałem od niego ze specjalną dedykacją ostatnią jego książkę „Bóg 
jest miłością”. Tę własną pracę naukową, filozoficzną, eseistyczną życzył sobie włożyć do 
trumny. I doprawdy nie wiem dlaczego tak niewytrawnego ucznia filozofii jak ja, sobie 
upodobał. Dlaczego poświęcał mi tyle czasu i uwagi? Myślę o tym od jego śmierci. Filozof i 
apologeta, marzył tylko o tym, by mieć choć najskromniejszy kącik w niebie. Myślę również, 
że jeśli szczęściem jest poszukiwanie wiedzy, to ja w Pelplinie naprawdę byłem szczęśliwy. 
Otrzymałem również od niego kielich i patenę, a także piękny haftowany obraz, naśladujący

34 
gobelin, przedstawiający Madonnę z Chrystusem. Obraz ten podarowałem rektorowi 
Wyższego Seminarium Duchownego w Pelplinie, księdzu Wiesławowi Meringowi. 
Z księdzem Franciszkiem Sawickim miałem również kontakt po wojnie. W 1947 roku 
przebywał w Gdyni na leczeniu. Przyjeżdżał do niego Roman Ingarden z Krakowa, którego 
gościłem w Gdyni. Byłem obecny przy ich filozoficznych dysputach w Szpitalu Miejskim u 
dr. Lorentza. Ksiądz Sawicki był zafascynowany fenomenologią. Przytaczał sądy Ingardena z 
podaniem strony. (Ksiądz odchyla głowę, jakby leżał, przymruża oczy i naśladuje profesora 
Sawickiego). „Pan profesor na stronie 147 pisze, że świat może nie istnieć”. Ingarden 
przyjaźnił się z Edytą Stein, która była asystentką Husserla we Fryburgu jeszcze przed 
pierwszą wojną. 
K. W.: Ukazał się właśnie wówczas pierwszy tom „Sporu o istnienie świata”. Jak wspomina 
ksiądz Romana Ingardena? 
Ks. H. J.: Bardzo sympatyczny, o wysokiej kulturze. Po gdyńskiej wizycie utrzymywaliśmy 
kontakt listowy, aż do jego śmierci. 
K. W.: Domyślam się, że mimo rozlicznych obowiązków kleryka i szerokiego zakresu nauki 
nie wypełniała ona całego czasu studenta seminarium. 
Ks. H. J.: Czas wolny przeznaczaliśmy na medytacje i ćwiczenia duch owe oraz zgodnie z 
zasadą „mens sana in corpore sano” na ćwiczenia sportowe. Wszyscy należeli do „Bratniej 
pomocy”, a wielu do klubu sportowego. Siatkówka, koszykówka, ping-pong. Zaś w czasie 
wakacji – obozy harcerskie, nad jeziorami kaszubskimi. W Garczynie pamiętam duży obóz 
obsługiwany przez kleryków, także na Wołyniu. Wyjeżdżaliśmy na kresy południowowschodnie 
i tam odbywaliśmy spotkania z greko-katolikami. O jedności ekumenicznej nikt 
jeszcze wówczas nie słyszał. Organizowaliśmy wypady rowerowe, niekiedy bardzo odległe: 
do Bydgoszczy czy do Pucka. Ale najmilej wspominam kaszubskie jarmarki, na które w 
czasie wakacji jeździliśmy rowerami, by bronić braci Kaszubów przed cwaniakami z 
Kongresówki. Znaleźli sobie oni okazję do łatwego, bo nieuczciwie zarobionego grosza. 
Nabierali podochoconych piwem i siłą hazardu Kaszubów, bezczelnie oszukując w grach. 
„Para-nie para”. (Ksiądz wstaje od stołu). Wytłumaczę to na cukierkach, choć oni mieli 
specjalnie przygotowane do tego oszustwa krążki. Nieważne. (Wysypuje na stół cukierki z 
dobrze znanej księgi – „Pierwsza pomoc w cierpieniach duchowych”). O co tu chodzi... para

35 
(rzuca dwa cukierki) nie para (rzuca jeden), para (dwa) nie para (jeden) itd. Robili to szybko i 
bardzo sprawnie. W końcu przykrywali to wszystko jakimś materiałem, a skołowany chłop, 
który na jarmarku sprzedał konia czy krowę, więc miał pieniądze, musiał zapłacić za udział w 
grze. Jeśli zgadnie – wygra podwójnie. No więc jak jest – para czy nie para? 
K. W.: Wydaje mi się, że para. 
Ks. H. J.: Para? (Przykrywa cukierki gazetą). Kładź sto tysięcy (śmieje się jakby wiedział, że 
przegram). I Kaszubi kładli. Przyglądaliśmy się temu z podejrzeniem, bo zawsze przegrywali. 
I ty też przegrałeś, choć pewnie jeszcze nie wiesz dlaczego. 
K. W.: (Liczę, wychodzi cyfra nieparzysta). Przegrałem. 
Ks. H. J.: (Śmieje się). I oni przegrywali niemałe kwoty. Czasem nie mieli za co wrócić do 
domu. A cwaniacy, ściągając materiał, podrzucali jeden krążek, wydawało im się, że 
niepostrzeżenie. Tak jak ja teraz podrzuciłem jeden cukierek. To samo było z kołem fortuny. 
Potrafili zainkasować spore kwoty, a następnie zatrzymać koło w takiej pozycji, by grający 
nic nie wygrał. Uprzedzaliśmy o tym Kaszubów naiwnie wierzących w szczęśliwy los. Z 
czasem zaczęli nas rozpoznawać ciągnący za jarmarkami wydrwigrosze. „Skes sę wiatrzy. 
Spec się zbliża”, uprzedzali po kaszubsku. Na nasz widok albo zamykali interes, albo 
zamykali interes, albo ogłaszali przerwę. (śmieje się). Ratowałem braci Kaszubów, 
ratowałem. 
K. W.: Jak w tym czasie wyglądały kontakty księdza z rodzinnym domem? 
Ks. H. J.: No cóż, ojciec wyprzedał majątek. Kształcił dzieci. A to zawsze kosztuje. W 
prowadzeniu domu o czterech niezależnych mieszkaniach, który nazwał „Eremem”, przy ul. 
Targowej 1 w Kościerzynie, pomagała mu jego druga żona Józefa. Ojciec zajęty sprawami 
miasta i powiatu aktywnie działał w wielu stowarzyszeniach. W 1938 roku na skutek jego 
pracy mogli się osiedlić Misjonarze Świętej Rodziny w Wielkim Klinczu. Mój brat Edmund 
był klerykiem właśnie w Seminarium Misjonarzy Świętej Rodziny w Łobżenicy. A ja w 
czasie studiów starałem się być coraz bardziej samodzielny. Pamiętam wyjazd do Olsztyna, a 
dokładnie do Biskupca, wówczas Bischofsburg, a więc za granicę. Olsztyn leżał wówczas na 
terenie Prus Wschodnich. Była to może nawet bogatsza społeczność od naszej, kaszubskiej,

36 
może i wyżej stali, na pewno lepiej prowadzili swoje gospodarstwa, byli bardziej dokładni i 
bardziej systematyczni, ale trudni w kontaktach, jacyś sztywni, nieprzystępni. Pojechałem tam 
na wymianę z pewnym klerykiem z Olsztyna. Józef Reiss, bo o nim mowa, chciał koniecznie 
nauczyć się polskiego. I to za wszelką cenę. Jakby przeczuwał późniejsze zmiany. Jego matka 
mówiła tylko gwarą mazurską. Zależało mu na języku polskim. Dopiął swego. Starszy ode 
mnie o rok, przyjął święcenia kapłańskie w 1938 roju, a po wojnie został wikarym w 
Kwidzynie. Mnie wybuch wojny uniemożliwił ukończenie studiów, no i święcenia 
kapłańskie. 
K. W.: Przyjął ksiądz jedynie tak zwane święcenia niższe. 
Ks. H. J.: W 1937 roku po trzech latach nauki w Seminarium, a więc w połowie studiów 
otrzymałem niższe święcenia kapłańskie, z rąk biskupa Konstantego Dominika. 
K. W.: Sługi Bożego, kandydata na ołtarze. Proces beatyfikacyjny już się rozpoczął. Biskupa 
Dominika poznał ksiądz już wcześniej, w Chełmnie. 
Ks. H. J.: Mieszkał w tym samym konwikcie. Poza tym, jako kapelan Sióstr Szarytek, które 
prowadziły konwikt, bardzo często je odwiedzał. A ja wtedy, jeszcze przed maturą służyłem 
do Mszy świętej i miałem przywilej podawania pastorału. Poza tym grywałem z biskupem 
Dominikiem w szachy. Ale on preferował układ jeden przeciw wszystkim. My – 
gimnazjaliści – kolegialnie, on sam. (Ksiądz uśmiecha się znacząco). Dobry był, trzeba 
przyznać, ale bywało, że przegrywał. Ale on umiał przegrywać i tym nas ujmował. 
Święcenia odbyły się w czwartą niedzielę adwentu. 
K. W.: Jakiż to piękny i dojrzały owoc roratnich nabożeństw we wczesnym dzieciństwie, z 
udziałem matki i rodzeństwa. 
Ks. H. J.: Prawda? Teraz jako akolita mogłem już nosić nie tylko świecę roratnią, ale każdą 
inną i to w obecności biskupa. 
K. W.: To ostatnie z niższych święceń.

37 
Ks. H. J.: Tak. Przedtem ostiariat (kadzidła), lektorat (czytanie) i egzorcyzmy. Lecz 
najważniejszy wymiar tych niższych święceń, których już dziś się nie stosuje, polegał na 
inkardynowaniu mnie do diecezji chełmińskiej, przez udzielenie tonsury. Pierwsza tonsura, o 
czym była już mowa pojawiła się na mojej biednej głowie we wczesnej młodości. Zaś tej 
prawdziwej tonsury, która symbolizuje koronę cierniową i dzięki której kandydat na księdza 
staje się człowiekiem kleru, udzielił mi biskup Konstanty Dominik. Przyjęcie tonsury łączyło 
się z przyrzeczeniem pozostania w diecezji i wiernym wypełnianiem poleceń biskupa. 
Warunek ten, jak się później okazało stanowił nie lada trudność podczas II wojny światowej, 
zwłaszcza przed moim święceniem kapłańskim. Lecz odtąd postać biskupa Dominika 
towarzyszy mi w sposób szczególny. I mimo śmierci jest wciąż obecna w moim życiu. Jej 
obecność odczytuję poprzez znaki, które być może przez kongregację obrzędów w Rzymie 
zostaną uznane za cudowne. Po śmierci biskupa Dominika byłem świadkiem jego cudownej 
ingerencji w kilku beznadziejnych przypadkach. Chorzy odzyskiwali zdrowie w 
niewytłumaczalny przez medycynę sposób. Niestety, nie mógł pomóc mojemu ojcu, który w 
kwietniu 1939 roku pożegnał się z nami. I odszedł po nagrodę do Pana. Nie mogli mu pomóc 
również lekarze. Uremia była wówczas chorobą nieuleczalną. Ojciec bardzo cierpiał. Zatrucie 
krwi spowodowało, że nie rozpoznawał rzeczywistości. Zostałem wówczas urlopowany z 
seminarium z uwagi na zbliżającą się, nieuchronną śmierć. W „Eremie” zajmowałem 
kuchenkę za ścianą pokoju, w którym konał ojciec. Reszta pokoi została wynajęta. Byłem 
przy nim do ostatnich jego chwil. Uspokajałem, gdy w gorączce i malignie widział tylko 
przeciwników politycznych. Pozostały po nim gołębie, które hodował z wielką miłością. Była 
wśród nich parka trzymających się razem ptaszków. Więc myślałem często, że to dwie białe 
duszyczki matki i ojca, przylatują i odlatują. Chyba wówczas po raz pierwszy odczułem 
samotność. 
K. W.: Pogrzeb Jakuba stał się prawdziwą manifestacją. 
Ks. H. J.: Rzeczywiście był bardzo imponujący. Z licznym udziałem mieszkańców 
Kościerzyny i okolic, duchowieństwa, stowarzyszeń ze sztandarami, organizacji i kółek, z 
niemałym gronem przyjaciół, znajomych, rodziny (długa chwila głębokiego milczenia). 
Miałem wówczas 25 lat. I wtedy dopiero poczułem się dorosły. 
K. W.: Był ksiądz na piątym roku studiów.

38 
Ks. H. J.: Tak, przygotowywałem się do absolutorium – rigorosum. Pisemne prace z kilku 
przedmiotów złożyć trzeba było po łacinie. Dogmatyka, filozofia, teologia moralna, egzegeza, 
prawo kanoniczne (ksiądz wstaje od stołu i po chwili powraca z archiwalną księgą 
wypełnioną dokumentami tego okresu. Są wśród nich fragmenty prac poprawionych i 
ocenionych przez profesorów seminarium). O, tak kaligrafowałem. To fragment mojej 
egzegezy z Izajasza. 
K. W.: Jego imię z hebrajskiego „yesa yahu” znaczy „Jahwe pomocą”. 
Ks. H. J.: Istotnie Bóg przychodził mi z pomocą przez całą wojnę.

39 
MARSZ, MARSZ ZA WROGIEM... 
K. W.: Ostatnie wakacje przed wojną spędził ksiądz w rodzinnych stronach. 
Ks. H. J.: Wojna zastała nas w domu, to znaczy matkę, brata Edmunda i mnie. 
K. W.: Jakie były pierwsze symptomy drugiej wojny światowej w rodzinnych stronach 
księdza? 
Ks. H. J.: Wojna wybuchła w piątek. Był to pierwszy piątek miesiąca, więc szliśmy rano do 
kościoła. Słychać było głównie samoloty. Potem pojedyncze wystrzały. Z daleka widać było 
dymy. Ale pierwsze oznaki wojny czytelne były o wiele, wiele wcześniej. Mówiło się o tym. 
To był temat codziennych rozmów... Zwłaszcza wieczornych, na ławce, przed naszą willą 
„Erem”. Przychodzili znajomi, przyjaciele domu. Ksiądz Leon Heyke zwracał uwagę na 
organizowanie się niemieckich obywateli Kościerzyny i okolic, zwłaszcza na tyłach 
restauracji Neumanna. Niemcy byli pod każdym względem znakomicie przygotowani do 
wojny. A my ufni politykom, nie bardzo wierzyliśmy w jej wybuch. Do miasta Niemcy 
dotarli 3 lub 4 września, mnie już wówczas w Kościerzynie nie było. 
K. W.: Los polskich księży od początku wojny był przesądzony. Piaśnica, Las Szpęgawski... 
Ks. H. J.: Nie byłem jeszcze księdzem. Wojna przerwała moje studia teologiczne, po 5 latach 
nauki. Ten tragiczny los spotykał także kleryków. Więc wraz z księdzem Marianem 
Kolińskim, nowo wyświęconym w Pelplinie, wyruszyłem na rowerze z frontem polskich 
wojsk. Panowało wówczas przekonanie, że armia niemiecka zostanie rozbita i cała ta wojna z 
pomocą Anglii i Francji skończy się szybciej niż zaczęła. Utwierdzała nas w tym wiadomość 
frontowa spod Łowicza, gdzie Niemcy dostali ponoć łupnia. 
W Gołuniu nad Drwęcą przyłączył się ksiądz Jan Skwiercz, członek znakomitego

40 
kaszubskiego rodu, z Gruty pod Grudziądzem. Podróżowaliśmy więc we trzech pod ostrym 
obstrzałem, docierając do Chyliczek koło Piaseczna pod Warszawą, gdzie czas jakiś 
zatrzymaliśmy się u sióstr Plateranek, prowadzących jedną ze szkół gospodarskich Cecylii 
Plater-Zyberkówny. Wszystkie plebanie, jakie odwiedzaliśmy po drodze, były przepełnione. 
W Chyliczkach pomogły nam umiejętności zjednywania ludzi i usilne prośby księdza Jana 
Skwiercza. Po stwierdzeniu, że jesteśmy tymi, za których się podajemy, zostaliśmy przyjęci 
do gospodarstwa przy szkole. Pustej, jakby wymarłej. 
K. W.: Pracowaliście jako robotnicy rolni? 
Ks. H. J.: I dziękowaliśmy Bogu, że była praca i schronienie. Niestety nie na długo. W 
połowie września tuż po agresji radzieckiej, ukazało się obwieszczenie władz okupacyjnych, 
dotyczące Pomorza, o konieczności powrotu do miejsc zamieszkania. Nie było rady, 
musieliśmy wracać do Kościerzyny, a ksiądz Jan Skwiercz do Gruty pod Grudziądzem. 
Rowerami dotarliśmy do Świecia. Mostu na Wiśle już nie było. Kursował tylko prom. 
Jechaliśmy oficjalnie jako osoby duchowne, a więc w koloratkach. Esesman, który 
komenderował promem nie wytrzymał tego widoku. Podszedł do nas i jednym szarpnięciem 
zdarł nam koloratki z szyi. 
– „Verfluchte pfaffen!” krzyknął i koloratki „przeklętych księży” wyrzucił do wody. To było 
pierwsze „dotknięcie ręki” okupanta. Nie mieliśmy złudzeń. W Kościerzynie czekać nas 
mogła tylko śmierć. Jak się zresztą później dowiedzieliśmy, byłem na liście gestapo, 
podobnie, jak moi koledzy z Kościerzyny. 
K. W.: Wreszcie przyszedł dzień zgłoszenia. 
Ks. H. J.: Niestety. To było nieuchronne. Poszedłem z moim bratem Edmundem, również 
klerykiem, do magistratu, w celu zgłoszenia żądanego meldunku. Wchodzę do urzędu, a 
tam... Józef Willma (ksiądz uśmiecha się delikatnie) ten sam... ten sam. 
K. W.: Dawny nauczyciel muzyki. 
Ks. H. J.: Zaangażowany przez Niemców w charakterze tłumacza. Akurat nie było 
komisarza, więc mógł nas przestrzec przed najgorszym. 
– Nie meldujcie się, bo oni tylko na to czekają. Wszystkich księży i kleryków już wywieźli.

