KSIĘGA REKORDÓW GUINNESSA 1991 3000 NOWYCH REKORDÓW ORAZ 300 NOWYCH BARWNYCH ZDJĘĆ Księga Rekordów Guinnessa 1991 REPROM Druga edycja w języku polskim WYDAWCA „Reprom" Sp. z o.o. ul. Trzy Lipy 3 80-164 Gdańsk tel.: 32-59-16 32-64-41 wew. 245 fax: 32-56-76 REDAKTOR NACZELNY dr Marek Klat REDAKTOR TECHNICZNY Wanda Nowacka PROJEKT OKŁADKI Guinness Publishing/adaptacja Wiesław Grubba Drodzy Czytelnicy Któż by się spodziewał? Przed rokiem zapraszałem na łamach pierwszej edycji „Księgi Rekordów Guinnessa" do wspól- nej zabawy. Dziś już wiem na czym pole- gała genialność pomysłu sir Hugha Bea- vera — założyciela biura i agencji „The Guinness Book of Records". Setki listów, dziesiątki audycji radiowych i programów telewizyjnych oraz stosy ar- tykułów w prasie sprawiły, że Księga zdobyła tysiące wiernych czytelników. Oddajemy w ręce Państwa drugą edycję Księgi. Wiele informacji jest w niej zmie- nionych, inna okładka, ilustracje, tabele. Poprawiliśmy błędy i nieścisłości nauko- we dostrzeżone w pierwszej edycji. Życzę miłych wrażeń przy lekturze „Księgi Rekordów Guinnessa" ciesząc się, że zabawa w „rekordy" tak szybko przyjęła się w Polsce. WYDAWCA EDYCJI POLSKIEJ GRZEGORZ KORZENIEWSKI Prezes Spółki „Reprom" Grzegorz Korzeniewski pragnie złożyć podziękowanie dyrektorom firmy: Guinness Books - Sasannah Adams Reprom - Leszkowi Sitarkowi Printing Partners GmbH - Hansowi Kiwittowi OPRACOWANIE GRAFICZNE mapy i wykresy Ad Vantage Studios Kathy Aldridge Pat Gibbon Peter Harper Mattew Hillier Neil Ranodon FOTO lan McKinnell Nazwa „Guinness" stanowi zastrzeżony znak towarowy i nie należy jej używać bez uprzedniej pisemnej zgody. Wydawca rezerwuje sobie prawo do nadzorowania prób ustanowienia rekordu. Są one podejmowane na wyłączne ryzyko zgłaszającego. Nasz adres: „Reprom" Ltd. ul. Trzy Lipy 3, 80-164 Gdańsk. Żadna część niniejszej książki nie może być reprodukowana lub przesy- łana przy użyciu środków elektronicznych, chemicznych, mechanicznych bądź przez dowolny system przechowywania względnie wyszukiwania informacji bez licencji albo zgody na piśmie udzielonej przez właścicieli praw autorskich. Recenzenci mogą, jeśli tego sobie życzą, cytować krót- kie fragmenty. ISBN 83-85147-01-2 Polscy rekordziści '91 Szanowni Państwo W drugiej edycji „Księgi Rekordów Guin- nessa" możemy odnotować pięć nowych polskich osiągnięć. Znajdą się one w wyda- niach na całym świecie — drukowane w 26 językach, w wielu milionach egzemplarzy. Do wydawcy nadesłano około 1000 listów. Piszą ludzie biznesu, naukowcy, artyści, sportowcy, pasjonaci, fantaści, wariaci... Nie byliśmy w stanie nawet odpowiadać na większość listów. Ten natłok spowodował, że od 1 września 1991 roku uruchomiliśmy w Gdańsku, w porozumieniu z brytyjskim Guinness Publishing, Biuro Rekordów Guinnessa (tel. 39-45-38). Nominację na sze- fa otrzymała Mrs Polonia'91 Róża Gołasie- wicz-Klat. Biuro sporządza ewidencję rekor- dzistów, prowadzi korespondencję, koordy- nuje imprezy, ma prawo do zatwierdzania rekordów, a także reprezentowania sławnej firmy. Jedynym przedstawicielem „Guinnessa" na Polskę jest spółka „Reprom" (Gdańsk, ul. Trzy Lipy 3) i tylko pod tym adresem są przyjmowane zgłoszenia, określenie warun- ków i wymogów rekordowych wyczynów. Przypominam, że zgodnie z sugestiami an- gielskich wydawców nie będą przyjmowane rekordy zagrażające życiu. Z tego względu odrzuciliśmy na przykład „rekord" pewnego pana, który na festynie piwnym zjadł w cią- gu 3 minut i Potrzebna byłć Gratuluję całe niespotykanyn „Księgi Rekoi Państwa do k naszych rekor się. Martyna Flo klasy szkoły { da niespotyka tania wspak n 7 maja 1991 r lewizji Polskie rekordu świat; nut przed nagraniem otrzymała nieznany jej tekst (był to zbiór wierszy „Księga nonsen- su"). W 15 minut wyrecytowała bez błędu 2358 wyrazów. Wyczyn był transmitowany przez I program Telewizji Polskiej w audycji „5, 10, 15" Mieczysław Hornowski ? urodzony w za- borze austrackim w lipcu 1892 r., cieszy się najdłuższą znaną w historii karierą muzyka o sławie międzynarodowej. Już w 1899 roku, jako cudowne dziecko, grał koncert na dwo- rze cesarskim w Wiedniu dla samego Franza Józefa. Przez lata jako obywatel II Rzeczy- pospolitej koncertował na całym niemal świecie. Ostatnio, nie dalej jak 15 lipca 1989 roku, M. Hornowski wystąpił na Aldebuigh Festival, w Suffolk, Anglia przedstawiając utwory Bacha, Chopina, Mozarta i Schu- Tomasz Jakubowski • jego wyczyn trafił do „Księgi Rekordów Guinnessa". skie, zamieszkały w Rzepinie. 8 czerwca 1991 roku na trudnej, górzystej trasie wokół jeziora Żarnowiec (woj. gdańskie) przejechał na jednokołowcu, bez żadnych przerw 25 km 100 m żonglując przy tym piłeczkami te- nisowymi. Uzyskał czas: 3 godziny 6 minut i 14,6 sekundy. Wyczyn był transmitowany w programie „Rekordy Neptuna" realizowa- nym przez Telewizję Polską. Maksymilian Wojakowski ? (młodszy brat Moniki) urodzony 25 sierpnia 1978 ro- ku, bezbłędnie zapamiętuje wyniki 200 rzu- tów kostką do gry, naśladując sposób pracy komputera, czyli z „wewnętrzną obróbką danych". Tak jak to jest w przypadku kom- putera, po zapamiętaniu wyników 200 rzu- tów, Maksymilian potrafi podać całościową informację na ten temat. Może podać wyni- ki od pierwszego do ostatniego rzutu, w do- wolnej kolejności, udzielić odpowiedzi w ro- od początku rzutów? M. Wojakowski odpo- wiada również na pytania odnośnie „wide- łek", a mianowicie: przykładowo w zakresie od 13 do 176 rzutu ile razy wypadła „szóst- ka", „piątka" itd. M. Wojakowski pobił re- kord 15 maja 1991 roku w sopockim Grand Hotel Casino. Wyczyn był rejestrowany przez I program Telewizji Polskiej i transmi- towany w audycji „5, 10, 15". Monika Wojakowska ? ze Szczecina, uro- dzona 29 lipca 1977 r., zapamiętuje widziany tylko raz liczący 540 elementów szereg skła- dający się z przypadkowej kombinacji dwóch słów: „czerwony" i „niebieski". Mo- nika może odtwarzać tę serię po kolei od pierwszego do ostatniego, na wyrywki lub w odwrotnej kolejności. Jest to wyjątkowo trudne ćwiczenie pamięciowe z uwagi na monotonię powtarzających się tylko dwóch kolorów. Z lektury biografii sowieckiego Ży- da Szeroszewskiego — geniusza pamięciowe- go, wynika że będąc człowiekiem dorosłym zapamiętywał on taką serię liczącą nawet powyżej 100 elementów. M. Wojakowska ROZDZIAŁ 1 Istota Ludzka Pochodzenie ...................... 6 Wymiary........................... 7 Macierzyństwo .................... 10 Długowieczność .................. 12 Fizjologia i anatomia .............. 15 ROZDZIAŁ 2 ŚWIAT ŻYJĄCY Królestwo zwierząt ................ 22 Ssaki .............................. 23 Ptaki .............................. 34 Gady .............................. 38 Płazy .............................. 40 Ryby .............................. 41 Rozgwiazdy ....................... 42 Pajęczaki .......................... 43 Zwierzęta wymarłe ................ 46 Królestwo roślin ................... 4f Królestwo pierwotniaków..........5 ROZDZIAŁ 3 Przyroda Ziemi i Kosmc Świat i przestrzeń .............. Pogoda ........................ Klejnoty ........................ Wszechświat ...................... 68 ROZDZIAŁ 4 Nauka i Technologia Pierwiastki ........................ 74 Liczby............................. 75 Granice fizyczne .................. 76 Energia ............................ 79 Technika .......................... 81 Podróże kosmiczne ............... 85 ROZDZIAŁ 5 Budowle i Konstrukcje Spis treści Obiekty rozrywkowe .............. 92 Wieże i maszty .................... 93 Mosty ............................. 94 Kanały............................. 95 Śluzy.............................. 96 Tunele............................. 97 Konstrukcje specjalne ............. 98 ROZDZIAŁ 6 Transport Statki .............................102 Pojazdy drogowe ................ 109 Koleje ............................117 Lotnictwo ........................118 ,ÓW 128 132 136 I AŁ 8 iOZRYWKA .................140 ................. 142 .................143 ...................151 Zarejestru*., dźwięk........... 157 Kino ..............................158 Radio.............................160 Telewizja .........................161 ROZDZIAŁ 9 Ludzkie Osiągnięcia Wytrzymałość i osiągnięcia ......164 Różne osiągnięcia................167 Artykuły i wyroby ................186 ROZDZIAŁ 10 Świat Ludzi Sądownictwo ....................205 Kształcenie .......................210 Religie ...........................211 ROZDZIAŁ 11 Sport i Zawody Rekordy ogólne ..................214 Łucznictwo.......................216 Badminton .......................217 Bilard.............................218 Gry planszowe ...................219 Bobsleje i saneczkarstwo ........220 Boks .............................221 Kajakarstwo ......................223 Gry w karty ......................224 Krokiet ...........................225 Curling ...........................226 Kolarstwo ........................227 Sporty jeździeckie................228 Szybownictwo ...................233 Wyścigi chartów .................235 Gimnastyka sportowa ............236 Piłka ręczna ......................237 Wyścigi konne ...................238 Hurling ...........................241 Łyżwiarstwo .....................242 Judo .............................243 Karate ............................244 Wyścigi motocyklowe............245 Wyścigi samochodowe ..........246 Wspinaczka wysokogórska ......249 Netball ...........................250 Igrzyska Olimpijskie ..............251 Biegi na orientację ...............252 Wyścigi gołębi ...................253 Wyścigi łodzi motorowych.......254 Rackets ..........................255 Jazda na wrotkach ...............256 Wioślarstwo ......................257 Liga rugby .......................258 Związek rugby ...................259 Shinty ............................260 Strzelectwo ......................261 Narciarstwo ......................262 Wyścigi na żużlu .................263 Pływanie .........................264 Tenis stołowy ....................267 Tenis ziemny .....................268 Lekkoatletyka ....................270 rM__i.: __ ^---------1:„:„ \ i. **? X ISTOTA ,UDZKA Kopalna czaszka hominida • Skata- logowana pod numerem muzealnym 1470, wiek datowany* na 1,9 min lat, odkryta w 972 przez Bernarda Negeno w Kobi Fors^ pn. Kenii. (Foto: Biblioteka Fotografii Pochodzenie Rozmiary Rozmnażanie Dłueość życia Fizjologia Anatomia Pochodzenie Najbardziej kompletny (aż w 40%) ze szkie- letów pierwszych hominidow jest szkielet „Lucy", znaleziony przez doktora Donalda C. Johansona i T. Graya 30 listopada 1974 roku na stanowisku 162 w Hadar nad rzeką Awash, w rejonie Afaru w Etiopii. Uważa się, że w chwili śmierci, 3 miliony lat temu, liczyła sobie około 40 lat i 106 cm wzrostu. Równoległe ślady stóp hominidow ciągnące się na dystansie 24 m jako pierwszy — w 1978 r. - odkrył Paul Abell, w Laetoli w Tanzanii, na pyle wulkanicznym sprzed 3,5 milionów lat. Wzrost najniższego z trzech osobników oszacowano na 120 cm. Pierwszy rodzaj — człowiek (Homo) ? Najwcześniejszy gatunek tego rodzaju to Homo habilis czyli „Człowiek zręczny", na- zwany tak w 1964 r. przez profesora Ray- monda Arthura Darta (ur. 4 lutego 1893 r. w Brisbane). Najdawniejszy materiał kopal- ny dotyczący rodzaju Homo to czaszka KNM —ER (Muzeum Narodowe Kenii — East Rudolf) sprzed 1,9 miliona lat, odkryta przez Bernarda Ngeneo w 1972 r. w forma- cji Koobi Fora nad jeziorem Turkana w północnej Kenii. Czaszkę tę zrekonstruowała doktor Maeve Leakey (z domu Epps). Pierwsze narzędzia kamienne to surowe od- łupki sprzed 2,5 milionów lat znalezione przez Francuzkę Helenę Roche w listopadzie 1976 r. w Hadar w Etiopii. Z tego samego okresu pochodzą kwarcowe krajarki przy- stosowane do trzymania palcami (a nie całą pięścią) odkryte przez Roche i doktora Joh- na Walia nad rzeką Gona koło Hadar. Pierwszy Homo erectus ? Gatunek ten (człowiek wyprostowany), przodek w linii prostej Homo sapiens, odkryty został przez Kamoya Kimeu w pobliżu Nariokotome III, na zachód od jeziora Turkana w Kenii w sierpniu 1985 r. Szkielet, należący do 12-let- niego chłopca wzrostu 1,64 m jest najbar- dziej kompletny ze wszystkich resztek kopal- nych tego gatunku; brakuje tylko kilku frag- mentów. Jego wiek ocenia się na 1,6 milio- nów lat. Pochodzer NAJSTARSZY CZŁO^ SKALA CZASOWA Jeśli wiek systemu Ziemia-Księżyc (sza- cowany ostatnio na 4450 milionów lat) przyrównamy do jednego roku, to hominidy wkroczyły na scenę 31 grudnia około 16.15, pierwsi znani nam mieszkańcy Wielkiej Brytanii pojawili się około 23.10, nasza era rozpoczęła się około 14 sekund przed północą, a życie 120-letniego człowieka trwa około 3/4 sekun- dy. Według najnowszych obliczeń rosnąca temperatura Słońca, które staje się „czerwo- nym gigantem" sprawi, ze już za około 5500 milionów lat życie na Ziemi nie będzie możli- we. Mogą oczywiście występować chłodniej- sze epicykle. Okres 1000 milionów lat uważa się czasem za wieczność. Człowiek (Homo sapiens) to gatunek nale- żący do podrodziny Hominirsae, nadrodziny człekopodobnych (Hominoidea), podrzędu małp właściwych (Antropoidea), rzędu na- czelnych (Primates), podgromady łożyskow- ców (Eutheria), podgromady ssaków żywo- rodnych (Theria), gromady ssaków (Mam- niej uszkodzony szkielet pra- wieka • Dr Donald C. Johanson wraz' półpracownikami w roku 1974 w Etiopii ał niezwykłego znaleziska. Naukowcy łi cały nieomal „komplet" szczątków ho- . Najsłynniejszym znaleziskiem t 40% szkielet zwany ,,tucy". (f ffee Photo tibrary). Pierwsze naczelne ? Pojawiły się one w paleocenie, około 69 milionów lat temu. Pierwszych przedstawicieli podrzędu małp właściwych (Antropoidea) spotyka się w Af- ryce i Ameryce Południowej we wczesnym oligocenie, 34 — 30 miliony lat temu, gdy już wydzieliły się dwa podrzędy; ma_łpy sze- rokonose (Platyrrhina) z Nowego Świata i małpy wąskonose (Catarrhina) ze Starego Świata. Pierwsze hominidy ? Charakterystyczne cechy człowiekowatych, takie jak duży mózg czy dwunożna lokomocja, pojawiły się znacznie później. Najstarszy materiał kopal- ny należący niewątpliwie do hominidow to kość szczękowa australopiteka z dwoma zę- bami trzonowymi długości 5 cm, znaleziona przez Kiptalam'a Chepboi w lutym 1984 r. w rejonie jeziora Baringo w Kenii. Towarzy- Europa ? Uranowa metoda określania wie- ku i elektronowy rezonans spinowy pozwoliły określić wiek czaszki Homo erectus z okolic Bilzingsleben w dawnej NRD na co najmniej 350000, a być może nawet na 400000 lat. Wymiary OLBRZYMI Trudno jest ustalić rzeczywisty wzrost ludzi — olbrzymów. Przesada i zwykła nieuczci- wość zaciemniają obraz. Jedyne wiarygodne materiały dotyczące rzeczywistego wzrostu olbrzymów to zebrane pod kontrolą lekarzy po roku 1870. Niestety, także lekarze nie za- wsze są bez winy; rejestrują czasem zupełnie zmyślone wartości. Stwierdzenie, jakoby Goliat (około 1060 lat p.n.e.) mierzył 6 łokci i piędź, czyli 290 cm pozwala przypuszczać, że nastąpiło jakieś pomieszanie jednostek lub nadgorliwi kroni- karze żydowscy dopuścili się przesady. Wed- ług historyka hebrajskiego Józefa Flawiusza (ur. 37/38 r. n.e., zm. około 100 r. n.e.) i Wymiary Olbrzymi występujący w cyrkach i na poka- zach prawie nigdy nie poddają się badaniom antropometrycznym, co mają z reguły za- gwarantowane warunkami kontraktu. Agen- ci tradycyjnie podnoszą ich wzrost, nawet o 45 cm. Ostatni taki przypadek to Moham- mad Alam Channa (ur. 1953 r.) z Pakistanu, który mierzył rzekomo 250,8 cm. Bada nie an- tropometryczne wykonane 21 sierpnia 1987 r. w Nowym Jorku w stanie Nowy Jork w Sta- nach Zjednoczonych wykazało, że miał on w rzeczywistości 233,6 cm. Najwyżsi mężczyźni ? Jak wynika z da- nych współczesnej medycyny najwyższym człowiekiem w historii był Robert Pershing Wadiów, urodzony 22 lutego 1918 r. o go- dzinie 6.30 w Alton stan Illinois, w Stanach Zjednoczonych. Osiągnął on wzrost olbrzy- mi jeszcze zanim zachorował na akromega- lię. 27 czerwca 1940 r. doktor. CM. Char- les, profesor nadzwyczajny wykładający ana- tomię w Washington University's School of Medicine w St. Louis w stanie Missouri, oraz doktor Cyril MacBryde, zmierzyli Ro- berta Wadlowa — miał on 272 cm wzrostu; rozpiętość ramion wynosiła 288 cm. Wadiów zmarł 18 dni później, 15 lipca 1940 r. o 1.30 w nocy, w hotelu w Manistee w stanie Mi- chigan. Ważył wtedy 199 kg. Przyczyną śmierci był pęcherz posocznicowy na prawej kostce, powstały na skutek źle dopasowanej obręczy. Wadiów miał ograniczone czucie w nogach poniżej kolan, co spowodowane było szybkim tempem wzrostu. Rósł ciągle, także w czasie swej ostatniej choroby i gdyby żył jeszcze przez rok osiągnąłby lub nawet prze- kroczył 274 cm. W dniu swoich 21 urodzin ważył 222,7 kg — była to jego największa waga, natomiast na krótko przed śmiercią „spadł" do 199 kg. Nosił buty rozmiaru 37 AA (47 cm), a jego dłoń miała 32,4 cm dłu- gości, mierzone od nadgarstka do czubka środkowego palca. Pochowano go na cmentarzu Oakwood Ce- mentery w Alton w stanie Illinois, w trumnie o długości 328 cm, szerokości 81 cm i głębo- kości 76 cm. Akromegaliczny olbrzym, Gabriel Estavao Monjane (ur. 1944) z Monjacaze w Mozam- biku, Afryka Wschodnia, mierzy obecnie 245,7 cm i waży 181 kg. W wieku 16 lat miał 226 cm wzrostu, natomiast badania an- tropometryczne przeprowadzone w grudniu 1965 r. przez doktora Manuela Alberto z Lourenco Marąues w Portugalii wykazały, że mierzył na stojąco 238,8 cm. Wkrótce po- tem przyłączył się do portugalskiego cyrku, który reklamował się jego wzrostem — 265 cm. Najwyższe kobiety ? Olbrzymki zdarzają się rzadziej niż olbrzymi, lecz również cieszą się okazałym wzrostem. Najwyższą kobietą w historii była akromegaliczna olbrzymka Zeng Jinlian (czytaj San Chunglin) (ur. 26 czerwca 1964 r.) z wioski Yujiang w Komu- nie Jasnego Księżyca, w prowincji Hunan, w Chinach. W chwili śmierci, 13 lutego 1982 r. miała 247 cm wzrostu. Liczba ta wyraża jej przypuszczalny wzrost przy prawidłowym wygięciu kręgosłupa, gdyż cierpiała na po- ważną skoliozę i nie mogła stać prosto. Za- częła rosnąć w nieprawidłowym tempie w wieku 4 miesięcy i już przed ukończeniem 4 lat miała 156 cm wzrostu (porównaj 163 cm w przypadku Roberta Wadlowa w wieku 5 Robert Wadlow Po urodzeniu ważył 3,85 kg. W wieku dwóch lat, po dwukrotnej operacji przepukli- ny zaczął rosnąć w nieprawidłowym tempie. Oto jak zmieniał się jego wzrost: WZROST WAGA cm kg 5.....163...............48 8.....183...............77 9.....189...............82 10.....196...............95 11.....200...............- 12.....210...............- 13.....218.............. 116 14.....226..............137 15.....234..............161 16.....240..............170 17.....245.............. 1431 18.....253...............- 19.....258.............. 218 20.....261...............- 21.....265.............. 223 22,42. ... 272..............199 1 Po ciężkiej grypie i infekcji stopy. z Rósł jeszcze podczas ostatniej choroby, tuż przed śmiercią. Eunuchoidalna olbrzymka Ella Ewing (1875—1913) z Gorin w stanie Missouri w Stanach Zjednoczonych mierzyła rzekomo 249 cm, lecz była to przesada. W wieku 23 lat miała 224 cm wzrostu, a w chwili śmierci mogła mieć 228,6 cm. Najwyższą kobietą świata jest Sandy Allen, urodzona 18 czerwca 1955 r. w Chicago w stanie Illinois, w Stanach Zjednoczonych; obecnie pracuje ona jako sekretarka w In- dianapolis w stanie Indiana. Zaczęła rosnąć w nieprawidłowym tempie wkrótce po uro- dzeniu (waga urodzeniowa — 2,95 kg). W wieku 10 lat mierzyła 190,5 cm, a w wieku lat 16 - 216 cm. 14 lipca 1977 r. ta akro- megaliczna olbrzymka poddana została ope- racji gruczołu przysadkowego, co pociągnęło za sobą kolejną fazę wzrostu, do momentu osiągnięcia 231,7 cm. Obecnie waży ona 209,5 kg i nosi obuwie o rozmiarze 16 EEE w systemie amerykańskim. W kwietniu 1986 r. do szpitala w miejsco- wości Surabaja na Jawie przywieziono eunu- choidalna olbrzymkę o imieniu Mulia (ur. 1956 r.), pochodzącą z nieznanej wioski na Borneo. Miała ona zostać poddana operacji korygującej nieprawidłowe tempo wzrostu. W wieku 13 lat mierzyła 155 cm i ważyła 41,2 kg, a w dwa lata później zaczęła bardzo szybko rosnąć. Począwszy od roku 1977 nie mogła stać prosto, co spowodowane było jej złym stanem zdrowia; musiano zatem mie- rzyć ją w pozycji leżącej. Uzyskany wynik 233 cm pozwala, po uwzględnieniu pewnego wydłużenia, ustalić wzrost tej kobiety na około 228,6 cm. Jej ówczesna waga wynosiła 77 kg. Nie wiadomo, czy operacja zakończy- ła się sukcesem, gdyż od tamtej pory o Mulii nic nie słychać. Bliźnięta ? Płci męskiej. Najwyższymi bliź- niętami jednojajowymi na świecie są Michael i James Lanier (ur. 27 listopada 1969 r.) z Troy w stanie Michigan w Stanach Zjedno- czonych. W wieku 14 lat mierzyli po 216 cm, a obecnie obaj mierzą po 223,3 cm. Ich siostra, Jennifer, ma 157,4 cm wzrostu. Olbrzymi Wymienieni tu zostali wszyscy pozostali mężczyźni, co do których z wiarygodnych źródeł wiado- mo, że mieli co najmniej 245 cm wzrostu. W siedmiu przypadkach na dziewięć gigantyzmowi to- warzyszyła akromegalia, zaburzenie powodujące nadmierny rozrost języka, warg, nosa, żuchwy, stóp i dłoni, co wynika ze wzmożonej aktywności i zwiększonego wydzielania hormonu wzrostu przez obrzmiały gruczoł przysadkowy, który znajduje się w podstawie mózgu. John William Rogan (1871-1905) z Gallatin, stan Tennessee, Stany Zjednoczone*, 264 cm. John F. Carroll (1932-69) z Buffalo, stan Nowy Jork, Stany Zjednoczone2, 263,5 cm. Valnó Myllyrinne (1909-63) z Helsinek w Finlandii3, 251,4 cm. Don Koehler (1925-81) z Denton, stan Montana, Stany Zjednoczone4, 248,9 cm, później zamieszkał w Chicago. Bernard Coyne (1897-1921) z Anthon, stan Iowa, Stany Zjednoczone5, 248,9 cm. Patrick Cotter (O'Brien) (1760-1806) z Kinsale, County Cork, Republika Irlandii8, 246 cm. „Constantine" (1872-1902) z Reutlingen, RFN', 245,8 cm. Gabriel Estavao Monjane (ur. 1944-fi. 1989} z Monjacaze w Mozambiku8, około 245,7 cm. Sulaiman 'Ali Nashush (ur. 1943-fl. 1968) z Trypolisu w Libii', 245 cm. 1 Zmierzony w pozycji siedzącej. Nie mógł stać, gdyż cierpiał na ankylozę (zesztywnie- nie stawów poprzez formowanie zrostów) kolan i bioder. Ważył tylko 79 kg. 2 Silne tylno-boczne wygięcie kręgosłupa. Liczba ta wyraża jego wzrost przy przypu- szczalnej normalnej krzywiżnie kręgosłupa, obliczonej na podstawie wzrostu w pozycji stojącej, zmierzonego 14 października 1959 r. — 245 cm. Na krótko przed śmiercią w po- zycji stojącej mierzył 234 cm. 3 W wieku 21 lat miał 222 cm wzrostu. Przed ukończeniem 40 roku życia przeszedł drugi okres wzrostu i w chwili śmierci mierzył 246,8 cm. W 1931 r. ważył 196,8 kg. 4 Okres nieprawidłowego wzrostu rozpoczął sie w wieku 10 lat. Jeao siostra bliźniaczka Olbrzym eunuchoidalny (syndrom długich nóg Daddy'ego). W 1918 r. nie przyjęto go do wojska; miał wtedy 236 cm wzrostu. Rósł jeszcze przed śmiercią. Wzrost podany na podstawie pomiaru szkie- letu po jego ekshumacji 19 grudnia 1972 r. Olbrzym eunuchoidalny. Wzrost szacunkowy; amputowano mu obie nogi, zaatakowane przez gangrenę. On sam twierdził, że miał 259 cm. Ostatni pomiar wykonany w maju 1987 r. Niedawno przeszedł udaną operację biodra w Republice Południowej Afryki. W 1960 r. w Rzymie przeszedł udaną opera- cję korygującą nieprawidłowe tempo wzrostu. 8 Wymiary Podwyższony Wzrost Wymienieni •«] tu znani olbrzymi, kiorych wzrost został podwyższony NAZWISKO •?-:.-:?;?. WZROST PODWYŻSZONY RZECZYWISTY cm cm Edou;trd CV .ur1 ? ... 1881 is«4 ........ Kanada .......... 251,4 236 2 tóohammad Aalam Chai ?g&3jji&?||93yj35? Pakistan 250 8 233 6 | Belgia . 279,4 234 i 1922-tl 1845 H -.'i.ni ? 238,7 233.6 .... 1846-93 ........ Chiny............ 279,4 233,6 1914-fl 1986 I .l.in.li i 264 1 231.1 .... 1928-fl. 1986....... USA............. 245 1 231,1 H .i i- i . 278,1 229.8 1879-1916 Fioiicici "••(-."?"i ? 229.8 Wiochy 243,8 _i jci 3 Antilid 259 0 228 6 Eddie Carmel3...... .... 1938-72............. Izrael............. 275,5 228.6 Danie) Cajanus..... 283,2 222,2 Palrick Murphy.... 269 2 222,2 Jakop Loll (Olbrzym Por 255,2 Paul Henoch..... 251,4 218.4 1 Zabalsamowane c iego Carmel a zost.il oszacowany le zdjęć, a Cajć SkŁa - na podsta- I Montrealu ma 2" •• ^K| wynnaiy po- 2 Channa zosta) 'ch źródeł me- ,ieipnia 1989 i i 2 cm w/rostu (w : Najniżsi z żyjących ? Najniższym czło- wiekiem świata, który może poruszać się sa- modzielnie, jest prawdopodobnie Nelson de la Rosa Aąuino (ur. w czerwcu 1968 r.) z Santo Domingo w Dominikanie, który cierpi na chorobę Seckela. 2 kwietnia 1987 r. zo- stał on zbadany przez przewodniczącego Stowarzyszenia Lekarzy Republiki Domini- kany, który ogłosił, że ta drobna istota mie- rzy 72 cm i waży tylko 6,81 kg. (Dla porów- nania: przeciętny noworodek waży 3,4 kg). Pozostałe wymiary to: 44,4 cm w obwodzie klatki piersiowej oraz 40,6 cm w pasie. Le- karz stwierdził ponadto, że Nelson przestał już rosnąć. Cała rodzina Nelsona jest nor- malnego wzrostu. Madge Bester (ur. 26 kwietnia 1963 r.) z Jo- hannesburga w Afryce Południowej ma za- ledwie 65 cm wzrostu, lecz cierpi na chorobę zwaną Osteogenesis imperfecta (wrodzona łamliwość kości) i jest przykuta do wózka inwalidzkiego. Choroba ta polega na dzie- dzicznych zwyrodnieniach tkanki łącznej (kolagenu), która, razem z solami wapnio- wymi, zapewnia prawidłową strukturę kości; przypadłość charakteryzuje się kruchością i łamliwością kości, a także innymi zniekształ- ceniami kośćca. Matka Madge, Winnie, jest niewiele wyższa od córki — ma 70 cm wzro- stu i również przykuta jest do wózka. Płci żeńskiej. Jednojajowe bliźniaczki Pamela i Patricia Terry (ur. 27 lipca 1951 r.) ze sta- nu Ohio w Stanach Zjednoczonych mają obie po 182,88 cm wzrostu. Małżeństwo ? Anna Hanen Swan (1846 — —1888) z Nowej Szkocji w Kanadzie, której przypisywano wzrost 246 cm, miała w rze- czywistości 227 cm. 17 czerwca 1871 r. w londyńskiej katedrze St. Martin-in-the-Fields wyszła ona za mąż za Martina van Burena Batesa (1845-1919) z miejscowości Whites- burg, Letcher County w stanie Kentucky w Stanach Zjednoczonych; mierzył on 219 cm. Państwo Bates stali się w ten sposób najwyż- szym małżeństwem świata. KARŁY Podawane do publicznej wiadomości wymia- ry karłów — tak samo, jak olbrzymów — często nie odpowiadają prawdzie; w tym przypadku wzrost ich jest oczywiście zaniża- ny. 274 cm to szczyt marzeń olbrzyma, na- tomiast 58 cm to granica, do której dążą najniżsi z dorosłych karłów i karlic (dla po- równania: noworodki mają zwykle 46 — 50 cm, długości). W przypadku karłowatości czy infantylizmu przysadkowego kościec za- chowuje swój pierwotny stan. Dzieci-karły zaś są bardzo często „postarzane" przez swoich agentów lub menadżerów. Najniższą dorosłą istotą ludzką zanotowaną przez medycynę była karlica Pauline Mu- sters („Księżniczka Pauline") z Danii. Uro- dziła się 26 lutego 1876 r. w Ossendrecht; mierzyła wtedy 30 cm. W wieku 9 lat miała 55 cm wzrostu i ważyła zaledwie 1,5 kg. Zmarła 1 marca 1895 r. w Nowym Jorku, w wieku 19 lat, na zapalenie płuc połączone z zapaleniem opon mózgowych; miała osłabio- ne serce, co spowodowane było nadużywa- niem alkoholu. Mówiło się, że miała 48 cm wzrostu; jednak wcześniejsze badania poz- woliły ustalić, że mierzyła 59 cm. Badanie pośmiertne określiło jej wzrost na 61 cm (po śmierci nastąpiło pewne wydłużenie). Już w wieku dorosłym ważyła od 3,4 kg do 4 kg, a iei wvmiarv wynosiły 47 — 48 — 43 cm, z cze- i ważyła 1,98 kg; tuż po urodzeniu mierzyła 15 cm. Zmarła 22 sierpnia 1985 r. w klaszto- rze Lyrion Convent w Atenach, w Grecji. W dniu śmierci miała 67 cm i ważyła 5 kg. Dziewczynka była podobno jedną z bliźnia- czek (siostra cierpiała na chorobę Seckela, karłowatość połączoną z tzw. „sowią twa- rzą" — wypukłe oczy i wystający nos). Najniższym karłem płci męskiej był Calvin Phillips, urodzony 14 stycznia 1791 r. w Bridgewater w stanie Massachusetts w Sta- nach Zjednoczonych. Tuż po urodzeniu wa- żył 907 g, a w wieku 5 lat przestał rosnąć. Jako 19-latek miał 67 cm wzrostu i ważył 5,4 kg w ubraniu. Zmarł w dwa lata później, w kwietniu 1812 r. na progerię, rodzaj rzad- kiego zaburzenia, charakteryzującego się karlim wzrostem i przedwczesnym starze- niem. W 1938 r., gdy Paul Del Rio (ur. 1920 w Madrycie) odwiedził Hollywood, „Life Ma- gazine", miejscowa gazeta, ogłosiła, że liczy on 48 cm wzrostu. Ważył jednak aż 5,4 kg (12 funtów), co pozwala przypuszczać, że w rzeczywistości był znacznie wyższy — mie- rzył około 66 cm. Dodatkowym argumen- tem może być niewielkie wrażenie, jakie przyjazd Paula zrobił na innych karłach, mieszkających na stałe w stolicy filmu. William E. Jackson, alias „Wielkie Maleń- stwo", urodzony 2 października 1864 r. w Dunedin w Nowej Zelandii, miał, w momen- cie przyjścia na świat, 23 cm długości i wa- żył 340 g. W listopadzie 1880 r. mierzył 53 cm i ważył 4 kg. Gdy zmarł 9 grudnia 1900 r. w Nowym Jorku, miał 69 cm wzrostu. Najsłynniejszym karłem w historii był Char- les Sherwood Stratton, alias „Generał Tom- cio Paluch", urodzony 4 stycznia 1838 r. Gdy nawiązał współpracę z Phineasem T. Barnumem, słynnym amerykańskim organi- zatorem widowisk, jego data urodzenia zo- stała zmieniona na 4 stycznia 1832 r. Z tego wynika, że wzrost 77 cm osiągnął w wieku 12 lat, a nie 18, jak reklamował go Barnum. Zmarł 15 lipca 1883 r. na udar mózgu, w Najniższe bliźnięta wszechczasów to pier- wotne karły Matjus i Bela Matina (1903-1935) z Budapesztu na Węgrzech, którzy otrzymali obywatelstwo amerykań- skie. Oboje mieli po 76 cm wzrostu. Obecnie najniższe bliźnięta to John i Greg Rice (ur. 3 grudnia 1951 r.) w West Palm Beach na Florydzie w Stanach Zjednoczo- nych, którzy mierzą po 86,3 cm. Najniższy- mi siostrami — bliźniaczkami jednojajowymi są Dorene Williams z Oakdale i Darlene McGregor z miejscowości Almeda w stanie Kalifornia w Stanach Zjednoczonych. Obie mają 124,4 cm wzrostu. Do tej pory tylko dwie osoby karlego wzro- stu dożyły 100 lat — obie to kobiety. Star- sza z nich to Amerykanka węgierskiego po- chodzenia, Susanna Bokoyni („Księżniczka Susanna") z Newton w stanie New Jersey w Stanach Zjednoczonych, która zmarła 24 sierpnia 1984 r. w wieku 105 lat. Miała 101 cm wzrostu i ważyła 16,78 kg. Druga to An- nę Clowes z Matlock w hrabstwie Derbyshi- re, Anglia, która w chwili śmierci, 5 sierpnia 1784 r. miała 103 lata. Mierzyła 114 cm i ważyła 21,7 kg. Największe zróżnicowanie ? Adam Rai- ner urodzony w 1899 r. w Graz w Austrii, w wieku 21 lat miał 118 cm wzrostu. Potem zaczął niespodziewanie rosnąć w bardzo szybkim tempie, i w 1931 r. mierzył już 218 cm. Osłabiło go to do tego stopnia, że resztę życia spędził w łóżku. Na krótko przed śmiercią, która nastąpiła 4 marca 1950 r., po ukończeniu 51 roku życia, miał 234 cm wzrostu. Jako jedyny człowiek w historii me- dycyny był zarówno karłem, jak i olbrzy- mem. Najbardziej zróżnicowana para ? 30 czerwca 1984 r, liczący 200,6 cm Nigel Wilks (ur. 1963) z Kingston upon Hull w hrab- stwie Humberside, Anglia ożenił się z chorą Wymiary 9 PLEMIONA Najwyższe z liczących się na świecie plemion to wysmukli Tutsi (znani jako Watussi) z Rwandy i Burundi w Afryce Środkowej, oraz Dinka z Sudanu. U Tutsi średni wzrost dorosłego mężczyzny wynosi 195,5 cm, a ko- biety - 177,8 cm. Techuelche z Patagonii, długo uważani za olbrzymów (tzn. 213 — 244 cm) w rzeczywi- stości mierzą średnio 177 cm (mężczyźni) i nie przekraczają 198 cm. Najniżsi pigmeje to Mbuti z Ituri Forest w Zairze, w Afryce Środkowej, u których śred- ni wzrost dorosłego mężczyzny wynosi 137 cm, a kobiety — 135 cm. Niektóre grupy są jeszcze niższe — mają odpowiednio 132 cm i 124 cm. Z ostatnich badań lekarskich wyni- ka, że dzieci pigmejów nie są wiele niższe od swoich rówieśników z innych plemion. Nie rosną one jednak w wieku dojrzewania, gdyż ich organizmy wytwarzają za mało hormonu zwanego IGF (hormon wzrostu podobny do insuliny). WAGA Najciężsi mężczyźni ? Najcięższym męż- czyzną w historii medycyny był Jon Brower Minnoch (ur. 29 września 1941 r.) z Bain- bridge Island w Stanach Zjednoczonych, który już od dzieciństwa cierpiał na otyłość. Ten były taksówkarz miał 185 cm wzrostu i ważył: w 1963 r. 181 kg, w 1966 r. 317 kg i we wrześniu 1976 r. 442 kg. W 18 miesięcy później, w marcu 1978 r., trafił do szpitala University Hospital w Seattle z powodu nie- wydolności krążenia i oddychania. Dwuna- stu strażaków musiało przenosić go z domu na prom na specjalnych, zaimprowizowa- nych noszach. W szpitalu leżał na dwóch połączonych ze sobą łóżkach. Żeby go prze- wrócić potrzebnych było 13 osób. Poprzez porównanie jego wskaźnika spożycia i wyda- lania, doktor Robert Schwartz, endokryno- log, obliczył, że Minnoch musiał ważyć po- nad 635 kg, gdy został przyjęty do szpitala; sporą część stanowił płyn obrzękowy, które- go nagromadzenie spowodowane było nie- wydolnością krążenia. Po prawie 2 latach diety 1200-kalorycznej, płyn obrzękowy zni- knął i Minnoch opuścił szpital; ważył wtedy 216 kg. Jednak tył znowu. W październiku 1981 roku, gdy przybrał na wadze 91 kg, wrócił do szpitala. W chwili śmierci, 10 września 1983 roku, ważył ponad 363 kg. Najciężsi z żyjących ? Obecnie najcięż- szym człowiekiem na świecie jest T.J. Albert Jackson (ur. w Kent Nicholson), znany tak- że jako „Gruby Albert" z Canton w stanie Mississippi w Stanach Zjednoczonych (patrz tabela). Ostatnio osiągnął wagę 404 kg. Mie- rzy 305 cm w klatce piersiowej, 294 cm w pasie, po 178 cm w udach i 75 cm w karku. Również Albert Pernitsch z Grafkorn w Austrii pretenduje do tytułu najcięższego człowieka świata, lecz jego „szczytowa" wa- ga wynosi jedynie 399 kg. Gdy usiłowano zważyć Waltera Hudsona (ur. w listopadzie 1944 r.) z Nowego Jorku w stanie Nowy Jork w Stanach Zjednoczo- nych, zepsuła się waga przemysłowa o za- kresie 454 kg. Później udało się ustalić, że ważył 545 kg. Miał on 178 cm wzrostu, 269,2 cm w obwodzie klatki piersiowej, i 279,4 cm w pasie. 14 września 1987 r. zna- lazł się na pierwszych stronach gazet, gdyż zaklinował się w drzwiach do sypialni. Dzie- nałogowym żarłokiem, stosuje teraz specjal- ną dietę odchudzającą; do czerwca 1988 r. stracił już 286 kg. Odchudzanie ? Do lipca 1979 r. Jon Bro- wer Minnoch (1941 — 83) (patrz wyżej) „spadł" do 216 kg, tracąc w ten sposób 419 kg w ciągu 2 lat, czyli średnio 4 kg tygod- niowo. Największy wyczyn w historii odchu- dzania, połączony z publikacją rezultatów, należy do Michaela Hebranko (ur. 1953) z Brooklynu w stanie Nowy Jork w Stanach Zjednoczonych, który w lipcu 1987 r. ważył 410,5 kg. W ciągu 15 miesięcy „zrzucił" po- nad 226,8 kg i w czerwcu 1989 r. ważył już tylko 98,4 kg. Schudł w sumie o 312 kg w okresie krótszym niż 24 miesiące. Jego ob- wód pasa zmniejszył się z 292,1 cm do 91-96 cm, czyli o 200,6 cm. Paul M. Kimelman (ur. 1943) z Pittsburgha w stanie Pensylwania w Stanach Zjednoczo- nych schudł z 216 kg do 59 kg w okresie od 1 stycznia 1967 r. do 3 sierpnia 1967 r., czyli stracił 162 kg w 215 dni. Roly Mclntyre (ur. 1952) w Kesh, Fermanagh w Irlandii Pół- nocnej (patrz: Najciężsi mężczyźni) „spadł" z 262 kg do 84,8 kg w ciągu 22 miesięcy, w okresie od kwietnia 1983 r. do lutego 1985 r. 15 marca 1982 r. chirurdzy ze szpitala w Nowym Jorku w stanie Nowy Jork w Sta- nach Zjednoczonych, usunęli 67 kg z brzu- cha mężczyzny ważącego 362 kg. Musieli użyć wyciągu, aby podnosić usuwane war- stwy tłuszczu. Ron Allen (ur. 1947) wypocił 9,7 kg ze swoich 113,4 kg w ciągu 24 godzin, w sierp- niu 1984 r., w Nashville w stanie Tennessee w Stanach Zjednoczonych. „Gruba dama" amerykańskiego cyrku, Cele- sta Geyer (ur. 1901), alias Dolly Dimples, schudła z 251 kg do 69 kg w latach 1950 — 51, czyli zrzuciła 182 kg w ciągu 14 miesięcy. Z grubaski o dość wyrównanej fi- gurze — 200 — 213 — 231 cm, stała się zgrab- ną kobietą o wymiarach 86 — 71—91 cm. Jej książka „Jak zrzuciłam 392 funty" nie stała się bestsellerem, gdyż niewiele osób może utożsamić się z problemami, jakie niesie ze sobą zrzucenie ponad 178 kg przy wzroście 150 cm. W grudniu 1967 r. pani Geyer wa- żyła podobno już tylko 50 kg. W lutym 1951 r. Gertrudę Levandowski (ur. 1893) z Burnips w stanie Michigan, Stany Zjednoczone, przeszła udaną, choć przecią- gającą się operację usunięcia torbieli jajnika, co obniżyło jej wagę z 280 kg do 140 kg. Tycie ? Jon Minnoch przytył o 91 kg w ciągu 7 dni, w październiku 1981 r., gdy przyjęto go ponownie do szpitala University of Washington Hospital w Seattle w stanie Waszyngton w Stanach Zjednoczonych. Arthur Knorr przytył o 136 kg w ciągu ostatnich 6 miesięcy życia. Doris James z San Francisco w stanie Kalifornia w Sta- nach Zjednoczonych utyła podobno 147 kg w ciągu 12 miesięcy, przed śmiercią w sierp- niu 1965 r. Zmarła w wieku 38 lat; miała 157 cm wzrostu i ważyła 306 kg. Największa różnica ? Najbardziej zróżni- cowana para małżeńska to Jon Brower Min- noch i jego żona Jeanette, ważąca 50 kg. W marcu 1978 r. Minnoch był cięższy od żony o 589 kg. Mieli dwóch synów. Najcięższe kobiety ? W 1888 r. pewna nieznana Murzynka z Bostonu w stanie Massachusetts w Stanach Zjednoczonych ważyła podobno 385,5 kg, brak jednak dal- szych szczegółów. 9 października 1972 r., gdy w szpitalu w Milwaukee w Stanach Zjednoczonych zmar- ła cierpiąca z powodu nadmiernego pragnie- nia Percy Pearl Washington, waga wskazy- wała 362,8 kg; przypisywano jej jednak wię- cej kilogramów, bo aż 399,1. Miała ona 183 cm wzrostu i nosiła 62 rozmiar ubrań (w sy- stemie amerykańskim). Ida Maitland (1898-1932) ze Springfield w stanie Mississippi w Stanach Zjednoczonych ważyła podobno 413 kg, nie zostało to jed- nak nigdy potwierdzone. Najcięższe z żyjących ? Najcięższą kobie- tą świata była prawdopodobnie Rosie Car- nemolla (ur. 1944) z Poughkeepsie w stanie Północna Dakota w Stanach Zjednoczo- nych, która swoją szczytową wagę 385,5 kg osiągnęła 13 marca 1988 r. W tydzień póź- niej poddała się ściśle kontrolowanej diecie, dzięki której schudła o 113 kg w ciągu 6 miesięcy; następnie przeszła operację zmniej- szającą rozmiary żołądka. We wrześniu 1988 roku ta była nałogowa żarłoczka ważyła już tylko 158,7 kg, obwód jej talii zmniejszył się z 249 cm do 117 cm, a rozmiar noszonych przez nią ubrań — z 70 do 46 (w systemie amerykańskim). Do końca 1989 r. miała za- miar osiągnąć swoją wagę docelową — 68 kg. 10 roku) McCrary alias McGuire z Henderson- ville w stanie Północna Karolina w Stanach Zjednoczonych, rozwijali się prawidłowo aż do momentu, gdy w wieku 6 lat zachorowali na różyczkę. W listopadzie 1978 r. ważyli: Billy 337 kg, a Benny 328 kg i obaj mierzyli w pasie 213 cm. Zawodowo zajmowali się przeciąganiem liny — w reklamach często podwyższano ich wagę aż do 349 kg. Billy zmarł w Niagara Falls w prowincji Ontario w Kanadzie w wyniku wypadku motocyklo- wego, 13 lipca 1979 r. Ludzie cierpiący na chorobę Prader-Wil- li'ego rzadkie zaburzenie umysłowe, które sprawia, że są bez przerwy głodni, potrafią utyć tak bardzo, że umierają z uduszenia. Najlżejsza ? Najlżejszą dorosłą osobą była Lucia Zarate (ur. 2 stycznia 1863 r. w San Carlos w Meksyku, zm. w październiku 1889 r.), wychudzona meksykańska karlica, która w wieku 17 lat ważyła 2,125 kg przy wzroście 67 cm. Do swoich 20 urodzin „uty- ła" do 5,9 kg. Jej waga urodzeniowa wyno- siła 1,1 kg. Najszczuplejsza ? Najszczuplejszych do- rosłych normalnego wzrostu spotyka się wśród osób cierpiących na chorobę Glińskie- go-Simmondsa (charłactwo przysadkowe). U kobiet notuje się straty aż do 65% podsta- wowej wagi ciała; najniższa jak dotąd waga — 20 kg — należy do Emmy Shaller (ur. 8 lipca 1868 r. w St Louis w stanie Missouri, zm. 4 października 1890), która miała 157 cm wzrostu. Edward C. Hagner (1890 — —1962), alias Eddie Masher (Stany Zjedno- czone), ważył podobno tylko 22 kg przy wzroście 170 cm. Znany był także jako „La- luś-Kościotrup". W sierpniu 1825 r. zmie- rzono obwód bicepsa Claude-Ambroisea Seurata (ur. 10 kwietnia 1797 r., zm. 6 kwietnia 1826 r.) z Troyes we Francji — wy- nosił on 10 cm, natomiast odległość między plecami a klatką piersiową nie miał nawet 7,6 cm. Według pewnego sprawozdania Seu- rat liczył sobie 171 cm wzrostu i ważył 35 kg, lecz w innym miejscu twierdzi się, że mierzył 163 cm, a ważył jedynie 16 kg. Ame- rykańska ekshibicjonistka Rosa Lee Ple- mons (ur. 1873) ważyła 12 kg w wieku 18 lat. Macierzyństwo Najwięcej, bo aż 69 dzieci, zanotowano u pierwszej z dwóch żon Fiodora Wasiliewa (1707-1782), chłopa z Szuji, wioski położo- nej 241 km na wschód od Moskwy. Podczas 27 porodów 16 razy urodziła ona bliźnięta, 7 razy trojaczki i 4 razy czworaczki; co naj- mniej 67 z nich przeżyło okres niemowlęcy. Informacja o tym przypadku wysłana zosta- ła do Moskwy przez klasztor Nikolskij Mo- nastyr 27 lutego 1782 r. Rodziną zaintereso- wała się podobno caryca Katarzyna II Wiel- ka (1729 — 96). Prawie wszystkie dzieci doży- ły pełnoletności; przyszły one na świat w la- tach 1725-65. Obecnie najpłodniejszą matką świata jest Leontina Albina (z domu Espinosa) (ur. 1925) z San Antonio w Chile, która w 1981 roku urodziła ostatnie, 55-te dziecko. Jej mąż, Gerardo Secunda Albina, wyznał, że pobrali się w 1943 r. w Argentynie i jeszcze Macierzyństwo 31 stycznia 1989 r. Maria Olivera (ur. 1939), żona rolnika z San Juan w Argentynie, uro- dziła 32-gie dziecko. Wszystkie jej dzieci ży- ją- Najstarsza matka ? Źródła medyczne opi- sują niezwykłe, lecz niepotwierdzone przy- padki matek siedemdziesięcioletnich, jak np. Ellen Ellis (72 lata) z Four Crosses, Clwyd, Anglia, która w 46 roku małżeństwa, 15 ma- ja 1776 roku, urodziła 13-te, martwe dziec- ko. Wiele takich przypadków to jedynie pró- ba ukrycia nieślubnych wnucząt. Najstarsza matka, której autentyczność została medycż- nie potwierdzona, to Ruth Alice Kistler (z domu Taylor, primo voto Shepard) (1899-1982) z Portland w stanie Oregon, Stany Zjednoczone. Jak wynika ze świadec- twa urodzenia, 18 października 1956 r., w wieku 57 lat 129 dni, w Glendale koło Los Angeles w stanie Kalifornia, urodziła ona córkę — Suzan. W gazecie „Gazette Medi- cale de Liege" (z 1 października 1891 r.) doktor E. Derasse opisał przypadek swojej pacjentki, która w wieku 59 lat i 5 miesięcy urodziła zdrowe dziecko. Udało mu się zdo- być jej metrykę urodzenia. Kobieta ta miała już zamężną, 40-letnią córkę. Pierwsze dziecko z probówki ? 25 lipca 1978 r. o godzinie 23.47, w szpitalu Oldham General Hospital w hrabstwie Lancashire, Anglia, Lesley Brown (31 lat) urodziła, przez cesarskie cięcie, córkę Louisę Brown (2,6 kg). Sztuczne poczęcie miało miejsce 10 listopada 1977 r. Najdłuższa i najkrótsza ciąża ? Mówiło się nawet o ciąży trwającej 413 dni. Jednak rosnąca popularność doustnych środków an- tykoncepcyjnych, powodujących zahamowa- nie menstruacji, uniemożliwia ustalanie prawdziwych danych. Pismo „The US Medi- cal Investigator" (z 27 grudnia 1884 r.) opi- suje przypadek ciąży trwającej 15 miesięcy i 20 dni, a „Histoire de 1'Academie" (z 1751) — przypadek niezwykły: 36 miesięcy. W ma- ju 1961 r., po ciąży trwającej 25 lat, pewna 54-letnia kobieta birmańska z Rangunu uro- dziła, przez cesarskie cięcie, zwapniałe dziec- ko ważące 1,3 kg. Termin porodu wyznaczo- ny był na rok 1936, lecz dziecko nie przyszło wtedy na świat. Najmłodszy żywy wcześniak. James Elgin Gili urodził się 20 maja 1987 r., 128 dni za wcześnie; ważył 624 g. Jego rodzicami są Brenda i James Gili z Ottawy w prowincji Ontario, w Kanadzie. Joannę i Mark Holding (bliźnięta dwujajo- we) przyszli na świat 28 lutego 1988 r. w Portsmouth w hrabstwie Hantshire, Anglia, 105 dni za wcześnie. Joannę ważyła 0,880 kg, a Mark 0,825 kg. DZIECI Najcięższe ? Duże dzieci (tzn. ważące po- nad 4,5 kg) rodzą się zwykle kobietom po- stawnym, otyłym lub mającym problemy ze zdrowiem. Najcięższe dzieci normalnych ro- dziców to dwaj chłopcy ważący po 10,2 kg, syn Carmeliny Fedele z miejscowości Aversa we Włoszech (urodzony we wrześniu 1955 r.) i Christiny Samane z Transkei w Afryce Południowej (urodzony 24 maja 1982 r. w szpitalu Sipetu Hospital, przez cesarskie cię- Anna Bates z domu Swan (1846 — 88), kana- dyjska olbrzymka mierząca 227 cm. 19 stycznia 1879 r. w domu w Seville w stanie Ohio, Stany Zjednoczone, urodziła chłopca ważącego 10,77 kg i mierzącego 76 cm; dziecko zmarło w 11 godzin później. Jej pierwsze dziecko, dziewczynka o wadze 8,16 kg i długości 61 cm, urodziło się martwe w 1872 r. 9 stycznia 1891 r. Florentin Ortega z Buenos Aires w Argentynie urodziła mar- twego chłopca, ważącego 11,3 kg. W maju 1939 r. w szpitalu w Effingham w stanie Illi- nois w Stanach Zjednoczonych przyszło na świat zdeformowane dziecko o wadze 13,26 kg, które zmarło po 2 godzinach. Najlżejsze dziecko ? 20 marca 1938 r. po- trącona przez ciężarówkę John Womack urodziła dziecko ważące 227 g. Przedwcześ- nie urodzone niemowlę zabrano do szpitala St Mary's Hospital w East St Louis w stanie Illinois w Stanach Zjednoczonych, przeżyło ono jednak zaledwie 2 godziny. Urodzone 23 lutego 1952 r. w szpitalu w Indianapolis w stanie Indiana w Stanach Zjednoczonych dziecko o wadze 170 g przeżyło aż 12 go- dzin. Bliźniak przyszedł na świat martwy. Jednakowy dzień urodzin ? Pięcioro dzie- ci Ralpha i Carolyn Cumminsów: Catherine (ur. 1952), Carol (1953), Charles (1956), Claudia (1961) i Cecilia (1966) przyszły na świat jednakowego dnia — 20 lutego. Ta ro- dzina z Clintwood w stanie Wirginia w Sta- nach Zjednoczonych to jak na razie jedyny udokumentowany przypadek takiego zbiegu okoliczności. Prawdopodobieństwo, że pię- cioro dzieci w jednej rodzinie urodzi się jed- nakowego dnia wynosi 1 do 17 797 577 730 — liczba ta jest ponad 3,5 raza większa od liczby wyrażającej ilość mieszkańców Ziemi. Troje dzieci państwa Henriksenów Andenes w Norwegii: Heidi (ur. 1960), Olav (1964) i Lief-Martin (1968) obchodzi urodziny dość rzadko — co 4 lata, gdyż przypadają one 29 lutego. Ralph Bertram Williams przyszedł na świat 4 lipca 1982 r. w Wilmington w stanie Północna Karolina w Stanach Zjed- noczonych. Jego ojciec, dziadek i pradziadek także urodzili się 4 lipca. Macierzyństwo 11 NAJWIĘKSZA LICZBA DZIECI URODZONYCH PODCZAS ^JEDNEGO PORODU Świat 10 (dziesięctoraczki) (2 chłopców, 8 dzie- ''//wczynek) w Bacacay w Brazylii, 22 kwietnia 1946 r. NAJWIĘKSZA UCZBA DZIECI ZAREJESTRWOANA PRZEZ MEDYCYNĘ 9 (dziewięcioraczki) {4 dziewczynki, 5 chłopców) uradziła Geraldine Brodrick 13 .,, czerwca 1971 r. w szpitalu Royal Hospitat w Sydney w Australii. Dwaj chłopcy przyszli na świat martwi. Tfzeci, Richard przeżył 6 dni. 9 (wszystkie zmarły) urodziła pewna kobieta w szpitalu w Filadelfii, w stanie Pensylwania 'w Stanach Zjednoczonych, 29 maja 1972 r. 9 (wszystkie zmarły) urodziła 30-tetnia ko- bieta w Bagerhat w Sangladeszu, około 11 maja 197? r. ; NAJWIĘKSZA LICZBA DZIECI, KTÓRE PRZEŻYŁY1 ''Świat / 16 z 6 (3 chłopcy, 3 dziewczynki), urodzone ipszBz Susan Jane Rosenkowitz (z domu yScoones) (ur. 28 października 1947 r. w Co- ;- lombo na Sri Lance) 11 stycznia 1974 r. w iMowbray w Kapsztadzie, w Afryce Polud- WlELORACZKI niowej. W kolejności byli to: David, Nicolet- te, Jason, Emma, Grant i Elizabeth. Ważyli razem 10,915 kg. 6 z 6 (4 chłopcy, 2 dziewczynki), urodzone przez Rosannę Griannini (ur. 1952) 11 stycznia 1980 r. w szpitalu Careggi Hospitat we Florencji we Włoszech. Są to Francesco, Fabrizio, Giorgio, Roberto, Letizia i Linda. PIĘCIORACZKI Najcięższe na świecie 11,35 kg Lui Saufien z Chin, wodzone 7 czerwca 1953 i. 11,35 kg Kamałammal z In- dii, urodzone 30 grudnia 1956 r. Żadna ko- bieta nie urodziła pięcioraczków więcej, niż raz. CZWORACZKI Najcięższe na świecie 10,35 kg Ayaka Takeda, urodzone 4 paź- dziernika 1978 r. w szpitalu Tsuchthasht Ma- ternity Hospitat w Kagosbimie w Japonii (4 dziewczynki) Najwięcej razy na świecie 4 - żona Fiodora Wasiliewa z Szuji w Rosji (zm. przed 1770 r.) TROJACZKI2 Najcięższe na świecie 11,97 kg (przypadek niepotwierdzony), (ran, (2 chłopcy, 1 dziewczynka) urodzone 18 marca 1968 r. Najwięcej razy na świecie 15 - Maddafena Granata, Włochy (1839-1886). BLIŹNIĘTA Najcięższe na świecie 12,590 kg (żyją) J.P. Haskin z Fort Smith w stanie Arkansas w Stanach Zjednoczonych, urodzone 20 lutego 1924 r. Najwięcej razy na świecie 16 - żona Fiodora Wasifiewa (zobacz wy- jp żej). Uwaga: Barbara Zulu z Barbeton w Af- |f ryce Południowej w ciągu 7 lat (1967-73)8 trzy razy urodziła po parze dziewczynek i 3;p razy po parze chłopiec - dziewczynka. 1 Prasa południowo-afrykańska nie mogła potwierdzić, że 16 października 1980 r. '?'/ Charmatne Craig {z domu Peterson) uro- dziła w Kapsztadzie 5 dzieci, natomiast szóste dziecko przyszło na świat 8 listopa- da. Ich imiona to Frank, Salome, John, Andrew, Witliam i „spóźnialska" Deborah. 2 Anna Steynvaait z Johannesburga w Afry- ce Południowej w cią.gu 10 miesięcy w< 1960 r. dwa razy urodziła trojaczki. Dziecko urodzone najbardziej na południu ? Emilio Marcos Palma (Argentyna), uro- dzony 7 stycznia 1978 r. w bazie Sargento Cabral Base na Antarktyce, jest pierwszym człowiekiem, który nie urodził się na ża- dnym kontynencie. Jego matka przyleciała z Argentyny na koszt rządu. WlELORACZKI Najlżejsze bliźnięta ? Mary ważąca 453 g i Margaret ważąca 538 g urodziły się 16 sierp- nia 1931 r. w Queens Road, Old Fletton w hrabstwie Peterborough w Anglii. Szczęśliwą mamą była Florence Stimson. Bliźnięta „syjamskie" ? Zroślaki wywo- dzą swoją nazwę „syjamskie" od słynnych bliźniaków Changa i Enga Bunkerów (po syjamsku „Lewy" i „Prawy") pochodzenia chińskiego, urodzonych 11 maja 1811 r. w Meklong. Połączeni byli obręczą chrzestną w obrębie klatki piersiowej. W kwietniu 1843 r. ożenili się z Saran i Adelaide Yates z Wilkes County w Stanach Zjednoczonych i spłodzili odpowiednio 10 i 12 dzieci. Zmarli 17 stycz- nia 1874 r., w wieku 62 lat, w odstępie trzech godzin. Pierwszej udanej operacji rozłączenia bliź- niąt syjamskich dokonał dr Jack S. Geller. 14 grudnia 1952 r. w szpitalu Mt Sinai Hos- pital w Cleveland w stanie Ohio w Stanach Zjednoczonych. Rozdzielił on dwie dzie- wczynki połączone mostkami (typ xiphopa- gus). Najrzadziej spotykany przypadek bliźniąt svinmskinh nnsi nazwę Dirprthalpę tetrahra- ZSRR; Nadir i Juraci Climerio de Oliverra z Santo Amaro de Purifcacao, Bahia w Brazy- lii, urodzeni 2 czerwca 1957 r.; nieznana pa- ra rozdzielona podczas 10-godzinnej operacji w Waszyngtonie 23 czerwca 1977 r. oraz Fonda Michelle i Shannon Elaine Beaver z Forest City w Stanach Zjednoczonych, uro- dzone 9 lutego 1980 r. i rozdzielone w lutym 1981 r. Hassan i Hussein (ur. we wrześniu 1986 r.) z Sudanu zostali rozłączeni 29 kwietnia 1987 r. w szpitalu Great Ormond Street Hospital w Londynie. Kolejna udana operacja miała miejsce 4 października 1988 roku w szpitalu w Ho Szi Min (poprzednio Sajgon) w Wietnamie; rozdzielono tam braci syjamskich Vieta i Duca, urodzonych w 1981 r. Najstarsze nierozdzielone bliźnięta syjamskie to Yvonne i Yvette McCarther (ur. 1949) z Los Angeles w stanie Kalifornia w Stanach Zjednoczonych (typ craniopagus — głowy zrośnięte na ciemieniu). Nie wyraziły one zgody na operację. Najwięcej bliźniąt geograficznie. ? W Chungchon w Korei Południowej we wrześ- niu 1981 r. było podobno 38 par bliźniąt na ogólną liczbę 275 rodzin — najwyższa jak dotąd proporcja. Najdłuższe rozstanie bliźniąt ? Philip i Barbara McAuley z Preston w hrabstwie Lancashire Anglia (ur. 27 maja 1916 r.) zo- stali rozłączeni, gdy mieli około roku — 30 czerwca 1917 r. Po blisko 70 latach, 29 czerwca 1987 r. połączyli ich działacze Armii Zbawienia. Naiszvbciei urodzone trojaczki ? Svnowie sposób naturalny, w ciągu 2 minut, 21 mar- ca 1977 r. Pierwsze pięcioraczki z probówki ? Sy- nowie Lindy i Bruce'a Jacobssenów, Alan, Brett, Connor, Douglas i Edward, urodzili się 26 kwietnia 1985 r. w szpitalu University College Hospital w Londynie. Piętnastoraczki ? Dr Gennaro Montanino z Rzymu, Włochy oświadczył, że 22 lipca 1971 r., w czwartym miesiącu ciąży, usunął, poprzez nacięcie macicy, płody 10 dziewczy- nek i 5 chłopców z łona 35-letniej gospodyni domowej. Przyczyną powstania tego niezwy- kłego zjawiska było lekarstwo na bezpłod- Najdłuższy odstęp pomiędzy bliźniętami ? Danny Berg (ur. 1953) z Rzymu we Wło- szech, leczona hormonalnie po dwóch poro- nieniach, 23 grudnia 1987 r. urodziła w spo- sób naturalny córkę Dianę. Druga dzie- wczynka, Monica, przyszła na świat dopiero 30 stycznia 1988 r. (przez cesarskie cięcie). Mary Wright (38 lat) urodziła dwie córki, Amy i Elizabeth, w odstępie 18 miesięcy, z jajeczek zapłodnionych przez jej męża w marcu 1984 r. Elizabeth przyszła na świat 22 kwietnia 1987 r. w Stoke-on-Trent w hrabstwie Staffordshire Anglia, z jajeczka, które przez 29 miesięcy przechowywane było w stanie zamrożonym. POTOMKOWIE W krajach, w których obowiązuje wielożeń- stwo, potomkowie człowieka mogą stać się niepoliczalni. Ostatni Szarif — cesarz Maro- Va Manlav Tcmail i1 ^77—1777^ 7tiflny mlrn 12 W kwietniu 1984 r. zmarł Adam Borntrager (96 lat) z Medford w stanie Wisconsin w Stanach Zjednoczonych, który miał 707 bez- pośrednich potomków; tylko 32 nie żyło. Na tę ogromną liczbę składało się 11 dzieci, 115 wnucząt, 529 prawnucząt i 20 praprawnu- cząt. Peter L. Schwartz (1902-88) miał 14 dzieci (13 spośród nich żyje), 175 wnucząt, 477 prawnucząt i 20 praprawnucząt. Obie te ro- dziny należą do sekty mennonitów starego obrządku, która wyrzekła się samochodów, telefonów, elektryczności i wyższego wyksz- tałcenia. Rodzina siedmiopokoleniowa ? Augusta Bunge (z domu Pegel) (ur. 13 października 1879 r.) ze stanu Wisconsin w Stanach Zjed- noczonych otrzymała wiadomość o narodzi- nach swojego prapraprapraprawnuka, Chri- stophera Johna Bolliga (ur. 21 stycznia 1989 r.). W ten sposób dowiedziała się, że jej praprapraprawnuczka została babcią. Prababcia ? Harriet Holmes z Newfound- land w Kanadzie (ur. 17 stycznia 1899 r.) w wieku 88 lat 50 dni stała się najmłodszą zna- ną prapraprababcią. Najwięcej żyjących przodków ? Megan Sue Austin (ur. 16 maja 1982 r.) z Bar Har- bor w Stanach Zjednoczonych, ma wszyst- kich dziadków i pradziadków, oraz pięcioro prapradziadków, co daje razem 19 bezpoś- rednich przodków. Długowieczno ść Nic chyba nie wiąże się tak ściśle z próżnoś- cią, kłamstwem i oszustwem jak zagadnienie ludzkiej długowieczności. Najstarsi ludzie rzadko sami zgłaszają pretensje do bicia re- kordów; zwykle ktoś robi to za nich. Setki razy w historii mówiono o ludziach, rozpoczynających drugie stulecie swojego1 ży- cia, a czasem nawet trzecie — to świadczy już tylko o niepoważnym traktowaniu od- biorców takich wiadomości. Stulatkowie, którzy mają więcej niż 113 lat trafiają się niezwykle rzadko, a obecna granica ludzkiej długowieczności wynosi 120 lat — nikt je- szcze nie obchodził 121 urodzin. Niektórzy ze znanych super-stulatków uwa- żani są za przypadki tzw. „podwójnego ży- cia" (ojciec i syn, krewni o tym samym imie- niu lub kolejni posiadacze tytułu). Najsłyn- niejszy przykład takiego oszustwa to Chri- stian Jakobsen Drackenberg, który urodził się rzekomo 18 listopada 1626 r. w Stavan- ger w Norwegii i zmarł 9 października 1772 roku w Aarhus w Danii, mając jakoby 145 lat i 326 dni. Dość często wynajduje się rze- komych stulatków ze względów komercyj- nych; ostatnio zdarzają się także „przekła- mania" o podłożu politycznym, jak na przy- kład to, że w marcu 1960 r. 100 obywateli Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Re- publiki Radzieckiej miało pomiędzy 126 a 150 rokiem życia (liczba ludności RFSRR w połowie lat 60-tych wynosiła 117494 tys.). Posługując się danymi dotyczącymi rzeczy- wistych stulatków, znawcy ubezpieczeniowi obliczyli, że zaledwie jeden człowiek na 2100 Długowieczność milionów ma szansę przeżycia 115 lat (liczba ludności świata w połowie lat 80-tych wyno- siła około 5000 milionów). Szczyt łatwowierności osiągnęła pewna agen- cja prasowa, która 5 maja 1933 r. podała naiwną historyjkę rodem z Chin, głoszącą, że Li Chung-yun, „najstarszy człowiek na Ziemi", urodzony w 1680 r„ zmarł właśnie w wieku 256 lat (sic). Ostatnio najbardziej niezwykły przypadek długowieczności miał miejsce w ZSRR. Zmarły 2 września 1973 r. Szirali „Baba" Muślinów z Barzawu w Azerbejdżanie, uro- dził się podobno 26 marca 1805 r. Mówiło się nawet, że w 1966 r. obchodził on 100 urodziny swojej trzeciej żony Hartun, a w sierpniu 1973 r. — jednego z wnuków. Nie- stety, żadnemu dziennikarzowi ani naukow- cowi zachodniemu nie udało się spotkać z tym człowiekiem. W 1979 r. w Republice Abchaskiej w Gruzji w ZSRR (520000 lud- ności), gdzie ludzi starszych traktuje się nie- mal jak świętych, żyło podobno aż 241 stu- latków. 2,58% ludności liczyło ponad 90 lat — 24 razy więcej niż w Stanach Zjednoczo- nych. Dr Zhores Aleksandrowicz Miedwiediew (ur. 14 listopada 1925 r. w Tbilisi), rosyjski gerontolog, któremu w 1973 r. odmówiono wizy powrotnej do ZSRR, 30 kwietnia 1974 roku w Waszyngtonie tak wypowiedział się na temat rosyjskiej długowieczności: „Całe to zjawisko wygląda na sfałszowane. Jemu (Stalinowi) podobało się, że (inni) Gruzini dożywają 100 lat. Miejscowi urzędnicy stara- li się wynajdować coraz więcej takich przy- padków dla Stalina". Stwierdził on ponadto, że: średnia długość życia w rejonach, gdzie spotyka się najwięcej stulatków, jest niższa, niż średnia w ZSRR, i w przeciwieństwie do reszty świata ilość stulatków na Kaukazie zmalała raptownie z 8000 w 1950 r. do 4500 w 1970 r Jak podano w lutym 1984 r„ spis ludności wykazał, że w 1982 r. w Chinach żyło zaled- wie 3765 stulatków, z czego dwie trzecie to kobiety. Podczas spisu ludności przeprowa- dzonego w 1985 r. w chińskiej prowincji Xinjiang Urgur znaleziono w tym rejonie 850 stulatków, czworo z nich między 103 i 125 rokiem życia. W Stanach Zjednoczo- nych w połowie 1983 r. było ich 32000. Jed- nak kontrola śmierci i urodzin udoskonalo- na została dopiero w 1933 r„ zaś do roku 1915 obejmowała zaledwie 30,9% ludności. Jak wynika z badań przeprowadzonych przez naukowców z instytutu Scripps Insti- tution of Oceanography w La Jolla w stanie Kalifornia w Stanach Zjednoczonych, bada- jąc zawartość aminokwasów w oczach i w zębach można obecnie określić wiek człowie- ka. Margines błędu wynosi 10%. Najmłodsza pra-pra-prababcia • Hnlnipc; 7 Kan.irk* kfńi.t rin. Długowieczność 13 Najstarszy człowiek ? Świat. Najdłużej żyjącym człowiekiem prawdopodobnie był Shigechiyo Izumi z Asan na wyspie Toku- noshima, leżącej 1320 km na południowy-za- chód od Tokio w Japonii. Osiągnął on nie- spotykany wiek 120 lat i 237 dni. Urodził się 29 czerwca 1865 r. w Asan i jako 6-latek za- rejestrowany został w pierwszym japońskim spisie ludności w 1871 r. Zmarł w swoim oszklonym domku, 21 lutego 1986 r. o 12.15 czasu Greenwich, na zapalenie płuc. Najstarszym człowiekiem świata, którego data urodzenia została potwierdzona, jest kobieta, Carrie C. White (z domu Joyner), urodzona 18 listopada 1874 r. w Gadsden na Florydzie w Stanach Zjednoczonych. Obecnie mieszka ona w domu opieki spo- łecznej w miejscowości Pałatka na Florydzie. Najstarsze rodzeństwo ? Siostra i brat — emerytowani nauczyciele — Margaret Elao- nor (ur. 24 maja 1888 r.) i Joseph Wood Beard (ur. 13 września 1889 r.) z Mansfield, Notts, Anglia, obchodzili stulecie urodzin. Najstarsze czworaczki ? Rodzeństwo Ott- manów z Monachium w RFN: Adolf, An- ne-Marie, Emma i Elizabeth 5 maja 1989 r. obchodziło swoje 77 urodziny. Najstarsze trojaczki ? Faith, Hope i Cha- rity Caughlin urodziły się 27 marca 1868 r. w Marlboro w stanie Massachusetts w Sta- nach Zjednoczonych. Pierwsza zmarła (El- len) Hope Daniels, 2 marca 1962 r., w wieku 93 lat. Najstarsze bliźnięta ? Eli Shadrack i John Meshak Phipps urodzili się 14 lutego 1803 r. w Affinghton w stanie Wirginia w Stanach Zjednoczonych. Eli zmarł 23 lutego 1911 r. w Hennessey w stanie Oklahoma w Stanach Zjednoczonych, gdy miał 108 lat i 9 dni; John mieszkał wtedy w Shenandoah w sta- nie Iowa. 17 czerwca 1984 r. bliźniaczki jednojajowe: Mildred Widman Philippi i Mary Widman Franzini z St Louis w stanie Missouri w Sta- nach Zjednoczonych, obchodziły 104 urodzi- ny. Mildred zmarła 4 maja 1985 r., na 44 dni przed 105 urodzinami. Prawdopodobień- stwo, że bliźniaki jednojajowe dożyją 100 lat wynosi obecnie 1 do 50 milionów. Najstarsze z żyjących. Identyczne siostry bliźniaczki, Alice Maria i Emily Edith Wel- ler przyszły na świat w odstępie 15 minut, 20 kwietnia 1888 r. w Epsom w hrabstwie Surrey Anglia. Mieszkają teraz w domu opieki w Brighton w hrabstwie East Sussex, a swoją długowieczność przypisują „ciężkiej pracy, dobremu odżywianiu i troskliwym ro- dzicom". Największa liczba panowań ? Obywatel angielski mógł żyć, w najlepszym razie, za panowania 10 królów. Osoba urodzona 11 kwietnia 1471 r., gdy usunięto z tronu Hen- ryka VI, musiałaby przeżyć tylko 87 lat, 7 miesięcy i 6 dni, aby być świadkiem dojścia do władzy Elżbiety I, 17 listopada 1558 r. Takim człowiekiem mógł być Thomas Carn z Londynu, urodzony podobno w 1471 r., a zmarły 28 stycznia 1578 r., w wieku 107 lat. starsza znana jest mumią młodej kobiety wysokiego rodu, pochowanej w 2600 r. p.n.e. na płaskowyżu koło Wielkiej Piramidy nietknięta. Uważa się, że kobieta ta pocho- dziła z zaginionego królestwa Ankh Ptaha, o którym wiadomo bardzo niewiele. Najstar- * Eł Fizjologia i anatomia Wodór (63%) i tlen (25,5%) to najpospolitsze spośród 24 pierwiastków składających się na ludzkie ciato. W 1972 r. doszły jeszcze cztery pierwiastki śladowe - fluor, krzem, cyna i wa- nad. Podstawowe znaczenie niklu ciągle jeszcze jest sprawą dyskusyjną. RĘCE, STOPY I WŁOSY Dotyk ? Największa wrażliwość palców pozwala na wyczucie wibracji powodującej przesunięcie o 0,02 mikrona. Najdłuższe paznokcie ? Sumaryczna dłu- gość pięciu paznokci lewej ręki Shridhara Chillala (ur. 1937) z Pune w Indiach, 17 marca 1989 r. wynosiła 426,72 cm (kciuk 99,06 cm, palec wskazujący 74,99 cm, palec środkowy i serdeczny 83,82 cm i mały palec 85 cm. Po raz ostatni obcinał on paznokcie w 1952 r. Paznokcie u rąk rosną w tempie około 0,05 cm tygodniowo — cztery razy szybciej, niż u nóg. Największa ilość palców ? W czasie ba- dania chłopca w Shoreditch (południowy Londyn), Anglia, 16 września 1921 roku, stwierdzono, że ma on 14 palców u rąk i 15 u nóg. Najmniejsza ilość palców u nóg ? Synd- rom dwóch palców, występujący u niektó- rych członków plemienia Wadomo z doliny Zambezi w Zimbabwe i plemienia Kalanga ze wschodniej części pustyni Kalahari w Botswanie, dziedziczony jest przez pojedyn- Największe stopy ? Jeśli wykluczyć przy- padki słoniowatości, największe stopy na świecie należą do Muhammada Alama Channay z Pakistanu, który nosi 22 numer buta. Najdłuższe włosy ? W 1780 r. do Drezna przysłano głowę z włosami o długości 3,65 m. Włosy uczesane były w stylu zwanym Pli- ca Polonica (ściśle splecione) i należały do polskiej wieśniaczki, która zmarła w wieku 52 lat. Obwód warkocza wynosił 30,4 cm. Swami Pandarasannadhi, głowa klasztoru Tirudaduturai w prowincji Tanjore, w stanie Madras w Indiach, w 1949 r. miał podobno włosy długości 7,92 m, jednak nie ma żadne- go dowodu potwierdzającego ten wspaniały wynik. W marcu 1989 r. włosy 74-letniego przedstawiciela plemienia Yogni z Ujjain w Indiach Północnych, Mata Jagdamba, miały podobno 6,4 m długości. Zmierzone w 1927 r. w Toronto w Kanadzie włosy Skuldfrid Sjorgren (ur. w Sztokhol- mie) przerosły ją o drugie tyle — liczyły 3,20 m długości. Dianę Witt z Worcester w Sta- nach Zjednoczonych, w maju 1989 r. miała włosy długości 3,15 m — po raz ostatni ob- cinała je 7 lat temu. Włosy ludzkie rosną w tempie około 1,27 cm na miesiąc. Jeśli się ich nie skraca, dorastają zwykle najwyżej do 61-91 cm. Broda Hansa N. Langsetha (ur. w 1846 r. koło Eidsroll w Norwegii), zmierzona pod- czas jego pogrzebu w Kensett w stanie Iowa w 1927 r., po 15 latach przebywania w Sta- nach Zjednoczonych, miała 5,33 m długości. Została ona przekazana instytucji Smithso- nian Institution w Waszyngtonie w 1967 r. Richard Latter (ur. w 1831 r. w Pembury w i----u„+...:„ t^—+\ - ^r—i_:j— \T7~ii~ „. i----u Najstarszy człowiek • Carrie C. White z Florydy, USA, 18 listopada 1989 roku obcho- dziła swoje 115 urodziny. Na zdjęciu — jufotiat- ka z adoptowanymi wnukami, {foto' Jeff Granger). go życia, a zdjęcia wskazują raczej, że ta cyfra jest przesadzona. Broda „kobiety z brodą", Janice Deveree (ur. w 1842 r. w Bracken, County Kentucky) miała w 1884 r. 36 cm długości. Broda nale- żąca do XVII-wiecznej ekshibicjonistki, He- lenę Antonia z Liege w Belgii, sięgała po- dobno aż do jej bioder. Zapuszczane od 1973 r. wąsy Birgera Pellasa (ur. 21 września 1964 r.) z Malmó w Szwe- cji, 3 lutego 1989 r. osiągnęły długość 286 cm. W lutym 1979 r. naczelnik więzienia w New Delhi Indie zezwolił więźniowi o nazwisku Karna Ram Bheel (1928-87) na zachowa- nie wąsów, które miały 238 cm długości. Skazany na dożywocie Bheel zapuścił te wą- sy w 1949 roku, a do ich pielęgnacji używał musztardy, oleju, masła i śmietanki. Najcenniejsze włosy ? 18 lutego 1988 ro- ku księgarz z Cirencester, Glos, Anglia, za- płacił 5575 funtów za kosmyk włosów nale- żących niegdyś do Lorda Nelsona (1758 — 1805). Zakupu dokonał na aukcji w Crewkerne, Somerset. UZĘBIENIE Najwcześniejsze ? Pierwsze mleczne zęby, pierwsze siekacze w szczęce i żuchwie, poja- wiają się zwykle u niemowląt w wieku 5 — 8 miesięcy. Zdarzają się jednak dzieci, które rodzą się już z zębami: najbardziej znany Fizjologia i anatomia 15 ku 24 miesięcy. Jednak w przypadku Pind- borga, opisanym w 1970 r. w Danii, 6-cio tygodniowy wcześniak miał 8 zębów w mo- mencie urodzenia, w tym 4 trzonowe. Najwięcej ? Przypadki pojawiania się w późnym okresie życia trzeciego zestawu zę- bów notowano już kilka razy. W 1896 r. we Francji miał miejsce tzw. przypadek Lisona — pojawienie się czwartego zestawu zębów. W 1680 r. Albertus Hellwigius zanotował u pewnego człowieka trzy rzędy zębów. Dentysta z największym powołaniem ? Brat Giovanni Battista Orsenigo z Ospedale Fatebenehratelli w Rzymie, Włochy, dentysta klasztorny, przez cały okres swojej praktyki stomatologicznej, od 1868 r. do 1904 r., gro- madził wyrwane przez siebie zęby w trzech ogromnych skrzyniach. W 1903 r. policzył je - było ich 2000 744, czyli średnio 185 zębów wyrywanych w ciągu jednego dnia, co równa się 6 całkowitym ekstrakcjom. Najsilniejszy chwyt zębami ? W sierpniu 1986 r. Richard Hofmann (ur. 1949) z Lakę City w Stanach Zjednoczonych, w teście ba- dającym siłę chwytu zębami, osiągnął wynik 442 kg i utrzymał go przez około 2 sekundy. Test ten, w którym zastosowano przyrząd zwany gnatodynamometrem, odbył się w College of Dentistry na University of Flori- da w Stanach Zjednoczonych. Wynik taki jest ponad 6 razy większy od normalnej siły chwytu zębami. Najcenniejszy ząb ? W 1816 r. w Londy- nie, za 730 funtów sprzedano ząb Isaaka Newtona (1643 — 1727). Pan wielkiego rodu, który go nabył, zrobił z niego oczko do pierścionka; nigdy się z nim nie rozstawał. Pierwsze sztuczne zęby ? Z odkryć doko- nanych w grobowcach etruskich wynika, że już w 700 r. p.n.e. w obecnej Toskanii we Włoszech noszono sztuczne szczęki oraz mostki dentystyczne. Niektóre z nich moco- wane były na stałe do pozostałych zębów, inne — wyjmowane. OPTYKA Największa ostrość wzroku ? Oko ludzkie może określić względne położenie przedmio- tu z nadzwyczajną dokładnością, w grani- cach od 3 do 5 sekund kątowych. W kwietniu 1984 r. dr Dennis M. Levi z College of Optometry w Houston w stanie Teksas w Stanach Zjednoczonych, kilkakrot- nie określił położenie cienkiej białej linii o szerokości 0,85 sekundy kątowej. Jest to tak samo trudne, jak zauważenie przesunięcia o 6 mm z odległości 1,6 km. Widzenie barwne ? W warunkach możli- wie najlepszej widoczności, przy dobrym oświetleniu, porównując duże powierzchnie kolorystyczne, nieuzbrojone oko ludzkie (a właściwie para oczu) jest w stanie rozróżnić 10 000 000 kolorów. Najlepsze spektrofoto- metry fotoelektryczne osiągają najwyżej 40% tej precyzji. Oko 7,5% mężczyzn i 0,1% kobiet na świecie nie rozróżnia kolo- rów. Najbardziej skrajny przypadek, widze- śtajwcześniejsze ząbkowanie nie czarno-białe, zdarza się bardzo rzadko. Najwięcej daltonistów nie rozróżniających barwy czerwonej i zielonej zanotowano w Czecho-Słowacji, najmniej — wśród Indian brazylijskich i mieszkańców wysp Fidżi. LEKI Najskuteczniejsze leki ? Najskuteczniej- szym powszechnie dostępnym lekiem jest wi- nian dwuetyloamidu kwasu liserginowego (LSD-25, C2oH25N300) wyprodukowany po raz pierwszy w 1938 r. jako lekarstwo na przeziębienie, a następnie odkryty jako halu- cynogen przez dr Alberta Hoffmana ze Szwajcarii, w dniach 16 — 19 kwietnia 1943 r. Najskuteczniejszy lek przeciwbólowy to morfinopodobny R33799; w 1978 r. badania wykazały, że jest on prawie 12000 razy sil- niejszy od morfiny. Interferon można po- dobno kupić w cenie 10 dolarów za jedną milionową mikrograma. KOŚCI Najdłuższe ? Człowiek dorosły ma 206 kości, dziecko natomiast — aż 300 (z wie- kiem część kości zrasta się i ich liczba się zmniejsza); nie liczymy tu trzeszczek, małych okrągłych kostek, których ilość nie jest sta- ła. Najdłuższa u człowieka to kość udowa, czyli femur. Jej długość stanowi 27,5% wzrostu każdego człowieka, zatem u męż- czyzny mierzącego 183 cm wynosi 50 cm. Najdłuższa kość udowa należała do niemiec- kiego olbrzyma Constantine, który zmarł 30 marca 1902 r. w Mons w Belgii, w wieku 30 lat. Miała ona 76 cm długości. Kość udowa Roberta Wadlowa najwyższego człowieka wszechczasów, mierzyła 75 cm. Najmniejsze ? Strzemiączko, czyli stapes, jedna z trzech kosteczek słuchowych w uchu środkowym, ma od 2,6 do 3,4 mm długości i waży od 2,0 do 4,3 mg. Najcenniejsza czaszka ? Czaszka Ema- nuela Swedendorga (1688 — 1772), szwedz- kiego filozofa i teologa, została kupiona 6 marca 1977 roku w Londynie, Anglia, przez Szwedzką Królewską Akademię Nauk za 5500 funtów. Czaszka znajduje się obecnie w auli Akademii. MIĘŚNIE Największe ? Mięśnie stanowią zwykle około 40% masy ciała. Największym z 639 nazwanych mięśni jest mięsień pośladkowy, czyli gluteus maximus, który napina udo. Najmniejsze ? Stapedius, mięsień zawiadu- jący strzemiączkiem (zobacz wyżej), kostecz- ką słuchową w uchu środkowym, nie ma na- wet 0,127 cm długości. Największe rozmiary klatki piersiowej wystę- pują u ludzi o budowie endomorficznej (czy- li raczej „okrąglutkich"). Absolutne maksi- mum osiągnął Amerykanin Rgbery Hughes — 315 cm. Najcięższy człowiek na świecie, T.J. Albert Jackson liczy sobie 304,8 cm w 16 Fizjologia i anatomia klatce piersiowej. Wśród ludzi umięśnionych (o budowie mezomorficznej) normalnego wzrostu rozmiary klatki piersiowej bardzo rzadko przekraczają 142 cm na wdechu. Arnold Schwarzenegger (ur. 1948) z Graz w Austrii, mierzący 185 cjn były Mr. Universe i „najdoskonalej zbudowany człowiek wszechczasów", miał 145 cm w klatce pier- siowej i 55,8 cm w bicepsach przy swojej re- kordowej wadze 107 kg. Pokonał go Jamie Reeves (ur. 1962) z Sheffield w hrabstwie Yorkshire Anglia, który ma 152,4 cm w klatce piersiowej przy wzroście 193 cm. Wa- ży on 146 kg. Wasilij Aleksiejew (ur. 1942), radziecki rekordzista wagi superciężkiej w podnoszeniu ciężarów, miał 153,6 cm w klatce piersiowej przy swojej „życiowej" wa- dze 158,7 kg i przy wzroście 186 cm. Rick Brown (ur. 4 kwietnia 1960 r.), sztangista z Los Angeles w stanie Kalifornia w Stanach Zjednoczonych, przez przyjaciół zwany „Grizzly", ma 167,6 cm w klatce piersiowej przy wadze 166 kg. Jednak rekord należy obecnie do innego sztangisty amerykańskie- go o nazwisku Isaac „Dr Kaliber" Nesser (ur. 21 kwietnia 1962 roku) z Greensburg w Stanach Zjednoczonych. Ma on 172,87 cm w klatce piersiowej, mierzy 177,88 cm wzro- stu i waży 164,2 kg. Największe i najmniejsze bicepsy ? Bi- cepsy Issaca „Dra Kalibra" Nessera mają 66,35 cm w stanie spoczynku. Napięte bicep- sy Roberta Thorna mają 11,4 cm. Największy i najmniejszy obwód pasa ? Rekordzistą pod tym względem był Walter Hudson, który mierzył 302 cm w pasie przy swojej szczytowej wadze — 545 kg. Królowa Katarzyna Medycejska (1519 — 89) zarządzi- ła, że damy dworu francuskiego mają mieć 35 cm w talii, jednak w tamtych czasach ko- biety były drobniejsze. XX-wieczny rekord dla kobiet o normalnej budowie wynosi 33 cm. Osiągnęły go francu- ska aktorka Polaire (prawdziwe nazwisko Emile Marie Bouchand) (1881-1939) i Et- hel Granger (1905 — 82) z Peterborough w hrabstwie Cambridge, która schudła z 56 cm (22 cale) w latach 1929-39. Najdłuższe szyje ? Kobiety ze szczepów Padaung i Kareni z Birmy nakładają sobie na szyje miedziane obręcze — maksymalne wydłużenie szyi osiągnięte w ten sposób wy- nosi 40 cm. Po usunięciu obręczy mięśnie podtrzymujące szyję i kark wracają do swoich normalnych rozmiarów. MÓZG Najcięższe ? Mózg dorosłego mężczyzny (tzn. w wieku 20 — 55 lat) waży przeciętnie 1424 g; z wiekiem jego waga spada do 1395 g. Jak dotąd najcięższy mózg ważył 2049 g i należał do 50-letniego mężczyzny. Ogłosił to dr Thomas F. Hegert, główny inspektor me- dyczny 9 Okręgu w stanie Floryda w Sta- nach Zjednoczonych, 23 października 1975 r. Mózg Iwana Sergiejewicza Turgieniewa (1818 — 83), znanego pisarza rosyjskiego, wa- żył 2012 g. W styczniu 1891 r. pismo „Edinburgh Medi- cal Journal" opisało przypadek 75-letniego mężczyzny ze szpitala psychiatrycznego Royal Edinburgh Asylum, którego mózg ważył 1829 g. Największy kobiecy mózg wa- kość • Najmniejszą ludzką i ią jest strzemiąc2ko. Na zdjęciu widoczna > na tle przekroju ucha środkowego, (foto: St. : Mary's Hospttal, London W 1372 g w 1860 r. do 1424 g w dzisiejszych czasach. Mózgi kobiece także „przybrały na wadze", z 1242 g do 1265 g; w ostatnich la- tach ich ciężar rośnie prawie tak szybko, jak męskich. 13 lutego 1985 r. profesor Marian Diamond z Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley wyjawił, że stosunek komórek nerwowych do komórek glejowych w 39 wycinku mózgu Alberta Einsteina (1879-1955) wynosił 1,12, w przeciwieństwie do normy — 1,936, co daje 72,8% różnicy. Najlżejsze ? Najlżejszy normalny mózg (nie wykazujący oznak atrofii) ważył 1096 g i należał do 31-letniej kobiety. Ogłosili to dr P. Davis i prof. E. Wright ze szpitala King's College Hospital w Londynie w 1977. Człowiek — komputer ? 7 kwietnia 1981 r. w laboratorium National Laboratory for High Energy Physics (KEK) w Tsukuba w Japonii, Duńczyk Willem Klein (1912 — 86) w ciągu 1 minuty 28,8 sekund wyciągnął pierwiastek 13-tego stopnia z 100-cyfrowej liczby. Był to najlepszy jak dotąd rezultat na świecie. 18 czerwca 1980 rm Shakuntala Devi z Indii wykonała mnożenie dwóch 13-cyfrowych liczb wybranych na chybił trafił przez dział komputerowy Imperiał College w Londynie 686369774870 x 2465099745779, zajęło jej to 28 sekund. Jej odpowiedź, prawidłowa, brzmiała 18 947 668177995426462773 730. Jednak niektórzy eksperci zajmujący się wy- szukiwaniem „cudów" podważyli wiarygod- ność pani Davi. Uznali oni, że rezultat uzy- skany przez nią był zbyt dobry — o wiele lep- szy od innych w podobnych przypadkach, co spowodowane zostało zapewne wadliwym na- dzorem. Pamięć ? W maju 1974 r. w Rangunie w Birmie, Bhandanta Vicitsara wygłosił 16000 stron buddyjskiego tekstu kanonicznego. Jak podaje agencja prasowa Xinhua News Agen- cy, 26-letni Gon Yang-ling zapamiętał po- nad 15 000 numerów telefonicznych w Har- bin w Chinach. Nauka zna także rzadkie przypadki pamięci ejdetycznej — jest to zdolność przywoływania i ponownego prze- żywania czegoś w sposób równie intensyw- ny. Dominie O'Brien z Wonersh, Guildford w hrabstwie Surrey (Anglia) zapamiętał przy- padkową kolejność 25 oddzielnych talii kart W okresie od 9 kwietnia do 11 czerwca 1989 r. rekord zapamiętywania kart do gry został pobity 6 razy przez trzech za- wodników. Byli to Tony Pawer, Allan Griffith i Dominie O'Brien. Każdy z nich był rekordzistą co najmniej 2 razy. Barbara „Sąueek" Moore zagrała na piani- nie 1852 piosenki z pamięci. Miało to miej- sce w gmachu Philadelphia Bourse Building w stanie Pensylwania w Stanach Zjednoczo- nych, w dniach od 25 października do 13 li- stopada 1988 r. GŁOS Najwyższy i najniższy ? Do końca XIX w. granice ludzkich możliwości głosowych wyznaczone były przez staccato Ewalt altis- simo (eIV), wykonane przez Ellen Beach Yaw (Stany Zjednoczone) (1869-1947) 19 stycz- nia 1896 r. w Carnegie Hali w Nowym Jor- ku, oraz A, (55 Hz — okresowe na sekun- dę), wyartykułowane przez Kaspera Fostera (1617-73). Madeleine Marie Robin (1918-60) potrafiła zaśpiewać i wytrzymać B nad górnym C w scenie szaleństwa Łucji w operze Donizettie- go „Łucja z Lammermooru". Po 1950 r. wielu śpiewaków przekroczyło ustalone wcześniej granice, zarówno górne, jak i dolne. Jednak te basowe i sopranowe krańce skali nie znajdują zastosowania w muzyce z podwodu braku harmoniczności. Marita Gunther, uczennica Alfreda Wolf- sohna, potrafiła „wyśpiewać" cały zakres dźwięków wydawanych przez pianino, od najniższego Au do c . Tylko 6 spośród 7 i 1/4 oktawy ma jakąkolwiek wartość muzycz- ną. Roy Hart, także uczeń Wolfsohna, wydawał dźwięki niższe, niż pianino. Bary Girard z Canton w stanie Ohio w Stanach Zjednoczo- nych w maju 1975 r. osiągnął E (4340 Hz) wyższe od najwyższego dźwięku pianina. Najwyższy dźwięk stosowany w piosenkach to G , które po raz pierwszy występuje w operze Mozarta „Popoli di Tessaglia". Naj- niższy dźwięk w repertuarze klasycznym, ni- skie D (73,4 Hz), pochodzi z arii Osmina z opery Mozarta „II Seraglio". Dan Britton osiągnął czwarte E poniżej środkowego C (20,6 Hz), 31 lipca 1984 r. w Anoka County Fair w Stanach Zjednoczonych. Stefan Zuc- ker przez 3,8 sekundy wytrzymał A w alt al- tissimo w tenorowej partii Salviniego pod- czas premiery opery Belliniego „Adelson e Salvini", 12 września 1972 r. w Nowym Jor- ku. Największy zasięg ? Na otwartej prze- strzeni, w nieruchomym powietrzu, normal- ny męski głos jest słyszalny i zrozumiały z odległości 180 m. Silbo, „gwizdany" język mieszkańców hiszpańskojęzycznej wyspy Gomera, Wyspy Kanaryjskie, można usły- szeć i zrozumieć aż z odległości 8 km - oczywiście w idealnych warunkach. Pewnego razu w nocy, nad wodą, głos ludz- ki można było usłyszeć z odległości 17 km. Mills Darden słyszalny był podobno z od- ległości 9 km, gdy wrzeszczał ze wszystkich Fizjologia i anatomia 17 pomiarami naukowymi, najgłośniej krzycza- ła Simon Robinson z McLaren Vale w Aus- tralii Południowej — 128 dB. Miało to mie- jsce 11 listopada 1988 r. podczas australij- skiego finału zawodów „The Guinness Cha- lenge" w Adelajdzie. Donald H. Burns z St. George's na Bermu- dach w Stanach Zjednoczonych wygrał kon- kurs na najgłośniejszy krzyk podczas mię- dzynarodowych zawodów Seventh Interna- tional Town Criers Championship, które od- były się 15 września 1984 r. w Halifax w ka- nadyjskiej prowincji Nowa Szkocja. Jego wynik to 113 dB. Najwięcej zwycięstw w narodowych zawo- dach Town Criers' Contest, aż 11, ma na swoim koncie Ben Johnson z Fowey w Kornwalii (w latach 1939 — 73). Zwyciężczy- ni pierwszego żeńskiego konkursu narodo- wego, Henrietta Sargent, obwoływacz męski z The Three Horse Shoes w Cricklade w hrabstwie Wiltshire Anglia, „oniemiała" na wieść, że pokonała pozostałych 31 zawodni- czek. Miało to miejsce w 1980 r. Najniższy dźwięk możliwy do usłyszenia ? Natężenie dźwięków lub odgłosów mierzy się przy pomocy ciśnienia. Ciśnienie najcich- szego dźwięku, który może usłyszeć człowiek o przeciętnym słuchu na najczulszej częstot- liwości około 2750 Hz wynosi 2 x 10~5 pa- skala. Jedna dziesiąta logarytmu tej wartości odpowiada jednostce zwanej decybelem (dB). Dźwięk o sile 30 decybeli jest prawie niesłyszalny. Najwyższy poziom dźwięku ? Długotrwa- ły hałas o sile ponad 150 decybeli może spo- wodować głuchotę, a powyżej 192 decybeli może powstać śmiertelna nadciśnieniowa fa- la uderzeniowa. Równoważny nieprzerwany poziom hałasu (LEQ) o sile powyżej 90 de- cybeli jest niedopuszczalny w zakładach pra- cy. Jednak samochody wyścigowe emitują dźwięki o sile 125 decybeli, głośna muzyka — 130 decybeli, a niektóre zabawki militar- ne — 170 decybeli. Najdłuższe szyje • Kobiety z Birmy nie noszą pierścionków lecz miedziane kolie,% ióiych prawie w ogóte nie zdejmują. A jeśli już %> tego dochodzi, to w wyjątkowych okoli- ^rtośctach. Kobieta wtedy, bez tego „pance- fa" zmuszona jest tężeć nieruchomo w łóżku. Foto: HOA-QUI). ,. . .,..... Górna granica słyszalności ? Za górną granicę uważa się 20000 Hz (okresowe na sekundę), jednak dzieci chore na astmę mo- gą podobno słyszeć dźwięki o częstotliwości 30000 Hz. Nietoperze emitują drgania o częstotliwości do 90 000 Hz. Jak wykazały ogłoszone w lutym 1964 r. wyniki ekspery- mentów radzieckich, człowiek może wykryć wibracje o częstotliwości do 200 000 Hz, jeśli oscylator przyciśnie się do czaszki. Najszybsi mówcy ? Niewielu ludzi potrafi mówić wyraźnie przez dłuższy czas z szyb- kością ponad 300 słów na minutę. Najszyb- szy spiker radiowy to Gerry Wilmot (ur. 6 października 1914 r. w Victorii w Kanadzie), komentator hokejowy z lat czterdziestych. Raymond Glendenning (1907 — 74), komen- tator BBC, pewnego razu podczas komento- wania wyścigów chartów wypowiedział 176 słów w czasie 30 sekund. Rekord pobił w grudniu 1961 r. John Fitzgerald Kennedy (1917 — 63), ówczesny prezydent Stanów Zjednoczonych. Udało mu się wypowiedzieć 327 słów w ciągu jednej minuty. 24 maja 1988 r. w Los Angeles w Stanach Zjednoczonych, John Moschitta wypowie- dział 545 słów w czasie 55,8 sekundy, czyli 586 słów na minutę. John Hełm z telewizji w Yorkshire, Wlk. Brytania, potrafi wymienić 92 kluby angiel- skiej ligi piłki nożnej w ciągu 26 sekund. Monolog Hamleta ? Sean Shannon, Ka- nadyjczyk zamieszkały w Oxfordzie, wyrecy- tował monolog „Być albo nie być" w czasie 26,8 sekundy. Wyczyn ten transmitowało oksfordzkie radio BBC, 24 lipca 1989 roku. Mówienie „od końca" ? Steve Briers wy- recytował wszystkie wiersze pochodzące z al- bumu zespołu Queen „Noc w operze", uzy- skując rezultat 2343 słowa w ciągu 15 minut 7 sekund. Miało to miejsce podczas konkur- su Radio 1 Roadshow w Tenby, Dyfed, Anglia 26 lipca 1988 r. KREW Grupy ? Przewaga jednej konkretnej grupy krwi zmienia się w zależności od okolicy. Na świecie najpopularniejsza jest grupa 0 (46%), lecz w niektórych rejonach, np. w Norwegii, przeważa grupa A. Najrzadszą grupą krwi w systemie ABO, jednym z 14 systemów, jest grupa AB, wy- stępująca u niecałych 3% mieszkańców Wysp Brytyjskich. Najrzadsza na świecie jest krew bombajska (podtyp h-h). Jak na razie mają ją trzy osoby: pielęgniarka czechosło- wacka (przypadek wykryty w 1961 r.) oraz brat (RH + ) i siostra (RH —) o nazwisku Jalbert z Massachusetts w Stanach Zjedno- czonych (luty 1968). Najbogatsze zasoby naturalne ? W sierp- niu 1970 r. okazało się, że Joe Thomas z Detroit w stanie Michigan w Stanach Zjed- noczonych ma największą na świecie ilość rzadkiego przeciwciała krwi, zwanego An- ti-Lewis B. Amerykańska biologiczna firma zaopatrzeniowa płaci mu 1500 dolarów za jedną kwartę amerykańską (1,13 litra). Urząd skarbowy uważa to za podlegający opodatkowaniu płynny majątek. Dawca i biorca ? W okresie od września 1966 r. do lutego 1989 r. Allen Doster, pra- cujący we własnym przedsiębiorstwie znawca kosmetyków, 1037 razy był dawcą płytek krwi (plazmaforeza ręczna i mechaniczna) w instytucie Roswell Park Memoriał Institute w Nowym Jorku w Stanach Zjednoczonych. Jeśli chodzi o plazmaforezę mechaniczną, w Stanach Zjednoczonych można być dawcą najwyżej 24 razy w roku. 50-letni hemofilik Warren C. Jyrich wyma- gał aż 1080 litrów krwi (czyli dawek pocho- dzących od 2400 dawców) podczas operacji na otwartym sercu, której poddany został w grudniu 1970 r. w szpitalu Michael Reese Hospital w Chicago, w Stanach Zjednoczo- nych. Największa żyła ? Największa jest żyła główna dolna, która zbiera krew z dolnej części ciała, położonej poniżej serca. Najwięksi „alkoholicy" ? Jak donosi Ca- lifornia University Medical School w Los Angeles w Stanach Zjednoczonych, w grud- niu 1982 r. do szpitala przywieziono 24-let- nią kobietę, przytomną, choć nieco zakłopo- taną, której poziom alkoholu we krwi wyno- sił 1510 mg na 100 ml — prawie 19 razy więcej, niż zezwala prawo drogowe w Wiel- kiej Brytanii (80 mg alkoholu na 100 ml krwi) i trzy razy więcej, niż uznana dawka śmiertelna. Wypisała się ona ze szpitala po dwóch dniach. 28 marca 1979 r. pewien patolog — niedo- wiarek zmierzył poziom alkoholu we krwi Samuela Rileya (ur. 1922) z Sefton Park w hrabstwie Merseyside Anglia — wynosił on 1220 mg. William Pitt Młodszy (1759-1806), premier brytyjski, wypił podobno 574 butelki czer- wonego wina, 854 butelki madery i 2410 bu- telek porto w ciągu jednego roku! Tommy Johns z Briesbane w stanie Queens- land w Australii, zmarły w kwietniu 1989 r., w wieku 66 lat, na raka mózgu, był areszto- wany prawie 3000 razy za zakłócanie po- rządku w miejscach publicznych w stanie nietrzeźwym. TEMPERATURA CIAŁA Najwyższa ? 10 lipca 1980 r. do szpitala Grady Memoriał Hospital w Atlancie w sta- nie Georgia w Stanach Zjednoczonych przy- wieziono 52-letniego Murzyna Willie Honesa z udarem cieplnym. Temperatura powietrza 18 Fizjologia i anatomia Najniższa ? Znane są tylko trzy przypadki osób, które przeżyły z temperaturą ciała 16°C. Są to: Dorothy Mae Stevens (1929 — 1974) znaleziona na ulicy w Chicago w Stanach Zjednoczonych 1 lutego 1951 r. z pulsem 12 uderzeń na minutę; Vickie Mary Davis, dziewczynka w wieku 2 lat i 1 miesią- ca, znaleziona 21 stycznia 1956 r. w nieog- rzewanym domu w Marshalltown w Stanach Zjednoczonych; i 2-letni Michael Troke, znaleziony 19 stycznia 1985 r. w śniegu koło domu w Milwaukee w stanie Wisconsin w Stanach Zjednoczonych. Ludzie mogą um- rzeć z wyziębienia już przy temperaturze cia- ła 35,0°C. CHOROBY I DOLEGLIWOŚCI Najpopularniejsze ? Najpowszechniejszą niezaraźliwą chorobą jest zapalenie dziąseł, które atakuje 80% ludności brytyjskiej. W Wielkiej Brytanii 13% ludzi traci wszystkie zęby przed ukończeniem 21 roku życia. Pra- wie nikt nie jest w stanie uniknąć tej choro- by. W niektórych rejonach tropikalnych 100 % ludzi jest zakażonych robakiem o nazwie Enterobius vermicularis. Najpowszechniejszą chorobą zakaźną jest katar, czyli zwykłe przeziębienie. W Wielkiej Brytanii najwięcej ludzi bierze zwolnienia le- karskie z powodu dolegliwości nerwowych. Straty czasu pracy tym spowodowane stano- wią 8,25 % strat całkowitych. Najrzadsze ? Literatura medyczna raz na jakiś czas donosi o nieznanych wcześniej chorobach. Choroba, która jeszcze nie wy- stąpiła, ale którą już przewidział pewien le- karz norweski to podocytoma guza komórek nabłonkowych kłębka nerkowego. Ostatni przypadek endemicznej ospy zanoto- wano 26 października 1977 r. u Ali Maow Maalina w soualijskim mieście Merka. Kuru, czyli choroba śmiechowa, atakuje tyl- ko członków plemienia Fore żyjącego na wschodzie Nowej Gwinei i jest w 100% śmiertelna. Przypisywano to kiedyś kanibali- stycznym praktykom zjadania ludzkich móz- Najrzadsze śmiertelne choroby w Anglii i Walii to (sami mężczyźni): żółta febra (1930), cholera (1928) i dymienica morowa (1926). Najbardziej zaraźliwa ? W płucnej od- mianie dymienicy, zwanej Czarną Śmiercią (1347-51) śmiertelność wynosiła 99,99 %. Najwyższa śmiertelność ? Wirus AIDS (zespół nabytego braku odporności) został po raz pierwszy rozpoznany w 197-8 r. Zi- dentyfikowali go Luc Montagnier, Francoise Barre-Sinoussi i Jean-Claude Charmann z Instytutu Pasteura w Paryżu, w styczniu 1983 r., jako retrowirus ludzkich białaczek T-komórkowych III typu (HTLV III). Według Światowej Organizacji Zdrowia do lipca 1988 r. było 108176 zanotowanych przypadków AIDS. Jak się przewiduje, do roku 1991 na AIDS umrze w Stanach Zjed- noczonych 179 000 osób, a koszty leczenia wyniosą 16 000 milionów dolarów. Niektóre źródła podają przypadek nieznane- go 7-letniego chłopca z okolic Tampa na Florydzie w Stanach Zjednoczonych, które- go ugryzł w pierś wściekły nietoperz — wampir (Desmondus rotundus). Chłopiec poddany został profilaktycznemu uodpornie- niu i w końcu całkowicie wyzdrowiał. „Najskuteczniejszy" nosiciel ? Najpopu- larniejszym nosicielem tyfoidalnym była Ma- ry Mallon (prawdziwe nazwisko Maria An- na Caduff), zwana Tyfoidalną Mary, która urodziła się w 1855 r. w Graubuden w Szwajcarii, a 11 stycznia 1868 r. przybyła ja- ko emigrantka do Nowego Jorku w Stanach Zjednoczonych. Pracowała jako kucharka i aż 53 razy spowodowała wybuch epidemii; jedna z nich, w 1903 r. objęła 1400 osób za- mieszkałych w Itace. Trzy osoby zarażone przez Mary zmarły. W 1915 r. umieszczono ją pod stałą kontrolą w szpitalu Riverside Hospital na wyspie North Brother, East Ri- ver i przebywała tam aż do śmierci 11 listo- pada 1938 r. Zmarła na odoskrzelowe zapa- lenie płuc. Choroba Parkinsona ? Choroba ta wzięła nazwę od nazwiska autora ,,Eseju na temat drżączki poraźnej" z 1817 r., dr Jamesa Par- kinsona (1755 — 1824). Pierwsze metody le- czenia opublikowane zostały w 1946 r. Naj- dłużej chorował na nią Frederick G. Humphries (zm. 23 lutego 1985 r.) z Croy- don, Londyn. Objawy choroby wykryto u niego w 1923 r.; przeżył jeszcze 62 lata. MEDYCZNE SKRAJNOŚCI Zatrzymanie akcji serca ? Najdłużej, bo aż na 4 godziny ustała akcja serca u norwe- skiego rybaka, Jana Egila Refsdahla (ur. 1938), który 7 grudnia 1987 r. wypadł za burtę do lodowatej wody w Bergen w Nor- wegii. Gdy przywieziono go do najbliższego szpitala, Haukeland Hospital, jego serce nie biło, a temperatura ciała wynosiła 24°C. Po podłączeniu do sztucznego płucoserca, stoso- wanego w chirurgii serca, Refsdahl wrócił do życia. Pośmiertny poród ? Najdłużej, bo aż 84 dni czekała na swoje urodziny dziewczynka, której matka przebywała w stanie śmierci klinicznej w Roanoke w stanie Wirginia w Stanach Zjednoczonych. Matkę sztucznie utrzymywano przy życiu od kwietnia 1983 roku, natomiast dziecko przyszło na świat 5 lipca. Puls ? Normalny spoczynkowy puls doros- łego mężczyzny wynosi 70 — 72 uderzenia na minutę, a kobiety — 78 — 82 uderzenia. Pod- czas dużego wysiłku puls może wzrosnąć do 200 lub więcej uderzeń na minutę. Gdy 16 sierpnia 1987 r. Charles Thompson Gwent z Anglii został przyjęty do szpitala na opera- cję wymiany stawu biodrowego, jego puls spoczynkowy wynosił 28 uderzeń na minutę. Najdłuższa śpiączka ? Elaine Esposito (ur. 3 grudnia 1934 r.) z Tarpon Springs na Florydzie w Stanach Zjednoczonych nigdy nie obudził się po operacji wycięcia wyrost- ka robaczkowego, którą przeszedł w wieku 6 lat, 6 sierpnia 1941 r. w Chicago w Stanach Zjednoczonych. Zmarł 25 listopada 1978 r., w wieku 43 lat 357 dni, po śpiączce trwają- liam Dement z Uniwersytetu w Chicago w Stanach Zjednoczonych. Najdłuższy okres REM, 2 godziny 23 minuty zanotowano 15 lutego 1967 r. na wydziale psychologii Uni- versity of Illinois w Chicago u Billa Carska- dona, którego poprzedni sen został przerwa- ny. W lipcu 1984 r. w ośrodku badania snu Sleep Research Centre w miejscowości Haifa w Izraelu zanotowano zerowy okres REM u 33-letniego mężczyzny z urazem mózgu spo- wodowanym szrapnelem. Największy kamień ? Największy kamień w historii medycyny, o wadze 6,29 kg usu- nięto 80-letniej kobiecie w szpitalu Charing Cross Hospital w Londynie, Anglia. Doko- nał tego dr Humphrey Arthure 29 grudnia 1952 r. W sierpniu 1987 r. K. Whittle Mar- tin ze szpitala Worthing Hospital w hrab- stwie West Sussex Anglia usunął 23 530 ka- mieni żółciowych pewnej 85-letniej kobiecie, która skarżyła się na bóle brzucha. Najdłużej na „żelaznym płucu" ? Laurel Nisbet (1912-85) z La Crescenta w Kalifor- nii w Stanach Zjednoczonych podłączona była do „żelaznego płuca" przez 37 lat 58 dni, począwszy od 25 czerwca 1948 r. Najdłuższa hemodializa ? Reymond Jo- nes (ur. 14 kwietnia 1929 r.) z Slough w hrabstwie Berkshire Anglia od 34 roku życia cierpi na niewydolność nerek. Począwszy od 13 października 1963 r. regularnie trzy razy w tygodniu uczęszcza on na hemodializę do szpitala Royal Free Hospital w Hampstead, Londyn. W tym czasie jego dzieci dorosły, pożeniły się i mają już własne dzieci. Najszybsza reakcja ? Najszybszy czas reakcji zanotowany u biegaczy podczas Olimpiady w 1980 r. to 0,12 sekund w przy- padku Romy Miiller (NRD) w półfinałach biegu na 200 m kobiet i 0,124 sekundy w przypadku Wilberta Greavesa (Wielka Bry- tania) w biegu na 110 m przez płotki. W obu przypadkach bodziec był oczekiwany. Szybkość reakcji karalucha amerykańskiego (Periplaneta americana) wynosi 0,011 se- kund. Czkawka ? Najdłuższy zanotowany napad czkawki nęka Charlesa Osborne'a (ur.1894) z Anthon w stanie Iowa w Stanach Zjedno- czonych od 1922 roku, czyli już 67 lat. Na- pad ten zaczął się podczas szlachtowania wieprza. Chociaż pan Osborne nie może znaleźć lekarstwa na swoją czkawkę, prowa- dzi w zasadzie normalne życie — miał dwie żony, z którymi doczekał się 8 dzieci. Przyz- naje on jednak, że nie jest w stanie nosić swojej sztucznej szczęki. W lipcu 1986 r. czkał już tylko 20 — 25 razy na minutę, co jest niewątpliwym postępem w stosunku do poprzedniej liczby — 40. Kichanie ? Najbardziej chroniczny atak zanotowano u Donny Griffiths (ur. 1969) z Pershore w hrabstwie Hereford and Worce- ster Anglia. Zaczęła ona kichać 13 stycznia 1981 r. i przekroczyła swój poprzedni rekord - 194 dni, 27 lipca 1981 r. W ciągu pierw- szych 365 dni kichnęła miliony razy. Pierw- szy wolny od kichania dzień, 978 z kolei, nastąpił 16 września 1983 r. Największa szybkość, z jaką poruszają się wydalane czą- steczki wynosi 167 km/h. Fizjologia i anatomia 19 umieszczono 60 cm nad głową Marka Tohmpsona Hebbarda (ur. 28 lutego 1947 roku) z Richmond w Kolumbii Brytyjskiej w Kanadzie — gdyż on to właśnie chrapał tak głośno. Jako, że prawo drogowe w Vancou- ver określa górną granicę głośności na 80 decybeli, Mark ma wątpliwości, czy może spać legalnie. Ziewanie ? W przypadku zanotowanym w 1888 r., 15-letnia dziewczynka ziewała bez przerwy przez 5 tygodni. Bezsenność ? Jak wykazują badania, więk- szość ludzi osiąga dobowy szczyt swojej wy- dajności pomiędzy godziną 20 i 21, nato- miast kryzys przychodzi około 4 nad ranem. W dniach 14 marca — 2 kwietnia 1986 r. Robert McDonald z Kalifornii w Stanach Zjednoczonych, całkowicie dobrowolnie spę- dził bezsennie 453 godziny 40 minut w fote- lu bujanym. Jest to absolutny rekord dobro- wolnego czuwania na świecie. Ludzie cier- piący na bardzo rzadką przypadłość, chro- niczną bezsenność, obywają się przez wiele lat bez prawdziwego snu. Jesus de Frutos (ur. 1925) z Segovii w Hiszpanii twierdzi, że od 1954 r. nie spał, a jedynie drzemał. Lunatyzm ? 6 kwietnia 1987 r. Michael Dixon (ur. 1976 r.) spacerował na bosaka i w piżamie wzdłuż szlaku kolejowego w sta- nie Indiana w Stanach Zjednoczonych. Gdy go znaleziono, chłopiec był oszołomiony. Okazało się, że we śnie wyszedł ze swego do- mu w Danville w stanie Illinois, odległego o 160 km a ten ogromny dystans przebył po- ciągiem towarowym. Trwanie w bezruchu ? Antonio Gomes dos Santos (ur. 1963) z Nazare w Portugalii stał nieruchomo przez 15 godzin 2 minuty i 55 sekund. Miało to miejsce 30 lipca 1988 r. w centrum handlowym Amoreiras Shopping Centre w Lizbonie, w Portugalii. Rekord mi- mowolnego stania w bezruchu pobił kapral Everett D. Reamer z pułku 60th Coast Ar- tillery Regiment AA Battery F, USA FFE w obozie nr 1 w Osace w Japonii. Jako karę wyznaczono mu stanie na baczność przez 132 godziny, od 8 rano 15 sierpnia do 20 wieczorem 20 sierpnia 1944 r. Ludzie miotający ogniem ? Reg Morris, 29 października 1986 r. w Miner's Rest, Chasetown w hrabstwie Staffordshire Ang- lia, wydmuchnął z ust płomień o długości 9,4 m. 25 czerwca 1988 r. połknął on 22888 płomieni w ciągu 2 godzin w szkole Yew Tree School w Walsall w hrabstwie West Midlands. Żeński rekord, 8357, pobiła Sipra Ellen Lloyd 26 lipca 1986 r. w Port Lonsda- le w austalijskim stanie Wiktoria. Połykanie ognia jest wyczynem wysoce niebezpiecz- nym. „Gorący" ludzie ? Najwyższa temperatu- ra, jaką może w suchym powietrzu wytrzy- mać nagi człowiek to 204,4°C, natomiast człowiek w grubym ubraniu wytrzymuje aż 260°C. Eksperymenty takie wykonywano w 1960 r. w amerykańskich siłach lotniczych. Do przygotowania steku potrzebna jest tem- peratura zaledwie 162,8°C. W sumie ludzie bez problemów wytrzymują temperatury do 140°C. Steven Neil Bisyak z Redmond w Stanach Zjednoczonych przewodził 11-osobowej gru- Św. Konstantego, majowego święta w miej- scowości Aghia Eleni w Grecji. Łykanie ? Najgorszy przypadek łykania natrętnego to szalona, 42-letnia kobieta, pa- ni H., która skarżyła się na lekki ból brzu- cha. W czerwcu 1927 r. w szpitalu Ontario Hospital w Kanadzie, lekarze Chalk i Fou- car wyjęli z jej żołądka 2533 przedmioty, w tym 947 zagiętych szpilek. W maju 1985 r. w szpitalu Groote Schuur Hospital w Kapsztadzie w Afryce Południo- wej, w żołądku pewnego mężczyzny znale- ziono 212 przedmiotów. Były to m.in: 53 szczoteczki do zębów, 2 anteny teleskopowe, 2 brzytwy i 150 uchwytów od żyletek jedno- razowego użytku. Inny przypadek łykania natrętnego to 24-let- nia psychoneurotyczka ze Stanów Zjedno- czonych. Połknęła ona sworzeń zawiasów z drzwi szpitalnych, który miał 12,7 cm dłu- gości. Sworzeń cudem przeszedł przez dwu- nastnicę i przewód jelitowy i, wydalony przez pacjentkę, stłukł basen. Najcięższy przedmiot wydobyły z ludzkiego żołądka to kłębek włosów o wadze 2,53 kg. Połknęła go 20-letnia kobieta a wydobyto go 30 marca 1895 r. w szpitalu South and East Cornwall Hospital w Anglii. Edward Benjamin „Hrabia Desmond" (ur. w 1941 r. w Binghamton w stanie Nowy Jork w Stanach Zjednoczonych) połknął 13 ostrzy o długości 58,4 cm i w wyniku tego pokaleczył się. Największy palacz ? Król Albanii, Zog I (1895 — 1961) palił podobno 300 papierosów dziennie. Strajk głodowy ? Lekarze uważają, że dobrze odżywiony człowiek może przeżyć aż 30 dni na samej wodzie z cukrem bez żadnej szkody dla zdrowia. Najdłużej bez pożywie- nia w stanie stałym, 382 dni, wytrzymał An- gus Barbieri (ur. 1940) z Tayport, Fife, Wlk. Brytania. Przebywał on w tym czasie, tzn. od czerwca 1965 roku do lipca 1966 r. w szpitalu Maryfield Hospital w Dundee, An- gus, a odżywiał się herbatą, kawą, wodą, wodą sodową i witaminami. Jego waga spadła z 214,1 kg do 80,74 kg. Dalsze rekordy nie zostaną przyjęte, chyba że ich bicie odbywać się będzie pod stałą kontrolą lekarską. Najdłuższy strajk głodowy trwał 385 dni, od 28 czerwca 1972 r. do 18 lipca 1973 r. Urzą- dził go Denis Galer Goodwin przebywający w więzieniu Wakefield Prison w hrabstwie West Yorkshire, Anglia, chcąc w ten sposób udowodnić swoją niewinność — posądzono go o gwałt. Karmiony był doustnie przy po- mocy rurki. 18-letni Andreas Mihavecz z Bregenz w Austrii aż 18 dni przeżył bez jedzenia i wody — jest to jak na razie absolutny rekord. Mi- havecz, pasażer rozbitego samochodu, 1 kwietnia 1979 r. został zamknięty w areszcie w Hóchst w Austrii, po czym policja zupeł- nie o nim zapomniała. Znaleziono go dopie- ro 18 kwietnia 1979 r. Był bliski śmierci. Przebywanie pod wodą ? Światowy re- kord w dobrowolnym przebywaniu pod wo- 1959 r. zanurzył się on pod wodę na głębo- kość 3,05 m w basenie motelu Bermuda Pal- mas Motel w San Rafael w Kalifornii. Bez- pośrednio przed wejściem do wody przez 30 minut oddychał samym tlenem. W 1986 r. 2-letnia Michalle Funk z Salt La- kę City w stanie Utah w Stanach Zjednoczo- nych spędziła pod wodą 66 minut. W czasie zabawy wpadła ona do wezbranego strumie- nia przepływającego w pobliżu domu. Gdy została odnaleziona, jej puls był niewyczu- walny, a serce nie biło. Życie dziecku urato- wał kierowca przejeżdżającego samochodu, który ogrzał jej krew, gdyż temperatura cia- ' Czarna śmierć • Rodzaj plagi, która prze- trzebiła ludzkość Europy w latach 1347-51 '/Ha skutek choroby umierały cale rodziny, y różnych kręgach społecznych. {Foto: Archi wum Fur Kunst und Geschichte). ła spadła do 18,88°C. Lekarze określili ten przypadek jako „najdłuższe zanurzenie pod wodą, które nie miało żadnych neurologicz- nych następstw". Najdłuższy pobyt w szpitalu ? W 1875 r. Martha Nelson została przyjęta do szpitala psychiatrycznego Columbus State Institute for the Feeble —Minded w stanie Ohio w Stanach Zjednoczonych. Zmarła w styczniu 1975 r. w szpitalu Orient State Institution, w wieku 103 lat i 6 miesięcy, po 99 latach spę- dzonych w szpitalach. Połykanie pigułek ? Największą ilość pi- gułek, 563 939, połknął C.H.A. Kilner (1926 — 88) z miejscowości Bindura w Zim- babwe, w okresie od 9 czerwca 1967 r. do 19 czerwca 1988 r. 20 Fizjologia i anatomia do maja 1989 r. zrobiła sobie 60028 za- strzków z insuliny. Najwięcej tatuaży ? Rekordzistą pod względem ilości tatuaży jest Wilfred Hardy z Huthwaite w hrabstwie Nottingham w Ang- lii. Nie zadowolił się tatuażem obejmującym 96% całego ciała, kazał ozdobić sobie w ten sam sposób wewnętrzne strony policzków, język, dziąsła i powieki. W kwietniu 1989 r. Walter Stiglitz z North Plainfield w stanie New Jersey w Stanach Zjednoczonych miał podobno 5488 oddziel- nych tatuaży, wykonanych przez różnych ar- tystów. Najzdobniejszą kobietą świata jest strip-teaserka Krystynę Kolorful (ur. 5 grud- nia 1952 r. w kanadyjskiej prowincji Alber- ta). Tatuaż, który pokrywa 95% jej ciała kosztował 15 000 dolarów, a jego wykonanie trwało 10 lat. OPERACJE Najdłuższe ? Najdłuższa operacja, przecią- gająca się z powodów chirurgicznych, trwała 96 godzin. Została jej poddana Gertrudę Le- vandowski w Chicago, stan Illinois w Sta- nach Zjednoczonych, w dniach 4 — 8 lutego 1951 r. Pacjentka miała słabe serce i chirur- dzy musieli zachować jak największą ostroż- ność podczas operacji. Najdłużej czekała na operację Christine Madden (ur. 1959) z Ward End, Birmingham, Anglia — aż 22 la- ta. Wycięto jej migdałki 20 lutego 1989 r.; oczekiwała na wezwanie ze szpitala od 7 ro- ku życia. Rekord ten pobiła jednak Joan Brown z Bir- 1 lingham, Anglia. W lutym 1989 r. okazało się, że już w 1939 r. zapisała się na listę oczekujących na wycięcie migdałków, pono- wiła swój „akces" w 1958 r. — jednak wciąż czeka. Najwięcej ? Padmabhushan M.C. Modi, pionier masowej chirurgii oka w Indiach, wykonał 833 operacje katarakty jednego dnia. Od 1943 r. do stycznia 1989 r. odwie- dził 45 000 wsi i przyjął 100000 pacjentów, wykonując w sumie 564834 operacji. Dr Robert B. McClure (ur. 1901) z Toronto w Kanadzie wykonał w sumie 20423 poważ- ne operacje w latach 1924 — 78. We wrześniu 1987 r. Joseph Ascough (1935 — 87) z Nottingham, Anglia, przeszedł 341 operację — usunięcie brodawczaków z tchawicy. Te utrudniające oddychanie bro- dawkowate naroślą powstały u niego już w wieku 18 miesięcy. 2 marca 1977 r. Jena Kjaar Jension (ur. 1914) z Hoven w Danii został wypisany z miejscowego szpitala. W ciągu 6 lat i 248 wizyt z jego ciała usunięto 32131 kolców. W 1967 r. potknął się w ogródku i upadł na stertę najeżonych kolcami sadzonek berbery- su. Odwieziono go do szpitala nieprzytom- nego. Jeszcze dziś zdarza się, że jakiś kolec usiłuje wydostać się przez skórę na nogach. Najstarszy pacjent ? Najstarszy pacjent kiedykolwiek poddany operacji to James Henry Brett Junior (1849-1961) z Houston w stanie Teksas w Stanach Zjednoczonych. 7 IktnmHa 1 Qńfi r w wietn 111 lat i 1OS Głównym Chirurgiem króla Jerzego II (pa- nującego w latach 1727 — 60). Pierwsza operacja pod całkowitą narko- zą ? Odbyła się 30 marca 1842 r. w Jeffer- son w stanie Georgia Stany Zjednoczone. Dr Crawford Williamson Long (1815-78) usunął torbiel z szyi Jamesa Venable'a. Do znieczulenia użył eteru etylowego — (C2H5)2O. 19 grudnia 1846 r. w szpitalu Dumfries and Galloway Infirmary w Szkocji odbyła się pierwsza w Wielkiej Brytanii amputacja pod narkozą. Operację przeprowadzili lekarze William Scott i James McLauchlan. Najszybsza amputacja ? Najszybciej am- putował nogi, w czasach gdy nie znano je- szcze narkozy, chirurg Napoleona — Domi- niąue Larrey. Operacja zajmowała mu 13 — 15 sekund. Zapewne nie stosował on podwiązania arterii. Tracheotomia ? Winifred Campbell (ur. 6 lipca 1912 r.) z Wanstead, Londyn, aż 82 la- ta żyła ze srebrną rurką w gardle. Syndrom Munchausena ? Najbardziej eks- tremalny przypadek tej dolegliwości (ciągłe- go pragnienia otrzymywania pomocy lekar- skiej) reprezentuje William Mcllroy (ur. 1906). Kosztował on służbę zdrowia 2,5 mi- liona funtów. Przez 50 lat przebywał w 100 różnych szpitalach, gdzie przeszedł 400 po- ważnych i lżejszych operacji. „Ukrywał się" pod 22 pseudonimami. Najdłuższy okres, ja- ki spędził poza szpitalem, to sześć miesięcy. W 1979 r. stwierdził, że ma już dość szpitali i przeniósł się do domu starców. Zmarł w 1983 r. Instrumenty chirurgiczne ? Największe są automatyczne haki rozciągające, stosowane w chirurgii brzusznej, wprowadzone w 1968 r. przez fabrykę narzędzi chirurgicznych Ab- bey Surgical Instruments z Chingford w hrabstwie Essex, Anglia. Ważą one 5 kg. Pe- wien rodzaj kleszczy do wziernikowania oskrzeli ma 60 cm długości. Najmniejszy ins- trument to trepanator Elliota, którego śred- nica wynosi 0,2 cm, a ostrze zakończone igłą ma 0,3 mm długości. PRZESZCZEPY Serce ? Pierwsza operacja przeszczepu ser- ca miała miejsce 3 grudnia 1967 r., między 1 a 6 rano, w szpitalu Groote Schuur Hospital w Kapsztadzie w Afryce Południowej. Wy: konywał ją zespół 30 chirurgów pod kierow- nictwem profesora Christiaana Neethlinga Barnarda (ur. 8 października 1922 r. w Beaufort West w Afryce Południowej). Daw- cą była 25-letnia Denise Ann Darvall, a biorcą — Louis Washkansky, który przeżył 18 dni. Najdłużej żyjący pacjent z przeszczepionym sercem. Emmanuel Vitria z Marsylii we Francji (ur. 24 stycznia 1920 r.) 27 listopada 1968 r. w szpitalu Salvator Hospital w Mar- sylii dostał serce 20-letniego Pierre'a Ponso- na. Zmarł 9 maja 1987 r., po 18 latach i 162 dniach. Chirurg wykonujący tę operację, Ed- mund Henry, zmarł na atak serca w 1972 roku, w wieku 61 lat. nych; ważyła 3,45 kg. Pani Sneith otrzymała nowe serce w lutym 1980 r. 16 października 1987 r. w szpitalu Loma Linda Hospital w Stanach Zjednoczonych przeszczepiono serce Paulowi Holtowi z Vancouver w kanadyjskiej prowincji Kolum- bia Brytyjska, który miał wtedy 2 godziny i 34 minuty. Urodził się o 6 tygodni za wcześ- nie i w momencie urodzenia ważył 2,9 kg. Serce-płuco-wątroba. ? Pierwszy potrójny przeszczep miał miejsce 17 grudnia 1986 r. w szpitalu Papworth Hospital w Cambridge w hrabstwie Cambridgeshire, Anglia. Pacjentką była Davina Thompson (ur. 28 lutego 1951 roku) z Rawmarsh w hrabstwie South Yorkshire. 7-godzinną operację przeprowa- dził 15-osobowy zespół lekarzy pod kierow- nictwem profesora Sir Roya Calne'a i spe- cjalizującego się w chirurgii klatki piersiowej Johna Wallwarka. Drugim pacjentem, który otrzymał potrójny przeszczep, był Mark Dolby (ur. 19 lutego 1961 r.). Była to pierw- sza tego typu operacja przeprowadzona w szpitalu Harefield Hospital w Middlesex Anglia — odbyła się 21 sierpnia 1987 r. Nerka ? W 1950 r. R.H. Lawler (ur. 1895) (Stany Zjednoczone) dokonał pierwszego przeszczepu nerki u człowieka. Najdłużej, bo aż 20 lat, żył człowiek który otrzymał nerkę swojego brata bliźniaka (jednojajowego). William Nicholsan z Norfolk przeżył 22 la- ta; zmarł 19 listopada 1988 r. Przeszczep pięciu organów ? Tabatha Foster (1984-1988) z Madisomdlle w stanie Kentucky w Stanach Zjednoczonych, w wie- ku 3 lat i 143 dni otrzymała nową wątrobę, trzustkę, jelito cienkie, kawałek żołądka i odcinek jelita grubego. 15-godzinna operacja miała miejsce 31 października 1987 r. w szpitalu Children's Hospital w Pittsburghu w Stanach Zjednoczonych. Tabatha przed ope- racją nie mogła przyjmować stałego poży- wienia. Sztuczne serce ? W dniach 1—2 grudnia 1982 r. w ośrodku Utah Medical Cen ter w Salt Lakę City w Stanach Zjednoczonych, dr Barney B. Clark (61 lat) z Des Moines w stanie Washington, jako pierwszy człowiek na świecie otrzymał sztuczne serce. Operację przeprowadził chirurg C. DeVries. Serce to, o nazwie Jandk 7, skonstruował dr Robert K. Jarvik (ur. 11 maja 1945 r. w Midland w stanie Michigan). Dr Clark zmarł w 112 dni później, 23 marca 1983 r. William J. Schroe- der z Louisville w stanie Kentucky przeżył 620 dni, od 25 listopada 1984 r. do 7 sierp- nia 1986 r. SIŁA PSYCHICZNA Postrzeganie pozazmysłowe iDwa naj- sławniejsze w literaturze naukowej przypadki postrzegania pozazmysłowego to 26-letnia kobieta w Hunter College w stanie Nowy Jork (przypadek Reissa), odkryta w 1936 r. i Pavel Stepanek (Czecho-Słowacja), odkryty w latach 1967 — 68. Jednak znaczenie tych rewelacji zmalało w następstwie późniejszych wydarzeń. Obiekt Reissa odmówił jakichkol- wiek dalszych testów w bardziej naukowych warunkach. Natomiast Stepanek testowany ponownie przy pomocy plastikowych kart ? Najwi jaszczurem je Ora (Varanus Kontbdfl||psł! ka gad spotykany na indo Komodo, Rintja, Padar i Rui Tisia przeciętnie Hinfifićr ??R ). Przypisuj gosc SL S^SlŁi^i zmierzony q\> 22 Królestwo Zwierząt Królestwo Zwierząt Rekordy Najgłośniejsze ? Wyjce (Alouatta), za- mieszkujące Południową i Środkową Amery- kę to najgłośniejsze na świecie zwierzęta lą- dowe. Samce tego gatunku posiadają na szczycie tchawicy powiększone struktury kostne uniemożliwiające cofanie się dźwięku. Wydawane przez nie okrzyki przerażenia opisywano jako tysiąc razy zwielokrotnione szczekanie psa skrzyżowane z rykiem osła. Po osiągnięciu pełni głosu zwierzęta te stają się słyszalne z odległości 16 km. Najbardziej płodne ? Obliczono, że poje- dynczy osobnik mszycy kapuścianej (Brevi- coryne brassica) może w ciągu jednego roku wydać potomstwo o łącznej wadze 822000000 ton, co stanowi więcej niż trzy- krotny ciężar całej populacji ludzkiej na świecie. Na szczęście śmiertelność mszyc jest ogromna! Najsilniejsze ? W stosunku do swoich roz- miarów najsilniejszymi zwierzętami są żuki z rzędu Skarabeuszy (Skarabaeidae), spotyka- ne głównie w klimacie tropikalnym. Badania przeprowadzone na rohatyńcu (Dynastinae) wykazały, że jest on w stanie utrzymać na grzbiecie ciężar 850 razy przekraczający wa- gę swojego ciała. Zwyczajny żuk leśny (Geo- trupes stercorosus) może przesunąć ciężar 80 g, 400-krotnie przekraczający wagę jego cia- ła. Najmocniejsze szczęki ? Doświadczenia przeprowadzone przy użyciu gnatodynamo- metru Snodgrassa (miernik siły ścisku szczęk rekina) w Laboratorium Morskim Lernera w Bimini na Wyspach Bahama wykazały, że siła ścisku szczęk 2-metrowej długości żarła- cza (Carcharhinus obscurus) wynosi 60 kg. Jest to równoznaczne z ciśnieniem 3 ton na każdy cm2 powierzchni zęba. Siła nacisku szczęk 6-metrowej długości rekina wielory- biego (Carcharodon carcharis) nie została je- szcze do dziś określona. Życie w letargu ? W 1846 roku dwa oka- zy węży pustynnych (Eremina desertorum) zostały ofiarowane Muzeum Brytyjskiemu jako martwe. Umieszczono je jako ekspona- ty w podświetlonych gablotach. 4 lata póź- niej, w marcu 1850 roku pracownicy mu- zeum, podejrzewając, że jeden z węży jest wciąż żywy, wyjęli go z gabloty i umieścili w naczyniu z letnią wodą. Po upływie jakiegoś czasu wąż zaczął się poruszać, a następnie normalnie przyjmować pokarm. Zwierzę to przeżyło w doskonałej kondycji jeszcze dwa lata, zanim zapadło w odrętwienie i zdechło. Regeneracja ? Gąbki (Porifera) posiadają największe zdolności do regeneracji utraco- nych partii ciała i są w stanie odbudować cały organizm z niewielkiego fragmentu tkanki. Jeśli gąbka zostanie przeciśnięta przez gęste sitko, każdy fragment rozerwanej tkanki będzie funkcjonował jako oddzielny organizm. Najwyższy lodowy ssak •Zyrjf.i i Giraf- la cameloperdalis) Obecnie zamieszkuje ona jedynie suche sawanny i półdusf||§ płd. Afryki. Żyrafy osiągają wysok -Największa z nich o imieniu George mter 6,09 m. (Foto: HOA-OUI). Najbardziej niebezpieczne ? Komary pla- smodium, roznoszące malarię, są odpowie- dzialne (jeśli nie liczyć ofiar wojen i nie- szczęśliwych wypadków) za 50% wszystkich zgonów ludzi od czasów epoki kamienia łu- panego. Nawet obecnie — mimo nasilonej walki z tą plagą — każdego roku przynaj- mniej 200 milionów ludzi zostaje przez ko- mary zarażonych malarią, a w samej tylko Afryce umiera corocznie z jej powodu ponad milion niemowląt i dzieci. Największe kolonie ? Tworzą je nieświ- szczuki, zwane również pieskami preriowymi (Cynomys ludovicianus) występujące na za- chodzie Stanów Zjednoczonych i w północ- nym Meksyku. Pojedyncze „miasto", odkry- te w 1901 roku zajmowało obszar o rozmia- rach 384 km/160 km. Zamieszkiwało je oko- ło 400 000 000 osobników. Największe skupisko ? Nieprawdopodob- nie olbrzymi rój szarańczy (Melanoplus spretus) z Gór Skalistych, który przeleciał nad Nebraską (USA) między 15 a 25 sierp- nia 1875 roku, to największe z kiedykolwiek opisywanych skupisk zwierząt. Według miej- scowego badacza, który obserwował jej ru- chy przez 5 dni, szarańcza zajmowała pod- czas przelotu obszar 514 374 km2. Nawet jeś- li badacz ten przecenił wielkość roju o 50% (większość szarańczy nie lata nocą), to wi- ciąż zajmowałby on obszar porównywalny z powierzchnią stanu Colorado lub Oregon. Obliczono, że rój ten składał się przynaj- mniej z 12 500000000000 owadów, których łączna waga przekraczała 25 milionów ton. Z nieznanych powodów i w tajemniczy spo- sób plaga ta zniknęła bezpowrotnie w 1902 roku. J: *:?• ?, Ssaki 23 Największy żarłok ? Larwa jedwabnika (Antheraea polyphemus), występującego w Ameryce Północnej, podczas pierwszych 48 godzin życia pochłania pokarm w ilości 86 000 razy przekraczającej ciężar swojego ciała. Odpowiada to sytuacji, w której nie- mowlę ludzkie ważące ok. 3 kg 20 dkg zja- dałoby w tym samym czasie 273 tony pokar- mu. Rekord odchudzania ? Podczas siedmio- miesięcznego okresu laktacji samica płetwala błękitnego (Balaenoptera musculus) ważąca 120 ton, może — karmiąc swoje młode — utracić do 25% wagi swojego ciała. Najcenniejsze ? Najwyższe ceny płaci się za czystej krwi konie wyścigowe. Jednorocz- ną „Seattle Dancer" Robert Sangster zaku- pił 23 lipca 1985 roku w Keenland (Kentuc- ky, USA) za 13 milionów 100 tysięcy dola- rów amerykańskich (patrz: Rozdział 2, Wyś- cigi Konne). Ssaki Mammalia Największe, najcięższe, najdłuższe ? Wszelkie rekordy bije płetwal błękitny (Balae- noptera musculus) zwany również płetwalem Sibbalda. Najdłuższym opisywanym osobni- kiem była samica wyrzucona na brzeg przy Compania Argentina de Pesca (Grytviken, Po- łudniowa Georgia) w 1909 roku. Mierzyła ona 33 m 58 cm. Inna samica o długości 27 m 60 cm została złowiona w Oceanie Lodowatym przez radziecką flotę wielorybniczą 20 marca 1947 roku. Ważyła ona 190 ton, jej język i serce ważyły odpowiednio 4 tony 290 kg oraz 698,5 kg. Płetwale błękitne spotyka się w mor- zach zimnych, przy czym migrują one w okre- sie zimowym do mórz cieplejszych, gdzie wy- dają na świat swoje potomstwo. Obserwacje dokonane na Antarktydzie w latach 1947 — 48 wykazały, że płetwal błękitny może rozwinąć prędkość 20 węzłów (37 km/h) w ciągu 10 mi- nut, jeśli zostanie czymś przestraszony. Oblic- zono, że 27-metrowy osobnik poruszający się z prędkością 20 węzłów posiada moc 520 koni mechanicznych. Noworodki płetwala mierzą od 6,5 m do 8 m 60 cm i ważą do 3 ton. Ledwo widoczne jajo samicy, ważące część miligrama, zmienia się w ciągu 22 miesięcy i 200 dni (10 miesięcy i 200 dni ciąży + 1 rok życia) w olbrzymi organizm o ciężarze 26 ton. Oznacza to przyrost wagi w ciągu tego okresu o 30 miliardów razy. Pomiar wibracji o niskiej częstotliwości, wy- dawanych przez płetwale podczas komuni- kowania się ze sobą wykazał 188 decybeli. Są to najgłośniejsze dźwięki wydawane przez jakikolwiek żywy organizm. Wibracje te są wykrywalne z odległości 850 km. Szczyt liczebności tego gatunku przypadł na przełom XIX i XX wieku i wynosił ok. 220 tysięcy osobników. Znaczny spadek tej ilości (ustalono, że aktualnie wędruje po oceanach świata jedynie 10—12 tysięcy płetwali błękit- nych) jest głównie wynikiem rozwoju wielo- rybnictwa w I połowie naszego wieku. Gatu- nek płetwala został, co prawda, objęty och- ly • Na zdjęciu- Leopard (Acinonyx jubatus) zamieszkujący ot- warte przestrzenie wschodniej Afryki, tranu, Turkmenii i Afganistanu. Zwierzę tó rozwija prędkość 96-101 km/h. (foto: Ace). roną w 1957 roku, ale państwa nie będące członkami Międzynarodowej Komisji d/s Wielorybów (Panama, Taiwan, Filipiny i Korea Płd.) nie respektowały tego zakazu. Światowy zakaz zawodowego wielorybnic- twa wszedł w życie z początkiem sezonu 1985/86, ale Japonia, Norwegia i Islandia nadal dokonują masowych mordów wielory- bów (fmwali, sejwali i płetwali karłowatych — Balaenoptera acutorostrata, B. physalus, B. borealis) pod pretekstem „wielorybnictwa naukowego". Np. w roku 1988 Islandia od- łowiła 68 finwali, a 10 sejwali i 30 płetwali karłowatych zostało złowionych przez wielo- rybników japońskich. Od 1990 roku każdy połów wielorybów jest traktowany jako kłusownictwo i karany wysokimi grzywna- Najgłębsze nurkowanie ? 14 października 1955 roku mierzący 14 m 32 cm długości sa- miec kaszalota (Physeter catodon, inaczej macrocephalus) został odnaleziony na głębo- kości 1134 m. Jego szczęka była wplątana w podwodny kabel łączący Świętą Helenę, Ek- wador i Chorillo w Peru. Na takiej głębo- kości kaszalot musiał wytrzymać ciśnienie 11.583 kPa. W 1970 roku jeden z amerykań- skich naukowców obliczył, że maksymalna głębokość, jaką mogą osiągać osobniki tego gatunku wynosi ok. 2500 m. Jednak 25 sierpnia 1969 roku 160 km na południe od Durbanu zabito kaszalota, który wypłynął na powierzchnię po nurkowaniu trwającym 1 godzinę i 52 minuty. W jego żołądku zna- leziono dwa małe rekiny, połknięte ok. 1 go- dziny wcześciej. Zidentyfikowano je jako przedstawicieli gatunku Scymnodon, wystę- pującego wyłącznie w strefie dennej mórz. W miejscu tym głębokość przekraczała 3193 m w promieniu 48 — 64 km, co sugeruje, że ka- szaloty w poszukiwaniu pożywienia nurkują nawet do głębokości 3000 m. 24 Ssaki Największe ssaki lądowe ? Zaliczają się do nich słonie afrykańskie (Loxodonta afri- cana). Średniej wielkości samiec mierzy 3 m 20 cm wysokości i waży 5 ton 700 kg. Naj- większy odnotowany osobnik to słoń za- strzelony 40 km od miasta Mucusso w po- łudniowej Angoli 7 listopada 1974 roku. Le- żący na boku słoń mierzył 4 m 16 cm wzdłuż linii biegnącej od kłębu do stóp. Oz- nacza to, że Av pozycji stojącej miał on 3 m 96 cm wysokości. Inne wymiary tego olbrzy- ma to: długość 10 m 67 cm od końca roz- ciągniętej trąby do końca ogona, obwód sto- py — 1 m 80 cm. Jego wagę oceniono na 12 ton 240 kg. Najwyższym słoniem, którego wymiary od- notowano, był samiec zastrzelony 4 kwietnia 1978 roku niedaleko od Sesfontein (Nami- bia, Afryka). Wcześniej stratował on 11 osób i spowodował ogromne zniszczenia na miejscowych polach. Powalony na ziemię mierzył od kłębu do stopy 4 m 42 cm, co równoznaczne jest z wysokością 4 m 21 cm w pozycji stojącej. Inne wymiary: długość — 10 m 38 cm, obwód stopy — 1 m 57 cm. lększe drapieżne &__.. ^zwiedzie brunatne (Ursus aretos) są najwięk- szymi z żyjących mięsożernych. Najwięfcsz ',. osobrtifci należą do gatunku Kodiak, dorosły say /jmfec mierzy 2,4 m długości, jest wysoki n31,32 rn, jego waga dochodzi do 780 kg. (Foto:Bruc- Największe ssaki morskie ? Rekord wiel- kości wśród ssaków uzębionych dzierży ka- szalot (Physeter macrocephalus). Latem 1950 roku radziecki kuter wielorybniczy schwytał w pobliżu Wysp Kurylskich na Pa- cyfiku samca kaszalota o długości 20 m 70 cm. Spotykano też osobniki o znacznie większych rozmiarach. Np. wystawiona w British Museum 5-metrowej długości dolna szczęka należała do samca o długości ponad 25 metrów. Podobne dane powtarzają się również w innych źródłach, relacjonujących wielorybnicze polowania. Najwyższe na lądzie ? Z obecnie żyjących podarowany przez rząd Kenii ogrodowi zoo- logicznemu w Chester (Wielka Brytania) 8 stycznia 1959 roku. Jego „różki" prawie do- tykały stropu wysokiej na 6 m 9 cm żyra- fiarni. „George" zdechł 22 lutego 1969 roku. Mniej wiarygodne są — spotykane niekiedy — informacje o upolowanych żyrafach o wysokości nawet do 7 m. Najmniejsze zwierzęta lądowe ? Zalicza się do nich zagrożony wyginięciem gatunek Craseonycteristhonglongyai. Jego występo- wanie ograniczone jest do 21 piaskowco- wych jaskiń. Cała populacja występująca w okolicach Kwae Noi River (Kanchanaburi, Tajlandia) liczy ponad 2000 przedstawicieli. Dorosłe osobniki (obydwu płci) posiadają skrzydła o rozpiętości 160 mm, a waga ich waha się pomiędzy 1,72 g a 2 g. Owadożer- ne. Dorosły osobnik ryjówki etruskiej (Sun- cus etruscus), gatunku występującego wzdłuż całego Morza Śródziemnego i na południe aż do przylądka Rovince (Republika Połud- niowej Afryki), charakteryzuje się łączną długością głowy i tułowia 36 — 52 mm. Dłu- gość samego ogona wynosi 24 — 29 mm, a waga: 1,5 — 2,5 g. Najmniejsze ssaki morskie ? W kategorii najniższej wagi rekordzistą wśród ssaków morskich jest delfin czarnogłowy (Cephalor- hynchus commersonii) występujący w wo- dach południowego krańca Ameryki Połud- niowej. Pomiar wagi 6 dorosłych osobników wykazał wahania w granicach 23 — 35 kg. Porównywalną wielkością charakteryzuje się wydra morska (Enhydra lutris) z północnej części Oceanu Spokojnego. Dorosłe osobniki tego gatunku ważą 25 — 38,5 kg. Nie jest to jednak gatunek wyłącznie morski, gdyż jego przedstawiciele na czas trwania sztormu wy- chodzą na ląd. Najrzadziej występujący ssak lądowy ? Pewne gatunki ssaków znane są tylko ze swoich pojedynczych typowych przedstawi- cieli. Jednym z nich jest nietoperz Neopteryx frosti, który został odnaleziony w Tamalanti (wyspa Celebes) w 1938 roku. Natomiast ty- grys tasmański (Thylacinus cynocephalus) przestał nas straszyć, odkąd ostatni przed- stawiciel tego gatunku zdechł w Zoo Beau- maris (Hobart, Tasmania) 7 września 1936 roku. W lipcu 1982 roku pewien podróżnik zobaczył podobno tego drapieżnika w świat- łach swojego samochodu. Jeśli jego relacja jest prawdziwa, to było to ostatnie spotkanie z tym gatunkiem. Na początku lat 70-tych uznano za wymarły pewien gatunek wilka (Canis rufus), wystę- pujący na południowo-wschodnim terenie USA. Okazało się jednak, że ponad 50 osobników tego gatunku (chociaż nie wszystkie z nich są genetycznie ,,czyste") do dzisiejszego dnia znajduje się w posiadaniu ,,US Fish and Wildlife Service". W czerwcu 1988 roku doniesiono, że dwie pary tego ga- tunku, wypuszczone na wolność w stanie Carolina, wydały potomstwo. Nie występuje już na wolności, a tylko w specjalnym rezer- wacie w Cheyenne (Wyoming, USA), gatu- nek Mustela nigripes — populacja licząca 25 osobników, która w roku 1988 podwoiła swoją liczbę wydając na świat 37 młodych. Kiedyś gatunek ten występował na północ- nych terenach USA i planuje się wypuszcze- nie na wolność kilku par w stanie Wyoming. cach MacKay (Queensland, Australia) w 1922 roku, a drugą w pobliżu Mogadiszu (Somalia, wschodnia Afryka) w 1955 roku. Natomiast występowanie gatunku Phocoena sinus nie zostało odnotowane od roku 1980 i można uznać go za wymarły. Kilkaset tysię- cy osobników tego gatunku zostało przypad- kowymi ofiarami połowu ryb w ciągu ostat- nich 45 lat. Najszybszy ssak lądowy ? Najprawdopo- dobniej na krótkich dystansach (500 — 600 m) mistrzem w sprincie jest gepard (Acino- nyx jubatus). Gatunek ten na otwartych przestrzeniach wschodniej Afryki, Iranu, Turkmenii i Afganistanu rozwija maksymal- ną prędkość ok. 95-105 km/h. Niektóre źródła podają, że gepard może osiągać pręd- kość 115, 135, a nawet 145 km/h, ale dane te wydają się być zawyżone. Badania prze- prowadzone w 1937 roku w Londynie wyka- zały, że na owalnym torze wykorzystywa- nym do wyścigów chartów o długości okrą- żenia 316 m, samica geparda przebiegając tę trasę trzykrotnie, osiągnęła średnią prędkość 69,8 km/h. Nie była to jednak na pewno prędkość maksymalna, gdyż nieprzyzwycza- jony gepard obijał się w trakcie biegu o ban- dy toru. Dla porównania: prędkość najlep- szych koni wyścigowych wynosi ok. 72 km/h. Najszybszym ssakiem lądowym na dłuższych dystansach jest natomiast antylo- pa- widłoroga (Antilocapra americana), wy- stępująca na zachodnich terenach USA. Przyjmuje się, że osobniki tego gatunku mo- gą poruszać się na odcinku 6 km ze średnią prędkością 56 km/h, na trasie 1,5 km z prędkością 67 km/h, a na dystansie 800-1000 m z prędkością 88,5 km/h. Najszybszy ssak morski ? 