41 
Zostaliście tylko wy. Czekają tylko na was – ostrzegał Willma. A więc ksiądz Leon Heyke już 
nie żył. Mój Boże, jak dziwnie brzmiały słowa, które zwykł powtarzać za życia. „Kaszubi 
zrozumieją mnie dopiero wtedy, gdy nie będę już żył”. Jak gorzko... Na drżących nogach 
wróciliśmy do domu. 
K. W.: Trzeba było pomyśleć o kryjówce. 
Ks. H. J.: Wybraliśmy kurnik. Przez sześć tygodni chodziliśmy spać z kurami. W końcu 
przyszli i po nas. Choć właściwie przyszli po matkę. Przynajmniej oficjalnie. Frontowi 
żołnierze zakwaterowani zostali w naszej posesji. Wszędzie ich było pełno, w ogrodzie, na 
podwórzu, w budynkach gospodarczych. To byli zwykli, prości ludzie, raczej biedni i na 
pewno bardzo głodni. Nie przeszkadzała im nasza obecność. Zupełnie inaczej zachowywał się 
zorganizowany przez gestapo Selbschutz. Tu już nie było żartów. Ale wysiedlający 
Selbschutz miał na liście jedynie matkę. Pamiętam, gdy przyszli, matka siedziała na ławce 
przed domem i czytała jakąś gdańską gazetę w języku niemieckim. Ja z bratem – z zapartym 
tchem, czekaliśmy w kurniku. 
– Co pani czyta? spytał jeden nawet niegroźnie. 
– Wiadomości z frontu. 
A on na to: – Niech pani tego nie czyta. Szkoda czasu. W tej gazecie wszystko jest 
kłamstwem. I po chwili dodaje: tylko data jest prawdziwa. Wszystko to wyglądało na razie 
niegroźnie, a mnie w pamięci utkwiło tylko to zdanie „Tylko data jest prawdziwa”. 
Powtórzyłem je kiedyś nuż w tak zwanej wolnej Polsce pewnemu prokuratorowi, kiedy ubecy 
rozbijali Caritas, powołując się na informację z gazet. 
Żołnierze pokazali listę. Frau Jastak... wszystko się zgadzało. Matka nie stawiała oporu. 
Wstała i z zimną krwią rzekła: 
– Mam jeszcze dwóch synów. 
Wydawało mi się, że cisza, jaka wówczas zapadła, trwała wieczność. Przerwało ją w końcu 
gromkie „Alle raus”. No i musieliśmy wyjść z kurnika. Wówczas wydawało się nam, że to już 
koniec. Ale matka lepiej znała życie. Alle raus! Schnell, Schnell! 
Na spakowanie nie było czasu. Zresztą i tak niczego nie pozwolono zabrać. Tylko osobiste 
rzeczy. Oznaczało to pozostawienie wszystkiego. Próbowałem w tym momencie zrozumieć 
apostołów. Cóż to znaczy: „Pozostaw natychmiast wszystko i pójdź za mną...” Zostawiłem 
wszystko... Mogłem zabrać tylko wspomnienia. Niemcy nie zorientowali się kim jesteśmy. 
Popędzili nas do fary. Tam, w kościele był punkt zborny. Ścisk, tłok. Akcją kierowało

42 
gestapo. Pejcze i pałki ułatwiały im ujarzmienie kaszubskiego ludu bożego. W kościele, który 
budował m.in. mój ojciec. Co za paradoks. Pomyślałem: „Lepiej, że już nie żyje”. Po 
kilkunastu godzinach czekania, ciężarówkami przewieziono nas do stacji Wysin. Tu dopiero 
ładowano ludzi do wagonów towarowych. Pejcze, pałki, kolby karabinów, rozwścieczone 
psy. Padło hasło: Nach Russland! Do Rosji! Niby na wymianę. 
K. W.: Czy przez cały czas byliście razem? 
Ks. H. J.: Na szczęście. Lecz jechaliśmy w nieznanym kierunku. Plotka głosiła, że polskie 
rodziny mają być wymienione na niemieckie, ale w głębi ducha przeczuwaliśmy o wiele 
gorszy los. Związek Radziecki, zsyłka. Mimo to dziękowałem Bogu, że to nie Piaśnica, czy 
Las Szpęgawski. Jedziemy. Zamknięci jak złapana zwierzyna. Na rzeź? Kilka dorosłych osób 
nie wytrzymało. Zmarło w podróży. Ania Reich, córka młynarza z Lipusza, taka dobra 
dziewczyna. A ile dzieci? Z głodu, z pragnienia, z wycieńczenia. Trzy dni, trzy noce trwała ta 
podróż w nieznane i niepewne. Na stacji Niemojki, gdzieś za Siedlcami na Podlasiu zaczęto 
nas rozdzielać. Nastąpił podział wysiedlonych. W ten sposób trafiłem do Rudnika, kilka 
kilometrów od Łosic. Znów na szczęście byliśmy razem. Zamieszkałem z matką i bratem oraz 
z trzema innymi rodzinami w jednym pokoju. Razem jedenaście osób. Pamiętam wspólne 
modlitwy, a nawet coś w rodzaju rekolekcji, które dla umocnienia ducha, dla podtrzymania 
nadziei, odprawiałem w tym wspólnym pokoju. Mieszkał wtedy z nami młody chłopiec 
Henryk Zieleniecki z rodzicami i ciotką, późniejszy lekarz, po wojnie ordynator Szpitala PCK 
w Redłowie. A także rodzina Majkowskich z Kościerzyny. I tak minęła pierwsza wojenna 
zima. Trochę wcześniej udało się matce uzyskać przepustkę do Reichu i wrócić do 
Kościerzyny. Brat Edmund dostał z kolei pracę w lubelskim tartaku u Władysława 
Krenskiego z Gdyni. Ja trafiłem do dobrze mi znanych z wrześniowej eskapady Chyliczek 
koło Piaseczna pod Warszawą. 
K. W.: Z Podlasia to kawał drogi. 
Ks. H. J.: Dobrzy ludzie zawsze wskażą właściwy kierunek. Była okupacja. Pomagano sobie 
nawzajem. 
K. W.: Polacy Polakom...

43 
Ks. H. J.:...jak zwykle w czasie zagrożenia. (Ksiądz wyraźnie się ożywia). W Chyliczkach 
przed wojną funkcjonowała Wyższa Szkoła Gospodarska. W tej szkole prowadzonej przez 
Siostry Plateranki kształciły się córy najzamożniejszych rodzin z całej Polski. Plateranki 
prowadziły również gimnazja żeńskie, m.in. przy ulicy Pięknej w Warszawie. Absolwentką 
tego gimnazjum jest mieszkanka Gdyni, nasza parafianka Maria Thieme. Wnuk jej został 
kapłanem zgromadzenia Serca Jezusowego. Obecnie studiuje w Rzymie. 
Szkoła w Chyliczkach stała się na bardzo wysokim poziomie. Uczyła szycia, haftu i sztuk 
pięknych oraz gotowania, zasad prowadzenia domu, hodowli, rolnictwa, ogrodnictwa. Po 
wybuchu wojny uczennice się rozpierzchły. Pozostali jedynie nauczyciele i personel 
pomocniczy. Prowadzili nadal hodowlę i wylęgarnię drobiu, gospodarstwo rolne, ogrody, 
sady. A ja zostałem oficjalnie przyjęty do grona pracowników chyliczkowskiego 
gospodarstwa. Moją przełożoną była Felicja Wyczółkowska, krewna sławnego malarza. 
Kazimiera Sobańska i Waleria Grzegrzółka pomagały mi w pracach gospodarskich. W ciągu 
dnia pracowałem przy uprawie owoców i warzyw. Zajmowałem się także ich sprzedażą na 
rynku w Piasecznie. Wieczorami – spotykałem się z sędziwym i nadzwyczaj świątobliwym 
kapłanem, księdzem prałatem Wincentym Balulem, który był kapelanem sióstr Plateranek. Do 
Chyliczek trafił prosto ze Związku Radzieckiego, gdzie był więźniem sowieckiego łagru. 
Cierpiał za rok 1920 wraz z arcybiskupem Cieplakiem ordynariuszem diecezji Mohylewskiej. 
Uwolniony został w drodze wymiany, za szpiega rosyjskiego, przez Amerykanów. 
Ksiądz prałat Wincenty Balul... (mój rozmówca zasiada wygodniej, wzdycha głęboko, jakby 
dawał do zrozumienia, że będzie to dłuższa opowieść) to była ciekawa i arcybarwna postać, 
mimo, że zdecydowanie wybrał ascezę i osobiście podążał drogą świętego Franciszka. 
Wyrażało się to przede wszystkim w prostocie i ubóstwie. W dzieleniu się z bliźnimi tym 
wszystkim, co miał w danej chwili. Tak, ksiądz prałat był prawdziwym apostołem Piaseczna. 
Przyznać muszę, że patrząc na tego człowieka umacniałem moje kapłańskie powołanie. 
Niewątpliwie był to ktoś, kto po nieżyjącym od roku księdzu Leonie Heyke, kształtował moją 
osobowość. Ujął mnie – i to bardzo – zwykłym, prostym gestem, już w czasie mojego 
pierwszego pobytu w Chyliczkach, jesienią 1939 roku, gdy z powodu przepełnienia naprawdę 
nie było gdzie spać, odstąpił mi swoje łóżko, kładąc się na podłodze. Siwy, z obfitą brodą, 
skórzaną torbą, z której wyjmował różne, drobne niespodzianki. Dzieciaki wprost szalały za 
nim, kiedy sięgał do torby po cukierki. 
– To nie są zwykłe cukierki. To są cukierki święcone – mówił. Skąd je brał w tym czasie, 
pozostało jego tajemnicą. Zwykł powtarzać za św. Janem Chrzcicielem: „Kto ma dwie suknie, 
niech jedną da temu, który nie ma, a kto ma żywność, niech tak samo czyni”. Czy to nie

44 
piękne? Dzielenie się z bliźnim, wszystkim, co się posiada (Ksiądz robi długą pauzę). Myślę, 
że wiele się od niego nauczyłem. Posiadał przebogaty księgozbiór, z którego mogłem 
korzystać do woli i zaspokajać głód wiedzy. Spostrzegł to sędziwy kapłan, któremu 
wyznałem najgłębsze moje pragnienie: kontynuację przerwanej nauki. Zabrakło mi jednego, 
jedynego roku, by móc starać się o święcenia kapłańskie. Prałat zrozumiał mój ból. 
Sytuacja wydawała się trudna, choć jego zdaniem, a bardzo się z nim liczyłem, nie 
beznadziejna. Trudność polegała na tym, że wcześniej zostałem inkardynowany do diecezji 
chełmińskiej. Związany więc byłem z ziemią rodzimej diecezji swoistym ślubem. W ocenie 
prałata Wincentego Balula do wybranego celu należało zmierzać w dwóch etapach. Najpierw 
musiałem ukończyć szósty rok studiów, a potem dopiero wszcząć starania o uzyskanie 
święceń kapłańskich. Za wstawiennictwem księdza prałata, który mimo sędziwego wieku po 
wielokroć jeździł w mojej sprawie do Warszawy, prosząc natarczywie i usilnie rektora 
Seminarium Duchownego o łaskę dla kleryka z Pomorza, gdzie tylu kapłanów i kleryków 
złożyło swe życie w ofierze. W końcu, w drodze wyjątku zostałem przyjęty na szósty kurs 
Metropolitarnego Seminarium Duchownego w Warszawie, na Krakowskim Przedmieściu. 
Nie muszę dodawać, że obowiązywał formalny zakaz kształcenia kleryków i udzielania 
święceń kapłańskich w województwach okupowanych przez hitlerowskie Niemcy. 
K. W.: Mimo to, zajęcia odbywały się regularnie. 
Ks. H. J.: W miarę regularnie. Prowadzili je wybitni wykładowcy – rektor profesor Roman 
Archutowski – historyk kościoła, profesor Mieczysław Węglewicz – pedagog i katecheta. 
Duszpasterstwo wykładał ksiądz profesor Zygmunt Choromański, późniejszy biskup i 
sekretarz Episkopatu. Teologia moralna była w rękach księdza profesora Wacława 
Majewskiego, późniejszego biskupa promocyjnego prymasa Stefana Wyszyńskiego. Ksiądz 
profesor Eugeniusz Dąbrowski – tłumacz Pisma Świętego prowadził egzegezę. Ojcem 
duchownym Seminarium warszawskiego był ksiądz Paweł Dembiński, ze zgromadzenia 
księży misjonarzy Świętego Wincentego a’Paulo. To także ojciec duchowy znany księdzu 
arcybiskupowi Tadeuszowi Gocłowskiemu, metropolicie gdańskiemu, kapłanowi tego 
zgromadzenia. Już w czasie pierwszych wykładów odczuwaliśmy pokrewieństwo dusz, 
rozumieliśmy się, odczuwając szczególną jedność duchową. 
K. W.: Na czym polegać miał drugi etap dążenia do upragnionego celu?

45 
Ks. H. J.: Otóż właśnie. (Na twarzy księdza pojawia się uśmiech zadowolenia, jakby czekał 
na to pytanie). Skoro byłem już na VI roku studiów czas był najwyższy, by zatroszczyć się o 
święcenia. I tu ponownie z pomocą i dobrą radą pospieszył prałat Balul. Ośmielił mnie, a w 
konsekwencji nakłonił do złożenia na ręce administratora diecezji chełmińskiej, wówczas 
jednocześnie ordynariusza diecezji gdańskiej, księdza biskupa Karla Marii Spletta, prośby o 
zezwolenie za udzielenie święcenia w katedrze archidiecezji warszawskiej, zachowując 
inkardynację chełmińską. Proszę mi wierzyć, nie było to łatwe. Zwłaszcza w 1941 roku. 
Ponieważ wielkim zaufaniem darzyłem księdza biskupa Konstantego Dominika, ówczesnego 
sufragana diecezji chełmińskiej, przebywającego wówczas w szpitalu gdańskim Marien 
Krankenhaus, do niego więc, jako osoby bardziej rozumiejącej potrzeby Kaszuby na 
wygnaniu, skierowałem błagalne listy. Biskup Dominik znający mnie z Chełmna, jeszcze z 
czasów konwiktowych, z lat gimnazjalnych, wysłuchał moich próśb i osobiście interweniował 
u ordynariusza. Na skutek tych interwencji biskup Karl Maria Splett przysłał „litterae 
domissoriales”. Mogłem więc zostać wyświęconym w Warszawie, z zachowaniem 
inkardynacji do diecezji chełmińskiej. 
K. W.: I tak też się stało. 
Ks. H. J.: Dzięki zrządzeniu Boskiej Opatrzności. Jakże widocznej i niezaprzeczalnej. 7 
czerwca 1941 roku w Warszawskiej Archikatedrze św. Jana Chrzciciela z rąk arcybiskupa 
Stanisława Galla przyjąłem upragnione święcenia kapłańskie. 
K. W.: Dwa tygodnie później Hitler ruszył na Stalina. Czego życzono neoprezbiterowi? 
Ks. H. J.: Przede wszystkim powrotu do diecezji. Wiązało się to rzecz jasna z odzyskaniem 
wolności. Odtąd te dwie wartości występować będą w moim życiu nierozdzielnie. 
K. W.: A prymicje? 
Ks. H. J.: Odbyły się nazajutrz. Bardzo skromne. Przygotowane w całości przez siostry 
Plateranki. Na samej uroczystości z całej mojej niemałej rodziny był obecny tylko brat Antoni 
z żoną, któremu udało się przyjechać z Wołynia, gdzie był nauczycielem. Mszę prymicyjną 
odprawiłem w kościele parafialnym w Piasecznie. Kazanie wygłosił ksiądz proboszcz 
Leopold Jarosz.

46 
K. W.: Z tego okresu zachował się pamiątkowy obraz prymicyjny, z mottem wyjętym z listu do 
Hebrajczyków (10, 7) „Oto idę, bym pełnił Boże wolę Twoją”. 
Ks. H. J.: To w rewersie. Awers prezentował Najświętsze Serce Pana Jezusa. 
K. W.: Cudowny profetyzm. 
Ks. H. J.: Prawda? Kolejny znak. 
K. W.: A wrażenie po złożeniu pierwszej ofiary Mszy Świętej? 
Ks. H. J.: Byłem tak przejęty, że śpiewałem całą siłą głosu. O wiele za głośno. Byłem w 
euforii. Wierni stali przerażeni. Musiało to wywołać silne wrażenie. 
K. W.: A pierwsza spowiedź z pełną jurysdykcją? 
Ks. H. J.: Osiemdziesięcioletnia staruszka spowiadała się po długiej przerwie. To nie było 
łatwe. Podeszła i wyznała, wskazując na siebie palcem: „Wszystkie grzechy główne, to ja” 
Dla młodego kapłana takie wyznanie było tyle wzruszające, co niebywale trudne. Pamiętałem 
metody księdza profesora Franciszka Raszeji z Pelplina. Trzeba się było zabrać za całe jej 
życie. Pokora, żal, zadośćuczynienie wprowadziło ją ponownie na drogę miłości bliźniego. 
K. W.: Jak można spełniać przykazanie miłości w czasie wojny? 
Ks. H. J.: (Długa chwila zastanowienia, kapłan patrzy mi głęboko w oczy). No, to jest 
problem (akcent na „jest”). Teologia powiada: w obronie własnej wolności i ojczyzny można 
korzystać ze środków siłowych. Zwłaszcza wobec zagrożeń całego narodu. W obronie życia. 
W ratunku przed głodem. Tak więc, proszę mnie dobrze zrozumieć, ale wojna ma swoje 
prawa. 
K. W.: A ludzie znajdujący się w stanie wojny swoje obowiązki. 
Ks. H. J.: Tak, zdecydowanie. Ja uważałem za podstawowy obowiązek pomoc bliźniemu. 
Ale myślałem także o tych, którym podobnie jak mnie wojna uniemożliwiła dalsze