12 października 1958 roku zaobserwowano na wschodnim Pacyfiku samca orki (Orcinus orca) mierzą- cego około 6 — 8 metrów długości, który po- ruszał się z prędkością 30 węzłów (55,5 km/h). Podobne prędkości odnotowano w przypadku morświna dalia (Phocoenoides dalii). Najwolniejszy ? Leniwiec trójpalczasty, występujący w Ameryce tropikalnej osiąga w ruchu średnią prędkość ok. 1,80 — 2,5 m/min. Trochę szybszy jest przy wspinaniu się na drzewa — ok. 4,5 m/min. Dla porów- nania: prędkość pospolitego ślimaka, wystę- pującego w ogrodach i parkach — 0,05 km/h, a dużego żółwia — 0,27 km/h. Największy śpioch ? Niektóre pancerniki (Dasypodidae), oposy (Didelphidae) oraz le- niwce (Bradypodidae) spędzają ponad 80% swojego życia śpiąc lub drzemiąc. Morświn dalia jest natomiast ich całkowitym przeci- wieństwem — prawdopodobnie nigdy nie zasypia. Najdłuższa hibernacja ? Przedstawiciele podgatunku Spermophilus parryi barrowen- sis, który występuje w Point Barrow na Alasce (USA), ulegają hibernacji na 9 mie- sięcy w ciągu roku. Przez pozostałe 3 miesią- ce odżywiają się, rozmnażają i magazynują zapasy żywności w swoich norach. Najstarszy ? Żaden ssak, z wyjątkiem człowieka nie potrafi przeżyć więcej, niż 120 lat (patrz: Rozdział 1). Najbliżej do tej gra- nicy wieku zbliża się długość życia słonia az- Najmniejsza małpa • Naimrueisze mntpt i należą do gatunku Cebul/a pygmaea żyjącego w mjartte górnej Amazonii. Dorosłe osobniki iwerzą ok- 4 cni wzrostu, ważą ok. 90 g. (Foto: Jacana). '"'"//'/" /A':- WmlwMk ła importowana do USA z Niemiec w roku 1898, kiedy miała 2 lata. Odnotowano, że nepalski słoń królewski o imieniu Prem Pa- sad, który zdechł w Kasra w Chitwan 27 lu- tego 1985, miał 81 lat. Przypuszcza się jed- nak, że w istocie jego wiek wynosił nie wię- cej niż 65 — 70 lat. Najsłynniejszy słoń o imieniu Rajah, ze Sri Lanki, który od 1931 roku przewodził corocznym procesjom Pera- hera przenosząc Święty Ząb Buddy poprzez Kandi, padł 16 lipca 1988 roku przeżywszy ok. 81 lat. Najwyżej żyjący ssak ? Jak (Bos grunnies) zamieszkujący Tybet i Alpy potrafi wspiąć się w poszukiwaniu pożywienia na wysokość ponad 6000 m. Największe stado ? Stworzyły je w XIX wieku antylopy skoczek (tzw. szpringbok — Beaufort West (Cape Province). Inne stado pojawiło się w pobliżu Nels Poortje (Cape Province) w 1888 roku. Oszacowano, że składa się ono ze 100 milionów osobników (chociaż bardziej prawdopodobną liczbą wy- daje się w tym przypadku 10 milionów). Sta- do, którego szerokość wynosiła 24 km, a długość ponad 160 km zaobserwowano w Karree Kloof (Orange River) w lipcu 1896 roku. Najdłuższy okres ciąży u ssaków ? Średni okres ciąży słonia azjatyckiego (Elephas ma- ximus) wynosi 609 dni, czyli ponad 20 mie- sięcy. Rekord długości słoniowej ciąży to 760 dni, czyli 2 i pół raza dłużej niż ciąża ludzka. Do roku 1981 populacja słoni azja- tyckich drastycznie się zmniejszyła — do 35 000 osobników. Najkrótszy okres ciąży u ssaków ? Dłu- gość ciąży oposa amerykańskiego (Didelphis marsupialis), japoka (Chironectes minimus) występującego w centralnej i północnej Ameryce Południowej oraz kuny workowa- tej (Dasyurus viverrinus) z Australii wynosi z reguły 12—13 dni, ale może też trwać za- ledwie 8 dni. 26 Ssaki skarze i Komorach. Największa liczba mło- dych wydanych na świat w jednym miocie przez jego samicę wynosi 31 osobników (30 młodych przeżyło). Przeciętna wielkość mio- tu u tych zwierząt wynosi 12—15 młodych, ale samica może wykarmić jednocześnie aż 24 młode. Najszybsza dojrzałość płciowa ? Naj- wcześniej rozmnaża się tenrek z gatunku He- micentetes semispionosus, występujący na Madagaskarze, odłączony od matki już 5 dnia swojego życia. Samica tego gatunku osiąga płodność 3—4 tygodnie po urodze- niu. DRAPIEŻNIKI Największy z żyjących na lądzie ? Prze- ciętny samiec niedźwiedzia brunatnego (Ur- sus arctos middendorffi), spotykany na wys- pach Kodiak, Afognak i Shuyak nad Zato- ką Alaska (USA), osiąga długość do 2 m 40 cm (mierzoną od nosa do ogona). Jego wy- sokość w kłębie wynosi ok. 1 m 30 cm, a waga waha się w granicach 475 — 540 kg. W 1894 roku nad Zatoką Angielską na Wyspie Kodiak zastrzelono samca, który ważył 751 kg, a jego rozciągnięta skóra mierzona od czubka nosa do końca ogona mierzyła 4 m 11 cm długości. Jeszcze wyższą wagę — 757 kg osiągnął samiec żyjący w niewoli w ogro- dzie zoologicznym Cheyenne Mountain Zoological Park (Colorado Springs, USA), zważony w dniu swojej śmierci 22 września 1955 roku. W 1981 roku podano że waga niedźwiedzia Ursus a.gyas z Alaski, który brał udział w występach „Space Farms Zoo- logical Park" w Beemerville (New Jersey, USA), wynosiła 907 kg. Jeszcze więcej ważą niektóre osobniki niedźwiedzia polarnego (Ursus maritimus), ale przeciętny samiec te- go gatunku osiąga ciężar 385 — 408 kg i mie- rzy (od czubka nosa do ogona) ok. 2 m 40 cm. W 1960 roku niedźwiedź polarny o wa- dze 1002 kg został zastrzelony w pobliżu Kotzebue Sound (Alaska) przez Artura Dubsa z Medford (Oregon, USA). W kwiet- niu 1962 roku wystawiono na pokaz w Seattle Word Fair osobnika o wysokości 3 m 38 cm, niestety brak danych na temat je- go wagi. Najmniejszy ? Z żyjących członków rzędu drapieżnych rekordzistką jest Mustela rixosa, występująca na terenach podbiegunowych. Znane są 4 podgatunki, z których najmniej- szym jest M.r. pygmaea spotykana na Syberii. Dorosły osobnik osiąga łączną długość 177 — 207 mm i wagę pomiędzy 37 a 70 g. Największe koty ? W rodzinie kotowatych (Felidae) rekord należy do tygrysa syberyj- skiego (Panthere tigris altaica). Średnia dłu- gość dorosłego samca wynosi ok. 3 m 15 cm (pomiar od czubka nosa do końca rozciąg- niętego ogona). Jego wysokość w kłębie wy- nosi 100-107 cm, a waga - ok. 265 kg. W 1950 roku został zastrzelony w ZSRR sa- miec o wadze 384 kg. W listopadzie 1967 ro- ku David Husinger z Filadelfii (Pensylwania, USA) zastrzelił na terenie północego Uttar Pradesh ogromnego tygrysa indyjskiego (Panthera tigris) o długości 3 m 22 cm. Dłu- gość rozciągniętej skóry tego olbrzyma wy- nosiła 3 m 37 cm, a jego waga — 389 kg. W chwili obecnej jego spreparowana skóra pre- zentowana jest w Museum of Natural Histo- ry, Smithsonian Institution (Washington imieniu „Jalpur", należący do treserki Joan Byron-Marasek z Clarksburg (stan New Jer- sey, USA). Osobnik ten w październiku 1986 roku mierzył 3 m 32 cm długości i wa- żył 423 kg. Średniej wielkości dorosły lew afrykański (Panthera leo) mierzy 2 m 70 cm długości i 91—97 cm wysokości w kłębie. Średnia wa- ga osobników tego gatunku waha się pomię- dzy 181 a 185 kg. Najcięższy z odnotowa- nych i żyjących na wolności osobników wa- żył 313 kg. Został on upolowany przez Len- noxa Andersona niedaleko Hectorspruit (Republika Południowej Afryki). Najwięk- szym lwem trzymanym w niewoli był „czar- nogrzywy" samiec o imieniu „Simba". Uro- dził się on w ogrodzie zoologicznym w Dub- linie w 1959 roku. Następnie przeniesiono go do ZOO w Colchester, gdzie w lipcu 1970 roku osiągnął wagę 375 kg. Zdechł 16 stycznia 1973 roku. Obecnie jego spreparo- wana skóra prezentowana jest w Knaresbo- rough (Wielka Brytania). W ogrodzie zoolo- gicznym w Kalkucie (Indie) żyje dorosły sa- miec litigona (mieszaniec lwa i tygrysa) o imieniu „Cubanacan", którego wysokość w kłębie wynosi 1 m 32 cm, a waga — 363 kg. Dla porównania: wysokość w kłębie lwa „Simba" 1 m 11 cm. Całkowita długość „Cubanacana" wynosi 3,5 m. Najmniejszy kot ? Z wszystkich przedsta- wicieli rodziny kotów najmniejszy to rdza- wo-cętkowany Felis rubignosa. Gatunek ten występuje na terenie południowych Indii i w Sri Lance. Długość ciała dorosłego samca waha się od 64 do 71 cm (w tym aż 23 — 25 cm to długość ogona), a waga wynosi ok. 1,35 kg. NACZELNE Największe ? Średnia wielkość dorosłego samca wschodniej odmiany goryla nizinnego (Gorilla g. graueri), występującego w nizin- nych lasach wschodniego Zairu i południo- wo-zachodniej Ugandzie, to 175 cm wyso- kości w postawie wyprostowanej i 165 kg wagi. Podobne rozmiary osiąga goryl górski (Gorilla g. beringeri), spotykany na obszarze wulkanicznych gór zachodniej Rwandy, po- łudniowo-zachodniej Ugandy i wschodniego Zairu. Choć średniej wielkości samiec nale- żący do tego podgatunku osiąga tylko 172 cm wzrostu i waży ok. 155 kg, to jednak większość wyjątkowo dużych goryli zaobser- wowanych na wolności należy właśnie do te- go podgatunku. Najwyższym osobnikiem (wymiary od czubka głowy do pięt), żyjącym na wolności był samiec górskiego goryla za- strzelony w 1920 roku przez Alexandra Barnsa we wschodnim Kongo (Zair). Mie- rzył on 1 m 88 cm wzrostu. Największym gorylem trzymanym w niewoli jest samiec goryla nizinnego o imieniu „Colossus". Uro- dził się on w 1966 roku. W chwli obecnej znajduje się w ogrodzie zoologicznym nad Zatoką Breeze (stan Floryda, USA). Jego wysokość wynosi ok. 1 m 88 cm, a waga 260,80 kg. Inny goryli olbrzym to zdechły w 1972 roku samiec o imieniu „Baltimor Jack". Został on dostarczony do ZOO w Baltimore (Marryland, USA) w 1956 roku, a następnie odsprzedany do ogrodu zoologicz- nego w Phoenix (Arizona, USA). Charakte- rystycznymi dla tego osobnika cechami były niezwykłej wielkości stopy. Odnotowano że jego wzrost wynosił 191 cm, a waga — 126 kg. Najcięższym gorylem w niewoli był sa- postawie wyprostowanej), obwód klatki piersiowej — 198 cm. Najmniejsze ? Dorosły osobnik rzadkiego, występującego w Malezji, gatunku tupaja (Ptilocercus lowii) osiąga następujące wy- miary: całkowita długość 230 — 330 mm (w tym głowa i tułów 100—140 mm, a ogon 130-190 mm), waga ok. 35-50 g. Dwa in- ne gatunki — pigmejka (Cebuella pygmaea), występująca w dorzeczu górnej Amazonki oraz lemurek myszaty (Microcebus murinus) z Madagaskaru charakteryzują się podobnie małymi wymiarami, ale są nieznacznie cięż- sze. Ich waga wynosi odpowiednio 50 — 75 g (pigmejka) oraz 45 — 80 g (lemurek myszaty). Najrzadziej występujące ? Na początku lat 70-tych uznano za wymarły gatunek le- mura szerokonosego (Hapalemur simus), występujący na Madagaskarze. W roku 1986 napotkano jednak na grupę małp złożoną z 60 — 80 osobników tego gatunku w tzw. la- sach deszczowych w pobliżu Ranomafana w południowo-wschodniej części wyspy. Od- krycia tego dokonała wyprawa zorganizowa- na przez Uniwersytet Duke w Durhem (North Carolina, USA). Bardzo rzadko spo- tyka się również jeden z gatunków tamaryny (Leontopitecus chrysopygus), którego wystę- powanie ogranicza się do dwóch obszarów leśnych w stanie Sao Paulo (Brazylia). Ga- tunkowi temu — podobnie jak Hapalemur simus — grozi całkowita zagłada. W 1986 roku szacowano liczebność całej populacji tego gatunku na 75—100 osobników. Najstarsze ? Najdłużej żyjącym przedsta- wicielem naczelnych (którego wiek został udowodniony) był zdechły 9 lutego 1977 ro- ku w ogrodzie zoologicznym w Filadelfii (stan Pensylwania, USA) samiec orangutana (Pongo pygmaeus) o imieniu „Guas", który padł w wieku 59 lat. Do ogrodu zoologicz- nego został przywieziony w wieku 13 lat 1 maja 1931 roku. Najstarszym szympansem (Pan troglodytes) był padły 17 września 1985 roku — w wieku 55 lat i 6 miesięcy — samiec „Jimmy". Przebywał w ZOO Seneca w Rochester (stan New York, USA). Słynny zachodni goryl nizinny o imieniu „Massa" (urodzony w lipcu 1931 roku) zdechł 30 grudnia 1984 roku, w wieku 53 lat i 5 mie- sięcy. Najstarszą znaną samicą goryla była „Caro- lyn" (ur. 1939), która padła 27 września 1986 roku w wieku 47 lat. Przebywała ona w nowojorskim ogrodzie zoologicznym (Bronx Zoo). Najsilniejsze ? W 1924 roku w ogrodzie zoologicznym w Bronx (New York, USA) przeprowadzono próbę, podczas której sa- miec szympansa o imieniu „Borna", ważący 74,5 kg, ciągnąc dynamometr prawą ręką uzyskał wynik 384 kg. Dla porównania: mężczyzna o takiej samej wadze uzyskuje wynik ok. 95 kg. W podobnej próbie samica szympansa o imieniu „Susette"o wadze 61 kg uzyskała wynik 572 kg. Próby te przepro- wadzono w tym samym ogrodzie zoologicz- nym. Źródła amerykańskie podają, że szym- pans o wadze 45 kg dokonał wydawałoby się niemożliwej sztuki podniesienia oburącz ciężaru o wadze 272 kg. Daje to podstawę do stwierdzenia, że silny samiec goryla byłby w stanie podnieść ciężar o wadze ok. 900 kg. Ssaki 27 waga przekracza 45 kg. Występuje on w za- chodniej Afryce równikowej. Wiarygodne dane stwierdzają, że w niewoli trzymany jest samiec mandryla o wadze 54 kg. Inne infor- macje mówią nawet o osobniku ważącym 59 kg. Dorosła samica tego gatunku jest o po- łowę mniejsza od samca. Najmniejsze ? Najmniejszą znaną małpą jest pigmej ka (Cebuella pygmaea), występu- jąca na obszarze górnego dorzecza Amazon- ki (patrz: Naczelne). Najrzadziej występujące ? (patrz: Naczelne) Najstarsze ? Najbardziej długowieczną małpą świata był padły 10 czerwca 1988 ro- ku w wieku 53 lat samiec kapucynki czarno- białej (Cebus capucinus) imieniem „Bobo". Zdechł on w wyniku powikłań po porażeniu prądem elektrycznym. Osobnik ten był spro- wadzony z Ameryki Południowej i ofiarowa- ny 1 czerwca 1935 roku ogrodowi zoologicz- nemu Mesker w Evansville (stan Indiana, USA). W czasie likwidacji kolonii małp zo- stał on przekazany dr. Raymondowi T. Bar- tusowi (realizującemu program badań geria- trycznych w laboratorium Lederle, American Cyanamid Co. (Pearl River, New York, USA), który włączył go w październiku 1981 roku do grupy małp doświadczalnych, na których prowadzono badania. PŁETWONOGIE Foki, Uchatki, Lwy morskie, Morsy Największe ? Ze znanych 34 gatunków płetwonogich największy to słoń morski (Mirounga leonina). Zamieszkuje on wyspy sub-antarktyczne. Dorosły samiec osiąga 5 m długości mierzonej od końca wyciągnięte- go pyska do końca płetw ogonowych. Jego maksymalny obwód ciała to ok. 3 m 70 cm, a waga ponad 2250 kg. Największym osob- nikiem, którego wymiary udało się dokład- nie ustalić, był samiec upolowany 28 lutego 1913 roku w Zatoce Possession (South Geo- rgia, USA). Po odcięciu płetw mierzył on 6,5 m. Całkowita długość jego ciała wynosiła 6 m 85 cm, a pełna waga — ok. 4 ton. Są do- stępne archiwalne informacje o samcach mierzących 7—10 m, ale trudno traktować je w tej chwili bezkrytycznie, posiadając ak- tualne dane. Dorosłe samice są znacznie mniejsze i osiągają do 3 m długości i ok. 680 kg wagi. Najmniejsze ? Nerpa (Phoca hispida), wy- stępująca w Arktyce, uważana jest za naj- mniejszego z płetwonogów. Gatunek ten jest bardzo podobny do foki bajkalskiej (P. sibi- rica), występującej w jeziorze Bajka! i foki kaspijskiej (P. caspica), zamieszkującej Mo- rze Kaspijskie (ZSRR). Dorosłe samce tych gatunków mierzą do 1 m 70 cm długości, a ich maksymalna waga wynosi ok. 130 kg. Samice są o 1/3 mniejsze od samców. Najpospolitsze ? W 1978 roku wielkość całej populacji krabojada (Lobodon carci- nop hagus), występującego na Antarktyce, oszacowano na blisko 15 000000 osobników. Najrzadsze ? Ostatnie wiarygodne donie- sienia o pojawieniu się mniszki karaibskiej (Monachus tropicalis) pochodzą z 1952 roku z wybrzeży Serranilla (półwysep Yucatan, Meksyk). W roku 1974 dwie foki tego ga- tunku zaobserwowano w pobliżu Cay Verde i Cay Burro na południowy wschód od Ba- hama. Poszukiwania, które podjęto na szer- szą skalę w 1979 roku, nie doprowadziły jednak do odnalezienia jakichkolwiek przed- stawicieli tego gatunku. Z uwagi na znaczne podobieństwo, opisywane przez nas przy- padki napotkania mniszki karaibskiej, mogą dotyczyć uchatek kalifornijskich (lew morski — Zalophus californianus), które uciekły z niewoli i kilkakrotnie były później spotykane na terenie Zatoki Meksykańskiej. Najszybsze ? Wśród pływających płetwo- nogów rekordzistką jest uchatka kalifornij- ska (lew morski). Na krótkich dystansach może ona osiągać prędkość 40 km/h. Płe- twonogiem najszybciej przemieszczającym się na lądzie jest krabojad, który osiąga prędkość ok. 20 km/h. Najgłębiej nurkujące ? W maju 1988 ro- ku naukowcy z Kalifornijskiego Uniwersyte- tu w Santa Cruz (USA) przeprowadzili ba- dania dotyczące możliwości nurkowania przedstawicieli gatunku słonia morskiego północnego (Mirounga anguistirostris). Te- sty (realizowane w pobliżu Ano Nuevo Point w Kalifornii) wykazały, że jedna z sa- mic osiągnęła rekordową głębokość 1257 m. Inna samica pozostawała pod wodą przez 48 minut. Podobne doświadczenia przeprowa- dzili na słoniach morskich (Mirounga leoni- na) uczeni australijscy na południowym ob- szarze Oceanu Spokojnego. Największa głę- bokość, jaką osiągnął słoń morski wynosiła 1134 m, a czas jaki pozostawał pod wodą dochodził do 2 godzin. Stwierdzono rów- nież, że foki regularnie nurkują na głębokość ponad 800 metrów, nie wykazując — po powrocie na powierzchnię — żadnych obja- wów braku tlenu. Największe ptetwonogie • Największy osobnik należy do jednego z 34 gatunków płetwonogich zwanego Mirounga tsonina, zamieszkującego wyspy podantafktyczne. Naj- większy osobnik z tego gatunku mierzył 6,5 m 28 Ssaki Najstarsze ? 23 kwietnia 1969 roku w pobliżu Shunni Wiek na Wyspach Szet- landzkich zastrzelono 46-letnią samicę foki szarej. Jej wiek określono na podstawie iloś- ci pierścieni na zębach. Rekordowy wiek fo- ki hodowanej w niewoli wynosił 41 lat. Osiągnął go samiec foki szarej o imieniu „Jacob", który przebywał w ogrodzie zoolo- gicznym w latach 1901 -1942. GRYZONIE Największe ? Pochodząca z Ameryki Po- łudniowej kapibara (Hydrochoerus hydro- chaeris), nazywana również świnią wodną — to największy z żyjących gryzoni. Łączna długość głowy i tułowia przedstawicieli tego gatunku wynosi ok. 1 — 1,4 m, a maksymal- na waga dochodzi do 115 kg (w przypadku osobników sztucznie tuczonych w niewoli). Najmniejsze ? Północna mysz karłowata (Baiomys taylori), występująca na terenie środkowego Meksyku i południowej Arizo- ny oraz Teksasu mierzy 109 mm całkowitej długości, a waży 7 — 8 g. Najrzadsze ? Z rodziny nutrowatych po- chodzą najrzadziej spotykane gryzonie. Są to przedstawiciele gatunku Capromus garri- doi, występującego na wyspach archipelagu Canarreos (Kuba) oraz Apromys sanfelipen- sis z wysp Juan Garcia Cay (wyspa na po- łudnie od Kuby). Przedstawicieli tego dru- giego gatunku nie zaobserwowano od mo- mentu ich odkrycia w 1970 roku. Najstarsze ? Wiarygodne źródła podają, że najdłużej żyjącym gryzoniem był, zdechły 16 stycznia 1965 roku w Narodowym Ogro- dzie Zoologicznym w Waszyngtonie (USA), jeżowiec malajski (Hysrix brachyura). Padł on w wieku 27 lat i 3 miesięcy. Najszybciej się rozmnażające ? Samica nornika burego (Microcetus agrestis), gatun- ku występującego na terenie Wielkiej Bryta- nii, może rozmnażać się w wieku zaledwie 25 dni. W ciągu roku może mieć ona 17 miotów po 6 —8 młodych w każdym. OWADOZERNE Największe ? Występujący w Burmie, Taj- landii, Malezji, Sumatrze i Borneo gołyszek (Echinosorex gymnurus) osiąga łączną dłu- gość głowy i ciała 26,5 — 44,5 cm, a długość samego ogona dochodzi w jego przypadku do 20 — 21 cm. Maksymalna waga gołyszka to ok. 1,4 kg. Gatunek Erinaceus europaeus ma znacznie mniejszą długość ciała (20 — 30 cm), ale spotyka się egzemplarze o wadze dochodzącej do 1,9 kg. Chociaż znacznie większe są mrówkojady (rodzina kolczatko- watych — Tachyglossidae i mrówkojady — Myrmecophagidae), żywiące się termitami i innymi owadami o miękich skorupach — nie należą one jednak do owadożernych, ale do rzędu Stekowców (Monotremata) i Szczerbaków (Edentata). Najmniejsze ? Wśród owadożernych „lili- pucimi" rozmiarami charakteryzują się ry- jówki etruskie — Suncus etruscus (patrz: Ssaki) NIETOPERZE Największe ? Nietoperze (rząd Chiropte- ra), których jest około 950 żyjących gatun- ków, są jedynymi latającymi ssakami. Naj- większą rozpiętość skrzydeł ma gatunek Pte- ropus neohibernicus, występujący na Archi- pelagu Bismarcka i w Nowej Gwinei. Spre- parowany okaz tego gatunku w American Museum of Natural History posiada skrzyd- ła o rozpiętości 165 cm. Uważa się, że ma- ksymalna rozpiętość skrzydeł dla tego ga- tunku wynosi ok. 180—185 cm. Najmniejsze ? Miniaturowy gatunek Cra- seonycteris thonglogyai to najmniejszy przedstawiciel nietoperzy (patrz: Ssaki). Najrzadsze ? Przynajmniej w przypadku trzech gatunków nietoperzy znani są jedynie ich typowi przedstawiciele. Są to: Neopteryx frosti z Tamalanti. West Celebes (1938/39). Paracoelops megalotis z Vinh w Wietnamie (1945) i Latidens salimalii z High Wavy Mountains w południowych Indiach (1948). Najszybsze ? Znaczne trudności praktycz- ne w pomiarach szybkości lotu nietoperzy nie pozwalają na skompletowanie pełnego zestawu danych, w tej dziedzinie. Z nielicz- nych informacji wynika, że największa pręd- kość nietoperza wynosi ok. 51 km/h. Re- kord ten należy do nietoperza Tadaria brasi- liensis, jednak przypuszcza się, że tak dużą prędkość udało mu się osiągnąć podczas lo- tu „wspomaganego" wiatrem. W USA prze- prowadzono doświadczenie w specjalnie przygotowanym tunelu i okazało się, że na 17 zbadanych gatunków nietoperzy tylko czterem udało się osiągnąć prędkość 20 — 21 km/h. Najstarszy ? Rekordowy dla nietoperzy wiek 32 lat osiągnęła samica gatunku Myo- tis lucifugus z USA w 1987 roku. Najczulszy odbiorca dźwięków ? Dzięki ultradźwiękowej echolokacji nietoperze po- siadają najczulszy organ słuchu ze wszyst- kich mieszkańców ziemi. Nietoperze należą- ce do wampirowców (Desmodontidae) i nie- toperze wielkie (Pteropodidae) potrafią od- bierać dźwięki o tak wysokiej częstotliwości jak 120 — 240 kHz (dla porównania: czło- Najstarszy jeleń • Jeleń czerwony iCer- vus elaphus) zwany Bambi urodiil się 8 sty- cznia 196o roku W lutym 1990 został uznany .:.i rekordzisty długowieczności jeleni wiek może odbierać dźwięki o największej częstotliwości 20 kHz). Nietoperz przegrywa w tej kategorii jedynie z mieszkańcem wód — delfinem zwyczajnym (Delphinus delp- his), który odbiera dźwięki o częstotliwości do 280 kHz. Największe kolonie ? Z obecnie znanych gatunków największe kolonie tworzy Tada- ria brasiliensis, występująca w Bracken Cave (San Antonio, Texas, USA). Zaobserwowa- no, że na tym terenie potrafi się zebrać aż ok. 20000000 osobników. Najgłębiej pod ziemią ? Nietoperz Myotis lucifugus został odnaleziony w kopalni cyn- ku w stanie New York (USA) na głębokości 1160 m. Kopalnie te służą jako zimowe „mieszkania" dla tysięcy przedstawicieli tego gatunku, normalnie występującego na głębo- kości ok. 200 m. ANTYLOPY Największe ? Rzadko spotykana wielka antylopa południowo-afrykańska (Tragelap- hus derbianus) może ważyć ponad 900 kg. Antylopa pospolita (T. oryx), występująca na terenie wschodniej i południowej Afryki osiąga identyczne wymiary w kłębie (tj. ok. 1,80 m), ale wagą nie dorównuje T. derbia- nus. Doniesiono jednak o osobniku tego ga- tunku, upolowanym w Malawii w roku 1937, o rekordowej wadze 943 kg. Najmniejsze ? Dorosły osobnik antylopy karłowatej (Neotragus pygmaeus), występu- jący w Afryce zachodniej osiąga wysokość w kłębie 25 — 31 cm i waży tylko 3 — 3,6 kg. Je- go wymiary odpowiadają wielkości zająca szaraka (lepus europaeus). Dorosłe osobniki gatunku dikdik (Madoąua saltiana), spoty- kanego w północno-wschodniej Etiopii i So- mali ważą tylko 2,2 — 2,7 kg, jednak ich wy- miary w kłębie wynoszą ok. 35 cm. Najrzadsze ? Jeszcze do niedawna wyda- wało się, że antylopa arabska (Oryx lenco- ryx) nie występuje już na wolności od 1974 roku, kiedy to ostatnie trzy osobniki tego gatunku zastrzelono, a cztery inne schwyta- no na płaskowyżu Jiddat-al-Harasis (Oman). Pomiędzy marcem 1980 a sierpniem 1983 łącznie 17 antylop arabskich z ogrodu zoo- logicznego w San Diego (California, USA) zostało wypuszczonych na wolność na pu- stynnym obszarze w Omanie, gdzie znalazły się pod opieką plemienia koczowniczego. Od tamtej pory urodziły się już co najmniej 43 młode antylopy, a więc całe stado liczy obecnie ok. 60 osobników. Antylopy tego samego gatunku wypuszczono również na wolność na terenie rezerwatu Shaumuri (Jor- dania), gdzie stado liczy już w tej chwili 90 osobników. Najstarsze ? Wieku 25 lat i 4 miesięcy do- żyła antylopa adaks (Addax nosomaculatus), która zdechła w ZOO w Brookfield w Chi- cago (Illinois, USA) 15 października 1960 roku. JELENIE Największe ? Rekord wielkości należy do łosia (Alces alces gigas). Dorosły samiec mierzy w kłębie ok. 1,80 m, a jego waga do- __1__ _ _ J ___1_ _ Antylopy ntejsza antylopa • Owoste osob- niki należące do gatunku Neotrags pygmaeus mierzą 2Scm, ważą tytko 3-3,6 kg. Spotyka się \t- w gęstych lasach Zachodniej Afryki (Foto Matthew Hillier for Guinness Publishing). Największa antylopa i tunku zwanego Gigant lub D- Należy do $a sy (Taitrotregś 30 Ssaki piętość rogów jelenia wynosi 199 cm, a waga czaszki wraz z rogami — 41 kg. Należały one do łosia zastrzelonego nad rzeką Ste- wart (Yukon, Kanada) w październiku 1897 roku. Obecnie te największe na świecie rogi jelenie eksponowane są w Field Museum w Chicago (Illinois, USA). Najmniejsze ? W rodzinie jeleniowatych (Cervidae) znany jest gatunek Pudu mephi- stopheles, występujący na terenie Ekwadoru i Kolumbii. Dorosłe osobniki mierzą tylko 33 — 35 cm w kłębie i ważą 7 — 8 kg. Naj- mniejszym z przeżuwaczy jest gatunek Tra- gulus javanicus z południowo-wschodniej Azji. Najrzadsze ? Jeszcze do niedawna znano tylko dwóch typowych przedstawicieli man- dżuka (Muntiacus feae), odkrytych na grani- cy południowej Birmy i zachodniej Tajlandii. W latach 1977-1983 odnaleziono jednak w Xizang (Tybet) i przekazano do ogrodu zoo- logicznego w Dusit (Bangkok) łącznie 3 samce i 6 samic tego gatunku. Najstarszy ? W wieku 26 lat i 8 miesięcy zdechł w ogrodzie zoologicznym w Milwau- kee (stan Wisconsin, USA) 28 czerwca 1954 roku przedstawiciel szkockiej odmiany jele- nia szlachetnego (Cervus elaphus scoticus). TORBACZE Największe ? Dorosły samiec kangura ru- dego (Macropus rufus), gatunku występują- cego na terenie centralnej, południowej i wschodniej Australii w postawie wyprosto- wanej mierzy ok. 2 m 15 cm. Całkowita dłu- gość osobników tego gatunku (wraz z ogo- nem) wynosi 2 m 45 cm, a waga — ok. 85 kg. Najmniejsze ? Do torbaczy należy również rzadki gatunek północnej myszy workowej (Planigale ingrami). Występuje on na terenie północno-wschodniej i północno-zachodniej Australii. Długość ciała (głowy i korpusu) dorosłych osobników wynosi 55 — 63 mm, a długość ogona 57 — 60 mm. Ich waga waha się od 3,9 do 4,5 g. Najstarszy ? W wieku 26 lat i 22 dni zdechł 20 kwietnia 1906 roku w londyńskim ogrodzie zoologicznym przedstawiciel gatun- ku wombat (Vombatus ursinus). Najszybszy ? Maksymalną prędkość, z ja- ką może się poruszać torbacz, wiarygodne dane określają na ok. 64 km/h. Szybkość ta- ką jest w stanie osiągnąć samica szarego, wschodniego kangura. Wolniejsze są kangu- ry rude, choć zanotowano przypadek samca tego gatunku, który pokonał ok 1,5 km z prędkością 56 km/h. Po tym rekordowym wyczynie padł on jednak z wyczerpania. Najwyższy skok ? Trzymany w niewoli wschodni kangur szary, wystraszony hukiem silnika samochodowego, skoczył na wyso- kość ok. 2,5 m. Doniesiono, że podczas po- lowania na kangura rudego, ścigany osobnik przeskoczył stertę drewna budowlanego o wysokości 3 m i 10 cm. Najdłuższy skok ? W styczniu 1951 roku KŁY Najdłuższe ? Nie licząc egzemplarzy prehi- storycznych, najdłuższa para kłów (należą- cych do słonia afrykańskiego) przechowywa- na jest przez Nowojorskie Towarzystwo Zoologiczne (Bronx Park, New York, USA) w tzw. Zbiorze Głów i Rogów. Prawy kieł tej pary mierzy 3 m i 49 cm, a lewy — 3 m 35 cm. Ich łączna waga przekracza 133 kg. Donoszono również o pojedynczym kle o długości 3,5 m. Cena kości słoniowej w la- tach 1970-1980 podniosła się z 2,3 dolara do 34 dolarów za funt. Najcięższe ? Rekord w tej kategorii należy do pary kłów znajdujących się w British Museum of Natural History. Należały one do wiekowego samca słonia afrykańskiego, zastrzelonego przez Arabów w 1897 roku u podnóża Kilimandżaro w Kenii. Pierwotnie ważyły one: prawy — 109 kg, lewy — 102 kg, co dawało łączną wagę 211 kg. Obecnie wynosi ona ok. 200 kg. Pojedynczy kieł słonia, zakupiony w Beninie (Zachodnia Afryka) eksponowano na wystawie paryskiej w 1900 roku. Ważył on 117 kg. ROGI Najdłuższe ? Spośród wszystkich żyjących zwierząt najdłuższe rogi posiada arni, zwany również bawołem indyjskim (Bubalus arnee = B. bubalis), pochodzący z Indii. Zastrzelony w 1955 roku olbrzymi osobnik arni posiadał rogi mierzące 4 m i 24 cm (wymiar od szczytu do szczytu wzdłuż zewnętrznej ich krzywizny i w poprzek czoła). Największa długość pojedynczego rogu wynosi 206 cm (pomiar wzdłuż zewnętrznej krzywizny). Należał on do osobnika bydła domowego (Bos Taurus) odmiany Ankole z okolic jeziora Ngami (Botswana). Największa z odnotowanych rozpiętości rogów w przypadku długorogiego bydła teksaskiego wynosi 3 m i 20 cm. Okaz ten wystawiany jest w Hermitage Museum w Big Springs (Texas, USA). KONIE I KUCYKI Szacuje się, że populacja wszystkich ras koni, występujących na Ziemi, liczy ogółem 35 000000 osobników. (Rekordowe ceny koni patrz: Rozdział 7, Rolnictwo) Najwcześniej udomowione ? Uważa się, że pierwsze dzikie konie oswojono ok. 6500 lat temu na terenie dzisiejszej Ukrainy (ZSRR). Wówczas to paleolityczni łowcy zaczęli odławiać i grupować dzikie konie w stada, hodowane dla końskiego mięsa i kobylego mleka. szą wagę osiągnął on w 1938 roku — 1451 kg. Obwód klatki piersiowej tego końskiego olbrzyma wynosił 259 cm, a każda z jego ważących 3,4 kg podków miała 35,5 cm średnicy. Dla wykucia jednej podkowy trze- ba było użyć sztaby żelaza o długości 76 cm. W kwietniu 1973 roku doniesiono, że wagę 1459 kg osiągnęła mierząca 1 m i 88 cm klacz Belgiana (Brabant) o imieniu „Wilma du Bos" (urodzona 15 czerwca 1966 roku). Ważono ją na krótko przed kupnem przez Virgie Arden of Reno (Nevada, USA), lecz wkrótce potem okazało się, że klacz była już w tym czasie ciężarna. Obwód klatki piersio- wej wynosił wówczas 3 m 65 cm. Po oźre- bieniu waga klaczy wróciła do normy i wa- hała się w granicach 1100—1150 kg. Najwyższy ? Udokumentowane dane wska- zują w tym przypadku na wałacha rasy Shi- reo o imieniu „Sampson" (później zmienionym na „Mammoth"). Hodował go Thomas ''ij / i t Ssaki 31 Cleaver z Toddington Mills (Wielka Bryta- nia). Koń ten (urodzony w 1846 roku) mie- rzył w wieku 4 lat 2 m i 19 cm, a jego waga wynosiła podobno 1524 kg. Najmniejsze ? Julio Falabella z Recco de Roca (Argentyna) przez 70 lat prowadził tzw. krzyżowania wsobne w obrębie małej grupy niewielkich koników — rasy odkrytej na południu Argentyny. Większość doros- łych osobników tej rasy osiąga ok. 75 cm wzrostu i wagę w granicach 36 — 45 kg. Naj- mniejszy dojrzały konik otrzymany w wyni- ku tych krzyżówek to klacz o wadze 11,9 kg, której wzrost w pozycji stojącej wynosił 38 cm. 30 listopada 1975 roku dr. T.H. Ha- mison z Circle Veterinary Center w Sparten- burg (South Carolina, USA) potwierdził in- formacje o lilipucim ogierze „Little Pump- kin", urodzonym 15 kwietnia 1973 roku, na- leżącym do J.C. Williamsa z Delia Terra Mini Horse Farm w Inman (Soath Carolina, USA). Ten, prawdopodobnie najmniejszy konik świata mierzy 35,5 cm wzrostu i waży 9 kg i 7 dkg. Najstarsze ? Koń o imieniu ,,Old Billy" (urodzony w roku 1760) przeżył 62 lata. Według posiadanych informacji był on mie- szańcem uzyskanym w wyniku krzyżówki koni pełnej krwi ras Cleveland i Zachodniej. Wyhodował go Edward Robinson z farmy Wild Grave w Woolston (Wielka Brytania). W roku 1762 (lub 1763) został on sprzedany firmie żeglugowej Mersey & Irwell i pozostał w niej do roku 1819, zachowując pełną zdol- ność do pracy. Później przekazano go do farmy w Latchford koło Warrington, gdzie zdechł 27 listopada 1822 roku. Czaszka tego ijmniejszy koń • W Argentynie, ok. 70 tuj wyhodowano u^ małych koni. ,-*d- i Falabella Dorosłe ogiery me przekraczają kości 76 cm i 36-45 kg wagi. N.i zdięciu - Rayfofd Ety — założyciel stowarzyszenia ho- dowców miniaturowych koni z jednym z 8 swych pupili. Konik nazywa się „Ptay-boy". (Foto; Retrta)., konia znajduje się w muzeum w Manchester, a jego wypchany łeb (ze sztucznym uzębie- niem) prezentowany jest obecnie w muzeum w Bedford (Wielka Brytania). Najdłużej żyjącym kucykiem był ogier, który zdechł w wieku 54 lat. Urodził się on w ro- ku 1919, a jego właścicielem był francuski farmer. Sylwia Moore i Marion Atkinson z Old Harlow (Wielka Brytania) były właści- cielkami srokatego kucyka o imieniu „Bon- nie Lass", który zdechł 2 maja 1987 roku przeżywszy 42 lata. Dokładnie 1 rok i 1 dzień później zdechł w wieku 44 lat kucyk „Joey". Należał on do June i Rosie Osborn z Glebę Eąuestrian Centre w Wickham Bis- hop (Essex, Wielka Brytania). Najdłużej ży- jącym koniem wyścigowym czystej krwi był kasztan, wałach o imieniu „Tango Duke", urodzony w roku 1935. Znajdował się on w posiadaniu Carmen J. Koper Barongarook (Victoria, Australia). Zdechł w wieku 42 lat 25 stycznia 1978 roku. Najmocniejsze ? Mistrzostwo w tej katego- rii należy do dwóch koni pociągowych rasy Shire, których łączna waga wynosiła 1587 kg. Według niepotwierdzonych danych, 26 lutego 1893 roku pociągnęły one na odleg- łość 400 m po zamarzniętej drodze ciężar o wadze 130 ton i 900 kg, ułożony na saniach. Zdarzenie to miało miejsce w Nester Estate koło Ewen (stan Michigan, USA). Największe muły ? Rekordzistami są: „Apollo" (ur. 1977, Tennessee) oraz „Anak" (ur. 1976, Kentucky), których właścicielem jest Hubert L. Mueller z Columbia (Illinois, USA). „Apollo" mierzy 1,995 m wysokości, a jego waga dochodzi do 1000 kg. „Anak" minimalnie mu ustępuje: 1,905 m wysokości i 952 kg wagi. Oba muły są mieszańcami klaczy Belgian i osła Mammoth. PSY Populacja psów na całym świecie wynosi ok. 400 000 000 osobni- ków wszystkich ras. Dla porównania: liczba ta w USA wynosi 52000000, a w Wielkiej Brytanii — 6600 000 osobników. (Wszystkie dane pochodzą z roku 1984) Najcięższe ? Spośród psów domowych naj- więcej ważą staroangielski mastif i bernar- dyn. Waga dorosłych osobników w przypad- ku obu tych gatunków waha się pomiędzy 77 a 91 kg. Najcięższym i równocześnie naj- dłuższym psem jest „Alcama Zorba of La-Susa" (urodzona 26 września 1981 roku), staroangielski mastif, którego właścicielem jest Chris Eraclides z Londynu. We wrześniu 1987 roku pies ten ważył 144 kg i 66 dkg, a jego wysokość w kłębie wynosiła 89 cm. Po- mimo ogromnych rozmiarów pies ten nie ma nadwagi, gdyż jego dieta jest ściśle kontrolo- wana. W marcu 1989 roku pozostawiono go jednak na krótko pod opieką krewnych właściciela, którzy przekarmili go i pies utył w tym okresie do 153,5 kg. Na szczęście szybko powrócił do swojej właściwej wagi. Inne jego wymiary: obwód klatki piersiowej — 144,7 cm, obwód szyi — 87,7 cm, dłu- gość mierzona od nosa do ogona — 254,5 cm. Jeden z synów tego psiego olbrzyma — „Chandor" (urodzony 6 sierpnia 1987 roku) ważył 120 kg i 60 dkg w wieku 18 miesięcy (dla porównania: „Alcom Zorba of La-Su- sa" w wieku 2 lat ważył „tylko" 108 kg). Najcięższym znanym bernardynem jest „Be- nedictine Jr. Schwarzwald Hof" (urodzony w 1982 roku), którego właścicielami są Tho- mas i Annę Irwin z Grand Rapids (stan Mi- chigan, USA). Ostatnio jego waga wynosiła 140,5 kg, a wysokość w kłębie — 99 cm. Najwyższe ? Zarówno mastif, jak i wilczarz irlandzki mogą posiadać wymiar w kłębie dochodzący do 100 cm. W przypadku masti- fa największym odnotowanym osobnikiem był „Shamgret Danzas" (ur. 1975), którego właścicielem był Peter Comley z Milton Keyenes (Bucks, Wielka Brytania). Jego wy- sokość w kłębie wynosiła 105,4 cm (kiedy miał sierść nastroszoną — 106,6 cm), a waga — 108 kg. „Shamgrat Danzas" zdechł 16 października 1984 roku. Wilczarz irlandzki „Broadbridge Michael" (1920-29), który należał do Mary Beynon z Sutton-at-Hone (Kent, Wielka Brytania), w wieku 2 lat osiągnął wysokość w kłębie 100,3 cm. Najmniejsze ? Waga dorosłych osobników miniaturowych odmian terriera Yorkshire, pudla Toy i Chihuahua nie przekracza z re- guły 450 g. Najmniejszym znanym psem był Yorkshire terrier należący do Arhura Marp- les z Blackburn (Lancs, Wielka Brytania), byłego wydawcy pisma „Our Dogs". Ta ma- lutka drobinka, która zdechła w 1945 roku w wieku niespełna 2 lat, miała 6 cm i 3 mm wysokości w kłębie i 9,5 cm długości ciała (mierzonej do czubka nosa do nasady ogo- na). Jego waga wynosiła 113 g. Najmniejszym obecnie żyjącym psem jest miniaturowy Chihuahua o imieniu „Pea- |||||||fezy pie^^^ GreatDane" - pies mierzący 105.4 cm wyso- WMifyiiiiiii M Ssaki Długowieczność Naszych Ulubieńców Hodowanych w Klatkach Zwierzę (Gatunek) Imię, właściciel, inne dane CHOMIK zloty KRÓLIK Osobnik laboratoryjny, Cambridge, 1984 Flopsy, schwytany 6 sierpnia 1964 roku, •oku. właściciel: L.B. Waiker, Longford, Tasmania ŚWINKA MORSKA Snowball zdechła 14 lutego 1979 właści- ciel MA'. I' igiia MYSZOSKOCZEK mongolski Sahara, maj 1973 do stycznia 1981, wła- ściciel: Aaron Milstone Lathrup Village, Michigan, USA MYSZ c/omowa Fritzy, wrzesień 1977 do kwietnia 1985. właściciel: t Vest House School, Edgbaston, Anglia SZCZUR zwyczajny Zdechł: ok. 1924 roku w Filadelfii, Wiek 19 lat 1 8 lat 10 miesięcy i 20 dni 14 lat 10 miesięcy i 15 dni 8 lat 4 miesiące i 15 dni 7 lat 7 miesięcy 5 lat 8 miesięcy Najstarszy szczur • „Rodney" urodzony w styczniu 1983 r, należy do Rodrteya Mitchet- la z Tutsa, Oktahoma, USA, cate życie spędza w klatce i jak dotąd jest najdłużej żyjącym udo- mowionym szczurem. nuts" (suczka urodzona 23 września 1986 roku). Jej właścicielami są Floyd i Grace Parker z Wilson's Mills (North Carolina, USA). Jej wymiary to 25 cm długości ciała (od głowy do ogona) i 14 cm wysokości w kłębie. 25 października 1988 roku ważyła ona 630 g. Największe Mioty Naszych Ulubieńców Gatunek/Odmiana Ilość Właściciel Data KOT burmańskil syjamski 151 Valerie Gane, Churcfr Westcote, Kingham, Wlk. Brytania .................................. ...... 7.08.1970 PIES amerykański foxhound ... 23 W.N. Ely Ambler, Pennsylyants, USA ......... ..... 19.06.1944 PIES bernardyn ......... 231 R.A. Rodden, Lebanon, Missouri, USA ....... 6/7.02.1 975 PIES GreatDane ....... 23* Marjorie Harris, Linie Hali, Essex .............. czerwiec 1987 KRÓLIK biały nov\zozelandzki .... 24 Joseph Fiłek, Cape Breton, Nowa Szkocja, Kan ada ...... 1978 ŚWIMKA MORSKA .. ...12 Gatunek laboratoryjny ......................... ........... 1972 CHOMIK zloty ......... 26S L.S. Miller, Baton Rouge, Louisiana, USA __ ..... 28.02.19/4 MYSZ domowa ........ 34* Marion Ogilvie, Blackpool, Lanks, Wlk. Brytani 1 ... 12.02.1982 MYSZOSKOCZEK mongolski .............. .. 14' Sharon Kirkman, Bulwell, Notts ............... ....... maj 1 983 łARir.A rtnmnwa ...... ...15 John Clirf. Denstone. Urtoxetei. Swff> ........... 1981 Najstarsze ? Większość psów żyje w grani- cach od 8 do 15 lat i niezmiernie rzadko spotyka się takie, które przeżyły rekordowy dla tego gatunku wiek 20 lat. Najczęściej są to przedstawiciele mniejszych ras. Wiarygod- ne dane podają, że najdłużej żyjącym psem był owczarek australijski o imieniu „Bluey", który zdechł w wieku 29 lat i 5 miesięcy. Je- go właścicielem był Les Hali z Rochester (Victoria, Australia), który otrzymał go jako szczeniaka w 1910 roku. Przez prawie 20 lat owczarek ten był wykorzystywany jako stróż przy hodowli cieląt i owiec. Został uśpiony 10 listopada 1939 roku. Najsilniejsze ? 2095 kg to największy ładu- nek, jaki kiedykolwiek przesunął pies. Do- konał tego 21 czerwca 1978 roku w Bothell (stan Washington, USA) bernardyn „Ryet- tes Brandy Bear" o wadze 80 kg. Właścicie- lem tego czteroletniego wówczas psa był Douglas Alexander z Monroe (stan Was- hington). Ładunek — stalowa szyna kolejo- wa — został umieszczony na czterokołowej przyczepie i przeciągnięty przez bernardyna na odległość 4 m 57 cm w czasie krótszym niż 90 s. Dzień wcześniej, podczas pierwszej próby, ten sam pies pociągnął ładunek o wa- dze 2993 kg, lecz do wyznaczonej odległości 4,5 m zabrakło mu 12,7 cm, kiedy minął 90-sekundowy limit czasu. W dniach 15-16 października 1988 odbył się w Oklahoma City (USA) Konkurs Ciąg- nięcia Ciężarów, zorganizowany przez Ame- rykańskie Towarzystwo Hodowców Psów. Na tych zawodach amerykański bull-terrier o imieniu „Kissy Bear", którego właścicie- lem jest Robert Gaines z San Antonio (Te- xas, USA), przeciągnął w ciągu 20,05 sekun- dy ładunek o wadze 2678,5 kg. Inny bull-terrier — „Cutty Sark" — o wadze 15,4 kg w czasie 19,64 sekund przeciągnął ciężar 1404 kg. Prosty rachunek wykazuje, że na 1 kg wagi ciała tego psa przypadało 91,1 kg przeciągniętego ładunku. Właścicielem „Cut- ty Sarka" jest Billy Hayes z Paląuemine (stan Louisiana, USA). Najdłuższy psi szlak ? 1688 km liczy sobie przetarty w roku 1910 — szlak Iditarod pro- wadzący z Anchorage do Nome na Alasce (USA). Od 1967 roku na szlaku tym odby- wają się wyścigi psich zaprzęgów. Jedynym czterokrotnym zwycięzcą tych zawodów jest Rick Swenson, który triumfował w latach 1977, 79, 81, 82, a w roku 1978 zabrakło mu tylko 1 sekundy do zwycięstwa. Rekord tra- sy należy do Susan Butcher (triumfatorki z lat 1986, 87, 88), która w roku 1987 przeby- ła tę trasę w 11 dni 2 godziny 5 minut i 13 sekund. 8 lutego 1988 właściciel psiego zaprzęgu Rev Donald Ewen McEwen z Nekanesu Kennels (Ontario, Canada), przejechał trasę 2 mil (3,2 km), kierując jedną ręką zaprzęgiem złożonym z 76 psów. Próbę tę zorganizowa- no i sfilmowano na lodzie w pobliżu brzegu jeziora Lingham w celach reklamowych spe- cjalnie dla komercyjnego kanału angielskiej TV. Prowadzony przez niego zaprzęg skła- dał się z 25 syberyjskich psów rasy huskie i 51 huskie alaskańskich. Najrzadsze ? Według ostatnich obliczeń (przeprowadzonych 18 marca 1988 roku) ży- je tylko 70 okazów amerykańskiego terriera bezwłosego, z czego 68 należy do Willie i Edwina Scott z miejscowości Trout w Stanie Ssaki 33 przez 14 lat i 8 miesięcy (od sierpnia 1972 do marca 1987). To absolutny rekord w tej dziedzinie. Właścicielem „Cindy" (urodzonej 20 stycznia 1971 roku) był Aron Barr z Tel-Avivu (Izrael). Najstarszy psi przewod- nik zdechł 10 kwietnia 1987 roku. Największy miot ? Suka amerykańskiego foxhounda, należąca do W.N. Ely z Ambler (Pennsylvania, USA), 19 czerwca 1944 roku urodziła 23 młode. Wszystkie szczeniaki przeżyły. 6 — 7 lutego 1975 roku w Lebanon (Missouri, USA) suka bernardyna (właści- ciele: Robert i Alice Rodden) urodziła 23 szczeniaki, z których przeżyło 14. Taką sa- mą ilość szczeniaków (przeżyło 16) wydała na świat w czerwcu 1987 roku w jednym miocie suka o imieniu „Shalimar Bootsie", należąca do Marjorie Harris z Little Hali (w pobliżu Colchester, Essex, Wielka Brytania). Najbardziej płodny ? Największy samiec wszystkich czasów to champion rasy. grey- hound o imieniu „Low Pressure" (przezywa- ny „Timmy"). Urodził się we wrześniu 1957 roku i należał do Bruny Amhurst z Londy- nu. W okresie od grudnia 1961 do swojej śmierci 27 listopada 1969 „Timmy" stał się ojcem 2414 oficjalnie zarejestrowanych psów i 600 dalszych nie objętych rejestrem. Najcenniejszy ? W 1907 roku J. Pierpont Morgan, amerykański bankier i przemysło- wiec zaoferował Clarice Ashton Cross z As- cot (Wielka Brytania) sumę 32000 funtów za jej słynnego pekińczyka o imieniu „Ch. Ch'erh of Alberbourne" (ur. 1904 — zdechł 1914). Propozycja została odrzucona. Pan Morgan powrócił z czekiem in blanco, ale i ta propozycja została odrzucona. Oficjalnie najwyższą ceną, za którą dokonano transak- cji kupna psa, było 15 000000 funtów, które otrzymała w 1931 roku Ella Wendel z No- wego Yorku za swojego klasycznego pudla o imieniu „Toby". Najwyższy skok ? Psie rekordy w skoku wzwyż odnotowuje się na podstawie pomia- ru wysokości gładkiej drewnianej ściany, przez którą pies musi się przedostać o włas- nych siłach. Rekord należy do owczarka nie- mieckiego „Max of Pangoula", który 18 marca 1980 roku w więziennej szkole trenin- gowej dla psów w Chikurubi w pobliżu Ha- rare (Zimbabwe), pokonał ścianę o wysokoś- ci 3 m 48 cm. Treserem tego psa był szef obozu oficer Alec Mann. 3-letni owczarek niemiecki „Duke", tresowany przez kaprala Grahama Urry z RAF, Newton (Nots, Wielka Brytania), wspiął się na mur o wyso- kości 3 m 58 cm. Miało to miejsce 11 listo- pada 1986 roku w czasie programu telewi- zyjnego BBC „Zdobywcy rekordów", jednak przygotowana do tej próby ściana nie była idealnie gładka i posiadała płytkie ożebro- Najdłuższy skok ? Greyhound „Bang" w czasie pogoni za zającem wykonał rekordo- wy skok na odległość 9 m 14 cm. Pies prze- skoczył furtkę o wysokości 1 m 40 cm, wylą- dował na twardym podłożu i pomimo zła- manej kości zdołał jeszcze schwycić zająca. Zdarzenie miało miejsce w roku 1949 w Bre- con Lodge (Glos, Wielka Brytania). Najlepsi łowcy szczurów ? W I połowie XIX wieku bullterrier o wadze 11,8 kg (śle- py na jedno oko) wsławił się zabiciem 4000 szczurów w ciągu 17 godzin. Jeao naibar- Street, Westminster (Londyn). Pies ten zdechł 23 lutego 1829 roku w wieku 13 lat. Inny nieprzeciętny łowca szczurów to suka tej samej rasy „Jenny Lind", należąca do Ja- mesa Searle. 12 czerwca 1853 roku na poka- zie w The Beehive w Old Crosshall Street (Liverpool) miała w ciągu 5 godzin schwytać 500 szczurów. Uporała się z tym zadaniem w ciągu 1 godziny i 36 minut. Pies na tropie ? W 1925 roku doberman „Sauer", którego treserem był detektyw sie- rżant Herbert Kruger, wytropił złodzieja ze zrabowanym łupem na trasie 160 km, prze- mierzając w poprzek Great Karroo w Re- publice Południowej Afryki. W 1923 roku w czasie wakacji w Wolcott (stan Indiana, USA), pies rasy collie o imieniu „Bobbie" zgubił swoich właścicieli. Powrócił w 6 mie- sięcy później do rodzinnego domu w Silver- ton (stan Oregon, USA), po pokonaniu od- ległości 3200 km. Pies ten został później roz- poznany przez wiele osób, które natknęły się na niego w czasie wędrówki. Z ich relacji wynika, że trasa „Bobbiego" przecięła stany Illinois, Iowa, Ńebraska i Colorado, po czym w samym środku zimy pokonał on Góry Skaliste. Najlepsze na wystawach ? Największą liczbę głównych nagród na wystawach (Challenge Certificate) w ilości 78 zdobył słynny pies rasy chów chów o imieniu „Ch. U'Kwong King Salomon" (ur. 21 czerwca 1968 r.). Jego właścicielką była Joan Eger- ton z Bramhall (Cheshire, Wielka Brytania). „Solly" zdobył swoją pierwszą nagrodę 4 czerwca 1969 roku na Pokazie Mistrzów zo- rganizowanym przez Towarzystwo Rolnicze w Cheshire, a ostatni z 78 dyplomów otrzy- mał 4 września 1976 roku na Wystawie Psów w mieście Birmingham. Pies ten zdechł 3 kwietnia 1978 roku. Do 10 marca 1985 roku, 203 tytuły „Najlep- szy na pokazie" („Best-in-show") otrzymała suka terriera szkockiego o imieniu „Ch. Braeburn's Close Encounter" (ur. 22 paź- dziernika 1978). Jest to absolutny psi rekord w tej dziedzinie. Właścicielką tego psa jest Sonnie Novick z Plantation Acres (Florida, USA). Suka owczarka niemieckiego o imie- niu „Ch. Clayfield's Mon Ami" (ur. 1973) w okresie 1975 — 1987 zgromadziła unikatową kolekcję 10 tytułów mistrzowskich na Wy- stawach Psów organizowanych na 4 konty- nentach. Jej właściciele to: Neal, Sharon, Buffy i Holly Leas z West Des Moines (stan Iowa, USA). Największy pokaz ? Na zorganizowanej 14—15 grudnia 1984 roku w Birmingham (Wielka Brytania) na terenie Krajowego Centrum Wystawienniczego, gigantycznej wystawie „Ladie's Kennel Association Show" (LKA) kandydowało do pokazu 21 212, a ostatecznie zakwalifikowano i wy- stawiano 14611 psów. Najlepszy treser ? Największymi sukcesa- mi w tresurze psów mogła się pochwalić Barbara Woodhouse (1910-1988) z Rick- mansworth (Wielka Brytania), która w okre- sie od 1951 do 1985 roku nauczyła wykony- wania podstawowych poleceń 19000 psów. Inny rekord w tej dziedzinie ustanowił Ar- mand Rabuttinio z Aston (Pennsylvania, USA), który 12 czerwca 1982 roku podczas specjalnego pokazu przeprowadził skuteczne przeszkolenie 132 psów. psów reagować na pięć podstawowych ko- mend w ciągu 6 godzin i 55 minut. Psi detektywi ? „Rocky" i „Barco" (uro- dzone w roku 1984) to para krótkowłosych owczarków belgijskich (malinoise), posiada- jących największe sukcesy w wykrywaniu narkotyków. Psy te należą do specjalnej amerykańskiej brygady antynarkotykowej, patrolującej dolinę Rio Grandę (tzw. „Co- caine Alley") wzdłuż całej południowej gra- nicy Texasu. W 1988 roku brały samodziel- nie udział w przechwyceniu 969 przesyłek narkotyków o łącznej wartości 182000000 dolarów. Meksykańscy przemytnicy narko- tyków wyznaczyli za ich głowy nagrodę 30000 dolarów. „Rocky" i „Barco" zostały wyróżnione za swą pracę honorowymi tytu- łami sierżanta-majora, a ich zaszczytne dy- stynkcje uwidocznione są na obrożach. Jedy- nym psem przeszkolonym w zakresie wykry- wania narkotyków, który może się poszczy- cić 100-procentowym wskaźnikiem zatrzy- mań jest owczarek niemiecki o imieniu „Ge- neral", pełniący swą służbę w US Army. W okresie od kwietnia 1974 do marca 1976 pies ten (wraz ze swoim przewodnikiem Michae- lem R. Harrisem z 591 kompanii Military Police z Fort Bliss — Texas, USA) dokonał 220 kontroli, których efektem było aresz- townie 220 osób i wykrycie 330 skrytek z narkotykami. W styczniu 1986 doniesiono, że pracujący w Los Angeles Police Depart- ment owczarek niemiecki o imieniu „Blue" przyczynił się do aresztowania 253 osób po- dejrzanych o przestępstwo posiadania lub handlu narkotykami. W październiku 1988 roku do odległej wioski położonej na peryfe- riach Harlow (Wielka Brytania) wysłano owczarka niemieckiego (na służbie policji w Essex), który wytropił 2 tony konopi indyj- skich o wartości 6 milionów funtów angiel- skich. KOTY Liczebność populacji kotów na terenie USA szacuje się na ok. 54600000 sztuk (dla po- równania: na terenie Wielkiej Brytanii żyje w tej chwili ok. 6 500 000 tych zwierząt). Największe ? Spośród 330 gatunków i od- mian hodowanych przez człowieka do miana największych kotów pretendują samce rasy ragdoll, które ważą ok. 7 — 9 kg. W więk- szości przypadków waga kota domowego (Felis catus) nie przekracza 3,9 kg (sa- miec-kocur) oraz 3,2 kg (samica-kotka). Mogą tę wagę nawet znacznie przekroczyć wykastrowane kocury i wytrzebione kotki. Podaje się, że najcięższym kotem domowym był kastrat-mieszaniec o imieniu „Himmy", należący do Thomasa Vyse z Redlynch (Queensland, Australia). 12 marca 1986 ro- ku, kiedy zdechł on w wieku 10 lat i 4 mie- sięcy (na skutek niewydolności układu odde- chowego) ważył 21 kg i 30 dkg. Inne jego wymiary: obwód szyi — 38,1 cm, talii — 83,8 cm, długość - 96,5 cm. W lutym 1988 otrzymaliśmy niepotwierdzoną oficjalnie in- formację o rekordowej wadze — 21 kg i 70 dkg — kota o imieniu „Edward Bear", któ- rego właścicielką jest Jackie Fleming z Syd- ney (Australia). Najmniejsze ? Ze znanych odmian kotów najmniejsze rozmiary osiąga kot singapurski (nazywany również „Drain Cat"). Dorosły samiec tej rasy osiąga wagę ok. 2 kg i 70 dkg, a dorosła kotka waży ok. 1 kg i 80 dkg. Kocur krzyżówki sviamczvka o imieniu 34 Ptaki Najstarsze ? Koty z reguły są bardziej dłu- gowieczne niż psy. Przeciętna długość życia niekastrowanego, dobrze odżywianego sam- ca wynosi (w uzależnieniu od warunków do- mowych i opieki weterynaryjnej) ok. 13 — 15 lat (odpowiednio dla nietrzebionej kotki: 15 — 17 lat). Należy dodać, że kastrowane kocury i trzebione kotki żyją ok. 2 lat dłu- żej. Według posiadanych informacji, najstar- szym z kiedykolwiek żyjących kotów była kotka „Pussy", należąca do T. Holway Clayhidon (Wielka Brytania). Zdechła 29 li- stopada 1939 roku w wieku 36 lat. Lepiej udokumentowany jest przypadek trzebionej kotki „Ma", której właścicielem była Alice St George z Drewsteignton (Dewon, Wielka Brytania). Kiedy 5 listopada 1957 roku kot- ka ta została uśpiona, liczyła sobie 34 lata. Obecnie najstarszym kotem żyjącym w Wiel- kiej Brytanii jest czarna kotka mongolska „Kitty" — własność Georga Johnstona z Croxton. W listopadzie 1957 roku znalezio- no ją błąkającą się z czterema innymi kocia- kami, a w 1989 roku obchodziła swoje 32 urodziny. Najstarsze bliźniaki ? 17 października 1963 roku urodziły się „Beau" i „Bubbles" — kocie bliźniaki, należące do Dianę Pelps z Dearborn (Michigan, USA). ,,Bubbles" zdechła 29 kwietnia 1985 roku licząc sobie 21 lat i 6 miesięcy, a „Beau" uśpiono 28 grudnia 1985 roku w wieku 22 lat i 2 miesię- cy. Należały do odmiany długowłosych pół-persów. Największy miot ? Został on odebrany przez cesarskie cięcie od czteroletniej kotki burmańskiej „Tarawood Antigone". 8 sierp- nia 1970 roku urodziła ona 19 młodych, z których 4 przyszły na świat martwe. Właści- cielka kotki, Valerie Gane z Church Westco- te (Wielka Brytania) twierdziła, że były one skutkiem krzyżówki z kocurem pół-syjam- czykiem. Z 15 kociąt, które przeżyły poród, aż czternaście było samcami. Największy miot, w którym wszystkie młode przeżyły, odebrany został w grudniu 1974 roku od kotki perskiej „Bluebell" i składał się z 14 kociąt. Właścicielką kotki była Eleo- norę Dawson z Wellington (Cap Province, Republika Południowej Afryki). Najbardziej płodna ? Bura kotka o imie- niu „Dusty" (urodzona w 1935 roku) w cza- sie całego swojego życia urodziła 422 kocię- ta. Ostatni raz okociła się 12 stycznia 1952 roku. W maju 1987 roku kotka „Kitty" (patrz: najstarsze) w 30 roku życia urodziła 2 młode (w sumie w ciągu całego życia uro- dziła ich 212), zostając w ten sposób najstar- szą matką świata. Najdroższy ? W 1988 roku Carl Mayes z Atlanty (Georgia, USA) odrzucił oferowaną mu sumę 10000 dolarów za kota rasy singa- purskiej o imieniu „Buli". Był to najsłynniej- szy z wszystkich kotów jego hodowli. Najlepszy alpinista ? 6 września 1950 roku 4-miesięczny kociak należący do Josephine Aufdenblatten z Genewy (Szwajcaria), podą- żając za grupą alpinistłów, wspiął się na szczyt góry Matterhorn w Alpach (4478 m n.p.m.). 1987 roku, kiedy padła, codziennie zjadała przeciętnie 3 myszy. KRÓLIKI I ZAJĄCE Największe ? Z wszystkich znanych od- mian hodowlanych królików domowych (Oryctologus cuniculus) największe rozmiary osiąga olbrzym flamandzki. Dorosły osob- nik tej rasy waży przeciętnie 7 — 8,5 kg przy średniej długości 91 cm. Waga niektórych przedstawicieli olbrzyma flamandzkiego mo- że jednak znacznie przekraczać 10 kg. W kwietniu 1980 roku na targach „Reus Fair" w północno-wschodniej Hiszpanii prezento- wano 5-miesięcznego samca długouchego królika francuskiego o wadze 12 kg. Naj- cięższym dzikim królikiem (średnia waga osobników tego gatunku żyjących na wol- ności wynosi ok. 1,5 kg) był osobnik upolo- wany 20 listopada 1982 roku przez Norma- na Wilkie z Markinch (Fire, Szkocja). Jego waga wynosiła 3 kg i 74 dkg. Najmniejsze ? W pełni wyrośnięte osobniki ras karzełków holenderskich i polskich osią- gają wagę w granicach od 0,9 do 1,15 kg. W 1975 roku Jacąues Bouloc z Coulomiere (Francja), krzyżując wyżej wymienione rasy otrzymała mieszańce o wadze 395 — 400 g. Najpłodniejsze ? Z królików domowych rasy najbardziej płodne to: nowozelandzkie i kalifornijskie króliki białe. Samice tych ras dają 5 — 6 miotów rocznie (po 8 — 12 mło- dych w każdym miocie). Dla porównania dzikie króliki mają średnio 5 miotów rocznie po 3 — 7 młodych w każdym. Najdłuższe uszy ? Rekord należy do kró- lików z grupy kłapouchów (4 rasy). Długość uszu przeciętnego przedstawiciela gatunku kłapouchego wynosi 61 cm (wymiar od koń- ca jednego ucha do końca drugiego w po- przek głowy). W 1901 roku kapitan Youden wystawiał na pokazach w Anglii osobnika o uszach długości 77,4 cm. Nie ma jednak pewności, czy była to długość naturalna, czy też uszy sztucznie wydłużono przez obciąża- nie specjalnymi ciężarkami, co było wówczas często stosowanym chwytem hodowców. Największy zając ? W listopadzie 1956 ro- ku niedaleko Welford (Northamptonshire, Wielka Brytania), zastrzelono szaraka o rekor- dowej wadze 6 kg 83 dkg. Przeciętna waga osobników tego gatunku wynosi ok. 3,5 kg. Ptaki Aves ćszy bezgrzebieniowłec 'nane z wahadłowca Kolumbia 6 ozachodnią panoramę *-,m * ^__-, Struktura Rozmiary 58 Świat i przestrzeń ZIEMIA Ziemia nie jest dokładnie kulą, lecz spłaszczoną przy biegunach sferoidą. Długość średnicy od bieguna do bieguna wynosi 12 713,505 km i jest o 42,769 km mniejsza, niż średnica równikowa (12 756,274 km). Ziemia posiada asymetrię gruszkopodobną z promieniem bieguna północ- nego o 45 m dłuższym, niż promień bieguna po- łudniowego. Występuje również niewielka elip- tyczność równika, ponieważ dłuższa oś jego elipsy (przy dług. geogr. 37° W) różni się o 159 m od osi krótszej. Największe odchylenia od elipsoidy wzorcowej wynoszą: wypukłość - 73 m (w obszarze Papua w Nowej Gwinei) oraz wklęsłość - 105 m (na Oceanie Indyjskim, na południe od Sri Lanki). Największy obwód Ziemi na równiku wynosi 40 075,02 km, a obwód wzdłuż południka liczy 40 007,86 km. Okres obrotu osiowego, czyli dzień astronomiczny trwa średnio 23 godz. 56 min. i 4,0996 sek. Masa Ziemi była po raz pierwszy szacowana przez dra Nevila Maskelyne'a (1732-1811) w Perthshire, Szkocja, w 1774 roku. Obecnie oce- nia się jej masę na 5,974-1021 ton metrycznych. Masa właściwa Ziemi jest 5,515 razy większa, niż masa właściwa wody. Objętość kuli ziemskiej wynosi 1083 207 000000 km3. Ziemia gromadzi pył kosmiczny, ale rozpiętość ilościowa ocen te- go zjawiska jest duża. Maksymalnie masę pyłu określa się na 30 000 ton rocznie. Nowoczesna teoria mówi, że Ziemia ma powłokę, zwaną lito- sferą o grubości 80 km. Następnie (postępując w głąb), zewnętrzną i wewnętrzną warstwę skal- ną (lub osłonę), rozciągającą się na odległości 2809 km. Jeszcze głębiej występuje bogaty w żelazo rdzeń, o promieniu długości 3482 km. Jeśli teoria na temat rdzenia jest słuszna, to żelazo byłoby najobficiej występującym pier- wiastkiem na Ziemi. Ocenia się, że w środku rdzenia gęstość substancji wynosi 13,09 g/cm3, temperatura 4500°C, a ciśnienie 364 GPa (lub 23600 ton/cal2). Świat i przestrzeń OCEANY Powierzchnia Ziemi pokryta przez morza jest oceniana na 362033 000 km2, co stanowi 70,98 % całej powierzchni. Średnia głębo- kość hydrosfery była dawniej oszacowana na 3795 m, ale ostatnie weryfikacje dały niższą wartość: 3554 m. Sumaryczna waga wody wynosi 1,32 ? 1018 ton metrycznych lub 0,022% całkowitej wagi Ziemi. Oceany liczą łącznie 1349 900000 km3 objętości. Nato- miast objętość wody słodkiej obliczono na 35 000000 km3. Największy ? Największym oceanem jest Pacyfik. Wyłączając przylegające doń morza, reprezentuje on 45,9% światowych mórz i pokrywa 166 241000 km2. Jego przeciętna głębokość wynosi 4188 m. Najkrótszy trans- oceaniczny szlak nawigacyjny na Pacyfiku prowadzi z Guayaąuil w Ekwadorze do Bangkoku w Tajlandii (17 550 km). Najgłębszy ? Najgłębsza część oceanu była po raz pierwszy wykryta przez statek bada- wczy Challenger w Mariana Trench na Oceanie Spokojnym. Głębokość zmierzono przez szerokopasmowe sondowanie i okreś- lono na 10 863 m. Dalsze pomiary dały nie- co większe wyniki. Badania, prowadzone z radzieckiego statku „Vityaz" w 1957 roku wskazały głębokość, zweryfikowaną później do wartości 11 034 m. Amerykański batyskaf „Trieste" obniżył się w 1960 roku do dna na głębokość 10916 m. Ostatnie pomiary dały wynik 10 942 + 10 m. Dane te otrzymano w 1984 r. na statku badawczym „Takuyo" z Departamentu Hydrograficznego Japońskiej Agencji Bezpieczeństwa Morskiego. Użyto wówczas wielowiązkowej echosondy wąsko- pasmowej. Metalowy obiekt, przykładowo kula stalowa, wrzucona do wody, spadałaby prawie 64 min. do chwili, kiedy osiągnęłaby dno. Hydrostatyczne ciśnienie przekracza tam 1250 barów. Największe morze ? Chińskie Morze Po- łudniowe pokrywa obszar liczący 2 974600 km2. Największa zatoka wąskootwarta (gulf) ? Jest nią Zatoka Meksykańska (1500000 km2). Długość jej wybrzeża wynosi 4990 km od Cape Sable na Florydzie do Cabo Cato- cho w Meksyku. pokrywają łii Ziemi, co stano- K),98% jej powierzchni. Na zdjęciu - fala w Wairoea Bay na Ha- Say, na Pacyfiku zna- fał, z czego korzystają surfingu. Pacyfik rozciąga się na powierzchni 166241 000 km2,3 więc pokrywa " H9% powierzchni wód ffłotsktcrt. Świat i przestrzeń 59 Największa zatoka szerokootwarta (bay) ? Określona na podstawie długości wybrze- ża Hudson Bay w Płd. Kanadzie rozciąga się na 12268 km. Obszar zatoki jest równy 822 300 km2. Najdłuższy fiord ? Jest nim Nordvest Fjord, stanowiący ramię Scoresby Sound we wschodniej Grenlandii. Wcina się on w głąb lądu na 313 km. Najdłuższym norweskim fiordem jest Sogue Fjord, rozciągający się na 183 km w głąb lądu, od Sygnefest do czoła ramienia Lusterfjord w Skjolden. Po- siada on 4,75 km szerokości, a najgłębszy punkt sięga 1245 metrów. Fiord Hardan- gerfjorden, mierzony od Huglo wzdłuż Bom- lafjord do czoła ramienia Sorfjord w Odda również posiada długość 183 km. Najdłuż- szym duńskim fiordem jest Limfjorden (160 km). Najdłuższe jezioro morskie ? Loch Fyne w Szkocji rozciąga się na przestrzeni 60,5 km w głąb lądu. Najwyższa góra morska ? Została ona odkryta w 1953 roku w pobliżu Tonga Trench, pomiędzy Samoa a Nową Zelandią. Góra ta wznosi się na wysokość 8690 m od dna, a jej szczyt znajduje się 365 m pod po- wierzchnią wody. Najbardziej odległy punkt od lądu ? Ta- ki punkt znajduje się na południowym Pacy- fiku, w przybliżeniu 48°30' S, 125°30' W. Je- go odległość od wyspy Pitcairn, wysp Ducie Island oraz Cape Dart (Antarktyda) wynosi 2670 km. Pole wody, objęte przez koło ze środkiem w tym punkcie ma powierzchnię ok. 22421 500 km2 i jest o 18 000 km2 więk- sze, niż obszar ZSRR. Najbardziej wysunięty na południe ? Najbardziej wysuniętą na południe częścią oceanów jest punkt o współrzędnych 85°34' S, 145° W, leżący przy ostrodze Lodowca Roberta Scotta, 490 km od bieguna połud- niowego. Temperatura ? Przy powierzchni morza temperatura wody waha sią od — 2°C na Morzu Białym, do 35,6°C w płytkich obsza- rach Zatoki Perskiej w lecie. Znane są przy- padki podgrzewania wody przez skupione przez lód promienie słoneczne, do tempera- tury 26,8°C. Normalna temperatura Morza Czerwonego wynosi 22°C. Najwyższa tempe- ratura, zanotowana w oceanie wynosi 404°C. Była to temperatura źródła oceanicz- nego, zmierzona przez amerykańską pod- wodną łódź badawczą 480 km od zachodnie- go wybrzeża Ameryki, w czasie ekspedycji prof. Jacka Diamonda ze Stanowego Uni- wersytetu Oregon (USA). Pomiaru dokona- no za pomocą zdalnych sond. Woda źródła chroniona była przed wyparowaniem przez ciśnienie, wywierane przez wodę ponad nim. Najczystsze morze ? Morze Weddella (71° S, 15° W) w pobliżu Antarktydy posia- da wodę najczystszą ze wszystkich mórz. Dysk Secchiego był widoczny na głębokości 80 m. Pomiarów takich dokonali holenders- cy badacze z German Alfred-Wegener Insti- tut, 13 października 1986 r. Wspomniana przejrzystość odpowiada temu, co osiąga się w wodzie destylowanej. **x? jEHBĘm BP* « ^^^ , ^^^^ ** się od Morza Japońskiego do Zalewu Sacha- lińskiego na długości 800 km. Jest niewiele dłuższa od Cieśniny Malacca. Cieśnina Davisa pomiędzy wyspą Baffin ma minimalną k Dk (j Najszersza i Grenlandią i szerokość 338 km. „Drakę Passage" (Przej- ście Smoka) między wyspami Ramirez, Chile oraz Południowymi Szetlandami, mierzy 1140 km szerokości. Najwęższa ? Najwęższa żeglowna cieśnina znajduje się między wyspą Euboea na Mo- rzu Egejskim a lądem Grecji. Rozpiętość jej wynosi tylko 40 m. Inna cieśnina, The Seil Sound w Szkocji zwęża się do 6 m w miej- scu, gdzie most w Clachan łączy wyspę Seil ze stałym lądem. Mówi się, że ten most spi- na Atlantyk. FALE Najwyższe ? Oficjalnie zarejestrowana fala morska jest oceniana na 34 m wysokości, mierzonej od podstawy do grzbietu. Została ona zmierzona przez porucznika Frederica Margraffa z Marynarki USA, w nocy z 7 na 8 lutego 1933 r., ze statku, podążającego z Manilii (Filipiny) do San Diego (USA). Był wówczas huragan o szybkości 68 węzłów (126 km/h). Najwyższa instrumentalnie zmierzona fala mierzyła 26,2 m. Zarejestro- wał ją brytyjski statek na Północnym Atlan- tyku, 30 grudnia 1972 roku. Zgodnie z teo- rią stacjonarnych przebiegów przypadko- IMajczystsze morza • Najczystszymi wo- dami mrjze się poszczycić Moize Weddtflla znajduiące się w pobliżu Antarktyki. Specjalny krążek .Secchi" byl widoczny na głębokości 80 ni T.ika przejrzystość charakteryzuje wodę destylowaną Na zdjęciu złamany lód na po- wierzchni Morza Weddella. (Foto: Science ś wych ocenia się, że jedna fala na 300 000 może przekroczyć falę przeciętną więcej, niż czterokrotnie. Obsunięcie ziemi 9 lipca 1958 roku wyzwoliło falę o prędkości 160 km/h, która spiętrzyła się na wysokość 524 m, wzdłuż zatoki Lituya Bay na Alasce. Najwyższe fale sejsmiczne ? Wysokość fal tsunami (często błędnie zwanych falami przypływowymi) wynosiła 85 m. Taka fala wystąpiła w pobliżu wyspy Ishigaki Island, Ryukyu Chain, w kwietniu 1771 roku. Prze- rzuciła ona 750-tonowy blok koralowy na odległość 2,5 km. Tsunami jest słowem ja- pońskim, znaczącym: nami — fala, tsu — przelewająca. Obserwowano tego rodzaju fa- le o prędkości 790 km/h. W 1964 r. odkryto, że 100000 lat temu pojawiła się 300-metro- wa fala oceaniczna, która rzekomo wdarła się na południowe wybrzeże Lanai na Hawa- jach. Spowodował ją upadek meteorytu, wy- buch wulkanu albo podwodne obsunięcie PRĄDY Największy ? Największym prądem ocea- nicznym jest Antarktyczny Prąd Dookoła- biegunowy, zwany Prądem Unoszenia Wia- tru Zachodniego. Zmierzony w 1969 roku w cieśninie Drakę Passage, pomiędzy Połud- niową Ameryką i Antarktydą, przepływa on z prędkością 270000000 m3/sek.r a więc trzykrotnie szybciej niż Golfstrom. Jego sze- rokość waha się od 200 do 2000 km. Posia- Najwęższa cieśnina • Najwęższa ci na świata nadająca się dla żeglugi znajdu 60 Świat i przestrzeń da on sprawdzoną prędkość powierzchniową 0,75 km/h. Najsilniejsze ? Są to Nakwato Rapids, Slingsby, Channel, British Columbia, Cana- da (szer. geogr. 51°05' N, dług. geogr. 127 °30' W). Szybkość przepływu osiąga 21,6 km/h. PRZYPŁYWY Największe przypływy są zależne od sił gra- witacyjnych Słońca i Księżyca oraz konfigu- racji innych ciał niebieskich. Ciśnienie baro- metryczne i wiatr, konfiguracja wybrzeża i dna morskiego mogą nakładać dodatkowe wpływy. Normalnie interwał pomiędzy przypływami wynosi 12 godz. 25 min. Największy ? Występuje w zatoce Bay Of Fundy, która dzieli półwysep Nowej Szkocji (Kanada) od północnowschodniego stanu Maine (USA) oraz kanadyjskiej prowincji New Brun Swick. Przypływ ten osiąga prze- ciętny zakres szczytowy 14,5 m. Zakres 16,6 m zaobserwowano jako maksymalny w Leaf Basin w 1953 roku. GÓRY LODOWE Największa i najwyższa ? ,,Antarktyczna Płyta" o objętości 31000 km3, posiada 335 km długości i 97 km szerokości. Jej po- wierzchnia jest większa niż np. Belgia. Była ona widoczna na zachód od wyspy Esceott Island na południowym Pacyfiku przez sta- tek USA w 1956 r. Wyspa lodowa Tl o gru- bości lodu 61 m i powierzchni 360 km2 od- kryta w 1946 r. była „śledzona" przez 17 lat. Najwyższą zmierzoną górę lodową o wy- sokości 167 m dostrzeżono z amerykańskie- go lodołamacza przy zachodniej części Gren- landii w 1958 roku. Najbardziej południowoarktyczna ? Gó- rę lodową, dostrzeżono na Atlantyku przez patrol meteorologiczny USA (28° 44' N, 48°42' W) w 1935 r. Najbardziej północnoantarktyczna ? Szczątki góry lodowej, zaobserwowano na Atlantyku, przez statek „Dochra" (26°30' S, 25° 30' W) 30 kwietnia 1894 r. LĄDY Istnieją wystarczające dowody, że swego czasu powierzchnia Ziemi składała się z jed- nego kontynentu, obecnie nazywanego Pan- gaea, o powierzchni 2-108 km2. Ten konty- nent podzielił się ok. 190 min lat temu, pod- czas epoki jurajskiej na dwa superkontynen- ty, nazwane Lauasia (Eurazja, Grenlandia i Północna Ameryka) oraz Gondwanaland (Afryka, Arabia, Indie, Południowa Amery- ka, Oceania, Antarktyda). Drugi z tych lą- dów nazwany od hinduskiego Gondwana, podzielił się z kolei 120 min lat temu. Bie- gun Południowy najwidoczniej znajdował się na obszarze Sahary ok. 450 min lat temu. SKAŁY Najbardziej na p ląd • Jest nim Oodaq 0, na północ od Kaffeklubben, Pe lit Nunaat (poprzednio Grenla..-. lący się o 706.4 I- ni od Bieguna Północnego Miejsce to odkrył w 1978 r. Uffe Petersen z Da- ^Settc tnstitułe, Dania. (Foto: Geodetic Denmark). Najstarsze ? Wiek najstarszych skał okreś- la się na 4300 min lat. Dotyczy to kryszta- łów cyrkonu, znalezionych przez badaczy w Jack Hills, 1700 km na północny wschód od Perth w zachodniej Australii. Znaleziska te- go dokonano w 1986 r. Japońscy naukowcy utrzymują, że znaleźli w Zairze dziesięć ma- łych diamentów, liczących 6000 min lat. Największe ? Największym izolowanym monolitem skalnym świata jest Mount Au- gustus o wysokości 377 m, wznoszący się 1105 m n.p.m. Został on odkryty w 1858 ro- ku 320 km na wschód od Carnavron, w za- chodniej Australii. Jest to równomiernie po- chyły piaskowy konglomerat, długi na 8 km i na 3 km szeroki. Jest dwukrotnie większy od znanego monolitycznego Ayer's Rock (335 m) położonego 400 km na południowy zachód od Alice Springs w Australii. Ocenia się, że wulkaniczny „korek" w Sierra Maes- tra na Kubie waży 61 335 ton metrycznych. KONTYNENTY Kontynenty pokrywają 41,25% lub 210 400 000 km2 powierzchni Ziemi. 29,2% powierzchni Ziemi stanowi ląd, położony nad poziomem morza, posiadający średnią wysokość 756 m. Największym lądem jest Eurazja o powierzchni (wyłączając wyspy) 53 698 000 km2. Eurazja wraz z Afryką (se- parowaną sztucznie przez Kanał Sueski) zaj- muje obszar 84702000 km2. Stanowi to 57,2 % powierzchni lądów Ziemi. Najmniejszy ? Najmniejszym kontynentem jest Australia (7 618 493 km2), którą wraz z Dzoosotoyn Elisen w najbardziej wysuniętej na północny zachód prowincji Chin. Miejsce to odwiedził dr Richard Crana z Wlk. Bry- tanii w 1986 roku, jest ono w prostej linii odległe o 2648 km od najbliższego otwarte- go morza. Półwysep ? Największym półwyspem jest Arabia o powierzchni 3 250000 km2. WYSPY Największa ? Nie licząc Australii, uznawa- nej zwykle za kontynent, największą wyspą jest Grenlandia, licząca ok. 2175 000 km2. Istnieją dowody, że Grenlandia jest faktycz- nie złożona z szeregu wysepek, pokrytych lodem. Bez tej pokrywy miałaby powierzch- nię 1 680000 km2. Największą wyspą piasko- wą jest Fraser Island w Queensland (Austra- lia). Jest to piaskowa wydma o długości 120 km. Wyspy otoczone słodką wodą ? Najwięk- szą wyspą otoczoną słodką wodą jest Ilha de Marajo (48 000 km2) u ujścia Amazonki w Brazylii. Największą wyspą, otoczoną przez rzeki jest Ilha do Bananal (Brazylia). Naj- większą wyspą na jeziorze jest Manitoulin Island w kanadyjskiej części jeziora Huron. Najbardziej odległa ? Najbardziej odległą wyspą jest Bouvet Oya odkryta na połud- niowym Atlantyku przez J.C. Bouveta de Loziera w 17.30 r. Stanowi ona bezludną po- siadłość norweską i jest odległa o 1700 km :>d najbliższego lądu — niezamieszkałego wybrzeża wschodniej Antarktydy. Najodleg- lejszą zamieszkałą wyspą jest Tristan da Cunha, odkryta na południowym Atlantyku w 1506 r. przez Portugalczyków. Posiada ona obszar 98 km2, w tym zamieszkałe jest 31 km2. Wyspa została anektowana przez Wlk. Brytanię w 1816 r. Po ewakuacji mie- szkańców w 1961 roku, z powodu aktyw- ności wulkanicznej, 198 wyspiarzy powróciło na wyspę. Najbliższym zamieszkałym lądem jest Wyspa św. Heleny (2120 km na północ- nv wschód1). Najbliższy kontynent, Afryka, Świat i przestrzeń 61 Najwyższa iglica skalna ? Znajduje się ona w pobliżu Lord Howe Island na Pacyfi- ku. Ma 561 m wysokości, a w podstawie 200 m. Pierwszy raz zmierzono ją w 1965 r. Najbardziej północny ląd ? W 1978 r. Uffe Petersen badacz z Duńskiego Instytutu Geologicznego zauważył wysepkę Oodaku o szerokości 30 m. Leży ona 1,36 km na pół- noc od Kaffe-klubben (Grenlandia), w od- ległości 706,4 km od Bieguna Północnego. Najbardziej południowy ląd ? To połud- niowa stacja polarna im. Amundsena-Scotta, została zbudowana na wysokości 2850 m n.p.m. w 1957 r. Najnowsza ? Wysepka z lawy Fukuto Kuokanoba w pobliżu Iwo Jima na Pacyfi- ku została zaobserwowana w styczniu 1986 r. Mierzy ona 650 x 450 m i wznosi się 12 m nad poziom morza. Największy atol ? Jest nim Kwajalein na Wyspach Marshalla w centralnej części Pa- cyfiku. Jego cienka, długa na 283 km rafa koralowa zamyka lagunę o powierzchni 2850 km2. Atolem o większej powierzchni jest Christmass Atol na Linę Island w cen- tralnej części Pacyfiku. Jego obszar wynosi 642 km2, z czego 323 km2 stanowi ląd. Głównym osiedlem jest London, odległy o 4 km od drugiego osiedla Paris. Najdłuższa rafa ? The Great Barrier Reef w południowo-wschodniej Australii, posiada 2027 km długości. W latach 1959-1971 znaczna jej część została zniszczona przez rozgwiazdy morskie. DEPRESJE Najgłębsza ? Najgłębszą odkrytą dotych- czas depresją jest dno podlodowcowego ro- wu Bentley (Antarktyda) — 2538 m poniżej poziomu morza. Największą podmorską depresją jest północnozachodni obszar dna Pacyfiku, o przeciętnej głębokości 4750 tn. Najgłębszą otwartą depresję na lądzie stano- wi wybrzeże okrążające Morze Martwe, obecnie 400 m poniżej poziomu morza. Naj- głębszy punkt tego najbardziej słonego jezio- ra leży 758 m p.p.m. Szybkość obniżania się jego powierzchni od 1948 r. wynosi 350 mm rocznie. Najgłębsza część jeziora Bajkał (ZSRR — Syberia) osiąga 1485 m p.p.m. Największa ? Największą otwartą depresją jest basen Morza Kaspijskiego w Azerbej- dżanie (ZSRR). Powierzchnia tego obszaru wynosi 518000 km2, z czego 371800 km2 stanowią wody. Główny obszar lądu stanowi Prikaspijskaja Nieizmiennost, leżąca w jed- nej trzeciej jeziora i rozciągająca się w głąb lądu na 450 km. JASKINIE Najdłuższa ? Najbardziej rozległy system jaskiń odkryty w 1799 r. leży w Mammoth Cave National Park w stanie Kentucky (USA). W 1972 r. grupa badaczy skompleto- wała do końca połączenia pomiędzy układa- mi Flint Ridge Cave i Mammoth Cave. W rezultacie otrzymano system o długości przejść ponad 530 km. kość w żadnym miejscu nie jest mniejsza niż 70 m. Mogłoby się w niej pomieścić 7,5 tys. autobusów. Najgłębsze zejście w głąb ? Światowy re- kord głębokości był ustanowiony w 1983 r. przez grupę wulkanologów z Francji na po- ziomie 1535 m. Jednak nigdy nie zstąpiono na samo dno jaskini w Gouffre Jean Ber- nard (Francja). Dlatego za sportowy rekord najgłębszego zejścia uznaje się wynik ukraiń- skich speleologów. W 1988 r. zeszli oni na głębokość 1508 m w Shakta Panjukhina w górach Kaukazu. Najdłuższy stalaktyt ? Jest nim oparta o ścianę kolumna o długości 59 m (od dna do sufitu) w Cueva de Neria w Hiszpanii. Prawdopodobnie najdłuższym wiszącym sta- laktytem jest 7-metrowy stalaktyt w jaskini Poll an Ionain w Irlandii. Najwyższy stalagmit ? La Grandę Stalag- mite w jaskini Aven Armand we Francji o wysokości 29 m od dna jaskini został odkry- ty w 1897 r. Za najwyższą jaskiniową kolu- mnę uważa się Flying Dragon Pillar w jaski- ni Ninę Dragons Cave w Chinach. Najgłębsze Jaskinie w Różnych Krajach Głębokość w metrach Nazwa jaskini kraj 1535 Reseau Jean Bernard...... .......Francja 1508 Shakta Pantjukhina........ ........ZSRR 1408 Puerta de lllamina........ ......Hiszpania 1353 Sistema Hautla.......... .......Meksyk 1219 Schwersystem........... .......Austria 1215 Complessa Fighiera Corchia . . .......Włochy 1159 Anou Iffis............. .......Algieria 1020 Siebenhengste System...... .....Szwajcaria 897 Jama u Vjetrena brda...... .....Jugosławia 889 Nettlebed System......... .....N.Zelandia 783 Jaskinia Śnieżna......... ........Polska 751 Ghar Parau Zagros........ .........Iran 308 Ogof Ffynon Ddu........ ........Walia 214 Giant s Hole System....... ........Anglia GÓRY Najwyższa ? Wschodni szczyt w Himala- jach, o wysokości 8848 m n.p.m., na granicy tybetańsko-nepalskiej został odkryty w 1852 roku jako najwyższy na świecie przez De- partament Pomiarów Indii. W 1860 r. jego wysokość obliczono na 8840 m n.p.m. W lipcu 1973 r. Chińczycy opublikowali, że wy- sokość szczytu wynosi 8848,2 m n.p.m. Górę tę nazwano Mount Everest od nazwiska płk. Sir George Everesta (1790 — 1866), głównego geodety Indii. Status Mt Everest jako naj- wyższej góry świata, uznawany przez 135 lat, został ostatnio podważony. Szczyt K2 (dawniej Godwyn Austen) w spornym pół- nocnym obszarze Kaszmiru w Pakistanie ma wysokość w granicach 8858 — 8908 m n.p.m. Takie były wyniki pomiarów, wykonanych przy pomocy satelity przez ekspedycję ame- rykańską w 1987 r., podczas gdy wyniki z XIX wieku mówiły o wysokości 8611 m n.p.m. W każdym razie Chińczycy w sierp- niu 1987 r. potwierdzili swoje obliczenia: 8848,2 m n.p.m. dla Everestu i 8611 m n.p.m. dla K2. Rada Naukowa w Rzymie oznajmiła w 1987 r., że nowe satelitarne po- miary przywróciły Mt Everest do pozycji wiodącej, weryfikując jego wysokość na 8863 m n.p.m. Szczyt K2 był zdobyty po raz Górą, której szczyt jest najbardziej odległy od środka Ziemi jest andyjska Chimborazo (6267 m n.p.m.), położona 158 km na po- łudnie od równika, w Ekwadorze. Szczyt tej góry jest o 2150 m bardziej odsunięty od środka Ziemi, niż szczyt Mt Everestu. Najwyższą górą na równiku jest Volcan Cayambe (5878 m) w Ekwadorze. Człowiek, stojący na tym szczycie poruszałby się z racji Najgłębsza jaskinia • Najgłębsza jaskinie świata znajduje się we Francji, następnie, pod; względem głębokości swych jaskiń wyróżniają? się toJajno - ZSRR, Hiszpania, Meksyk, Aus- tria i Wtochy. Na zdjęciu jaskinia w Compiesso^ fighiera Corchia we Woszoch, gtębofca na; 15 m. (Foto: Dr A.C. Waftham), obracania się Ziemi z szybkością 1671 km/h w stosunku do środka Ziemi. Najwyższą górą na wyspie jest Puncak Jay- jak w Indonezji (dawna nazwa Puncak Su- karno, a jeszcze wcześniejsza — Carstensz Pyramide). Pomiary prowadzone przez Eks- pedycje Uniwersytetów Australijskich w 1973 r. dały wysokość 4884 m n.p.m. Inna góra: Ngga Pula, mająca obecnie 4861 m n.p.m. wysokości, prawdopodobnie mierzyła w 1936 r. 4910 m n.p.m. Było to przed sto- pieniem się jej czapki lodowej. Niezdobyte ? Najwyższą niezdobytą górą jest Lhotse Middle Peak (8430 m n.p.m.) w obszarze Khumba Nepalskich Himalai. Jest ona dziesiątym z kolei pod względem wyso- kości szczytem świata. 62 Świat i przestrzeń wajach. Jej łączna wysokość wynosi 10 203 m, z czego 4205 m wznosi się ponad pozio- mem morza. Inną górą, której wymiary, ale nie wysokość, przekraczają wymiary Mt Everestu jest wulkaniczny szczyt hawajski Mauna Loa o wysokości 4170 m n.p.m. Osie jego eliptycznej podstawy, leżącej 4975 m p.p.m. liczą: 119 km oraz 85 km. Warto za- znaczyć, że szczyt Cerro Aconcagua (6960 m n.p.m.) wznosi się 11 826 m nad głębinową równiną Pacyfiku, zanurzoną na 4875 m. Wznosi się on na 13 055 m ponad odległy o 290 km Rów Chilijsko-Peruwiański na po- łudniowym Pacyfiku. Największe łańcuchy górskie ? Na lądzie jest nim Himalaya-Karakorum, zawierający 96 spośród 109 szczytów na świecie o wyso- kości ponad 7315 m n.p.m. Słowo Himalaya pochodzi z Sanskrytu, gdzie „him" oznacza śnieg, natomiast „alaya" — dom. Najwięk- szy ze wszystkich łańcuchów górskich leży pod wodami Oceanu Indyjskiego i Wschod- niego Pacyfiku. Jest to Indian East Pacific Oceans Cordillera, liczący 30900 km. Stano- wi on dno morskie pomiędzy Australią i Antarktydą. Łańcuch ten posiada przeciętną wysokość 2430 m (licząc od podstawy w głę- bi oceanu). Najdalej widziane ? Góra Vatnajokull (2118 m n.p.m.) w Islandii była widziana z odległych o 550 km Faeroe Islands, poprzez ugięcie (refraction) promieni światła. Mt McKinley (6193 m n.p.m.) na Alasce była widziana z Mt Sanford (4949 m n.p.m.) z odległości 370 km. McKinley, nazwana tak w 1896 r., była uprzednio nazywana Denali — w języku Athabascan, północno-amery- kańskich Indian. Jest to najwyższa góra w Stanach Zjednoczonych. Największe płaskowzgórze ? Średnia wy- sokość płaskowzgórza Tibetan Plateau w centralnej Azji wynosi 4875 m n.p.m., a ob- szar jest równy 200000 km2. Najbardziej stroma ściana ? Góra Mt Rakaposhi (7772 m n.p.m.) wznosi się w pionie na 5,99 km od Hunza Valley (Paki- stan) i w poziomie na długości 10 km. Śred- nie nachylenie tej ściany wynosi 31°. Północ- no-zachodnie zbocze Half Dome w Kalifor- nii (USA) o szerokości 975 m wznosi się w pionie na 670 m, ale w żadnym miejscu nie odbiega od pionu o więcej niż 7°. Pierwszy- mi zdobywcami tego zbocza byli Royal Robbins, Jerry Gallwas i Mikę Scherrick w 1974 roku. Najwyższe góry z soli ? Wzdłuż północ- nych wybrzeży Zatoki Meksykańskiej na długości 2760 km istnieje pasmo 330 podzie- mnych „gór" z soli. Niektóre z nich wzno- szą się na 18 300 m od skalnej podmorskiej podstawy. Odkryto je w 1862 r. Najniższe wzgórze ? Oficjalnie mapy Se- ria, Brunei, pokazują sztuczny wzgórek, na- zwany Buchit Thompson, o wysokości 4,5 m, leżący przy trzynastej dziurze torfu golfo- wego Panaga Golf Course. WODOSPADY Najwyższy ? Jest nim Salto Angel w Wene- to największym wodospadem jest Bayoma (dawniej Stanęły) w Zairze. Posiada on prze- pływ (wydajność) 17000 m3/sek. Szczytowa wartość przepływu wodospadu Guaira na rzece Alto Parana pomiędzy Brazylią i Pa- ragwajem osiągnęła chwilami wielkość 50 000 m3/sek. Obliczono, że „ kiedy ok. 5 500000 lat temu basen Morza Śródziemne- go wypełniał się wodą z Atlantyku przez Cieśninę Gibraltarską, powstawały wodos- pady 26 razy większe, niż Guaira (o wyso- kości prawdopodobnie do 800 m). Najszerszy ? Khone Falls o wysokości 15 — 21 m, ma szerokość 10,8 km. Wielkość jego przepływu obliczono na 42 500 m3/sek. RZEKI Najdłuższe ? Dwiema najdłuższymi rzeka- mi na świecie są: Nil, wpływający do Morza Śródziemnego i Amazonka, wpływająca do południowego Atlantyku. Która z nich jest dłuższa? To jest raczej sprawą definicji, niż pomiarów. Długość Nilu, zmierzona przez M. Devroey (Belgia) wynosiła 6670 km, przed utratą kil- ku zakrętów (w związku z budową Jez. Na- ssera za Aswan High Dam). Jest to długość całego biegu rzeki, od źródła Victoria Nyan- za w Burundii, poprzez White Nil do delty Morza Śródziemnego. Rzeczywiste źródło Amazonki zostało od- kryte w 1953 r. jako strumień Huarco, wy- pływający z Misuie Glacier (5400 m n.p.m.) w Peru. Strumień ten stopniowo staje się rzeką Toro, następnie Santiago, potem Apu- rimac, następnie Tambo, przed zbiegnięciem się z pierwotnym dorzeczem Amazonki, zwanym Ucayali. Długość Amazonki od te- go źródła do południowego Atlantyku przez Canal de Norte, zmierzno w 1969 r. i okreś- lono na 6448 km. Jeśli statek żeglowałby w dół rzeki, wzdłuż jej ramienia (dostarczającego 10% ogółu wody) na wschód od Ilha de Marajo przez Furo Tajapuru i Furu dos Macacos do Pa- ra, to łączna długość toru wodnego wynios- łaby 6750 km. Rzeka Rio Para nie jest do- kładnie dopływem Amazonki. Należy ona do basenu rzeki Tocantis, która wpływa do Bahia de Marajo i dalej do południowego Atlantyku. Najkrótsza ? Najkrótszą znana rzeką jest Roe w stanie Montana (USA), która wpły- wa do Missouri i mierzy oficjalnie 61 m. Najkrótsza rzeka świata posiadająca własną nazwę to „Driver", w Lincoln City, Oregon, USA. Łączy ona Devil's Lakę z Pacyfikiem, a jej długość według oficjalnych danych, wy- nosi 365 metrów. Największy basen rzeczny ? Basen opróż- niany przez Amazonkę (6448 km) zajmuje ok. 7045 000 km2 i zawiera 15 000 dopły- wów i dopływów podrzędnych, z których cztery są dłuższe niż 1609 km. Obejmuje to rzekę Madeira — najdłuższą z dopływów (3380 km). Większą długość posiada jedynie 14 rzek na świecie. Najdłuższy poddopływ ? Jest nim Pilco- mayo (1609 km) w Ameryce Południowej. Rzeka ta jest dopływem Paraguay (2415 km), która z kolei jest dopływem Parany (4025 km). Najdłuższe ujście ? Ujście często zamarz- niętej rzeki Ob, na północy ZSRR liczy 885 km długości. Jego szerokość dochodzi miej- scami do 80 km. Największa delta ? Delta rzek Ganges i Brahmaputra w Bangladeszu i zachodnim Bengalu w Indiach rozciąga się na obszarze 75 000 km2. Największa wydajność ? Amazonka wyle- wa przeciętnie 120000 m3/sek. wody do Oceanu Atlantyckiego. W okresach powodzi jej wydajność przekracza 200 000 m3/sek. Najniższy odcinek Amazonki o długości 1450 km posiada przeciętną głębokość 90 m. Podmorska ? W 1962 r. wykryto podmor- ską rzekę, znaną jako Cromwell Current, o szerokości 400 km. Płynie ona w kierunku wschodnim 90 m pod powierzchnią Pacyfi- ku, na długość 5625 km wzdłuż równika. Jej objętość jest tysiąckrotnie większą, niż Mis- sisipi. Jaj rozległej- szym płaskowyżem fest Płaskowyż Tybetański w centralnej Azji. Średnia jego wysokość wy- rtost 4875 m, a rozpościera się ort na obszarze Podziemna ? W sierpniu 1958 r. podzie- mna rzeka została odkryta przy pomocy izo- topów radioaktywnych. Płynie ona pod Ni- lem i ma sześciokrotnie większą wydajność, niż Nil; 500 000 milionów m3 na rok. Największe bagna ? Znajdują się one w basenie rzeki Prypeć dopływu Dniepru w ZSRR. Bagna te pokrywają w przybliżeniu obszar 46950 km2. Rzeczne fale przypływowe ? Fale przypły- wowe na rzece Ch'ient'ang'kian (Hang- -hou-fe) we wschodnich Chinach są najsłyn- niejsze spośród 60 innych, znanych na świe- cie. W czasie szczytowych przypływów osią- gają one 7,5 m wysokości i szybkość od 24 do 27 km/h. Gdy fala nadchodzi, można ją usłyszeć z odległości 22 km. Doroczna fala powodziowa, biegnąca w dół rzeki Mekong, osiąga czasami 14 m wysokości. Największe rozmiary osiąga fala powodziowa w Canal de Norte (16 km szerokości) u ujścia Ama- zonki. JEZIORA I MORZA ŚRÓDLĄDOWE Największe ? Morze Kaspijskie, leżące na południu ZSRR i w Iranie posiada długość 1225 km oraz globalną powierzchnię: 371800 km2. W Iranie znajduje się 14320 km2 jego powierzchni, czyli 35,8% morza, nazywanego tam Khazar. Maksymalna głę- bokość Morza Kaspijskiego wynosi 1025 m, a jego powierzchnia leży 28,5 m poniżej po- ziomu mórz. Ocenia się objętość jego słonej wody na 89 600 km3. Najgłębsze ? Jezioro Bajkał w środkowej Syberii (ZSRR) ma długość 620 km i szero- kość 32 — 74 km. W roku 1957 zmierzono miejsce na tym jeziorze, zwane Olkhon Cre- vice. Otrzymano wynik 1940 m, czyli 1485 m poniżej poziomu morza. Najwyżej położone ? Najwyższym żeglow- nym jeziorem jest Titanica, częściowo leżące w Peru, a częściowo w Boliwi (obszar ok. 8285 km2, długość 209 km i głębokość 370 m). Jest ono usytuowane 3811 m powyżej poziomu morza. Istnieją też wyższe jeziora w Himalajach, ale typu lodowcowego albo istniejące tylko okresowo. Obserwacja tych obszarów w 1984 r. pozwoliła odnotować je- zioro na wysokości 5414 m, nazwane Panch Pkhri, o długości 1,6 km. Słodkowodne ? Jeziorem o największej po- wierzchni jest Superior, jedno z Wielkich Je- zior w Północnej Ameryce. Jego powierzch- nia liczy 82 352 km2, z czego 53 600 km2 leży w Minnesota (USA), 27 750 km2 w Ontario (Kanada). Leży ono na wysokości 182 m ponad poziom morza. Większą objętość wo- dy ma tylko Jezioro Bajkał na Syberii (23 000 km3). Jezioro na jeziorze ? Największym jest Manitou Lakę (106,42 km2) leżące na wys- pie Manitoulin Island, na kanadyjskiej części Jeziora Huron. Manitou Lakę również po- siada wyspy. Podziemne ? Największe, tj. Lost Sea (Za- ginione Morze) znajduje się na głębokości 91 m pod ziemią, w Craighead Caverns, w sta- nie Tennesee (USA). Odkryte w 1905 r. po- długości. Powierzchnię tej laguny obliczono na 10 645 km2. INNE CECHY CHARAKTERYSTYCZNE Pustynia ? Prawie jedna ósma lądów świa- ta jest jałowa i charakteryzuje się poziomem opadów, niższym niż 25 cm rocznie. Sahara w północnej Afryce jest największą pustynią świata. Rozciąga się na przestrzeni 5150 km ze wschodu na zachód. W kierunku pół- noc-południe jej szerokość zmienia się od 1275 do 2250 km. Obszar pokryty przez pu- stynię zajmuje 8400000 km2. Poziom po- wierzchni zmienia się zaś od 132 m poniżej poziomu morza (w depresji Quattara Dep- ression w Egipcie) do 3415 m n.p.m. (w gó- rach Emi Koussi w Czadzie). Zakres rocz- nych temperatur dla zachodniej Sahary mo- że przekraczać 45°C. Wydmy piaskowe ?• Najwyższe zmierzone wydmy leżą na „piaskowym morzu" Sahary, w środkowo-wschodniej Algierii, (26°42' Ń, 6°34' E). Wydmy te posiadają długość ,fali" 5 km i osiągają wysokość 430 m. Największy wąwóz ? Grand Canyon na rzece Colorado River w Arizonie (USA) roz- ciąga się na dystansie 349 km. Jego szero- kość waha się od 6 do 20 km, a głębokość dochodzi do 1615 m. Podmorski kanion La- brador Basin posiada długość 3440 km. Najgłębszy kanion ? Peruwiański Canon de Colca, wzmiankowany w 1929 r. jest głę- boki na 3223 m. Po raz pierwszy przepłynę- ło go 79 kajaków Polskiej Ekspedycji CAN- NOANDES w okresie od 12 maja od 14 czerwca 1981 r. Rzeka Kali River w Nepalu płynie 5485 m poniżej otaczających ją szczy- tów grupy Annapurna i Dhaulagiri. Naj- głębszy podmorski kanion leży 40 km na południe od Esperance w zachodniej Austra- lii, ma 1800 m głębokości i 32 km szerokoś- Skały nadmorskie ? Najwyższe leżą na północy wybrzeża wschodniego Molokai na Hawajach. Zstępują one na długości 1005 m do morza, przy przeciętnym nachyleniu 55°. Naturalne łuki ? Najdłuższym naturalnym łukiem jest Landscape Arch w Arches Na- tional Park w stanie Utah (USA). Ten łuk z piaskowca rozciąga się na długości ok. 88 m i wznosi się ok. 30 m ponad dnem kanionu. Majdłuższy todo- uia się w Himala- ach i rozciąga się na 75,6 km pasma Karako-' am. (Foto: Bruce Coleman). ?,//,///.//,..,.1,,M.,.,.././.y, Najdłuższe lodowce ? Ocenia się, że 15 600000 km2 czyli 10,5% lądów Ziemi jest permanentnie zlodowaciała. Najdłuższym lo- dowcem jest Lambert Glacier, odkryty przez załogę australijskiego samolotu na Austra- lian Antarctic Territory w latach 1956 — 1957. Jego szerokość sięga 64 km, w górnej części, zwanej Mellor Glacier. Mierzy powy- żej 402 km długości. Wraz z ramieniem lo- dowca Fisher Glacier, Lambert tworzy ciąg- łe lodowe przejście o długości 514 km. Naj- dłuższym lodowcem w Himalajach jest Sia- chen (75,6 km) w paśmie Karakorum. Lo- dowce Hispar i Biaro tworzą razem odcinek o długości 122 km. Najszybciej poruszają- cym się głównym lodowcem jest Quarayoq na Grenlandii. Posuwa się on o 20 — 24 m dziennie. Największe lawiny ? Chociaż rzadko ob- serwowane, występują one w Himalajach, ale nie ma danych na temat ich rozmiarów. Ocenia się, że 3 500 000 m3 śniegu spadło z lawiną we włoskich Alpach w 1885 r. Na górze Mount St. Helens w USA, wybuch wulkaniczny wyzwolił w maju 1980 r. lawinę o prędkości 400 km/h. Jej objętość oceniono na 2800 milionów m3. (patrz rozdział 10 — wypadki i katastrofy). Zjawiska naturalne TRZĘSIENIA ZIEMI Sejsmografowie zapisują wszystkie daty nie według czasu lokalnego, ale według Czasu Uniwersalnego (średniego czasu zachod- nioeuropejskiego), wymieniając na pierw- szym miejscu rok. Największe ? Ocenia się, że każdego roku zdarza się ok. 500 tys. wykrywalnych wstrząsów sejsmicznych albo mikrosejsmicz- nych. Sto tysięcy spośród nich może być od- czuwanych, a tysiąc — powoduje zniszcze- nia. Najgłębsze zarejestrowane hipocentra, wynoszące 720 km znajdowały się w Indo- 64 Pogoda trzęsienia ziemi na Bliskim _Wschodzie i wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego ok. lipca 1201 r. Prawdopodobnie zginęło wówczas ok. 1000 000 osób. Około 830 000 ofiar śmiertelnych przyniosło przedłużone trzęsienie ziemi w chińskich prowincjach Shensi, Shansi i Honan 2 lutego (czyli 23 stycznia starego stylu) 1556 r. W czasach nowożytnych najwięcej ofiar pochłonęło trzęsienie w Tangshan w Chinach, w 1976 r. Pierwsze opublikowane informacje (w 1977 roku) podawały liczbę 655 237 zabitych. Później poprawiono na 750 000 ofiar. W 1979 r. Agencja Nowych Chin obniżyła licz- bę zabitych do 242 tys. Do stycznia 1982 r. okolica miasta pozostawała strefą zakazaną. Zniszczenia materialne ? Największe zni- szczenia przyniosły trzęsienia na równinie Kwanto w Japonii, w 1923 r. W części zato- ki Sagami dno morskie obniżyło się nawet o 400 m. Oficjalna suma zabitych i zaginio- nych wskutek wstrząsów i pożarów wynosiła 142 807 osób. W Tokio i Jokohamie zni- szczonych zostało 575 000 mieszkań. Koszty zniszczeń oszacowano na miliard funtów szterlingów (obecnie 17 miliardów). WULKANY Łącznie na świecie znanych jest 850 czyn- nych wulkanów, z których wiele znajduje się pod wodą. Największym skupiskiem aktyw- nych wulkanów jest Indonezja, gdzie 77 spośród 167 wulkanów miało erupcję w cza- sach historycznych. Nazwa wulkan pochodzi od wyspy Wulkan (od boga ognia Wulkana) na Morzu Śródziemnym. Największa eksplozja ? Nastąpiła ona być może od wybuchu Santorini na Morzu Egej- skim, 96 km na północ od Krety, w 1628 r. p.n.e. Podobna eksplozja miała miejsce w 1883 r. wskutek erupcji Krakatau na wyspie w Cieśninie Sunda między Sumatrą i Jawą. Wówczas 163 wsie zostały zniesione z po- wierzchni ziemi a ponad 36 tys. osób zginęło pod ogromną falą. Głazy były wyrzucane na wysokość 55 km, a pył opadał w odległości 5530 km w 10 dni później. Wybuch ten zare- jestrowano 4 godziny później na wyspach Rodriąuesa, odległych o 4776 km i był sły- szany na 1/13 powierzchni globu. Eksplozja ta i tak pozostaje zaledwie jedną piątą częś- cią kataklizmu z Santorini. Największa erupcja ? Objętość materii, wyrzuconej podczas erupcji Tambora — wulkanu na wyspie Sumbawa w Indonezji, w 1815 r., wyniosła 150—180 km3. Energia tej erupcji, o prędkości 2245 km/h obniżyła wysokość wyspy o 1250 m. Utworzył się krater o średnicy 11 km. Ok. 90 osób zginę- ło lub umarło z głodu. Ciśnienie wewnętrzne w Tambora zostało oszacowane na 3270 kg/cm2. To, co zostało wyrzucone w toku erupcji Taupo w Nowej Zelandii (ok. 130 r. n.e.) oszacowano na 30 miliardów ton pumeksu poruszającego się z prędkością 700 km/h. Spłaszczeniu uległ obszar o powierzchni 16 000 km2. Najdłuższy potok lawy ? W czasach histo- rycznych mieszanina lepkiej lawy i pumeksu, pochodząca z erupcji wulkanu Laki w 1783 roku (w Islandii) wypłynęła potokiem o dłu- Najsilniejsze Trzęsienia Ziemi w Świecie Postępująca lista trzęsień ziemi zarejestrowanych przy pomocy przyrządów Skala wielkości Skala wielkości Miejsce Kanamori Mw Richtera M„ Data 8,8......... 8,6......... Ekwador.............. 31 stycznia 9,0......... 8 74......... Kamczatka ZSRR........ 4 listopada 9,1......... 7 3/4......... Andreanol, Aleuty, USA .... 9 marca 9,2......... 8,4......... Alaska, USA........... 28 marca 9,5......... 8,3......... Chile................ 22 maja log E = 1,5M + 4,8 (dżuli) 1906 r. 1952 r. 1957 r. 1964 r. 1960 r. Najdłużej aktywny ? Manua Loa na Ha- wajach ma kopułę o długości 120 km i sze- rokości 103 km, a potok lawy zajmuje po- nad 5180 km2. Dno krateru Mokuaweoweo mierzy 10,4 km2 na głębokości 150—180 m. Wulkan ten wznosi się na wysokość 4168 m i ma erupcję średnio co 3,5 roku. Najwyższy czynny ? Najwyższym akty- wnym wulkanem jest Ojos del Salado o wyso- kości 6885 m. Leży on na granicy Chile z Argentyną. Najwyższy uśpiony ? Jest nim Volcan Llullaillaco (6739 m) na granicy Chile z Argentyną. Najwyższy wygasły ? Jest to Cerro Acoca- gua (6960 m) w Andach, po argetyńskiej stronie, po raz pierwszy zdobyty przez Ma- thiasa Zurbriggena w 1897 r. Wysunięty najbardziej na północ i na południe ? Wulkanem, po- łożonym najdalej na północ jest Beeren Berg (2276 m n.p.m.) na wyspie Jana Mayena na Morzu Grenlandzkim. Wybuchł on we wrześniu 1970 r. i wówczas ewakuowano 39 mieszkańców wyspy. Góra morska Ostenso (1775 m n.p.m.) położona 556 km od biegu- na północnego była wulkaniczna. Najbar- dziej wysuniętym na południe wulkanem jest szczyt Mt Erebus (3795 m n.p.m.) na wyspie Rossa w Antarktyce. Został odkryty w 1841 r. przez ekspedycję kpt. (później kontradmi- rała) Sir Jamesa Clarka Rossa (1800-1862). Szczyt ten zdobyto w 1908 r., a dokonała te- go piątka wspinaczy z Wlk. Brytanii. Największy krater ? Jest nim krater wul- kanu Tobą w środkowo-pólnocnej Sumatrze w Indonezji, zajmujący 1775 km2. GEJZERY Najwyższy ? Waimangu (w języku Mao- rysów „czarna woda") w Nowej Zelandii wytrysnął na wysokość 457 m w 1904 r., ale nie jest aktywny od czasu gwałtownej erup- cji w 1917 r. Aktualnie najwyższym jest Steamboat Geyser w Parku Narodowym Yellowstone w stanie Wyoming (USA), któ- ry wytryskuje do wysokości 76— 115 m. Naj- większy zmierzony wytrysk wody wyniósł 37 850 hektolitrów i nastąpił z Giant Gevser Pogoda Rekordy meteorologiczne dotyczą w znacz- nym stopniu ostatnich 140—160 lat, ponie- waż dane sprzed tego okresu są zarówno rzadkie jak i często niewiarygodne. Nieza- wodne termometry wprowadzono do użytku dopiero ok. 1820 r. Ciągłe obserwacje były prowadzone w obserwatorium w Oxford od 1815 r. Natomiast nieciągłe zapisy umożliwi- ły Chińczykom twierdzenie, że np. w 903 r. p.n.e. była bardzo ciężka zima. Najbardziej równomierna temperatura ? Została ona odnotowana w krótkim okresie w Garapan na Wyspach Miariańskich (Ocean Spokojny). Od 1927 do 1935 r. naj- niższa stwierdzona temperatura wynosiła 19,6°C, a najwyższa 31,4°C, co daje różnicę 11,8°C. Pomiędzy 1911 r., a 1966 r. brazylij- ska wyspa Fernando de Noronha, miała temperaturę minimalną 18,6°C a maksymal- ną 32°C, co daje różnicę skrajnych tempera- tur 13,4°C. Największe różnice temperatur ? Zapisa- no je wokół syberyjskiego „bieguna zimna" we wschodnim ZSRR. Temperatury w Wier- chojańsku różniły się o 106,7°C (od -70°C do 36,7°C). Największą różnicę temperatur stwierdzono w 1916 r. W ciągu dnia wynosi- ła 55,5°C (spadek z 6,7°C do -48,8°C) w Browning, w stanie Montana (USA). Naj- bardziej niezwykły wzrost w ciągu 2 minut był równy 27,2°C. Zmierzono go w 1943 r. w Spearfish, w stanie Południowa Dakota (USA): od -20°C do 7,2°C (22 stycznia o godz. 7,30 rano). Górne warstwy atmosfery ? Najniższa temperatura, jaką kiedykolwiek zanotowano w atmosferze wynosiła -143°C, na wysokości ok. 80,5 — 96,5 km, nad Szwecją, podczas bada- nia chmur świecących w nocy w 1963 r. Na- wałnica wysokościowa, poruszająca się z prędkością 656 km/h na wysokości 47 000 m została zaobserwowana przy pomocy rakiety Skua nad South Uist w Szkocji w 1967 r. Najgrubszy lód ? Grubość lodu, równą 4,78 km zmierzono przy pomocy echosondy radiowej z amerykańskiego antarktycznego samolotu badawczego w punkcie o współ- rzędnych: 69°9'38" szer. geogr. S. i 135°20'25" dług. geogr. E., w odległości 400 km od wybrzeża Ziemi Wilkes w 1975 r. Najbardziej intensywny deszcz ? Odczyty opadów deszczu w krótkich okresach są trudne, ale w 1970 r. w Gwadelupie udało się odnotować liczbę 38,1 mm opadów w ciągu jednej minuty. Ten zapis jest uważany za najintensywniejszy opad w czasach współ- czesnych. Oberwanie chmury z opadami „blisko 609 mm w czasie mniejszym niż ćwierci pół godziny", zanotowane 31 maja 1682 r. w Oxfordzie, uznano za zapis nie- akademicki. Wilgotność i dyskomfort ? Komfort lub dyskomfort ludzi zależy nie tylko od tempera- tury, ale też od kombinacji temperatury, wil- gotności, promieniowania i prędkości wia- tru. Biuro Pogody Stanów Zjednoczonych stosuje Indeks Temperatury-Wilgotności, który równa się 2/5 sumy wskazań termome- tru suchego i wilgotnego dnia plus 15. Oso- ba, jadąca samochodem bez szyby ochron- nej, w temperaturze -42,7°C doświadczyłaby, wskutek czynnika chłodu, równoważnika -87,2°C tj. 2°C od światowego rekordu. Największy miraż ? Został on zapisany w Arktyce przez Donalda Mac Millana w 1913 roku na obszarze o współrzędnych: 83° szer. geogr. N. i 103° dług. geogr. W. Typ mira- żu, Fata Morgana ukazał się jako „wzgórza, doliny, pokryte śniegiem szczyty, ciągnące się przez około 120 stopni horyzontu". Błęd- nie rozpoznano je jako Ziemię Crockera w 1939 r„ w Islandii. Najdłużej trwająca tęcza ? Ponad trzy go- dziny obserwowano tęczę zauważoną ze skraju wybrzeża Gwyneddy i Clwyd w Wa- lii, w sierpniu 1979 r. Piorun ? Widzialna długość uderzeń pioru- na różni się znacznie. W regionach górskich, kiedy chmury są bardzo nisko, błysk może być krótszy, niż 91 m. Na równinie o bar- dzo wysokim pułapie chmur, błysk może mierzyć 6 km (w skrajnych przypadkach 32 km). Piorun jest to wyładowanie pola elektryczne- go, które uformowało się wewnątrz chmury. Wyładowanie może nastąpić wewnątrz chmury, pomiędzy chmurami lub między chmurą a ziemią. Ponieważ normalnie po- wietrze nie jest przewodnikiem, wyładowanie może nastąpić tylko wzdłuż ustalonych ka- nałów zjonizowanego powietrza. Co parę milionów uderzeń następuje gigantyczne wy- ładowanie, w którym cięcia z samego wierz- chołka chmury do ziemi i z powrotem bły- skają od i do szczytu grzmiących chmur. W czasie tych „gigantów ładunkowych" energia sięga, co zostało zbadane, 3 miliardów dżuli. Temperatura podnosi się do ok. 30000°C — jest więc pięciokrotnie wyższa niż na po- wierzchni Słońca. Silnie świecący centralny rdzeń kanału pio- runa jest skrajnie wąski, uważa się, że wyno- si 1,27 cm. Rdzeń jest otoczony przez „otoczkę w kształcie korony", której średni- ca może mierzyć od 3 do 6 m. Prędkość wy- ładowania waha się od 160 do 1600 km/sek. Najwyższa trąba wodna ? Istnieje wiary- godny zapis, że była ona obserwowana w 1898 r. z dala od Edenu w Australii. Odczyt Największy czynny wulkan • Nazywa się on Mauna Loa, a znajduje się na jednej z wysp hawajskich. Mierzy on 120 km długości, 103 km szerokości. Wypływ lawy zajmuje po- nad 5180 km2 wyspy. Jego krater - Mokua- weowego mierzy 10,4 km, jest głęboki na 150-180 m. Ostatnia erupcja z tego wulkanu nastąpiła w 1987 roku. {Foto: Peter Men- zell/Science Photo Library). ____________ Ekstrema chmury ? Najwyższą standardo- wą formą chmury jest cirrus, sięgający średnio 8250 m i wyżej, ale rzadkie opalizujące lub o wzorze macicy perłowej formacje sięgają bli- sko 24000 m. Chmura cirrus na wysokości 8075 m zawiera nie zamarzniętą, ale super- zimną wodę o temperaturze — 35°C. Najniż- szą jest stratus (chmura warstwowa), poniżej 1066 m. Formą chmury o największej piono- wej rozpiętości jest cumulonimbus (typ bar- dzo grubej ciemnej chmury), której zaobser- wowana wysokość w tropiku dochodziła prawie 20000 m. Najniższa temperatura w zaciszu ? Re- kord wynosi -89,2°C i został zanotowany na stacji polarnej Wostok na Antarktydzie (na wysokości 3419 m n.p.m.) w 1983 r. Najzim- niejszą stale zamieszkiwaną miejscowością jest syberyjska wioska Ojmiakon w ZSRR (4 tys. mieszkańców), w której temperatura się- gała -67,7°C w 1933 r. Największy opad deszczu ? Rekordowych rozmiarów deszcz (1870 mm) spadł w ciągu 24 godzin w Cilaos na wyspie Reunion na Oceanie Indyjskim w 1952 r. Równało się to 7554 tonom deszczu na jeden akr. Dla mie- siąca kalendarzowego rekord wynosi 9300 mm i zmierzono go w Cherrapundżi w In- diach, w lipcu 1861 r. Dwunastomiesięczny rekord odnotowano także w Cherrapundżi. Spadło tam 26461 mm deszczu w okresie między 1 sierpnia 1860 r. i 31 lipca 1861 r. Najwilgotniejsze miejsce ? Przeciętny opad roczny jest największy w Tutunendo (Kolumbia) i wynosi 11 770 mm. Największy opad śniegu ? Miał on miejsce 66 Pogoda Największa stała pokrywa lodowa • Mierzy ponad J 370 m głębokości {dane z lutego 1382 r.). Znajduje się ona na rzece Wtluj na Sybe - rii, ZSRR. Lodowiec wytwarza wspaniale pę- knięcia i szczeliny, mogące służyć do wspinaczki. (Foto: Doug Altan/Science Photo Library). ma w Amonie, USA, średnia naś przekracza 90% (ok. 4000 godzir - bezchmurne niebo nad tym obszarem. (Foto: Gamma). ________________________________________________________________________________ ? • ....._ .........._ Ouargła, Algieria.......... Amos, Kalifornia, USA....... Mammoth Tank, Kalifornia, USA . Al. Aziziyah (et-Azizia), Libia* . . 27 sierpnia 1884r. 17 sierpnia 1885 r. 17 sierpnia 1885 r. 10 lipca 1913 r. 13 września 1922 r. * Dane uzyskane przez US National Geographicai Society ale nie uznawane oficjalnie przez Libij- '•'•?"? ?;;" '•?:- •-??"???'? ??' ? '"?? ?- ?'- illlf'' Odczyt 60C w Delta, Meksyk w 1953 r. nie jest obecnie akceptowany z powodu nadmiernego wystawienia na promieniowanie z góry. Oficjalny rekord Meksyku 58'C w San Luis, Sonora 1933 r. nie jest uznawany na arenie międzynarodowej. Niezwykły gorący prąd, o którym donoszono-z Coimbry w Portugalii i o którym mówiono, że spowodował wzrost temperatury do 70°C na 1 20 sekund jest wątpliwy. H8,3 C . . . . Floeberg Bay, Ellesmerel., Kanada . . ........ 3 stycznia1 1852 r. 68, C..... . . . . Wierchojańsk, Syberia, ZSRR..... ........ 3 stycznia 1885 r. 68 C..... .... Wierchojańsk, Syberia, ZSRR..... ........ 5 i 7 lutego 1892 r. .....68 C Ojmiakon, Syberia, ZSRR2....... ........ 6 lutego 1933 r. -73,5;C . . . . .... Biegun Ptd„ Antarktyda........ ........ 11 maja 1957 r. 1 ? : C . . . . ..... Biegun Ptd., Antarktyda........ ........ 17 września 1957 r 78,3 C . . . . .... Sowieckaja, Antarktyda........ ........ 2 maja 1958 r, -80,7=C . . . . .... Wostok, Antarktyda........... ........15 stycznia 1958 r ? 81,2 C . . . . .... Sowieckaja, Antarktyda........ ........ 19 stycznia 1958 r .....83.0 C . . . . .... Sowieckaja, Antarktyda........ ........ 25 stycznia 1958 r -85,7°C . . . . .... Wostok, Antarktyda........... ........ 7-8 sierpnia 1958r .... Sowiecka, Antarktyda......... ........ 9 sierpnia 1958 r Wostok, Antarktyda........... ........ 25 sierpnia 1958 r .... Wostok, Antarktyda........... ........ 24 sierpnia 1960 r .... Wostok, A ........ 21 lipca 1983 r niezwykłe wydarzenie zamarznięcia rtęci liźu Moskwy, ok. 1750 r. (przy -40"C) zaobserwował 30 - najzimniej ./.. w świecie zamieszkała miejscowość. roku. W ciągu 24 godzin najwięcej śniegu spadło w 1921 r. w Silver Lakę w Kolorado (USA): 1930 mm. Największa głębokość śniegu na gruncie wynosiła 11 460 mm — w Tamarack (Kalifornia - USA) w 1911 r. Maksymalne nasłonecznienie ? Przeciętna roczna nasłonecznienia dla Yumy (Arizona — USA) wynosi ponad 90% czyli ponad 4000 godzin. W St. Petersburg (Floryda - USA) zanotowano 768 kolejnych słonecz- nych dni od 1967 do 1969 r. Minimalne nasłonecznienie ? Na Biegunie Południowym każdego roku jest 182 dni bez słońca, a na Biegunie Północnym — 176 dni. Od 18 listopada do 8 lutego każdej zi- my, południowo-wschodnia część wioski Lochranza na wyspie Arran (Strathclyde) jest w cieniu gór. Ciśnienie atmosferyczne ? Najwyższe wy- nosiło 1083,8 mbar. Zanotowano je w Agata na Syberii w ZSRR, w 1968 r. Najniższe ciś- nienie wynosiło 870 mbar i zanotowano je 482 km na zachód od Guam na Oceanie Spokojnym, w 1979 r. Najwyższa prędkość wiatru przy ziemi ? 371 km/h zmierzono na Mount Washington (1916 m n.p.m.) w stanie New Hampshire (USA) w 1934 r. Największa zmierzona prędkość tornada wynosi 450 km/h w Wi- chita Falls (stan Texas, USA) w 1958 r. Najgorętsze miejsce ? Przeciętna roczna temperatura, mierzona przez sześć lat mię- dzy 1960 a 1966 rokiem, wynosiła w Dallol w Etiopii 34,4°C. W Dolinie Śmierci (stan Kalifornia, USA) maksymalne temperatury ponad 48,9°C notowano przez 43 kolejne dni między 6 lipca a 17 sierpnia 1917 r. W Marble Bar w zachodniej Australii (maksi- mum 49,4°C) zanotowano 162 kolejne dni, od października 1923 do kwietnia 1924 r., z maksymalnymi temperaturami ponad 37,8°C. W Wyndham, także w zachodniej Australii, temperatura osiągała 32,2°C lub więcej przez 333 dni w roku 1946. Najzimniejsze miejsce ? Biegun Niedo- stępności, Biegun Zimna (78° szer. S. 96° dług. E.) na Antarktydzie jest najzimniej- szym miejscem na świecie, mając średnią roczną temperaturę -57,8°C. Najwięcej deszczowych dni ? Góra Mt Wai-ale-ale (1569 m) na Hawajach ma do 350 deszczowych dni rocznie. Najbardziej suche miejsce ? Średni roczny opad deszczu na pustyni Desierto de Ataca- ma koło Calama w Chile wynosi... zero. Najdłuższa susza ? Pustynia Desierto de Atacama w Chile doświadczyła suszy przez ok. 400 lat, do 1971 r. Najcięższy grad ? Grad o ziarnach, ważą- r.vch 1.02 ks zabił wedłus doniesień 92 oso- Klejnoty 67 Najwyższe chmury • Najwyżef ponad ziemią znajdując© się chmury to cirfusy. Ich wysokość wynosi średnio 8250 m. {Foto: f?hoto Library). __________________________ Najdłuższa mgła ? Mgły o widoczności mniejszej niż 914,4 m zalegają tygodniami na Grand Banks w Nowej Funlandii (Kana- da). Przeciętny okres ich trwania to 120 dni w ciągu roku. Najbardziej wietrzne miejsce ? Miejscem tym jest Commonwealth Bay na Antarkty- dzie, gdzie wiatry osiągają prędkość 320 km/h. Klejnoty i kamienie szlachetne OPAL Największy. Kamień o nazwie Olympic Austrolis i wadze 17 700 karatów, znale- ziony w południowej Australii w 1956 r, jest własnością Altmann and Cherny Pty, Ltd. Został wystawiony na widok publicz- ny w Melbourne (Australia). Jego wartość wynosi 1,8 min dolarów USA. Czarny opal o wadze 443,56 karatów, nazywany „Pacific" i mierzący 79x50x16 mm znaleźli w 1989 r. pracownicy przed- siębiorstwa Blac Opal International Pty Ltd w Nowej Południowej Walii (Austra- lia). Ten unikatowy klejnot z czarnego opalu w odcieniu zielonkawo-niebieskim, stanowiący jedną bryłę eksponowany jest na wystawach kamieni szlachetnych. DIAMENT Największy 3106 karatów. Został znale- ziony w 1905 r. w kopalni Premiar Mikę w Pretorii w Republice Południowej Afryki. Otrzymał nazwę „The Cullinan", na cześć odkrywcy kopalni Sir Thomasa Cullinana. flKornio npiwipkc7vm nifir>Rzlifowanvm Największy brylant 530,2 karatów Jest nim 72 fasetowy klejnot w kształcie gruszki o nazwie „Gwiazda Afryki", który został odłupany od kamienia „The Culli- nan" i oszlifowany w Amsterdamie, w 1908 r. Obecnie klejnot ten znajduje się w berle królewskim. Najmniejszy 0,000102 karatów. Firma D. Dukker et Zu NV z Amsterdamu wyko- nała 57-fasetowy brylant, który ma średni- cę 0,22 mm. Najrzadszy kolor krwistoczerwony. Największy bez skazy tego typu kamień waży 5,05 karatów. Znaleziono go w Po- łudniowej Afryce w 1927 r. Obecnie ka- mień ten znajduje się w prywatnej kolekcji w USA. Najwyżej wyceniony klejnot 9130000 dolarów. 85,91 -karatowy klejnot bez ska- zy w kształcie gruszki sprzedano na aukcji w Nowym Jorku, w 1988 r. Rekordowa cena jednostkowa za karat wynosi 406 450 dolarów. Uzyskano ją podczas sprzedaży czerwonego (odcień żurawino- wy) diamentu o wadze 3,1 karata, pocho- dzącego z kopalni w zachodniej Australii. Kamień ten sprzedano na aukcji Cristies w Nowym Jorku w 1989 r. Rekordową sumę 10 milionów dolarów za surowy nieoszli- fowany diament uzyskano na aukcji w Hongkongu, w 1989 r. NEFRYT Największy o wadze 143 tony. 17 września 1978 roku oznajmiono, że w Chinach znaleziono bryłę skalną z nefrytu o objętości 603 m3. TOPAZ Największy 22 892,4 karatów. Prosto- padłościenny, podobny do poduszki klej- not American Golden Topaz o 172 fase- tach. ZŁOTO Największy samorodek. Robotnicy kampanii Holtermann Nugget znaleźli w 1872 r. w kopalni w Nowej Południowej Walii (Australia) bryłę samorodka o wadze 285,7 kg, zawierającą ok. 99,8 kg złota. Największy czysty samorodek. Kampa- nia Welcome Stranger w miejscowości Moliagul Victoria w Australii znalazła w 1869 r. samorodek o wadze 70,92 kg. Uzyskano z niego 69,92 kg czystego złota. SZMARAGD Największy oszlifowany 86136 kara- tów. Największy znaleziono w Brazylii w 1974 r. Kryształ ten został pocięty w Hongkongu i osiągnął wartość 718 000 F w 1982 roku. RUBIN Największa gwiazda 2475 karatów. Rajarathna w Indiach sprawia wrażenie ru- chomej gwiazdy o 6 liniach, w postaci szlifu półkolistego (kaboszon). Największa gwiazda podwójna 1370 karatów. Klejnot cięty o nazwie Neelau- jahi znajduje się w Indiach i przedstawia 12-liniową gwiazdę. Ma 7,62 cm wyso- kości i średnicę o długości 5,08 cm. postaci „Dzwonu Wolności" z czerwone- go korundu o wysokości 14 cm. PERŁA Największa 6,37 kg. Perła Lao-tze znana także jako Perła Allaha, została znaleziona w 1934 r. w olbrzymiej muszli ostrygi, na Filipinach. Ten guz mięczaka o długości 24 cm i średnicy 14 cm został zakupiony za 200000 dolarów na aukcji w San Fran- cisco w 1980 r. Cztery lata później war- tość tej perły oszacowano na 42 000 000 dolarów. Najwyżej wyceniona. Perła La Regante została wyceniona na 1210000 franków szwajcarskich. Jajowatego kształtu, ważą- ca 15,19 g i stanowiąca część Francuskich Klejnotów Koronnych została sprzedana na aukcji w Genewie w Szwajcarii, w 1988 r. SZAFIR Największy. 2302 karatów. Kamień zna- leziono w Anakie w Australii, w 1935 r. Został obrobiony na kształt głowy Abraha- ma Lincolna i waży obecnie 1318 kara- tów. Kryształ szafiru, znaleziony w Peden w Północnej Karolinie (USA) w 1987 ro- ku, oszacowano na ok. 3500 karatów. Największy oszlifowany. W latach 1953- -1955 wykonano popiersie generała Dwight | Najdroższy diament • Ten 85,91- karatowy diament o kształcie perfy topił 19 kwietnia 1988 r. w Wowym Jorku, Laurence Fraff z Londynu za 9130000 dolarów. (Foto: Sotheby's), .,.,„,,...., ,.,,.,;.,.,,,,, ,. ;,., „ Największy topaz • Ten prostokątny 22892,5 karatowy topaz nazywany złotym to- pazem amerykańskim ma 172 płaszczyzny i 149,2 mm szerokości. Zaprezentowano go 4 maja 1988 r. na wystawie w instytucie Smttha w Waszyngtonie, USA. (foto; Smtthsontan tn- stitution). 68 Wszechświat Dawida Eisenhowera z kamienia w kształcie czerwonej gwiazdy, która ważyła 2997 kara- tów. Po oszlifowaniu 1444 karaty. Największy szafir gwiaździsty. W 1988 r. w kopalni Old Pressley Sapphire Minę w Północnej Karolinie (USA) znale- ziono niebiesko-srebrny szafir gwiaździsty o wadze 1145 karatów. Najdroższy. Pojedynczy oszlifowany sza- fir, ważący 66,03 karatów, z kolekcji Ro- ckefellerów, sprzedano na aukcji w Szwaj- carii w 1980 r. Został wyceniony na 579 300 funtów. BURSZTYN Bursztyn jest skamieniałą żywicą, pocho- dzącą z wymarłych drzew iglastych. W Muzeum Historii Przyrody w Londynie znajduje się największy okaz, zwany Bur- ma Amber i ważący 15,25 kg. Wszechświat i Kosmos ROK ŚWIETLNY - jest to droga przebyta przez światło (prędkość 299 792,458 km/h albo 1079252848,8 km/h w próżni) w czasie jednego roku tropikalnego, co wynosi 9460528405000 km. Jednostka ta była zasto- sowana po raz pierwszy w 1888 r., a jej war- tość ustalono w 1983 r. WIELKOŚĆ GWIAZDOWA - miara jasności gwiazd, zdefiniowana w taki sposób, że światłość gwiazdy jakiejkolwiek wielkości jest słabsza 2,511886 razy od światłości gwiazdy następnej wielkości. Tym samym gwiazda pią- tej wielkości jest jaśniejsza 2,511886 razy od gwiazdy szóstej wielkości, podczas gdy gwiazda pierwszej wielkości jest dokładnie 100 razy (czyli 2,5118865) od niej jaśniejsza. W przypadku specjalnie jasnych ciał niebieskich, jak Syriusz, Wenus, Księżyc (wielkość - 12,71) albo Słońce (wielkość - 26.78) wiel- kość jest wyrażana liczbą ujemną. RUCH WŁASNY - składowa ruchu gwiazdy w przestrzeni, prostopadła do linii wzroku, jest zmianą położenia gwiazdy na firmamencie. METEORY Meteory są fragmentami komet albo plane- toid. Gwiazdy spadające są efektem świetl- nym, wywołanym wejściem meteoru do at- mosfery ziemskiej. Deszcz meteorów ? Największy zarejestro- wany „deszcz" stwierdzono w nocy z 16 na 17 listopada 1966 r., gdy rój meteorów Leo- nidy (pojawiający się co 33 1/4 roku) był wi- dzialny między zachodnią Ameryką Północ- ną a wschodnimi rejonami ZSRR. Obliczo- no, że meteory przeszły nad Arizoną w USA, w ilości 2300 na minutę, przez 20 mi- nut. METEORYTY Meteoryty ? Gdy meteor (z fragmentów komet lub planetoid o wymiarach od drob- nego pyłu do brył o średnicy wielu kilome- trów) dotrze do powierzchni Ziemi, to jego zarejestrowany przypadek zranienia człowie- ka przez meteoryt zdarzył się w 1954 r. w stanie Alabama w USA. Kamień o długości 18 cm, ważący 4 kg przebił dach domu i uderzył w mieszkającą tam kobietę. Zranił jej rękę i biodro. Najstarszy ? Korekta, przeprowadzona w 1981 r. przez T. Kirstena odnośnie szacun- ków wieku meteorytów sugeruje, że najstar- szym jest Krahenberga. Ma on 4600 ± 20 milionów lat, co przekracza wiek Systemu Słonecznego o ok. 70 min lat. W 1978 infor- mowano, że ziarna pyłu meteorytu Murchin- son, który spadł w Australii w 1969 r. mogą być starsze od Systemu Słonecznego. Największy ? Tajemniczą eksplozję o sile wybuchu 12 1/2 megaton zaobserwowano w miejscu o współrzędnych: 60°55' szer. geogr. N. i 101°57' dług. geogr. E., w dolinie rzeki Podkamiennaja Tunguska na Syberii, w ZSRR. Nastąpiła ona w czerwcu 1908 r. Przyczynę upatrywano w meteorycie, później komecie lub eksplozji nuklearnej. Zniszczo- na została powierzchnia ok. 3885 km2, a wstrząs był odczuwalny w odległości 1000 km. Obecnie uważa się, że była to końcowa faza wybuchu komety, być może Enckego, na wysokości 6 km. Podobne zjawisko prawdopodobnie wystąpiło kilka tysięcy lat wcześniej nad wyspą Axholm w Anglii. Największy znany meteoryt znaleziono w Hoba West w południowo-zachodniej Afry- Największy meteoryt • Meteoryt znale- '< ziony w 1920 r. w Hoba West w południowo-1 -zachodniej Afryce, waży 59 tort, składa się on v w 93% z żelaza i w 7% z niklu. (Foto: Bruce Co- leman). :/A ce. Jest to blok o długości 2,75 m i szero- kości 2,43 m, ważący według szacunków ok. 59 ton. Największym meteorytem, wystawio- nym w muzeum jest „Tent" (namiot), ważą- cy 30 883 kg, znaleziony w 1897 r. na za- chodnim wybrzeżu Grenlandii. Można go oglądać w planetarium Hayden w Nowym Jorku, w USA. Największy fragment meteo- rytu kamiennego waży 1770 kg, i jest częścią 4-tonowego deszczu, który wystąpił w Chi- nach w 1976 r. Kratery ? Szacuje się, że ok. 2000 kolizji planetoid z Ziemią nastąpiło w ciągu ostat- nich 600 milionów lat. Rozpoznano 102 miejsca tych kolizji, zwane astroblemami. Należy do nich m.in. krater o średnicy 241 km i głębokości 805 m na Antarktydzie. Mógł to spowodować meteoryt, ważący 13 miliardów ton i uderzający z prędkością 70 811 km/h. Naukowcy radzieccy zakomu- nikowali w 1970 r. o istnieniu astroblemy o średnicy 95 km i maksymalnej głębokości 400 m, w dorzeczu rzeki Popigai. Jednym z największych i najlepiej zachowa- nych kraterów jest Coon Butte albo Barrin- ger, odkryty w 1891 r. w pobliżu Canyon Diablo w północnej Arizonie (USA). Posia- da średnicę 1265 m i głębokość ok. 175 m, a także nasyp, wznoszący się na wysokość 40 — 48 m. Przypuszcza się, że był to blok żelazo-niklowy o ciężarze ok. 2 min ton i średnicy 61—79 m, który spowodował pow- stanie krateru ok. 25000 r. p.n.e. W 1963 r. opublikowano zastrzeżenie, jakoby kryp- to-wulkaniczny Pierścień Vredefort (średnica 41,8 km), leżący na południowy zachód od Johanesburga w Republice Południowej Af- ryki, był spowodowany meteorytem. Fakt ten został jednak potwierdzony. „Krater" New Quebec po raz pierwszy zaobserwowa- ny w czerwcu 1943 r. w północnej części prowincji Ungawa w Kanadzie, posiada 404 Wszechświat 69 m głębokości i obwód (wzdłuż krawędzi), mierzący 10,9 km. Tektyty ? Największy, którego dane opub- likowano, waży 3,2 kg. Został znaleziony w 1932 r. w Muong Nong w Laosie. Jest on obecnie w muzeum Luwru w Paryżu. Me- teoryty SNC, w liczbie 8, nazwane tak od miejsca ich znalezienia, tj. Shergotty (Indie), Nakla (Egipt) i Chassigny (Francja), zostały według przypuszczeń wyrzucone z Marsa. Bolid ? Najjaśniejszy sfotografowany został w 1974 r. nad Szumawą w Czechosłowacji. Posiadał on chwilową wielkość gwiazdową — 22, czyli był 10000 razy jaśniejszy od Księżyca w pełni. ZORZE Najczęstsze ? Zorza polarna, znana od 1560 r. jako Aurora Borealis na półkuli pół- nocnej, a od r. 1773 jako Aurora Australis na południowej, wywołana jest przez elek- tryczne wyładowania słoneczne w górnych warstwach atmosfery. Zorze są widziane w pewnych okresach każdej jasnej nocy w oko- licach polarnych w granicach 20° od biegu- nów magnetycznych. Stwierdzono, że ma- ksymalna wysokość zorzy wynosi 1000 km, podczas gdy minimalna 72,5 km. Ostatnio silne efekty zorzy polarnej w północ- no-wschodniej Europie obserwowano 4 — 5 września 1958 r. Najmniejsze szerokości geograficzne ? Ekstremalnymi przypadkami zjawiska zorzy dla małych szerokości geograficznych są Cuzco w Peru (1744 r.), Honolulu na Hawa- jach (1859 r.) i wątpliwe Singapur (1909 r.). Obłoki świecące ? Obłoki srebrzyste świe- cą długo po zachodzie Słońca na dużej wy- sokości i składają się z kryształków lodu oraz pyłu meteorytowego. Regularne obser- wł "je w Europie Zachodniej prowadzone są od !964 r. i od tego czasu rejestruje się gór- ną i dolną liczbę nocy, podczas których ob- serwowano obłoki świecące. Wynosiły one 43 i 15. KSIĘŻYC Najbliższym sąsiadem Ziemi w kosmosie i jedynym naturalnym satelitą jest Księżyc, którego średnia średnica wynosi 3475,1 km, masa 7,348 x 1019 ton, a średnia gęstość 3,344 gęstości wody. Księżyc obraca się wo- kół Ziemi w przeciętnej odległości 384399,1 km, liczonej między środkami (ze względu na to, że środek masy jest przesu- nięty w stosunku do środka bryły o 1,8 km w kierunku Ziemi odległość między po- wierzchniami wynosi 376 285 km). W tym stuleciu maksymalne zbliżenie wyniosło 356375 km, 4 stycznia 1912 r. Maksymalne oddalenie wyniosło 406 711 km, 2 marca 1984 r. Okres orbitalny (miesiąc gwiazdowy) wynosi 27,321 666 dni, co daje średnią pręd- kość na orbicie 3683 km/h. Teoria wielkiego zderzenia mówi, że Księżyc uformował się ze szczątków, powstałych wskutek zderzenia Ziemi z planetą wielkości Marsa. Dowodem na to są najstarsze kamienie księżycowe i je- go grunt, sprowadzone na Ziemię przez ko- lejne załogi programu „Apollo". Zdjęcie fo- tograficzne odwrotnej strony Księżyca zosta- ło wykonane przez radziecki próbnik Łuna 3, 7 października 1959 r. z odległości pośrednio widoczne z Ziemi. Największym całkowicie widocznym kraterem jest równina otoczona wałem Bailly w pobliżu Księżyco- wego Bieguna Południowego, o rozpiętości 295 km i wysokości 4250 m. Morze Wschodnie znajdujące się częściowo na od- wrotnej stronie Księżyca ma średnicę ponad 965 km. Najgłębszym kraterem jest Krater Newtona o dnie położonym 7000 do 8850 m poniżej szczytu wału. Najjaśniejszym wi- docznym nieuzbrojonym okiem miejscem na Księżycu jest Krater Aristarchus. Najwyższe góry ? W wyniku braku po- wierzchni morza wysokości są mierzone względem przyjętej powierzchni kuli odnie- sienia o promieniu 1738 km. W oparciu o to odniesienie, największe wzniesienie wyniosło 7830 m i znajdowało się na płaskowyżu Des- cartesa, zdobyte przez amerykańskich astro- nautów w 1972 r. Ekstremalne temperatury ? Gdy słońce jest w zenicie, temperatura na równiku księ- życowym osiąga 117,2°C. W momencie za- chodu Słońca, temperatura wynosi 14,4°C, ale po zapadnięciu nocy spada do -162,7°C. SŁOŃCE Ekstremalne odległości ? Rzeczywista od- ległość Ziemi od Słońca wynosi 1,00000102 jednostki astronomicznej albo 149 598 020 km. Orbita jest eliptyczna i odległość od Słońca zmienia się od wartości minimalnej 149097 800 km do maksymalnej 152096200 km. Wychodząc z obwodu orbity, wynoszą- cego 939 886 400 km oraz okresu obrotu Ziemi dookoła orbity, otrzymuje się średnią prędkość na orbicie 107210 km/h. Temperatura i wymiary ? Słońce posiada klasyfikację gwiezdną żółtego karła typu G2, mimo że jego masa wynosi 1,9889 x 1027 ton. Jest 332 946,04 razy większa od masy Ziemi i stanowi ponad 99% całkowitej masy ukła- du Słonecznego. Średnica Słońca wynosi 1392140 km. Gęstość jest 1,408 razy więk- sza od wody. Temperatura środka Słońca wynosi 15 400000°K, a ciśnienie w środku 25,4 PPa. Zużycie wodoru wynosi ok. 4 min t/sek. Mimo to potrzeba 10 miliardów lat na wyczerpanie zasobów energetycznych. Świat- łość Słońca wynosi 2,7 x 10 7 kandeli. Plamy słoneczne ? Aby plamy słoneczne były widoczne okiem nieuzbrojonym, muszą pokrywać jedną dwutysięczną część tarczy Słońca, czyli mieć powierzchnię ok. 1300 min km2. Największa zaobserwowana plama słoneczna wystąpiła na południowej półkuli Słońca w 1947 r. Jej powierzchnia wynosiła ok. 18 miliardów km2. Plamy słoneczne ro- bią wrażenie ciemniejszych, ponieważ ich temperatura jest o ok. 1500°C niższa od temperatury pozostałej powierzchni Słońca. W 1957 r. zarejestrowano 263 plamy sło- neczne, czyli największą liczbę od początku rejestracji, tj. 1755 r. ZAĆMIENIA Najwcześniej zanotowane ? Dla środko- wego Wschodu zaćmienia Księżyca były re- jestrowane od roku 3450 p.n.e., a zaćmienia Słońca od 4200 r. p.n.e. Najstarszy opis za- ćmienia Słońca znairhiie sie na srlinianei tah- Zorza polarna • Zdjęcie przer1$t;iwu zorzę w pobliżu Fairbanks na Alasce USA Tę świet- listość powoduje deszcz elektronów spada- jących le Słońca (wian słoneczny). Zderzają się one z atomami górnej warstwy atmosfery i to powoduje błysk. (Foto Jack Finch/Science Photo Library). Najdłuższe zaćmienie ? Maksymalny moż- liwy czas zaćmienia Słońca wynosi 7 min 31 sek. Najdłuższe zmierzone zaćmienie nastą- piło 20 czerwca 1955 r. (7 min 8 sek.) na Fi- lipinach. Zaćmienie, trwające 7 min 29 sek. wystąpi nad środkowym Atlantykiem 16 lip- ca 2186 r. i będzie najdłuższe na przestrzeni 1469 lat. Największa i najmniejsza częstotliwość ? Największa możliwa liczba zaćmień w roku wynosi siedem, jak zdarzyło się w 1935 r., gdy było 5 zaćmień Słońca i 2 Księżyca, bądź w 1982 r., w którym były 4 zaćmienia Słońca i 3 Księżyca. Najmniejsza roczna liczba zaćmień wynosi dwa, oba muszą być zaćmieniami Słońca (np. 1944 i 1969 r.V KOMETY Najwcześniej zanotowane ? Zapisy dato- wane są od VII w. p.n.e. Szybkości szacowa- nej liczby 2 min komet wahają się od 1125 km/h w zewnętrznych częściach kosmosu do 2000000 km/h w pobliżu Słońca. Kolejne pojawienia się komety Halleya obliczono od 467 r. p.n.e. Po raz pierwszy opisano ją w kronice norymberskiej w 684 r. n.e. Pierwsza prognoza jej powrotu została podana przez Edmunda Halleya i sprawdziła się w dniu Rn-żpan NarnH^enia 175R r 13— 14 marr.it 70 Wszechświat Najodleglejsze Pomierzone Ciała Niebieskie Możliwość istnienia galaktyk zewnętrznych w stosunku do naszej Drogi Mlecznej rozpatrywał Sir William Herschel (1738-1822). Tego rodzaju mgła- wice pozagalaktyczne były początkowo nazywane „Wszechświatami Wyspowymi". Sir John Herschel (1792-1871) był zdania już w roku 1835, że niektóre z nich mogą być oddalone o ponad 250000000000 milionów mil. Pierwszych bezpośrednich pomiarów jakiegokolwiek ciała niebieskiego poza Układem Słonecznym dokonano w roku 1838. Odległości w tabeli poniżej są podane przy założeniu, że krańce obserwowalnego Wszechświata znajdują się w odległości 14 miliardów lat świetlnych. Metoda pomiaru Astronomowie Obserwatorium Rok Szacowana odległość Obiekt w latach świetlnych1 ok. 6 (obecnie 11,08) .......... 61 Łabędzia............. paralaksa........ F. Bessel.................... Królewiec, Niemcy ...................1838 20 (obecnie 26) ................ Wega.................... paralaksa........ F.G.W. Struve............... Dorpat (obecnie Tartu), Estonia .....1840 >ok. 200....................... wartość graniczna....... paralaksa........................................................................ok. 1900 900000 (obecnie 2,15 miliona2) Galaktyka M31.......... zmienne Cefeidy E.P. Hubble (1889-1953) . Mt Wilson, Kalifornia, USA..........1924 Miliony lat Szybkość świetlnych ucieczki %c ok. 200 ................. 1,4 >2100 ............ > 15,0 4600.................. 32,6 5100.................. 36,2 5700.................. 41,0 11 200 ................ 80,1 11 400 .................81,3 11 400 ................ 81,4 11 500 ................ 82,4 11 700 ................ 83,7 12 300 ................ 87,5 12 600 ................ 90,2 12 700 ................ 90,7 12 800 ................ 91,6 12 800 ................ 91,7 12 900 ................ 92,3 12 900 ................ 92,4 13000................. 92,6 13100 ................ 93,4 Obiekt Przesunięcie ku czerwieni Astronomowie Obserwatorium Data NGC 7619 ................................ M.L. Humason.............. Wielka Niedźwiedzica nr 2 .................. Humason i E.P. Hubble..... Cluster 1448............ 0,403" .-....................................... 3C 295 w Wolarzu...... 0,461 ........... R. Minkowski............... OSO3C147............ 0,545 ........... M. Schmidt i T.A. Matthews QSO 3C 9............... 2,01 ............. M. Schmidt................. O.SO0106 + 01 ......... 2,11 ............. E.M. Burbridge i inni ....... QSO 1116 + 12......... 2,12............. C.R. Lynds i A.N. Stockton . M. Schmidt................. QSO Pks 0237-23 ..... 2,22............. H.C. Arp i inni .............. QSO 4C 25.05.......... 2,36............. ET. Olsen i M. Schmidt .... QSO 4C 05.34.......... 2,88............. R. Lynds i D. Wills.......... QS0 0H 471 ............ 3,40............. R.F. Carswell i P.A. Strittmatter ........... QSO 0H 172............ 3,53............. E.S. Wampler i inni ......... QSO Pks 2000-330 .... 