47 
kształcenie w Seminarium Duchownym w Pelplinie, zwłaszcza o dwóch alumnach – Feliksie 
Piechowskim, przyjacielu z lat szkolnych z Kościerzyny i o Leonie Kuchcie z Łapalic koło 
Kartuz. Obaj musieli podjąć niełatwą decyzję o przedostaniu się do Generalnej Gubernii. 
Mieliśmy zaufanego Kościerzaka, kolejarza Richerta w Karsznicach, który pomagał w 
przedostawaniu się przez granicę. Poza tym udało mi się dla obu zdobyć miejsca w 
Seminarium Duchownym w Sandomierzu. Całą akcję omówiliśmy drogą listowną, natomiast 
ich prawdziwa droga do kapłaństwa okazała się nadzwyczaj trudna i niebezpieczna. 
K. W.: Jak wyglądała konfrontacja marzeń o kapłaństwie, z rzeczywistością twardą jak 
wojenny chleb... 
Ks. H. J.:...lub jak życie w Lubani nad Pilicą, dokąd trafiłem wysłany dekretem kanclerza 
kurii metropolitalnej, księdza Zygmunta Choromańskiego, jako tak zwany wikariusz 
awaryjny. W parafii pod wezwaniem „Przemienienia Pańskiego” spędziłem prawie dwa 
miesiące. Ta niewielka wieś w dziwny sposób przypominająca realia Reymontowskich 
„Chłopów”, uzależniona była od kilku majętnych panów, zajeżdżających do kościoła 
powozami, lecz zazwyczaj nie częściej niż raz na miesiąc. Panowie ci zasiadający z rodzinami 
w prezbiterium za nic mieli zwykły wiejski lud, zubożałych chłopów mieszkających w 
czworakach o glinianych posadzkach, wespół z trzodą i przychówkiem. No... (Ksiądz 
zdecydowanie przeczy głową). Takich wsi u nas na Kaszubach nie było. U nas chłop 
traktowany był z szacunkiem. 
K. W.: Jak u Wyspiańskiego: „W oczach naszych chłop urasta do potęgi króla Piasta”. 
Ks. H. J.: Chciałem więc zaznaczyć moją odrębność w traktowaniu wiejskiego ludu. 
Nadarzyła się dobra okazja, gdyż poznałem się bliżej ze Stasiem Laudym, chłopcem z 
czworaków, który mimo swych dwudziestu lat bardzo pięknie i ochoczo służył do Mszy 
Świętej. Otóż w tych stronach zachował się zwyczaj święcenia bydła w dniu świętego Rocha 
(16 sierpnia). Przyjechałem na to święcenie do majątku i wszyscy łącznie z administratorem 
sądzili, że w majątku pozostanę. Tymczasem zaprosiła mnie również matka Stasia. 
Postanowiłem poświęcić jej trzodę, za co odwdzięczyła się taką porcją kapuśniaku, że nie 
byłem w stanie jej zjeść. Była bardzo zadowolona. Wybrałem kontakt z prostym ludem, a 
także z młodzieżą. Dołączyli inni chłopcy, m.in. Kazik Sadowski (dziś jest księdzem 
rezydentem w parafii Ducha Świętego w Gdyni na Obłużu). Po nieszporach grywaliśmy w

48 
siatkówkę. Śpiewaliśmy w dużych grupach. Pamiętam Marysię Wojdalską, Kazimierza i 
Wojciecha Gajzlerów, Stefana Pankowskiego, Stefana Rębacza, śpiewających naprawdę 
zachwycająco pod przewodnictwem Lucyny Szczepańskiej, gwiazdy scen muzycznych, 
nazywanej „Słowikiem Warszawy”. I chociaż była to okupacja, pojawiały się momenty 
spokoju. A gdy zbliżali się żandarmi, to umyślni informowali natychmiast i każdy szedł w 
swoją stronę. 
K. W.: Tak więc bezpośredni kontakt z wiernymi jest jednym z pierwszych doświadczeń pracy 
duszpasterskiej. 
Ks. H. J.: Z ludźmi trzeba przebywać, rozmawiać... Starać się dotrzeć do każdego, 
pamiętając, że każdy człowiek jest inny. Zresztą metoda ta poskutkowała natychmiast. I 
przyniosła pierwsze owoce w postaci nowych powołań kapłańskich. Trudno w to uwierzyć, 
ale tak było. Stasio Laudy poszedł również w moje ślady. 
K. W.: Został księdzem? 
Ks. H. J.: Tak, choć nie od razu. Najpierw szył czapki dla całej wsi, a nawet okolicy, na 
maszynie, którą mu sprezentowałem. Potem zaczął uczęszczać na tajne komplety w 
Goszczynie, dokąd go sprowadziłem. Zrobił maturę w Toruniu po wojnie, no i droga do 
Seminarium Duchownego była wolna. Zwłaszcza, że okupacja się skończyła, ale nim do tego 
doszło... 
K. W.:...wiele wody upłynęło w Pilicy... 
Ks. H. J.:...i w Bugu. Zanim znalazłem się w Kamieńczyku nad Bugiem, zostałem 
przeniesiony dekretem z 20 sierpnia 1941 roku do Józefowa koło Otwocka, gdzie w parafii 
Matki Boskiej Częstochowskiej pracowałem jako wikariusz i prefekt jednocześnie. 
Władza archidiecezjalna udzieliła mi misji kanonicznej. 
K. W.: A wolna wola i miłość ojczyzny wzbudziły przekonanie o konieczności wstąpienia do 
konspiracji. Udział księdza w ruchu oporu wymagał pseudonimu. Czy pamięta ksiądz...

49 
Ks. H. J.: (Odpowiada bez namysłu, przerywając pytanie). Abraham! A jaki inny? Abraham! 
Nauka ojca nie poszła w las. 
K. W.: Za to w las poszło wielu młodych, także i ci, których uczył ksiądz miłości bliźniego. 
Ks. H. J.: Cóż było robić. W Józefowie działa organizacja „Krzyż i Miecz”. Nie należy jej 
mylić ze stowarzyszeniem „Pług i miecz”, o którym pisze Wańkowicz w Walczącym Gryfie, 
jako o ugrupowaniu prowokatorskim, powołanym przez Niemców dla dywersji w podziemiu. 
Kapelanem był ksiądz Jan Zieja. Ja pełniłem funkcję duchownego przewodnika i opiekuna. 
Należeli do niej Zygmunt Dormbek, Eugeniusz Stebelski, Popiel, Kwiatkowski i wielu, wielu 
innych, przyjeżdżających z Warszawy, także studentów. Organizacja „Krzyż i Miecz” 
stawiała sobie za cel odrodzenie moralno-religijne narodu. Dwa lata wojny uczyniły takie 
szkody w umysłach zwłaszcza młodych ludzi, że uznaliśmy za sprawę pierwszoplanową 
przywrócenie równowagi moralnej. Dewaluacja wartości przybierała na sile. Wojna ma swoje 
prawa, to jasne, ale my wierzyliśmy, że kiedyś musi się skończyć. Więc żołnierze z frontu, 
czy z lasu, ich rodziny, pozostawione dzieci, będą musiały wrócić do normalnego życia. W 
szkole odbywały się zajęcia katechizacji. Wieczorami w moim mieszkaniu – zebrania 
konspiracyjne. Lecz w czerwcu 1942 roku nastąpiła kolejna zmiana. 
K. W.: Niemcy nie mogąc zdobyć Moskwy organizują drugą ofensywę na Zakaukazie. 
Ks. H. J.: Kuria Metropolitalna przeniosła mnie do Kamieńczyka nad Bugiem. Dekret o 
przeniesieniu podpisał sam arcybiskup Stanisław Gall. 
K. W.: Trzecia parafia w ciągu roku. 
Ks. H. J.: Najtrudniejsza. Również pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego. Kamieńczyk... 
osada, w całości prawie spalona w 1939 roku, leżała w gruzach. Kościół dosłownie 
zrujnowany. Ksiądz proboszcz Stanisław Sprusiński uprzedzał mnie o przekonaniach 
lewicowych wielu parafian. Byli to na ogół prości, biedni ludzie, zajmujący się spławianiem 
drewna flisacy. Komunizm wybrali z biedy. Pamiętam, jak bardzo zżymałem się, kiedy ktoś 
ukradł mi moją jedyną sutannę. Cóż było robić, czyż miałem porzucić pracę duszpasterską? 
Przywdziałem niewieście szatki i dalej robiłem swoje. Długa czarna spódnica i czarny żakiet, 
pożyczony od dobrych ludzi, zastępowały mi czas jakiś ubiór kapłana. Mimo to wkrótce

50 
znaleźliśmy wspólny język z Kamieńczykami. Głównie poprzez dzieci i młodzież udało mi 
się dotrzeć do starszych. Tajne nauczanie, sport latem i zimą, lodowiska na zamarzniętym 
Bugu, wspólne śpiewanie, wszystko to sprawiło, że początkowe lody między nami zaczęły z 
wolna topnieć. A potem... potem już potrzebowaliśmy się wzajemnie. Niektóre rodziny 
pamiętają o mnie jeszcze do dziś. 
K. W.: Z zachowanych listów, a także z bieżącej korespondencji wynika, że z niektórymi 
rodzinami z Kamieńczyka utrzymuje ksiądz kontakty do dziś. 
Ks. H. J.: O tak, Józef Burno, Władzia Krajewska, Teresa Klasicka, moja uczennica, dziś jest 
lekarzem w szpitalu na Srebrzysku. Córka Rozalii – bibliotekarki parafialnej i Romana – 
organisty kościelnego. Dziewczynki z Kamieńczyka przyjeżdżały do Gdyni na wakacje. W 
1946 roku do Małego Kacka zapraszałem sieroty, dzieci kalekie, niepełnosprawne, które 
ucierpiały w czasie wojny. 
Do dziś z Kamieńczyka otrzymuję życzenia, pozdrowienia i listy. Parę osób gościłem u siebie 
w Gdyni. 
K. W.: To ludność cywilna, a podziemie? W pobliskich lasach znalazły schronienie oddziały 
Armii Krajowej. 
Ks. H. J.: Zaopatrywałem „Jędrusiów” w sakramenty święte. Pamiętam dzień, kiedy 
żandarmeria otoczyła las, a ja wcześniej otrzymałem wiadomość o ciężko rannym w lesie. 
Prosił o ostatnie namaszczenie. Podchodzę. Stoją uzbrojeni po zęby. Halt! Więc mówię, że to 
duchowa pomoc. Mam na sobie sutannę. A oni: „Banditen, banditen”. Powołuję się na 
konwencję międzynarodową. Zgłupiał. Jak ja wtedy krzyknąłem, że mogą „męczyć ciało”, ale 
„ducha nie zabiją”... Sam się zdziwiłem skąd mam taką siłę. Machnął ręką. Dał mi strażnika i 
ruszyliśmy w stronę obozowiska. Chłopak był w tak ciężkim stanie, że tylko kiwał głową. 
Zaopatrzyłem go, nie przeżył. Został pochowany w sąsiedniej parafii. Ale nie tylko to... W 
moim mieszkaniu wikariackim odbywały się tajne komplety. Zorganizowaliśmy naukę. 
Uczyłem nie tylko religii, ale także łaciny i języka niemieckiego. Znać język przeciwnika, to 
połowa sukcesu w walce. 
W maju 1943 roku... 
K. W.: A więc jeszcze przed załamaniem frontu na wschodzie.

51 
Ks. H. J.: Przeniesiono mnie ponownie do okręgu warszawskiego. Znalazłem się w 
Goszczynie koło Grójca. W parafii Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, której 
proboszczem był ksiądz Kazimierz Weber, działałem ponad rok. Był to odpowiednio długi 
czas, by zorganizować kursy tajnego nauczania i to na poziomie szkoły średniej. Wtedy też 
ściśle współpracowaliśmy z komendantem VI Ośrodka Armii Krajowej i dowódcą placówki 
Goszczyn – Władysławem Bedyńskim oraz z dowódcą drużyny Szarych Szeregów - 
Stanisławem Skoczkiem. 
Goszczyn w porównaniu z ubogim i zaniedbanym Kamieńczykiem był miasteczkiem 
zamożnym i niedotkniętym działaniami wojennymi. Mieszkańcy uprawiali sady i ogrody. To 
pozwalało im żyć na jako takim poziomie. Dlatego mogli poważnie myśleć o doskonałym 
zorganizowaniu tajnych kompletów. Warunki były dobre. Dyrektor tajnego nauczania – 
Wincenty Tyrankiewicz oraz komendant hufca harcerskiego „Szarych Szeregów” stanęli na 
wysokości zadania. Także nauczyciele: Cecylia Kozłowska – kierowniczka szkoły, 
Mieczysława Buttler, Jan Saar i inni. Tajnym nauczaniem objęli program regularnego 
gimnazjum. Doprowadzili do tego, że uczniowie otrzymali matury. Warunki tajnego 
nauczania zostały zorganizowane nadzwyczajnie. Informowałem o tym najbardziej 
zainteresowanych. Po pewnym czasie do Goszczyna zawitał Stasio Laudy, którego przyjęto 
na kurs gimnazjalny. Szył nadal czapki i pracował u krawca. Ponieważ na tym terenie był 
nieznany, spadły na niego obowiązki łącznika. Wysyłałem go z listami poufnymi nieraz 
bardzo daleko. Nigdy nie zawiódł. Pełniłem funkcję prefekta. Na tajnych kompletach uczyłem 
religii, łaciny i niemieckiego. Okresowo także historii i geografii. Lekcje odbywały się 
konspiracyjnie w mojej kwaterze wikariackiej. Byłem wówczas kapelanem Armii Krajowej 
VI Ośrodka Goszczyn, okręgu Grójec-Głuszec oraz Tajnego Hufca Szarych Szeregów. 
Odprawiałem Msze Święte i nabożeństwa. Słuchałem spowiedzi żołnierzy wyruszających na 
akcję, z których mogli już nie wrócić. Wygłaszałem homilie, podtrzymując na duchu tych 
młodych ludzi, niekiedy prawie dzieci... Współpracowałem wówczas bardzo ściśle z 
komendantem ośrodka, porucznikiem Władysławem Bedyńskim, pseudonim „Jur”. 
Współpraca wydała dorodne owoce, a przyjaźń przetrwała do dziś. Wiele mam listów od 
Władka, ba, dokumentów potwierdzających mój stosunek do okupanta. Wstyd o tym mówić, 
lecz w latach 50, próbowano zarzucić mi kolaborację. (Ksiądz sylabizuje to słowo, akcentując 
każdą zgłoskę). 
K. W.: Czy pamięta ksiądz prałat jakieś szczególne akcje?

52 
Ks. H. J.: Jedną z trudniejszych było odbicie zakładników z więzienia grójeckiego. Byłem 
dumny z naszych chłopców. Wykonali zadanie w pełni. Nie lękali się, nie działali w 
popłochu. Przyjęli sakrament pojednania i eucharystii. Odbili naszych. A to wszystko dzięki 
Bogu. 
K. W.: A harcerze? 
Ks. H. J.: Zawsze uśmiechnięci. Przygotowywaliśmy wspólnie okolicznościowe wieczornice 
z okazji rozmaitych świąt i rocznic narodowych lub kościelnych: 
3 Maja, 11 Listopada... nawet w szkole, co było już dużym ryzykiem. Takie chwile 
wzbudzały uczucia patriotyczne nie tylko u wykonawców, na ogół bardzo świadomych, ale 
przede wszystkim u odbiorców, którzy licznie przychodzili do kościoła, a także na dwory 
mazowieckiego ziemiaństwa. Najlepiej wspominam dwór Bereśniewiczów. Tam właśnie 
odbywały się wieczory kultury polskiej. Podobnie w Kozietułach i w Rykałach, gdzie zimą 
organizowaliśmy niezapomniane wieczory kolęd. Pamiętam również przedstawienia teatralne 
na polskich dworach, pastorałki, jasełka... Dochód ze sprzedawanych biletów 
przeznaczaliśmy na cele konspiracyjne. 
K. W.: Nawet tak doskonale zorganizowane życie konspiracyjne kryło wiele 
niebezpieczeństw. 
Ks. H. J.: (Zastanawia się długą chwilę). Dla nas najtrudniejszy był chyba maj 1944. Z jednej 
strony olbrzymia radość i naprawdę duża satysfakcja z powodu Mszy prymicyjnych moich 
braci Kaszubów. Leon Kuchta i Feliks Piechowski z Kościerzyny otrzymali razem święcenia 
kapłańskie w Sandomierzu 7 maja, a już w dniu św. Andrzeja, Leon odprawiał prymicje w 
kaplicy Plateranek w Nowym Przybyszewie. Na tej uroczystej Mszy Świętej wygłaszałem 
kazanie. Mówiłem o dobrodziejstwie kapłaństwa, o wielkości i godności kapłana, o tęsknocie 
za wolnością i rodzinnymi stronami. Motywem przewodnim kazania, które wieńczyło trud 
kilkuletnich starań o nowe święcenia w czasie wojny, uczyniłem psalm XXX: Błogosławiony 
niech będzie Pan, że cudownie łaskę mi okazał w oblężonym mieście. Nie przypuszczałem 
wówczas, że słowa te staną się nieomal prorocze. Niemcy zrobili obławę na Goszczyn. Tak 
więc z drugiej strony maj 1944 roku okazał się dla mnie przełomowy. Na szczęście w porę 
zostałem ostrzeżony przez dowódców. Mieliśmy bardzo dobry i świetnie wyszkolony zwiad.