3,78............. B.A. Peterson i inni......... QSO Pks 1208 + 1011 .. 3,80............. C. Hazard i inni............. QSO 0046-293 ........ 4,01 ............. S.J. Warren i inni........... QSO PC 0910 + 5625 .. 4,04............. M. Schmidt i inni........... QSO 0000-2620....... 4,11 ............. C. Hazard i inni............. QSO 0051 -279 ........ 4,43............. S.J. Warren i inni........... Mount Wilson, Kalifornia, USA początek 1928 Mount Wilson, Kalifornia, USA przed 1936" Palomar, Kalifornia, USA............ 1956 Palomar, Kalifornia, USA ... czerwiec 1960 Palomar, Kalifornia, USA.........luty 19646 Palomar, Kalifornia, USA ... kwiecień 1965 Palomar, Kalifornia, USA ... grudzień 1965 Steward, Arizona, USA.......marzec 1966 Palomar, Kalifornia, USA.....marzec 1966 Palomar, Kalifornia, USA ... grudzień 1966 Palomar, Kalifornia, USA ... grudzień 19676 Kitt Peeak, Arizona, USA.....marzec 1970 Steward, Arizona, USA.......marzec 1973 Lick, Kalifornia, USA .............maj 1973 Siding Spring, NSW, Australia . kwiecień 19827 Siding Spring, NSW, Australia ...luty 19868 Siding Spring, NSW, Australia . wrzesień 19868 Palomar, Kalifornia, USA ... czerwiec 1987 Siding Spring, NSW, Australia .. .sierpień 19878 Siding Spring, NSW.........listopad 19878 Uwaga: c jest oznaczeniem prędkości świat/a. ' Termin użyty po raz pierwszy w marcu 1988. 2 Powtórnie określił G. de Vaucouleurs w grudniu 1983. 3 Wykrył Vesto Silpher (1875-1969) z Flagstaff, Arizona, USA w roku 1920. Przesunięcie ku czerwieni, oznaczone przez z jest miarą prędkości ucieczki i określone jest stosunkiem różnicy d/ugości fal emitowanej i spoczynkowej do długości fali spoczynkowej. ' W roku 1934 Hubble byl zdania, że horyzont obserwowany znajduje się w odległości 3 miliardów lat świetlnych. ' W grudniu 1963 sugestia dr. I.S. Szk/owskiego (ZSRR), że QSO 3C2 jest bardziej odległa była następnie potwierdzona przez wartość 0,612 c. "W październiku 1968 dr Margaret Burbidge (Wielka Brytania) ogłosiła, że prowizoryczna wartość przesunięcia do czerwieni dla QSO 5C 2.53 wynosi 2,38. 7 Teleskop angielsko-australijski. "Brytyjski teleskop Schmidta. Największe zbliżenie ? 1 lipca 1770 r. ko- meta Lexella, biegnąca z prędkością 38,5 km/sek. zbliżyła się do Ziemi na odległość 1200 000 km. Istnieje przypuszczenie, że Ziemia przeszła przez warkocz komety Hal- leya co najmniej raz, ostatnio w 1910 r. Największe ? Warkocz najjaśniejszej ze wszystkich komety Wielkiej miał długość 330 min km. Średnica głowy komety Holme- sa w 1892 r. wynosiła 2400 000 km. Najkrótszy okres ? Z zarejestrowanych komet okresowych (z Układu Słonecznego) najczęściej pojawia się kometa Enckego, zi- dentyfikowana po raz pierwszy w 1786 r. Jej okres wynosi 1206 dni i jest najkrótszy ze znanych. Najczęściej obserwowanymi są ko- mety Schwassmann-Wachmann I, Kopff i Oterma, które mogą być dostrzegane każde- go roku między Marsem a Jowiszem. Najdłuższy okres ? Powrót komety Dela- wana z 1914 r. jest oczekiwany nie wcześ- niej, niż za 24 min lat. PLANETY Największa ? Dziewięć dużych planet two- rzy ciała niebieskie, należące do Układu Sło- Ohi i \V\ Wń od Ziemi, a objętość 1323,3 razy większą. Jego czas obrotu dookoła osi jest najkrót- szy. Czas trwania dnia jowiszowego w strefie równikowej wynosi 9 godz. 50 min. Najmniejsza, najzimniejsza i najbardziej zewnętrzna ? Plutona zare- jestrowano po raz pierwszy w obserwato- rium Lowell w stanie Arizona (USA) w 1930 r. na podstawie 23 fotografii. Istnienie sateli- ty Plutona, Charona zostało ogłoszone w czerwcu 1978 r. przez Obserwatorium Mary- narki Stanów Zjednoczonych Flagstaff (Ari- zona). Masa Plutona wynosi 1/500 masy Ziemi, a jego średnica 2284 km. Średnica Charona mierzy natomiast 1192 km. Tempe- ratura ich powierzchni wynosi —214°C. Średnia odległość od Słońca - 5 913 514000 km, a okres obrotu dookoła Słońca trwa 248,54 lat. Najszybsza ? Merkury, którego orbita jest oddalona od Słońca średnio o 57 909 200 km posiada okres obrotu dookoła Słońca 87,9686 dni. Daje to najwyższą średnią pręd- kość na orbicie: 172 248 km/h. Najgorętsza ? Na Wenus temperatura po- wierzchni wynosi 462°C, co stwierdzono na podstawie pomiarów wykonanych przez ra- dzieckie i amerykańskie próbniki kosmiczne. odległość 55 680 000 km. Temperatura na Marsie, o którym wiadomo od 1965 r. że jest pokryty kraterami, waha się od — 123°C do 29,4°C. Cechy powierzchni ? Najbardziej spekta- kularnym, a także najwyższym tworem po- wierzchni planetarnej jest góra Olympus w regionie Marsa Tharsis. Jej średnica mie- rzy 500 — 600 km a wysokość 26 + 3 km po- nad otaczający teren. Na planecie Wenus istnieje kanion o głębokości 6,4 km i długoś- ci 400 km. Urwisko lodowe na Mirandzie (satelita Urana) ma wysokość 5,20 km. Najjaśniejsza i najsłabsza ? Najjaśniejszą planetą spośród pięciu widzialnych nieuzbro- jonym okiem z Ziemi jest Wenus o maksy- malnej wielkości —4,4. Uran, pierwsza pla- neta odkryta przy użyciu teleskopu w 1781 roku, jest tylko czasem widzialny. Jego wiel- kość wynosi 5,5. Najsłabszy jest Pluton o wielkości 15,0. O największej i najmniejszej gęstości ? Ziemia posiada największą gęstość ze wszystkich planet, średnio większą 5,515 ra- zy od wody. Najmniejszą gęstość posiada Saturn, którego średnia gęstość jest ok. oś- miokrotnie mniejsza od ziemskiej. y neo7nepn Ohrnr.aia c\r>r>Vn\'A Wszechświat 71 pokryła 16° nieba podczas zaćmienia w rejo- nie Pacyfiku. Jest możliwe, że siedmiokrotna koniunkcja nastąpiła w 1186 r., obejmując tylko 12°. Następna wystąpi 5 maja 2000 ro- ku. Największy model wykonany w skali ? Największy model Układu Słonecznego za- prezentowano w Muzeum Przyszłości w Fa- lun w Szwecji w 1986 r. Model Ziemi o średnicy 13 mm został umieszczony w mu- zeum. Słońce ze średnicą 1,5 m i planety, których wymiary wahały się od 3,5 mm do 140 mm znajdowały się w pobliskim mieście, odległym o ok. 16,2 km. Model gwiazdy Proxima Centauri umieszczono w muzeum w Wiktorii, Melburne, Australia. SATELITY Największa liczba ? Za wyjątkiem Wenus i Merkurego, wszystkie pozostałe planety posiadają satelity. Najwięcej ma ich Saturn, co najmniej 17. Ziemia i Pluton mają po jed- nym satelicie. Ich odległość od planet macie- rzystych waha się od 9377 km do 23 700000 km. Układ Słoneczny ma ogółem 53 zareje- strowane satelity. Największy i najmniejszy ? Największym i najcięższym satelitą jest Ganimed (Jupiter III), 2,017 razy cięższy od Księżyca. Jego średnica mierzy 5 262 km. Najmniejszym sa- telitą jest Leda (Jupiter XIII) o średnicy ok. 15 km. Największe planetoidy ? W pasie pomię- dzy Marsem a Jowiszem istnieje ok. 45 000 małych planet albo planetoid. Większość z nich jest zbyt mała, aby można było określić ich wymiary. Największą i odkrytą naj- wcześniej, w 1801 r., jest Ceres o średnicy 936 km. Jedyną widoczną nieuzbrojonym okiem jest planetoida 4 Westa (średnica 519 km), odkryta w 1807 r. przez niemieckiego astronoma-amatora. Największe zbliżenie między Ziemią a planetoida nastąpiło w paź- dzierniku 1937 r., gdy Hermes zbliżył się na odległość 780 tys. km. Najdalszą odkrytą planetoida jest 2060 Chiron, znaleziony mię- dzy Saturnem a Uranem w październiku 1977 r. z obserwatorium Hale w Kalifornii (USA). GWIAZDY Największe i o największej masie ? Gwiazda zmienna Eta gwiazdozbioru Kil, odległa o 9100 lat świetlnych, znajdująca się w mgławicy Carina posiada masę 200 razy większą od Słońca. Betelgeuse (górna lewa gwiazda Oriona) ma średnicę 700 min km, jest więc 500 razy większa od Słońca. W 1978 r. stwierdzono, że jest ona otoczona otoczką pyłową i aureolą rozrzedzonego ga- zu, ponad 1100 razy większą od średnicy gwiazdy. Najmniejsze i najlżejsze ? Masę 0,014 ma- sy Słońca posiada bardzo słaba gwiazda RG 0058,8 — 2807, odkryta przy pomocy brytyj- skiego teleskopu Schmidta w 1983 r. Gwiaz- da typu białego karła L 362 — 81 ma średni- cę ok. 5600 km, co stanowi 0,0040 średnicy Słońca. dzialnych na niebie okiem nieuzbrojonym. Jej wielkość wynosi —1,76. Można ją do- strzec w miesiącach zimowych na półkuli północnej. Syriusz jest odległy o 8,64 lat świetlnych i jego światłość jest 26-krotnie większa od Słońca. Posiada średnicę 2,33 min km i masę 4,26 razy 1027 ton. Jego składnik biały karzeł (Syriusz B) ma średni- cę 10 000 km, ale jest 650 tys. razy cięższy od Ziemi. Najbardziej oddalone ? Układ Słoneczny ze swoimi podstawowymi planetami Słońca, satelitami, planetoidami i kometami, leży w zewnętrznych częściach galaktyki — Drogi Mlecznej i obraca się w średniej odległości 29 700 lat świetlnych przy mimośrodzie orbi- ty 0,07. Obecna odległość od środka wynosi 27 700 lat świetlnych i osiągnie minimalną odległość za ok. 15 min lat. Średnica galak- tyki wynosi ok. 70000 lat świetlnych, tak więc najodleglejsza gwiazda będzie oddalona o 66 700 lat świetlnych gdy Układ Słoneczny znajdzie się w miejscu najbardziej oddalo- nym od środka. Obecnie najdalsza gwiazda znajduje się w odległości 62 700 lat świetl- nych. Prędkość orbitalna Słońca i sąsiednich gwiazd wynosi średnio 792000 km/h. W re- zultacie okres pełnego obrotu wynosi 237 min lat. Najbliższa ? Z wyjątkiem specjalnego przy- padku naszego Słońca najbliższą gwiazdą jest słaba Proxima Centauri (najbliższa Cen- taura), odkryta w 1915 r., odległa o 4,22 la- ta świetlne. Najbliższą gwiazdą widzialną nieuzbrojonym okiem jest gwiazda podwój- na Alfa Centaura (Rigel), leżąca w odległoś- ci 4,35 lat świetlnych i posiadająca wielkość -0,29. Odkryta została w 1752 r. W roku 29 700 wspomniana gwiazda znajdzie się w odległości 2,84 lat świetlnych i będzie drugą pod względem jasności gwiazdą na niebie. Najjaśniejsza i najsłabiej świecąca ? Gdyby wszystkie gwiazdy mogły być obser- wowane z tej samej odległości, to najjaśniej- szą byłaby Eta gwiazdozbioru Kil, której całkowita jasność jest obecnie 6 500000 razy większa od Słońca. Wizualnie najjaśniejszą gwiazda jest hypergigant Cygnus (gwiazdo- zbiór Łabędzia) OB 2 nr 12 oddalony o 5900 lat świetlnych, mający absolutną wiel- kość gwiazdową —9,9 i z tego względu jest wizualnie 810 razy jaśniejszy od Słońca. Jas- ność ta może być porównywalna z supergi- gantem IV b 59 z pobliskiej galaktyki Mes- sier 101. Najsłabsza ostatnio odkryta gwiaz- da RG 0058,8-2807, której całkowitą światłość stanowi 0,00021 światłości Słońca i wielkość absolutna 20,2 razy mniej niż jedną milionową jasności Słońca. Najjaśniejsza i ostatnia supernowa ? Za najjaśniejszą, kiedykolwiek widzianą przez człowieka uważa się SN 1006 z 1006 roku w pobliżu Beta Wilka, która świeciła przez dwa lata i osiągnęła wielkość —9 do —10. Uważa się, że pozostałością jej jest radio- źródło G.327 —6614 —5 znajdujące się w od- ległości ok. 3000 lat świetlnych. Inne wystą- piły w latach 1054, 1606, 1885 i 1987, gdy spostrzeżono w Wielkim Obłoku Magellana w odległości 170 000 lat świetlnych superno- wą, którą oznaczono 69202. Była ona wi- doczna w 1987 r. nieuzbrojonym okiem w czasie najjaśniejszego świecenia. Ustalenia sugerują, że pulsar powstały z wybuchu su- pernowej wiruje z prędkością 1968,629 obro- prędkością, stanowiącą 40% prędkości światła. Gwiazdozbiory ? Największym z 89 gwiaz- dozbiorów jest Wąż Wodny, Hydra, pokry- wający 1302,844 stopni kwadratowych albo 6,3% półkuli niebieskiej i zawierający co najmniej 68 gwiazd widzialnych nieuzbrojo- nym okiem. Gwiazdozbiór Centaur, dziewią- ty w kolejności zajmowanej na niebie po- wierzchni obejmuje ok. 94 tego typu gwiaz- dy. Najmniejszym gwiazdozbiorem jest Krzyż Południa, zajmujący tylko 0,16% ca- łego nieba, tj. 68,477 stopni kwadratowych w porównaniu z 41 252,96 stopniami kwad- ratowymi całego nieba. Planety gwiazd ? Wszystkie odkrycia sy- stemów planetarnych wokół innych gwiazd muszą być potraktowane z nieufnością, po- nieważ istnieją pewne nieporozumienia, do- tyczące ciemnych towarzyszy gwiazd, zwa- nych brunatnymi karłami. Nie mogły one stać się gwiazdami, gdyż są zbyt zimne na rozpoczęcie przemiany wodoru. Spośród dziewięciu planet wydzielonych w 1988 r. najbardziej wiarygodnym jest istnienie plane- ty o masie półtora raza większej od masy Jowisza, obracającej się wokół jasnej gwiaz- dy 36 Wielkiej Niedźwiedzicy A. Najdłuższa nazwa ? Szurnarkabtiszaszutu znaczy po arabsku „pod południowym ro- giem byka". Czarne dziury ? Koncepcja ciał supercięż- kich była przewidywana przez Markiza de la Place. Terminu tego użyto po raz pierwszy na sesji naukowej w Instytucie Studiów Kos- micznych w Nowym Jorku w 1966 r. Pierw- szą próbną identyfikację ogłoszono w 1972 roku. Dotyczyła podwójnej gwiazdy Xl Ła- będzia, będącej źródłem promieniowania rentgenowskiego. Najlepszym kandydatem jest LMC X3, o masie dziesięciokrotnie większej od Słońca i odległości 180000 lat świetlnych. Michael Peston z Wielkiej Bryta- nii stwierdził w 1983 r., że jedna z czarnych dziur NG 4151 z Psów Gończych, znajdują- ca się w środku galaktyki Seyferta posiada masę 50—100 min razy większą od Słońca. Ustalono, że krytyczną minimalną średnicą jest 5,9 km. WSZECHŚWIAT Na zewnątrz Galaktyki Drogi Mlecznej, bę- dącej częścią tzw. Lokalnego Układu Galak- tyk, poruszającego się z prędkością 2 300 000 km/h, w odniesieniu do mikrofalowego pro- mieniowania tła i w kierunku odchylonym o 44° w stosunku do środka gromady w Gwiazdozbiorze Panny, liczba pozostałych galaktyk wynosi 10 miliardów. W 1985 r. naukowcy z Uniwersytetu New Mexico Al- buquerque ogłosili o odkryciu największego wyodrębnionego obiektu wszechświata — włóknistego układu wzdłuż gromady Abella, rozciągającego się wzdłuż Grupy Południo- wej Grupy Galaktyk i posiadającego długość miliarda lat świetlnych, tj. 9,46 x 1021 km. Najdalszy widzialny obiekt ? Wielka mgławica w Andromedzie o wielkości 3,47, znana jako Messier 31, opisana została przez niemieckiego uczonego Simona Mariu- sa. Jest to wirująca galaktyka spiralna, od- 72 Wszechświat ralnej Messier 33 w Gwiazdozbiorze Trójką- ta, o wielkości 5,79 odległej o 2 360000 lat świetlnych. Kwazary ? Przysłonięcie 3 C —273, obser- wowane z Australii 5 sierpnia 1962 r. umoż- liwiło ogłoszenie istnienia radioźródeł qua- zi-gwiazdowych (kwazarów). Odkrycia do- konał Holender Maarten Schmidt. Kwazary mają bardzo dużą jasność jak na ciała tak odległe i tak małej średnicy, np. kwazar S5 0014 6 81 ma światłość 1,1 x 1015 razy więk- szą od Słońca. Aktualnie wyodrębniono 1500 kwazarów. Pulsary ? Najwcześniejszej obserwacji pul- sującego radioźródła albo pulsara CP 1919 dokonała dr Joselyn Burnell w 1943 r., co zostało ogłoszone przez Obserwatorium Ra- dioastronomiczne Mullarda w Cambs w Anglii w 1968 r. Szybkość obrotowa pulsa- rów jest bardzo stabilna. Najszybciej obraca się PSR 1937 + 214, odkryty w 1982, który znajduje się w małym gwiazdozbiorze Lis w odległości 16 000 lat świetlnych i posiada szybkość obrotową 641,9282708 obrotów na sekundę. W 1986 r. stwierdzono doświad- czalnie, że gwiazda GX 339 — 4 z gwiaz- dozbioru Ołtarz wykonuje 885,08 obrotów na sek. Wstępne obserwacje sugerują, że no- wy pulsar powstały w wyniku wybuchu su- pernowej w Wielkim Obłoku Magellana w roku 1987 posiada początkowe obroty 1968,629 obrotów na sekundę. Pulsarem o najwolniejszej zmianie obrotów będącym najdokładniejszym zegarem gwiezdnym jest PSR 1855 + 09 o stabilności 2,1 x 1020 s/s. Najdalszy obiekt ? Zarówno interpretacja bardzo dużego przesunięcia ku czerwieni, wykazywanego przez kwazary, jak i określe- nie wynikających stąd odległości pozostają kontrowersyjne. Rekordowe przesunięcie ku czerwieni z = 4,43 dla kwazara 0051—279 (patrz tabela) określono w 1987 r. na pod- stawie analizy zdjęć wykonanych teleskopem Schmidta w Siding Spring w Australii. Przy założeniu, że horyzont obserwacji, gdy pręd- kość ucieczki jest bliska prędkości światła jest równy 14 miliardom lat świetlnych, kwazar ten jest odległy o ponad 13 000100 miliardów lat świetlnych. Prace, które pro- wadzono w widmie bliskiej podczerwieni w 1987 r. w Obserwatorium Steward Uniwer- sytetu w Arizonie (USA) doprowadziły do odkrycia dwóch bardzo słabych i zamglo- nych protogalaktyk, które prawdopodobnie leżą dalej od najdalszych kwazarów. Wiek Wszechświata ? Przyjęto uzgodnio- ną wartość wieku wszechświata 14 ±3 miliar- dów lat, które otrzymano posługując się róż- nymi technikami kosmologicznymi. TELESKOPY Pierwszy teleskop ? Mimo dowodów na to, że starożytni uczeni arabscy znali zjawi- sko powiększenia soczewek uważa się, że pierwszym, który zastosował soczewki do skonstruowania teleskopu był Anglik Roger Bacon (1214—1292). Prototyp współczesne- go teleskopu zwierciadlanego skonstruował Johannes Lipperskey w 1608 roku. Największy teleskop zwierciadlany ? Ten Największy naziemny teleskop ra- diowy • Największe na świecie instrumenty teleskopowe znajduj sit? w US National Science Foundation VIA. Jest tam 27 rucho- mych anten, każda o średnicy 25 m. (Foto: Gamma). wować obiekty większe od 25 wielkości gwiazdowej. Siła skupienia promieni światła tego teleskopu jest tak wielka, że można nim zauważyć płomień świecy z odległości 24000 km. W 1985 r. rozpoczęto na Hawajach pra- ce nad dziesięciometrowym teleskopem- -zwierciadłem dla Kalifornijskiego Instytutu Technologii i Uniwersytetu Kalifornijskiego. Zbudowany jest on z 36 niezależnie sterowa- nych sześciokątnych zwierciadeł. Teleskop oddano do użytku w 1989 r. Największy refraktor ? Oddany do użytku w 1897 r. teleskop o długości 18,90 m i śred- nicy 101,6 cm znajduje się w Obserwatorium Yerkes w stanie Wisconsin (USA) i należy do Uniwersytetu Chicagowskiego. W 1900 r. wystawiono w Paryżu refraktor o średnicy 125 cm i długości 54,85 m. Posiadał on jed- nak słabe własności optyczne. Największa czasza radioteleskopu ? Naj- większym radioteleskopem jest częściowo sterowany układ jonosteryczny w Arecibo w Puerto Rico. Radioteleskop ten oddano do użytku w 1963 r., a jego czasza ma średnicę 304,8 m i obejmuje powierzchnię 7,48 ha. Przez zamontowanie nowych płyt aluminio- wych zwiększono tysiąckrotnie czułość tego radioteleskopu do 15 000 min lat świetlnych (1974 r.). Największym na świecie radiotele- skopem o czaszy talerzowej jest szkoleniowy stumetrowy radioteleskop w Instytucie Ma- xa Plancka w Bonn, Niemcy. Został oddany do użytku w 1971 r. Największa instalacja radiowa ? W 1986 r. oznajmiono, że radioastronomowie po raz pierwszy Dołączyli instalacje NASA do ba- cją radioteleskopową jest Bardzo Wielka Antena Kierunkowa VLA, należąca do Amerykańskiej Narodowej Fundacji Nauko- wej. Instalacja ma kształt litery Y, której ra- miona mają długość 20,9 km i składa się z 27 ruchomych anten. Znajduje się ona w Nowym Meksyku (USA), a oddano ją do użytku w 1980 r. Najstarsze obserwatorium ? Zbudowana na planie ośmiokąta „Wieża Wiatrów" uży- wana była przez Andronichusa z Cyrrkus w starożytnej Grecji, ok. 100 lat p.n.e. W ist- niejącym jeszcze budynku zachowały się ze- gary słoneczne i klepsydry. Najwyżej usytuowane obserwatorium ? To obserwatorium wysokogórskie Uniwersy- tetu w Denver (USA) znajduje się na wyso- kości 4297 m. Obserwatorium to oddano do użytku w 1973 r., a podstawowym instru- mentem jest tam teleskop zwierciadlany o średnicy 60,48 cm. Planetaria ? Pierwowzorem planetarium był obrotowy globus, zbudowany przez Andreasa Buscha w latach 1654—1664. Ob- wód tego globusa wynosił 10,54 m, a jego ciężar prawie 3,5 tony. Obecnie jest on pod- dawany pracom konserwacyjnym w Lenin- gradzie. Pierwszą instalacją optyczną było planetarium dla Deutshes Museum w Mona- chium (Niemcy), wykonane w 1923 r. Naj- większe planetarium znajduje się w Japonii. Zostało oddane do użytku w 1987 r., a jego kopuła ma średnicę 27 metrów. Teleskop kosmiczny ? Pierwszym obser- watorium kosmicznym było oddane do użyt- ku w 1967 r. Orbiting Solar Obserwatore 0504 (USA). Największym teleskopem kos- micznym ma być Edwin P. Hubble Space Telescope o wadze 11 ton metrycznych i długości 13,1 m. Będzie on wyposażony w zwierciadło o średnicy 240 cm. Teleskop ten zostanie umieszczony na pokładzie amery- kańskiego promu kosmicznego. NAUKA TE NOLOGIA Pierwiastki chemiczne Najbardziej skomplikowany przed- miot matematyki? • Zbiór Mandelbro- ta, nazwa pochodzi od Benoit'a Mandelbro- ta, jest przedstawiany jako unikalny wzór wykreślony w oparciu o zespoloną liczbę współrzędnych. (Liczbę określa się jako ze- spoloną jeżeli odpowiada wzorowi: a + byl\-^) gdzie a i b są liczbami rzeczywistymi). Mate- matyczny opis powstałego wykresu wyma- gałby nieskończenie wielu danych, a mimo to wzór ten można wywołać za pomocą kilku linii kodu komputerowego. Użyteczna w ba- daniu zjawisk losowych, teoria Mandelbrota znajduje zastosowanie w takich dziedzinach jak: mechanika płynów, ekonomia i języko- znawstwo. (Ęoto: Biblioteka Fotografii Na- Liczby Ekstrema fizyczne jfeęr^l P^|e i kopalnie Energia i JB ? - -------------------------------------------------- Technika Zegary ^M Komputery lekomunikacja lika rakietowa 4Jtj^ ,oty kosmiczne 74 Pierwiastki Pierwiastki ? Pierwiastki ? Cała znana materia, zarówno na Ziemi, jak i poza nią, składa się z pier- wiastków chemicznych. Ocenia się, że istnie- je 1087 elektronów w znanym Wszechświecie. Ogólna ilość naturalnie występujących pier- wiastków wynosi 94. W temperaturze poko- jowej stanowią je 2 płyny, 11 gazów i 81 ciał stałych (w tym 72 metale). Istnieje też tzw. 4-ty stan skupienia zwany plazmą. Występu- je on gdy ujemnie naładowane elektrony i dodatnio naładowane jony występują w jed- nym strumieniu. Najlżejsze i najcięższe cząstki elementarne ? Do kwietnia 1988 r. uznano 31 „stabil- nych" cząstek, 64 mezonowe multiplety re- zonansowe oraz 52 multiplety barionowe. W sumie daje to 147 cząstek elementarnych oraz taką samą ilość antycząstek. Najcięższą w pełni uznaną cząsteczką stabilną jest neu- tralny bozon Z° o masie 92,4 GeV. Odkryto go w maju 1983 w ośrodku UAI Collabora- tion, CERN, Genewa, Szwajcaria, przy uży- ciu synchrotronu wiązek przeciwbieżnych o energii 540 GeV. Najcięższym uznanym had- ronem jest mezon rezonansowy Upsilon 6S o masie 11,02 GeV oraz czasie życia 8,3 x 10~24 s. Składa się on z kwarka B oraz odpowiadającego mu antykwarka. Był on po raz pierwszy zidentyfikowany w paź- dzierniku 1984 r. przez dwie grupy w Cor- nell University, Ithaca, stan Nowy Jork, USA, używające akumulacyjnego pierścienia elektronowego. Koncepcje naukowe cząstek elementarnych wymagają, aby masy grawito- nu, fotonu i neutrino wynosiły zero. Górne granice mas tych cząstek szacuje się jednak w oparciu o wrażliwość różnych kosmolo- gicznych teorii na: 7,6 x 10~67g dla grawito- nu, 5,3 x 10~60g dla fotonu i 3,2 x 10~32g dla neutrino (dla porównania masa elektro- nu wynosi 9,10939 x 10~28g). Najbardziej i najmniej stabilne ? „Wiel- ka jednolita" teoria oddziaływań słabych, elektromagnetycznych i silnych przewiduje, że proton nie będzie stabilny. Aczkolwiek eksperymenty ujawnione w 1986 r. wskazu- ją, że czas życia najbardziej podatnej formy rozpadu (na pozytron i neutralny pion) wy- nosi 3,1 x l(P2lat. Jest to ponad 40-krotnie więcej niż maksymalny czas życia przewidy- wany przez teorię. Najmniej stabilnymi, lub najkrócej „żyjącymi" cząsteczkami są dwa bariony rezonansowe N(2220) i N(2600) - obydwa o czasach życia 1,6 x 10~24 s, pomi- mo że przewidywane czasy życia bozonów oddziaływań słabych W+ i Z° wynoszą 2,6 x 10"25 s. Najnowszymi cząsteczkami są mezony rezo- nansowe Chi (2P) odkryte w 1987 r. we wspólnych pracach badawczych Uniwersyte- tu Stanowego Columbia i Uniwersytetu Sta- nowego Nowego Jorku (Stony Brook). W badaniach użyto akumulacyjnego pierścienia elektronowego. Mezony te składają się z „bottom" kwarka i odpowiadającego mu antykwarka. Posiadają one masy odpowied- nio 10,235 GeV10, 10,255 GeVu i 10,269 GeV12. Najbardziej cuchnąca substancja ? Ok- reślenie najbardziej cuchnącego spośród 17000 dotychczas sklasyfikowanych zapa- chów jest kwestią indywidualnej opinii. Za- równo iednak mercaDtan etvlowv (CHaSH) Mendelejew • Dimitr Iwanowicz Mende- tejew (1834-1907) - chemik rosyjski, który opracował „Tabełę cykliczną", grupując 62 znane wówczas pierwiastki chemiczne, w taki sposób, że dane dotyczące ich właściwości pozwalały przewidzieć jakie właściwości będą posiadały pierwiastki jeszcze nie odkryte. Wy~ kiyślony przez Mendełejewa system nie od raztł spotkał się z aprobatą. Dopiero gdy zaczep wykrywać nowe pierwiastki okazało się, ig przewidywania Mendetejewa i dane zawarte w jego tabeli są słuszne. Dziś jego teoria jest .jedną z podstawowych dfa chemii. (Foto; Science Photo Ubrary), Najdroższe perfumy ? Ceny detaliczne są raczej pochodną mody niż cen składników lub cen opakowań. Firma Jovan z Chicago rozprowadza od marca 1984 r. wodę koloń- ską zwaną Andron, zawierającą ślady aro- matycznego „phermone androstenol", które- go koszt wynosi 2750 dolarów za uncję (97 dolarów za gram). Najsilniejsza trucizna ? „Rickettsial di- sease" — gorączka Q może być spowodowa- na przez pojedynczy organizm (bakterię), chociaż jest ona śmiertelna w 1 na 1000 przypadków. Około 10-ciu bakterii Francis- sella tularenesis (dawniejsza nazwa Pasteu- rella tularenesis) może wywołać chorobę zwaną „tularaemia", chorobą alkaliczną, chorobą Francisa, lub gorączką much jele- nich. Choroba ta jest śmiertelna w 10-ciu na 1000 przypadków. Najsilniejszy gaz obezwładniający ? Gaz VX jest 300 razy silniej trujący niż fosgen (COCI2) używany w czasie I wojny świato- wej. Gaz ten był opracowany przez ekspery- mentalne chemiczne zakłady zbrojeniowe w Porton Down, hr. Wilts, Wielka Brytania w 1952 r. Opublikowany w 1979 roku patent ujawnił, że gazem tym jest Ethyl S-2 diisop- ropylaminoethylphosphonothiolate. Śmier- telna dawka rozpuszczana w powietrzu wy- nosi 10 mg min/m3. Śmiertelna dawka po- złożony w połowie z pochodnej krochmalu w 1/4 z kwasu akrylamidowego a w 1/4 z kwasu akrylowego, może, jeśli będzie reago- wał z żelazem zatrzymać wodę o masie 1300 razy większej niż jego własna masa. Najdrobniejszy proszek ? Najbardziej miałką formę posiada zestalony hel. Już w roku 1964 twierdzono, że posiada on postać monoatomową (tzn. że jego ziarnami są po- jedyncze atomy). Najsilniejszy trujący związek chemiczny wyprodukowany przez człowieka ? Związkiem tym jest TCDD (2, 3, 7, 8-te- trachlorodibenzo-p-dioxin), odkryty w 1872. Uznaje się, że jest on 150 000 razy bar- dziej trujący niż cjanki — już w stężeniu 3,1 x 10"9 mola/kg. 109 Pierwiastków Istnieje 94 występujących naturalnie pier- wiastków. Wystąpiono o uznanie odkrycia dalszych 15 pierwiastków transuranowych (pierwiastki 95-109), z czego 10 nie budzi wątpliwości. ?NAJCZĘSTSZE LITOSFERA: Tlen (O), 46,6% wagowo. Odkryty w 1771 r. przez Scheele'a (Niemcy - Szwecja). ATMOSFERA: Azot (IM) 78,09% objętościowo. Odkryty w 1772 r. przez Rutheforda (Wielka Brytania). POD ZIEMIĄ: Wodór (H) 90% całej materii. Od- kryty w 1776 r. przez Cavendisha (Wielka Bryta- nia). -----NAJRZADSZY (ze wspomnianych 94)---- Astat (At) 1/1176 uncji w skorupie Ziemi. Od- kryty w 1940 r. przez Corsona (USA) i innych. Naturalnie występujący izotop 215 Astatu poja- wia się tylko w ilości 1,6 x 10~10 uncji (4,5 na- nograma). ---------------------NAJLŻEJSZY--------------------- Najlżejszym ze wszystkich pierwiastków jest wo- dór (H). Posiada on masę właściwą 0,000089 89 g/cm3. Najlżejszym metalem jest lit (Li) 0,5334 g/cm3. Odkryty w 1817 r. przez Arfwedsona (Szwecja). NAJCIĘŻSZY Pierwiastkiem o najwyższej masie właściwej jest osm (Os) 22,59 g/cm3. Odkryty w 1804 r. przez Tennanta (Wielka Brytania). NAJCIĘŻSZY GAZ Gazem tym jest radon (Rn) 0,01005 g/cm3 w temperaturze 0°C. Odkryty w 1900 r. przez Dor- na (Niemcy) NAJNOWSZY- Pierwiastek 108 zwany Unniloctium (Uno) zo- stał odkryty w 1984 r. przez Muzenberga (RFN) i innych, w tym również w Instytucie Badań Atomowych w Dubnej, ZSRR. Jego nazwa i symbol zostały przyjęte jako tymczasowe przez IU PAC. Pojedynczy atom Unnilennium powstał przez bombardowanie bizmutu jonami żelaza w GSI Laboratory, Dormstadt, RFN 29 sierpnia 1982 r. Liczby 75 NAJCZYSTSZY Najczystszym pierwiastkiem jest hel - 2 czą- steczki helu 4("He) na 1015 cząsteczek, co stwierdzono w 1978 r. Hel został odkryty w 1868 r. przez Lockyera (Wielka Brytania) i Jans- sena (Francja), natomiast zidentyfikowany na Ziemi przez Ramsaya (Wielka Brytania) w 1895 roku. - NAJTWARDSZY- Najtwardszym pierwiastkiem jest węgiel w po- staci diamentu. Liczba Knoppa wynosi 8400. Znany od czasów prehistorycznych. -NAJDROŻSZY- Kaliforn (Cf) byt sprzedawany w 1970 r. po 10 dolarów za miligram. Zostat on odkryty w 1950 r. przez Seaborga (USA) i innych. --------------STABILNOŚĆ - LICZBY------------- NAJSTABILNIEJSZY: Telur 128 - ocena rozkła- du podwójne beta. Czas pótrozpadu 1,5x1024 lat. Odkryty w 1782 r. przez von Richensteina (Austria). Rekordowy czas rozpadu alfa posiada Samarium 148,8 * 1015 lat. Rekordowy czas roz- padu beta posiada kadm 113,9 x 1015 lat. NAJMNIEJ STABILNY: Lit 5 - posiada czas ży- cia 4,4 x 10~22 sek. Odkryty w 1817 r. przez Arf- wedsona (Szwecja). IZOTOPY NAJWIĘCEJ: w ilości 36 posiadają: ksenon (Xe), odkryty w 1898 r. przez Ramsaya i Traver- sa (Wielka Brytania) i cez (Cs) odkryty w 1860 r. przez Bunsena i Kirchoffa (Niemcy). NAJMNIEJ: w ilości 3 (potwierdzonych) posia- da wodór (H), odkryty w 1776 r. przez Caven- disha (Wielka Brytania). ----------NAJBARDZIEJ PLASTYCZNY---------- Złoto (Au) może być rozciągnięte do postaci drutu o wadze 1 g/2,4 km - co daje 43 mile na uncję. Znane wcześniej niż 3000 lat p.n.e. Pierwiastki • Ernest Rutherford (1871—1937) po prawej i Harts Geiger (1882-1945) w swoim laboratorium w Man- chester Utwersity ok, 1908 r. Widoczna jest też na zdjęciu aparatura, której używali do wykry- wania i liczenia cząsteczek aifa wydzielonych ze źródła radioaktywnego. (Foto: Science Pho- to Library). Metal o najniższej temperaturze topnienia • Jest nim rtęć (Hg), topi się przy temperaturze - 3&,%2&K.. (Foto: Science Pho- to Library). -----NAJWYŻSZA WYTRZYMAŁOŚĆ NA----- ROZCIĄGANIE Najwyższą wytrzymałość wynoszącą 3,9 x 10" funtów/cal2, czyli 26,8 GPa posiada bor (B) od- kryty przez Gay-Lussaca oraz Thenarda (Francja) i Davy'ego (Wielka Brytania) w 1808 r. - TEMPERATURA TOPNIENIA/WRZENIA - NAJNIŻSZA: Niemetaliczne - hel 4 (4He) posia- da w/w temperatury odpowiednio: -272,375°C i -268,928°C pod ciśnieniem 24,985 atm (2532 kPa). Odkryty został w 1868 r. przez Lockyera (Wielka Brytania) i Janssena (Francja). Meta- liczne: Rtęć (Hg) posiada temperatury topnienia i wrzenia odpowiednio -38,836°C i 356,66°C. Znana od dawna. NAJWYŻSZA: Niemetaliczne - węgiel (C) po- siada temperatury topnienia i wrzenia 3530°C i 3870°C. Znany od dawna. Węglikowe formy węgla były odkryte przez Goreseya i Donnaya (USA) oraz Sladkova i Kondrayasteva (ZSRR) w 1968 r. Metaliczne: wolfram (W) 3420°C i 5860°C odkryty w 1783 r. przez d'Elhuyara (Hiszpania). -ROZSZERZALNOŚĆ- NAJWYŻSZA (ujemna): Pluton (Pu) o współ- czynniku rozszerzalności 5,8 x 10~B cm/cm°C w temperaturze 450-480°C. (Forma alotropowa „DELTA" odkryta w 1953 r.). Odkryty w 1940 r. przez Seaborga (USA) i innych. NAJNIŻSZA (dodatnia): Węgiel (w postaci dia- mentu) (C) 1,0 x 10~6 cm/cm°C przy 20°C. Zna- ny od czasów prehistorycznych. NAJWYŻSZA (metal): Cez (Cs) 9,7x10"= cm/cm°C przy 20°C. Odkryty w 1860 r. przez Bunsena i Kirchoffa (Niemcy). NAJWYŻSZA (ciało stałe): Neon (Ne), 1,94 x10"3 cm/cm°C przy -248,59°C. Odkryty w 1898 r. przez Ramsay'a i Traversa (Wlk. Bryta- nia). ----------NAJBARDZIEJ TOKSYCZNY---------- Rad 224 (224Ra) naturalnie występujący izotop jest 17 000 razy bardziej trujący niż pluton 239. Odkryty w 1898 r. przez małżeństwo Curie oraz Belmota (Francja). Liczby Mając do czynienia z dużymi liczbami, naukow- cy używają liczby 10 podniesionej do różnych potęg - w celu uniknięcia pisania dużej ilości zer. Przykładowo 19160000000 000 mil może być napisane jako 1,916 X1O13 mil. Podobnie, bardzo mała liczba, przykładowo 0,000015 4324 grama może być napisane jako 1,54324 x 1O~B grama. Używa się szeregu przedrostków przed liczbami. Najmniejszym z nich jest „atto" - z ję- zyków duńskiego i norweskiego „atten" - ozna- cza 18. Symbol „a" oznacza więc 10~18. Naj- większym z nich jest „exa" (w języku greckim „hexa" znaczy 6 - czyli 6 grup po 3 zera). Sym- bol „E" oznacza więc 1018. Najwyższe liczby ? Najwyższą leksyko- graficznie przyjętą liczbą w systemie kolej- nych potęg dziesiątki jest centylion — po raz pierwszy użyty w 1852 r. Jest to setna potęga miliona, czyli jedynka oraz 600 zer. Najwyższą nazwaną liczbą w innych nota- cjach jest buddyjski „asankhyeya" równy 10140 wspomniany w pracach Jaina 100 lat p.n.e. Liczba 1O100 została nazwana „Googol". Nazwa była podana przez 9-letniego sio- strzeńca dra Edwarda Kessnera (USA) zm. w 1955 r. Dziesięć podniesione do potęgi Gnnpnl iest nazwanp frnntrrtlnlpY Pewna Najwyższa liczba użyta kiedykolwiek w ma- tematycznym dowodzie była liczbą granicz- ną podaną w 1977 r. i nazwaną liczbą Gra- hama. Dotyczy ona 2-kolorowych hipersześ- cianów i jest niewyrażalna bez pomocy spe- cjalnej notacji „strzałkowej", wynalezionej przez Knutha w 1976 r., rozciągniętej na 64 poziomach. Najwyższa liczba rozłożona na czynniki ? Specjaliści komputerowi używa- jąc ponad 400 sprzężonych komputerów znaleźli czynniki pewnej liczby 100-cyfrowej. Obliczenia zajęły 26 dni i zagrażają bezpie- czeństwu wielu nowoczesnym systemom szyfrowania. Liczby pierwsze ? Liczbą pierwszą jest dowolna dodatnia liczba całkowita (za wy- jątkiem jedynki: 1), która nie posiada całko- witych podzielników innych niż 1 i ona sa- ma. Np. liczby 2, 3, 5, 7 lub 11. Najniższą liczbą pierwszą jest 2. Najwyższą znaną licz- bą pierwszą jest 2216091 — 1, odkryta w paź- dzierniku 1985 przez analityków używają- cych komputer Cray X —MP/24 w Chevron Geosciences Co w Houston, Texas, USA. Liczba ta jest 31-szą znaną liczbą Mersen- ne'a i zawiera 65 050 cyfr. Najniższą liczbą nie będącą liczbą pierwszą (za wyjątkiem je- dynki: 1)jest 4. Liczby doskonałe ? Mówi się, że liczba jest doskonała jeśli równa się sumie wszyst- kich swoich podzielników różnych od siebie samej. Np. 1 + 2 + 4 + 7 + 14 =28. Najniż- szą liczbą doskonałą jest 6 (=1 + 2 + 3). Najwyższą znaną i 31-szą dotąd odkrytą jest (22i609i -1) x 22160S0. Liczba ta jest rezulta- tem najwyższej znanej liczby pierwszej (patrz wyżej). Najnowsza stała matematyczna ? Studia przepływów turbulentnych (burzliwych) wo- dy, studia pogody i innych zjawisk przypad- kowych odkryły nową stałą uniwersalną — liczbę Feigenbauma, nazwaną tak od nazwi- ska odkrywcy. Liczba ta jest w przybliżeniu równa 4669201 609 102 990. Najlepiej udowodnione twierdzenie ? Książka opublikowana w 1940 r. zawiera 370 różnych dowodów twierdzenia Pitagora- sa, łącznie z dowodem prezydenta USA Garfielda. Najdłuższy dowód ? Dowód klasyfikacji wszystkich skończonych prostych grup roz- ciąga się na ponad 14000 stron w około 500 artykułach zawartych w matematycznych pe- riodykach. W/w materiał został opublikowa- ny przez ponad 100 matematyków w czasie dłuższym niż 35 lat. Najstarsza zagadka matematyczna ? po- chodząca z roku 1650 p.n.e.: Gdy podąża- łem do St Ives spotkałem człowieka z 7-ma żonami. Każda z żon miała 7 toreb i w każ- dej torbie było 7 kotów. Kotki, torby i żo- ny, jak wiele z nich podążało do St Ives? Najwyższa liczba w fizyce pretendująca do doskonałości ? Sir Arthur Eddington oznajmił w roku 1938, że we Wszechświecie istnieje dokładnie 15 747 724 13 6 275 002 577 605 653961181555468 044717914527116 709 366 7.31 47.5 076 185 631 031 796 nrntnnńw 76 Najbardziej twórczy matematyk ? Leo- nard Euler (Szwajcaria) (1707-83) był tak wydajny, że jego prace były ciągle publiko- wane przez ponad 50 lat po śmierci. Jego zbiory prac były wydawane w częściach od 1910 r. i w całości zajmują ponad 75 dużych tomów w formacie ćwiartkowym. Najwyższa nagroda ? Dr Paul Wolfskell pozostawił w swym testamencie nagrodę pie- niężną dla osoby, która pierwsza rozwiąże Ostatnie Twierdzenie Fermata. Nagroda wy- nosiła 100000 marek niemieckich w 1908 r. W rezultacie inflacji obecna jej wartość wy- nosi nieco ponad 10 000 marek RFN. Najdłuższe obliczenia komputerowe o rezultacie tak/nie ? 20-ta liczba Ferma- ta 222°+l była sprawdzana czy jest liczbą pierwszą. Obliczenia prowadzono na su- per-komputerze CRAY-2 w roku 1986. Po 10-ciu dniach obliczeń odpowiedź brzmiała NIE. Najmniej zmatematyzowana grupa ludzka ? Szczep Nambiąuara z płn.-zach. Matto Grosso w Brazylii nie używa żadnego syste- mu liczbowego. Używają oni jednak czasow- nika o znaczeniu „one są zbliżone". Najdokładniejsze i najmniej dokładne wersje „pi" ? Największa obliczona ilość miejsc dziesiętnych liczby „pi" wynosi 201326000. Obliczeń dokonał Yasumasa Kanada z Tokio University, Japonia, 27 stycznia 1988 r. za pomocą superkomputera Hitachi-802/80. Obliczenie zajęło 5 godzin 57 minut. W roku 1897 Generalne Zgroma- dzenie Stanu Indiana opublikowało rozpo- rządzenie Nr 246 uznając liczbę „pi" równą 4. Miejsca 762 do 767 liczby „pi" są sześcio- ma dziewiątkami. W 1853 r. William Shanks opublikował swo- je obliczenia liczby „pi" z dokładnością 707 miejsc dziesiętnych, obliczonych ręcznie. W 92 lata później w roku 1945 odkryto, że ostatnie 180 cyfr było błędnych. Najwcześniejsze jednostki miar ? Naj- wcześniejszą znaną jednostką wagi jest „be- qa" z okresu amratiańskiego cywilizacji egipskiej ok. 3800 lat p.n.e. w Naąada, Egipt. Ciężarki te są cylindrami o zaokrąg- lonych brzegach i wadze od 186,7 do 211,2 g. Jednostka długości używana ok. 3500 lat p.n.e. przez budowniczych grobowców w północno-zachodniej Europie wynosiła 82,90 ± 0,09 cm. Informacje te zostały wyde- dukowane przez prof. Alexandra Thoma (1894-1985) w roku 1966. Jednostki czasu ? Długość dnia zmienia się, nieregularnie rośnie w przeciętnym tem- pie ok. 1 ms na stulecie, co jest spowodowa- ne oddziaływaniem Księżyca na przypływy. Dlatego wielkość sekundy została zredefmio- wana. Zamiast uprzedniej wielkości 1/86400 średniego dnia astronomicznego, od roku 1960 przyjęto, że sekunda równa jest 1/31 556 925 9747 roku słonecznego liczonego od stycznia 1900 r. czasu efemerydalnego. W roku 1958 sekunda czasu efemerydalnego była obliczona jako równa 9 192 631 770 + 20 cykli radiacyjnych odpowiadających prze- mianie atomów cezu 133 nie zakłócanych przez zewnętrzne pola. Największe zanoto- Granice fizyczne metanem lasera helowo-neonowego wynosi ona 2 x 10~13, natomiast dla lasera wodo- rowego 6 x 10~13. Najdłuższą jednostką czasu jest „kalpa" — w hinduskiej chronologii. Jednostka ta jest równa 4320 milionów lat. W astronomii rok kosmiczny jest okresem obrotu Słońca wo- kół Drogi Mlecznej, czyli 225 milionów lat. W późnym okresie krataceńskim, około 85 milionów lat temu, Ziemia obracała się szyb- ciej i rok wynosił 370,3 dni. Natomiast w okresie kambryjskim, około 600 milionów lat temu, według istniejących dowodów rok wynosił 425 dni. Granice fizyczne Najwyższa temperatura ? Temperatura wytworzona wewnątrz bomby termonuklear- nej, w której zachodzi reakcja syntezy osiąga 300 000000 do 400000000°C. Najwyższa z zarejestrowanych kontrolnych temperatur wynosi 200000000°C. Została ona uzyskana w Tokamak Fusion Test Reactor w Prince- ton Plasma Physics Laboratory, USA, w czerwcu 1986 r. Najniższa temperatura ? Absolutne zero w skali Kelvina OK, odpowiada -273,15°C lub —459,69°F. Najniższa uzykana tempera- tura wynosi 2 x 10~9K, tj. dwie miliardowe stopnia powyżej zera absolutnego. Została ona otrzymana w Laboratorium Niskich Temperatur Politechniki w Helsinkach, Fin- landia, przy zastosowaniu demagnetyzatora jądrowego przez zespół prof. Olli V.Lounas- maa, z udziałem dra Pertii Hakonena z Uni- wersytetu w Helsinkach i dra Shi Yin z Uni- wersytetu Stanowego Michigan, USA. Wy- niki doświadczenia podano do wiadomości w październiku 1989 r. Najmniejszy termometr ? Dr Frederich Sachs, biofizyk z Uniwersytetu Stanowego Nowego Jorku w Buffalo, USA, opracował mikrotermometr do pomiaru temperatury pojedynczej żyjącej komórki. Końcówka ter- mometru ma 1 mikron średnicy — około 1/50 średnicy ludzkiego włosa. Największy barometr ? Barometr wodny o wysokości 12 m został zbudowany przez Bert Bolle'a — kustosza Muzeum Barome- trów w Maartensdijk, Holandia. Tam też ? ten przyrząd się znajduje. Najwyższe ciśnienia ? Statyczne ciśnienie 1,70 megabarów (170 GPa, 11000 ton /cal2) otrzymano laboratoryjnie w gigantycznej wykładanej diamentami prasie hydraulicznej w Carnegie Institution's Geophysical Labo- ratory, Washington, DC, USA. Ekspery- ment ten ujawniono w czerwcu 1978 r. La- boratorium to ogłosiło 2 marca 1979 r., że otrzymało zestalony wodór przy ciśnieniu 57 kilobarów. Jeśli uda się otrzymać metaliczny wodór, to oczekuje się, że będzie to metal srebrzysto-biały i miękki o gęstości 1,1 g/cm3. Jak oceniają H.K. Mao i P.M. Bell, ciśnienie wymagane do tej przemiany wynie- sie 1 megabar przy 25°C. Ujawniono w 1958 r. w USA, że stosując metody dynamiczne i szybkości uderzenia do 29000 km/h otrzy- mano chwilowe ciśnienie 75 000 000 at (7000 GPa, 490000 ton/cal2). rynarki, Washington DC, USA i był ujaw- niony w sierpniu 1980 r. Najdokładniejsza waga ? Waga Sartorius Model 4108, produkowana w Góttingen, RFN, może ważyć przedmioty o masie do 0,5 g z dokładnością 0,01 /.(g, czyli 0,00000001 g, co odpowiada 1/16 masy tu- szu zawartego w kropce kończącej niniejsze zdanie. Największa komora pęcherzykowa ? Ko- mora w Weston, Illinois, USA, ukończona w październiku 1973 kosztowała 7000 000 dolarów i ma 4,57 m średnicy. Zawiera ona 33 000 litrów ciekłego wodoru o tem- peraturze — 247°C oraz magnes o indukcji 3 tesli. Najszybsza wirówka ? Ultrawirówki były wynalezione w 1923 r. przez Theodora Sved- berga (Szwecja) ur. 30 sierpnia 1884 r. Naj- wyższa wywołana przez człowieka prędkość rotacyjna jak i najwyższa szybkość jakiego- kolwiek obiektu związanego z Ziemią (w ru- chu rotacyjnym) wynosi 7250 km/h. Została ona osiągnięta 24 stycznia 1975 r. przez stożkowy, 15,2-centymetrowy pręt z włókien węglowych obracający się w próżni w Bir- mingham University (Wielka Brytania). Najdokładniejsze przecięcie ? W czerwcu 1983 r. podano do wiadomości, że kosztują- ca 13 min dolarów i znajdująca się w Law- rence Livermore National Laboratory, Kali- fornia, USA, Wielka Optyczna Obrabiarka Diamentów, jest w stanie przeciąć włos ludz- ki wzdłuż 3000 razy. Najdłuższe echo ? Najdłuższy czas echa w budynku wynosi 15 sek. Występuje ono po zamknięciu drzwi w wybudowanej w latach 1840-55 Chappel of the Mausoleum, Ha- milton, Wielka Brytania. Prąd elektryczny o największej mocy ? W Naukowym Laboratorium w Los Alamos, Nowy Meksyk, USA, znajduje się kondensator Zeus, złożony z 4032 kon- densatorów składowych. Jeśli rozładować wszystkie kondensatory jednocześnie, to do- starczą one w czasie kilku mikrosekund 2-krotnie więcej mocy niż generuje się gdzie- kolwiek na Ziemi. Najgorętszy płomień ? Podazotyn węgla C4N2 spalany pod ciśnieniem 1 atmosfery, dostarcza płomień o temperaturze do 5261 °K. Najwyższa mierzona częstotliwość ? Naj- wyższą bezpośrednio mierzoną jest częstotli- wość widzialnego żółto-zielonego światła wynosząca 520,2068085 terahertza (terahertz oznacza 1012 cykli/s). Częstotliwość ta odpo- wiada prążkowi 17-1 P(62) przemiany jodu. Najwyższa mierzona częstotliwość określona przez precyzyjną metrologię odpowiada zie- lonemu światłu składnika b21 prążka R(15) 43-0 jodu 127 i wynosi 582,491 703 terahert- za. Zgodnie z decyzją Conference Generale des Poids et Mesures (CGPM) z 20 paź- dziernika 1983 r„ metr ma być definiowany przy pomocy prędkości światła (c) następu- jąco: „metr jest długością drogi przebytej przez światło w próżni w odcinku czasu 1/299792458 s. W ten sposób częstotliwość Granice fizyczne 77 Najsilniejszy przyspieszacz cząste- czek • To ujęcte wykonano z szesnastego piętra iaboratorium Feroi National Aecelerator taboratory {Fermilab) w lllinois, USA. Tewe- trort ma średnicę tufofnetrów i zawiera dwa ak- celeratory potożone jeden nad drugim. Wierzchni działa za pomocą zwykłych mag- nesów i przyśpiesza protony do 150 GeV, po czym przekazuje je do dolnego akceleratora, który nadaje im przyśpieszenia równego .1000 |^»V {1 TeV). (Foto: Science Pbotó ciałami stałymi wynosi 0,02, w przypadku politetrafluoroetylenu [C2F4]n zwanego PTFE. Odpowiada to tarciu mokrego lodu po mokrym lodzie. Tworzywo to w znaczą- cych ilościach było po raz pierwszy wyprodu- kowane przez E.I. du Pont de Nemours &Co Inc. w 1943 r. i rozprowadzane pod nazwą TEFLON (w USA). Na Uniwersytecie Virgi- nia, (USA), wykonano wirówkę z wirnikiem o wadze 13,6 kg zawieszonym magnetycznie w próżni 10~6 słupa rtęci. Wirnik rozpędzony do prędkości 1000 obr/s traci 1 obrót/s dzien- nie, wirując tak całe lata. Najmniejszy otwór ? 28 października 1979 r. na Wydziale Metalurgii (Oxford), pokaza- no otwór o średnicy 40A (4 x 10~6mm). Użyto w tym celu mikroskopu elektronowe- go i urządzeń elektronicznych firmy Qantel Super-Pfoton-Syrtchrottormj w CERU, w Ge- newie, Szwajcaria podczas prac konstrukcyj- nych. (Foto: Science Photo Library). Electronics. Znalezienie takiego otworu od- powiada szukaniu igły w stogu siana o boku 1,93 km. W maju 1983 r. na Uniwersytecie Illinois (USA), strumień mikroskopu elek- tronowego przypadkowo wywiercił otwór o średnicy 2 x 10~9m w próbce sodium beta- alumina. Najsilniejsze snopy laserowe ? 9 maja 1962 r. osiągnięto po raz pierwszy oświetle- nie innego ciała niebieskiego, kiedy strumień światła został skutecznie odbity od Księżyca. Użyto do tego lasera (skrót od słów: „wzmocnienie światła przez pobudzoną emisję promieniowania") dołączonego do 121,9-centymetrowego teleskopu w Massa- chusetts Institute of Technology, Cambrid- ge, Massachusetts (USA). Ocenia się, że oświetlone na Księżycu miejsce miało 6.4 km średnicy. Laser został zaprojektowany w 1958 r. przez Amerykanina dra Charlesa Harda Townesa (ur. 1915 r.). Błysk takiego lasera trwający 1/5000 s może wywiercić otwór w diamencie wskutek odparowania w temperaturze 10000°C wytworzonej przez 2 x 1023 fotonów. 18 maja 1978 r. podczas prób lasera ,,Shiva w Lawrence Livermore Laboratory, California, USA stwierdzono, że posiada on moc 2,6 x 1023 W skoncentro- wanych w cienką wiązkę w czasie 9,5 x 10"" s. Najsilniejsze światło ? Najsilniejszymi sztucznymi źródłami światła są impulsy lase- rowe generowane w Los Alamos National Laboratory, Nowy Meksyk, USA ujawnione przez dra Roberta Grahama w marcu 1987 r. Błysk ultrafioletowy o czasie 1 pikosekun- dy (10~12 s) posiadał moc 5 x 1015 W. Z ciągłych źródeł najsilniejszym jest zbudowa- na w marcu 1984 r. wysokociśnieniowa argonowa lampa łukowa o mocy 313 kW i wydajności 1 200 000 kandeli w Vortek In- dustries Ltd of Vancouver, BC, Kanada. Najsilniejszym kiedykolwiek zbudowanym był reflektor produkowany w czasie II woj- ny światowej przez General Electric Compa- ny Ltd w Hearst Research Centre, Wemb- Najkrótszy impuls światła ? W kwietniu 1985 r. ujawniono, że Charles Z. Shank wraz ze współpracownikami z AT&T Labo- ratories w New Jersey, USA otrzymał im- puls światła o czasie 8 femtosekund (8 x 10~15 s). Impuls ten zawierał 4 — 5 fal wi- dzialnego światła i posiadał długość 2,4 mik- Najbardziej długowieczne światło ? Prze- ciętna żarówka służy 750—1000 godzin. Ist- nieją dowody, że 5-watowa żarówka z włó- knem węglowym wyprodukowana przez Shelby Electric Co i prezentowana przez pa- na Bernella w Fire Department, Livermore, South Almeda County, Kalifornia (USA) po raz pierwszy zaświeciła w 1901 r. Najcięższy magnes ? W Instytucie Badań Nuklearnych w Dubnej, w pobliżu Moskwy (ZSRR), synchrofazotron o energii 10 GeV zawiera magnes, który ma średnicę 60 m i waży 36 000 ton. Pole magnetyczne ? Najsilniejsze ciągłe pole magnetyczne o indukcji 35,3 + 0,3 tesli osiągnięto 26 maja 1988 r. w Francis Bitter National Magnet Laboratory, Massachusetts Institute of Technology (USA). Zastosowa- no hybrydowy magnes (o niejednolitej budo- wie) posiadający nabiegunniki z holmu, co dało efekt wzmocnienia centralnego pola ge- nerowanego wewnątrz. Najsłabsze zmierzone pole magnetyczne o indukcji 8 x 10"15 tesli zostało zmierzone w starannie ekranowanym pomieszczeniu w w/w laboratorium. Tak słabe pola są używa- ne przez dra Davida Cohena w jego bada- niach pól wytwarzanych przez serce i mózg. Najsilniejszy mikroskop ? Przeszukujący mikroskop tunelowy wynaleziony przez la- boratorium badawcze IBM w Zurychu, Szwajcaria, w 1981 r. powiększa 100 milio- nów razy; posiada on zdolność rozdzielczą 1/100 średnicy atomu (3 x 10~10 m). Mówi się, że generacja takich mikroskopów obec- nie opracowanych będzie posiadać „wymia- ry mniejsze niż koniec palca". Przez użycie jonowej mikroskopii polowej, końcówki sond przeszukujących mikrosko- pów tunelowych zostały tak uformowane, że kończą się pojedynczym atomem. Ostatnie 3 warstwy stożka końcówki tworzą najmniej- szą piramidę zbudowaną przez człowieka i składają się z 7, 3 i 1 atomu. W lipcu 1986 AT&T Bell Laboratories w Murray Hill, New Jersey, USA obwieściło, że opuścili oni pojedynczy atom (prawdopodobnie germa- nu) z wolframowej końcówki przeszukujące- go mikroskopu tunelowego na powierzchnię germanu. Najgłośniejszy hałas ? Najgłośniejszy ha- łas, o sile 210 decybeli, lub 400 000 watów akustycznych wystąpił, jak podaje NASA na mierzącej 14,63 m stalowo-betonowej pod- stawie rakiety Saturn 5 umieszczonej w za- głębionych na 18,3 m fundamentach w Marshall Space Flight Center, Huntsville, Alabama, USA w październiku 1965 r. Ene- rgia tego hałasu wystarczała do wiercenia otworów w ciałach stałych a hałas był sły- szalny do odległości 161 km. 78 strumieniach przepływowych. Mikrofon ten posiada pasmo przenoszenia 10 Hz — 10 kHz i ma wymiary 1,5 x 0,75 mm. Najwyższa nuta ? Promień laserowy pada- jąc w sierpniu 1964 r. na kryształ szafiru w Massachusetts Institute of Technology (USA), wyzwolił drgania o częstotliwości 60 GHz. Najsilniejszy akcelerator cząstek atomowych ? Synchrotron w Fermi Natio- nal Accelerator Laboratory, na wschód od Batavia, Illinois (USA), posiada średnicę 2 km. Jest on najsilniejszym „rozbijaczem ato- mów" na świecie. 14 maja 1976 r. wyzwolo- no w nim po raz pierwszy energię 500 GeV. 13 października 1985 r. otrzymano energię 1,6 tera-elektrono-volta (1,6 x 10"eV) przez kolizję strumieni protonów i antyprotonów. Urządzenie zawiera 1000 nadprzewodzących magnesów w temperaturze — 268,8°C. Do tego celu używana jest największa na świecie skraplarka helu o wydajności 4500 1 na go- dzinę. Została ona uruchomiona 18 kwietnia 1980 r. Cel CERN-u (Counseil Europeen pour la Recherche Nucleaire), polegający na zderze- niu strumienia protonów i antyprotonów w ich Super Protonowym Synchrotronie (SPS) w pobliżu Genewy, Szwajcaria, przy energii kolizji 2 x 270 GeV = 540 GeV, został osiągnięty 10 lipca 1981 r. o godzinie 4.55 rano. Skutek był równoważny bombardowa- niu celu stałego protonami o energii 150 TeV (150 000 GeV). 16 sierpnia 1983 Departament Energii USA zainicjował studia nad budową Super Super- condactivity Collider (SSC) (super akcelera- tor wykorzystujący nadprzewodnictwo) ma- jącego kosztować 6 miliardów dolarów, o planowanym czasie ukończenia w 1995 r. W tym urządzeniu mają się zderzać wiązki pro- tonów i antyprotonów o energiach 20 TeV. Średnica akceleratora ma wynosić 83,6 km. Biały Dom zaaprobował ten projekt 30 stycznia 1978 r. Najcichsze miejsce ? „Komnata Śmierci" mierząca 10,67 x 8,5 m w laboratorium Bell Telephone System w Murray Hill, New Jer- sey, USA, jest najbardziej bezechową ko- mnatą świata. Odbicie dźwięku jest tu elimi- nowane w 99,98%. Najostrzejsze obiekty i najmniejsze rurki ? Najostrzejszym obiektem dotychczas wy- konanym jest szklana mikropipeta używana do wewnątrzkomórkowych badań nad żywy- mi komórkami. Technika ta została rozwi- nięta i zastosowana przez prof. Kennetha T. Browna i Dale G. Flaminga z Departamen- tu Fizjologii Uniwersytetu Kalifornijskiego, San Francisco, USA. Cel osiągnięto w 1977 r. za pomocą zaostrzonych końcówek o średnicy zewnętrznej 0,02 fim i wewnętrznej 0,01 jm\. Ostatni wymiar jest 340 razy mniejszy niż dla najmniejszych dotąd zna- nych rurek niklowych. Rurka jest 6500 raza cieńsza niż włos ludzki. Najmniejszy obiekt wykonany przez człowieka ? 8 lutego 1988 firma Texas Ins- truments, Dallas, Texas, USA, oznajmiła, że wykonano u nich „kwantowe kropki" indu i arsenku galu o średnicy 100 milionowych części milimetra (100 x 10~9 m). Wynik ten osiągnięto w specjalnym kryoge- nicznym systemie przy temperaturach do — 269°C. Skutek można porównać do roz- rzedzenia molekuł o wymiarze piłki basebal- lu z dystansu 1 m do dystansu 80 km. Najmniejszy pryzmat optyczny ? Badacze z laboratorium National Institute of Stan- dards and Technology w Boulder, Colorado, USA, wykonali szklany pryzmat o ściankach 0,0004 mm. Jest on ledwie widoczny gołym okiem i powinien znaleźć zastosowanie w badaniach optyki włókien. Najniższa lepkość ? Kalifornijski Instytut Technologiczny oznajmił 1 grudnia 1957 r., że w płynnym helu II nie otrzymano żadnej widocznej lepkości, czyli otrzymano płyn- ność doskonałą. Hel w tej postaci istnieje przy temperaturach zera absolutnego (-273,15°C). Najwyższe napięcie ? Najwyższą różnicę potencjałów kiedykolwiek osiągniętą w labo- ratorium o wielkości 32 + 1,5 milionów wol- tów otrzymano 17 maja 1979 r. w National Elektrostatics Corporation w Oak Ridge, Tennessee, USA. Wiercenia i kopalnie Najgłębsza ? Najgłębszą ludzką penetrację skorupy Ziemi osiągnięto w geologicznych wierceniach w pobliżu Zapolarny na Półwys- itośe ropy wytaia się z dwóch tankowców: „At- tantic Empfess" i „Aegeart Captaio" w czasie kolizji, 19 tipca 1979 r. Da morza wypfynęfo wtedy 236000 ton ropy. {Foto: Gaflwna/to- mon). sze połę naftowe • Jest nimf vąr w Afaoii Saudyjskiej. Mierzy ono jS km. (Foto: Gamma). ,,. pie Kola (ZSRR). Wiercenia zaczęto w 1970 r., a do roku 1987 przekroczono głębokość 13 km. Postęp ze zrozumiałych względów uległ dużemu zwolnieniu, do 500 metrów rocznie, gdy zbliżano się do ostatecznego ce- lu 15 000 m planowanych na lata 1989-90. Korona wiertnicza jest zamontowana na tur- binie napędzanej pompą szlamową. Tempe- ratura na poziomie 11 km wynosiła już 200°C. RFN oznajmiła 9 października 1986 roku, że wykonuje wiercenie szybu bada- wczego w Erbendorf, Górna Bawaria. Pla- nowana głębokość szybu o koszcie 150 mi- lionów funtów wyniesie 14 km a spodziewa- na temperatura 392°F. Wiercenia oceaniczne ? Najgłębsze zano- towane wiercenia na dnie mórz wykonano w 1976 r. u wybrzeży północno-zachodniej Hiszpanii z pokładu Glomar — Challenger należącego do US Deep Sea Drilling Project (Przedsiębiorstwa Wierceń Głębokomorskich — USA). Głębokość wiercenia wyniosła 1740 m. Aktualnie najgłębszym miejscem wierceń jest zachodnia ściana Rowu Mariań- skiego — gdzie w maju 1978 r. osiągnięto głębokość 7034 m poniżej powierzchni mo- rza. Najgłębsze wiercenia w lodzie ? Najgłęb- szy odwiert w lodzie był wiercony w czasie 30-tej Radzieckiej Ekspedycji Antarktycznej w 1985 r., kiedy na stacji Vostok w Środko- wej Antarktydzie osiągnięto głębokość 2202 m. 18-ta Ekspedycja wykonała najgłębszy „suchy" odwiert (bez odmrażania) w 1972 r., osiągając głębokość 952,5 m. Pola naftowe ? W 1988 r. największym producentem ropy, wydobywającym 11,9 min baryłek dziennie był ZSRR. Następnym były Stany Zjednoczone, z ich wydobyciem 8,31 min baryłek. Największym polem naftowym na świecie jest Ghawar w Arabii Saudyjskiej o wymia- rach 240 x 35 km. Zostało ono uruchomio- ne przez firmę ARAMCO. Energia 79 Platformy naftowe ? Największą platfor- mą naftową na świecie jest Statfjord B, o betonowej podstawie zbudowana w Stavan- ger (Norwegia), będąca własnością Statfjord Group. Była ona eksploatowana przez Mo- bil Exploration Norway Inc do 31 grudnia 1986 r. Holowanie platformy do jej miejsca przeznaczenia odbyło się 1—5 sierpnia 1981 roku i była ona najcięższym obiektem kiedy- kolwiek poruszonym — o masie 816000 ton. Cała konstrukcja o wartości 1,1 miliarda funtów była holowana przez 8 holowników o łącznej mocy 115 000 KM. Wysokość be- tonowej konstrukcji wynosiła 204 m, a cał- kowita wysokość 271 m. Całość waży więc niemal 3-krotnie więcej niż każda z wież Światowego Centrum Handlu (World Trade Center) w Nowym Jorku (USA). Najwyższą na świecie platformą jest morskie urządzenie wydobywcze firm Conoco i Te- xas and Occidental Petrolum. Jego wysokość wynosi 536,44 m. Znajduje się ono ok. 160,93 km od Louisiana Coast, USA. Obs- ługiwane jest przez firmę Conoco. Najcięższą platormą wydobywczą ropy na- ftowej jest „Gullfaksc" na Morzu Północ- nym, zbudowana i obsługiwana przez nor- weskie przedsiębiorstwo „Statoil". Jest to typ platformy „Condeep" ze stalowym do- kiem i modułami na wierzchołku betonowej podstawy środka ciężkości. Waga budowali wynosi 846000 ton, całkowita wysokość 380 m. Podstawę środka ciężkości zbudowała firma Norvegian Contractores Stavanger, zaś dok — Aker Stord. Fontanna ropy ? Największy zanotowany wytrysk ropy zaobserwowano w szybie nr 5 w Alborz, w pobliżu Qum w Iranie 26 sierp- nia 1956 r. Fontanna wystrzeliła na wyso- kość 52 ni i miała wydajność 120000 bary- łek dziennie przy ciśnieniu 62055 kPa. Zo- stała ona opanowana po 90 dniach przez B. Mostofiego i Mirona Kinleya z Texasu. Szyb Lakę Viev nr 1 mógł 15 marca 1910 r. uzyskać wydajność 125 000 baryłek w ciągu pierwszych 24 godzin. Rozlanie, bądź wyciek ropy ? Wybuch pod meksykańską platformą Ixtoc I w Gulf of Campeche, Zatoka Meksykańska, który nastąpił 3 czerwca 1979, spowodował wyp- ływ ropy, który do 5 sierpnia 1979 osiągnął dystans 640 km. Wypływ został w końcu opanowany, po stracie 3 000000 baryłek ro- py, (535000 ton). Statek Exon Valdez (kapitanem był Joseph Hazelwood) 24 marca 1989 w Prince Wil- liam Sound, Alaska, USA, zawadził o rafę rozlewając 10 min galonów ropy naftowej, która pokryła obszar ponad 2600 mil2. Najgorszy w historii wypływ ropy wynosił 236000 ton z dwóch supertankowców: At- lantic Empress i Aegean Captain, gdy zde- rzyły się one 19 czerwca 1979 w pobliżu To- Pożar ? Największy pożar gazowy wybuchł w Gassi Touil na Algierskiej Saharze 13 września 1961 w południe. Trwał on do 28 kwietnia 1962 do godziny 9.30 rano. Słup ognia wznosił się na 137 m, a dym do 182 m. Został on ugaszony przez Paula Neala Adaira (ur. w 1932 r.) z Houston, Texas, USA, poprzez użycie 245 kg dynamitu. Jego honorarium, jak się przypuszcza, wynosiło 1 Water Well 11 - W„ o głębokości 2231 m. Wiercenie wykonała firma Great Northern Drilling Co Inc w czasie październik — listo- pad 1961, w Rosebud County, Montana, USA. Parowa studnia geotermiczna firmy Thermal Power Co zaczęta w 1955 r. ma głębokość 2752 m. Rekordy Kopalnictwa NAJWCZEŚNIEJSZA na świecie 4150 lat p.n.e. - kopalnia hematytu (czerwonej rudy że- laza) - Lion Cavern w Ngwenya, Hhohho, Swa- ziland. NAJGŁĘBSZA na świecie1 3777 m kopalnia ztota w Western Deep Levels (temp. 55°C) w pobliżu Carletonville, Ptd. Afryka. NAJSZYBSZE WIERCENIE Najwyższe tempo wiercenia wynosi 10477 m/miesiąc. Rekord ten osiągnięta w lipcu 1988 firma Harkins Company na wieży wiertniczej Nr 13 podczas wiercenia czterech studni w McMul- len County, Texas, USA. MIEDŹ - Najgłębsza kopalnia odkrywkowa 800 m w Bingham Canyon (zaczęta 1906), w pobli- żu Salt Lakę City (USA). Największa podziemna 573 km chodników - San Manuel Minę, Mag- ma Copper Co w Arizona (USA). OŁÓW - Największa, ponad 10% światowego wydobycia - Viburnum Trend w ptd-wsch. Mis- souri (USA). ZŁOTO - Obszar kopalniany ponad 51% świa- towego wydobycia - 38 kopalń w Witwaters- rand Discovery, Ptd. Afryka w 1886 r. ZŁOTO - Największa na świecie2 4900 ha - Rand Proprietary Mines Ltd w Boksburg, Trans- vaal, Ptd. Afryka. Najbogatsza 49,4 min uncji oczyszczonego złota (całokształt wydobycia) - Crown Mines w Transvaal, Płd. Afryka. ŻELAZO - Największa 20 300 min ton bogatej rudy żelaza - Lebedinsky (ruda 45-R5%), re- gion Kurska (ZSRR). PLATYNA - Największa 28 ton rocznie - Ru- stenburg Platinum Mines Group, Rustenburg Platinum, zach. Transvaal, Płd. Afryka. WOLFRAM - Największa 2000 ton dziennie - kopalnia Union Carbide, Mount Morgan w pob- liżu Bishop, Kalifornia, USA. WYSYPISKO (hałda) - Największe na świecie (210 min m3) w New Cornelia Tailings w pobli- żu Ten Mile Wash, Arizona (USA). KAMIENIOŁOMY - Największe na świecie 7,21 km2, 3355 min ton wydobycia - Bingham Canyon, Utah (USA). WĘGIEL - Kopalnia odkrywkowa. Głębokość 325 m, o obszarze 21 km2 - kopalnia węgla brunatnego Fortuna - Garsdorf pod Bergheim (RFN) od 1955r. ' Pogłębianie zaczęto w czerwcu 1957 r. Planuje się uzyskać głębokość 3880 m. Szyb wentyla- cyjny Nr 3 posiada głębokość 2948,9 m i jest najgłębszy na świecie. Kopalnia ta wymaga 128058 ton powietrza dziennie oraz schładza- nia pochłaniającego energię wystarczającą do wytworzenia 37000 ton lodu. Jedna zmiana Kopalnia złota Maruntan w Kyzyl Kum, Uzbe- kistan (ZSRR), może być najwydajniejszą ko- palnią świata. Według ocen zachodnich pro- dukuje ona 80 ton złota rocznie. Ocenia się, że P/d. Afryka wyprodukowała w ciągu 96 lat (1886-1982) 36400 ton albo ponad 31% wszystkiego złota wydobytego od roku 3900 p.n.e. Energia Maszyny parowe ? Najstarszą maszyną parową w stanie użytku jest maszyna zbudo- wana w 1812 r. przez Boulton&Watt. Jest ona 420-calową maszyną belkową (1066 mm) o mocy 26 KM znajdującą się w Ken- net Avon Canal w Great Bedwyn, Wilts, Wielka Brytania. Była ona wyremontowana przez Crofton Society w 1971 r. i nadal ok- resowo pracuje. Największą jednocylindrową maszyną paro- wą kiedykolwiek zbudowaną była projekto- wana przez Mathewa Loama z Cornwall i wykonana przez Hayle Foundry Co w 1849 r. Zastosowano ją do odwadniania w Haar- lem (Holandia). Cylinder posiadał 3,65 m średnicy i również taki sam skok. W czasie 1 pierwszego suwu pompowała ona 61 096 1, czyli 60 ton wody. Najsprawniejszą zanotowaną była maszyna parowa Taylora, zbudowana przez Michaela Loama dla United Mines, Gwennap, Corn- wall, W. Brytania, w 1840 r. Zużywała ona tylko 1,7 funta węgla na konio-godzinę ene- rgii. Największe elektrownie ? Aktualnie naj- silniejszą zainstalowaną jest elektrownia Grand Coulle, stan Washington (USA) o mocy 7400 MW (docelowo 10 830 MW), która zaczęła pracę w 1942 r. Kosztująca 11 miliardów dolarów elektrow- nia na rzece Parana przy granicy brazylij- sko-paragwajskiej zaczęła formalnie pracę 25 października 1984 r. i osiągnie moc 13 320 MW ze swych 18-tu turbin. Budowę zaczęto w 1975 r. zatrudniając 28 000 ludzi. Zamiar budowy elektrowni o mocy 20000 MW na rzece Tunguska (ZSRR) został ujawniony w lutym 1982 r. Największy na świecie kompleks elektrowni węglowych w Kazachstanie (ZSRR), zaczął pracę w maju 1982 r. Podziemna „pompowo-magazynująca" elek- trownia w Dinorwic, Gwynedd, W. Bryta- nia, o mocy 1880 MW jest największą w Europie. Jej różnica poziomów niwelacyj- nych wynosi 530 m, a wielkość przepływu wody 390 m3/s. Została ona uruchomiona w 1984 r. kosztem 425 min funtów, posiadając wówczas moc 1681 MW. Pierwszy na świecie stos atomowy ? Był zbudowany na nieużywanym boisku do „double sąuash" w Stag Field, University of Chicago, USA. Osiągnął on „punkt krytycz- ny" 2 grudnia 1942 r. o godz. 15.25. Elektrownie atomowe ? Pierwszą siłownią atomową produkującą energię elektryczną była ERR-1 w USA, uruchomiona 20 grud- i 80 Energia Reaktory atomowe ? Największym poje- dynczym reaktorem atomowym na świecie jest reaktor w Ignalina, Litwa (ZSRR) o mocy netto 1450 MW. Był on doprowadzo- ny do pełnej mocy w styczniu 1984. Naj- większym reaktorem w trakcie budowy jest francuski CHOOZ-B1, przewidywany do uruchomienia w 1991 r. Będzie on dyspono- wał mocą netto 1457 MW. Energia syntezy nuklearnej ? Ekspery- mentalna aparatura „Tokamak-7", jak oz- najmił w styczniu 1982 r. akademik Velikov (ZSRR), pracowała „niezawodnie przez sze- reg miesięcy bez przerwy". W roku 1989 przewidywano, że ekonomiczny reaktor ter- monuklearny jest spodziewany nie wcześniej niż około 2030 r. 10 października 1988, w reaktorze Joint European Torus (JET) w Culham, Oxon, osiągnięto temperaturę 100 mln°C. 24 marca 1989 r. prof. Martin Fleischman (Wlk. Brytania) i prof. Stanley Pons (USA) oznajmili, że otrzymali oni ene- rgię z reakcji syntezy w temperaturze poko- jowej. Prace przeprowadzone były w Univer- sity of Utah (USA) przez elektrolizę ciężkiej wody przy pomocy platynowej anody i pal- ladowej katody. Elektrownie słoneczne ? Największym pie- cem słonecznym na świecie jest „Solar I" znajdujący się 19,3 km na płd. zachód od Barstow (Kalifornia w USA). Koszt budowy wyniósł 141 min dolarów, a jego moc wyno- si 10 MW. Był on po raz pierwszy testowa- ny w kwietniu 1982. Obiekt ten zawiera 1818 luster ułożonych we współśrodkowych kołach i skierowanych na kocioł znajdujący się na wieży o wysokości 77,7 m. Światło z 222 heliostatów jest skoncentrowane w Pass w Kalifom), USA, znajduj© się Wind Energy Gfoup - grupa wiattaków wykorzysty- wanych do pozyskiwania energii. (Foto: Spec- m). punkcie wzniesionym na 34.7 m w v\ic/> energetycznej. Termiczny system energii sło- necznej w Packerland Packing Co, Bellueve Plant, Green Bay, Wisconsin (USA) ukoń- czony w styczniu 1984 r. zawiera 9750 ko- lektorów o wymiarach 1,21 x 2,43 m i pok- rywa obszar 28 985 m2. Cała instalacja kosz- towała 30 min dolarów i dostarczy miesięcz- nie 8000 BTW (Brytyjskich Jednostek Ter- micznych). Elektrownia wykorzystująca przypływy ? Pierwszą poważniejszą elektrownią tego typu na świecie jest Usine Meremotrice de la Rance, otwarta oficjalnie 26 października. 1966 r. w ujściu rzeki Rance w Golfe de St Mało, Brittany, Francja. Była ona zbudowana w ciągu 5 lat kosztem 420000000 franków i posiada roczną produkcję energii 544000000 kWh. Zapora o długości 804 m mieści 24 tur- bozespoły. Projekt mającej kosztować 1 mi- liard dolarów elektrowni Passamaąuoddy w zatoce Bay of Fundy, Maine, USA i New Brunswick, Kanada pozostaje nadal projek- tem. W roku 1981 zaczęto budowę ekspery- mentalnej elektrowni o przewidywanym kosz- cie 46 min dolarów na Annapolis w obszarze Bay of Fundy. Największe kotły ? Największymi kiedykol- wiek zaprojektowanymi były kotły zamówione w firmie Babcok Wilcox (USA) dostarczające 4232000 kg pary na godzinę. Wydajność taka odpowiada 1330 MW mocy wytworzonej w turbozespołach. Największy generator ? Generatory o mo- cy do 2000 000 kW (lub 2000 MW) są na razie na etapie planowania zarówno w Zjed- noczonym Królestwie jak i USA. Najwięk- szym pracującym jest turbogenerator o mo- cy 1450 MW (netto) instalowany w Ignalina na Litwie. Największe turbiny ? Największa turbina wodna o mocy 815 000 kW (czyli 1,1 min KM) posiada wirnik ważący 407 ton oraz korpus ważący 317,5 ton. Turbiny takie są Największy wiatrak • Na Burgar HiH w Orknry, Wielka Brytania, stoi wybudowany przez Wind Energy Group za 12 min funtów aerogenerator LS-1 o mocy 3000 kW. Średnica jego wirnika wynosi 60 m. (foto: Woodrow Group). zainstalowane przez Allis-Chalmers w Grand Coulee „Third Powerplant" stan Washing- ton (USA). Największe na świecie pompo-turbiny są bu- dowane przez Allis-Chalmers dla obiektu w Bath County, Wirginia (USA). Posiadają one maksymalną moc 457 MW jako turbiny i pracują przy^ różnicy poziomów do 393 m słupa wody. Średnica wirnika wynosi 6349 mm, a prędkość synchroniczna 257,1 obr/min. Największą turbiną gazową jest BBC Brown Boveri AG typu GT13E o maksymalnej mo- cy 140 MW. Pierwsza maszyna jest w trak- cie instalacji w Holandii w celu podwyższe- nia o ponad 46% mocy 500 MW-towej elektrowni parowej (Hemweg 7). Technika 81 Największe ? Baterie. Bateria ołowio- wo-kwasowa o mocy 10 MW w Chino, Ka- lifornia (USA) posiada pojemność energe- tyczną 40 MWh. Będzie ona używana w podstacjach elektrycznych do wyrównania obciążeń szczytowych. Przedsięwzięcie to o koszcie 13 min dolarów jest wynikiem koo- peracji Southern California Edison Compa- ny, Electric Power Research Institute i Inter- national Lead Zinc Research Organization Inc. Najdłużej pracujące ? Stos suchych ogniw cynkowo — siarkowych wykonanych w 1840 r. przez Wattin and Hill of London, zasila cały czas dzwoneczek w Clarendon Laboratory, Oxford, Anglia. Największe gazownie ? Dopływ gazu z Morza Północnego powoduje zmniejszenie produkcji gazu pochodzącego z karbonizacji węgla i z pochodnych ropy naftowej. Naj- większa brytyjska gazownia znajdowała się w Beckton, Newham, East London i zajmo- wała obszar 120 ha. Aktualnie największą gazownią Wielkiej Brytanii jest Breakwater Works w Oreston, Plymouth, Devon otwar- ta w latach 1966 — 7. Pokrywa ona obszar 7,6 ha i przerabia złożone węglowodory na metan w ilości 1 415 850 m3 dziennie. Największy w historii zanik energii ? Dotknął 7 północno-wschodnich stanów USA oraz Ontario Kanada 9—10 września 1965 r. Obszar 207 200 km2 zamieszkały przez ok. 30000 000 ludzi został pogrążony w ciemnościach. Jedynie 2 osoby zginęły. W Nowym Jorku wyłączenie nastąpiło o godz. 17.27 i nie zostało w pełni opanowane przez 13,5 godziny. Straty w tym mieście wynika- jące z 52-minutowego zaniku energii 13 lipca 1977 r. wyniosły 1 miliard dolarów — wli- czając grabieże. Wiatraki ? Najwcześniejsze zanotowano w Iranie w VII wieku n.e. Używano ich do przemiału ziarna. Najstarszy holenderski wiatrak znajduje się w Zeddam, Gelderland — zbudowany ok 1450 r. Największym wiatrakiem holenderskim jest Dijkpolder w Maasland, zbudowany w 1718 roku Rozpiętość jego śmigieł wynosi 29 m. Najwyższym w Europie jest wiatrak De Noord w Schiedam (Holandia) — o wyso- kości 33,33 m. Pierwszy na świecie generator wiatrowy o mocy 3000 kW był wysoką na 150 m turbi- ną zbudowaną przez Grosse Windenergie- — Anlage. Został on zbudowany w 1982 r. na wybrzeżu Fresian w RFN. Kosztujący 12 min funtów aerogenerator LSI, posiadający 60-metrowe skrzydła, zamontowany na wie- ży o wysokości 37 m w Burgar Hill, Evie, Orkney został zbudowany przez Taylor Woodrow i załączony w czasie wichury 10 września 1987 r. Ma on produkować 9 min kWh energii rocznie. Kosztująca 14,2 min dol. instalacja GEC MOD — 5A na północ- nym wybrzeżu Oahu, Hawaje, będzie dostar- czać moc 7300 kW, gdy wiatr osiągnie pręd- kość 51,5 km/h. Elektrownia ta posiada wir- niki o wymiarze 122 m. Została ona urucho- miona w marcu 1984 r. Młyn przypływowy ? 1 maja 1988 młyn Eling Tide Mili, Hants, W. Brytania praco- wał 15 godz. 26 min. w ciągu 1-go dnia. Jest to jedyny pracujący młyn wykorzystujący energię przypływów do regularnej produkcji mąki. Technika Najstarszy mechanizm ? Najstarszym, bę- dącym dotychczas w użyciu mechanizmem jest „dalu" — urządzenie do podnoszenia wody, o którym wiadomo, że było stosowa- ne w cywilizacji sumeryjskiej, pochodzące z roku ok. 3500 p.n.e. w Dolnym Iraku, star- sze więc od „Saąiyas" na Nilu. Piec hutniczy ? Największy piec hutniczy w świecie niekomunistycznym ma wewnętrz- ną objętość 5245 m3 i średnicę paleniska 14,9 m; znajduje się on w Zakładach Oita (Kyushu), Japonia. Został zamontowany w październiku 1976. Jego roczny przerób wy- nosi 4314300 ton stali. Instalacja do krakowania katalitycznego ? Największa instalacja do krakowania ka- talitycznego znajduje się w zakładach rafine- ryjnych Exxon's Bayway w Linden, New Jersey (USA) o wydajności 19 077000 litrów na dobę. Przenośnik taśmowy ? Największy w świe- cie jednoodcinkowy zgarniakowy przenośnik taśmowy posiada długość 29 km, znajduje się w Australii Zachodniej i został wykona- ny przez firmę Cable Belt Ltd. z Camberley. Najdłuższy w świecie przenośnik zgarniako- wy wieloodcinkowy posiada długość 100 km, pracuje między kopalnią fosfatów w pobliżu Bucraa, a portem El Aaiun w Maro- ku, został wykonany przez firmę Krupp i zmontowany w 1972 roku. Posiada on 11 odcinków o długościach między 9 a 11 km, prędkość transportu wynosi 4,5 m/s. Ostat- nio jednak został już unieruchomiony. Najwyższy ruchomy dźwig ? 810-tonowy dźwig Rosenkranz K10001 o udźwigu 1000 ton i wspólnej wysokości bomu ładunkowe- go i wysięgnika wynoszący 202 m jest wypo- sażony w 10 wózków, każdy o długości 23,06 m i o wale osiowym 118 ton. Może on podnieść 30 ton na wysokość 160 m. Okręt dźwigowy „Taklift 4" należący do flo- ty Smit International, posiadający bazę w Rotterdamie w Holandii ma bom podnośni- kowy, który osiąga wysokość 95 m. Silnik Diesla o największej mocy ? Pięć silników Diesla 12RTA84 wykonano w fir- mie Bracia Sulzer w Winterthur, Szwajcaria do statków-kontenerowców zbudowanych dla linii American President. Każdy z 1-2 cylindrowych silników może dostarczyć ma- ksymalnej mocy 41920 kW, 57000 KM. Pierwszy z tych statków, „President Tru- man" został oddany w kwietniu 1988 , a ko- lejny najnowszy we wrześniu bieżącego roku. Żuraw linowłókowy ? Uralskie Zakłady Budowy Maszyn w Ordżonikidze (ZSRR), wykonały w marcu 1962 żuraw linowłókowy znany jako ES-25(100) o wysięgniku 100 m i czerpaku o pojemności 24 m3. Największym ziemna i pracuje obecnie w Centralnej Kom- panii Węglowej Ohio, Muskingum znajdują- cej się w Ohio (USA). Maszyna do robót ziemnych ? Gigantycz- na ładowarka samojezdna, wykonana dla odkrywkowej kopalni węgla w Australii przez SMEC konsorcjum 11 producentów w Tokio w Japonii posiada długość 16,8 m, ciężar 180 ton, a średnica opon gumowych wynosi 3,5 m. Pojemność czerpaka wynosi 19 m3. Schody ruchome ? Termin („escalator") był zarejestrowany w USA 28 maja 1900, ale najwcześniej schody ruchome („inclined es- calator") były zainstalowane przez Jesse W. Reno na molo w Coney Island w Nowym Jorku (USA) w roku 1896. Pierwszą instala- cję w W. Brytanii zrealizowano w wydziale magazynów Harrods. Schody ruchome w metro leningradzkim (ZSRR), na placu Le- nina mają 729 stopni i różnicę poziomów 59,68 m. Najdłuższy na świecie chodnik ruchomy zo- stał zmontowany w roku 1970 w Nowym Centrum Targowym w Diisseldorfie (RFN) i mierzy 225 m między krańcowymi płytami. Największe w świecie wzniesienie pokonują czteroodcinkowe schody ruchome w Ocean Park w Hongkongu, posiadające ogólną dłu- gość 227 m, przy różnicy poziomów 115 m. Sukcesem absurdu są ruchome schody w centrum handlowym Shopping Hali w Ka- wasaki-Shi, Japonia. Ich wysokość wynosi 83,4 cm. Zostały one zamontowane przez Hitachi LTD. Odkuwka ? Największą rekordową odkuw- ką jest wał generatora dla Japonii ważący 204,4 ton, o długości 16,76 m, odkuty przez Bethlehem Steel Corp. z Pensylwanii (USA) w październiku 1973 r. Wózek jezdniowy widłowy ? W zakładach Kalmar LMV w Szwecji wykonano w roku 1985 dziesięć wózków jezdniowych widło- wych z przeciwwagą, które mogą unieść cię- żar 80 ton przy odległości środka ciężaru 2300 mm. Zostały one wykonane do pracy przy rurociągu o wielkiej średnicy w projek- cie River wykonywanym przez Libyan Great Man („Wielki Człowiek Libijski"). Największe dźwignięcie ? Największą ope- racją dźwignięcia w historii techniki było podniesienie na pełnym morzu całego zesta- wu Ekofisk (Morze Północne) długości 1,6 km, przeznaczonego do opuszczenia na dno morza. Zestaw składa się z ośmiu platform ważących ok. 40000 ton. W dniach 17-18 sierpnia 1987 był on podniesiony na wyso- kość 6,5 m, przy pomocy 122 podnośników hydraulicznych, do czego był potrzebny sy- stem hydrauliczny sterowany komputerem, opracowany i dostarczony przez holenderską spółkę Mannesmann Texroth: Hydraudyne Systems and Engineering bv w Boxtel (Ho- landia). Najwolniejsza maszyna ? Urządzenie pra- cujące w środowisku promieniowania jądro- wego do badania korozji naprężeniowej zo- stało opracowane przez Nene Instruments z Wellingborough, Northants, Wielka Bryta- nia i może być kontrolowane przy prędkości jednej milionowej części milimetra na minutę 82 Technika wnętrzną średnicę 132 cm i gwint 63,5 cm. Znane jako „nakrętki pielgrzyma", są pro- dukowane przez Pilgrim Moorside Ltd w Oldham, Lancs i wykorzystywane w kolu- mnach wielkich pras kuźniczych. Zbiornik oleju ? Największymi kiedykol- wiek wykonanymi zbiornikami oleju są zbiorniki „Aramco" w liczbie pięciu, każdy o pojemności 1,5 miliona baryłek; w Ju'ay- mah w Arabii Saudyjskiej. Wysokość ich wynosi 21,94 m, a średnica 117,6 m. Były zmontowane w marcu 1980 roku. Winda pasażerska ? Najszybszymi w świe- cie domowymi windami pasażerskimi są windy ekspresowe w 60-piętrowym budynku ,,Sunshine 60" o wysokości 240 m, należą- cym do Ikebukuro w Tokio w Japonii. Zmontowano je 5 kwietnia 1978. Zostały one wykonane przez korporację Mitsubishi i poruszają się z prędkością 609,6 m/min, al- bo 36,56 km/h. Znacznie większe prędkości uzyskiwane są przez klatki wind w szybach kopalń. Winda w szybie o głębokości 2072 m, własność firmy Western Deep Lerels Ltd w Afryce Południowej porusza się z pręd- kością 65,2 km/h. *< ??• . • : Uwięziony w windzie ? Graham Coates ustanowił nieochotniczy rekord pobytu w dźwigu osobowym, gdy był on uwięziony na czas 62 godzin w Brighton, East Sussex, Wielka Brytania, w dniach 24 — 26 maja 1986 r. Rurociągi ? Najstarszy w świecie rurociąg o średnicy 5 cm z żeliwa został położony w Oil Creek w Pensylwanii (USA) w roku 1863; pękł pod Luddites. Najdłuższym sztywnym rurociągiem świata jest instalacja wykonana przez Interprovin- cial Pipę Linę Company (Spółkę Rurocią- gów Międzydzielnicowych) z Edmonton w Kanadzie do Buffalo w USA; posiada on długość 2856 km. Wzdłuż rurociągu zainsta- lowano 13 stacji pomp utrzymujących prze- pływ 31 367 145 litrów oleju na dobę. Ewen- tualna długość Rurociągu Transsyberyjskie- go wyniesie 3732 km od miasta Tujmazy przez Omsk i Nowosybirsk do Irkucka. Pierwszy odcinek 48 km był uruchomiony w roku 1957. Najdłuższy podwodny rurociąg gazowy świata mierzy 425 km. Płynie nim gaz ziem- ny od platformy Union Oil do Rayong w Tajlandii; został on uruchomiony 12 wrześ- nia 1981. Najdłuższym rurociągiem Morza Północnego jest linia Ekofisk — Emden o długości 418 km, uruchomiona w lipcu 1975. Najgłębiej położony, bo na głębokości do 162 m, rurociąg Morza Północnego łączy Cormorant Field i Firths Voe na Szetlan- dach. Najdłuższym w świecie rurociągiem dla gazu ziemnego jest Rurociąg Transkanadyjski, który w roku 1974 mierzył 9099 km, średni- ca rury wynosi 106,6 cm. Długość rurociągu gazowego Tiumeń — Czeliabińsk — Mosk- wa — Brandenburg wynosi 4330 km. Linia o dużym przekroju Urengoj — Użgorod do Europy Zachodniej, rozpoczęta w listopa- dzie 1982, rozciągająca się na długości 4451 km została ukończona 25 lipca 1983. Jej roczna zdolność przesyłowa wynosi 32 min. krotnie rozbudowywany przez przyłączanie odgałęzień. Najkosztowniejszym rurociągiem świata jest Rurociąg Alaskański (Alaska — Pipeline) o długości 1284 km od Zatoki Prudhoe do Valdez. Wykonanie pierwszej fazy w roku 1977 kosztowało co najmniej 6 miliardów dolarów. Rurą o średnicy 1,21 m można przesyłać do 2 milionów baryłek surowej ro- py naftowej na dobę. Drukarka ? Najszybszą drukarką świata jest system Radiation Inc. wrażliwy na syg- nał elektryczny, opracowany w Lawrence Radiation Laboratory w Livermore, Kalifor- nia, USA. Zapis wielkiej szybkości do 30000 linii, zawierających po 120 znaków alfanumerycznych na minutę jest zrealizowa- ny przez oddziaływanie impulsów elektrycz- nych na papier rejestrujący nasycony odpo- wiednimi chemikaliami i poruszający się szybko między umieszczonymi blisko siebie pisakami. Drukarka ta jest w stanie wydru- kować tekst całej Biblii (773 692 słowa) w czasie 65 sekund — 3306 razy szybciej od najszybszej maszynistki świata. Instalacja radarowa ? Największa z trzech instalacji amerykańskiego systemu wczesne- go ostrzegania o pociskach balistycznych (BMEWS) znajduje się w pobliżu Thule w Kalaatdlit Nunaat (Grenlandia) 1498 km od bieguna Północnego. Była ona zamontowa- na w roku 1960 i jej koszt wynosił 500 mi- lionów dolarów. Jej siostrzanymi stacjami są: jedna w Cape Clear na Alasce (USA), zmontowana w roku 1961 i druga, która kosztowała 115 milionów dolarów w Fyling- dales Moor, North Yorks, W. Brytania zmontowana w czerwcu 1963. Największa instalacja radarów naukowych zajmuje teren 84 000 m2 w Jicamarca (Peru). Najdłuższa na świecie linia nośna kolei linowej ? Jest nią instalacja Towarzystwa ||||p ^^^^^|| nazdję- ||j»*aży 13 000 ton. Obsługuje go pięciooso- •' bowa załoga. Jednego dnia może on naczer- pac 110999 kubików węgla luli ziemi. (Foto Ub Photo Libi.u ,?). 'mm Największą i najdłuższą w świecie pasażer- ską koleją linową jest Teleferico (Merida Te- lepheriąue) w Wenezueli od Merida City (1639,5 m) do szczytu Pico Espejo (4763,7 m). Lina nośna składa się z czterech odcin- ków, konieczna jest więc trzykrotna prze- siadka; szybkość wznoszenia wynosi 12,8 km/h. Długość czwartego odcinka wynosi 3069 m. Dwa wagoniki pracują w systemie wahadłowym — lina nośna jest zamocowa- na, a wagoniki są wciągane przy pomocy trzech lin ciągnących i zasilane silnikiem 230 KM. Wagoniki zabierają po 45 osób, a ich prędkość wynosi 35,08 km/h. Najdłuższy po- jedynczy odcinek mierzący 4114 m z doliny Coachella na górę San Jacinto (3298 m) Ka- lifornia (USA) został uruchomiony 12 września 1963 r. Lemiesz pługa śniegowego ? Lemiesz o długości 9,83 m został zaprojektowany i wy- konany przez spółkę Thomas Sedgwick Construction, Syracuse (USA) dla użytku Lotniska Międzynarodowego Hancock. Przy pokrywie śniegowej 16 cm pług może usunąć 6499 m3 śniegu w ciągu godziny. Największe jednorazowe transformatory Świata ? Zostały zaprojektowane na 1 500 000 kVA. Osiem takich transformato- rów eksploatuje Amerykańska Korporacja Electric Power Service. Nominalne napięcia pięciu spośród nich znajdują się w granicach od 345 do 765 kV. Zawór ? Największym w świecie zaworem jest przepustnica o średnicy 9,75 m i ciężarze 170 ton, wykonana przez firmę Boving i spółka, w Londynie i przeznaczona do bada- Technika 83 Ltd., Wallsend, Tyne and Wear mają dłu- gość po 24000 m. Średnica lin wynosi 35 mm, ciężar 108,5 ton każda. Zostały one za- mówione przez CEGB do pracy przy ukła- daniu kabla 2000 MW przez Kanał La Manche. Najgrubsza lina dźwigowa o gru- bości 28,2 cm, została wykonana z 2392 po- jedynczych drutów w marcu 1979 r. przez British Ropes Ltd z Doncaster w Willington Quay, a także Tyne i Wear, i jest przezna- czona do podnoszenia ładunków do 3000 ton. Najcięższe kiedykolwiek wykonane liny druciane (w liczbie czterech) ważą po 130 ton; zostały wykonane dla podwójnego sy- stemu szybów w kopalni złota Western Deep Levels w Afryce Południowej przez Haggie Rand Ltd z Johanesburga. Średnica lin, na których wisi Wielki Most Seto (Seto Grand Bridge) w Japonii, zamon- towanych w roku 1988 wynosi 104 cm. Tunel aerodynamiczny ? Największy tunel aerodynamiczny świata znajduje się w Oś- rodku Badawczym NASA-Ames w Moun- tain View, Pało Alto, Kalifornia (USA); zo- stał powtórnie otwarty 11 grudnia 1987. Wymiary jego wynoszą 12 x 24 m; sześć sil- ników o mocy 22 500 KM wytwarza tam prędkość powietrza 555 km/h. KOMPUTERY Najdawniejsze ? Najdawniejszym progra- mowanym komputerem był 1500-lampowy Colossus, którego projektantem był prof. Max H.A. Newman, członek Towarzystwa Królewskiego (FRS — Fellow of the Royal Society) (1897-1985) a konstruktorem T.H. Flowers. Komputer ten został uruchomiony w grudniu 1943 w Bletchley Park celem zła- mania szyfru niemieckiej maszyny do szyfro- wania Enigma. Powstał on w oparciu o kon- cepcję, którą opublikował w roku 1936 dr Alan Mathison Turing. Pierwszym w świecie komputerem, który miał możliwość umie- szczenia programu w pamięci był Mark I z Uniwersystetu Manchester; zawierał on lam- pę oscyloskopową Williamsa z pamięcią (opatentowaną 11 grudnia 1946). Jego pierwszy program uruchomił prof. Tom Kil- burn. Istotny postęp w dziedzinie komputerów zo- stał spowodowany przez wynalazki tranzy- stora ostrzowego, czego dokonali John Bar- deen i Walter Brattain i ogłosili w lipcu 1948 oraz tranzystora złączowego, czego do- konali R.L. Wallace, Morgan Sparks i dr William Bradford Shockley w początku ro- ku 1951. Koncepcję układu scalonego, który umożliwił mikrominiaturyzację opublikował po raz pierwszy 7 maja 1952 Geoffrey W.A. Dummer. Mikrokomputer zrealizował M.E. Hoff Jr. z Korporacji Intel w latach 1969 — 73 dzięki wyprodukowaniu struktury mikroprocesora 4004. Najpotężniejsze i najszybsze ? Najpotężniejszym i najszybszym kompute- rem świata jest chłodzony cieczą CRAY-2, nazwany nazwiskiem Seymoura R. Cray'a z firmy Cray Research, Inc., Minneapolis (USA). Pojemność jego pamięci wynosi 256 milionów słów 64-bitowych, oraz 32 miliony bajtów pamięci głównej (uwaga: „bajt" jest jednostką informatyczną i zawiera 8 „bi- tów"; jest on równoważnikiem jednego zna- ku literowego albo dwóch cyfr). Osiąga on szybkość liczenia 250 milionów operacji zmiennoprzecinkowych na sekundę. Koszt miarowym przestrzennym komputerze o 1024 równoległych procesorach; przełamał on dotychczasowe problemy związane z możliwością jednoczesnej realizacji rozwią- zań; okazało się, że jest on 1019 razy szyb- szy od konwencjonalnego komputera. W maju 1988 firma NEC (Nippon Electric Co.) podała informację o programie badawczym kosztującym 1600 milionów funtów angiel- skich mającym w planach budowę kompute- ra piątej generacji, który będzie w stanie czytać pismo ręczne i rozumieć mowę ludzką w wielu językach. W komputerze tym wyko- rzystano zjawisko nadprzewodnictwa i funk- cje Josephsona. Najmniejszy procesor tekstu ? Easi-Text 1350 był wprowadzony przez Minimicro z Hutington, North Yorks, W. Brytania, w kwietniu 1986. Jest on oparty o komputer Sharp PC—1350 o wymiarach 182 x 72 x 16 mm i cały system wraz z dru- karką Epson P-80 do formatu A4 mieści się do teczki typu dyplomatka. Megabity ?. Bariera megabitu została prze- łamana w lutym 1984 przez wyprodukowa- nie 1024-kilobitowego układu scalonego o wymiarach główki pinezki i grubości włosa ludzkiego przez cztery firmy japońskie Hita- chi, NEC, NTT Atsugi Electrical Communi- cations i Toshiba. Firma Toshiba ogłosiła, że produkcja struktury 80-pikosekundowego układu wielkiej skali integracji z arsenku ga- lu rozpoczęła się w latach 1985 — 86. Najszybszy tranzystor ? Informacja o tranzystorze, który może dokonywać 230 miliardów przełączeń na sekundę została opublikowana przez Uniwersytet Stanowy Illinois (USA) 5 października 1986 r. CZASOMIERZE Zegar najstarszy ? Najwcześniejszy zegar mechaniczny został wykonany w Chinach w roku 725 przez I Hsing i Liang Lingtsan. Najstarszymi istniejącymi i pracującymi ze- garami świata są: zegar bez tarczy, datowa- ny na rok 1386 i być może starszy znajdują- cy się w Katedrze w Salisbury, Wilts., odre- montowany w roku 1956; wybijał godziny przez 498 lat i tykał ponad 500 milionów ra- zy. Wcześniejszym, z roku ok. 1335 jest ze- gar napędzany obciążnikami w Katedrze Wells, Sommerset, oryginalna jest jednak je- dynie żelazna rama. Model astronomicznego zegara siedmiokątnego, który wykonał Gio- vanni de Dondi w latach 1348 — 64, został odtworzony w roku 1962. Najcięższym zegarem świata jest zegar astro- nomiczny w Katedrze św. Piotra w Beauvais we Francji, wykonany między rokiem 1865 a 1868. Zawiera on 90 000 części; wymiary je- go wynoszą: 12,1, 6,09, 2,7 m. Zegar Su Sung, zbudowany w Chinach w K'aifeng w latach 1088-92 posiada kulę zbrojoną brązem o ciężarze 20,3 ton, zawie- rającą 1,52 tony wody. Był on zabrany do Pekinu w roku 1126, a wg ostatniej wiado- mości, pochodzącej z roku 1136, pracował on w wieży o wysokości 12,1 m. „Czasomierz" o wymiarach 15,54 x 15,54 x 15,54 m jest zawieszony na wyso- kości pięciu pięter w atrium budynku „Inter- Największy zegar słoneczny • Zegar Jaipur wchodzi w skład wyposażenia obser- , watoftuin wybudowanego w 1724 c. Jego / nica mierzy 387,140 m. (Foto: Spectrum). 84 Technika Najdokładniejszy r skomplikowany zegar go Jerts Olsen (1872-1945). Zegar Olsena skfacia się z ponad 14 000 części, a twóccy zbu- dowanie zajęto 10 lat. Mechanizm zegara działa na 570000 różnych sposobów. {Foto: Lars H»j Madsefl). national Sąuare" w Waszyngtonie (USA). Jest on sterowany komputerem z dokładnoś- cią do 1/100 sekundy i waży 2 tony, oświet- lony rurkami neonowymi o długości 122 m i okablowany 460 m przewodów. Dwanaście lamp w podstawie informuje swoim światłem o godzinie i minutach. Zegar, którego pro- jektantem był rzeźbiarz John Safer, wskazuje też, kiedy słońce jest w zenicie w dwunastu miastach różnych krajów. Największą w świecie tarczę ma zegar kwia- towy o średnicy 21 m, wykonany przez Sei- ko dla Towarzystwa Koryu Fujisho i zain- stalowany w czerwcu 1988 wewnątrz Gma- chu Róż (Rosę Building) w śródmieściu Hokkaido w Japonii. Długość większej wskazówki zegara wynosi 8,5 m. Największy zegar świata o czterech tarczach znajduje się na gmachu Towarzystwa Allan Bradley w Milwaukee, Wisconsin (USA). Średnica każdej z tarcz wynosi 12,28 m a całkowita długość wskazówki minutowej wy- nosi 6,09 m. Największym zegarem o poje- dynczej tarczy jest ośmiokątny Zegar Colga- te (Colgate Clock) w Jersey, New Jersey (USA) o średnicy 15,24 m i wskazówce mi- nutowej długości 8,31 m. Został on zdjęty z miejsca, na którym znajdował się od roku 1908, tj. ze szczytu fabryki przedsiębiorstwa ze względu na jej przebudowę. Planowane jest przeniesienie go na inną stronę. Najwyż- szy zegar świata o czterech tarczach znajduje się na Banku Oszczędnościowym Williams- burgh w Brooklynie, stan Nowy Jork (USA). Znajduje się on 131 m nad pozio- mem ulicy. Cyfrowy dwustronny zegar elektroniczny, obracający się na szczycie Gmachu Texas (USA), ma wymiary 13,4 x 13,4 x 8,5 m. Najdokładniejszy ? Zegar Olsena na Ratu- szu Kopenhaskim w Danii uruchomiony w grudniu 1955 ma ponad 14000 części, wy- magał ponad 10 lat pracy, a mechanizm ma 570000 wariantów działania. Dokładność zegara wynosi 0,5 sekundy na 300 lat — 50 razy lepiej od poprzedniego rekordu. Wahadło ? Długość najdłuższego wahadła świata wynosi 22,5 m; jest ono elementem zegara na młynie wodnym, wykonanego przez spółkę Hattori Tokeiten w gmachu Shinjuku NS w Tokio w Japonii w roku 1983. Najstarszy zegarek (przenośny zegarek mechaniczny) ? Jest nim egzemplarz wy- konany z żelaza przez Petera Henleina w Norymberdze, Bawaria, Niemcy ok. roku 1504. Najstarszy zegarek na rękę wykonali Jacquet-Droz i Leschot z Genewy, Szwajca- ria w roku 1790. „Zegarek" Eta umieszczono na pawilonie szwajcarskim podczas wystawy Expo 86, Vancouver w Kolumbii Brytyjskiej od maja do października; ważył 35 ton i mierzył 24,3 m wysokości. Najmniejszymi są zegarki pro- dukowane przez Jaeger le Coultre ze Szwaj- carii. Wymiary 15-kamieniowego mechaniz- mu wynoszą: długość 1,2 cm, szerokość 0,476 cm. Mechanizm wraz z kopertą waży Najcieńszy ? Grubość zegarka na rękę fir- my Swiss Concord Delirium IV wynosi 0,98 mm, a jego cena (łącznie z bransoletką z 18-karatowego złota) wynosiła w czerwcu 1980 16000 dolarów. Astronomiczny ? Cały mechanizm planeta- rium Kopernika, wykonany przez Ulysse Nardin ze Szwajcarii jest zrobiony w formie zegarka na rękę i wskazuje: czas, datę, fazę Księżyca, pozycję astronomiczną Słońca, Ziemi, Księżyca i planet znanych w czasach Kopernika. Przedstawia on też Wszechświat Ptolomeusza, wskazując „aspekty" astrolo- giczne danego czasu. Wykonywana jest specjalna wersja 65 plane- tariów o części czołowej wyciętej z meteory- tów, które znalazł admirał R.E. Peary w Ca- pe York w Grenlandii w roku 1897. Najkosztowniejszy ? Wyłączając zegarki z kopertami wysadzanymi drogimi kamienia- mi, najdroższym standardowym męskim ze- garkiem kieszonkowym jest „Heaven in Hand" („niebo w ręku") znany wśród kone- serów jako „The Packard" i wykonany w roku 1922 przez firmę Patek Phillippe dla amerykańskiego magnata samochodowego Jamesa Packarda. Mechanizm jest najdosko- nalszym egzemplarzem „skomplikowanego" zegarka kieszonkowego świata i był odku- piony przez firmę Patek Philippe we wrześ- niu 1988 za sumę 750000 funtów angiel- skich. Aby zaspokoić ekscentryczne wyma- gania Packarda, Patek Philippe wykonał na zegarku doskonałą mapę nieba z emalii, a przez złotą kopertę widoczny jest fragment nieba, znajdujący się w danej chwili nad ro- dzimym miastem Packarda, Warren, Ohio, USA, a ściśle, widoczny z okna jego pokoju sypialnego. Rekordową ceną za zegarek jest suma 1604 362 funtów angielskich (4,5 miliona franków szwajcarskich) zapłacona przez anonimowego człowieka z Afryki Południo- wej w Habsburg Feldman z Genewy, Szwaj- caria za Patek Philippe Calibre'89 z 1728 z oddzielnymi częściami. wynosząca 1420450751694 herców. Pozwa- la on na uzyskanie dokładności do 1 sekun- dy na 1700000 lat. Największy zegar słoneczny ? Najwięk- szym zegarem słonecznym jest Samrat Yan- tra, którego wysokość wskazówki wynosi 27 m, a całkowita wysokość w pionie 36 m. Zo- stał on zbudowany w roku 1724 w Jaipur w Indiach. TELEKOMUNIKACJA Telefon ? Krajem o największej liczbie abo- nentów telefonicznych są Stany Zjednoczo- ne, posiadające 114 349 000 abonentów, co odpowiada 483 abonentów na 1000 mie- szkańców. Miastem o największej liczbie abonentów jest Nowy Jork, USA z liczbą 4337 890 w połowie 1987. W roku 1983 Waszyngton, USA osiągnął poziom 1730 telefonów na 1000 mieszkańców. Najdłuższy kabel telefoniczny ? Najdłuż- szym w świecie podwodnym kablem telefo- nicznym jest ANZCAN o długości 15 151 km, łączący Port Alberni w Kanadzie z Auc- kland w Nowej Zelandii i z Sydney w Aus- tralii przez Fidżi i Wyspy Norfolk. Koszto- wał on ok. 379 milionów dolarów USA. Najdłuższa rozmowa ziemska ? Rozmow- wa telefoniczna dokoła świata na trasie oce- nianej na 158 845 km została dokonana 28 grudnia 1985 z i do Royal Institution w Londynie podczas wykładów świątecznych Bożego Narodzenia, które prowadził David Pye, profesor zoologii Uczelni im. Królowej Marii w Londynie. Zawieszono wówczas dla celów doświadczalnych międzynarodową „zasadę" telekomunikacyjną stwierdzającą, że w danym momencie może być wykorzy- stywany tylko jeden satelita telekomunika- cyjny i użyto dwóch satelitów geostacjonar- nych Intelsat, z których jeden był nad Ocea- nem Indyjskim, a drugi nad Pacyfikiem. Dwie „telefonistki" Anieka Russel i Alison Risk stwierdziły, że opóźnienie w ich rozmo- wie wynosi 530 milisekund. Książki telefoniczne ? Najtrudniejszą do rozerwania na pól książką telefoniczną świa- ta jest spis abonentów Houston, Texas, USA, zawierający 2889 stron z 939 640 abo- nentami. Jest on obecnie wydawany w dwóch częściach. Najprostszy spis telefonów posiada Knippa, Texas — 221 abonentów na dwóch stronach. Spis telefonów Anguilla z roku 1972 zawierał 26 abonentów i byi wykonany w maszynopisie. Największy i najmniejszy, działający te- lefon świata ? Był on pokazany podczas Festiwalu Ogrodowego Glasgow (Glasgow Garden Festival), Strathclyde, W. Brytania w maju 1988. Wysokość jego wynosiła 3,96 m, długość 4,57 m i ważył 3 tony. Słuchaw- ka o długości 3,05 m była podnoszona hyd- raulicznie do pozycji pionowej. Najmniejszy działający telefon wykonał Jeff Smith z fir- my GTE Northwert, Everett, stan Washing- ton (USA) w roku 1988; wymiary jego wy- noszą 10,48 x 1,90 x 3,81 cm. Podróże kosmiczne 85 rozmowy za rok 1988 wyniesie 11,2 miliona dolarów. Najsprawniejsza centrala telefoniczna ? GPT (GEC Plessey Telecommunications LTD) zademonstrowała zdolność centrali „Systen X", dzięki której w ciągu jednej go- dziny 27 czerwca 1989 roku połączono 1 558 000 rozmów w Bostonie i Nottingham. Światłowód ? Maksymalna odległość na ja- ką przekazywano sygnały bez powtórzeń wyniosła 251,6 km w Laboratorium Bada- wczym British Telcom w Martlesham Heath, Suffolk, W. Brytania, w lutym 1985 r. Dłu- gość fali laseru wynosiła 1525 nm, a szyb- kość transmisji 35 megabitów na sekundę. TECHNIKA RAKIETOWA I POCISKI Najwcześniej zastosowane ? Rakiety wo- jenne napędzane prochem strzelniczym skła- dającym się z węgla drzewnego, saletry i siarki opisał Tseng Kung Piang z Chin w ro- ku 1042. W Europie rakiety były znane naj- wcześniej w roku 1258. Pierwszego wystrzelenia rakiety na paliwo ciekłe (opatentowanej 14 lipca 1914 r.) do- konał dr Robert Hutchings Goddard (1882-1945) z USA w Auburn, Massachu- sets, USA 16 marca 1926, gdy jego rakieta osiągnęła wysokość 12,5 m i pokonała od- ległość 56 m. Najwcześniejszą rakietą ZSRR była rakieta na paliwo półpłynne GIRD- — IX (Gruppa Izuczenija Reaktiwnogo Dwi- żenija), prace nad którą rozpoczęto w roku 1931, a przetestowano 17 sierpnia 1933. Największe zasięgi ? 16 marca 1962 r. Niki ta Chruszczow, premier ZSRR ogłosił w Moskwie, że ZSRR posiada „rakietę global- ną" o zasięgu 30000 km tzn. więcej niż wy- nosi połowa obwodu Ziemi, a tym samym mogącej osiągnąć jakikolwiek cel z dowolne- go kierunku. Pierwszym pojazdem kosmicznym, który osiągnął trzecią szybkość kosmiczną umożli- wiającą opuszczenie Układu Słonecznego był Pioneer 10. Rakieta Atlas SLV-3C ze zmo- dyfikowanym drugim stopniem Centaur D i trzecim stopniem Thiokol Te-364-4 opuściła Ziemię z bezprzykładną prędkością 51682 km/h, 2 marca 1972. Największa stwierdzo- na prędkość jakiegokolwiek pojazdu kos- micznego wyniosła 240000 km/h i dotyczyła amerykańsko-niemieckiego próbnika kos- micznego Helios B wystrzelonego 15 stycz- nia 1976 r. Maksymalne zbliżenie rakiety do Słońca ? Próbnik kosmiczny Helios B zbliżył się o 43,4 min km do Słońca niosąc aparaturę za- równo amerykańską, jak i zachodnionie- miecką 16 kwietnia 1976 r. Najdalszy obiekt wykonany przez człowieka ? Pioneer 10, wystrzelony z Oś- rodka Kosmicznego im. Kennedy'ego Cape Canaveral, Floryda, USA przeciął średnią orbitę Plutona 17 października 1986, będąc w odległości 5900 milionów km od Ziemi. Było to poza maksymalnym promieniem or- bity Plutona w kwietniu 1989 i będzie on kontynuować podróż w kosmos z prędkoś- cią 49 000 km/h. Gdvbv bvło to fizycznie Do sondy kosmicznej przytwierdzona jest tabliczka przeznaczona do skomunikowania się z jakimikolwiek międzygwiezdnymi hu- manoidami. Znajdują się na niej: rysunek mężczyzny i kobiety, schematyczna informa- cja określająca pozycję Ziemi w Układzie Słonecznym oraz położenie naszego Słońca względem pulsarów, których częstotliwości określone są w kodzie dwójkowym. Podróże kosmiczne Prawa fizyczne określające zasady lotu sztucznych satelitów ogłosił po raz pierwszy Sir Izaak Newton (1642—1727) w swojej pracy Philosophiae Naturalis Principia Mat- hematica („Matematyczne zasady filozofii przyrody") rozpoczętej w • marcu 1686, a opublikowanej po raz pierwszy w lipcu 1687. Pierwszy sztuczny satelita został umie- szczony na orbicie na wysokości 228,5/946 km, posiadał on szybkość ponad 28 565 km/h i został wystrzelony z Bajkonuru, na północ od Tiuratamu, 275 km na wschód od Morza Aralskiego w nocy 4 października 1957. Satelita Sputnik („Towarzysz podró- ży"), oficjalnie nazwany „Satelita 1957, Alfa 2" ważył 83,6 kg, jego średnica wynosiła 58 cm, czas życia określono na 92 dni; zakoń- czył swoją działalność 4 stycznia 1958. Ra- kieta SL-4, która go umieściła na orbicie miała długość 29,5 m i została zaprojekto- wana pod kierunkiem byłego więźnia Guła- gu dra Sergiusza Pawłowicza Koralewa (1907-66). Pierwszy satelita z człowiekiem ? Pierw- szy lot kosmiczny z człowiekiem, zatwier- dzony przez organizację ogólnoświatową, Międzynarodową Federację Aeronautyczną (Federation Aeronautiąue International, FAI, założona w 1905 r.) został zrealizowa- ny z kosmonautą, majorem lotnictwa (póź- niej awansowanym na pułkownika) Jurijem Aleksejewiczem Gagarinem (1934 — 68) w statku Wostok 1, 12 kwietnia 1961. Publikacje wskazują na to, że start odbył się z Bajkonuru o godz. 6.07 czasu Greenwich, a lądowanie nastąpiło po 108 minutach w pobliżu miejscowości Smiełowka leżącej bli- sko miasta Engels w obwodzie Saratowskim (ZSRR). Maksymalną wysokość, którą osiągnął Wostok 1 podczas swego lotu o długości 40 868,6 km, oceniono na 327 km a maksymalna prędkość wyniosła 28 260 km/h. Pułkownikowi Gagarinowi nadano tytuł Bo- hatera Związku Radzieckiego wraz z przys- ługującym Medalem Złotej Gwiazdy oraz Order Lenina. Zginął on w katastrofie lotni- czej, która wydarzyła się przy locie samolo- tem odrzutowym na niskiej wysokości w okolicach Moskwy 27 marca 1968. Pierwsza kobieta w kosmosie ? Pierwszą kobietą, która znalazła się na orbicie około- ziemskiej była podporucznik (obecnie pod- pułkownik) Walentyna Władymirowna Tie- rieszkowa (ur. 6 marca 1937 r.) wystrzelona rakietą Wostok 6 z miejscowości Tiuratam (ZSRR) o godz. 9.30 czasu Greenwich 16 czerwca 1963; wylądowała o godz. 8.16 19 czerwca no locie trw?iiflrvm 9 rlnlw 99 o^rłrr Astronauta ? Najstarszym spośród 214 lu- dzi, którzy byli w kosmosie był Karl G. He- nize (USA), 58 lat, uczestnik 19-tej misji promu kosmicznego Challenger. Najmłod- szym był major (później generał porucznik) Herman Stiepanowicz Titow (ur. 11 wrześ- nia 1935 r.); miał on 25 lat 329 dni w mo- mencie startu na pokładzie statku kosmicz- nego Wostok 2, 6 sierpnia 1961 r. Najdłuższy lot kosmiczny z ludźmi ? Puł- kownik Władimir Titow (ur. 1 stycznia 1951 r.) i inżynier lotu Muza Manarow (ur. 22 marca 1951 r.), wystrzeleni 21 grudnia 1987 w kierunku stacji kosmicznej Mir na pokła- dzie statku kosmicznego Sojuz TM 4 wylą- dowali w statku Sojuz TM 6 (towarzyszył im kosmonauta francuski Jean Loup Chre- tien) w miejscu rezerwowym w pobliżu mie- jscowości Dżezkazgan w Kazachstanie (ZSRR) po locie kosmicznym trwającym 365 dni, 22 godziny 39 minut 49 sekund. Pod- różnikiem kosmicznym o największym do- świadczeniu jest płk Jurij Romanienko (ur. 1944), który spędził w kosmosie 430 dni, 18 godzin 20 minut w trakcie trzech lotów kos- micznych w latach 1977-78, 1980 i 1987. Największa liczba podróży ? Kapitan w stanie spoczynku Marynarki Wojennej USA John Watts Young (ur. 24 września 1930 r.) zrealizował swoją szóstą podróż kosmiczną 8 grudnia 1983 podczas której przekazał do- wodzenie laboratorium kosmicznym Colum- bia STS 9 po podróży kosmicznej, trwającej 34 doby, 19 godzin 42 minuty 13 sekund. Najliczniejsza załoga ? Najliczniejsza za- łoga pojedynczej misji kosmicznej składała się z ośmiu osób, do której wchodziła jedna kobieta. Misja ta była zrealizowana na pro- mie kosmicznym STS 61A, Challenger 9, który był 22 kolejną misją promu; start od- był się 30 października 1985. Wyniesiono wówczas na orbitę zachodnioniemieckie la- boratorium kosmiczne Spacelab Dl. Misja, którą dowodził Hank Hartsfield trwała 7 dni 44 minuty i 51 sekund. Największa liczba ludzi, która znajdowała się kiedykolwiek jednocześnie w kosmosie wynosi 11: pięciu Amerykanów na pokładzie. promu i pięciu Rosjan oraz jeden Hindus na pokładzie statku Salut 7 w kwietniu 1984; ośmiu astronautów z STS 61A, jak podano wyżej i trzech Rosjan na pokładzie Saluta 7 w październiku 1985, wreszcie pięciu astro- nautów z STS 27 i pięciu kosmonautów ra- dzieckich wraz z jednym Francuzem na po- kładzie stacji Mir w grudniu 1988 r. Podbój Księżyca ? Wg definicji określonej przez Międzynarodową Federację Aeronau- tyczną (Federation Aeronautiąue Internatio- nale — FAI) „Kosmos" rozpoczyna się na wysokości 100 km. Neil Alden Armstrong (ur. w Wapakoneta, Ohio, USA, 5 sierpnia 1930 r. pochodzenia szkocko-irlandzko-nie- mieckiego), dowódca i pilot misji Apollo 11, był pierwszym człowiekiem, który postawił stopę na Księżycu na Morzu Spokoju (Marę Tranąuillitatis) o godz. 2.56 i 15 sekund cza- su Greenwich 21 lipca 1969. Towarzyszył mu w module księżycowym Eagle (Orzeł) płk. Edwin Eugene Aldrin junior z Lotnic- twa Wojskowego USA (ur. w Montclair, New Jersey 20 stycznia 1930 r., pochodzenia szwedzko-holendersko-brytyjskiego), pod- H Hł HH h lł 86 Podróże kosmiczne Eagle wylądował o godz. 20.17 i 42 sekundy czasu Greenwich 20 lipca i wzniósł się o godz. 17.54 czasu Greenwich 21 lipca po po- stoju trwającym 21 godzin 36 minut. Apollo 11 wystartował z Cape Canaveral, Floryda (USA) o godz. 13.32 czasu Greenwich 16 lipca i był kulminacją programu kosmiczne- go USA. W szczycie tego programu praco- wało 376 600 osób, a budżet za lata 1966-7 wyniósł 5 900000000 dolarów. Paweł Bielajew był kosmonautą radzieckim wybranym do załogowego lotu okołoksięży- cowego w próbniku Zond 7, który zamierza- no rozpocząć 8 grudnia 1968, 12 dni przed lotem Apollo 8. Start jednak nie odbył się. Najpotężniejsza rakieta ? Radziecka Ener- gia, wystrzelona po raz pierwszy 15 maja 1987 r. z kosmodromu Bajkonur ważyła z pełnym ładunkiem 2400 ton, a ciąg jej wy- niósł 4000 ton. Może ona umieścić ładunek o ciężarze 140 ton na niskiej orbicie około- ziemskiej; wysokość rakiety wynosi 59 m a maksymalna średnica 16 m. Jej stopień pod- stawowy składa się z czterech silników napę- dzanych ciekłym tlenem i ciekłym wodorem. Rosjanie zastosowali po raz pierwszy zbior- niki niskotemperaturowe. Istnieją też cztery dodatkowe stopnie składające się z pojedyn- czych silników RD 170 napędzanych cie- kłym tlenem i naftą. Wersja sześciosilnikowa z dodatkowym stopniem może umieścić do 180 ton na niskiej orbicie okołoziemskiej, względnie zabrać 32 tony na Księżyc lub 27 ton na Wenus lub Marsa. Wysokość ? Największą wysokość osiąg- niętą przez człowieka zrealizowano podczas nieudanej wyprawy Apollo 13, gdy w najdal- szym punkcie, 254 km, nad powierzchnią Księżyca osiągnięto odległość od powierzch- ni Ziemi 400187 km; było to o godz. 1.21 uniwersalnego czasu brytyjskiego, 15 kwiet- nia 1970. Załogę tworzyli: kapitan Marynar- ki Wojennej USA James Arthur Lovell ju- nior (ur. w Cleveland, Ohio, USA, 25 marca 1928 r.), Fred Wallace Haise junior (ur. w Biloxi, Missouri 14 listopada 1933 r.) i John L. Swigert (1931-82). Największą wysokością osiągniętą przez ko- bietę jest 396,8 km — rekordzistką była as- tronautka Rhea Seddon (ur. 1947) podczas lotu w promie kosmicznym STS 51D Disco- very w kwietniu 1985 r. Rekordem lotni- czym jest wysokość 24336 m, którą osiągnę- ła Natalia Prochanowa (ZSRR) (ur. 1940) w samolocie odrzutowym E-33 22 maja 1965 r. Prędkość ? Największą prędkością z jaką poruszał się człowiek jest 39 897 km/h, gdy statek załogowy Apollo 10, w którym lecieli: pułkownik (obecnie gen. bryg.) Lotnictwa Wojskowego USA Thomas Petten Stafford (ur. w Weatherford, Oklahoma, 17 września 1930 r.), komandor Eugene Andrew Cernan (ur. w Chicago, Illinois 14 marca 1934 r.) i komandor kapitan Marynarki Wojennej USA John Watts Young (ur. w San Francis- co, Kalifornia 24 września 1930 r.) znajdo- wał się na wysokości 121,9 km podczas lotu ku Ziemi 26 maja 1969 r. Największą prędkością osiągniętą przez ko- bietę jest 28 115 km/h. Rekordzistką jest Walentina Władimirowna Tierieszkowa-Ni- kołajewa (ur. 6 marca 1937 r.) z ZSRR w statku Wostok 6. 16 czerwca 1963 r. Rekordowy czas pobytu na Księżycu ? Załoga Apollo 17 zebrała rekordową ilość 114,8 kg skał i gruntu podczas swojej naj- dłuższej „działalności pozastatkowej", wyno- szącej 22 godziny 5 minut. Byli to: kapitan Marynarki Wojennej USA Eugene A. Cer- nan (ur. w Chicago, Illinois, 14 marca 1934 r.) i dr Harrison H. (Jack) Schmitt (ur. w Santa Rosa, New Mexico, 3 lipca 1935 r.), który był dwunastym człowiekiem na Księ- życu. Załoga przebywała 74 godziny 59 mi- nut na powierzchni Księżyca podczas naj- dłuższej ze wszystkich misji księżycowych, trwającej 12 dni 13 godzin 51 minut, w ok- resie 7—19 grudnia 1972 r. Pierwszy pojazd pozaziemski ? Pierw- szym kołowym pojazdem, który wylądował na Księżycu był Łunochod 1; rozpoczął on podróż sterowaną z Ziemi 17 listopada i 970. Przebył on ogółem 10,54 km, przy pochyłoś- ciach do 30° na Morzu Deszczów (Marę Im- brium) i był sprawny do 4 października 1971 r. Rekord prędkości i przebytej drogi na Księ- życu należy do pojazdu Rover misji Apollo 16 i wynosi 18 km/h. rty statek kostni - itku kosmicznego Voy3ger Mission na podstawie dartych uzyskanych od załogi Voyager 2 opracowała pełnokołorowy Neptun w laboratorium NASAs taboratory (JPL) w Pasactena, USA. (Foto: Science Photo Ubfa- r ? księżycową miał na orbicie parkingowej ma- sę 140 512 kg. Amerykański satelita do badań raaioastro- nomicznych RAE (Radio Astronomy Explo- rer) B albo Explorer 49, ważący 200 kg, wy- rzucony 10 czerwca 1973 miał anteny o roz- piętości od szczytu do szczytu 415 m. Najdroższy projekt ? Całkowity koszt amerykańskiego kosmicznego programu za- łogowego, włącznie z misją księżycową Apollo 17 był szacowany na 25 541 400 dola- rów. Ocenia się, że podczas pierwszych 15 lat ra- dzieckiego programu kosmicznego od roku BUDOWLE ONSTRUKCJE Biura Mieszkania Budynki wystawowe Wieże i maszty XV Mosty Kanały Tamy Tunele Konstrukcje specjalne NAJSTARSZE BUDOWLE Świat ? Najstarszą znaną budowlą wykona- ną przez człowieka jest nieregularny okrąg z luźno ułożonych bloków lawy. Budowla ta, zaliczana do najniższego kręgu kulturowego dolnego paleolitu, znajduje się w wąwozie Olduvai w Tanzanii i została odkryta w 1960 roku. Z zabytkiem związane są różne ślady, jak szczątki kości znajdujące się na klepisku, których wiek ocenia się na 1 750000 lat. Najstarszym dotychczas odkry- tym przykładem jest kompleks 21 chatek po- siadających paleniska lub jamy wyłożone ka- mieniami otaczakami. Wykopalisko to od- kryto w październiku 1965 roku na przed- mieściu Nicei zwanym Terra Amata i uważa się, że budynki należą do kultury achenhań- skiej istniejącej 400000 lat temu. Podczas prac wykopaliskowych dokonanych między 28 czerwca a 5 lipca 1966 roku odkryto chatkę na ścianach palisadowych zaciosa- nych. Chata miała wymiary 15 m na 6 m. Resztki wieży kamiennej wysokiej na 6,1 m pierwotnie wbudowanej w mury Jerycha po- chodzą z roku 5000 p.n.e. Same fundamenty muru Jerycha pochodzą z roku 8350 p.n.e. Za najstarsze w świecie budowle wolnostoją- ce uważa się obecnie świątynie megalityczne w miejscowościach Mgaar i Skorba na Mal- cie. Świątynie te jak również budowla z Ggantija na wyspie Grozo pochodzą z roku 3250 p.n.e. Budynki biurowe, przemysłowe i użyteczności publicznej NAJWIĘKSZE Przedsięwzięcie wykonawcze ? Kompleks budowlany Madinat Al-Sinaiya w Arabii Saudyjskiej uważany jest za największe przedsięwzięcie robót publicznych czasów nowożytnych. Prace budowlane obejmowały 1015 km2 a rozpoczęto je w 1976 roku. Do 1988 roku ogólna objętość przeniesionej i wybranej ziemi osiągnęła 270 milionów m3 ilość wystarczająca do wykonania wokół Ziemi wzdłuż jej równika pasa o szerokości 7 metrów i grubości 1 metra. Uważa się, że system chłodzenia tego kompleksu wodą morską, jest największym na świecie syste- mem kanałowym. Dostarcza on 10 milionów metrów sześciennych wody morskiej dzien- nie. Zagospodarowanie przestrzenne londyńskie- go kompleksu basenu portowego jest okreś- lane jako największe na świecie przedsię- wzięcie przemysłowe. Przemysłowe ? Największym na świecie za- kładem przemysłowym jest Fabryka Wago- nów Kolejowych i Czołgów w miejscowości Niżnyj Tagił 136 km na północny zachód od Swierdłowska ZSRR. Powierzchnia tej fa- bryki wynosi 827000 m2. Zdolność produk- cyjna fabryki wynosi 2500 czołgów T-72 Handlowe ? Największą na świecie po- wierzchnię zajmuje budynek giełdy handlo- wej spółdzielni VBA (Verenigde Bloemenvei- linga Aalsmeer, Aalsmeer) w Holandii o wy- miaracli llf\ v 547 m Pnwipr7r:łinifl nnHłntn Budynki biurowe Naukowe ? Budynkiem o największej ku- baturze jest hala montażu pojazdów znajdu- jąca się w kompleksie 39, miejsca gdzie do- konano montażu pojazdu księżycowego Apollo na rakiecie Saturn V oraz startu tej rakiety. Budynek ten znajduje się w Cen- trum Kosmicznym im. Johna F. Kennedy- ego na wyspie Merritt, Cape Canaveral na Florydzie, USA. Budowę tego obiektu roz- poczęto w kwietniu 1963 r. Jest to budynek o stalowym użebrowaniu o wymiarach: dłu- gość 218 m, szerokość 158 m i wysokość 160 m. Składa się z czterech wnęk, każda z włas- nymi wrotami o wysokości 140 m. Podłogi wynoszą 31911 m2 a objętość budynku 3.666 500 m3. Administracyjne ? Budynkiem biurowym największej powierzchni jest Pentagon w Ar- lington w stanie Virginia (USA). Zbudowa- no go dla biur Departamentu Obrony USA, oddając do użytku w 1943 roku. Każdy z boków zewnętrznych tego budynku ma dłu- gość 281 a jego obwód wynosi około 1370 m. Pięć pięter posiada powierzchnię podłóg równą 604000 m2. Długość wszystkich kory- tarzy wynosi 27 km, a w budynku jest 7748 okien. Pracuje tam dwadzieścia dziewięć ty- sięcy osób, które mają do dyspozycji 44000 aparatów telefonicznych połączonych kab- lem o długości 257 000 km. Biurowce ? Największym budynkiem, któ- rego pomieszczenia są wynajmowane róż- nym biurom jest The World Trade Center w Nowym Jorku USA, którego każda z dwu wież ma powierzchnię użytkową 406000 m2. Wieża wyższa — Wieża Druga ma wysokość 415,22 m. Wierzchołek anteny telewizyjnej na Wieży Pierwszej znajduje się na wysokoś- ci 521,2 m nad poziomem ulic, a więc jest o 46 m wyżej niż antena na dachu Wieży Sear- sów (patrz niżej). Najwyższy ? Najwyższym na świecie biu- rowcem jest Wieża Searsów, w której mie- ści się krajowe centrum firmy Sears, Roe- buck and Co przy ulicy Wacker Drive w Chicago, Illinois USA. Biurowiec ten ma 110 pięter i wysokość 443 m a całkowita po- wierzchnia użytkowa wynosi 408 760 m2. Wiechę umieszczono 4 maja 1973 roku. Bu- dynek ten „przeskoczył" pod względem wy- sokości The World Trade Centre w Nowym Jorku, który oddano do użytku 6 marca 1973 roku. Drugi z tych budynków był pierwszym, w którym stalowa kolumna do- sięgnęła 104 piętra. Dodanie dwu anten tele- wizyjnych zwiększyło całkowitą wysokość do 475,18 m. Budynek liczy 700 „mieszkań- ców" obsługiwanych przez 103 windy i 18 ruchomych schodów i ma 16000 okien. Wstępne plany zbudowania 169 piętrowego budynku o wysokości 701 m dla Chicago Loop Illinois, USA opublikowano w 1981 roku. Pracami rozbiórkowymi w dzielnicy Central Place w Brisbane Queensland w Australii rozpoczęto 8 sierpnia 1987 roku powstanie 120-piętrowego najwyższego na świecie bu- dynku o wysokości 445 m. Ogłoszono rów- nież, że nad brzegami rzeki Hudson w No- wym Jorku USA zostanie zbudowany i od- dany do użytku w 1999 roku budynek „The Trump City Tower" o wysokości 559,3 m. MIESZKALNE Największa wysokość ? Najwyżej położo- nymi na świecie są budynki fortu Basisi na przełęczy Mana na granicy indyjsko-tybetań- skiej: 31° 04' szerokości geograficznej pół- nocnej, 79° 24' długości wschodniej znajdu- jące się na wysokości 5988 m. Jednakże w 1961 roku, odkryto 3-izbowe mieszkanie na wysokości 6600 m w miejsco- wości Cerro Llullaillaco (6723 m) na granicy argentyńsko-chilijskiej pochodzące jak się uważa sprzed 1480 roku. Osada na szlaku T'e-li-mo w południowym Tybecie znajduje się na wysokości względnej 6019 m. Budynki mieszkalne znajdujące się najbardziej na północ ? Duńska Stacja Naukowa zorganizowana w roku 1952 w Pearyland północnego Kalaalit Nunaat (Grenlandia) znajduje się 1450 km na północ od koła podbiegunowego. W krainie Pearyland w roku 1969 odkryto pa- leniska eskimowskie używane wcześniej niż w roku 1000 p.n.e. Najbardziej na północ wysuniętym miejscem ciągle zamieszkałym jest posterunek na wys- pie Alert on Ellesmare w Północno-Zachod- nim Regionie, należącym do kanadyjskiego ministerstwa obrony narodowej. Leży on na 82° 30' szerokości geograficznej północnej i 62° długości geograficznej zachodniej i został utworzony w 1950 roku. Najbardziej wysunięte na południe ? Naj- bardziej na południe wysuniętym stałym mieszkaniem ludzkim jest placówka „the United States'Amundsen — Scott South Po- lar Station" (patrz rozdział 9) oddana do użytku w 1957 roku. AMBASADY Największa ? Ambasada ZSRR przy ulicy Bei Xiao Jie w Beijing Chiny w północ- no-wschodniej części północnego miasta, otoczonego murami, zajmuje ogółem po- wierzchnię 18,2 ha starej Misji Kościoła Pra- wosławnego (założonej w roku 1728) zwanej teraz Bei guan. Misja ta została przekazana Związkowi Radzieckiemu w 1949 roku. CENTRA WYSTAWOWE Największe ? Międzynarodowe Centrum Wystawowe w Cleveland, Ohio (USA) jest największe na świecie. Obejmuje obszar 70,8 ha, sąsiadujący z międzynarodowym por- tem lotniczym w Cleveland. Na tym terenie znajduje się budynek o powierzchni użytko- wej 232250 m2, w którym jest dworzec kole- jowy oraz parking mieszczący 10000 samo- chodów. BUDOWLE PRZEMYSŁOWE Najwyższe kominy ? Należący do Interna- tional Nickel Company, ma wysokość 379,6 m znajduje się w Copper Cliff, Sudbury, Ontario w Kanadzie a został ukończony w 1970 roku. Ma średnicę 35,4 m u dołu i 15,8 m na wierzchołku. Komin ten waży 38 390 ton i rozpoczął pracę w 1971 roku. Najbar- dziej masvwnvm kominem na świecie jest Budynki mieszkalne 89 ZAMKI Najwcześniejszy ? Zamek Gomdan (Je- men) miał początkowo 20 kondygnacji i da- tuje się sprzed roku 100 n.e. Największy ? Największym na świecie za- mieszkałym zamkiem jest rezydencja królew- ska Windsor Castle w New Windsor (W. Brytania). Jest to budowla z XII wieku w kształcie przewężonego równoległoboku o wymiarach 576 x 164 m. Powierzchnia cał- kowita zamku Dover Castle w Kent (W. Brytania) wynosi 13,75 ha, przy szerokości 335,2 m i długości muru osłonowego 550 m, a z uwzględnieniem podziemnych murów — 700 m. Wymiary gabarytowe zamku Caris- brooke Castle (110 x 137 m) na wyspie Wight, z uwzględnieniem jego dzieł ziem- nych wynoszą 411 x 251 m. Warownie ? Największym na świecie za- bytkowym zamkiem są Hradcany w Pradze (Czecho-Słowacja), którego początki sięgają IX wieku. Jest to podłużny nieregularny wielokąt o osi 570 m przeciętnej przekątnej 128 m i powierzchni 7,28 ha. Najwyższy biurowiec • Dwie wieże na- leżące do budynku World Trade Centre górują nad Nowym Jorkiem. Wydawałoby się, że umycie 43600 okien stanowi trudność. Otor nie. Deszcz zmywa brud z okien wyższych pię- ter i osadza go na niższych, (foto; ZEFA). łowni Zasavja w miejscowości Trboulie w Jugosławii, ma wysokość 360 m i został ukończony 1 czerwca 1976 roku. Wieża chłodnicza ? Największą wieżą chłodniczą jest wieża przylegająca do elek- trowni jądrowej w Uentrop, RFN wysoka na 179,8 m ukończona w 1976 roku. HANGARY Największy hangar ? „Big Texas" w bazie lotniczej Kelly Air Force Base w San Anto- nio w Texasie, USA, ukończon1 15 lutego 1956 roku, ma cztery wrota krzde o szero- kości 76,2 m i wysokości 18,28 m ważące 598 ton. Przestrzeń wnęki ma wymiary 609,6x91,4x27,4 m i jest okolone betono- wym przedpolem hangaru o powierzchni 17,8 ha. Baza samolotów odrzutowych To- warzystwa Lotniczego Delta znajdująca się na 56,6 ha międzynarodowego portu lotni- czego Hartsfield w Atlancie, Georgia, USA ma 14,5 ha przykrytych dachem. ELEWATOR ZBOŻOWY Największy ? Pojedynczy elewator zbożo- wy należący do C-G-F Company w Wichita, Kansas, USA, składa się z potrójnego szere- gu zbiorników magazynowych, 123 z każdej strony głównej wieży załadowczej lub „głów- nego budynku". Zespół ma długość 828 m i szerokość 30 m. Każdy zbiornik ma wyso- kość 37 m i średnicę wewnętrzną 9 m, daje to całkowitą pojemność magazynowania 7,3 milionów hektolitrów pszenicy. Naiwiekszv zesnół elewatorów w świecie sta- ZAKŁADY OCZYSZCZANIA ŚCIEKÓW Największe ? Zakłady „The West South- west Treatment Plant" otwarte w 1940 roku o powierzchni 203 ha w Chicago, Illinois, USA, obsługują obszar zamieszkały przez 2940000 osób. Zakład ten w roku 1973 oczyszczał 3160 milionów litrów ścieków dziennie, a zdolność ich zbiorników osadni- kowych i napowietrzających wynosi 1280000 m3. BUDYNKI DREWNIANE Największy ? Dwa hangary lotnicze nale- żące do marynarki wojennej USA zbudowa- ne w latach 1942 — 43 w miejscowości Tilla- mook w stanie Oregon, USA, służą obecnie jako pomieszczenia tartaków. Hangary te mają 304,8 m długości, 51,8 wysokości przy koronie i 90,22 m szerokości przy podsta- BUDYNKI NA PODUSZCE POWIETRZNEJ Największy ? Największym budynkiem, podpartym na poduszce powietrznej jest oś- miokątny, mieszczący 80 600 widzów stadion Pontiac Silverdome Stadium w Michigan (USA). Stadion ten ma wymiary: szerokość 159 m i długość 220 m. Ciśnienie powietrza podpierającego 4 ha półprzeźroczystego da- chu wykonanego z włókna szklanego wyno- siło 34,4 kPa. Największa hala na poduszce powietrznej o wymiarach standardowych ma 262 m długości, 42,6 m szerokości i 19,8 m wysokości. Pierwszą z takich hal zbudowano w miejscowości Lima w stanie Ohio (USA). Budynki mieszkalne Najstarszy ? Kompleks istniejących do dziś budynków drewnianych wchodzi w skład Pagody, Bramy Chumanar i Świątyni Horyu (Horyu — ji) w Nara (Japonia), da- tuje się na ok. 670 n.e. i ukończony w 715 n.e. Jako drewno zastosowano belki z drzew Iiinoki lir,7ar.vr,h snhie 1000 lat Niedaleki Najgrubsze mury ? Mury miejskie miasta Urnammu w Ur (obecnie Muąayyar, Irak) zniszczonego przez Elamitów w roku 2006 p.n.e. miały grubość 27 m i były zbudowane z cegieł z mułu. PAŁACE Największe ? Pałac Cesarski (Gu gong) w centrum Pekinu (Beijing, północna stolica) w Chinach jest zbudowany na planie prostoką- ta o wymiarach 960 x 750 m, powierzchni 72 ha. Jego zarys przetrwał z czasów bu- dowli wzniesionej za trzeciego cesarza z dy- nastii Ming'Young Lo, z lat 1402-1424, lecz wskutek dokonywanych zmian, więk- szość budynków mieszczących się wewnątrz tego kompleksu pochodzi z XVIII wieku. Składają się one z 5 sal i 17 pałaców, z któ- rych najpóźniejszy, zajmowany przez ostat- nią cesarzową do roku 1924, był Pałacem Nagromadzonej Elegancji (Chu xia gong). Pałac Wersalski, znajdujący się 23 km na południowy-zachód od Paryża ma fasadę o 375 oknach i długości 580 m. Budynek ten ukończony w roku 1682 dla Ludwika XIV, został wzniesiony pracą ponad 30 000 robot- ników pod kierownictwem Julesa Har- douin-Manserta (1646-1708) PAŁACE - REZYDENCJE Pałac (Istana Nurul Iman) Sułtana Brunei w stolicy Bandar Seri Begawan, ukończony w styczniu 1984, jest największym pałacem na świecie z 1788 pokojami i 257 toaletami. Pod- ziemny garaż mieści 110 samochodów oso- bowych Sułtana, zajmuje plac o powierzchni 1,6 ha. Największa fosa ? W oparciu o plany spo- rządzone przez źródła francuskie, wydaje się, że największa otacza Pałac Cesarski w Peki- nie (patrz wyżej), mierząca 49 m szerokości i o długości całkowitej 3290 m. Łączna dłu- gość fos miejskich Pekinu wynosi 38 km. HOTELE 90 Budynki mieszkalne dzynarodowych restauracji i personel liczący 3600 osób. Na jego dachu urządzono kom- pleks rekreacyjny o powierzchni 2,47 ha. W hotelu znajduje się bezkolumnowa sala balo- wa o powierzchni 4460 m oraz sala kongre- sowa o metrażu 11 600 m. Hotel Rossija w Moskwie, otwarty w 1967 r. ma 3200 poko- jów, lecz nie jest ujęty w światowych wyka- zach. Kompleks hotelu Izmaiłowo, otwarty w lipcu 1980 r. na moskiewskie XXII Igrzy- ska Olimpijskie zaprojektowano do pomie- szczenia 9500 osób. Największy korytarz ? Korytarz w hotelu Hyatt Regency w San Francisco (USA) ma długość 106,6 m szerokość 48,7 m i 51,8 m wysokości. 17-piętrowy budynek ma, dla po- równania, wysokość 52 m. Najwyższy ? Mierzący od poziomu ulicy jego głównego wejścia do szczytu 226,1 m to 73 kondygnacyjny hotel Westin Stamford w Raffeles City w Singapurze. Został ukończo- ny w marcu 1985 r. Hotel Detroit Plaża mierzy 227,9 m od poziomu tylnego wejścia. Najmniejszy ? Punta Grandę Hotel w Las Puntas na wyspie Hierro, Teneryfa, Wyspy Kanaryjskie, ma łączny metraż 600 m. Są tam cztery podwójne sypialnie wychodzące na mały taras, hali, bar-restauracja i sola- rium. Przebudowany budynek hotelu ma po- nad 150 lat. Najwęższy ? Star Hotel w Moffat w hrab- stwie Dumfries and Galloway w Szkocji jest najwęższym wolnostojącym hotelem, jego szerokość wynosi jedynie 6,1 m. Najkosztowniejszy ? Apartament Królew- ski na dachu hotelu Marbella Dinamar w Puerto Banus w Marbella (Hiszpania) kosz- tuje 500 000 peset za dzień. Ma on dwie ha- le, dwie jadalnie, pięć podwójnych sypialni, siedem łazienek, kuchnię, pomieszczenia dla służby, gabinet (bibliotekę), biuro, foyer, 8-piętrowy basen z podgrzewaną wodą i sy- stemem masażu, dwa solaria, saunę i traw- nik z 18 dołkami do gry w golfa. W 1989 r. Hotel Bel-Air w Los Angeles (USA) został sprzedany za rekordową cenę 1,2 miliona dolarów za pokój. Najbardziej ruchomy ? Ceglany 3-kondyg- nacyjny Hotel Fairmount z 1906 r. w San Antonio, w stanie Teksas (USA), który wa- żył 1451 ton, został przesunięty — na 36 wózkach z pneumatycznym ogumieniem, o około pięć kwartałów poprzez ulice miasta i przez most, który musiał zostać w tym celu wzmocniony. Przesunięcie budynku Emmert International w Portland, w stanie Oregon (USA), zajęło 4 dni. Miejscowości wypoczynkowe ? Najwięk- szą miejscowością, w kategorii dostępnych pokojów hotelowych jest Vichy, w departa- mencie Allier (Francja), która dysponuje 14000 pokojów. Miejscowości uzdrowiskowe noszą nazwy pochodzące od znanego kąpie- liska („Spa") w prowincji Liege w Belgii, w którym rozwijała się hydropatia od roku 1626. Najwyższą zdrojową miejscowością uzdrowiskową Francji jest Bareges, w depar- tamencie Hautes-Pyrenees, leżące na wyso- kości 1240 m nad poziomem morza. MIESZKALNICTWO Największy dom na świecie ? Biltmore House o.250 pokojach w Asheville w stanie Północna Karolina (USA), należy do wnu- ków George'a Washingtona Vanderbitte II (1862-1914). Wzniesiono go w latach 1890—1895, w posiadłości o powierzchni 48160 ha. Jego obecna wartość, wraz z działką o powierzchni 4856 ha. wynosi 55000000 dolarów. Najkosztowniejszym prywatnym domem, jaki kiedykolwiek zbu- dowano jest Hearst Ranch w stanie Kalifor- nia (USA). Wzniesiono go w latach 1922-1939 dla Williama Randolpha Hear- sta (1863 — 1951), łącznym kosztem ponad 30 000000 dolarów. Ma on ponad 100 poko- jów, 32-metrowy podgrzewany basen, salę zgromadzeń o długości 25 m oraz garaż na 25 limuzyn. Domem o największej liczbie pokojów jest Knole, w pobliżu Sevenoaks w hrabstwie Kent (W. Brytania), jak się przy- puszcza, ma 365 pokojów, po jednym na każdy dzień roku i obecnie jest zarządzany przez National Trust. Najmniejszy dom ? W Wielkiej Brytanii XIX-wieczna chatka rybacka w Conwy, w hrabstwie Gwynedd (Walia), ma fronton o długości 182 cm, wysokości 309 m i głębo- kości 245 cm. Największa niepalacowa rezydencja ? Zamek St Emmeram w Regensburgu (RFN), którego wartość szacuje się na po- nad 177 milionów dolarów, ma 517 komnat o łącznym metrażu 21 460 m2. Tylko 95 ko- mnat jest użytkowanych osobiście przez właściciela zamku, księcia Johanessa von Thurn und Taxis i jego rodzinę. Najkosztowniejszy prywatny dom ? Ken- stead Hali wraz z przyległym majątkiem Beeohwood na Bishops Avenue w londyń- skiej dzielnicy Hampstead, rezydencja zmar- łego króla Arabii Saudyjskiej, została w sierpniu 1982 r. wystawiona na sprzedaż w cenie 16 milionów funtów. Zamieszkały ? Istnieją dowody, że dwór Barton Manor w Barton Close, w hrabstwie West Sussex, (W. Brytania) zawiera szczątki hallu lub auli zbudowanej w czasach pano- wania Saksonów, około 800 r. n.e. WYSOKOŚĆ M 62 91,7 101,1 104 146,51 1602 1493 141 153" 144 147 169* 300,56 318 381' 479 «903 453 510 533 533 628 646,38 Najwyższe Konstrukcje Świata KONSTRUKCJA Piramida stepowa Diosfera (najstarsza). Piramida w Meidum............ Piramida Snefru Bent........... Północna Piramida Kamienia Snefru. . . Wielka Piramida Cheopsa (Chufu). . . . Środkowa wieża katedry w Lincoln . . . Wieżyczka Katedry, Św. Pawła...... Katedra Notre Damę............ Wieżyczka kościoła St Pierre de Beauvais Kościół Św. Mikołaja............ Wieżyczka katedry Rouen......... Pomnik Waszyngtona........... Wieża Eiffela................ Chrysler Building.............. Empire State Building........... Maszt telewizyjny KWTV......... Maszt telewizyjny KSWS......... Maszt telewizyjny WGAN......... Maszt telewizyjny KFVS.......... Maszt telewizyjny WTVM Mand WRBL Maszt WBIR - TV............. Maszt KThH - TV............. Maszt Radio Warszawa.......... MIEJSCE Saqqara, Egipt. Meidum, Egipt..... Dashur, Egipt..... Dashur, Egipt..... Giza, Egipt....... Lincoln, Anglia .... Londyn, Anglia .... Strasbourg, Francja. . Beauvais, Francja . . . Hamburg, RFN .... Rouen, Francja .... totes.WU .... Waszyngton, USA. Paryż, Francja Nowy Jork, USA . . . Nowy Jork, USA . . . Okiahoma, USA..... Roswell, stan Nowy Meksyk, USA . . Portland, stan Maine, USA...... Cope Girardeau, stan Missouri, USA. Columbs, stan Georgia, USA..... Knoxville, stan Tennessee, USA. . . . Fargo, stan Pfn. Dakota, USA..... Płock, Polska.............. MATERIAŁ ściany zewn. z wapienia . . . ściany zewn. z wapienia . . . ściany zewn. z wapienia . . , ściany zewn. z wapienia . . . ściany zewn. z wapienia . . . drewno wykradane ołowiem . drewno wykładane ołowiem . piaskowiec z Wogezów. . . . drewno wykadane ołowiem kamień i żelazo......... żeliwo.............. kamień stal............... stal............... stal............... stal............... stal............... stal z powłoką galwaniczną DATAWZNIESłENiA LUB UKOŃCZENIA ok. 2650 r. p.n.e. ok. 2600 r. p.n.e. ok. 2600 r. p.n.e. ok. 2600 r. p.n.e. ok. 2580 r. p.n.e. ok. 1307-1548 1315-1561 1420-1439 1568 1846-1847 1823-1876 1848-1884 1887-1889 1929-1930 1929-1930 listopad 1954 grudzień 1956 wrzesień 1 959 czerwiec 1960 maj 1962 wrzesień 1963 listopad 1963 22 lipca 1974 1 Wysokość początkowa. Po utracie pyrami- riinnti fnaiwvżc7v kamień} wysokość wv- Zwaliła się w kwietniu 1573 r., krótko po ukończeniu. Wysokość początkowa. Po zamontowaniu wieży TV 1 maja 1951 r., obecna wyso- Najczęściej zwiedzany dom państwowy ? Zamek Warwick Castle z XIV wieku w Wielkiej Brytanii, w pobliżu Stratfordu w hrabstwie Warwickshire, zwiedziło w 1988 roku 645 000 osób. Najstarsze koszary ? Uważa się, że są ni- mi koszary Collins Barracks, poprzednio Royal Barracks w Dublinie (Irlandia), ukoń- czone w roku 1704 i nadal użytkowane. MIESZKANIA Najwyższe ? Drapacz chmur Metropolitan Tower na West 57 Street w Nowym Jorku (USA) ma wysokość 218 m 78 kondygnacji, z czego górne 48 kondygnacji mieści lokale mieszkalne. Największe ? Prywatne bloki, tworzące osiedle Barbican Estate w londyńskim City (W. Brytania) mieszczące 2011 mieszkań, zaj- mują obszar 16 ha wraz z krytym parkin- giem na 2000 samochodów. Największym blokiem komunalnym jest Hyde Park w Sheffield w hrabstwie Yorkshire, (Anglia) o 1300 mieszkaniach na 18 kondygnacjach, ukończony w roku 1964. Najkosztowniejsze ? Największe z czterech mieszkań w Rutlant Gate, na Kensington w Londynie, Anglia; zasiedlone w roku 1988, było podobno warte około 6 milionów fun- tów. Mieszkanie to ma prywatny basen i sie- dem sypialni, a jego okna wychodzą na Hy- de Park. Ruchome ? Ośmiopiętrowy budynek mie- szkalny Cudecom Building w Bogocie (Ko- lumbia w Płd. Ameryce), ważący 7700 ton, został przesunięty w nienaruszonym stanie na odległość 28,95 m, w 1974 r. aby zrobić miejsce dla jezdni. Budynki i budowle przeznaczone dla rozrywki, zabaw i wypoczynku STADIONY Największy stadion ? Stadion odkryty Strahov w Pradze, Czecho-Słowacja, oddano do użytku w 1934 roku, może pomieścić 240000 widzów oglądających masowe poka- zy grupy gimnastyków klubu Sokol obejmu- Największy zamek • W Czecho-Słowacji znajduje się około 2000 zamków. Najsłyn- niejszy z nich to Hradczany w Pradze przy ' Malej Stranie. Pochodzi on z łX wieku i jes największym zamkiem świata. {Foto: A Sport/Jones).,, , .„...,,.,,. .,,,, . .._ ?; ścić 205 000 widzów, z których 155 000 może siedzieć. Tłum liczący 199 854 osoby oglądał w lipcu 1950 roku finał Mistrzostw Świata między Brazylią a Urugwajem. Sucha fosa o szerokości 2,13 m i głębokości większej niż 1,5 m chroni graczy od widzów i odwrotnie. Stadion kryty ? Stadion Aztecka w mieście Meksyk w Meksyku otwarty w 1968 roku może pomieścić 107 000 osób, prawie wszystkich pod przykryciem. Największy na świecie stadion ze ściąganym dachem należy do klubu baseballowego Toronto Blue Jarys. Stadion ten ma 53 000 miejsc siedzących i został ukończony w czerwcu 1989, jego śred- nica wynosi 207 m. Największy dach ? Dach wykonany z przezroczystego szkła akrylowego zawieszo- ny nad Stadionem Olimpijskim w Mona- chium, RFN, ma powierzchnię 84997,9 m2. Jest to dach typu namiotowego, spoczywa na siatce stalowej podpartej masztem. Da- chem o największej na świecie rozpiętości jest liczący 207,2 m dach hali „the Lanisiona Superdome". Natomiast wielka oś eliptycz- nego stadionu ,,Texas Stadium" w miejsco- wości Irving w stanie Texas, USA, ukończo- nego w 1971 r. ma długość 840 m. W 1975 roku oddano w Nowym Orleanie, stan Loui- siana, USA, do użytku halę „Superdome", jej powierzchnia wynosi 5,26 ha, a wysokość 83,2 m. Hala ta podczas konwencji wybor- czych może pomieścić 97 365, a podczas me- czów amerykańskiego futbolu 76 791 osób zajmujących miejsca siedzące. Opłata za wy- pożyczenie tej hali na walki bokserskie kosz- tuje 3 500 dolarów wyłączając koszty biletów wstępu. W hali znajduje się gondola posia- dająca sześć ekranów telewizyjnych każdy o wielkości 7,92 m służących do odtwarzania zarejestrowanych obrazów telewizyjnych. Największy na świecie rozsuwany dach znaj- duje się nad nowym stadionem (na 53 000 miejsc) drużyny beseballowej Toronto Blue Jays, Kanada. Znajduje się on w pobliżu CN Tower, jego budowę zakończono w czerwcu 1989 r. Średnica dachu wynosi 207 metrów (patrz: Stadion kryty). ceo'% 32 km na południowy-zachód od mia- sta Ciando znajdującego się w środkowej Florydzie USA. Obiekt ten otwarto 1 paź- dziernika 1971 roku i kosztował 400 milio- nów dolarów. W 1988 roku zwiedziło go 22 500000 osób. Najczęściej odwiedzany ? Najczęściej od- wiedzanym obiektem jest Disneyland w mie- ście Anaheim w Kalifornii (otwarty w 1955 roku). 24 sierpnia 1985 roku na teren tego obiektu wszedł 250 — milionowy zwiedzają- cy. Przypuszcza się, że 300 milionową osobę powitano w Disneylandzie pod koniec 1989 roku. Największa plaża wypoczynkowa ? Vir- ginia Beach w stanie Wirginia USA ma 45 km długą plażę ciągnącą się brzegiem Atlan- tyku i 16 km ciągnącą się wzdłuż brzegów tamtejszych dopływów rzecznych. Po- wierzchnia plaży wynosi 600 km2 a znajdują się tam hotele i motele. Mola ? Idea mol sięga okresu pierwszych budowanych przez człowieka portów. W Ce- zarei już w XIII w. p.n.e. istniały wolnosto- jące falochrony. Możliwe, że miasta, uważa- ne za wielkie porty świata starożytnego, jak Kreta, Aleksandria, Kartagina posiadały ta- kie kostrukcje jeszcze wcześniej. Najstarsze molo spacerowe w Great Yarmonth, Nor- folk, Wielka Brytania, oddano do użytku w 1808 roku, ale w 1953 roku zostało przez podmycie zniszczone. Istniejące jeszcze molo w Wecymonth Dorset pochodzi z 1812 roku. Najdłuższym molem spacerowym na świecie jest Southend Pier w miejscowości Southend- on-Sea w hrabstwie Essex, Wielka Brytania. Ma długość 2,15 km, a otwarto go po raz pierwszy w sierpniu 1889 roku. Ostatecznego przedłużenia dokonano w 1929 r. Linia ko- lejowa znajdująca się na molu została za- mknięta w 1978 roku i ponownie otwarta w 1986 roku. Miejscowością wypoczynkową z największą ilością mol jest Altantic City w stanie New Jersey, Stany Zjednoczone, przed II wojną było tam 6 mol, a obecnie jest 5. Diabelski młyn ? Pierwsze Koło Fenisa, nazwane tak na cześć jego konstruktora Georga W. Ferrisa (1859 — 96), zbudowano w 1893 roku w Midway, Chicago Illinois, USA. Koło miało średnicę 76 m, 240 m ob- wodu, ważyło 1070 ton i unosiło 36 wagoni- ków o 60 miejscach siedzących każdy, dając w sumie miejsce dla 2160 pasażerów. Kon- strukcję tę przeniesiono w 1904 roku do St Louis Missouri USA, gdzie w końcu została 92 Obiekty rozrywkowe 85 m. To drugie koło ma nośność 384 pasa- żerów. Kolejki „górskie" w wesołym miasteczku ? Największe i najbardziej stro- me. Prędkości maksymalne jakie przypisy- wano kolejkom górskim w wesołych mia- steczkach, kolejkach scenicznych zawsze by- ły ze względów handlowych zawyżone. Ko- lejkę „górską" w wesołym miasteczku Mag- num XL-200 otwarto z początkiem 1989 ro- ku w Cedar Point Park w mieście Sandusky w stanie Ohio, USA ma spadek wynoszący 58,52 m (mierzony na kierunku pionowym) na którym uzyskuje się prędkość 112,65 km/h. W parku Cedar Point jest dziewięć kolejek górskich, to największa ilość kolejek jakie są w tego rodzaju parkach. Największa kolejka „górska" w najwyższym punkcie mierzy 57,30 m nad ziemią. „Viper" w Six Flags Magie Mountain, Walencja, Kalifornia, USA, przewozi pasażerów w gó- rę i w dół siedmiokrotnie torem długości 1167,38 m osiągając prędkość do 70 km/h. Najdłuższa ? Najdłuższą kolejką „górską" na świecie jest kolejka zwana „Bestią" a Kings Island w pobliżu Cincinnati w stanie Ohio USA. Pomiary prędkości dokonane w 1980 r. na dole spadku wynoszącego 42,98 m wykazały prędkość 104,23 km/h. Długość toru wynosi 2,25 km, tor ten przebiega w tu- nelach o długości 243,8 m i posiada 540 stopniową spiralę. Na całej długości spirali tor jest nachylony do jej osi. Najwyższa kolejka ? Najwyższą kolejką jest „Moonsault Scramble" w Parku Gór- skim Fujikyu w pobliżu jeziora Kawaguchi w Japonii, oddana do użytku w 1983 roku. Kolejka ta ma wysokość 75 m i uzyskuje szybkość 105 km/h. Najdłuższy tor zjazdowy ? Trasa II toru zjazdowego „the Bromley Alpine Slide" w Peru, Vermont, USA, ma długość 1402 m i spadek w pionie wynoszący 250 m. Największy harem ? Harem Zimowy w Grand Seraglio na terenie Topkapi w Istam- bule (Turcja) ma 400 pokoi i został ukoń- czony w 1589 roku. W czasie detronizacji Abdula Hamida II w 1909 roku liczba carge (tych które usługiwały) zmieniała się od 370 do 1200. Ośrodek rozrywki • Oto jedna z wielu atrakcji stworzona ku ucieszą tysięcy odwie- dzających Disney World na Florydzie, USA]! (Foto: tmages). TARGI Najstarsze targi ? Najstarszymi ważniej- szymi targami międzynarodowymi była Wielka Wystawa w 1851 roku, która miała miejsce w Crystal Pałace w Hyde Parku w Londynie, Anglia. Wystawę tę w ciągu 141 dni zwiedziło 6039 195 osób. Największe tereny wystawowe ? Teren wystawowy Louisiana Purchase Exhibition w St Louis Missouri, USA obejmuje 514,66 ha. Rekord ilości zwiedzających ? 64218 770 osób zwiedziło wystawę Expo 70, którą urządzono na obszarze 330 ha. w mie- ście Osaka, Japonia. Wystawa trwała od marca do września 1970 roku. NOCNE LOKALE Najstarszy ? Najstarszym nocnym lokalem był Le Bal des Anglais w Paryżu, Francja, założony w 1843 roku. Lokal ten został zam- knięty w 1960 roku. Największy ? „Gilley's Club" (poprzednio „ShellyY') zbudowany w 1955 roku i po- większony w 1971 roku znajduje się przy Spencer Highway w Houston, Texas, USA. Lokal ten posiada 6000 miejsc siedzących pod jednym dachem przykrywającym po- wierzchnię 1,6 ha. W bardziej klasycznym sensie tego słowa największym nocnym loka- lem na świecie jest klub „The Mikado" w dzielnicy Akasaka w Tokio, Japonia. Jest tam 2000 miejsc siedzących, a goście „obsłu- giwani" są przez 1250 hostes. Do oglądania programu rozrywkowego nieodzowne są lor- netki teatralne cie bar znajduje się w Humpafdink's Seafood anó Steakhouse w DaJtes, Texas, USA. Jego stalową konstrukcję zaprojektował i skon- struowai Paul Słinson, jego dzieło może pomie- ścić ponad 1000 butelek. Aby dosięgnąć gór- nych półek trzeba korzystać z wysokiej bibfto- ieczrtej drabiny. Niektóre z najdroższych li- kierów znajdują się na samym szczycie i szefo- wie mają duże obawy, gdy muszą po nie wysłać kogoś z obsługi baru. znajduje się na głębokości 206 m poniżej po- ziomu morza. Lokalem najwyżej położonym jest często odwiedzany przez policję lokal „Outer Limits" znajdujący się naprzeciw „Cow Pałace" w San Francisco w Kaliforni. (USA). Lokal ten nazwano „miejscem naj- bardziej wybuchowym" jak również „miej- scem gdzie najtrudniej można się porozu- mieć". RESTAURACJE Najstarsza ? Restaurację „Casa Botin" otwarto w 1725 r. przy ulicy Calle de Cu- chilleros 17, w Madrycie, Hiszpania. Największa ? „Tump Nak" w Bangkoku składa się z 65 sąsiadujących ze sobą do- mów, zbudowanych na obszarze 4 ha. 1000 kelnerów oczekuje tam na 3000 potencjal- nych konsumentów. Najwyżej położona ? Jest nią restauracja w ośrodku narciarskim Chacaltayo w Boli- wii, która znajduje się na wysokości 5340 m. Wieże i maszty 93 Rolłer coastsr • Magm. „coasterów" znaj on 58,52 mwyso: Monachium, RFN, gdzie dzienna sprzedaż osiąga 48 000 litrów. Lokal ten założono w 1829 roku, podczas II wojny światowej uległ poważnemu zniszczeniu, a w 1955 roku zo- stał odbudowany. Obecnie w lokalu tym jest 5500 miejsc siedzących. Spożycie piwa w pi- wiarniach na stojąco w Bantu, parafii Sowe- to w Johannesburgu w Afryce Południowej może dochodzić do 27 280 litrów dziennie. Najmniejszy zajazd ?„Lakeside Inn" the Promenadę w Southpost, Merseyside, W. Brytania, ma wymiary podłogi 6,7 x 4,87 m, a wysokość 4,57 m. Parter lokalu „The Nutshell", Bury St. Edmunds, Suffolk. Ang- bar „Lulu's Roadhouse" w miejscowości Kitchener, Ontario w Kanadzie otwarty w 1984 roku. W swoim najlepszym okresie „Bar at EricksonY' przy Burnside Street w miejscowości Portland w stanie Oregon, USA, posiadał ruchomy stół, bo ciągle po- ruszający się po głównym salonie mierzącym 208,48 m. Czasowo buduje się bary o więk- szej długości. Najwyższy bar ? „Steakhouse Bar" w Dal- las, Texas USA, posiada bar wysokości 7,69 m. Bar ma dwa poziomy półek mieszczące ponad 1000 butelek. Poziom niższy podzie- lony jest na cztery rzędy półek mierzących 13,123 m, które można dosięgnąć stojąc na podłodze. Jeżeli jednak zamówienie dotyczy trunku z górnego poziomu podzielonego na pięć części, można go dosięgnąć stojąc na la- dzie. Najbardziej powszechna nazwa ? Przy- puszczalnie około 630 barów nosi nazwę używając tylko transportu publicznego od- wiedził w latach 1969-1989, 3309 brytyj- skich pubów. Jimmy Young twierdzi, że do 20 kwietnia 1989 roku odwiedził 23 752 różnych pubów. Wieże i maszty NAJWYŻSZE KONSTRUKCJE Najwyższa konstrukcja na świecie ? Najwyższa konstrukcja na świecie, maszt z odciągami linowymi należący do Polskiego Radia znajdujący się w Konstantynowie w pobliżu Gąbina i Płocka 96 km w kierunku północno-zachodnim od stolicy Polski, ma 649,38 m wysokości. Budowę masztu ukoń- czono 18 lipca 1974 roku a oddano do użyt- ku 22 lipca tego samego roku. Maszt wyko- 94 Mosty ŚWIATOWE MOSTÓW Zakładając, że długość przeciętnego samochodu japońskiego wynosi 5 m, to na sześciu pasmach mostu Akashi Kaikyo mogą pomieścić się jednocześnie 4272 samochody. (Szerokości mostów są zawyżone dla potrzeb wykresu). NAJWYŻSZE WIEŻE Najwyższą wieżą o konstrukcji samonośnej (w odróżnieniu od masztów z odciągami) na świecie jest wieża CN w Metro Centrum w Toronto, Kanada. Wieża wznosi się na wysokość 555,33 m. Wykopy pod fun- dament, ważącej 128 005 ton budowli wy- konanei z uzbrojonego i sprężonego betonu rozciąga się aż do odległych o 120 km gór. Naj- wyższą wieżą zbudowa- ną przed erą masztów te- lewizyjnych, jest wieża Eiffela w Paryżu, Francja. Twórcą wieży był Aleksander Gustaw Eiffel (1832-1923), a zbudowano ją z okazji Wystawy Paryskiej. Wieżę ukończono 3 marca 1889 roku. Miała ona wysokość 300,51 m. Dzięki zainstalowa- niu anteny telewizyjnej na tej wieży jej wyso- kość wzrosła i obecnie wynosi 320, 75 m. Waży 7 224 tony. Maksymalne wychylenie wieży podczas silnych wiatrów wynosi 12,7 cm. Mosty Najstarszy ? Konstrukcje łukowe były zna- ne Sumerom już w roku 3200 p.n.e., istnieją zapiski o moście na Nilu z roku 2650 p.n.e. Najstarszym ocalałym starożytnym mostem Kanały 95 NAJDŁUŻSZE Wiszący kablowy ? Najdłuższym na świe- cie przęsłem mostu jest główne przęsło mo- stu noszącego nazwę „The Humber Estuary Bridge" w miejscowości Humberside w Ang- lii. Ma on długość 1410 m. Prace związane z budową rozpoczęto w 1972 roku a ukończo- no w 1980 r. Wieże nośne mają 162,5 m wy- sokości od bazy i rozchodzą się od siebie na tej wysokości Most kolejowy ? Najdłuższym mostem ko- lejowym jest „The Huey P. Long Bridge" w miejscowości Metairie w stanie Louisiana, USA. Długość części kolejowej tego mostu wynosi 7009 m. Ukończono go w grudniu 1935 roku, a najdłuższe przęsło ma 241 m długości. Najdłuższy system mostowy ? Zespół o 36 mm z uwagi na za- krzywienie Ziemi. Uwzględniając boczne przęsła o nazwie Hessle i Barton most rozciąga się na długość 2220 m. Planuje się, że dwupoziomowy most drogowy Akashi — Kaikyo łączący Honsiu i Shikoku będzie ukończony w 1998 roku. Główne przęsło tego mostu będzie mieć długość 1990 m a całkowita długość z bocz- nymi przęsłami będzie wynosić 3560 m. W 1991 roku mają być podjęte prace zwią- zane z wykonaniem mostu messykskiego łączącego Sycylię z Kalabrią — prowincją Włoch znajdującą się na półwyspie Ape- nińskim. Pojedyncze przęsło o długości 3320 m będzie najdłuższym na świecie. Most wspornikowy ? Most Quebecku (Pont de Quebec) nad rzeką Św. Wawrzyńca w Kanadzie ma największą ze wszystkich mostów na świecie długość przęsła podparte- go — 549 m między filarami i 987 m długoś- ci całkowitej. Most ten unosi jeden tor kole- jowy i dwie jezdnie. Jego budowę rozpoczęto w 1899 roku, a ostateczne oddanie do ruchu nastąpiło w 1917 roku. Stalowy most łukowy ? Najdłuższym jest most zwany „The New River George Brid- ge" w pobliżu Fayetteville, w Zachodniej Vir- ginii USA. Most ukończono w 1877 roku, a długość jego przęsła wynosi 518,2 m. Most pływający ? Najdłuższym mostem pływającym jest „The Second Lakę Wa- shington Bridge" w dzielnicy Evergreen w Seattle, w stanie Washington USA. Całko- wita długość wynosi 3839 m a część pływają- ca mierzy 2291 m, jego budowę ukończono w sierpniu 1963 roku. mostów zwany „The Se- cond Lakę Pontchar- train Causeway" łączący miejscowości Lewisburg i Mandeville w stanie Louisia- na, USA został ukończony w 1969 roku. System ten ma długość 38 422 m i jest o 69 m dłuższy od sąsiadującego z nim systemu zwanego „First Causeway" zbudowanego w 1956 roku. Najdłuższym na świecie wiaduktem kolejowym jest zbudowa- ny ze skał wiadukt „Great Salt Lakę Rail- road Trestle" wchodzący w skład trasy kole- jowej „the Southern Pacific Railroad" i ma- jący długość 19 km. Trasa tego wiaduktu przebiega w poprzek Wielkiego Jeziora Sło- nego. Wiadukt ten oddano do użytku w 1904 roku w postaci estakady na filarach, ale w latach 1956 — 60 konstrukcję tę wypeł- niono skałami. Najdłuższym systemem łuko- wych mostów kamiennych jest mierzący 1161 m długości most zwany „Rockville Bridge" na północ od Harrisburga w stanie Pensylwania, USA. System ten posiada 48 przęseł wykonanych ze 193 060 ton kamieni i został ukończony w 1901 roku. Najszerszy most ? Najszerszym dlu- go-przęsłowym jest most w stoczni Sydney, Australia o długości przęsła 502,9 m i szero- kości 48,8 m. Most przenosi dwie elektrycz- ne linie kolejowe, osiem jezdni drogowych jak również tor dla rowerzystów i chodnik dla pieszych. Most oddano do użytku w 1932 roku. Most na ulicy Crawforda w mie- ście Providence w stanie Rhode Island, USA, ma szerokość 350 m. Nad rzeką Roch rozpostarty jest most o długości 445 m, gdzie sklepiony kanał przechodzi przez cen- trum Rochdale, Manchester, Anglia. Budowanie mostów ? Zespół 26-go Regi- mentu Inżynierskiego w Iserlohn, RFN zbu- dował w ciągu 8 minut 59 sekund most nad 8 metrową luką wykonując pięciownękowy jednokondygnacyjny średniej wielkości most belkowy. Most ten wykonano na polu tre- ningowym w 1988 roku. W miejscowości Spaarnwoude, Holandia zespół 1500 skau- tów (chłopców i dziewcząt) zrobił w czasie od 28 lipca do 6 sierpnia 1987 roku most wiszący o długości 546,13 m. Najwyższy ? Najwyższym na świecie jest most nad kotliną rzeki Arkansas zwany „The Royal Gorge of the Arkansas River" szym kolejowym na świecie jest jed- notorowy most w Fades w pobliżu Cler- montFerrand, Francja. Most zbudowano w latach 1901—9, ma długość przęsła 144 m i 132,5 m ponad rzeką Sio- ule. Mostem drogowym najwyżej poło- żonym na świecie jest długi most Bailey zaprojektowany i zbudowany w 1982 roku w pobliżu Khardung La, w stanie Ladakh, India, o wymiarach 5602 m i 30 metrów. AKWEDUKTY Najdłuższy akwedukt starożytny ? Naj- większym w starożytności był Akwedukt Kartaginy w Tunezji. Akwedukt miał 141 km długości i biegł od źródeł Zaghonan do Djebel Djougar. Został zbudowany przez Rzymian za czasów panowania Publinsa Ae- linsa Hadrianusa (117-138 r. n.e.). Z 1895 przetrwało 344 przęseł łukowych. Oceniono, że oryginalna wydolność tego akweduktu wynosiła 31,8 miliona litrów dziennie. Trój- poziomowy akwedukt Pont du Gard zbudo- wany w 19 r. n.e. w pobliżu Nimes, Francja ma wysokość 48 m. Najwyższe z 14 przęseł akweduktu Agnas Livres zbudowanego w 1784 roku w Lizbonie, Portugalia, ma 65 m. Najdłuższy współczesny akwedukt ? Naj- dłuższym akweduktem w nieklasycznym sen- sie przenoszenia wody, wyłączając kanały irygacyjne, jest akwedukt o nazwie „The Ca- lifornia State Water Project" w USA ukoń- czony w 1974 roku. Ma on 1329 km długoś- ci, z których 619 km przebiega kanałem. Kanały Najstarszy kanał ? Relikty najstarszych kanałów na świecie oceniane przez archeolo- gów jako pochodzące z roku około 4000 p.n.e. odkryto w pobliżu Mandali, Irak na początku 1968 r. Najdłuższy ? Kanał Wołga — Bałtyk otwarty 1965 roku ma długość 2300 km. Biegnie on z Astrachania na Wołdze przez Kujbyszew, Górki i jezioro Ładoga do Le- ningradu, ZSRR. Najdłuższym kanałem w świecie starożytnym był Wielki Kanał Chiń- ski biegnący z Pekinu (Beijing) do Hang- chou. Budowę tego kanału rozpoczęto w 540 p.n.e. a ukończono w 1327. Wtedy rozciągał się on na 1781 km (uwzględniając skanalizo- wane odcinki rzeki). Na skutek zamulenia, od 1950 roku, głębokość kanału nigdzie nie była większa niż 1,8 metra. Mimo to po ka- nale tym pływają statki o wyporności do 2000 ton metrycznych. Kanał Morze Białe — z Belomorska do Powenetsa w Związku Radzieckim ma 227 km długości i posiada 19 śluz. Kanał został ukończony w 1933 ro- ku i nie mogą nim płynąć statki o zanurze- niu większym niż 5 m. Najdłuższym na świe- cie kanałem dla statków pełnomorskich jest Kanał Sueski łączący Morze Czerwone z 96 Śluzy 0ia}dtuższy akwedukt • Najstarszy sta- rożytny akwedukt znajduje się w Carthage w ^Tunezji. Zbudowany przez Rzymian miał po- ;|jemrtość 31,8 min litrów. Do dziś przetrwały IIJS44 fukt. {Foto: Spectrum Cotour Ubrary). Ferdinanda de Lessepsa (1805 — 94), a prace rozpoczęto w 1869 roku. Kanał ma długość 161,9 km od latarni morskiej w Port Saidzie do dróg sueskich i szerokość 60 m. Najwięk- szym zbiornikowcem, który przepłynął kanał był SS Settebello o wyporności 322446 DWT. Najbardziej ruchliwy ? Najbardziej ruchli- wym jest Kanał Kiloński łączący Morze Pół- nocne z Morzem Bałtyckim w RFN. W 1987 roku zanotowano rekordową ilość po- nad 45 000 tranzytów. Drugim co do prze- pustowości jest Kanał Sueski z ponad 20 000 tranzytów, a trzecie miejsce zajmuje Kanał Panamski, którego ilość tranzytów przekra- cza 10000. Najdłuższy lądowy szlak morski ? Lądo- wy szlak morski Świętego Wawrzyńca dłu- gości 304 km, ukończony w 1959 r., wzdłuż granicy stanu Nowy Jork z prowincją Onta- rio od Montrealu do jeziora Ontario umożli- wia przepływ statków o długości do 222 m i o zanurzeniu 8 m. Niektóre z nich mogą mieć nawet wyporność do 26 000 ton. Statki mogą płynąć w głąb lądu na odległość 3769 km od Atlantyku w górę św. Wawrzyńca i poprzez Wielkie Jeziora do miasta Duluth w stanie Minnesota leżącego nad jeziorem Su- perior (183 m n.p.m.). podnieść lub obniżyć barki o 34,4 m. Do obsługi śluzy służą wrota o ciężarze 982 ton. Najwyższe podniesienie i najdłuższy przepływ ? Najwyższy na świecie podnoś- nik śluzy zmienia poziom wody o 68,58 m. Podnośnik ten znajduje się w miejscowości Ronguieres na kanale Charleroi — Bruksela, Belgia. Każdy z dwu kesonów umieszczo- nych na 236 kołach może przenieść ciężar o wadze 1350 ton wzdłuż rampy o długości 1432 m w ciągu 22 minut. Największy przekop ? Przekop Gaillarda (zwany „Rynsztok") na Kanale Panamskim ma głębokość 82 m i znajduje się między Wzgórzem Złotym i Wzgórzem Wykonaw- ców, a jego szerokość dna wynosi 152 m. W ciągu jednego dnia w 1911 roku z miejsca tego wyjechały 333 pociągi, każdy wiozący urobek o wadze 357 ton. Globalna ilość zie- mi wydobytej podczas budowy Kanału Pa- namskiego osiągnęła 1 października 1979 ro- ku objętość 509 338 960 m3. Tamy Najstarsza ? Najstarszymi znanymi tama- mi były te, które odkryli uczestnicy „The British School of Archeology" w Jerozolimie w 1974 roku. Tamy te odkryto w miejscu Jawa na rzece Jordan, a wykonane były jako nasypy wyłożone kamieniami. Ich powstanie szacuje się na rok 3200 p.n.e. Najbardziej masywne ? Biorąc pod uwagę objętość ziemi i skał wypełniających, tama na rzece Parana, Argentyna ma objętość 238 180000 m3. Tama ta ma długość 174,9 km i wysokość 36 m. Planuje się, że tama Cha- peton, również na rzece Parana, będzie mieć objętość 296 200000 m3 a skorupa ją pokry- wająca długość 224 km. Objętości tych dwu tam będą jednak „pokonane" przez objętość tamy zwanej „The Synerude Tailing Dam" w Kanadzie. Jej objętość wyniesie 540 000 000 m3. Największa tama betonowa ? Budowę ta- my zwanej „The Grand Coulee Dam" na rzece Kolumbia w stanie Washington, USA rozpoczęto w 1933 roku, a oddano do użyt- ku w 1941 roku. Skorupa tej tamy ma dłu- gość 1272 m i wysokość 167 m oraz zajmuje objętość 8 092 000 m3 betonu, a waży około 19 285 000 ton. Najwyższa ? Najwyższą będzie tama Ro- gunsky o wysokości 335 metrów, o kon- strukcji wypełnionej ziemią na rzece Vakhsh, Tadżykistan, ZSRR. Długość skorupy bę- dzie wynosiła 602 m a objętość 85 milionów m3. Budowę tej tamy rozpoczęto w 1973 ro- ku, a data jej zakończenia jest ciągle nie po- twierdzona. Najdłuższa ? Tama Yacyreta — Apipe o wysokości 41 m, na rzece Parana na granicy Paragwaj — Argentyna rozciąga się na 72 km. Na początku XVII wieku wybudowano tamę o umiarkowanej wysokości na jeziorze Hunetse, Kiangsu, Chiny. Tama ta miała długość 100 km. Najdłuższą tamą morską na świecie jest tama Afsluitdijk rozciągająca się na 32,5 km w poprzek wypływu Zuider Zee w dwu częściach, pierwsza o długości 2,499 km (z lądu północnej Holandii do wyspy Wieringen), druga o długości 30 km z Wieringen do Friesland. Tama ta na pozio- mie powierzchni morza ma szerokość 89 m i wysokość 7,5 m n.p.m. Najmocniejsza ? Taką tamą będzie po ukończeniu wysoka na 242 m tama Saja- no— Suszenskaja na rzece Jenisej, ZSRR. Tama jest projektowana na obciążenie 18000000 ton metrycznych jakie będzie istnieć po pełnym napełnieniu zbiornika o objętości 31 300 milionów m3. Największy zbiornik ? Najbardziej pojem- nym zbiornikiem wykonanym przez człowie- ka jest zbiornik Kachowskaja, ZSRR o ob- Najwlększa elektrownia wodna • Elektrownia ttaipu znajdująca się na granicy Brazyttjsko-Paragwajskie] kosztowała 11 mi- liardów dotarów. Rozpoczęła prace 25 paź- dziernika 1984 roku, jej 18 turbin osiąga moc S32 Najdłuższy kanał irygacyjny ? Kanał Ka- rakumski rozciąga się na odległość 850 km z Haun —Khan do Aszchbadu w Turkmenii, ZSRR. We wrześniu 1971 roku „żeg- lowna" długość wynosiła 450 km. Zostanie dobudowanych 1300 km kanału. Śluzy Największa ? Śluza morska w miejscowo- ści Zeebrugge, Belgia, ma wymiary 500x57x23 m dając objętość 655 300 m3. Śluza Berendrecht, w Antwerpii, Belgia bę- dzie mieć tę samą długość, natomiast szero- kość — 68 i głębokość — 21,5 m dając obję- tość 731 000 m3. Tunele 97 jętości 182 km3. Największym (biorąc pod uwagę powierzchnię) na świecie sztucznym jeziorem jest Volta, Ghana, utworzony przez tamę Akosombo oddaną do użytku w 1966 roku. W 1969 roku jezioro to pokryło po- wierzchnię 8482 km2 o długości linii brzego- wej 7250 km długości. Ukończona w 1954 roku tama zwana „The Owen Falls Dam" w pobliżu Jinja, Uganda, na północnym wy- pływie Białego Nilu z Victoria Nyanza, nie- znacznie podniosła poziom naturalnego je- ziora na skutek wzrostu jego objętości o 270 km3 natomiast powiększyła powierzchnię je- ziora do 6,9 milionów ha. Tama Tucurui w Brazylii o objętości 64,3 miliona m3, zamie- niła w 1984 roku rzekę Tocantins w 1900 ki- lometrowy łańcuch jezior. Największy polder (Odzyskany ląd) ? Powierzchnia pięciu wielkich polderów w starym Zuider Zee, Holandia wynosi łącznie 60 300 ha (603 km2). Jest to Markerwaard. W 1957 roku rozpoczęto pracę na 106 km długiej otaczającej te poldery grobli. Po- wierzchnia wody pozostałej po wybudowa- niu w latach 1927 — 32 tamy nazywana jest Ijssel meer, jej ostateczna powierzchnia ma wynosić 1262,6 km2. Największe groble ? Najbardziej masyw- nymi jakie kiedykolwiek wykonano, są zro- bione w 1717 groble rzeki Mississippi. Grob- le te zostały znacznie powiększone przez rząd federalny USA po katastrofalnej powo- dzi w 1927 roku. Ciągną się one na długości 2787 km wzdłuż głównej rzeki od Przylądka Girardeau, stan Missouri, USA, do Zatoki Meksykańskiej. Groble dorzeczy tej rzeki mają dodatkową długość 3200 km. Odcinek o długości 1046 km z miasta The Pine Bluff w stanie Arkansas do miasta Venice w sta- nie Louisiana, USA, jest w budowie. Tunele Kolejowy ? Między miastami Tappi Saki na wyspie Honsiu i Fukushima na wyspie Hokkaido, Japonia, wywiercono tunel kole- jowy zwany „Seikan Raił Tunnel" o długoś- ci 53,85 km. Tunel ten znajduje się 240 m poniżej poziomu morza i 100 m pod dnem morza w cieśninie Tsugaru. Budowę kon- strukcji rozpoczęto w 1972 roku, a tunel przewiercono 27 stycznia 1983 roku. 13 mar- ca 1988 roku przeprowadzono próbną szyb- ką jazdę tym tunelem. Ciągła linia metra ? Podziemna linia kolejowa moskiewskiego metra ze stacji Belaye- vo do stacji Medvedkowo ma długość około 30,7 km i wykonano ją w latach 1978-1979. Tunel drogowy ? Dwujezdniowy tunel dro- gowy Św. Gottharda o długości 16,32 km z Gaeschenen do Airolo w Szwajcarii oddano do użytku w 1980 roku. Wykopy zaprojek- towanego tunelu zwanego „Eurotunnel" pod kanałem La Manche, między Cheriton w pobliżu Folkestone, Kent, Anglia, a Sargatte w pobliżu Calais, Francja, rozpoczęto 1 lip- ca 1987 roku, a powinny być ukończone w 1993 roku. Długość dwu tuneli kolejowych, każdy o średnicy 7,6 m będzie wynosić 49,94 km. Najdłuższy tunel kolejowy* Podmor- ski tunel - Seikan Rai! Tunrtal tączy Tappi Saki ; Honsiu J Fukushtma na Hokkatcło w Japonii, mierzy 53,85 km. (Foto: Gamma). drążony przez wyspę Yerba Buena, w San Francisco, Kalifornia, USA. Tunel ten ma 23 m szerokości, 17 m wysokości i 165 m długości. Rocznie tym dwupoziomowym tu- nelem przejeżdża ponad 80 000 000 pojaz- dów. Tunel wodociągowy ? Najdłuższym jest rozpoczęty w 1937 i ukończony w 1944 roku tunel wodociągowy Nowy Jork — West De- laware (USA). Tunel ten ma średnicę 4,1 m i biegnie na długości 168,9 km ze zbiornika Rondout do zbiornika zwanego „The Hill- view Reservoir" na granicy miasta Yonkers i miasta Nowy Jork. Tunele hydroelektryczne, nawadniające lub odprowadzające ścieki ? W 1967 roku rozpoczęto budowę tunelu rzek Oran- ge-Fish, Afryka Południowa o długości 82,9 km. Wiercenie ukończono w 1973 roku. Po wyłożeniu tunelu wykładziną, której naj- mniejsza grubość wynosić ma 23 cm tunel będzie miał średnicę 5,33 m. Projekt Majes w Peru obejmuje 98 km tuneli przeznaczo- nych dla hydroelektrowni i wodociągów. Ta- ma znajduje się na wysokości 4200 m n.p.m. System tuneli i zbiorników w Chicago, stan Illinois, USA zwany „The Chicago TARP" obejmuje 193 km tuneli ściekowych. System most-tunel ? System most-tunel w zatoce Chesapeake rozciąga się na długości 28,40 km od wschodniego brzegu Virginia, do miasta Virginia Beach, stan Virginia, USA. To przedsięwzięcie oddano do użytku w 1964 roku, najdłuższą częścią mostową jest odcinek zwany Trestle C o długości 7,34 km, a najdłuższym odcinkiem tunelowym jest „The Thimble Shoal Channel Tunnel" 1,75 km. ukończony w 1927 roku ma 7120 m, długoś- ci, 22 m szerokości i 11,4 m wysokości. Zbu- dowano go dla żeglugi statków morskich. Tunel ten zamknięto w 1963 roku na skutek zawalenia się konstrukcji i od tego czasu nie oddano go ponownie do użytku. Najstarszy żeglowny ? Tunel Malpas na Kanale du Midi w południowo-zachodniej Francji ukończony w 1681 roku, ma długość 161 m. Oddanie tego tunelu do użytku umożliwiło przepływ statkom z Oceanu At- lantyckiego do Morza Śródziemnego płyną- cym rzeką Garonną do Tuluzy i Kanałem du Midi. Budownictwo tuneli ? Przykładem najdłuż- szego nieuzbrojonego tunelu drążonego ma- szynowo jest „The Three Rivers Water Tun- nel" rozciągający się na długość 9,37 km o średnicy 3,2 m wykonany dla miasta Atlanta w stanie Georgia, USA, pomiędzy 1980 a 1982 rokiem. Konstrukcje specjalne Najwyżej umieszczona reklama ? Stano- wią ją cztery symbole Bank of Montreal na dachu 72-piętrowego, mającego 285 m wyso- kości, budynku First Canadian Place w To- ronto (Kanada). Każdy znak, budowany przez firmę Claude Neon Industries Ltd. ma wymiary 6,09 x 6,70 m. Największa reklama ? Najbardziej wi- docznym symbolem reklamowym wzniesio- nym kiedykolwiek był elektryczny symbol Citroena na wieży Eiffela w Paryżu. Został on włączony 4 lipca 1926 roku i był widocz- ny w odległości 38 km. Ten sześciokolorowy znak składał się z 250000 lamp połączonych 90 km kabli. Litera „N" kończąca nazwę „Citroen" między drugim a trzecim pozio- mem wieży, mająca 20,8 m wysokości, zo- stała zdemontowana w 1936 roku. 98 Konstrukcje specjalne Największy ruszający się neon „Topsy" — kfown stojący na zewnątrz hotelu „Cifcos Ctrcus" waży ponad 40 ton a wykona- lny jest min. z 2,25 km rur neonowych. (Foto: Płcture Point). paigns dla „Ford Espana". Umieszczono ją na Plaża De Toros Monumental De Barce- lona, w Barcelonie, Hiszpania. Mierzyła 145 m długości i 24 m wysokości. Symbole neonowe ? Litera „M" zainstalo- wana na moście Great Mississippi River Bridge (USA) ma 548,6 m długości i składa się z 200 lamp. Największym symbolem neo- nowym jest reklama papierosów Marlboro umieszczona na Hung Horn, Kowloon w Hongkongu, zbudowana w 1986 r. Ma ona wymiary 64 x 16,7 m, zawiera 10 668 m ru- rek neonowych i waży około 113 ton. Wew- nętrznie oświetlana reklama w Clearwater na Florydzie (USA) zbudowana w 1983 r. li- czy 356,17 m długości. Ruchomy symbol ? Za największy taki symbol na świecie jest uważany klown Top- sy umieszczony obok hotelu Circus Circus w Reno w stanie Nevada (USA.). Ma on 38,7 m wysokości i waży ponad 40 ton, składając się z 2,25 km rurek neonowych. Jego uś- miech mierzy 4,26 m szerokości. Największe ognisko ? Zostało zbudowane w Espel na polderze Noordoost, Holandia i zapalone 19 kwietnia 1987 r. Miało 27, 87 m wysokości i obwód u podstawy 84,4 m. Najdłuższy falochron ? Chroni port w Galveston, stan Texas (USA). Zbudowany z granitu Południowy Falochron ma długość 10,85 km. Budowle zburzone materiałami wybuchowymi ? Największym z takich bu- Kriel (RPA). Miał on 275 m wysokości i zo- stał zburzony 19 lipca 1981 r. Cmentarze ? Największy. Cmentarz lenin- gradzki zawiera ponad 500000 spośród 1 300 000 ofiar oblężenia miasta przez armię niemiecką w latach 1941—43. Najwyższy. Stale oświetlony Memoriał Ce- miterio Ecumencio w Sao Paulo (Brazylia) ma 10 pięter i zajmuje powierzchnię 18 000 m2. Jego całkowita pojemność wynosi 20000 pochowanych. Krematorium ? Najstarsze krematorium w Wlk. Brytanii zbudowano w 1879 r. w Wo- king, Surrey. Pierwsza kremacja odbyła się 26 marca 1885 r. Największe krematorium na świecie znajduje się na Cmentarzu Archa- nioła Michała w Moskwie (ZSRR). Krema- torium to ma 7 podwójnych spalarni brytyj- skiego projektu, ukończonych w marcu 1972 roku oraz kilka Sal Pożegnań dla ateistów. Największa kopuła ? Luizjańska Superko- puła w Nowym Orleanie (USA) ma średnicę 207,26 m. Największą kopułą architektury starożytnej jest kopuła Panteonu w Rzymie, zbudowana w 112 r. n.e. o średnicy 43 m. Drzwi ? Największe. Czworo drzwi w mon- tażowni Vehicle Assembly Building koło przylądka Canaveral na Florydzie (USA) ma wysokość 140 m. Najcięższe. Drzwi w strzelnicy laserowej w laboratorium Lawrence Livermore National Laboratory w Kalifornii (USA) ważą 321,4 ton i mają grubość do 2,43 m. Najstarsze. W Wlk. Brytanii najstarsze znaj- dują się w kościele Hadstock w Essex. Po- chodzą z około 1040 r. n.e. i są prawdopo- dobnie duńskiego pochodzenia. Największy suchy dok ? Nr 1 w Okpo na wyspie Choje (Płd. Korea) może pomieścić statek o nośności do 1 200 000 DWT. Dok ten ma 525 m długości i 131 m szerokości. Również brama doku mierząca 14 m wyso- kości i 10 m grubości przy podstawie jest największa na świecie. Dok został zbudowa- ny w 1979 r. Największe prace ziemne ? Przed erą me- chaniczną takie prace wykonano przy budo- wie ziemnej linii granicznej Cesarstwa Beni- au, stan Bende\ (Nigeria). Zostały one od- kryte w 1900 r. i częściowo zbadane w 1967 roku. W 1973 r. oszacowano, że całkowita długość ziemnych budowli wynosiła prawdo- podobnie 6400—12 800 km a ilość przemie- szczonej ziemi 380 do 460 milionów m3. Najbardziej rozległą budowlą ziemną w jed- nym miejscu jest Dorset Cursus koło Gussa- ge St Michael, pochodzący z około 1900 r. p.n.e. Największym z celtyckich fortów wzgórzowych jest Mew Dun (Maiden Cast- le), położony koło Dorchester, Dorset (Wiel- ka Brytania). Ogrodzenie ? Najdłuższe. Druciane ogro- dzenie przeciwko psom dingo otaczające główne tereny pasterskie w Australii ma wy- sokość 1,8 m i ciągnie się przez 5 531 km. Najwyższy maszt flagowy ? Został usta- wiony obok pawilonu Oregonu na między- narodowej wystawie Panama-Pacyfik w 1915 roku w San Francisco (USA). Został wycio- sany z jodły Douglasa, miał 91 m wysokości i ważył 45 ton. Najwyższym bezpodporo- wym masztem flagowym na świecie jest sta- lowy maszt wzniesiony 22 sierpnia 1985 ro- ku na kanadyjskiej wystawie Expo 86 w Vancouver, Kolumbia Brytyjska. Maszt ten ma 85,95 m wysokości, waży 54430 kg i podtrzymuje kij hokejowy o długości 62,5 m. Dzięki staraniom firmy Flag Cheyrolet Oldsmobile Ltd. został przeniesiony i usta- wiony na jej terenach, Surrey, Kolumbia Brytyjska, Kanada. Najwyższa fontanna ? Fontanna w Foun- tain Hills w Arizonie (USA) zbudowana zo- stała kosztem 1 500 000 dolarów. Przy peł- nym ciśnieniu 26,3 kG/cm2 i przepływie 26 500 l/min kolumna wody ma wysokość 170 m i waży ponad 8 ton. Największe zadymienie ? Zostało przepro- wadzone w dniach 28 czerwca — 1 lipca 1987 r. przy odnawianiu kompleksu budyn- ków Mission Inn w Riyerside, Kalifornia SIEDEM CUDÓW ŚWIATA Siedem cudów świata zostało po raz pierw- szy opisanych przez Antypatra z Sydonu w II w p.n.e. Należały do nich piramidy z Gizy, zbudowane przez trzech faraonów z Czwartej Dynastii - Chwfw (Chufu lub Cheops), Cha-f-Ra (Chefren lub Chepren) i Menkaure (Mycerinus) - w pobliżu Gizy, na ptd.-zach. od El Qahira (Kair) w Egipcie. Wielka Pira- mida. „Horyzont Chufu" została ukończona za panowania Redefa około 2580 r. p.n.e. Jej początkowa wysokość wynosiła 146,5 m. Obecnie jest zredukowana wskutek utraty szczytowych kamieni i piramidionu do 137 m. Długość podstawy wynosi 230 m a po- wierzchnia zajmowana przez piramidę ma nieco więcej niż 5 ha. Ocenia się, że około 4000 robotników potrzebowało 30 lat na umieszczenie na właściwych miejscach jej 2 300000 wapiennych bloków ważących przeciętnie 2,5 tony metryczne. Całkowity ciężar piramidy wynosi 5840000 ton me- trycznych przy objętości 2 569000 m3. Nie- które bloki piramidy ważą 15 ton. Oszaco- wanie kosztów opublikowane w grudniu 1 974 r. wskazuje, że wymagałoby to zatrud- nienia 405 ludzi przez 6 lat kosztem 1,13 mi- Uarda dołarów. Pozostały fragmenty, świątym Artemidy (Diany) z Efezu, zbudowanej około 350 r p.n.e, w Efezie, Turcja (zniszczonej przez Gotów w 262 r. n.e.) grobowca króla karyjskiego Mauzolosa w Hałikarnasie, obec- nie Bodrum, Turcja, z około 325 r. p.n.e. Nie pozostało śladów: wiszących ogrodów Semi- ramidy, w Babilonie, Irak, z okoto 600 r. p.n.e.; posągu Zeusa (Jowisza) dzieła Fidia- sza (V w p.n.e.) w Ołimpii, Grecja, ze złota, marmuru i kości słoniowej o wysokości 12 m (stracony w pożarze Istambułu); posągu bo- ga Heliosa (Apolla), 35 m liczącej statuy tzw. Kolosa Rodyjskiego, dzieła Charesa z Lindos (rzeźbiony 292-280 r. p.n.e. zni- szczony przez trzęsienie ziemi w 224 r. p.n.e.); 122 m Uczącej pierwszej na świecie latarni morskiej, zbudowanej przez Sostrato- sa z Knidos (okoto 270 r. p.n.e.) jako pirami- Konstrukcje specjalne 99 (USA) dla pozbycia się termitów z budyn- ków. Wykonano je przy zastosowaniu po- nad 350 pokryć brezentowych ważących do 160 kg i pokrywało całkowicie ponad 6500 Największe wysypisko śmieci ? Otwarte w marcu 1974 r. we Fresh Kills na Staten Island, stan Nowy Jork (USA) jest najwięk- szym na świecie wysypiskiem śmieci. W pierwszych czterech miesiącach pracy prze- wieziono tam na 700 barkach 457000 ton odpadków. Największy zbiornik gazu ? W Fontaine, l'Eveque (Belgia) w starych zaadaptowanych kopalniach można przechowywać 500 milio- nów m3 gazu pod normalnym ciśnieniem. Prawdopodobnie największym konwencjo- nalnym zbiornikiem gazu jest zbiornik w Wiedniu — Simmering (Austria) o wysokoś- ci 84 m i pojemności 300000 m3. Największy obrotowy globus ? Znajduje się w Babson College w Wallesley, stan Massachusetts (USA), ma 8,5 m średnicy i waży 21,5 ton. Został zbudowany w 1956 r. kosztem 200 000 dolarów. Najdłuższe molo głębokowodne ? Molo Quai Hermann du Pasąuier (Francja) ma długość 1524 m. Jest ono częścią zamknięte- go basenu i ma stałą głębokość wody 9,8 m po obu stronach. Kuchnia polowa ? Została otwarta przez rząd Indii w 1973 r. w Ahmadnagar (Maha- rashtra) na obszarze objętym klęską głodu, wydawała dziennie 1,2 miliona posiłków. Najwyższa latarnia ? Najwyższe na świe- cie cztery kolumny oświetleniowe zostały zbudowane przez firmę Petitjean and Cie z Troyes (Francja) i zainstalowane w komple- ksie sportowym im. Sułtana Qaboosa w Ma- skacie (Oman). Mają one 63,5 m wysokości. Najwyższa latarnia morska ? Została zbudowana koło parku Yamashita w Yoko- hamie (Japonia). Jest to stalowa wieża o wy- sokości 106 m, mająca moc 600000 świec, której światło jest widoczne z odległości 32 km. Światła o największym zasięgu są zain- stalowane od 1956 r. na budynku Empire State Building w Nowym Jorku (USA) na wysokości 332 m nad ziemią. Każda z czte- rech łukowych lamp rtęciowych ma świat- łość znamionową 450 000 000 kandeli, a ich blask jest widoczny z odległości 130 km na ziemi i 490 km z samolotu. Największy namiot ? Zajmował po- wierzchnię 17 500 m2, czyli 1,7 ha i został wzniesiony w 1958 r. w Brukseli ( Belgia). Wystawa Offshore Europę 1983 w Bridge of Don, Aberdeenshire, Szkocja, została umie- szczona w 15 przyległych do siebie namio- tach tworzących powierzchnię 28 400 m2. Labirynt ? Najstarsze datowane przedsta- wienie labiryntu znajduje się na glinianej tabliczce z Pylos, Grecja i pochodzi z około 1200 r. p.n.e. Największym w świecie labi- ryntem żywopłotowym jest labirynt w Long- 116 x 37 m. Labirynt „II Labirinto" w Villa Pisani w Stra, Włochy, w którym Napoleon „zgubił się" w 1807 r, miał ścieżki o długoś- ci 6,4 km. Menhir ? Największym znalezionym jest 3 80-tono wy Wielki Menhir, obecnie w czte- rech częściach, który pierwotnie mając 21 m wysokości stał w Locmariaąuer w Bretanii, Francja. Ostatnio badania wskazują, że wyż- szy mógł być menhir, obecnie w trzech częś- ciach, mający 22,8 m wysokości i ważący 250 ton, także w Locmariaąuer. Pomniki. Najwyższy ? Stanowi go Brama Zachodniego Łuku, stan Missouri, USA, wykonana ze stali nierdzewnej, ukończona w 1965 r. dla uczczenia ekspansji na zachód po kupnie Luizjany w 1803 r. Rozległy łuk o rozpiętości 192 m i wysokości również 192 m kosztował 29 000000 dolarów. Najwyższa kolumna ? Jest to zbudowana w latach 1936 — 39 kosztem 1,5 miliona do- larów, zwężająca się kolumna dla uczczenia bitwy pod San Jacinto (21 kwietnia 1836 r.). Stoi ona na lewym brzegu rzeki San Jacinto koło Houston, stan Texas, USA. Ma wyso- kość 173 m, w przekroju jest kwadratem o boku 14 m u podstawy i 9 m przy wieży wi- dokowej zwieńczonej gwiazdą o wadze 196,4 ton. Kolumna zbudowana jest z betonu ob- łożonego żółtawym wapieniem, a jej całko- wity ciężar wynosi 31 384 tony. Najnowszym rejestrowanym pomnikiem przeszłości jest sześciokątny bunkier i 48 betonowych prze- szkód przeciwczołgowych na południe od Christchurch, Dorsetshire, Anglia. Zbudo- wano je w czasie II wojny światowej i są chronione od 1973 r. Największy sztuczny nasyp ? Stanowi go żwirowy nasyp zbudowany jako pomnik króla Antiocha I z dynastii Seleucydów, pa- nującego w latach 69 — 34 p.n.e. Nasyp ten znajduje się na szczycie Nemrud Dagi (2494 m) na płd-wsch. od Malatya we wschodniej Turcji. Ma on 59,8 m wysokości i zajmuje powierzchnię 3 ha. W Europie największym nasypem jest Silbury Hill znajdujący się 9,7 km na zachód od Marlborough, Wiltshire, Anglia, który wymagał przemieszczenia oko- ło 670 785 ton kredy kosztem około 18 mi- lionów roboczogodzin. Nasyp ten tworzy stożek o wysokości 39 m i podstawie o po- wierzchni 2 ha. Nasyp ten jest oparty na ukrytym w głębi centralnym nasypie, podob- nie do współczesnych okrągłych kopców i jest obecnie datowany na około 2745 r. p.n.e. Obozy naturystów. Najstarszy i największy ? Najstarszym obozem jest Der Freilichtpark w Klingberg (RFN) założony w 1903 r. Największą po- wierzchnię na świecie ma Beau Valley Coun- try Club w Warmbaths (RPA) mający po- nad 400 ha i ponad 20000 odwiedzających rocznie. Jednak ponad 100000 ludzi odwie- dza rocznie mniejszy obóz Helio-Marin na Cap d'Agde, płd. Francja o powierzchni 90 ha. Największy stojący obelisk (monolityczny) ? Jest to obelisk Tutmozisa III przywieziony z Assuanu (Egipt) przez ce- sarza Konstantyna wiosną 357 r. n.e. i usta- wiony na Piazza San Giovanni na Lateranie Assuanie, ma 41,75 m długości i waży 1168 ton. Najdłuższe molo ? Jest to Molo Dammam -w Arabii Saudyjskiej nad Zatoką Perską, mające całkowitą długość 10,93 km. Jego budowę rozpoczęto w lipcu 1948 r. i ukoń- czono 15 marca 1950 r. Do 1980 r. obszar ten rozbudowywano tworząc Port Króla Abdula Aziza z 39 głębokowodnymi miej- scami kotwiczenia. Największa piramida ? A jednocześnie największy kiedykolwiek zbudowany po- mnik to piramida Quetzalcóatla w Cholula de Rivadabia, 101 km na płd. wsch. od Me- xico City. Ma ona 54 m wysokości, a jej podstawa powierzchnię prawie 18,2 ha. Jej całkowitą objętość oblicza się na 3 300 000 m3 w porównaniu z 2,5 milionami m3 pira- midy Cheopsa (patrz Siedem cudów świata). Okres budowy piramid trwał między II i VI w n.e. Najstarsza piramida ? To piramida schod- kowa Dzesera w Sakkara, Egipt, zbudowana przez Imhotepa około 2650 r. p.n.e. Miała początkowo wysokość 62 m i była pokryta wapieniem z Tura. Największy znany poje- dynczy blok pochodzi z Trzeciej Piramidy (piramida Mycerinusa) i waży 285 ton. Naj- starszą piramidą Nowego Świata jest zbudo- wana przez lud Olmeków około 800 r. p.n.e. piramida na wyspie La Venta w płd.-wsch. Meksyku. Ma ona 30 m wysokości i podsta- wę 128 m. Budowle ze śniegu i lodu ? Pałac śnieżny mający wysokość 26,5 m jako jedna z czte- rech budowli ciągnących się przez 214,2 m został odsłonięty 7 lutego 1987 r. w Asahi- kawa City na Hokkaido, Japonia. Najwięk- szą budowlą z lodu był Pałac Lodowy zbu- dowany w styczniu 1986 r. przy użyciu 9 000 bloków lodu w St. Paul, stan Minnesota podczas Karnawału Zimowego. Miał 39,24 m wysokości tj. odpowiednik 13-piętrowego budynku. Bałwan śniegowy ? Największym był „Su- per Mroźny" zbudowany przez zespół kiero- wany przez Myrona L. Ace'a w Anchorage na Alasce między 20 lutego i 5 marca 1988 roku — mierzył 19,37 m wysokości. Najdłuższe schody ? Są to schody konser- wacyjne dla kolejki liniowej Niesenbahn, wznoszące się na wysokość 2365 m koło Spiez, Szwajcaria. Mają one 11 674 stopni i poręczy. Wykute w kamieniu schody w świątyni T'ai Chan w górach Shantung, Chi- ny, mają 6 600 stopni i wznoszą się 1 428 m przez 8 km. Najdłuższe schody spiralne mają 336,2 m głębokości przy 1520 stopniach. Zostały one zainstalowane w kopalni węgla Mapco — White County Coal Minę w Car- mi, stan Illinois, USA w maju 1981 r. Najdłuższa statua ? Koło Bamiyan w Af- ganistanie znajdują się szczątki leżącego Sa- kay Budda, zbudowanego z kamieni polnych połączonych zaprawą. Statua miała około 305 m długości i jest datowana na III lub IV Najwyższa statua W pełnej postaci, „Oj- 100 Konstrukcje specjalne ''?'??:' ? " ? .Ojczyzna" i upamiętnia zwycięstwo radziec- kie w bitwie pod rzu Mamajewa za Gamr): stawy do czubka miecza trzymanego w pra- wej ręce ma wysokość 82,3 m. Najwyższa huśtawka ? Ma wysokość 9,14 m i została zbudowana przez Kennetha R. Macka z Langenburga, prowincja Saskat- chewan, Kanada dla Uncle Herb's Amuse- ments. Łódka huśtawki może unieść się do wysokości 7,62 m. cych się bram o szerokości 61 m i 4 opada- jące bramy promieniowe o szerokości 31,5 m. Miejsce na zaporę zostało wybrane w 1971 r. Zapora została otwarta przez Królo- wą 8 maja 1984 r. Największy grobowiec ? Grobowiec Mount Li, pierwszego cesarza Chin Zhenga, datowany na 221 r. p.n.e. znajduje się 40 km na wschód od Xianyang. Dwa wały otacza- jące grób mają wymiary 2173 x 974 ni i 685 x 578 m. Niektóre szyby w grobowcu zawierają około 80000 naturalnej wielkości żołnierzy z terakoty. Grobowiec mieszczący 180000 ofiar II wojny światowej na Okina- wie, Japonia, został powiększony w 1985 r. w celu umieszczenia dodatkowych 9000 ciał pochowanych prawdopodobnie na wyspie. storię plemienia Kwakiutlów, a jego wyrzeź- bienie zajęło 36 roboczotygodni. Najdłuższy mur ? Wielki Mur Chiński ma w swej głównej linii długość 3460 km. Ukończony za panowania Szy-huang-ti (221-210 r. p.n.e.), ma dalsze 2860 km od- gałęzień. Jego wysokość waha się od 4,5 do 12 m, a grubość dochodzi do 9,8 m. Biegnie od Shanhaihuan przez zatokę Pohai, Yu- menkuan do Yangkuan i był konserwowany aż do XVI wieku. Około 51,5 km zostało zniszczone od 1966 r. a część została wysa- dzona w 1979 r. na miejsce dla tamy. Ra- port chiński w 1985 r. stwierdza, że pięcio- letnie badania wykazały, że całkowita dłu- gość muru wynosi 9980 km. Wieża wodna ? Wieża The Union w New Jersey, USA zbudowana w 1965 r. wznosi się na wysokość 64 m, mając pojemność 9462 hl. Największe koło wodne ? Koło Moham- madieh Noria w Hamah, Syria ma średnicę 40 m i pochodzi z czasów rzymskich. Koło Lady Isabella w Laxey na wyspie Man słu- żyło do drenowania gruntu. Ukończone we wrześniu 1845 r. nie jest używane od 1929 r. Ma średnicę 22 m, a jego oś waży 9 ton me- trycznych. Największe okno ? Największa wyprodu- kowana kiedykolwiek płyta szklana mia- ła powierzchnię 50 m2 przy wymiarach 20 x 2,5 m i była wystawiana we Francji na Jolirnees Internationales de Miroiterie w marcu 1958 r. Największe pojedyncze okna na świecie znajdują się w Pałacu Przemysłu i Techniki w Rondpoint de la Defense w Pa- ryżu, Francja. Ich największa szerokość wy- nosi 218 m, a największa wysokość 50 m. Największa piwnica winiarska ? Są to piwnice w Paarl, firmy Ko-operative Wijn- bouwers Vereeniging, znanej jako KWV, ko- ło Cape Town w centrum rejonu winorośli RPA. Piwnice te zajmują powierzchnię 10 ha i mają pojemność 136 milionów litrów. Piw- nice Cienega Winery w winnicach Almaden w Hollister, stan Kalifornia, USA zajmują powierzchnię 1,6 ha i mogą przechować 37 300 dębowych beczek zawierających 1,83 miliona galonów wina. Największy zikkurat ? Największym (z asyryjskiego ziqqurati — wierzchołek, szczyt), był zbudowany około 1250 r. p.n.e. przez elamickiego króla Untasza i jest znany jako zikkurat Choga Zanbil. Znajdował się on 30 km od Haft Tępe, Iran. Zewnętrzna podstawa miała wymiary 105 x 105 m, a piąty poziom 28 x 28 m, prawie 50 m powy- żej. Największym, który przetrwał, jest zik- kurat z Ur (obecnie Mukajjar, Irak) o pod- stawie 61 x 45,7 m zbudowany za panowa- nia Urnammu (około 2113 do 2096 r. p.n.e.), jako trzypiętrowa budowla zwieńczona świą- tynią szczytową. Pierwszy i część drugiego poziomu przetrwały do wysokości 18 m. Najwyższy strach na wróble ? Nazwano go „Stretch II". Strach zbudowała rodzina Speers z Paris, Ontario, Kanada wraz z 15 pomocnikami w czasie targów „Paris Fali Fair" 2 września 1989 roku. Mierzył 31,56 m wysokości. TRANSPORT Statki Pojazdy drogowe Drogi Koleje Lotnictwo Największy odrzutowy samolot pasażerski • Pierwszy 747-400 został oddany do eksploatacji 26 stycznia 1988 r., ma rozpiętość skrzydeł 64,92 m i teoretycz- nie może zabrać 516 pasażerów. (Foto: Spectrum) \ *. NV W \ - 11111111111 102 Statki Statki NAJSTARSZE STATKI PEŁNOMORSKIE Przyjmuje się, że pierwotni mieszkańcy An- typodów byli w stanie przepłynąć Cieśninę Torresa (wówczas szerokości co najmniej 70 km) dzielącą Australię i Nową Gwineę nie później niż 40 tys. lat p.n.e. Używali w tym celu prawdopodobnie dwukadłubowych lo- dzi. Najstarszy z zachowanych „statków" to dłubanka z pnia sosny znaleziona w Pesse, Holandia, datowana na ok. 6315 + 275 lat p.n.e. i wystawiana obecnie w Muzeum Pro- wincji w Assen. Jeśli chodzi o najstarsze ry- sunki skalne przedstawiające łodzie, nadal przedmiot sporów co do pierwszeństwa sta- nowią przedstawiające łodzie mezolityczne ze skór rysunki z Hognipen, Norwegia (ok. 8000-7000 lat p.n.e.), Minatedy, Hiszpania (ok. 7000-3000 lat p.n.e.) i Kobystanu, ZSRR, (ok. 8000-6000 lat p.n.e.). W roku 1948 opisano znalezione na stanowisku wy- kopaliskowym Star Carr w North Yorks, W. Brytania, wiosło łopatkowe długości 45 cm. Datowane na ok. 7600 lat p.n.e. znajdu- je się obecnie w Cambridge Museum of Ar- chaeology. Najstarszą zachowaną łodzią jest drewniana łódź długości 8,2 m i szerokości 0,76 m, do połowów węgorza odkryta w Tybrind Vig na bałtyckiej wyspie Fiinen. Okres jej budo- wy określa się na ok. 4490 rok p.n.e. Najstarszy znaleziony dotychczas wrak jest pozostałością po statku handlowym kultury Cykladów. Zlokalizowano go obok greckiej wysepki Dhókós, o czym doniesiono w maju 1975 roku. Termin budowy tego statku oce- nia się na 2450 ± 250 lat p.n.e. Wrak sprzed 2400 lat jest obecnie wydobywany z krateru czynnego wulkanu znajdującego się w pobli- żu północnego wybrzeża Sycylii. Ładunek stanowią duże ilości greckich wyrobów garn- carskich z okresu klasycznego Najwcześniejszy napęd mechaniczny ? Na- pęd silnikiem parowym zrealizowano po raz pierwszy w roku 1783, kiedy markiz Jouff- roy d'Abbans (1751 — 1832) popłynął w górę prostego odcinka rzeki Śaóne w pobliżu Lionu, Francja, bocznokołowym parowcem „Pyroscaphe" o wyporności 180 ton. Pierwszym zastosowanym z powodzeniem statkiem z napędem mechanicznym był ho- lownik „Charlotte Dundas" — tylnokołowy parowiec do żeglugi po kanale Forth and Clyde, Szkocja. W latach 1801-2 zbudował go William Symington (1763-1831), wyko- rzystując silnik tłokowy dwustronnego dzia- łania ze skraplaczem, który skonstruował James Watt (1736-1819). Śrubę napędową wynalazł i opatentował farmer z Kentu, Sir Francis Pettit Smith (1808-71) 31 maja 1836 (patent brytyjski nr 7104). Najstarszym na świecie nadal pozostającym w służbie parowcem jest bocznokołowiec „Skiblander", który kursuje na jeziorze Mjosa w Norwegii od roku 1856. Statek ten zbudowano w stoczni Motała w Szwecji. Do chwili obecnej miał dwukrotnie zmieniane wyposażenie. Najstarszy statek ? Jest nim jednostka szkolna „Foudroyant" przez wiele lat zacu- mowana w Portsmouth, Wielka Brytania. Zbudowano ją z drewna teakowego w 1817 roku w Bombaju iako HMS „Trincomalee". wadzenia napraw i rekonstrukcji dla przy- wrócenia wyglądu typowej fregaty floty wo- jennej z czasów Nelsona. Pierwszy napęd turbinowy ? Otrzymał go statek „Turbinia" zbudowany w 1894 roku przez stocznię Tyne and Wear w Wallsend- -on-Tyne według projektu, jaki sporządził Sir Charles Parsons (1854-1931) - odzna- czony Orderem Zasługi i Komandorią Orde- ru Łaźni. Statek miał długość 30,48 m i wy- porność 45,2 tony. Maszynownia mieściła trzy turbiny parowe, które dawały ogólną moc na wale około 2000 KM. Podczas pierwszego publicznego pokazu w 1897 roku statek osiągnął prędkość 34,5 węzła (63,9 km/h), obecnie zaś zabezpieczony jest w Newcastle-upon-Tyne. OKRĘTY WOJENNE Największe pancerniki ? Pancernik Ma- rynarki Wojennej USA - USS „New Jer- sey" — o długości 270,6 m oraz wyporności 58 000 ton po raz ostatni występował w służ- bie czynnej jako okręt wsparcia liniowego działając wzdłuż wybrzeży Libanu (z zaan- gażowaniem 9 dział kalibru 400 mm) od 14 grudnia 1983 do 26 lutego 1984 r. W maju 1984 kosztem 405 min dolarów zakończono modernizację pancernika USS „Iowa". Pan- cerniki USS „Missouri" i USS „Wisconsin" przekazano ponownie do służby odpowied- nio w latach 1986 i 1988. Pociski kalibru 400 mm, o ciężarze 1225 kg mają maksymal- ny zasięg 39 km. Największymi pancernikami wszechczasów, o wyporności odpowiednio 72 809 i 73 977 ton były japońskie „Yamato" (zbudowany 16 grudnia 1941 r„ zatopiony przez amery- kańskie samoloty 7 kwietnia 1945 r. na po- łudniowy-zachód od jednej z macierzystych daw«tyw1942r.ipn wojny światowej. 19 kt ko!ą i eksptodowi H> 47 osób załogi. Amerykański Departament \)n dolarów na remont okrę- Łódź podwodna • Najgłębiej zanurza .-i" „Trieste II" — jedna z dwóch amerykańskich lodzi podwodnych przygotowanych do zanu- rzenia na głębokość 3650 m. Została ona zbu- dowana na w*ór rekordzistki - ..Trieste" lecz konstrukcję jej zmodyfikowano w i.iki sposób że może zanurzyć sie aż n{Foto: Gamma/Siccoli). 106 Statki KATEGORIA PIERWSZY REJS SAMOTNY (kobieta) Rekordy Żeglugi Na Pacyfiku (Zebrali Nobby Clarke i FSichard Boehmer) STATEK NAZWISKO/KAPITAN START ZAKOŃCZENIE „Sea Sharp II" 9,45 m Sharon Sites Adams (Amerykanka) Yokohama, Japonia San Diego, Kalifornia CZAS 75 dni (5135 Mm) ROK 1969 PIERWSZY REJS WIOSŁOWY „Britannia II" 10,66 m John Fairfax, Sylvia Cook (Brytyjczycy) San Francisco 26 kwietnia 1971 Wyspa Hayman, Australia 362 dni 1971-2 PIERWSZY SAMOTNY REJS WIOSŁOWY „Hele-on-Britannia" 9,75 m Peter Bird (Brytyjczyk) San Francisco 23 sierpnia Wielka Rafa Koralowa, Australia 14 czerwca 294 dni 14480 km (7819 Mm) 1982-3 PIERWSZY REJS SAMOTNY (całkowicie niewidomy żeglarz) „Dark Star" 7,79 m (Siup bermudzki) Hank Dekker (USA) San Francisco Honolulu 23 dni (mapy, kompas i loran w systemie Braille'a) 1983 PIERWSZA TRATWA (brzeg do brzegu) „La Balsa" 12,8m (kłody balsa) Vital Alsar (Hiszpan) + 3 osoby załogi Guayaquil Ekwador Mooloolaba Australia 160 dni 1970 NAJSZYBSZA ŻEGLUGA NA TRASIE KALIFORNIA-HAWAJE (samotnie na statku jednokadtubowym) „Intense" 9,1 m Siup ULDB Bili Strange (Amerykanin) San Francisco (Solo TP) 25 czerwca Kauai 7 lipca 11 dni 15 godz. 21 min. (średnio 182,4 Mm/dzień 1988 NAJSZYBSZA ŻEGLUGA NA TRASIE KALIFORNIA-HAWAJE Samotnie na statku jednokadłubowym „Merlin" 20,4 m Siup ULDB Bili Lee (Amerykanin) Los Angeles (TransPac) 2 lipca Honolulu 10 lipca 8 dni 11 godz. 1 min. 45 sek. (średnio 264 Mm/dzień) 1977 NAJSZYBSZA ŻEGLUGA NA TRASIE KALIFORNIA-HAWAJE Samotnie na statku wielokadlubowym „Bullfrog Sunblock" 12,2.m Trimaran lan Johnston (Australijczyk) San Francisco (Solo TP) 14 czerwca Kauai 24 czerwca 10 dni 10 godz. 3 min. 43 sek. (średnio 204 Mm/dzień) 1986 NAJSZYBSZA ŻEGLUGA NA TRASIE KALIFORNIA-HAWAJE Nie samotnie na statku wielokadłubowym „Double Bullet" 19,7 m Katamaran Bob Hanel (Amerykanin) Los Angeles (TransPac) 2 lipca Honolulu 9 lipca 7 dni 7 godz. 30 min. 56 sek. (średnio 304,2 Mm/dzień) 1983 NAJSZYBSZA ŻEGLUGA NA TRASIE AUSTRALIA-PRZYLĄDEK HORN Kliper „Lightning" 74,4 m Trójmasztowiec James Forbes (Brytyjczyk) Melbourne 20 sierpnia Przylądek Horn 8 września 19 dni (średnio około 315 Mm (dzień) 1854 Uwaga - Najwcześniejsze rejsy samotników na Pacyfiku zrealizowali ze wschodu na zachód Bernard Gilboy (Amerykanin) w roku 1882 na lodzi „Pacific" o długości Rebel (Łotysz) na lodzi „Elaine" o długości 5,48 m z Australii oraz Edward Miles (Amerykanin) na łodzi „Sturdy" o długości 11,2 m z Japonii - obydwaj je. ULDB = Łódź o bardzo małej wyporności. 5,48 m do Australii i z zachodu na wschód Fred w roku 1932, przy czym ten ostatni przez Hawa- rów oraz 600 samochodów osobowych lub 62 ciężarówki. Najszybszy ? Napędzany turbiną gazową prom „Finnjet" o pojemności 24065 BRT. Zbudowany w 1977 roku pływa po Bałtyku między Helsinkami, Finlandia i Traverruin- de, RFN. Rozwija prędkość ponad 30 węz- łów. Największy prom do przewozu wagonów kolejowych ? Prom „Railship II" o noś- ności 9700 DWT i prędkości 21 węzłów. Zo- stał wprowadzony do eksploatacji na Bałty- ku w listopadzie 1984 r. Ma 186,5 m długoś- ci i może przewozić 88 wagonów kolejowych o długości 20 m każdy. Zbudowany został dla armatora HM Gehrckens z Hamburga, RFN. Największa śruba okrętowa ? Najwięk- szą kiedykolwiek wykonaną śrubą okrętową jest trójskrzydłowa śruba o średnicy 11 m, wyprodukowana przez firmę Kawasaki Hea- vy Industries 17 marca 1982 dla japońskiego masowca „Hoei Maru" (obecnie „New Har- vest") o nośności 208 739 ton. Największy wodolot ? Wodolot amery- kańskiej marynarki wojennej „Plainview" o długości 64,6 m i ładowności 314 ton. Został zwodowany w stoczni Lockheed Shipbuil- ding Co. w Seattle, stan Washington, USA 28 czerwca 1965 roku. Osiąga prędkość 50 węzłów (92,6 km/h). Statek rzeczny ? Największym na świecie statkiem żesluei śródladowei iest ..Mississi- Najszybsza budowa ? Najkrótsze czasy budowy kompletnych staków o nośności po- wyżej 10 000 ton osiągnięto w stoczni Kaiser Yard, Portland, Dorset W. Brytania podczas realizacji rozpoczętego 27 września 1941 ro- ku wojennego programu produkcji 2742 jed-. nostek klasy „Liberty" przez 18 stoczni. Stępkę pod statek numer 440, nazwany „Robert E. Peary" położono 8 listopada 1942 roku, zwodowano go 11 listopada, a gotowość operacyjną uzyskał po dalszych 4 dniach i 15,5 godz. Statek złomowano w 1963 roku. Najpotężniejszy lodołamacz ? Jest nim lodołamacz „Rossija" o długości 140 m i wyporności 25 375 ton z nuklearną jednost- ką napędową o mocy 75 000 KM (55 950 kW) zbudowany w Leningradzie, ZSRR, W październiku 1985 roku rząd kanadyjski za- mówił polarny lodołamacz klasy 8, długości 194 m i z silnikami o mocy 100000 KM (74 600 kW). Największym adaptowanym lo- dołamaczem był „Manhattan" długości 306,9 m (moc na wale - 43 000 KM), który został przerobiony przez firmę Humble Oil Co. na lodołamacz o wyporności 152407 ton, ze specjalnie wzmocniona częścią dzio- bową o długości 21 m. Jednostka ta w okre- sie od 24 sierpnia do 12 listopada 1969 roku dwukrotnie przepłynęła Przejście Północ- no-Zachodnie. Przejście to po raz pierwszy pokonał 11 lipca 1906 roku Roald Engebe- reth Gravning Amundsen (Norweg) na słu- pie łowców fok „Gjoa". Jachty. Najdroższy ? Na ponad 100 min dolarów oszacowano wyposażenie królew- skiego jachtu Arabii Saudyjskiej „Abdul Aziz". Jacht długości 143,2 m zbudowany tem jest 85,9-metrowa „Nabiła", której pierwszym właścicielem — za sumę 29 min dolarów — był Adnan Kashoggi. We wrześ- niu 1987 jacht należący wówczas do sułtana Brunei zakupił nowojorski handlarz nieru- chomościami Donald Trump (rocznik 1946), nadając mu nazwę „Trump Princess". War- to podkreślić, że Adnan Kashoggi wyposa- żył jacht w salę operacyjną i lądowisko dla śmigłowców. Największa pogłębiarka ? Jest nią pogłę- biarka „Prins der Nederlanden" o wypor- ności 10 586 ton i długości 142,7 m. W ciągu godziny może ona przez dwie rury ssące przerzucić 20000 ton piasku z głębokości 35 m. Statki drewniane. Najcięższy ? 3 grudnia 1873 roku w Tulonie, Francja został zwodo- wany statek „Richelieu" o wyporności 8662 ton i długości 101,7 m. Najdłuższy ? Był nim 115-metrowy „Ro- chambeau" zbudowany w Nowym Jorku w latach 1867 — 72. Warto zauważyć, że wed- ług biblijnego podania długość Arki Noego wynosiła 300 łokci, tj.. 137 m. Największy statek napędzany silą mięśni ludzkich ? 128 metrów długości mierzyła gigantyczna trójrzędowa galera — katama- ran „Tessarakonteres". Zbudowana dla Pto- lemeusza IV około 210 roku p.n.e. miała za- łogę składającą się z 4000 wioślarzy. Jedno wiosło o długości 38 łokci (17,5 m) obsługi- wało do ośmiu osób. Najdłuższa łódź ? W 1940 roku grupa ^ipćli -7 łfpriVpri Tnlpf "Nnwa Zelandia 7hn- Statki 107 we Indie liczy 41,1 m długości i posiada za- łogę składającą się z 109 wioślarzy oraz 9 osób nadających rytm. Latarniowce ? Pierwszym morskim punk- tem nawigacyjnym oznakowanym przez la- tarniowiec jest Newarp na Morzu Północ- nym, obok Great Yarmouth Norfolk. Latar- niowiec działa od 1791 roku do chwili obec- nej. STATKI ŻAGLOWE Największe ? Największym statkiem zbu- dowanym w epoce żagli był „France II" (5806 BRT), zwodowany w 1911 roku w Bordeaux, Francja. Był to pięciomasztowy bark ze stalowym kadłubem o długości cał- kowitej 127,4 m. Oprócz bogatego ożaglo- wania (skośne na tylnym i rejowe na czte- rech pozostałych masztach) ,,France II" wy- posażony był także w dwa silniki parowe. Rozbił się u brzegów Nowej Kaledonii 13 lipca 1922 roku. Jedynym kiedykolwiek zbudowanym 7-masztowym szkunerem był „Thomas W. Lawson" (5218 BRT) o długości 114,4 m. Zwodowano go w 1902 roku w Quincy, Massachusetts, USA. Pięć lat później 15 grudnia 1907 szkuner rozbił się na Isles of Scilly, Kornwalia. Największy w służbie ? Jest nim żaglo- wiec „Sedov" zwodowany w 1921 roku i wykorzystywany do szkolenia radzieckich marynarzy. Liczy 117,5 m długości, 14,4 m szerokości, a powierzchnia żagli wynosi 4192 m2. Najdłuższy ? Najdłuższym żaglowcem jest zbudowany we Francji dla armatora Wind- star Sail Cruises Ltd. 134-metrowy „Wind Song" z czterema aluminiowymi masztami, każdy o wysokości 62,17 m. Poliestrowe ża- gle sterowane są przy użyciu komputera. „Wind Song" pływa po Pacyfiku jako statek wycieczkowy ze 150 miejscami dla pasaże- rów, a jego siostrzanymi jednostkami są „Wind Spirit" i „Wind Star". Największy żaglowiec • Oto ,Sedov , olbrzym ten mierzy 117,5 m długości. 14.6 ni szerokości. Całkowita powierzchnia żagli wy- nosi 4192 m' ,.Sedov" jest wykorzystywany do szkolenia marynarzy w Związku Radziec- kim. Może zmieścić 65 osób załogi 120 ofi- cerów i nauczycieli (Foto- Gamma/Caoiidal) Największa dżonka ? Największą znaną dżonką był „Cheng Ho" — okręt flagowy liczącej 62 statki floty admirała Cheng-Ho. Zbudowana około 1420 roku miała wypor- ność 3150 ton, długość szacowaną na 164 m i dziewięć masztów. W 1161 roku opisano rzeczną dżonkę o długości 110 m, z kołami łopatkowymi napędzanymi kieratem. Około roku 280 w wojnie na rzece Jangcy wzięła udział pływająca forteca zbudowana na pla- nie kwadratu o boku 182,8 m. Jej konstruk- torem był Wang Chun. Budowane obecnie dżonki nie przekraczają długości 51,8 m. Najdłuższy przebieg dzienny pod żaglami ? Osiągnął go kliper „Cham- pion of the Seas" (2722 BRT) w 1854 roku. Uciekając przed wichurą w południowej części Oceanu Indyjskiego żaglowiec ten po- konał w ciągu 23 godz. 17 min. dystans 462 Mm (856 km) ze średnią prędkością 19,97 węzła (37 km/h). „Champion of the Seas" należał do armatora Liverpool Black Bali Linę, a podczas rekordowego rejsu dowodził nim kapitan Alex Newlands (patrz rozdział 11, sport żeglarski). Największe żagle ? W liczącej blisko 5,5 tysiąca lat historii napędu żaglowego naj- większe drzewce posiadał okręt brytyjskiej Królewskiej Marynarki Wojennej HM Batt- leship „Temeraire" zwodowany 31 sierpnia 1877 roku w Chatham, Kent. Reje na jego maszcie przednim i głównym miały długość 35 m, a całkowita powierzchnia żagli wyno- siła 2322 m2. Inny z żaglowców HS Battle- ship „Sułtan" zwodowany 10 października 1871 również w Chatham, Kent posiadał 3168 m2 żagli zasadniczych oraz 1421 m2 ża- gli bocznych. „Temeraire" złomowano w 1921, a „Sułtana" w 1946 roku. Najwyższy maszt ? Posiada go „Velshe- da", 145-tonowy jacht klasy J zbudowany w 1933 roku. Maszt tej jednostki liczy 51,59 m wysokości, a łączna powierzchnia zamoco- wanych na nim żagli wynosi 1500 m2. Największy wrak ? Jest nim wielki zbior- nikowiec „Energy Determination" o nośno- ści 312186 ton, który po eksplozji w Cieśni- nie Ormuz 12 grudnia 1979 rozpadł się na dwie części. Pełną wartość tego statku osza- cowano na 58 min dolarów. Największą operację podniesienia wraku przeprowadziła firma Smit Tak International, która po 20 miesiącach pracy usunęła pozostałość francuskiego zbiornikowca „Betelguese" (120000 DWT) z zatoki Bantry Bay, Irlan- dia. Najwyższy jednomasztowiec • Jachi .Velsheda' mierzy od stopki do topu masztu 51 59 ni wysokości. Największe zderzenie ? Doszło do niego 16 grudnia 1977 roku w odległości 35 km (19 Mm) od wybrzeża Afryki Południowej, kiedy zbiornikowiec „Venoil" (330 954 DWT) zderzył się z siostrzanym statkiem „Venpet" (330 869 DWT). Najstarszy ? Najstarszą jednostką pływa- jącą z osprzętem rufowym jest SV Maria Asumpta, poprzednio zwana — Ciudad de Inca, zbudowana w okolicach Barcelony, Hiszpania, w 1858 roku. Ma 38 m długości, waży 127 ton. Statek ten wyremontowano w latach 1981—2 i użyto do pracy w filmie, promocyjnych pokazach regatowych i treno- waniu żeglarzy. Załogę statku stanowią członkowie towarzystwa „The friends of Maria Asumpta" z Lenham, Maidstone, Kent, Anglia. PODRÓŻE OCEANICZNE Pierwsze przez Atlantyk ? Pierwszą pod- różą przez Atlantyk statkiem z napędem me- chanicznym był trwający 22 dni rejs, rozpo- częty w kwietniu roku 1827 z Rotterdamu, Holandia do „Indii Zachodnich" na „Cura- cao" — drewnianym statku kołowym o wy- porności 438 ton i długości 38,7 m. Pierwszą podróż przez Atlantyk wyłącznie przy wyko- rzystaniu napędu parowego (z przerwami na odsalanie kotłów) odbył okręt brytyjskiej Królewskiej Marynarki Wojennej HMS „Rhadamanthus" wyruszając w 1832 roku z Plymouth, Devon na Barbados. Pierwszą przepłynięcia wschód) na jac s 5" pokonał ocean w 7 dni 6 godzin i 30 Foto Gammal do Sandy Hook, New Jersey, USA pokonał on między 4 a 22 kwietnia 1938 w czasie 18 dni 10 godzin. Najszybsza przez Atlantyk ? Najszybszą podróż przez Atlantyk zrealizował statek „United States" (wówczas 51988, obecnie 38 216 BRT), poprzednio statek flagowy ar- matora United States Lines. Podczas dziewi- czej podróży pomiędzy 3 a 7 lipca 1952 roku z Nowego Jorku, USA do Le Havre, Fran- cja i Southampton, Hants osiągnął on prze- ciętną prędkość 35,39 węzłów (65,95 km/h) pokonując w 3 dni 10 godzin 40 minut trasę 2949 Mm (5465 km) od latarniowca Am- brose Light Vessel do latarni Bishop Rock Light, Isles of Scilly, Kornwalia. Podczas tej samej podróży „United States" pokonał naj- większą odległość kiedykolwiek przepłyniętą przez dowolny statek w przebiegu dziennym (24 godziny). Wyniosła ona 868 Mm (1609 km) co dało przeciętną prędkość 36,17 węz- łów (67,02 km/h). Warto dodać, iż podczas prób morskich przeprowadzonych w dniach 9—10 czerwca 1952 „United States" dzięki swoim silnikom o łącznej mocy 240000 KM osiągnął prędkość 38,32 węzła (71,01 km/h). Najszybsza przez Pacyfik ? 6 dni 1 go- dzinę i 27 minut potrzebował kontenerowiec „Sea-Land Commerce" (50 315 DWT) na pokonanie dystansu z Jokohamy do Long Beach, Kalifornia, USA o długości 4840 Mm (8960 km). Do ustanowienia rekordu doszło w dniach 30 czerwca — 6 lipca 1973, a przeciętna prędkość statku wyniosła 33,27 węzłów (61,654 km/h). Najszybsza podróż przez kanał La Manche ? 9 lutego 1982 roku prom „Pride of Free Enterprise" linii Townsend Thoresen przy bardzo silnym wietrze odpo- wiadającym 7 stopniom w skali Beauforta pokonał trasę z Dover, Kent do Calais, Francja przez kanał La Manche w przeciągu 52 minut 49 sekund. Najszybciej na wodzie ? Najwyższa pręd- kość osiągnięta kiedykolwiek na wodzie zo- stała oceniona szacunkowo na 300 węzłów dzie wynosi 277,57 węzłów (514,389 km/h). Uzyskał go wspomniany wcześniej K.P. Warby na jeziorze Blowering Dam Lakę 8 października 1978 roku. MARYNARKA HANDLOWA Światowa ogółem ? Według stanu z 1 lip- ca 1988 światowa marynarka handlowa li- czyła ogółem 75 680 statków o łącznym to- nażu 403 406079 BRT. W liczbie tej pomi- nięto statki o tonażu poniżej 100 BRT, bar- ki i statki żaglowe. Największą na świecie flotą handlową mogła poszczycić się w poło- wie 1987 roku Liberia. Pod flagą tego pań- stwa pływało ogółem 1507 statków o łącz- nym tonażu 49 733 615 BRT. Największe i najruchliwsze porty ? Pod względem zajmowanego obszaru najwięk- szym na świecie jest port Nowego Jorku i New Jersey, USA. Łączna długość jego na- brzeży wynosi 1215 km (w tym 474 km w New Jersey), a powierzchnia 238 km2. Naj- ruchliwszym i zarazem największym sztucz- nym portem jest zespół Rotterdam' — Euro- port w Holandii. Zajmuje on obszar 100 km2, posiada 122,3 km nabrzeży, a w 1988 roku przyjął 272,8 min ton ładunków trans- portowanych drogą morską. Pod względem ilości obsłużonych statków pierwsze miejsce na świecie zajmuje Singapur. W 1988 roku zawinęło do niego 36 000 jednostek. PODUSZKOWCE Pierwsze poduszkowce ? Pierwszą prak- tyczną koncepcję poduszkowca opatentował 12 grudnia 1955 roku brytyjski inżynier Sir Christopher Sydney Cockerell, Komandor Orderu Imperium Brytyjskiego, członek To- warzystwa Królewskiego, urodzony 4 czerw- ca 1910. Pierwsze zgłoszenie patentowe związane z poduszkowcem przedstawił w 1877 roku John I. Thornycroft (1843-1928) z Chiswick, Londyn, zaś Fin Toivo Kaario rozwinął tę ideę w 1935 roku. 30 maja 1959 roku doszło do -pierwszego lotu 4-tonowego poduszkowca Saunders-Roe SR-N1 w Co- wes na wyspie Wight. Przy użyciu silnika turboodrzutowego Viper poduszkowiec ten osiągnął w czerwcu 1961 roku prędkość 60 węzłów (111 km/h). Największy ? Zbudowany w Wielkiej Bry- tanii cywilny poduszkowiec SRN 4 Mk III waży 305 ton, liczy 56,38 m długości i może pomieścić 418 pasażerów i 60 samochodów. Napęd w postaci czterech silników Bristol Siddeley Marinę Proteus pozwala na uzvska- Wojennej USA SES 100B o ciężarze 100 ton i długości 23,7 m. 25 stycznia 1980 na poli- gonie badawczym Chesapeake Bay Test Rangę, Maryland ustanowił on światowy re- kord prędkości — 91,9 węzłów (170 km/h). Najdłuższa podróż ? Przeprowadzono ją pomiędzy 15 października 1969, a 3 stycznia 1970 na poduszkowcu Winchester Class SRN6 podczas brytyjskiej ekspedycji do 8 krajów Afryki Zachodniej, której przewodził David Smithers. Pokonano łącznie trasę dłu- gości 8047 km. Przejazd przez kanał La Manche ? Najszybszą planową podróż przez kanał La Manche zrealizowano 1 września 1984 na poduszkowcu „The Swift" eksploatowanym przez firmę Hoverspeed. Trasę Dover — Ca- lais pokonał on w 24 min. i 8,4 s. Najwyżej eksploatowany ? Ten rekord należy do poduszkowca HM2 Hoverferry, eksploatowanego od 1975 roku na jeziorze Titicaca, Peru położonym 3811 m nad po- ziomem morza. ŁODZIE MODELOWE Bob Lawson i Gordon Parker z firmy Lowe- stoft Model Boat stanowili obsługę sterowa- nego radiem modelu łodzi, który 16—17 lip- ca 1988 roku w Oulton Broad, Suffolk, W. Brytania, ustanowił rekord odległości prze- bytej podczas 24 godzin — 156,34 km. HYDROPLANY Fiona Countess of Arran (ur. 1918 r.) usta- nowiła pierwszy rekord dla elektrycznie na- pędzanych hydroplanów. Na hydroplanie długości 4,57 m „An Stradag" (po galicyj- sku — iskra) popłynęła z prędkością 83,64 km/h w National Water Sports Centre, Hol- me Pierrepoint, Nottingham, Notts, 23 listo- pada 1989 r. Pojazdy drogowe JAZDA DYLIŻANSEM 13 lipca 1888 roku Anglik J. Selby przeje- chał w czasie 7 godzin i 50 minut dyliżan- sem „Old Times" trasę Londyn — Brighton — Londyn (173 km) używając siedmiu za- przęgów i dokonując czternastu zmian. Dało mu to przeciętną szybkość 22,19 km/h. Czte- rokonne pojazdy mogły utrzymywać pręd- kość 34 km/h przez prawie godzinę. Dyli- żans „Border Union" zbudowany około 1825 roku pokonywał czwórką koni trasę z Edynburga do Londynu (632 km) w 42 go- dziny i 23 minuty, co dawało przeciętną 14,9 km/h. Rekordowy czas zmiany czwórki koni przez 12 stajennych wyniósł 24,53 s, a ustanowio- no go w Olympia, Londyn 18 grudnia 1987 roku podczas obsługi dyliżansu Norwich Union Charity Maił Coach, którego stangre- tem był John Parker. Najdłuższym zaprzęgiem konnym była ka- walkada 68 pojazdów zorganizowana przez firmę Spies Travelling Company z Danii 7 maja 1986 roku dla uczczenia święta wiosny. Przez lasy wokół Kopenhagi w zestawie li- czącym 920 m długości przewieziono wów- ~~~~ oin ~~AU szt., z czego 3 860 000 zbudowano w Japonii, zaś 7098910 w USA. Sama firma General Motors sprzedała 3 603 074 samochody. Pierwsze samochody ? Model. Pierwszym na jaki natrafiono w zapiskach był napędza- ny parą model z 1668 roku, długości 61 cm. Skonstruował go belgijski jezuita Ferdinand Verbiest (zmarł w 1687 roku) inspirowany prawdopodobnie opisem turbiny parowej za- wartym w dziale „La Macchina" autorstwa Giovanniego Branca z 1629 roku. Osobowe. Pierwszym samochodem natural- nej wielkości był jeden z dwóch wojskowych ciągników parowych, jakie Nicolas Joseph Cugnot (1725-1804) zbudował w Paryskim Arsenale w 1769 roku. Ciągnik ten osiągnął szybkość 3,6 km/h. Drugi — większy — ciągnik Cugnota zbudowany został w maju 1771 roku i prezentowany jest obecnie w pa- ryskim Conservatoire Nationale des Arts et Metiers. Pierwszym na świecie samochodem do przewozu pasażerów był zbudowany przez Richarda Trevithicka (1771-1833) pojazd drogowy o napędzie parowym mie- szczący 8 osób. Użyto go po raz pierwszy 24 grudnia 1801 roku w Camborne, Kornwalia. Z silnikiem spalinowym ? Szwajcar Isaac de Rivaz (zmarł w 1828 roku) zbudo- wał w 1805 roku pojazd własnej konstrukcji napędzany „silnikiem wybuchowym". Pierw- szy praktyczny pojazd z silnikiem spalino- wym wykonał mieszkaniec Londynu Samuel Brown (patent nr 5350 z 25 kwietnia 1826 roku). Jego pojazd z silnikiem na gaz atmos- feryczny o mocy 2,9 kW (4 KM) wspiął się na stok Shooters Hill, Blackheath, Kent, Anglia, w maju 1826 roku. Pierwszy udany pojazd z silnikiem benzynowym Motorwa- gen został zbudowany pod koniec 1885 roku przez Karla-Friedricha Benza (1844-1929) z Karlsruhe, Niemcy. Opatentowano go 29 stycznia 1886. Był to trójkołowiec o ciężarze 230 kg, napędzany jednocylindrowym silni- kiem (o średnicy 91,4 mm i skoku 160 mm), który przy 400 obr/min. dawał moc 0,63 kW (0,85 KM). Osiągał szybkość 13-16 km/h. Jego pierwsze próby drogowe na odcinku 1 km opisano w lokalnej gazecie „Neue Badis- che Landeszeitung" z 4 czerwca 1886 roku pod nagłówkiem „Różne". NUMERY REJESTRACYJNE Pierwsze i najdroższe ? Pierwsze na świe- cie tablice rejestracyjne zostały wprowadzo- ne prawdopodobnie przez policję paryską w 1893 roku. Oryginalną tablicę rejestracyjną Al drugi lord Russell (1865-1931) zarezerwował dla swojego samochodu Napier z 12-konnym silnikiem. Tablica ta, przekazana we wrześ- niu 1950 roku panu Trevorowi T. Lakerowi z Leicester, została sprzedana w sierpniu 1959 roku na cele dobroczynne za 2500 fun- tów. Pojazdy drogowe Za sumę 5 min dolarów hongkongijskich sprzedana została tablica rejestracyjna Nr 8 podczas aukcji zorganizowanej przez rząd Hongkongu 13 lutego 1988 roku. Nabył ją Law Ting-pong, producent wyrobów tekstyl- nych. Nr 8 uchodzi za szczęśliwy. NAJSZYBSZE SAMOCHODY Prędkość na ziemi ? Oficjalny rekord prędkości uzyskanej bez utraty kontaktu z ziemią na odcinku 1 mili (ok. 1,609 km) wy- nosi 1019,467 km/h. Ustanowił go 4 paź- dziernika 1983 roku Richard Noble (rocznik 1946) na pustyni Black Rock Desert, Neva- da, USA wykorzystując pojazd „Trust 2" z silnikiem odrzutowym Rolls Royce Avon 302 o ciągu 7700 N, skonstruowanym przez Johna Ackroyda (patrz także tablica). Najwyższą znaną prędkość na ziemi wyno- szącą 1190,377 km/h (1,0106 Mach) uzyskał Amerykanin Stan Barret w pojeździe „The Budweiser Rocket" — trójkołowcu z silni- kiem rakietowym. Próbę przeprowadzono 17 grudnia 1979 roku w bazie lotnictwa Ed- ward Air Force Base, Kalifornia, USA (patrz także tablica). Najwyższa prędkość na ziemi uzyskana przez kobietę wynosi 843,323 km/h. Wyczy- nu tego dokonała Amerykanka Kitty Hamb- leton (z domu O'Neil) w trójkołowym pojeź- dzie A.M.I. „Motivator" z silnikiem rakieto- wym o mocy 48 000 KM na pustyni Alvard Desert Oregon, USA, 6 grudnia 1976 roku. Z silnikiem Diesla ? Prototypowy Merce- des C 111/3 z 3-litrowym silnikiem o mocy 230 KM osiągnął podczas prób dokonywa- nych między 5 a 15 października 1978 roku na torze Nardo Circuit (południowe Wło- chy) prędkość 327,3 km/h. Ten sam samo- chód w kwietniu 1978 roku podczas bicia światowego rekordu w jeździe 12-godzinnej (3 773,55 km) uzyskał przeciętną szybkość 314,462 km/h. Sanie napędzane silnikiem rakietowym ? Najwyższa prędkość na lo- dzie wynosi 399 km/h, a została uzyskana 15 lutego 1981 roku na jeziorze George, Nowy Jork, USA. Autorem tego rekordu jest Sam- my Miller (ur. 15 kwietnia 1945 roku) na sa- niach „Oxygen". Samochód parowy ? 19 sierpnia 1985 ro- ku Robert E. Barber dosiadając pojazdu Nr 744 „Steamin' Demon" zbudowanego przez firmę Barber-Nichols Engineering Co. pobił liczący 79 lat rekord prędkości dla samocho- dów parowych. Na dnie wyschniętego słone- go jeziora Bonneville Salt Flats, Utah, USA uzyskał on prędkość 234,33 km/h. Samochód szosowy ? Do eksploatacji na normalnych drogach dopuszcza się wiele sa- mochodów wyścigowych lecz wymaga to 109 uprzedniego obniżenia ich osiągów. Chociaż producenci bardzo szybkich (i bardzo dro- gich) modeli starają się przestrzegać tego warunku to jednak rekordy ustanawiane w tej konkurencji działają na wyobraźnię prze- ciętnego użytkownika „czterech kółek". I tak w lipcu 1987 roku firma Ferrari podała, że jej model F40 (kosztujący 140000 funtów szterlingów) osiągnął prędkość 323,5 km/h. Najwyższe przyśpieszenie z 0 do 60 mil/h (96,5 km/h) uzyskane podczas prób drogo- wych wynosi 4,1 s, a dokonano tego w 1986 roku na rajdowym MG Metro 6R4. Samochód elektryczny ? Camille Jenatzy w czasie konkursu La Jamais Contente w kwietniu 1899 roku, na trasie jednego kilo- metra, jadąc w jednym kierunku rozwinął prędkość 105,856 km/h. 90 lat później re- kord ten pobił DJS Lambert jadąc repliką oryginalnego samochodu z prędkością 108,8 km/h 25 marca 1989 roku w czasie RAF El- vington, N. Yorks, Anglia. NAJWIĘKSZE SAMOCHODY Spośród samochodów produkowanych do prywatnego użytku największym był Bugatti „Royale" typ 41, znany w Wielkiej Brytanii jako „Złoty Bugatti". Włoski konstruktor Ettore Bugatti zmontował w Molsheim, Francja tylko 6 egzemplarzy tego modelu (jakkolwiek uważa się, że było ich 7). Pierw- szy z nich wyjechał na drogi w 1927 roku. Maszyna ta posiada 8-cylindrowy silnik o pojemności 12 700 ccm i mierzy ponad 6,7 m długości. Sama maska silnika ma długość powyżej 2 m. Największe silniki ? Samochodem o naj- większej jednostce napędowej był „White Triplex", sfinansowany przez J.H. White'a z Filadelfii, Pensylwania, USA. Ukończony w 1928 roku (po dwóch latach pracy) ważył ok. 4,06 ton i był napędzany trzema silnika- mi lotniczymi Liberty V12 o pojemności 81 188 ccm i mocy 1119 kW (1500 KM). Sa- mochód ten był przeznaczony do pobicia światowego rekordu prędkości ale rozbił się 13 marca 1929 roku w Daytona,'Floryda, USA. Silnik o największej mocy ? Posiadał go 6-kołowy „Jameson-Merlin" napędzany sil- nikiem lotniczym Rolls Royce V12 Merlin o pojemności 27000 ccm i mocy 1313 kW (1760 KM). Szybkość samochodu ograniczo- no do 298 km/h, spalał 57 litrów paliwa na 100 km, a jego ciężar wynosił 2,69 tony. Największe silniki w samochodach produkowanych seryjnie ? Największa po- jemność silnika w samochodach produkowa- nych seryjnie wynosiła 13 500 ccm. Takie jednostki napędowe wykorzystywano w sa- mochodach US Pierce-Arrow 6-66 Racea- bout z lat 1912-18, US Peerless 6-60 z lat KATEGORIA Najszybsze Samochody Km/h SAMOCHÓD KIEROWCA Z SILNIKIEM ODRZUTOWYM, wynik oficjalny............... Z SILNIKIEM RAKIETOWYM wynik oficjalny............... wynik nieoficjalny*............. Z NAPĘDEM NA KOŁA silnik turbinowy............... 1019,4. , . Thrust2......... 1001,473 . Blue Flame....... 1190,377 . Budweiser Rocket . . . . . Richard Noble (GB) . . . Gary G3belich (USA) . . Stan Barret (USA) . . 690,909 . Bltiebird........... Donald Campbel (UK). MIEJSCE Black Rock Desert Nevada, (USA) . Bonneville, Utah, (USA)....... Edwards Air Force Base (USA) , , . Lakę Eyre, (Australia)......... DATA 4.10.83 23.10.70 17.12.79 17.07.64 Najszybszy samochód • Najwyższa, przetestowana szybkość jaką osiąga seryjnie produkowany saroochdci wynosi 325 km/h. Ten samochód — rakieta to Lamborghini Diab- lo. Swą szatańską prędkość zawdzięcza silni- kowi o pojemności 5729 ccm, o mocy 492 koni mechanicznych. {Foto: Lambofghim). 1912—14 oraz Fageol z roku 1918. Spośród aktualnie produkowanych seryjnie samocho- dów najmocniejszym silnikiem dysponuje Ferrari F40. Jego osiągi - 356 kW (478 KM). Najcięższy ? Najcięższym samochodem znajdującym się obecnie w produkcji (rocz- nie 4 do 5 sztuk) wydaje się być radziecka li- muzyna ZIŁ, która waży 3 tony. Przedłużo- ny ZIŁ z którego korzysta Michaił Gorba- czow waży 6 ton i jest wykonany z blach pancernych o grubości 76 mm. 8-cylindrowy silnik o pojemności 7000 ccm spala 40 litrów paliwa na 100 km. Najdłuższy ? Limuzynę długości 30,48 m o 26 kołach skonstruował Jay Ohrberg z Bur- bauh, Kalifornia, USA. Posiada ona wiele udogodnień jak basen kąpielowy z trampoli- ną oraz ogromne, królewskich rozmiarów łoże wodne. Samochód gigant może jeździć w jednym kawałku lub dwóch. Używany jest głównie do wystaw i filmów. Najniższy ? Perry Watkins i Danny Curtis z Aylesbury w hrabstwie Bucks zbudowali samochód Hillman Imp „Impressed", w któ- rym najwyższy punkt otwartego dachu znaj- duje się 67 cm nad jezdnią. Najtrwalszy ? Najwyższy — zarejestrowa- ny w sierpniu 1978 roku — przebieg samo- chodu wyniósł 1 906 879 km, a osiągnął go na Mercedesie 180D z roku 1957 Robert 0'Reilly z Olimpii, stan Washington, USA. Dalsze losy tego samochodu są nieznane. R. L. Bender z Medison, Wisconsin, USA do- niósł, że samochód którym jeździł od 1958 roku do 9 czerwca 1984 roku przejechał 1 643 206 km. NAJDROŻSZE SAMOCHODY Specjalne ? Najdroższym w budowie sa- mochodem był przeznaczony dla prezydenta USA Lincoln Continental Executive 1969 dostarczony do US Secret Service 14 paź- dziernika 1969 roku. Ma on całkowitą dłu- gość 6,56 m, rozstaw między osiami 4,06 m, a po wprowadzeniu dodatkowych — ważą- przestrzeleniu wszystkich czterech opon. Osiągnięto to dzięki zastosowaniu wewnętrz- nych stalowych tarcz powleczonych kauczu- kiem. Firma Carriage House Motor Cars z Nowego Jorku w marcu 1978 zakończyła 4-letnie prace nad przeróbką samochodu Rolls Royce model 1973, włącznie z przedłu- żeniem go o 76,2 cm. Cena tego samochodu wyniosła 500 000 dolarów. Standardowe ? Najdroższym standardo- wym samochodem jest brytyjski 8-cylindro- wy Rolls-Royce Phantom VI o pojemności 6750 ccm, oferowany w maju 1989 za 350000 funtów (łącznie z podatkiem). Je- szcze droższe są modele budowane na spe- cjalne zamówienie. Firma Jack Barclay Ltd. z Berkeley Sąuare, Londyn żąda 400000 funtów za opancerzony Rolls-Royce Phan- tom VI. Bezkonkurencyjnym zbieraczem Rolls-Roy- ce'ów, był Bhagwan Shri Rajneesh (rocznik 1931), hinduski mistyk zamieszkały uprzed- nio w Rajneeshpuram, Oregon, USA. Przed deportacją w listopadzie 1985 roku otrzymał on od swoich uczniów 93 samochody tej marki. Używane ? 8,1 min dolarów USA wynios- ła najwyższa cena uzyskana kiedykolwiek za samochód używany. Był nim Berline de Voyage Royale z 1931 roku, jeden z sześciu modeli Bugatti Royale. Rekordową sumę zapłacił Thomas Monaghan z Ann Arbor, Michigan, USA. Poprzednim właścicielem samochodu byl handlarz nieruchomościami Jerry Moore, a jeszcze wcześniej wchodził on w skład liczącej 1700 pojazdów kolekcji, jaką zgromadził William F. Harrach. Najtańsze ? Najtańszym samochodem wszystkich czasów był Red Bug Buckboard z 1922 roku, produkowany przez firmę Briggs and Stratton Co. z Milwaukee, Wis- consin, USA. Sprzedawano go za 125—150 dolarów. Samochód ten miał rozstaw osi 1,57 m i ważył 111 kg. Wczesne modele sa- mochodów King Midget były sprzedawane w formie zestawu do samodzielnego monta- żu jeszcze w 1948 roku za jedyne 100 dola- rów. W maju 1989 roku najniższa cena ofe- rowana na rynku brytyjskim za nowy samo- chód wynosiła 2 895 funtów. Tyle kosztował dwudrzwiowy Fiat 126 z silnikiem o poje- mności 652 ccm. Najdłużej produkowane ? 24 grudnia 1989 roku upłynęły 54 lata od momentu roz- poczęcia produkcji samochodów Morgan 4/4. Na samochód ten — budowany przez firmę Morgan Motor Car Co. z Malvern, Hereferd i Worcester (założoną w 1910 ro- ku) — nadal obowiązuje 4-letnia kolejka oczekiwania. Spośród produkowanych na rzeczywiście masową skalę modeli zarówno Citroen 2CV jak i Volkswagen „Beetle" („Garbus") wy- wodzą się z 1938 roku. 20-milionowy „Gar- bus" zszedł z taśmy w Meksyku 15 maja 1981 roku i nadal kontynuowana jest jego produkcja. Z kolei Citroen 2CV produkowa- ny jest obecnie w Portugalii. PODRÓŻE Podróż dookoła świata ? Najszybszą podróż dookoła świata na trasie przekracza- jącej długość równika (40075,0 km) odbyli Garry Sowerby (kierowca) i Ken Langley (pilot) w okresie od 6 września do 19 listo- pada 1980 roku. Jadąc samochodem Volvo 245 DL z Toronto, Kanada w ciągu 74 dni 1 godziny i 11 minut pokonalj oni cztery kontynenty i 23 kraje. Przebyta odległość wyniosła 43 030 km. Pomiędzy 30 marca 1964 a 23 kwietnia 1984 dwaj wędrowni ar- tyści Manfred Miiller i Paul-Erns Luhrs przejechali dookoła świata swoim Citroenem 2CV 83 kraje i 350000 km. Wędrówkę roz- poczęli i zakończyli w Bremerhaven, RFN. Podróż dookoła świata amfibią ? 62 765 km po twardym gruncie i 15450 km po morzach i rzekach pokonał łazikiem-am- fibią „Half— Safe" Australijczyk Ben Carlin (zmarł 7 marca 1981 roku) kończąc swą podróż 8 maja 1958 roku w Montrealu, Ka- nada. W pokonywaniu Atlantyku pomagała mu eks-żona Elinore (Amerykanka), nato- miast w długim etapie podróży przez Pacy- fik (z Tokio do Anchorage) towarzyszył mu Broye Lafayette De-Mente (urodzony w 1928 roku w Missouri, USA). Rekord długości jazdy w ciągu jednego roku ? Największą odległość w ciągu jed- nego roku — 573 029 km — przebyły dwa samochody Opel Rekord z silnikami o poje- mności 2 litrów. Dokonały tego między 18 maja 1988 a 18 maja 1989 roku. Samochody te prowadzone były po asfaltowych i żwiro- wych drogach na Przylądku Północnym przez zespół kierowców z firmy Delta Motor Corporation, Port Elizabeth, Afryka Połud- niowa. Pojazdy drogowe 111 Podróż non-stop ? Jaguar X58 jechał non-stop przez 866 godzin 7 minut 55 se- kund, pokonując dystans 2836,87 km. Pod- róż trwała od 2 maja do 7 czerwca 1989 ro- ku. Zorganizował ją wielebny Bryan G. Apps wraz z członkami kościoła w South- bourne, Bournemounts, Hauts, W. Brytania. Podróż przez obydwie Ameryki ? Garry Sowerby (Kanada) z Timem Cahillem (USA) jako drugim kierowcą i pilotem prze- jechali półciężarówką GMC Sierra K3500 (model 1988 z silnikiem Diesla V8 Detroit o pojemności 6,2 litra i napędem na cztery ko- ła) od 29 września do 22 października 1987 roku trasę z miejscowości Ushuaia Ziemia Ognista, Argentyna, do Prudhoe Bay, Ala- ska, USA, liczącą 23 720 km. Pojazd i zało- ga zostały przewiezione lądem z Kartageny, (Kolumbia) do Balboa, (Panama) tak, aby ominąć bezdroża Darien Gap. Bezdroża te po raz pierwszy pokonał samochód Land Rover „La Cucaracha Carinosa" („Kocha- jący Karaluch") służący ekspedycji w skład której wchodzili były komandos ze specjal- nej jednostki SAS Richard E. Bevir (Wielka Brytania) oraz inżynier Terence John Whit- field (Australia). Opuścili oni miejscowość Chepo, Panama, 3 lutego 1960 roku i doje- chali do miejscowości Quibo, Kolumbia, 17 czerwca tego samego roku pokonując śred- nio w ciągu godziny 201 m terenu o wyjąt- kowym stopniu trudności Podróż od Przylądka Północnego do Przylądka Dobrej Nadziei ? Po raz pierwszy podróż przez cały — najdłuższy na świecie — masyw lądowy (Afro-Euroazja) odbył Richard Papę, 28 lipca 1955 roku opuścił on Przylądek Północny w samocho- dzie Austin A90 i po 86 dniach (22 paździer- nika 1955 roku) dojechał do Capetown, przy czym na liczniku samochodu zarejestrowano przebieg 28 160 km. Rekord prędkości usta- nowili Ken Langley i Garry Sowerby z Ka- nady, jadąc na północ w ciągu 28 dni 13 go- dzin 10 minut (od 4 kwietnia do 2 maja 1984 roku) i przebywając odległość 20 166 km. Kolejne Rekordy Prędkości Km/h Osoba i pojazd Miejsce Data 40 Saneczkarstwo............................ Heinoia, Finlandia ...................... .....ok 6500 lat pnę. 65 Jazda Konna............................... Anatoita. Turcja. .. ..................... .. ..ok, 1400lat p.ne. 70 Saneczkarstwo górskie ....................... Hawaje (obecnie USA).............. .... przed rokiem 1500 80 Bojery (najwcześniejszy patent)................... Holandia........ .. ..1800 Linia kolejowa Grand Junction Raitway 2-2-2: „Lucifw".................................. Madeiey Banks Staffs. Anglia ....... . ...13.11.1830 141.3 La Porte, Kalifornia, USA................... .....marzec 1873 144.8 Lima kolejowa Midland-Raiiway 4-2-2 2.36 pojedynczy.................... Ampthil, Bedford, Angiia.................... .... marzec 1897 210.2 Lokomotywa elektryczna Siemens i Halske. .... Marienfeid-Zassen pod Berlinem....... 27.10 1903 ok. 257,6 Frederick H Marnot, Stanley Steamer. „Woygiebug Ormond Beach Floryda, USA........,..... .....26.01.1907 339 Sadi Lecointe (Francja) Nieuport-Delage 29........ Viiles8uvage Francja ................. .....25.09.1921 668.2 Por, lotnictwa George Hedley Staircforth, .,SupermarineS.6B"............................. Lee-on-So;ent, Anglia................... .....23.09.1931 1004 Kpi lotnictwa Heinz Ditmar „Me. 163V-t".......... Peenemunde, Niemcy....................... .... 2.10.1941 1078 Kpi Charles Ekwood Yeager USAF „Beli XS-t" .... Muroc Dry Lakę Kalifornia, USA............ . ...14,10.1947 1556 Kpi Charles Ekwood Yeager, USAF „Bet! XS-i".,.. Muroc Dry Lakę Kalifornia, USA.......... .....26.03.1948 4675,1 Mjr Robert M Wbite, North American, „X-15"..... Muroc Dry Lakę. Kalifornia. USA.......... ..... 7.03.1961 ok. 28260 Mjr lotnictwa Jurij Aieksiejewicz Gagarin, .,Vostok!".......................................... Orbita wokótziemska ,.................___ .....12.041961 38988 Pik. Frank Borman, USAFr kpf. James Arthur ton/eli Jr. USN. Mjr. Wifiiam A. Anders, USAF „Apollo VHf........................................ Lot na Księżyc............................... ... 21.12.1968 3S897 Komandorzy Eugerce Aodrew Ceman i John Watts Yotma oraz nlk ThnmfK P Snfford USAF „Apollo X"....................... po okrążeniu księżyca....................... .... 26 061969Podróż z Przylądka Dobrej Nadziei do Londynu ? Trasę 18 787 km z Cape- town, Afryka Południowa do Londynu w re- kordowym czasie 14 dni 19 godzin 26 minut (między 8 i 22 stycznia 1983 roku) pokonało małżeństwo John Brig i Lucy Hemsleyowie samochodem Rangę Rover. Był to zarazem pierwszy zespół, który trasę z Capetown do Londynu — z wyłączeniem kanału La Man- che — przebył tylko lądem. Najdłużej produkowany • Od 1935 i. Morgan 44 konstruowany |sst z zastosowa- niem starej, tradycyjnej konstrukcji Swój pier- wszy samochód H.S.F Morgan wybudował w 1910 r. (Foto: Morgan Motor Company Ltd.). Najdłużej produkowany* Ograniczeń,, produkcie Volkswagena .GrirUi^j" wciąż pro- wadzi się w Brazylii Na zdjęciu - przedwojen ny prototyp - KdF (skrót oef - sita poprzez ts- dość). (Foto: Volkswaqen). 1111111111111 Podróż z Przylądka Dobrej Nadziei do Kairu ? John Brig Hemsley i jego żona w trakcie ustanawiania wspomnianego wyżej rekordu jechali z Capetown, Południowa Af- ryka do Kairu, Egipt przez 10 dni 12 godzin 16 minut (między 8 a 18 stycznia 1983 roku) pokonując odległość 11 159 km. Rangę Ro- ver Hamsleyów był zarazem pierwszym od siedmiu lat samochodem, który pokonał most Allenby Bridge między Izraelem a Jor- danią. Przez most ten nie przejechał już póź- niej żaden samochód. Podróż przez hrabstwa brytyjskie ? Jim, June i Tony Laird z Buxton, Derbys, przeje- chali wszystkie 62 hrabstwa Wielkiej Bryta- nii pokonując samochodem 2324,9 km w czasie 24 godzin 56 minut (w dniach 8 — 9 kwietnia 1Q8O^ Tnne i Tim T .flirH nra7 Pptpr 112 Oszczędna podróż dookoła Wielkiej Brytanii ? Ford Fiesta 1600 z sil- nikiem Diesla, który prowadzili Rod Lam- bert i Ray Hancock z pilotem Johnem Tay- lorem przejechał w dniach 14 — 21 czerwca 1987 trasę 5808 km spalając przeciętnie 3,32 litra oleju napędowego na 100 km. Zużycie paliwa ? Doświadczalny pojazd japoński podczas zawodów Shell Mileage Marathon przeprowadzonych 30 czerwca 1988 roku w Silverstone, hrabstwo Nort- hans, Anglia, osiągnął odpowiednik przebie- gu 2269 km na jednym litrze paliwa. Najbardziej ekonomiczne samochody ? Spośród samochodów seryjnych dostępnych w Wielkiej Brytanii do tego tytułu pretendu- ją Citroen AX 14DTR i Daihatsu Charade Diesel Turbo. Według danych Ministerstwa Transportu uzyskują one następujące wyni- ki: Citroen - 5,2 1/100 km (19,2 km/l) w jeździe miejskiej, 3,6 1/100 km (27,8 km/l) przy stałej prędkości 90 km/h, 5 1/100 km (20 km/l) przy stałej prędkości 120 km/h; Daihatsu - 4,9 1/100 km (20,9 km/l) w jeź- dzie miejskiej, 3,6 1/100 km (27,8 km/l) przy stałej prędkości 90 km/h, 5,7 1/100 km (17,6 km/l) przy stałej prędkości 120 km/h. Jazda na tylnych kołach ? 412,5 m prze- jechał na tylnych kołach ciężarówki Mul- ti-Part Skytrain Steve Murty. Rekord został ustanowiony 23 sierpnia 1987 roku w Mon- dello Park, Co. Kildare, Irlandia, 60-tonowa ciężarówka była napędzana 14-litrowym sil- nikiem Cummins z turbodoładowaniem o mocy 373 kW (500 KM) oraz posiadała 5-biegową automatyczną skrzynię biegów ZF-Ecomat hp 600. Najwytrwalszy kierowca ? Kierowca do- świadczalny firmy Goodyear Tire and Rub- ber Co. — Weldon C. Kocich przejechał w okresie od 5 lutego 1953 do 28 lutego 1986 odległość 5 056470 km pokonując przecięt- nie każdego roku 153 226 km. Najstarszy kierowca ? Roy M. Rawlins (urodzony 10 lipca 1870 roku) ze Stockton, Kalifornia, USA w czerwcu 1974 roku zo- stał ukarany za jazdę z prędkością 152 km/h, o 64 km/h wyższą od dopuszczalnej. 25 sierpnia 1974 roku pan Rawlins otrzymał prawo jazdy stanu Kalifornia z ważnością do 1978 roku lecz, niestety, zmarł 9 lipca 1975 roku, na dzień przed swoimi 105 uro- dzinami. Pani Maude Tuli z Inglewood, Ka- lifornia, USA, która zaczęła prowadzić sa- mochód w wieku 91 lat uzyskała odnowienie prawa jazdy 5 lutego 1976 roku, w wieku 104 lat. Najmłodszy kierowca ? W brytyjskiej Ar- mii Królewskiej notowano przypadki kie- rowców w wieku znacznie poniżej 17 lat. Pa- ni P.L.M. Williams (urodzona 3 lutego 1926 roku) z Risca, hr. Gwent jako szeregowiec Patterson w transporcie ATS prowadziła 5-tonową ciężarówkę w 1941 roku, licząc 15 lat. Stephen Andrew Blackbourn z Lincoln, hr. Lines zdał egzamin na prawo jazdy 20 lutego 1989 roku w dniu swoich 17 urodzin, po czym ledwie 5 godzin później przystąpił — z pomyślnym wynikiem — do egzaminu na podwyższoną kategorię prawa jazdy. Russell John Hutton z Hitchin, hr. Herts j 1 • Ł/-JO lOOO Podróż dookoła świata • Manfre.- Muller i Paul-Ernst Luhrs spędzili 20 lat w swoim Citrosniti z 1963 i Przejechali jaczni ptzez 33 kraje pokonując 350 000 km jazdy brytyjskiego Ministerstwa Transportu należy do pani Git Kaur Randhawa (uro- dzonej 7 lutego 1937 roku) z Hayes, hr. Middlesex. Upragniony dokument otrzyma- ła ona 10 czerwca 1987 roku — po 48 pró- bie i wzięciu ponad 330 lekcji jazdy. Do najłatwiejszych na świecie należały egza- miny na prawo jazdy przeprowadzane w Egipcie. Wystarczyło tutaj wykazać się zdol- nością przejechania 6 metrów do przodu i takiej samej odległości do tyłu. W 1979 roku doniesiono, że powyższe wymagania uzupeł- nione zostały o cofanie dokładne pomiędzy dwoma kauczukowymi stożkami symbolizu- jącymi pas ruchu. „Wysokie zużycie stoż- ków" szybko doprowadziło do wprowadze- nia na ich miejsce białych linii. Pani Fannie Turner (urodzona w 1903 roku) z miejsco- wości Little Rock, Arkansas, USA zdała pi- semny test dla kierowców dopiero podczas 104 próby, w październiku 1978 roku. Jazda po górach ? Sześciokrotnie wjeżdża- ły samochody na górę Ben Nevis (1343 m n.p.m.), hrabstwo Inverness-shire, Szkocja. Pierwsze rekordowe rezultaty wyniosły 7 go- dzin 23 minuty przy wjeździe i 1 godzinę 55 minut przy zjeździe. Osiągnął je George F. Simpson w samochodzie Austin 7 w dniu 6 października 1928 roku. Ostatni rekordowy wjazd odbył się 11 września 1987 roku. Dwa samochody Suzuki ATV Quad Runner z na- pędem na cztery koła wjechały z miejsco- wości Old Inverlochy na szczyt w czasie 2 godzin 21 minut. Kierowcami tych samo- chodów byli: Jerome Fack z Wadebridge, Kornwalia; Paul Hunt z Egham, hr. Surrey; David Kirke z Londynu i Rod Shand z Fort William, Szkocja. Jazda tyłem ? Charles Creighton (1908-70) i James Hargis z Maplewood, Missouri, USA jadąc tyłem w Fordzie A model 1929 typu roadster przejechali bez za- trzymywania silnika między 26 lipca i 13 sierpnia 1930 roku trasę z Nowego Jorku do Los Angeles o łącznej długości 5375 km. Do Nowego Jorku powrócili 5 września 1930 roku również jadąc tyłem i przebywając łącznie w ciągu 42 dni odległość 11 555 km. na torze Chemung Speed Drome, Nowy Jork, USA przeciętną prędkość 45,72 km/h. Brian „Cub" Keene i James „Wilbur" Wright w ciągu 37 dni (1 sierpień — 6 wrze- sień 1984) przejechali swoim samochodem Chevrolet Blazer trasę 14 533 km. Mimo, że samochód był wyraźnie oznakowany napi- sem „Stuck in Reverse" („Stale do tyłu") to jednak policjanci z Oklahomy zażądali, by kierowcy opuścili ich stan w sposób trady- cyjny. Pojazdy elektryczne ? Robert Dodds i łan Pridding wspierani przez Pontllanfraith Ro- tary Club pokonali pojazdem Sinclair C5 w dniach 18 — 21 maja 1987 roku odległość 1479 km od John O'Groats, Szkocja do Land's End, Kornwalia w czasie 80 godzin 47 minut. David Turner i Tim Pickhard z firmy Tur- ners of Boscastle Ltd. przebyli w dniach 21-23 grudnia 1985 roku trasę 1408 km z Land's End do John 0'Groats, W. Brytania w czasie 63 godzin używając pojazdu Freight Rover Leyland Sherpa, napędzanego silnikiem elektrycznym firmy Lucas. Joe Schwarzkopf-Bowers z Watford, hr. Herts 16 maja 1986 roku przejechał zmody- fikowanym pojazdem elektrycznym Bond Eąuipe odległość 212,4 km z podlondyńskie- go lotniska Heathrow do Crewkerne, hr. So- merset korzystając z jednego naładowania akumulatorów za 60 pensów. Ten sam kie- rowca 5 lipca 1988 roku przejechał non-stop całą długość obwodnicy M25 (195,5 km) z przeciętną szybkością 64,36 km/h również poprzestając na jednym naładowaniu aku- mulatorów. Jazda na dwóch bocznych kołach ? Sa- mochód osobowy. Bengt Norberg (urodzony 23 października 1951 roku) z miejscowości Appelbo, Szwecja 24 maja 1989 roku na to- rze Rattvik Horse przejechał samochodem Mitsubishi Colt GTi-16V na dwu bocznych kołach bez zatrzymania odległość 310,391 km w czasie 7 godzin 15 minut 50 sekund, co dało średnią prędkość 44,805 km/h Carlos Cunha ( 34 lata) osiągnął prędkość 155,844 km/h jadąc na dwóch kołach Opla Kadetta GS w czasie wyścigu „Interlagos Racing Circuit" w Sao Paulo, Brazylia, 30 kwietnia 1989 roku. Ciężarówka ? Podczas zawodów British Truck Grand Prix rozegranych w Silversto- ne, hr. Northants 17 sierpnia 1986 roku Gil- bert Bataille z Paryża przejechał ciężarówką Leyland T45 Road Runner Truck na dwóch bocznych kołach odległość 4,6 km. USŁUGI Parkingi samochodowe ? Największym na świecie jest parking West Edmonton Mali w Edmonton, Alberta, Kanada, który może pomieścić 20000 pojazdów. W wypadku za- pełnienia tego parkingu można skorzystać z sąsiadującego z nim terenu zdolnego pomieś- cić dalsze 10000 samochodów. Garaże ? Największym prywatnym gara- żem jest dwupiętrowy obiekt wybudowany pod Bombajem, Indie, w celu pomieszczenia 176 samochodów stanowiących kolekcję Pranlala Bhogilala (urodzonego w 1939 ro- ku). Największym na świecie wielopiętrowym oś- rodkiem serwisowym jest KMB Overhaul Centre, należący do firmy Kowloon Motor Bus Co. Ltd z Hongkongu. Zbudowany spe- cjalnie do obsługi autobusów piętrowych zaj- muje na czterech kondygnacjach powierznię 47000 m2. Największy zasięg bez tankowania ? Największa odległość przebyta bez tankowa- nia w standardowym pojeździe wynosi 2094,9 km. Dokonali tego w maju 1988 ro- ku Ewan Kennedy i Ray Barker z Johnem Windassem (obserwator) korzystając z sa- mochodu Toyota LandCruiser (pick-up z sil- nikiem Diesla) wyposażonego w podwójny zamocowany fabrycznie zbiornik paliwa o pojemności 135,1 litra. Trasę z Sydney, Aus- tralia do Eyre Higway, Południowa Austra- lia przebyli w 31 godzin i 8 minut. Przecięt- na prędkość wyniosła 67,3 km/h przy śred- nim zużyciu paliwa 8,8 1/100 km. Stacje paliwowe ? Największe skupisko pomp paliwowych (w sumie 204) znajduje się w Dżiddah, Arabia Saudyjska, 96 z nich to pompy elektroniczne Tokheim Unistar, a pozostałe 108 — pompy mechaniczne Tok- heim Explorer. Najwyżej położoną na świecie stacją paliwo- wą jest stacja usytuowana w Leh, Ladahk, Indie na wysokości 3 658 m n.p.m. Należy ona do Indian Oil Corporation. Holowanie ? Za najdłuższe spośród zna- nych uchodzi holowanie na dystansie 7658 km z miejscowości Halifax, Nowa Szkocja na wybrzeże Kanady od strony Pacyfiku. Frank J. Elliott i Geroge A. Scott z Nowej Szkocji w ciągu 89 dni przekonali 168 prze- jeżdżających kierowców do przeholowania ich Forda model T (pozbawionego silnika). W ten sposób 15 października 1927 roku dopięli swego, wygrywając zakład o 1000 dolarów. Opony ? Największe. Największe na świe- cie, kiedykolwiek wyprodukowane opony są dziełem firmy Goodyear Tire and Rubber Co. Przeznaczone dla gigantycznych samo- chodów-wywrotek mają 3,65 m średnicy, ważą 5670 kg i kosztują 74000 dolarów. Uważa się, że granicą dopuszczalnych roz- wiązań jest średnica 5,18 m. Pojazdy drogowe Lamborghini Countach i De Tomaso Pante- ra GTS. Ślady poślizgu ? Najdłuższe zarejestrowane na drodze publicznej ślady o długości 290 m pozostawił samochód Jaguar biorący udział w wypadku na autostradzie Ml w pobliżu Lutonv hr. Beds, Anglia, 30 czerwca 1960 roku. Świadkowie występujący w trakcie wy- nikłej stąd sprawy sądowej Hurlock — Ing- lis i inni prowadzonej przed trybunałem High Court określali prędkość jako „powy- żej 160 km/h przed użyciem hamulców". Ślady poślizgu pozostawione przez napędza- ny silnikiem odrzutowym pojazd ,,Spirit of America" po tym jak wyrwał się on spod kontroli kierowcy (Norman Craig Breedlo- ve) na dnie słonego jeziora Bonneville Salt Flats, Utah, USA w dniu 15 października 1964 roku liczyły prawie 9,6 km długości. POJAZDY Największy ambulans ? Największymi na świecie są 18-metrowe przegubowe ambulan- se Alligator Jumbulances Mark VI, VII, VIII oraz IX eksploatowane przez firmę ACROSS Trust do transportu chorych i in- walidów na święta i w trakcie pielgrzymek po Europie. Buduje te pojazdy firma Van Hool z Belgii wyposażając je w silniki Fiata. Ambulanse te kosztują 200000 funtów i są w stanie przewieźć 44 pacjentów wraz z personelem medycznym. Pojazd na podwoziu gąsienicowym ? Najpotężniejszym kiedykolwiek skonstruo- wanym pojazdem jest wyposażony w osiem gąsienic pojazd Marion stosowany do prze- wozu rakiet „Saturn V" na ich stanowiska startowe na Przylądku Canaveral, Floryda, USA. Pojazd ten ma wymiary 40 na 34,7 m i waży z ładunkiem 8165 ton. Dwa takie po- jazdy kosztowały 12 300000 dolarów. Wycie- raczki ich szyb mają pióra o długości 106 cm i są największe na świecie. Pojazd lądowy ? Najpotężniejszym samo- bieżnym pojazdem lądowym jest „Big Mu- skie" — ważąca 10 890 ton koparka mecha- niczna, którą zbudowała firma Bucyrus Erie dla kopalni Musk. Ma ona 148,43 m długoś- ci, 46,02 m szerokości i 67,66 m wysokości oraz łyżkę o pojemności 325 ton. Najdłuższy pojazd ? Arktyczny pociąg śnieżny Arctic Snów Train, którego posiada- czem jest sławny na całym świecie linosko- czek Steve McPeak (Amerykanin), posiada 54 kół i ma długość 174,3 m. Został on zbu- dowany przez firmę R.G. Le Tourneau Inc. z Longview, Teksas dla armii USA. Ciężar brutto tego pociągu wynosi 400 ton, a jego maksymalna prędkość — 32 km/h. Gdy był stosowany jako „pociąg terenowy" dla armii obsługiwała go sześcioosobowa załoga. Sil- nik tego pojazdu ma moc 4680 KM, a zbiornik mieści 29 648 litrów paliwa. Autobusy ? Pierwszy. Po raz pierwszy na świecie omnibusy z silnikami spalinowymi wprowadzono 12 kwietnia 1903 roku na tra- sie pomiędzy stacją kolejową Eastbourne a miejscowością Meads, hr. East Sussex, Ang- lia. Wyposażony w silnik parowy autobus pod nazwą Royal Patent kursował między Gloucester a Cheltenham, hr. Glos przez cztery miesiące 1831 roku. Najdłuższe. Budowane przez firmę Wavne 113 miejsc siedzących i 66 miejsc stojących. Naj- dłuższy sztywny pojedynczy autobus budo- wany przez firmę Van Hool z Belgii ma dłu- gość 14,96 m i mieści 69 pasażerów. Największy park. Największy na świecie park autobusowy posiada Rio de Janeiro, Brazylia, które dysponuje 6580 autobusami jednopoziomowymi. Najdłuższa trasa. Najdłuższą regularnie obsługiwaną trasą autobusową jest zainau- gurowana 9 kwietnia 1980 roku i licząca 5455 km długości trasa firmy „Across Aus- tralia Coach Lines" między miastami Perth i Brisbane. Jej pokonanie trwa 75 godzin 55 minut. Campobusy i przyczepy campingowe. Najdłuższa podróż. Odbyli ją Harry B. Coleman i Peggy Larson w samochodzie Volkswagen Camper. Od 20 sierpnia 1976 roku do 20 kwietnia 1978 roku pokonali oni trasę 231288 km, odwiedzając 113 krajów. Saburo Ouchi (urodzony 7 lutego 1942 ro- ku) z Tokio, Japonia od 2 grudnia 1969 do 10 lutego 1978 roku przejechał 270000 km w 91 krajach. Największe. Największymi przyczepami są budowane w Wielkiej Brytanii dla celów wy- stawienniczych „State Super Caravans" o długości 18 metrów i szerokości 3,5 m. Pro- ducentem przyczep (w cenie 300000 funtów) jest firma Coventry Steel Caravans z New- port Pągnell, hr. Bucks. Najszybsza. Światowy rekord prędkości przyczepy campingowej wynosi 201,02 km/h. Został on ustanowiony przez przyczepę Al- pha 14 holowaną za samochodem Le Mans Aston Martin V8, którym kierował Robin Hamilton na lotnisku RAF Elvington, hr. North Yorks 14 października 1980 roku. Wywrotka ? Największą na świecie wyw- rotką jest samochód Terex Titan 33-19 pro- dukowany przez wydział Terex Division fir- my General Motors Corporation. Posiada ona pojemność 317,5 tony, a po załadowa- niu waży 548,6 ton. Podczas załadunku naj- wyższy punkt wywrotki sięga 17,06 m. 16-cylindrowy silnik dysponuje mocą 2460 kW (3 300 KM), zaś zbiornik paliwa ma po- jemność 5904,6 litra. Samochód pożarniczy ? Najpotężniejszym na świecie pojazdem gaśniczym jest dyspo- nujący mocą 641,5 kW (860 KM) ośmioko- łowy samochód strażacki Oshkosh stosowa- ny w przypadku pożarów samolotów. W ciągu 150 s. może on wyrzucić przez dwie wieżyczki 190000 litrów środków piano- twórczych. Samochód ten waży 60 ton. Karting ? Najwyższy przebieg zarejestrowa- ny w ciągu doby na torze zamkniętym przez czteroosobowy zespół kierowców wynosi 1638,3 km. Go-carta z 5-konnym silnikiem Hondy o pojemności 140 ccm prowadzili kolejno: Owen Nimmo, Gary Ruddock, Jim Timmins i Danny Upshaw. Rekordowa jaz- da odbyła się w dniach 4 — 5 września 1983 roku. Największy dystans zarejestrowany podczas 48-godzinnego maratonu wynosi 2730 km. Osiaeneli go za kierownica eo-carta Yamaha 114 Pojazdy drogowe torze Mount Sugarloaf Circuit, Newcastle, Nowa Południowa Walia w Australii. Największy dystans podczas 6-godzinnej jaz- dy „solo" w go-carcie bez skrzyni biegów z silnikiem o pojemności 100 ccm wynosi 313,51 km. Jest to wynik uzyskany 25 lipca 1986 roku na torze Rye House Raceway, Hoddesdon, hr. Hertson, przez Anglika Emily Newmana. Kosiarki gazonowe ? Najszerszą kosiarką na świecie jest ważąca 5 ton i składająca się z 27 zespołów „Big Green Machinę" („Wiel- ka Zielona Maszyna"). Ma 18,28 m szero- kości, a wykorzystuje ją specjalizujący się w dostawie darni farmer Jay Edgar Frick z Monroe, Ohio, USA. Akr (ok. 0,4 ha) łąki kosi ona w 60 s. Najdłuższy przejazd na kosiarce gazonowej wyniósł 4877 km, a dokonał tego Steve Per- ritt ze Standlake, hr. Oxfordshire W. Bryta- nia w 30 dni między 14 lutego a 18 marca 1988 roku. Kosiarką Kubota G3HST przeje- chał on z miejscowości Windsor, hr. Berks do Great Dunmow, hr. Essex przez Inver- ness, hr. Highland. Największa odległość po- konana w dorocznym 12-godzinnym wyścigu kosiarek gazonowych (przeprowadzonym zgodnie z przepisami BLMRA tj. British Lawn Mower Racing Association — Brytyj- skiego Stowarzyszenia Wyścigów Kosiarek Gazonowych) wyniosła 460,295 km. Rekord ten w dniach 30 — 31 lipca 1988 roku usta- nowili Andy, Barry i Trevor Stemp w mie- jscowości Wisborough Green, hr. West Sus- sex. Rekord 12-godzinnego biegu za kosiarką — wynoszący 162,7 km — ustanowił w Wisbo- rough Green w dniach 8 — 9 lipca 1984 roku zespół „Super Gnomę". Samochód na pedały ? Rekord ustanowio- no na trasie od Marblearch (Łuku Marmu- rowego) w Londynie, Anglia, aż po Łuk Triumfalny w Paryżu, Francja. Wynosił on 23 godziny 21 minut 27 sekund. Długość 400,7 km. Było to 27-28 maja 1989 roku. Rekordziści to 6 członków z Lea Manor High School i z Community College, Luton, Beds, W. Brytania. Maszyna do strzyżenia trawnika ? Naj- dłuższa przejażdżka na maszynie do strzyże- nia trawnika odbyła się na trasie długości 4882 km z Harlov, Essex do Southend Pier, Essex, Anglia. Rekordzista — łan Ireland z Harlov, Essex, użył maszyny Iseki SG 15. Wyruszył 13 sierpnia 1989, podróż zaś za- kończył 7 września 1989 roku. Asystowali mu członkowie ze „158 Round Table Lu- ton" w Beds i zebrali przy okazji 15000 fun- tów na fundusz pomocy chorym na białacz- kę. Śniegolazy ? Tony Lenzini z Duluth, Min- nesota, USA przejechał swoim śniegołazem Arctic Cat Cougar 1986 w ciągu 60 dni pod- różnych (pomiędzy 28 grudnia 1985 roku i 20 marca 1986 roku) dystans długości 11 604,6 km. Richard i Raymond Moore oraz Loren Matthews w ciągu 39 dni (3 luty — 13 mar- ca 1980 roku) przejechali swoim śniegołazem 9456 km z Fairbanks, Alaska do Fenton Najdłuższy kurs taksówką • 19 sier- pnia 1938 r. spod pałacu Buckingham w Lon- dynie- wyruszyła taksówka z pasażerami. Po przejechaniu przez 14 krajów, co nabiło na li- czniku 22000 kilometrów, taksówki zajechała 2? października pod opeię w Sydney (Austra- lia) Taksometr wskazywał 31 445 funtów Pa- sazerowie w czasie podróży zebrali 250000 funtów na cele dobroczynne (Foto. Paul Che- low). ly Brennan na pojeździe „Sunraycer" firmy General Motors w miejscowości Mesa, Ari- zona, USA 24 czerwca 1988 roku. W tym samym dniu „Sunraycer" osiągnął również rekordową prędkość 129,04 km/h stosując zarówno baterie słoneczne jak i zasilanie z akumulatorów. W listopadzie 1987 roku „Sunraycer" zwyciężył w Australii w wyści- gu pojazdów napędzanych energią słonecz- ną. Trasę długości 3138 km pokonał o dwa i pół dnia szybciej niż jego najbliższy konku- rent. Taksówki ? Największy park taksówek po- siada Mexico City, gdzie ogółem eksploato- wanych jest 60000 taksówek „normalnych", pesaros (taksówek komunalnych jeżdżących po ustalonej trasie) i settas (taksówek obsłu- gujących pasażerów linii lotniczych). Na najdłuższej, liczącej 22000 km, trasie op- łata według taksometru wyniosła 31446 fun- tów. Ned Kelly i pięcioosobowy zespół, w skład którego wchodził również kierowca ta- ksówki Guy Smith, opuścił Londyn 19 sierp- nia 1988 roku, przemierzając 14 krajów i docierając do Australii 27 października 1988 roku. Przy tej okazji zebrali 250000 funtów na cele dobroczynne. Samochód na pedały • Samochód ten 27 maja 1989 i wyruszył z Londynu '.pod LliMi Marmurowego b\ dotrzeć do Luku Tnumfalnego w Paryżu, żeby pokonać tę trasę samochód ..musiał" przepedalować 249 mil w 23 godziny 21 minut 27 sekund. Charles Kerslake (urodzony 27 czerwca 1895 roku) posiadał licencję taksówkarza londyń- skiego w okresie od lutego 1922 roku do momentu przejścia na emeryturę w maju 1988 roku. Ciągnik ? Największym na świecie ciągni- kiem jest zbudowany w czerwcu 1982 roku (za 459 000 dolarów USA) przez firmę Ag West z Sacramento, Kalifornia na zlecenie Ministerstwa Rolnictwa specjalny szeroki pojazd z ramą nośną. W pojeździe tym od- ległość pomiędzy kołami, które przystosowa- ne są do jazdy na utwardzonych ścieżkach, wynosi 10,05 m, a całość waży 22,22 ton. Dyscyplinę „sportową" polegającą na prze- ciąganiu się traktorami wprowadzono w randze mistrzostw USA w 1967 roku w Bowling Green, Ohio. Zwycięzcą został wów- czas pojazd nazwany „Purpurowym Potwo- rem" („The Purple Monster"), zbudowany i prowadzony przez Rogera E. Varnsa. Obec- nie ciągniki są podzielone na dwanaście klas aż do najwyższej określanej jako „powyżej 12200 funtów (5539 kg) bez ograniczeń. Tramwaje ? Najdłuższa podróż. Za taką uchodzi podróż z Krefeld St. Tónis do Wit- ten Annen Nord, RFN. Przy odrobinie szczęścia dzięki ośmiu przesiadkom całą tra- sę o długości 105,5 km pokonać można w pięć i pół godziny. Pod koniec 1987 roku istniało na świecie 320 systemów komunika- cji tramwajowej, z których największy posia- dał Leningrad, ZSRR. W mieście tym na 53 trasach kursuje 2500 wagonów. Najstarsze. W płatnej eksploatacji znajdują się nadal wagony motorowe 1 i 2 elektrycz- nej kolejki Manx Electric Railway z 1893 roku. Najszybsza ciężarówka ? Ciężarówka Ford L T L 9000 z roku 1987, należąca do Kena Warby z Cincinnati, Ohio, USA wy- posażona jest w silnik General Electric J 79 wyregulowany tak, że wytwarza ciąg 88 950 N. Ważący 4,4 tony pojazd ze startu zatrzy- manego na dystansie 1/4 mili (402,2 m) w ciągu 7,7 s osiągnął prędkość 338,27 km/h. Ratowniczy samochód ciężarowy ? Naj- potężniejszym na świecie ratowniczym samo- chodem ciężarowym jest należący do przed- siębiorstwa Twin City Garage and Body Shop's pojazd International M6 —23 „Hulk" z 1969 roku o ciężarze 21 ton i długości 10.9 m. Stacjonuje on w Scott City, Missouri, USA, Krótki wysięgnik „Hulka" ma udźwig 300 ton. ŁADUNKI DROGOWE Najcięższy ładunek ? W dniach 14—15 lipca 1984 roku firma John Brown Engineers and Contractors BV przewiozła pokład produkcyjny dla pola naftowego Co- noco Kotter Field o łącznym ciężarze 3850 ton. Zleceniodawcą tego transportu było przedsiębiorstwo Continental Netherlands Oil Company z Leidsenhage, Holandia. Najdłuższym przewożonym ładunkiem był MOTOCYKLE (patrz również Rozdział 11) Najwcześniejsze ? Pierwszym rowerem wyposażonym w silnik spalinowy był pojazd z drewnianą ramą, który jesienią 1885 roku zbudował w Bad Cannstatt Niemiec Gott- lieb Daimler (1834-1900). Jako pierwszy jeździł na nim Wilhelm Maybach (1846 — 1929). Szczytowa prędkość pra-motocykla napędzanego jednocylindrowym silnikiem czterosuwowym o pojemności 264 ccm i mo- cy - przy 700 obr/min - 0,373 kW (0,5 KM) wynosiła 19 km/h. Znany jako „jed- noślad" uległ zniszczeniu podczas pożaru w 1903 roku. Pierwszą fabrykę, która produ- kowała motocykle na masową skalę założyli w 1894 roku Heinrich i Wilhelm Hildebrand oraz Alois Wolfmiiller z Monachium, Niem- cy. W ciągu pierwszych dwóch lat ich fabry- ka wyprodukowała ponad 1000 motocykli z których każdy posiadał chłodzony wodą, dwucylindrowy, czterosuwowy silnik o poje- mności 1488 ccm, dający przy 600 obr/min moc około 2,5 KM. Był to zarazem silnik o największej pojemności spośród wprowadzo- nych do produkcji. Najszybszy seryjny motocykl drogowy b Motocykl Kawasaki ZX 10 z silnikiem o pojemności 1000 ccm i mocy 93 kW (125 KM) w trakcie prób drogowych osiągnął maksymalną prędkość 270 km/h. W maju 1989 roku jego cena na rynku brytyjskim wynosiła 5199 funtów. Najszybszy motocykl wyścigowy ? Trudno tutaj o odpowiedź jednoznacznie identyfikującą najszybszy motocykl torowy. Można powiedzieć jedynie, że obecne maszy- ny takich firm jak Kawasaki, Suzuki i Ya- maha dysponują przełożeniami, aby w trak- cie wyścigów móc osiągać prędkości nieco przewyższające 300 km/h. Najwyższe prędkości ? Oficjalne światowe rekordy prędkości muszą być ustalane pod- czas dwóch przejazdów po wymierzonym dystansie, wykonywanych w przeciwnych kierunkach w czasie nie dłuższym niż 1 go- dzina dla rekordów FIM i 2 godziny dla re- kordów AMA. Amerykanin Donald A. Vesco (urodzony 8 kwietnia 1939) jadąc swym opływowym mo- tocyklem „Lightning Bolt" o długości 6,4 m, napędzanym przez dwa silniki Kawasaki 1016 ccm ustanowił 28 sierpnia 1978 roku na dnie słonego jeziora Bonneville Salt Flats, Utah, USA, absolutne rekordy FIM i AMA. Uzyskał mianowicie przeciętną pręd- kość 512,733 km/h oraz dokonał najszybsze- go przejazdu w jedną stronę z przeciętną prędkością wynoszącą 513,165 km/h. Światowy rekord przejazdu na dystansie 1 km ze startu zatrzymanego wynosi 16,68 s, a ustanowił go Holender Henk Vink (uro- dzony 24 lipca 1939) na swoim motocyklu Kawasaki, wyposażonym w 4-cylindrowy sil- nik z doładowaniem o pojemności 984 ccm. Do ustanowienia rekordu doszło 24 lipca 1977 roku na lotnisku Elvington Airfield, hr. North Yorks w Wielkiej Brytanii. Dzień wcześniej na tym samym lotnisku Henk Vink ustanowił światowy rekord na 402 m (440 jardów) ze startu zatrzymanego. Uzyskał czas 8,805 s jadąc na motocyklu Kawasaki z 4-cylindrowym silnikiem z doła- dowaniem o pojemności 1132 ccm. Pojazdy drogwe nin Bo 0'Brechta dysponujący pojazdem zbudowanym na bazie motocykla Kawasaki z silnikiem o pojemności 1200 ccm z dołado- waniem. Najwyższa chwilowa prędkość zarejestrowa- na pod koniec przejazdu 402 m (440 jardów) wynosi 321,14 km/h, a osiągnął ją w Onta- rio, Kalifornia 7 października 1978 roku Amerykanin Russ Collins. Najdroższy motocykl ? Najdroższym mo- tocyklem jest japoński Bimota YB4. Kosztu- je 15 550 funtów szterlingów i posiada silnik Yamahy o pojemności 750 ccm z elektro- nicznie sterowanym wtryskiem paliwa. Najmniejszy motocykl ? Mangor Myd- land z Norwegii skonstruował motocykl, którego rozstaw kół wynosi 120 mm, wyso- kość siodełka — 148 mm, średnica koła przedniego — 38 mm, tylnego — 49 mm. Konstruktor przejechał na nim 525 m, osią- gając prędkość 16 km/h. Największy motocykl ? Największym (według miary średnicy przedniego koła) jest „Frankencycle", zbudowany przez Dave'a Moore'a z Rosemead, Kalifornia, USA. Po raz pierwszy jechał nim Steve Gordon z Moorpash, Kalifornia, USA 4 czerwca 1989 roku. Wspomniana średnica przedniego koła mierzy 3,048 m. Czas trwania jazdy ? Najdłuższy czas utrzymywania w nieprzerwanym ruchu mo- tocykla bez przyczepy wynosi 560 godzin. Rekord ten ustanowili Norberto Naummi, Foppiani Maurizio i Roberto Ghillani, któ- rzy przejechali 30 370 km z przeciętną pręd- kością 54,23 km/h w miejscowości Varano do Melegari, Włochy w okresie od 16 sierp- nia do 8 września 1986 roku. Największa piramida ? Białe Hełmy - Zespół Pokazowy Motocyklistów Królew- skich Wojsk Łączności — 2 września 1986 roku pomyślnie utworzyły składającą się z 8 motocykli i 36 osób piramidę, która poko- nała dystans 300 m. Dziełem tego samego zespołu jest piramida złożona z 13 osób i 3 motocykli, która 30 września 1988 roku na lotnisku Catterick Airfield, hr. North York- shire pokonała w ciągu 2 minut 6,6 s odleg- 115 Jazda na bocznych kołach • Graham John Martirt w Pretorii, Południowa Afryka, przejechał 320,1 km w ____________________ ver • Ten drugi n. ?udowat Les Nash z Co- y 500 funtów. (Foto: Le' łość jednego kilometra, utrzymując się wyłą- czenie siłą mięśni i determinacji. Jazda do tylu ? Dewi Jones z reprezenta- cyjnego zespołu Białe Hełmy prowadząc mo- tocykl z wysokości 3,3-metrowej drabiny i tyłem do kierunku jazdy w ciągu półtorej godziny pokonał dystans 33 km. Rekord ten został ustanowiony 30 listopada 1988 roku na lotnisku Catterick Airfield, hr. North Yorkshire. Jazda na tylnym kole ? 27 czerwca 1984 roku na autostradzie Alabama International Speedway, Talladega, USA, Amerykanin Doug Domokos przejechał non-stop na tyl- nym kole Hondy XR500 odległość 233,34 km. Zatrzymał się dopiero po wyczerpaniu paliwa. Największą prędkość, jadąc na tylnym kole motocykla Suzuki GXS 1100 z silnikiem Spondon 1425 turbo, osiągnął Steve Burns 3 lipca 1989 roku. Rekord wyniósł 241 km/h. Jazda na dwóch kołach motocykla z wózkiem bocznym ? Graham John Martin przejechał 21 sierpnia 1988 roku dy- stans 320,1 km na motocyklu Yamaha XS 1100 ccm w czasie 3 godzin i 5 minut na to- rze Gerotek Test Track, Pretoria, Afryka Południowa. Najwięcej ludzi na jednym motocyklu ? Rekord w tej konkurencji należy do 46 członków klubu Illawarra Mini Bike Trai- ning Club, Nowa Południowa Walia, Aus- 116 tralia. Przejechali oni dystans 1,7 km na mo- tocyklu z silnikiem o pojemności 1000 ccm w dniu 11 października 1987 roku. Jazda na stojąco ? Rekord jednogodzinnej jazdy na stojąco pobił Fred Markmail, jadąc motocyklem Garner Martin's Gold Rush, z przeciętną prędkością 72 km/h, 15 września 1989 roku w Michigan International Speed- way, Brooklyn Michigan, USA. Najstarszy motocyklista ? Jest nim uro- dzony 13 czerwca 1885 roku Arthur Merrick Cook, który nadal codziennie korzysta z motocykla Suzuki 125 GS Special. ROWERY Pierwsze rowery ? Pierwszy projekt ma- szyny napędzanej mechanizmami korbowymi i pedałami przypisuje się Leonardo da Vinci (1452—1519), względnie jednemu z jego ucz- niów. Projekt ów datuje się na rok 1493. Pierwszą praktyczną konstrukcję roweru wy- konał w latach 1839-40 Kirkpatrick Mac- millan (1810-78) z Dumfries, Szkocja. Znajduje się ona obecnie w brytyjskim Science Museum, Kensington and Chelsea, Londyn. Pierwszym rowerem użytkowym był ,,velocipede", który w marcu 1861 roku zbudowali Pierre Michaux i jego syn Ernest z Paryża. Parada rowerów ? Największy udział w takiej paradzie zanotowano 17 kwietnia 1988 roku. Uczestniczyło w niej 1816 300 mieszkańców San Juan, Porto Rico. Paradę tę zorganizował spiker telewizji Joaąuin Monserrat. Ryksze ? Najdłuższa zarejestrowana para- da riksz odbyła się 23 listopada 1986 roku w Penang, Malezja kiedy to w jednej kolumnie jechało 177 ryksz. Najdłuższy rower ? Najdłuższym kiedy- kolwiek zbudowanym rowerem typu tandem (bez trzeciego koła stabilizującego) jest liczą- cy 20,4 m długości pojazd dla 35 rowerzy- stów. Wykonała go firma Pedaalstompers Westmalle z Belgii. 