53 
Wiedziałem, że Niemcy mają już na mnie oko. Przez cały tydzień ukrywałem się u 
zaprzyjaźnionego aptekarza na strychu. Groziło mi aresztowanie. Niemcy wiedzieli o mnie 
sporo. Dlatego też kuria arcybiskupa postanowiła przenieść mnie do Sulejowa w powiecie 
wołomińskim, na drugi koniec diecezji. Stało się to z końcem czerwca 1944 roku. Tamtejszy 
ksiądz proboszcz z powodu działań wojennych opuścił parafię. Był to czas ucieczki Niemców 
i wyraźnej ofensywy wojsk radzieckich. 
K. W.: Za miesiąc w Warszawie miało wybuchnąć powstanie. 
Ks. H. J.: Rozegrane na oczach Rosjan, czekających na prawym brzegu Wisły, patrzących 
dość spokojnie, jak wykrwawia się najlepsza część polskiego narodu. Młodzież... (Ksiądz jest 
wyraźnie poirytowany). Tymczasem przyszło mi pracować w warunkach frontowych. 
Przerażony proboszcz wyjechał. Zostałem sam i sam zarządzałem parafią, na zlecenie księdza 
dziekana Duszyńskiego z Jadowa, mającego wszelkie uprawnienia jurysdykcyjne z kurii 
warszawskiej. Odprawiałem Msze i w Sulejowie i w pobliskiej Strachówce – dużej, licznie 
zamieszkałej wsi, odległej o kilka kilometrów. Dojeżdżałem furmanką z Sulejowa, a gdy 
furmanki nie było, szedłem pieszo. Zabierałem kielich, komunikanty, mszał oraz szaty 
liturgiczne i wędrowałem przez zaminowane pola. Proszę pamiętać, że obowiązywał 
wówczas święty post eucharystyczny, od północy. Otuchy dodawała mi nadzieja, że Mszę 
zakończy śpiewany pełnym głosem hymn Boże, coś Polskę... 
Wycofujący się Niemcy przestrzegali, że przyjdą Rosjanie, że są tuż, tuż. A jak przyjdą – 
wymordują wszystkich księży... (Ksiądz milknie i zamyka oczy). 
K. W.: A jak wyglądało spotkanie z Rosjanami? 
Ks. H. J.: (Ożywia się). Kosoocy. Polityczni, mundurowi. Chodzili głównie nocą. Wódka. 
Wódka. Plebania była zrujnowana, kościół spalony przez uciekających Niemców. Więc 
nachodzili mnie. Głównie politrucy. „AK znajesz? znajesz ili nie znajesz?” Kładli pistolet i 
wyciągali butelkę z wódką. A ja: „niczewo nie znaju”. Przesłuchiwali mnie, ale mieli 
świadomość, że świeszczennik jest chroniony. Były męczące rozmowy. Wódką dodawali 
sobie animuszu. Bali się ataku od tyłu przez polski ruch oporu. 
Po upadku powstania przeniosłem się na stałe do Strachówki. Nie było tam nawet kaplicy, 
więc początkowo odprawiałem Msze w stodole państwa Wereszczyńskich, a następnie gdy 
przyszła zima w remizie strażackiej. Kwaterowało w niej wojsko rosyjskie. Mieszkańcy

54 
Strachówki próbowali pertraktować, ale Rosjanie okazywali upór. W stodole trudno już było 
wytrzymać z powodu zimna. Rosjanie twardo „niet!” I wtedy kobiety, z całkowitą 
determinacją ruszyły do ataku. Nie przesadzam. Chwyciły za siekiery, grabie i miotły. 
Przegoniły czerwonoarmistów. Wojsko rosyjskie opuściło remizę, tak potrzebną na cele 
sakralne. Dziś na tym miejscu wznosi się nowy kościół parafialny pod wezwaniem 
Wniebowzięcia Marii Panny. 
Przychodzą raz do mnie, o dziwo w ciągu dnia, dwaj żołnierze rosyjscy, frontowi. Kładą pięć 
rubli i proszą o Mszę za rodziców. (Ksiądz wzdycha głęboko). Tak, tak... wojna ma swoje 
prawa. 
Rozpoczynał się kolejny, piąty już wojenny rok szkolny, trzeba więc było podjąć się 
nauczycielstwa, mimo trwających walk frontowych. Uczyłem w szkole i na kompletach, na 
zbiórkach harcerskich i spotkaniach plenerowych. Wtedy spotkałem się z dyrektorem szkoły 
Jerzym Szczechowiczem, który był łącznikiem z tajnymi polskimi władzami oświatowymi. 
Uczyłem młodzież pieśni religijnych i patriotycznych. Pomagała mi w tym Teresa Stępień, 
nauczycielka. Jej ojciec był po wojnie kierownikiem Szkoły w Orłowie. 
Spalenie Sulejowa było ostatnim aktem bestialstwa Niemców, jakie odczułem i którego 
byłem bezpośrednim świadkiem. Od października zaczęli wyraźnie się wycofywać. Zbliżał 
się front wschodni. O powstaniu oczywiście wiedzieliśmy. Mieliśmy jednak nadzieję, że 
pomogą. Ich pasywność była sztyletem w plecy. Po raz drugi w tej wojnie. 
K. W.: Warszawa została wyzwolona w połowie stycznia 1945 roku. 
Ks. H. J.: Wtedy dopiero wrócił proboszcz parafii w Sulejowie. Zdałem mu tę parafię i 
udałem się do kurii archidiecezji warszawskiej, przeniesionej do Milanówka. Przyjął mnie 
Kanclerz Kurii ksiądz Zygmunt Choromański. Żegnał mnie ze smutkiem. Ten moment 
czułego rozstania zadecydował o naszej późniejszej szczerej serdeczności. Miałem 
niejednokrotnie okazję gościć go w Gdyni. Często już jako Sekretarz Episkopatu Polski 
przyjeżdżał do Orłowa, zwłaszcza latem. Łączyła nas gorąca zażyłość, aż po ostatnie jego dni. 
Pamiętam też ostatnią wizytę w Gdyni, gdy nie mógł już wysiąść z samochodu, udzielał 
błogosławieństwa przez otwartą szybę. 
K. W.: A więc w 1945 roku nadszedł czas powrotu na Pomorze.

55 
Ks. H. J.: Tak, na 25 rocznicę Zaślubin z Morzem. Nadarzył się akurat transport PKWN do 
Torunia. (Ksiądz się śmieje). Ktoś mógłby pomyśleć, że „świeszczennik” przyjechał 
organizować nową Polskę. Wziąłem od nich dokument. Takie zaświadczenie o podróży, z 
nadrukiem PKWN, pieczątkami, podpisami... 
K. W.: Na pamiątkę? 
Ks. H. J.: (Ksiądz kiwa głową, powstrzymując śmiech). Gdy dotarłem do Torunia, gdzie 
mieszkał mój brat Roman z rodziną, okazało się, że Rosjanie masowo aresztują akowców i 
wszystkich członków Ruchu Oporu. Większość była już zatrzymana i czekała na transport w 
głąb Syberii. Wśród nich mój brat. Zamówiłem się na interwencję u majora wojsk 
radzieckich. Przyjął mnie, a jakże, nawet uprzejmie. Przedkładam mu zaświadczenie o 
wspólnej z PKWN podróży. Tłumaczę, że chodzi o brata. Obracał bumagę w różne strony, 
wreszcie wychrząkał: „Nu, świeszczennik, charaszo”. Nazajutrz Roman wrócił do domu. Jego 
koledzy z lasu wrócili do Polski dopiero po 1956 roku. Oczywiście nie wszyscy. 
K. W.: Z Torunia do Kościerzyny droga była długa. 
Ks. H. J.: Tak, tak. Zwłaszcza, że odległość tę pokonywałem rowerami, które Rosjanie po 
drodze wciąż mi „rekwirowali”. Była zima. Dotarłem w końcu do Golubia. Mieszkała tam ze 
swym mężem, lekarzem wywiezionym później na Syberię, moja starsza o 2 lata siostra Anna. 
K. W.: Golub-Dobrzyń już wówczas tworzył „dwumiasto”. 
Ks. H. J.: Między Golubiem należącym niegdyś do Prus, a Dobrzyniem przynależnym 
Kongresówce, trwały odwieczne waśnie. W jednym i drugim miasteczku odprawiałem Msze 
Święte, wygłaszałem pierwsze po wojnie kazania po polsku. Podobnie w Chełmnie, po 
jedenastu latach od czasów matury. Poznali mnie z ambony moi dawni nauczyciele. 
K. W.: W jaki sposób dotarł ksiądz prałat do rodzinnej Kościerzyny? 
Ks. H. J.: Nowa władza oraz Milicja Obywatelska organizowała tzw. „podwody” – furmanki 
z końmi, czasem ciężarówki, którymi jechali wysiedleńcy do najbliższej wsi. Ostatni rower 
odebrano mi właśnie w Chełmnie. A do Kościerzyny przybyłem dwa dni po Rosjanach.

56 
Matka szczęśliwie przeżyła całą wojnę w „Eremie”. Otrzymywała ode mnie paczki zwłaszcza 
z mąką. 
Pamiętam pierwszą własną Mszę Świętą w kościele farnym, z którego sześć lat wcześniej 
wywieziono nas w nieznanym kierunku. A teraz szczęście i radość... przez łzy. Błogosławiony 
niech będzie Pan, że cudownie łaskę mi okazał w oblężonym mieście. 
K. W.: Na szczęście nie bardzo zniszczonym pożogą wojenną. 
Ks. H. J.: Łaskę Pan okazał również memu bratu Edmundowi, który w czasie okupacji 
ukończył studia teologiczne w Budziskach u księży Misjonarzy Świętej Rodziny. Święcenia 
kapłańskie otrzymał w Siedlcach, z rąk biskupa Sokołowskiego. Prymicje odprawił w 
Kościerzynie, jako pierwszy po wojnie neoprezbiter. To było wspaniałe spotkanie rodziny w 
rodzinnym mieście. 
K. W.: Dlaczego ksiądz nie został w Kościerzynie? 
Ks. H. J.: Proboszcz Mathias Stein, misjonarz z Brazylii zdziwił się wielką liczbą księży 
przybyłych do Kościerzyny z Generalnej Gubernii i z ukrycia w lasach. Okoliczne parafie 
pozbawione były kapłanów. Więc za zgodą Kurii Biskupiej zostałem administratorem w 
Pogódkach, gdzie byłem przyjęty z wielkim entuzjazmem. Ksiądz Feliks Piechowski w 
sąsiednim Pińczynie, w niedalekim Kleszczewie ksiądz Edmund Kosznik. Zaniedbania 
duszpasterskie próbowałem nadrobić, przygotowując dzieci do Pierwszej Komunii Świętej. 
To była olbrzymia grupa dzieci, nieprzygotowywanych od kilku lat. Odtąd „dzieci w bieli” 
stanowią dla mnie największą radość. 
Obok autentycznej radości z powodu nowo przyjętych dzieci, pamiętam tragiczne akty 
zniewalania kobiet przez rosyjskich żołnierzy. Tego nie mogłem wytrzymać. Szesnastu 
pijanych żołdaków zgwałciło dziewczynę. Zmarła. Pochowałem ją. Jej śmierć przypominała 
mi męczeństwo świętej Marii Goretti. 
W maju 1945 roku decyzją wikariusza kapitulnego księdza Kozłowskiego zostałem 
przeniesiony do parafii Najświętszej Marii Panny w Toruniu jako wikariusz i prefekt. Jak się 
później dowiedziałem, zabiegał o to proboszcz parafii, ksiądz prałat Franciszek Jank. 
Wikariuszami tej parafii byli księża: Jan Mykowski, Zygfryd Kowalski, późniejszy biskup 
sufragan diecezji chełmińskiej, konfrater, bardzo bliski mi człowiek, z którym łączyły mnie 
więzy serdeczności i przyjaźni.

57 
K. W.: W jaki sposób w każdych okolicznościach i warunkach potrafił ksiądz prałat 
zjednywać sobie ludzi? 
Ks. H. J.: To nie żadna tajemnica. Ciągnęli za mną przedwojenni klerycy z Pelplina, a także 
uczniowie z tajnych kompletów, z różnych stron, lub tacy, którzy mieli maturę ze szkół 
prywatnych. W Toruniu pojawił się również Stasio Laudy z Lubani nad Pilicą. Dla nich to 
właśnie, korzystając z poparcia wizytatora szkół średnich przy kuratorium w Toruniu 
Władysława Sperczyńskiego, kolegi mego brata Józefa z czasu studiów w Poznaniu, 
zorganizowałem maturę państwową. Wśród zdających byli: Jan Mieczkowski, Alfons Dudek, 
Włodzimierz Okoniewski, bratanek biskupa chełmińskiego, Józef Brunka, Bernard 
Kwasigroch vel Mariański i kilku innych. Stasio Laudy zdał celująco jako eksternista, 
zaoszczędzając w ten sposób cały rok. Mógł więc w październiku 1945 roku rozpocząć studia 
w Wyższym Seminarium Duchownym w Pelplinie. Po sześciu latach, mimo iż pochodził z 
archidiecezji warszawskiej został kapłanem dla diecezji chełmińskiej, w której zginęło 
najwięcej duchownych. Równocześnie z nim otrzymał święcenia dla diecezji gdańskiej ksiądz 
Jan Skalski z Gdyni, mój stypendysta. Miałem wygłosić kazanie na Mszy prymicyjnej księdza 
neoprezbitera w Lubani, w jego rodzinnej wsi w lutym 1950 roku, ale Urząd Bezpieczeństwa 
inwigilował mnie, a następnie przesłuchiwał z taką dokładnością, że w końcu trafiłem do 
więzienia w Gdańsku. 
K. W.: Czym wyróżniała się toruńska parafia Najświętszej Marii Panny? 
Ks. H. J.: Kultem Maryjnym; Zwiastowanie, Wniebowzięcie, to były najważniejsze daty w 
życiu duszpasterskim parafii. Pofranciszkański kościół z XIII wieku, to wspaniały przykład 
stylu gotyckiego; trzynawowy, o gwiaździstych sklepieniach, z wydzielonym prezbiterium, 
pięknym portalem i licznymi kaplicami, głównie maryjnymi. Pod koniec roku, kiedy w 
Toruniu osiedlili się repatrianci ze wschodu, głównie z Wilna, życie duszpasterskie 
wzbogaciło się o kult Matki Boskiej Ostrobramskiej oraz o duszpasterstwo akademickie, 
zorganizowane przez księdza Witolda Pietkiewicza, wykładowcy dogmatyka z Wyższego 
Seminarium Duchownego w Białymstoku. 
K. W.: Już pierwsze transporty do Polski określały los repatriantów, kierując Lwowian do 
Wrocławia, mieszkańców Wilna i okolic do Torunia, a nawet i dalej – do Gdańska i Gdyni.

58 
Ks. H. J.: Otóż właśnie. 1 lutego 1946 roku zostałem powołany na stanowisko dyrektora 
Caritasu okręgu gdyńskiego i znalazłem się w tym pięknym portowym mieście, które na 
szczęście uniknęło losu spalonego przez Rosjan Gdańska. Rezydencją, a właściwie bazą 
Caritasu stała się parafia Najświętszej Marii Panny Królowej Polski. 
K. W.: To kolejna parafia Maryjna na siedmioletnim kapłańskim szlaku. Czy upatrywał w 
tym ksiądz związek dziecięcych Mszy roratnich z matką i rodzeństwem oraz głębokiego kultu 
Maryji na Kaszubach? 
Ks. H. J.: Przez Maryję do Chrystusa, Per Mariam ad Jesum, zgodnie z myślą świętego 
Bernarda. 
K. W.: A więc w lutym 1946 roku po siedmioletniej peregrynacji osiada ksiądz na stałe w 
Gdyni. Jakie doświadczenia i przemyślenia dała ta długoletnia wędrówka do „ziemi 
obiecanej”? 
Ks. H. J.: Przede wszystkim poczucie zjednoczenia z całym narodem polskim. To był 
opatrznościowy objaw. Kaszubi na Podlasiu i w Warszawie. Jak niegdyś... pod Wiedniem, za 
króla Jana III, o czym nam przypomina Hieronim Derdowski. Chodzi o zrozumienie 
polskości, tej prawdziwej, a nie tendencyjnej, stalinowskiej. Chodzi także o prawdziwe 
poznanie, zespolenie. Dzielnicowość, która była w okresie międzywojennym głęboko 
zakorzenioną zasadą, rodziła uprzedzenia. A tu pojawiła się szansa na nadzwyczajne 
uwolnienie od tych podziałów. Północ, południe, wschód, zachód... To wszystko mieści się 
przecież w znaku krzyża. Północ-południe – w imię Ojca i Syna, góra-dół, i Ducha Świętego 
– wschód-zachód. Amen. Do dziś pozostały te związki zespolenia. Także małżeńskie, żyją 
dzieci z tych związków o przemieszanych grupach krwi. I dzieci tych dzieci... Poza tym 
mogłem pozbyć się kompleksu – język kaszubski nie miał takiego brzmienia jak 
ogólnonarodowy. Proszę pamiętać, że ja uczyłem się „pięknej mowy” dopiero w Seminarium 
Duchownym, wraz z retoryką. 
Dzięki wysiedleniu doszedłem do przekonania o pełnym prawie dla kultury kaszubskiej. To 
być może paradoksalne, ale właśnie wysiedlenie w jakiś sposób dowartościowało mnie 
samego. Nie słyszałem już za plecami „bosi Antczi”, czy „szwabscy Kaszubi”. To już nie 
funkcjonowało. Jako przybysz z Pomorza byłem przez wielu traktowany nadzwyczaj

59 
pozytywnie. Zwracano uwagę na moją odrębność. Pytano czy i dokąd wrócę. Dokąd 
chciałbym wrócić, gdy się wojna skończy. Przez ten czas stałem się „obywatelem kraju”. A ja 
odpowiadałem: „do Gdyni. Tylko do Gdyni”. Już w czasie wojny. Pamiętałem Gdynię z lat 
dwudziestych i trzydziestych. I tak też się stało. 
Niebagatelne było również poznanie rozmaitych środowisk. Wielkich ludzi, działaczy. Do 
dziś z wieloma utrzymuję kontakt. Z każdą z tych parafii, w których byłem na przestrzeni 
sześciu lat. W tym także tkwi idea jedności Kościoła, wspólnoty braci i sióstr. Widać było to 
potrzebne w naszej historii. Zjednoczenie różnych diecezji... ale nie tylko. I w tym widzę 
działanie Opatrzności. Pierwsze lata kapłaństwa zawsze wyciskają olbrzymie piętno na całym 
życiu.