20 kwietnia 1979 ważąca 1100 kg machina z kompletną obsadą poko- nała około 60 metrów. Terry Thessman z miejscowości Pahiatua, Nowa Zelandia, zaprojektował i zbudował rower o długości 22,24 m i wadze 340 kg. 27 lutego 1988 roku przejechano na nim dy- stans 246 m. Najmniejszy rower ? Najmniejszy na świecie, zdolny do jazdy, rower z kołami o średnicy 1,95 cm skonstruował Neville Pat- ten z Gladstone, Australia. Na swoim pojeź- dzie konstruktor przejechał 25 marca 1988 roku odległość 4,1 m. Największy rower ? Klasyczny bicykl z kołami o średnicy 165,7 cm (przednie) oraz 45,7 cm (tylne) zbudowano w firmie Coven- try Machinists Co. w 1881 roku. Obecnie je- go właścicielem jest Paul Foulkes-Halbard z miejscowości Crowborough, hr. West Sus- sex, Anglia. we rekordy prędkości dla pojazdów napę- dzanych siłą mięśni ludzkich (HPVs — hu- man-powered vehicles) wynoszą: 99,68 km/h dla jazdy solowej i 101,25 km/h dla jazdy grupowej. Pierwszy rekord ustanowił 27 paź- dziernika 1980 roku John Seibert z miejsco- wości La Garita, Colorado, USA natomiast drugi — Dave Grylls i Leigh Barczewski 4 maja 1980 roku na autostradzie Ontario Speedway, Kalifornia, USA. Samochody napędzane ręcznie ? Pręd- kość 64,36 km/h na trasie długości 300 m osiągnęła drużyna z Gold Gym z Surrey, British Columbia w czasie dorocznych mi- strzostw samochodów napędzanych ręcznie Annual World Championships Handcar Ra- ces w Port Moodby, British Columbia, Ka- nada, 2 lipca 1988 roku. Drużyna składała się z 5 osób (1 do pchania, 4 pompujących). Wyczyn zajął im 32,71 sekundy. Długotrwałość jazdy ? W dniach 10-21 lipca 1983 roku studenci 24 City and Guilds College z Londynu przejechali pojazdem na- pędzanym siłą mięśni ludzkich dookoła Wielkiej Brytanii, pokonując trasę 5914 km z przeciętną prędkością 23,19 km/h. Jazda na tylnym kole ? Światowy rekord długotrwałości jazdy na tylnym kole w cza- sie 4 godzin 21 minut i 1 sekundy uzyskał Robert Hurd w Recreation Centre, Winche- ster, hr. Hants, W. Brytania, 18 listopada 1986 roku. Jednokołowce ? Najwyższy kiedykolwiek zbudowany jednokołowiec liczy 31,01 m. W październiku 1980 roku w Las Vegas, USA Steve McPeak przejechał na nim dystans 114,5 m korzystając z urządzenia zabezpie- czającego podwieszonego do suwnicy. Swo- bodna (tzn. bez urządzeń zabezpieczających) jazda na jeszcze wyższych jednokołowcach musi w nieuchronny sposób prowadzić do poważnych urazów lub śmierci. Długotrwałość jazdy jednokołowcem. Deepak Lele z Maharashtra, Indie przeje- chał jednokołowcem odległość 6378 km z Nowego Jorku do Los Angeles, USA w ok- resie od 6 czerwca do 25 września 1984 ro- ku. Takayuki Koike z Kanagawa, Japonia 9 sierpnia 1987 roku ustanowił rekord dla jaz- dy na dystansie 100 mil (160,9 km) pokonu- jąc jednokołowcem ten dystans w czasie 6 godzin 44 minut 21,84 sekundy. Jest nim piać Jisfk /iadek wielu burzliwych starć i demonstracji. (Foto: Gamma/Moyer}. Jazda na trójkołowcu pod wodą ? Zespół 32 nurków przejechał pod wodą dy- stans 187,7 km w ciągu 75 godzin 20 minut korzystając ze standardowego roweru trój- kołowego. Ustanawianie tego rekordu odby- ło się w Diver's Den, Santa Barbara, Kali- fornia, USA 16-19 czerwca 1988 roku, a jego celem było zebranie pieniędzy na rzecz Muscular Dystrophy Association (Stowarzy- szenie Zaniku Mięśni). Drogi Natężenie ruchu ? Największe natężenie ruchu drogowego na świecie występuje na skrzyżowaniu autostrad we wschodniej częś- ci Los Angeles (autostrady Santa Ana, Po- mona, Golden State, Santa Monica, Holly- wood i San Bernardino), stan Kalifornia, USA. W dni robocze przeciętnie na dobę przejeżdża tam 522000 samochodów — 363 na minutę. Najbardziej uczęszczanym szla- kiem jest połączenie dróg 101 (Sherman Oaks) i 405 (Haverhurst Avenue) w Encino, Los Angeles, stan Kalifornia, USA. W dzień roboczy natężenie ruchu wynosi tam 288 000 pojazdów. Terytorium o najwyższej gęstości ruchu jest Hongkong. 1 stycznia 1984 roku było tam 302118 pojazdów silnikowych na 1253 km dróg publicznych — co daje gęstość 4,14 m na pojazd. Najbardziej zatłoczonym mostem świata jest Howrah Bridge przez rzekę Hooghly w Kalkucie. Oprócz 57 000 pojaz- dów każdego dnia przechodzi tam niemożli- wa do określenia liczba pieszych. Most ma długość 457 m i szerokość 21,9 m. Największe zatory drogowe ? Największy zanotowany zator zdarzył się 16 lutego 1980 roku i ciągnął się 176 km z Lyonu w kierun- ku Paryża. Najbardziej skomplikowany węzeł drogowy ? W brytyjskim systemie drogo- wym uchodzi za taki fragment autostrady M6 o nazwie Midland Link Motorway, znajdujący się przy Gravely Hill, na północ od Birmingham. Został oddany do eksploa- tacji 24 maia 1972 roku. Popularnie określa- Koleje 117 Najdłuższy objazd ? Jest nim sześciopas- mowa obwodnica Londynu M25 licząca 195,5 km długości, budowę której rozpoczę- to 1972 roku, a ukończono 29 października 1986 roku kosztem 909 min funtów. Pierw- szego przejazdu dokonali Terence Whelan, wydawca „Ideał Home" i Peter Cracknell (nawigator). Najdłuższy wiadukt ? Najdłuższy wiadukt w brytyjskim systemie drogowym ma dłu- gość 4779 m i biegnie z Gravely Hill do Castle Bromwich, stanowiąc odcinek drogi M6 w West Midlands. Jego budowa została ukończona w maju 1972 roku. Plac ? Największy. Plac Tien an men (Wrota Niebiańskiego Spokoju) w Pekinie, określany jako pępek Chin, rozciąga się na obszarze 39,6 ha. Plac Maiden e Shah w Is- fahanie, Iran ma powierzchnię 8,1 ha. Najstarszy. Najstarszym placem Londynu jest Lincoln's Inn Field, powstały w połowie XVII wieku i mający powierzchnię 2,76 ha. Światła drogowe ? Sygnały drogowe typu „semafor" zostały ustawione na Parliament Sąuare w Londynie 1868 roku. Miały one zielone i czerwone lampy gazowe do użytku nocnego. Światła uliczne zostały wprowa- dzone w Wielkiej Brytanii na jednodniową próbę w Wolverhampton 11 lutego 1928 ro- ku. Jako pierwsze do stałego użytku wpro- wadzono światła w Leeds, West Yorkshire 16 marca i w Edynburgu, Szkocja 19 marca 1928 roku. Pierwsze światła uruchamiane nadjeżdżającym samochodem zostały zain- stalowane przez firmę Plessey na skrzyżowa- niu Cornhill-Gracechurch w Londynie w kwietniu 1932 roku. Nie podporządkowanie się sygnałom ulicznym uchodziło bezkarnie aż do wprowadzenia w 1930 roku ustawy o ruchu ulicznym. Parkometry ? Pierwszy parkometr został ustawiony 19 lipca 1935 roku w biurowej dzielnicy Oklahoma City, stan Oklahoma, USA, a jego konstruktorem był Amerykanin Carl C. Magee. Najgorszy kierowca ? Podaje się, że 75-letni mężczyzna w ciągu 20 minut otrzy- Najdłuższa droga • Z Alaski do Santiago (Chile), wiedzie autostrada Pan-American Highway najdłuższa diojd świata (Foto Garry Sowerby). mał 10 mandatów, jechał niewłaściwą stroną ulicy 4 razy, spowodował 4 „stłuczki" i 6 wypadków. Zdarzyło się to 15 października 1966 roku w McKinney, stan Teksas, USA. Kamień drogowy ? Najstarszym kamie- niem drogowym w Wielkiej Brytanii pozo- stającym w swoim pierwotnym miejscu jest rzymski kamień ze 150 roku n.e. w Stonega- te przy Chesterholme koło Bardon Mili, Northumberland. Najdłuższy bród ? Najdłuższy bród na drodze publicznej w Wielkiej Brytanii ma długość 903 m i znajduje się w Violet's Lane na północ od Furneux Pelham, Herts. Ulica ? Najdłuższa. Najdłuższą wyznaczoną ulicą na świecie jest Yonge Street biegnąca na północ i zachód z Toronto, Kanada. Pierwszy odcinek, ukończony 16 lutego 1796 roku, miał długość 55 km 783 m. Obecnie oficjalna długość ulicy, dochodzącej do Rai- ny River na granicy Ontario-Minnesota, wy- nosi 1896,2 km. Najpopularniejsza nazwa. W Londynie znaj- dują się 122 ulice nazwane High Street oraz 100 ulic o nazwie Station Road. Najwęższa. Najwęższa ulica świata znajduje się w wiosce Ripatransone w regionie Mar- che, Włochy. Nazywa się Vicolo delia Virili- ta (Aleja Męskości) i ma 43 cm szerokości. Najkrótsza. Tytuł ten przypada ulicy Elgin Street, znajdującej się na terenie starego ryn- ku w Bacup, hr. Lancashire, Wielka Bryta- nia o długości 5,18 m. Ulica ta jest zamknię- ta dla pojazdów. Najbardziej stroma. Taką ulicą jest Bald- win Street w Dunedin, Nowa Zelandia na której stwierdzono maksymalny spadek 1:1,266. Droga ? Kilometraż. Krajem o najdłuższej sieci drogowej są Stany Zjednoczone. 31 grudnia 1986 roku łączna długość dróg tego państwa wynosiła 6263 210 km. Stałe prawa jazdy bez kursów nauki jazdy począwszy od 15 roku życia wydawane są tylko na Hawa- jach i w stanie Mississippi. Trzynaście sta- nów amerykańskich wydaje ograniczone młodzieżowe prawa jazdy poczynając od 14 roku życia. Najstarsza. Najstarszą znaną drogą w Anglii jest Sweet Way w Somerset pochodząca z około 4000 roku p.n.e. Najstarsza droga w Irlandii znajduje się w Lanesborough, hrab- stwo Longford, gdzie odkryto trakt z kłód dębowych i jesionowych datowany na około 2500-2300 lat p.n.e. Najdłuższa droga dla pojazdów ? Jest nią Autostrada Panamerykańska biegnąca z północno-zachodniej Alaski do Santiago, Chile, następnie na wschód do Buenos Ai- res, Argentyna i do Brasilii, Brazylia. Pozo- stają na niej jednak luki znane jako Tapon del Darien w Panamie i Atrato Swamp w Kolumbii. Najniższa droga ? 393 m poniżej poziomu morza biegnie droga wzdłuż izraelskich wyb- rzeży Morza Martwego. Najniżej położoną „przełęczą" jest Rock Reef Pass w Parku Narodowym Everglades na Florydzie, USA. Znajduje się ona 91 cm powyżej poziomu Najwyższe drogi ? Najwyżej biegnącym szlakiem na świecie jest 13-kilometrowy od- cinek Kang-ti-suu między Khaleb i Hsin- -chi-fu w Tybecie. W dwóch miejscach prze- kracza on wysokość 6080 m. Najwyżej poło- żoną drogą dla pojazdów jest długa na 1180 km droga między Tybetem i południowo-za- chodnim Sinkiangiem, ukończona w paź- dzierniku 1957 roku. Na przełęczach osiąga ona wysokość 5632 m n.p.m. Najwyższym europejskim przejściem (poza przełęczami kaukaskimi) jest Col de Reste- fond — 2802 m. Znajduje się ono na drodze między Jausiers i Saint Etienne-de-Tinee za- kończonej w 1962 roku i mającej 21 serpen- tyn. Zwykle jest ona zamknięta dla ruchu od początku października do początku czerwca. Najwyższą drogą dla pojazdów jest w Euro- pie Pico de Veleta w górach Sierra Nevada, południowa Hiszpania. Po 36-kilometrowej wspinaczce wjeżdża się na wysokość 3469 m n.p.m. Najszersze drogi ? Pod tym względem palmę pierwszeństwa dzierży Monumental Axis mająca 2,4 km długości i biegnąca z Municipal Plaża do Plaża of the Three Po- wers w Brasilii, stolicy Brazylii. Sześciopas- mowy bulwar został oddany do użytku w kwietniu 1960 roku i ma 250 metrów szero- kości. W San Francisco droga Oakland Bay Bridge Toll Plaża ma 23 pasy ruchu (17 w kierunku zachodnim) i obsługuje most w Oakland, stan Kalifornia, USA. Koleje POCIĄGI Pierwsze pociągi ? Wagony jeżdżące po drewnianych szynach były stosowane w gór- nictwie już w 1550 roku w Leberthal, Alza- cja, zaś w Wielkiej Brytanii do transporto- wania węgla w Wollaton w pobliżu Notting- ham od lat 1603 — 15, natomiast w kopalni Broseley Colliery, Salop zastosowano je w październiku 1605 roku. Richard Trevithick (1771 — 1833) zbudował swój pierwszy paro- wóz dla szyn o rozstawie 914 mm położo- nych na żelaznej płycie w Coalbrookdale, Salop w 1803 roku ale nie ma dowodu na to, że parowóz ten jeździł. Jego drugi paro- wóz ciągnął wagony, w których jechali uczestnicy pokazowego przejazdu w Peny- darren, Mid-Glamorgan, Walia 22 lutego 1804 roku. Pierwszy parowóz sprawdzony ji ia ai i ion 118 Koleje Pierwszą stałą publiczną linią kolejową wy- korzystującą trakcję parową była linia Stockton & Darlington, uruchomiona 27 września 1825 roku na odcinku z Shildon do Stockton przez Darlington w Cleveland. 7-tonowy parowóz „Locomotion" mógł ciągnąć 48 ton z prędkością 24 km/h. Za- projektował go i obsługiwał George Step- henson (1781 -1848). Regularne przewozy pasażerskie przy wyko- rzystaniu napędu parowego zainaugurowano 3 maja 1830 roku przy użyciu parowozu „Invicta" na jednomilowym (1,609 km) od- cinku linii kolejowej pomiędzy Bogshole Farm i South Street w Whitstable, liczącej 10,05 km długości i należącej do Canter- bury & Whitstable Railway w hrabstwie Kent. Pierwszą zrealizowaną w praktyce ko- lej elektryczną zbudował Werner von Sie- mens. Zademonstrowano ją 31 maja 1879 roku podczas Wystawy Handlowej w Berli- nie na 300-metrowym odcinku pokazowego toru o rozstawie szyn szerokości 1 m. Najszybsze pojazdy szynowe ? Najwyż- sza prędkość pojazdu szynowego wynosi 9851 km/h (albo Mach 8), a uzyskały ją bez- załogowe sanie rakietowe 5 października 1982 roku na poligonie White Sands Missile Rangę w stanie Nowy Meksyk, USA. Świa- towy rekord prędkości pojazdu szynowego z pasażerami należy do doświadczalnego po- ciągu MLU-001 Maglev (lewitacja magne- tyczna) i wynosi 400,7 km/h. Rekordowy przejazd odbył się 4 lutego 1987 roku na eksperymentalnym torze długości powyżej 7 km w Miyazaki, Japonia. 1 maja 1988 roku doświadczalny pociąg Intercity osiągnął podczas jazdy pomiędzy miastami Wurzburg i Fulda prędkość 405 km/h. Najwyższa prędkość zarejestrowana na pań- stwowych szlakach kolejowych wynosi 380 km/h. Osiągnął ją 26 lutego 1981 roku pod- czas prób w pobliżu Tonnere pociąg TGV-PSE należący do Francuskich Kolei Państwowych. Pociąg dużej prędkości TGV (Train a Grandę Vitesse), który zainauguro- wał jazdy 27 września 1981 dwa lata później zredukował planowy czas przejazdu na tra- sie Paryż — Lyon (425 km) do 2 godzin uzyskując tym samym przeciętną prędkość 212,5 km/h. Prędkość maksymalna tego po- ciągu wynosi 270 km/h. Najwyższa potwierdzona prędkość parowo- zu wynosi 202,8 km/h. Osiągnął ją 3 lipca 1938 roku na odcinku 402 metrów (440 jar- dów) parowóz LNER 4-6-2 nr 4468 Mallard (później numer ten zmieniono na 60022) ciągnący 7 wagonów o wadze 243 ton w dół zbocza Stoke Bank, w pobliżu miejscowości Essendine, pomiędzy Grantham, hr. Lines i Peterborough, hr. Cambs, W. Brytania. Pa- rowóz ten prowadzili maszynista Joseph Duddington i palacz Thomas Bray. Podczas próby uszkodzeniu uległ silnik. Światowy rekord prędkości dla trakcji z sil- nikiem wysokoprężnym należy do Kolei Brytyjskich. Będący ich własnością specjalny pociąg testujący prototypowe podwozia SIG dla wagonów Mk IV wchodzących w skład ekspresów Inter City osiągnął 1 listopada 1987 roku pomiędzy Darlington i York prędkość 283,9 km/h. Do próby użyto dwóch wagonów motorowych Inter City 125 Naiwiekszei mocy ? Światowy rekord siły przy pracy zespołowej i 90 520 kg przy pracy pojedynczej. Prawdopodobnie najcięższym zestawem ciąg- niętym przez jeden parowóz był pociąg wa- żący 15 545 ton i składający się z 250 wago- nów o łącznej długości 2,5 km. Jednostkę napędową stanowił tutaj parowóz „Matt H. Shay" (nr 5014) obsługujący w latach 1914-29 linię Erie Railroad. Największe ładunki ? Wielkość ładunków przewożonych koleją ograniczona jest możli- wościami samego taboru. Najpotężniejszą na świecie platformą kolejową o ładowności 807 ton jest platforma „Schnabel" o długoś- ci 92 m, ciężarze własnym 336 ton i 36 osiach. Dla kolei amerykańskich zbudowała ją w marcu 1981 firma Krupp, RFN. Najcięższym ładunkiem kiedykolwiek prze- suniętym na szynach jest Kościół Maryi Dziewicy o wadze 10 860 ton, zbudowany w 1548 roku w wiosce Most, Czecho-Słowacja, który przemieszczono jesienią 1975 roku ze względu na rozbudowę kopalni węgla. Zo- stał on przesunięty o 730 m z prędkością 2 metrów na godzinę w ciągu czterech tygod- ni, a całkowity koszt operacji określa się na 9 milionów funtów szterlingów. Pociągi towarowe ? Najdłuższy i najcięż- szy zarejestrowany pociąg towarowy składał się z 500 węglarek oraz sześciu lokomotyw z silnikami wysokoprężnymi o mocy 6500 KM. Liczył on około 6 km długości i przeje- chał 252-kilometrową trasę z Iaeger, Za- chodnia Wirginia do Portsmouth, Ohio, USA na liniach Norfolk & Western Railway 15 listopada 1967 roku. Całkowity ciężar pociągu wynosił 42 674 tony. TORY Najdłuższe ? Najdłuższym na świecie szla- kiem kolejowym jest licząca 9438 km linia kolei transsyberyjskiej z Moskwy do Na- chodki na Dalekim Wschodzie ZSRR. Pod- róż na tej linii trwa 8 dni 4 godziny 25 mi- nut i składa się z 97 przystanków. Budowa liczącej 3145 km Bąjkalsko-Amurskiej Ma- gistrali Północnej (BAM) rozpoczęta została przy pomocy pracy niewolniczej w 1938 ro- ku. Inwestycję tę ponownie wprowadzono do planów w 1974 roku, a oddano do eksp- loatacji 27 października 1984 roku. W ra- mach kosztującego 8 miliardów funtów przedsięwzięcia zbudowano 3901 mostów i przemieszczono ogółem 382 min m3 ziemi. Najdłuższy odcinek prosty ? Znajduje się on na australijskiej równinie Nullarbor od 496 mili pomiędzy miejscowościami Nurina i Loongana, Zachodnia Australia do 793 mili pomiędzy miejscowościami Ooldea i Wat- son, Południowa Australia. Tor ten biegnie po prostej przez 478 km chociaż nie w jed- nym poziomie i stanowi fragment linii kole- jowych Commonwealth Railways Trans- Australian. Największa i najmniejsza szerokość torów ? Największa stosowana szerokość torów wynosi 167,6 cm. Takie to- ry posiadają Hiszpania, Portugalia, Indie, Pakistan, Bangladesz, Sri Lanka, Argentyna i Chile. Najmniejsza szerokość torów eks- Najwyżej położone linie kolejowe ? Naj- wyżej położonym na świecie fragmentem li- nii kolejowych jest odgałęzienie Morococha Peruwiańskich Kolei Państwowych w miej- scowości La Cima. Przebiega ono torem o standardowej szerokości (1435 mm) na wy- sokości 4 817 m n.p.m. Najniżej położone linie kolejowe ? Znaj- dują się w tunelu Seiktan między wyspami Honsiu a Hokkaido w Japonii i przebiegają na poziomie 240 m poniżej Cieśniny Tsuga- ro. Tunel liczący 53,8 km długości otwarto 13 marca 1988 roku. Największe pochylenie ? Największe na świecie pochylenie wynosi 1:11. Występuje ono na odcinku pomiędzy Chedde i Servoz wchodzącym w skład linii Chamonix Fran- cuskich Kolei Państwowych. Najmniejsze pochylenie ? Występuje w sieci Kolei Brytyjskich pomiędzy Pirbright Junction, a Farnborough, hr. Hants i wyno- si 1:14400. Najbardziej obciążony system kolejowy ? Koleją przewożącą naj- więcej pasażerów jest East Japan Railway Company, która w szczytowym okresie 1986 roku przewoziła codziennie 19017419 pasa- żerów. Do biur rzeczy znalezionych dostar- czono wówczas 572 700 parasoli, 285 092 części garderoby, 217 968 książek i papeterii oraz 206083 toreb i torebek. Największa łączna długość linii kolejowych ? Krajem o największej długości linii kolejowych są Stany Zjedno- czone, które posiadają 296 489 km torów. PODRÓŻE KOLEJĄ Zwiedzenie wszystkich stacji ? Alan M. Witton z Chorlton, Manchester odwiedził każdą funkcjonującą stację Kolei Brytyj- skich (2362) w ciągłej podróży na trasie 26703 km w ciągu 452 godz. 26,5 min. w okresie od 30 lipca do 28 sierpnia 1980 ro- ku. Intencją tej podróży była zbiórka pienię- dzy na cele dobroczynne. Collin M. Mulvany i Seth N. Vafiadis z West London w okresie od 4 czerwca do 5 lipca 1984 roku odwiedzili każdą stację Ko- lei Brytyjskich (2378) wraz z metrem w Tyne i Wear, Glasgow oraz w Londynie (333 sta- cje) podróżując na cele dobroczynne przez 31 dni 5 godzin 8 minut 58 sekund na dy- stansie ponad 24989 km i osiągając przecięt- ną prędkość 61,2 km/h. Cztery strony świata ? Carl Lombardelli z miejscowości Romford, hr. Essex zwiedził wszystkie cztery strony świata w odniesieniu do stacji Wielkiej Brytanii — Thurso (pół- noc), Lowestoft, hr. Suffolk (wschód), Pen- zance, hr. Cornwall (południe) i Arisaig, Szkocja (zachód) w ciągu 48 godzin 15 mi- nut w okresie od 8 do 10 września 1985 ro- ku. Największa długość przejazdu Lotnictwo 119 Najdłuższa podróż ? Najdłuższą podróż Kolejami Brytyjskimi (w ekspresach InterCi- ty) w ciągu 24 godzin odbyli David i Elaine Stevenson z Shepshed, hr. Leics. Pokonali oni w dniach 5 — 6 kwietnia 1989 roku trasę 2842,8 km. Podczas około 73 lat regularnych dojazdów Kolejami Brytyjskimi z Kentu do Londynu Ralph Ransome z Birchington przejechał trasę odpowiadającą 39-krotnemu okrążeniu świata. 5 lutego 1986 roku przeszedł on na emeryturę w wieku 93 lat. Najwięcej krajów w ciągu 24 godzin ? Tego rodzaju rekord uzyskał Aaron Kit- chen, który w ciągu doby z 16 na 17 lutego 1987 roku przejechał pociągiem przez 10 krajów: Jugosławię, Austrię Włochy, Liech- tenstein, Szwajcarię, Francję, Luksemburg, Belgię, Holandię i RFN. Superpodróżnik ? Andrew Kendall z Mo- reton, Wirral, hr. Lancs przebył pociągiem w 1988 roku imponującą odległość 187 040 km, zdobywając w ten sposób tytuł super- podróżnika roku Kolei Brytyjskich. Drezyny ? Prędkość (32,18 km/h) przy użyciu drezyny przekroczono po raz pierw- szy 27 czerwca 1982 roku na 300-metrowym odcinku w Port Moody, British Columbia, Kanada. STACJE Największe ? Największą na świecie stacją jest Grand Central Terminal, Park Avenue i 43 Street, New York City, USA, zbudowana w latach 1903 — 13. Zajmuje ona powierzch- nię 19 hektarów na dwóch poziomach — z 41 torami na górnym i 26 torami na dol- nym. Przeciętnie w ciągu dnia korzysta z niej ponad 550 pociągów i ponad 180000 lu- dzi. Najstarsza ? Stacja Liverpool Road Sta- tion, Manchester, Anglia została oddana do eksploatacji w dniu 15 września 1830 roku, a obecnie została częściowo przekształcona w muzeum. Najwyżej położona ? Stacja Condor w Boliwii usytuowana przy linii kolejowej Rio Mulato do Potosi znajduje się na wysokości 4786 m n.p.m Poczekalnie ? Największe na świecie po- czekalnie w liczbie czterech znajdują się na stacji kolejowej Chang'an Boulevard w Peki- nie, Chiny. Otwarto je we wrześniu 1959 ro- ku i mogą pomieścić 14000 pasażerów. Perony ? Najdłuższym na świecie peronem kolejowym jest peron Khargpur w Zachod- nim Bengalu, Indie. Ma on długość 833 m. Peron kolejki podziemnej State Street Center na pętli „The Loop" w Chicago, Illinois, USA liczy 1066 m długości. SZYBKIE MIEJSKIE KOLEJE PODZIEMNE ku) które liczy 446 stacji, 372,93 km długoś- ci, a w 1988 roku przewiozło 1073 000000 pasażerów. Pierwszym (inauguracja 10 stycz- nia 1863 roku) i jednym z najbardziej rozbu- dowanych spośród 67 istniejących na świecie jest metro londyńskie. Łączna długość jego tras wynosi 408 km, z czego 135 km stanowi wiercony tunel, natomiast 32 km było „wy- kopane a następnie zakryte". Całość metra obejmującą m.in. 273 stacje oraz 457 pocią- gów utworzonych z 3875 wagonów obsługu- je łącznie 19 000 pracowników. W latach 1987-88 skorzystało z niego 798 000000 pa- sażerów. Największa głębokość metra lon- dyńskiego wynosi 67,4 m w pobliżu Hamp- stead na Northern Linę. Najdłuższą trasą bez przesiadki jest odcinek Epping — West Ruislip liczący 54,9 km. Podróżowanie metrem ? 29 godzin 47 mi- nut 12 sekund potrzebowali Richard Temp- ie, Phil Vanner i Tom Murphy na pokona- nie 446 stacji i 483 km tras metra w Nowym Jorku, USA. Rekord ustanowiony został 12-13 grudnia 1988 roku. Moskiewskie metro. Rekordowego przejazdu przez wszystkie 123 stacje, trwającego 9 go- dzin 39 minut 50 sekund dokonał Peter Alt- man of Edgware z Midlessex i panna Jackie Smith z Bobblestoch, Herefordshire. W. Brytania, 9 listopada 1988 roku. Najbardziej obciążone ? Najbardziej ob- ciążonym jest metro Moskwy, ZSRR, które obsługuje w ciągu roku 2 miliardy 550 mi- lionów pasażerów. Posiada ono 132 stacje (z których 15 ma więcej niż jedną nazwę będąc stacjami przesiadkowymi) i trasy długości 212,5 km. Cena przejazdu wynosząca 5 ko- piejek nie zmieniła się od czasu uruchomie- nia pierwszej linii metra w 1935 roku. MINIATUROWE KOLEJKI Czas jazdy bez zatrzymania ? 864 godzi- ny 30 minut (od 1 czerwca do 7 lipca 1978 roku) jeździła nieprzerwanie lokomotywa z sześcioma wagonami pokonując łącznie od- ległość 1091 km. Rekord ten uzyskano pod- czas zawodów jakie Roy Catton zorganizo- wał «n centrum zabawkarskim „Pastimes", Mexborough, hr. South Yorks, Wielka Bry- tania. Najdłuższy zarejestrowany przejazd mode- lem parowozu wyniósł 231,7 km w ciągu 27 godzin 18 minut. Rekord ten w dniach 8 — 9 września 1979 roku ustanowił parowóz ,,Wi- nifred" jeżdżący po torze o szerokości 18,4 cm w Thames Ditton, hr. Surrey, Wielka Brytania. Parowóz zbudowany w 1974 roku przez Wilfa Grove pracuje przy ciśnieniu pa- ry 5,6 kg/cm2, jest opalany węglem i posiada cylindry o średnicy 54 mm oraz skoku 79 mm. Najmniejsza ? Najmniejszą kiedykolwiek zbudowaną miniaturową kolejką jest kolej- ka, jaką w skali 1:1000 wykonał Jean Dame- ry (urodzony w 1923 roku) z Paryża, Fran- cja. Silnik tej kolejki pracuje przy zasilaniu z baterii 4,5 V, a jego całkowite wymiary wy- noszą 7,9 mm. r\tnir»twn sunek prędkości poruszającego się obiektu do lokalnej prędkości dźwięku. Stosunek ten po raz pierwszy zastosował dr Ernst Mach (1838- -1916) z Wiednia, Austria w 1887 roku. Tak więc Mach 1,0 odpowiada 1224,67 km/h osiąg- niętej na poziomie morza przy temperaturze 15°C i przyjmuje się dla wygody, że spada do stałej wartości 1061,81 km/h w stratosferze, tzn. po- wyżej 11 000 m n.p.m. PIERWSZE LOTY Pierwszy sterowany lot z napędem silniko- wym — spośród tych, które udało się ustalić — miał miejsce w pobliżu Kill Devil Hill, Kitty Hawk, Północna Karolina, USA 17 grudnia 1903 roku o godzinie 10.35. Wów- czas to Orville Wright (1871-1948) na sa- molocie „Flyer I" napędzanym silnikiem o mocy 12 KM przeleciał dystans 36,5 m z prędkością lotu 48 km/h, na wysokości 2^5 — 3,5 m w ciągu 12 s. Oprócz Wilbura Wrighta — brata lotnika — wydarzenie ob- serwowało czterech mężczyzn i chłopiec. Obaj bracia z Dayton, Ohio byli kawalerami ponieważ, jak ujął to Orville, nie mieli środ- ków „na utrzymanie żony i samolotu". „Flyer" znajduje się obecnie w Narodowym Muzeum Lotnictwa i Astronautyki w Smith- sonian Institution w Waszyngtonie, USA. Pierwszy skok samolotu, który przeniósł człowieka wyłącznie siłą własnego napędu został dokonany 9 października 1890 roku kiedy Clement Ader (1841-1925) przeleciał w swoim „Eole" około 50 m w Armainvil- liers, Francja. Samolot był napędzany lek- kim silnikiem parowym konstrukcji Adera, rozwijającym moc 20 KM. Najstarszy „ra- cjonalny" projekt maszyny latającej to — zdaniem Królewskiego Towarzystwa Aero- nautycznego — ten, który Emanuel Sweden- borg (1688-1772) ogłosił w Szwecji w 1717 roku. Napęd odrzutowy ? Propozycje napędu odrzutowego opracowali kpt. Marconnet (1909) z Francji i Henri Coanda (1886 — 1972) z Rumunii, a napędu turo- boodrzutowego — Maxime Guillaume w 1921 roku. Do pierwszego próbnego prze- biegu doszło 12 kwietnia 1937 roku, kiedy uruchomiono zbudowany przez British Po- wer Jets Ltd. doświadczalny silnik WU1. Je- go wynalazcą był Sir Frank Whittle (1907 — 88) odznaczony Orderem Zasługi i Krzyżem Rycerskim Orderu Imperium Bry- tyjskiego. Patent na swój silnik odrzutowy uzyskał on w 1930 roku. Pierwszego lotu sa- molotem turboodrzutowym dokonał kpt. Erich Warsitz w Marienehe, Niemcy 27 sierpnia 1939 roku na maszynie Heinkel He 178. Napędzał ją silnik Heinkel He S3b, któ- rego konstruktorem był dr Hans „Pabst" von Ohain, a który wypróbowano po raz pierwszy w sierpniu 1937 roku. Lot naddźwiękowy ? Pierwszy lot nad- dźwiękowy wykonał 14 października 1947 roku kapitan (później generał brygady) Charles („Chuck") Elwood Yeager (urodzo- ny 13 lutego 1923 roku) nad Bazą Sił Po- wietrznych USA Edwards w Muroc, Kali- fornia, USA w samolocie rakietowym Bell XS-1 („Glamorous Glennis" — „Czarująca Glennis") z prędkością Mach 1,015 (1078 km/h) na wysokości 12 800 m. Samolot XS-1 znajduje się obecnie w Narodowym Muzeum Lotnictwa i Astronautyki w Smithsonian In- stitution w Waszyngtonie, USA. 120 Lotnictwo hion Read (1887-1967) i jego załoga (Sto- ne, Hinton, Rodd, Rhoads i Breese) w roz- wijającej prędkość 155 km/h łodzi latającej Curtiss NC-4. Należąca do Marynarki Wo- jennej USA maszyna przeleciała w okresie między 16 a 27 maja 1919 roku trasę z Tre- passey Harbour, Nowa Funlandia przez Azory do Lizbony, Portugalia. Cały lot o łącznej długości 7591 km rozpoczął się 8 maja w Stacji Lotniczej Rockaway, Long Is- land, stan Nowy Jork, USA, trwał 53 godzi- ny 58 minut i zakończył się 31 maja 1919 roku w Plymouth, hr. Dewon, Wielka Bry- tania. Przelot z Nowej Funlandii na Azory o długości 1930 km trwał 15 godzin 18 minut przy średniej prędkości 151,4 km/h. Non-stop. Pierwszego przelotu non-stop przez Atlantyk dokonali 18 dni później ka- pitan John Wiliam Alcock (1892-1919) od- znaczony Krzyżem za Wybitną Służbę — pi- lot oraz porucznik Arthur Whitten Brown (1886 — 1948) — nawigator na samolocie Vickers Vimy napędzanym dwoma silnikami Rolls-Royce Eagle VIII o mocy po 360 KM. Maszyna wystartowała 14 czerwca 1919 ro- ku o godz. 16.13 czasu Greenwich z Lester's Field, St John's, Nowa Funlandia i po po- konaniu 3154 km wylądowała 15 czerwca o godz. 8.40 czasu Greenwich w bagnie Derry- gimla koło Clifden, hr. Galway, Irlandia. Obaj lotnicy zostali odznaczeni w cywilu Krzyżem Rycerskim Orderu Imperium Bry- tyjskiego 21 czerwca 1919 roku (Alcock miał wówczas niespełna 27 lat) i podzielili się na- grodą dziennika „Daily Maił" w wysokości 10000 funtów szterlingów. Samotnie. 79-tym człowiekiem, który przeleciał przez Atlantyk, ale pierwszym sa- motnikiem był kapitan (później generał bry- gady) Charles Augustus Lindbergh (1902 — 74) — odznaczony honorowo brytyj- skim Krzyżem Sił Powietrznych — który 20 maja 1927 roku o godzinie 12.52 czasu Greenwich wystartował z Roosevelt Field, Long Island, stan Nowy Jork, USA swoim jednopłatowcem Ryan wyposażonym w sil- nik o mocy około 220 KM i nazwanym „Spirit of St Louis" („Duch St Louis"). Lą- dowanie nastąpiło natomiast 21 maja 1927 roku o godzinie 22.21 czasu Greenwich na lotnisku Le Bourget w Paryżu, Francja. Za swój lot długości 5810 km, trwający 33 go- dziny i 29,5 minuty uzyskał nagrodę w wy- sokości 25 000 $. „Spirit of St Louis" znaj- duje się obecnie w Narodowym Muzeum Lotnictwa i Astronautyki w Smithsonian In- stitution w Waszyngtonie, USA. Najwięcej lotów. Między marcem 1948 ro- ku, a przejściem na emeryturę 1 września 1984 roku Charles M. Schimpf zapisał w swoim dzienniku 2880 lotów przez Atlantyk, co daje 6,4 przelotu na miesiąc. Przelot przez Pacyfik ? Pierwszego prze- lotu non-stop dokonali major Clyde Pang- born i Hugh Herndon w samolocie Bellanca z krytą kabiną „Miss Veedol". Wystartowali oni z plaży Sabishiro, Japonia pokonując 7335 km do Wenatchee, stan Waszyngton, USA w 41 godzin 13 minut. Lot odbył się w dniach 3 — 5 października 1931 roku. (Pierw- szy przelot — patrz niżej). Loty wokółziemskie ? Okrążenie Ziemi w ścisłym sensie tego sformułowania wymaga przejścia przez dwa przeciwległe punkty glo- bu, a tym samym pokonania odległości co najmniej 40 007,89 km. Samolot „Chicago" pilotowali porucznicy Lowell H. Smith i Leslie P. Arnold, a „New Orleans" („Nowy Orlean") — porucznicy Erik H. Nelson i John Harding. Lot trwają- cy od 6 kwietnia do 28 września 1924 roku rozpoczął się i zakończył w Seat- tle, stan Washington, USA. Najszybszy. Zgodnie z przepisami FAI, które dopuszczają loty przekraczające dłu- gość Zwrotnika Raka lub Zwrotnika Kozio- rożca (36787,599 km) najszybciej przebiegł lot samolotu Boeing 747 SP „Friendship One" („Przyjaźń Jeden") w dniach 28 — 30 stycznia 1988 roku. Maszyna ze 141 pasaże- rami na pokładzie (kpt. Clay Lacy) w 36 go- dzin 54 minuty i 15 sekund pokonała odleg- łość 37 216 km. Lot odbywał się z Seattle, stan Washington, USA w kierunku wschod- nim, nad Atlantykiem samolot osiągnął szybkość 1292 km/h, a paliwo uzupełniano tylko w Atenach, Grecja oraz Taipei, Taj- wan. Pierwszy bez uzupełniania paliwa. Dick Rutan i Jeana Yeager w swoim specjalnie skonstruowanym samolocie „Voyager" („Podróżnik"), zaprojektowanym przez bra- ta Dicka — Burta Rutana — wykonali lot z Bazy Sił Powietrznych Edwards, Kalifornia, USA, w dniach 14 — 23 grudnia 1986 roku. Podróż trwała dokładnie 9 dni 3 minuty 44 sekundy, a przebyta odległość wyniosła 40 212,139 km. Samolot o rozpiętości skrzy- deł 33,77 m mógł unieść 5636 litrów paliwa, ważył 4052 kg i osiągnął prędkość 186,1 km/h. Zbudowanie go zajęło 22000 robo- czogodzin (ponad dwa lata). Pilot sterował samolotem z kabiny o wymiarach 1,7 na 0,54 m, a odpoczywający członek załogi miał do dyspozycji kabinę o wymiarach 2,3 na 0,6 m. „Voyager" znajduje się obecnie w Narodowym Muzeum Lotnictwa i Astro- nautyki w Smithsonian Institution w Wa- szyngtonie, USA. Pierwszy nad biegunami. Wykonał go ka- pitan Elgen M. Long w samolocie Piper Na- vajo między 5 listopada a 3 grudnia 1971 roku. W ciągu 215 godzin lotu maszyna po- konała 62 597 km. Nad Antarktyką tempe- ratura w kabinie spadła do -40°C. Pierwszy samolotem jednosilnikowym. Richard Norton, kapitan amerykańskich li- nii lotniczych i Calin Rosetti, kierownik wy- działu satelitarnych systemów nawigacyjnych w Europejskiej Agencji Kosmicznej (ESA) wykonali pierwszy lot nad obydwoma biegu- nami samolotem Piper PA-46-310P Malibu. Rozpoczął się on i zakończył na lotnisku Le Bourget, Paryż, Francja, a trwał od 21 stycznia do 15 czerwca 1987 roku. Dwuoso- bowa załoga Pipera w 185 godzin i 41 minut lotu pokonała odległość 55 266 km. Podczas tego tzw. „Lotu Mewy Arktycznej" ustano- wiono również 16 innych rekordów od punktu do punktu. Największa rozpiętość skrzydeł ? Samo- lotem o największej rozpiętości skrzydeł jaki został kiedykolwiek zbudowany jest łódź la- tająca Hughes H. 4 Hercules („Spruce Go- ose" — „Świerkowa Gęś"), która kosztowa- ła 40 min dolarów. Podczas próbnego lotu o długości 914 m, wykonanego 2 listopada 1947 roku koło Long Beach Harbor, Kali- fornia, USA maszyna pilotowana przez Ho- warda Hughesa (1905 — 76) wzniosła się w powietrze na wysokość 21,3 m. Był to jedy- ny lot ośmiosilnikowego samolotu ważącego Wojennej USA na odległe o 9,6 km osta- teczne miejsce postoju pod kopułę o średni- cy 213,4 m. Dokonano tego 22 lutego 1982 roku. Spośród samolotów współczesnych ra- dziecki Antonow An-124 ma skrzydła o roz- piętości 73,3 m, a Boeing 747-400 - 64,92 m. Zmodyfikowana, sześciosilnikowa wersja samolotu An-124, nazwana An-225 ma roz- piętość 88,4 m. 26 stycznia 1984 roku w Lakehurst, stan New Jersey, USA wystawiono statek latają- cy Piasecki Heli-Stat, który kosztował 34 min. $. Tworzyły go m.m. szkielet z lekkich stopów i materiałów kompozytowych do za- montowania czterech śmigłowców Sikorsky SH-34J oraz powłoki sterowca patrolowego Goodyear ZPG-2. Przeznaczony do użytku przez Służbę Leśną i oznaczony jako Model 94-34J Logger, liczył 104,55 m długości i miał przenosić ładunek użyteczny 21,4 tony. Rozbił się 1 lipca 1986 roku. Najcięższy statek latający ? Statkiem la- tającym o najwyższej standardowej masie startowej jest Antonow An-225 „Myriya" („Marzenie") z masą 508 ton. Samolot ten 22 marca 1989 uniósł ładunek użyteczny 156 300 kg na wysokość 12410 m. Podczas trwającego 3 godziny i 47 minut lotu kapi- tan Aleksander GaJunienko z 7-osobową za- łogą ustanowił na liczącej 2100 km trasie Kijów —Leningrad —Kijów (bez lądowania) 109 światowych rekordów lotniczych. Samolot elektryczny ? Pierwszym samo- lotem z napędem elektrycznym jest MB-E1. Silnik Bosch o mocy 8 kW (10,7 KM) jest zasilany z baterii niklowo-kadmowych Varta FP25 o pojemności 25 Ah. Rozpiętość skrzydeł tego samolotu wynosi 12 m, dłu- gość 7 m, a waga 400 kg. Zaprojektował go konstruktor modeli lotniczych Amerykanin Fred Militky. Premierowy lot samolotu na- stąpił 21 października 1973 roku. Napęd słoneczny ? „Solar Challenger" za- projektowany przez zespół, którym kierował dr Paul MacCready wykonał 20 listopada 1980 roku pierwszy lot wyłącznie siłą napę- du słonecznego. 7 lipca 1981 roku „Solar Challenger" pilotowany przez Amerykanina Steve'a Ptaceka stał się pierwszą maszyną la- tającą tej kategorii, która pokonała kanał La Manche. Wystartowała z Pontois-Cor- meilles, Paryż, Francja i przeleciała 262,3 km do Manston, hr. Kent, Wielka Brytania w ciągu 5 godzin 23 minut osiągając maksy- malną wysokość 3353 m. Rozpiętość skrzy- deł samolotu wynosi 14,3 m. Ultralekki ? 3 sierpnia 1985 roku Antho- ny A. Cafaro (urodzony 30 listopada 1951 roku) pilotował jednomiejscowego ULA (Ul- tralekki Motoszybowiec) przez 7 godzin 31 minut w Dart Field, Mayville, stan Nowy Jork, USA. Gypsey Skycycle ważył 111 kg, osiągnął prędkość maksymalną 104,6 km/h, a w trakcie lotu dokonał dziewięciu „pod- chwyceń" paliwa do 19-litrowego zbiornika. Najmniejszy samolot ? Najmniejszym ob- latanym samolotem jest „Baby Bird" zapro- jektowany i zbudowany przez Donalda R. Stitsa. Ma długość 3,55 m, rozpiętość skrzy- deł 1,91 m i masę własną 114,3 kg. Jest na- pędzany silnikiem dwucylindrowym Hirth o mocy 55 KM i rozwija szybkość maksymal- Lotnictwo 121 rozpiętości skrzydeł 5,18 m. Zbudował go Bob Bishop (USA). Bombowce ? Najcięższy. Boeing B-52H Stratofortress o skośnych skrzydłach, napę- dzany ośmioma silnikami odrzutowymi. Je- go maksymalna masa startowa wynosi 220 ton, rozpiętość skrzydeł 56,38 m a długość 48,02 m. Samolot rozwija prędkość 1046 km/h i może przenosić dwanaście termojąd- rowych pocisków uderzeniowych krótkiego zasięgu lub dwadzieścia cztery bomby 340-kilogramowe pod skrzydłami plus je- szcze osiem takich samych bomb lub osiem- dziesiąt cztery bomby 226-kilogramowe w kadłubie. Najszybszy. Najszybszymi na świecie bom- bowcami operacyjnymi są francuskie Das- sault Mirage IV, które mogą latać z pręd- kością Mach 2,2 (2333 km/h) na wysokości 11 000 m. Amerykański General Dynamics FB-111A ma maksymalną prędkość Mach 2,5, a radziecki Tupolew Tu-22M o zmien- nej geometrii skrzydeł (określany w kodzie NATO jako „Backfire") ma — jak się oce- nia — prędkość nad celem Mach 2,0, ale jest w stanie osiągnąć prędkość Mach 2,5. Największy samolot pasażerski ? Odrzu- towcem pasażerskim o największej poje- mności jest Boeing 747 „Jumbo Jet", oblata- ny 9 lutego 1969 roku (patrz: Najcięższy sta- tek latający) i mieszczący od 385 do ponad 500 pasażerów przy maksymalnej prędkości 969 km/h. Ma rozpiętość skrzydeł 59,64 m i długość 70,7 m. Wszedł do eksploatacji 22 stycznia 1970 roku. Pierwszy Boeing 747-400, wytoczony przed hangar 26 stycz- nia 1988 roku i przeznaczony dla Northwest Airlines, ma rozpiętość skrzydeł 64,92 m i zasięg przekraczający 12 875 km, a zabiera 422 pasażerów. W wersji 747-300 przewi- dziano teoretycznie miejsce dla 516 pasaże- rów, siedzących po dziesięciu w rzędzie w głównej kabinie oraz do 69 na wydłużonym pokładzie górnym. Obecnie prowadzi się prace studialne nad wersją samolotu McDo- nell Douglas MD-11, który ma zabierać 515 pasażerów w kabinie głównej oraz do 96 pa- sażerów na niższym, tzw. panoramicznym, pokładzie przed płatem. Największa zarejestrowana liczba pasażerów to 306 dorosłych, 328 dzieci i 40 niemowląt (łącznie 674) przewiezionych 29 grudnia 1974 roku ze zniszczonego przez cyklon miasta Darwin do Sydney, Nowa Południo- wa Walia, Australia. Najszybszy samolot komunikacyjny ? Naddźwiękowy BAC/Aerospatiale Concor- de, oblatany 2 marca 1969 roku, o projekto- wanej pojemności 128 pasażerów, lata z prędkością Mach 2,2 (2333 km/h). Prędkość Mach 1,05 osiągnął 10 października 1969 ro- ku, a Mach 2 po raz pierwszy przekroczył 4 listopada 1970 roku. Nieco ponad pięć lat później — 21 stycznia 1976 roku — stał się pierwszym naddźwiękowym samolotem ko- munikacyjnym używanym do regularnych przewozów pasażerskich. Jego rekord na trasie Nowy Jork — Londyn uzyskany 6 lu- tego 1988 roku to 2 godziny 55 minut 15 se- kund. Największa pojemność ? Aero Spacelines Super Guppy ma przestrzeń ładunkową o objętości użytecznej 1410 m3 i maksymalną masę startową 79,38 ton. Rozpiętość jego skrzydeł wynosi 47,62 m, długość całkowita Najcięższy bombowiec • B-5'JH Sti;i tofortress mierzy 48.02 m długości, rozpiętość ioqo ski?ydd wynosi 56 33 m, a maksymalny udźwig - 220 ton. (Foto LIS Air Force) objętości użytkowej 1014 m3 i maksymalną masę startową 405 ton. Jest napędzany czte- rema dwuprzepływowymi silnikami odrzuto- wymi Lotarew D-18T dającymi prędkość przelotową do 850 km/h na wysokości 12000 m oraz zasięg 4500 km. Rozwinięto specjalną wersję An-124 o dużym udźwigu, nazwaną An-225, której przedłużony kadłub ma przestrzeń ładunkową 1190 m3. Do no- wej, centralnej części płata zamocowano dwa dodatkowe silniki, zapewniając w ten sposób łączny ciąg oceniany na około 1380 kN. Oczekuje się, że ten samolot — oblatany 21 grudnia 1988 roku — będzie wykorzystywa- ny do transportu wielkich części radzieckiej rakiety Energia lub kompletnego wahadłow- ca Buran. Największe śmigło ? Największym spośród kiedykolwiek użytych było śmigło Garuda o średnicy 6,9 m zastosowane w samolocie Linke-Hofmann R II zbudowanym w Bres- lau, Niemcy (obecnie Wrocław, Polska), któ- ry latał w 1919 roku. Było napędzane cztere- IMajszybszy bombowiec • FE 111 A jeden z najszybszych bombowców świata (2.5 Macha). (Foto US Air Foirei ma silnikami Mercedes o mocy po 193 kW (260 KM) każdy i obracało się z prędkością zaledwie 545 obr/min. Loty rozkładowe ? Najdłuższe. Lot non-stop linii United Air-Lines i Qantas na liczącej 12050 km trasie Los Angeles — Sydney trwa 14 godzin 50 minut w samolo- cie Boeing 747 SP (Special Performance — Specjalne Osiągi). Najdłuższa dostawa od- rzutowcem komunikacyjnym odbyła się 23-24 marca 1976 roku, kiedy Boeing 747 SP „Matroosberg" należący do South Afri- can Airways zużywając 178 400 kg paliwa pokonał w ciągu 17 godzin 22,5 minut od- ległość 16 560 km — z Seattle, stan Was- hington, USA do Capetown, RPA. Boeing 747-400, który wchodził do służby na po- czątku 1988 roku, ma zasięg 13 500 km przy prędkości przelotowej dalekiego zasięgu z 412 pasażerami. Najkrótsze. Lot rozkładowy linii Loganair między wyspami Westray i Papa Westray w archipelagu Orkadów od września 1967 roku obsługiwany jest przez dwusilnikowe, 10-miejscowe samoloty transportowe Brit- ten-Norman Islander. Jakkolwiek lot przewi- dziany jest na 2 minuty, to przy sprzyjają- cym wietrze kapitan Andrew D. Alsop wy- konał go w 58 s. Linie United Airlines utrzymują najkrótsze połączenie odrzutowcem — jest to Boeing 727 — pomiędzy San Francisco a Oakland, Kalifornia, USA. Czas lotu wynosi średnio 5 minut na trasie 19,3 km. Każdego dnia wykonywane są trzy takie loty. 21 marca 1980 roku Gary W. Rovetto z linii Island Air wykonał lot rozkładowy z wyspy Center na wyspę Decatur, stan Washington, USA, w 41 s. Najwięcej lotów w ciągu 24 godzin. Paula Scrimshaw z Guernesey, Wyspy Nor- mandzkie, 18 listopada 1988 roku wykonała 24 rozkładowe loty pasażerskie na samolo- tach Trislander linii Aurigny Air Services pomiędzy Jersey i Guernsey w ciągu 11 go- dzin 50 minut. Najszybsze rozkładowe lotnicze połą- czenie międzykontynentalne. Linie GB 122 Lotnictwo Dookoła świata. Najkrótszy czas podróży dookoła Ziemi lotami rozkładowymi wyno- .szący 44 godzin 6 minut osiągnął David J. Springbett (urodzony 2 maja 1938 roku) z Taplow, hr. Bucks, Wielka Brytania. Jego trasa długości 37 124 km wiodła z Los Ange- les w kierunku wschodnim przez Londyn, Bahrain, Singapur, Bangkok, Manilię, Tokio i Honolulu w dniach 8 — 10 stycznia 1980 ro- ku. Paryż — Londyn ? Najkrótszy czas na przebycie 344 km z centrum Paryża, Francja do centrum Londynu, Wielka Brytania (cen- trum telewizyjne BBC) wynoszący 38 minut 58 sekund uzyskał 24 września 1983 roku David Boyce z Stewart Wrightson (Avia- tion). Ustanawianie tego rekordu odbywało się następującymi środkami komunikacji: motocyklem i śmigłowcem do lotniska Le Bourget, odrzutowcem Hawker Hunter (pi- lotowanym przez już nieżyjącego Michaela Carltona) do Biggin Hill, hr. Kent i ponow- nie śmigłowcem na parking centrum telewi- zyjnego. Londyn — Nowy Jork ? Rekord na trasie z centrum Londynu do śródmieścia Nowego Jorku, USA, śmigłowcem i samolotem Con- corde wynosi 3 godziny, 59 minut 44 sekun- dy tam i 3 godziny 40 minut 40 sekund z powrotem. Obydwa wyniki uzyskali David J. Springbett oraz David Boyce 8 i 9 lutego 1982 roku. John 0'Groats — Land's End ? Rekor- dowy czas przelotu od krańca do krańca Wielkiej Brytanii, gdzie zabronione są prze- loty ponaddźwiękowe wynosi 46 minut 44 sekundy, a uzyskany został 24 lutego 1988 roku na odrzutowcu Phantom (ppłk John Brady i kpt. Mikę Pugh). Lot dostawczy handlowego odrzutowca ? Najdłuższy lot dostawczy handlowego samo- lotu o napędzie odrzutowym, w czasie które- go pokonał on odległość 15637,871 km, trwał 20 godzin 9 minut, a odbył się 16—17 sierpnia 1989 roku. Na trasę Londyn —Syd- ney wyruszył Quantas Boening 747 — 400 Longreach. Samolot zużył 179 500 kg spe- cjalnego paliwa o wysokim zagęszczeniu — Shell Jet A-l. Po raz pierwszy udało się po- konać samolotem tak długą trasę bez po- trzeby lądowania. NAJWYŻSZA PRĘDKOŚĆ Rekord oficjalny ? Rekord prędkości lotu wynosi 3529,56 km/h, a ustanowili go 28 lip- ca 1976 roku kpt. Eldon W. Joersz i mjr George T. Morgan, Jr na samolocie Lock- heed SR-71A w pobliżu Bazy Sił Powietrz- nych Beale, Kalifornia, USA na odcinku 25 km. Rekord przy starcie w powietrzu (z samolotu-nosiciela) ? Najszybszą na świecie maszyną latającą o stałych płatach nośnych był zbudowany w North American Aviation X-15A-2 oblatany (po zmodyfiko- waniu X-15A) 25 czerwca 1964 roku, napę- dzany zespołem rakietowym zasilanym cie- kłym tlenem i amoniakiem. Materiały pok- rywające płatowiec umożliwiały jednokrotne przetrzymanie temperatury 1650°C. Najwyż- sza prędkość uzyskana 3 października 1967 roku przez mjr. Williama J. Knighta z Sił nad Bazą Sił Powietrznych Edwards, Kali- fornia, USA — wysokość 107 960 m. Pro- gram zawieszono po ostatnim locie 24 paź- dziernika 1968 roku. 12 kwietnia 1981 roku wystrzelono z Cen- trum Kosmicznego im. Kennedy'ego na Przylądku Canaveral, Floryda, USA prom kosmiczny NASA Rockwell International Space Shuttle Orbiter „Columbia" dowo- dzony przez komandora porucznika Johna W. Younga z Marynarki Wojennej, pilotem był Robert L. Crippen. Od 1972 roku wyda- no na ten program 9900 min $. „Columbia" pobiła wszelkie rekordy w kosmosie dla stat- ków ze stałymi płatami osiągając 26 715 km/h w chwili wyłączenia silników głów- nych. Po powtórnym wejściu w atmosferę ważąca 97 ton maszyna wystawiona na dzia- łanie temperatury 2160°C zeszła lotem śliz- gowym z wysokości 122 km i wylądowała z prędkością 347 km/h na dnie wyschniętego jeziora Rogers, Kalifornia, USA 14 kwietnia 1981 roku. W utworzonej przez FAI (Fede- ration Aeronautiąue Internationale — Mię- dzynarodowa Federacja Lotnicza) nowej ka- tegorii P dla statków powietrzno-kosmicz- nych „Columbia" jest posiadaczem aktual- nego rekordu długotrwałości lotu — jej szó- sta misja STS 9 Spacelab 1 z sześcioma członkami załogi trwała 10 dni 7 godzin 47 minut 23 sekundy do wylądowania 28 listo- pada 1983 roku. „Challenger" został zni- szczony wkrótce po starcie z przylądka Ca- naveral 28 stycznia 1986 roku (patrz Roz- dział 4). „Atlantis" dzierży rekord wysokoś- ci lotu wahadłowca wynoszący 515 km, a uzyskany 3 października 1985 roku w swoim pierwszym locie STS 51J. Największa masa wyniesiona przez wahadłowiec i umieszczona na orbicie wynosi 118 697 kg. Wynik taki uzyskał prom „Discovery" w locie STS 51A rozpoczętym 8 listopada 1984 roku. Najszybszy odrzutowiec ? Lockheed SR-71, samolot rozpoznawczy Sił Powietrz- nych USA jest najszybszym odrzutowcem swata (patrz powyżej: Rekord oficjalny). Zo- stał oblatany 22 grudnia 1964 roku i podob- no jest w stanie osiągnąć pułap bliski 30 480 m. Ma rozpiętość skrzydeł 16,94 m, długość 32,73 m i waży przy starcie 75,9 ton. Poda- no, że jego zasięg wynosi 4800 km przy prędkości Mach 3 na wysokości 24000 m. Wydaje się, że zbudowano 30 takich ma- szyn. 15 stycznia 1988 roku podano, że Siły Po- wietrzne USA realizują w tajemnicy trudno- wykrywalny („stealth") samolot o pułapie powyżej 30480 m i prędkości rzędu Mach 5 (6115 km/h). Najszybszy odrzutowiec bojowy ? Jest nim radziecki myśliwiec Mikojan MiG-25 (określony w kodzie NATO jako ,,Foxbat"). _ Na radarze śledzono wersją rozpoznawczą „Foxbat-B" w locie z prędkością Mach 3,2 (3395 km/h). Prędkość myśliwca „Fox- bat-A" uzbrojonego w cztery podskrzydłowe pociski powietrze-powietrze (określone w kodzie NATO jako „Acrid") spada do Mach 2,8 (2969 km/h). Jednomiejscowy „Foxbat-A" ma rozpiętość 13,95 m, długość 23,82 m, a jego maksymalną masę startową szacuje się na 37421 kg. Najszybszy dwupłat ? Był nim włoski sa- molot Fiat CR42B z silnikiem Daimler-Benz DB601A o mocy 753 kW (1010 KM), który w 1941 roku osiągnął prędkość 520 km/h. 7hnrlnwann tvlkn ieriert epzemnlarz tego sa- watną własnością, Hawker Sea Fury, który uzyskał 836 km/h w locie poziomym nad Teksasem, USA w sierpniu 1966 roku. Pilo- tował go Mikę Carroll (zginął w 1969 roku) z Los Angeles, USA. Uznany przez FAI re- kord w kategorii silników tłokowych wynosi 832,12 km/h. Wynik ten uzyskał 30 lipca 1983 roku nad Mojave, Kalifornia, USA Amerykanin Frank Taylor w zmodyfikowa- nym samolocie North American P-51D Mu- stang, napędzany silnikiem Packard Merlin o mocy 3000 KM. Najszybszy samolot śmigłowy ? Radziec- ki turbośmigłowy transportowiec Tu-114 osiągnął zarejestrowaną prędkość 877,212 km/h lecąc z ciężkim ładunkiem po obwo- dzie zamkniętym. Maszyna jest przetworzo- ną wersją bombowca Tupolew Tu-95, okreś- lanego w kodzie NATO jako „Bear". Ma cztery silniki o mocy 14795 KM. Prototyp myśliwca Marynarki Wojennej USA z napę- dem turbośmigłowym Republic XF-84H ob- latany 22 lipca 1955 roku miał maksymalną prędkość obliczeniową 1078 km/h ale zrezyg- nowano z kontynuowania prac nad tą kons- trukcją. McDonnell Douglas przewiduje, że projektowany MD-91X napędzany wielopła- towymi śmigłami będzie osiągał prędkość przelotową około Mach 0,78 (814 km/h). Podczas prób przeprowadzonych w latach 1987 — 88 przy użyciu MD-80 wyposażonego eksperymentalnie w silnik General Electric GE36 napędzający dwa śmigła (w miejsce jednego z dwóch standardowych dwuprze- pływowych silników odrzutowych Pratt & Whitney JT8D) uzyskano prędkość maksy- malną Mach 0,865. Najszybszy przelot przez Atlantyk ? Rekord wynosi 1 godz. 54 min. 56,4 s, a uzyskali go 1 września 1974 roku mjr James V. Sullivan (lat 37) i mjr Noel F. Widdifield (lat 33) lecąc w kierunku wschodnim samo- lotem Lockheed SR-71A. Na trasie Nowy Jork — Londyn, liczącej 5570,8 km średnia prędkość — zaniżona przez tankowanie pali- wa z samolotu KC-135 — wyniosła 2908,026 km/h. Rekord w samotnym prze- locie wynoszący 8 godzin 47 minut i 32 se- kundy uzyskał 12 marca 1978 roku na trasie Gander — Gatwick kpt. John J.A. Smith pi- lotujący samolot Rockwell 685. Wysokość ? Oficjalny rekord dla maszyn latających startujących z ziemi siłą własnego napędu wynosi 37 650 m i został uzyskany 31 sierpnia 1977 roku przez Aleksandra Fie- dotowa (ZSRR) na samolocie Mikojan E-266M (MiG-25) napędzanym dwoma sil- nikami turboodrzutowymi o ciągu po 14000 kg. Ten sam pilot i maszyna są autorami rekor- du najszybszego wznoszenia osiągając 17 maja 1975 roku wysokość 30000 m w ciągu 4 min. 11,7 s. od startu. Długotrwałość ? Rekord wynoszący 64 dni 22 godzin 19 minut 5 sekund został ustano- wiony przez Roberta Timma i Johna Cooka na samolocie Cessna 172 „Hacienda". Wy- startowali oni z lotniska McCarran, Las Ve- gas, stan Nevada, USA 4 grudnia 1958 roku tuż przed godziną 15.53 czasu lokalnego i wylądowali na tym samym lotnisku 7 lutego 1959 roku tuż przed godziną 14.12. Przebyli odległość równą sześciu okrążeniom Ziemi z ciągłym uzupełnianiem paliwa, bez lądowa- nia. Lotnictwo 123 wy port lotniczy King Khalid w pobliżu Ri- jadu, Arabia Saudyjska zajmuje powierzch- nię 221 km2. Otwarto go 14 listopada 1983 roku. Ma również największą na świecie wieżę kontrolną o wysokości 74 m. Terminal Hajj w zbudowanym kosztem 2800 milio- nów funtów szterlingów porcie lotniczym King Abdul-Aziz koło Dżiddy jest najwięk- szą na świecie budowlą pod dachem zajmu- jąc powierzchnię 1,5 km2. Port lotniczy Dal- las/Fort Worth, Teksas, USA, mający obec- nie sześć pasów startowych i pięć budynków terminali planuje się rozbudować do dzie- więciu pasów startowych i trzynastu termi- nali z 260 przejściami, co dawałoby możli- wość odprawiania w ciągu roku 150 milio- nów pasażerów. Największy na świecie ter- minal portu lotniczego znajduje się w Harts- field Atlanta, stan Georgia, USA. Otwarty 21 września 1980 roku liczy 20,43 ha po- wierzchni zamkniętej, ma 138 przejść, a rocznie odprawia się w nim 50 min pasaże- rów (przy zdolności 75 min). Nowy plano- wany port lotniczy w Denver, stan Kolora- do, USA ma zajmować powierzchnię 116,5 km2 i posiadać 12 pasów startowych. Najruchliwsze ? Międzynarodowy port lot- niczy Chicago O'Hare, stan Illinois, gdzie obsłużono w 1988 roku ogółem 56281000 pasażerów lub port lotniczy Atlanta Harts- field, stan Georgia, gdzie dokonano 766 200 startów/lądowań (w Chicago O'Hare — 753 400). Oznacza to start lub lądowanie co 39,66 s. Porty nie wykorzystywane przez linie lotnicze ? Wśród portów lotniczych pomi- janych bądź używanych bardzo rzadko przez linie lotnicze najruchliwszym jest Van Nuys w południowej Kalifornii, USA. W 1987 ro- ku dokonano tam 492 936 startów i lądo- wań, z czego mniej niż 1 proc. stanowiły rozkładowe loty linii lotniczych. W Santa Ana, również w południowej Kalifornii, za- rejestrowano 526 798 startów i lądowań, ale conajmniej 17 proc. z tej liczby przypada na linie lotnicze. Samoloty cywilne nie należące do linii lotniczych wykonały w tych portach - odpowiednio — 488 567 i 436 808 opera- cji. W wypadku Van Nuys odpowiada to Najniżej położone lotnisko • Jest nim lotnisko międzynarodowe ..Schiphol" w Am- sterdamie, Holandia, położone 4 5 ni poniżej poziomu morza. Zaś wi^zii kontrola tego lotni- ska gdy zostanie ukończona w 1991 roku będzie najwyższa w świecie. ponad 55 „nieliniowym" startom i lądowa- niom w ciągu godziny. Największym lądowiskiem w historii była Baza Lotnicza Bien Hoa w Wietnamie Po- łudniowym, gdzie w 1970 roku obsłużono około 1 000 000 startów i lądowań. Największym na świecie lądowiskiem dla śmigłowców było An Khe, Wietnam Połud- niowy. Port śmigłowcowy w Morgan City stan Luizjana, USA — jeden z łańcuchów lądowisk wykorzystywanych przez śmigłow- ce obsługujące instalacje wiertnicze w Zatoce Meksykańskiej — ma stanowiska dla 46 śmigłowców. Najwyższe i najniższe ? Najwyżej położo- ny jest port lotniczy La Sa (Lhasa), ChRL — na wysokości 4363 m. Najniżej położonym lotniskiem jest El Lisan na wschodnim wybrzeżu Morza Martwego — 360 m poniżej poziomu morza jednakże podczas II wojny światowej łodzie latające Short klasy C linii lotniczych BOAC opero- wały z powierzchni Morza Martwego 394 metrów poniżej poziomu morza. Najniżej położonym międzynarodowym portem lot- Kamienie Milowe w Historii Absolutnych Rekordów Wysokości osiągniętej przez Człowieka Wysokość Pilot !m\ Pojazd Miejsce Data 24" Jean Fiancois Pilatre de Rozier (1757 85) Francia Balon na ogrzane powietrze Fauxboui(| Paryż . 15 i 17.10. i na uwięzi) 1783 ok. 100 de Rojic-m marki.'d'Arlandes 0742 1809; Francia Balon na ogrzane powietize iwolnyi LaMuette, Paryż'.......... . 21.11.1783 ok. 900 Di Jac.qu«s-Atexandie-Ces3i Chdile? (1 ?46 \i2h oraz Aine Robert, Francja............................. Salon na wodór Charliere...... Tuileries, Paryż........... . 1.12.1783 ok. 2750 Dr J.-A.-C. Charles, Francja........................... Balon na wodór Nesfes Francja 1.12 1783 ok. 4000 James Sadler, Wielka Brytania.......................... Balon na wodór............ Manchester, W. Brytania..... . maj 1862 7740* James Glaisher (1809-1903) Wielka Brytania ........... Balon na wodór............ Wolverhampton, W. Brytania. , . . . 17.07. 1862 9615 Prof. A. Berson. Niemcy.............................. Balon na wodór Phoenix....... Strasburg, Francja......... . . 4.12. 1894 11 145 Sadi Lecointe (Francja).............................. Samolot Nieuport........... l5sy-les-Mou!ineaux, Francja . . . . 30.10. 1923 15 837 Prof. Auguste Piccard i Paul Kipfer (Szwajcaria)............... Balon FNRS I............. Augsburg, Niemcy......... . . 27.05.1931 22 066 Kpt. Oreill A, Anderson i Albert W. Stevens (Korpus Lotniczy Armii USA) Amerykański balon na hel Explorer li Rapid City, USA.......... . . 11.11. 1935 24 262 William Barton Bridgeman (USA)........................ Samolot USA Douglas D558-II „Skyrocket".............. Kalifornia. USA........... . , 15.08. 1951 38 465 Kmdr Iren C. Kincheioe Jr (USAF - Siły Powietrzne USA)......... Amerykański samolot rakietowy BellX-2............... Kalifornia, USA........... . . 7.09. 1956 51 694 Joseph A. Walker (USA)............................. Amerykański samolot rakietowy X-15 Kalifornia, USA........... . . 30.03. 1961 (km) 327 Mjr Jurij A, Gagarin (1934-68), ZSRR..................... Statek kosmiczny ZSRR „Wostok I" Lot orbitalny............ 12.04.1961 377 657 Pik Frank Borman (USAF), kmdr James Arthur Louell Jr (USN - Mar. Przedział załogowy statku Woj. USA) i mjr William A. Anders (USAF)................ kosmicznego USA ,.Apollo VIII" . . Lot wokół Księżyca........ . 25.12.1968 400171 Kmdr James Arthur Lovell Jr (USN), Frederick Wallace Haise Jr i John L. Swigert Jr (1931-82)............................. Statek kosmiczny USA „Apollo XIII" Nieudany lot na Księżyc...... 15.04. 1970 124 Lotnictwo niczym jest Schiphol pod Amsterdamem, Holandia — 4,5 m poniżej poziomu morza. Najdalszy i najbliższy centrum miasta ? Portem lotniczym położonym najdalej od miasta, które rzekomo obsługuje jest Viraco- pos, Brazylia, odległy o 96 km od Sao Pau- lo. Port lotniczy w Gibraltarze znajduje się zaledwie 800 m od centrum miasta. Najdłuższy pas startowy ? Najdłuższy pas startowy na świecie ma długość 11 km (z czego 4572 m wybetonowano) i znajduje się w Bazie Sił Powietrznych Edwards na dnie wyschniętego jeziora Rogers w Muroc, Kali- fornia, USA. Całe lotnisko centrum bada- wczego zajmuje powierzchnię 168 km2. W nagłym wypadku można skorzystać z po- mocniczego pasa o długości 19 km na dnie wyschniętego jeziora. Prom „Voyager" star- tując do swego lotu dookoła świata bez uzu- pełniania paliwa (patrz: Loty wokółziem- skie) wykorzystał 4328 m betonowego pasa startowego w BSP Edwards. Najdłuższym na świecie pasem startowym cywilnego por- tu lotniczego jest pas długości 4,89 km w porcie lotniczym Pierre van Ryneveld, Upington, RPA zbudowany w ciągu 5 mie- sięcy — od sierpnia 1975 do stycznia 1976. Na mapach Jordanii w Abu Husayn zazna- czono pas startowy z płyt o długości 6,24 km. Spośród ważniejszych lotnisk położo- nym najdalej na południe jest pas startowy o długości 2,57 km w Mount Pleasant, na Fal- klandzie Wschodnim (51°50' szerokości po- łudniowej), ukończony w maju 1985 roku po 16 miesiącach budowy. Największe linie lotnicze ? Linie lotnicze ZSRR od 1932 roku zwane „Aerofłot" pow- stały 9 lutego 1923 roku. W roku 1987 po- siadały 1650 samolotów, które pokonywały trasę o długości 1000000 km, zatrudniały 500000 ludzi i przewoziły 119 milionów pa- sażerów i 3 miliony ton ładunków. 70 pro- cent ich lotów to loty zagraniczne. Obsługu- ją 160 tras pasażerskich i 5 towarowych po- za granicami Związku Radzieckiego. Latają regularnie do 98 państw. Sieć lotów krajo- wych łączy 3 600 miast. Linie lotnicze o największym ruchu ? Krajem, którego system linii lotniczych cha- rakteryzuje się największą na świecie przelo- towością są Stany Zjednoczone, gdzie w 1987 roku więksi koncesjonowani przewoź- nicy mogli wykazać się łączną liczbą 650 531224 500 pasażerokilometrów. Odpo- wiada to przebyciu rocznie przez każdego mieszkańca USA 2685 km. Najdłuższy bilet lotniczy ? Miał 12 m dłu- gości, a nabył go w grudniu 1984 roku za 4500 dolarów M. Bruno Leunen z Brukseli, Belgia, na podróż długości 85 623 km osiem- dziesięcioma liniami lotniczymi ze 109 prze- rwami. ŚMIGŁOWCE Pierwszy ? Leonardo da Vinci (1452—1519) stworzył projekt maszyny latającej będącej pierwowzorem dzisiejszego śmigłowca ale uważa się, że wcześniej Chińczycy budowali zabawki-śmigłowce. Igor Sikorsky zbudował w 1909 roku w Rosji śmigłowiec choć pierw- szą praktyczną konstrukcją był Focke-Ach- gellis oblatany 27 lat później. Rekordy Spadochronowe Ocenia się, ze ciało ludzkie po pokonaniu podczas spadania wysokości 573 m osiąga 99% swojej ostatecznej prędkości jaką ma przy ziemi trwa to 13 14 s Prędkość ta wynosi 188-201 km h przy normalnym ciśnieniu atmosferycznym w przypadkowej pozycji, ale rośnie od 298 km/h w pozycji głową w dół. PIERWSZY* Z wieży1 • Louis-Sebastien Lenormand (1757-1839), niby-spadochron, Montpellier, Francja, 1783. Z balonu • Andre-Jacques Garnerin (1769-1823), 680 m, Park Monceau, Paryż, Francja. 22 października 1797 Z samolotu • Mężczyzna: „Kapitan" Albert Berry, popisy lotnicze, St. Louis, stan Mis- souri, USA, 1 marca 1912 roku. Kobieta: Pa- ni Georgina „Tiny" („Drobna") Broadwick (ur. 1893), Griffith Park, Los Angeles, USA, 21 czerwca 1913. NAJDŁUŻSZY CZAS TRWANIA SKOKU • Ppłk Wm H. Rankin, USMC (Korpus Piechoty Morskiej USA), 40 min. dzięki prądom termicznym, stan Południowa Karolina, USA, 26 lipca 1956. NAJDŁUŻSZE OPÓŹNIENIE W OTWARCIU SPADOCHRONU • Mężczyzna: Kpt. Joseph W. Kittinger2, 25 816 m, z balonu na wysokości 31 333 m, Tularosa, stan Nowy Meksyk, USA, 16 sierp- nia 1960 Kobieta: E Fomiczewa 14 800 m nad Odessą, ZSRR, 26 października 1977. SKOK BASE3 • Najdłuższy (wieża kościelna) Carl Ronald Boenische i Jean K. Campbell Boenische, 1763 m. wie- ża kościelna Trollveggan, Romsdal, Norwe- gia, 4 lipca 1984. Most • Donald R. Boyles, 320 m, Wąwóz Królewski, stan Colorado, USA, 7 września 1970. Wieża • Herbert Leo Schmidtz, 604 m, maszt telewizyjny KTUL, Tulsa, stan Oklaho- ma, USA, 4 października 1970. RATUNEK W POWIETRZU • Pierwszy • Panna Dolty Shepherd spro- wadziła na ziemię pannę Louie May na swoim pojedynczym spadochronie z balonu na wysokości 3350, Longton, hr. Staffs, Wielka Brytania, 9 czerwca 1908. Najniżej • Gregory Robertson uratował Debbie Williams (nieprzytomną), kolizja na wysokości 2750 m, pociągnął linkę wyzwa- lającą jej spadochron na wysokości 1065 m - 10 s przed uderzeniem, Coolidge, stan Ari- zona, USA, 18 kwietnia 1987. NAJWYŻSZY SKOK RATOWNICZY • Kpt. J. de Salis, RAF i por. P. Lowe, RAF, 17 068 m, Moynash, hr. Derby, Wielka Bry- tania, 9 kwietnia 1958. Najniższy • Mjr Terence Spencer (odzna- czony Krzyżem za Wybitną Służbę Lotniczą), RAF, 9-12 m, Zatoka Wismar, Bałtyk, 19 kwietnia 1945. NAJWYŻSZE LĄDOWANIE . Dziesięciu radzieckich spadochroniarzy4, 7133 m, Pik Lenina, maj 1969. ' Podobno król Syjamu Ayutthaya był zaba- wiany w 1687 roku przez pomysłowego at- NAJNIŻSZY SKOK W ZAMKNIĘTYM POMIESZCZENIU • Andy Smith i Phil Smith, 58,5 m, Houston Astrodome, stan Teksas, USA, 16-17 stycz- nia 1982. NAJBARDZIEJ NA POŁUDNIE • Sierżant Richard J. Patton (zmarł w 1973 roku), Operacja Deep Freeze, Biegun Połud- niowy, 25 listopada 1956. NAJBARDZIEJ NA PÓŁNOC . Dr Jack Wheeler (USA), pilot kpt. Rocky Parsons, -31,6°C, na szerokości geograficznej pół- nocnej 90°00', 15 kwietnia 1981. PRZEZ KANAŁ LA MANCHE (OPADANIE SZYBUJĄCE) . Sierżant Bob Wałters z pięcioma żołnierzami, 35,4 km, z wysokości 7600 m, Dover, hr. Kent do San- gatte, Francja, 31 sierpnia 1980. OGÓLNA LICZBA SPORTOWYCH SKOKÓW SPADOCHRONOWYCH . Mężczyzna: Francuz Roch Charmet (zmarł 20 lutego 1989 roku), 14650, różne miejsca. Kobieta: Rosjanka Walentyna Zakoreckaja, 8000, nad ZSRR, 1964 - wrzesień 1980. OGÓLNA LICZBA SKOKÓW W CIĄGU 24 GODZIN • Amerykanin Dale Nelson, 301 (zgodnie z przepisami Związku Spadochronowego USA), Stan Pensylwania, USA, 26-27 maja 1988 roku. SPADOCHRONIARZ, KTÓRY NAJWIĘCEJ PODRÓŻOWAŁ . Kevin Seaman z samolotu Cessna Skylane (pilot Charles E. Merritt), 19 611 km, skoki we wszystkich 50 stanach USA, 26 lipca - 15 października 1972 roku. NAJCIĘŻSZY ŁADUNEK > Układ odzyski- wania rakiet wspomagających amerykańskie- go wahadłowca „Columbia", nośność 80 ton - układ potrójny, każdy o średnicy 36,5 m, Atlantyk, koło Przylądka Canaveral, stan Floryda, USA, 12 kwietnia 1981. NAJWYŻSZA KOLUMNA . 24, Zespół Królewskiej Piechoty Morskiej, Dunkeswell, hr. Devon, Wielka Brytania, 20 sierpnia 1986 roku. NAJWIĘKSZA FIGURA AKROBACJI ZESPOŁOWEJ . 144, utrzy- mana przez 8,8 s z wysokości 4876 m, Quin- cy, stan Illinois, USA, 11 lipca 1988 roku. NAJSTARSZY . Mężczyzna: Edwin C. Townsend (zmarł 7 listopada 1987 roku), 89 lat, Vermillion Bay, Luizjana, USA, 5 lutego 1986 roku. Kobieta: Sylyia Brett (Wielka Brytania), 80 lat 166 dni, Cranfield, hr. Beds, 23 sierpnia 1986 roku. NAJDŁUŻSZY SKOK BEZ SPADOCHRONU • Jugosłowianka Vesna Volović, stewardessa w DC-9, który eksplodował na wysokości 10160 m nad miejscowością Serbska Kamenice, Czecho- słowacja, 26 stycznia 1972 roku. 1006 km/h, minimalnie powyżej prędkości dźwięku. Lotnictwo Największy ? Radziecki Mi-12 (określany w kodzie NATO jako „Homer") znany rów- nież jako W-12 napędzany jest czterema sil- nikami turbośmigłowymi o mocy po 6500 KM, jego rozpiętość mierzona między koń- cówkami łopat wirników wynosi 67 m, dłu- gość 37 m, a waga 103,3 tony. Największy ładunek ? 3 lutego 1982 roku w Podmoskownoje (ZSRR) ciężki śmigło- wiec transportowy Mi-26 z załogą G.W. Al- feurow i L.A. Iniejew (drugi pilot) uniósł ła- dunek o wadze 56,77 ton. na wysokość 2000 Najmniejszy ? Jednomiejscowy, wspomaga- ny rakietowo, miniśmigłowiec firmy Aero- space General Co waży 72,5 kg i może prze- lecieć 400 km z prędkością 137 km/h. Największa wysokość ? Rekord dla śmig- łowców wynoszący 12442 m ustanowiono na maszynie Aerospatiale SA315B „Lama" nad Francją 21 czerwca 1972 roku. Najwyż- sze zanotowane lądowanie miało miejsce na wysokości 7000 m, poniżej południo- wo-wschodniej ściany Mount Everest pod- czas akcji ratowniczej w maju 1971 roku. Lot wokółziemski ? H. Ross Perot i Jay Coburn, obaj z Dallas, Teksas, USA w dniach 1 — 30 września 1982 roku wykonali pierwszy śmigłowcowy lot wokółziemski w maszynie nazwanej „Spirit of Texas" („Duch Teksasu"). Od 5 sierpnia 1982 do 22 lipca 1983 roku Australijczyk Dick Smith odbył pierwszy samotny lot dookoła świata na śmigłowcu Bell Model 206L „Long Ran- ger III". Rozpoczął go i zakończył w zakła- dach Bell Helicopter w Forth Worth, Te- ksas, USA pokonując łącznie trasę 56742 km. WIATRAKOWCE Pierwszy ? Wiatrakowiec lub autożyro-wi- ropłat o wirniku poruszanym przepływem powietrza w locie poprzedził praktyczne śmigłowce z wirnikami napędzanymi przez silniki. Pierwszy lot wiatrakowcem wykonał Juan de la Cierva (Hiszpania) na własnej konstrukcji C.4 (o nazwie handlowej „Auto- giro") w Getafe, Hiszpania 9 stycznia 1923 roku. Rekordy prędkości, wysokości i odległości ? Ppłk Kenneth H. Wallis (Wielka Brytania) jest posiadaczem rekordu odległości w linii prostej — 874,32 km — ustanowionego 28 września 1975 roku na własnym wiatrakowcu WA-116F podczas lo- tu non-stop z Lydd, hr. Kent, Anglia do Wiek, hr. Caithness, Szkocja. 18 września 1986 roku ppłk Wallis ustanowił na swoim WA-116 wyposażonym w silnik McCulloch o mocy 71 KM rekord prędkości 193,9 km/h na odcinku 3 km. Ten sam pilot 20 lipca 1982 roku, lecąc z Boscombe Down, hr. Wilts, ustanowił na swoim WA-121/Mc nowy rekord wysokości wiatrakowców wy- noszący 5643,7 m. Podobno 8 kwietnia 1931 roku Amerykanka Amelia Earhart osiągnęła wysokość 5791 m w Pitcairn Aviation Field, stan Pensylwania, USA. ŁODZIE LATAJĄCE Najszybsze ? Najszybszą łodzią latającą zbudowana kiedykolwiek bvła konsrrukda ną 1040 km/h. We wrześniu 1946 roku usta- nowiono na łodzi latającej Martin JRM-2 Mars rekord ładunku użytecznego wynikiem 30992 kg. Oficjalny rekord prędkości łodzi latającej wynosi 912 km/h, a ustanowił go 7 sierpnia 1961 roku Nikołaj Andriejewskij wraz z dwuosobową załogą na radzieckim samolocie Beriew M-10 napędzanym dwoma silnikami turboodrzutowymi AL-7. Do M-10 należą wszystkie z dwunastu rekordów w kategorii odrzutowych łodzi latających, w tym rekord wysokości 14962 m, ustanowio- ny 9 września 1961 roku przez Georgija Bu- rianowa wraz z załogą nad Morzem Azow- skim. STERÓWCE Pierwszy ? Pierwszy lot tego rodzaju stat- kiem powietrznym wykonał Henri Giffard z Paryża 24 września 1852 roku w swoim ste- rowcu na gaz węglowy o objętości 2 500 m3 i długości 43,8 m, z napędem parowym. Największy. Szkieletowy ? Był nim nie- miecki sterowiec „Graf Zeppelin II" (LZ 130) o masie 213,9 ton, długości 245 m i ob- jętości 199 981 m3, który oblatany został 14 września 1938 roku, a w maju i sierpniu 1939 roku wykonywał loty szpiegowskie w brytyjskiej przestrzeni powietrznej prowa- dząc rozpoznanie sieci radarów. Został roze- brany w kwietniu 1940 roku. Bliźniaczy ste- rowiec „Hindenburg" był dłuższy o 1,7 m. Ciśnieniowy ? Największym zbudowanym kiedykolwiek był ZPG 3-W Marynarki Wo- jennej USA mający objętość 42937 m3, dłu- gość 122,9 m i średnicę 25,93 m. Obsługiwa- ny był przez liczącą 21 osób załogę. Oblata- no go 21 lipca 1958, natomiast już w czerw- cu 1960 roku rozbił się w morzu. Na ogrzane powietrze ? Światowe rekor- dy wysokości, długotrwałości lotu i odległoś- ci — odpowiednio 3159 m, 1 godz. 26 min. 52 s oraz 37,07 km — ustanowił 27 sierpnia 1982 roku Australijczyk R.W. Taaffe pilotu- jąc sterowiec na ogrzane powietrze Cameron D-83 w Cunderdin, Australia Zachodnia. 20 marca 1988 roku Oscar Lindstrom poko- nując trasę ze Sztokholmu do Tobo, Szwecja ustanowił na sterowcu Colt As 56 Hotair re- kord odległości (93,033 km) i długotrwałości lotu (3 godz. 41 min. 55 s). Największa liczba pasażerów ? W 1931 roku na pokładzie sterowca Marynarki Wo- jennej USA „Akron" znalazło się 207 osób. Największym sterowcem dopuszczonym obecnie do publicznego transportu pasaże- rów (13) jest ciśnieniowy sterowiec serii Skyship 600 o objętości 6666 m3 i długości 59 m. Zbudowała go firma Airship Indus- tries. Rekordy odległości ? Uznany przez FAI (Federation Aeronautiąue Internationale — Międzynarodową Federację Lotniczą) re- kord odległości lotu w linii prostej dla ste- rowców wynosi 6384,5 km i został ustano- wiony w dniach 29 października — 1 listo- pada 1928 roku na niemieckim „Graf Ze- ppelin", którym dowodził dr Hugo Eckener. Niemiecki Zeppelin L59 w dniach 21 —25 li- stopada 1917 roku przeleciał z Jambol, Buł- garia do południowych rejonów Chartumu, Sudan i z powrotem pokonując co najmniej 7250 km. NUMBER ONE HOLLAND odróż balonem • 17 sierpnia 1988 iv'; Benk Brtnk wystartował batonem z lotniska Uelsted, zabierając na pokład 50 osób. Balon '/ wzniósł się r?a wysokość 100 m. {Foto: Na- 1957 roku należący do Marynarki Wojennej USA sterowiec klasy ZPG-2, zbudowany w firmie Goodyear. Sterowiec dowodzony przez komandora porucznika J.R. Hunta pokonał trasę od Stacji Lotniczej Marynarki Wojennej w South Weymouth, stan Massa- chusetts do Key West, stan Floryda, USA długości 15205 km. BALONY Pierwszy ? Pierwszego zarejestrowanego wzlotu dokonał model balonu na ogrzane powietrze wymyślony przez mnicha Bartolo- meu de Gusmao (1685 — 1724). Próba odby- ła się 8 sierpnia 1709 roku w pomieszczeniu zamkniętym w Casa da India, Terreiro do Paco, Portugalia. Rekord odległości ? Rekordową dla balo- nów odległość 8382,54 km — z Nagashima, Japonia do Covello, stan Kalifornia, USA — pokonał w dniach 9—12 listopada 1981 roku napełniony helem balon doświadczalny Raven „Double Eagle V" (objętość 11 300 m3). W pierwszym załogowym przelocie przez Pacyfik uczestniczyli Ben L. Abruzzo (lat 51). Japończyk Rocky Aoki (lat 43), Ron Clark (lat 41) i Larry M. Newman (lat 34). Płk Joe Kittinger, poprzednio w Siłach Po- wietrznych USA (patrz: Spadochroniarstwo) jest pierwszym człowiekiem, który ukończył samotny przelot balonem przez Atlantyk. Dokonał tego w napełnionym helem balonie o objętości 3000 m3 „Rossie O'Grady", w dniach 14—18 września 1984 roku, startując z Caribou, stan Maine, USA i lądując w Montenotte, Włochy po pokonaniu 5701 km w czasie 86 godzin. Pierwszego przelotu ba- lonem przez Północny Atlantyk dokonali 12-17 sierpnia 1978 roku (w czasie 137 go- dzin 6 minut) Ben L. Abruzzo, Maxie L. AnHersnn i I arrv M NTpwTnan hnlr 126 Lotnictwo nym helem balonie „Super Chicken II" do- konali pierwszego przelotu w poprzek USA pokonując 4047 km z Costa Mesa, stan Ka- lifornia do Blackbeard's Island, stan Geo- rgia. Najwyżej. ? Bezzałogowy Balon Winzen o objętości 1,35 min m3 wypuszczony z Chico, stan Kalifornia, USA w październiku 1972 roku osiągnął wysokość 51 815 m. Załogowy. Nieoficjalnie największą wyso- kość uzyskaną balonem załogowym — 37 735 m — osiągnął 1 lutego 1966 roku Ni- cholas Piantanida (urodzony w 1933 roku) z Bricktown, stan New Jersey, USA startując z Sioux Falls, stan Dakota Południowa, USA. Wylądował na polu zbożowym w sta- nie Iowa ale nie przeżył. Oficjalny rekord ustanowili komandor porucznik Malcolm D. Ross z Rezerwy Marynarki Wojennej USA i — już nieżyjący — kapitan Victor A. Prot- her z Marynarki Wojennej USA, wznosząc się 4 maja 1961 roku z pokładu USS „An- tietam" w balonie o objętości 339 804 m3 nad Zatoką Meksykańską na wysokość 34668 m. Z powodu przeoczenia Harold Froelich i Keith Lang — naukowcy z Min- neapolis, USA — 26 września 1956 roku wznieśli się w otwartej gondoli i bez ochron- nych kombinezonów ciśnieniowych na wyso- kość 12,84 km. Podczas ich 6,5-godzinnego lotu temperatura na maksymalnej wysokości (mierzona termometrem laboratoryjnym) wyniosła — 57,7°C. Największy ? Największe budowane balo- ny mają pojemność 2 min m3 i pochodzą z Winzen Research Inc., stan Minnesota, USA. Mają wysokość 300 m i są bezzałogo- Na ogrzane powietrze ? Współczesny powrót do tej formy sportu balonowego roz- począł się w USA w 1961 roku. Pierwsze mistrzostwa świata odbyły się w Albuąuer- que, Stan Nowy Meksyk, USA w dniach 10-17 lutego 1973 roku. Największy grupowy wzlot balonów na og- rzane powietrze z jednego miejsca odbył się 15 sierpnia 1987 roku w Ashton Court, Bri- stol, hr. Avon, Wielka Brytania gdy w ciągu jednej godziny wystartowało 128 uczestni- ków IX Bristol International Ballon Festival (Międzynarodowego Festiwalu Balonowego w Bristol). Pierwszy przelot przez Atlantyk i długotrwałość ? Brytyjczycy Richard. Branson i jego pilot Per Lindstrand byli pierwszymi ludźmi, którzy przelecieli przez Atlantyk balonem na ogrzane powietrze. Dokonali tego w dniach 2 — 3 lipca 1987 ro- ku pokonując 4947 km z Sugarloaf, stan Maine, USA do Limavady, hr. Londonder- ry, Irlandia Północna w ciągu 31 godzin 41 minut. Ich balon o objętości 65 000 m3 był największym jaki kiedykolwiek latał i osiągał prędkość ponad 209 km/h. Wysokość ? Brytyjczyk Per Lindstrand 6 czerwca 1988 osiągnął rekordową wysokość 19 811 m w balonie na ogrzewane powietrze Colt 600 nad miejscowością Laredo, stan Teksas, USA. Uznany przez FAI rekord długotrwałości i odległości dla balonów gazowych i na ogrza- ne powietrze ustanowili 30 lipca 1978 roku Tom Handcock z Portland, stan Maine, USA zbudował balon „Miss Champagne" o objętości 73 625 m3. Balon ten wzniósł się 19 lutego 1988 roku na uwięzi na wysokość 12,25 m z 61 pasażerami na pokładzie. 17 sierpnia 1988 roku Holender Henk Brink wykonał swobodny lot o długości 200 m w balonie „Nashua Number One" o objętości 24000 m3 z ogólną liczbą 50 osób — pasa- żerów i załogi. Lot ten trwał 25 minut, roz- począł się z lotniska Leystad w Holandii, a balon osiągnął wysokość 100 m. OSOBISTE REKORDY LOTNICZE Najstarsi i najmłodsi pasażerowie ? Naj- starszą osobą jaka kiedykolwiek korzystała z samolotu jako środka komunikacji była pani Jessica S. Swift (urodzona 17 września 1871 roku jako Anna Stewart), która w grudniu 1981 roku odbyła podróż lotniczą ze stanu Vermont na Florydę, USA. Najbardziej doświadczony pasażer ? Ed- win A. Shackleton latał jako pasażer w 314 różnych typach statków powietrznych. Pierwszy raz leciał samolotem Brytyjskich Sił Powietrznych RAF w marcu 1943 roku;' korzystał także ze śmigłowców, szybowców, balonów gazowych i na ogrzane powietrze oraz uitraiekkich konstrukcji latających. Najmłodsi i najstarsi piloci ? Sierżant Thomas Dobney (urodzony 6 maja 1926 ro- ku) z RAF (Royal Air Force — Królewskie (Brytyjskie) Siły Powietrzne) jako najmłod- szy w historii w wieku 15 lat i 5 miesięcy zdał egzamin i został pilotem wojskowym. Przy zaciągu zawyżył swój wiek (14 lat). Ja- mes A. Stoodley — zupełnie bez wyszkole- nia lotniczego — w grudniu 1942 roku, w wieku 14 lat i 5 miesięcy wziął swojego trzy- nastoletniego brata Johna na 29-minutowy lot niepilnowanym amerykańskim samolo- tem szkolnym Piper Cub koło Lugershall, hr. Wilts, Wielka Brytania. Najstarszym pilotem na świecie jest Ed McCarty (urodzony 18 września 1885 roku) z Kimberly, stan Idaho, USA, który w 1979 roku, w wieku 94 lat pilotował swój odbu- dowany, 30-letni Ercoupe. Najwięcej godzin w powietrzu ? Pilot. John Edward Long, USA, (ur. 10 listopada 1915 roku) w czasie od 1 maja 1933 do 7 września 1989 roku, spędził w samolotach 53290 godzin 5 minut jako pilot, a ponad 6 lat występował w roli pasażera. Pilot wojskowy. Najdłużej służący w wojsku pilot to N.E. Rosę (ur. 30 maja 1924 r.), który latał na samolotach wojskowych przez 47 lat służby, od 1942 do 1989 roku. W tym czasie spędził w powietrzu 11539 godzin na 54 typach samolotów. Latać uczył się w Ti- ger Moth w południowej Rodezji, potem, w okresie II wojny światowej pilotował samo- loty typu Hurricane. Jego ostatni lot miał miejsce na pokładzie Chipmonk, w czasie lo- tu próbnego nr 10 Królewskich Linii Lotni- czych — Royal Air Force. Najdłuższa przerwa między przelotami przez Atlantyk ? Ppłk. A. G. Evenden po Atlantyk 2 lipca 1979 roku na pokładzie sa- molotu Concorde. Największa liczba „wylatanych" godzin. Pilot ? Amerykanin Max Conrad (1903 — 79) od 1928 do połowy 1974 roku spędził w powietrzu (według zapisów w dzienniku lotów) ogółem 52929 godzin 40 minut — ponad sześć lat — w powietrzu. 150 razy przeleciał nad Atlantykiem lekkimi samolotami. Pasażer ? Rekord w lotach naddźwięko- wych należy do Freda Finna, który do maja 1989 roku przeleciał nad Atlantykiem samo- lotem Concorde 654 razy. Od września 1970 roku Maisie Muir z Orka- dów, Szkocja korzystała z samolotów linii Loganair 8000 razy. Najwięcej startów i lądowań «15 czerwca 1979 roku Al Yates i Bob Phoenix z Teksa- su, USA, wykonali w ciągu 14 godzin 57 mi- nut (przy świetle dziennym) na samolocie Pi- per Seminole 193 starty i lądowania na róż- nych, nie powtarzających się, lotniskach. Mięśnioloty ? Pierwszego przelotu nad ka- nałem La Manche dokonał 12 czerwca 1979 roku Amerykanin Bryan Allen w konstruk- cji dr. Paula MacCready'ego „Gossamer Al- batros". Podczas pokonywania liczącej 35,82 km trasy z Folkestone, Anglia do Cape Gris Nez, Francja ustanowił także rekord dłgo- trwałości lotu — 2 godz. 49 min. 23 kwietnia 1988 roku konstrukcja Daedalus (Dedal) zrealizowana w Massachusetts Insti- tute of Technology, USA prowadzona przez Kanellosa Kanellopoulusa (urodzony 25 kwietnia 1957 roku) pokonała odległość 119 km między Kretą a wyspą Santorini. Mię- śniolot o rozpiętości skrzydeł 34,1 m osiąg- nął średnią prędkość 29,7 km/h. MODELE LOTNICZE Wysokość, prędkość i długotrwałość ? Amerykanin Maynard L. Hill pilotując modele sterowane radiem ustanowił 6 wrześ- nia 1970 roku światowy rekord wysokości 8208 m, a 4 lipca 1983 — rekord odległości na trasie zamkniętej 765 km. Rekord pręd- kości w locie swobodnym wynosi 343,92 km/h, a ustanowili go W. Gukune i W. Miakinin (obaj ZSRR) modelem zdalnie ste- rowanym w miejscowości Klementiewa, ZSRR 21 września 1971 roku. Rekordową długotrwałość lotu — 32 godz. 7 min. 4 s — uzyskał Edward Svoboda (Czecho-Słowa- cja), pilotując szybowiec sterowany radiem 23 — 24 sierpnia 1980 roku. Latający w za- mkniętym pomieszczeniu model z napędem gumowym skonstruowany przez J. Rich- monda (USA) ustanowił 31 sierpnia 1979 roku rekord długotrwałości lotu 52 min. 14 s. Przez kanał La Manche ? Pierwszego przelotu modelu śmigłowca dokonał 17 lipca 1974 roku ważący 5 kg model Bell 212 ste- rowany radiem przez Dietera Zieglera. Prze- był on 52 km z Ashford, hr. Kent, Wielka Brytania do Ambleteuse, Francja. Najmniejszy ? Najmniejszy latający model waży 0,1 g, a napędza go przyczepiony giez koński. Model ten zaDroiektował i wykonał •? •f INTE a gratyfikacja r/ymal w lutym 19S soKą odprawę emerytalni oto: Gammo) Ekon, Rolnictwo 128 Interesy Interesy Najstarszy przemysł ? Najstarszą znaną gałęzią produkcji jest rozbijanie krzemieni, dzięki któremu wykonywano narzędzia do rąbania oraz ręczne topory. Ten „przemysł" powstał ok. 2,5 min lat temu w Etiopii. Naj- wcześniejsze dowody, świadczące o handlu w Europie-egzotycznym kamieniem oraz bursz- tynem, pochodzą z r. ok. 28 000 p.n.e. Za „najstarszy przemysł na świecie" często uwa- ża się rolnictwo, podczas gdy w rzeczywi- stości nie ma żadnego przekonywającego do- wodu na to, że istniało ono ok. 11 000 lat p.n.e. Najstarsza spółka handlowa ? Dokument pod nazwą „The Faversham Oyster Fishing Act" z 1930 roku, powołuje się na spółkę The Faversham Oyster Fishery Co, jako ist- niejącą „od odwiecznych czasów", tj. w pra- wie angielskim, przed 1189 rokiem. Największy majątek przedsiębiorstwa (aktywa) ? Przedsiębiorstwem o najwięk- szej ilości dóbr fizycznych było the Bell Sy- stem, w którego skład wchodziła spółka American Telephone and Telegraph Compa- ny oraz podległe jej filie. Całkowita wartość majątku przedsiębiorstwa Bell System, w łącznym bilansie, w czasie jego rozpadu na 8 spółek, (31 grudnia 1983 roku) osiągnęła su- mę 149 529 milionów dolarów. Na urządze- nia instalacyjne składały się ponad 142 mi- liony telefonów, a liczba zatrudnionych wy- nosiła 1 036000 osób. Suma 59 392 milionów dolarów stanowiąca wartość rynkową przed- siębiorstwa, była wspólnym kapitałem 3 000000 akcjonariuszy. 20109 akcjonariu- szy wzięło udział w dorocznym spotkaniu, w kwietniu 1961 roku, ustanawiając tym sa- mym światowy rekord. Obecnie największy majątek, ze wszystkich przedsiębiorstw pro- dukcyjnych, o wartości 82,2 mld dolarów posiada Exxon Corporation — spółka na- ftowa. Dane te pochodzą z 1 stycznia 1989 roku. Firma zatrudniała wówczas 101 1000 osób. Pierwszą spółką, której aktywa prze- kroczyły sumę 1 miliarda dolarów, była United States Steel Corporation (obecnie USX Corporation). Jej majątek, w chwili utworzenia przez połączenie w 1917 roku, oceniono na 1400 min dolarów. Największy zysk ? Największy zysk netto, jaki kiedykolwiek został osiągnięty w ciągu 12 miesięcy, stanowi sumę 7647 min dola- rów, przez American Telephone and Tele- graph Co, któremu udało się to od 1 paź- dziernika 1981 roku do 30 września 1982 ro- ku. Największa strata ? Argentyńska spółka naftowa YPF (Yacimientos Petroliferos), na- leżąca do rządu, poniosła w 1983 r. rekordo- wą stratę na sumę 4 643 995 000 dolarów. Największy pracodawca ? Największym światowym pracodawcą jest spółka Indian Railways (USA), której personel w r. 1988/89 liczył 1624121 osób. Największym pracodawcą w Europie jest British National Health Service, zatrudniający 1217000 osób (30 września 1988 roku). Naiwiekszv ohrót ? Pierwsza snńłka ktń- USA. Listę szczęśliwej 500-setki z kwietnia 1990 roku otwiera General Motor Corpora- tion w Detroit, z obrotami sięgającymi 127 mld dolarów (dane z roku 1989). Najwyższa stawka na aukcji przedsiębiorstw ? Najwyższą ceną, ofero- waną na aukcji przedsiębiorstw było 21 000 min dolarów za RJR Nabisco Inc. Zaofero- wano początkowo 90 dolarów za udział (24 października 1988 roku). Do 1 grudnia 1988 roku cena ta osiągnęła 109 dolarów za udział, aby w końcu wynieść łącznie 25 000 min dolarów. Największe bankructwo ? Rajendra Sethia (ur. 1950) został aresztowany w New Delhi (Indie) 2 marca 1985 roku pod wieloma za- rzutami, z przestępczą działalnością konspi- racyjną i fałszerstwem włącznie. Został on ogłoszony przez Wysoki Sąd w Londynie (Anglia) bankrutem 18 stycznia 1985 roku, kiedy Esal Cammodities uznano za dłużnika na rekordową sumę 170 min funtów. Jego osobiste długi oszacowano na 140 min fun- tów. William G. Stern (ur. na Węgrzech, 1936) z Golders Green, w północnym Londynie (Anglia), obywatel USA od 1957 roku, któ- ry założył Wilstar Group Holding Co na londyńskim rynku nieruchomości w 1971 ro- ku, został ogłoszony bankrutem na sumę 104390248 funtów, w lutym 1979 roku. Cyfra ta wzrosła do 142978413 funtów do lutego 1983 roku. 28 marca 1983 roku ob- ciążono go na sumę 500000 funtów z zawie- szeniem na 2 i pół roku. Najwięcej stanowisk dyrektorskich ? Re- kord ilości stanowisk dyrektorskich został ustanowiony w 1961 roku przez Hugha T. Nicholsona (1914 — 85), poprzednio starsze- go wspólnika w spółce Harmood Banner and Sons z Londynu. Jako bankrutujący członek Instytutu Księgowych został dyrek- torem wszystkich 451 spółek, należących do Jasper Group w 1961 roku, pełniąc 7 innych stanowisk dyrektorskich. Firma księgowa ? Price Waterhouse An- dersen uzyskał globalny przychód w 1988 r. 4,8 mld dolarów. Agencja reklamowa ? Największą na świe- cie grupą agencji reklamowych jest WPP Group plc of Londyn. Według „Advertising Age" wartość reklam zamieszczonych w tym zrzeszeniu wynosiła w 1989 roku 16,6 mld funtów. Największą agencją reklamową jest Dentsu Inc. z Tokio, Japonia. W 1989 r. jej wpływy szacowano na 10,1 mld dolarów. Największa firma reklamująca ? Naj- większą na świecie firmą reklamującą jest Sears, Roebuck and Co, która w roku 1989 wydała na reklamę 1,3 mld dolarów, nie wli- czając katalogów. Spółka lotnicza ? Największą na świecie spółką lotniczą jest Boeing. Jej obroty w 1989 r. wyniosły 20,3 mld dolarów, a liczba zatrudnionych na całym świecie wynosi 164000 osób. Cessna Aircraft Company, 01-»AU-0 -y WiWii+n rw fc^,™.™ /T TO A \ A~\r___ Linia lotnicza ? Największą na świecie jest radziecka linia „Aeroflot", nazwana tak w 1932 roku. Została ona założona 9 lutego 1923 roku pod nazwą Cywilna Flota Po- wietrzna Rady Ministrów ZSRR, w skrócie „Dobrolet". Obsługuje 1650 samolotów na trasach o łącznej długości 1 000 000 km, za- trudniając 500000 tys. osób. W roku 1987 przewiozła ona 119 min pasażerów oraz 3 min ton towaru. 70% ogólnej długości trasy przebiega poza granicami ZSRR. „Aeroflot" obsługuje poza terytorium ZSRR 160 linii pasażerskich i 5 transportowych, odbywając regularne loty do 98 krajów. Na krajowej trasie łączy ona 3600 miast. Linią ekono- miczną, przewożącą największą liczbę pasa- żerów, bo aż 41 273 000 (w grudniu 1984 ro- ku) była United Airlines Inc. z Illinois (USA). Spółka ta zatrudnia 47 900 osób i dysponowała 319 samolotami odrzutowymi. Najstarszą istniejącą państwową linią lotni- czą jest Koninklijke-Luchtvaart-Maatschap- pij NV (KLM) z Holandii, która rozpoczęła swoją regularną działalność 17 maja 1920 roku lotem z Amsterdamu do Londynu. Zo- stała ona założona w 1919 roku. Jedna z pierwszych spółek, wchodzących w skład British Airways, Handley-Page Trans- port Ltd, została założona w maju 1919 ro- ku a w roku 1924 włączona do Imperiał Air- ways. Spółka Delag (Deutsche Luftschiffahrt AG) została założona we Frankfurcie nad Menem 16 listopada 1909 roku, a regularną działalność rozpoczęła w czerwcu 1910 roku. Spółka Chalk's International Airlines obsłu- giwała samoloty — amfibie, latające z Mia- mi na Florydzie na wyspy Bahama do lipca 1919 roku. Albert „Pappy" Chalk latał w la- tach 1911-1975. Producent aluminium ? Największym na świecie producentem aluminium o barwie podstawowej jest Alcan Aluminium Ltd w Montrealu w Kanadzie. Spółka ta, w 1989 roku wysłała na eksport 2,3 min tego meta- lu. Licytacja dzieł sztuki ? Największą i naj- starszą firmą na świecie, prowadzącą licyta- cje dziel sztuki, jest Sotheby Group of Lon- don and New York, założona w 1744 roku. Początkowo zakres jej działalności (do roku 1778) obejmował jedynie książki. Obrót So- theby, w roku 1989, osiągnął rekordową su- mę 2,9 mld funtów. Rekord pojedynczej aukcji został ustanowiony w Sotheby, w No- wym Jorku, w listopadzie 1989 roku i wy- niósł on 342 min funtów. Bank ? Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju, zwany Bankiem Światowym miał 31 grudnia 1988 roku kapitał zakładowy 171,4 mld dolarów, z czego 102 mld dola- rów stanowił kapitał subskrypcyjny 151 członków, a nieulokowane rezerwy wynosiły 9,2 mld dolarów. Międzynarodowy Fundusz Walutowy (IMF) mający podobnie jak Bank Światowy, siedzibę w Waszyngtonie, posiada wkłady 152 członków w wyskości 120 mld dolarów (luty 1990 r.). Największym świato- wym bankiem komercyjnym jest Dai-Ichi Kangyo Bank Ltd, z Japonii, którego akty- wa 31 marca 1989 r. wynosiły 414 mld dola- rów. State Bank of India ma 12203 odziały, a jego aktywa 1 stycznia 1990 r. wynosiły 26,4 mld futnów. Interesy 129 Bankiet • Najdroższe menu zaplanowano ; na trwający 5,6 godziny bankiet w Persepotis wydany w październiku 1971 r. z okazji 2500 ; tocznicy tranu, (foto: Popperfoto). Największa liczba osób, obsługiwanych w zamkniętym pomieszczeniu, na jednym ban- kiecie, wyniosła 18 000. Tylu właśnie czoło- wych działaczy samorządu miejskiego spot- kało się w Pałacu Przemysłu (Lalais de Flndustrie) w Paryżu (Francja), 18 sierpnia 1889 roku. Natomiast na ślubie kuzynostwa Menachem Teitelbaum i Brucha Sima Mel- sels (oboje w wieku 18 lat) udzielanym przez ich dziadka Grand Rabbi Moses w Union- dale, w Nowym Jorku (USA), 5 grudnia 1984 roku, obecnych było od 17 000 do 20000 członków Satmar sect of Hasidic Jews. Handlowe Centrum Spożywcze z Brooklynu dostarczyło żywność, odpowiada- jącą żydowskiemu prawu nakazującemu przestrzeganie specjalnej diety. Były tam 2 tony ryb. Najdroższe menu serwowano na bankiecie trwającym 5 i pół godziny, zorganizowanym z okazji 2500 rocznicy istnienia Imperium Irańskiego. Przyjęcie odbyło się w Persepo- lis, w październiku 1971 roku. Menu zawie- rało przepiórcze jaja, nadziewane irańskim kawiorem, mus z ogonów langusty w sosie nanczuańskim, nadziewane jagnię pieczone na- rożnie, zaś głównym daniem był paw na- dziewany tłustą wątróbką z figami i słod- kim, malinowym szampanem sorbet. Z win serwowano m.in. Chateau Lafite-Rothschild rocznik 1945 w cenie 40 funtów za butelkę (obecnie 235 funtów) od Maxime'a z Paryża. Producent rowerów ? Największą fabryką rowerów na świecie jest Hero Cycles of Lud- hiana w Indiach, założona w 1956 roku przez braci Munjal. W 1989 roku wyprodu- kowali oni 2 936073 sztuki rowerów. Szacuje się, że w Chinach jest ok. 210 min rowerów. Księgarnia ? Księgarnią, posiadającą naj- większą ilość pozycji i największą łączną ję obszar o powierzchni 7044 m2. Najobszer- niejszym, pojedynczym sklepem księgarskim na świecie jest Barnes and Noble Bookstore, mieszczący się przy Fifth Ave w Nowym Jorku (USA). Jego powierzchnia zajmuje 14330 m2, a łączna długość półek liczy 20,71 km. Browar ? Najstarszym browarem na świe- cie jest Weihenstephan Brewery, Freising, koło Monachium w RFN, założony w 1040 roku. Największą pojedynczą organizacją piwo- warską jest Anheuser-Busch Inc. z St. Louis w USA, posiadająca 12 browarów. W 1989 roku spółka ta sprzedała 80,7 amerykań- skich beczek, co odpowiada ilości 9,5 mld li- trów piwa. Jest to największa roczna ilość jaka kiedykolwiek została wyprodukowana przez browar. Największym browarem zaj- mującym samodzielny obszar, jest Coors Brewing Company of Golden w Colorado (USA), który w roku 1989 sprzedał 2,1 mld litrów. Cegielnia ? Największą cegielnią na świecie jest London Brick Company Limited mie- szcząca się w Stewartby, Bedfordshire, Ang- lia. Fabryka, założona w 1898 roku, zajmuje obecnie powierzchnię 90 ha i posiada zdol- ność produkcyjną 10,5 min sztuk cegieł oraz równoznaczną ilość cegieł produkowaną w każdym tygodniu. Bank budowlany ? Największą na świecie spółka, zajmującą się udzielaniem kredytów jest House Loan Corporation nadzorowana przez rząd japoński. Największym bankiem budowlanym na świecie jest Halifax Buil- ding Society of Halifax, West Yorkshire w Anglii. Został on założony w 1853 roku, a jego aktywa w 1989 roku wyniosły 48 mld funtów. W ciągu tego samego roku bank udzielił kredytów na łączną sumę 10,3 mld funtów. Zatrudnia on 17474 osoby w ponad 2360 swoich biurach. Sieć sklepów drogeryjnych ? Największą Fabryka czekolady ? Największa fabryka czekolady i wyrobów cukierniczych została wybudowana przez Hershey Chocolate Company w Hershey, Pensylwania (USA), w latach 1903 — 1905. Zajmuje ona powierzch- nię 185 800 m2. Firma komputerowa ? Największą w tej dziedzinie jest International Business Machi- nes (IBM) Corporation w Nowym Jorku, USA. W grudniu 1989 roku aktywa spółki wyniosły 78 mld dolarów, a przychód brut- to: 63 mld dolarów. Zatrudnia ona 383 220 pracowników na całym świecie i ma 815 580 akcjonariuszy. Dom towarowy ? Firma F.W. Woolworth, która w 1979 r. obchodziła setną rocznicę istnienia, obsługuje ponad 8000 domów to- warowych na całym świecie. Frank Winfield Woolworth otworzył pierwszy sklep „The Great Five Cent Storę" w Utica, w stanie Nowy Jork, (USA) 22 lutego 1879 roku. W 1989 obrót firmy wyniósł 329 min dolarów. Największym na świecie domem towarowym jest R.H. Macy and Co Inc. na Broadwayu i 34-ej ulicy w Nowym Jorku (USA). Zajmuje on powierzchnię 20,3 ha i zatrudnia 14000 osób sprzedających 400000 rodzajów arty- kułów. Obroty spółki oraz podległych jej firm w latach 1988-89 wyniosły 6,7 mld dolarów. Roland Hussey Macy, w dniu otwarcia swojego domu towarowego z ga- lanterią (w Nowym Jorku — 27 październi- ka 1858 r.) dokonał sprzedaży na sumę 11,06 dolarów. Najdłuższe oczekiwanie na sprzedaż ? Kebin Mellish (ur. 2 sierpnia 1948 r.) stał w kolejce po dywany, sprzedawane po obniżo- nej o ponad 86% cenie, przez 20 dni na ze- wnątrz sklepu firmy Arding and Hobbs, Clapham w Londynie, Anglia, w dniach od 7 do 27 grudnia 1986 roku. Destylarnia ? Największą destylarnią na świecie jest Seagram Company Ltd, w Ka- nadzie. Obroty tej spółki, w roku 1990, wy- niosły ogółem 5,6 mld dolarów. Firma za- trudnia około 1700 osób. Największą rozlewnią szkockiej whisky jest United Distillers Shieldhall, mieszcząca się w Glasgow, o zdolności produkcyjnej równej napełnieniu ok. 144 min butelek whisky w roku. Największym sprzedawcą dżinu na świecie jest Gordon's Old Bushmills Distillery, w hrabstwie Antrim, w Północnej Irlandii. Spółka ta otrzymała licencję na sprzedaż w 1608 roku, choć twierdzi, że działała już w 1276 roku. Agencja zatrudnienia ? Największą na świecie agencją zatrudnienia stała się firma Blue Arrow, kiedy 5 września 1987 roku, wykupiła na aukcji przedsiębiorstw udziały spółki Manpower z USA, za sumę 825 min funtów. Polowy ? Największym połowem, pojedyn- czym zaciągiem, było złowienie 2471 ton ryb. Dokonała tego rybacka łódź M/S Flo- mann z Hareide w Norwegii, na Morzu Ba- rentsa, 28 sierpnia 1986 roku. Szacuje się, że ?Y\r\\\7ir\rt q Jcm/ir-ct \iC7\fia r\r\v\cn^ 1 0f\ min rvh 130 Interesy Sklepy spożywcze ? Największą siecią sklepów spożywczych na świecie jest Kroger Co w Stanach Zjednoczonych. Obroty tej firmy, w roku 1988, wyniosły 19,1 mld dola- rów, a bieżącą wartość aktywów szacuje się na 4,46 mld dolarów. Firma Kroger obsłu- guje 1235 supermarketów i 958 nowoczes- nych sklepów, zatrudniając przy tym 170000 ludzi. Firmy hotelarskie ? Najbardziej dochodo- wym przedsiębiorstwem hotelarskim jest Ho- liday Inns Corporation, o całkowitym do- chodzie 5,4 mld dolarów. Firma ta posiada 1697 hoteli (326 388 pokoi) w 50 krajach (dane z 1 stycznia 1990 roku). Firma została założona przez Charlesa Kemmonsa Wilso- na w chwili zbudowania pierwszego hotelu Holiday Inn na Summer Avenue w Memp- his, w stanie Tennessee w USA, w 1952 ro- ku. Ubezpieczenie ? Spółką o największej licz- bie ubezpieczeń na świecie jest Prudential Insurance Company of America w Newark, w stanie New Jersey (USA). 31 grudnia 1988 roku ogólna suma ubezpieczeń wyniosła 756,7 mld dolarów. Łączna suma aktywów wynosi 153,0 mld dolarów. Największym samodzielnym stowarzysze- niem ubezpieczeniowym na świecie jest Blue Cross and Blue Shield Association. Organi- zacja ta zajmuje się ubezpieczeniami leczni- czymi, działając w oparciu o tego typu orga- nizacje w Stanach Zjednoczonych. Liczba członków, 31 grudnia 1989 roku, wynosiła 72,5 min. Suma wypłaconych odszkodowań w roku 1989 wyniosła 50 min dolarów. Najwyższą polisę ubezpieczeniową wystawio- no na sumę 44 min.dolarów dla odkrywcy Calgary, Victora T. Uy. Wypisana została w lutym 1982 roku przez Transamerica Occi- dental Life Assurance Co. Sprzedawcą jej był menadżer Lorenzo F. Reyes. Największą wypłatą, jakiej dokonano za życie jednej osoby, była suma ok. 18 min dolarów na nazwisko Lindy Mullendore, żony właścicie- la rancho z Oklahomy (14 listopada 1970 roku). Jej zamordowany mąż zapłacił w 1969 roku składki ubezpieczeniowe w wyso- kości 300000 dolarów. Najwyższym ubezpieczeniem na wypadek zginięcia na morzu była suma ok. 836 min dolarów dla platformy wiertniczej Piper Al- pha Oil Field na Morzu Północnym. 6 lipca 1988 roku, wyciek z komory kompresyjnej gazu pod pomieszczeniami mieszkalnymi, spowodował zapalenie i serię eksplozji, w wyniku których platforma wyleciała w po- wietrze. Spośród 232 osób znajdujących się na jej pokładzie tylko 65 przeżyło to wyda- rzenie. Najwyższą sumą za wynikłe straty, jaką żą- dano od właścicieli oraz firm budowlanych i eksploatacyjnych, jest 890 min funtów (per- sonalnie obciążano również Claude Phillip- sa). Sprawa ta wynikła po rozlaniu 66 min galonów ropy z M.T. „Amoco Cadiz" na wybrzeżu brytyjskim, w marcu 1978 roku. Aukcja biżuterii ? Największa na świecie aukcja biżuterii, na której znalazły się wyro- by Van Cleef and Aroels — rubinowy i dia- Wlaściciel ziemski ? Największym właści- cielem ziemskim jest rząd Stanów Zjedno- czonych, dysponujący 294 371500 ha po- wierzchni. Jest to teren większy niż ósme pod względem wielkości państwo — Argen- tyna, a 12 razy przewyższa powierzchnię Wlk. Brytanii. Sugerowano, że rząd ZSRR jest konstytucyjnym właścicielem całego ob- szaru ziemskiego kraju, oprócz terenów, gdzie znajdują się zagraniczne ambasady. Za największego na świecie prywatnego właści- ciela ziemskiego uważa się International Pa- per Co, w którego posiadaniu znajduje się 3,64 min ha. Najdłuższym okresem posiadania prawa własności ziemskiej może się poszczycić ka- tedra Św. Pawła w Tillingham w Essex Ang- lia, której ziemię podarował Król Ethelbert przed rokiem 616 n.e. Najdroższą na świecie częścią własności, zgłoszoną w październiku 1988 roku przez Japanese National Land Agency, jest teren wokół domu towarowego z artykułami spo- żywczymi w centrum Tokio — Mediya Buil- ding. Metr kwadratowy tego terenu kosztuje 33,3 min jenów, czyli 248 000 dolarów. Największe czynsze za wynajmowanie po- wierzchni przez biura (według „World Ren- tal Levels" Richarda Ellisa z Londynu) op- łacane są w Tokio w Japonii. Tamtejsze stawki wynoszą 2016 dolarów za metr kwadratowy (wg danych ze stycznia 1990 r.) w stosunku rocznym. Jeśli zaś chodzi o do- datkowe opłaty za usługi oraz podatki rów- nież przoduje Japonia z sumą 184 dolarów. Najwyższa licytacja ? 5 czerwca 1985 ro- ku, firma General Motors of Detroit w sta- nie Michigan w USA, wykupiła udziały fir- my Hughes Aircraft Co na sumę 5000 min dolarów. Największa transakcja wymienna ? Po- legała ona na wymianie 36 min baryłek ropy o wartości 900 min funtów na 10 samolotów typu Boeing 747 dla Royal Saudi Airline, w lipcu 1984 roku. Dom towarowy z odzieżą męską ? Naj- większym na świecie domem towarowym sprzedającym jedynie odzież i dodatki mę- skie jest Slater Menswear przy Howard Street w Glasgow, Szkocja. W ciągu tygod- nia sprzedaje on powyżej 2000 ubrań. Pla- cówka ta zajmuje powierzchnię 3740 m2 i prowadzi magazyn, w którym jednorazowo można zgromadzić ponad 17 000 ubrań. Woda mineralna ? Największą na świecie firmą produkującą wodę mineralną jest Source Perrier koło Nimes we Francji, o rocznej produkcji ponad 2 500000000 bute- lek, z czego 1 000 000 000 pochodzi obecnie z Pierrier. Każdy Francuz wypija jej około 72 litry rocznie. Producent samochodów ? Największą na świecie firmą, produkującą samochody jest General Motors Corporation w Detroit, w stanie Michigan (USA). Posiada ona odbior- ców na całym świecie. Poza produkcją silni- ków do samochodów oraz ich części, zajmu- je się wytwarzaniem materiałów obronnych i rów na średnio 775 000 zatrudnionych. Pre- mie wypłacone w tym samym roku wyniosły 4,2 mld dolarów. Największa fabryka samochodów ? Naj- większą samodzielną fabryką samochodów na świecie jest Volkswagenwerk w Wolfsbu- rgu w RFN, która zatrudnia 66000 osób i produkuje 4100 pojazdów dziennie. Po- wierzchnia budynków fabrycznych wynosi 150 ha, a ogrodzenie ma długość 70 km. Najefektywniejsza sprzedaż samochodów ? Rekord wszechczasów w ilości sprzeda- nych samodzielnie samochodów, pobił do roku 1990 Larry Merritt z Sandy Springs, Georgia, (USA), który sprzedał ich 4425. Przez całe swoje życie, sprzedał 13 407 samo- chodów, z rekordową sumą 174 pojazdów miesięcznie. Rafineria ropy ? Największą na świecie jest rafineria Amerada Hess w St Croix, Vi- rgin Islands, produkująca w roku 1989 śred- nio 379 000 baryłek dziennie. Firma papiernicza ? Największym na świecie przedsiębiorstwem, produkującym artykuły papiernicze, z włókien i drewniane, jest Georgia-Pacific w Atlancie, w stanie Georgia (USA), którego obroty w 1989 roku wyniosły 10,2 mld dolarów, a liczba zatrud- nionych wynosi 44 000 pracowników, Zakłady farmaceutyczne ? Największym na świecie producentem artykułów pielęgna- cyjnych i kosmetycznych jest spółka John- son and Johnson w New Brunswick, w sta- nie N. Jersey (USA), której obroty w 1988 roku wyniosły 9,8 mld dolarów. Sklep fotograficzny ? Sklepem fotogra- ficznym o największej powierzchni handlo- wej jest Jessop of Leicester Ltd's Photo Cen- tre, Hinckley Road, Leicester, Anglia, otwo- rzony w czerwcu 1979 r. Zajmuje on 2508 m2. Biuro prasowe ? Największym na świecie biurem prasowym jest Burson Marsteller z główną siedzibą w Nowym Jorku (USA). W 1988 r. jego przychód netto, pochodzący ze składek, wyniósł 154 300000 dolarów. Firma Hill and Knowlton Inc. posiada największą ilość biur na całym świecie. Jest ich 56, włącznie z biurem w Chinach. Działalność wydawnicza ? Największym wydawnictwem na świecie jest Bertelsmann z RFN, do którego należy również Doubleday and Bantam Books oraz firma RCA Re- cords. Obroty firmy szacuje się na 6200 min dolarów (w 1987 roku). Sklep z nagraniami muzycznymi ? Naj- większym sklepem na świecie, sprzedającym nagrania muzyczne, jest HMV przy 150 Ox- ford Street w Londynie, Anglia, działający od października 1986 roku. Jego powierzch- nia handlowa wynosi 3407,9 m2. Interesy 131 McDonald. „Mac" McDonald, który wraz ze swoim bratem Dickiem, otworzył swój pierwszy bar szybkiej obsługi w Pasadenie, w Kalifornii w 1937 roku, zmarł w roku 1971. Do kwietnia 1990 roku było 11 500 re- stauracji McDonald, w 52 krajach i obsza- rach na całym świecie. Lokale te obsługują 22 miliony klientów dziennie, a ich łączna wydajność stanowi 70 mld hamburgerów z czystej wołowiny. Obrót światowy tej firmy, w 1988 roku, przekroczył sumę 16,1 mld do- larów. Największa restauracja McDonalda jest w Moskwie, ZSRR. Otwarto ją 1 stycznia 1990 roku. Zatrudnia miejscowy personel (630 osób) i ma 700 miejsc. W dniu otwarcia lo- kal został oblężony przez 20 000-tysięczny tłum pragnący poznać smak Big Maca. Restauracja typu „Fish and Chip" ? Największą restauracją na świecie typu „Fish and Chip" jest Harry Ramsden's na White Cross w Guiseley w Anglii. Jej 140-osobowy personel obsługuje 1000000 klientów rocznie. Spożywają oni 210 ton ryb i 350 ton ziemniaków. 30 października 1988 roku, między godziną 11.30 a 22.00, firma obchodziła swój Diamentowy Jubileusz. Sprzedano wówczas 10 182 porcje dań po ce- nach z roku 1928. Firma detaliczna ? Największą firmą de- taliczną na świecie jest Sears, Roebuck and Co w Chicago w USA. Została ona założo- na przez Richarda Warrena Searsa na dwor- cu kolejowym w North Redwood, (w stanie Minnesota) w 1886 r. W roku 1988 jej do- chody na całym świecie wyniosły 31,6 mld dolarów. Sears Merchandise Group posiada 847 sklepów detalicznych, 1731 biur handlo- wych i 1769 niezależnych sprzedawców kata- logów w USA. Ogólna suma aktywów utrzymywała się na poziomie 23,71 bln dola- rów. Budownictwo okrętowe ? W 1989 roku ogólny tonaż statków na świecie (poza ża- glowcami, okrętami i łodziami o tonażu do 100) wyniósł 13,2 min. Dokładna liczba dla ZSRR, Rumunii i Chin nie jest pełna. Japo- nia zgromadziła flotę o łącznym tonażu 5,4 min, co stanowi 40% w skali całego świata. Najważniejszą stocznią budowlaną na świe- cie była (w roku 1988) Hyundai w Korei Po- łudniowej, gdzie zwodowano 25 statków o łącznym tonażu 1,4 min. Linia żeglugowa ? Największym właścicie- lem obsługującym linie żeglugowe jest spół- ka Exxon Corporation, której flota posiada- nych, kierowanych i zafrachtowanych tan- kowców, w 1987 r. osiągała dziennie średnio 8 997 000 ton ciężaru własnego. Centrum handlowe ? Największym na świecie centrum handlowym jest West Ed- monton Mali w Alberta w Kanadzie, będące inwestycją o wartości 1,1 bln dolarów. Zo- stało ono otworzone 15 września 1981 roku i wykończone w ciągu 4 kolejnych lat. Na powierzchni 483 080 m2 znajduje się 828 sklepów i punktów usługowych, jak również 11 dużych domów towarowych. Parking jest w stanie pomieścić 20 000 samochodów po- nad 500 000 klientów tygodniowo. Stocznia • Najwięcej statków w t989 r. zbudowano w Hyundai w Korei Południowej. Stocznię tę opuściło 25 okrętów o tonażu way w Dallas w stanie Texas (USA). Jego powierzchnia liczy blisko 864000 m2, w 8 budynkach łącznie. Cały kompleks zajmuje 60 ha, na których mieści się ok. 3400 salo- nów wystawowych. Prezentują one towa- ry ponad 26000 producentów. Centrum przyciąga każdego roku 600 000 klientów, uczestniczących w 38 dorocznych targach i pokazach handlowych. Bezalkoholowe napoje orzeźwiające ? Najpopularniejszym, bezalkoholowym napo- jem orzeźwiającym jest Coca-Cola. Do koń- ca roku 1989 w ponad 160 krajach dziennie sprzedawano powyżej 489 000000 napojów. Jako napój orzeźwiający i wzmacniający zo- stała wprowadzona przez dra Johna S. Pem- bertona z Atlanty (USA) w 1886 roku. Kon- cern Coca-Cola został utworzony w 1892 ro- ku. Produkowany przez niego napój jest naj- popularniejszy w USA. Pepsico of Purchase z Nowego Jorsku (USA) otwiera w 1990 r. kwietniową listę „Fortune" zawierającą 500 największych przedsiębiorstw produkujących napoje chło- dzące. W 1989 roku wartość sprzedaży Pep- sico wynosiła 15,4 mld dolarów, co można porównać z 9,8 mld dolarów uzyskanymi przez spółkę Coca-Cola z Atlanty (USA). Producent stali ? Największym producen- tem stali w świecie niekomunistycznym jest Nippon Steel Corporation z Japonii (29 min ton surowej stali w ciągu 1989 r.) Cukrownia ? Największy przerób jakiego kiedykolwiek dokonała cukrownia, odnoto- wano w latach 1966—1967 w Ingenio de łożona w 1906 roku w Crockett, Kalifornia, USA, produkująca 3630 ton cukru dziennie. Największy sklep samoobsługowy (supermarket) ? Sieć sklepów samoobsłu- gowych (opłata w kasie, rachunek z listą za- kupionych towarów, pakowanie) Piggly Wiggly, rozpoczęła działalność w 1916 roku dzięki Clarence Saunders (1881-1953). Naj- większy supermarket znajduje się w Mem- phis, w stanie Tennessee w USA. Sklepy o powierzchni powyżej 2500 m2 nazywa się za- zwyczaj supermarketami, a o powierzchni powyżej 5000 m2 hipermarketami. Fabryka papierosów ? Największą i naj- bardziej zautomatyzowaną fabryką papiero- sów jest R.J. Reynolds Tobacco Co, o war- tości 1 mld dolarów. Firma ta, mająca sie- dzibę w Tobaccoville w Północnej Karolinie, USA rozpoczęła działalność we wrześniu 1986 r. Produkuje ona ponad 110 mld pa- pierosów rocznie. Sklep z zabawkami ? Największym na świecie sklepem z zabawkami jest Hamleys, założony w 1760 roku w Holborn, w Londy- nie, Anglia i przeniesiony w 1901 na Regent Street, Londyn Wl. Jego powierzchnia handlowa na sześciu piętrach budynku wy- nosi 4180 m2, a ilość zatrudnionych w okre- sie Świąt Bożego Narodzenia przekracza 400. Zakład pogrzebowy ? Największą na świecie firmą świadczącą usługi pogrzebowe jest SCI (Service Corporation International) w Houston, w stanie Texas (USA). Posiada 551 domów pogrzebowych i 73 kwiaciarnie, a co za tym idzie również karawany i 123 cmentarze. Roczny dochód z tego, nigdy nie narażonego na kryzys „przemysłu", w roku 1989 wynosił 519 min dolarów. 132 Gospodarka Gospodarka ZAGADNIENIA MONETARNE I FINANSOWE Największy budżet ? Największe wydatki rządowe w historii ma na swoim koncie rząd Stanów Zjednoczonych — 1064 mld dola- rów w roku budżetowym 1988. Rekordowy dochód państwa w wysokości 909 mld dola- rów uzyskano również w USA w tym sa- mym roku budżetowym. Najwyższa nadwyżka budżetowa w wyso- kości 8419469 844 dolarów powstała w Sta- nach Zjednoczonych w latach 1947 — 48. Re- kordowy deficyt na sumę 221,4 mld dolarów odnotowano w USA w roku budżetowym 1986. Pomoc zagraniczna ? Suma wydatków na pomoc finansową rządu Stanów Zjednoczo- nych dla zagranicy, udzielona pomiędzy 1 lipca 1945 a 1 stycznia 1989, wynosiła 256 516 min dolarów. Krajem, który otrzy- mał największą pomoc od USA był w 1988 r. Egipt — 3480 min dolarów. Pierwsza pomoc Stanów Zjednoczonych, w wysokości 50000 dolarów, została udzielona Wenezueli po trzęsieniu ziemi w r. 1912. Najniższe opodatkowanie ? Spośród państw suwerennych Bahrejn, Brunei, Ku- wejt i Katar mają najniższe podatki docho- dowe. Stopa podatkowa, bez względu na wysokość dochodów, równa jest tam zeru. Podatki nie są nakładane na mieszkańców Sark na Wyspach Normandzkich, jak rów- nież na mieszkańców Wysp Tristan, da Cun- ha. Najwyższe opodatkowanie ? Krajem o najostrzejszych przepisach podatkowych jest Norwegia, gdzie w styczniu 1974 r. Partia Pracy i Unia Socjalistyczna zniosły zasadę 80-procentowego opodatkowania. W tym okresie około 2000 obywateli znajdowało się na liście w Lignings Boka z tytułu płacenia podatków przekraczających 100% ich do- chodów. Wielki przemysłowiec stoczniowy Hilmar Reksten (1897-1980) płacił podatki w wysokości 491% dochodów. Bilans płatniczy ? Światowy rekord defi- cytu budżetowego został odnotowany w USA w 1987 r. i wynosił 143,7 mld dolarów. Rekordowa nadwyżka w wysokości 96400 min dolarów została odnotowana w Japonii, w roku 1987. Najwyższe żądania podatkowe ? Naj- wyższym podatkiem, ściągniętym od osoby prywatnej była suma 336 min dolarów z ma- jątku Howarda Hughesa. Rekordem w za- kresie prywatnych podatków w Wlk. Bryta- nii było 5 371220 funtów. Sumę tę zapłacił międzynarodowy bankier Nicholas van Hoogstraten, mający w 1981 r. 34 lata. Dług państwowy ? Spośród państw naj- większy dług mają Stany Zjednoczone, gdzie łączny dług państwowy rządu federalnego przekroczył bilion dolarów (30 września 1981 r.) Do końca roku 1988 suma ta osiąg- nęła wysokość 2602,3 mld dolarów, zaś od- setki od powyższego długu wynoszą 151,7 Dochód narodowy brutto ? Krajem o najwyższym dochodzie narodowym są Stany Zjednoczone, gdzie w 1981 r. osiągnął on wysokość 3 biliony dolarów, natomiast na koniec roku 1988 - 4881 mld dolarów. Bogactwo narodowe ? Według danych Banku Światowego z roku 1988 najbogat- szym krajem świata są Bermudy, gdzie do- chód na jednego mieszkańca wynosi 22 540 dolarów. Stany Zjednoczone, które w r. 1910 — 73 znajdowały się na pierwszym mie- jscu, obecnie zajęły trzecią pozycję (po Szwajcarii). Oceniono również, iż wartość majątku trwałego w USA w dniu 1 stycznia 1983 r. wynosiła 12,5 biliona dolarów na jednego mieszkańca. Najuboższe państwo ? Najniższy roczny dochód narodowy na jednego mieszkańca odnotowano w 1987 r. w Etopii — 130 do- larów, Bank Światowy nie dysponuje dany- mi z 27 państw. Rezerwy złota i walut wymienialnych ? Największe tego typu rezerwy posiadają Sta- ny Zjednoczone, gdzie w marcu 1988 r. w Skarbie Państwa było 261,9 min uncji czy- stego złota ze światowych zasobów, ocenia- nych na 944,87 min uncji. Jeżeli przyjąć wartość 400 dolarów za uncję, te ilości złota byłyby warte odpowiednio: 387 352 min i 107 364 min dolarów. Skład Złota Stanów Zjednoczonych mieszczący się w Fort Knox, w stanie Kentucky jest od grudnia 1936 r. głównym miejscem magazynowania amery- kańskiego złota. Jest ono przechowywane w 446000 znormalizowanych sztabkach o wy- miarach 17,7 x 9,2 x 4,1 cm. Oprocentowanie pożyczek ? Najwyższe oprocentowanie pożyczek w Banku Angiel- skim (licząc od 13 października 1972 r. kie- dy to ustalono Najniższą Stopę Oprocento- wania) wynosiło 17% i utrzymywało się od 15 listopada 1979 r. do 3 lipca 1980 r. Naj- dłuższy okres bez żadnych zmian trwał 12 lat i 13 dni (od 26 października 1939 r. do 7 listopada 1951 r.), kiedy stopa utrzymywała się na poziomie 2%. Najniższe 2-procentowe opodatkowanie pożyczek, po raz pierwszy wprowadzono 22 kwietnia 1852 r. Najwyższy wskaźnik inflancji ? Inflacja osiągnęła najwyższy poziom na Węgrzech, w czerwcu 1946 r., gdy zloty pengó z 1931 r. miał wartość 130 trylionów papierowych pengó. 3 czerwca 1946 r. wydrukowano pie- niądze papierowe o wartości 1 tryliarda pen- go po czym wycofano je 11 lipca. Dla opłat podatkowych drukowano kwity bankowe o wartości 1027 pengó. 6 listopada 1923 r. obieg marek niemieckich osiągnął poziom 400 338 326 350 700000000, zaś inflacja była 755 700 min razy większa od poziomu w r. 1913. Krajem o najwyższym wskaźniku inflacji by- ła Argentyna, gdzie w 1989 roku osiągnął on 200%. Najniższy wskaźnik inflacji ? W Gwinei w 1986 r. nastąpił spadek cen o 17,8%. BOGACTWO r TIRÓSTWn potrafi policzyć swoje miliony, nie jest mi- liarderem". Termin „milioner" powstał ok. roku 1740, a ,,miliarder" w 1861 (wg zna- czenia w Ameryce oznacza posiadacza tysią- ca milionów dolarów). Pierwszym amery- kańskim bogaczem, który doszedł do stu mi- lionów był Cornelius Vanderbilt ur. w 1794 r., który tę właśnie sumę pozostawił po so- bie w r. 1877. Pierwszymi zaś miliarderami byli: John Davison Rockefeller (1839-1937), Henry Ford (1863-1947) i Andrew William Mellon (1855-1937). Najbogatsi mężczyźni ? Wielu spośród 29 panujących jeszcze na świecie monarchów jest posiadaczami majątków pochodzenia bardziej narodowego, niż osobistego. Najpo- tężniejszym monarchą i jednocześnie mają- cym największą swobodę jest Jego Wyso- kość Sir Muda Hassanal Bolkiah Mu Izzad- din Waddaulah z Brunei (ur. 15 lipca 1946), odznaczony Wielkim Krzyżem Orderu Św. Michała i Sw. Jerzego. Od 1 stycznia 1984 r. jest on samozwańczym premierem, minis- trem finansów i spraw wewnętrznych. Jak podało pismo Fortune: jego majątek szaco- wany jest na 25 000 min dolarów. Według danych opublikowanych w piśmie „Forbes" 24 lipca 1989 r. najbogatszym człowiekiem świata był Yoshiaki Tsutsumi, przewodniczący Grupy Seibu, właściciel 70 firm handlu nieruchomościami i transporto- wych, posiadający majątek o wartości 15 mld dolarów. To samo pismo z 23 października 1989 r. in- formuje, że najbogatszym mieszkańcem USA jest John Kluge z Charlottesville w stanie Virginia. Jego majątek ma wartość 5,2 mld dolarów. Bogacz ma 75 lat i jest szefem firmy „Metromedia". Siedziba Kluga w Charlottesville została opisana w „Town and Country" jako najokazalsza ze współ- czesnych rezydencji, ma wartość 500 min dolarów. Najwyższe dochody ? Są one udziałem władców państw arabskich, którzy nie zosta- li jeszcze pozbawieni prawa do osobistego zysku od każdej sprzedanej baryłki ropy. Shaikh Zayid ibn Sułtan an-Nuhayan (ur. 1918), będący głową państwa w Zjednoczo- nych Emiratach Arabskich, posiada kwestio- nowane zresztą, prawo do około 9000 min dolarów z rocznego dochodu narodowego brutto. Rekord dochodów osoby prywatnej w ciągu roku należy do gangstera z Chicago, uro- dzonego w Neapolu, Alphonsa Capone (1889-1947). Zdobył on w 1927 r. 105000000 dolarów (co jest równe około 600 000000 dolarów w r. 1987). Dochody te pochodziły z nielegalnego handlu alkoholem i urządzenia- mi do produkcji bimbru, z hazardu, ze śle- dzenia przy pomocy psów, z restauracji dan- cingowych, z honorariów za ochronę itp. Żadne z 915 zabójstw dokonanych przez je- go ludzi w Chicago nie zostało udowodnio- ne. Na karcie businessmana, były wykidajło i właściciel domów publicznych określił swój zawód jako „sprzedawca używanych mebli". Najbogatsze kobiety ? Tytuł najbogatszej kobiety świata został mylnie przyznany sa- motnie żyjącej Hideko (ur. 1930), wdowie po Kenji Osano. Amerykańska prasa po- Gospodarka 133 Kosmetyczka Madame C.J. Walker (z domu Sarah Breedlove, ur. w stanie Louisiana w 1867 r. zm. 1919 r.), uważana jest za pierw- szą milionerkę, która do bogactwa doszła dzięki własnej pracy. Pani Walker była Mu- rzynką, sierotą, nie posiadającą wykształce- nia. Majątek osiągnęła dzięki urządzeniu do prostowania włosów. Najmłodszym dzieckiem, które zgromadziło milion dolarów był Jackie Coogan (ur. w Los Angeles 1914), który występował wraz z Charlesem Chaplin'em w filmie „The Kid", w 1920 r. Shirley Tempie (ur. w stanie Kali- fornia w 1928 r.), obecnie pani Charlesowa Black, zgromadziła majątek przekraczający milion dolarów, zanim ukończyła 10 lat. Jej dziecięca kariera filmowa zamyka się w la- tach 1934-1939. Najbogatsze rodziny ? Według nieoficjal- nych danych łączna wartość majątków no- minalnie kontrolowanych przez 1600 człon- ków rodziny du Pont wynosi około 150000 min dolarów. Ród du Pont przybył do Sta- nów Zjednoczonych z Francji 1 stycznia 1800 r. Kapitał Pierre'a du Pont (1730 -1817) umożliwił jego synowi Eleuthere Irenee du Pont, uruchomienie fabryki środ- ków wybuchowych w USA. Największy posag ? Największy odnoto- wany w historii posag należał do Eleny Pati- no, córki Don Simona Iturbi Patino (1861 — 1947). Ten boliwijski „cynowy milio- ner" w 1929 r. przeznaczył na posag 8000000 funtów ze swego majątku, ocenianego na 125000 000 funtów. Największy skąpiec ? Jeżeli skąpstwo mo- że być mierzone stosunkiem dochodów i wy- datków, to Henrietta (Hetty) Howland Green z domu Robinson (1835-1916), któ- ra tylko w jednym z banków miała ponad 31400000 dolarów, powinna być uważana za rekordzistkę wszechczasów. Jej syn mu- siał poddać się amputacji nogi z powodu opieszałego szukania przez matkę bezpłatnej kliniki. Ona sama jadała zimną owsiankę, gdyż oszczędzała m.in. na podgrzewaniu. Jak się okazało, majątek jej wart był 95 min dolarów. Zwroty znalezionych pieniędzy ? Naj- większa suma pieniędzy, jaka została znale- ziona i zwrócona właścicielom wynosiła 500000 dolarów amerykańskich. Pieniądze te znalazł 61-letni Robert Elliot na swojej farmie w Peru, w stanie Indiana (USA). Zgubił je w 1972 r. skaczący na spadochro- nie przestępca. Jim Priceman, lat 44. Zastęp- ca kasjera w Doft Co Inc., znalazł kopertę, w której znajdowały się polecenia wypłaty na okaziciela sumy 37,1 min dolarów. Zwró- cił ją A.G. Becker Inc. w Nowym Jorku, w 1982 r. Gdy okazało się, że nagroda dla zna- lazcy wynosiła 250 dolarów, Beckerowie zy- skali miano „wielkodusznych". Największe darowizny ? Najwięcej pie- niędzy na cele dobroczynne przeznaczył za swego życia Ryoichi Sasakawa, przewodni- czący Fundacji Japońskiego Przemysłu Stoczniowego. W latach 1962-1988 rozdał w sumie 5160452000 dolarów. John Davi- son Rockefeller (1839-1937) oddał na cele charytatywne 750 min dolarów. Najwyższe zarobki ? Według danych rzą- du Stanów Zjednoczonych, Michael Milken — „król handlu bezwartościowymi obliga- cjami", pracujący w Drexel Burnham Lam- bert Inc., otrzymał w 1987 r. rekordowe za- robki. Wraz z premią wynosiły one 550 min dolarów. Najwyższe honoraria ? Najwyższe w świe- cie honoraria otrzymuje konsultant do spraw inwestycji Harry D. Schultz, działają- cy w Monte Carlo i Zurichu. Jego zwykła stawka za 60 minut konsultacji w tygodniu wynosi 2400 dolarów, w czasie weekendu — 3400 dolarów. Konsultacje kwartalne z moż- liwością codziennego telefonowania kosztują 28 125 dolarów. Wydawany przez niego od 1964 r. „International Harry Schultz Let- ter", sprzedawany jest po 50 dolarów, a subskrybcja na całe życie kosztuje 2400 do- larów. Złoty uścisk dłoni (odprawa emerytal- na) ? Tygodnik „Business Week" podał w maju 1989 r. wiadomość, że najcenniejszy w historii uścisk dłoni miał wartość 53,8 min dolarów. Otrzymał go F. Ross Johnson, który ustąpił ze stanowiska przewodniczące- go RJR Nabisco w lutym 1989 r. PAPIEROWE PIENIĄDZE Najwcześniejszy okres ? Papierowe pie- niądze zostały wynalezione przez Chińczy- ków w r. 812 n.e„ zaś w powszechnym uży- ciu były od r. 970 n.e. Pierwsze banknoty pochodzenia bankowego pojawiły się w Sztokholmie w lipcu 1661 r. Najstarszym banknotem, który przetrwał do dziś jest 5 dalerów z datą 5 grudnia 1662. Największe i najmniejsze banknoty ? Największym pieniądzem papierowym w hi- storii był banknot 1 kwan, wydawany przez chińską dynastię Ming w latach 1368 — 1399, o wymiarach 22,8 x 33,0 cm. W październi- ku 1983 r. sprzedano jeden z takich bankno- tów za 340 funtów. Najmniejszy banknot świata należy do Ministerstwa Finansów Rumunii. Wydrukowany został w 1917 r. i miał wartość 10 bani. Posiadał wymiary (w części do drukowania): 27,5 x 38 mm. Z niemieckich banknotów najmniejsze są 1-3 fenigowe z Passau (1920 — 21), mające wy- miary 18 x 18,5 mm. Najwyższe nominały ? Banknoty o naj- wyższych nominałach, będące w obiegu, na- leżą do Rezerwy Federalnej USA i mają wartość 10 000 dolarów. Przedstawiają głowę Salmona Partlanda Chase'a (1808-1873). Nie drukowano ich od lipca 1944 r. W 1969 roku Skarb Państwa Stanów Zjednoczonych podał do wiadomości, że nie będą drukowa- ne banknoty o wartości większej niż 100 do- larów. Na rynku pozostało jeszcze 348 ban- knotów o nominale 10 000 dolarów. Najniższe nominały ? Najniższym nomi- nałem środka płatniczego w banknocie jest 1 sen (1/100 rupii) w Indonezji. W połowie 1984 r. wartość jego wynosiła 140 za jedne- go nowego pensa. Największe obroty ? Bank Anglii naj- większe obroty odnotował 24 grudnia 1986 r. Osiągnęły one wówczas 14400 min fun- tów. Suma ta ułożona w banknotach 5-fun- przy ONZ, mieszczącej się w Wiedniu, ze- brał 173 banknoty, każdy z innego kraju. Rozpoczął on kolekcjonowanie w r. 1965. CZEKI I MONETY Największe ? Największa suma pieniędzy w historii bankowości, zapłacona jednym czekiem wynosiła 16 640000000 rupii. Prze- kazana została przez Daniela P. Moynihana, amerykańskiego ambasadora w Indiach w 1974 r. W 1954 r. zrealizowano czek o war- tości 4176969623,57 dolarów amerykań- skich. Rekordowa cena kolekcji ? Najwyższą ce- ną za zbiór monet była suma 23 235 360 fun- tów, zapłacone za kolekcję rodziny Garre- tów. Zbiór złożony z monet amerykańskich i kolonialnych powstał w latach 1860 — 1942. Zakupił ją Uniwersytet Johna Hopkinsa, Baltimoore, Maryland, USA. Sprzedaży do- konano na czterech aukcjach przeprowadzo- nych przez Bowers and Ruddy Galleries w Wolfeboro, New Hampshire, USA, 18-29 listopada 1979 r. i 25-26 marca 1981 r. Największe zbiory ? Za największy zbiór monet uznano ok. 80000 aurei z Brescello we Włoszech (w r. 1814). Zgromadzono je prawdopodobnie ok. 37 r. p.n.e. Za najwięk- szą ilościowo kolekcję uważa się ok. 150 000 monet odnalezionych w 1908 r. w Brukseli. W październiku 1978 r. odkryto zbiór 56000 rzymskich monet w Cunetio koło Marlbo- rough w Wilts. W 1985 r. dwóch synów Mela Fishera odna- lazło główny ładunek hiszpańskiego statku „Nuestra Senhora de Atocha", który zato- nął u wybrzeży Key West na Florydzie w 1622 r. Wartość odzyskanego skarbu (gł. w sztabach srebra) wynosiła 80 min dolarów. Jak się przypuszcza, dziś osiągnęła już pra- wie 400 min dolarów. Największym odszukanym skarbem są złote monety i sztaby platynowe, szacowane na 2000 min dolarów. Pochodzą one z carskie- go statku „Admirał Nakhimov" (8524 tony), który zatonął 60 m od japońskiej wyspy Tsushima w maju 1905 r. Przypuszcza się, że również 2000 min dolarów wart jest ładunek na „San Jose", który zatonął 210 — 365 m od brzegów Kolumbii w 1708 r. Poszukiwa- nia rozpoczęto w sierpniu 1984 r. Ten czek opiewający na E z datą z 1676 r. jest najprawdopodob- najstarsźym zachowanym czekiem. Złożo- ny został w najstarszym niezależnym banku (założonym w 1672 ?.) Wtetkłej Brytanii - C. Hoare & Co. (foto: C. Hoare & Co.). 134 Gospodarka Monety ? NAJSTARSZA - Świat: ok. 670 r. p.n.e., monety z elektrum Króla Gygesa z Lydii, Turcja1. — NAJWCZEŚNIEJSZE DATOWANE — Srebrne tetradrachmy z Samos bite w Zankle (obecnie Messyna), Sycylia datowane rok 494 p.n.e. - Era chrześcijańska: MCCXXXIIII (1234) monety biskupa z Roskilde, Dania (znanych 6 egzemplarzy). -------------------NAJCIĘŻSZE------------------- Świat: 19,71 kg miedziana płyta o wartości 10 dalerów, Szwecja 1644 r.2 -------NAJLŻEJSZE I NAJMNIEJSZE------- Świat: 0,002 g lub 14000 na uncję, nepal- skie srebrne 1/4 Jawa około 1740 r. -NAJ! viat: zestaw 1804 amerykańskich monet tym rzadki srebrny dolar), niegdyś poda- vany królowi Hiszpanii, za 1 000 000 dola- ów, transakcja dokonana przez kupca Leste- ra Merkina w 1 979 r. _ Świat: znanych jest wiele pojedynczych eg- zemplarzy, np. axumicka złota moneta Waze- by w Bibliotheque Nationale, Paryż i axu- micka 1/2 tremissis Aphilasa z ok. 250 r. n.e. w posiadaniu dr. Benta Juel-Jensena z Ox- ford u. 1 Chińskie „.