60 
CARITAS znaczy miłość 
K. W.: Czy pamięta ksiądz prałat swój pierwszy charytatywny czyn, wyraźny znak 
miłosierdzia, czy też po prostu gest zwyczajnej ludzkiej pomocy? 
Ks. H. J.: (Ksiądz patrzy na mnie jakby zdziwiony, że mogłem podejrzewać, iż on byłby w 
stanie zapomnieć taki moment). 
Ojciec był opiekunem Domu Starców w Kościerzynie i to z ramienia władz miejskich. Ten 
dom stał tuż obok naszej posesji w Kościerzynie, na Szydlicach. Na polecenie rodziców 
zanosiliśmy do Domu Starców owoce, warzywa, jarzyny, czasami obiady, przygotowane 
przez matkę soki owocowe. Miałem pięć, może sześć lat, gdy zanosiłem kosze pełne różnych 
wiktuałów. To był moment bardzo wychowawczy. Pamiętam jak ci mężczyźni bezzębni i 
nieogoleni cieszyli się na nasz widok, gdy pobrzękując garnuszkami z zupą, słoikami czy 
butelkami z sokiem, zbliżaliśmy się do nich. Wymachiwali z daleka laskami, czy kulami. 
Były wśród nich osoby kalekie, uczestnicy powstania styczniowego, ofiary pierwszej wojny 
światowej. Lata 1919, 1920, na pewno przed Zaślubinami Polski z Morzem. To były dla 
mnie, dziecka, bardzo silne wrażenia. Jedni się uśmiechali, drudzy ocierali łzy. Starość, 
samotność, kalectwo... Może zapomniały o nich ich własne dzieci... może naprawdę nie mieli 
już nikogo na świecie. Myślę, że doznania chłopięce rzutowały bardzo silnie na moje przyszłe 
życie, zwłaszcza jak chodzi o wyczulenie na ludzką biedę. 
K. W.: W obliczu powojennej nędzy Episkopat Polski reaktywował w połowie 1945 roku 
kościelną instytucję charytatywną z tradycjami sięgającymi II Rzeczypospolitej. 
Ks. H. J.: Na czele powojennego Caritasu stanął ksiądz kardynał Adam Sapieha. Dyrektorem 
Krajowej Centrali Caritas został ksiądz biskup Karol Pękala z Tarnowa. Centrum znajdowało 
się w Krakowie. Podlegało mu 25 związków diecezjalnych Caritas, kierowanych

61 
bezpośrednio przez biskupów ordynariuszy. Siedzibą Caritasu diecezji chełmińskiej był 
Grudziądz. Kierował nim dyrektor diecezjalny ksiądz prałat Marian Szczurkowski. Podlegały 
mu z kolei dwa okręgi – toruński i gdyński. 
K. W.: Został ksiądz powołany na stanowisko dyrektora Caritasu okręgu gdyńskiego, 1 
lutego 1946 roku. 
Ks. H. J.: Mianował mnie administrator apostolski diecezji ksiądz Andrzej Wronka. 
K. W.: Ta nominacja wiązała się z przeniesieniem do Gdyni... 
Ks. H. J.: W dalszym ciągu szlakiem Maryjnym. Bazą i rezydencją Caritasu w Gdyni stała 
się parafia Najświętszej Marii Panny Królowej Polski. Zamieszkałem w Gdyni, w mieście 
które było symbolem wolności. Poznałem ludzi, którzy to miasto tworzyli. Pojawił się 
wówczas w Gdyni Eugeniusz Kwiatkowski, jako Delegat Rządu dla Spraw Wybrzeża, by 
przywrócić do życia zniszczone w znacznym stopniu oba porty – Gdynię, którego twórcą był 
inż. Tadeusz Wenda, i Gdańsk. 
Okręg Caritasu, który mi powierzono obejmował całą Gdynię wraz z dziewięcioma 
oddziałami parafialnymi oraz tzw. dekanaty kaszubskie, leżące na terenie powiatów 
kościerskiego, katruskiego i morskiego z pokaźną liczbą 63 oddziałów parafialnych. 
K. W.: Jakie myśli, jakie ideały przeświecały pracy charytatywnej? 
Ks. H. J.: Przede wszystkim przekazanie miłości: „Caritas Christi urget nos”. Warunkiem 
zasadniczym dla każdego, kto chce działać charytatywnie bez względu na stan, miejsce i czas 
jest potrzeba jakiegoś bardzo głębokiego przekonania, że działalność charytatywna należy do 
istoty Ewangelii oraz, że bez aktywności charytatywnej nie ma zbawienia. 
K. W.: Wyraźnie podkreśla to święty Mateusz: „Bo byłem głodny, a nie daliście Mi jeść, 
byłem spragniony, a nie daliście Mi pić, byłem przybyszem, a nie przyjęliście Mnie” (25, 42). 
Ks. H. J.: Tak, w istocie. Chrześcijaństwo bez akcji charytatywnej byłoby kompromitacją 
wiary. Nie może Dobra, a nawet Najlepsza Nowina żyć samym kultem religijnym. Jednakże 
miłosierdzie chrześcijańskie zależy nie tylko od przykazania miłości i od najważniejszych

62 
prawd katechizmowych, np. uczynków miłosiernych co do ciała, ale podyktowanych jest w 
znacznej mierze aktualnymi warunkami życia. Trzeba je było rozpoznać, przeanalizować i 
dostosować się do nowej sytuacji społecznej. 
K. W.: Jak wypadła diagnoza? 
Ks. H. J.: Byliśmy bliscy rozpaczy. Tuż po otrzymaniu nominacji powołałem Zarząd Okręgu, 
w skład którego weszli ludzie cieszący się poważaniem mieszkańców Gdyni. M.in. Tadeusz 
Burdecki, adwokat, wspomniany wcześniej Włodzimierz Tokarski, główny księgowy GAL-u, 
mąż mojej kuzynki, później na skutek represji odwołany ze stanowiska, wysiedlony z Gdyni, 
komandor Stanisław Zaucha, budowniczy Bolesław Orłowski, Maria Ewert Krzemieniewska, 
Jadwiga Rekowska, Benon Ratajczak, Józef Krzyżanowski. Zależało mi na tym, aby do akcji 
charytatywnej wciągnąć jak największą ilość wierzących. „Obszar biedy”, nieraz 
beznadziejnej, stanowili nie tylko rodowici mieszkańcy Gdyni, autochtoni, ale także 
repatrianci, których ostatnie transporty dowoziły nad morze jeszcze na początku 1946 roku. 
K. W.: Na czy polegała codzienna praca? 
Ks. H. J.: Zajmowaliśmy się dystrybucją zachodnich darów. Były to artykuły żywnościowe, 
odzież, obuwie, lekarstwa. Każdą wydaną rzecz należało skrupulatnie odnotować: ile, czego i 
komu... Proszę pamiętać, że to właśnie tu, w Gdyni, w porcie, wyładowywano transporty 
UNRRA, a także dary Polonii Amerykańskiej i Międzynarodowego Czerwonego Krzyża oraz 
kościołów całego świata dla Caritasu. 
K. W.: Od czego zaczęliście pracę w gdyńskim okręgu? 
Ks. H. J.: Od zorganizowania magazynów w piwnicach plebanii przy kościele Najświętszej 
Marii Panny. Proboszczem był wówczas ksiądz Józef Miszewski. Do pomocy angażowali się 
nie tylko członkowie Zarządu Okręgu i pracownicy, ale przede wszystkim parafianie. Na 
przykład nieżyjąca już dziś Rozalia Jung, nauczycielka ze Szkoły Podstawowej nr 1. 
K. W.: Była moją wychowawczynią, w pierwszej klasie. Stanowcza, bardzo wymagająca, a 
przy tym sprawiedliwa, o złotym sercu.

63 
Ks. H. J.: No, proszę jakie ładne spotkanie. Widzisz, jak ten świat jest ułożony. Ona tak 
bardzo wyróżniała się w tym dziele apostolskim, pracując z prawdziwym oddaniem i 
poświęceniem. A przecież ryzykowała stanowiskiem. Ile osób zwolniono, ile wysiedlono za 
współpracę z Caritasem. To w centrum miasta, a w dzielnicach... w Orłowie, np. Halina 
Brzeska – matka siedmiorga dzieci. Jedno z nich jest dziś wiceprezydentem Gdyni. Ważnym 
problemem było zdobycie „żywej” gotówki. W wielu przypadkach skrajnej nędzy wręcz 
konieczna była interwencja finansowa. Zrozumieli to kupcy gdyńscy i składali zadeklarowaną 
kwotę miesięczną na ten cel. Przekazywali także ofiary dobrowolnie według własnego 
uznania i możliwości. Otrzymywali w zamian zaświadczenia o członkostwie Caritasu, które 
upoważniały ich do odsyłania proszących o wsparcie (a tych wciąż było wielu) bezpośrednio 
do biura okręgu. Biuro prowadzone przez Władysława Kaszubowskiego pękało w szwach. Tu 
zawsze było wielu interesantów, pojawiały się całe rodziny, także Polaków zza Buga. 
K. W.: Praca charytatywna nie ograniczała się przecież tylko do podziału darów. 
Ks. H. J.: (Ksiądz patrzy na mnie bacznie, oczekując skupienia). Walczyliśmy z głodem. Tak 
sobie często myślałem, gdyby wówczas Chrystus mógł pojawić się w Gdyni... wziąć chleb i 
rybę w Swoje święte i czcigodne ręce, i dokonać cudownego rozmnożenia... i nakarmić 
głodnych... 
K. W.: Tymczasem głodnych dokarmiały kuchnie ludowe. Zasady ich działania poznał ksiądz 
już wcześniej, w Chełmnie, w czasach kryzysu i bezrobocia w latach trzydziestych. 
Ks. H. J.: Rzeczywiście doświadczenie Chełmna przyszło tu z pomocą. Wyremontowaliśmy 
dwa zdewastowanie poniemieckie braki przy ulicy Jana z Kolna oraz Migały i już wiosną 
1946 roku wydawano pierwsze posiłki. W baraku znajdował się pomocny magazyn do 
przechowywania żywności przydzielonej przez okręg Caritas. Prócz stołówki mieściła się tam 
duża sala, gdzie organizowano rozmaite spotkania wigilijne, noworoczne, wielkanocne, 
tygodnie miłosierdzia itd. W czasie wakacji kuchnia wydawała za niewielką opłatą obiady dla 
turystów i wycieczek. Kuchnię prowadziły Siostry Miłosierdzia Wincentego a’Paulo, zwane 
szarytkami. Najgorliwiej udzielały się siostry Weronika i Kazimiera. Początkowo gotowały 
posiłki dla dorosłych w śródmieściu, a następnie, gdy Szwedzi podarowali nam specjalne 
termosy – także dla mieszkańców dzielnic: Wielkiego i Małego Kacka oraz Witomina. 
Z czasem powstały we wszystkich parafiach kuchnie dla dzieci i niemowląt. Dziećmi

64 
najbardziej potrzebującymi pomocy i wymagającymi opieki zajęli się Szwedzi, współpracując 
ściśle z gdyńskim okręgiem Caritas. 
Polenhjälfen Göteborg rozpoczął działalność charytatywną w Gdyni w maju 1946 roku, w 
ramach Swedish Relief Organization, kierowanej w Polsce przez Hansa Ehrenstrale. To 
Szwedzi ubierali gdyńskie dzieci, dokarmiali je wysokokalorycznymi artykułami. Czekolada, 
kawa, bakalie, owoce cytrusowe, słodycze, witaminy – to ich zasługa. Podobnie, jak 
wyposażenie oddziału dziecięcego szpitala w 200 łóżek, czy samochód dostawczy – 
niezawodne Volvo. Dowoziliśmy nimi gorące zupy w hermetycznych termosach do 
najbardziej odległych miejsc. 
K. W.: Baraki na ulicy Migały i Jana z Kolna mieszczące kuchnię ludową i świetlicę, 
sąsiadowały z Domem Szwedzkim. 
Ks. H. J.: Dosłownie o krok. Byłem w dużej zażyłości z pastorem Andrellem, który zapraszał 
mnie na nabożeństwa do kaplicy w Domu Szwedzkim. Szwed pozbawiony zupełnie cech 
nordyckich, raczej niskiego wzrostu, w nieodłącznych okularach, wyróżniał się otwartością i 
łatwością w nawiązywaniu kontaktów. To on zdecydowanie kierował całą misją szwedzką, 
którą osobiście sprowadził do Gdyni. Pamiętam dyskusje na temat egzegezy Pisma Świętego i 
współczesnych przekładów. Nikt wówczas nie myślał jeszcze o jakimkolwiek ruchu 
ekumenicznym. 
Ze strony szwedzkiej dostawą darów kierowali panowie Forsberg i Fjoberg. Do akcji 
włączały się także panie Grunhild Glünstedt, Maria Sasse, Ulla Wallich, Marta Swarsson, 
Linea Johansson. Zaś duszą całego misyjnego towarzystwa była żona admirała Marynarki 
Wojennej Szwecji – elegancka i dystyngowana Maja Wetter, która dla usprawnienia 
działalności postanowiła opanować język polski. Jej mąż przybył pewnego dnia z nieoficjalną 
wizytą, ale za to okrętem w pełnej gali, który zacumował przy skwerze Kościuszki. 
K. W.: A osławiona pomoc amerykańska? 
Ks. H. J.: To przede wszystkim Rada Polonii. Profesor Henryk Osiński, który przypływał do 
Gdyni „Batorym”, wizytował poszczególne diecezje i okręgi, czy Edmund Nadarski, który na 
stałe rezydował w Gdyni i osobiście sprawował bezpośredni nadzór. Głównie ci dwaj 
panowie pod kierunkiem księdza biskupa Stefana Woźnickiego, Prezesa Rady Polonii 
Amerykańskiej, ułatwiali kontakty z zamożnymi, zagranicznymi ofiarodawcami.

65 
Natomiast nadzwyczaj dynamiczna okazała się pomoc amerykańskich kwakrów. Miałem 
osobisty kontakt z Alfredem Johnsonem, stojącym na czele American Quarker Relief 
Mission. Mniejsza o doktrynę tego ugrupowania religijnego. Wiadomo, że ta sekta odrzucała 
wszystkie sakramenty, obrzędy, kapłaństwo, uważając, że postępowaniem każdego człowieka 
kieruje wewnętrzne światło. Siła tego światła jest wystarczająca, by programowo uprawiać 
pacyfizm i filantropię. 
K. W.: Organizacja kwakrów otrzymała pokojową Nagrodę Nobla w 1947 roku. 
Ks. H. J.: A ja m.in. dzięki nim mogłem właśnie w 1947 roku zorganizować kolonie letnie 
dla dzieci. Dzięki wszystkim ludziom dobrej woli mógł się gdyński okręg Caritas pokusić o 
ten eksperyment. Bo był to mimo wszystko eksperyment. 
K.W. Wiązało się z tym jakieś ryzyko? 
Ks. H. J.: Dzieci były tak wychudzone, mój Boże. Sieroty, półsieroty, niektóre kalekie. 
Nieraz z głodu obgryzały paznokcie. Wcześniej, bo już latem 1946 roku udało się 
zorganizować kolonie letnie w Małym Kacku. Miejscem kolonii była szkoła podstawowa, a 
opiekunowie przyjeżdżali aż z Torunia, ze szkół, w których pracowałem jako katecheta. 
Trzeba było zaczynać od podstaw. Łóżka, materace, pościel, środki higieny, wyżywienie... 
Bywały tygodnie, że spałem po trzy godziny na dobę. Ale w końcu ile radości było, gdy 
dzieciaki śpiewając Morze, nasze morze, szły na gdyńską plażę. Zapominaliśmy o trudzie i 
wysiłku. 
Dzięki dobrej woli dobrych ludzi z kolonii skorzystała setka dzieci w dwóch 
czterotygodniowych turnusach. Zaprzyjaźniony z nami rybak zabierał dzieciaki łodzią 
motorową na spacery po porcie. Podpływaliśmy aż do zatopionego pancernika „Gneisenau”, 
który Niemcy zostawili nam na pamiątkę tej wojny, tarasując wejście do portu. Moje 
„nauczanie na wodzie” obejmowało historię Polski nad Bałtykiem od czasów książąt 
pomorskich, aż po czasy Wendy i Kwiatkowskiego. Dzieci przybierały na wadze ciała i sile 
ducha. 
K. W.: A więc eksperyment się udał.

66 
Ks. H. J.: Dlatego też mogliśmy przystąpić do zorganizowania kolonii letnich na dużą skalę, 
w przepięknie położonej Białej Górze, w morskim powiecie. Władze administracyjne, m.in. 
starosta Jan Oderowski, Zygmunt Milczewski, pracownik starostwa, wójt gminy oraz sołtys 
Białej Góry w odpowiedzi na mój program kolonii ofiarował trzy budynki – dawne punkty 
graniczne i cele z zabudowaniami gospodarczymi. Przed wojną przebiegała tu granica 
państwa. Gdy wiosną 1947 roku pojechałem obejrzeć przyznane Caritasowi trzy budynki, 
przeraziłem się. Złość mnie brała, gdy pomyślałem, że za dwa miesiące mają tu przyjechać 
dzieci. Wszystkie pomieszczenia wymagały kapitalnego remontu. Było to zadanie o tyle 
trudne, o ile trzeba było sprowadzić wszystkie potrzebne materiały z Gdyni. Na szczęście 
ofiarowaną przez konsulat szwedzki ciężarówką. Tym samym transportem przewoziliśmy 
dzieci. Już w czerwcu ponad 200 dziewczynek, a w sierpniu 250 chłopców. Część z nich 
musiała mieszkać w namiotach. Kuchnią polową zajęła się moja matka, którą wcześniej 
ściągnąłem z Kościerzyny (do gdyńskiego mieszkania w kamienicy Józefa Skwiercza). 
Pomagały jej panie Jadwiga Rekowska z Gdyni i Gierszewska z Tczewa, matki przyszłych 
księży Janusza i Benedykta. Produkty żywnościowe głównie unrrowskie, choć nie tylko. 
Żywność w naturze otrzymywaliśmy od charytatywnych instytucji zagranicznych. Norweski 
Czerwony Krzyż, Pomoc Szwedzka dla Europy, Rada Polonii Amerykańskiej, Wojenna 
Pomoc Katolików Amerykańskich, nie mówiąc już o wielkiej ofiarności i hojności 
społeczeństwa gdyńskiego. Chleb wypiekany był na miejscu. Posiłki wydawano cztery razy 
dziennie. Ale też chodziło o to, by zmizerowane i zaniedbywane dzieci przybrały na wadze. 
Wybudowaliśmy dużą jadalnię na 300 osób, podmurowaną, o silnej konstrukcji drewnianej, 
chroniącą od wiatru i deszczu przeszklonymi ścianami. Dzień rozpoczynał się i kończył 
apelem oraz modlitwą. Modlitwa również rozpoczynała i kończyła każdy posiłek. Mieliśmy 
na miejscu prowizoryczną kaplicę. Codziennie rano odprawiało się Mszę Świętą, w której 
uczestniczyły wszystkie grupy. Odprawiali je księża opiekunowie, prefekci: ksiądz Kazimierz 
Głowacki z Grudziądza, ksiądz Piotr Chojnacki, księża Domżalscy – dwaj bracia z diecezji 
gnieźnieńskiej. Każdy dzień był tak zorganizowany, że dzieci miały zajęcie od rana do 
wieczora. Przede wszystkim sport, gry i zabawy na plaży i w lesie. Bieganie, pływanie, 
piłka... Czysta idea rywalizacji, chęć bycia lepszym, samodoskonalenie postawy fizycznej i 
psychicznej. Ale także nauka. Pogadanki kleryków z Wyższego Seminarium Duchownego w 
Pelplinie, bo oni byli instruktorami i wychowawcami dzieci, wspólna nauka śpiewu, ognisko, 
po apelu wieczornym wspólne rozmowy. A przy ognisku piosenki, gawędy, skecze. Zasada 
wychowawcza była prosta: we wszystkim, ale to dosłownie we wszystkim próbuj odnaleźć 
Boga.

67 
K. W.: „Gdy szukasz Boga, popatrz na kwiaty”... 
Ks. H. J.: Pamiętam jak postawiłem trudne, sądziłem nawet, że zbyt trudne zadanie przed 
chłopcami. Chodziło o przygotowanie kolejnych stacji Drogi Krzyżowej, w lesie, ale tylko 
własnymi rękoma. Bez użycia jakichkolwiek narzędzi. No i udało się im. Co za pomysły! 
Upadki Chrystusa pod krzyżem – to mocno pochylone sosny, Golgota – trzy drzewa na 
wzgórzu, ramiona krzyża wiązane powrósłami z trawy... 
Przyjeżdżałem do nich w każdą niedzielę, patrząc jak rosną i przybierają na wadze. 
Odprawiałem Mszę Świętą w kaplicy, a następnie niedzielny czas spędziliśmy razem na grach 
i zabawach. 
K. W.: Jak został oceniony ten kolonijny eksperyment Caritasu? 
Ks. H. J.: Bardzo wysoko. I to zarówno przez władze kościelne, jak i świeckie. Nic 
dziwnego. Kolonie zorganizowane były wzorowo i zyskały gdańskiemu okręgowi bardzo 
pochlebną opinię władz szkolnych, a także społeczeństwa, gruntując tym zaufanie – conditio 
sine qua non wszelkiej pracy społecznej. 
K. W.: Czy była to ocena wydana na podstawie zasłyszanych opinii, czy też poparta 
obecnością wizytujących, znających warunki kolonijne z autopsji? 
Ks. H. J.: Nie było tygodnia, w którym nie gościlibyśmy jakiejś ważnej osobistości 
duchownej lub świeckiej. Do Białej Góry przybył nawet sam ordynariusz diecezji 
chełmińskiej biskup Kazimierz Józef Kowalski, mimo iż były to tereny należące do diecezji 
gorzowskiej. Ale przyjechał. Akceptował wszystko. Był bardzo zadowolony. Zwłaszcza z 
dzieci, które były radosne i opowiadały, że przybrały na wadze, nawet do 6 kg w ciągu 
jednego turnusu. 
Przyjeżdżali Szwedzi i Amerykanie. Pamiętam wizytę Alfreda Johnsona amerykańskiego 
kwakra, którego witał jeden ze studentów WSHM z Gdyni Stanisław Szymański, w sobie 
tylko znanym języku. Posiadał prawdziwy talent imitatorski. Z nieodłączną teatralną pacynką 
podarowaną przez Johnsona naśladował języki świata do tego stopnia, że obcokrajowcy 
słuchali zafascynowani, nie mogąc zrozumieć ani słowa, mimo tego, że wypowiedź Staszka 
łudząco przypominała brzmienie ich języka. W latach pięćdziesiątych Staszek wstąpił do 
Zgromadzenia Księży Ojców Marianów. Dziś jest misjonarzem w Portugalii.

68 
Zagraniczni dobrodzieje widząc jak potrafimy pomnażać ich hojność nie szczędzili wysiłku w 
zdobywaniu coraz to nowych darów dla okręgu gdyńskiego. Pozostałe okręgi Caritasu, 
podziwiały naszą inicjatywę i osiągnięcia. 
K. W.: Jakie jeszcze inne formy przybierała działalność charytatywna okręgu Caritas w 
Gdyni? 
Ks. H. J.: Poza kuchniami ludowymi, dożywianiem dzieci, koloniami, objęliśmy protektorat 
nad przedszkolami prowadzonymi pod kierownictwem sióstr zakonnych w Orłowie, 
Oksywiu, Wejherowie, Pucku, Kartuzach, Kościerzynie, Redzie, Rumi i w Gdyni. Pod stałą 
opieką okręgu znajdował się sierociniec księży Salezjanów w Rumi, w którym przebywali 
osamotnieni przez wojnę i „ślepy los” chłopcy, nie tylko z terenu naszego okręgu, ale z całej 
Polski. Dyrektorem tego ośrodka był ksiądz Feliks Żołnowski, salezjanin. Założyliśmy 
szwalnię do przeróbki starej odzieży dla biednych. Poza tym przy okręgu Caritas 
uruchomiono punkt rozdziału leków z darów Rady Polonii Amerykańskiej, która na ten cel 
ofiarowała blisko pół tony rozmaitych medykamentów. Oprócz Gdyni takie punkty rozdziału 
lekarstw otwarto w Kościerzynie, Kartuzach, Wejherowie i Pucku. W oddziale Caritas w 
Śródmieściu zorganizowaliśmy bibliotekę, dysponującą ćwierćtysięcznym księgozbiorem, 
który nieustannie się powiększał. 
K. W.: Uczynki miłosierne nie dotyczyły tylko ciała... 
Ks. H. J.: (Ksiądz szeroko rozkłada ręce). Ba... Tydzień miłosierdzia w październiku 1947 
roku obchodziliśmy pod hasłem „Ratujmy człowieka”. W inauguracji dopomógł nam Iwo 
Gall i jego aktorzy z Teatru „Wybrzeże”. Recytacje, muzyka chóry... Dzieci przygotowały 
pod kierunkiem aktorów widowisko pt. „Przebudzenie”. Na zakończenie zorganizowaliśmy 
Wielką Wentę w pawilonie żeglugi morskiej, przy skwerze Kościuszki. Pojawiły się 
kiermasze, kramy i kramiki, powstał wielki bazar, na którym sprzedawano najrozmaitsze 
artykuły. Cel był oczywisty. A na koniec zabawa taneczna z doborową orkiestrą, loterią 
fantową, kołem szczęścia, japońską pocztą i z obficie zaopatrzonym bufetem. 
Fundusze okręgu zasilały także wpływy z koncertów muzycznych organizowanych przez 
panią Marię Ewert Krzemieniewską, żonę pierwszego notariusza sądu w Gdyni. Była to 
niezwykle energiczna, obdarzona zmysłem organizatorskim, a przy tym pełna gracji 
dystyngowana dama. Takich przedsięwzięć było zresztą bardzo wiele.

69 
K. W.: Co w nich było istotą, co zachęcało ludzi do pracy charytatywnej, co dodawało im 
„ochoty i zdolności”? 
Ks. H. J.: (Ksiądz uśmiecha się łagodnie). Myślę, że miłość. Miłość ewangeliczna, która 
zaczyna się od odkrycia biedy drugiego człowieka, jaki znalazł się w sytuacji wyjątkowego 
zagrożenia. Co go czeka? Pewnie zguba. Czy pozostawimy go samemu sobie? Sądzę, że 
odpowiedź na to pytanie była zachętą ludzi do pracy, nieraz wymagającej wielkich 
poświęceń. 
K. W.: A najtrudniejszy zdaniem księdza problem? 
Ks. H. J.:(Po długiej chwili zastanowienia). Sieroctwo. Mimo wszystko sieroctwo. 
Pochodząc z wielodzietnej rodziny, byłem na to bardzo wyczulony. Może przez zbyt wczesną 
śmierć matki... choć w życiu nie odczuwałem osamotnienia. Ale dziecko, jako dar Boga 
Żywego – samotne, to trudno zrozumieć. Samotne, a więc niepotrzebne nikomu. To paradoks, 
nonsens, niedorzeczność. Rodzi się i jest... nikomu niepotrzebne. Tego nie mogłem pojąć. Ale 
takie były fakty. 
K. W.: Można je było łatwo dostrzec, po zakończeniu kolonii w Białej Górze. Niektóre dzieci 
pod koniec lata nie miały po prostu dokąd wracać. 
Ks. H. J.: Dlatego postanowiłem, że pozostaną w Białej Górze przez jesień, zimę i wiosnę do 
następnych wakacji. W oparciu o tę myśl powstał w Białej Górze... 
K. W.: Sierociniec... 
Ks. H. J.: (Przerywa mi, ostro gestykulując) Nie nazywaliśmy tego w ten sposób. „Dom 
chłopców” – wydawało się, że to najodpowiedniejsza nazwa. 
K. W.: Zwłaszcza jej pierwszy człon. Dom kojarzy się z rodziną. 
Ks. H. J.: W istocie byliśmy rodziną, w której Ojcem był Bóg. Wszyscy zwracaliśmy się do 
Niego, jak do Ojca. Chłopców o dość zróżnicowanym wieku od 9 do 15 lat umieściliśmy w 
budynkach pokolonijnych.

70 
W celu zapewnienia jako takiej samowystarczalności postarałem się o przydział gospodarstwa 
rolnego. Nauczony doświadczeniem szkoły gospodarczej w Chyliczkach, miałem pewność, że 
20 hektarów dobrze uprawianej ziemi będzie w stanie utrzymać przy życiu naszych 
podopiecznych oraz niewielką grupę wychowawców i opiekunów. Postawiliśmy na 
ogrodnictwo. 
Z czasem dokupiliśmy konia, krowę, trochę trzody, trochę drobiu. Personel zakładu składał 
się z pięciu osób, wychowanków z początku roku szkolnego było piętnastu, ale w najbliższej 
przyszłości przewidywaliśmy nabór znacznie poszerzony. 
Główne zainteresowanie chłopców prócz podstawowych obowiązków gospodarskich skupiało 
się na współpracy z Franciszkiem Menczykowskim, znanym ludowym rzeźbiarzem z 
Czerska, który trafił do Białej Góry po wojnie. Temu niepospolitemu artyście o bardzo 
bogatym i barwnym życiorysie, który w czasie wojny wędrując po Europie trafił do 
duńskiego ruchu oporu, udało się wzbudzić zdolności plastyczne moich chłopców i zachęcić 
ich do rzeźbienia. Słuchali chętnie jego niekończących się opowieści o ludziach z Kaszub, o 
zwyczajach, wierzeniach, wydarzeniach sprzed lat, strugając drewniane figurki. 
Z czasem powstał warsztat rzeźbiarski i stolarski, który przemienił się w głośną szkółkę 
kaszubskiej sztuki ludowej. Menczykowski prowadził nie tylko rzeźbę – najżywotniejszą 
dziedzinę sztuki ludowej na Kaszubach, ale i rysunek. 
Natomiast trudnej sztuki haftu uczyła Franciszka Majkowska – siostra i towarzyszka pracy 
wielkiego Aleksandra, który nie żył już od dziesięciu lat. Franciszka była już wówczas słynną 
hafciarką. Stworzyła własną, odrębną tzw. „wejherowską” szkołę haftu. 
K. W.: Stworzyła ją, opierając się na zabytkach zdobnictwa, czerpiąc wzory ze starych 
malowideł lub szat kościelnych. Etnolodzy w przypadku Majkowskiej mówią nawet o 
„trzeciej” szkole obok bardzo odległych tradycji hafciarskich, którym początek dały klasztory 
żukowskich norbertanek i żarnowieckich benedyktanek. 
Ks. H. J.: Majkowska lubowała się w dużych motywach ornamentacyjnych, obok 
niebieskiego uwielbiała kolor czerwony. Zwłaszcza w kwiatach. 
K. W.: Zaś Franek Menczykowski upodobał sobie kaszubskie diabły Purtki, Smantki, 
Latawce...

71 
Ks. H. J.: Na szczęście nie tylko diabły. Dzięki jego talentowi oraz pracy chłopców 
mogliśmy znakomicie wyposażyć naszą białogórską kaplicę w drogę krzyżową, stajenkę i 
grób Pański, wizerunki świętych w licznych rzeźbach i płaskorzeźbach. Powstał znakomity 
tryptyk ukazujący dziewięć scen z życia świętego Antoniego, a także herb biskupi, który trafił 
do pałacu biskupiego w Pelplinie. Część wyrobów sprzedawaliśmy w przykościelnym kiosku 
w Gdyni, a zarobione pieniądze przeznaczaliśmy na utrzymanie „Domu Chłopców”. Część 
prac do dziś znajduje się w naszym kościele, część trafiła do Muzeum Sióstr Urszulanek w 
Orłowie. 
K. W.: C,o oprócz pracy i nauki rzeźby, haftu i rysunku, wypełniało czas chłopców? 
Ks. H. J.: Nauka w szkole. Udało się mimo kategorycznie przestrzeganej rejonizacji 
ulokować chłopców w szkole podstawowej w Białej Górze. Klasy co prawda były łączone, 
np. trzecia z czwartą, ale na to nie było rady. Poza tym sport, jako nawyk, jako zasada 
wychowania. Współzawodnictwo, ale i współpraca z drużyną. Dalej katechizacja i 
ministrantura. No i praca, praca i jeszcze raz praca. Nie zauważyłem jakichś specjalnych 
chwil słabości czy tęsknoty za prawdziwym domem, rodziną... 
Pamiętam, w istocie trudno byłoby zapomnieć tragiczny w skutkach wypadek przy pracy. 
Otrzymaliśmy wagon węgla na opał. Stał na stacji kolejowej. Węgiel trzeba było rozładować i 
przewieźć ze stacji do domu ciężarówką. No i chłopcy, jak to chłopcy, gdy zobaczyli 
nadjeżdżający ciężarowy samochód rzucili się w jego stronę i poprzyczepiali, jak tylko się 
dało. Franek Ostrowski stał na stopniach szoferki. Kierowca go nie zauważył i otworzył 
drzwi, gdy samochód był jeszcze w ruchu. Chłopak wpadł pod tylne koła ciężarówki i został 
przejechany. Przez sam środek brzucha. Lekarze nie dawali żadnych szans na przeżycie. Sam 
węgiel ważył trzy tony. Mój Boże, co to się wtedy działo... modlitwy gorące, nieustanne, 
płacz kolegów, obawy prawne. Najpierw szpital w Pucku. Tam Franek walczył ze śmiercią, a 
my trwaliśmy w modlitwie. 
Potem szpital w Gdyni. Pojawiła się nikła nadzieja. Błagaliśmy Boga o zachowanie go przy 
życiu. (Ksiądz robi pauzę i uderza gwałtownie w dłonie). Po tygodniu opuścił szpital. Lekarze 
używali jednego określenia: cud, a my dziękowaliśmy Najwyższemu, ocierając ukradkiem 
łzy. Dziękowaliśmy Bogu za ten widoczny znak Jego miłosierdzia. 
K. W.: W ten sposób Franciszek Ostrowski pozostał w pamięci księdza, a inni?

72 
Ks. H. J.: Czesio Bejrowski – najzdolniejszy jak się okazało nie tylko rzeźbiarz ale i malarz, 
trafił do Liceum Plastycznego, pracował przez wiele lat jako szkutnik w Stoczni Gdańskiej. 
Był także dekoratorem gdyńskich kościołów. Świetnie rzeźbił Henio Przybysz. Jasio 
Lewiński został stolarzem w Chojnicach, a Staszek Miotke z Wielkiego Kacka trafił do 
Düren, gdzie z dużym powodzeniem uprawiał sztukę rzeźbiarską. 
K. W.: Ośrodek w Białej Górze rokował jak najlepsze nadzieje na przyszłość. W krótkim 
czasie stał się jednym z czołowych zakładów tego rodzaju w Polsce. Co zadecydowało o tym 
sukcesie? 
Ks. H. J.: Zaufanie wzajemne, dobra wola, chęć niesienia pomocy drugiej osobie, to wyzwala 
nieprawdopodobnie wielką energię, zapomina się o własnych kłopotach, zapomina się o 
sobie. Poza tym przydała się seminaryjna wiedza pedagogiczna, Pestalozzi, idee szkoły 
twórczej. To zaczęło procentować. 
K. W.: Ideały samarytańskiej miłości bliźniego odpowiadające uczynkom miłosiernym co do 
ciała i ducha, obejmowały nie tylko dzieci traktowane jako dar Boga, ale właściwie wszystkie 
pokolenia. 
Ks. H. J.: Także i sędziwych, podeszłych wiekiem starców. Tak... drugim po „Domu 
Chłopców” ważnym przedsięwzięciem było przygotowanie „Domu Starców” w Gdyni. Pani 
baronowa Maria ze Święcickich Głogowska Dexheimer wspaniałomyślnie ofiarowała na ten 
cel dom w Gdyni przy ulicy Świętojańskiej 41. Dom ten szczęśliwie udało się ochronić przed 
próbami zajęcia go przez władze państwowe i zapisać notarialnie na Kurię Biskupią diecezji 
chełmińskiej. 
K. W.: Obok chłopców i starców pokaźną grupę stanowili studenci i uczniowie szkół 
średnich. 
Ks. H. J.: (Ksiądz uśmiecha się rozbrajająco). Caritas Academica! Co to była za wesoła 
studencka brać. A ponieważ pełniłem obowiązki prefekta w Liceum Drogerystów, zresztą 
najzupełniej oficjalnie mocą dekretu księdza biskupa Kazimierza Józefa Kowalskiego, w 
lutym 1947 roku zostałem duszpasterzem akademickim, więc kontakt z młodzieżą miałem 
bardzo ścisły.