łopatkowe pieniądze bez znaków z dynastii Czou są datowane na ok. 770 r. p.n.e. 2 Największy medalion typu monety został wykonany 21 marca 1986 r. na Wystawę Światową Expo 86 w Vancouver, British Columbia. Kanada - złoty wyrób wartości 1 000 000 dolarów. Miał średnicę 95,25 cm , grubość 1 9,05 mm {3/4 cala) i wazy! 166 kg Największa mennica ? Jest nią amerykań- ska mennica Skarbu Państwa, zbudowana w latach 1965 — 1969 w Filadelfii. Zajmuje ona powierzchnię 4,65 ha. Rocznie wytwarza się tam 8000 min monet (na trzech zmianach przez 7 dni w tygodniu). Pojedyncza maszy- na bije monety z prędkością 10 000 na go- dzinę. Zbieranie funduszy na cele dobroczynne ? Na całym świecie transmitowane były koncerty ,,Live Aid", zorganizowane przez Boba Geldofa i Billa Grahama w Filadelfii i Londynie, 13 lipca 1985 r. Organizatorzy ze- brali 35 min funtów w ciągu dwóch tygodni. Szacuje się, iż za pośrednictwem 12 satelit transmisje obejrzało 1,6 mld ludzi, czyli 1/3 ludności świata. Akcja „Sport Aid" wymyś- lona przez Chrisa Longa i zorganizowana przez Boba Geldofa, Komandora Orderu Imperium Brytyjskiego, odbywała się w 277 miastach (w 78 krajach) 25 maja 1986 r. Przyniosła rekordowe dochody — ponad 67 min funtów. Rekord w zbieraniu pieniędzy na cele chary- tatywne przez zorganizowanie biegu należy do Terry Foxa (1958-1981), który zgroma- dził 24,7 min dolarów kanadyjskich, biegnąc ze sztuczną nogą z St. John's w Newfound- land do Thunder Bay w Ontario, Kanada. Bieg trwał 143 dni od 12 kwietnia do 2 września 1980 roku. Pokonał on trasę 5373 Vaughan w Mecca Club w Bolton, w hrab- stwie Lancashire, Anglia, 18 sierpnia 1984 r. Ciąg monet ? Najwartościowszy miał dłu- gość 16,12 km. Ułożony został z 662 353 amerykańskich ćwierćdolarówek o łącznej wartości 165 788 dolarów. Miało to miejsce w 1985 r. w Central City Park w Atlancie (USA). Sponsorem imprezy była Narodowa Fundacja Nerek. W belgijskim mieście Geel w 1988 r. ułożono dywan z 1945 223 monet 1-frankowych (21 mm średnicy), o długości 40 849 km. Wyczynu tego dokonali członko- wie Mepp Stegeta. Stos monet ? „Miedziana Góra" zaprojek- towana przez Terry'ego Pitts Fenby'ego dla NSPCC powstała w ciągu 350 dni od 24 maja 1984 r. do 7 maja 1985 r., z 3 min mo- net o wartości 57 051,34 funta. PRACA Najstarszy związek zawodowy ? Najstar- szym z 84 związków zawodowych zrzeszo- nych w Kongresie Związków Zawodowych (założonym w 1868 r.) jest Szkocki Instytut Oświaty (EIS). Powstał on w Edynburgu we wrześniu 1847 r. i zrzesza 45 571 członków. Największy związek zawodowy ? Profes- sionalnyj Sojuz Rabotnikov Agropromysh- lennogo Kompleksa (Związek Zawodowy Pracowników Przemysłu i Rolnictwa) liczył 36 634613 członków 1 stycznia 1990 r. Najmniejszy związek zawodowy ? Był nim angielski Związek Wystawców Biżuterii i Szkatułek na Kosztowności powstały w 1894 r. Został on rozwiązany 31 grudnia 1986 r. przez sekretarza generalnego Charle- sa Evansa. Wniosek został poparty przez Fergusa McCormacka, ostatniego członka związku. Najdłuższa nazwa związku ? Związkiem o najdłuższej nazwie jest Międzynarodowy Związek Szlifierzy Marmuru, Dachówek Łupkowych i Kamieni. Wygładzaczy i Tra- czy, Pomocników do Układania Kafelków i Marmurów oraz Pomocników do Układa- nia Mozaiek Marmurowych i Podłogowych (w skrócie IAMSSPRESTMSHMMTWH), mający swoją siedzibę w Waszyngtonie. Pierwsze spory na temat warunków pracy ? W r. 1153 p.n.e. w Tebach w Egip- cie miała miejsce dysputa dotycząca mono- tonnego wyżywienia i warunków pracy. W pierwszym strajku, którego przyczyną były przerwy na posiłki, wziął udział dyrygent or- kiestry, Aristos z Grecji. Miało to miejsce w Rzymie ok. 309 r. p.n.e. Najdłuższy strajk ? Protest ten trwał 33 lata i zakończył się w 1961 r. Dotyczył on kwestii zatrudniania pomocników fryzjerów w Kopenhadze, w Danii. Najwyższy wskaźnik bezrobocia ? Naj- wyższy procentowy wskaźnik bezrobocia w Wielkiej Brytanii został odnotowany 23 stycznia 1933 r., kiedy to na listach bezro- botnych zarejestrowanych było 2903 065 osób, co stanowiło 22,8% obywateli ubez- pieczonych i zdolnych do pracy. Szczytowe dane w okresie powojennym mówią o 12,3% (3 407 729) w dniu 9 stycznia 1986 r. Do lata 1988 r. wskaźnik ten spadł do 9%. Najniższy wskaźnik bezrobocia ? W Szwajcarii (liczącej 6,6 min ludności) w grudniu 1973 r. liczba bezrobotnych wy- nosiła 81. Kariera zawodowa ? 98 lat przeprawcował pan Izumi z Japonii. W 1872 roku zaczął uzszy strajk • Najdłuższy strajk od- w Anglii, podjęli go górnicy pod prze- ictwem związku zawodowego — Natio- Inion of Mineworkers, ttwaf od 8 marca 984 r. Straty wynikłe z jego powodu szacuje się na 2625 min funtów. (Foto: Gamma). Gospodarka 135 pracować jako poganiacz zwierząt pociągo- wych w cukrowni w Isen, Tokushima, Japo- nia. Przeszedł na emeryturę w 1970 r. jako farmer trzciny cukrowej, w wieku 105 lat. KLUBY Najstarszy klub ? Najstarszym brytyjskim klubem dla gentelmenów jest White's przy St. James's w Londynie założony ok. 1697 r. przez Francisa White'a (zm. 1711) w formie kawiarni. Najstarszym klubowiczem jest Sir Walter Howard (ur. 1888), członek Orderu Impe- rium Brytyjskiego, który przystąpił do Zjed- noczonego Klubu Uniwersytetu w Oxford i Cambridge w 1912 r. ZUŻYCIE ENERGII Dla obliczenia zużycia różnych form energii (paliwa płynne, energia wodna itp., oprócz paliw pochodzenia roślinnego i torfu) przy- jęto przeliczanie ich w stosunku do zużycia węgla. Najwięcej energii na świecie zużywają Stany Zjednoczone, gdzie średnio na 1 obywatela przypada 13 011 kg. Stany Zjednoczone po- siadające zaledwie 5,3% ludności świata, zu- żywają 28,6% światowej konsumpcji benzy- ny i 32,9% energii elektrycznej. Najniższe zużycie energii odnotowano w Ruandzie w 1974 r.: 13 kg na 1 obywatela. GIEŁDY Najstarszą spośród 138 giełd na świecie jest giełda w Amsterdamie, istniejąca od 1602 r., która operuje akcjami Zjednoczonej Kompa- nii Wschodnioindyjskiej Holandii w Oude Zijds Kapel. Największą giełdą pod wzglę- dem obrotów handlowych była w 1989 r. giełda tokijska, na której transakcje osiągnę- ły wartość 1450 mld dolarów. W ten sposób giełda w Nowym Jorku, z obrotami na po- ziomie 957 mld dolarów, spadła na drugie miejsce. Największa ilość transakcji ? Największą ilością transakcji zawartych jednego dnia na giełdzie londyńskiej było 114973 (22 paź- dziernika 1987 r.). Rekord roczny przypadł na ten sam rok 1987 i wynosił 13 021337 transakcji. Najwyższe ceny akcji ? Najdroższą na świecie była pojedyncza akcja firmy Moeara Enim Petroleum o wartości 52480 funtów 17 sierpnia 1989 r. Rekordy giełd amerykańskich ? Rekor- dem giełdy Dow Jones (powstała w 1896 r.) w sprzedaży towarów przemysłowych na za- kończenie dnia była liczba 2722,42 (25 kwietnia 1987 r.). Największą ilością tran- sakcji dokonanych jednego dnia było 608 148 710 akcji (20 października 1987 r.). Poprzedni rekord ilości transakcji dokona- nych jednego dnia na giełdzie nowojorskiej wynosił 16410030 akcji, (29 października 1929 r. — słynny „czarny wtorek" wielkiego krachu był niepokonany aż do kwietnia 1968 r.). Największą transakcją w historii giełdy nowojorskiej był pakiet 48 788 800 ak- cii Navistar International Corporation po 10 szą natomiast ceną w XX wieku było 17000 dolarów w 1942 r. Akcje giełdy nowojor- skiej osiągnęły szczytową wartość rynko- wą pod koniec sierpnia 1987 r. - 2945 883 381 839 dolarów. Największy majątek przedsiębiorstwa ? Korporacją o najwyż- szej wartości rynkowej pod koniec roku było IBM, której majątek 31 grudnia 1985 r. wart był 26 mld funtów. Największa strata osoby prywatnej na giełdzie ? Największą stratę na akcjach po- niósł 8 lipca 1974 r. nieżyjący już Ray A. Kroć, przewodniczący McDonakTs Corpo- ration. Wynosiła ona 64901 718 dolarów. Najdroższe przedsiębiorstwo na giełdzie ? Najdroższym przedsiębiorstwem w historii giełdy było British Gas plc, którego kapitał dawał możliwość osiągania zysku w wyso- kości 7750 min funtów 4 1/2 milionowi ak- cjonariuszy. Listy z ofertami podziału akcji zostały rozesłane 15 grudnia 1986 r. Największe przedsiębiorstwo inwestycyjne ? Merrill, Lynch, Pierce, Fen- ner i Smith Inc. (założone w 1914 r.) w No- wym Jorku jest największym towarzystwem akcyjnym w USA, a kiedyś było największą w świecie spółką, posiadającą 124 wspólni- ków. W 1959 r. zmieniło status na korpora- cję. Kontrolujące firmę przedsiębiorstwo Merrill, Lynch and Co., Inc., posiada mają- tek przekraczający 64,4 mld dolarów. Za- trudnia około 42000 pracowników. Ma po- nad 470 filii oraz 7,2 min rachunków klien- tów. USŁUGI POCZTOWE Największa ilość przesyłek ? W Stanach Zjednoczonych w 1989 r. wysłano 161,6 mld listów i paczek. W tym czasie w amerykań- skim resorcie pocztowym zatrudnionych by- ło 763 743 pracowników. Poczta USA posia- da największy tabor samochodowy — 182 533 samochody i ciężarówki. Stany Zjed- noczone są również na pierwszym miejscu pod względem średniej ilości listów wysyła- nych rocznie przez jednego obywatela. W 1985 r. liczba ta była równa 589. Najdroższe znaczki • Podczas aukcji, ; która odbyła się 12 października 1989 r... l'\x Crtristte's w Nowym Jorku, nieznany ^Amerykanin kupił za 1,1 miliona dolarów /j24-centymetrowe znaczki z 1918 r. z rysun- kiem samolotu. (Foto: Christie's New York). Adresy pocztowe — najwyższe numery ? Twycza.} numerowania budynków zapocząt- kowano w Pont Notre Damę w Paryżu w 1463 r. W Anglii domem o najwyższym nu- merze jest 2679 przy Stratford Road w Hoc- kley Heath, w West Midlands. Najstarsze stojące skrzynki pocztowe ? Najstarsza żelazna skrzynka pocztowa, się- gającą w przybliżeniu roku 1690, została od- naleziona przy zajeździe White Hart w Spilbsy w Lincolnshire, Anglina. Znaczki Pocztowe NAJWCZEŚNIEJSZE -------------- -r .". »-y jt r\ r~*. f t~-. i"-1* .—* j^J r-y —- ? r ? i • /"* I -^ i a ? w-* ? i »-w-» Wynosiła 1,1 wonobrunatny poczty miejskif AJ Dallas Pensylwania, przez firmę lnvestmer 9 p MAJWYŻS Cena ta wynos premię kupL 9-koronówka niebiesko-zielo Pochodzi 7 sprzedan; w Wiesbaa Wprowadzone do sprzedaży w Głównym Urzędzie Pocztowym 1 maja 1840 r. Byłą to czarna 1 pensówka Wielkiei Biytanii ? wizerunkiem królowej Wiktorii. Wydrukowano 68158080 sztuk. — NAJWYŻSZA CENA NA ŚWIECIE----- (ustalona) miliona dolarów. Czer- k lokalnej any przez gu, stan sprzedany ---------U Fl Wartość jej w kolekcję Marc nnieryl aiisl- ich pized pocztów Stanie z Lor: (w Ma wymiary eksp Ma wymiar 75-centowy wydań- Ma wymiary centów i 1 Bolt\ Znaczek 100 wizerunkiem -------------i\!A. Znaczek węgi 1946 r. kiecn ---------NAJI Unikatowe 1 -centowy 1856 r 02 (magenta); 136 Rolnictwo Rolnictwo Geneza ? Szacuje się, że ok 21% po- wierzchni Ziemi stanowi grunt, nadający się pod uprawę, ale tylko 7,6% gruntów jest uprawianych. Istnieje prawdopodobieństwo, że ludzie oraz człekopodobne istoty (homini- dy) przeżyły (na 99,93%) bez uprawiania roślin czy też hodowania zwierząt. Sugero- wano, że renifery zostały prawdopodobnie udomowione już 18 000 lat p.n.e., ale brak konkretnych dowodów. Najwcześniej udomowionym jadalnym zwie- rzęciem była prawdopodobnie następczyni dzikiej kozy (Wild goat) lub bezoar (Capra aegagrus = hircus). Zwierzęta te hodowano w Asiah w Iranie ok. 7700 roku p.n.e. Hodow- lę owiec (Ovis aries) datuje się na ok. 7200 lat p.n.e. (w Argissa Magula, Thessaly w Grecji), a świń (Sus domestica) i bydła (Bos primigenius = taurus) na ok. 7000 lat p.n.e., na tym samym obszarze. Najwcześniejszą dokładną datą udomowie- nia koni (Eąuus caballus) jest okres ok. 4350 roku p.n.e. a źródła na ten temat po- chodzą z Dereiska na Ukrainie w ZSRR. Jednak ślady gryzienia żłobu, pochodzące z płd. Francji, wskazują, że konie mogły być na uwięzi już 30 000 lat p.n.e. Kury zostały udomowione przed 6000 r. p.n.e. w Indochinach, a między 5900 — 5400 r. p.n.e. dotarły do Północnych Chin. FARMY UPRAWNE 1 HODOWLANE Najwcześniejsze ? Najwcześniejsze gospo- darstwo w Wielkiej Brytanii pochodzi z ok- resu Neolitu i znajduje się w obrębie nasypu z tego okresu Epoki Żelaza w Hembury, w Devon. Zostało odkryte w latach 1934 — 35 i obecnie jego pochodzenie datuje się na lata 4210 — 3990 p.n.e. Analizy pyłów z dwóch obszarów — Oakhanger w Hampshire i Winfrith w Dorset (ok. 5000 r. p.n.e.) wska- zują, że człowiek z epoki mezolitycznej mógł hodować stada jeleni, które w okresie zimo- wym były karmione bluszczem. Największe ? Największymi gospodarstwa- mi rolnymi na świecie są zbiorowe sowchozy w ZSRR. Ich liczba została zredukowana z 235 000 w 1940 roku do 18 000 w 1980 roku, ale rozmiary zwiększone. W rezultacie pow- szechne stały się tam gospodarstwa o po- wierzchni ponad 25 000 ha. Pierwszą farmą, której właścicielem w roku 1901 był Laucidio Coelho to gospodarstwo koło Campo Grandę w Brazylii, o po- wierzchni 8700 km2. W chwili śmierci Coel- no w 1975 roku, było tam 250 000 sztuk bydła. Stanowiska bydła ? Stanowisko Anna Creek o powierzchni 30113,5 km2 w połud- niowej Australii, własność rodziny Kidman, jest największe na świecie. Jego powierzch- nia stanowi 23% powierzchni Anglii. Ferma owcza ? Największą jest Common- wealth Hill w północno-zachodniej części Południowej Australii. Wypasa się tam od 60000 do 70 000 owiec na powierzchni 10 567 km2. Oprócz tego bywa tam 54000 największego, rekordowego spędu 27 jeźdź- ców konnych pędziło stado 43 000 owiec, na odległość 64 km z Barcaldine do farmy Bea- consfield Station w Australii, w 1886 roku. Uprawa ryżu ? Największym na świecie polem uprawy dzikiego ryżu (Zizania aqua- tica) jest Clearwater Rice Inc. w Clearbrook, w stanie Minnesota, USA, o powierzchni 809 ha. W roku 1986 zebrano z niego rekor- dowy plon o wysokości 261 727 kg. Ferma indyków ? Największą fermą indy- ków jest Bernard Matthews plc w Great Witchingham, w Anglii, zatrudniająca 2600 osób i mająca pod swoją opieką 9 min indy- ków. Ferma kurczaków ? Na fermie Croton Egg, w stanie Ohio, USA, znajduje się 4,8 min kur, składających dziennie ok. 3,7 min jaj. Chlewnia świń ? Chlewnia Sljeme w Ju- gosławii, jest zdolna wyhodować 300 000 świń rocznie. Strzyżenie owiec ? Największą prędkość w strzyżeniu owiec, w ciągu jednego dnia ro- boczego osiągnął John Faben, który ostrzygł maszynowo 804 owce w 9 godzin (średnio 89,3 na godzinę). Miało to miejsce w Hauto- ra Rd, Pio Pio, w Nowej Zelandii, w 1980 r. Peter Casserly z Nowej Zelandii, osiągnął re- kord w ręcznym strzyżeniu owiec, 353 sztuki w ciągu 9 godzin (w 1976 r.) Czworo ludzi zdołało ostrzyc maszynowo 2519 owiec w 9 godzin w Stewarts Trust, w Nowej Zelandii (11 lutego 1982 roku). Żywotność owiec ? 24 marca 1978 roku Alex MacLennan wykopał 16 owiec spod zaspy śnieżnej. Zwierzęta leżały pod nią przez 50 dni, niedaleko River Skinsdale w Owce • Owce — Dorset Down, hodowane przez państwo Ftower w Higfttand Orchard Farm, 8romsgfove, WieSka Brytania, zdobyły pierwszą nagrodę we wszystkich możliwych konkurencjach prestiżowego konkursu - Sutherland, w Szkocji, po wielkiej zamieci śnieżnej w styczniu 1978 r. Jedną owcę od- naleziono żywą. Ciepły oddech owiec tworzy dziurę powietrzną w śniegu. Ogryzają one własną wełnę bogatą w białko. Hodowla grzybów ? Największą hodowlą grzybów na świecie jest Moonlight Mush- room Inc., założona w 1937 roku w nieuży- wanej kopalni wapnia koło Worthington w stanie Pensylwania (USA). Zatrudnia ona ponad 900 osób, pracujących w labiryncie podziemnych chodników o długości 177 km. Firma produkuje ponad 20412 000 kg grzy- bów rocznie. Jęczmień ? Wysokie plony z intensywnie uprawianych niewielkich areałów mają nie- wielkie znaczenie. Plon jęczmienia ozimego w wielkości 12 200 kg z hektara zebrali far- merzy ze Stockton Park Leisure Ltd, Chirn- side, Borders, W. Brytania z obszaru 21,29 ha. Zbiory zakończono 2 sierpnia 1989 r. Pszenica ? Największe ogrodzone pole pszenicy o powierzchni 14,16 ha można było zobaczyć w 1951 r. w Lethbridge, Alberta, Kanada. Rekordowy zbiór wyniósł 14 ton z hektara (wilgotność 15,5%). Uzyskał go Gordon Rennie z Clifton Mains, Newbridge, Lothianshire, Anglia z pola o powierzchni 17,49 ha. Pole uprawy pszenicy ? Największe ogro- dzone pole pszenicy o powierzchni 14160 ha, obsiane zostało w 1951 roku w połud- niowo-zachodniej części Lethbridge w Kana- dzie. Pole chmielowe ? Największe pole chmie- lowe o powierzchni 695 ha znajduje się koło Toppenish w stanie Washington (USA). Je- go właścicielem jest John I. Haas Inc., naj- więksi hodowcy chmielu na świecie. Ogród społeczny ? Ogród, w Dayton, w stanie Ohio, (USA) skupia 1173 ogródki działkowe, o powierzchni 74,45 m2 każdy. WYDAJNOŚĆ PLONÓW Ziemniak ? 1 listopada 1989 r. Roger Southwell zebrał w ciągu 4 godzin 205,65 t Rolnictwo 137 ziemniaków z pola o powierzchni 2,46 ha. Jego farma, ,Water Mili Farm znajduje się w Northwold, Norfolk, W. Brytania. Plon zebrano przy użyciu kopaczki wykonanej przez firmę Standen Engineering Ltd z Ely, Cambridgeshire. Burak cukrowy ? Najwyższy zanotowany zbiór buraków cukrowych wynosi 139,9 ton z ha. Dokonał tego Andy Christensen wraz z Jonem Giannini w Salinas Valley w Kali- fornii, USA. Oranie ? Światowe mistrzostwa w oraniu, organizowane od 1953 roku odbyły się w 18 krajach. Zawody wygrywali dotąd oracze dwunastu narodowości. Jedynym człowie- kiem, który obronił tytuł mistrzowski trzy- krotnie (w r. 1954, 1955 i 1956) jest Hugh B. Barr z Północnej Irlandii. W najkrótszym czasie 9 minut i 49,88 sek. przeorał akr ziemi (0,404 ha) Robert Dee, używający traktora IHH40 Magnum. Re- kord ten pobito na farmie Hodstock Priory w Anglii w 1989 roku. Frank Allison z Leyburn, North Yorkshire Anglia, orał przez 250 godzin i 50 sekund w dniach od 14 do 24 listopada 1981 roku. Największą powierzchnią, zaoraną przy uży- ciu 6-rowkowego pługu do głębokości 22,86 cm, w czasie 24 godzin, jest teren, liczący 63,43 ha. Dokonał tego Christian Mauritius Van Den Heever, używając traktora 158-hp Fiat 160 — 90 DT, na farmie w Swerwersk- raal w Południowej Afryce, w 1988 roku. Układanie stogu ? Stóg z 40 400 snopków słomy ułożono od 22 lipca do 3 września 1982 roku. Układali go Nick i Tom Parsons z pomocą 8-osobowej ekipy robotników w Cuckoo-pen Barn Farm w Birdlip, Glos. Stóg miał wymiary: 45,7 x 9,1 x 18,2 m i ważył ok. 711 ton. INWENTARZ ŻYWY Uwaga: Niektóre wyjątkowo wysokie ceny na aukcji inwentarza są najprawdopodobniej wyni- kiem porozumienia między kupującymi i sprzeda- jącymi, którzy zmawiają się po to, aby podwyż- szać rzekomy poziom cen omawianej rasy. Inny- mi czynnikami są marketing i reklama. Byk ? 2 500000 dolarów uzyskano za bee- falo (3/8 Bizon, 3/8 Charolais, 1/4 Hereford) o nazwie ,,Joe's Pride" („Duma Joe'go"). Sprzedał go D.C. Basalo z Burlingame (Ka- lifornia, USA) a nabywcą był Beefalo Cattle Co z Calgary w Kanadzie w 1974 roku. Krowa ? 1 300 000 dolarów zapłacono za krowę rasy Holstein na aukcji w East Mon- pelier USA w 1985 roku. Koza ? W 1985 roku, angorski kozioł, wy- hodowany przez Waitangi Angoras w Nowej Zelandii, został sprzedany firmie Elliott Brown Limited z Waipu w Nowej Zelandii za sumę 140 000 dolarów nowozelandzkich. Owca ? Najwyższą cenę 215000 dolarów australijskich zapłacono za barana rasy Me- rino, o imieniu „Bicentenery 88", sprzedane- go przez farmę Collinsville Stud z południo- wełny z Tasmanii zapłaciła w 1988 r. firma Fujii Keori Ltd z Osaki w Japonii. Skop ra- sy Merino, zagubiony w Benambra State Forest w Australii przez 5 lat wyprodukował 24,5 kg wełny. Jego ostrzyżyna miała dłu- gość 45,7 cm. Świnia ? Wieprza rasy mieszanej o imieniu „Bud", należącego do Jeffrey Roemisch z Hermleigh w stanie Texas (USA) kupiono za 56000 dolarów (marzec 1983). Koń ? 47000 dolarów zapłacił C.G. Good z Ogden w stanie Iowa USA za 7-letniego belgijskiego ogiera pociągowego „Farceur" w Cedar Falls USA, w 1917 roku. Ku- cyk-ogier, pochodzący z gór walijskich, o imieniu „Coed Cock Bari", został sprzedany australijskiemu aukcjonerowi w Walii we wrześniu 1978 roku za 21000 gwinei (wó- wczas 22 050 funtów). Osioł ? Najniższą cenę, jaką kiedykolwiek zapłacono za żywy inwentarz była suma po- niżej 2 pensów za osła. Miało to miejsce na wyprzedaży w Kuruman, Cape Priovince w Afryce Południowej, w 1934 roku. Bydło ? Najcięższą rasą bydła jest Chiani- ni, sprowadzona do Chiana Valley w za- chodnio-centralnych Włoszech ze Środkowe- go Wschodu w czasach starorzymskich. Ist- nieją 4 typy ras, z których największą jest Val di Chianini, odkryta na równinie i ni- skich wzgórzach Arezzo i Sienna. Dojrzały byk mierzy przeciętnie 1,73 m na przednim grzbiecie i ważył 1300 kg (krowy 850 kg), ale woły rasy Chianini są znane z tego, że osiągają wysokość do 1,9 m. Duże wydatki związane z karmieniem tak olbrzymiego bydła groziły tej rasie wymarciem we Wło- szech, ale farmerzy w Północnej Ameryce, Meksyku i Brazylii nadal entuzjastycznie je kupują. Najcięższym zanotowanym okazem był mie- szaniec Holstein-Durham o imieniu „Mount Katahdin" wystawiany przez A.S. Rand z Maine, USA w latach 1906—10 i ważący najczęściej 2267 kg. Miał on 1,88 m długości grzbietu oraz 3,96 m obwodu. Zdechł w cza- sie pożaru stajni ok. roku 1923. Najmniejszą rasą bydła domowego jest Ovambo z Namibii w Afryce. Dojrzałe byki i krowy ważą odpowiednio przeciętnie 225 kg i 160 kg. Cielę ? Najcięższą w historii cielęcą wagą urodzeniową jest 102 kg. Cielę o takiej wa- dze wydała krowa brytyjskiej rasy Friesian w Rockhouse West Glamorgan, w 1961 r. W 1986 roku krowa rasy Holstein, należąca do Sherlene 0'Brien z Simitar Farms, Okla- homa (USA) wydała na świat całkowicie wykształcony, lecz obumarły płód cielęcy, ważący 122,4 kg. Ojcem był byk rasy Aber- deen-Angus. Najniższą odnotowaną urodzeniową wagą żywego płodu cielęcego jest 8 kg. Tyle ważył byczek mieszanej rasy, urodzony na farmie Jana van Rensberga w Kankus w Afryce Południowej, w 1972 roku. Miał on 40 cm wzrostu w tylnej części grzbietu, a ogólnie mierzył 55 cm. Świnie ? Najcięższą świnią jaką kiedykol- wiek zanotowano był wieprz polsko-chiński o imieniu „Bis Bili", który bvł tak otvłv. że gle musiała zahamować i wieprz złamał no- gę. W rezultacie właściciel tego gigantyczne- go wieprza zdecydował się położyć kres jego cierpieniu i zawiózł go do miejscowego gara- żu w Jackson, Tennessee, USA, gdzie poda- no mu śmiercionośną dawkę chloroformu. Jednak zanim zdechł został jeszcze zważony i zmierzony. Jego waga osiągnęła zdumiewa- jącą liczbę 1157 kg, a inne wymiary obejmo- wały wysokość łopatek — 1,52 m i długość — 2,74 m. Na prośbę pana Chappalla zwie- rzę umieszczono na specjalnym podwyższe- niu i wystawiono na pokaz w Weekly Coun- ty (Tennessee) do roku 1946, kiedy to został on nabyty przez wędrowny karnawał. Po śmierci właściciela jego rodzina przypu- szczalnie podarowała „Big Billa" muzeum. Od tamtego czasu nie odnaleziono po nim żadnych śladów. Najmniejszą rasą świń jest „Mini Maialino", której liczebność zwiększył Stefano Morini ze St. Goło d'Enza w Północnych Włoszech, po 10 latach prowadzenia eksperymentów z brzuchatymi świniami wietnamskimi. Waga ich prosiąt wynosi 400 g przy urodzeniu i 9 kg w wieku dojrzałym. Prosięta ? Przeciętna waga urodzeniową prosięcia wynosi 1,36 kg. Maciora mieszanej rasy Hampshire i Yorkshire, należąca do Johna Schroedera z Mountain Grove w sta- nie Missouri, USA, urodziła 18 prosiąt w 1979 roku. 5 z nich było martwych włącznie z jednym płci męskiej, ważącym 2,38 kg. Najwyższą odnotowaną dotąd wagą prosię- cia w wieku 8 tygodni jest 36,7 kg dla dzika, jednego z 9 prosiąt urodzonych w 1962 roku przez dziką świnię rasy Landreace o imieniu „Manorport Ballerina 53rd", nazywaną „Mary", zapłodnioną przez „Johny'ego" ra- sy Large White na farmie Kettle Lane, West Ashton, Trowbridge, Wilts, Anglia. Owce ? Najcięższą owcą jaką kiedykol- wiek zanotowano był stary baran rasy Leice- ster Longwool, który ważył 214 kg. Najmniejszą rasą owiec jest rasa Soay, która obecnie zajmuje obszar wyspy Hirta w gru- pie wysp St. Kilda, Outer Hebrides w Szko- cji. Dorosłe okazy ważą od 25 do 27,2 kg. Jagnięta ? Najwyższą, odnotowaną dotąd wagą urodzeniową jagnięcia jest 17,2 kg w Clearwater w stanie Kansas (USA) w 1975 r., ale ani owca ani jagnię nie utrzymały się przy życiu. Inne jagnię o tej samej wadze urodziło się w 1975 roku na farmie Gerald Neisos w Południowej Dakocie (USA), ale wkrótce potem zdechło. Czteroletnia owca rasy Suffolk, należąca do Gerry H. Watson w stanie Kansas, USA, urodziła dwukrotnie trojaczki w jednym miocie w 1982 roku. Łączna waga jagniąt wynosiła 22,4 kg. Ow- ca mieszanej rasy Suffolk i Border Leicester, należąca do Major P. Cazenove z Northants Anglia, urodziła żywe czworaczki o łącznej wadze 19,5 kg, w 1968 roku. Najniższą wagę urodzeniową 1,02 kg miał baran o imieniu „Tiny" z farmy Daisy Bank w Barthomley W. Brytania. Przyszedł na świat w 1980 r. Był on pielęgnowany aż do uzyskania pełni sił zdrowotnych. Najstarsza owca mieszanej rasy, należała do Griffiths and Davies z Dolclettwr Hali (koło AberystwYth w Walii). Urodziła zdrowe jag- 138 Rolnictwo Kozy ? Największa koza rasy British Saa- nen o imieniu „Mostyn Moorcock" należąca do Pata Robinsona z Ewyas Harold, Anglia osiągnęła wagę 181,4 kg (wysokość łopatek 111,7 cm, łączna długość 167,6 cm). Zdechła w 1977 roku w wieku 4 lat. Niektóre kozy rasy Pygmy ważą tylko 15 do 20 kg. Najstarszą w historii jest koza mieszanej dzi- kiej rasy Toggenburg o imieniu „Hongi" (ur. w sierpniu 1971 roku), należąca do Ap- rila J. Kocha w Nowej Zelandii. Żyła jeszcze w połowie marca 1989 roku, mając 17 lat i 8 miesięcy. Indyk ? Najcięższy i najdroższy: najwyższa waga oprawionego indyka, jaką zanotowa- no, wynosi 39,09 kg dla samca „Tyson" wy- hodowanego przez Philipa Cooka z Leacroft Turkeys Ltd z Peterborough w Cambridges- hire W. Brytania British United Turkeys z Chester, Cheshire. Wygrał on doroczne za- wody o tytuł „najcięższego indyka", które odbyły się w Londynie w 1987 roku i został kupiony za rekordową sumę 4400 funtów. Samce tej wielkości są niezdolne do łączenia się w pary i płodzenia potomstwa z powodu swoich kształtów. Z tego powodu samice muszą być zapładniane sztucznie. Kurczę ? Najcięższą rasą kurczaków jest rasa White Sully, którą Grant Sullens z West Point w Kalifornii (USA) powiększył w ciągu 7 lat przez krzyżowanie i powtórne krzyżowanie dużych okazów rasy Rhode Is- land Reds z innymi odmianami. Pewien olb- rzymi kogut o imieniu „Weirdo", który wa- żył 10 kg (w styczniu 1973 roku) był tak agresywny, że zabił 2 koty i okaleczył psa, który za bardzo się do niego zbliżył. Jaja ? Najcięższe jajko o wadze 454 g, z podwójnym żółtkiem i podwójną skorupką, złożone zostało przez kurę rasy White Leg- horn w Vinełand, w stanie New Jersey (USA) w 1956 roku. Największym zaś było jajko, zaliczane do grupy jajek o wadze „bli- skiej 12 funtom", z 5 żółtkami, o obwodzie 31 cm wokół długich osi i 22,8 cm wokół osi krótszych. Pochodziło od kury rasy Black Minorca hodowanej na farmie w Mellor, w Anglii, w roku 1986. Najlżejsze jest jajko ważące 1,47 g (27 x 22 mm), złożone przez kurę rasy mieszanej Leghorn /Ranger o imieniu „Obedience", w Buckingham, Bucks Anglia, w 1986 roku. Najwięcej żółtek ? 9 żółtek w kurzym ja- ju, zgłosiła Dianę Hainsworth z Mount Morris, Nowy Jork (USA), w lipcu 1971 ro- ku. Taką samą ilość żółtek odkryto w jaju, zniesionym przez kurę hodowaną w Kirgizji, w ZSRR, w sierpniu 1977 r. Latające kury ? „Sheena", podwórkowa, karłowata kura, należąca do Billa i Boba Knoxa, przeleciała odległość 192,07 m w Parkesburg, w stanie Pensylwania (USA), 31 maja 1985 roku. Gęś ? Najcięższe w historii jajo gęsie waży- ło 680 g i mierzyło 34 cm wokół długich osi, posiadało maksymalny obwód 24 cm. Zosta- ło złożone w 1977 roku przez białą gęś o imieniu „Speckie" w stanie Ohio, USA. Przeciętna waga gęsiego jaja wynosi od 283 do 340 g. siedem cieląt w Mogilevie, ZSRR. Odnoto- wano również przypadek narodzin pięciorga cieląt (żyjących bardzo krótko) i jednego martwego, z krowy rasy Friesian w Te Puke, w Nowej Zelandii, w 1980 roku. Przypadek urodzenia pięciorga żywych cieląt z jednego porodu odnotowano w 1928 roku. Życiowy rekord płodności wynosi 39 porodów i nale- ży do „Big Berthy" (ur. 17 marca 1944 ro- ku), krowy rasy Dremon, należącej do Jero- me O'Leary w hrabstwie Kerry, w Irlandii. „Soender Jylland's Jens", duński biało-czar- ny byk, pozostawił 220000 żyjącego potom- stwa, narodzonego w wyniku sztucznego za- płodnienia. Został zabity w wieku 11 lat w Kopenhadze, w 1978 roku. „Bendalls Ade- ma", byk rasy Friesian, zdechł w wieku 14 lat w Clondalkin, w Irlandii w 1978 roku. Spłodził on szacunkowo 212000 potomstwa, przez sztuczne zapłodnienie. Świnie ? Największą liczbę prosiąt w jed- nym miocie, tj. 34, urodziła w 1961 roku maciora, należąca do Aksel Egedee z Danii. Owce ? Osiem jagniąt z jednego porodu przyszło na świat na farmie Priory w Gwent, w 1956 roku oraz w Buckton koło Bridling- ton Anglia w 1981 roku. Jednak żadne z jagniąt nie przeżyło. Owca mieszanej rasy Border Leicester i Merino urodziła 4 barany i 3 owce (wszystkie żywe) w Strathdownie (Australia), w 1984 roku. Siedem żywych jagniąt (4 barany i 3 owce) urodziła również owca mieszanej rasy Finn i Targhoe, w sta- nie Minnesota, USA, w 1980 roku. Kozy ? Według Brytyjskiego Towarzystwa Kóz (British Goat Society) rocznie odnoto- wuje się co najmniej 1 lub 2 przypadki naro- dzin pięcioraczków spośród 10 000 rejestro- wanych kóz, choć niektórzy hodowcy poda- ją jedynie narodzone płody żeńskie. W 1980 r. koza o imieniu „Julie", należąca do Ga- lon Cowpar w Nampah w stanie Idaho (USA) urodziła siedmioraczki, ale zarówno one jak i matka zdechły. Kury ? Największą, poświadczoną ilość zło- żonych jaj — 371 w ciągu 364 dni — zano- Najpłodniejsza krowa • Jest nią „Big Bertha" {ur. 17 marcca 1944 r.}, rasy Dremon, Republika Irlandii. W życiu powiła 39 cieląt 'Foto: Jerome 0'Leary - właściciel krowy). ___________________________________ złożonych jaj przypadająca na jednego ptaka ze stada, wynosi 313 jaj w ciągu 52 tygodni w latach 1974-1975. Stado liczyło 1000 kwok rasy Warren-Stadler SSL (w wieku ok. 21 tygodni). Kaczka ? Kaczka rasy Aylesbury z Princes Risborough w Anglii, złożyła 457 jaj w cią- gu 463 dni (włącznie z liczbą 375 nie potłu- czonych, które złożyła w 375 dni). Kaczka ta zdechła w 1986 roku. Inna kaczka tej sa- mej rasy z Gormanstown, w Irlandii, składa- ła jaja co roku, aż do jej 25-tych urodzin. Zdechła w 1978 roku, mając ponad 29 lat. UDÓJ MLECZNY Krowy ? Rekordowy życiowy udój mleka wynosi 211025 1 i należy do krowy Numer 289, której właścicielem jest firma M.G. Ma- ciel and Son z Kalifornii. Udój trwał do 1 maja 1984 roku. Największy zanotowany udój w jednym ok- resie karmienia (365 dni) wynosi 25 247 1 a krowa, która dała taką ilość mleka, należała do rasy Holstein „Beecher Arlinda Ellen". Hodowano ją w stanie Indiana (USA) (dane z roku 1975). Udój ręczny ? Andy Faust uzyskał 454 mleka w czasie 12 godzin, w Collinsville w stanie Oklahoma, USA, w 1937 roku. Kozy ? Najwięcej mleka 3499 1 w ciągu 365 dni (w roku 1977) uzyskano od kozy o imieniu „Osory Snow-Goose", w Australii. 15-letnia koza z Bhuj, Gujarat w Indiach, zgłoszona w listopadzie 1984 roku, dawała mleko bez przerwy przez 12 lat. Ilość masła wyprodukowanego SZTUKA I ROZRYWKA IVlalarstwo Rzeźba Antyki Język Literatura JMLuzyka Nagrania Fotografika Teatr Kino Zarejestrowany dźwięk • Typ w nego patefonu, opatentowany przez i. 3erlinera w 1887 r.. zademonstrowany w In- 140 Malarstwo Malarstwo Najstarszy obraz ? Pierwsze dzieła sztuki z okresu paleolitu znaleziono w 1833 roku w Veyrier, 5 km od Genewy (Szwajcaria). Francois Mayor (1779—1854) natrafił na dwa przedmioty w kształcie harpunów, oz- dobione figurami geometrycznymi. Ostatnio odkryte w Bilzingsleben koło Erfurtu (Nie- mcy) kawałki kości z wyrytymi na nich geo- metrycznymi wzorami z epoki kamiennej są, być może, najstarszymi na świecie dziełami sztuki. Powstały przed 350 000 laty. Najstar- sze znane przykłady sztuki odwzorowującej pochodzą z La Ferrassie (Francja) (około 25 000 lat p.n.e.). Znaleziono tam bloki ka- mienne z wyrytymi wizerunkami zwierząt i symbolami żeńskimi; na niektórych blokach były one pomalowane czerwoną ochrą. Ka- wałki ochry o startych powierzchniach, po- chodzące sprzed ponad 30000 lat, znalezio- no w Lakę Mungu (Australia), brak jest jed- nak jakichkolwiek dowodów, że stosowano je do malowania ciała lub do sporządzania obrazów. Największy obraz ? „Panorama Mississip- pi", ukończona przez Johna Benvarda (1815 — 91) w 1846 roku, przedstawiająca 1930 km tej rzeki na płótnie o długości prawdopodobnie 1524 m i szerokości 3,66 m, była największym obrazem na świecie, a jej powierzchnia liczyła 5575 m kw. Malowidło uległo zniszczeniu gdy role płótna przecho- wywane w stodole na wyspie Long Island w stanie Nowy Jork (USA) spłonęły na krótko przed śmiercią Banvarda 16 maja 1891 roku. „Bitwa pod Gettysburgiem", ukończona w 1883 roku, po 2,5 roku pracy, namalowana przez Paula Philippoteaux (Francja) i szes- nastu jego pomocników, mierzyła 125 m długości, 21,3 m wysokości i ważyła 5,45 to- ny. Przedstawia ona szczytowy moment bi- twy w południowej Pensylwanii (USA) 3 lip- ca 1863 r. W 1964 roku zakupił ją Joe King z Winston-Salem w stanie Północna Karoli- na (USA), po trwającym od 1933 roku prze- chowywaniu przez E.W. Mc Connella w składzie w Chicago. Na skutek zniszczenia odcięto część płótna przedstawiającą niebo, tym samym zmniejszając powierzchnię obra- „Życie Chrystusa" Jacksona Baileya, ukoń- czone w roku 1979, wystawione w Instytucie Dzieł Religijnych należącym do America Inc. w Altancie, w stanie Georgia (USA) składa się z pięćdziesięciu paneli o wymia- rach 3,55 x 6,09 m, o łącznej powierzchni 1022 m kw. Kimimo Hibino (ur. 1942) namalował po- nad 800 gatunków z królestwa zwierząt na płótnie o długości 8 km i szerokości 2,2 m. 27 października 1985 r. zostało ono odsło- nięte przy pomocy 3000 ochotników na brzegu rzeki Tamagawa w Tokio (Japonia). Największym obrazem jaki kiedykolwiek sprzedano na aukcji był ,,Midvinterblot" Carla Larssona, namalowany w Sztokholmie (Szwecja) w latach 1911 — 15 i sprzedany w domu aukcyjnym Sotheby'a w Londynie 25 marca 1988 r. za 880000 funtów Galerii Umeda w Japonii. i ,-» , „Obrazy starych mistrzów" ? Najstarszy to „Raj" namalowany przez Jacopo Robu- sti, znanego jako Tintoretto (1518 — 94) i je- go syna Domenico (1565—1637) na ścianie wschodniej Sali Wielkiej Rady w Pałacu Do- żów w Wenecji (Włochy) pomiędzy rokiem 1587 a 1590. Dzieło to ma długość 22 m, wysokość 7 m., i składa się z około 350 po- staci ludzkich. Najcenniejszy obraz ? „Mona Lisa" („La Gioconda") pędzla Leonarda da Vinci (1452—1512), w związku z przewiezieniem jej z muzeum w Luwrze (Francja) do Wa- szyngtonu i Nowego Jorku (USA) i wysta- wieniem tam od 14 grudnia 1962 do 12 mar- ca 1963 r., została wyceniona na 100 000000 dolarów. Jednakże ubezpieczenia nie zawar- to ponieważ koszt środków bezpieczeństwa był niższy od opłaty ubezpieczeniowej. Obraz powstał około roku 1503 — 1507 i mierzy 77 x 53 cm. Uważa się, że jest to por- tret albo Mony (skrót od Madonny) Lisy Gherardini, żony Francesco del Giocondo Floreńskiego albo Constanzy d'Avalos przy- padkowo noszącej przydomek La Gioconda — kochanki Giuliano Medyceńskiego. Fran- ciszek I, król Francji, kupił ten obraz do swej łazienki w roku 1517 za 4000 złotych florenów co odpowiadało 15,3 kg złota. Najpłodniejszy malarz ? Pablo Picasso (1881 — 1973) z Hiszpanii w ciągu swej 78-letniej kariery stworzył około 13 500 obrazów lub szkiców, 100000 grafik lub sztychów, 34000 ilustracji książkowych i 300 rzeźb lub ceramik. Wartość wszystkich dzieł jakie w ciągu życia wyszły spod jego ręki ocenia się na 500 milionów funtów. Najbardziej skomercjalizowany malarz ? Morris Katz (ur. 1932) z Greenwich Village, Nowy Jork (USA), 5 marca 1986 r. sprzedał obrazy za 153 629 dolarów. W programie te- lewizji NBC „Today" w listopadzie 1985, Katz zademonstrował, że jest on w stanie malować z wydajnością 0,25 m kw./min. Najbardziej powtarzający się malarz ? William Allen Bixler (1876-1961) z Ander- sen w stanie Indiana (USA) reprodukował swój obraz „Stara sadzawka" ponad 5000 razy pomiędzy rokiem 1912—1918. Inspira- cją do namalowania tego obrazu był wiersz Jamesa Whitcomba Rileya o tej samej na- zwie. Największa galeria sztuki ? Jest nią Pałac Zimowy wraz z przyległym Ermitażem w Leningradzie (ZSRR). Dla zwiedzenia 322 sal mieszczących prawie 3 000000 dzieł sztu- ki i zabytków archeologicznych, trzeba przejść 24 km. Największa galeria sztuki współczesnej ? Narodowe Centrum Sztuki i Kultury im. Georga Pompidou, otwarte w paryskiej dzielnicy Beauborg (Francja) w 1977 roku, o metrażu 17 700 m kw. Galeria o najbogatszych dotacjach ? Mu- zeum J. Paula Getty'ego w Malibu, stan Ka- lifornia (USA), otrzymało w styczniu 1974 dotacje 700000000 funtów, a obecnie roczne fundusze na nabytki wynoszą 104 miliony funtów. Najcieńszy pędzel ? Najcieńszym ze znor- malizowanych pędzli znajdujących się w sprzedaży, jest pędzel 000 z serii 7, produko- wany przez firmę Winsor and Newton, zna- ny jako ,,potrójna gęś". Jest on wykonany ze 150 — 200 włosów sobola kolińskiego i waży 15 mg. MURALE Najstarszy mural ? Gliniane płaskorzeźby lampartów na ścianach w Catal Huyiik w południowej Anatolii (Turcja), odkryte przez Jamesa Malaarta w 1961 roku i datowane na około 6200 r. p.n.e. Największy mural ? Mural na 23-kondyg- nacyjnym Las Vegas World Hotel w Las Ve- gas, w stanie Nevada (USA) pokrywa po- wierzchnię 8866,56 m kw. Najdłuższy mural ? O długości 497,7 m umieszczony jest na ścianach Królewskiego Szpitala Dziecięcego w Alder Hey, Liverpool (W. Brytania). Pokrywa on powierzchnię 1668,7 m kw. W przyszłych zgłoszeniach do tej kategorii będzie oceniana jedynie po- wierzchnia całkowita. Największa mozaika ? W bibliotece cen- tralnej Meksykańskiego Autonomicznego Uniwersytetu Narodowego w Mexico City (Meksyk) są cztery ściany mozaiki, z któ- rych dwie największe mierzą 1203 m kw. Przedstawiają one przeszłość z czasów przed podbojem Meksyku przez Hiszpanów. DZIEŁO SZTUKI Największe dzieło sztuki ? W roku 1983 owinięto jedenaście wysp w zatoce Biscayne Bay na Florydzie (USA) w różową folię pla- stykową do pracy Christo „Otoczone wys- py". Zużyto na ten cel 603 000 m kw. folii. NAJWYŻSZA CENA Obraz ? „Irysy" Vincenta Van Gogha (ur. 30 marca 1853 w Zundert, Holandia, zm. 29 lipca 1890 w Auyerssur-Oise, Francja) sprze- dano za 53,9 miliona dolarów w domu auk- cyjnym Sotheby's w Nowym Jorku, 11 listo- pada 1987. Sprzedaż płótna o wymiarach 71,7x92,7 cm, namalowanego przez Van Gogha w roku 1889, gdy był on dobrowol- nym pacjentem szpitala Saint Remy dla psy- chicznie chorych w Provence (Francja), nie zajęła nawet czterech minut: nastąpiła na zgłoszenie telefoniczne z Europy. Obraz abstrakcyjny ? Rekordową cenę 11,55 miliona dolarów, uzyskano za duży obraz zatytułowany „Numer 18", namalo- Miniatura ? Najwyższą ceną w historii by- ło 352000 funtów zapłacone przez Alexan- der Gallery w Nowym Jorku (USA) na lon- dyńskiej aukcji Christie's, w dniu 7 listopada 1988 za miniaturę Georga Washingtona o wysokości 54 mm, namalowaną w roku 1789 przez Johna Ramage'a (około 1784—1802), irlandzko-amerykańskiego malarza minia- tur. Obraz z XX wieku ? Rekordową ofertą na aukcji za XX-wieczny obraz było 47,8 miliona dolarów za autoportret Picassa (1881-1973) z roku 1901 „Yo Picasso" w nowojorskim domu aukcyjnym Sotheby's, 9 maja 1989. Obraz żyjącego artysty ? Najwyższą ceną na aukcji było 17,05 miliona dolarów za „Falstart" Jospera Johnsa w nowojorskim domu aukcyjnym Sotheby's 10 listopada 1988 r. Kupił go dealer z Nowego Jorku. Grafika ? Rekordową ceną było 561600 funtów za pochodzącą z roku 1665 grafikę Rembrandta „Chrystus przedstawiony ludo- wi". Dzieło sprzedano w londyńskim domu aukcyjnym Christie's, 5 grudnia 1985 r. przez Chatsworth Settlement Trustees. Rysunek ? 3 546 000 funtów zapłacono za studium głowy i ręki apostoła do „Przemie- nienia Pańskiego" Rafaela (Raffaello Santi, 1483-1520) w Watykanie, sprzedane 11 diukowi Devonshire (ur. 1920) w londyń- skim domu aukcyjnym Christie's 3 lipca 1984 r. Plakat ? Rekordową ceną jest 62000 fun- tów za ogłoszenie o Wystawie Wiedeńskiej 1902, autorstwa Kolomana Mosera (ur. 30 marca 1868 w Wiedniu, zm. 18 października 1918), sprzedane 1 kwietnia 1985 r. w lon- dyńskim domu aukcyjnym Christie's. Największy plakat ? Plakat o wymiarach 115,2x 100,8 m (11 612,16 m3) został nama- lowany w ciągu dwóch dni przez 12000 członków „Saga City P.T.A.", w Japonii, dla uczczenia setnej rocznicy miasta, 12 li- stopada 1989 roku. Rzeźba Najstarsza ? Kawałek żebra wołu znalezio- ny w 1973 r. w Pech de L'Aze, Dordogne (Francja), we wczesnej warstwie ze środko- wego paleolitu ze zlodowacenia Piss, pocho- dzący z około 105 000 lat p.n.e. ma po jed- nej stronie wyrytych kilka linii, jak się przy- puszcza — celowo. Churingo, zakrzywiona płytka z kości słoniowej, natarta czerwoną ochrą, ze stanowiska wykopaliskowego z pa- leolitu środkowego w Tata (Węgry) datowa- na jest metodą torowo-uranową na 100000 lat p.n.e. Najwcześniejsze znane przykłady iększy plakat • Tan plakat mierzy Powstał tuż przy rzece Oyodo 17 990 r. dzięki wysiłkowi 30%X> miesz- kańców Mtyazaki City w Japonii, <&a uczczenia Himuka-no-Saiten Festiw-afe/y/y?»//,?//?./?? s" __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ ?; długości 6,3 cm, z kultury magdaleńskiej, znaleziono w jaskini Vogelherd w południo- wo-zachodnich Niemczech. Najstarsza w Szkocji rzeźba skalna z Lagalochan, Argyll datowana jest na około 3000 lat p.n.e. Geo- metryczne wzory wyryte na grobie w New- grange w Meath w Irlandii pochodzą rów- nież sprzed 3000-2500 lat. Najkosztowniejsza ? Rekordową ceną za- płaconą na aukcji za rzeźbę jest 10,12 milio- na dolarów za „Małą tancerkę" Edgara De- gasa (1834-1917), którą nabył 10 maja 1988 r. anonimowy oferent z Europy w no- wojorskim domu aukcyjnym Sotheby's. Jest to najsłynniejszy z brązów Degasa a jedno- cześnie jedyna jego rzeźba wystawiona za życia. Najwyższą ceną zapłaconą za pracę rzeźbia- rza podczas jego życia jest 1 256 000 dolarów jakie dano 21 maja 1982 r. w nowojorskim domu aukcyjnym Sotheby's za wykonaną z drewna wiązowego rzeźbę, „Leżąca figura" o długości 190,5 cm, dłuta Henry'ego Moo- re'a (ur. 30 lipca 1898, zm. 31 sierpnia 1986). Największa ? Konne postaci Jeffersona Davisa (1808-1889), gen. Roberta Edwarda Lee (1807—1870) i gen. Thomasa Jonathana (Stonewall) Jacksona (1824—1863), zajmują obszar 0,5 ha na ścianie góry Stone Moun- tain w stanie Georgia (USA). Postaci te ma- ją wysokość 27,4 m. Roy Faulkner pracował na tej ścianie przy użyciu specjalnego palni- ka wraz z rzeźbiarzem Walkerem Kirtlan- dem Hancokiem i innymi pomocnikami od 12 września 1963 do 3 marca 1972 r. (8 lat i 174 dni). Najdrożej cenii czesny • Obraz „Interchange" autorstwa Wtffema tfe Kooningsa został wyceniony na 20.68 milionów dolarów, (foto: Sotheby*s, 142 Rekordowe ceny Rekordowe Ceny za przedmioty antykwaryczne RZEŹBA ANTYCZNA Fragment liczącej 6000 lat neolitycznej rzeźby siedzącej bogini z posiadłości Jamesa Johnsona Sweeneya został sprzedany za 1,32 miliona do- larów na aukcji w nowojorskim domu aukcyjnym Sotheby's 24 listopada 1986 r. Nabywcą była Shelby White Levy z Nowego Jorku, amerykań- ska autorka książek na tematy finansowe. SZTUKA NOWOCZESNA Najwyższą cenę aukcyjną 360000 dolarów osią- ganięto za witrażową lampę stołową z brązu z wzorem przedstawiającym pajęczynę, autorstwa L.C Tiffany'ego, sprzedaną w nowojorskim domu aukcyjnym Christie's 8 kwietnia 1980 r. ŁÓŻKO Królewskiej wielkości łóżko z 1930 roku, lakiero- wane na czarno, wykonane przez Jeana Duranda sprzedano na aukcji w nowojorskim domu auk- cyjnym Christie's, 2 października 1983 r. za 49 668 funtów. KOC Najkosztowniejszym kocem była ręcznie tkana narzuta Indianina Navajo Churro z około 1852 r. sprzedana za 115500 dolarów w nowojorskim domu aukcyjnym Sotheby's 22 października 1 983 r. DYWAN W 1946 roku Metropolitan Museum w Nowym Jorku zapłaciło prywatnemu właścicielowi 1 mi- lion dolarów za dywan Anhalt Medallion o wy- miarach 807x414 cm wykonany w Tebrizie lub Kaszanie (Persja) około 1590 roku. Najwyższą ceną jaką kiedykolwiek zapłacono na aukcji za dywan było 231 000 funtów za XVII-wieczny dywan „Polonaise" z jedwabną nitką i metalo- wą, sprzedany w domu aukcyjnym Sotheby's w Londynie 13 października 1982 r. CERAMIKA Najwyższą ceną aukcyjną jaką kiedykolwiek za- płacono za ceramikę były 22 miliony dolarów Hongkongu (1 726 845 funtów) za rzadkie chiń- skie naczynia guanyao do mycia pędzli. Kupił je kolekcjoner z Los Angeles w domu aukcyjnym Sotheby's w Hongkongu 16 maja 1989 r. NOCNIK Srebrny, grawerowany nocnik o wadze 935 g, wykonany przez Davida Willaumego, dla drugie- go księcia Warrington został sprzedany za 9500 funtów w londyńskim domu aukcyjnym Sothe- by's 14 czerwca 1984 r. OBRAZEK WKŁADANY DO PUDEŁKA PAPIEROSÓW Najcenniejszym był jeden z sześciu znanych obrazków z serii baseballowej Honusa Wagnera, który sam nie palił, sprzedany w Nowym Jorku w grudniu 1981 r. za 25 000 dolarów. LALKI ^Najwyższą ceną aukcyjną było 90 200 funtów za lalkę Kammera i Reinhardta z nieglazurowanej porcelany z 1909 roku, zapłacone w londyńskim domu aukcyjnym Sotheby's 16 lutego 1989 r. Kupiła ją Diana Wierny, która planuje otworzyć we Francji Muzeum Dzieciństwa. MEBLE 12,1 miliona dolarów uzyskała w nowojorskim domu aukcyjnym mahoniowa biblioteczka wyko- nana w roku 1760 przez mistrza Johna Goddar- da z Newport na wyspie Rhode Island dla wy- bitnego męża stanu Nicholasa Browna. Nabył ją średnicy 17,78 cm i wysokości 10,16 cm, sprze- dany w londyńskim domu aukcyjnym Sotheby's 4 czerwca 1979 r. Robinowi Symesowi. WYRÓB ZE ZŁOTA 950 400 funtów uzyskano za 55 karatowy zbior- nik lampy wykonany przez Paula Storra wg pro- jektu Kumphreya Reptona w roku 1797. Został on sprzedany w domu aukcyjnym Christie's przez Lady Annę Cavendish-Bentick zaś kupiony przez londyński Armitage 11 lipca 1985 r. BROŃ PALNA 125 000 funtów zapłacone przez londyńską firmę F. Partidge za francuską strzelbę myśliwską z za- mkiem skałkowym wykonaną dla Ludwika XIII około roku 1615 i przypisywaną Pierre le Bu- rgeoys z Lisieux (Francja) (zm. 1627). Strzelba ta wchodziła w skład kolekcji nieżyjącego już Williama Goodwina Renwicka z USA, sprzedanej w londyńskim domu aukcyjnym Sotheby's 21 li- stopada 1972 r. Obecnie znajduje się ona w no- wojorskim Metropolitan Museum of Art. »zy nocnik • To naczynie o tra- łe'a w Londynie w 1744 f. W roku 1984 kosz- towało 9500 funtów. {Foto: Sotheby*s). NAKRYCIE GŁOWY Najwyższą ceną, jaką kiedykolwiek zapłacono za kapelusz było 66 000 dolarów wyłożone przez Muzeum Stanu Alaska na nowojorskiej aukcji w listopadzie 1981 r. za ceremonialny żabi hełm Tlingit Kiksadi z roku około 1600. IKONA 150000 dolarów, zapłacone w domu aukcyjnym Christie's w Nowym Jorku 17 kwietnia 1980 r. za „Sąd Ostateczny" (z kolekcji George'a R. Hanna z Pittsburga w USA), powstały w Nowo- grodzie (ZSRR) w XXVI wieku. NEFRYT 396 000 funtów (z bonifikatą) uzyskano w no- wojorskim domu aukcyjnym Sotheby's 6 grudnia 1983 r. za nefrytowy cętkowany brązowo-żółty haczyk do pasa i wisiorek z maską z okresu Woj- ny Państw w Chinach. KLEJNOTY 2 825 000 funtów z bonifikatą dla nabywcy za- płacono za dwa diamentowe kolczyki w kształcie perły, o wielkości 58,6 oraz 61 karatów na aukcji Sotheby's w Genewie 14 listopada 1980 r. Nie ujawniono sprzedawcy ani nabywcy. ZABAWKA MECHANICZNA MIŚ-MASKOTKA Najdroższy miś został sprzedany na aukcji w Christie's, Londyn, 18 maja 1989 r. Maskotka zwana „Alfonzo", rzadki egzemplarz wykonany z czerwonego moheru przez firmę „Stieff" koszto- wała 12100 funtów. Poprzednio miś należał do księżniczki Kseni Georgijewnej, drugiej kuzynki cara Mikołaja II, był jej prawdopodobnie poda- rowany przez ojca Georgija Michaiłowicza, Wiel- kiego Księcia Rosji. Misia kupił lan Pout dla swego muzeum misiów „Teddy Bears of Wit- ney" w Oxon, W. Brytania. POZYTYWKA 20 900 funtów (z bonifikatą) zapłacono za wy- konany w Szwajcarii w roku 1901 egzemplarz dla księcia perskiego, sprzedany w londyńskim domu aukcyjnym Sotheby's 23 stycznia 1985. PRZYCISK DO PAPIERÓW 143 dolary (z bonifikatą) uzyskano w nowojor- skim domu aukcyjnym Sotheby's 2 grudnia 1983 r. za przycisk z niebieskiego szkła wykonany w firmie Pantin w Paryżu, po roku 1850. PISTOLET 242 000 dolarów uzyskano w nowojorskim do- mu aukcyjnym Christie's 14 maja 1987 r. za nie- powtarzalny rewolwer wojskowy Colt kalibru 0,45 cala z roku 1873, noszący numer seryjny 1. KARTY D0 GRY 143 352 dolary (z bonifikatą) zapłaciło nowojor- skie Metropolitan Museum of Art w londyńskim domu aukcyjnym Sotheby's 6 grudnia 1983 r. za talię kart. POKRYWKA D0 GARNKÓW 3960 funtów zapłacono za pokrywkę przedsta- wiającą „Wschodnią damę z czarnym służącym", sprzedaną w londyńskiej firmie Philips 7 stycznia 1987 r. PRZYRZĄD NAUKOWY 385 000 funtów osiągnięto na aukcji za holen- derskie astrolabium o średnicy 34,29 cm, wyko- nane z pozłacanego brązu przez Waltera Arse- niusa w 1559 roku i sprzedane w domu aukcyj- nym Christie's w South Kensington 29 września 1988 r. TABAKIERKA 764 928 funtów uzyskano w czasie sprzedaży w genewskim domu aukcyjnym Christie's 11 listo- pada 1986 za tabakierę wysadzaną diamentami, wykonaną ze złota i bladozielonego chryzoprazu. Należała niegdyś do władcy Prus Fryderyka Wielkiego. Kupił ją londyński handlowiec-poś- rednik. ŁYŻKI Łyżka firmowa wykonana przez Josefa Hoffmana z Austrii około 1905 r. została sprzedana w lon- dyńskim domu aukcyjnym Sotheby's za 17 600 funtów (z bonifikatą) 28 kwietnia 1983 r. Komplet 13 łyżeczek Henryka VIII Apostoła, na- leżący do Lorda Astora z Hever sprzedano za 120 000 funtów 24 czerwca 1981 r. w londyń- skim domu aukcyjnym Christie's. WYPCHANY PTAK 9000 funtów zapłaciło Islandzkie Muzeum Hi- storii Naturalnej 4 marca 1971 r. w londyńskim domu aukcyjnym Sotheby's za egzemplarz alki olbrzymiej (Alca impennis) w letnim upierzeniu, schwytanej w Islandii około roku 1821. Wyso- kość ptaka wynosiła 57 cm. Alka olbrzymia była nielotnym ptakiem morskim zamieszkującym re- ion północneao Atlantyku, któreao ostatni ea- SZPADA 823 045 funtów zapłacono za należącą do Diuka Windsoru szpadę oficera marynarki wojennej (wręczoną mu przez króla Jerzego V w roku 1913), w genewskim domu aukcyjnym Sothe- by's 3 kwietnia 1987 r. DEKORACYJNA TKANINA ŚCIENNA Najwyższą ceną jest 550 000 funtów za szwaj- carski średniowieczny fryz w dwóch częściach z lat 1468-1476, kupiony w genewskim domu aukcyjnym Sotheby's 10 kwietnia 1981 r. przez Muzeum Historyczne z Bazylei. NAPARSTEK Rekordową ceną jest 8000 funtów zapłaconych przez londyńskiego dealera Winifreda Willamsa w londyńskim domu aukcyjnym Christies 3 grudnia 1979 r. za naparstek w kształcie ząbka wykonany z miśnieńskiej porcelany około 1740 roku. CYNOWY ŻOŁNIERZYK 1200 funtów zapłacono za wyjątkowo rzadką 70 mm figurkę dowódcy pułku Gwardzistów Walij- skich, sprzedaną firmie Philips w Londynie 9 września 1987 r. MASZYNA DO PISANIA Najwięcej zapłacono za maszynę do pisania z 1890 roku, pokrytą czarną emalią, firmy Guhl i Harbeck, na aukcji u Christie's, Londyn, 10 sierpnia 1989 roku. Cena wynosiła 9 900 fun- tów. LASKA 24 200 dolarów zapłacono w nowojorskim domu aukcyjnym Sotheby's w roku 1983 za ośmiokąt- ną laskę z główką, wykonaną z kości wieloryba i ozdobioną przez Scrimshandersa w 1845 r. Największą na świecie rzeźbą (gdyby została ona ukończona) jest podobizna siedzącego na koniu Indianina Tashunca-Uitco (ok. 1849-1877), znanego jako Szalony Koń, ze szczepu Oglala. Praca nad rzeźbą rozpoczęła się 3 czerwca 1948 w pobliżu góry Mount Rushmore w Południowej Dakocie (USA). Rzeźba o wysokości 171,6 m i długości 195 m jest nieukończonym dziełem życia jednego człowieka, Korczaka Ziółkowskiego (1908 — 1982). Nozdrze konia ma głębokość 15,2 m i średnicę 10,7 m. W latach 1985-86 usu- nięto wybuchowo ze ściany góry następne 400000 ton granitu, przez co łączna ilość usuniętego materiału osiągnęła 8,2 miliona ton. Figury na powierzchni ziemi ? Na pustyni Nazca, 300 km na południe od Limy (Peru) znajdują się linie proste (długość jednej z nich przekracza 11,2 km), figury geome- tryczne oraz figury roślin i zwierząt. Wyko- nane zostały na powierzchni gruntu pomię- dzy rokiem 100 p.n.e. a rokiem 600 n.e. w nieznanych prawdopodobnie religijnych, as- tronomicznych lub nawet ekonomicznych ce- lach, przez niedokładnie zidentyfikowaną cy- wilizację. Po raz pierwszy wykryto je z po- wietrza około roku 1928 i opisano jako naj- dłuższe na świecie dzieło sztuki. Figury ze wzgórz ? W sierpniu 1968 na wzgórzu nad Tarapace (Chile) znaleziono fi- gurę o wysokości 100 m. Najmasywniejszy mobil ? „Biała Kaska- Ha" waiara S trai i mipr7!i™ ^fl 4.8 m w»m- Język i literatura którego pierwsze mobile wystawiono w Pa- ryżu w roku 1932 i którego „Wielki Crin- kley" został sprzedany za rekordową sumę 555 572 funtów w nowojorskim domu auk- cyjnym Sotheby's 10 maja 1984 r. Język i literatura Najwcześniejsze ślady ? Uważa się, że zdolność do mówienia ukształtowała się przez zmiany fizjologiczne krtani pomiędzy Homo erectus a Homo sapiens jakie rozwi- nęły się około 45 000 lat p.n.e. Najdawniej- sze ślady języka pisanego odkryto na cera- mice z okresu kultury Yangshao. Zabytek znaleziono w 1962 roku w chińskiej miejsco- wości. Ceramika nosi prawzory znaków; 5,7 oraz 8 z lat 5000-4000 p.n.e. Tabliczki gli- niane z Nippur w południowym Iraku, po- chodzące z epoki Uruk V/VI datowane były w roku 1979 na około 3400 lat p.n.e. Wiek pieniędzy z Tępe Asiab i Ganji-I-Dareh Tę- pe w Iranie określa się na 8500 lat p.n.e. Najstarszym znanym napisem z Wysp Bry- tyjskich (ok. 630 r. n.e.) jest fragment ir- landzkiego pisma uncjalnego z historii Koś- cioła, sprzedany za 75 000 funtów przez bib- liotekę Folger Shakespeare Library z Wa- szyngtonu (USA) na rzecz Fundacji Emery- talnej Kolei Brytyjskich w londyńskim domu aukcyjnym Sotheby's 25 czerwca 1985 r. Najbardziej rozpowszechniony język ? Łączna liczba języków i dialektów, którymi mówi się obecnie na świecie wynosi około 5000 z tego prawie 845 pochodzi z Indii. Ję- zykiem, którym posługuje się najwięcej osób jest mandaryński, używany, jak się szacuje, przez 68% ludności Chin, co w roku 1988 stanowiło 715 milionów. Tak zwany język narodowy (Guóyu) stanowi znormalizowaną postać języka północno-chińskiego (Beifang- hua), jakim mówi się w rejonie Pekinu. Na- dano mu postać alfabetu zhuyin fuhao, zło- żonego z 37 liter. Dokonał tego w roku 1913 Wa-Chih-hui (1865-1953). 11 lutego 1938 r. wprowadzono system Hanyu-Pinyin-Fang'- an będący fonetycznym zapisem wymowy. Drugim z najczęściej używanych i najbar- dziej rozpowszechnionych jest angielski, sta- nowiący język ojczysty dla około 330000000 ludzi i będący drugim lub trzecim językiem dla prawie dwukrotnie liczniejszej grupy. Najwięcej języków ? Papua — Nowa Gwinea na skutek licznych, wzajemnie od- izolowanych dolin, ma największe na świecie skupienie odrębnych języków — ponad 500. Najbardziej skomplikowany język ? Za- notowano następujące skrajności stopnia skomplikownia: Chippewa, język północ- no-amerykańskich Indian z Minnesoty (USA) ma najwięcej form czasownikowych — 6000; Haida, język północno-amerykań- skich Indian ma najwięcej przedrostków — 70; Tabassaran, język z Dagestanu (ZSRR) wykorzystuje najwięcej przypadków rze- czownika — 48; z kolei Eskimosi stosują 63 formy czasu teraźniejszego, zaś rzeczowniki proste mają aż 252 przypadki odmiany. W Chinach 42-tomowy słownik „Chung- -wen-Ta Tz'u-tien" wymienia 49 905 zna- ków. „Słownik znaków chińskich" (Sichua- na i Hubera) w ośmiu tomach będzie zawie- rał 20 milionów znaków. Czwarty tom zna- Vii i" ma 84 7nar7enia nn ..ubranie". 143 wymagający wykonania 64 pociągnięć. Znak „nang" składa się z 36 pociągnięć; oznacza on zatkany nos. Najmniej czasowników nieregularnych ? Zasady esperanta opublikował jego twórca dr Ludwik Zamenhof (1859-1917) z War- szawy w roku 1887 bez czasowników niere- gularnych. Obecnie szacuje się (w oparciu o liczbę sprzedanych podręczników), że espe- ranto posługuje się milion osób. Wcześniej- szym językiem międzynarodowym był Vola- piik stworzony przez Johanna Martina Schleyera (1831 — 1912), który ma również regularną konfigurację. Język turecki ma tyl- ko jeden czasownik nieregularny — „ol- mak" (być). Najwięcej czasowników nieregularnych ? Zgodnie z „Morfologią i składnią, dzisiejszej angielszczyzny" profesora Olu Tomori, an- gielski ma 283 czasowniki nieregularne, z których 30 tworzy się przy użyciu przedrost- ków. Najrzadsze dźwięki ? Dźwięk zapisywany w języku czeskim jako f, występuje w bar- dzo nielicznych językach i jest ostatnim dźwiękiem opanowywanym przez czeskie dzieci. W języku południowych Buszmenów Ixo występuje trzask wykonywany obydwo- ma wargami, który zapisuje się jako O. Dźwięk „1" w arabskim słowie „Allah" w niektórych kontekstach jest wymawiany wy- łącznie w tym języku. Najbardziej rozpowszechniony dźwięk ? Nie jest znany żaden język, w którym nie byłoby spółgłoski „a". Zasób słów ? Język angielski zawiera oko- ło 490 000 słów oraz dalszych 300 000 termi- nów technicznych, co stanowi największą ilość ze wszystkich języków, jednakże praw- dopodobnie nie ma osoby używającej więcej niż 60000 słów. Mieszkańcy Wielkiej Bryta- nii, którzy otrzymali pełne, trwające 16 lat, wykształcenie posługują się około 500 słowa- mi w mowie i do 10000 w piśmie. Członko- wie międzynarodowego Towarzystwa Badań Filozoficznych (są to wyłącznie osoby o ilo- razie inteligencji przekraczającym 148) mają przeciętne słownictwo wynoszące 36 250 słów. Szekspir wykorzystywał około 33 000 słów. Największy lingwista ? Jeśli obiektywnie oceniać zdolność do płynnego i wystarczają- co dokładnego posługiwania się językiem, to jest wątpliwe czy jakikolwiek człowiek może jednocześnie utrzymywać biegłość w więcej niż 20 — 25 językach albo w ciągu swego ży- cia osiągnąć biegłość w więcej niż 40 języ- kach. Historycznie największym lingwistą ogłoszono kardynała Mezofanti (1774 — — 1849) z Włoch (biegły w 26 lub 27 języ- kach); profesor Rask (1787-1832) z Danii, Sir John Bowring (1792-1872) i dr Harold Williams (1876-1928) z Nowej Zelandii biegle posługiwali się 28 językami każdy. Żyjącą osobą znającą najwięcej języków jest Georges Henri Schmidt (ur. 28 grudnia 1914 roku w Strasbourgu we Francji), kierownik Sekcji Terminologii ONZ w latach 1965-1971. „Who's Who in the United Na- tions" z 1975 r. wymieniło „jedynie" 19 ję- zyków znanych przez Schmidta, ponieważ nie mógł on wtedy znaleźć czasu by „oży- wić" swa wcześniejsza biegłość w dalszych 144 )Q dziś na świecie używa się ok, 4-5 tysięcy języków. ONZ zaś skupia 158 państw. (Foto: Gamma/Feny). 11111111 ALFABET Najwcześniejszy alfabet ? Znaleziono go w Ugarit (obecnie Ras Sharma), w Syrii. Po- chodzi z około 1450 roku p.n.e. Zawierał on tabelę z 32 literami klinowymi. Najstarsza litera ? Litera „O" pozostała niezmieniona w kształcie od czasu jej przyję- cia w alfabecie fenickim około 1300 roku p.n.e. Najnowsze litery ? Do alfabetu angiel- skiego włączono „j" oraz „v", w czasach po-szekspirowskich, około roku 1630. Po- przednio stosowano je wyłącznie jako wa- rianty „i" oraz „u". Obecnie w użyciu jest 65 alfabetów. Najdłuższy ? Językiem z największą ilością liter jest kambodżański składający się z 72 liter (łącznie z nieużywanymi). Najkrótszy ? Rotokas w środkowym rejo- nie wyspy Bougainville ma najmniej liter — tylko 11 (a, b, e, g, i, k, o, p, f t oraz u). Najwięcej i najmniej spółgłosek ? Języ- kiem o najwyraźniejszych dźwiękach spół- głoskowych jest Ubykhs z Kaukazu, który ma ich 80 — 85, natomiast najmniej spółgło- sek, bo tylko sześć, ma Rotokas. Angielski wyraz „Iatchstring" ma sześć kolejnych liter będących spółgłoskami, jednakże gruzińskie słowo ,,gvprtskvnis" (on nas dotyka) ma dziewięć kolejno wymawianych spółgłosek. Najwięcej i najmniej samogłosek ? Języ- kiem o największej ilości samogłosek jest se- dang, język z centralnego Wietnamu o 55 rozróżnialnych dźwiękach samogłoskowych, natomiast najmniej samogłosek jest w ab- chaskim (rejon Kaukazu), który ma dwie sa- mogłoski. Rekordem w pisanej angielszczyź- nie jest sześć samogłosek w muzycznym ter- minie „euouae". Estońskie słowo „jaaaar- ne", oznaczające krawędź lodu, ma kolejne cztery jednakowe samogłoski. Nazwa języka w stanie Para w Brazylii składa się wyłącz- nie z siedmiu samogłosek: uoiauai. Język i literatura Najmniejsze litery ? Szesnaście liter — „Molecular DEVICES" — wyryto w krysz- tale soli przy użyciu wiązki elektronów, w ten sposób, że kreski miały szerokość tylko 10"9 mm, co odpowiada szerokości 20 ato- mów wodoru. Dokonał tego Michael Isaac- son w Cornell University w Ithaca w stanie Nowy Jork (USA) w lutym 1982 r. SŁOWA Najdłuższe słowa ? 182-litery liczy nazwa smakołyku z 17 słodkich i kwaśnych skład- ników z komedii Arystofanesa „Ecclesiazu- sae" z IV w. p.n.e. Zwarty wyraz ze 195 znaków sanskrytu (który taransliteruje się na 428 liter w alfabecie łacińskim) opisujący obszar w pobliżu Kanci w stanie Tamil Na- ndu w Indiach, występuje w XVI-wiecznej pracy Tirumalamby, królowej Vijayanagara. Najdłuższy wyraz angielski ? Jest nim „praetertranssubstantiationalistically" (37 li- ter), wykorzystany przez Marka McShane'a w jego powieści z roku 1963 „Rozpruty nie w porę". Medyczny termin „hepaticochlan- giocholecystenerostomies" (39 liter) dotyczy chirurgicznego wytworzenia nowych połą- czeń pomiędzy woreczkiem żółciowym a przewodami w wątrobie oraz pomiędzy jeli- tami a woreczkiem żółciowym. Najdłuższym słowem znajdującym się w powszechnym użyciu jest „disproportionableness" oraz „incomprehensibilities" (21 liter), „Interse- naminationalisem" (22 litery) znajduje się w Słowniku Webstera, a więc dopuszczalny jest „Inerdenominationalistically" (28 liter). Najdłuższe palindromy ? Najdłuższym znanym słowem palindromicznym jest „saip- puakivikauppias" (19 liter), co po fińsku oz- nacza handlarza ługiem. Najdłuższym takim słowem angielskim jest „redivider" (9 liter). Dziewięcioliterowy wyraz „Mayalayam" jest rzeczownikiem własnym oznaczającym język ludu Malayali w stanie Kerala w południo- wych Indiach, „Kanakanak" jest 9-literową palindromiczną nazwą miejscowości w pobli- żu Dallingham na Alasce. Wymyślony ter- min chemiczny „detartrated" ma 11 liter. Niektóre chrzcielnice w Grecji i Turcji ma- ją kołowy 25-literowy napis „NPFON ANOMHMATA MH MONAN O^IN" znaczący „zmyj (moje) grzechy, nie tylko (moją) twarz". Napis ten występuje w koś- ciele Najświętszej Marii Panny w Notting- ham oraz w kościele św. Pawła w Wolding- ham w hrabstwie Surrey Anglia i w innych kościołach. Najdłuższą z wymyślonych kom- pozycji palindromicznych jest kompozycja z 80000 słów ułożona przez Edwarda Benbo- wa z Bewdley, Hereford w hrabstwie Worce- stershire Anglia we wrześniu 1988 r. Zaczy- na się ona słowami ,,al, sig it, „Lover"!... i jak stąd można przypuszczać kończy się sło- wami „...revoltong, Osła". Najdłuższa po- wieść palindromiczną „Dr Awkward and Ol- son in Oslo" zawiera 31594 słowa i została napisana przez Lawrence'a Levine' w No- wym Jorku w roku 1986. Najdłuższa nazwa naukowa ? Nazwa sy- stematyczna kwasu deoksyrybonukleinowe- go ludzkiej mitochondrii zawiera 16 569 po- zostałości nukleotydowych a zatem ma dłu- gość około 207 000 liter. Opublikowano ją w postaci blokowej w czasopiśmie „Naturę" 9 kwietnia 1981 r. ukowymi są „hydroxyderoxycorticoserone" i „hydroxydeoxycorticosterones" o 27 lite- rach. Najdłuższe skróty ? Najdłuższym znanym skrótem jest S.K.O.M.K.H.P.K.J.C.D.P.W.B., stanowiący inicjały nazwy Syarikat Keryasa- ma Orang-orang Melayu Kerajaan Hilir Pe- rak Kerana Jimat Cermat Dan Pinjam-me- minjam Wang Berhard. Jest to malajska na- zwa Spółdzielczego Towarzystwa Oszczęd- nościowo-Pożyczkowego Ludu Malajskiego Rządu Dolnego Stanu Perak, Sp. z o.o. w Teluk Anson, Perak w zachodniej Malezji (poprzednio Malaje). 55-literową pełną na- zwę miasta Los Angeles (El Pueblo de Nues- tra Senora la Reina de Los Angeles de Por- ciuncula) skraca się do LA, co stanowi 3,63% jej długości. Najdłuższy akronim ? NIIOMTPLABO- PARMBETŻELBETRABSBOMONIMON- KONOTDTECHSTROMONT - 56 liter (54 litery w cyrylicy) z „Krótkiego Słownika Terminologii Radzieckiej", oznaczający: la- boratorium szalowania, zbrojenia oraz wy- konywania konstrukcji kompozytowo-mono- litycznych i monolitycznych z betonu i żelbe- tonu, Wydziału Technologii prac montażo- wych w budynkach Naukowo-Badawczych Instytutu Organizacji Mechanizacji i Wspar- cia Technicznego Budownictwa Akademii Budownictwa i Architektury ZSRR. Najbardziej zwięzłe słowo ? Niosącym największe wyzwanie dla każdego leksyko- grafa pragnącego zwięźle definiować jest po- chodzące z Ziemi Ognistej (najbardziej wy- sunięta na południe część Argentyny i Chile) słowo „mamihlapinatapai" oznaczające „spoglądający na siebie nawzajem w nadziei, że druga strona zaproponuje zrobienie cze- goś, czego obydwie strony pragną lecz nie chcą zrobić". Najwięcej synonimów ? Znajdowanie się w stanie nietrzeźwym ma więcej synonimów niż jakikolwiek inny stan czy obiekt. Nowo- jorskie wydawnictwo Delacourt Press opub- likowało wybór 1224 z łącznej ilości 2241 ta- kich synonimów zebranych przez Paula Dic- ksona z Garrett Oark w stanie Maryland (USA). Najwięcej akcentów ? Akcenty wprowa- dzono we Francji za panowania Ludwika XIII (1601-1643). Wyrazem z największą ilością akcentów jest „ujjaepitesere", węgier- skie słowo, oznaczające „do jego odbudo- wy". Współzawodniczą z nim dwa wyrazy o pięciu akcentach każdy: francuski „heteroge- neite", oznaczający heterogeniczność oraz nazwa atolu na Oceanie Spokojnym. Here- heretue. Najkrótszy program ? Programiści wy- myślają jak najbardziej ogólne zdania z wy- korzystaniem najmniejszej ilości liter. Re- kord 26 liter osiągnął Paul Horn z Nowego Jorku, USA. Zdanie brzmi: ,,Mr Jock, TV quiz Phd, bags few lynx". Liczba zdań, któ- re można ułożyć z tego skrótu wynosi 4.0329 x 1026 . Pisownia wyrazów ? Mr B. Cook z Edinburgh odnotował w latach 1955 — 88, 259 sposobów napisania słowa „isosceles" (równoramienny). Liczbę możliwości orto- Język i literatura 145 NAZWISKA I IMIONA Najwcześniejsze ? Wydaje się, że najdaw- niejszą nazwą osobową, która przetrwała do naszych czasów jest imię predynastycznego króla Górnego Egiptu sprzed roku 3050 p.n.e., zaznaczone, hieroglificznym znakiem skorpiona. Sugerowano, że imię to należy odczytywać jako Sekhen. Najdłuższe nazwisko ? Sześcioczłonowe nazwisko nosił nieżyjący L.S.D.O.F. (Leon Sekstus Denis Oswolf Fradatifilius) Tolle- mache-Tollemache de Orellana-Plantagenet- -Tollemache-Tollemache, który urodził się 12 czerwca 1884 r. i zmarł na zapalenie płuc we Francji, 20 lutego 1917 r. W szkole był on znany jako Tolly. Aktualny rekord doty- czy przykładów nazwisk czteroczłonowych obejmujących nazwiska lorda Thurlowa (Hovell-Thurlow-Cumming-Bruce) i księcia Wharncliffe (Montagu-Stuart-Wortley-Mac- kenzie). Spośród nazwisk niepowtarzalnych, ostatnim przykładem nazwiska pięcioczłono- wego było nazwisko lady Caroline Jemima Temple-Nugent-Chandos-Brydges-Grenville (1858-1946). Najwięcej imion ? Praprawnuk Carlosa III z Hiszpanii, Don Alfonso de Dorbón y Bor- bón (1866—1934) miał 94 imiona, z których kilka było wydłużonych przy użyciu myślni- ka. John i Margaret Nelson z Chesterfield w hrabstwie Derbyshire, Anglia, nadali swej córce Trący Nelson (ur. 31 grudnia 1985 r.) łącznie 139 innych imion. W listopadzie 1986 r., pracownik urzędu stanu cywilnego wyraził zgodę aby imiona te zamieścić w do- datkowym dokumencie do świadectwa uro- dzenia. Najkrótsze ? Najbardziej rozpowszechnio- nym jednoliterowym imieniem jest O, prze- ważające w Korei. Występuje ono także w 52 przypadkach w amerykańskich książkach telefonicznych (1973-1981) i w 12 przypad- kach w Belgii. Istnieją dwa jednoliterowe imiona birmańskie: E (spokojny), wymawia- ne jako aye oraz U (jajko), wymawiane jako u. U przed imieniem znaczy „wujek". Najbardziej rozpowszechnione nazwisko rodowe ? Szacuje się, że chińskie nazwisko Chang nosi od 9,7 do 12,1% ludności Chin; opierając się nawet na dolnej granicy tej wielkości szacunkowej można stwierdzić, że istnieją co najmniej 104 miliony Changów, co przewyższa całą ludność każdego ze 170 pozostałych państw za wyjątkiem siedmiu. Najpopularniejszym nazwiskiem w świecie anglojęzycznym jest Smith. Z najnowszych opublikowanych danych wynika, że ubezpie- czenia państwowe w Wielkiej Brytanii obej- mują 659050 Smithów, z których 10 102 no- szą imię John (także najbardziej popularne) zaś 19 502 ma imię John oraz jedno lub wię- cej dalszych imion. Łącznie z osobami ubez- pieczonymi w samej tylko Anglii i Walii by- ło ponad 800000 Smithów, z których 81493 nazywało się A. Smith. Natomiast w USA w 1973 r. mieszkało 2 382 509 Smithów. Nie jest żadną tajemnicą, że do roku 1984 w Wielkiej Brytanii było około 90 000 Singhów — nazwisko to znaczy „w tajemnicy". „Macsowie" ? W Wielkiej Brytanii jest 1600 000 osób, których część nazwiska brzmi M', Mc lub Mac (galijski dopełniacz od „syn"). Najpopularniejsze z nich to Mac- Donald, obejmujące około 55000 spośród Słowa JAPOŃSKIE1 Chi-n-chi-ku-ri-n (12 liter) bardzo niska osoba (ża- rgonowo). HISZPAŃSKIE Superextraordinarisirno (22 litery) nadzwyczajne, FRANCUSKIE Anticonstitutionnellemenl (25 liter) antykonstytucyj- nie. CHORWACKIE Prijestoionasljednikovica (25 liter) żona prawowite- go następcy tronu. WŁOSKIE Precipitevolissimebalmente (26 liter) jak najprędzej. PORTUGALSKIE Inconstitucionalissirnarnente (27 liter) w najwyż- szym stopniu niekonstytucjonalnie. IRLANDZKIE Haecstarettarmałaflutningsmaóur (29 liter) adwokat w Sądzie Najwyższym. ROSYJSKIE Fiantgienoeliektrokardlografieskogo (w cyrylicy - 33 litery - w transliteracji - 35), radioełektrokardio- graficznego. WĘGIERSKIE Megszentsegtelenithelst!dnseqeskodcsettekeart (44 litery) z powodu twoich niemożliwych do zaświad- czenia działań. TURECKIE3 Cekosinvakyali/ast/ramadikiarimzdanmiymissiniz (47 liter) czy nie jesteś z grupy tych osób, o których nam powiedziano, że nie nadają się do czechoslo- wakizacji? HOLENDERSKIE4 K//}dsrcarnavalsoptochtvoO{'berc/o'in{ji'werkzaarnheden (49 liter) przygotowania do dziecięcej procesji karnawałowej, W JĘZYKU PLEMIENIA MOHAWK2 Tkanuhstasrihsranuhne 'tsrDoksahsrakaralaltsrayen" (50 liter) chwalenie złego za upodobanie do znajdy- wania domu jest słuszne, NIEMIECKIE3'4 Dofldudampfschiffahrtseiectrizitaetenhaupauptbe- triebswerkbauunterebeamtengesellschaft (80 liter). Klub dla subordynowanych urzędników kierownictwa biura głównego usług elektrycznych dunajskiei żeglugi parowej (nazwa przedwojennego klubu w Wiedniu). SZWEDZKIE" Nordóstersiókustartillerifłygspaningssimulatoranla- geningsmaterielunderha/isupptoijningssystemdiskus- sioniniaggfórberedelsearbeten (130 liter). Prace przygotowane do udziału w dyskusji nad sy- stemem utrzymania wsparcia materialnego symulato- ra nadzoru z powietrza dla pólnocno-wschodniej części artylerii nadbrzeżne/ Bałtyku. 1 Zgłoszenia patentowe niekiedy mieszczą bardzo długie ,rsłowa" złożone. Krańcowym przykładem jest 13-znakowy wyraz, w transkrypcji łacińskiej złożony 2 40 liter: Kyuktsuroheldmentuchakunen- ryósekisanryo. co oznacza nagromadzoną ilość pa- liwa skroploną na powierzchni ściany kanału wlotu powietrza. 2 Długie wyrazy złożone są charakterystyczną cechą języka plemienia Mohawk. Powyżej podano przy- kład. 3 Najdłuższy wyraz ze słownika znajdujący się w co- dziennym użyciu to Rechtsschutzversicherungsge- sellschaften (39 liter) oznaczający „towarzystwa ubezpieczeniowe zapewniające ochronę prawną". A Wyrazy stanowiące ulepek słów są ograniczone je- dynie wyobraźnią i nie znajdują się w standardo- wych słownikach. Pierwszy tOO-literowy wyraz te- go rodzaju został opublikowany w roku 1975 przez nieżyjącego już Erica Hosenthala w języku Afri- kaans. monogamiczną kobietą, która najwięcej razy zmieniła swe nazwisko jest lady Home of the Hrisel, poprzednio lady Douglas-Home, księżniczka Home; lady Dunglass, z domu Elizabeth Alington. Najbardziej pomysłowe ? W Stanach Zjednoczonych determinacja do wyciągnięcia korzyści majątkowych z faktu znajdowania się na ostatnim miejscu lokalnej książki tele- fonicznej powoduje przyjmowanie przez nie- które osoby nazwisk zaczynających się na- wet od dziewięciu liter Z, czego krańcowym przykładem jest Zachary Zzzzzzzzzzra z San Francisco. Alfą i omegą brytyjskich książek telefonicznych z roku 1982 są pani Maude E. Aab z Hull, w Humberside oraz Zzzzzz, sklep z kawą na ulicy Gray's Inn Road, Londyn WC1. Najpopularniejsze imiona ? Najczęściej wybieranymi przez rodziców dla dzieci, zgodnie z kroniką pisma „Times", były w 1988 roku w Londynie imiona — James i Elizabeth. NAZWY MIEJSCOWOŚCI Najwcześniejsze ? Nazwy miejscowości przedsumeryjskie, np. Kish, Ur czy Attara pochodzą sprzed roku 3500 p.n.e. Najdłuższa ? Oficjalna nazwa Bangkoku, stolicy Tajlandii, brzmi Krungthep Maha- nakhon, a pełna nazwa Krungthep Maha- nakhol Bovorn Ratanakosin Mahintha- rayauthaya Mahadilokpop Noparatratchat- hani Burirorm Udomratchanivetmahasathan Amornpiman Avatarnsathit Sakkathattiya- visnukarmprasit (167 liter), co w najbardziej uczonej transliteracji ma nawet 175 liter. Cauaiauaia w Angoli ma dziewięć kolejnych samogłosek. Najdłuższą na świecie, nazwą miejsca będącą obecnie w użyciu jest Tau- matawhakatangihangakoauauotamateaturi- pukakapikimaungahoronukupokaiwhenuaki- tanatahu, nieoficjalna 85-literowa wersja na- zwy wzgórza (305 m nad poziomem morza) w Południowym Okręgu Hawke's Bay na Wyspie Północnej w Nowej Zelandii. W tłu- maczeniu z języka Maorysów znaczy ona „miejsce, gdzie Tamatea, człowiek o wiel- kich kolanach, który ślizgał się i wspinał po górach oraz połykał je, znany jako zjadacz ziemi, grał na flecie dla swojej ukochanej". Najkrótsza ? Francuska wieś Y (zamiesz- kała przez 143 osoby), nazywa się tak od 1241 roku, duńska wieś A na wyspie Fyn, norweska wieś A (wymawiana „o"), szwedz- ka miejscowość A w Vikholandet, U na Wyspach Karoliny oraz japońskie miasto Sosei nazywane także Aioi lub O. Niegdyś istniało też „6" w Zachodniej Wirginii (USA). Najwięcej wersji pisowni ? Od roku 1046 zanotowano 225 wersji pisowni nazwy ho- lenderskiego miasta Leeuwarden. Literatura zebrał 1131 wersji wymowy jego nazwiska rodowego od stycznia 1960. Nazwisko Mzi- likazi z Zululandu (ur. około roku 1795) jest zapisane w kronikach w 325 wersjach wed- i___r___i _ A Najstarsza ? Dziełem drukowanym, które dotrwało do naszych czasów jest zwój lub sutra Dharani, wydrukowany przy użyciu drewnianych czcionek i znaleziony w funda- mentanh nasxr>Hv Pnifmk Se w Kvónpill w 146 Język i literatura w uniwersytecie Yonsei w Korei została wydrukowana metalowymi czcionkami oko- ło 1160 roku. Najstarszym przedstawicielem literatury medycznej jest mała gliniana tab- liczka zapisana pismem sumeryjskim z Nip- pur (obecnie na terenie Iraku), datowana na około 2100 lat p.n.e. Znajduje się ona ak- tualnie w Muzeum Uniwersytetu w Filadelfii w stanie Pensylwania (USA) i zawiera szcze- góły dotyczące różnych maści i okładów sporządzonych z pokruszonych skorup żół- wiowych, rośliny nagasi, soli i gorczycy. Pa- pier datowany na lata pomiędzy 71 p.n.e. a 21 n.e. znaleziony w północno-zachodnich Chinach jest starszy o 100 lat od daty uwa- żanej za wynalezienie papieru. Całość inskrypcji (zapisów) buddyjskich mie- ści się na 729 marmurowych tablicach o wy- miarach 1,5 x 1,06 m. Przechowywana jest w Kuthodan Pagoda, na południe od Man- dalay, Myanhar (przedtem Burma). Tablice zostały wyryte w latach 1860 — 68. Najstarsza mechanicznie wydrukowana ? Przyjmuje się powszechnie, że najwcześniej- szą mechanicznie wydrukowaną książką peł- norozmiarową była Biblia Gutenberga mie- szcząca 42 wiersze na stronie, wykonana w Mainz na terenie obecnej RFN, około 1454 roku przez Johanna Hennę zum Gensfleisch zur Laden, zwanego „zu Gutenberg" (ok. 1398 — 1468). Praca na temat znaków wod- nych opublikowana w roku 1967 dowodzi, że egzemplarz drukowanej gramatyki łaciń- skiej „Donatus", który przetrwał do naszych czasów, sporządzono z papieru około roku 1450. Najwcześniejszym dokładnie datowa- nym dziełem drukowanym jest Psałterz ukończony 14 sierpnia 1457 roku przez Jo- hanna Fusta (około 1400-1466) i Petera Schóffera (1425-1502), który był głównym pomocnikiem Gutenberga. Największa książka ? „Super Book" mie- rząca 2,74 x 3,07 m została wydana w Den- ver w stanie Colorado (USA) w roku 1976. Zawierała ona 300 stron i ważyła 252,6 kg. Największa publikacja ? 1112-tomowy komplet „Prac Parlamentu Brytyjskiego" zo- stał wydany przez wydawnictwo Irish Uni- versity Press w latach 1968-1972. Pełny komplet ważył 3,3 tony, a jego przeczytanie wymagałoby sześciu lat przy poświęcaniu tej czynności dziesięciu godzin dziennie. Pro- dukcja pociągnęła za sobą śmierć 34000 kóz indyjskich i użycie sztabek złota wartości 15 000 funtów. Łącznie wydrukowano 500 kompletów, zaś cena za jeden wyniosła w roku 1987 49 500 funtów. Największy słownik ? „Deutsches Worter- buch" rozpoczęty przez Jacoba i Wilhelma Grimmów w roku 1854, został ukończony w roku 1971. Zawierał 34519 stron i 33 tomy. Najmniejsza książka ? Wydrukowana na papierze o gramaturze 22 g, mierząca 1 mm x 1 mm, książka dla dzieci „Stary król Cole!", wydana w 85 egzemplarzach w mar- cu 1985 r. przez wydawnictwo Gleniffer Press z Paisley w hrabstwie Renfrew (Szko- cja). Kartki można przewracać (ostrożnie) tylko przy użyciu igły. Najdłuższa powieść ? „Ludzie dobrej wo- li" („Les Hommes de bonne volonte") Kto jest Kim • Najdłuższa informacja dta Who's Who dotyczyła Winstona Leonarda Spencera Chufchłtte (1874—1965) i pojawi- ia się w 67 wydaniach. Uczyła od 18 wierszy {w 1899 r.) do 211 (w 1965 f.) (Foto: Hult /Keystooe). opublikowane przez wydawnictwo Peter Da- vies Ltd. jak szacowano, zawierało 2070000 słów bez uwzględnienia 100-stronicowego in- deksu. Powieść „Tokuga-Wa Ieyasu" autor- stwa Sohachi Yamaoka opublikowano w od- cinkach w japońskich gazetach od roku 1951. Obecnie ukończona. Będzie ona wymagała prawie 40 tomów. Najwcześniejsze encyklopedie ? Naj- wcześniejszą znaną encyklopedię opracował Speusippus, bratanek Platona, w Atenach, około roku 370 p.n.e. Największa encyklopedia ? Największą encyklopedią jest „La Enciclopedia Univer- sal Ilustrada Europeo-Americana" (J. Espa- sa and Sons, Madrit i Barcelona) licząca łącznie 105 000 stron i zawierająca 165 200000 słów. Corocznie od roku 1935 wydawany jest suplement. W sierpniu 1983 r. komplet składał się ze 104 tomów, zaś ce- na wyniosła 2325 dolarów. Największą ency- klopedią jaką kiedykolwiek opracowano by- ła Yung-lo ta tien (wielki tezaurus panowa- nia Yung-lo) o 22 937 ręcznie pisanych roz- działach (370 z nich przetrwało do naszych czasów) w 11 095 tomach. Napisało ją 2000 uczonych chińskich w latach 1403 — 1408. Najbardziej wszechstronna encyklopedia kończyła starania o pełne prawa własności w roku 1899. Aktualnie 32-tomowe piętnaste wydanie zawiera 32 330 stron i 44000000 słów zapewnionych przez ponad 400 auto- rów haseł. Jest ona obecnie wydawana w Chicago w stanie Illinois (USA). Najdłuższy indeks ? Dziesiąty Zbiorczy Indeks „Chemical Abstracts" ukończony w czerwcu 1983 r. zawiera 23 948 253 hasła na 131 445 stronach, w 75 tomach i waży 172,3 kg- „Kto jest kim" ? Najdłuższym hasłem w „Who's Who" (założonym w roku 1848) by- ło hasło dotyczące Sir Winstona Leonarda Spencera Churchilla (1874-1965), które po- jawiło się w 67 wydaniach poczynając od ro- ku 1899 (18 wierszy), zaś w wydaniu z roku 1965 miało 211 wierszy. Obecnie najdłuższym hasłem w szerszym for- macie jest hasło dotyczące Barbary Cort- land, autorki romantycznych powieści, liczą- ce 143 wiersze. Oprócz tych osób, które kwalifikują się do ujęcia ich z tytułu upraw- nień dziedzicznych, hasłem poświęconym najmłodszej osobie było hasło poświęcone sir Yehudi Menuhinowi (ur. 22 kwietnia 1916 r. w Nowym Jorku), skrzypkowi kon- certowemu, który po raz pierwszy pojawił się w wydaniu z roku 1932, gdy liczył 15 lat. Najdłuższym z 66000 haseł w wydawnictwie „Who's Who in America" jest hasło poświę- cone dr. Glennowi T. Seaborgowi (ur. 19 kwietnia 1912 r.) będące rekordem wszech- czasów i liczące 100 wierszy. Obiady literackie ? Obiady literackie zo- stały zapoczątkowane przez Christinę Foyle (panią Ronaldową Batty) w październiku 1930 r. w londyńskiej restauracji Old Hol- born. W obiadach wydanych dla uhonoro- wania Mistinguett (1873-1956) i dra Edvar- da Benesza (1884—1948), wydanych w roku 1938 w Grosvenor House na Park Lane w Londynie brało udział ponad 1500 uczestni- ków. MAPY Najstarsza ? Tabliczka gliniana przedsta- wiająca rzekę Eufrat płynącą przez północną Mezopotamię (Irak) datowana jest na rok około 2250 p.n.e. Najwcześniejszą drukowa- ną jest mapa Chin Zachodnich pochodząca z 1115 r. Największa ? Plastyczna „Mapa-gigant Kalifornii" wykonana przez Reubena Halla i ważąca 39 ton była wystawiona w Ferry Building w San Francisco (USA) od roku 1924 do 1960. Mapa ta, przechowywana obecnie w bazie wojsk lotniczych Hamilton w Novato w stanie Kalifornia (USA), mie- rzy 137,1 x 5,48 m. Znana jako, „Raj w pa- noramie", powstawała ona przez 29 lat kosztem 147 000 dolarów. NAJWYŻSZE CENY Książka ? Najwyższą ceną zapłaconą za książkę było 140000 funtów za 226-kartko- wy rękopis „Ewangelii Henryka Lwa, Księ- cia Saksonii" w londyńskim domu aukcyj- Język i literatura 147 ^—»- w m : Najdroższa książka • Jest nię „The Gos- pels of Henry tr darta w Sothei funtów. tiustrac tyn Herimartn c i Lion Dnki.-o Saxony" spiże- ,?•'. ,v 1983 i za 8 140 000 s do księgi wykonał benedyk- 1170 t (Foto Sotheby's) Książka drukowana ? Najwyższą cenę ja- ką kiedykolwiek zapłacono za książkę dru- kowaną było 5 390 000 dolarów za Stary Te- stament (od Księgi Genesis do Księgi Psal- mów) z Biblii Gutenberga wydrukowanej w roku 1455 w Main (Niemcy). Zakupiła go firma księgarska Maruzen Co Ltd. z Tokio w nowojorskim domu aukcyjnym Christie's 22 października 1987 roku. Najdroższą książką jest reprodukcja pełnego kompletu plansz ornitologicznych „Ptaki Ameryki" Johna Jamesa Audubona (1785 — 1815) wy- produkt o formacie arkuszowym było 412 500 dolarów za jeden z 22 znanych eg- zemplarzy „Deklaracji Niepodległości" wyd- rukowanych w Filadelfii w stanie Pensylwa- nia (USA) w roku 1776 przez firmę Samuel T. Freeman i spółka. Sprzedano go dla Bib- lioteki Chapin College Williams w William- stown w stanie Massachusets (USA) w no- wojorskim domu aukcyjnym Christie's 23 kwietnia 1983 r. Rękopis ? Najwyższą ceną zapłaconą kie- dykolwiek za kompletny manuskrypt było 2,2 miliona funtów, które Armand Hammer zapłacił w londyńskim domu aukcyjnym Christie's 12 grudnia 1980 za 36-stronicowy Codex Leicester Leonardo da Vinci, ilustro- wany rękopis dotyczący kosmologii, stwo- rzony około roku 1507. Został on sprzedany przez zarząd majątku Holkham. cy dziewięć kompletnych symfonii Mozarta napisanych przez niego własnoręcznie. Za- kupu dokonał londyński kupiec James Kirk- man w londyńskim domu aukcyjnym Sothe- by's 22 maja 1989 r. Sprzedawcą był anoni- mowy Europejczyk. Atlas ? Najwyższą ceną zapłaconą za atlas było 340000 funtów za atlas Europy Gerar- dusa Mercatora, z roku około 1571, sprze- dany w londyńskim domu aukcyjnym Sothe- by's 13 marca 1979 r. BIBLIA Najstarsza ? Najwcześniejszymi tekstami biblijnymi są dwa srebrne amulety znalezio- ne pod kościołem szkockim w Jeruzalem w roku 1979, noszące numery Ch. 6 V 22 — 27, datowane w przybliżeniu na rok 587 p.n.e. W roku 1945 odkryto papirusy z różnymi tekstami w Nag Hammadi w górnym Egip- cie, obejmują one ewangelie gnostyczne lub księgi tajemne (apokryfy) przypisywane — Tomaszowi, Jakubowi, Janowi, Piotrowi i Pawłowi. Zakopano je około roku 350 n.e., jednakże uważa się, że oryginały zostały na- pisane około roku 120—150 n.e. Najstarszą znaną biblią jest „Kodeks Watykański" na- pisany po grecku przed rokiem 350 n.e. i przechowany w Muzeum Watykańskim w Rzymie. Najdłuższa księga ? Najdłuższą księgą w Zatwierdzonej Wersji Biblii jest Księga Psal- mów, natomiast najdłuższą księgą obejmują- cą prozę jest Księga Proroka Izajasza, która ma 66 rozdziałów. Najkrótsza księga ? Trzeci List Apostolski św. Jana ma tylko 13 wersów lecz 298 słów. Najdłuższy i najkrótszy psalm ? Spośród 150 najdłuższy jest psalm 119, mający 176 wersów, zaś najkrótszy jest psalm 117, o dwóch wersach. Najdłuższy i najkrótszy wers ? Najdłuż- szym wersem w zatwierdzonej przez króla Jakuba wersji Biblii jest wers 9. Rozdziału VIII Księgi Estery, który jest 90-wyrazowym opisem cesarstwa perskiego. Najkrótszym jest wers 35 z Rozdziału XI Ewangelii wg św. Jana, składający się z dwóch słów „Jezus zapłakał". Całkowita liczba liter i słów ? Łączna liczba liter w Biblii wynosi 3 566 480. Łączna liczba słów zależy od metody liczenia wyra- zów połączonych myślnikami, jednak zwykle przyjmuje się, że wynosi ona od 773 692 do 773 746. Słowo „i", według Colina McKay Wilsona z Armii Zbawienia, występuje 46 227 razy. Najdłuższe imię ? Najdłuższym rzeczywi- stym imieniem w anglojęzycznych bibliach jest 18-literowe Maher-shalal-hash-baz, sym- boliczne imię drugiego syna Izaaka (Izaak, Rozdział VIII, wersy 1 i 3). Natomiast na- główek Psalmu 22 zawiera hebrajski tytuł Al-Ayyeleth Hash-Shahar (20 liter). PAMIĘTNIKI I LISTY 148 Język i literatura 1987 r., w wieku 103 lat i 178 dni. George C. Edler (ur. 13 grudnia 1889 r.) z Bethesda w stanie Mary land (USA) prowadzi swój dziennik bez żadnych przerw od 1 stycznia 1912 r. Dziennik T.C. Baskerville'a z Chorlton- -cum-Hardy w hrabstwie Manchester, pro- wadzony od roku 1939, w jego 163 tomach liczących 36 000 stron mieści, jak się szacuje, 5 650 000 słów. Najdłuższy list i najwięcej listów ? Naj- dłuższy pod względem ilości słów osobisty list zawiera 1 402 344 słowa: Alan Foreman z New Barn w Dartford w hrabstwie Kent (Anglia) zaczął go pisać 3 stycznia 1982 r. a wysłał go do swej żony 25 stycznia 1984 r. Uichi Noda, były wiceminister skarbu i mini- ster budownictwa w Japonii, od lipca 1961 r. aż do śmierci swej przykutej do łóżka żony Mitsu zmarłej w marcu 1985 r. napisał do niej 1307 listów podczas swych podróży za- granicznych, każdy z nich zawierał do 50000 znaków. Listy te opublikowano w 25 tomach liczących łącznie 12404 stron. Wielebny Canon Bili Cook i jego narzeczo- na (żona Helen z Diss w hrabstwie Norfolk) wymienili między sobą 6000 listów miłos- nych podczas ich 4,5-rocznego rozstania od marca 1942 do maja 1946 roku. Najdłuższy list do wydawcy ? ,,Upper Dauphin Sentinel" z Pensylwanii (USA) opublikował w swych ośmiu numerach od sierpnia do listopada 1979 r. list złożony z 25 513 słów, napisany przez Johna Sultz- baugha z Lykens w Pensylwanii (USA). Najwięcej listów do redakcji ? David Green, adwokat z Castle Morris w hrab- stwie Dyfed w Walii doprowadził do opubli- kowania jego 124 listów na głównej kolu- mnie korespondencji gazety „The Times" do 15 marca 1989 r. Jego rekordowym rokiem był 1972, kiedy to opublikowano 12 listów. Najkrótsza korespondencja ? Najkrótszą korespondencją zapisaną w kronikach była korespondencja pomiędzy Victorem Marie Hugo (1802—1885) a jego wydawnictwem Hurst and Blackett w roku 1862. Pisarz, przebywający na wakacjach bardzo chciał wiedzieć, jak sprzedaje się jego nowa po- wieść „Nędznicy". Wysłał on list z zapyta- niem „?". Odpowiedź brzmiała: „!". Najkrótszy list do gazety „The Times" za- wierał jedynie skrót „Dr2?", w formie zapy- tania od R.S. Cooksona z Londynu, NW 11, z dnia 30 lipca 1984 r., w korespondencji dotyczącej prawidłowej formy zapisywania faktu posiadania wielu doktoratów akade- mickich. 8 stycznia 1986 r. siedmioletnia dziewczynka z wyspy Man wysłała list do dziennika „The Times". Treść jego brzmiała: „Szanowni Państwo, z poważaniem Caroline Sophia Kerenhappuch Parkes". Celem tego zwięzłego listu było poinformowanie czytel- ników o jej niezwykłym nazwisku, Keren- happuch, wymienionym tydzień temu w liś- cie do wielebnego Johna Ticehursta na te- mat rzadkich XIX-wiecznych nazwisk. Najwięcej listów osobistych ? Największą potwierdzoną ilością listów otrzymanych ciowego rekordu „Babę" Rutha w biegu do mety w baseballu (patrz rozdział 11). Przyjaźń korespondencyjna ? Najdłużej utrzymywaną korespondencją zapisaną w kronikach jest trwająca 75 lat wymiana li- stów od 11 listopada 1904 r. pomiędzy Idą McDougall z Tasmanii w Australii a panną R. Norton z Sevenoaks w hrabstwie Kent (W. Brytania) do śmierci pani McDougall 24 grudnia 1979 r. Wymiana kart z życzeniami na Boże Narodzenie ? Dwaj panowie: Warren Nord z Mesa, Arizona, Usa i Thor (Tut) Ander- son (zm. 11 września 1988 r.) z Ashtabulda, Ohio, USA, przesyłali sobie z okazji świąt jedną i tę samą kaartkę pocztową w latach 1930-87. Karty z życzeniami na Boże Narodzenie ? Największą wysłaną ilością osobistych ży- czeń na Boże Narodzenie są 62 824 karty wysłane przez Wernera Erharda z San Fran- cisco w stanie Kalifornia (USA) w grudniu 1975 r. Wielu adresatów musiało być jedno- stronnymi znajomymi nadawcy. Najwcześ- niejsza znana kartka bożonarodzeniowa zo- stała wysłana przez Sir Henry'ego Cole'a (1808-1882) w roku 1843 lecz dopiero od roku 1862 stało się to corocznym rytuałem. i||||||phiejszy dokument * Tytko ten dokument podpisało dziesięciu prezyderrt Stanów Zjednoczonych. Jest to list F D. Roosevetta do pana Ricnarda C. Caś Amarilto w Texaste z 26 października 1932 r. List podpisali: Herbert Hoovet, Harry Truman, Dwight Eisenhower, Lyntfon Johnson, Gerald Ford, Jtrrany Carter, Rort3ld Reagan, George Bush, Nixon dwukrotnie poprawił swój pod- pis. (Foto: R.C.H. Corbyn). , ...,,„,,,.. AUTOGRAFY I PODPISY Najwcześniejsze ? Przykłady autografów, które dotrwały do naszych czasów są dzie- łem pisarzy wykonanym na glinianych tab- liczkach klinowych z Tell Abu Salabilch (Irak), datowanych na wczesną Dynastię III A około roku 2600 p.n.e. Skryba zwany „a-du" dodał „dub-sar" po swym imieniu, tym samym tłumacząc na „Adu, skryba". Najwcześniejszym podpisem na sygnaturze, Najkosztowniejszy ? Najwyższą ceną jaką kiedykolwiek zapłacono na wolnym rynku za pojedynczy podpisany list z autografem było 360000 dolarów zapłacone 29 paździer- nika 1986 r. w nowojorskim domu aukcyj- nym Sotheby's za list Thomasa Jeffersona potępiający przesądy wymierzone przeciwko Żydom. Został on sprzedany przez Charlesa Rosenblooma z Pittsburgh w stanie Pensyl- wania (USA). Najwyższą ceną za list żyjącej osoby jest 12 500 dolarów uzyskane 22 stycznia 1981 r. w Galerii Hamilton pismo prezydenta Ronalda Reagana chwalące Franka Sinatrę. Rekordowe 4250 dolarów zapłacił Barry D. Hoffman na aukcji w galerii Hamilton 12 sierpnia 1982 r. za podpisany portret Al Ca- pone (1899-1947). Najrzadsze i najcenniejsze ? Znany jest tylko jeden egzemplarz podpisu Christophe- ra Marlowe'a (1564—1593). Znajduje się on w Archiwach Hrabstwa Kent, na testamen- cie z roku 1583. Szacuje się, że siódmy pod- pis Szekspira, jeśli kiedykolwiek pojawiłby się na aukcji, mógłby uzyskać cenę ponad miliona funtów. Jedynym znanym dokumentem noszącym podpisy dziesięciu prezydentów USA jest list wysłany przez prezydenta F.D. Roosvelta do Richarda C. Corbyna, wówczas z Dallas (obecnie Amarillo) w stanie Teksas (USA), z datą 26 października 1932 r. Był on kolejno podpisany przez Herberta Hoovera, Harry Trumana, generała Eisenhowera, Lyndona Johnsona, Geralda Forda, Jimmy Cartera, Ronalda Reagana i George Busha. Pierwszy podpis Nixona został złożony przy użyciu pieczątki lecz następnie został też złożony je- go podpis odręczny. AUTORZY Najpłodniejszy ? Rekordzistą ery gęsiego pióra był Józef Ignacy Kraszewski z Polski (1812-1887), który stworzył ponad 600 to- mów powieści i prac historycznych. Soho Tokutomi (1863-1957) napisał histo- rię „Kinsei Nippon Kokuminshi" w 100 to- mach o 42468 stronach oraz 19452952 listy w ciągu 35 lat. Największa liczba powieści ? 904 powieś- ci wydała Kathleen Lindsay (Mary Faulkner 1903-1973) z Somerset West w Prowincji Przylądkowej (Republika Południowej Afry- ki). Pisywała ona także pod dwoma innymi nazwiskami po mężach i pod ośmioma pseu- donimami artystycznymi. Baboorao Amal- kar (ur. 9 czerwca 1907 r.) ze stanu Maha- rasztra (Indie), pomiędzy rokiem 1936 a 1984 opublikował 1092 nowele o tajemniczej fabule, w postaci książkowej oraz kilka ksią- żek niebeletry stycznych. Po otrzymaniu 743 odmów, stanowiących prawdopodobnie rekord w tej dziedzinie, brytyjski powieściopisarz John Creasey (1908-1973) opublikował od roku 1932 do swej śmierci 564 książki pod własnym na- zwiskiem i pod 25 pseudonimami, liczące łącznie 40 000 000 słów. Najwięcej podręczników ? Brytyjskim au- torem podręczników, który cieszył się naj- Język i literatura 149 Najwyżej opłacany ? W 1958 roku Debo- rah Schneider z Minneapolis w stanie Min- nesota (USA) napisała 25 słów dla dokoń- czenia zdania w konkursie na najlepsze has- ło reklamujące samochody Plymuth. W kon- kurencji z około 1 400 000 uczestnikami kon- kursu zdobyła ona nagrodę wynoszącą 500 dolarów za każdy miesiąc jej życia. Uwzg- lędniając typową przewidywaną długość ży- cia, powinna ona otrzymać 12000 dolarów za każde słowo. Największa zaliczka ? Do 9 lutego 1989 roku Stephen King zebrał 26 milionów dola- rów zaliczki za swoje cztery przyszłe książki. Najlepiej sprzedająca się książka ? 13 marca 1953 r. ogłoszono, że 672058 000 eg- zemplarzy dzieł generalissimusa Stalina (uro- dzonego jako Józef Wissarionowicz Dżu- gaszwili) zostało sprzedanych lub rozprowa- dzonych w 101 językach. Aktualnie najlepiej sprzedającą się autorką jest Barbara Cartland, której 516 tytułów rozeszło się w łącznej liczbie ponad 500 000 000 egzemplarzy w 30 językach. Na przestrzeni ostatnich 13 lat pracowała ona ze średnią wydajnością 23 tytułów na rok. Została odznaczona medalem „La Medaille de Vermeil de la Ville de Paris" za sprzedaż 25 000 000 książek we Francji. Szacunkowa liczba książek Erle'a Stanleya Gardnera (1889-1970) (USA) jakie sprze- dano do 1 stycznia 1989 r., wynosi 322 164931 egzemplarze w 37 językach. Naj- lepiej sprzedająca się autorka powieści kry- minalnych to Agatha Christie (z domu Mil- ler 1890-1976), której 78 powieści krymi- nalnych sprzedano w szacunkowej ilości 300 000 000 egzemplarzy przetłumaczonych na 103 języki. Jej „Morderstwo we śnie" opublikowano pośmiertnie w roku 1977. Do roku 1973 wydrukowano łącznie, jak się sza- cuje, 500000000 egzemplarzy utworów Geo- rgesa Simenona. Najdłuższa biografia ? Jest nią opis życia Sir Winstona Churchilla napisana przez jego syna Randolpha (4832 strony) i Martina Fil- berta (16 745 stron), która do chwili obecnej osiągnęła około 9 244000 słów. Georges Si- menon (1903-1989) napisał od roku 1972 22 książki biograficzne. Autor wywiadów ? Pisarzem, który prze- prowadził wywiady z największą na świecie liczbą mężów stanu, i szefów rządów jest Brian Rossiter Crozier (W. Brytania) (ur. 4 sierpnia 1918 r.); jest on autorem 64 wywia- dów przeprowadzonych w latach 1948 -1989. Najwięcej odmów ? Największa ilość od- mów od firm wydawniczych spotkała J. Ziv- kovika z Shiefield, Yorks, Anglia. Według kalkulacji autora książkę „Thy Spy Who Was Not" odrzucono ponad 1 100 razy. Wy- dawca „The Independent Magazine", 18 marca 1989 roku powiedział o niej, że jest niespotykanie nieczytelna". Najstarsza autorka ? Alice Pollock (z do- mu Wykeham-Martin) (1868-1971) W. Brytania wydała książkę „Portret mej wikto- riańskiej młodości" (wyd. Johnson Publica- tions) w marcu 1971 r., gdy autorka miała 10? lata i 8 miesięcy. Wórterbuch" rozpoczęty przez braci Grimm w roku 1854 został ukończony w roku 1971. „Acta Sanctorum" rozpoczętą przez Jana Bollanda w 1643 r., poświęcone świętym pa- tronom poszczególnych dni w roku, doszły do listopada w roku 1925, zaś w roku 1940 opublikowano wstęp do grudnia. Wydawnic- two Oxford University Press otrzymało z powrotem korektę „Oświadczenia konstab- la" z Towarzystwa Dugdale w grudniu 1984 roku. Pracę tę wysłano do korekty przed 35 laty, w grudniu 1949 r. Najdłuższy poemat ? Kirgiski epos ludowy „Manas" pojawił się w postaci drukowanej w roku 1958. Składa się on z „ponad 500 000 wierszy". Krótkie przetłumaczone fragmenty pojawiły się w „The Elek Book of Oriental Verse". Poemat, który odniósł największy sukces ? „Jeżeli" Josepha Rudyarda Kiplinga (1865 — 1936), po raz pierwszy opublikowane w 1910 r., zostało przetłumaczone na 27 ję- zyków i według Kipplinga „zantologizowane na śmierć". NAJWYŻSZE NAKŁADY Najszerzej na świecie rozprowadzoną książ- ką jest Biblia, którą przetłumaczono na 310 języków a jej fragmenty na dalsze 597 języ- ków. Na 222 języki przetłumaczono prace Lenina. Szacuje się, że pomiędzy rokiem 1815 a 1975 wydrukowano około 2 500000 000 egzemplarzy Biblii, z czego 1 500 000 000 było rozprowadzane przez To- warzystwa Biblijne. Oprócz wersji Króla Jakuba (pisanej ar- chaiczną angielszczyzną), której rocznie dru- kuje się przeciętnie około 13 milionów eg- zemplarzy, istnieje co najmniej 14 innych praw autorskich na inne wersje Biblii. Naj- starszym wydawcą biblii jest Cambridge University Press, które zaczęło od wersji ge- newskiej w roku 1591. Podano, że 800 000 000 oprawnej na czerwo- no książeczki „Cytaty z dzieł Mao Tse-tun- ga" zostało sprzedanych lub rozprowadzo- nych pomiędzy czerwcem 1966 r. kiedy to jej posiadanie stało się w zasadzie obowiązkowe w Chinach, a wrześniem 1971, gdy jej krze- wiciel marszałek Lin Piao zginął w katastro- fie lotniczej. Sądzi się, że w USA wydawnictwo Van An- twerp Bragg and Co. wydrukowało około 60 milionów egzemplarzy „Czytanek McGuf- feya" w wydaniu z 1879 r., opracowanych przez Hanry'ego Vaila. Rozprowadzono je po szkołach publicznych. Łączna liczba rozprowadzanych kanałami niehandlowymi przez Świadków Jehowy eg- zemplarzy „Prawdy, która prowadzi do ży- cia wiecznego", opublikowanej przez Watch- tower Bibie and Tract Society z Brooklynu w Nowym Jorku (USA) 8 maja 1968 r., osiągnęła 106 865 672 w 117 językach do marca 1989 r. NAJLEPIEJ SPRZEDAJĄCE SIĘ KSIĄŻKI Pojmijając wersje Biblii, najlepiej na świecie sprzedającą się książką wszechczasów jest „Księga rekordów Guinnessa", wydana po raz pierwszy w październiku 1955 r. przez Guinness Brewery i zredagowana przez Nor- IMajpoczytniejszy autor • Najpopuiar-? niejszą autorką kryminałów jest Agatha Chrt-1 stie (1890-1976). Jej powieści rozeszły się w i 3OOTntliofi0wycrt nakfadacft na cafym świecie. \ Oto - Miss Marpte i Hercules Poirot - to jedne '\ joputamiejszych postaci jej powieści; >wane przez Margaret fiutherfortł w i foku 1964. Zdjęcie poniżej przedstawia firnu Śmierć nad Nitem w którym głow- ie grają Oavid Ntven i Betty Davis. {Foto: Kobal Coitection/Syrtdtcatioo Internationaf). Lista bestsellerów ? Najdłuższym czasem przebywania na liście bestsellerów „New York Timesa" (założonej w roku 1935) mo- że wykazać się „Mało uczęszczana droga" M. Scotta Pecka, która 2 października 1988 roku przebywała już 258 tydzień na tych li- stach. „Wiejski dziennik edwardiańskiej damy" (wydawnictwo Michael Joseph, Webb and Bower) napisany przez Edith Holden (1871 — 1920) zajmował pierwszą pozycję na liście bestsellerów „Sunday Timesa" (która nie uwzględnia książek publikowanych co roku) przez 64 tygodnie. Jej łączna sprzedaż w 13 językach osiągnęła 3 000000 egzempla- rzy do stycznia 1990 r. Beletrystyka ? Powieścią sprzedaną w naj- większej liczbie egzemplarzy jest „Dolina la- lek" (po raz pierwszy opublikowana w mar- cu 1966 r.) napisana przez Jacąuelinę. Su- sann żonę Iryinga Mansfielda (1921 —1974), której łącznie sprzedano na całym świecie 28 712000 egzemplarzy do 30 marca 1987 r. W ciągu pierwszych 6 miesięcy, wydawnic- two Bantam sprzedało 6,8 miliona egzemp- larzy. 150 O'Mara w niespełna 24 godziny od ogłosze- nia daty wyborów powszechnych w dniu 11 czerwca 1987 r. Najwolniej sprzedająca się książka ? Ty- tuł najwolniej sprzedającej się książki (zna- nej w kręgach wydawniczych USA jako „Sloow sellers") należy prawdopodobnie do wykonanego przez Davida Wilkinsa tłuma- czenia Nowego Testamentu z koptyjskiego na łacinę. Dzieło opublikowało wydawnic- two Oxford University Press w roku 1716 w 500 egzemplarzach. Sprzedaż postępowała z przeciętną prędkością 1 egzemplarza co 20 tygodni, co sprawiło, że istniejący zapas wy- starczył na 191 lat handlu. WYDAWCY I DRUKARZE Najstarszy wydawca ? Wydawnictwo Cambridge University Press chlubi się nie- przerwaną historią drukowania i wydawania od roku 1584. W 1978 roku wydawnictwo to obchodziło 500 rocznicę wydrukowania pierwszej książki w Oxfordzie, w 1478. Mia- ło to miejsce jeszcze przed powstaniem fir- my. Najpłodniejszy wydawca ? W kategorii ilości nowych tytułów na rok, najpłodniej- szym w roku 1988 było wydawnictwo Ox- ford University Press, które opublikowało 1608 tytułów. Moskiewskie Wydawnictwo Progress wydaje rocznie 750 tytułów w 50 językach. Firmę tę założono w roku 1931 ja- ko Stowarzyszenie Wydawnicze Pracowni- ków Zagranicznych w ZSRR; obecnie jest ona największym wydawnictwem w ZSRR i zatrudnia 1500 pracowników. Najszybszy wydawca ? Firma „Scriptmate Editions" z pomocą drukarni Scan Laser Ltd wydała 1000 kopii przewodnika pt „Ropley — Past and Present" w czasie 12 godzin 26 minut. Największa drukarnia ? R.R. Donnelley and Sons Co. z Chicago w stanie Illinois (USA) założona w roku 1864, ma zakłady w 24 głównych ośrodkach a jej roczny obrót wynosi 2 878 000000 dolarów. Zużywa ona co roku ponad 2000000 ton papieru. Naj- większą drukarnią mieszczącą się w jednym budynku jest Drukarnia Rządu USA (zało- żona w roku 1861) w Waszyngtonie. Cen- tralna Drukarnia ma metraż 13,92 ha i reali- zuje codziennie przeciętnie 2249 zamówień na druki, zużywając rocznie 47 625 ton pa- pieru. Superintendent Dokumentów sprzeda- je co roku publikacje rządu USA za około 71,1 miliona dolarów i utrzymuje na skła- dzie ponad 26000 wydanych tytułów. Otrzy- muje on codziennie 5600 zamówień poczto- wych. BIBLIOTEKI I MUZEA Najwcześniejsza ? Jedną z najwcześniej- szych była kolekcja króla Asurbanipala w Niniwie (668 — 627 p.n.e.). Składa się ona z glinianych tabliczek opisujących zdarzenia i osoby już z czasów Dynastii Agode z około XXIII wieku p.n.e. Największa ? Biblioteka Kongresu Stanów Zjednoczonych (założona 24 kwietnia 1800 r.) na wzgórzu Kapitol w Waszyngtonie po- siada 88 milionów Dozvcii. w tvm 26 milio- Język i literatura m2 i 141,6 km półek. Jej zbiory, w skład których wchodzą 82 biblioteki działowe, obejmują 13 887 774 wolumenów, 18 349 585 rękopisów i 381 645 map. Największą osobistą biblioteką, jaką kiedy- kolwiek zgromadzono, są zbiory biblioteczne Sir Thomasa Phillippsa. Ich rozpraszanie rozpoczęło się w roku 1886. Pozostałości zo- stały zakupione, w głównej mierze bez ich oglądania, przez braci Lionela i Philipa Ro- binsonów na 100 000 funtów. Sprzedaż roz- poczęła się 1 lipca 1946 roku. Niezwrócone książki ? Rekord na prze- trzymywaną i niezwróconą książkę z biblio- teki został ustalony, gdy książka w języku niemieckim o arcybiskupie Bremy, opubliko- wana w roku 1609 została wypożyczona z Sidney Sussex College w Cambridge przez pułkownika Roberta Walpole'a w latach 1667—1668. Została ona znaleziona przez profesora Sir Johna Plumba w bibliotece ówczesnej markizy Cholmondeley w Hough- ton Hali w hrabstwie Norfolk Anglia i zwrócona 288 lat później. Nie nałożono ża- dnej kary. Najstarsze muzeum ? Jest nim Ashmolean Museum w Oxfordzie, budowane od roku 1679—1683, któremu nadano imię kolekcjo- nera Eliasa Ashmole (1617-1692). Od roku 1924 mieści ono ekspozycję historycznych przyrządów naukowych. Największe muzeum ? W skład Instytutu Smithsoniańskiego wchodzi 14 muzeów za- trudniających 600 osób personelu. Posiada on ponad 135 milionów obiektów i próbek. Największym i najczęściej zwiedzanym mu- zeum w Wielkiej Brytanii jest Muzeum Bry- tyjskie (założone w roku 1753), które otwar- to dla publiczności w roku 1759. Główny budynek w londyńskiej dzielnicy Bloomsbu- ry został rozpoczęty w roku 1823 i ma on łączny metraż 8,7 ha. W roku 1988, 3 838 848 osób przeszło przez jego drzwi. Amerykańskie Muzeum Historii Naturalnej znajduje się pomiędzy 77 i 81 ulicą a Central Park West i Uniwersytetem Columbus w Nowym Jorku (USA). Muzeum to, założone w roku 1869, składa się z 22 wzajemnie po- łączonych budynków. Budynki Muzeum i Planetarium mają metraż 139 350 m2 i mie- szczą ponad 36 milionów rękodzieł i oka- zów. Co roku jego eksponaty są oglądane przez ponad 2,6 miliona zwiedzających. Najpopularniejsze ? Najwyższą frekwencję ze wszystkich muzeów ma Smithsoniańskie Narodowe Muzeum Lotnicze i Kosmiczne w Waszyngtonie (USA), otwarte w lipcu 1976 r. W rekordowym dniu w roku 1984 ko- nieczne stało się chwilowe ograniczenie wstę- pu gdy frekwencja osiągnęła 118 437 osób. CZASOPISMA Najstarsze ? Do naszych czasów przetrwa- ły druki ulotne z nowinami, wydawane w Kolonii (obecnie RFN) w roku 1470. Naj- starszym na świecie istniejącym czasopismem jest szwedzki dziennik urzędowy „Post och Inrikes Tidningar" założony w roku 1645. Jest on wydawany przez Królewską Szwedz- ką Akademię Literatury. Najstarszym istnie- jącym czasopismem komercyjnym jest ..Haarlfims Daahlarl / rw^hto Uoo,-!,,™,.,.!,., Największe gazety ? Największe objętoś- ciowo pojedyncze numery gazety należą do „Sunday New York Times", które do sierp- nia 1987 r. osiągnęły 6,35 kg, a przewidywa- no, że prawdopodobnie osiągną 7,7 kg. Naj- większym kiedykolwiek użytym formatem było 130x89 cm dla „The Constellation" wydrukowanego w roku 1959 przez Georga Robertsa w ramach obchodów amerykań- skiego święta narodowego 4 lipca w Nowym Jorku (USA). Najmniejsze czasopisma ? Najmniejszym oryginalnym formatem strony było 7,6 x 9,5 cm w czasopiśmie „Daily Banner" (25 cen- tów za miesiąc) z Roseberg w stanie Oregon (USA), którego numery z datą 1 i 2 lutego 1876 r. przetrwały do naszych czasów. ,,An- swers to Corespondents" („Odpowiedzi ko- respondentom") publikowane przez wydaw- nictwo Carr and Co. na Paternoster Sąuare w Londynie miało format 9x11 cm. W Bib- liotece Czasopism Biblioteki Brytyjskiej znajduje się „Watford News and Advertiser" z 1 kwietnia 1899 r., który ma format 7,5x10 cm. Najkosztowniejsze ? Najdroższymi czaso- pismami brytyjskimi są „The Observer" i „The Sunday Times", które kosztują po 60 pensów, co ponad dwukrotnie przewyższa cenę „Księgi rekordów Guinnessa" z roku 1955. Najwięcej czasopism ? 30 września 1986 r. w Stanach Zjednoczonych wychodziło 1657 dzienników w języku angielskim o łącznym nakładzie 62 766232 egzemplarzy dziennie. Szczytowym dla czasopism w USA był rok 1910, kiedy to wychodziło ich 2202. Pod względem ilości czytelników prasy przoduje Szwecja, gdzie na każdy tysiąc mieszkańców sprzedaje się 580 czasopism. Najdłuższe piastowanie stanowiska redaktora ? Sir Etienne Dupuch (ur. 16 lu- tego 1899 r.) z Nassau na Wyspach Baha- ma, redaktor naczelny „The Tribune" od 1 kwietnia 1919 do roku 1972 i redaktor współpracujący do chwili obecnej. 1 kwiet- nia 1988 r. rozpoczął 70 rok pełnienia funk- cji redaktora. Najdłużej prowadzona stała pozycja ? Eric Hardy z Liverpoolu Anglia, współpra- cuje regularnie już 62 rok z „Daily Post" ja- ko autor cotygodniowej rubryki „Na wsi" poświęconej przyrodzie. Albert A. Pool (ur. 1909) pracował jako niepełnoetatowy dzien- nikarz „Lincolnshire and South Humberside (poprzednio Hull) Times" od marca 1923 r. aż do likwidacji tego czasopisma 26 lipca 1985 r. Dziennikarz prowadzący stałą rubrykę przedrukowywaną przez największą liczbę czasopism ? W roku 1978 rubryka prowadzona przez Ann Landers (z domu Eppie Lederer) pojawiła się w ponad 1200 czasopismach o łącznej liczbie czytelników szacowanej na 90 milionów. Jej jedynym po- ważnym rywalem była siostra bliźniaczka z Beverly Hills w stanie Kalifornia (USA). Najdłużej kontynuowany komiks ? „Kat- zenjammer Kids" (Hans i Fritz) stworzony przez Rudolpha Driksa i po raz pierwszy Muzyka 151 się po raz pierwszy w „New York Journal" 18 października 1896 r. Komiks z postaciami rysunkowymi przedrukowany w największej liczbie czasopism ? „Peanuts" Charliego Schultza z Santa Rosa w stanie Kalifornia (USA) po- jawiły się w ponad 2000 czasopism w 68 państwach, w 26 językach, od października 1950 r. W roku 1986 szacowano miesięczne dochody tego autora na 1 milion dolarów. Największa liczba błędów drukarskich ? Rekord błędów drukarskich ustanowiono w „The Times" 22 sierpnia 1978 r., kiedy to na stronie 19 znalazło się ich 97 w jednej kolumnie o wysokości 140 mm. Fragment ten dotyczył papieża Pawła VI. Firma zamieszczająca ogłoszenie przez najdłuższy czas ? Firma Jos Neel Co. — sklep odzieżowy w Macon, w stanie Georgia (USA), założona w roku 1880, wykupuje co dzień ogłoszenie w „Macon Telegraph", w lewym górnym rogu drugiej strony od 22 lu- tego 1889 r., a więc do marca 1987 r. ogło- szenie to ukazało się łącznie 35 760 razy. NAKŁAD Najwcześniejszy nakład wynoszący 1000000 ? Pierwszym dziennikiem, który uzyskał nakład 1000 000 egzemplarzy był „Le Petit Journal" wydawany w Paryżu; w roku 1886, kiedy jego cena wynosiła 5 centy- mów, „Daily Maił" osiągnął po raz pierwszy milion egzemplarzy 2 marca 1900 roku. Najwyższy nakład ? Japoński dziennik „Yomiuri Shimbun" (założony w roku 1874) osiągnął nakład 14996 303 egzemplarze 1 kwietnia 1989 r. Uzyskano to poprzez zsu- mowanie nakładu wydań opublikowanych w różnych ośrodkach edycji porannej (9 847 338 egzemplarzy) oraz edycji popołud- niowej (4748 965 egzemplarzy). Dociera on do 24,6 proc. japońskich gospodarstw do- mowych, których jest łącznie 40 milionów. Personel tego dziennika pracuje w 128 biu- rach i liczy 7998 osób. W Japonii na każde 1000 osób ludności drukuje się 569 czaso- pism. „Trud", radziecki dziennik związków zawodowych, jest drukowany w 62 mia- stach, w nakładzie 20 — 35 milionów egzemp- larzy, z czego 70 000 ezgemplarzy jest sprze- dawanych w kioskach z gazetami. Ośmio- stronicowy moskiewski tygodnik „Argumen- ty i Fakty" (założony w roku 1978) uzyskał 10 marca 1989 r. nakład 21294069 egzemp- larzy. Szacuje się, że ma on 64000000 czy- telników. PERIODYKI Najstarszy ? Najstarszym na świecie nie- przerwanie ukazującym się periodykiem jest „Philosophical Transaction of the Royal So- ciety", wychodzący w Londynie, który po raz pierwszy ukazał się 6 marca 1665 r. Dwumiesięcznik „Gospel Magazine" jest publikowany od roku 1766. Wydawany przez wydawnictwo Curtis „Botanical Ma- gazine" drukuje się nieprzerwanie od 1 lute- go 1787 r., w formie kilku „części" na rok tworzących serię tomów o ciągłej numeracji. Najwyższe nakłady ? Rekordowy nakład nym w liczbie miliarda egzemplarzy rocznie. Obecnie magazynem o najwyższym na świe- cie nakładzie jest „Modern Maturity" (USA), którego nakład w okresie styczeń — - lipiec 1988 r. wynosił 17924783 egzempla- rze. W swych 39 podstawowych wydaniach międzynarodowych, „Reader's Digest" (za- łożony w lutym 1922) wydawany jest w na- kładzie 28 000 000 egzemplarzy miesięcznie w 15 językach, co obejmuje edycję amerykań- ską o nakładzie przekraczającym 16250000 egzemplarzy oraz edycję brytyjską (utworzo- ną w roku 1939) o nakładzie 1547904 eg- zemplarzy (ABC lipiec — grudzień 1988 r.). „Paradę", amerykański kolorowy dodatek niedzielny, jest rozprowadzany z 319 czaso- pismami w każdą niedzielę. Obecny jego na- kład wynosi 33 217 317 egzemplarzy (kwie- cień 1989). Najcięższy ? Najcięższym magazynem jaki kiedykolwiek wydano był numer amerykań- skiego „Vogue" z września 1987 r., liczący 828 stron i ważący tyle, że można się było przedźwigać. Rocznik ? „Old Moore's Almanack" wyda- wany jest corocznie od 1697 roku, kiedy to został opublikowany po raz pierwszy w po- staci arkuszowej przez dra Francisa Moore'a (1657—1715) z Southwark w Londynie w celu zareklamowania jego usług leczniczych. Roczna sprzedaż potwierdzona przez jego wydawnictwo W. Foulsham and Co Ltd. ze Slough w hrabstwie Berkshire wynosi milion egzemplarzy, szacuje się, że ogółem sprzeda- no łącznie ponad 108 milionów egzemplarzy. KRZYŻÓWKI Pierwsza ? Podwójny Romb 9x9 opubli- kowany w „St. Nicolas" we wrześniu 1875 r. w Nowym Jorku. Odkrył to dr Kenneth Miller z Newcastle — Uponlyne (Anglia), wynalazca kolorowej krzyżówki w roku 1983. Największa opublikowana krzyżówka ? W lipcu 1982 r. Robert Turcot z Quebec (Kanada) opracował krzyżówkę złożoną z 82951 okienek. Zawierała ona 12848 haseł poziomo, 13 125 haseł pionowo i miała po- wierzchnię 3,55 m2. Najszybsze rozwiązanie ? Najkrótszy za- rejestrowany czas pełnego rozwiązania krzy- żówki z „The Times" w warunkach testo- wych wynosił 3 minuty 45 sekund. Tyle cza- su potrzebował Roy Dean z Bromley w hrabstwie Kent Anglia w studiu radiowym BBC, w programie Today 19 grudnia 1970 roku. Mistrzostwa organizowane przez „The Ti- mes" wygrał 9 razy dr John Sykes. W latach 1972 — 89 ustalił granicę zwycięstwa na 4 mi- nuty 28 sekund. Najwolniejsze rozwiązanie ? W maju 1966 roku londyński „The Times" otrzymał za- wiadomienie od kobiety, z wysp Fiji, że właśnie udało się jej rozwiązać krzyżówkę nr 673 z numeru z 4 kwietnia 1932 r. Najwytrwalsi autorzy krzyżówek ? Ad- rian Bell (1901-1980) z Barsham w hrab- stwie Suffolk Anglia opracował rekordową liczbę 4520 krzyżówek dla „The Times" od nych krzyżówek co tydzień. Jego łączny do- robek do września 1989 r. wynosi ponad 33 400 krzyżówek co odpowiada ponad mi- lionom haseł. CENY ZA OGŁOSZENIA Najwyższą ceną jaką kiedykolwiek zapłaco- no za całostronnicowe ogłoszenie było 436 300 dolarów za czterobarwną, tylną okładkę w „Paradę" (nakład 33,2 miliona egzemplarzy na tydzień) w styczniu 1989 r. (patrz wyżej). Rekord za czterobarwną ca- łostronicową reklamę na stronie wewnątrz numeru wynosi 379400 dolarów i dotyczył magazynu „Paradę". Dochód z ogłoszeń za- mieszczonych w numerze z listopada 1982 r. amerykańskiej edycji „Reader's Digest" miał rekordową wysokość 14716551 dolarów. Najwyższym wydatkiem, jaki kiedykolwiek poniesiono za pojedyncze ogłoszenie w pe- riodyku było 3 200 000 dolarów, które zapła- cił koncern Gulf and Western Industries 5 lutego 1979 r. za ogłoszenie w magazynie „Time" (edycja amerykańska i wybrane edy- cje zagraniczne). Najwyższą na świecie opłatą za reklamę w gazecie jest 41 550 000 jenów za całostronico- wą reklamę w wydaniu porannym i 32 370000 jenów na tą reklamę w wydaniu popołudniowym tokijskiego „Yomiuri Shim- bun" (kwiecień 1989 r.). Muzyka Gwizdki i flety wykonane z dziurkowanych kości palców znaleziono na stanowiskach wykopaliskowych z górnego paleolitu z ok- resu Aurignas (około 25 000-22000 lat p.n.e.), w Istallóskó na Węgrzech i w Moł- dawii w ZSRR. Najwcześniejszy zapis mu- zyczny, który przetrwał do naszych czasów, datowany jest na około 1800 lat p.n.e. Sied- miotonowa skala odszyfrowana z tabliczki glinianej przez dra Duchesne-Guiłłemina w roku 1966—1967 została znaleziona na sta- nowisku wykopaliskowym w Summeryjskim Nippur (obecnie Irak). Asyryjska pieśń mi- łosna, również z około 1800 lat p.n.e., do ugarytyjskiego boga, z tabliczki z zapisem muzycznym i z tekstem, została zrekonstruo- wana dla 11-strunowej liry na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley (USA) 6 marca 1974 r. Jednakże historię muzyki można prześledzić wstecz aż do trzeciego tysiąclecia p.n.e., kiedy to żółty dzwonek (huand chung) stanowi uznany wzorzec muzycznego dźwięku w chińskiej muzyce świątynnej. INSTRUMENTY Najwcześniejsze pianino ? Jest to egzemp- larz zbudowany we Florencji (Włochy) w ro- ku 1720 przez Bartolommeo Cristofori (1635 — 1731) z Padwy a obecnie przechowy- wany w nowojorskim Metropolitan Museum of Art. Największy fortepian ? Instrument o ma- sie 1,25 tony i długości 3,55 m został wyko- nany przez londyńską firmę Chas H. Chal- len and Son Ltd. w 1935 roku. Najdłuższa struna basowa ma w nim długość 3,02 m, zaś jej wytrzymałość na rozciąganie wynosi 30 ton. Najkosztowniejszy fortepian ? Najwyższa 152 Muzyka 1888 roku, sprzedany przez Martin Beck Theater. Nabywca nie był pianistą. Najmniejsze pianino ? Jest nim wykonany w skali 1:8 model pianina Knabe z roku 1910. Ma ono wymiary 19,05 x 8,57 x 16,5 cm i zrobił je Emil J. Cost. Największe organy ? Najpotężniejszym i najgłośniejszym instrumentem muzycznym jaki kiedykolwiek zbudowano są częściowo obecnie czynne Organy Audytoryjne w At- lantic City w stanie New Jersey (USA). Ten monumentalny instrument, ukończony w ro- ku 1930, ma dwie konsole (jedną o siedmiu manuałach, a drugą przenośną o pięciu ma- nuałach), 1477 rejestrów i 32112 piszczałek 0 wysokości od 4,7 mm do 19,5 m. Mają one głośność 25 orkiestr dętych i zakres siedmiu oktaw. Największymi na świecie cał- kowicie czynnymi organami są 6-manuaJowe organy Grand Court Organ o 30067 pi- szczałkach, zainstalowane w Wanamaker Storę, w Filadelfii w stanie Pensylwania (USA) w roku 1911 i rozbudowane w latach 1911 — 1930. Jedna z piszczałek ma wyso- kość 19,5 m. Największe na świecie organy kościelne, znajdują się w katedrze Passau w RFN. Ukończyła je w roku 1928 firma D.F. Steinmeyer and Co.: organy te mają/16000 piszczałek i pięć manuałów. Organami elek- tronowymi o największej na świecie mocy są „Golden Spirit" Roberta A. Neya, o mocy 6000 W, zaprojektowane przez Henry'ego N. Hunsickera. Mają one 600 głośników, zaś pierwszy koncert na nich odbył się w Trump's Castle, w Atlantic City w stanie New Jersey (USA), 9 grudnia 1988 r. Orga- ny z kaplicy Akademii Wojskowej USA w West Point w stanie Nowy Jork zostały od roku 1911 rozbudowane z 2406 piszczałek do 18 200 piszczałek. Najgłośniejszy rejestr organowy ? Rejestr Ophicleide Wielkich Organów Solowych w Atlantic City Auditorium (patrz wyżej) dzia- ła pod ciśnieniem wody wynoszącym 24 kPa 1 wydaje czysty dźwięk trąbki o sile rozrywa- jącej uszy, ponad sześciokrotnie przewyższa- jącej natężenie dźwięku najgłośniejszych gwizdków parowozowych. Największa fletnia Pana ? Największą na świecie fletnię Pana stworzyli Simon Desorg- her i Lawrence Casserley; składa się ona z pięciu piszczałek kontrabasowych o długoś- ciach 4790 mm, 4160 mm, 3606 mm, 3104 mm, 2666 mm i pięciu piszczałek basowych o średnicy 50 mm i długościach 2395 mm, 2080 mm, 1803 mm, 1522 mm i 1333 mm. Pierwszy raz zagrano na niej publicznie w Jubilee Gardens w Londynie, 9 lipca 1988 r. Najdłuższą międzynarodową karierą cieszy się Mieczysław Hornowski, Polska, (ur. w lipcu 1892 r.). Koncertował grając utwory Bacha, Chopina, Mozarta, Schumanna na Aldeburgh Festival, w Suffolk, Anglia nie dalej jak 15 lipca 1989 roku. W 1899 grał dla cesarza Franza Józefa w Wiedniu. Najdłużej aktywni muzycy ? Elsie Maude Stanley Hali (1877-1977) dawała recitale fortepianowe przez 90 lat; jej ostatni koncert odbył się w Rustenburg w prowincji Trans- vaal w Republice Południowej Afryki, gdy artystka miała 97 lat. Charles Bridgeman (1770-1873) z kościoła parafii Wszystkich Największy instrument dęty ? Najwięk- szym zapisanym w kronikach instrumentem dętym jest tuba o wysokości 2,28 m, której łączna długość rury wynosi 11,8 m, a średni- ca dzwona wylotowego — 1 m. Tę kontra- basową tubę zbudowano na światowe tour- nee orkiestry amerykańskiego kompozytora Johna Philipsa Sousa (1854- 1932) około lat 1896 — 1898. Znajduje się ona obecnie w po- siadaniu osoby zajmującej się reklamowa- niem cyrków w Republice Południowej Af- ryki. • Najwyższą ceną uzyskaną na aukcji za wio- lonczelę czy jakikolwiek inny instrument mu- zyczny byto 682.000 funtów zapłacone za egzemplarz Sttadwariusa wykonany w 16981. w Cferoonie (Włochy) — aukcja u Sotheby'ego w tondynie 22 czerwca 1988 r. / Największy przenośny instrument strunowy ? Pantaleon o 270 strunach roz- piętych na przestrzeni 4,6 m2 używany był przez George'a Noela w roku 1767. Naj- większą liczbą muzyków potrzebną do obs- ługi jednego instrumentu było sześć osób potrzebnych do gry na gigantycznym orches- tronie znanym jako Apollonica'r, zbudowa- nym w roku 1816, na którym grano do roku 1840. Największa gitara ? Gitarę wysoką na 5,82 m zbudowało towarzystwo muzyczne Narrandera Country Musie Association w 1989 roku. Największa gitara standardowej wielkości ? Niemiecką chittara battente wy- konaną przez Jacoba Stadlera, datowaną na rok 1624, sprzedano za 10 500 funtów w londyńskim domu aukcyjnym Christie's 12 lipca 1974 r. Największy kontrabas ? Instrument mie- rzący 4,26 m wysokości zbudował w 1924 r. w Ironia w stanie New Jersey (USA) Arthur K. Ferris, jakoby na polecenie archanioła Gabriela. Ważył on 590 kg, szerokość pudła rezonansowego wynosiła 2,43 m, zaś łączna długość skórzanych strun — 31,7 m. Jego niskie tony można było raczej odczuwać niż słyszeć. 27 czerwca 1984 r. pięciu członków zespołu „Basowa dziesiątka" z Bournemoutj w hrabstwie Dorset jednocześnie grało smyczkiem i palcami na kontrabasie podczas wykonania „Czardasza" Montiego w Hever Castle w hrabstwie Kent. Wiolonczela o najwyższej wartości ? Najwyższą ceną aukcyjną jaką kiedykolwiek zapłacono za wiolonczelę lub jakikolwiek instrument muzyczny jest 682000 funtów w londyńskim domu aukcyjnym Sotheby's 22 czerwca 1988 r. za wyrób Stradivariusa zna- ny jako „Chohnondeley", wykonany w Kre- monie (Włochy) około roku 1698. Skrzypce o najwyższej wartości ? Wyrób Stradivariusa lady Blunt z roku 1721 po osiągnięciu ceny 820000 funtów w londyń- skim domu aukcyjnym Sotheby's 14 listopa- da 1985 r. nie został jednak sprzedany. Naj- wyższą ceną jaką kiedykolwiek zapłacono na aukcji za skrzypce jest 572000 funtów za instrument wykonany przez Josepha Guar- neri del Gesu z Cremony w roku 1743. Cenę osiągnięto w londyńskim domu aukcyjnym Sotheby's 23 listopada 1988 r. Jak potwier- dził Jacąues Francais, skrzypce Alarda Stra- divariusa (1644—1737) zostały sprzedane w drodze umowy prywatnej przez W.E. Hilla nabywcy z Singapuru za 1,2 miliona dola- Najwytrwalsi skrzypkowie ? Rolland S. Tapley przeszedł na emeryturę jako skrzy- pek z Bostońskiej Orkiestry Symfonicznej, gdzie znakomicie grał przez bezkonkurencyj- nie długi czas 58 lat, od lutego 1920 r. do 27 sierpnia 1978 r. Otto E. Funk, liczący sobie 62 lata, przeszedł pieszo 6702 km z Nowego Jorku do San Francisco w stanie Kalifornia (USA), grając nieprzerwanie przez całą dro- gę na zachód na swych skrzypcach Hopfa. Przybył on do celu 16 czerwca 1929 r. po spę- dzeniu 183 dni w drodze. Muzyka 153 Największy zestaw perkusyjny ? Zestaw perkusyjny składający się z 81 elementów: 45 bębnów, w tym sześć bębnów basowych, 15 cymbałów, pięć zestawów dzwonków po- ruszanych wiatrem, jeden lity dzwon walco- wy, komplet sześciu dzwonków dla krów, zestaw tamburynowy, rodzaj wibrafonu i dzwonek lodowy, znajduje się w posiadaniu Darrelda MacKenzie'go z Calgary w pro- wincji Alberta (Kanada). Najdłuższy róg alpejski ? O długości 35,96 m (nie licząc ustnika), ważący 83 kg, został wykonany przez urodzonego w Szwaj- carii Petera Wuthericha z Boise w stanie Idaho (USA). Przejście dźwięku z ustnika do wylotu zajmuje 105,7 milisekundy. Najwyższe i najniższe tony ? Krańcowe wartości wysokości dźwięku dla instrumen- tów orkiestrowych (bez uwzględnienia orga- nów) rozciągają się pomiędzy ręcznym dzwonkiem nastrojowym na g (6227 Hz) a klarnetem subkontrabasowym, który może osiągać Cfi lub 16,4 Hz. Najwyższym dźwię- kiem w standardowym fortepianie jest ć (4186 Hz), który również stanowi górną gra- nicę dla skrzypiec. W roku 1873 wykonano fagot subkontrabasowy, będący w stanie wy- twarzać dźwięk BUi + lub 14,6 Hz, jednakże nie jest znany żaden istniejący do dziś eg- zemplarz tego instrumentu. Skrajnymi wysokościami dźwięku dla orga- nów są 9VI (szóste G powyżej środkowego C, tj. 12,544 Hz) oraz Cis (8,12 Hz), wytwa- rzane przez piszczałki o wysokości, odpo- wiednio 1,9 cm oraz 19,5 m. Najłatwiejszy i najtrudniejszy instrument ? Amerykańska Konferencja Muzyczna ogłosiła we wrześniu 1977 r., że najłatwiejszym instrumentem jest ukulele, najtrudniejszymi zaś — róg francuski i obój, z których ten ostatni jest opisywany jako „zły drewniany instrument dęty, na którym nikt nie gra dobrze". Najszybsza gra na dudach (potocznie: kobza) ? Sierżant Mick Maitland, Naczel- ny Kobziarz Eskadry Myśliwców nr 111 Królewskich Wojsk Lotniczych (RAF), W. Brytania, grał „Dzielną Szkocję" na swej kobzie przy prędkości Mach 2,0 i na wyso- kości 12 190 m. Leciał on w samolocie Phan- tom XV 574, prowadzonym przez dowódcę Skrzydła i Eskadry Phila W. Rosnera. Ten ponaddźwiękowy występ odbył się 64,3 km na południe od bazy lotniczej RAF Akrotiri na Cyprze 3 czerwca 1986 r. PIEŚNI I PIOSENKI Hymny narodowe ? Najstarszym hymnem narodowym jest japoński „Kimigayo", któ- rego słowa datują się z IX wieku, natomiast najstarsza muzyka należy do Holandii. Hymn Grecji stanowi dwa pierwsze wersy poematu Salomona, który ma 158 zwrotek. Najkrótsze są hymny Japonii, Jordanu i San Marino, które mają tylko po cztery wiersze. Spośród 11 hymnów narodowych nie posia- dających słów, najstarszy jest hymnem hisz- pańskim pochodzącym z roku 1770. henau w Brandenburgu (Niemcy) rano 9 lu- tego 1909 r. Powodem tego były kłopoty króla Edwarda VII, który znajdował się w pociągu, z przyodzianiem się przezeń w mundur niemieckiego marszałka polnego, w którym chciał wysiąść. Najpopularniejsze piosenki ? Piosenką najczęściej śpiewaną w Anglii jest „Happy Birthday to You" (odpowiednik polskiego „sto lat"), oparta na oryginalnej „Good Morning to Ali", autorstwa Mildred i Patty S. Hill z Nowego Jorku (opublikowana w roku 1935 i objęta prawami autorskimi do roku 2010). Podobna okolicznościowa pio- senka „For He's a Jolly Good Fellow" (po- czątkowo francuska „Malbrouk") znana jest co najmniej od roku 1781, zaś do „Auld Lang Syne" (początkowo Strathspey „I Fee'd a Lad at Michaelmass") napisał nie- które słowa Robert Burns (1759-1796). Piosenkę urodzinową „Happy Birthday" śpiewali w Kosmosie astronauci ze statku Apollo IX 8 marca 1969 r. Najlepiej sprzedające się nuty ? Wiado- mo, że sprzedaż trzech utworów nie objętych prawami autorskimi przekroczyła 20000000 egzemplarzy, a mianowicie „The Old Folks at Home" Stephena Fostera (1855), „Listen to the Mocking Bird" (1855) i „Modry Du- naj" (1867). Spośród utworów objętych pra- wami autorskimi, najlepiej sprzedają się „Let Me Cali You Sweetheart" (1910, Whit- sona i Friedmana)) oraz „Till We Meet Again" (1918, Egana i Whitinga); do roku 1967 sprzedano każdy z nich w liczbie około 6000000 egzemplarzy. Inne najlepiej sprze- dające się utwory to „St Louis Blues", „Stardust" i „Tea for Two". Autorzy piosenek, którzy odnieśli największy sukces ? W największej liczbie zostały wydane na singlach utwory Johna Lennona i Paula McCartneya. Piosenki au- torstwa McCartneya w 32 przypadkach osiągnęły pierwszą pozycję na listach prze- bojów, zaś utwory Lennona — w 26 przy- padkach. W Wielkiej Brytanii Lennon jest autorem 28 piosenek, które zajęły ^ pierwsze miejsce a McCartney — 27 piosenek. W Ameryce 23 utwory napisane przez nich wspólnie znalazły się na pierwszych miej- scach list przebojów, zaś w Wielkiej Brytanii — 24 ich utwory. Po spółce Lennon / McCartney, autorami piosenek, którzy odnieśli największy sukces, wyrażający się liczbą utworów, które osiąg- nęły pierwsze miejsce na listach przebojów w Wielkiej Brytanii są Benny Andersson i Bjorn Ulvaeus z zespołu ABBA, którzy na- pisali dziesięć takich przebojów. W Stanach Zjednoczonych Barry Gibb z ze- społu Bee Gees napisał solo lub wespół z in- nymi autorami 16 piosenek, które zdobyły pierwszą pozycję na listach przebojów. Au- torką piosenek, która odniosła największy sukces w Ameryce jest Carole King, której osiem utworów uzyskało pierwsze miejsce na listach przebojów, zaś w Wielkiej Brytanii największy sukces odniosła Madonna plasu- jąc sześć swych piosenek na pierwszych miej- scach. HYMNY KOŚCIELNE Najwcześniejszy ? Istnieje ponad 950000 lić jest „Heyr Himna Smióur" („Słuchaj, Twórco niebios") z roku 1208, ułożony przez islandzkiego wodza i barda Koleinna Tumasona (1173-1208). Najdłuższy ? „Hora novissima tempora pessima sunt; vigilemus" autorstwa Bernar- da z Cluny (XII wiek) ma 2966 wierszy. Najkrótszy ? Hymn o jednym tylko wersie i długim metrum „Bądź z nami przy naszym stole, Panie", nieznanego autorstwa lecz przypisywany J. Lelandowi. Najpłodniejszy autor hymnów ? Pani Frances (Fanny) Jane van Alstyne, z domu Crosby (1820-1915) (USA) napisała 8500 hymnów, pomimo, że straciła ona wzrok w wieku 6 tygodni. Twierdzi się o niej, że do napisania hymnu wystarczało jej 15 minut. Charles Wesley (1707-1788) napisał około 6000 hymnów. W VII wydaniu „Hymnów Starodawnych i Współczesnych" (1950), utwory Johna Masona Neale (1818 — 1866) występują 56 razy. DZWONY Najstarszy ? Dzwoneczek znaleziony w babilońskim Pałacu Nimroda w roku 1849 przez Austena Henry'ego Layarda odzna- czonego później tytułem szlacheckim (1817-1894) datuje się z roku około 1100 p.n.e. Najstarszym znanym dzwonem wieżo- wym jest dzwon z Pizy (Włochy), noszący datę MCVI (1106). Najcięższy ? Car Kołokoł odlany w Moskwie 25 listopada 1735 r. waży 196 ton, ma średnicę 5,9 m i wysokość 5,87 m, a w najgrubszym miejscu jego ściana ma 60 cm. Dzwon ten jest pęknięty a odłupana od nie- go część waży około 11 ton. Nigdy nie dzwonił. Stoi na płycie moskiewskiego Kremla od roku 1836. Najcięższym dzwo- nem będącym w użyciu jest dzwon Mingun o masie 92 ton i średnicy u wylotu wynoszą- cej 5,09 m, znajdujący się w Mandalay w Związku Myanma. Bije się w niego palem z drewna tekowego. Został on odlany w Min- gun pod koniec okresu panowania króla Bo- dawpaya (1782-1819). Najcięższym na świecie dzwonem kołysanym jest Petersglocke w południowo-zachodniej wieży katedry w Kolonii (RFN), odlany w roku 1923; jego średnica wynosi 3,40 m, zaś masa 25,4 tony. Kuranty ? Jest to diatoniczny „krąg" pię- ciu lub więcej dzwonów zawieszonych w celu dzwonienia na przemian w pełnym kręgu. Spośród 5500 takich kręgów tylko 70 znaj- duje się poza Wielką Brytanią i Irlandią. Najcięższy krąg na świecie składa się z 13 dzwonów odlanych w latach 1938 — 1939 dla Katedry Anglikańskiej w Liverpool. Łączna masa dzwonów wynosi 16,76 tony, z czego masa Emmanuela, dzwonu tenorowego wy- dającego ton A, wynosi 4170,8 kg. Największy carillon (zestaw zestrojonych melodycznie dzwonów) ? Największym na świecie carillonem (minimum 23 dzwony) jest Laura Spelman Rockefeller Memoriał Carillon w Riverside Church w Nowym Jor- 154 Muzyka rdziej „płodny" kompozytor • krótkiego życia Woffgang Amatfeus Mozart (1756-9t) stworzył ok. 1000 prac. Jednym z jego najpopularniejszych Galto (USA). 