73 
K. W.: Stowarzyszenie Caritas Academica zostało powołane w trzecim roku działalności 
Caritasu w Polsce przez tę samą Konferencję Episkopatu Polski, która reaktywowała Caritas 
w czerwcu 1945 roku. 
Ks. H. J.: Dlatego też Stowarzyszenia mogły oficjalnie powstawać na Politechnice, czy 
Akademii Medycznej w Gdańsku. W Gdyni bazą stała się Wyższa Szkoła Handlu Morskiego, 
zorganizowana przez profesora Władysława Kowalenkę, wykładowcę Tajnego Instytutu 
Morskiego, który po 1945 roku stał się zalążkiem tej szkoły. W WSHM wykładały takie 
sławy jak Eugeniusz Kwiatkowski, były minister przemysłu i handlu, późniejszy minister 
skarbu i wicepremier, entuzjasta polityki i ekonomiki morskiej Drugiej Rzeczypospolitej. Po 
powrocie z Rumunii w 1945 roku objął Urząd Delegatury Rządu do spraw Wybrzeża. W 
WSHM wykładał geografię gospodarczą świata. Związany był z Gdynią do 1948 roku, kiedy 
to w brutalny sposób został odwołany ze stanowiska, wysiedlony, z zakazem powrotu. Wrócił 
więc do swego rodzinnego Krakowa, poświęcając się pracy naukowej i wspomnieniom. 
Pamiętam pogrzeb jego matki Wincentyny, naszej parafianki z ulicy 3 Maja, 
nr 27. Eugeniusz otrzymał przepustkę na pobyt w województwie gdańskim tylko w tym dniu. 
Dwanaście godzin to czas jaki mu łaskawie ofiarowano. Wstyd nam było, ale cóż... Pamiętam 
również jego pogrzeb, w Krakowie, w sierpniu 1974 roku. Żegnałem go w obecności 
metropolity krakowskiego, kardynała Karola Wojtyły. Kilka dni później poświęciliśmy 
tablicę pamiątkową ku jego czci. Był to bardzo skromny, ale jakże wymowny w tamtych 
czasach znak pamięci Gdynian o wielkim twórcy ich miasta. 
K. W.: Czy gdyński okręg Caritas świadczył pomoc również dla Caritas Academica? 
Ks. H. J.: (Ksiądz wyraźnie obruszony pytaniem). Jakże mogło być inaczej? U starosty 
Wejherowa wystarałem się o piękną willę w Białej Górze. Studenci „ochrzcili” ją imieniem 
„Władysław” na cześć rektora Kowalenki, którego wprost uwielbiali. Witał mnie w progach 
uczelni zawsze z otwartymi i uniesionymi w górę ramionami. Byliśmy w bliskim kontakcie w 
czasie roku akademickiego, a także w czasie długich wakacji. Spędzał je z całą rodziną wśród 
studentów nie tylko Gdyni i Gdańska czy Pelplina, ale również Poznania, Wrocławia i Pragi 
Czeskiej. Mieliśmy bardzo rozległe kontakty. Studenci zajmowali się dziećmi. Dzielili się nie 
tylko chlebem, ale i wiedzą. Na spotkaniach, pogawędkach, przy ognisku, przy wspólnych 
śpiewach.

74 
K. W.: Podobno z niektórymi dziewczętami ksiądz nawet się zaręczał? 
Ks. H. J.: (Podśmiewuje się). Ze wszystkimi! Otrzymywały ode mnie pierścionki. 
K. W.: Czy to wypada aby ksiądz... 
Ks. H. J.: A dlaczego? One zaręczały się ze mną, pierścionkami z wizerunkiem Matki 
Boskiej tylko do czasu własnego ślubu. Potem zakładały obrączki, a ja nie raz błogosławiłem 
ich małżeństwa, częstokroć będąc na ślubach, weselach i chrzcinach. (Ksiądz wciąż się 
śmieje). Piszą do mnie do dziś. Wspominają, jak razem zabiegaliśmy o środki na działalność 
Stowarzyszenia, sprzedając choinki na Boże Narodzenie lub kartki świąteczne własnej 
produkcji na Wielkanoc, jak segregowaliśmy dary ze Szwecji i Stanów Zjednoczonych. Dary 
dla wszystkich studentów, nie tylko należących do Caritasu. Wówczas prawie każdy był 
„goły”, więc sprawa ubrań, zwłaszcza odzieży wierzchniej była naszą troską. Rodziły się 
różne pomysły. Np. buty... zelowaliśmy za darmo. Mieliśmy sieć zaprzyjaźnionych szewców. 
Zaprzyjaźnili się z nami rybacy. Beczki zawsze były pełne śledzi. Każdy mógł brać do woli. 
Dla najuboższych i najbardziej potrzebujących udało się zorganizować skromne zasiłki. 
K. W.: Z pomocy Caritasu Academica korzystali także, co zrozumiałe, studenci Wyższego 
Seminarium Duchownego w Pelplinie. 
Ks. H. J.: To byli także studenci borykający się z wszelkiego rodzaju trudnościami 
materialnymi. Przekazywaliśmy do seminarium mąkę, ryż, konserwy, świeże ryby, które 
otrzymałem od rybaków posiadających własne kutry. Ale najważniejszy był materiał na 
sutanny, który otrzymywałem za pośrednictwem Polonii Amerykańskiej. Zaś klerycy 
pracujący z dziećmi i młodzieżą na koloniach w Białej Górze w nagrodę otrzymywali 
niewielkie stypendia. 
K. W.: Czy w prowadzeniu gdyńskiego okręgu Caritas nie napotykał ksiądz na żadne 
trudności, przeszkody, przeciwności losu? Urząd Bezpieczeństwa Publicznego nie spuszczał 
oka z działalności opartej na pomocy zza żelaznej kurtyny, czujnie śledził wszystkie ruchy i 
posunięcia Caritasu od momentu jego reaktywowania w 1945 roku, aż do likwidacji przez 
upaństwowienie. Czy zechciałby ksiądz prałat określić moment, kiedy Urząd Bezpieczeństwa 
wyraźnie zaingerował w działalność Caritasu?

75 
Ks. H. J.: (Długa chwila zastanowienia nie tyle nad zdarzeniem, ile nad pytaniem, czy w 
ogóle warto o tym mówić...). Był to moment tragiczny... ale bardzo spektakularny, choć 
odległy... (Ksiądz wyraźnie waha się). 
K. W.: Spróbujmy go przybliżyć. 
Ks. H. J.: W Wyższej Szkole Handlu Morskiego język angielski wykładał Franciszek 
Wiktorski. Świetny chłopak, znakomicie przygotowany do zawodu. Miał za sobą studia w 
Anglii i trzydzieści parę lat życia. Pełen zapału, pomysłów, inicjatywy. Idol młodzieży. 
Zaprosił kiedyś na uczelnię wspomnianego wcześniej Alfreda Johnsona, amerykańskiego 
kwakra, który opowiadał o swojej pracy w USA, o zwyczajach sekty, o idei niesienia pomocy 
potrzebującym. Studenci byli zachwyceni. To właśnie wtedy Johnson podarował Stasiowi 
Szymańskiemu znaną wszystkim dzieciom kolonii w Białej Górze pacynkę, z którą później, 
już jako kapłan wyjechał do Portugalii. Johnson polubił studentów nie bez wzajemności, jak 
się okazało. Franiciszek Wiktorski mógł być ze swego eksperymentu dumny, tym bardziej, że 
Johnson zgodził się przeprowadzić kilka ćwiczeń, nazwijmy to poglądowych. Pod koniec 
roku akademickiego, w czerwcu 1947 przybył do Gdyni prymas August Hlond, który w tym 
czasie ustanawiał polską administrację kościelną na Ziemiach Odzyskanych, w towarzystwie 
kardynała Bernarda Gryffina, arcybiskupa Westminsteru. 
Caritas Academica WSHM zorganizował spotkanie z obu dostojnikami Kościoła w naszym 
baraku na Jana z Kolna. Nad całym programem uroczystości czuwał prezes Caritas 
Academica Edmund Pactwa, który miał wręczyć kardynałowi stosowny dar i wygłosić 
przemówienie po angielsku. Dosłownie w ostatniej chwili zwątpił w poprawność swojej 
angielszczyzny, zrezygnował z przemówienia, proponując ten zaszczytny obowiązek właśnie 
Wiktorskiemu, który władał angielskim bezbłędnie. Tak też się stało. Wszyscy łącznie z 
rektorem Kowalenką byli usatysfakcjonowani, niepokoili się jedynie strażnicy 
Bezpieczeństwa Publicznego. Urząd Bezpieczeństwa zaczął kojarzyć fakty. Wiktorski wrócił 
z Anglii. Wcześniej miał kontakty z podziemiem na terenie Francji, gdzie spędził wojnę. 
Korespondował z przyjaciółmi w Szwajcarii, którzy namawiali go do opuszczenia Polski. 
Współpracował z kościelnym Caritasem. Zaprzyjaźnił się z Johnsonem. Witał arcybiskupa 
Westminsteru. Wątki fabularne same zaczęły tworzyć akcję. Bezpieka zwietrzyła wroga. 
K. W.: W myśl zasady Stalina: „Jest człowiek – jest problem, nie ma człowieka – nie ma 
problemu”.

76 
Ks. H. J.: Na wiosnę 1948 roku rozniosła się pogłoska: Wiktorski zniknął. Był i nie ma. 
K. W.: Jak kamień w wodę. 
Ks. H. J.: Nomen omen. Wyciągnięto go z basenu prezydenckiego przy Skwerze Kościuszki 
na początku maja 1948 roku. Miał na sobie długi płaszcz gabardynowy, z przedziurawionymi 
kieszeniami. Ręce przełożone przez dziury związane były pod kolanami drutem. Gdy go 
wyjęto z wody zegarek na przegubie jego ręki jeszcze chodził, więc musieli to zrobić w nocy. 
Wszystko wiem z relacji parafianina, który pracował w kapitanacie portu. Inny z kolei, 
student WSHM dowiedział się, że Wiktorski przetrzymywany był w UB na Kamiennej Górze 
przez pięćdziesiąt dni. 
Sprawa stała się głośna. Wśród młodzieży zawrzało. Zażądano sekcji zwłok, ale nie było na to 
zgody. Przynajmniej początkowo. Tusia, żona Franciszka, która dziś mieszka w Detroit, była 
w tak głębokim szoku, że zaniemówiła. Po prostu oniemiała. Obawialiśmy się o jej życie. 
K. W.: Co wykazała sekcja zwłok? 
Ks. H. J.: Tego nikt nie wie... Sekcję w końcu przeprowadzono, ale o wynikach świat się nie 
dowiedział. Jak dotąd. 
K. W.: Pamięta ksiądz pogrzeb Franciszka Wiktorskiego? 
Ks. H. J.: Pogrzeb? To była manifestacja, choć robiono wszystko, by do manifestacji nie 
dopuścić. Dlatego tak zwlekali z pogrzebem. Żeby sprawa przycichła. Nawet zgodzili się na 
sekcję. Żeby tylko zyskać na czasie. Ale to się nie udało. Młodzież oficjalnie przyjęła żałobę. 
Kościół Najświętszej Marii Panny, gdzie odprawiałem nabożeństwo żałobne nie pomieścił 
wszystkich. Studenci stali także wokół kościoła. A na zakończenie zaśpiewali Boże, coś 
Polskę, mimo, że było to nabożeństwo żałobne. Na tej smutnej uroczystości wystąpiłem w 
czarnych szatach liturgicznych. Nie jak dziś w fioletowych. W czarnych! Ojczyznę wolną racz 
nam wrócić Panie! Tak zakończyli. No i dopiero się zaczęło. A był to maj 1948 roku. 
Przesłuchania na UB trwały do wakacji. 
– Jak to ojczyznę wolną, to twoja nie jest wolna? (Ksiądz modeluje głosem). Wpajali 
młodzieży oficjalną wersję śmierci Wiktorskiego: samobójstwo. (Ksiądz zamyka oczy). Ale 
ja na pogrzebie nie mówiłem o samobójstwie. Mówiłem o morderstwie. O morderstwie

77 
politycznym. Wówczas nic więcej nie mogłem powiedzieć. Nie miałem dowodów. Mówiłem, 
że to ofiara, że Franciszek złożył swe młode życie w ofierze Bogu. Że poświęcił życie 
miłości. 
K. W.: Bo „caritas” znaczy miłość. 
Ks. H. J.: Tak, to był z pewnością signum temporis nowej rzeczywistości, pierwszy znak, 
pierwszy refleks. (Ksiądz czerwienieje na twarzy). Ach, pod jaki diabelski terror dostaliśmy 
się... 
K. W.: W tym samym czasie trwał w Gdyni głośny proces komandorów. 
Ks. H. J.: Mohuczy, Świtalski, Przybyszewski i wielu innych. Przetrzymywali ich w 
piwnicach domu Budyniów na rogu Świętojańskiej i Puławskiego. Słychać było wycie, jęki, 
zawodzenia... Pytam kiedyś, przechodząc, wartownika uzbrojonego po zęby, co to za krzyki? 
– Uważaj – mówił do mnie, bo ty też tak możesz krzyczeć. Głośny proces... dziś, kiedy 
można i trzeba o tym mówić, ale wtedy głośna była sprawa Wiktorskiego. 
K. W.: Również głośna w owym czasie i to w całym kraju stała się sprawa Caritasu. 
Ks. H. J.: W połowie 1948 roku zażądano usunięcia mnie ze stanowiska dyrektora okręgu. 
Rozpoczynała się nagonka prasowa. 
Wszystkie zaplanowane prace kontynuowaliśmy. Latem tradycyjnie odbyły się kolonie w 
Białej Górze. Otrzymaliśmy nawet pomieszczenia w Wierzchucinie, willę poniemieckiego 
nadleśnictwa. Ile było radości... wśród studentów i młodzieży szkolnej. Ale ja czułem już za 
plecami zdyszany oddech inwigilujących mnie na każdym niemal kroku funkcjonariuszy 
Urzędu Bezpieczeństwa. Na szczęście Biała Góra i Wierzchucino leżały poza terenem 
administracyjnym województwa gdańskiego, gdzie rozpoczęto atak na kościelny Caritas, po 
zjeździe we Wrocławiu. Więc mogliśmy cieszyć się kolejnymi wakacjami i coraz lepiej 
funkcjonującym „Domem Chłopców”, aż do roku 1950. 
Naciski były jednak tak silne, że biskup ordynariusz dyplomatycznie odwołał mnie ze 
stanowiska dyrektora okręgu.

78 
K. W.: Niemal jednocześnie został ksiądz powołany na stanowisko proboszcza nowo 
utworzonej parafii pod wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa w Gdyni. 
Ks. H. J.: Tak, w istocie. Decyzja biskupa ordynariusza Kazimierza Józefa Kowalskiego była 
swoistą odpowiedzią na nieustanne naciski. W rzeczywistości wydzielił on część terytorium z 
parafii NMP z prowizorycznym kościołem, postawionym na pruskim murze i erygował 
samodzielną tytularną parafię. Obowiązki proboszcza pełniłem od 1 stycznia 1949 roku. 
Okręgiem gdyńskiego Caritasu zajął się ksiądz Gracjan Bieliński, do października 1949 roku. 
Szantażowany i nagabywany przez funkcjonariuszy wiadomego urzędu przekazał z kolei na 
podstawie dekretu biskupa chełmińskiego obowiązki dyrektora okręgu, księdzu Pawłowi 
Miotkowi, który pełnił je do czasu przyjęcia Caritasu przez państwo, w styczniu 1950 roku. 
K. W.: Ataki prasy nasiliły się, wywołując niemały wstrząs kościoła katolickiego w Polsce. 
Brutalne odebranie Caritasu mało na celu przede wszystkim świadczenie usług rządowi PRL. 
Ks. H. J.: Dlatego też nie zważając na kalumnie, pomówienia i oszczerstwa, postanowiłem 
uratować nasz dobytek, zimą zgromadzony w „Domu Chłopców”. Na szczęście prawie cały 
majątek udało się przewieźć do salezjańskiego sierocińca w Rumi. Dzięki temu mógł ksiądz 
Feliks Cieplik, wracający z wygnania wojennego z Hiszpanii, przez kilka lat jako dyrektor 
łatwiej utrzymać ten ośrodek. 
K. W.: Co w początkach pracy pierwszego proboszcza nowej gdyńskiej parafii stanowiło o 
kontynuacji działalności charytatywnej? 
Ks. H. J.: 1 stycznia 1949 roku, w Nowy Rok, w czasie każdego nabożeństwa wygłaszałem 
programowe kazania. Nakreślałem cele działalności duszpasterskiej. Przede wszystkim 
duchowe, zbliżające do Chrystusa, a także charytatywne właśnie, bez których słaba byłaby 
nasza wiara. 
K. W.: Powierzenie parafii księdzu proboszczowi tak dobrze znanemu z niestrudzonej pracy 
w Caritasie społeczność Gdyni powitała z wielką radością. Czy zechciałby ksiądz 
przypomnieć w czym się owa radość wyrażała.

79 
Ks. H. J.: Najogólniej mówiąc, w bardzo ścisłej i bliskiej współpracy. Z tym rzeczywiście nie 
miałem kłopotów. Oddanie, poświęcenie dla spraw parafii było naprawdę imponujące i w 
wielu przypadkach zadziwiające. Pamiętajmy, że czasy nie były łatwe, ale ofiarność Polaków 
jest wprost proporcjonalna do trudu czasów w jakich żyją. Umiemy się dzielić w biedzie. 
Stosownie do zarządzeń Episkopatu powołałem Radę Parafialną. W początkowej fazie 
należeli do niej m.in. dr Jan Bederski, kierownik szkoły Jan Kamrowski, Paweł Skwiercz, Jan 
Radtke pierwszy wójt Gdyni, Klemens Pomieczyński, Walerian Szuta, Antoni Paszylk, 
Stanisław Irczuk, dr prawa Stanisław Schmidt i wielu innych. Rada poparła dalszą współpracę 
z Duszpasterstwem do spraw dobroczynności. Udostępniliśmy plac przykościelny do 
kolportażu broszur i prasy. Zorganizowaliśmy święcone dla najuboższych. Biuro oddziału 
Dobroczynności przenieśliśmy do kancelarii parafialnej. Podstawę działalności stanowiły 
środki pieniężne zbierane w specjalnej skarbonie na „chleb świętego Antoniego”. 
K. W.: Mimo oficjalnego zakazu, nagonki i ataków prasy? 
Ks. H. J.: A także nadgorliwości tzw. „księży patriotów”, którzy dali się zwieść i omamić 
strażnikom ładu i bezpieczeństwa. (Ksiądz zaciska usta ze złości, macha ręką). Dajmy temu 
pokój. To dzisiaj nie ma znaczenia. Ale na zarzuty musiałem odpowiadać (ksiądz akcentuje 
każdą samogłoskę), choćby w niedzielnym kazaniu. Częstokroć przywoływałem myśl, którą 
wypowiedział przed śmiercią święty Ambroży: „Tak żyłem wśród was, że nie wstydziłbym 
się wśród was pozostać nadal”. 
K. W.: Myśl ta nieodparcie kojarzy się ze Słowackim: 
„Żyłem z wami, cierpiałem i płakałem z wami, 
Nigdy mi kto szlachetny nie był obojętny (...)” 
Ks. H. J.: Pragnąłem wszystkich zapewnić z tego świętego miejsca przy ołtarzu, że w moim 
kapłańskim sumieniu jestem najspokojniejszy i gotów jestem odpowiadać za czyny moje 
przed ludźmi i przed Najsprawiedliwszym Bogiem i Jego Sądem Wiecznym. 
K. W.: Dokonania Caritasu były wprost imponujące. Blisko tysięczna rzesza dzieci na 
koloniach. Kuchnie ludowe w pięciu punktach dożywiały przeszło tysiąc osób dorosłych i dwa 
tysiące dzieci. Punkty sanitarne w wielu ośrodkach, dary odzieżowe i żywnościowe w ponad

80 
60 oddziałach, liczne dotacje gotówkowe. Wszystko to komisyjnie i protokolarnie zapisane. 
Mimo to w związku ze sprawami Caritasu aresztowano księdza proboszcza. 
Ks. H. J.: Tak. (Ksiądz patrzy na mnie, jakby to była sprawa najzupełniej oczywista). 
Aresztowano również moją matkę i członków zarządu Caritas – Włodzimierza Tokarskiego, 
Bolesława Orłowskiego, Jadwigę Rekowską. Po kilku miesiącach zostaliśmy zwolnieni, gdyż 
władze bezpieczeństwa nie miały żadnej podstawy prawnej do sporządzenia aktu oskarżenia. 
Prokuratura odrzuciła zarzuty. Nie przeszkadzało to władzy administracyjnej w wysiedleniu z 
Gdyni członków zarządu okręgu Caritas, jako niebezpiecznych mieszkańców pasa 
granicznego. 
K. W.: Bez względu na represje i aresztowania Kościół nadal prowadził akcje dobroczynne, 
które po przemianach październikowych wzmocniły swą działalność przez Diecezjalne Rady 
Duszpasterstwa Dobroczynnego. 
Ks. H. J.: Raz jeszcze powtarzam: bez tej działalności nie ma religii chrześcijańskiej. 
Diecezjalne Rady zajmowały się głównie rozsyłaniem darów zagranicznych przysyłanych 
hojnie na apel Prymasa Polski przez rodaków i obcokrajowców. Napływająca w dużych 
ilościach pomoc wymagała zaplecza organizacyjnego. W tym celu ksiądz kardynał Stefan 
Wyszyński powołał do życia, właśnie w Gdyni, Przedstawicielstwo Prymasa Polski do spraw 
Pomocy Zamorskiej Biednym. 
Ksiądz prymas wcześniej, bo w kwietniową Niedzielę Dobrego Pasterza, 1953 roku, 
odwiedził Gdynię i naszą parafię. 
K. W.: Po przełomie w 1956 roku pomoc świata dla Polski ruszyła po raz drugi. 
Ks. H. J.: Tak, tak, ale pamiętać trzeba, że ofiarodawcy nie mieli już takiego zaufania jak 
dziewięć lat wcześniej. Ani upaństwowiony Caritas po konfiskacie dóbr kościelnych 
zakonnych i biskupich, ani centrum opieki społecznej nie było właściwym adresem. Więc 
dobroczyńcy przysłali dary bezpośrednio do Prymasa Polski uwolnionego po trzech latach 
więzienia właśnie w październiku 1956 roku. 
K. W.: Został ksiądz mianowany pełnomocnikiem i przedstawicielem prymasa do spraw 
Pomocy Zamorskiej. Decyzję Prymasa Polski wszyscy z pewnością odczytali jako wyraz

81 
uznania dla działalności księdza jako dyrektora Caritasu i niezłomnej postawy w okresie 
stalinowskim. 
Ks. H. J.: (Ksiądz uśmiecha się). Dziękuję za to spostrzeżenie. Powstała komisja powołana 
przez Prymasa Polski, złożona z księży do której należeli: ksiądz kanonik Michał Kliszko z 
Warszawy, ksiądz kanonik Józef Jasiński z Poznania, ksiądz kanonik Aleksander Oberc z 
Wrocławia, ksiądz prałat dr Karol Dlopolski z Krakowa, ksiądz kanonik Jan Zaręba z 
Gniezna, przyszły biskup ordynariusz Włocławka. Pierwsi na apel Kardynała – Prymasa 
Polski odpowiedzieli polscy katolicy mieszkający w Ameryce. Zaprosiłem księży z komisji 
na konferencję do Gdyni. Miałem już wówczas stałą przepustkę, więc mogliśmy dokonać 
formalnego odbioru darów w porcie. Pamiętam ten pierwszy statek. To był amerykański 
drobnicowiec m/s „Mormacrio”. Catholic Relief Services – organizacja obejmująca swym 
zasięgiem przeszło 40 krajów, przesłała z Nowego Jorku do Gdyni 102 tony używanej 
odzieży. Muszę przyznać, że zarówno władze portowe, jak też i załoga statku poczyniły 
wszelkie ułatwienia, by rozładunek i magazynowanie odbyło się sprawnie. Dokonaliśmy 
procentowego podziału według rozdzielnika z Sekretariatu Prymasa Polski. Tę pierwszą 
przesyłkę, jak również następne, zlecono rozwieźć do poszczególnych diecezji 
przedsiębiorstwu Hartwig S.A. w Gdyni, przy bardzo życzliwej pomocy dyrektora Stanisława 
Kogutowskiego. Moderatorem transportów ze strony National Catholic Werfare Conference 
w Nowym Jorku był ksiądz Edward Synowiak. To właśnie on informował mnie o 
zbliżających się transportach. Zapowiadał kolejne – żywnościowe i medyczne, uzależniając 
całą akcję od zwolnień celnych. 
Po dokonaniu segregacji i podziału według instrukcji kościelnej władzy, okazało się, że 
możemy objąć pomocą ponad 200 rodzin naszej parafii, liczącej wówczas 8 tysięcy wiernych, 
wśród nich osoby najuboższe, rodziny repatrianckie. Proszę pamiętać, że był to okres powrotu 
wielu Polaków z zesłania, z Syberii czy Kazachstanu. Także rodziny wielodzietne, na ogół te, 
które korzystały wcześniej z pomocy Caritasu. 
Do połowy 1948 roku transporty na adres Prymasa Polski przychodziły systematycznie. 
Pamiętam angielski statek „Baltrover”, utrzymujący regularną komunikację miedzy Gdynią, a 
Londynem, „Vibybola”, „Mormacel”, czy „Krageholm”, przewożące dary z obu Ameryk, 
Kanady, Australii, a nawet z Południowej Afryki. Ale w tym samym roku zaczęły się wyraźne 
kłopoty celne. Władze zaczęły coraz częściej ujawniać swoje wrogie stanowisko względem 
kościelnej pomocy charytatywnej. Przejawem tego było wyznaczanie cła na przywożone 
dary. Centralny Zarząd Ceł kontrolował wszystkie przesyłki, nawet przedmioty kultu

82 
religijnego. Książki do nabożeństwa, tabernacula, baldachimy, zostały zatrzymane. Nad 
działalnością pomocy zamorskiej zaczęły się zbierać ciemne chmury. Rząd PRL proponował 
utworzenie Komitetu Pomocy Społecznej. Ale propozycja ta upadła. Zdaniem władz fakt 
przesłania darów na ręce Kardynała – Prymasa Polski świadczy o całkowitym braku zaufania 
do instytucji państwa. 
K. W.: Chyba nie bez racji. 
Ks. H. J.: Zgoda. Tym bardziej, że Kościół został pozbawiony swej instytucji charytatywnej. 
Ach, gdyby wówczas działał Caritas... Towary przychodzące z różnych stron świata zaczęły 
zalegać w Urzędach Celnych. Prośby Sekretariatu Prymasa, starania Episkopatu Polski 
okazały się bezskuteczne. Więc pełnomocnik Episkopatu Stanów Zjednoczonych, 
wspomniany wcześniej ksiądz dyrektor Edward Synowiak wstrzymał telegraficznie wszystkie 
transporty. Nie było innej rady. I dopiero wtedy zareagował rząd PRL. Niestety negatywnie. 
Władysław Gomułka zażądał natychmiastowego wydalenia księdza Synowiaka z Polski. 
I znów wroga prasa i znów ataki. (Ksiądz mówi z całkowitą rezygnacją w głosie). Pomoc 
zamorska z wolna zamierała. Działalność dobroczynną Kościoła uznano za akcję polityczną. 
K. W.: To postawa właściwa władzy totalitarnej. 
Ks. H. J.: No, więc właśnie. To zadziwiające, w jaki sposób można decyzjami politycznymi 
manipulować, zwodzić i podżegać, niszcząc naturalny ludzki odruch niesienia pomocy. 
K. W.: Nieskuteczność tych metod potwierdził okres stanu wojennego w Polsce. 
Ks. H. J.: Myślałem o tym bardzo często i dziś śmiało mogę stwierdzić, że pomoc 
charytatywna w stanie wojennym zyskała również w parafii Najświętszego Serca Pana Jezusa 
wymiar porównywalny z działaniami Caritasu i Pomocy Zamorskiej Biednym. 
K. W.: Bo też i potrzeby były z pewnością nie mniejsze niż w latach czterdziestych, czy 
pięćdziesiątych. 
Ks. H. J.: W mojej ocenie rok 1981 to był czas nie tylko kryzysu, ale całkowitego załamania 
się rynku towarów i usług. Społeczność krajów zachodnich widząc wysiłki całego naszego

83 
narodu w podjętej walce politycznej o nowy ustrój, pospieszyła z pomocą charytatywną o 
wiele wcześniej. Jednakże decyzja o wprowadzeniu stanu wojennego spowodowała, że 
pomoc Zachodu nasiliła się, osiągając swe apogeum w roku 1982. Dary w postaci żywności, 
ubrań i leków zaczęły napływać na adres Kościoła Katolickiego w Polsce, który dla 
usprawnienia całej akcji utworzył Komisję Charytatywną przy Episkopacie Polski. 
Przewodniczącym komisji został katowicki biskup Czesław Domin. Nadchodzące dary były 
przydzielane diecezjom, a następnie dalej wysyłane do poszczególnych parafii. Jak sobie 
przypominam, to już w ciągu 16 miesięcy „Solidarności” Komisja Charytatywna przy naszym 
kościele musiała podołać zwiększonym obowiązkom przy rozdziale napływającej pomocy 
humanitarnej. Sytuacja najuboższych grup społecznych była tragiczna. Wystarczy dziś 
poczytać listy. Jest ich bardzo wiele, około czterech tysięcy, znajdują się w kilku opasłych 
tomach w archiwum parafialnym. 
Listy proszące, ale również dziękczynne. Z miejsc internowania, z aresztów, z więzień, także 
pisanych na wolności, z rodzinnych domów, z najrozmaitszych instytucji. 
K. W.: Praca komisji charytatywnej w parafii NSPJ przebiegała nadzwyczaj sprawnie. 
Ks. H. J.: To zasługa jej członków, najbardziej aktywnych parafian. Napływ pomocy z 
Zachodniej Europy był tak duży, że Rada Charytatywna, której przewodniczyła Aniela 
Chmielecka, została rozszerzona do 60-osobowego składu i pracę w niej podzielono na 
poszczególne sekcje: 
– rejestracyjną: Jolanta Rejter, Jadwiga Kuchcińska, Helena Kołakowska, Małgorzata 
Kępińska, Karolina Kowalska; 
– magazynową: Jan Jujka, Kazimierz Mrozowski, Paweł Michałowski, Paweł Retzlaf, 
Edward Iwański, Kazimierz Podczaski, Józef Wirkus, Stanisław Kuchciński, Kazimierz 
Kufel, Władysław Pucelak, Jan Wróbel, Wojciech Gostomski, Paweł Foppke, Czesław 
Jachlewski, Jerzy Szostakowski, Kazimierz Mrozowski, Henryk Pytkowski, Aleksander Gzik, 
Józef Kulig, Jan Barski; 
– odzieżową: Janina Mrozowska, Agnieszka Oleksy, Elżbieta Frączak; 
– żywnościową: Bronisława Detka, Małgorzata Zejdler, Elżbieta Paszylk, Maria Żemojtis, 
Anna Czaja, Helena Kuling, Franciszka Mówińska, Stefania Wróbel, Urszula Hapka, Maria 
Jędrzej, Irena Miszkiel, Stefania Mieczkowska, Maria Jachlewska, Marta Frączek, Irena 
Mikołajczyk. 
– sekcja służby zdrowia, lekarstw i odżywek, to lekarze: Helena Bernysz, Ryszard

84 
Wesołowski, Janina Niwińska oraz mgr farmacji: Jerzy Biliński, Małgorzata Kępińska, 
Helena Kołakowska, dr farmacji Mirosława Skórkowska. 
– sekcja transportowa dowożąca dary do osób chorych i niepełnosprawnych: Mieczysław 
Guziński, Stefan Iżyłowski, Saturnin Piotrowski, Stanisław Bruno-Brylowski, Edward 
Iwański, Krystyna i Leon Kirszling, Krystyna i Wacław Wołyniec, znany stomatolog. 
K. W.: Obszar parafialny objęty pomocą charytatywną stanowił prawie jedną dwudziestą 
miasta i łączył osiemnaście tysięcy wiernych. 
Ks. H. J.: Nikogo zatem nie powinno zdziwić, że wielkość transportu i ilości towarów 
obliczaliśmy w tonach. Jeden z pierwszych darów Komitetu Pomocy USA to właśnie tona 
masła dla parafian. Transport rozdzielono pomiędzy wielodzietne rodziny, rencistów, 
emerytów, osoby samotne i chore. Następne transporty przychodziły z Danii, Niemiec, 
zwłaszcza z Kilonii, z którą utrzymywaliśmy kontakt przez cały okres stanu wojennego. 8 ton 
odzieży dziecięcej, 8 ton odżywek dla dzieci i niemowląt, 8 ton lekarstw, sprzęt medyczny – 
to dane dotyczące akcji charytatywnej w jednym tylko okręgu Leverkusen. 
K. W.: W latach stanu wojennego, w ciągu dwóch kolejnych sezonów letnich zorganizował 
ksiądz prałat kolonie w Jastrzębiej Górze dla dzieci z rodzin wielodzietnych, także dla dzieci, 
których rodzice zostali internowani lub skazani. 
Ks. H. J.: Tak. (Ksiądz wzdycha głęboko). Doświadczenia Białej Góry z lat czterdziestych 
okazały się pomocne. W roku 1982 i 1983 odbyło się łącznie sześć letnich turnusów dla 
blisko pół tysiąca dzieci. „Wakacje z Bogiem”, tak nazwaliśmy ten letni czas w 
najsmutniejszym z pewnością okresie naszej powojennej historii. 
Mieszkaliśmy w wynajętym od państwa Sosnowskich domku nad samym morzem. I tak jak 
przed laty organizowaliśmy dzieciom czas od świtu, po późny zmierzch. Wspólne modlitwy, 
nabożeństwa, Msze Święte. Wspólne piosenki, ale też i rozważania o świętych i 
błogosławionych. 
Dzieci pod kierunkiem opiekunów i wychowawców uczyły się obserwować przyrodę i 
patrzeć na świat, jak na dzieło stworzenia. Brały udział w pierwszych wycieczkach do Karwi 
czy Lisiego Jaru. Wieczorami odbywały się spotkania literacko-muzyczne, w których i ja 
chętnie brałem udział. Odwiedzał nasz dom również ksiądz biskup ordynariusz Marian 
Przykucki i ksiądz biskup sufragan Edmund Piszcz.

85 
Prace związane z utrzymaniem ośrodka wykonywali członkowie Rady Duszpasterskiej i 
Charytatywnej, oprócz wymienionych wcześniej byli to Czesława Adamska, Halina Bialon, 
Danuta Bianga, Alina Brynikowska, Stefania Falkowska, Krystyna Gwadera, Grażyna 
Hałupka, Krystyna i Leon Kirszlingowie, Wanda Komar, Elżbieta Korzeniewska, Karolina 
Kowalska, Antonina Paczyńska, Joanna Pobłocka, Hieronim Priebe, Gertruda Rzeźnicka, 
Janina i Brunon Talaśka, Zbigniew Treppa, Liliana Urbańska. 
Z pomocą pospieszyły także matki, a nawet babcie dzieci przebywających na koloniach. 
Pomagały również chętnie same dzieci, posłuszne i zdyscyplinowane. Część chłopców 
pomagała także przy budowie kościoła w Jastrzębiej Górze. 
K. W.: W owym czasie akcja pomocy charytatywnej objęła również internowanych i 
aresztowanych oraz ich rodziny, a także przymusowo zwolnionych z pracy. 
Ks. H. J.: Oczywiście. Ale akcje te, jak przed laty, spowodowały atak środków masowego 
przekazu. Tego już naprawdę nie mogłem zrozumieć. W archiwum znajduje się 55 tysięcy 
pokwitowań odbioru odzieży. To blisko jedna czwarta mieszkańców całej Gdyni. Więc na coś 
chyba byliśmy potrzebni. Ale zmilitaryzowane państwo nie było z tego zadowolone. Bo była 
to pomoc „stamtąd”. Od dawnych ideologicznych „wrogów”. Ale ilu moich parafian 
zaprzyjaźniło się z tymi „wrogami”, korespondencyjnie lub osobiście, tego nikt nie wie. Do 
dziś zresztą trwają te przyjaźnie. Ile lekarstw, środków opatrunkowych, ile sprzętu 
medycznego trafiło do gdyńskich szpitali... To była prawdziwa pomoc, jak ją wspaniale 
nazwali Austriacy „człowieka dla człowieka”. To, że stała się ona znów z powodów 
politycznych przedmiotem ostrych ataków jest po prostu hańbiące. Muszę przyznać, że to 
najtrudniej było mi zrozumieć. Albowiem res sacra miser. 
K. W.: „Res sacra miser. W istocie, rzeczą świętą jest ubóstwo. Etymologicznie „bogaty” i 
„ubogi” mają wspólne źródło. Tym źródłem jest słowo „Bóg”. A więc „ubogi” to „bogaty u 
Boga”... 
Ks. H. J.: To bardzo piękne spostrzeżenie. Raz jeszcze wypada powtórzyć za świętym 
Pawłem: „Liczy się wiara, która działa przez miłość. Przez miłość służycie jeden drugiemu”. 
K. W.: I jest to z pewnością najwłaściwsza wykładnia pojęcia Caritas.

86 
Koniec części pierwszej