1988 r. 8 talerzy ? Enrico Rastelli (Włochy), 1896- 1931: Albert I tic is (USA) 1984 i 10 piłek ? Enrico Rastelli (Włochy), 1896-1931; Albert Lucas (USA), 1984 r. 12 kół ? Albert Lucas (USA), 1985 r. Piruety z trzema pudełkami cygar ? Kris Kremu (Szwajcaria) (poezwórm obrót z trzema pudełkami w powietrzu), 1977 r. Czas trwania żonglerki 5 pałkami ? 37 minut i 10 sekund, Albert Lucas (USA), 1984 r. Żongłerka trzema obiektami w biegu ? Owen Morse (USA), ino m w 11.9 sekundy. 1988 r.; Kirk Swcnson (USA). 1.6 km w 4 minuty 43 sekundy, 1986 r. i 5 km w 16 mi- nut i 55 sekund, 1986 r. Żongłerka pięcioma obiektami w biegu b Owen Morse (USA) 100 m w 13.8 sekun- wodniczył Reg Coates w Gosport w hrab- stwie Hantshire, (Wielka Brytania) od 9 do 11 września 1988 r. Niesienie worka ? Neil Sullivan (37 lat) ze Smali Heath (Wielka Brytania), w ciągu 12 godzin 45 minut, 24 maja 1986 r. na trasie 54,7 km przeniósł otwarty worek, zawierają- cy 50,8 kg węgla opałowego. Gra na dudach (potocznie „kobzach") ? Rekord ten wynosi 120 godzin i ustanowili go Jordon Anderson, William Scannell, Fre- derick Cote i Andrew Belson z Old Fort na Wyspie Św. Heleny (Kanada), grając parami na zmianę od 6 do 11 sierpnia 1988 r. Stanie na jednej nodze ? Shri N. Ravi w Sathyamangalam City (Indie), 17—18 kwietnia 1982 r. stał na jednej nodze przez 34 godziny. Druga noga nie może spoczy- wać na tej, na której się stoi; nie można też używać żadnego obiektu do podparcia lub utrzymania równowagi. Wypuszczanie balonów ? Największe w dziejach masowe wypuszczanie balonów obejmowało 1 429 643 balonów, które ulecia- ły w powietrze z placu Public Square w Cle- veland (USA), 27 września 1986 r. Maraton gry orkiestry dętej ? Najdłuż- szym czasem nieprzerwanej gry orkiestry dę- tej jest 102 godziny, 43 minuty i 43 sekundy. Dokonała tego orkiestra Straży Pożarnej z West Midland, w Narodowym Centrum Wys- taw w Birmingham (Wielka Brytania), 22-26 października 1986 r. Jednoosobowa orkiestra ? Eugenio Soler z Barcelony (Hiszpania) wykonał trójkołowy rower z ruchomymi elementami, nazwany przez niego „Tricimelotocus Orquestralis", na którym można grać na 50 różnych instru- mentach jednocześnie. Zademonstrował go w Barcelonie 21 czerwca 1988 r„ w Między- narodowym Dniu Muzyki. Rory Blackwell grał na 314 instrumentach podczas swego jednoosobowego występu, trwającego 1 mi- nutę i 23,07 sekundy w Dawlish, w hrab- stwie Devon (Wielka Brytania), 27 maja 1985 r. Dave Sheriff (prawdziwe nazwisko David Adams) z Garve w okręgu Highlands grał w swej jednoosobowej orkiestrze (która musi obejmować co najmniej trzy instrumen- ty, na których gra się jednocześnie) przez 199 godzin, od 17 do 25 lutego 1989 r. w Centrum Handlowym Eastage w Inverness w okręgu Highland. Nicki Clarke z Chester ustanowiła rekord kobiecy grając przez 100 godzin i 20 minut, od 24 do 28 marca 1986 roku w hotelu „Leofric" w Coventry w hrabstwie West Midlands (Wielka Brytania). Skok przez beczki na łyżwach ? Oficjalny rekord odległości wynosi 8,99 m, ponad 18 beczkami. Dokonał,tego Yvon Jolin w Ter- rebonne, (Kanada), 25 stycznia 1981 r. Re- kord ten w kategorii kobiet wynosi 6,21 m. ponad 11 beczkami i ustanowiła go Janet Hainstock w Michigan (USA), 15 marca 1980 r. Różne osiągnięcia 169 Brytania), 15 sierpnia 1982 r. Dziesięciooso- bowy zespół toczył beczkę ważącą 63,5 kg na odcinku 240,35 km przez 30 godzin i 31 minut w Chlumcanach (Czecho-Słowacja), 27 i 28 października 1982 r. Pchanie taczki ? Najciężej załadowaną jed- nokołową taczkę o łącznej masie 3,753 tony pchał przez 74,06 m na poziomym odcinku John Sarich w Londynie, w prowincji Onta- rio (Kanada), 19 lutego 1987 r. Wyścig z taczką ? Najkrótszy czas uzy- skany w wyścigu z taczką na dystansie 1609 m (1 mila) wynosi 4 minuty i 48,51 sekundy. Dokonał tego Pięt Pitzer i Jaco Erasmus z Transvalia High School w Vanderbijlpark (Republika Południowej Afryki), 3 paździer- nika 1987 r. Szwagrowie Malcom Shipley i Adrian Freeburg wieźli się nawzajem na taczkach od John 0'Groats do Land's Endu (Wielka Brytania) w ramach imprezy na cele dobroczynne, przez 30 dni, od 28 lipca do 26 sierpnia 1981 r. Wyścigi w wannach ? Rekord wyścigów w wannach na odcinku 57,9 km (36 mil) wy- nosi 1 godzinę, 22 minuty i 27 sekund. Usta- nowił go Greg Mutton podczas Grafton Ja- caranda Festival w Nowej Południowej Wa- lii (Australia), 8 listopada 1987 r. Wanny mają długość maksymalną 1,90 m i napędza- ne są silnikami o mocy 6 KM. Największą odległości, jaką przebyto w ręcznie napędza- nej wannie w ciągu 24 godzin jest 145,6 km. Dokonało tego 13 członków Klubu Towa- rzyskiego Oficerów Służby Więziennej z Al- dington w Ashford w hrabstwie Kent (Wiel- ka Brytania), 28 i 29 maja 1983 r. Żonglerka buławą ? Victor Cerda, Soi Lo- zano, Harry Little III (kierownik) i Manuel Rodriguez żonglowali buławą przez 122,5 godziny, od 24 do 29 czerwca 1984 r. w El Seveno (USA). Dziesięć pełnych obrotów między podrzuceniem buławy w górę, a schwytaniem jej udało się dokonać Donal- dowi Garcii w programie BBC „Zdobywcy rekordów", 9 grudnia 1986 r. Rekord ten w kategorii kobiet wynosi 7 obrotów i uzyska- ła go Lisa Fedick w tym samym programie, a także Joannę Holloway na Mistrzostwach Brytyjskiego Narodowego Stowarzyszenia Żonglerki Buławą w Paignton w hrabstwie Devon, 29 października 1987 r. i Rachel Hayes 18 września 1988 r., co również za- prezentowano później w programie BBC „Zdobywcy Rekordów". Ścielenie łóżka ? Rekordowym czasem uzyskanym zgodnie z rygorystycznymi regu- łami mistrzostw Australii w ścieleniu łóżka jest 28,2 sekundy, uzyskane solo przez Wen- dy Wall (34 lata) z Hebersham, Sydney, 30 listopada 1978 r. Łoże z gwoździ ? Wielebny Ken Owen (48 lat), z Pontypridd w hrabstwie Mid Glamo- rgan, Anglia, leżał na łóżku z gwoździ łącz- nie przez 300 godzin w tym 132 godziny i 30 minut bez przerwy, od 3 do 14 maja 1986 r., zaczynając w „Bridgend Hotel", Ponty- gwaith, a kończąc w The Three Horse Shoes, Tonteg, Pontypridd. Znacznie dłuższe choć niepotwierdzone czasy spoczywania na takim łożu mają należeć do fakirów, przy czym skrajnym przypadkiem jest Silki, który ruchomy obiekt jest 5204 km. Było to łoże szpitalne na kółkach, przesuwane przez 9-osobowy zespół pracowników Domu Opieki w Bruntsfield, Edynburg, od 21 czerwca do 26 lipca 1979 r. Wyścigi łóżek ? Rekordowym czasem w dorocznych wyścigach łóżek w Knaresbo- rough (organizowanych od roku 1966) w hrabstwie North Yorkshire (Wielka Bryta- nia) jest 12 minut 25 sekund dla trasy dłu- gości 3,27 km z forsowaniem rzeki Nidd. Uzyskała go drużyna Bobrów Bebra 11 czerwca 1988 r. Rekord trasy o długości 16,09 km (10 mil), na której urządzane są wyścigi Chew Valley Lakę (od roku 1977) w Avon, wynosi 50 minut i należy do 3-osobo- wej obsady łóżka Westbury Harriers. Podnoszenie baryłki piwa ? Tom Gaskin podnosił baryłkę piwa ważącą 62,5 kg nad głową 360 razy w ciągu 6 godzin w Newry, w Południowej Irlandii, 20 sierpnia 1988 r. Przewrót podkładek pod kufle ? Dean Gould z Felixstove w hrabstwie Suffolk przewrócił o 180 stopni i schwytał stos 102 podkładek pod kufle (grubość 1,2 mm, wy- konane z tektury o gramaturze 490) w Ham- burgu (RFN) 18 marca 1988 r. Niesienie kufli z piwem ? Barmanka Ro- sie Schedelbauer pokonała odległość 15 m w ciągu 4 sekund, trzymając w każdej ręce po pięć pełnych kufli, podczas relacjonowanego przez telewizję konkursu w Konigssee (RFN), 29 czerwca 1981 r. Drużba ? Mistrzem świata w byciu drużbą jest Ting Ming Siong z Sibu w Malezji, któ- ry w marcu 1989 r. wystąpił w tym charak- terze po raz 561 od roku 1976. Największa liczba osób jadących jednocześnie rowerem ? 30 czerwca 1988 r. w Semarang na Środkowej Jawie (Indonez- ja), 19 członków klubu sportowego Jago wsiadło na jeden rower i przejechało na nim 200 m. Kotwiczenie łódek ? Komitet Apelacyjny Miasta Dublin Królewskiej Narodowej In- stytucji Łodzi Ratunkowych zorganizował zakotwiczenie 329 żaglówek, należących do członków klubów żeglarskich Dublina, na planie podwójnego pierścienia, w kształcie słoneczka, w przystani Dug Laoghaire w Dublinie (Irlandia), 14 czerwca 1987 r. Rzut bumerangiem ? Po raz pierwszy sło- wo podobne do,,bumerang" jako „wo-mur- rang" wymieniono w „Słowniku Nowej Po- łudniowej Walii" Collinsa z 1798 r. Naj- wcześniejszą niezbitą wzmianką australijską na temat powracającego bumerangu (termin ustalony w 1827 r.) jest notatka z 1831 r. autorstwa majora (późniejszego Sir Thoma- sa) Mitchella. Największa liczba kolejnych pochwyceń oburęcznych wynosi 653; dokonał tego Bob Croll 7 kwietnia 1984 r. w Albury (Austra- lia). Na największą odległość 121 m — wy- rzucił bumerang Christian Jabet w pobliżu Lionu (Francja) 5 kwietnia 1986 r. Najdłuż- 70 rzuconych bumerangów w ciągu 5 minut w Genewie (Szwajcaria), 20 sierpnia 1988 r. Noszenie cegieł ? Reg Morris z Walsall w hrabstwie West Midlands (Wielka Bryta- nia) 16 lipca 1985 r. przeszedł 99,37 km nio- sąc w jednej ręce (bez rękawiczki) cegłę o wadze 4,08 kg. Kobiecy rekord ustanowiła Wendy Morris z Walsall w hrabstwie West Midlands, 28 kwietnia 1986 r. przenosząc 4,422 kg cegłę na trasie 36,2 km. Murowanie ? Tony Gregory z Horndon wmurował 747 cegieł, z których każda waży- ła 2,00 kg, w ciągu 60 minut w Grays w hrabstwie Essex (Wielka Brytania), 18 kwiet- nia 1987 r. Podnoszenie cegieł ? Geoff Capes pod- niósł 26 cegieł w Brockley, w południowym Londynie, 16 czerwca 1988 r,. a także w stu- dio TV podczas programu „Zdobywcy Re- kordów", 9 listopada 1988 r. Rzut cegłą ? Największą zgłoszoną odleg- łością rzutu standardową cegłą budowlaną o wadze 2,268 kg jest 44,54 m; dokonał tego Geoff Capes w Braybrook School, w hrab- stwie Cambridgeshire, (Anglia) 19 lipca 1978 Bańka mydlana ? David Stein z Nowego Jorku (USA) zrobił 6 czerwca 1988 r. bańkę mydlaną o długości 15,24 m. Używał przy tym słomki do puszczania baniek, płynu do zmywania i wody. Balon z gumy do żucia ? Największą zgło- szoną średnicą balonu z gumy do żucia, wy- konanego zgodnie ze ścisłymi regułami tej konkurencji, jest 55,8 cm uzyskane przez Su- san Montgomery Williams z Frenso (USA), w czerwcu 1985 r. Żywcem pogrzebany ? Zgłoszenia dobro- wolnie żywcem pogrzebanych (spośród któ- rych opublikowano zgłoszenia sięgające 217 dni) nie będą przyjmowane, jeśli głębokość spoczywania trumny pod ziemią nie będzie wynosiła co najmniej 2 m, maksymalna po- jemność trumny będzie przekraczała 1,5 mi- liona cm3, a jedyny otwór do porozumiewa- nia się i karmienia będzie miał większą śred- nicę, niż 10 cm. „Country" Bili White (50 lat) był pogrzebany w takich warunkach od 31 lipca do 19 grudnia 1981 r. (141 dni) w Killeen, (USA). Przebywanie pod gołym niebem ? Milczą- cy indyjski fakir Mastram Bapu („zadowo- lony ojciec") pozostawał na tym samym miejscu przy drodze we wsi Chitra przez 22 lata, od 1960 do 1982 r. Skoki przez kanał ? W tej dyscyplinie sportu zwanej „Fierljeppen" w Winsam, (Holandia), rekord wynosi 18,61 m przy użyciu tyczki aluminiowej o długości 12,2 m; ustanowił go Aarth de Wit w sierpniu 1983 r. Rzut kartą ? Kevin St Onge rzucił standar- dową kartą do gry na odległość 56,41 m w miasteczku uniwersyteckim Henry Ford Community w Dearborn (USA), 12 czerwca 1979 r. 170 Różne osiągnięcia Rozbijanie samochodów ? Największą liczbą samochodów rozbitych podczas karie- ry kaskadera jest 1997 wozów zniszczonych do 1 czerwca 1989 r. przez Dicka Shepparda z Gloucester (Anglia). Strzał z katapulty ? Największą zanoto- waną odległością strzału z katapulty jest 415 m, uzyskane przez Jamesa M. Pfotenhauera przy użyciu patentowanej katapulty „Mo- narch IV Supershot" o wielkości 5,22 m i ołowianej kuli muszkietowej kalibru 53, na Ski Hill Road w Escanaba (USA), 10 wrześ- nia 1977 r. Strzał na odległość korkiem od szampana ? Największą odległością uzyska- ną przy użyciu niespreparowanej i niepod- grzewanej butelki szampana z wysokości 1,22 m nad ziemią jest 54,18 m, uzyskane przez emerytowanego profesora Heinricha Medicusa w Winnicach i Zakładach Winiar- skich Woodbury, (USA), 5 czerwca 1988 r. Wysokość piramidy kieliszków do szampana ? Największą liczbą pięter takiej piramidy zbudowanej z 10404 tradycyjnych kieliszków z wysoką nóżką, napełnianych kolejno od góry, jest 44 (wysokość 7,52 m). Piramidę taką wykonał Pascal Leclerc w Biltmore Hotel w Los Angeles, (USA), 18 lipca 1984 r. Balansowanie pudełkami po cygarach ? Bruce Błock balansował 211 pudełkami cy- gar ,,King Edward" na swym podbródku przez 9 sekund w hotelu Hilton w Akron, (USA), 28 lipca 1984 r. Klaskanie ? Rekord czasu dla nieprzerwa nego klaskania (z utrzymywaniem przecięl nie 160 klaśnięć na minutę, słyszalnych v odległości 109,7 m) wynosi 58 godzin i 9 mi- nut, a ustanowił go V. Jeyaraman z Tamil Nadu (Indie), w dniach 12-15 lutego 1988 r. Wywijanie pałką ? Albert Rayner ustano- wił rekord świata wynoszący 17 512 obrotów (4,9 na sekundę) w ciągu 60 minut w Wake- field w hrabstwie West Yorkshire (Wielka Brytania), 27 lipca 1981 roku. M. Dobrilla wywijał pałką bez przerwy przez 144 godzi- ny w Cobar, (Australia), kończąc bicie re- kordu 15 września 1913 roku. Wydobycie węgla ? Indywidualny rekord wynosi 221,5 ton na tydzień złożony z pięciu szycht; należy on do Jima Marleya (ur. 1914) i został ustanowiony w kopalni węgla East Walbotle w Tyne and Wear (Wielka Brytania), w 1949 r. Rekord ten obejmuje 48,3 tony w ciągu 6 godzin. Rekord Naro- dowego Urzędu ds. Węgla dla tygodniowego urobku zespołu złożonego z 48 osób wynosi 32333 tony, wydobyte z największego szybu w kopalni węgla Kellingley w Knottingley, w hrabstwie West Yorkshire, w tygodniu poprzedzającym Boże Narodzenie (tzw. „By- czy Tydzień"), w grudniu 1982 r. Ładowanie węgla szuflą ? Rekord napeł- nienia węglem leja zasypowego o pojemności 508 kg wynosi 29,4 sekundy; ustanowił go swobodnie pionowo na innej monecie leżącej płasko. Ustawił je Bruce McConachy (ur. 1963) z West Vancouver (Kanada) dla Tele- wizji Fuji w Tokio (Japonia), 24 lutego 1985. Hiem Shda z Kiriat Mozkin, Izrael, 30 lipca 1989 zbudował piramidę z 847 monet, stoją- cą na krawędzi monety ułożonej pionowo na jeszcze innej monecie leżącej na stole. Chwytanie monet ? Największą liczbą mo- net 10-centowych schwytanych po podrzuce- niu ich tylną częścią przedramienia w dłoń - tej samej ręki wynosi 140. Dokonał tego Dean Gould w Hamburgu (RFN), 19 marca 1988 r. Wygrane w konkursach ? Największą za- notowaną nagrodą indywidualną jest 305 500 dolarów, które przypadły Herberto- wi J. Idle (55 lat) z Chicago, w konkursie encyklopedycznym zorganizowanym przez wydawnictwo Unicorn Press Inc., 20 sierp- nia 1953 r. Rzut „krowim plackiem" ? Rekordowe odległości w wiejskim sporcie, polegającym na rzucaniu wyschniętymi kupami krowimi zależą od tego, czy ,,pocisk" można ugnieść na kształt kuli czy też nie. Największa odleg- łość uzyskana przez niezmieniony i w pełni ograniczony krowi kał wynosi 81,07 m. Tak daleko rzucił Steve Urner na Festiwalu Gór- skim w Tehachapi (USA), 14 sierpnia 1981 r. Reanimacja serca i płuc ? Roger Frisby i Trevor Toogood przeprowadzili 110-godzin- ny maraton reanimacji serca i płuc (masaż serca — 15 uciśnięć na przemian z dwoma wymuszonymi oddechami) od 14 do 19 listo- pada 1988 r. w Shaftesbury w hrabstwie Dorset (Wielka Brytania). Czołganie się ? Najdłuższe nieprzerwane czołganie się (przemieszczanie się z jednym lub drugim kolanem w nieprzerwanym kon- takcie z ziemią) odbyło się na dystansie 45,87 km; dokonał tego Reg Morris z Brownhills w hrabstwie West Midlands (Wielka Brytania), 29 lipca 1988 r. Czołga- nie odbywało się na zmierzonym odcinku o długości 2,41 km. Zdobywanie tego rekordu iiw»jente ogórka • Norman Johnson z wĘmśpa\, Wielka Brytania kroi 264 plaąf|f|§|| łMMyeMffl w/13,4 Sekundy. Na zdjęciu rókg§|ii||| |pfgw!K4 godziny i 2S.5 minuty. aby wygrać 21100 dolarów w Chicago'* Mem Ciarden Ball- rooui, Belniont and Sheffield w stanie lllionois (USA). od 29 sierpnia 1930 i. do I kwietnia 1931 r. Okresy odpoczynku stopniowo skracano / 20 do 10. a następ- nie do 5 i wreszcie do zera minut na godzinę, i maksi- mum 15 sekund na zamkniecie oczu. Will Kcmp przetańezy! w rytmie tańca ludowego Mor- ris cala drogę z Londynu do Norwich w ciągu 9 dni. ..Rosie Chłodnica" (Rosę Marie Ostler) pr/etaiiezyla 12.5 km 1989 r.. prowadzać kolumnę 14 stepujących tancerzy przez San Francisco. Sala balowa. Maraton ? Indywidualny rekord świata w nieprzerwanym tańcu w sali balowej wynosi 126 godzin i należy do Scotta Miehaela (31 lat]- ins- [rnktora tańca z Huntington Bcaeb (LISA): dokonał on lego v\ dniach 20 — 25 czerwca 1986 r. w Danee Master"s Ballroom Studio w Stanton. (USA). Na zmia- nę jako jego partnerki pracowało 27 dziewcząt ? Para taneczną, która odniosła naj- więcej na świecie sukcesów-, jako mistizowie lanca to- warzyskiego, są Hill lrvine i Bobbie Inine. którzy w lalach 1960-1968 zdobyli !3-krotnie tytuły mistrzów świata Najstarszym uczestnikiem konkursów lanca towarzy- skiego jest Albert J. SyKcsler (ur. 24 listopada 1SS9 roku), z Corsham w hrabstwie Wiitshire. Anglia, który przeszedł na emeryturę w wieku 94 lat Taniec brzucha ? Najdłuższy zanotowany mara- ton tańca brzucha trwający 106 godzin wykonała Hi- leen Foucher w szpitalu Rush Cireen w Romtord (Wielka Brytania) od 30 lipca do 3 sierpnia 1984 r. Sahi Charleston ? Rekord laiiezei 110 aodzin i 5H minut; dokona Lansdownc (USA), w dniach 15 - 20"stycznia 1979 r. Conga ? Najdłuższą zarejestrowaną congil była Miami Super Conga. zorganizowana 13 marca 1988 r. w zwurzku z Calle Ocho - przyjęciem, na które Ame- rykanie pochodzenia kubańskiego zaprosili resztę Mia- mi. abv uczcić wspólne zwie. "Conga składała się ze Taniec ludowy ? Najbardziej skomplikowanym szkockim tańcem"ludowym jaki kiedykolwiek odtań- czono. b>l taniec wirów j w wykonaniu 256 tancerzy. w opracowaniu choreograficznym lana 1'ricc'a. Został on wykonany 24 kwietnia 1988"r. w Vancouver (Kana- da) OlSCO ? Najdłuższy zanotowany maraton tańca dis- co trwał 462,5 rodziny tańczył Alfie Turncr z Rom- ford w hrabstwie Fssiw. Anglia! w dniach 2» kwietnia - 17 maja 19X5 r. FlamenCO ? Najszybszym tancerzem flamenco jest Solero de Jerez (17'lat), który w Brisbane (Australia), we wrześniu 1967. w oszałamiająco perfekcyjnym wy- stępie osiągną! 16 uderzeń obcasami na sekundę'. Dżajf ? Rekord nieprzerwanego tańczeniu dżajfa wynosi 97 godzin 42 minuty, a dokonał tego Richard Rimmer (ze sztafetą partnerek) z Catcrluim (Wielka Brytania) od 11 do 16 listopada 1979 r. Zdobyty zgod- nie z rygorystycznymi zasadami Furopejskiego "Stowa- rzyszenia Rock'n"Rolla rekord czasu tańca pary wyno- si '24 godziny i 5 minut. Uzyskało so 5 par na Festiwa- lu Okręou Ćlayton (Australia), w dniach 11-12 paź- dziernika I9S6i-. Stepowanie ? Największą prędkość stepowania, ja- ką kiedykolwiek zmierzono jest 2,S uderzeń na sekun- dę: dokonał tego Michael Flatlcy z Palos Park (USA), 9'maja 1989 r."Roy Castle, prezenter programu „Zdo- bywcy Rekordów"'w telewizji BBC. osiągnął I milion uderzeń w stepowaniu w ciągu 23 godzin T 44 mima na wystawie ..Świat rekordów Guinnessa" w Londynie, w dniach 31 października - 1 listopada 19S5 r. Nąjwiyk- 172 Różne osiągnięcia dów. Wysunięto propozycję, że jeśli twarz Heleny Trojańskiej (żyjącej około 1200 p.n.e.) mogła spowodować wyruszenie na morze 1000 okrętów, to jednostka piękna wystarczająca do zwodowania okrętu powin- na nazywać się milihelen. Najwcześniejszy międzynarodowy publiczny konkurs piękności został zorganizowany przez P.T. Barnuma (z publicznością w cha- rakterze sędziów) w USA w czerwcu 1855 r. Pierwszy konkurs na Miss Ameryki odbył się w Atlantic City w stanie New Jersey (USA) w 1921 r., a wygrała go szczupła blondynka o niebieskich oczach i obwodzie w biuście 76,2 cm, Margaret Gorman. Największymi na świecie corocznymi rewia- mi piękności są wybory Miss Świata (za- inaugurowane w roku 1951) i Miss Wszech- świata (1952). Krajem, który odniósł najwię- cej sukcesów w tym drugim konkursie są Stany Zjednoczone, których reprezentantki zwyciężyły w latach 1954-1956, 1960-1967 1970 i 1980. Liczba reprezentowanych państw osiągnęła 80; Najwięcej zwyciężczyń konkursu na Miss Świata, bo aż pięć, po- chodziło z Wielkiej Brytanii. Były to: Rose- marie Frankland (1961); Ann Sidney (1964) Lesley Langley (1965); Helen Morgan (1974), która złożyła rezygnację z tytułu i Sarah-Jane Hutt (1983). Najwięcej pań — aż 84 — uczestniczyło w konkursie w listopa- dzie 1988 r. Najkrótsze było panowanie Miss Niemiec, Gabrielli Brum, w roku 1980; trwało ono 18 godzin. Ciągnięcie armaty polowej ? Trzy oś- mioosobowe zespoły z 55 Kompanii Artyle- rii (Ochotniczej) Królewskiego Korpusu Ar- tylerii Lądowej ciągnęły 25-funtówkę — ar- matę polową na odcinku o długości 137,92 km przez 24 godziny w Hounslow, (Wielka Brytania) 15 i 16 kwietnia 1988 r. Z pola do pieca ? Najszybszy czas „wy- produkowania" bochenka chleba z pszenicy to — 26 minut 37 sekund. Rekord pobił klub rolników „Tendring Hundred Farmers Club" i młynarz — Read Woodrow, w Ard- leigh, Essex, Anglia, 23 sierpnia 1988 roku. Pompowanie ? Najwięcej wody przepom- powała w Aberdeen, W. Brytania, ośmioo- sobowa drużyna strażaków reprezentująca Grampian Fire Brigade 17 — 20 sierpnia. W czasie 80 godzin wpompowali 124624 litry wody. Ciągnięcie pompy ? W ciągu 24 godzin na trasie 358,8 km przeciągnięto ręcznie urzą- dzenie przeciwpożarowe o wadze 520 kg. Dokonał tego 32-osobowy zespół Straży Po- żarnej Dublina, Iralndia, 21 czerwca 1987 r. Maraton gry na flecie ? Joseph Shury ze Sri Chinmoy Marathon Team z Toronto (Kanada) grał na flecie 61 godzin, od 21 do 23 marca 1986 r. Rzut latającym dyskiem ? Rekordy świa- towej Federacji Latającego Dysku (halowe) wynoszą: mężczyźni — 121,6 m. (rekord ustanowiony przez Van Millera z USA, we Rzut latającym dyskiem • Rekord wy- nosi 190.07 m. a ustanowił go Sani Ferrans (USA) 2 lipca 1988 r (Foto: Jeff Catlick). lipca 1988 r. w San Francisco w USA). Re- kordy w dyscyplinie polegającej na rzucie, biegu i schwytaniu dysku wynoszą: mężczyź- ni — 92,64 m (rekord ustanowiony przez Hiroshi Oshimę z Japonii, 20 lipca 1988 r. w San Francisco, w USA) zaś kobiet — 60,02 m (rekord ustanowiony przez Judy Horowitz z USA, 29 lipca 1985 r. w La Mirada w USA). Rekord maratonu grupowego wynosi 1198 godzin i został ustanowiony przez Klub Sportowy Prince George's Community College w dniach 1 czerwca — 21 lipca w Largo USA (patrz „Rzucanie"). Worek nożny ? Światowy rekord utrzymy- wania worka nożnego w powietrzu wynosi 36 230 kolejnych kopnięć czego dokonał An- dy Linder (USA), w Palatine, 24 sierpnia 1986 r. Rekord w kategorii kobiet należy do Tricii Sullivan, która uzyskała 12 838 kop- nięć 31 lipca 1985 r., w Golden, w USA. Sport ten narodził się w stanie Oregon w USA w 1972 r., a został wynaleziony przez Johna Stalbergera z USA. Walki gladiatorów ? Cesarz Rzymu Tra- jan (98 — 117 n.e.) zorganizował widowisko, w którym udział brało 4941 par gladiatorów w ciągu 117 dni. Publiusz Ostorius, człowiek wolny, zwyciężył w 51 walkach w Pompe- jach. Wypłukiwanie złota ? Najkrótszy czas na „wypłukiwanie" ośmiu wcześniej umieszczo- nych samorodów złota w naczyniu o średni- cy 25,4 cm wynosi 9,23 sekundy. Rekord ten należy do Boba Boxa z Ahwahnee USA, zaś tenże rekord w kategorii kobiet wynosi 10,03 sekundy i należy do Susan Bryeans z Fullerton. Oba te wyniki zostały ustanowio- Chwytanie winogron ? Największą odleg- łością, z której winogrono rzucane z pozio- mu gruntu zostało uchwycone ustami wyno- si 97,43 m. Dokonał tego Adren Chapman w Northeast Lousiana University, w Mon- roe (USA), 18 lipca 1980 r. Kopanie grobów ? Johann Heinrich Karl Thieme, kościelny z Aldenburg (Niemcy) wykopał 23 311 grobów podczas swej 50-let- niej kariery. W roku 1826 jego zastępca wy- konał grób dla niego. Gra na gitarze ? Przez 300 godzin grał so- lo na gitarze Vincent Paxton w pubie „Lord Nelson" w Winterslow w hrabstwie Wittshi- re, Anglia, od 26 listopada do 6 grudnia 198fi Najszybciej na gitarze gra Rick Raven (ur. jako Gary Clarke). W klubie Jacobean Nite Club w Śtockport, Greater Manchester, 27 kwietnia 1989 roku zagrał 5400 nut na mi- nutę. Rzut kaloszem ? Najdłuższą zanotowaną odległością rzutu kaloszem (wysoki kalosz Challenger Dunlop nr 8) jest 52,73 m. Do- konał tego Tony Rodgers z Warminster w hrabstwie Wiltshire, Anglia, 9 września 1978 r. Rosemary Payne ustanowiła rekord w ka- tegorii kobiet rzucając kaloszem na odleg- łość 39,60 m w Cannon Hill Park w Bir- mingham, 21 czerwca 1975 r. Łańcuch z papierków od gumy do żucia ? Najdłuższy łańcuch z papierków od gumy do żucia wykonała Cathy Ushler z Red- mond (USA) w październiku 1987 r. Mierzył on 1819,9 m. Bieg z armatą ? Rekord w Konkursie Rozwijania na Stanowisku Nabrzeżnej Ar- maty Polowej w ramach Turnieju Królew- skiego (rozgrywanego od 1907 r.) z obecny- mi zasadami obowiązującymi od 1913 r. wy- nosi 2 minuty i 40,6 sekundy i został ustano- wiony przez działon Artylerii Polowej Ko- mendy Portsmouth, w Earl's Court w Lon- dynie, 19 lipca 1984 r. Ciężar samej lufy wy- nosi 406 kg. Ściana ma wysokość 1,52 m, a wykop szerokość 8,53. Rzucanie haggisa (szkockiej potrawy narodowej) ? Najdłuż- sza zanotowana odległość rzutu haggisem (waga minimalna 680 g) wynosi 55,11 m; dokonał tego Allan Pettigrew na Inchmur- rin, na jeziorze Loch Lomond (Szkocja), 24 maja 1984 r. Fryzjerstwo ? Elie Algranti strzygł, ondu- lował i modelował włosy bez przerwy przez 415 godzin, od 4 do 21 lutego 1989 r. w Mossel Bay (Republika Południowej Afry- ki). Rozszczepianie włosa ? Największym zgłoszonym osiągnięciem w rozszczepianiu włosa był wynik byłego mistrza kolarskiego i rzemieślnika Alfreda Westa (1901-1985), któremu podczas ośmiu pokazów udało się siedemnaście razy rozszczepić ludzki włos na Różne osiągnięcia 173 ŻYWNOŚĆ PLACEK Z JABŁKAMI Największym plackiem z jabłkami jaki kiedykol- wiek upieczono było dzieło szefa kuchni telewizji ITV Glynna Christiana, wykonane w naczyniu o wymiarach 12x7 m na Hewitts Farm w Chels- field, (Wielka Brytania) od 25 do 27 sierpnia 1982 r. W skład tego ciasta, które ważyło 13,66 tony, weszło ponad 600 buszli (21 600 I) jabłek. Pokroił je kontradmirał Sir John Woodward. CZĄSTKI BANANA Najdłuższy odcinek ułożony z cząstek banana miał długość 7,32 km; wykonali go mieszkańcy Selinsgrove (USA), 30 kwietnia 1988 r. BARBECUE Zabawa ludowa z pieczeniem mięsa na rożnie. Rekordowa frekwencja na jednodniowej impre- zie barbecue wyniosła 35 072 osób; odbyła się ona na terenach targowych Iowa State Fair- grounds w Des Moines (USA), 21 czerwca 1988 r. Na tej samej imprezie ustanowiono re- kord największego spożycia mięsa w ciągu jed- nego dnia - 9131 kg wieprzowiny przez pięć godzin. 9576 kg wołowiny zjedzono od 7 do 9 marca 1986 r. w Sertoma Club Barbecue w New Port Richley na Florydzie (USA). CIASTA Największe ciasto, jakie kiedykolwiek powstało ważyło 40,82 tony (w tym 13,61 ton lukru wa- niliowego) wymiary tego ciasta wynosiły 33,5x24,3 m, a upiekł je kuchmistrz Franz Ei- chenauer w City Coliseum w Austin, (USA), 20 lutego 1986 r. Pokroił je Jego Królewska Wyso- kość Książę Walii i gubernator Teksasu, Mark White Junior. Najwyższe ciasto miało wysokość 23,68 m, a wykonała je pani Nilasari przy pomo- cy 121-osobowego zespołu w Surabaya (Indo- nezja). Pracę nad tym ciastem rozpoczęto 16 lu- tego 1989 r., a ukończono 9 kwietnia 1989 r. Muzeum żywności „Alimentarium" w Vevey (Szwajcaria) wystawia najstarsze na świecie cia- sto, które zostało hermetycznie i „próżniowo" zapakowane w grobie Pepionkha, który żył w starożytnym Egipcie około 2200 lat p.n.e. Ciasto to, o szerokości 11 cm jest oproszone ziarnkami sezamowymi, wewnątrz ma miód i prawdopo- dobnie mleko. SER Największym serem, jaki kiedykolwiek wykonano był cheddar o wadze 18171 kg, wyprodukowa- ny 13 i 14 marca 1988 r. w serowarni Simon's Specialty Cheese w Little (USA). Potem obwo- żono go w specjalnie zaprojektowanym, chło- dzonym „Seromobilu". PLACEK Z WIŚNIAMI Największy na świecie placek z wiśniami ważył łącznie 12 861,82 kg i zawierał 11 754,06 kg na- dzienia wiśniowego. Miał średnicę 5,33 m, wy- sokość 66,04 cm. Upiekł go szef piekarni Pierre Bakeries we współpracy z Michigańskim Komi- tetem Wiśni, w Traverse City (USA), 25 lipca 1987 r. MODEL Z CZEKOLADY Największym modelem z czekolady był ważący 1800 kg model Centrum Olimpijskiego w Barce- lonie (Hiszpania), zaprojektowany na Igrzyska Olimpijskie w roku 1992. Został on wykonany w szkole gastronomicznej Gremi Provincial de Pa- stigeria i Confiteria w Barcelonie, w listopadzie 1985 r. i mierzył 10x5x0,73 m. PUDDING BOŻONARODZENIOWY Największym puddingiem było dzieło pracowni- ków Herberta Adamsa w Kensington (Australia). Zaczęto go przygotowywać 16 listopada 1987 r., a zakończono dekorowanie 9 grudnia 1987 r. KOKTAIL Największy koktail czekoladowy miał objętość 7165,5 I i został sporządzony w firmie Smith Doiry Products Company w Orville, Ohio, USA 20 października 1989 r. NAJRZADSZA PRZYPRAWA Najwyżej na świecie cenioną przyprawą jest Ca Cuong ~ wydzielina uzyskiwana w niezwykle małych ilościach z żuków w Wietnamie Północ- nym. Na skutek warunków wojennych cena jej wzrosła do 100 dolarów za 28 g, zanim dostawy praktycznie ustały w 1975 r. PLACEK Z KREMEM Z MLEKA I JAJ Największy placek z kremem, ważący 203,2 kg, powstał w kuchni hotelu Jury's w Dublinie (Ir- landia), pod nadzorem Dereka McLoughlina i Johna Clancy'ego 6 lutego 1987 r. Wa|starsze ciastko • Najstarsze ciastko pznajtJuje się w „Atimeotarium", muzeum żyw- ności w Vevey w Szwajcarii. Odnaleziono je w ||grobte Pepionkha, który żył w starożytnym Egipcie ok. 22 00 tat p.n.e. Mierzy 11 cm, posy- Jiane jest sezamem. (Foto: Alatn Morvairt /Gamma). ,n ,..,,,.„.,,..„,.,..,„,.. „ .„„.„„„„A DANIE Największą na świecie pozycją w menu jest pie- czony wielbłąd, stanowiący potrawę okolicznoś- ciową, przyrządzaną na przyjęcie weselne u Be- duinów. Gotowanymi jajami nadziewa się rybę, rybami nadziewa się gotowane kurczaki, kurcza- kami nadziewa się pieczony kadłub owcy, a ow- cą nadziewa się całego wielbłąda. JAJA WIELKANOCNE (WYRÓB CUKIERNICZY) Najcięższym jajem wielkanocnym było jajo o wadze 3430 kg i wysokości 3,04 m sporządzone przez Siegfierda Berndta w pattiserii „Macopa" w Leicester ukończone 7 kwietnia 1982 r. Jajo o wysokości 5,78 m zostało zbudowane w fabryce cukierniczej Tobler Suchard w Bedford, 10 kwietnia 1987 r. NAJKOSZTOWNIEJSZY PRODUKT ŻYWNOŚCIOWY Produktem żywnościowym o najwyższej cenie (w odróżnieniu od przypraw) są czarne trufle Perigord (Tuber melanosporum) I gatunku, sprzedawane w cenie detalicznej 8,50 funta za puszkę o zawartości 1 2,5 g. Jednakże, w stycz- niu 1985 r. na targu Hafr El-Baten w Rijadzie (Arabia Saudyjska) sprzedawno miejscowe trufle w cenie 5000 riali za 3 kg, co odpowiada 50,16 funta za 1 2,5 g. NAJKOSZTOWNIEJSZY OWOC 5 kwietnia 1977 r. John Synnot z Ashord (Irlan- dia) sprzedał 453 g truskawek (kobiałka z 30 truskawkami) restauratorowi Lesli Cooke, na aukcji w firmie Walter L. Cole Ltd. na dublińskim rynku owocowym, za 530 funtów, co daje 17,70 funta za truskawkę. HAGGIS (SZKOCKA POTRAWA NARODOWA Z PODROBÓW BARANICH) Największy zanotowany Haggis (umieszczony w ośmiu żołądkach wołowych) ważył 273,5 kg i został sporządzony dla supermarketu ASDA Su- perstore w Corby, w hrabstwie Northamptonshi- re, przez firmę Dawid A. Hali Ltd z Broxburn w okręgu Lothian, 6 listopada 1986 r. HAMBURGER Największy znany hamburger, ważący 2503 kg, został sporządzony 5 sierpnia 1989 (Woutganie County Fairgrownds, Seynur, Wisconsin, USA). LODY Z OWOCAMI I ŚMIETANKĄ Największa porcja lodów z owocami i śmietanką ważyła 24 908,8 kg i została wykonana w firmie Palm Daires Ltd pod nadzorem Mikę Rogiani w Edmonton (Kanada), 24 lipca 1988 r. Składała się ona z 20 270,7 kg właściwych lodów, 4394 kg syropu i 243,7 kg przybrania. GALARETKA Największa na świecie galaretka - 35 000 litra różowego deseru o smaku arbuzowym - została sporządzona przez Paula Squiresa i Geoffa Ros- sa. Galaretkę tą, wartości 14 000 dolarów, usta- wiono na Roma Street Forum w Brisbane (Aus- tralia), 5 lutego 1981 r. w zbiorniku dostarczo- nym przez firmę Pool Fab. BOCHENEK Najdłuższym bochenkiem, jaki kiedykolwiek upieczono, był rosca de Reyes o długości 649,90 m i wadze 1173 kg, powstały w Exelaris Hyatt Regency Hotel w Acapulco (Meksyk), 6 stycznia 1985 r. Jeśli konsument rosca (skręco- nego bochenka) znajdzie ukrytą w nim figurkę z 174 Różne osiągnięcia Jajo wielkanocne • Najwyższe jajo vweł-4 kanocne mierzyło 5,78 m. Zbudowała je 2 mi©-x; szanej czekolady, 10 kwietnia 1987 r. firma burgu (Republika Południowej Afryki), 18 marca 1988 r. LIZAK Największy na świecie lizak z lukrem ważył 2608 kg i zosta) wykonany przez Zachodnie Zgroma- dzenie Kościoła Bożego w Davenport, (USA), 7 września 1975 r. Największy „regularny" lizak ważył 931 kg, a zrobiono go w Hyatt Regency Memphis Hotel (USA), 20 lutego 1986 r. PASZTET Największy pasztet ważył 9030 kg i był dziewią- tym z serii z Denby Dale, (Wielka Brytania). Upieczono go 3 września 1988 r. dla uczczenia dwustu lat paszteciarstwa Denby Dale. Pierwszy pasztet z tej serii upieczono w roku 1788 dla uczczenia powrotu króla Jerzego III do zdrowia psychicznego. Czwarty pasztet (na Jubileusz Królowej Wiktorii w roku 1887) zepsuł się i trze- ba go było zakopać w wapnie niegaszonym. NAPÓJ MLECZNY Największa porcja miksowanego napoju mlecz- nego (o smaku czekoladowym) miała objętość 4682,5 I. Sporządzono ją w firmie Lotta Rock Dairy, Inc., z Littleton (USA), 12 i 13 sierpnia 1988 r. BECZKA Z LEGUMINĄ Największa taka beczka ważyła 1025 kg i miała wymiary 6,09x1,52 m. Upieczono ją w Ashby- -de-la-Zouch (Wielka Brytania), 15 października 1932 r. OMLET Największy na świecie omlet przyrządzono z 54 763 jaj i 240 kg sera, w rondlu o średnicy 9,1 m, pod kierownictwem Michaela McGowana wspomaganego przez jego personel w Sunrise Jaycees w Las Vegas, (USA), 25 października 1986 r. Omlet hiszpański o wadze 300 kg przy- rządził Jose Antonio Rivera Casal w Caracacia, Padron (Hiszpania), 17 maja 1987 r.; omlet ten składał się z 500 jaj, 500 kg ziemniaków, 80 kg (Hiszpania). W skład potrawy wchodziło 3700 kg ryżu, 3000 kg mięsa, 1500 kg małży, po 700 kg fasoli i pieprzu, 200 kg czosnku i 400 I oleju. Paellę tę zjadło 40 000 osób, które popiły ją 8000 butelek katalońskiego szampana. NALEŚNIK Członkowie Klubu Lwów z Levaivre przyrządzili i przewrócili naleśnik o średnicy 9,14 m i wyso- kości 2,54 cm; ważył on 907,18 kg. Dokonali te- go w Lefaivre, (Kanada), 26 czerwca 1988 r. PASZTECIK Najdłuższy pasztecik na świecie miał długość 513,04 m. Wykonali go kuchmistrzowie w Hyatt Regency Ravinia, w Atlancie (USA), 26 lipca 1986 r. PIZZA Największa pizza miała średnicę 30,51 m. Jej przyrządzenie zorganizowali Lorenzo Amato i Louis Piancone. Ukończono ją na autostradzie nr 27 w Havana na Florydzie (USA), 11 paździer- nika 1987 r. PRAŻONA KUKURYDZA Pudło mierzące 7,63x7,62 m, napełniano prażo- ną kukurydzą w Jones High School w Orlando (USA), od 15 do 17 grudnia 1988 r. FRYTKI Firma Charles Chips Inc. z Mountville (USA) wyprodukowała frytki o wymiarach 10x17,5 cm z ponadwymiarowych ziemniaków, w lutym 1977 r. PURRE ZIEMNIACZANE Pojedyncza porcja 8,26 tony puree z ziemniaków została przygotowana w betoniarce na XVII Do- roczne Święto Ziemniaka w Grand Forks (USA), 4 września 1982 r. SALAMI Rekordową długość salami - 18,7 m, o obwo- dzie 61 cm, o wadze 545,4 kg, osiągnęła wy- twórnia „Kutztown Bologan Company", Pensyl- wania, USA. Wystawiono ją przy okazji festynu w Kutztown 11-13 sierpnia 1989 roku. KIEŁBASA (PATRZ TAKŻE GRILL) Najdłuższa kiełbasa w jednym kawałku miała długość 21,12 km a sporządzono ją w zabudo- waniach Keitha Boxleya w Wombourne (Wielka Brytania), w ciągu 15 godzin i 33 minut, 18 i 19 lipca 1988 r. NAJKOSZTOWNIEJSZE KORZENIE W listopadzie 1977 r. podano, że ceny dzikiego żeń-szenia (korzeń „Panax quinquefolius") z re- jonu gór Chan Pak w Chinach, który, jak się uważa, jest afrodyzjakiem, osiągnęły wysokość 23 000 dolarów. Dostawy roczne z prowincji Ji- lin nie przekraczają 4 kg. Czołowe czasopismo medyczne w Stanach Zjednoczonych przyrów- nało działanie żeń-szenia do „zatrucia corticoste- roidem". NAJOSTRZEJSZA PRZYPRAWA Twierdzi się, że najostrzejszą ze wszystkich przypraw jest Siling Labuyo z Filipin. Pieprz chilijski lub pieprzowiec znany jako Tepin, z południowego zachodu USA, dostarczany jest w pojemnikach o średnicy 7 mm. Jeden gram tej wysuszonej substancji zapewnia odczuwalne pieczenie w 31 kg łagodnego sosu. MISKA TRUSKAWEK Największa miska truskawek pomieściła 2191,7 kg owoców zerwanych w Walt Furlong, New Ross, Co. Wexford, Republika Irlandii 9 lipca 1989 r. NAJLEPIEJ SPRZEDAJĄCE SIĘ SŁODYCZE Najlepiej na świecie sprzedającymi się słodycza- mi (cukierkami) są „Life Savers", których 33 431 300 rolek sprzedano pomiędzy 1913 r. a majem 1987. Tunel utworzony przez otworki znajdujące się pośrodku tych dropsów, ustawio- nych jeden na drugim, przekraczałby ponad trzykrotnie odległość z Ziemi na Księżyc i z pow- rotem. Thomas Syta z Van Nuys (USA) trzymał w ustach jednego takiego dropsa (z nienaruszo- nym otworem) przez 7 godzin i 10 minut, 15 stycznia 1983 r. BISZKOPT Z KREMEM W WINIE Największa porcja biszkopta z kremem w winie sherry ważyła 1140 kg. W skład jej wchodziło 100 litrów sherry. Deser ten przyrządzili 1 lutego 1989 r. studenci college'u Seale-Hayne w Ne- wton Abbot (Wielka Brytania). PUDDING YORKSHIRE Największy miał powierzchnię 21,37 m2, a przy- rządził go 18 listopada 1988 r. Willie Johnston z Hope Valley Round Table (Wielka Brytania) oraz studenci Castle College w Sheffield, we współ- pracy z Radiem BBC Sheffield. Zużyto w tym celu 720 jaj, 68,04 kg mąki i 136,4 I mleka. NAPOJE Od 1 stycznia 1981 r. moc napojów alkoholo- wych mierzy się tylko w procentach objętościo- wych alkoholu w temperaturze 20°C. Czysty spi- rytus lub 100% alkohol oznaczono poprzednio jako 75,35° ponad moc przepisową lub 75,35° OP. W USA moc napojów wyskokowych wyraża się jako podwojoną rzeczywistą procen- tową objętościową zawartość alkoholu w tem- peraturze 15,6°C. W ten sposób czysty spirytus ma moc 200%. Twierdzi się, że kaca pogarszają takie toksyczne składniki, jak alkohol amylowy (C5H„OH). PIWO Najmocniejsze ? Według obiętościowej za- wartości alkoholu, piwo „Roger and Out", wa- rzone w firmie Frog and Parrott w Sheffield, (Wielka Brytania) według recepty opracowanej przez W.R. Nowilla i G.B. Spencera, ma moc 16,9% i gęstość właściwą 1125". Po raz pierw- szy wyprodukowano je w lipcu 1985 r. i od tej pory jest zawsze w sprzedaży. Najmocniejsze pi- wo według gęstości właściwej to „Domesday Ale" warzone przez Cornish Brewery Company Ltd, w Redruth (Wielka Brytania), w którym ob- jętościowa zawartość alkoholu wynosi 15,86%, a gęstość właściwa 1143,5°. Najmocniejszym pi- wem typu lager jest ciemne Samichlaus Dark 1987 warzone przez browar Brauerei Hurlimann w Zurychu (Szwajcaria). Ma ono ciężar właści- wy 1123° a jego procentowa objętościowa za- wartość alkoholu wynosi 14,93% w temperaturze 20°C. Najsłabsze ? Słodka namiastka piwa warzona w Niemczech przez firmę „Sunner" w Col- ne-Kalk, w 1918 r. miała gęstość właściwą 1000,96 i moc równą 1/30 mocy najsłabszego piwa, jakie jest obecnie dostępne w Wielkiej Brytanii. BUTELKI Największa Na wystawie ..Świat rekordów Różne osiągnięcia 175 „Family Reserve Finest Scotch Whisky" tejże fir- my. Największymi butelkami używanymi w handlu winem i napojami alkoholowymi są Jeroboam (o pojemności odpowiadającej 4 butelkom szampa- na lub, rzadko, brandy i od 5 do 6,5 butelki czerwonego wina (zależnie od tego, czy są to butelki wydmuchiwane czy też odlewane) i double magnum, których pojemność, od około 1934 roku, odpowiada 4 butelkom czerwonego wina lub, rzadziej, czerwonego burgunda. Kompletny zestaw butelek do szampana powi- nien składać się z butelki kwartowej, butelki po- łówkowej, butelki podstawowej, magnum, Jero- boam, Rehoboam, Methuselah, Salmanazer i Balthazar, aż do Nebuchadnezzara, który ma po- jemność 16 litrów i jest odpowiednikiem 20 bu- telek podstawowej wielkości. Butelkę zawierającą 33 I „Chateau La Rosę Ma- rechale" 1985, odpowiadającą objętościowo 44 pełnym butelkom wina sprzedano na aukcji w Kopenhadze (Dania), 11 października 1988 r. Koniak „Martell" jest dostępny w asortymencie butelek o 21 wielkościach, od 0,3 I do 3,78 I. Najmniejsza ? Najmniejszymi butelkami z napojem alkoholowym, znajdującymi się obecnie w sprzedaży, są butelki „White Horse Scotch Whisky", mające wysokość nieco ponad 5 cm i pojemność 1,3 ml. Miniaturowa kasetka z 12 ta- kimi butelkami kosztuje 5,50 funta, i ma wymiary 4,67x3,33x2,69 cm. Dystrybutorem jest Cum- brae Supply Co. w Paisley (Szkocja). NAPOJE O NAJWIĘKSZEJ ZAWARTOŚCI ALKOHOLU W okresie niepodległości (1918-1940), Estoń- ski Monopol Alkoholowy wprowadził na rynek spirytus z ziemniaków zawierający 98% alkoholu. W 31 stanach USA sprzedawany jest spirytus „Everclear" o mocy 95%, wytwarzany przez American Distilling Co. głównie jako podstawa do wyrobu domowych nalewek. Rum Royal Na- vy, wyprodukowany w roku 1655, miał moc 75% do roku 1948, lecz obniżono ją do 46%, przed usunięciem go z Królewskiej Marynarki Wojennej 31 lipca 1970 r. Królewska Nowoze- landzka Marynarka Wojenna nadal wydaje służ- bowy Navy Rum o mocy 46% i jest jedyną na świecie marynarką wojenną, która to czyni. Rum marynarski „Prusser's" o pełnej mocy jest roz- prowadzany przez firmę I.D.V. (UK) Ltd. z Har- low (Wielka Brytania). Najkosztowniejszy alkohol ? 60-letnia butelka „The Macalla" została sprzedana przez Klub Rotariański z Elgin (Wielka Brytania) za 6000 funtów, 2 lipca 1988 r. Nabywcą była fir- ma Sheraton Caltrust z Glasgow. Cena detalicz- na „Hennessy Private Grandę Champagne" w Wielkiej Brytanii wynosi (łącznie z podatkiem od wartości dodanej) 120 funtów za standardową butelkę. WINO Najstarsze ? Dwie butelki z Xinyang w pro- wincji Hunan (Chiny), znalezione w roku 1980 w grobie datowanym na 1300 r. p.n.e. Słój wina znaleziony w Rzymie nosił etykietę „Q. Lutatio C. Mario Cos", oznaczającą, że wyprodukowano je za konsultatu Q. Lutatiusa i C. Mariusa, tj. w roku 102 p.n.e. W lodyńskim domu aukcyjnym Christie's sprzedano na aukcji 6 grudnia 1979 r. butelkę wina „Rudesheimer Rosewein" z 1748 r. za 260 funtów. Najkosztowniejsze ? 105000 funtów za- płacono za butelkę czerwonego wina „Chateau Lafite" rocznik 1787, którą nabył Christopher Forbes (USA) w londyńskim domu aukcyjnym Christie's. 5 arudnia 1985 r. Na iei cenę wołynał stawowe, obluzował się, przez co wino stało się niezdatne do spożycia. Butelka białego wina „Chateau d'Yquem 1784", również podpisana inicjałami Thomasa Jefferso- na, została sprzedana na aukcji w londyńskim domu aukcyjnym Christie'sa 4 grudnia 1986 r. za 36 900 funtów. Nabywcą był lyad Shiblaq z Jor- danu, abstynent. Butelkę „Chateau Margaux 1784", noszącą ini- cjały Thomasa Jeffersona sprzedano przez dom Spinacz* 1- -ii dmiometrowyżełazń^S nacz wazy 600 kg \ Vykonano go w Norwegii w Mustad Son of N away. a następnie wystą- wiono w czasie grot pili na cześć Johana Vałera - wynalazcy spinacza. aukcyjny Christie's na wystawie Vinexpo, 26 lip- ca 1987 r. w Bordoeaux (Francja) za 180 000 franków. W kwietniu 1989 r. została ona przy- padkowo uderzona i rozbiła się podczas jej eks- ponowania w jednej z restauracji w Nowym Jor- ku, tym samym stając się przyczyną najkosztow- niejszego czyszczenia dywanu. Aukcja ? Największa jednorazowa sprzedaż wina została dokonana w londyńskim domu aukcyjnym Christie's 10 i 11 lipca 1974 r. w Quaglino's Ballroom w Londynie, kiedy to za 2325 partii złożonych z 432 000 butelek uzyska- no cenę 962190 funtów. Degustacja ? Największa degustacja została zorganizowana przez Instytut Wina w hotelu St. Francis w San Francisco 17 lipca 1980 r.; w de- gustacji brało udział 125 nalewających, 90 otwierających, a wypito 3000 butelek. 176 Różne osiągnięcia Uściski dłoni ? Rainer Vikstrom z Turku (Finlandia) uścisruif 19 592 różne dłonie w ciągu 8 godzin 15 maja 1988 r. podczas IV Dorocznych Targów Wiosennych „Manum Markkinat" w Turku. Prezydent Theodore Roosevelt (1858-1919) uścisnął 8513 dłoni podczas Prezentacji Noworocznej w Białym Domu w Waszyngtonie, (USA), 1 stycznia 1907 r Toczenie beli siana ? „Cressy Rangers" Mark Eastoe i Paul Bowles toczyli 400-kg okrągłą belę siana na odcinku 50 m przez 20,53 sekundy, aby wygrać Mistrzostwa w Toczeniu Beli Siana organizowane w Cressy, (Australia), 12 marca 1988 r. Grodzenie żywopłotem ? John Williams z Sennybridge i David James z Llanwern, (Wielka Brytania) wykonali metodą paliko- wania i przeplatania łącznie 241,4 m żywo- płotu w ciągu 11 godzin i 24 minut, 28 kwietnia 1986 r. Skoki z wysokości ? Największą wysokoś- cią, z której regularnie wykonywane są sko- ki do wody głową w dół jest 26,7 m. Tyle mierzy skała La Quebrada („przerwa w ska- łach") w Acapulco (Meksyk), z której ska- czą zawodowi skoczkowie. Podstawa skały wystaje na 6,4 m względem miejsca odbicia, co sprawia, że konieczne jest odbicie się na odległość^ 8,22 m. Głębokość wody wynosi 3,65 m. Światowy rekord skoku do wody z wysokości wynosi 53,9 m i należy do Iliviera Favre (Szwajcaria). Został ustanowiony w Villers-le-Lac (Francja), 30 sierpnia 1987 r. Rekord ten w kategorii kobiet wynosi 36,57 m i należy do Lucy Wardle (USA), a został ustanowiony w Ocean Park (Hongkong), 6 kwietnia 1985 r. 8 maja 1885 r., Sarah Ann Henley (24 lata) skoczyła z mostu wiszącego Clifton na rzece Avon (Wielka Brytania). Jej spadanie z wy- sokości 76 m było częściowo łagodzone przez jej obszerny kostium i spódniczkę, działające jako spadochron. Wylądowała po- siniaczona i oblepiona mułem na północnym brzegu i została odniesiona do szpitala przez czterech policjantów. 11 lutego 1968 r. Jeffe- rey Kramer (24 lata) skoczył z mostu Geor- ge Washington Bridge, wznoszącego się na wysokości 76 m nad rzeką Hudson w No- wym Jorku (USA) i przeżył. Spośród 696 zi- dentyfikowanych osób, które od roku 1937 wykonały samobójczy skok z wysokości 73 m z mostu Golden Gate w San Francisco (USA), przeżyło 12 osób, spośród których Todd Sharratt był jedynym, który zdołał dopłynąć do brzegu o własnych siłach. Płk Harry A. Froboess (Szwajcaria) skoczył z wysokości 110 m ze sterowca „Graf Hinden- burg" do Jeziora Bodeńskiego, 22 lipca 1936 r. Największą zgłoszoną wysokością skoku na worek pneumatyczny było 99,36 m; skok ten wykonał kaskader Dan Koko ze szczytu bu- dynku Vegas World Hotel and Casino; sko- czek musiał wylądować na powierzchni o wymiarach 6,1 x 12,2 m; grubość warstwy amortyzującej wynosiła 4,2 m. Dokonał tego 13 sierpnia 1984 r. Jego prędkość w momen- cie lądowania wynosiła 141 km/h Kitty O'Neill wykonała ze śmigłowca skok w Northridge (USA), z wysokości 54,8 m, 9 września 1979 r., na poduszkę powietrzną o wymiarach 9,14 x 18,28 m. Dokonała tego jako kaskaderka dla potrzeb filmu telewizyj- tów w ciągu 5,5 godziny; dokonał tego Chung Kwun Ying w Guangzhou (Chiny), 16 marca 1989 r. Tony Higo jest posiadaczem rekordów w wyrzucaniu nóg w górę na czas; wykonał on 94 wyrzuty w ciągu 10 sekund i 190 wyrzu- tów w ciągu 25 sekund. Obydwa te rekordy zostały ustanowione podczas telewizyjnego Telethonu w Yorkshire 30 maja 1988 r. (Wielka Brytania). Rekord dla jednej minuty wynosi 217 wyrzutów, a ustanowił go Scott Reeves w Pleasure Dome, w Huddersfield (Wielka Brytania), 10 grudnia 1988 r. Prosimy pamiętać, że ta kategoria nie zosta- nie ujęta w przyszłych wydaniach „Księgi Rekordów". Występ linoskoczka ? 24-letni Francuz Philippe Petit z Nemours 7 sierpnia 1974 r. przeszedł po linie o długości 42,6 m rozpiętej między dwoma bliźniaczymi wieżowcami drapacza chmur World Trade Center w No- wym Jorku (USA), na wysokości 411 m. Po występie trwającym 75 minut, w trakcie któ- rego młody Francuz dokonał co najmniej siedmiu przejść, został oskarżony o przestęp- stwo kryminalne. Według opinii policyjnego psychiatry „Nikt kto robi to na wysokości 110 piętra nie może być zupełnie normalny". Autostop ? Bili Heid z Allen Park (USA) twierdzi, że jest światowym mistrzem auto- stopu; od 1964 r. do 1985 r. przejechał za darmo autostopem 492 248 km. Stephen Burns z Melbourne (Australia) podróżował autostopem wokół 48 stanów USA przez 26 dni i 6 godzin pokonując 18407 km, korzy- stając z 56 pojazdów, od 8 września do 4 października 1984 r. Rekord podróży autostopem dla odległości 1406 km pomiędzy Land's End w Kornwalii a John O'Groats w Caithness wynosi 17 go- dzin i 8 minut; dokonali tego Martin Clark i Graham Beynon z Guildford (Wielka Bryta- nia) 14 i 15 września 1987 r. Nie uwzględ- niono w tym oczekiwania przed zatrzyma- niem pierwszego samochodu pierwszego dnia. Najkrótszy zanotowany czas podróży autostopem wokół Wysp Brytyjskich wynosi 41 godzin i 42 minuty; rekord ten ustanowił Anthony D. Sproson z Wolverhampton 17-19 września 1984 r. Przenoszenie cegieł w koźle ? Jim Ford z Bury (Wielka Brytania) wniósł cegły o łącz- nym ciężarze 161 kg po drabinie o wysokoś- ci 3,65 m (17 szczebli) 18 czerwca 1984 r. w Hever Castle w hrabstwie Kent, w ramach międzynarodowego widowiska telewizyjnego poświęconego rekordom Guinnessa. Erick Stenman z Jakobstad (Finlandia) 25 lipca 1939 r. przeniósł 74 cegły po 4 kg każda, łącznie ważące 296 kg, w koźle ważącym 4 kg, na odległość 5 m po płaskiej powierzch- ni, a następnie wspiął się z nimi po rampie na wysokość 2,13 m. Praca domowa — najpóźniej zwrócona ? W roku 1967, Thomas Litz, nauczyciel ze Szwajcarii, zadał pracę domową, którą na- stępnie ocenił, lecz zapomniał zwrócić. Do- piero w 1988 r. gdy przeglądał stare papiery, natrafił na te ćwiczenia. Jeden z uczniów, Mark Johnson, sam przez ten czas został nauczycielem w tej samej szkole i 21 lutego 1988 r. otrzymał z powrotem po 21 latach swą pracę domową. Gra w klasy ? Najdłuższy zanotowany ma- raton gry w klasy trwał 101 godzin i 15 mi- nut, a brali w nim udział Mark Harrison i Tony Lunn. Odbywało się to w Nocnym Klubie Studio w Leicester (Wielka Brytania) od 30 września do 4 października 1985 r. Domek z kart ? Johnowi Samowi (15 lat) z South Bend (USA), w maju 1984 r. udało się wybudować 68-piętrowy, wolnostojący domek z kart o wysokości 3,9 m. Hula-hoop ? Williamowi Kleemanowi Johnsonowi „Chico" (ur. 8 lipca 1939 r.) udało się utrzymać 81 obręczy hula-hoop w ruchu wirowym pomiędzy ramionami, a biodrami podczas programu telewizji BBC „Zdobywcy Rekordów" 18 września 1983 r. Obowiązkowe są trzy pełne obroty. Rekord ten dla kobiet wynosi 75 obręczy i należy do Desai Kehaiovi z Trupy Kehaiovi z Bułgarii, która ustanowiła go na Wellington Pier w Great Yarmouth w Norfolk, 12 lipca 1987 r. Najdłuższy maraton hula-hoop z jedną obrę- czą trwał 90 godzin, dokonała tego Roxann Rosę z Pullman (USA) 2-6 kwietnia 1987 r. Człowiek — kula armatnia ? Pierwszym człowiekiem — kulą armatnią została Emilio Onra, z domu Maitrejean w Cirąue d'Hiver w Paryżu (Francja), 21 listopada 1875 r. Re- kordowa odległość na jaką wystrzelono czło- wieka z armaty wynosi 53,3 m, człowiekiem tym był Emanuel Zacchini, syn pioniera Hu- go Zacchiniego. Wyczynu dokonano w cyr- ku Ringling Bros and Barnum & Bailey, w Madison Sąuare Gardens w Nowym Jorku (USA), w 1940 r. Prędkość wylotowa wy- niosła 86,9 km/h. W momencie odejścia Za- cchiniego na emeryturę, kierownictwo stwierdziło z zadowoleniem, że jego córka Florinda jest tego samego kalibru. Ludzka stonoga ? Największa „ludzka sto- noga", która przebyła 30 m (z kostkami nóg ciasno związanymi ze sobą), składała się z 704 osób. Ani jedna osoba nie upadła pod- czas tego spaceru, który odbył się 27 sierp- nia 1989 r. w Ardmore Co Wakerforte, Re- publika Irlandii. Człowiek — mucha ? Najdłuższą wspi- naczkę na pionowej fasadzie budynku odno- towano 26 czerwca 1986 r„ kiedy to Daniel Goodwin (30 lat) z Kalifornii (USA) wspiął się na rekordową wysokość 342,9 m po ze- wnętrznej ścianie wieżowca CN Tower w Toronto (Kanada), mierzącego 555,33 m (najwyższy samonośny wieżowiec na świe- cie), nie korzystając z żadnego sprzętu wspi- naczkowego ani urządzeń bezpieczeństwa. Czoł~'vy wspinacz Jean-Claude Droyer (ur. 8 *ja 1946 r.) z Paryża (Francja) i Pierre Puiseux (ur. 2 grudnia 1953 r. w Pau we Francji) wspięli się po zewnętrznej po- wierzchni wieży Eiffela na wysokość 300 m, bez użycia mechanicznych urządzeń wspo- magających, 21 lipca 1980 r. Wspinaczka ta zabrała Jeanowi-Claude'owi 2 godziny, 18 minut i 15 sekund. Prasowanie ? Przez 128 godzin, prasował Nigel Towning z Grantham, (Wielka Bryta- nia), od 3 do 8 października 1988 r. T4 «? ? * . • ł ? ,; i ;r :?;% 1 k« •* 1 * -, ? , ^* ssr *.... « Ml' ^ - S ? ij - •-? *? 1 ?—» '. 7 Z*-i ? ? -?., ? - 178 Różne osiągnięcia Opowiadanie dowcipów ? Fellipe Carbo- nell z Limy (Peru) opowiadał dowcipy przez 72 godziny w hotelu „Alfa" w Lizbonie (Portugalia), w dniach 18 — 21 marca 1988 r. Rekord ten dla duetu wynosi 60 godzin, a ustanowili go Derek Denniss i John Evans w Sandton City (Republika Południowej Af- ryki) od 8 do 10 września 1988 r. Wyprzedaż towarów wysortowanych ? Wyprzedaż White Elephant w Cleveland Convention Center w stanie Ohio (USA) (organizowana od roku 1933) zapewniła 16 i 19 października 1983 r. kwotę 427 935,21 dolarów. Największą ilość pieniędzy 170139,76 dolara uzyskał w jednodniowej wyprzedaży resztek Kościół Kongregacjoni- stów w Winnetka (USA), 12 maja 1988 r. Całowanie ? Najdłuższy maraton pocałun- ków w historii kinematografii trwał 185 se- kund, a wykonali go Regis Toomey i Jane Wyman (prawdziwe nazwisko Sarah Jane Faulks) (ur. 4 stycznia 1914 r. późniejsza żo- na Ronalda Reagana), w filmie „Jesteś już żołnierzem", który wszedł na ekrany w 1940 roku. Eddie Levin i Delphine Crha uczcili pocałunkiem pobicie rekordu na najdłuższy w dziejach pocałunek, trwający 17 dni i 10,5 godziny, zakończony 24 września 1984 r. w Chicago (USA). James Whale wycałował 4525 kobiet w ciągu 8 godzin podczas przy- jęcia, zorganizowanego w ramach programu Yorkshire TV Telethon w Leeds (Wielka Brytania), 30 maja 1988 r. Jeden pocałunek trwał 6,36 sekundy. Puszczanie latawców ? Najdłuższy lata- wiec, jaki wzbił się w powietrze miał długość 705 m, a wykonali go i puszczali Michel Trouillet, Pierre Agniel i Philippe Bertron w Nimes (Francja), 15 listopada 1987 r. Re- kord wysokości w kategorii klasycznej wy- nosi 9740 m; uzyskano go przy użyciu „wę- ża" z ośmiu latawców nad Lindenbergiem (Niemcy), 1 sierpnia 1919 r. Prędkość 180,24 km/h, osiągnął latawiec prowadzony przez Tony'ego Wolfendena w Melbourne (Australia), 16 października 1988 roku. Pojedynczy latawiec prowadzony przez G. Williama Tyrella Juniora w Ocean City (USA), 23 września 1984 r. przeniósł 330,21 kg. Najdłuższy zanotowany lot lataw- ca (J-25 typu „latające skrzydło") trwał 180 godzin i 17 minut. Został on puszczony 21 sierpnia 1982 r. przez zespół z Edmonds Community College w Long Beach (USA), kierowany przez Harry'ego N. Osborne'a. Roboty na drutach ? Najwydajniejszą dziewiarką ręczną wszechczasów jest pani Gwen Matthewman z Featherstone (Wielka Brytania). Osiągnęła ona prędkość 111 oczek na minutę podczas testu przeprowa- dzonego w sklepie z wełną ,,Phildar's" na Central Street w Leeds, 29 września 1980 r. Jej technika pracy została sfilmowana przez jedynego na świecie profesora dziewiarstwa — Japończyka. Zespół prządek z Exeter — Audrey Felton, Christine Heap, Eileen Lancaster, Majorie Mellis, Ann Sandercock i Maria Scott, wy- konał ręcznie sweter z surowej wełny w cią- gu 1 godziny, 55 minut i 50,2 sekund w Centrum Telewizyjnym BBC w Londynie, 25 września 1983 r. dokonał tego Clinton R. Bailey senior (52 lata) z Pacific City (USA), 13 kwietnia 1977 r. Pranie ? W ciągu 9-godzinnego dnia pracy 63 596 kg wyprał personel Central Linen Service w Kilkenny (Australia), 18 maja 1989 r. Przeskakiwanie jeden przez drugiego ? Największą odległością pokonaną tą techni- ką jest 1429,2 km. Dokonało tego 14 ucz- niów z Hanover High School w Hanowerze (USA), którzy zaczęli przeskakiwać się na- wzajem 10 czerwca 1988 r., a zakończyli po 189 godzinach i 49 minutach, 18 czerwca 1988 r. Ratowanie życia ? W listopadzie 1974 r. przedstawiciele miasta Galveston (USA), z „Klubu Optymistów Noon" odsłonili tablicę ku czci głuchoniemego ratownika Leroya Colombo (1905-1974), który uratował 907 osób od utonięcia w wodach otaczających wyspę Galveston, od 1917 r. do 1974 r. Naj- większą liczbą jednorazowo uratowanych osób było 456 rozbitków, którzy ocaleli na czterech łodziach ratunkowych 17 marca 1907 r., w okolicach Lizzard u wybrzeży Kornwalii. Najczęściej rażony piorunem ? Jedynym człowiekiem na świecie, który został sied- miokrotnie rażony piorunem jest były straż- nik leśny Roy C. Sullivan, człowiek — pio- runochron ze stanu Virginia (USA). Przycią- ganie przez niego piorunów rozpoczęło się w 1942 r. (utracił paznokieć dużego palca u nogi), ponowiło się w lipcu 1969 r. (utracił brwi), w lipcu 1970 r. (martwica lewej ręki), 16 kwietnia 1972 r. (zapaliły się włosy), 7 sierpnia 1973 r. (ponownie zapaliły się od- rośnięte włosy, martwica nóg), 5 czerwca 1976 r. (uszkodzenie stawu skokowego), 25 czerwca 1977 r. trafił do szpitala w Waynes- boro z oparzeniami klatki piersiowej i brzu- cha po rażeniu piorunem podczas łowienia ryb. We wrześniu 1983 r. popełnił samobój- stwo, jak podano, z powodu nieodwzaje- mnionej miłości. Limbo ? Najmniejszą wysokością poprzecz- ki (płonącej), pod którą przesunął się tan- cerz limbo jest 15,5 cm nad podłogą. Doko- nała tego Marlene Raymond (15 lat), w Pa- wilonie Port of Spain w Toronto (Kanada), 14 czerwca 1973 r. Junior J. Renaud (ur. 7 czerwca 1954 r.) z Australii został pierw- szym oficjalnym mistrzem świata w limbo na inauguracyjnym Międzynarodowym Kon- kursie Limbo, który odbył się 19 lutego 1974 r. w Port of Spain (Trinidad). Rekord ten dla kategorii jazdy na wrotkach wynosi 13,33 cm i po raz pierwszy został ustanowio- ny przez Denise Culp z Rock Hill (USA), 22 stycznia 1984 r. Wyrównały go Tracey 0'Callaghan, 2 czerwca 1984 r. i Sandra Si- viour, 30 marca 1985 r., w Bexley North w prowincji (Anglia), Jessie Bali, 27 czerwca 1985 r. w Beverley Hills (Australia), Kelly Foley — 22 maja 1987 r., Magdalenę Patrik i Meegan Anderson, obydwie 13 kwietnia 1988 r. oraz Michelle Boyle, Donna Bray i Jessica McLeish, 21 maja 1988 r„ wszystkie w Parramatta, (Australia). Ten rekord wyso- kości został też wyrównany 28 czerwca 1988 roku przez Erikę Howell z Brunswick (USA). 10 czerwca 1903 r., zm. w Ventura USA, 19 lipca 1965 r.) był największą atrakcją każde- go spektaklu, a brał w nich udział przez po- nad 40 lat. Nalegał, aby nazywano go trese- rem lwów. Od 1900 r. ponad 20 poskramia- czy lwów zmarło na skutek odniesionych obrażeń. Zbieranie śmieci ? Najwięcej, bo aż 3510 ochotników uczestniczyło w zbieraniu śmieci w ciągu jednego dnia. Wypełniły one 3641 worków i 25 pojemników 4 września 1988 r., w ramach przedsięwzięcia „czysta rzeka Forth" mającego doprowadzić do oczyszcze- nia tej szkockiej rzeki. Toczenie kłody ? Rekordową liczbę 10 ty- tułów międzynarodowego mistrza zdobył Ju- biel Wickheim (z Shawnigan Lakę w Kana- dzie) w latach 1956-1969. W Albany (USA), 4 czerwca 1956 r. Wickheim toczył kłodę o średnicy 35,5 cm, współzawodnicząc z Chuckiem Harrisem z Kelso (USA) przez 2 godziny i 40 minut. Najmłodszym między- narodowym mistrzem świata w toczeniu kłody jest Cari Ann Hayer (ur. 23 czerwca 1977 r.), która zdobyła swój pierwszy tytuł mistrzow- ski 15 lipca 1984 r. w Hayward (USA). Najszybszy sztukmistrz ? Paul Ricksecker wykonał 91 różnych sztuczek w ciągu 2 mi- nut i 12,5 sekund podczas 57 Dorocznego Festiwalu Iluzjonistów w Columbus, (USA), 6 lutego 1988 r. Rój pszczół ? Danielle Goullet została pok- ryta przez rój złożony, jak szacowano, ze 141000 pszczół, ważących 19,01 kg w Darra (Australia), 24 września " Kosz na śmieci • Ten kolos nazywa się „Topsy". Jest wysoki na 5-6 m, może pomie- ścić 305 razy tyle co zwykły kosz. Wykonała go wytwórnia Glasdon UK Ltd. z Blackpool, by uświęcić Dzień Czystości 28 marca 1980 r. (Foto: Glasdon UK Ltd.i Różne osiągnięcia 179 Najszybszy magik • Eldon D Wigton ?,\i^ Dr Eldoonia, wykonał 118 srtuczek w 2 minuty. Byto to w Kilbourne, Ohio, USA, 1 marca 1990r. Karuzela ? Najdłuższy maraton jazdy na karuzeli trwał 312 godzin i 43 minuty; doko- nali tego Gary Mandau, Chris Lyons i Dana Dover w Portland w stanie Oregon (USA), od 20 sierpnia do 2 września ' 976 r. List w butelce ? Najdłużej bo aż 73 lata pływał w morzach list wyrzucony ze statku SS „Arawatta" w pobliżu Cairns (Australia) 9 czerwca 1910 r. w butelce po płynie do zmywania i znaleziony, na wyspie Moreton, 6 czerwca 1983 r. Nadmuchiwanie balonu meteorologicznego ? Standardowy, 1000- gramowy balon meteorologiczny został na- dmuchany do średnicy 2,43 m przez Nicho- lasa Berkeleya Masona w ciągu 57 minut i 7 sekund w programie telewizji Fuji w Tokio (Japonia), 9 marca 1986 r. Balansowanie butelką mleka ? Najwię- ksza odległość przebyta pieszo przez osobę nieprzerwanie balansującą jednopintową (około 0,5 1) butelką mleka na głowie wyno- si 52,9 km; dokonał tego Ashrita Furman z Nowego Jorku (USA) w Phuket (Tajlandia) 23 stycznia 1989 r. Alfabet Morse'a ? Z prędkością 75,2 sło- wa na minutę — ponad 17 symboli na se- kundę odbierał alfabet Morse'a Ted R. McElroy z USA, na turnieju w Asheville (USA), 2 lipca 1939 r. Najwyższą zanotowa- ną prędkością nadawania przy użyciu klucza ręcznego jest 175 nboli na minutę, którą to prędkość osi^nął Harry A. Turner z Korpusu Łączności Armii USA w Camp Crowder (USA), 9 listopada 1942 r. Thomas Morris, operator z Głównego Urzę- du Pocztowego, ponoć potrafił nadawać z prędkością 39 — 40 słów na minutę, lecz nie można tego zweryfikować. 6500 uczestników, a zakończyła ją Christine Rock na ostatnim krześle. Gra ta odbyła się na plaży w Weymouth w hrabstwie Dorset, 30 maja 1988 r. Marsz z muzyką ? Najdłuższy marsz z muzyką trwał 14 godzin, 53 minuty. 31 osób z 69 członków orkiestry Wheeling Park High School Marching Band przeszło 68,4 km. Było to 21 października 1989 roku w Wheeling, West Virginia, USA. Nawlekanie igły ? Rekordem liczby nawle- czeń igły nr 13 bawełnianą nitką (ucho o wymiarach 12,7 x 1,6 mm) w ciągu 2 godzin jest 5370, ustanowiła go Dianę Sharp, 1 września 1987 r., na imprezie okolicznościo- wej z okazji setnej rocznicy powstania Związku Dobroczynnego, w Battle Creek (USA). Robienie makaronu ? Mark Pi z restaura- cji „China Gate" w Columbus (USA) zrobił 2048 nitek makaronu (ponad 1,52 ml w cią- gu 34,5 sekundy, 12 lutego 1983 r. Przyrządzanie omletów ? W ciągu 30 mi- nut John Elkhay z restauracji „City Lights" w Providence (USA), 29 czerwca 1985 r., przyrządził 315 dwujajecznych omletów. Obieranie cebuli ? Rekordowy czas obra- nia 22,67 kg cebuli wynosi 3 minuty i 18 se- kund, uzyskał go Alan St Jean w Plainfield (USA) 6 lipca 1980 r. Przy zmienionych re- gułach, wymagających obrania co najmniej 50 cebul, Alfons Salvo z York (USA) obrał 22,67 kg cebuli (52 cebule) w ciągu 5 minut i 23 sekund, 28 października 1980 r. Gra na organach ? Najdłuższy maraton gry na organach trwał 440 godzin, grał To- ny Peters w Sheppey Beach Social Club, na wyspie Sheppey (Wielka Brytania) w dniach 20 kwietnia — 8 maja 1987 r. Najdłuższy, nieprzerwany recital gry na organach koś- cielnych trwał 119 godzin, grał Martin Stan- ley w kościele St. Mary the Virgin w Brix- ham (Wielka Brytania) w dniach 25 — 30 sierpnia 1987 r. Otwieranie ostryg ? Rekord otwierania ostryg wynosi 100 ostryg w ciągu 2 minut i 22,17 sekundy, ustanowił go Mikę Racz w Invercargill (Nowa Zelandia), 25 sierpnia 1987 r. Pływanie rowerem wodnym ? Najdłuższa podróż trwała 103 dni, przy użyciu napędu nożnego Mick Sigrist i Brad Rud przepłynęli 3582 km z prądem rzeki Mississippi, od źró- deł w stanie Minnesota do Zatoki Meksy- kańskiej, od 4 sierpnia do 11 listopada 1979 r. Podrzucanie naleśnika ? Największa licz- ba podrzuceń naleśnika w ciągu 2 minut wy- nosi 262; dokonał tego Phillip Artingstall w Fordyce (Wielka Brytania) 28 kwietnia 1989 r. Gra na pianinie ? Rekord wynosi 1218 go- dzin (50 dni i 18 godzin) przy graniu przez 22 godziny każdego dnia (z 5-minutową przerwą po każdej godzinie gry), od 7 maja do 27 czerwca 1982 r. Dokonał tego David Scott w Klubie Futbolowym „Wagga Wag- ga", w Nowej Południowej Walii (Austra- lia). Kategoria gry non stop zostaje odtąd zlikwidowana. kawałek przechodził przez obręcz o średnicy 22,8 cm wynosi 1 minutę i 37 sekund. Do- konało tego sześciu członków Tinwald Rug- by Football Club w Ashburton (Nowa Ze- landia) pod kierownictwem Davida Younga, 6 listopada 1977 r. Panowie Anthony Fukes, Mikę Newman i Terry Cullington rozwalili pianino przy użyciu gołych rąk i nóg w cią- gu 2 minut i 53 sekund w Nottingham (Wielka Brytania), 25 sierpnia 1979 r. Każdy szczątek przechodził przez regulaminową obręcz. Strojenie fortepianu ? Rekordowy czas podwyższenia tonu o jeden półton lub o sto procent a następnie przywrócenie prawidło- wego brzmienia fortepianu wynosi 4 minuty i 20 sekund. Dokonał tego Stevc Fairchild podczas konkursu Cechu Techników Forte- pianowych w fabryce fortepianów Dante Piano Co, w Nowym Jorku (USA), 5 lutego 1980 r. Wchodzenie na kolumnową skrzynkę po- cztową ? 32 studentów Wentworth College Uniwersytetu York, na Parliament Street w York, 27 lutego 1985 r. zmieściło się, jeden na drugim lub zawisło na podwójnej kolu- mnowej skrzynce pocztowej, której owalny wierzch ma 0,55 m2. Palenie fajki ? Rekord nieprzerwanego pa- lenia fajki (nabitej 3,3 g tytoniu), zapalonej początkowo tylko jedną zapałką, zgodnie z regułami IAPSC (Międzynarodowego Sto- warzyszenia Klubów Palaczy Fajki) wynosi 126 minut i 38 sekund. Rekord ten należy do 5-krotnego mistrza Williama Vargo ze Swartz Creek (USA) i został ustanowiony podczas 27 Mistrzostw Świata w 1975 r. Drugim 5-krotnym mistrzem jest Paul T. Spaniola z USA (1951, 1966, 1970, 1973, 1977). 18 sierpnia 1984 r., Joe Oetli uzyskał 130 minut i 11 sekund na 15 Mistrzostwach organizowanych podczas Targów Stanu Io- wa, używając dwóch zapałek. Dłuższe czasy palenia fajki notowano w mniej rygorystycz- nie nadzorowanych konkursach, w czasie których nie jest rzadkością stosowanie oszu- kańczych praktyk. Ciągnięcie samolotu ? Dave Gauder w po- jedynkę ciągnął samolot „Concorde" na od- cinku 12,19 m po smołowanej nawierzchni tłuczniowej w porcie lotniczym Heathrow w Londynie, 11 lipca 1987 r. Kręcenie talerzami ? Dave Spathaky w czasie programu telewizji BBC „Zdobywcy Rekordów" 21 października 1986 r. obracał jednocześnie 84 talerzami. Skakanie na „żabiej lasce" (pogo) ? Ga- ry Stewart w Reading (USA), 8 i 9 marca 1985 r. wykonał 130077 skoków. Ashrita Furman z Nowego Jorku (USA) pokonał re- kordową odległość 18,68 km w ciągu 8 go- dzin i 21 minut 8 stycznia 1986 r. Jego trasa do podnóża góry Fudżi w Japonii i z pow- rotem prowadziła ze stacji kolejowej Gotem- ba. Różnica poziomów wynosiła 90 m. Siedzenie na słupie ? Współczesne rekordy nie mają, w gruncie rzeczy, porównania z re- kordem świętego Szymona Młodszego (żyją- cego w około 521—597 p.n.e.), zwanego Słupnikiem, który spędził ostatnie 45 lat swego życia na kamiennym słupie na Wzgó- 180 Różne osiągnięcia bardzo między sobą. Melissa Sanders mie- szkała w małym domku na słupie w India- nopolis (USA) od 26 października 1986 r. do 24 marca 1988 r., łącznie 516 dni. Pat Bowe spędził 40 dni i 1 godzinę, od 28 maja do 7 lipca 1986 r. w beczce (o pojemności maks. 150 galonów) na szczycie słupa o wy- sokości 5,48 m, przed hotelem „Buli" w Ludlow (Wielka Brytania) Zespól pop/rockowy ? Rekord nieprzer- wanej gry dla czteroosobowego zespołu wy- nosi 147 godzin i należy do grupy „Dekora- tors" w barze Backetts w Bexhill on Sea, (Wielka Brytania). Ustanowiono go w dniach 8 — 14 stycznia 1984 r. Obieranie ziemniaków ? Pięcioosobowy zespół w składzie: Lia Sombroek, Marlene Guiamo, Walijem Kertoidjojo, Judith van Druenen i Wijna Scheringa, w Emmeloord (Holandia), 17 września 1987 r. obrał zgod- nie z wymogami światowej gastronomii przy użyciu typowych noży kuchennych 310,84 kg ziemniaków w ciągu 45 minut. Pchanie wózka dziecięcego ? Największą odległością pokonaną przez pchanie wózka w ciągu 24 godzin jest 563,62 km; dokonało tego 60 członków oddziału Oost-Vlanderen organizacji Amnesty International w Lede (Belgia), 15 października 1988 r. Najszybszy „psychiatra" ? Najszybszym na świecie „psychiatrą" był dr Albert L. Weiuer z Erlton (USA), mający wykształce- nie jedynie w dziedzinie osteopatii, lecz przyjmujący dziennie do 50 pacjentów psy- chiatrycznych w czterech salach zabiego- wych. Opierał się w znacznej mierze na nar- koanalizie, środkach obniżających napięcie mięśni i kuracji elektrowstrząsowej. W grud- niu 1961 r. sąd uznał go winnym w dwuna- stu przypadkach śmierci pacjentów na sku- tek używania niesterylizowanych igieł. Quizy ? W ogólnojapońskich Mistrzo- stwach Quizów Szkół Wyższych, relacjono- wanych przez telewizję NTV, 31 grudnia 1983 r. uczestniczyło 80 977 osób. Najdłużej — aż 110 godzin — trwał konkurs w Long Hanborough, Oxon, ciągnący się od 27 mar- ca do 1 kwietnia 1986 r. Dwie drużyny od- powiedziały prawidłowo na 22483 z 37 310 pytań. Rzucanie pierścieniem (gra zręcznościowa) ? Światowym rekor- dem w kategorii rzucania pierścieniem z liny jest nieprzerwana sekwencja 4002 trafień, zrealizowana przez Billa Irby'ego Seniora z Australii w 1968 r. Skoki motocyklowe i samochodowe ? Największą odległość — 74,98 m — w kate- gorii motocyklowych skoków w dal osiągnął Todd Seeley w czasie widowiska „Świat Kół" w Tampa na Florydzie (USA; 28 lute- go 1988 roku. Pionier tej formy skoków — Evel Knievel (ur. jako Robert Craig Knie- vel, 17 października 1938 r. w Butte, USA) do sezonu 1975 doznał 433 złamań kości. Je- go nieudana próba sforsowania kanionu rze- ki Snake (USA), o szerokości 485 m i głębo- kości 180 m, w rakiecie, podobno zwiększyła jego łączne zarobki, jakie uzyskał przez całe życie, o 6 milionów dolarów. Najdłuższy skok samochodowy wykonany samochodem nadjeżdżającym na specjalną pochylnię i prowadzonym przez zawodowe- go kaskadera miał długość 74,73 m; dokonał tego Kevin Major na Fordzie Escorcie w Enstone Airfield, Oxon, W. Brytania, 30 października 1989 r. Zjazd z wysokości na linie ? Zjazdu na li- nie z zachodniej ściany góry Thor Peak (Ka- nada) liczącej 990 m wysokości, dokonał 16-osobowy zespół pod kierownictwem Ste- vea Holmesa (USA; w lipcu 1982 r. Naj- dłuższy zjazd po ścianie drapacza chmur wy- konał sierżant Mick Herrick z wysokości 245,5 m, na północnej wieży Rialto Building w Melbourne (Australia), 27 listopada 1988 rok" Jazda w zbroi ? Najdłuższej, konnej prze- jeżdżki w zbroi — 334,7 km, dokonał Bry- tyjczk Dick Brown. Wyruszył z Edinburgha 10 czerwca 1989 roku, dotarł do domu w Dumfries, Galio way cztery dni później. Łącznie spędził na koniu 35 godz. 25 min. Nitowanie ? Światowy rekord nitowania wynosi 11209 nitów w ciągu 9 godzin, a ustanowił go John Moir w stoczni Work- man Clark Ltd w Belfaście (Irlandia Północ- na), w czerwcu 1918 r. Szczytową wydajność osiągnął on w siódmej godzinie pracy: 1409 nitów, przy przeciętnej sięgającej 23,5 nita/min. Kołysanie się w fotelu na biegunach ? Najdłuższy zarejestrowany maraton kołysa- nia się w fotelu trwał 453 godziny i 40 mi- nut, a dokonał tego Robert McDonald w Mariposa (USA) 14 marca — 2 kwietnia 1986 r. Rzeźbienie piasku • Najwyższa piasko- wa rzeźba nosi nazwę, Jnvitation to Fanyland' Mierzy ona 17.12 ni długości, a budowało ią 2000 ochotników z Kasecie w Japonii (Foto Geiry Kiik). 182 Różne osiągnięcia Halton w Aylesbury (Wielka Brytania) 18-19 listopada 1988 r. Wspinanie się po schodach ? Rekord wspinania się po shodach na 100 pięter zo- stał ustanowiony przez Dennisa W. Martza w hotelu „Detroit Plaża" w Detroit (USA), 26 czerwca 1978 r., a wynosi on 11 minut, 23,8 sekundy. Dale Neil (22 lata) przebiegi milę (1609 m) odległości pionowej po scho- dach hotelu „Peachtree Plaża" w Atlancie, (USA), w czasie 2 godzin 1 minuty 24 se- kundy 9 marca 1984 r. Rekordy w tej katc- Wchodzenie po schodach • ftekofd w tej dziedzinie ustanowił Balvio City Musie ttaB aż do New Jofk Hifton w Nowym Jorku rozpostarto czerwony dywan o długości 305 m'______________________________ 91,44 m. Ten czerwony dywan o powierzch- ni 4851 m2 i wadze 28 ton został rozłożony 13 lutego 1982 roku przez „Allied Corpora- tion", na obszarze od Radio City Musie Hali do New York Hilton wzdłuż Avenue of the Americas w New York City, USA. Najdelikatniej tkany jest dywan, posiadający 576 supłów w każdym centymetrze kwadra- towym. Został zrobiony przez 5 kobiet, wy- branych spośród 3000 wykwalifikowanych tkaczek, na zamówienie firmy Ozipek Halici- lik A.S. z Hereke w Turcji. Praca nad jego wykonaniem zajęła 5 lat. Nazwano go Skarb Hereke, a następnie sprzedano firmie Gand- hara Carpet Japan Ltd w Tokyo w marcu 1988 roku. Najwspanialaszym dywanem, ja- ki kiedykolwiek wyprodukowano, był dywan Spring, z Khusraw, przeznaczony do audy- torium pałacu Sassanian w Ctesiphon w Ira- ku. Pokrywał on powierzchnię ok. 650 m2 i był przetykany jedwabnymi i złotymi nićmi Kapste • 23 lipca 1989 r. kolekcja należąca do Hefge Frtholm'sa zawierała 54 540 kapsli pochodzących ze 162 krajów.. 186 Artykuły i wyroby oraz inkrustowany szmaragdami. Padł łu- pem rabusiów, którzy rozcięli go na kawałki w 635 roku n.e. Na podstawie ceny sprzeda- ży poszczególnych części ustalono jego pier- wotną, autentyczną wartość na ok. 100 000 000 funtów. Krzesło ? Największym krzesłem jest leżak o wysokości 12,71 m i szerokości 7,26 m, zbudowany przez Luigi Bernasconi and Co, spółkę z Mendrisio w Szwajcarii. Został on zaprezentowany w dniach — 13 kwietnia 1987 roku. Żyrandol ? Największy komplet żyrandoli został wyprodukowany dla pałacu Sir Muda Hassanala Bolkiaha z Brunei w 1983 roku. Jego pałac Istana Nurul Iman znajduje się w stolicy Bandar Seri Begawan. Walec ? Największy, działający walec miał długość 33,07 metra i został zbudowany przez Don Balloons z Bristolu, Anglia, na Boże Narodzenie 1988 r. Cygara ? Największe cygaro, ma długość 5,095 m i waży 262 kg (ponad 1/4 tony). Na jego wyprodukowanie poświęcono 243 go- dziny i zużyto 3330 całych liści tytoniowych. Dokonali tego Tinus Vinke i Jan Weijmer w lutym 1983 roku. Znajduje się ono obecnie w Muzeum Tytoniu w Kampen, w Holandii. Wśród wyprodukowanych fabrycznie naj- większym (35,5 cm długości) jest Valdez Emperado wyprodukowane przez Fabrica de Puros Santa Clara of San Adres Tuxtla w Veracruz, Meksyk i wyjątkowo rozprowa- dzone przez Tabacos San Andre's. Najdroższym, standardowym cygarem na świecie jest Montecristo „A" o długości 23,5 cm, które kosztuje w Wielkiej Brytanii 16,50 funta. Joseph Hruby z Lyndhurst, USA, posiada największą znaną kolekcję papierowych ob- wódek od cygar w liczbie 198 525 różnych egzemplarzy, pochodzących z ok. 1895 roku. Papierosy ? Światowa produkcja, w 1985 r. wyniosła 9873 biliony papierosów. Szacuje się, że Chińczycy wypalili 1180 milionów w 1985 r. W Senegalu pali papierosy 80% ogólnej liczby mężczyzn zamieszkałych w miastach. Na Filipinach produkowany jest taki gatunek papierosów, z których każdy zawiera 71 mg nikotyny. Suknia • Ta kre30J3 warta jest 7 301 587, 20 dolarów. Jej twórczynię jest Heterte Gatrwille, Suknię zdobią diamenty w platynie. Zrobiła ona furorę w St James Club w Paryżu, 23 mar- ca 1389 r. (Foto: Gamma/Darmigny). Wachlarz • Największy wachlarz świata wyrzeźbiony jest z drewna. Rozłożony mierzy 3,3 m szerokości, 18 m wysokości. Wykona) go Wang Kianbo z Shanghaiu, w styczniu 1987 r. . Artykuły i wyroby 187 Najpopularniejsze na świecie są „Marlboro" — papierosy z filtrem produkowane przez Philip Morris, których sprzedano 237 000 milionów w 1982 roku. Najdłuższymi papierosami były „Head Plays", o długości 27,9 cm każdy i sprzeda- wane po pięć sztuk w paczce w Stanach Zjednoczonych ok. 1930 roku, w celu uni- knięcia płacenia podatku. Najkrótszymi zaś były papierosy Liliput, o długości 31,7 mm i średnicy 3 mm każdy, produkowane w Wiel- kiej Brytanii w 1956 roku. Największą na świecie kolekcję papierosów zgromadził Robert E. Kaufman z Nowego Jorku, USA. W kwietniu 1989 roku posiadał on 8320 różnych papierosów wyprodukowa- nych w 172 krzach. Najstarszym gatunkiem jest „Lone Jack" produkcji amerykańskiej z 1885 r. W jego kolekcji znalazły się również, wspomniane już, najdłuższe i najkrótsze pa- pierosy. Zapalniczka ? Zapalniczka „The Leader Lighthouse Table Lighter" została wykona- na z 18-karatowego złota i zaprojektowana w kształcie latarni morskiej umieszczonej na wyspie z ametystu o wadze 50 g. Zapalnicz- ka waży 1600 g, okna na jej trzonie wyko- nane są także z ametystu. Wyceniona na 37 500 funtów, została sprzedana przez Alf- reda Dunhilla, St James's w Londynie w 1986 roku. Bent Hansen z Praesto w Danii zgromadził 7564 zapalniczki z całego świata, poczynając od 1970 r. FJaga • fiaga Chińskiej Repufołtki Ludowej ofiarowana miastu Kaohstung mierzyfa 125 x 84 m i ważyła 820 kg. Paczki papierosów ? Najstarszą paczką papierosów, jaka przetrwała do dziś, jest „Petit Canon" produkcji fińskiej, zawierają- ca 25 sztuk, wyprodukowanych przez Tol- lander and Klarich w 1860 roku, pochodzą- ca z kolekcji Ventegodt. Najrzadszą paczką jest „Riga", wyprodukowana z okazji 700-lecia Łotwy (1201-1901), uważana za unikatową. Pochodzi z tej samej kolekcji. Największą, zweryfikowaną, prywatną ko- lekcją zawierającą 62 837 paczek z ponad 150 krajów, posiada Vernon Young z Farn- ham, Surrey. Zbiory bibułek papierosowych ? Najwięk- sze kolekcję 2366 broszurek z bibułkami pa- pierosowymi posiada Peter Emmens z Ken- ley, Wielka Brytania. Pocztówki reklamujące papierosy ? Naj- starszą znaną pocztówką reklamującą tytoń jest „Vanity Fair" z 1976 r. wydana przez W.S. Kimball and Co, Rochester, USA. Największą znaną kolekcję, liczącą ponad 1000 000 pocztówek w ok. 45 000 komple- tach, posiadał Edward Wharton-Tigar (ur. w 1913 roku). Zbiór został przyjęty w spadku przez British Museum, gdzie będzie dostęp- ny dla publicznych badań. Pełny komplet Taddy's Clowns and Circus Artistes został sprzedany 30 lipca 1987 roku u Phillipsa w Londynie za 15 500 funtów (17050 funtów razem z opłatą kupującego w wysokości 1550 funtów). Jest to rekordowa cena, jaką zapłacono na aukcji za pocztów- ki. Znanych jest jedynie 20 pełnych komple- tów tych pocztówek. James Tadoy and Co, mała firma tytoniowa z Londynu, założona ok. 1740 roku, zyskała rozgłos dzięki prze- pięknie wydawanym pocztówkom. Wieszak na okrycia ? Największy na świecie wieszak na okrycia mierzy 4,6x2,06x0,5 m i waży 200 kg. Został wyprodukowany z drewna sosnowego ze sta- nu Oregon oraz sklejki, przez Stefana Geira Karlssona z Reykjaviku, Islandia. Zbiór kart kredytowych ? Największy zbiór 1208 sztuk ważnych kart kredytowych, (wszystkie różne) posiadał w maju 1989 ro- ku, Walter Cavanagh (ur. w 1943 roku) w Santa Clara w Kalifornii, USA. Dla pana „Plastic Fantastis" koszt jego nabytku rów- ny był zeru, a przechowywał je w najdłuż- szym na świecie portfelu — 76,2 m ważącym 15,87 kg, wartym ponad 1,5 min dolarów kredytu. Zasłona ? Największa zasłona, koloru po- marańczowo-czerwonego, ważyła 4064 kg, była wysoka na 56 m. Rozwieszono ją na szerokość 411 metrów w poprzek Rifle Gap, Grand Hogback, Colorado, USA. Uczynił to rzeźbiarz Christo, urodzony w Bułgarii, o rodowym nazwisku Jawaczew, 10 sierpnia 1971 roku. W wyniku gwałtownego porywu wiatru, wiejącego z prędkością 80 km/h, zo- stała ona rozerwana w 27 godzin później. Całkowity koszt jej zaprezentowania wyniósł 750000 dolarów. Do tej pory działa zasłona o długości 167,6 mi 19,8 m wysokości, znajdująca się w han- garze Brabazon w British Aerospace, Filton, Bristol, Anglia, używana do odgradzania sa- molotów we wnęce, w której pokrywa się je farbą. Zaciągana jest ona automatycznie. Sukienka ? Najdroższą, zaprezentowaną w domu mody paryskiej, jest sukienka pocho- dząca z wiosenno-letniej kolekcji Schiaparel- li, pokazana 23 stycznia 1977 roku. Nazwa- na „Narodziny Venus" i zaprojektowana przez Serge Lepage, wysadzana 512 diamen- iHBs 188 Artykuły i wyroby tami, została wyceniona na 7 500 000 fran- ków. Szata dla Cesarza Jeana-Bedela Bokassy, z trenem o długości 11,8 m, była inkrustowa- na 785 000 pereł i 1220 000 kryształowych paciorków przez Guiselina z Paryża za sumę 77 125 funtów. Została wykonana na koro- nację w Bangui, w Cesarstwie Centralnej Af- ryki (obecnie Republiki) 4 grudnia 1977 ro- ku (patrz również Buty). Najdłuższy na świecie tren sukni ślubnej miał 26,2 m długości. Suknia jest dziełem Manjita Singha, Mohindera Kaura i ich dwóch córek Gulneider i Kamaljit Kaur z Leicester, Wielka Brytania. Została wykona- na z czerwonego jedwabiu, złotych koronek, paciorków oraz cekinów i zaprezentowana w City Health and Yoga Centre w Leicester w styczniu 1989 roku. Żarówka elektryczna ? Najmniejsza ża- rówka elektryczna ma 3 mm długości i 0,5 mm średnicy. Została wyprodukowana przez Hammai Electric Lamp Co w Tokio, Japo- Tkaniny ? Najstarszą tkaninę, jaka prze- trwała do dziś, odkryto w Catal Hiiyiik, Turcja. Jej wiek, na podstawie węgla aktyw- nego, określono na 5 900 lat p.n.e. Najdroższą tkaniną jest materiał Vicuna, który w 1988 r. wyprodukowała i sprzeda- wała firma Fuji Keori Ltd z Osaki w Japo- nii w cenie 4450 funtów za metr. Najdroższa tkanina wieczorowa została za- projektowana przez Alan Hershman z Duke Street w Londynie, w cenie 850 funtów za metr. Każdy jej metr kwadratowy, nie licząc 155 000 ręcznie wyszywanych cekinów, waży mniej niż 198 g. Wachlarz ? Fantazyjnie rzeźbiony, drew- niany wachlarz, który rozłożony mierzył 3,3 m i miał 1,8 m wysokości, został wykonany przez Wang Xianbao z Szanghaju w Chi- nach, w styczniu 1987 r. Sztuczne ognie ? Największym fajerwer- kiem był ,,Universe I Part II", wystrzelony na festiwalu Lakę Toya Festiwal, w Hokkai- do, Japonia, 15 lipca 1988 roku. Pocisk wa- żył 700 kg, a jego średnica wynosiła 139 cm. Rozprysł się tworząc kopułę o średnicy 1 200 Najdłuższy pokaz sztucznych ogni zainicjo- wał Johor Tourism Department, United Malaysian Youth Movement oraz pan Yap Seng Hock. Pokaz odbył się 20 lutego 1988 roku w Pelangi Garden, Johor Bahru, na Malezji. Długość łuny sięgała 5 723,3 m i złożyło się na nią 3 338 777 sztucznych ogni — petard; zużyto 666 kg prochu. Świeciła się ona przez 9 godzin i 27 minut. Flagi ? Najstarsza znana flaga pochodzi z ok. 3000 roku p.n.e. Znaleziono ją w 1972 roku w Khabis, w Iranie. Jest wykonana z metalu, mierzy 23 x 23 cm i przedstawia or- ła, dwa lwy i boginię, trzy kobiety i byka. Austria, Dania, Malta, Japonia, Sri Lanka i Mali utrzymują, że narodowe flagi ich Największą flagą związkową — Union Flag (lub Union Jack) była flaga o wymiarach 73,15 x 32,91 m, zaprezentowana na Turnie- ju Królewskim na Earl's Court w Londynie, Anglia, w lipcu 1976 roku. Ważyła ponad tonę i została wykonana przez Klasę 4Y Szkoły Bradley Rowe z Exeter. Wśród powiewających na maszcie najwięk- szą jest narodowa flaga brazylijska o wymia- rach 70x100 m w Brasili — stolicy tego kraju. Nauka o flagach znana jest pod nazwą ve- xillologii od łacińskiego słowa vexillum — flaga, i została wymyślona przez Dr Whit- neya Smitha z Winchester, USA. Platforma ? Największa platforma miała 47,24 m długości i 7,32 m szerokości. Zosta- ła nazwana „Merry Christmas America" i dźwigała trzy podwójne luki, choinkę o wy- sokości 5,18 m, dwa długie cukierki choin- kowe o smaku miętowym o długości 4,57 m każdy oraz 500 m2 papieru do pakowania. Została zaprezentowana na 40-tej Dorocznej Paradzie z okazji Bożego Narodzenia w Ba- ton Rouge, stan Luisiana, USA, 5 grudnia 1986 roku. Piłka nożna ? Największa piłka nożna na świecie ma 2,36 m średnicy, waży 36,28 kg i ma 8 640 szwów, na które zużyto 129,54 m nici została wykonana przez Mitrę Sports z Huddersfield, Wielka Brytania. Jej twórcy mają nadzieję, że w końcu znajdą się na niej kiedyś podpisy wszystkich członków 92 klu- bów ligowych. Meble ? Największym meblem na świecie jest drewniana ławka, ciągnąca się wzdłuż Masuhoura Beach, Ishikawa w Japonii, na której może usiąść ponad 1400 osób. Ma Latarnia • Największa, ręcznie wykonana J3tarfiia mierzy 3,7 m, ma 12 m obwodu. Skonsauowati ją w 1989 r., w czasm 22 tini członkowie „Lotus Lanterrt tntefnattortat Buctófotst Centfe" i pracownicy hotelu „Htiton Internationał" z Seutu. m ? •• fe Artykuły i wyroby 189 ona 460,9 m długości. Została wykonana przez ekipę 800 osób 9 marca 1987 roku. Gnom ? Pierwszy znany gnom ogrodowy pojawił się w skalnym ogródku w Lamport Hali, Wielka Brytania, w 1847 roku. Został umieszczony tam przez Sir Charlesa Ishama (1819 — 1903), który wierzył, że są one praw- dziwymi ludźmi. Szkło ? Najbezcenniejszym eksponatem by- ła szklana portlandzka waza pochodząca z końca I wieku p.n.e. lub I wieku n.e. Zosta- ła wykonana we Włoszech i znajdowała się w posiadaniu rodziny Barberini w Rzymie od co najmniej 1642 roku. Następnie kupiła ją Księżna Portlandu w 1792 roku, w końcu została stłuczona w Britsh Museum 7 lutego 1845 roku (według William Lloyda). Naj- cieńsze szkło, typu D263, ma minimalną grubość 0,035 mm, jego maksymalna gru- bość wynosi 0,055 mm. Jest wytwarzane przez Deusche Spezialglas AG, Griinen- plan, RFN, i ma zastosowanie w elektronice i produkcji sprzętu medycznego. Złoto ? Złota trumna Faraona Tutencha- mona z XIV wieku p.n.e., odkryta przez Howarda Cartera 16 lutego 1923 roku w Valley of the Kings, w zachodnich Tebach w Egipcie, ważyła 110,4 kg. Jej wystawienie w British Museum w dniach od 30 marca do 30 grudnia 1972 roku przyciągnęło 1 656 151 zwiedzających (z których 45,7% kupiło ka- talogi), co w rezultacie przyniosło dochód w wysokości 657 731,22 funtów. Ruszt ? Ruszt o długości 493,94 m został wykonany przez Federacio de Colles de Lleida. Piekło się na nim 207000 ślimaków 8 maja 1988 r. w Leridzie, w Hiszpanii. Hamak ? Hamak o długości 44,4 m został upleciony przez członków Aboland Crafts Guild, Pargas, Finlandia w lipcu 1988 roku. Rozwieszony pomiędzy wielkimi dębami zmieścił 21 osób. Układanka ? Najstarsze układanki były wykonane w kształcie „szczegółowych map" przez Johna Spilsbury'ego (1739 — 69) w Russel Cort off Drury Lane w Londynie ok. roku 1762. Największa układanka mierzy 767,35 m2 i składa się z 1908 części. Została ułożona przez uczniów Drawing School of Centrales z Barcelony w Hiszpanii 23 kwiet- nia 1989 roku. W lipcu 1986 „L'Association 1'Arbre aux Mille Sources" wykonała układankę skada- jącą się ze 150 000 części i mierzącą 25 x 14,64 m. Firma „Fujisankei Communi- cations Group of Japan" upoważniła spółkę „Yanoman Co" do wyprodukowania ukła- danki o wymiarach 3,24 x 5,88 m składającej się z 61752 części. Każda część została sprzedana na cele dobroczynne. Produkowa- ne na zamówienie układanki „Stave" przez Steve'a Richardsona z Norwich, USA, skła- dające się z 2 640 części, kosztowały w mar- cu 1989 roku 7 355 dolarów. Czajnik ? Najstarszy, zabytkowy gliniany czajnik ma wysokość 0,9 m i obwód 1,8 m. Jego pojemność wynosi 90 litrów. Został wykonany w Taunton, w Anglii dla firmy z towarami żelaznymi „Fisher and Son" ok. personel hotelu „Sheraton Towers" w Singa- purze. Etykietki zapałczane ? Najstarsza etykie- ta z ok. 1830 roku należy do Samuela Jone- sa. Najwspanialsza kolekcja firmowych ety- kietek (poza tymi, które są reklamówkami barów i innych) liczy ok. 280000 sztuk, zgromadzonych przez filumenistę Roberta Jonesa z Indianopolis, USA. Teiichi Yoshi- zawa (ur. w 1904 roku) z Chiba-Ken w Ja- ponii, zebrał 712118 etykietek zapałczanych (włącznie z reklamówkami) ze 150 krajów, poczynając od 1925 r. Zapałka ? Najdłuższa zapałka, wykonana przez Stiching „De Langste Daag" w Tege- len, Holandia 25 czerwca 1988 roku, mierzy- ła 18,80 m i ważyła 1 000 kg. Paliła się przez 6 godzin, 45 minut i 1 sekundę. Igły ? Igły wykonane z kości odnaleziono na obszarach występowania kultury oryniac- kiej okresu górnego paleolitu we Francji. Ich pochodzenie ocenia się na ok. 28 000 — 24 000 lat p.n.e. Najdłuższa igła mierzy 185,5 cm i została wykonana przez „George Daviesa of Thomas Soerfield" z Bloxwich, West Mid- lands. Służyła ona do przyszywania guzików na materacu wzdłuż jego długości. Jedna z kaich igieł jest przechowywana w National Museum w Forge Mili, Wielka Brytania. Nylon ? Najcieńsze włókno nylonowe ma grubość 6 denier. Wykonano z niego poń- czochy, prezentowane na Targach Nylonu w Londynie w lutym 1956 roku. Najzwyklejsze pończochy jakie są ogólnie dostępne mają grubość 9 denier. Dla porównania przecięt- ny włos ludzki ma grubość ok. 50 denier. Scyzoryk ? Scyzorykiem o największej liczbie ostrzy jest „Year Knife" wyproduko- wany przez firmę „Joseph Rodgers and Sons" z Sheffield, Wielka Brytania, której przyznano znak firmowy w 1682 roku. Nóż powstał w 1822 roku i posiadał wówczas 1822 ostrza. Każdego roku dorabiano do niego jedno ostrze aż do 1973 r. kiedy nie było w nim już miejsca dla ich większej iloś- ci. Został nabyty przez największych brytyj- skich producentów narzędzi ręcznych „Stan- ley Works" (Wielka Brytania) z Sheffield, w 1970 roku. Pióra ? Najdroższym piórem jest „5003,002 CARAN D'ACHE", cienko piszący długopis „Madison", wykonany z 18-karatowego złota zawierający białe diamenty 6,35 karatowe, rozprowadzany wyłącznie przez „Jakar Inter- national Limited", Londyn. Oferowano za niego 20950 funtów. Japoński kolekcjoner zapłacił w lutym 1988 roku 1,3 min francuskich franków za wiecz- ne pióro „Anemone" wyprodukowane przez, Reden, Francja, inkrustowane 600 szlachet- nymi kamieniami. Były to m.in. szmaragdy, ametysty, rubiny, szafiry i onyksy. Wykwali- fikowany rzemieślnik pracował nad jego wy- konaniem ponad rok. Najpopularniejszym długopisem na świcie jest „BiC Crystal". Firma BiC, posiadająca swoje filie na całym świecie, produkuje w ciągu jednego dnia 14000000 sztuk. Ponad 500000 sztuk dziennie sprzedaje się w Zjed- noczonym Królestwie. Taką ilością długopi- miecznik • Wykonano go Co. itd. w Seuiu, Korea. ozony w listopadzie 1988 r. i zajął p Chamstitt Department Storę. jo - rrta on 12 ro wysokości, waży in. potrzebuje 700 żarówek, zużywajg.- > 54 kW. Specjairte efekty świetlne pow- stają dzięki zaprogramowaniu super czułych 7 ^sensorów Pistolet ? W grudniu 1983 roku podano, że Ray Biły ze Stanów Zjednoczonych ma w swoim posiadaniu podpisany inicjałami złoty pistolet wykonany dla Hitlera, który został wyceniony przez firmę ubezpieczeniową na 375 000 dolarów. Pistoletem o największej pojemności maga- zynkowej jest 22 LR M. 100P, który może wykonać nieprzerwanie 103 strzały. Został wyprodukowany przez „Calico" w Bakers- field, USA. Zdjęcia ze znanymi gwiazdami ? Barba- ra Anna Thomas z Fredericksburg, USA, posiada od pięciu lat fotografie ze 168 gwiazdami Hollywood. Fotografem był jej mąż, który zrobił zdjęcia, gdy państwo Tho- mas przebywali na urlopie w pobliżu ośrod- ka filmowego w Hollywood, USA. Pocztówki ? Za trzecią w kolejności za znaczkami i monetami pasję kolekcjonerską uważa się deltiologię (deltiology). Austria wydała pierwszą pocztówkę w 1869 przed W. Brytanią, która dokonała tego w 1872 roku. Najwyższą ceną, jaką zapłacono za pocztówkę, było 4400 dolarów za jedną z pięciu znanych pocztówek „Mucha Waverly Cycle". Została ona sprzedana przez Susan Brown Nicholson z Lisele, USA we wrześniu 190 Artykuły i wyroby Kołdra ? Największa kołdra na świecie zo- stała wykonana w USA przez 7000 obywate- li Północnej Dakoty z okazji 100-lecia tego stanu w 1989 roku. Liny ? Największa lina wyprodukowana z włókna kokosowego służyła jako cuma o obwodzie 119 cm. Wykonali ją w 1858 roku dla brytyjskiego liniowca „Great Eastern" John i Edwin Wright z Birmingham. Skręco- no ją z czterech włókien, z których każde składało się z 3780 włókienek. Najdłuższa lina z włókna, wykonana bez ża- dnego splotu miała długość 18 288 m i ob- wód 16,5 cm. Wyprodukowała ją firma „Frost Brothers" (obecnie „British Ropes Ltd") w Londynie, Anglia, w 1874. Najbardziej wytrzymała druciana lina zało- żona pod wodą ma średnicę 282 mm i siłę naprężenia równą 3250 ton. Najdłuższy szalik ? Mieszkańcy Abbey- field Houses zrobili na drutach dla Towa- rzystwa Abbeyfield ukończony 29 maja 1988 roku szalik, który mierzył 32 km 3,9 m. Buty ? James Smith, założyciel firmy „Ja- mes Southall and Co" z Norwich, Norfolk, Anglia, wprowadził buty klejone w roku 1792. Firma ta rozpoczęła produkcję obuwia dla dzieci „Start-rite" w 1923 roku. Cesarz Bokassa z Cesarstwa Afryki Central- nej (obecnie Republika) zamówił buty nabi- jane perłami w House of Berluti z Paryża, Francja, na jego koronację 4 grudnia 1977 roku, za sumę 85 000 dolarów. Najdroższe są buty wykładane futrem z no- rek, wiwijane na górze, z ozdobami z 18-ka- ratowego złota i kolcami wykończonymi ru- binami. Zostały one wyprodukowane przez „Style Matchmakers International" z North- hampton, Northants, Anglia, i kosztują 16 864 dolarów (9895 funtów) za parę, w USA. Para damskich butów wykonana z kremowej koźlej skóry o ozdobnych wysokich obca- sach z ok. 1660 roku została sprzedana przez Lorda Hereford w Sotheby w Londy- nie we wrześniu 1987 roku pani Soni Bata za 21 000 funtów. Wyłączając przypadki słoniowatości, naj- większe buty jakie kiedykolwiek sprzedano miały rozmiar 42 i zostały wykonane dla gi- gantycznego Harleya Davidsona z Avon Park na Florydzie, USA. Największym roz- miarem typowym jest 14. Dla celów rekla- mowych wykonuje się wzory obuwia, które ważą do 1,5 tony. Srebro ? Największym kawałkiem srebra jest para dzbanów do wody o wadze 242,7 kg wyprodukowane w 1902 r. dla Mahara- dży Jaipur (1861 — 1922). Ich wysokość wy- nosi 160 cm, a średnica 2,48 m. Posiadają one pojemność 8182 litry. Znajdują się obec- nie w City Pałace, w Jaipur, Indie. Wykuł je w srebrze Gorind Narain. Tabaka ? Najdroższą tabakę można kupić w „Cafe Royale". Jest sprzedawana przez ,,G. Smith and Sons" (spółka założona w 1869 roku) przy 74, Charling Cross Road w Londynie, Anglia. W kwietniu 1989 roku jej cena wynosiła 2,35 funta za uncję. Sofa ? Najdłuższą standardową sofą wy- produkowana na rynek — „Augustus Rex" ma długość 3,74 m. Wykonała ją firma Dodge and Son" z Sherborne, Wielka Bry- tania. Firma Williama L. Macleana produ- centa mebli z Brighton, East Sussex, otrzy- mała zamówienie od międzynarodowej sieci hoteli w kwietniu 1989 roku, na sofę o dłu- gości 4,63 cm. Ubranie ? Ubranie EVA przeznaczone do używania w specjalnych pojazdach, noszone od 1982 r. przez załogi promów kosmicz- nych „Space Shuttle", kosztują 6 min dola- rów za sztukę. Stół ? Najdłuższy stół został ustawiony w Pesaro we Włoszech 20 czerwca 1988 roku przez drużynę „US Libertas Scavolini Ba- sketball". Miał on 3070 m długości i mogło przy nim zasiąść 12 000 osób. Obrus ? Największy obrus na świecie ma 300,5 m długości i 184 cm szerokości. Wy- konany został z adamaszku przez Tonrose Limited of Manchester, Anglia, w czerwcu 1988 roku. Gobelin ? Najstarszymi znanymi tkanymi z lnu są trzy kawałki pochodzące z grobowca egipskiego faraona Totmesa IV, które po- chodzą z okresu między 1483 i 1411 roku p.n.e. Największym gobelinem jest „Historia Ira- ku" o powierzchni 1242,1 m2. Został on za- projektowany przez jugosłowiańskiego arty- stę Frana Delala i wykonany przez warsztat „Zivtex Regenarcija" w Zabok w Jugosła- wii. Pracę nad nim ukończono w 1986 roku 1 obecnie ozdabia on ścianę w Bagdadzie w Iraku. Słynny gobelin z Bayeux „Telle du Con- quest, dite tapisserie de la reine Mathilde", o szerokości 49,5 cm i długości 70,40 m przedstawia wydarzenia z lat 1064 — 6 w 72 scenach i prawdopodobnie został opracowa- ny w Canterbury, Kent ok. 1086 roku. Przez 2 i pół stulecia od 1476 do 1724 roku uwa- żany był za zaginiony. Tartan ? Najstarszym dowodem istnienia tego materiału jest tak zwany tartan Falkirk, który odnaleziono wepchnięty do dzbana z monetami w Bells Meadow, Falkirk, Szko- cja. Posiada on jasno i ciemnobrązowe wzo- ry, a jego pochodzenie określa się na 245 rok n.e. • Najdłuższa sofa na świecie, została fta na zamówienie klienta w wytwórni e Sofas w Londynie w kwietniu 1987 Mierzy ona 4,77 m. / , , . ,v . I ŚWIAT LUDZI Polityka Członkowie rodzin królewskich Głowy państwa Ciała ustawodawcze Wojskowość Oświata 192 Polityka i społeczeństwo Polityka i społeczeństwo Największy związek polityczny ? Brytyj- ska Wspólnota Narodów, do której należy 48 suwerennych, niepodległych państw wraz z 17 zależnymi i podległymi im administra- cyjnie obszarami. BWN obejmuje obszar 27 171 608 km2 z ludnością ocenianą w 1988 r. na 1213 601000 osób. Imperium Brytyj- skie zaczęło się rozrastać z chwilą udzielenia przez Henryka VII w marcu 1496 roku. mo- nopolu handlowego Johnowi Cabotowi. Największą dynamiką rozwoju charaktery- zowało się po 31 grudnia 1600 r., kiedy to zarejestrowano Kompanię Wschodnioindyj- ską. KRAJE Na świecie istnieje 170 suwerennych państw i 63 oddzielnie administrowane terytoria za- leżne, co daje całkowitą ilość 233 krajów. Organizacja Narodów Zjednoczonych ciągle zalicza do tej listy de jurę terytoria Wschod- niego Timoru (obecnie włączone do Indo- nezji), Zachodniej Sahary (obecnie w Maro- ku), byłe terytorium mandatowe Palestyny, a także niezamieszkałe wyspy Canton i Edenbury (będące obecnie przedmiotem spo- ru między USA i Kiribati), ale nie zalicza do nich 3 krajów bałtyckich, Litwy, Łotwy i Estonii, jakkolwiek ich przymusowe włącze- nie do ZSRR w 1940 r. nigdy nie uzyskało międzynarodowej akceptacji. Nie zalicza też de facto terytoriów Tajwanu, Mayotte lub Hiszpańskiej Afryki Północnej, czterech te- rytoriów Antarktydy czy Australijskiego Te- rytorium Wysp Morza Koralowego, Wysp Heard i McDonald. Rezygnacja przez USA z powiernictwa Wysp Pacyfiku 3 listopada 1986 r. dała w rezultacie utworzenie Mikro- nezji, Wysp Marshalla, wysp Północnych Marianów i Palau, jako oddzielnych jedno- stek. cjłość w mar Północnego i . . 1990 r. przywróciło liczśę krajów. Flaga powyżej to nowa czonego Jemenu, Najmniejszy ? Najmniejszym niepodległym krajem na świecie jest Państwo Watykańskie (Państwo Miasto Watykan albo Święte Je- zioro) (Stato delia Citta del Vaticano), utworzone 11 lutego 1929 r. jako enklawa w Rzymie. Jego obszar wynosi 44 ha. Naj- mniejszym spośród suwerennych państw ma- jących dostęp do morza jest Monako, z linią brzegową wynoszącą 5,61 km, nie licząc mo- la i falochronów. Najmniejszą republiką na świecie jest Nauru, leżąca mniej niż 1 sto- pień na południe od równika na zachodnim Pacyfiku, która uzyskała niepodległość 31 stycznia 1968 r. Obszar jej wynosi 2129 ha, a ludność wg ostatniego szacunku z 1987 r. - 8100 osób. Najmniejszą kolonią na świecie jest Gibral- tar (od 1969 r. Miasto Gibraltar) z obsza- rem 5,8 km2. Wyspa Pitcairn jednak, jedyna zamieszkana wyspa (59 osób 1 stycznia 1987 roku) z grupy 4 wysp (całkowita powierzch- nia 48 km2), ma powierzchnię 388 ha. Zo- stała nazwana na cześć podchorążego Ro- berta Pitcairna ze statku HMS Swallow w lipcu 1767 r. Oficjalna rezydencja (od 1834 r.) Wielkiego Mistrza Zakonu Rycerzy Maltańskich obej- muje 1,2 ha i mieści się w Villa del Priorato di Malta na najniższym z siedmiu rzymskich wzgórz, Awentynie. Zachowuje pewne przy- wileje dyplomatyczne. Zakon akredytował przedstawicieli przy obcych rządach i stąd jest czasem określany jako najmniejsze „państwo" świata. Największy ? Największym krajem jest Związek Socjalistycznych Republik Radziec- kich, składający się z 15 republik związko- wych o łącznym obszarze 22402 200 km2, co Najniżej i najwyżej położone ? Krajem o najniżej położonym najwyższym punkcie osiągającym 2,4 m n.p.m. jest Republika Malediwów. Krajem o najwyżej położonym najniższym punkcie jest Lesoto. Dno koryta rzeki Sengu wynosi 1381 m n.p.m. Najdłuższa ciągła granica na świecie ? Jest nią granica między Kanadą a Stanami Zjednoczonymi, która (włączając w to grani- cę Wielkich Jezior) ciągnie się przez 6416 km, włączając 2547 km granicy z Alaską. Najczęściej przekraczana granica istnieje między Stanami Zjednoczonymi, a Meksy- kiem. Ma ona 3110 km długości, a notuje się na niej 120 min przekroczeń rocznie. Granica chińsko-radziecka (rozdzielona przez granicę chińsko-mongolską) ciągnie się przez 7240 km, z nie podawaną liczbą prze- kroczeń. „Granica" Watykanu w Rzymie ma długość 4,07 km. Granica lądowa mię- dzy Gibraltarem, a Hiszpanią w La Linea, zamknięta między czerwcem 1969 i lutym 1985 r., ma 1,53 km długości. Najwięcej gra- nic lądowych — z 13 państwami — mają Chiny. Graniczą z Mongolią, ZSRR, Płn. Koreą, Hongkongiem, Macao, Wietnamem, Laosem, Birmą, Indiami, Bhutanem, Nepa- lem, Pakistanem i Afganistanem. Granice te mają 24 000 km długości. Francja, jeżeli włą- czyć jej wszystkie departamenty zamorskie ma 20 granic na rozszerzonych wodach tery- torialnych. LUDNOŚĆ Świat ? Dzienny przyrost ludności świata wynosi 223 285 osób lub 155 noworodków co minutę. Porównaj nrzeszłość. tera/niei- Najbardziej płaskie ukształtowanie terenu • Tą cechą charakteryzują się Mata- diwy na Oceanie Indyjskim, których najwyższy punkt wznosi się tytko 2,4 m ponad morza. (Foto: Picture Pointl Najbardziej zaludniony kraj ? Najliczniej zaludnionym krajem są Chiny. Spis ludności z lipca 1982 r. wykazał liczbę 1008 175 288 ludności, a szacunki z połowy 1987 r. mówi- ły o 1085 000000. Wielkość przyrostu natu- ralnego w Chińskiej Republice Ludowej oce- nia się obecnie na 35 068 dziennie, czyli 12,8 miliona rocznie. Spis ludności z lipca 1982 r. wymagał pracy 5 100 000 rachmistrzów przez 10 dni. Indie zamierzają wyprzedzić Chiny w liczbie ludności około 2050 roku osiągając 1590 milionów w porównaniu z 1554 milio- nami Chińczyków. 162 1987 (poł.).. 5000 (70 1988 .... 5081 195 1990 .... 5246 i13 2050" 14000 w Waszyngtonie, DC USA oglasit arzenia 7 lipca 1986 r. podczas gdy ocd 1987 t. „Dniem Pięciomiliardo- iniono, ze prawdopodobnie ludność . ? es/e 14 miliardów, karalny wszechczasów wynoszą- 1958-1962, zmniejszył się do 1.73 5-1980. W 1990 r. powinien się on proc. Jednakże przynosi on roczny osnący do 90 milionów w fatach Polityka i społeczeństwo 193 Najmniej zaludniony kraj ? Niepodległym państwem z najmniejszą liczbą ludności jest Państwo Watykańskie, mające 750 mie- szkańców w 1987 r. i zerowy przyrost natu- ralny. Najgęściej zaludnione terytoria ? Najgęś- ciej zaludnionym terytorium na świecie jest portugalska prowincja Makau (lub Makao) na południowym wybrzeżu Chin. Przybliżo- na liczba ludności wynosi 392 000 (połowa 1986 r.) na powierzchni 16,05 km2, co daje gęstość 24423 osób/km2. Księstwo Monako, na południowym wyb- rzeżu Francji ma 27 000 ludności (połowa 1985 r.) na powierzchni tylko 191,4 ha, da- jąc gęstość równą 14750 osób/km2. Z tery- toriów o powierzchni powyżej 1000 km2, Hongkong (1037 km2) ma 5 533 000 ludzi (1986 r.) dając terytorium o gęstości 5169 osób/km2. Hongkong jest obecnie najbar- dziej zaludnioną kolonią. Spis z 1976 r. wykazał, że zachodni obszar dzielnicy mieszkaniowej Mong Kok na pół- wyspie Kowloon ma gęstość 252 090 osób/km2. W 1959 r. w szczycie kryzysu mieszkaniowego podano, że w jednym domu przeznaczonym dla 12 osób ilość mieszkań- ców wynosi 459 osób, w tym 104 osoby w jednym pokoju i 4 mieszkające na dachu. Z krajów o powierzchni powyżej 2589 km2 najgęściej zaludnionym jest Bangladesz, li- czący 103 200 000 osób (1986 r.) żyjących na 142 775 km2, co daje gęstość 727 osób/km2. Indonezyjska wyspa Jawa (o powierzchni 126295 km2) miała 100 300000 ludności (1987 r.), co daje gęstość 793 osoby/km2. Najrzadziej zaludnione terytoria ? An- tarktyda jest na stałe zaludniona tylko przez zmiany naukowców w stacjach badawczych (od października 1956 r.). Liczba ich zmie- nia się sezonowo i osiąga czasami 2000 osób. Najrzadziej zaludnionym terytorium, oprócz Antarktydy, jest Kalaallit Nunaat (dawniej Grenlandia) z ludnością 53 406 osób (1986 r.) na powierzchni 2175000 km2, co daje gęstość 1 osobę na 40,72 km2. Około 84,3 procent powierzchni wyspy pokrywa czapa lodowa. Emigracja ? Najwięcej ludności emigruje z Meksyku. Tylko w 1980 r. przybyło nielegal- nie do USA około 800 tys. osób. Radziecka inwazja na Afganistan w grudniu 1979 r. spowodowała napływ 2,9 min uchodźców do Pakistanu i dalszych 2,2 min do Iranu. Imigracja ? Krajem regularnie przyjmują- cym najwięcej legalnych imigrantów są Sta- ny Zjednoczone. Oceniono, że między 1820 i 1985 r. USA przyjęły 52 520 358 oficjalnych imigrantów. Jednak 1 na 24 mieszkańców USA przebywa tam nielegalnie. W 1986 r. 629 tys. cudzoziemców zostało aresztowa- nych przez patrole amerykańskie na granicy z Meksykiem. Największa demonstracja ? Miała miejsce w Chinach przeciwko ZSRR po starciach granicznych 3 i 4 kwietnia 1969 r., w Szang- haju wystąpiło 2,7 min osób. 14 października 1986 r. Władimir Raiz cze- ka na swój wyjazd od 1970 r. Współczynnik urodzin. Najwyższy i najniższy ? Współczynnik urodzin dla całego świata wynosił 28 na 1000 w 1987 r. Najwyższy, oszacowany przez ONZ wynosił 55,1 na 1000 dla Kenii w latach 1980-1985. Przegląd światowy opublikowany w 1985 r. wykazał, że nie ma kraju z rosnącym współczynnikiem urodzin — ostatnim był Nepal. Wyłączając Państwo Watykańskie, gdzie współczynnik jest pomi- jany, najniższy zarejestrowany współczynnik wynosi 9,3 na 1000 (1985 r.) dla San Mari- Współczynnik zgonów ? Współczynnik zgonów dla całego świata w 1987 r. wynosił 10 na 1000. Szacowany współczynnik zgo- nów w Kampuczy wynoszący 40 na 1000 w latach 1975-1980 spadł do 19,7 w latach zaludni, poieją terytoria gęściej zamiesz- ik Hongkong wiedzie prym wśród o powierzchni większe} niż 1000 stość zaludnienia wynosi w tym mie- ?97 osób na km1. (Foto: Spectrum Co- lom Library) Emigracja i imigracja • Najwięcej ludzi igruje z Meksyku. Tyffco w 1980 r, 800000 m. nielegalnie przekroczyło granicę Meksy- IStanamt Zjednoczonymi- W1986 r. przy- liczne patrole amerykańskie aresztowały 1 615854 ludzi którzy mieli zamiar ją przekro- czyć. (Foto: Gamma/Uatson). 1980—1985. Szacowana liczba dla Sierra Leone w latach 1980-1985 wynosiła 29,7. Najniższy z ostatnio dostępnych współczyn- ników wynosi 3,5 na 1000 w Tongo w 1985 r. Przyrost naturalny ? Współczynnik przy- rostu naturalnego dla całego świata jest oce- niany na 28 - 10 = 18 na 1000 w 1987 r. w porównaniu ze szczytowym 22 na 1000 w 1965 r. Najwyższy z ostatnio dostępnych zarejestrowanych współczynników wynosi 41,1 /(55,1 - 14) w Kenii w latach 1980-1985. Wiek małżeństw ? Najniższy przeciętny wiek zawierania małżeństw notuje się w In- diach, wynosi on 20 lat (mężczyźni) i 14,5 lat (kobiety). Druga skrajność występuje w Irlandii z wiekiem 26,8 (mężczyźni) i 24,7 (kobiety). W połowie XVI wieku przeciętny wiek zawierania pierwszego małżeństwa przez kobiety w Anglii wynosił 26,7 lat. W Chińskiej Republice Ludowej zalecany jest wiek zawierania małżeństwa dla mężczyzny 28 lat, a dla kobiet 25 lat. Rozwody ? Krajem z największą liczbą roz- wodów są Stany Zjednoczone z całkowitą ich ilością 1 157 000 w 1987 r. - współczyn- nik 4,8 na 1000 małżeństw. Najwyższy współczynnik wszystkich lat wynosił 49,75 w 1981 roku. W 1986 r. około 2 procent wszystkich istniejących małżeństw w USA uległo rozbiciu. 194 Świat w kryzysie GINĄCE GATUNKI Zniszczenie środowiska oznacza wyginięcie milionów gatunków, które znikną podczas życia obecnych pokoleń. Ilustracje przedstawiają pięć takich „gatunków na krawędzi". CZARNY NOSOROŻEC. Oto małe cielę z matką. Zdjęcie zostało wykonane w Ngorongoro Crater w Tanzani. Gatunek ten wiele ucierpiał przez nielegalne poczynania człowieka. (Foto: M. Joseph/WWF UK). LEOPARD ŚNIEŻNY. Lato spędza polując na wysokości 4000 m n.p.m. zamieszkuje najwyższe obszary górskie Azji. (Foto: David Lawson/WWF UK). TYGRYS SYBERYJSKI. Olbrzymi i groźny mieszkaniec syberyjskich tajg, prezentuje dodatkową umiejętność - pływanie. (Foto: David Lawson/WWF UK). PANDA GIGANT. Olbrzymia panda (Ailuropoda melanoleuca) zamieszkuje bambusowe lasy górskie w środkowych Chinach i wschodnim Tybecie. Jest ona jednym z najrzadziej spotykanych ssaków świata. Zwierzę to rząd chiński określił mianem narodowego skarbu i wydzielił 10 obszarów, na których panda jest pod ścisłą ochroną. (Foto: WWF UK/Olwyn Sandbrook). SŁOŃ AFRYKAŃSKI. Słonie masowo zabijano dla drogocennych kłów. Od 1979 roku ich liczba w Afryce zmniejszyła się o połowę. Około 70 000 słoni ginie co roku. (Foto: Strom Stanley/WWF UK) WWF Przedstawione ilustracje i fotografie zostały dostarczo- ne przez Światowy Fun- dusz Ochrony Przyrody. m Świat w kryzysie 195 ZAGROŻENIE ŚRODOWISKA Świat jest wspaniałym i budującym natchnienie miejscem. Jego piękno inspiruje niektórych ludzi do tworze- nia dziel sztuki i pozwala wierzyć w istnienie wyższej istoty. Choćby tylko z tych powodów nasza planeta zasług guje na traktowanie z troską, rozwag gą i szacunkiem. ; Jego Królewska Wysokość Książe Filip. Świat stoi przed kryzysem ekologicz^ nym przewyższającym wszelkie do* tychczasowe doświadczenia, Jeżetb nie zostaną podjęte radykalne środki mające na celu ochronę planety, na- sza przyszłość będzie niepewna. Senator Albert Gore przewodniczący-J Podkomisji d/s Nauki, Technologii i Przestrzeni Kosmicznej wchodzący w skład Komitetu Gospodarczego Sena- tu "'"* Brazilia, na zdjęciu z prawej widać do czego doprowadza przesadne trzebienie lasów. Oblicza się, że każdego roku niszczy się ok. 20 milionów hektarów lasów. Jest to obszar równy Nebrasce. (Foto: Janet Barber/WWF UK) Puszcze tropikalne są środowiskiem połowy gatunków zwierząt mają wpływ na klimat całego świata. Szacuje się, że z powodu zniszczenia lasów tropikalnych tracimy dziennie kilka gatunków zwierząt. Dotychczas naukowo opisano mniej niż 1,5 min z pośród istniejących 30 min gatunków. Przy obecnym tempie ginięcia gatunków większości nie zdążymy pomóc zanim wyginą. Ochrona lasów tropikalnych jest jednym z głównych zadań Światowego Funduszu Ochrony Przyrody. Zdjęcie przedstawia zbiór roślin leczniczych. Spośród 3000 gatunków roślin, które zgodnie z oceną US National Cancer Institute posiadają wtaściwości leczące choroby nowotworowe, ponad 2000 pochodzi z lasów tropikalnych. Jedną setną ze znanych roślin tych lasów wykorzystuje się do wyrobu leków. (Foto: WWF/Mauri Rautkari/Finland). /?? 196 Polityka i społeczeństwo Najtragiczniejsze katastrofy na świecie KATASTROFA LICZBA OFIAR MIEJSCE DATA Pandemia......................75000000 Ludobójstwo ..............ok. 36 000 000 Gtód.........................ok. 30 000 0001 Grypa...........................21 640000 Trzęsienie ziemi.................1 100000 Cyklon2............;..............1 000000 Powódź............................900 000 Obsunięcie ziemi (wywołane wstrząsem podziemnym).....180000 Bomba atomowa................. 155 200 Bombardowanie konwencjonalne3.. ok. 140000 Wybuch wulkanu ..................92 000 Lawina..........................ok. 18 000" Marynarka (pojedynczy statek)...........ok. 7700 Pęknięcie tamy................. . ok. 5000" Panika........................... . ok. 40008 Przemysłowa (chemiczna).... .....3350 Smog............................ .....2850 Kopanie tunelu (krzemica) .. Eksplozja........................ Pożar8 (pojedynczy budynek) . .ok. 2500 .....1963' .....1670 Kopalnia9.,..................... .....1572 Tornado........................ ..ok. 1300 Zamieszki....................... , .ok. 1200 Drogowa1"..................... ..ok. 1100 Masowe samobójstwo11..... .......313 Krokodyle...................... ... ok. 900 Kolej............................ ponad 800 Fajerwerki..................... ponad 800 Samolot (cywilny)12........ .......583 Zwierze ludożerne............. .436 Terroryzm..............................329 Broń bakteriologiczna i chemiczna...................ok.300 Grad ....................................246 Przybrzeżna platforma wydobywcza ropy naftowej.......................167 Łódź podwodna.......................130 Helikopter...............................54 Wyciąg narciarski (wagonik linowy) 42 Wspinaczka górska...................4013 Reaktor jądrowy......................3114 Winda....................................23 Błyskawica..............................21 Regaty jachtowe.......................19 Eurazja: czarna śmierć (dżuma, grypa i zatrucia krwi).............1347-51 Mongolska eksterminacja ludności chińskiej.......................1311 -40 Pomocne Chiny....................................................1959-61 Zasięg światowy.............................,.....................1918-19 Bliski Wschód i Wsch. Morze Śródziemne....................ok. lipca 1201 Wyspy w delcie Gangesu, Bangladesz................12-13 listopad 1970 Rzeka Huang-ho, Chiny....................................październik 1887 Prowincja Kansu, Chiny.................................... 16 grudnia 1920 Hiroszima, Japonia {włączając śmierć popromienną w ciągu roku) ,. 6 sierpnia 1945 Tokio, Japonia................................................10 marca 1945 Tambora Sumbawa, Indonezja..........................5-7 kwietnia 1815 Yungay, Huascaran Peru......................................31 maja 1970 Wilhelm Gustloff (25 892 ton) niemiecki liniowiec storpedowany pod Gdańskiem przez radziecką łódź podwodną S-13 (tylko 903 uratowanych) ...........30 stycznia 1945 Tama na rzece Mandżu Morvi, Gudżarat, Indie............11 sierpnia 1979 Czungking (Zhong ging) Chiny, schron przeciwlotniczy__ok. 8 czerwca 1941 Fabryka metylizocjanatu, Bhopal, Indie..................2-3 grudnia 1984 Mgła londyńska, Anglia (dodatkowe zgony) ...........5-13 grudnia 1952 Tunel hydroelektrowni Hawk's Nest. Zach. Wirginia, USA........1931-35 Halifax, Nowa Szkocja, Kanada.............................6 grudnia 1917 The Theater, Kanton, Chiny...............................,.....,..maj 1845 Hinkeiko Colliery, Chiny (eksplozja pyłu węglowego)__26 kwietnia 1942 Shaturia, Bangladesz ,.....................................26 kwietnia 1989 Zamieszki przeciw poborowi wojskowemu. Nowy Jork . 13-16 lipca 1863 Eksplozja cysterny z paliwem w tunelu Salang, Afganistan 2 lub 3 listopada 1982 Kult Świątyni Ludu, cyjankiem, Jonestown, Gujana.....18 listopada 1978 Żołnierze japońscy, Ramree I Birma (dyskusyjne) ........ 19-20 luty 1945 Rzeka Bagmati, Bihar, Indie.................................6 czerwca 1981 Ślub Delfina, Sekwana, Paryż.................................16 maja 1770 Zderzenie Boeing'ów 747 lini KLM i PanAm na lotnisku wTeneryfie...............................................27 marca 1977 Dystrykt Champawat, Indie tygrysica zastrzelona przez płk Jima Corbeta (zm. 1955).................................... 1907 Bomba na pokładzie Boeing'a 747 linii Air-India, spadł do Atlantyku na płd.-zach. od Irlandii, podejrzani sikhijscy ekstremiści.................................................23 czerwca 1985 Fabryka broni BC w Nowosybirsku ZSRR ..... Moredabad, Uttar Pradesz, Indie............... .. kwiecień"-maj 1979 ....20 kwietnia 1888 Badania kosmiczne___ Wypadek z badaniami nuklearnymi___,___ Platforma Piper Alpha, Morze Północne....................... Le Surcouf po zderzeniu z amerykańskim statkiem handlo wym Thomas Lykes na Karaibach......................... Izrael, wojskowy „Sea Stallion" Zachodni Brzeg Miejscowość Cavalese, płn. Włochy....................... Ekspedycja ZSRR na Mount Everest....................... Nr 4 w Czarnobylu, Ukraina, ZSRR...................... Upadek windy 1,93 km w kopalni złota Vaal Reefs Chata w Chinamasa Kraei, Zimbabwe (pojedyncze uderzenie) 28 Regaty Fastnet -23 łodzie zatopione lub opuszczone w sztormie o sile 11 stopni..........13 Amerykański wahadłowiec Challenger, Cape Canawerai Floryda, USA . nieujawniona15 Odpady z przeróbki plutonu, Kyszym, ZSRR. ODNOŚNIKI .. 6 lipca 1988 ..18 lutego 1942 .....10 maja 1977 .....9 marca 1976 ... grudzień 1952 .26 kwietnia 1986 ....27 marca 1980 ........23 grudnia 1975 -15 sierpnia 1979 ......28 stycznia 1986 ok. grudnia 1957 1 Ocenia się, że wiece/ niż 5 milionów zmarło z głodu po 1 wojnie światowej w ZSRR w latach 1920-21. Rząd ZSRR w fipcu 1923r. poinformował (późniejsze- go prezydenta) Herberta Hooyera, ze ARA (American Relief Administration - Amerykański Zarząd Pomocy} uratowała od sierpnia 1921 r. 20 milionów osób od głodu i chorób z głodem związanych. 2 Ta iiczba opublikowana w 1972 r. o katastrofie w Bangiadeszu pochodzi od dra Afzafa, głównego szefa naukowego z Rządowego Centrum Energii Atomowej w Dacce. Jeden z raportów podawał, że przetrwała mniej niż połowa ludności 4 wysp Bhola, Charjabbar, Hatia i Ramagati (Uczące 1,4 min według spisu z 1961 r.). Najbardziej niszczącym zarejestrowanym huraga- nem był huragan Gloria w dniach 26—28 września 1985 r. z przybliżonymi stratami ubezpieczonymi 3,5 miliarda funtów. 3 Liczba ludności cywilnej zabitej przez bombardowania Niemiec była określana zmiennie od 593000 do „po- nad 635000" włączając w to około 35000 ofiar w na- lotach na Drezno, Niemcy w dniach 13-15 lutego 1945 r. Całkowite straty japońskie wyniosły 600000 (konwencjonalne) i 220000 (nuklearne}. 4 Około 18000 żołnierzy austriackich i włoskich zginęło, według raportów, w dolinach Dolomitów w p/n. Wło- szech 13 grudnia 1916 r. w ponad 100 lawinach śnieżnych. Niektóre z tych lawin zostały spowodowa- ne przez strzelaninę. 5 Wysadzenie tamy na Jang-tse-kiang w Huayuan Kow przez wojska Kucmingtangu podczas wojny chiń- sko-japońskiej w 1938 r. spowodowało prawdopo- dobnie 900000 ofiar. 6 Ocenia się, że około 5000 ludzi zosta/o stratowanych na śmierć w tłumie po bezpłatne piwo podczas uro- czystości koronacyjnych cara Mikołaja Ił w Moskwie w maju 1896 r. 7 Niektóre źródła podają, że ostateczna liczba ofiar wy- "Ponad 200000 zabitych w pożarach w Moskwie spo- wodowanych inwazją tatarską w maju 1571 r. Najtra- giczniejszy pożar hotelu spowodował 162 ofiary, w hotelu Daeyungsk, Seul, Południowa Korea 25 grudnia 1971 r. Najtragiczniejszy pożar cyrku przyniósł 168 ofiar w Hartford, stan Conhecticut, USA 6 lipca 1944 r. 9 Najtragiczniejsza katastrofa w kopalni złota w Pld. Af- ryce zabiła 182 osoby w Kinross 16 września 1986 r. 10 Niektóre oszacowania podają 2700 ofiar zatrucia tlen- kiem węgla po zamknięciu przez wojsko radzieckie obu końców tunelu o długości 2,7 km (1,7 mil). Naj- gorszymi latami w wypadkach drogowych w USA i Zjednoczonym Królestwie były odpowiednio 1969 (56400) i 1941 (9169). Globalna liczba ofiar jest oceniana na 25 milionów do września 1975 r. Najwyż- szym światowym współczynnikiem ofiar jest 29 na 100000 w 1978 r. w Luksemburgu i Portugalii. 11 22000 japońskich cywilów skoczyło ze skał popełnia- jąc samobójstwo w czerwcu 1943 r. podczas ataku amerykańskiej piechoty morskiej na wyspę Tarawa (obecnie w kiribati). Nieznana część z nich mogła te- go dokonać pod naciskiem wojsk japońskich. 12 Katastrofa Boeing'a 747 linii JAL, lot 123, koło Tokio 12 sierpnia 1985 r., w której zginęło 520 pasażerów i załoga, była najtragiczniejszą katastrofą pojedynczego samolotu w dziejach lotnictwa. 13 Według polskich źródeł, nie potwierdzonych przez ZSRR: Także 23 osoby zginęły na Mount Fuji, Japonia w zamieci i lawinie 20 marca 1972 r. 14 Wybuch o godzinie 1.23 radzieckiego czasu europej- skiego 26 kwietnia 1986 r. Szacunki ewentualnej liczby ofiar do 2026 r. wahają się między 200 i 600 (według Nikołaja Romanłenko, ministra zdrowia Ukrai- ny, 4 kwietnia 1987 r„) a 75000 (według dra Roberta Gale, amerykańskiego specjalisty transplantacji szpiku kostnego). Izwiestia opublikowały oszacowanie wyni- kowych strat na 8 miliardów rubli do 4 marca 1988 r. 1132,1 kobiet na 1000 mężczyzn (spis pow- szechny 1985 r.). Krajem z największym za- rejestrowanym brakiem kobiet jest Pakistan, gdzie 906 kobiet przypadało na 1000 męż- czyzn w 1981 r. Śmiertelność niemowląt ? Światowy współczynnik w 1987 r. wynosił 80 zgonów na 1000 żywych urodzeń. Oparty na zgo- nach przed ukończeniem pierwszego roku życia, najmniejszy z ostatnio zarejestrowa- nych współczynników wynosił 4,9 w Japonii w 1987 r. W Etiopii śmiertelność niemowląt szacowano nieoficjalnie na blisko 550 na 1000 żywych urodzeń w 1969 r. Najwyższy współczynnik ostatnio szacowany wynosi 180/1000 w Sierra Leone (lata 1980-85). Światowa przewidywana długość życia ? Wzrosła ona z 47,4 lat (lata 1950-55) do 64.5 lat (lata 1995-2000). Istnieją dowody, że przewidywana długość życia w W. Bryta- nii w V w. n.e. wynosiła 33 lata dla męż- czyzn i 27 lat życia dla kobiet. W dekadzie 1890—1900 przewidywana długość życia wśród mieszkańców Indii wynosiła 23,7 lat. Oparta na danych publikowanych przez WHO w kwietniu 1989 r. najwyższa przewi- dywana długość życia dotyczy Japonii i wy- nosi 82,1 lat dla kobiet i 75,6 lat dla męż- czyzn. Najniższa zarejestrowana przewidy- wana długość życia przy urodzeniu wynosi 36.6 lat dla mężczyzn i 37,3 dla kobiet w Af- ganistanie. Mieszkania ? Są zdefiniowane jako kon- strukcyjnie oddzielony pokój lub pokoje, za- jęte przez prywatne gospodarstwo domowe jedno lub wieloosobowe i mające oddzielny dostęp lub wspólne przejście. Pierwszym krajem, który przekroczył 100 min mieszkań były Indie w 1972 r. W 1981 liczba ta wynosiła 142 954921. Lekarze ? Krajem mającym najwięcej leka- rzy jest ZSRR (831300). Jeden lekarz przy- pada tam na 307 osób. Chiny miały w przybliżeniu 1,4 miliona personelu parame- dycznego, zwanego jako „bosi lekarze" w 1981 r. Dentyści ? Krajem o największej liczbie dentystów są Stany Zjednoczone, gdzie 145 800 osób było zarejestrowanych jako członkowie Amerykańskiego Stowarzyszenia Dentystycznego w 1987 r. Psychiatrzy ? Krajem o największej liczbie psychiatrów są Stany Zjednoczone. W Ame- rykańskim Stowarzyszeniu Psychiatrów było zarejestrowanych w 1987 r. 32000 członków, natomiast w Amerykańskim Stowarzyszeniu Psychologicznym było w tym samym czasie zrzeszonych 60000 osób. Miastem nr 1 w klasyfikacji ilości gabinetów w 1987 r. jest Boston, USA z jednym psychiatrą na 328 osób. Szpitale ? Największym szpitalem psychia- trycznym na świecie jest Pilgrim State Hos- pital w stanie Nowy Jork (USA), mający 3618 łóżek. Poprzednio mógł on przyjąć jed- norazowo 14200 pacjentów. Największy in- stytut psychiatryczny istnieje na Uniwersyte- Polityka i społeczeństwo 197 i! Ludność NAZWA KRAJ Data ponad 100 ......Dolni Vestonice............................ ..........Czecho-Stowacja......... ok. 2 7 0O0p,n.e. ok. -150.... ......Chemi Shanidar............................ ..........i rak.............................. :??-.,?.., ,, ,, , 27 000..... Jerycho .............'HSI ..........Okupowany Jordan............ 7800 p.n.8. ok. 5000... ......Catai Huyuk, Anatolla..................... Turcja............ ok. 6800 p ne ponad 5O0C ..... MU i hoe) ................ ..........Eciipt........................ ok 3200 p.n.e. 50000..... Ui uk ( Er ech) obecnie Warka od 3 800 p ,3000 p.n.e. 250000 ... Wielki Ur (obecnie Tell Muquayyar) 2200 pni 350000 ... .............. 600 pne 500000 ... Pataliptitra (Patna) Bihai .... .....Indie........................400-185 p.n.e. 600000 ... .....Set: adu) .............. ..........Irak..................... 300 p.n e. 1 fib n e 1 100000.. ......Rzym (założony ok. 510 r. p.n.e.)........ .133 p.n e. 1 500000.. .....Angkor ...................................... .900 p.n.e. 1,0-1,5 mir Hangczou (obecnie Hangzhou) .......1279 707 000 .., P.jkin (Cambalue) obecnie (Beijingj .......1578 1 117290.. Londyn ..........Zjadnoczone Królestwo......... .......1801 8 615050.. Londyn (s/czyt) ..........Zjednoczone Królestwo......... .......1939 11 903 300 Tnkin ... .l^nnnis . ............. .......1985 Uwaga: Przewidywania ONZ dla Wielkiego Meksyku na 2000 r. wynoszą 31 618000 ludzi. pewnego dnia w maju 1976 z 175 urodzony- mi dziećmi. Szpital ma 599 łóżek. MIASTA I OSIEDLA Najstarsze ? Najstarszym znanym muro- wanym miastem na świecie jest Jerycho. Dato- wanie metodą węgla radioaktywnego okazów z najniższego poziomu wskazuje na zamiesz- kanie tam około 3000 ludzi w okresie ok. 7800 r. p.n.e. Osiedle w Dolni Vestonice, Cze- cho-Słowacja jest datowane na ok. 27000 r. p.n.e. (kultura grawecka). Najstarszą stolicą na świecie jest Damaszek (Syria) zamieszkały nieprzerwanie od ok. 2500 r. p.n.e. Najludniejsza ? Najludniejszą aglomeracją na świecie jest obszar miejski Tokio-Yoko- hama (mająca 2800 km2 powierzchni), którą zamieszkuje 29 272000 ludzi (w 1985 r.). Ludność samego miasta Tokio w 1985 r. wynosiła 11903 900 osób. Ludność obszaru miejskiego Wielkiego Mexico City w 1985 r. podawano na 17 321800 osób z właściwym miastem mającym 10499000 osób w 1984 r. Największym pod względem powierzchni ? Największym miastem świata jest Mount Isa, Queensland, Australia. Obszar adminis- trowany przez Radę Miejską wynosi 40 978 km2. Najwyższe ? Najwyższą stolicą na świecie przed opanowaniem Tybetu przez Chiny by- ła Lhasa, na wysokości 3684 m n.p.m. La Paz, stolica Boliwii znajduje się na wysokoś- ci 3631 m n.p.m. Lotnisko El Alto znajduje się na wysokości 4080 m. Miasto zostało za- łożone w 1548 r. przez kapitana Alonso de Mendoza na miejscu indiańskiej wioski o nazwie Chuąuiapu. Początkowo było nazy- wane Ciudad de Nuestra Seńora de La Paz (miasto Matki Boskiej Pokoju), ale w 1825 r. zostało przemianowane na La Paz de Aya- cucho. Nowe miasto Wenchuan, założone w 1955 r. na drodze Chinghai - Tybet, na północ od pasma Tengla, jest położone naj- wyżej na świecie, na wysokości 5100 m n.p.m. Najniższe ? Osiedle Ein Bok posiadające synagogę, na wybrzeżu Morza Martwego jest najniższe na świecie. Położone jest na wysokości 393,5 m poniżej poziomu morza. Najdalej na północy położone miasto ? jest Ny Alesund (78°55' płn.), osiedle górni- cze w King's Bay, Zach. Spitsbergen, na norweskim terytorium Svalbard, zamieszkałe tylko w sezonie zimowym. Najdalszą na pół- nocy stolicą jest Reykjavik w Islandii na 64°08' płn. Jego ludność w 1988 r. oceniono na 95 800 osób. Najdalej na południu leżąca wioska Świata ? Puerto Williams (ludność około 350 osób) na północnym wybrzeżu Isla Na- /arino, na Ziemi Ognistej, w Chile, 1090 km na północ od Antarktydy. Wallington, North Island, Nowa Zelandia, mający w 1987 r. ludność 325 700 osób jest najbardziej na po- łudnie wysuniętą stolicą na 41° 17' płd. Naj- bardziej na południe wysuniętym centrum administracyjnym jest Port Stanley z ludnoś- cią 1200 osób (51°43' płd.) na Wyspach Fal- klandzkich. Największe miasto najbardziej odległe od morza ? Wu-lu-mu-chi w Xin- jiangu, stolica ujgurskiego regionu autono- micznego Chin, w odległości około 2250 km od najbliższego wybrzeża. Mieszkało tam w 1987 r. 947 000 osób. Monarchowie i głowy państwa Najstarsze rządzące dynastie ? Cesarz Ja- ponii Akihito (ur. 23 grudnia 1933) jest 125 w linii licząc od pierwszego cesarza Jimmu Tenno, którego panowanie przypisywane jest na lata 660 do 581 przed Chrystusem, ale najprawdopodobniej miało miejsce w la- tach ok. 40—10 przed Chrystusem. Najdłużej rządzącym ze znanych historii mo- narchów był Phios II czyli Neferkare z 6 dy- nastii faraonów starożytnego Egiptu. Swoje panowanie rozpoczął w wieku 6 lat, ok. 2281 r. przed Chrystusem i podobno rządził 94 lata. Minthi, król Arakanu (Birma), miał panować przez 95 lat, od 1279 do 1374 r. Musoma Kanijo, przywódca Nzegi, dystryk- tu zachodniej Tanganiki (obecnie Tanzania), miał panować przez 98 lat: od 1864, kiedy to zasiadł na tronie w wieku 8 lat, aż do śmierci 2 lutego 1963 r. Z europejskich mo- narchów najdłużej panującym był Alfons I tt____i_ r»__+___i~u: i.»i_.. ----+—:i — +___ Katastrofa na platformie wydoby- wczej • Najttagicznieisza w skutkach kata strofa, ?* której zginęło 167 osób miała mieisce na platformie wieitniczej „Piper Alpha" na Mo- rzu Północnym 6 lipci 1938 r (Foto Gamma /Tampyx), Wybuch reaktora Jądrowego • Naj- groźniejszą w skutkach katastrofą spowodo- waną wybuchem reaktora jądrowego była awaria w Czamobyiu, ZSSR w kwietniu 1986 roku. 0o dziś zmarło 31 osób, dane radzieckie podają możliwość zgonu jeszcze 200-600 osób, amerykańskie - 75 000. 2 listopada 1989 r. „Moskiewskie Wiadomości" podały, że 205 osób pracujących w Czamohyiu lub biorą- cych udział w akcji ratowniczej zmarło w przeciągu 3,5 roku od tragicznego wybuchu. ;amma/Novo.< 198 Polityka i społeczeństwo Najkrócej „panował" ? Ludwik Filip Por- tugalski jako następca tronu został śmiertel- nie ranny w momencie śmierci swojego ojca, który zginął na ulicy Lizbony 1908 r. na skutek przestrzelenia tętnicy szyjnej. W ten sposób faktycznie był on królem Portugalii (Don Ludwikiem III) przez około 20 minut. Najwyższą liczbą porządkową użytą dla oz- naczenia członka domu królewskiego było 75, którą krótko nosił hrabia Heinrich LXXV (1800-1). Wszyscy męscy potomko- wie tej gałęzi niemieckiej rodziny są nazywa- ni imieniem Heinrich i kolejno liczeni od 1 w górę w każdym stuleciu. Z monarchów Europy najdłużej żyjąca ? Księżna Paulina Magdalena z Croy, która 12 stycznia 1987 r. obchodziła swoje setne urodziny w miejscu urodzenia Le Roelux w Belgii. Spośród królewskich współmałżon- ków najdłużej żyła księżniczka Leoniłla Ba- riatinski (ur. w Moskwie 9 lipca 1816), 101 lat i 268 dni. Była ona żoną księcia Louis Wittgenstein-Sayn i zmarła w Ouchy, Szwaj- Najdłużej żyjąca królowa • Najdłużej żyjąca, królową była Zita. cesarzowa Austrii i królowa Węgiei Zmacla mając 96 lat i 309 dni. (Foto: Gamma). Karol IV (od 1916-18); Żyta zmarła marca 1989 r. licząc 96 lat i 309 dni. 14 Najmłodszy król i królowa ? Ze 170 nie- zależnych państw na świecie 46 nie jest re- publikami. Na ich czele stoi 1 cesarz, 12 królów, 3 królowe, 4 panujących książąt, 3 sułtanów, 3 emirów, papież, szeik, 1 władca i 1 wybieralny monarcha. Królowa Elżbieta II jest głową państwa 16 krajów Wspólnoty Brytyjskiej, z których najmłodszego króla ma Suazi: król Mswati III został ukorono- wany 25 kwietnia 1986 r. w wieku 18 lat i 6 dni. Urodził się jako Makhosetive, 67 syn króla Subhusa II. Najmłodszą królową jest duńska królowa Małgorzata II (ur. 16 kwietnia 1940 r.). się na lotnisku, ważył 209,5 kg. Donoszono, że w 1985 r. miał „jedynie" 139,7 kg. Jego samochód w ambasadzie w Londynie jest oznaczony tablicą „1 tona". Najbardziej płodna para królewska ? Książe Lichtensteinu Hartmann (1613 —86) i hrabina Elżbieta zu Salm-Reifferscheidt (1623-88), mieli 24 dzieci, z czego żyło 21. Jego Książęca Mość książę Parmy Roberto I (1848-1907) miał także 24 dzieci, lecz z dwu żon. Najstarszy przywódca państwa na świe- cie ? Olaf V, król Norwegii (ur. 2 lipca 1903). Najmłodszy — król Suazi, Mswati III (ur. 19 kwietnia 1968). Eva Peron ? (ur. 1931) w Argentynie stała się pierwszym na świecie kobietą-prezyden- tem, obejmując to stanowisko po śmierci swojego męża 1 lipca 1974 r. Sprawowała swój urząd do 24 marca 1976 r., kiedy to została obalona w wyniku bezkrwawego za- machu. Vigdis Finbogadottir (ur. 1930 r.), prezydent Islandii, jest pierwszą na świecie kobietą demokratycznie wybraną jako głowa państwa 30 czerwca 1980 r. Ciała Ustawodawcze PARLAMENTY - ŚWIAT Najwcześniejsze znane zgromadzenie legislacyjne ? Dwuizbowy „ukkim" działający ok. 2800 r. przed Chry- stusem w Erech w Iraku. Najstarsze ciało ustawodawcze ? „Alt- hing" w Islandii powołany w 930 r. naszej ery. Organ ten, który pierwotnie składał się z 39 lokalnych wodzów w Thingvellir, został zniesiony w 1800 r., a następnie przywróco- ny przez Danię, najpierw jako organ dorad- czy (w 1843), a następnie ustawodawczy (od roku 1874). Zgromadzenie ustawodawcze o najstarszej ciągłej historii ? Sąd Tyn- waldu na Wyspie Człowieka, obchodził swo- je milenium w 1979 r. Największe zgromadzenie ustawodawcze na świecie ? Ogólnochińskie Zgromadzenie Przedstawicieli Ludowych. W czasie IV zjaz- du, który odbył się w czerwcu 1983 r., liczy- ło ono 2978 członków, a jego Stały Komitet - 197 osób. Izba Lordów ma najmniejsze na świecie kworum ? wymagane kworum, mianowicie mniej niż 1/3 jednego procenta uprawnionych do głosowania. W 1988 r. by- ło 1244 parów. Żeby przegłosować ustawę wystarczy obecność 3 parów, wliczając w to Lorda Kanclerza lub jego zastępcę. Kworum dla Izby Gmin wynosi 40 członków parla- mentu razem z przewodniczącym lub jego zastępcą, jest więc 20 razy więcej „wymaga- jące". Polityka i społeczeństwo 199 do wysokości 20940 dolarów rocznie. Do- datkowo wolno im zatrudniać pomoce biu- rowe o łącznej płacy w wysokości 1021 167 dolarów rocznie z pensją limitowaną do 50 000 dol. rocznie dla jednego członka ze- społu (ograniczonego do 16 osób). Senatoro- wie mają przyznane 143 000 dol. rocznie na wydatki oficjalne, do których zaliczane są służbowe podróże, telegramy międzynarodo- we, listy lotnicze, manipulacyjne opłaty pocztowe, materiały biurowe oraz wydatki urzędowe ponoszone z tytułu swojego stano- wiska w domu. Przyznano im także znaczne ulgi w opłatach za nagrania filmowe i radio- we, rejestrację przemówień, a w przypadku senatorów kobiet — także za zabiegi upięk- szające. W podróżach zagranicznych dyspo- nują „odpowiednimi funduszami". Prezy- dent USA ma opodatkowaną pensję w wy- sokości 200000 dol. rocznie oraz nieopodat- kowane 170000 dol. rocznie na podróże i przyjęcia oraz dożywotnią rentę w wysokoś- ci 69 630 dol. rocznie. Najdłużej jako członek parlamentu ? József Madarasz (1814-1915) - przez 83 lata. Po raz pierwszy wziął udział w obra- dach węgierskiego parlamentu w latach 1832 — 6 jako „oblegatus absentium" (w imieniu nieobecnego deputowanego). Peł- noprawnym członkiem Parlamentu był w la- tach 1840 — 50 i od 1861 aż do swojej śmier- ci 31 stycznia 1915 roku. Najdłuższe przemówienie ? Na forum Narodów Zjednoczonych 26 września 1960 r. prezydent Kuby dr Fidel Castro Ruz (ur. 13 sierpnia 1927). Trwało ono 4 godziny i 29 minut. Najdłuższą, nieprzerwaną mowę w historii Senatu Stanów Zjednoczonych wyg- łosił senator Wayne Morse (1900 — 74) z Oregon 24 — 25 kwietnia 1953, przemawiając na temat Tidelands Oil Bili przez 22 godz. 26 min. bez siadania. Przerwano mu tylko na krótko dla zaprzysiężenia nowego senato- ra. Senator Strom Thurmond (ur. 1902) w płd. Karolinie, demokrata, przemawiał przeciwko projektowi ustawy o uprawnie- niach obywatelskich 28 — 29 kwietnia 1957 przez 24 godz. 19 min. Amerykańskim re- kordowym przemówieniem jest przemówie- nie senatora stanu Texas, Billa Meiera, wyg- łoszone w maju 1977 r., które trwało 43 godz. i skierowane było przeciwko nieujaw- nianiu wypadków w przemyśle. Wybory — Świat Największe wybory ? Zaczęły się na po- czątku grudnia 1984 do hinduskiej Izby Niż- szej o 543 miejscach wyborczych. W wybo- rach 494 min osób było uprawnionych do głosowania na 5301 kandydatów w 593 000 punktach wyborczych, obsługiwanych przez 3,5-milionowy zespół ludzi. 18 stycznia 1961 w Zanzibarze (obecnie część Tanzanii) Af- ro-Shirazi Partia wygrała wybory jednym mandatem po tym, jak miejsce do parlamen- tu w miejscowości Chake-Chake na Wyspie Pemba zostało zdobyte różnicą jednego gło- su. W wyborach na stanowisko Komisarza Południowego Okręgu Autostrad w Missis- sippi, USA, 7 sierpnia 1979 r. Robert E. Joi- ner wygrał z W.H. Pyroncm 133 587 głosami do 133 582. Przegrany uzyskał więc więcej niż 49,9999 proc. głosów. Północna Korea zanotowała 100-procentowy udział uprawnionych do głosowania i 100 procent oddanych głosów na Partię Pracują- cych w wyborach powszechnych 8 paździer- nika 1962 r. Inne, najbardziej zdecydowane wyniki w wyborach uzyskano w Albanii 14 listopada 1982 r., gdzie tylko 1 głosu zabra- kło do 100-procentowej jedności w głosowa- niu na oficjalną i jedyną listę kandydatów komunistycznych, którzy uzyskali 99,99993 procent głosów na ogólną liczbę głosujących 1 627 986. Największe zafałszowanie ? W liberyj- skich wyborach prezydenckich w 1927 r. Karol D.B. King (1875-1961) wygrał ze swoim oponentem Tomaszem J.R. Faulkne- rem z Partii Ludowej przewagą 234000 gło- sów. W ten sposób stwierdził on, że owa „większość" jest 15,5 razy większa niż cały elektorat. Najwyższą większość uzyskaną przez polityka ? Największą przewagę nad rywa- lami w czasie wyborów parlamentarnych osiągnął Borys Jelcyn w Związku Radziec- kim. Przewaga ta wynosiła 4 726 112 głosów. Większość głosów. Nadziej p«ytła- czającą rywali większość gtosow w czasie wy- borów parlamentarnych otrzymał Borys J«J- cyn, 26 marca 1989r. (Foto: Gamma/Srione). mmmmm, Największe wybory • Odbyły się 22 listo- pada 1989 r. w Indiach Wzięło vu nich udzidl 304 000 000 osób. (Foto: Gamma/Liaison). Sukces ten odniósł 26 marca 1989 r. Jelcyn zdobył 5 118 745 głosów z 5 772937 możli- wych do uzyskania. Jego rywal pozyskał 392 633 głosy. Największa narodowa partia komunistyczną ? Poza Związkiem Ra- dzieckim (18 500 000 członków w 1987 r.) i krajami komunistycznymi — Komunistycz- na Partia Włoch licząca w 1946 r. 2 300000 członków. W 1986 r. miała ona 1600000 członków. W Chinach ilość członków partii oceniana była w 1987 r. na 44000000. Najdłuższa lista kandydatów ? 5 marca 1985 w wyborach do Zgromadzenia Naro- dowego (Vidhan Sabha) w Karnataka, In- die, na liście wyborczej miasta Belgaum zna- lazło się 301 kandydatów. Najbardziej dojrzały elektorat ? Prawo do głosowania w Andorze uzyskuje się po ukończeniu 25 lat. Najwięcej zamachów ? Statystycy twier- dzą, że Boliwia odkąd stała się suwerennym państwem w roku 1825 była miejscem 191 zamachów stanu do 30 czerwca 1984, kiedy Anglo-Portugalskie Przymierze ? Podpi- sane w Londynie ponad 614 lat temu — 16 czerwca 1373 r., tekst został potwierdzony ,,z moim zwykłym zakrętasem" przez Johna de Banketre z Clerk. Najstarsza konstytucja świata ?Konstytu- cja Stanów Zjednoczonych Ameryki podpi- sana ostatecznie przez Dziewiąty Stan (New Hampshire) 21 czerwca 1788 r.; ogłoszona jako obowiązująca od 4 marca 1789. Jedy- nymi krajami bez konstytucji w formie jed- noaktowego dokumentu są: Izrael, Libia, Nowa Zelandia, Oman i Zjednoczone Króle- stwo. Najstarsza ustawa w głosowaniu nad którą wzięły udział kobiety ? Ustawa Te- rytorium Wyoming w USA z 1869 r. W jej ślady poszła Wyspa Człowieka w 1881 r. 200 Polityka i społeczeństwo Najmłodsza głowa państwa • Jest nią pani Benazir Bhutto {ur. 21 czerwca 1963 r.j. Premierem rządku Pakistanu została ona w )t-j| •łopadzie 1988 r. mając 35 fat i Smiesięcy. {Fo-tf -to: Gamma/Brynner). ',ly/i// ?y/,y/:?/,.-/y/.//y/iM __________________________________________ to prezydent Hernan Siles Zuazo lat 70 zo- stał porwany ze swego biura przez 60 uzbro- jonych mężczyzn. Najdłużej żyjący premier ? Dr Willen Drees, prezes rady ministrów Holandii w la- tach 1948-58. Urodzony 5 lipca 1886 zmarł 13 maja 1988 w wieku 101 lat i 313 dni. El Hadji Muhhamad el Mokri, Wielki We- zyr Maroka, zmarł 16 września 1957 rzeko- mo w wieku 116 lat muzułmańskich (Hijri), co odpowiada 112 latom gregoriańskim. Najstarszy obejmujący urząd premiera ? Morarji Ranchhodji Desai z Indii (ur. 29 lutego 1896). Otrzymał to sta- nowisko w marcu 1977 r. mając 81 lat. Sprawującym najdłużej urząd prezesa rady ministrów jest Lee Kuan Yew (ur. 16 wrześ- nia 1923) z Singapuru, który był sześciokrot- nie wybierany premierem i pozostaje nim od 29 lat. Andrej Andrejewicz Gromyko (ur. 6 lipca 1909) był ministrem spraw zagranicznych Związku Radzieckiego od lutego 1957 (a przedtem zastępcą ministra spraw zagranicz- nych od 1946 r.) do 2 lipca 1985, kiedy to został wybrany prezydentem Związku Ra- dzieckiego. Piotr Lomako (ur. 1904) był mi- Pierwsza kobieta-premier • Smmav0 Bandaranaike (uf. 1918r.) zCeyfonu {Sri Lan-: ka) jest pierwszą kobietą, która objęła urząd premiera. Było to w lipcu 1960 r. (Foto: Garri- nistrem przemysłu metali nieżelaznych od 1940 przez 46 lat. Odszedł 1 listopada 1986 mając 82 lata. Od 1952 r. był też członkiem Centralnego Komitetu KPZR. Marszałek Kim II Sen (ur. 15 kwietnia 1912 roku) jest głową państwa Demokratycznej Republiki Koreańskiej od 25 sierpnia 1948. Sirimavo Bandaranaike (ur. 1916) z Cejlonu (obecnie Sri Lanka) została pierwszą kobie- tą-premierem, kiedy jej Partia Wolności Sri Lanki wygrała wybory powszechne w lipcu 1960 r. ODZNACZENIA ORDERY NAGRODY Najstarsze odznaczenie ? Najstarszym od- znaczeniem było Honorowe Złoto (Gold of Honour), którym nagradzano za nadzwy- czajne męstwo w czasach osiemnastej dyna- stii, ok. 1440-1400 p.n.e. Statuetka została znaleziona w Qan-el-Kebri w Egipcie. Orde- rem, którego pochodzenie możemy prześle- dzić najdalej wstecz, jest Military and Hos- pitaller Order of St. Lazarus z Jerozolimy ustanowiony przez Bazylego Wielkiego w IV w. naszej ery. Na rok 809 naszej ery przy- pada prawdopodobnie ustanowienie najbar- dziej starożytnego Orderu Ostu, ale jest on wątpliwego pochodzenia. Największe asy samolotów odrzutowych ? Największa ilość samolotów odrzutowych strąconych w walce powietrznej przez jedne- go pilota wynosi 16. Dokonał tego Joseph Christofer McConnel Jr USAF (ur. w Do- ver, USA, 30 stycznia 1922) podczas wojny koreańskiej. Zginął 15 sierpnia 1954 r. Jest możliwe, że liczbę tę przekroczył izraelski pi- lot w latach 1967 — 70, lecz tożsamość pilo- tów jest tam poddana ścisłej tajemnicy. Największa kobieta — as ? Rekordową liczbą zestrzeleń dla kobiety — pilota samolo- tu bojowego jest 12, uzyskanych przez po- rucznika Lidię Litvak (ZSRR) na froncie NAJWIĘCEJ ZAMACHÓW Najwięcej zamachów • Statystycy wyliczyli, że w Boliwii, od czasu uzyskania nie- podległości w 1825 do 30 czerwca 1984 roku (porwano wtedy prezydenta Hermana Siles Znazo) miało miejsce 191 zamachów stanu. Na zdjęciu: Pałac La Paz, z którego w 1946 wyrzucono z balkonu prezydenta Villarroel. (Foto: Zefa/Gamma/ET Archiwes). Polityka i społeczeństwo 201 wschodnim pomiędzy 1941—43. Zginęła w akcji 1 sierpnia 1943. ona Najwyższe trafienia asów powietrznych (I i II wojna światowa) ? Liczba zestrze- leń przez asów powietrznych w czasie obu wojen jest wciąż gorąco dyskutowana. Naj- wyższe liczby przypisywane są: I wojna światowa: 751 Renę Paul Fonck (Francja). II wojna światowa: 352 major Erich Hart- mann (Niemcy). 'Ogółem 80 przypisywano Rittmeisterowi Manfre- dowi Freiherrowi (baron) von Richthofen (Nie- mcy), lecz ponad 20 z nich nie zostało potwierdzo- nych przez Niemcy; za niekwestionowanego zwy- cięzcę uznano więc gen, płk. Ernesta Udeta (zm. 1941) z liczbą 62 zestrzeleń i odznaczeniami: Or- derem Zasługi, Żelaznym Krzyżem. Najmłodsi nagrodzeni ? Najmłodszym odznaczonym oficjalnie za odwagę jest An- thony Farrer, który 23 września 1916 w wie- ku 8 lat otrzymał Medal Alberta za pokona- nie kaguara w Cowichan Lakę (Kanada) i ocalenie Doreen Ashburnham. Doreen rów- nież otrzymała Medal Alberta, zamieniony w 1971 r. na Krzyż Jerzego. ZSRR ? Najwyższą nagrodą Związku Ra- dzieckiego za waleczność jest medal „Złota Gwiazda" z tytułem Bohatera Związku Ra- dzieckiego. Podczas II wojny światowej przyznano ponad 10000 tych odznaczeń. Wśród 109 nagrodzonych drugą gwiazdą był marszałek Józef Wissarionowicz Dżugaszwili alias Stalin (1879 — 1953) i generał porucznik Nikita Sergiejewicz Chruszczow (1894 — 1971). Jedynymi potrójnie nagrodzonymi w czesie wojny byli marszałek Georgij Kon- stantynowicz Żuków (1896—1972) (w kon- sekwencji nagrodzony czwartą Złotą Gwiaz- dą) i największe asy lotnictwa Aleksander Iwanowicz Pokryszkin i generał major lot- • .. ? ??..?????.'.?..:???. ,:? ' ? ? ' • ???.!; ,.::: .';:... . . ? . : ' . ' . ... nictwa Iwan Nikitowicz Kozhedub (ur. 8 czerwca 1920 — ten ostatni także — Orde- rem Czerwonego Sztandaru siedem razy). Żuków miał wyjątkowo Order Zwycięstwa (dwa razy), Order Lenina (sześć razy) i Or- der Czerwonego Sztandaru (trzy razy). Leo- nid Iljicz Breżniew (1907-1982) był cztero- krotnym Bohaterem Związku Radzieckiego, Bohaterem Socjalistycznej Pracy oraz odzna- czono go, Orderem Lenina (osiem razy) i Orderem Czerwonego Sztandaru (dwukrot- nie). Niemcy ? Krzyż Rycerski Żelaznego Krzy- ża z mieczami, diamentami i złotymi liśćmi dębu przyznano wyjątkowo kapitanowi Hansowi Ulrichowi Rudelowi (1916 — 82) za 2530 lotniczych misji operacyjnych na Wschodnim Froncie w latach 1941—45, w których zniszczył on 519 opancerzonych so- wieckich pojazdów. USA ? Najwyższym amerykańskim odzna- czeniem wojskowym jest Medal Honorowy. Pięciu marynarzy otrzymało Złote Medale zarówno Armii jak i Marynarki Wojennej w 1918 r. za te same wyczyny. Generał Doug- las MacArthur (1880-1964) był najhojniej odznaczonym amerykańskim żołnierzem. Otrzymał 59 odznaczeń z pękiem 16 Dębo- wych Liści oraz 18 gwiazd wojennych. W czasie II wojny światowej został uhonorowa- ny Medalem Honorowym. Najwyższa cena ? Za odznaczenia z grupy Krzyżów Wiktorii zapłacono 110 000 funtów UNITED NATliiN s" COMMAKD Ą &( fj w X (Foto Pictuits Point i Specuum Colout Libraty) - 202 Polityka i społeczeństwo za medale pilota bojowego Wing Cdr. J.B. Nicholsona VC, DFC (zginął 1945) przyzna- ne za udział w bitwie o Anglię. Był on jed- nym z trzech mężczyzn, którzy otrzymali Krzyż Wiktorii za obronę kraju. Aukcja miała miejsce w Glending and Co, w Londy- nie 27 kwietnia 1983 r. Największe sukcesy w walkach z niemieckimi łodziami podwodnymi ? Ok- rętem, któremu przypisuje się zniszczenie największej ilości niemieckich łodzi podwod- nych w wojnie 1939-45 jest HMS „Star- ling". Pod dowództwem kapitana Walkera od roku 1941 do momentu jego śmierci 9 lipca 1944 zatopiono ogółem 25 niemieckich łodzi podwodnych. Amerykański niszczyciel „Anglia" zatopił na Pacyfiku między 18 a 30 maja 1944 r. sześć japońskich łodzi pod- wodnych. Najwybitniejsi dowódcy łodzi podwodnych ? Najwięcej sukcesów w czasie II wojny miał dowódca łodzi podwodnej porucznik Otto Kretschmer, kapitan U23 i U99, który do marca 1940 r. zatopił jednego niszczycie- la i 44 alianckie statki handlowe o łącznej wyporności 270 895 ton rejestrowych brutto. Podczas I wojny światowej dowódca U35 i Ul39, kapitan porucznik (później wiceadmi- rał) Lothar von Arnauld de la Periere zato- pił 195 sprzymierzonych okrętów o wypor- ności ogółem 466198 ton brutto. Najbar- dziej zwycięską łodzią było U35, które w I wojnie zatopiło w jednej wyprawie 54 okręty o łącznej wyporności 90 350 ton brutto oraz U48, który zatopił 51 statków o ogólnej wy- porności 310007 ton brutto w czasie II woj- ny. Największym celem zatopionym przez łódź podwodną był japoński lotniskowiec „Shinano" (59 994 tony). Dokonał tego amerykański statek „Archerfish" (komandor Joseph F. Enright) 29 listopada 1944 r. Najwięcej 3 nagrody: dla Międzynarodowego Czerwonego Krzyża, Genewa (załóż. 1863) po- koju w 1917, 1944 i 1963 (dzielona); 2 nagro- dy: - dr Linus Carl Pauling (Stany Zjednoczone) (ur. 28 lutego 1901 r.) z chemii w 1954 i pokoju w 1962; Maria Skłodowska-Curie (pol.-franc.) (1867-1934) z fizyki w 1903 (dzielona) i z chemii w 1911; prof. John Bardeen (Stany Zjed- noczone) (ur. 23 maja 1908 r.) z fizyki w 1956 (dzielona) i 1972 (dzielona); profesor Frederick Sanger (13 sierpnia 1918) z chemii w 1958 i 1980 (dzielona); Urząd Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do Spraw Uchodźców, Genewa (zatoż. 1951) pokoju 1954 i 1981. Naj- wyższa suma: 3 000000 koron szwedzkich (za 1989) równająca się 292 000 funtów. Najniższa suma: 115000 koron szwedzkich (1923) odpowiadająca 6620 funtów. NAGRODY Najbardziej cenna doroczna nagroda ? Wartość każdej nagrody Nobla 1989 roku wynosiła 3 000000 koron szwedzkich co w momencie publikowania naszej księgi stano- wiło równowartość 292 000 funtów. Ceremo- nia wręczenia nagród z fizyki, chemii, fizjo- logii lub medycyny, literatury i ekonomii ma miejsce w Sztokholmie, Szwecja, nagrodę pokojową wręczono w Oslo, Norwegia. Najwięcej pomników ? Światowy rekord we wznoszeniu sobie pomników ustanowił generalissimo dr Rafael Leonidas Trujillo y Molina (1891-1961), były prezydent Re- publiki Dominikańskiej. Wyliczenia wskazu- ją, że w marcu 1960 r. było ich ponad 2000. Najwyższy szczyt górski w kraju został na- zwany Pico Trujillo (później Pico Duarte). Jedna prowincja nazywała się Trujillo, druga Trujillo Valdez. Stolicę nazwano Ciudad Trujillo w 1936, lecz 23 listopada 1961 pow- rócono do starej nazwy Santo Domingo de Guzman. Trujillo zginął w samochodzie pu- łapce 30 maja 1961 r. i obecnie dzień ten ob- chodzony jest jako narodowe święto. Czło- wiekiem, któremu wzniesiono najwięcej po- sągów jest Budda. W XX w. przoduje pod tym względem Władimir Ilicz Ulianow Le- nin (1870—1924), którego popiersia były produkowane masowo, podobnie jak Mao Tse Tunga (1893-1976) i Ho Chi Minha. (1890-1969). lajwięeej nagród Nobla • Krajem, który zebrał największą liczbę nagród Nobla {198) są Starty Zjednoczone. Nagrody te przy- znano głównie za osiągnięcia w medycynie {67). Na zdjęciu Sit James BJack z Wielkiej Brytanii, Gertrudę Ston i Georrge Httchings z USA - zdobywcy wspólnej nagrody Nobta. {Foto: Science Photo Ubrary). — Nagrody Nobla Najwcześniejsze w 1901 roku w dziedzinie fizyki, chemii, fizjologi lub medycyny, literatury i pokoju. Najwięcej nagród otrzymały Stany Zjedno- czone - wyłącznie lub do spółki - 192, w tym najwięcej z dziedziny fizjologii lub medycyny (65), fizyki (61), chemii (23), pokoju (18) eko- nomii (15). Z dziedziny literatury najwięcej na- gród otrzymała Francja (12). Wspólnota Brytyj- ska otrzymała ogółem 88 nagród Nobla (wyłącz- nie lub dzielonych) w tym w dziedzinie chemii (23), fizjologii lub medycyny (22), fizyki (20), pokoju (10), literatury (8), ekonomii (5). Najstarszym nagrodzonym był profesor Francis Peyton Rous (1879-1971) ze Stanów Zjednoczonych, który podzieloną nagrodę otrzy- mał w 1966 r. mając lat 87. Najmłodszymi laureatami są: w momen- cie wręczania nagrody - profesor Sir Lawrence Bragg (1890- 1971) w dziedzinie fizyki w 1915 w wieku 25 lat, w momencie wykonania pracy - Bragg, i Theodore W. Richards (USA) (1868-1928) r. z chemii w 23 roku życia; z lite- Le Petit Parisien r*~~ : " '" • ' ^~ ' ' ? 7 naukowe • vi Wesbwg (ur. 1918 r.), przev wersytetu Nota Damę, Indiana od 1954 r. 118 honorowo przyznanych sto naukowych. (Foto: Universtty of Notre Oan mur Wojsko i obrona WOJNA Najwcześniejszy konflikt ? Najstarszą zna- ną bronią ofensywną jest złamana drewnia- na włócznia znaleziona w kwietniu 1911 r. w Clacton-on-Sea, Wielka Brytania, przez S. Hazzledine Warren. Ocenia się, że pochodzi sprzed 200000 r. p.n.e. Najdłuższa wojna ? „Wojna Stuletnia" między Anglią a Francją, trwała od 1338 r. do 1453 r. (115 lat), chociaż można powie- dzieć, że dziewięć krucjat od pierwszej (1096-1104) do dziewiątej (1270-91), trwających ponad 195 lat tworzyło jedną świętą wojnę. Szwajcar Jean-Jacques Babel ocenił, że od około 3500 r. p.n.e. były tylko 292 lata, w których nie notowano działań wojennych. Najkrótsza zanotowana wojna ? Między Zjednoczonym Królestwem, a Zanzibarem (obecnie część Tanzanii) od 9.02 do 9.40 dnia 27 sierpnia 1896 r. Wojenna flota bry- tyjska pod dowództwem kontradmirała Har- ry Rawsona (1843 — 1910) wystosowała ulti- matum do samozwańczego sułtana Sa'id Khalida, aby opuścił pałac i poddał się. Sta- ło się to po 38 minutach ostrzeliwania. Ad- mirał Rawson otrzymał Brylantową Gwiaz- dę Zanzibaru (pierwszej klasy) od nowego sułtana Hamuda ibn Muhammada. Propo- nowano wówczas, zmuszenie tubylców do Wojsko i obrona wojna światowa (1939—1945), w której cał- kowita liczba ofiar, włączając w to straty bi- tewne i cywilne we wszystkich krajach, jest oceniana na 54 800000 przyjmując 25 milio- nów strat ZSRR i 7 800000 cywilnych po- ległych w Chinach. Krajem, który ucierpiał najbardziej, była Polska mając 6 028 000 za- bitych, czyli 17,2 procenta ludności liczącej w dniu rozpoczęcia inwazji Niemiec hitle- rowskich na ten kraj 35 100 000 ludzi. Warto dodać, że całkowicie straty kombatanckie w I wojnie światowej wyniosły 9 700 000 ludzi w porównaniu z 15 600 000 w II wojnie światowej. W wojnie Paragwaju przeciwko Brazylii, Argentynie i Urugwajowi w latach 1864 — 70 ludność tego kraju zmniejszyła się z 1400000 do 220000 ocalałych, wśród któ- rych było tylko 30 000 dorosłych mężczyzn. Chirurg major William Brydon (1811-1873) był jedynym ocalałym z 7-dniowego odwro- tu 16 000 żołnierzy i uchodźców z Kabulu, Afganistan. Jego koń padł 2 dni po jego przybyciu do Jallalabadu (Indie) 13 stycznia 1842 r. Najkrwawsza wojna domowa w historii ? Powstanie Tai-ping („Wielki pokój"), w któ- rym chłopscy zwolennicy południowej dy- nastii Ming walczyli z oddziałami rządu Manchu w Chinach od 1851 r. do 1864 r. Przywódca powstania Hung-Hsiu-chuan (stracony) był chory umysłowo. Uważał się za młodszego brata Jezusa Chrystusa. Jego siły nazywano Tai-ping Tien Kuo (Niebiań- skie Królestwo Wielkiego Pokoju). Według najpewniejszych ocen, liczba ofiar wyniosła około 30000000 włączając w to ponad 100 000 zabitych przez siły rządowe przy zdobyciu Nankingu 19 — 21 lipca 1864 r. Koszty materialne II wojny światowej ? Znacznie przekroczyły koszty pozostałych wo- jen w historii razem wziętych i zostały ocenio- ne na 1,5 biliona dolarów. Całkowite koszty Związku Radzieckiego zostały ocenione w ma- ju 1959 r. na 2,5 biliona rubli, a Stanów Zjed- noczonych na 530 miliardów dolarów. W przypadku Zjednoczonego Królestwa koszty wyniosły 34 miliardy 423 miliony funtów i by- ły ponad 5 razy większe niż w I wojnie świa- towej. (6,7 miliarda funtów) oraz 158,6 razy większe niż w I wojnie burskiej w latach 1899-1902 (217 miliona funtów). Najkrwawsza bitwa nowożytna ? Bitwą z największą notowaną liczbą strat wojskowych była pierwsza bitwa nad Sommą, Francja, od 1 lipca do 19 listopada 1916 r. Straty wyniosły 1043 896 ludzi - z tego 623 907 po stronie alianckiej (w tym 419 654 Brytyjczyków) i reszta po stronie niemieckiej. Opublikowane straty niemieckie (około 670000) nie są obec- nie uznawane za prawdziwe. Ogień dział był słyszany w Londynie. Największa liczba zabitych w bitwie ? 2100000 w Bitwie Stalingradzkiej zakończo- nej 31 stycznia 1943 r. kapitulacją Niemców dokonaną przez feldmarszałka Friedricha von Paulusa (1890—1957). Dowódcą garni- zonu radzieckiego był gen. Wasilij Czujkow. Tylko 1515 cywilów z ludności Stalingradu liczącej ponad 500000 mieszkańców pozo- stało żywych po bitwie. Końcowe okrążenie Berlina przez Armię Czerwoną od 16 kwiet- nia do 2 maja 1945 r. angażowało po obu stronach 3 500 000 ludzi, 52 000 moździerzy, 203 pod Platea (Grecy przeciwko Persom) w 479 r. p.n.e. lub 200 000 domniemanych zabitych jednego dnia pod Chalons, Francja (Huno- wie przeciwko Rzymianom) w 451 n.e. Największa ilość okrętów i samolotów ? W bitwie w zatoce Leyte na Filipinach, trwającej od 22 do 27 października 1944 r. wzięło udział 231 okrętów: 166 alianckich i 65 japońskich oraz 1996 samolotów: 1280 amerykańskich i 716 japońskich. Zatonęło 26 „japsów" i 6 „jankesów". Największa bitwa wyłącznie morska ? Bitwa Jutlandzka 31 maja 1919 r., w której 151 okrętów Royal Navy walczyło przeciw- ko 101 okrętom niemieckim. Royal Navy straciła 14 okrętów i 6097 ludzi, a flota nie- miecka 11 okrętów i 2545 ludzi. Największa starożytną bitwą morską, anga- żującą prawie 200 000 ludzi, a może najważ- niejszą bitwą morską w ogóle, była Bitwa pod Salaminą we wrześniu 480 r, p.n.e. Dzięki zwycięstwu Ateńczycy i ich sojuszni- cy zmusili do odwrotu atakujących Persów i zachowali niepodległość torując drogę do rozkwitu kultury. Liczba ofiar w bitwie pod Lepanto 7 paź- dziernika 1571 r. jest oceniana na 33 000 lu- dzi. Największa inwazja w historii wojen ? Aliancka operacja lądowa, powietrzna i morska przeciwko wybrzeżom Normandii we Francji, 6 czerwca 1944 r. znana jako D-day. Trzydzieści osiem konwojów składa- jących się z 745 okrętów działało przez pierwsze trzy dni, wspomaganych przez 4066 okrętów desantowych i 347 trałowców min. Przewieziono 185 000 żołnierzy i 20 000 po- jazdów. Ataku powietrznego dokonało 18 000 spadochroniarzy z 1087 samolotów. Działające 42 dywizje miały wsparcie po- wietrzne 13 175 samolotów. W ciągu miesią- ca lądowało 1 100000 żołnierzy, 200000 po- jazdów i 750 000 ton zaopatrzenia. Aliancka inwazja na Sycylię 10—12 lipca 1943 r. obejmowała lądowanie 181000 żoł- nierzy w ciągu 3 dni. Największą inwazją powietrzną był ang- lo-amerykański atak 3 dywizji (34000 ludzi) z udziałem 2800 samolotów i 1600 szybow- ców, pod Arnhem w Holandii 17 września 1944 r. Największa ewakuacja ? Została przepro- wadzona przez 1200 alianckich okrętów i statków z przyczółka pod Dunkierką, Fran- cja, między 27 maja, a 4 czerwca 1940 r. Ewakuowano 338 226 żołnierzy brytyjskich i francuskich. Najtragiczniejsze oblężenie ? Trwające 880 dni oblężenie Leningradu, ZSRR przez armię niemiecką od 30 sierpnia 1941 r. do 27 stycznia 1944 r. Najpewniejsze oceny wskazują, że zmarło między 1,3 a 1,5 milio- na obrońców i mieszkańców. Najdłuższym notowanym oblężeniem było oblężenie Azo- tus (obecnie Aszdod — Izrael), które według Herodota było prowadzone przez Psamtika I z Egiptu przez 29 lat w okresie 664 — 610 r. p.n.e. Broń chemiczna ? Najwięcej ofiar na 204 WYDATKI OBRONNE W maju 1988 r. oceniano, że światowe wy- datki na zbrojenia osiągnęły rocznie około 660 miliardów dolarów. Wynosi to 72 funty na osobę rocznie lub 10 procent całkowitej światowej produkcji dóbr i usług. W 1987 r. liczebność wszystkich armii wynosiła 28 123 000 żołnierzy zawodowych i poboro- wych oraz 40 289 000 rezerwistów, co dawało razem 68 412400 ludzi. Wydatki budżetowe rządu USA na obronę w roku finansowym 1988 r. wyniosły 283 miliardy 159 milionów dolarów. Obciążenie wydatkami obronnymi ZSRR jest oceniane przez źródła oficjalne w USA i Zjednoczonym Królestwie na pomiędzy 13 a 17 procent dochodu narodowego. Jest to prawie trzykrotny udział wydatków USA (5,9 procent dochodu narodowego w 1988 r.) SIŁY ZBROJNE Największe liczbowo ? Najliczebniejsze regularne siły zbrojne na świecie ma ZSRR, liczą one 5 225 000 żołnierzy (1987 r.). Siły Chińskiej Armii Ludowo-Wyzwoleńczej w 1987 r. były oceniane na 3 200000 (łącznie siły lądowe, morskie i powietrzne), przy trwającej redukcji. Liczba jej rezerw wynosi około 4,4 miliona, a jej paramilitarne siły uzbrojonej i nieuzbrojonej milicji są ocenia- ne przez Międzynarodowy Instytut Studiów Strategicznych na około 12 milionów. Siły wojskowe USA wynoszą 2 158 000. Największa marynarka wojenna świata ? Pod względem liczby ludzi marynarka Sta- nów Zjednoczonych, licząca 583 000 mary- narzy oraz 199 600 „marines" (piechota morska) w połowie 1987 r. Aktywne siły w 1987 r. obejmowały 5 lotniskowców atomo- wych, 10 konwencjonalnych, 3 pancerniki, 92 ofensywne łodzie podwodne o napędzie atomowym i 4 o napędzie dieslowskim, 36 krążowników, 68 niszczycieli, 115 fregat i 60 bojowych okrętów amfibijnych. Marynarka ZSRR ma większą flotę podwodną — 375 łodzi (w tym 127 ofensywnych o napędzie atomowym). Czerwona Flota ma 6 lotni- skowców, 37 krążowników i 63 niszczyciele. Najdłużej służący admirał ? Admirał Flo- ty sir Provo Wallis (1791-1892) po raz pierwszy służył na HMS „Cleopatra" w paź- dzierniku 1804 r. Ze względu na jego służbę na tym okręcie w 1805 r. przeciwko Francu- zom był zamustrowany do 1870 roku, do- kładnie przez 87 lat, 4 miesiące. Wcześniej figurował w rejestrze jako ochotnik z lat 1795-1804. Najstarsza armia świata ? 80^90-osobo- wa Papieska Gwardia Szwajcarska w Waty- kanie z oficjalną datą powstania 21 stycznia 1506 r. Jej początki sięgają okresu przed 1400 rokiem. Liczbowo największa armia świata ? Ar- mia Chińskiej Republiki Ludowej, licząca w sumie 2 300000 ludzi w połowie 1987 r. Cał- kowita wielkość armii ZSRR w połowie 1987 r. była oceniana przez Międzynarodo- wy Instytut Studiów Strategicznych na 2000000 ludzi według przypuszczeń zorgani- zowanych w ?09 Hvwi7ii Wojsko i obrona nessee, USA 16 marca 1959 r. w wieku 113 lat. Najmłodsi rekruci ? Prezydent Francisco Macias Nguema z Gwinei Równikowej (obalony w sierpniu 1979 r.) zadekretował w marcu 1976 r. obowiązkową służbę wojsko- wą dla wszystkich chłopców w wieku między 7 i 14 lat. Dekret stwierdził, że każdy rodzic odmawiający oddania swego syna „będzie uwięziony lub rozstrzelany". Marszałek książę Caxias (ur. 25 sierpnia 1803 r., zm 7 maja 1880 r.), brazylijski bo- hater wojenny i mąż stanu, wstąpił do swo- jego pułku piechoty w wieku 5 lat w 1808 r. Dr Kenneth Vernon Bailey (ur. 14 grudnia 1897 r.) służył jako podporucznik w 2/8 ba- talionie pułku Manchester przez około 6 ty- godni przed swoimi 17 urodzinami. Prawdopodobnie najmłodszym żołnierzem w XX wieku byl William Frederick Price (ur. 1 czerwca 1891 r.) który został zaciągnięty do armii w Aldershot 23 maja 1903 r., w wieku 11 lat 356 dni. Najwyżsi żołnierze ? Najwyższym żołnie- rzem wszystkich czasów był Vaino Myllyrin- ne (1909 — 63) który został wcielony do fiń- skiej armii, gdy miał 2,21 m i później urósł do 2,51 m. Największy bunt ? W wojnie 1914—1918 56 dywizji francuskich, mających 650000 żołnierzy i oficerów odmówiło wykonywania rozkazów w sektorze frontu zachodniego dowodzonym przez generała Roberta Nivelle w kwietniu 1917 r., po załamaniu się jego ofensywy. Najdłuższy marsz w historii wojska ? Długi Marsz chińskich komunistów w 1934 — 35 r. W ciągu 368 dni, spośród któ- rych 268 dni było dniami marszu, od paź- dziernika do października ich siły liczące 90000 ludzi, przeszły 9650 km od Kiangsi do Yenan w Shensi przez Yunnan. Przebyły one 18 pasm górskich i 6 większych rzek. W stałych walkach przeciwko nacjonalistycz- nym siłom Koumintangu ocalało 22000 lu- dzi. Musztra wojskowa ? W dniach 8 — 9 lipca 1987 r. 90-osobowy zespół Queen's Colour Sąuadron z RAF-u wykonał 2 722622 ru- chów musztry (2001384 bronią i 721278 nogami) w bazie RAF Uxbridge, Middlesex tylko z pamięci i bez słów komendy w ciągu 23 godzin 55 min. Najwcześniejsze autonomiczne lotnictwo wojskowe ? Royal Air Force (brytyjskie), zawdzięcza swoje pochodzenie Sekcji Balonowej Korpusu Królewskich Sa- perów (powstała 1878), Batalionowi Po- wietrznemu Królewskich Saperów (1 kwiet- nia 1911 r.) i Królewskiemu Korpusowi Lot- niczemu (13 maja 1910 r.). RAF uzyskał swoje miejsce na równi z marynarką i armią jako oddzielna służba z własnym minister- stwem 1 kwietnia 1918 r. Armia pruska uży- ła balonu pod Strasburgiem (Francja) 24 września 1870 r. Największe siły powietrzne wszystkich molotów bojowych w połowie 1986 r. Do- datkowo, strategiczne Siły Rakietowe miały około 298 000 personelu operacyjnego w po- łowie 1986 roku. BOMBY Najcięższe ? Najcięższą konwencjonalną bombą kiedykolwiek użytą był „Wielki Szlem" Royal Air Force ważąca 9975 kg i mająca 7,14 m długości. Została ona zrzuco- na na wiadukt kolejowy w Bielefeld, Niemcy 14 marca 1945 r. Siły Powietrzne Stanów Zjednoczonych wypróbowały bombę ważącą 19050 kg na Murdoc Dry Lakę w Kalifor- nii, USA. Najcięższą znaną bombą jądrową była MK 17 przenoszona przez amerykań- skie B 36s w połowie lat 50-tych. Ważyła ona 19 050 kg i miała 7,37 m długości. Pierwsza bomba atomowa ? Bomba zrzucona na Hiroszimę, (Japonia), przez Sta- ny Zjednoczone o godz. 8.16, 6 sierpnia 1945 r. miała siłę wybuchu odpowiadającą 12,5 kiloton (12 500 ton) trójnitrotoluenu (C7H5O6N3), zwanego TNT. Zakodowana pod nazwą „Mały chłopiec" miała 3,04 m długości i ważyła 4080 kg. Bomba wybuchła na wysokości 580 (±15) m nad centrum miasta. Najpotężniejsze wypróbowane do- tychczas urządzenie termojądrowe miało moc odpowiadającą 57 000000 ton TNT lub 57 megaton. Zostało ono zdetonowane przez ZSRR na obszarze Nowej Ziemi o godz. 8.33 czasu Greenwich 30 października 1961 r. Fala uderzeniowa obiegła Ziemię trzykrot- nie, pierwsze okrążenie trwało 36 godzin i 27 minut. Niektóre oceny podają moc tego urządzenia na 62 do 90 megaton. Najwięk- sza amerykańska wypróbowana bomba wo- dorowa „Bravo" miała moc 18—22 megato- ny. Została odpalona na atolu Bikini na wyspach Marshalla 1 marca 1954 r. 9 sierp- nia 1961 r. Nikita Chruszczow, wówczas Prezes Rady Ministrów, stwierdził, że Zwią- zek Radziecki jest zdolny do skonstruowa- nia 100-megatonowej bomby. Obwieścił po- siadanie jednej z nich w Berlinie Zachodnim, Niemcy Wschodnie 16 stycznia 1963 r. Bom- ba taka może zrobić w skale krater o głębo- kości 107 m i szerokości 2,9 km. Kula ogni- sta wybuchu miałaby 13,9 km średnicy. Najpotężniejsze międzykontynentalne pociski ? Największymi balistycznymi (ICBM) są radzieckie SS-18s (model 5), uważane za uzbrojone w 10 głowic niezależnie naprowa- dzanych na cel (MIRV) o mocy 750 kiloton każda. Wcześniejsze modele miały jedną gło- wicę 20-megatonową. Amerykański „Titan II" przenoszący głowicę „W-53" był ocenia- ny na 5 do 9 megaton, ale jest obecnie wy- cofany i najpotężniejszą bronią amerykańską jest 1—2 megatonowa „W-56". Największe użycie konwencjonalnych materiałów wybuchowych ? Niszczenie umocnień i schronów niemieckich łodzi pod- wodnych na „Helgolandzie" 18 kwietnia 1947 r. Ładunek 4061 ton został zdetonowa- ny przez artylerzystę E.C. Jellisa z zespołu marynarki dowodzonego przez por. F.T. Woosnama z Royal Navy na pokładzie HMS Lasso znajdującego się w odległości 14,5 km na morzu. CZOŁGI Sądownictwo 205 akcji przez Ciężką Sekcję Korpusu Karabi- nów Maszynowych, która później stała się Królewskim Korpusem Czołgowym w bitwie pod Flers — Courcelette we Francji 15 września 1916 r. Czołg Mark I Małe uzbro- jony w dwa działa 6-funtowe i cztery karabi ny maszynowe, ważył 28,4 tony i był napę- dzany silnikiem o mocy 105 KM, który da- wał maksymalną prędkość na drodze od 4,8 do 6,4 km/h. Najcięższy kiedykolwiek zbudowany czołg ? Niemiecki Panzer Kampfwagen Maus II (Myszka II), ważył 192 tony. W 1945 r. osiągnął on tylko stan eksperymen- talny i nie był kontynuowany. Najcięższym czołgiem operacyjnym używanym przez ar- mię był francuski „Char de Repture 2 C bis" z 1922 r. Ważył on 75,2 tony i miał 13-osobową załogę. Uzbrojony w haubicę 155 mm i napędzany był dwoma silnikami o mocy 250 KM każdy dającymi maksymalną prędkość 12 km/h. Najsilniej uzbrojonym czołgiem świata jest od 1972 r. radziecki T-72 mający działo 125 mm o dużej pręd- kości wylotowej pocisku. Brytyjski AVRE „Centurion" ma 165 mm działo burzące o niskiej prędkości wylotowej. Najszybszym czołgiem świata jest brytyjski „Scorpion AFV", który może osiągać prędkość 80,5 km/h z 75-procentowym obciążeniem. DZIAŁA Najwcześniejsze ? Chociaż nie jest to do końca sprawdzone, uważa się, że najwcześ- niejsze działa zostały zbudowane w Chinach i w północnej Afryce ok. 1250 r. Najwcześ- niejszym działem przeciwlotniczym było działo artyleryjskie zamontowane na wyso- kokątowej podstawie, użyte w wojnie fran- cusko-pruskiej 1870 r. przez Prusaków przeciwko francuskim balonom. Największe ? Dwa najpotężniejsze kiedy- kolwiek zbudowane działa były używane przez Niemców w oblężeniu Sewastopola na froncie wschodnim w lipcu 1942 r. Miały kaliber 800 mm i lufy o długości 28,87 m, nosiły imiona Dora i Gustaw. Ich szczątki zostały odkryte koło Metzenhof (Bawaria) w sierpniu 1945 r. Gustaw i Dora zostały zbu- dowane przez Kruppa jako działa kolejowe przewożone na 24 wagonach, z których dwa miały po 40 kół. Całkowicie zmontowane działo miało 42,9 m długości i ważyło 1344 tony. Ich obsługa liczyła 1500 ludzi. Zasięg ważącego 8,1 tony pocisku wynosił 46,67 km. Największy zasięg ? Działo HARP (High Altitude Research Project — Projekt Bada- wczy Dużej Wysokości), składające się z dwóch luf kalibru 419 mm w tandemie o długości 36,4 m. Działo ważyło 150 ton. 19 listopada 1966 r. w Yuma (USA) pocisk o wadze 84 kg został wystrzelony na wysokość 180 km. Stałe wyrzutnie .,V3" zbudowane jako po- dziemne rury wystrzeliwujące pociski pod kątem 50° koło Calais (Francja) dla bom- bardowania Londynu nigdy nie zostały uży- te. Sławnym działem ostrzeliwującym Paryż w I wojnie światowej z dużej odległości była „Armata Kaisera Wilhelma" kalibru 220 mm. Miała ona projektowany zasięg 127,9 km. Osiągnęła 122 km w marcu 1918 r. l^tfiększe działo • Działo o największym ze nazywa się ,,Tsaf Poshka", znajduje się i w Moskwie. Kotos zbudowany w XVI w., waży 40 ton. (Foto: Spgi mm, ale żaden nie był użyty w akcji. Naj- cięższym moździerzem był niemiecki moź- dzierz gąsienicowy kalibru 600 mm znany jako „Karl", użyty pod Stalingradem, ZSRR. Armata największego kalibru ? Car-Pusz- ka (Król Armat), obecnie znajdująca się na Kremlu w Moskwie, ZSRR. Została zbudo- wana w XVI w. z otworem 920 mm i lufą długości 3,18 m. Waży 40 ton. Turcy wy- strzeliwali do siedmiu pocisków dziennie z bombardy o długości 7,92 m i kalibrze wew- nętrznym 1066 mm przeciwko murom Kon- stantynopola (obecnie Istambuł) od 12 kwietnia do 29 maja 1453 r. Była ona ciąg- nięta przez 60 wołów i 200 ludzi i strzelała kamiennymi kulami o wadze 543 kg każda. Maszyny wojskowe ? Największe wojsko- we katapulty, lub onagery, mogły wyrzucać pociski ważące 27 kg na odległość 457 m. Odmawiający służby ze względu na swoje poglądy. Najbardziej uparty ? Je- dynym odmawiającym służby skazanym sześciokrotnie przez sąd wojskowy w II woj- nie światowej był Gilbert Lane z Wallington, Surrey, Anglia. Odbył on karę 31 miesięcy internowania i 183 dni więzienia. Środki przenoszenia broni jądrowej ? W połowie 1987 r. ZSRR miał rozmieszczonych 2511 środków przenoszenia broni jądro- wych, podczas gdy USA w tym samym cza- sie rozmieściły 1957 środków, czyli 340 po- niżej poziomu 2250 wyznaczonego przez układ SALT II. Porównywalna ilość głowic bojowych została oceniona przez Międzyna- rodowy Instytut Studiów Strategicznych w ZSRR na 11 044 i w USA na 13 873. Sądownictwo USTAWODAWSTWO I SPRAWY SĄDOWE Statuty ? Najstarszym statutem, który Najdłuższy znany spór prawny ? W Poo- na, Indie, 28 kwietnia 1966, Balasaheb Pat- loji Thorat otrzymał korzystny wyrok w procesie, który założył jego przodek Maloji Thorat 761 lat wcześniej — w 1205 r. Punk- tem spornym była sprawa przewodzenia publicznym uroczystościom i pierwszeństwa na obchodach religijnych. W 1283 r. rozgorzała dysputa nad żądaniem przeora i klasztoru (obecnie dziekan i kapi- tuła) katedry w Durham administrowania dobrami diecezjalnymi w związku z waka- tem na stołku biskupim. Zaostrzyła się ona ponownie w roku 1672 i 1890. Próba podję- ta w listopadzie 1975 r. zakończenia sporu — już wówczas trwającego 692 lata — nie powiodła się. Żadna ze stron nie chce uznać legalności urzędowej nominacji wydanej przez drugą stronę, mimo, że identyczne osoby są mianowane. Najszybszy proces ? Miał miejsce w rozp- rawie Duport Steel and Others przeciwko Sirs and Others 25 stycznia 1980 r. w Sądzie Wyższym. 26 stycznia Sąd wysłuchał apela- cji, a 1 lutego (przed południem) została ona przedstawiona Izbie Lordów. Wyrok został wydany tego samego dnia po południu. Najdłuższy proces ? Rozprawa Kemner przeciwko Monsanto Co, rozpoczęła się 6 lutego 1984 roku. Proces w sądzie okręgo- wym w Belleville, Illinois, USA, który pro- wadził sędzia okręgowy Richard P. Golden- hersh zakończył się 26 sierpnia 1987 r. po 657 dniach i dwumiesięcznych deliberacjach jury. Werdykt został wydany 22 październi- ka kiedy strona powodowa w procesie za- bezpieczyła sumę jednego dolara symbolicz- nego odszkodowania i 16 250 000 dolarów odszkodowania karnego za spowodowanie rzekomo toksycznego rozlewu w Sturgeon, Illinois w 1979 r. Najdłuższa sprawa o morderstwo ? W Old Bailey w Londynie. Reginald Dud- ley, 51 i Robert Maynard, 38, oskarżeni byli o zamordowanie Billy Moseley i Micky Cornwall. Prowadził ją sędzia Justice Swan- wick od 11 listopada 1976 r. do 17 czerwca 1977 r. — przez 136 dni procesowych. Obaj mężczyźni zostali skazani na dożywotnie więzienie (minimum 15 lat). Koszty ocenio- no na 500000 funtów, a zeznania świadków liczyły 3 500000 słów. Najwyższa na świecie znana kaucja ? 5000 milionów dolarów ustalone przez sę- dziego J. Dominiąue Olcomendy z Sądu Miejskiego w San Francisco, Kalifornia, USA, za Dorothy M. Toines, (25 lat), oska- rżoną o zaczepianie mężczyzn 8 lutego 1988 r. Ponieważ nie była ona w stanie zapłacić 10 proc. tej sumy, niezbędnej do jej zwolnie- nia, ani nie pojawiła się w sądzie, wysokość kaucji została zredukowana 25 lutego przez sędziego Sądu Najwyższego do bardziej przystępnych 500 dolarów. Oskarżona zosta- ła jednak aresztowana po raz piąty 21 marca 1988 r. Adwokat pomocniczy skomentował to następująco: „Patrzcie, co się dzieje, kie- dy obniża się 5-miliardową kaucję". Najdłuższe i najkosztowniejsze publiczne dochodzenie ? Dotyczyło projektowanej na 1200 milionów funtów stacji nuklearnej w Sizewell, Suffolk W. Brytania — prowadzo- ne było przez sir Franka Layfielda od 11 stycznia 1983 r. przez 340 dni i skończyło się 206 Największa publiczność ? Proces majora Jesusa Sosa Blanco, 51 lat, w sprawie zarzu- canego mu zamordowania 108 osób. W pewnym momencie 12,5 godzinnego przesłu- chania (od 17.30 do 6.00 22-23 stycznia 1959 r.) w Pałacu Sportu Hawany (Kuba), obecnych było 17 tys. osób. Morderca został stracony 18 lutego 1959 r. Największe wypłacone kiedykolwiek odszkodowanie ? Odszkodowanie za obra- żenia osobiste w wysokości 78 milionów do- larów przyznano 29 września 1987 r. Marii Hanson, 26 lat, której twarz została pocięta żyletką na Manhattanie, New York City, USA, w czerwcu 1987 r. Trzej oskarżeni mężczyźni odsiadują obecnie karę od 5 do 15 lat więzienia. Ponieważ nie mają żadnego majątku, panna Manson ma prawo do 10 proc. ich przyszłej pensji. 18 lipca 1986 r. jury Sądu Najwyższego w Bronx przyznało pani Agnes Mae Whitaker 65 086000 dolarów odszkodowania w spra- wie przeciwko Miejskiemu Szpitalowi w No- wym Jorku i Stowarzyszeniu Szpitalnictwa za niewłaściwe postępowanie medyczne. Wyrównanie za szkody wywołane wypad- kiem w fabryce Union Carbide Corporation w Bhopalu, Indie, uzgodniono 14 lutego 1989 r. na sumę 470 milionów dolarów w następstwie porozumienia między Korpora- cją a rządem Indii. Pan Justice Hirst z Sądu Wyższego w Lon- dynie przyznał panu Samerowi Aboul-Hosn, 23, 10 lipca 1987 r., 1032000 funtów od- szkodowania od Normana Granta, Petera Crawforda i Zuhair Nouri ze Szpitala Wło- skiego za pooperacyjne zaniedbania lekar- skie. Robert McLaughin, w październiku 1989 r. otrzymał 193 500 dolarów za niesłuszne uwięzienie pod zarzutem morderstwa. Zo- stał skazany na 15 lat więzienia z czego spędził 6 w odosobnieniu. Wcześniejsze uwolnienie zawdzięcza przybranemu ojcu, który po wielu staraniach udowodnił nie- winność pasierba. Isadore Zimmerman (1917—1983) z New York City, USA, przyjął w 1982 r. rekom- pensatę w wysokości 1 000 000 dolarów za niesłuszne więzienie go przez 24 lata spowo- dowane fałszywym oskarżeniem o zabicie oficera policji. Po odliczeniu obowiązko- wych podatków i innych kosztów pozostało mu ok. 600000 dolarów, czyli jakieś 25 000 dolarów za każdy rok pobytu w więzieniu. Zmarł 14 miesięcy później. Największe odszkodowanie cywilne ? 11 120 milionów dolarów. Sprawa toczyła się między Pennzoil Co i Texaco Inc., które oskarżono o nieetyczne działania w styczniu 1984 roku prowadzące do zerwania połącze- nia się Pennzoil i Getty Oil Co. Sprawę pro- wadził sędzia Solomon Casseb Jr w Huston, Texas, USA, 10 grudnia 1985 r. Dwoma głównymi doradcami byli: Joe Jamail (Penn- zoil) i Richard Miller (Texaco). Po 48-go- dzinnych negocjacjach w dniu 19 grudnia 1987 r. osiągnięto polubowne porozumienie przyznające 5500 milionów dolarów odszko- dowania dla Pennzoil. Zniesławienie i oszczerstwo 16 800 000 Sądownictwo nie w celowo złym terminie kontraktu i mie- szanie się w sprawy profesjonalne. 10 stycz- nia 1975 r. Sąd Najwyższy w Minnesota udzielił opcji ponownego procesu lub 1,5 mi- liona dolarów „remittitur" dla dra Wilda. Rozstrzygnięcie miało tajną klauzulę. 39,6 miliona dolarów przyznano 1 marca 1980 r. w Columbus, Ohio, USA, Robertowi Guc- cione, wydawcy „Penthouse" za zniesławie- nie od Lowry Flynt, wydawcy „Hustler". Suma ta została jednak przez sędziego Craig Wright zredukowana 17 kwietnia 1980 r. do 4 milionów. Sprawa zakończyła się w maju 1982 r. oczyszczeniem „Penthouse" z zarzu- tów. Największym odszkodowaniem przyznanym kiedykolwiek w W. Brytanii za oszczerstwo był 1 milion funtów. Otrzymał je Elton John skarżący „The Sun" za artykuły opubliko- wane w grudniu 1988 r. Kalifornijskie uzdrowisko La Costa wniosło w marcu 1975 r. sprawę o oszczerstwo przeciwko „Penthouse", żądając 640 milio- nów dolarów. W maju 1982 r. sąd oczyścił magazyn z oskarżenia, ale w lipcu werdykt został anulowany przez kalifornijskiego sę- dziego, który został wkrótce wycofany z prowadzenia sprawy. Koszty przekroczyły 10 milionów dolarów. Pochodząca z Belgii ? Dena Al-Fassi, lat 23, wystąpiła w lutym 1982 r. przeciwko swojemu byłemu mężowi, szejkowi Moham- med Al-Fassi, lat 28, z królewskiej rodziny Arabi Saudyjskiej z najwyższym dotychczas żądaniem alimentacyjnym — 3000 milionów dolarów. Pan Marvin Mitchelson tłumacząc wielkość tej sumy, robił aluzję do niezwykłe- go bogactwa szejka, na które składało się między innymi 14 domów na samej tylko Florydzie i liczne prywatne samoloty. 14 czerwca 1983 r. Dena Al-Fassi otrzymała 81 milionów i oświadczyła, że byłaby bardzo szczęśliwa, gdyby była w stanie tę sumę ode- brać. Największe odszkodowanie rozwodowe ? Odszkodowanie wynegocjonowane przez prawników Sorayi Khashóggi wynosiło 500 milionów funtów plus posiadłość jej męża Adnana. Pani Anna Bass, poprzednia żona Sid Bassa z Texasu, USA, miała odrzucić oferowane jej 535 milionów dolarów jako nie wystar- czające do prowadzenia życia do jakiego przywykła. Proces o patent ? 13 marca 1986 r. Hug- hes Tool Co z Houston, Texas, USA, otrzy- mał 205 381259,40 dolara jako rezultat pro- cesu ze Smith International INC., który na- ruszył prawa do ich patentu na pierścień sa- mouszczelniający o przekroju okrągłym, sto- sowany w wierceniach. Wynalazcą był Ed- ward M. Galie. Najwyższe żądanie kompensacyjne ? 675 000 000000000 dolarów (wówczas 10 ra- zy tyle ile wynosił majątek narodowy USA). Sprawę założył pan Walton Bader w sądzie okręgowym New York City 14 kwietnia 1971 r. przeciwko General Motors za skaże- nie wszystkich 50 stanów. Największa na świecie firma prawnicza ? Baker and McKenzie" zatrudnia 920 prawników w 37 biurach 25 krajów. Została Cypru oskarżonych o złamanie Ustawy o Tajemnicy Urzędowej, który skończył się 29 października 1985 r. w Old Baley w Londy- nie, kosztował ok. 3,5 do 5 milionów fun- tów. Wszyscy oskarżeni zostali uniewinnieni. Najdroższa obława na człowieka ? Naj- droższe polowanie na człowieka w historii policji kosztowało 4 miliony funtów i zakoń- czyło się 13 czerwca 1981 r. aresztowaniem Petera Williama Sutcliffe'a (Rozpruwacza z Yorkshire) w Sheffield, Wielka Brytania. Je- go proces w Old Baley w Londynie koszto- wał 250000 funtów i zakończył się skaza- niem go na minimum 30 lat więzienia za 30 morderstw i 7 prób zabójstwa w wyniku cze- go osieroconych zostało 25 dzieci. Dzierżawa działki ? Dzierżawa pod zbior- nik z nieczystościami przylegający do Co- lumb Barracks, w Mullingar, hrabstwo Westmeath, Irlandia, została podpisana 3 grudnia 1868 r. na 10000000 lat. Przyjęto, że przyszły urzędnik administracji wniesie tę sprawę do rozpatrzenia w roku 10001868. Dzierżawy trwające całe wieki są w Irlandii dosyć powszechne. Największy zastaw ? Najwyższy ustano- wiony przez sąd wynosi 40000 milionów li- rów. Zobowiązani zostali do jego złożenia państwo Vittorio i Ida Riva z Mediolanu z powodu zaległych podatków od łańcucha przędzalni bawełny koło Turynu (Włochy). TESTAMENTY Najkrótsze ? tak brzmiał testament „Vse zene" po czesku „Wszystko dla żony", napi- sany 19 stycznia 1967 r. przez Karla Taus- cha z Langen, RFN. Najkrótszą wolą kwestionowaną, lecz osta- tecznie zgłoszoną do prawnego zatwierdze- nia, przedstawiono w procesie Thorne przeciwko Dickens w 1906 r. Składała się ona w trzech słów: „Wszystko dla mamy", przy czym nie chodziło o matkę testamento- ra, lecz o jego żonę. Najmniejszym testamentem zachowanym w Aktach Archiwalnych jest znaczek tożsa- mości o średnicy 3,8 cm należący do A.B. Williama Skinnera zabitego na pokładzie HMS „Indefatigable" w Jutlandii w 1916 r. Wyryto na nim 40 słów łącznie z podpisami świadków. Został on uznany prawnie 24 czerwca 1922 r. Najdłuższy testament ? Testament pani Frederick Evelyn Stilvell Cook uwiarygod- niony w Somerset House w Londynie 2 li- stopada 1925 r. Składał się on z czterech to- mów zawierających 95 940 słów. Najstarszym ? Najbardziej sędziwym zare- jestrowanym aktywnym sędzią był sędzia Al- bert R. Alexander (1859-1966) z Plattsbu- rga, USA. Był on sędzią okręgowym i do spraw spadkowych aż do emerytury w wieku 105 lat i 8 miesięcy, na którą poszedł 9 lipca 1965 r. ZBRODNIA Masowe morderstwa. Chiny ? Największą masakrą przypisywaną przez suwerenny rząd 7 kwietnia 1969 r. W audycji wyróżniono cztery okresy: 2,8 min ludzi — w 1949 — 52, 3,5 min - w 1953-57, 6,7 min - w 1958-60 oraz 13,3 min w 1961 do maja 1965. Raport Walkera Senackiej Komisji Sądowej Stanów Zjednoczonych opublikowany w lipcu 1971 ocenia ilość zamordowanych w Chinach w czasach Mao Tse-tunga od 1949 r. między 32,25 a 61,7 min osób. Liczba 63,7 min po- dana została przez Jean-Pierre Dujardina w magazynie „Figaro" z 19 — 25 listopada 1978 roku. Związek Radziecki — liczba zamordowa- nych w czasach Wielkiej Czystki, czyli je- żowszczyzny w ZSRR w latach 1936 — 38 nigdy nie została podana. Dowodem roz- miarów ludobójstwa mogą być statystyki populacyjne, które wykazują niedostatek mężczyzn z okresu przed wybuchem wojny 1941-45. Prof. Igor Bestużew-Lada w dodatku do „Izwiestii" — „Niediela" z 16 kwietnia 1988 roku ocenia liczbę ofiar Stalina z lat 1929 — 53 na 50 milionów. Laureat nagrody Nobla, Aleksander Sołżenicyn ocenia, że represje i terroryzm państwowy — od paź- dziernika 1917 r. do grudnia 1959 — czasów Lenina, Stalina i Chruszczowa spowodowały śmierć 66 700 000 osób. Nazistowskie Niemcy ? Najwyższą poda- waną liczbą żydowskich ofiar Holocaustu i ludobójczego „Ostatecznego rozwiązania" czyli Endlosung zarządzonego przez Hitlera (1889-1945) w kwietniu 1941 i kontynuo- wanego do maja 1945 r. jest '5,8 min. W SS-mańskim obozie eksterminacyjnym, zna- nym jako Auschwitz-Birkenau (Oświę- cim-Brzezinka) zgładzono minimum 920000 osób (Sowieci oceniają, że 4 min — od 14 czerwca 1940 do 18 stycznia 1945 r.) Zabija- no tam dziennie 6000 osób. Kampucza ? Wydaje się, że procentowo najbardziej wymordowanym narodem są mieszkańcy Kampuczy (poprzednio Kambo- dży). Według ministra spraw zagranicznych Czerwonych Khmerów — Ieng Sary ponad jedna trzecia z 8 milionów Khmerów została zamordowana pomiędzy 17 kwietnia 1975 r. a styczniem 1979 r. Najbardziej „szczytne" ideały zrodziły obojętność dla indywidual- nych cierpień do tego stopnia, że usprawied- liwiono masakrę. Pod rządami Saloth Sara ps. Poi Pot, założyciela Komunistycznej Par- tii Kampuczy, uformowanej w 1960 r., pie- niądze i własność w Kampuczy zostały znie- sione. Egzekucje wykonywano za takie prze- stępstwa, jak zaśnięcie w ciągu dnia, zada- wanie zbyt wielu pytań, słuchanie niekomu- nistycznej muzyki, bycie starym lub słabowi- tym, nieodpowiedniego pochodzenia lub zbyt wykształconym. W ośrodku śledczym w Tuol Sleng ginęło dziennie do 582 osób. W historii Chin w wiekach od XII do XVII były okresy masowych rzezi. Liczba ofiar przypisywana tym wypadkom jest raczej przypuszczeniem niż wiarygodnymi danymi. Ocenia się np„ że mongolska inwazja na płn. Chiny w 1210-19 i 1311-40 spowodo- wała w obu przypadkach wyginięcie po oko- ło 35 milionów ludzi, natomiast liderowi bandyckiej szajki Chang Hsien-chung (ok. 1605 — 47), zwanemu „Żółtym Tygrysem", przypisuje się zamordowanie w prowincji Se- czuan w 1643—47 około 40 min ludzi. Sądownictwo kolwiek przez jednego człowieka. Wallen- berg, umknąwszy śmierci z rąk nazistów, zo- stał aresztowany i skazany bez procesu w Związku Radzieckim. 6 lutego 1957 r. mini- ster Gromyko powiedział, że „więzień Wal- lenberg" zmarł w celi więzienia na Łubiance w Moskwie 16 lipca 1947 r. Próby odnale- zienia Wallenberga w którymś z obozów Gułagu są prowadzone nieprzerwanie od 42 lat, tj. od chwili jego zniknięcia. Wallenberg został 5 października 1951 r. mianowany Honorowym Obywatelem USA, a w maju 1987 r. odsłonięto w Budapeszcie jego po- mnik na miejscu poprzedniego, który został usunięty. Największy syndykat ? Mafia czy La Co- sta Nostra, zinfiltrowała nawet kierownicze środowiska sądownicze i ustawodawcze Sta- nów Zjednoczonych. Liczy ona ok. 3000 do 5000 członków, tworzących 25 „rodzin" sfe- derowanych w „Komisji", której roczne obroty — pochodzące z przestępstwa, hazar- du, przemytu alkoholu, ochrony nielegalnej działalności, handlu narkotykami, lichwiar- stwa — „US News and World Report" oce- nił w grudniu 1982 r. na 200 miliardów do- larów. Dochody Mafii — według prokurato- ra Rudolfa Giuliani — wynosiły w marcu 1986 r. 75 miliardów dolarów. Mafia pow- stała w 1896 r. w Nowym Orleanie w USA. Największy cios zadano Mafii (nazwa wzięta z arabskiego wyrażenia oznaczającego pię- kno i doskonałość połączone z dzielnością) 11 — 13 września 1931 r„ kiedy to zlikwido- wano 40 jej członków w następstwie zamor- dowania w dniu 10 września w Nowym Jor- ku Salvatore Maranzano, „II Capo di Tutti Capi". Największego złamania „omerty" („przysięgi milczenia") dopuścił się Joseph Valachi, który w 1963 r. „śpiewał jak kana- rek" oraz Tommaso Buschetta, 56 lat, w 1984 r. Informacje tego drugiego doprowa- dziły do procesu Mafii, który odbył się w dniach od 10 lutego 1986 r. do 16 grudnia 1987 r. w Palermo. Rezultatem było skaza- nie 329 członków Mafii łącznie na 2655 lat więzienia, kary grzywny w wysokości 9,6 mi- liona dolarów oraz 19 wyroków dożywotnie- go więzienia. Michele „the Pope" („Papież") i jego brat Salvatore „the Senator" („Sena- tor") Greco zostali oskarżeni o zamordowa- nie 3 września 1982 r. w Palermo generała karabinierów — Dalia Chiesa. Morderstwa ? Krajem, w którym popełnia się największą ilość morderstw, jest Brazylia: w 1983 r. na każde 100000 osób przypadło 104 zabójstwa, czyli 370 dziennie. Niektóre źródła podają liczbę 3500 zabójstw, które miałby on popełnić w okresie lat (1945 — 62). 207 Miastem o największej ilości zabójstw jest miasto Nowy Jork — w lipcu 1972 r. popeł- niono ich 53 tygodniowo, a w sierpniu — 13 dziennie. W Detroit, USA w roku 1973 do- konano ogółem 751 morderstw. Komisja do Spraw Przestępczości w Chicago, Illinois, USA opublikowała w marcu 1983 r. listę 1081 nie wykrytych od 1916 r. bandyckich zabójstw. W indyjskim stanie Sikkim w Himalajach morderstwa są praktycznie nieznane, a w Hunza, na terytorium Kaszmiru, w Karako- ram od 1900 r. zanotowano tylko jedno morderstwo. Najwięksi mordercy ? Podczas procesu Behrama — hinduskiego „Thuga" (członek ostatecznego jego stłumienia przez brytyjskie zwierzchnictwo w roku 1853, co najmniej 2000000 Hindusów zostało uduszonych przez „thugs" (burtotes). Największa ilość zabójstw popełnionych przez kobietę to 660 osób. Ich sprawczynią była hrabina Erzsebet Bathory (1560—1614) na Węgrzech. Podczas procesu, który rozpo- czął się 2 stycznia 1611 r„ świadkowie ze- znali, że widzieli odręcznie przez nią sporzą- dzoną listę ofiar o tej właśnie liczbie. Wszystkie ofiary miały być młodymi dzie- wczynami żyjącymi w pobliżu jej zamku w Csejthe, w którym zmarła 21 sierpnia 1614 zamurowana za karę przez ostatnie 3,5 roku życia w pokoju. 592 morderstwa ogółem przypisywane jest kolumbijskiemu hersztowi bandy Teofilo („Sparks") Rojasowi, 27 lat. Popełnił je mię- dzy rokiem 1948, a momentem swojej śmier- ci 22 stycznia 1963 r. Podaje się, że Pedro Alonso Lopez (ur. w Kolumbii w 1949 r.), znany pod przezwi- skiem „kolumbijskie monstrum", został w marcu 1980 r. pochwycony przez mieszkań- ców wioski Ambato (Ekwador). Przyznał się on do zamordowania od 1973 r. około 300 małych dziewczynek w Kolumbii i Ekwado- rze. W wyniku jego zeznań odnaleziono szczątki 53 ze 110 ofiar przestępstw popeł- nionych w Ekwadorze. W trwającym 8 godzin od 26 do 27 kwietnia 1982 r. — pijackim szale policjant Wou Bom-Kon, 27 lat, zastrzelił 57 osób, a 35 zranił używając do tego 176 nabojów i ręcz- nych granatów. Na końcu wysadził w po- wietrze samego siebie. Wydarzenie miało miejsce w prowincji PJd. Korei Kyong Sang-Namdo. Samobójstwa ? Ocenia się, że w 1965 r. każdego dnia na świecie popełniało samo- bójstwo ponad 1000 osób. Krajem o naj- większej liczbie samobójstw jest Związek Radziecki: 30 na każde 100 000 osób w roku 1985. W Chinach w latach 1987-88 liczba samobójstw wzrosła do 382 dziennie, czyli 16 na godzinę. Najniższy poziom samo- bójstw ma Jordania. W 1970 r. zdarzył się tam tylko jeden przypadek, czyli 0,04 na 100000. 18 listopada 1978 r. w pobliżu Port Kaituma w Gujanie 913 wyznawców kultu ,,People's Tempie" („Świątyni Ludu") popełniło zbio- rowe samobójstwo przez zażycie cyjanku. Prowodyrem był lider grupy, „błogosławio- ny" Jim Jones z San Francisco. Wulkaniczny krater Mt. Mihara na wyspie Sagami Bay na południe od Jokohamy, był świadkiem ponad 1000 samobójstw popeł- nionych w latach 1933 — 36. Masowe zatrucia ? 1 maja 1981 r. zmarła pierwsza z ponad 600 ofiar hiszpańskiego skandalu z olejem stołowym. 12 czerwca od- kryto, że przyczyną śmierci tego 8-letniego chłopca było spożycie „zdenaturowanego" przemysłowego oleju rzepakowego. Przed są- dem stanęło 38 oskarżonych włącznie z wy- twórcami oleju Ramonem i Eliasem Ferrero. Proces trwał od 30 marca 1987 r. do 28 czerwca 1988 r. Oskarżeni odpowiadali za popełnienie 586 przestępstw, za które proku- rator zażądał łącznie 60 000 lat więzienia. 208 Sądownictwo 1957 r. — Pentagon uznał za wydarzenie nie potwierdzone. Jednakże łan Sayer i Douglas Botting w książce „Nazi Gold" („Złoto Na- zistów") opublikowanej w 1984 r. ostatecznie ujawniają wszystkie szczegóły napadu i oceniają wartość łupu na obecne 2500 milionów funtów. 12 lipca 1987 r. z Knightsbridge Safety De- posit Centre (Centrum Zabezpieczenia De- pozytów w Knightsbridge) w Londynie skra- dziono przedmioty o ogólnej wartości 30 mi- lionów funtów. Opróżniono 113 ze 126 sej- fów. Wśród oskarżonych znalazł się 30-letni dyrektor, Parvez Latiff. Proces rozpoczął się 17 sierpnia 1987 r. Sztuka ? Można dyskutować, czy Mona Lisa, chociaż nigdy nie wyceniona jest naj- cenniejszym ze skradzionych dzieł sztuki. Zniknęła ona z paryskiego Luwru 21 sierp- nia 1911 r. Odnaleziono ją we Włoszech w 1913 r. Oskarżony o kradzież został Vincen- zo Perruggia. 12 grudnia 1988 r. z Muzeum w Otterlo, Holandia, skradziono trzy płótna Van Gog- ha oceniane na 100—150 milionów flore- nów. Jeden z obrazów został później znale- ziony w samochodzie zaparkowanym przed domem dyrektora muzeum, podrzucony ja- ko znak „dobrej woli" złodziei i dowód, że mają także dwa pozostałe. 25 grudnia 1985 r. z Instytutu Archeologii i Historii w Mexico City, w Meksyku skra- dziono 140 bezcennych wyrobów rękodziel- niczych ze złota, nefrytu i obsydu. Pociągi ? Największy napad na pociąg wy- darzył się 8 sierpnia 1963 r. pomiędzy 3.03 a 3.27 rano, kiedy pociąg Generalnego Biura Poczt (General Post Office) z Glasgow w Szkocji wpadł w zasadzkę przy Sears Cros- sing i został obrabowany w Bridego Bridge w pobliżu Mentmore, Bucks. Gangsterzy uciekli z około 120 workami pocztowymi za- wierającymi banknoty papierowe wartości 2 631 784 funty wiezione do Londynu w celu zniszczenia. Odzyskano jedynie 343 448 fun- tów. Kosztowności ? Największa kradzież kosz- towności zdarzyła się 24 lipca 1980 r. w Cannes we Francji. Z „dobrze strzeżonej" willi księcia Abdel Aziza ibn Ahmeda Al-Thani zabrano klejnoty wartości 16000000 dolarów. 20 stycznia 1983 r. z magazynu Bond Jewel- lers na Conduit St. w Londynie ukradziono wyroby jubilerskie oceniane na 6 milionów funtów. Historycznie największy okup ? Zapłacili go Inkowie za Atahualpę (ostatni wódz In- ków), żeby odzyskać go z rąk Francesco Pizzaro (wódz konkwistadorów hiszpań- skich). Okup składał się ze złota i srebra wy- pełniającego cały hali, a jego wartość, wed- ług współczesnych wyliczeń, wynosiła 170 milionów dolarów. Wręczono go w 1532 — 33 w Cajamarce, obecnie Peru. Największy okup złożony w czasach współ- czesnych wynosił 1500 milionów peso i za- płacony został 20 czerwca 1975 r. za zwol- nienie braci Jorge Borna, 40 lat, i Juana sztuki • Bezcenne skarby )pada 13851. z Muzeum An- w Mexico City, ^Większość skradzionych przedmiotów odnalę- 1988 t. w domu zto imfoodert). godz. 12.46 w Szpitalu Babtystów w Teksa- sie, USA, a porwana o godz. 13.15 tego dnia, czyli w 29 minucie życia, przez kobietę przebraną za pielęgniarkę. Najwyższa suma uzyskana przez porywaczy samolotu ? 6 milionów dolarów, rząd japoński zapłacił 2 październi- ka 1977 r. w Dacce porywaczom samolotu JAL DC-8. Na jego pokładzie znajdowało się 38 zakładników. Uwolniono także 6 ska- zanych kryminalistów. Rząd Bangladeszu odmówił zgody na jakąkolwiek akcję odwe- tową. Walka z narkotykami — największe sukcesy ? W październiku 1983 r. ocenio- no, że w USA zyski z obrotu narkotykami osiągnęły liczbę 80000 milionów dolarów rocznie, przy czym handlarze kokainą mają marihuany przejętej dzięki 14-miesięcznej „Operacji Tiburon". Zakończyła się ona aresztowaniem przez DEA 495 osób oraz zajęciem 95 statków. Informację o tym po- dano 5 lutego 1982 r. Największa ilość skonfiskowanych narkoty- ków to 1320,8 kg najwyższej jakości heroiny znalezionej wewnątrz beli naturalnej gumy w dokach portu w Bangkoku, Tajlandia, 13 lu- tego 1988 r., a przeznaczonej do wysyłki do Nowego Jorku. Tajlandzkie władze oceniły wartość ładunku na 2000 milionów dolarów. Największa operacja falszerska ? Prze- prowadził ją rząd Trzeciej Rzeszy Niemiec- kiej. Operacją pod nazwą „Bernhard" kiero- wał SS Sturmbannfiihrer Alfred Naujocks z Departamentu Techniki Niemieckiej Służby Tajnej (German Secret Service) Amt VI F. Przeprowadził ją w Berlinie w 1940 r. Sfał- szowano 5-funtowe banknoty o łącznej war- tości 150 000 000 funtów. Największa sprzeniewierzona suma bankowa ? 222 miliony franków szwajcar- skich zdefraudowano 2 września 1974 r. w Lugano — w oddziale Międzynarodowego Banku Lloyda w Szwajcarii. 30 października 1975 r. stanęli przed sądem Mark Colombo i Egidio Mombelli, których uznano winnymi złego zarządzania i sfałszowania dokumen- tów bankowych. Defraudacja komputerowa ? Pomiędzy 1964 r. a 1973 r. komputer firmy Eąuity Funding Corporation w USA wydrukował 64 000 fałszywych polis ubezpieczeniowych na łączną sumę 2000 milionów dolarów. 6 listopada 1978 r. FBI aresztowała w Carls- bad, USA, Stanleya Marka Rifkina (ur. 1946 r.) oskarżonego o zdefraudowanie z banku w Los Angeles 10,2 miliona dolarów drogą manipulacji komputerowej. W czerw- cu 1980 r. został on skazany na 8 lat więzie- nia. Kradzież ? W listopadzie 1983 r. stwierdzo- no, że największym przywłaszczeniem jest kradzież sumy w wysokości 160000 milio- nów dolarów rocznie. Tak oceniono w USA wartość czasu szefów, za który im zapłaco- no, a którego nie przepracowali. 23 kwietnia 1986 r. rząd Filipin oświadczył, że ustalił sumę jaką przywłaszczył sobie po- przedni prezydent Ferdynand Edralin Mar- cos (ur. 11 września 1917) i jego żona Imel- da na 860,8 milionów dolarów. Największy przedmiot skradziony przez pojedynczego człowieka ? 5 czerwca 1966 r. w czasie bezksiężycowej nocy pod- czas przypływu N. William Kennedy, uzbro- jony jedynie w siekierę, odciął liny zacumo- wanego w Wolfe's Cove (Kanada) statku SS „Orient Trader" o nośności 10 639 ton, bę- dącego własnością „Steel Factors Ltd" z Ontario (Kanada). Statek podryfował do czekającego zaciemnionego holownika, ła- miąc zakaz jakiegokolwiek ruchu statków w czasie dzikiego strajku pracowników nad- brzeża. Potem pożeglował do Hiszpanii. Oszustwo morskie ? W grudniu 1979 r. w Durbanie sprzedano bez tytułu prawnego International", którego własnością był ładu- nek, 148 milionów funtów. KARA ŚMIERCI Kara śmierci datuje się od czasów ery żela- za, czego dowodem jest znalezisko człowieka z Tollund w Danii. Krajami, w których kara śmierci przeważa, są Chiny (setki zastrzelo- nych rocznie), Afryka Południowa (około stu powieszeń za gwałt, rabunek i morder- stwo), Turcja, Iran, USA (karę śmierci przywrócono od stycznia 1983 r. w 38 sta- nach za najbardziej odrażające morderstwa), ZSRR (za największe przekroczenia włącza- jąc spekulację, paskarstwo, manipulacje wa- lutowe — podobno rocznie jest rozstrzeliwa- nych około 400 osób). Kara śmierci de facto została zniesiona w Lichtensteinie w 1798 r., a formalnie zlikwidowana w Wielkiej Bryta- nii od dnia 18 grudnia 1969 r. Najwięcej powieszonych ? Największa ilość osób powieszonych na jednej szubieni- cy wynosiła 38. Byli to indiańscy Siuksowie ukarani za zamordowanie nieuzbrojonych cywilów 26 grudnia 1862 r. w pobliżu Man- kato, USA. Wyrok wykonał William J. Du- ły. 22 lipca 1944 r. w Atenach nazistowski feldkomendant powiesił jednocześnie 50 greckich partyzantów w ramach akcji odwe- towej. Najmłodszym powieszonym był 8-letni chło- piec skazany za ,,złośliwe, przebiegłe i mści- we" podpalenie dwu stajni. Wydarzyło się to w Abingdon, Oxon, W. Brytania, w XVII w. Najmłodszymi powieszonymi od 1900 r. byli 18-latkowie, z których ostatnim był Francis Robert George („Flossie") Forsyth. Wyrok wykonano 10 listopada 1960 r. Najstarszym powieszonym w Zjednoczonym Królestwie od 1900 r. był 71-letni Charles Frembd powieszony w więzieniu w Chelms- ford. Ostatnim publicznie zgilotynowanym we Francji był morderca Eugene Weidmann. Wyrok wykonano 17 czerwca 1939 r. o 4.50 rano w Wersalu koło Paryża w obecności licznych tłumów ludzi. Katem był Henri Desfourneaux, po którym zajęcie to przejął w 1951 r. jego siostrzeniec, Andre Obrecht (1897-1983), a tego z kolei zastąpił w styczniu 1978 r. mąż jego siostrzenicy Mar- cel Chevalier. Dr Joseph lgnące Guillotin (1738—1812) zmarł śmiercią naturalną. W 1789 r. przed francuskim Zgromadzeniem Konstytucyjnym bronił użycia maszyny za- projektowanej przez dra Antoine Louis. Gi- lotyny, zanim ostatecznie została zniesiona 9 września 1981 r., użyto po raz ostatni 10 września 1977 r. w więzieniu Baumettes w Marsylii dla zgładzenia mordercy i dręczy- ciela nazwiskiem Hamida Djandoubi, 28 lat. Przebywanie w celi śmierci ? Najdłużej — 39 lat — przebywał w celi śmierci Sada- michi Hirasawa (1893-1987). Spędził je w więzieniu w Sendai w Japonii. W 1948 r. zo- stał skazany za otrucie cyjankiem potasu 12 pracowników bankowych w celu zrealizowa- nia kradzieży 100 funtów. Zmarł w wieku 94 lat. Willie Jasper Darden, 54 lata, przeżył rekor- dową liczbę sześciu wyroków śmierci w cią- gu 14 lat pobytu w celi śmierci, skazany w 1Q 7'^ ^flmnrHnwfmip cnr7Prlawru Ipan Sądownictwo 31 października 1987 r. po 25 latach pobytu w celi śmierci Liong Wie Tong, 52 lata, i Tan Tian Tjoen, 62 lata, zostali zastrzeleni przez pluton egzekucyjny w Dżakarcie, In- donezja, za napad i morderstwo. Kaci ? Najdłużej sprawującym urząd ofi- cjalnego wykonawcy wyroków był William Calcraft (1800 — 79), który sprawował swoją funkcję od 1828 roku do 25 maja 1874 r. i z urzędu brał udział we wszystkich egzeku- cjach więzienia Newgate w Londynie. 2 kwietnia 1868 r. powiesił morderczynię, Frances Kidder, lat 25, na zewnątrz więzie- nia Maidstone, Kent. Była to ostatnia pub- liczna egzekucja kobiety. Najdłużej pracującym katem był Thomas Pierrepoint - od 1903 do 1948 r. Albert Pierrepoint, syn Henry Alberta, w swojej ka- rierze uczestniczył w egzekucji 530 mężczyzn i 20 kobiet w 9 krajach świata włączając w to 27 przestępców wojennych powieszonych w Niemczech w ciągu jednego dnia. Ostat- nim, dziewiątym, brytyjskim głównym wię- ziennym katem był Henry B. Allen sprawu- jący swoją funkcję na żądanie aż do czasu zniesienia kary śmierci przez powieszenie w roku 1969. Lincz ? W XX wieku rokiem największej ilości linczów w Stanach Zjednoczonych by! rok 1901 ze 130 przypadkami zlinczowania (105 Murzynów i 25 białych). Pierwszym ro- kiem, w którym nie zanotowano ani jednego przypadku linczu był rok 1952. Kary cielesne ? Kara cielesna po raz ostat- ni została zastosowana w jednym z więzień Jej Królewskiej Mości 26 czerwca 1962 ro- ku. Została ona w Zjednoczonym Króle- stwie zniesiona przez Ustawę Sądu Krymi- nalnego (Criminal Justice Act) z 1967 r. WYROKI WIĘZIENIA Najdłuższy wyrok ? 4 grudnia 1981 r. w Tuscaloosa, Alabama, USA, Deuel Wilhelm Davies, 40 lat, otrzymał wyrok 10000 lat więzienia za potrójne morderstwo (w tym swojej teściowej) dokonane w 1976. Wyroku 384912 lat więzienia zażądano w dniu 11 marca 1972 r. dla listonosza Gabriela March Grandos, 22 lata, z Palma de Mallorca, Hiszpania, za niedoręczenie 42 768 listów, czyli 9 lat za każdy list. Juan Corona, Amerykanin meksykańskiego pochodzenia, otrzymał 25 następujących po sobie wyroków dożywotniego więzienia za zamordowanie 25 robotników farmerskich w latach 1970-71 w pobliżu Feather River, USA. Wyrok zapadł 5 lutego 1973 r. w Fai- field. Jego XX-wieczny rekord „pobił" Dean Corll (27 ofiar) w 1974 r. i John Wayne Gaycy (33 ofiary) w 1980 r. Kevin Mulgrew z Ardoyne, dystrykt Belfa- stu, został skazany 5 sierpnia 1983 r. na do- żywotnie więzienie za zamordowanie sierżan- ta Juliana Connoleya z UDR. Dodatkowo otrzymał on dalsze 963 lata więzienia za 84 inne poważne przestępstwa obejmujące m.in. 13 spisków morderczych i 8 prób dokonania zabójstw. Najdłuższym okresem kary więzienia żąda- nym przez sędziego w oparciu o Ustawę o Morderstwie (the Murder Act) — (zniesienie karv smierr.il 7 1965 r hvło 45 1at_ Dotvczv- 209 Najdłuższym pojedynczym wyrokiem wyda- nym na kobietę wg angielskiego prawa było 20 lat. Skazana pani Łona Teresa Cohen (ur. 1913 r.) sądzona w Old Bailey 2 marca 1961 r. za zamiar naruszenia Ustawy o Taje- mnicy Państwowej z 1911 r. Wyrok na tę agentkę KGB został uchylony przez ministra spraw zagranicznych na mocy nieznanego le- galnego zarządzenia 24 lipca 1969 roku. Ward (p. Najwięksi mordercy) została ska- zana 4 listopada 1974 r. na 20 lat za poje- dyncze przestępstwo, ale w sumie skumulo- wała 30 lat. Najdłuższe odsiadki ? Paul Geidel (ur. 21 kwietnia 1894) został skazany 5 września 1911 r. jako 17-letni portier w hotelu w No- wym Jorku za popełnienie morderstwa dru- giego stopnia. Został zwolniony 7 maja 1980 roku w wieku 85 lat po odsiedzeniu 68 lat 8 miesięcy i dwóch dni — najdłuższego zano- towanego w USA odsiadywania więzienia. Po raz pierwszy odmówił warunkowego zwolnienia w r. 1974 Rudolf Hess, zastępca Hitlera, zatrzymany w Eaglesham (W. Bry- tania) 10 maja 1941 r., zmarł w Spandau 17 sierpnia 1987 r. wieku 93 lat spędziwszy w więzieniu 47 lat. Najdłuższy pobyt w Broadmoor (zakładzie dla umysłowo chorych przestępców) ? Człowiekiem, który najdłu- żej przebywał w szpitalu w Broadmoor, Crowthorne, Berks, W. Brytania, zapewnia- jącym maksimum bezpieczeństwa pacjentom 0 niebezpiecznych kryminalnych skłonnoś- ciach jest William Giles. Oskarżony o pod- palenie został uznany za umysłowo chorego 1 oddany do szpitala Broadmoor w maju 1885 r. w wieku 10 lat i zmarł w nim w mar- cu 1962 r. wieku 87 lat. Spędził więc w nim 76 lat. Najdłuższą ucieczką z Broadmoor była ucieczka na 39 lat. James Kelly, który uciekł 23 stycznia 1888 r. używając wytrycha, po awanturniczym życiu w Paryżu, Nowym Yorku i na morzu powrócił tam w kwietniu 1927 r. prosząc o ponowne przyjęcie. Zmarł w Broadmoor we wrześniu 1929 r. Najczęściej aresztowany ? Tommy Johns (1922-88) z Brisbane, Queensland, Austra- lia, był sądzony rekordową ilość razy. 9 września 1982 r. stanął po raz 2000 od 1957 roku przed sądem za pijaństwo. Ogółem, w momencie swojego ostatniego (śmiertelnego) pijaństwa 30 kwietnia 1988 r., był zatrzyma- ny blisko 3000 razy. Największe masowe aresztowania ? Naj- większe masowe aresztowanie w demokra- tycznym kraju miało miejsce 11 lipca 1988 roku, kiedy to policja Płd. Korei zatrzymała 15 617 demonstrantów w celu zapewnienia bezpieczeństwa zbliżającym się rozgrywkom olimpijskim 1988 r. w Seulu. KARY PIENIĘŻNE Najwyższa grzywna ? Nałożono ją na amerykańską firmę papierów wartościowych „Drexel Burnham Lambert" w grudniu 1988 roku za wewnętrzne manipulacje handlowe. Wynosiła ona 650 milionów dolarów, z cze- eo 300 stanowiło właściwa grzywnę, dozo- 210 Kształcenie Kształcenie Najdroższe więzienie • Berlińskie wię- zienie „Spandau" wybudowano w 1387 . z myślą o 600 . loł atorach". Jednak przez 20 lat przebywał •* mm samotnie zbrodniarz II wojny światowej Rudolf Hess (26 kwietnia 1894 r 17 sierpnia 1987 r.) W roku 1976 rorzny koszt utrzymania więzienia wynosił 415 000 dolarów (Foto: Gamma WIĘZIENIA Od 1934 r. za najlepiej zabezpieczone więzie- nie w USA uchodzi więzienie w Alcatraz Is- land, w Zatoce San Francisco. Próbowało z niego uciec 23 więźniów, ale z tego 12 prze- chwycono, 5 zastrzelono, jeden utonął, a 5 uznano za utopionych. 16 grudnia 1962 r., tuż przed zamknięciem więzienia 21 marca 1963 r., jednemu z więźniów udało się wydo- stać na stały ląd, ale został na miejscu złapa- ny. John Chase spędził w nim najwięcj, bo 26 lat. Najkosztowniejsze więzienie ? Więzienie Spandau w Berlinie, zbudowane w 1887 r. dla 600 więźniów, przetrzymywało od 1967 r. tylko jednego nazistowskiego przestępcę wojennego Rudolfa Hessa (ur. 26 kwietnia 1894 r.), który zmarł 17 sierpnia 1987 r. Spędził on w nim samotnie ostatnie 20 lat swojego życia. 19 sierpnia 1987 r. podano, że udusił się kawałkiem elektrycznego sznu- ra, zostawiając notatkę w języku niemiec- kim. Hess ogółem w Spandau spędził 40 lat. Koszt utrzymania obsługi liczącej 105 osób oceniono na 415000 dolarów w roku 1987. Najdłuższe ucieczki ? Najdłuższa ucieczka ponownie ujętego więźnia była udziałem Leonarda T. Fristoe, lat 77, który zbiegł z więzienia stanowego w Nevadzie, USA, 15 grudnia 1923 r. i został z powrotem dopro- wadzony przez swojego syna 15 listopada 1969 r. w Compton, Kalifornia. Przez 46 lat cieszył się wolnością, żyjąc pod nazwiskiem Claude R. Willis. W 1920 r. zabił dwóch przedstawicieli szeryfa. Największe ucieczki ? W lutym 1979 r. znajdujący się na emeryturze pułkownik ar- mii Stanów Zjednoczonych, Arthur „Buli" Simons, stanął na czele 14-osobowej bandy, która włamała się do więzienia Gasre (Iran), aby wydostać z niego dwu swoich amery- kańskich koleeów. 11 000 innvch więźniów Obowiązkowe nauczanie było po raz pierwszy wprowadzone w 1819 r. w Prusach. Uniwersytety ? Najstarsze — Sumerowie utworzyli szkoły pisania czyli E-Dubba po 350 r. n.e. Najstarszą wciąż istniejącą insty- tucją edukacyjną jest Uniwersytet Karueein założony w roku 859 naszej ery w Fezie, Maroko. Najstarszym uniwersytetem w Zjednoczo- nym Królestwie jest Uniwersytet Oksfordzki, którego powstanie przypada na rok ok. 1167. Najstarszym college'm jest prawdopo- dobnie University College (1249), chociaż je- go założenie nie jest tak dobrze udokumen- towane jak Coolege'u w Mertonie z 1264 r. Najwcześniejszym college'm na Uniwersyte- cie w Cambridge jest Peterhouse powstały w 1284 r. Największym uniwersyteckim budynkiem na świecie jest budynek uniwersytetu państwo- wego M.V. Łomonosowa pod Moskwą, w Związku Radzieckim. Ma on 32 piętra i 40 000 sal. Zbudowany został w 1949-53. Profesorowie ? Najmłodszym zasiadają- cym na uniwersyteckim fotelu był 19-letni Colin MacLaurin (1698-1746), który został wybrany przez Marischal College w Aber- deen profesorem matematyki 30 września 1717 r. W 1725 roku został profesorem ma- tematyki na Uniwersytecie w Edynburgu z polecenia Isaaka Newtona, który został pro- fesorem w Cambridge mając 26 lat. Henry Phillpotts (1778-1869), został wykładowcą Magdalen College, Oksford, 25 lipca 1795 r. mając 17 lat i 80 dni. Najdłuższe profesury — Dr Joel Hildebrand (1881 — 1983), emerytowany profesor Chemii Fizycznej na Uniwersytecie w Berkeley, (USA), został asystentem profesora w 1913 roku i opublikował swoją 275 rozprawę 68 lat później w 1981 r. Najmłodszy student • William Thomson §pi?-19Q7) późniejszy lord Kefvin t$fy, GCVO rozpoczął naukę w Glasgow University mając zaledwie 10 lat 1 cztery miesiące. Było to w październiku 1334 r. Opuścił uczelnię z dy- plomem 14 listopada tago samego roku (Foto: Science Photo Library). Najwięcej absolwentów w rodzinie ? Czternaścioro dzieci państwa Erickson z Na- pies, Floryda, USA, uzyskało w latach 1962 — 78 dyplomy szkół wyższych. Najmłodsi studenci i absolwenci ? Najmłodszym studentem w historii jest Wil- liam Thomson, (1824—1907) późniejszy Lord Kehdn, który zgłosił się na uniwersytet w Glasgow w wieku 10 lat i 4 miesięcy w październiku 1834 r. a 14 listopada tego sa- mego roku został immatrykulowany. Adra- gon Eastwood de Mello (ur. 5 października 1976 r.) z Santa Cruz, Kalifornia, USA, uzyskał stopień BA (Bachelor of Art — naj- niższy stopień naukowy) z dziedziny mate- matyki Uniwersytetu Kalifornijskiego w Santa Cruz 11 czerwca 1988 r. w wieku 11 lat i 8 miesięcy. Ruth Lawrance (ur. 1971 r.) z Huddersfield, West Yorkshire została naj- młodszą brytyjską studentką przyjętą w Cambridge w wieku 12 lat. Zdała ona egza- min z matematyki teoretycznej na poziomie 0 w wieku 9 lat, a matematykę teoretyczną na poziomie A i stopień 1 na poziomie S — w czerwcu 1981 r. Mając lat 10 otrzymała dyplom St. Hugh w Oksfordzie i stopień pierwszej klasy, najwyższy ze wszystkich 191 zdających 4 lipca 1985 r. Genesh Sittampalam (ur. w lutym 1979 r.) z Surbiton, Surry, jest najmłodszą osobą, któ- ra zaliczyła poziom A i stopnie A zarówno w matematyce jak i matematyce wyższej w czerwcu 1988 r. mając 9 lat i 4 miesiące. Najstarszy student ? Tressilian Nicholas (1888-1989) była studentem Trinity College w Camridge, Anglia, przez 76 lat, od 1912 aż do śmierci w 1989 r. Najwcześniejsze doktoraty ? 13 kwietnia 1814 r. matematyk Carl Witte z Lochau zo- stał doktorem filozofii Uniwersytetu w Gies- sen, Niemcy, mając lat 12. Największą udokumentowaną ilością szkół ? do których chodziło jedno dziecko, jest 265. Tyle ich zmieniła Wilma Williams, obecnie pani R.J. Horton w latach 1933 — 8, kiedy jej rodzice pracowali w show-busines- sie w USA. Najwięcej zaliczeń poziomu O i A ? Dr Francis L. Thomas z Hammersmith, Lon- dyn, do sierpnia 1986 r. zebrał 70 zaliczeń na poziomie O i O/A oraz szesnaście na po- ziomie A i jeden na poziomie S uzyskując raz 87 zaliczeń, z czego 36 uzyskały najwyż- szy stopień. A.F. Prime, więzień HM Open Prison, Sud- bury, zebrał pomiędzy rokiem 1968 a 1982 ogółem 1 S, 14 As i 34 Os. Trudności środo- wiskowe powodują, że studiowanie w więzie- niu jest cięższe niż gdziekolwiek indziej. Największa fundacja ? Największym po- jedynczym darem w historii nauczania było 125 miliomów dolarów dla Stanowego Uni- wersytetu w Louizjanie ofiarowane przez C.B. Pennington w 1983 r. Religie 211 człowieka neandertalskiego w jaskini Szani- dar (Irak). Najstarszym znanym z imienia prorokiem jest Zoroaster (Zaratustra), żyją- cy w ok. 600 r. przed Chrystusem. Obecnie ma ok. 250000 wyznawców. Największe ? Religijne statystyki z ko- nieczności podają jedynie dane przybliżone. Wyniki badań przynależności religijnej róż- nią się znacznie, gdyż wielu ludzi należy do dwu lub więcej wyznań. Największą ilość wyznawców ma chrześcijaństwo. W 1987 r. było ich 1619 272 560, czyli 32,9 proc. świa- towej populacji. W 1988 r. rzymskich katoli- ków było 864379 000, czyli 17 proc. świato- wej populacji. Największą niechrześcijańską religią jest is- lam, który w 1988 r. liczył około 880 555 000 wyznawców. Najwięcej duchownych ? Największą or- ganizacją religijną jest Kościół rzymsko ka- tolicki. W 1988 r. miał 157 kardynałów, 737 arcybiskupów, 3138 biskupów, 402886 księ- ży i 908158 zakonnic. Żydzi ? Ogółem na świecie żyje 16 milio- nów Żydów. Największe ich skupisko znaj- duje się w USA, gdzie mieszka 5 834650 Ży- dów, z czego 1 742 500 na terenie Nowego Jorku. W Izraelu mieszka 3 573 000 Żydów, a w Wielkiej Brytanii ogółem 330000, z cze- go 201000 w Londynie, a 11000 w Glas- gow, które jest największym skupiskiem Ży- dów w Szkocji. W Tokio, (Japonia), znajdu- je się tylko 750 Żydów. MIEJSCA KULTU Najwcześniejsze ? Wielu archeologów uwa- ża, że zdobione jaskinie z epoki paleolitu (ok. 30000-10000 lat przed Chrystusem) były miejscami kultu lub religijnych obrzędów. Twierdzi się, że jaskinia El-Juyo w płn. Hisz- panii jest w istocie rzeczy kapliczką pocho- dzącą z 12000 r. p.n.e. Najstarszym kościo- łem chrześcijańskim jest dom modlitwy w Duro-Europos (obecnie Qal'at es Salihiye w Syrii) pochodzący z 232 r. naszej ery. Największa świątynia ? Największą kiedy- kolwiek zbudowaną świątynią jest Angkor Wat (City Tempie) w Kambodży, obejmująca 162,6 ha. Została zbudowana ku czci hindu- skiego boga Wisznu przez króla Khmerów, Suryavarmana II w latach 1130 — 50. Jej ścia- ny osłonowe miały 1280 x 1280 m, a lud- ność, przed jej opuszczeniem w 1432 r., liczy- ła 80000. Cały kompleks, składający się z 72 większych budowli, który zaczął powstawać około 900 r. naszej ery, obejmuje powierzch- nię 24 x 8 km. Największą świątynią buddyjską na świecie jest Borobudur w pobliżu Dżakarty, Indonez- ja. Zbudowany został w VIII w. i ma 31,5 m wysokości. Największa świątynia mormonów mieści się w Salt Lakę, USA. Ma 23 505 m kw. i zo- stała poświęcona 6 kwietnia 1893 r. Największą katedrą ? jest kościół kated- ralny św. Jana Bosko w diecezji Nowy York o powierzchni podłogi 11 240 m kw. i kuba- turze 476 350 m3. Kamień więgielny pod tę katedrę został położony 27 grudnia 1892 r. Prace nad tym gotyckim budynkiem wstrzy- mano w 1941 r. i podjęto je ponownie do- Katedrą zajmującą największy teren jest ka- tedra Santa Maria de la Sede w Sewilli (Hiszpania), zbudowana w hiszpańskim go- tyku między 1402 a 1519 r. Ma ona 126,18 m długości, 82,60 m szerokości oraz wyso- kość 30,48 m. Najmniejszym na świecie kościołem pełnią- cym funkcję katedry jest Christ Catholic Church w Highlandcille, USA, poświęcony w lipcu 1983 r. Mierzy on 4,26x4,18 m i mieści się w nim 18 osób. Największy kościół ? Bazylika św. Piotra w Watykanie, zbudowana w latach 1492-1612. Jej długość wynosi 186,33 m a powierzchnia 15142 m kw. Wewnętrzna średnica słynnej budowli wynosi 41,98 m, a wysokość, licząc w punkcie centralnym, 119 m. Wysokość zewnętrzna bazyliki 139,52 m. Eliptyczna bazylika św. Piusa X w Lourds, Francja, zakończona w 1957 r. kosztowała 2000 000 funtów. Pod swoimi gigantycznej rozpiętości łukami może pomieścić 20000 osób, jej długość wynosi 200 m. Krypta pod- ziemnego kościoła Civil Memoriał Church (Kościół Pamięci Wojny Cywilnej) w Gua- darrama Mountains (Hiszpania), ma 260 m długości. Wybudowanie tego kościoła zabra- ło 21 lat (1937-58), a koszty budowy wy- niosły podobno 140 000 000 funtów. Zwień- czony jest krzyżem o wysokości 150 m. Pagoda Shv nango /lyafimar (poprzednio Btrma) pows świątyni z 585 roku p.n.e. (F<3t< Wmm, ' Najmniejszy kościół ? Unuion Church w Wiscasset, USA, ma 2,92 m kw. podłogi. St. Gobban's Church, Portbrade hrabstwo An- trim, płn. Irlandia, mierzy 3,7 x 2,0 m. Naj- mniejszym czynnym kościołem w Anglii jest Bremilhan Church, Cowage Farm, Foxley, w pobliżu Malmesbury Wilts o wymiarach 3,65 x 3,65 m, w którym msza odprawiana jest raz do roku. Największa synagoga ? Tempie Emanuel na 5 Avenue przy 66 Ulicy w Nowym Jor- ku, USA. Została ona ukończona we wrześ- niu 1929 r. Długość budynku od strony 5 Avenue wynosi 45,72 m, a od 66 Ulicy 77,11 m. Sanktuarium może pomieścić 2500 wier- nych, a przyległa kaplica Beth-el Chapel 350 wiernych. Jeżeli czynne są wszystkie pomie- szczenia tej świątyni może ona zmieścić łącz- nie ponad 6000 osób. Największy zbudowany dotychczas meczet ? Obecnie w ruinie meczet al-Mala- wiya w Mutawakil, Irak, powstały między 842 — 52 rokiem naszej ery. Obejmuje on 3,72 ha, a jego rozmiary wynoszą 238,9 x 156 m. Najwyższy minaret ? Minaret meczetu zbudowanego za 218 milionów funtów przez Wielkiego Hasana II w Casablance, Maro- ko, mierzy 175 m wysokości. Qutb Minar, na południe od Dęli, Indie, zbudowany w 1194 ma 72,54 m wysokości. Najwyższa pagoda ? Jest nią Phra Pat- hom Chedi w Nakhon Pathom, Tajlandia, zbudowana w latach 1855 — 70 dla króla 212 Religie Papieże i Kardynałowie NAJDŁUŻSZE PAPIESKIE PANOWANIE Pius IX - Giovanni Maria Mastai Ferretti ? 1346- 1878) 31 lal 236 dni NAJKRÓTSZE PAPIESKIE PANOWANIE Stephan II (752). 2 dni NAJDŁUŻEJ ŻYJĄCY PAPIEŻ St. Agatho (zm. 681) (prawdopodobnie przesadzone)? 106 lat. Leon XIII - Gioacchio Pecci (1810-1903) 93 lata i 140 dni NAJMŁODZIEJ OBRANI Benedykt IX - Theophylact (ok. 1020-1056) w 1032 r. 11 tub 12 lat. OSTATNI OŻENIONY Adrian II (przed zarządzeniem o celibacie). Obrany 867 r. OSTATNI MAJĄCY DZIECI Grzegorz XIII - Ugo Buoncompagni (1502-1585) miał syna. Wybrany 1572 OSTATNI NIE KARDYNAŁ Urban IV - Bartolomeo Prignano (1318-1389). Arcybiskup Bari. 8 kwietnia 1378 OSTATNI NIE WŁOCH Adrian VI - Adrian Florenz Boeyens (Niderlandy). Wybrany 31 sierpnia 1522. NAJWOLNIEJSZE WYBORY Grzegorz X - Teobaldi Visconti, 31 miesięcy. Luty 1269-1 września 1271 NAJSZYBSZE WYBORY Juliusz II - podczas pierwszego głosowania 21 października 1503. NAJDŁUŻEJ CZEKAJĄCY NA KANONIZACJĘ św. Leon III - przez 857 lat 816-1673 NAJSTARSZY KARDYNAŁ ?? ?- histoin) - Georgio da Gosi i (ur. w Portugalii 1406 zm. Rzym Wfochy w wieku 102 lat). (obecnie).- Julijans Vaivods (ur. na Litwie 18 sierpnia'1895 r.) NAJMŁODSI KARDYNAŁOWIE (w historii) - Luis Antonio de Bourbon (ur. 25 lipca 172? r.) w wieku 8 lat 147 dni. Wybrany 19 grudnia 1735, (obecnie) - Alfonso Lopez Trujillo z Kolumbii (ur. 18 listopada 1935 r.) 47 lat 76 dni. NAJDŁUŻEJ URZĘDUJĄCY KARDYNAŁ Kardynał ksiąze Yorku, wnuk Jakuba VII Szkocji i II Anglii, 60 lat 10 dni, 1747-1807. NAJDŁUŻEJ URZĘDUJĄCY BISKUP Biskup Louis Francois de la Baume de Suze (1603-1690). 76 lat 273 dni od 6 grudnia 1613. Mongkuta. Najstarszą pagodą w Chinach jest Sung-Yo Ssu w Honanie powstała w 523 roku naszej ery mająca piętnaście 12-bocz- nych pięter. Jednakże mająca 99,3 m wyso- kości pagoda Shwedagon w Yangon (po- przednio Rangoon), Unia Mijanma (dawniej Burma) oowstała na mieiscu 82-metrowei w świątyni Wat Trimitr Tempie w Bangko- ku, Tajlandia. Ma on 3,04 m wysokości, a jego waga oceniana jest na 5,5 ton. Według cen obowiązujących w czerwcu 1989 r. wy- noszących 230 funtów za uncję złota, wart jest on 20,8 miliona funtów. Najwyższa katedralna wieża ? Prote- stancka katedra w Ulm w Niemczech Za- chodnich. Budynek we wczesnogotyckim stylu zaczęto budować w 1377 r. Wieża znaj- dująca się w centrum zachodniej fasady, zo- stała zakończona dopiero w 1890 r. Ma 160,50 m wysokości. Najwyższą wieżę kościelną ma świątynia Chicago Tempie kościoła metodystów na Clark Street, Chicago. Budynek składa się z 23-piętrowego drapacza chmur (wzniesione- go w 1924 r.) zwieńczonego plebanią na wy- sokości 100,5 m, ,,Podniebną Kaplicą" na 121,92 m oraz iglicą — krzyżem na wyso- kości 173,17 m nad poziomem ulicy. Witraże. ? Kawałki barwionego szkła po- chodzące sprzed 850 r. naszej ery, a niektóre nawet z VII w., odkryte przez profesor Ro- semary Cramp w wyniku prac wykopalisko- wych, zostały wstawione w okna pochodzą- cego z tego samego okresu kościoła św. Pio- tra w Jarrow, Wlk. Brytania. Najstarszy kompletny witraż na świecie, przedstawiający proroków, znajduje się w oknie katedry w Augsburgu, Bawaria, Nie- mcy. Największym witrażem na świecie są ściany Resurrection Mausoleum w Justice, Illinois, USA, o łącznej powierzchni 2079 m kw. składające się ze 2448 kwater. Budowę mau- zoleum zakończono w 1971 r. Oświetlony od tyłu szklany fresk zainstalo- wany w 1979 r. w atrium hotelu Ramada w Dubaju, ma 41,14 m wysokości. Najwięk- szym pojedynczym oknem witrażowym w Wielkiej Brytanii jest Wschodnie Okno (East Window) w katedrze w Gloucester, mające wymiary 21,94 x 11,58 m wstawione dla ucz- czenia bitwy w Crecy (1346). Natomiast naj- większą powierzchnię witrażową ma katedra w Yorku. Składa się ona ze 128 okien o łącznej powierzchni 2322 m. kw. Przedmioty z mosiądzu ? Największym mosiężnym monumentem na świecie jest mo- nument poświęcony uczczeniu biskupa Yso von Wólpe w Andreaskirche, (RFN), pocho- dzący z 1231 r. W 1979 r. w kościele św. Ulrycha i Afra w Augsburgu, (RFN), odkopano mosiężną grawerowaną trumienną tablicę św. Ulrycha (zmarł w 973 r.) położoną w 1187 r. LUDZIE KOŚCIOŁA Liczba „zarejestrowanych" świętych (łącznie ze św. Janem) wynosi 1848, z tego 628 to Włosi, 576 Francuzi, a 271 pochodzi ze Zjednoczonego Królestwa W. Brytanii i Ir- landii. Pierwszym amerykańskim świętym była kobieta, matka Elizabeth Ann Bayley Seton (1774-1821), kanonizowana 14 września 1975 r W ntrólnpi Hr7hip świptvrh 1231 r. a został kanonizowany 352 dni póź- niej. Najdłuższym czasem oczekiwania na kanonizację było 875 lat (patrz tablica). Najstarsi duchowni parafialni ? Ojciec Alvaro Fernandez (ur. 8 grudnia 1880 r. zm. 6 stycznia 1988) był księdzem parafialnym w Santiago de Abres, Hiszpania, od 1919 r. do 108 roku życia. Najwytrwalszy chórzysta ? John Love Vokins (ur. 19 czerwca 1890) był chórzystą przez 94 lata. W roku 1895 został chórzystą kościoła Christ Church, Heeley, Sheffield W. Brytania, a 35 lat później kościoła św. Mi- chała, Hathersage. Najstarszy kościelny ? Thomas Rogers w 1876 roku jako 9-latek został chórzystą, na- tomiast 90 lat później pomocnikiem wikare- go w Montacute, Somerst, Wielka Brytania. Szkoły niedzielne ? Szkoły niedzielne zo- stały ustanowione przez kongrecjonalistów w Neath i Tirdwyncyn, Walia, w 1697 r. Roland E. Dabb (ur. 25 marca 1914 r.), obecnie z kościoła św. Pawła ze Zjednoczo- nego Kościoła Chrystusowego (St. Paul Uni- ted Church of Christ), Kolumbia, USA, uczestniczył w 3675 kolejnych zajęciach szkoły niedzielnej, nie straciwszy do kwietnia 1989 r., a więc przez 70 lat, ani jednej nie- dzieli. Największe tłumy ? Największa liczba lu- dzi zebrana dla wspólnego celu wynosiła około 15 000 000 ludzi. Zebrali się oni na hinduskim festiwalu w Kumbh mela zorga- nizowanym przy zbiegu rzek Yamuna i Gangesu w Allahabad, India, 6 lutego 1989 r. dla uczczenia bogini Saraswathi. Największe pogrzeby ? Według ocen poli- cji w pogrzebie charyzmatycznego premiera Madrasu, C.N. Annadurai (zm. 3 lutego 1969) uczestniczyło 15 milionów ludzi. Naj- dłuższym pogrzebem był prawdopodobnie pogrzeb wiceadmirała wicehrabiego Nelsona 9 stycznia 1806 r. Osoby z biletami wstępu były wpuszczane do katedry św. Pawła przed 8.30 rano. Wielu nie mogło z niej wyjść wcześniej niż o 9 wieczorem. Kolejka do grobu rosyjskiego gitarzysty i pieśniarza Władimira Wysockiego miała 10 km długoś- IMajwiększy tłum • W czasie hinduskiego festiwalu w Prsy3g, todte 6 lutego 1989 r. zgro- madziio się 15000000 osób. Festiwal ten od- te co trzy lata. Zdjęcie przedstawia zgro- fe z 1986 t. {Foto: Gamma/Poutet). ix 214 Rekordy ogólne Początki ? Sport ma swoje źródła w okre- sie, gdy człowiek przestał kierować się tylko instynktem samozachowawczym. Łuk wy- korzystywany był do polowania już w epoce mezolitycznej (około 8000 lat p.n.e.), a o łucznictwie jako sporcie możemy mówić prawdopodobnie około 1150 r. p.n.e., gdyż w tym roku miały odbywać się zawody łucznicze opisane przez Homera w Iliadzie. W 300 r. n.e., zawody łucznicze zaczęli orga- nizować Genueńczycy. Najwcześniejsze pewne wiadomości dotyczą zapasów i po- chodzą z około 2750 — 2600 r. p.n.e. Malowi- dło ścienne z okresu Środkowego Królestwa w Beni Hasan, Egipt przedstawiające dziewczęta grające w piłkę pochodzi z około 2050 r. p.n.e. Najszybciej ? Największą szybkość bez po- mocy urządzeń mechanicznych osiągnięto w akrobacji spadochronowej. W wolnym spa- daniu głową w dół uzyskano w dolnych war- stwach atmosfery 298 km/h W górnych, roz- rzedzonych partiach zarejestrowano szyb- kość 1005 km/h Największa szybkość jaką osiągnęła piłka, to około 302 km/h w czasie gry w pelotkę. Podobną prędkość, 273 km/h (pomiar elektroniczny) uzyskano podczas gry w golfa. Najwolniej ? W czasie walki zapaśniczej, przed wprowadzeniem zmian mających „ożywić zapasy", rywalizujący sportowcy mogli trzymać się we wzajemnym uchwycie tak długo, że pewnego razu rywalizacja trwała 11 godz. i 40 min. W najdłuższym konkursie przeciągania liny, 12 sierpnia 1889 w Jubbulpore, Indie, zwycięska drużyna przeciągnęła linę o 3,6 m po 2 godz. 41 min. co daje średnią szybkość 0,00135 km/h Najdłużej ? Najdłuższymi zawodami, w których wykorzystywana jest tylko siła spor- towca jest wyścig kolarski Tour de France. W 1926 miał on 5743 km i trwał 29 dni, obec- nie tylko 21 dni. Największe boisko ? Ze wszystkich gier największego boiska używa się do polo, 5 ha, maksymalna długość 274 m i szerokość 146 m do linii bocznych lub 182 m bez nich. Dwa razy do roku w parafii St Columb Ma- jor, Kornwalia rozgrywana jest gra, zwana hurling (nie mylić z irlandzką odmianą hoke- ja na trawie), której terenem jest obszar całej parafii, 64,7 km2. REKORDZIŚCI ŚWIATA Najmłodszy ? Najmłodszym rekordzistą świata w konkurencji nie wymagającej zasto- sowania urządzeń mechanicznych jest pły- waczka Caroline Ederle (USA) (ur. 23 paź- dziernika 1906), która 17 sierpnia 1919 w Indianapolis, USA, mając 12 lat 298 dni ustanowiła wynikiem 13 min. 19,0 sek. re- kord świata na 880 jardów stylem dowol- nym. Najstarszy ? Gerhard Weidner (RFN) (ur. 15 marca 1933) ustanowił 25 maja 1974 mając 41 lat 71 dni rekord świata w chodzie na 20 km. Lee Chin-yong (Korea Płd.) (ur. 16 sieronia 19251 miał 67. lata OTł Hni odv T4 Rekordy ogólne stycznia 1942) ustanowił 80 rekordów świata w podnoszeniu ciężarów. MISTRZOWIE OLIMPIJSCY Najmłodszy ? Najmłodszym mistrzem olimpijskim był francuski chłopiec o niezna- nym nazwisku, który startował jako sternik w holenderskiej dwójce wioślarskiej w Pa- ryżu 26 sierpnia 1900. Miał nie więcej niż 10, a najprawdopodobniej 7 lat. Najmłodszym mistrzem olimpijskim w konkurencjach in- dywidualnych była Marjorie Gestring (USA) (ur. 18 listopada 1922), która w Berli- nie 12 sierpnia 1936 zwyciężyła w konkursie skoków do wody z trampoliny mając 13 lat 268 dni. Najstarszy ? Oscar Gomer Swahn (Szwe- cja) (1847-1927) miał 64 lata 258 dni, gdy podczas igrzysk w 1912 został złotym meda- listą w drużynowym konkursie strzelania do biegnącego jelenia. IMPREZY SPORTOWE Najmłodszy reprezentant ? Najmłodszym sportowcem, który zwyciężył w oficjalnych zawodach międzynarodowych był Joy Fo- ster, który mając 8 lat został tenisowym mi- strzem Jamajki w grze pojedynczej i miesza- nej w 1958. Najstarszy uczestnik wielkich zawodów ? Podczas Igrzysk Wspólnoty Brytyjskiej w 1970 w Edynburgu, William Edward Pattimore (ur. 1 marca 1892) mając 78 lat reprezentował Walię w kręglarstwie. Jest on najstarszym sportow- cem, który wystąpił w międzynarodowych zawodach, w których nie było ograniczeń wiekowych. Najwszechstronniejsi ? Charlotta „Lottie" Dod (1871 — 1960) pięciokrotnie zwyciężyła w turnieju Wimbledon w grach singlowych (1887-1893), zdobyła mistrzostwo Wielkiej Brytanii w golfie w 1904, srebrny medal w łucznictwie podczas igrzysk w 1908 oraz rep- rezentowała Anglię w hokeju na trawie w 1899. Z powodzeniem uprawiała także łyż- wiarstwo i saneczkarstwo. Mildred „Babę" Zaharias z domu Didrikson (1914-56) (USA) zdobyła dwa złote medale (80 m ppł i rzut oszczepem) i jeden srebrny (skok wzwyż) podczas igrzysk w 1932. We wszystkich tych konkurencjach ustanowiła w latach 1930 — 2 rekordy świata. Przez trzy lata była reprezentantką USA w koszyków- ce, a także ustanowiła wynikiem 90,22 m re- kord świata w rzucie piłką baseballową. W 1946 zdobyła amatorskie mistrzostwo USA w golfie, a w 1948, 1950 i 1954 zwyciężyła w otwartych mistrzostwach USA w tej dyscyp- linie. Uprawiała także wiele innych dyscyp- lin. Największe widownie ? Największą liczbą widzów oglądającą bezpośrednio imprezę sportową poszczycić się może rozgrywany co roku w Nowym Jorku, USA bieg maratoń- ski. Wzdłuż jego trasy gromadzi się około 2,5 min. kibiców. Trwający trzy tygodnie Tour de France oglą- da łącznie oonad 10 min. widzów. Najwięcej kibiców zebranych w jednym miej- scu; ponad 400 000 widzów przyjeżdża coro- cznie na motocyklowe zawody Grand Prix d'Endurance odbywające się na trasie Sarthe pod Le Mans, Francja. Stadion ? 199 854 kibiców oglądało 16 lipca 1950 mecz piłkarski Brazylia — Urugwaj na stadionie Maracana, Rio de Janeiro, Bra- zylia. Najwięcej uczestników ? Co roku 100 000 uczestników bierze udział w biegu na dystan- sie 12,2 km z Examiner Bay do Breakers, San Francisco, USA. 15 maja 1988 było ich 110 000 włącznie z niezarejestrowanymi. 77 735 zawodniczek wzięło udział w trwają- cym 96 dni międzynarodowym kobiecym turnieju o mistrzostwo związku kręglarskie- go, 31 marca — 4 lipca 1988, Reno/Carson City, USA. Pokazy gimnastyczne ? W corocznych po- kazach gimnastycznych będących częścią czecho-słowackiej Spartakiady, bierze udział 180 000 uczestników. Impreza odby- wa się przez 4 dni na stadionie Strahov w Pradze i ogląda ją każdego dnia 200 000 widzów, a na liczącym 6 ha boisku występuje jednocześnie do 13 824 gimnastyków. Największa katastrofa ? W czasach współczesnych najtragiczniejsze w skutkach było zawalenie i zapalenie się trybun przy to- rze wyścigowym Hongkong Jockey Club. Zdarzyło się to 26 lutego 1918, a zginęły wówczas 604 osoby. Za panowania Antoni- nusa Piusa (138 — 161 n.e.) podczas walki gladiatorów zawaliły się górne, drewniane piętra trybun w Circus Maximus zabijając 1112 widzów. Akrobacje samolotowe Początki ? Za pierwszy manewr akro- batyczny uważa się lot na plecach, który na samolocie Bleriot pokazał Celestin-Adolphe Pegoud (1889-1915) w Buc, Francja 21 września 1913. Jednak już 27 sierpnia 1913 w Kijowie, ZSRR oficer carski, porucznik Piotr Nikołajewicz Nesterow (1887-1914) wykonał na jednopłacie Nieuport Typ IV pętlę. Mistrzostwa świata ? Odbywają się od 1960 roku rokrocznie (z wyjątkiem 1974) a punktacja jest prowadzona wg systemu pu- łkownika Jose Aresti (Hiszpania). Zawody składają się z dwóch programów dowolnych i dwóch obowiązkowych. Wśród mężczyzn 6 razy zwyciężyła drużyna ZSRR, a indywi- dualnie tylko Petr Jirmus (Czecho-Słowacja) zdobył dwa złote medale, 1984 i 1986. Wśród kobiet Betty Stewart (USA) zwyciężyła dwukrotnie w latach 1980 i 1982. Najwięcej medali, 5, zdobyła Lubow Nemkowa (ZSRR): złoty w 1986, dwa srebrne w 1982 i 1984 oraz dwa brązowe w 1976 i 1978. Lot na plecach ? Rekord długości lotu na plecach wynoszący 4 godz. 9 min. 5 sek., ustanowił 23 sierpnia 1980 w Houston, USA John „Hal" McClain na samolocie Swick Taylor. Rekordy Profesjonalistów (NFL 1920-87, AFL 1960-9) ---- NAJWIĘCEJ PUNKTÓW ---- W karierze: 2002, George Blanda (Chi- cago Bears, Baltimore Colts, Houston Oi- lers, Oakland Raiders) 1949-75. W sezo- nie: 176, Paul Hornung (Green Bay Pac- kers) 1960. W meczu: 40, Ernie Nevers (Chicago Cardinals) 28 listopada 1929 - NAJWIĘCEJ PRZYŁOŻEŃ — W karierze: 126, Jim Brown (Cleveland Browns) 1957-65. W sezonie: 24, John Riggins, (Washington Redskins) 1983. W meczu: 6: Ernie Nevers (Chicago Cardi- nals) 28 listopada 1929; William „Dub" Jones (Cleveland Browns) 25 listopada 1951 Gale Sayers (Chicago Bears) 12 grudnia 1965. ----- NAJWIĘCEJ JARDÓW ----- PRZEBYTYCH Z PIŁKA W karierze: 16 726, Walter Payton (Chi- cago Bears) 1975-88. W sezonie: 2105 Eric Dickerson (Los Angeles Rams) 1984. W meczu: 275, Walter Payton (Chicago Bears) 20 listopada 1977. ---- NAJWIĘKSZA OGÓLNA — DŁUGOŚĆ CELNYCH PODAŃ W karierze: 47 003 jardów, Fran Tarken- ton (Minnesota Vikings, New York Giants) 1961-78. W sezonie: 5084 jar- dów, Dan Marino (Miami Dolphins) 1984. W meczu: 554, Norm van Brocklin (Los Angeles Rams) 28 września 1 951. -NAJWIĘCEJ CELNYCH PODAŃ - W karierze: 3686, Fran Tarkenton (Min- nesota Vikings, New York Giants) 1961-78. W sezonie: 378, Dan Manno (Miami Dolphins) 1986. W meczu: 42, Richard Todd (New York Jets) 21 wrześ- nia 1980. ---- NAJWIĘCEJ ZŁAPANYCH - PODAŃ W karierze: 759, Steve Largent (Seattle Seahawks) 1975-88. W sezonie: 106, Art Monk (Washington Redskins) 1984. W meczu: 18, Tom Fears (Los Angeles Rams) 3 grudnia 1950. ------------- NAJWIĘCEJ ------------- STRZELONYCH GOLI W karierze: 373, Jan Stenerud (Kansas City Chiefs, Green Bay Packers, Minneso- ta Vikings) 1967-85- W sezonie: 35, Ali Haji-Sheikh (New York Giants) 1983. W meczu: 7, Jim Bakken (St Louis Cardi- nals) 24 września 1967. ________________________________I Najwięcej wygranych • Najwięcej wy^ granych w walkach o Super Puchar ma zespół? San Ffancisco 49-ers. (Foto: Alt-Sport/Rick Stewart). na uniwersytetach amerykańskich w XIX w. Pierwszy mecz wg zasad harvardzkich ro- zegrany został w Cambridge, Springs, USA w 1874 pomiędzy drużynami uniwersytetów Harvard i McGill z Montrealu. W 1876 po- wstał Międzyuczelniany Związek Futbolowy. Pierwszy mecz drużyn zawodowych rozegra- no w 1895 w Latrobe, pomiędzy drużynami Latrobe i Jeanette. Amerykański Związek Futbolu Zawodowego powstał w 1919. Z niego w 1922 utworzona została Narodowa Liga Futbolowa NFL. W 1960 powstała Amerykańska Liga Futbolowa AFL, która połączyła się z NFL w 1970. Superpuchar ? Po raz pierwszy mecz o Su- perpuchar rozegrany został w 1967 pomię- dzy zwycięzcami NFL i AFL. Od 1970 grają zwycięzcy grupy Narodowej i Amerykańskiej NFL. Najwięcej zwycięstw odniosła drużyna Pittsburgh Steelers — 4, w latach 1975 — 6 i 1979 — 80. Najwięcej punktów uzyskano w 1979, gdy Pittsburgh pokonał Dallas Cow- boys 35 — 31. Największą różnicą, a także zdobywając najwięcej punktów wygrała eki- pa Chicago Bears pokonując New England Patriots 46— 10 w Nowym Orleanie, 26 sty- cznia 1986. W wygranym 42 — 10 meczu przeciwko Denver Broncos 31 stycznia 1988 drużyna Washington Redskins zdobyła w Najwięcej wygranych • Owie nagrody - Kask San Francisco 49-ers i trofeum Vince Lomb3rdi Trophy przyznano zwycięzcom Sił-I per Pucharu, by uczcić pamięć trenera Green/; Bay Packers. (Foto: All-Sport/Steve Dunn). ; „Supernova" Hyperbipe nad North Bend, Oregon, USA. drugiej ćwiartce rekordową ilość 35 pkt. W latach 1929-1967 drużyna Green Bay Pac- kers 11 razy zwyciężyła w lidze NFL. Najwięcej punktów ? Drużyna uniwersy- tetu Georgia Tech, USA zdobyła w meczu przeciw Cumberland University, Lebanon, 222 punkty, nie tracąc ani jednego. Uzyskała także rekordową liczbę 32 przyłożeń. Wędkarstwo Najstarszy klub ? Najstarszy istniejący klub wędkarski nosi nazwę Ellem, został za- łożony w 1829 r. przez grupę osób z towarzy- stwa, pochodzących z Edynburga i hrabstwa Berwickshire, W. Brytania. Pierwsze wspól- ne, doroczne spotkanie klubu odbyło się 29 kwietnia 1830 r. Największe trofeum ? Największą rybą, jaką kiedykolwiek chwycono na wędkę i wy- czyn ten uznano oficjalnie, jest wielki biały rekin (Carcharodon carcharias) z żarłaczy ludojadów. Ważył 1208 kg, mierzył 5,13 m. Łapał go na specjalną linę o wadze 58 kg, Alf Dean w Zatoce Denial k. Ceduny, Australia Południowa, 21 kwietnia 1959 r., Wielkiego białego rekina, o wadze 1537 kg złapał Clive Green, opodal Albany w Australii Zachod- niej, 26 kwietnia 1976 r., ale jego wyczyn nie będzie uznany, gdyż na przynętę użył mięsa wieloryba. W czerwcu 1978 r. wielki biały rekin o dłu- gości 6,2 m i wadze ponad 2268 kg zło- wiony został na harpun i wyciągnięty przez rybaków w porcie San Miguel, na Azo- rach. Największe zwierzę morskie kiedykolwiek zabite za pomocą ręcznego harpuna, to płet- wal błękitny o długości 29,56 m czego doko- nał Archer Davidson w Zatoce Twofold, No- wa Południowa Walia w Australii w 1910 ro- ku. Ogon mierzył 6,09 m, zaś kość szczękowa 7,11 m. Największą rybą złapaną pod wodą była, ważąca 364 kg Giant blackgrouper czyli jew- fish, upolowana przez Dona Pindera z Mia- mi Triton Club w USA w 1955 r. Mistrzostwa świata na wodach słodkich ? Mistrzostwa Confederation de la Peche 216 Łucznictwo jedyny dotąd, trzykrotnie zdobył indywi- dualny tytuł mistrzowski (1959-1960 i 1965). Pod względem wagi połowu, prymat drużynowy dzierżą reprezentanci RFN. Re- kordowy rezultat 34,71 kg uzyskali oni na rzece Neckar w Mannheim (RFN) 21 wrze- śnia 1980 r. w ciągu 3 godzin. Rekord indy- widualny wynosi 16,99 kg i ustanowił go Wolf-Rudiger Kremkus (RFN) 20 września 1980 r. także w Mannheim. Najwięcej ryb — 652 — złowił Belg Jacąues Isenbaert w Dunajwaros w Jugosławii, 27 sierpnia 1976 r. Rzuty ? Najdłuższy, uznany na podstawie przepisów ICF (International Casting Fede- ration), rzut na wodach słodkich wynosi 175,01 m i wykonał go w konkurencji cięża- rka 30 g podczas mistrzostw w Lazarheide (Szwajcaria) w 1968 r. Walter Kummerow (RFN). W rozgrywanej aktualnie konkuren- cji z ciężarkiem 17,7 g, najdłuższy rzut obu- rącz wynosi 139,31 m — wynik ten uzyskał Amerykanin Kevin Carriero 21 lipca 1984 w Toronto, Kanada. Najdłuższy rzut w konku- rencji Fly Distance Double-Handed wynosi 97,28 m, ustanowił go Wolfgang Feige (RFN) 23 lipca 1984 r. w Toronto, Kanada. Rekordy Świata rejestrowane przez IGFA ? International Gamę Fish Association (IGFA) uznaje rekordy świata w wędkarstwie sportowym — słodkowodnym i morskim — dla wielu gatunków ryb. Są tysiące kategorii, włączając w to różne rodzaje sprzętu. Łucznictwo ;.;??? ;?•?::?.: ?:?.:..? ?». ' ? ? ? .. , ? ???!?? : : ? ....!??;-'? Początki ? Jakkolwiek najstarsze malowa- ne dowody na istnienie łuków można zoba- czyć na mezolitycznych malowidłach w ja- skiniach w Hiszpanii, łucznictwo jako zorga- nizowana dziedzina sportu pojawiła się w III wieku naszej ery. Ale wiemy też, że już w XII w. p.n.e. odbywały się zawody łucznicze. Na- czelną w łucznictwie światowym organizacją jest Międzynarodowa Federacja Łucznicza (FITA — Federation Internationale de Tir a l'Arc), założona w 1931 r. Najlepsze rezultaty w mistrzostwach ? Najlepsze wyniki, uzyskane podczas Mi- strzostw Świata i Igrzysk Olimpijskich w konkurencji zwanej podwójną rundą FITA (Ł2AB): mężczyźni: 2612 punktów (na 2880 możliwych) — Amerykanie Darrel Pace (ur. 23 października 1956) i Richard McKinney (ur. 20 października 1963) w Long Beach, 22-23 października 1983 r.; kobiety: 2683 punkty — Kim Soo-nyung z Korei Południo- wej (ur. 5 kwietnia 1971) w Seulu (Korea Pld), 27-30 września 1988 r. Najbardziej utytułowani ? Mistrzostwa świata odbywają się od 1931 r. Wśród mężczyzn najwięcej tytułów mistrzowskich zdobył Szwed Hans Deutgen (ur. 28 lutego 1917) - cztery (1947-50), zaś wśród kobiet aż siedem zdobyła Polka, Janina Kurkow- ska-Spychajowa (ur. 8 lutego 1901) w latach 1931—34, 1936, 1939 i 1947. Rekord uczest- nictwa w mistrzostwach należy do Belga Os- cara Kesselsa (1904-1968), który 21 razy brał udział w mistrzostwach świata. Olimpiady ? Belg Hubert van Innis (1866 — 61) podczas Igrzysk Olimpijskich w latach 1900 - 1920 zdobył sześć złotych i trzy srebrne medale. Najpotężniejsze naciągnięcie ? Amerykanin Gary Sentman z Rosenberg w Oregonie, USA, naciągnął tzw. długi łuk o rekordowej wadze 79,83 kg do maksimum ze strzałą o długości 72 cm w Forksville, USA, 20 września 1975. 24-godzinne strzelanie do tarczy ? Re- kordowy wynik w strzelaniu do tarczy parami przez 24 godziny wynosi 65 055 i uzyskany został w 60 „rundach Portsmouth" (60 strzał na rundę, na odległość 20 jardów, do tarczy 60 cm FITA) przez Micka Browna i Lesa Powici w Guildford, Surrey, W. Brytania, 25 — 26 marca 1989 r. Rekord indywidualny należy do Campbella Duffurna, wynosi 31 355 w 58 „rundach Portsmouth" i uzyskany został w Evesham, Worcestershire, 28 — 29 stycznia 1989. Rekordy Świata w łucznictwie Pojedyncze rundy FITA konkurencja punkty nazwisko i kraj pkt. moż liw. rok ------------------------- MĘŻCZYŹNI ------------------------ FITA 90 m 70 m 50 m 30 m 1341 Darrell Pace (USA) 1440 1979 329 Jurij Leontiew (ZSRR) 360 1988 343 Tomi Poikolainen (Finlandia) 360 1988 345 Richard McKinney (USA) 360 1982 357 Takayoshi Matsushita (Jap.) 360 1986 zespołowo 3957 USA (Richard McKinney, 4320 1988 Edwin Eliason, Jay Barrs) KORIFTY FITA 1352 Kim Soo-nyung (Korea Płd.) 1440 1988 70 m 330Jelena Marfel (ZSRR) 360 1987 330 Kim Soo-nyung (Korea Ptd.) 360 1988 60 m 342Lessia Schan (ZSRR) 360 1988 50 m 336 Kim Soo-nyung (Korea Pld.) 360 1988 30 m 356 Kim Soo-nyung (Korea Płd. 360 1987 zespołowo 3981 Korea Ptd. (Kim Soo-nyung, Lee Hae-young, Kyung Wook-kim) 4320 1988 Rundy podwójne FITA w hali na 25 m MĘŻCZYŹNI 589 Darrell Pace (USA) KOBIETY FiRfi .Iplena Marfol 600 1985 Badminton 217 Badminton Początki ? W podobną grę grano w Chi- nach w drugim tysiącleciu przed naszą erą. Współczesna gra wywodzi się przypuszczal- nie z okresu około 1870 roku, z Badminton Hali w A von, siedziby książąt Beaufort lub z gry uprawianej w Indiach. Pierwsze nowo- czesne przepisy zostały ustalone w 1876 r. w Pune. Drużynowe mistrzostwa świata ? Naj- więcej, bo aż osiem zwycięstw w męskich mi- strzostwach międzynarodowych, zwanych Pucharem Thomasa (odbywają się od 1948) odniosła Indonezja (1958, 1961, 1964, 1970, 1973, 1976, 1979 i 1984). Najwięcej - pięć — zwycięstw w kobiecych mistrzostwach międzynarodowych, czyli w Pucharze Ubera (odbywają się od 1956 r.) odniosła Japonia, pięć (1966, 1969, 1972, 1978, 1981). Najwięcej tytułów ? Otwarte mistrzostwa Anglii zostały ustanowione w 1899 r. Grę po- jedynczą ośmiokrotnie wygrał Indonezyj- czyk Rudy Hartono Kurniawan (ur. 18 sierpnia 1948), w latach 1968-74 i 1976. Najwięcej tytułów mistrzowskich zdobył (włączając gry podwójne) George Alan Tho- mas (1881-1972) pomiędzy rokiem 1903 a 1928 wygrał on 21 razy. Dziesięciokrotnie grę pojedynczą kobiet wygrała Amerykanka Judy Hashman, z d. Devlin (ur. 22 paździer- nika 1935) w latach 1954, 1957-8 1960-4, 1966 — 7. Wyrównała ona także największą liczbę zdobytych tytułów (17), które wywal- czyła Meriel Lucas (później pani King Adams) w okresie lat 1899-1910. Najkrótsza gra ? W 1969 r. w Pucharze Ubera, rozegranym w Tokio, Japonia, Ja- ponka Noriko Takagi (później pani Nakaya- ma) pokonała Indonezyjkę Poppy Tumeng- kol w ciągu 9 minut. Najdłuższe wymiany uderzeń ? W finale gry pojedynczej mężczyzn w otwartych mi- strzostwach Anglii w 1987 r. Duńczyk Mor- ten Frost i Indonezyjczyk Icuk Sugiarto mie- li dwie kolejne rozgrywki lotką po ponad 90 uderzeń. Najwięcej lotek ? Podczas gry finałowej w mistrzostwach Indii w 1986 r. kiedy Syed Modi pokonał Vimala Kumara 15:12, 15:12, w ciągu 66 minutowej gry użyto 182 lotki. Baseball Początki ? Ksiądz Thomas Wilson z Maid- stone, Kent, napisał potępiająco w roku 1700 o grze w baseball uprawianej w niedzie- lę. Najwcześniejszą grę w baseball wg reguł Cartwrighta (Alexander Joy Cartwright Jr. 1820 — 92) rozegrano w Hoboken, New Jer- sey, USA 19 czerwca 1846 roku pomiędzy New York Ninę i Knickerbockers, która to drużyna została pokonana 1:23 w czterech partiach. W USA istnieją dwie główne ligi: Liga Na- rodowa (National League — NL) utworzona 2 lutego 1876 roku w Grand Central Hotel, Nowy Jork i Liga Amerykańska (American ves) (ur. 5 lutego 1934 r.) pobił rekord w dzie- dzinie biegów bazowych (775) podczas swej kariery w pierwszej lidze w latach 1954-1976. George Herman „Babę" Ruth (1895-1948) pobił rekord uzyskując 8,5 procent, co stanowi 714 biegów bazowych, będąc w grze 8399 razy, w latach 1914-38. Joshua Gibson (1911—47) z Homestead Grays i Pittsburgh Crawfords (kluby Negro League) uzyskał sumę blisko 800 biegów ba- zowych łącznie z nieoficjalną liczbą 75 w 1931 r. Rekord roku w pierwszej lidze amerykań- skiej w biegach bazowych uzyskał Roger Eugene Maris (1934-1985) z New York Yankees w wysokości 61 w 162 grach w roku 1961. „Babę" Ruth uzyskał 60 w 154 grach w roku 1927 dla New York Yankees. Rekor- dową ilość biegów bazowych w liczbie 71 wy- konał Joe Bauman z Rosewell, Nowy Me- ksyk, USA, w roku 1954 w kategorii dru- gorzędnych lig. Najdłuższy bieg bazowy ? Podczas roz- grywek w drugiej lidze, które odbyły się w Emeryville Bali Park w Kalifornii 4 lipca 1929 roku, Roy Edward „Dizzy" Carlyle (1900-1956) przebiegł 188,4 m. „Babę" Ruth przebiegł 178,9 m w pokazowym meczu pomiędzy drużynami Boston Red Sox i New York Giants rozegranym w Tampa, USA, w roku 1919. Najdłuższe odbicie piłki (waga piłki 141 — 148 gram): Kategoria mężczyzn ? Glen Edward Gorbous z Kanady (ur. 8 lipca 1930) 1 sierpnia 1957 r. wykonał odbicie piłki na odległość 135,88 metra. Kategoria kobiet ? Mildred Ella „Babę" Didrikson, później Zaharias z USA, (1914-1956) odbiła piłkę na odległość 90,2 metra w Jersey City, USA 25 lipca 1931 roku. Najszybszy biegacz bazowy ? Ernest Evar Swanson (1902-1937) uzyskał rekordowy czas obiegając bazę w 13,3 sekundy w Co- lumbus, Ohio, USA w roku 1932, ze średnią prędkością 29,70 km/h Najszybciej rzucający piłką ? Lynn No- lan Ryan (wówczas w drużynie California Angels) (ur. 31 stycznia 1947 r.) wykonał rzut o prędkości 162,3 km/h na stadionie Anheim w Kalifornii. USA, 20 sierpnia 1974 roku. Najmłodszy gracz ? Najmłodszym pierw- szoligowym graczem wszechczasów był za- wodnik Cincinnati Josef Henry Nuxhall (ur. 30 lipca 1928 r.), który wziął udział tylko w jednej rozgrywce w czerwcu 1944 roku w wie- ku 15 lat i 314 dni. Nie grał on więcej w Lidze Narodowej do roku 1952. Największa liczba kibiców ? Rekordowa liczba kibiców (420 784) oglądała zwycięstwo drużyny Los Angeles Dodgers nad drużyną Chicago White Sox (4:2) 8 października 1959 roku (6 rozgrywek). Wśród gier pojedynczych rekordową liczbę widzów (92 706 osób) zdo- była piąta rozgrywka w Memoriał Coliseum w Los Angeles, USA, 6 października 1959 r. Rekord na najbardziej uczęszczany sezon w obu ligach pobił rok 1988 w liczbie 52 957 752 osób, w tym Liga Amerykańska — 28 497 310 Baseball • Rickey Henley Henderson (ur. 25 października 1958 r.) z Óakiand Athtettcs jest wyjątkowo utalentowanym basebatlistą. (Foto: Atl-Sport/Otto Greule Jr). Koszykówka Początki ? Gra „Pok-ta-Pok", w którą Ol- mekowie w Meksyku grali w X w. p.n.e. bar- dzo przypomina w swej koncepcji ko- szykówkę. „Ollamalitzli" to odmiana tej gry, w którą Aztekowie grali w Meksyku w XVI wieku. Jeśli piłka z litego kauczuku przeszła przez nieruchomy kamienny pierścień, to gracz miał prawo do ubrań wszystkich wi- dzów. Współczesną koszykówkę (być mo- że opartą na niemieckiej grze „Korbball") wymyślił urodzony w Kanadzie dr James A. Naismith (1861-1939) w szkole trenin- gu Międzynarodowej Akademii YMCA w Springfield, stan Massachusetts, USA w połowie grudnia 1891. Pierwszy mecz według zmodyfikowanych zasad rozegrano 20 sty- cznia 1892. W 1932 utworzono Międzynaro- dową Federację Koszykówki Amatorskiej (FIBA); obecnie w jej nazwie nie ma już sło- wa Amatorska. Najwięcej tytułów Olimpijskich ? Druży- na USA dziewięć razy zdobyła mistrzostwo olimpijskie. Od momentu wprowadzenia te- go sportu do programu Igrzysk w 1936 aż do 1972 wygrali oni 63 kolejne mecze podczas Igrzysk Olimpijskich aż do przegranej 50:51 z ZSRR w kontrowersyjnym meczu fina- łowym podczas Olimpiady w Monachium. W latach 1976 i 1984 zdobyli ósmy i dzie- wiąty tytuł. Mistrzostwo kobiece zdobyła reprezentacja ZSRR w 1976 i 1980, a USA w 1984 i 1988. Światowych ? ZSRR jest zwycięzcą naj- większej liczby mistrzostw świata, zarówno męskich (rozgrywanych od 1950) — trzy ty- tuły (1967, 1974i 1982), jak i kobiecych (roz- grywanych od 1953) — sześć tytułów (1959, 1964, 1967, 1975 i 1983). Europejskich ? Najwięcej zwycięstw w mi- strzostwach Europy w koszykówce mężczyzn — 14 — odniósł zespół ZSRR, a w rozgryw- kach kobiecych — 20, również drużyna ZSRR, która od 1950 wygrała wszystkie, oprócz 1958, edycje tych rozgrywanych co dwa lata mistrzostw. W rozgrywkach Pucha- ru Klubowych Mistrzostw Europy (od 1957) najwięcej zwycięstw — siedem, odniósł Real Madryt, Hiszpania, — w latach 1964 — 5, 1967-8, 1974, 1978 i 1980. Spośród drużyn 218 Bilard Związku Koszykówki (NBA = National Basketball Association), w których biorą udział najlepsze zespoły zawodowe USA. Najwięcej zwycięstw odniosła drużyna Bo- ston Celtics, która wygrała rozgrywki 16 ra- zy w latach 1957-1986. Najwyższy wynik ? W międzynarodowym meczu seniorów Irak zwyciężył Jemen 251:33 w New Delhi w listopadzie 1982 podczas Igrzysk Azjatyckich. NBA ? Najwyższy sumaryczny wynik w li- dze NBA uzyskano 13 grudnia 1983 kiedy zespół Detroit Pistons' pokonał Denver Nuggets 186:184. Wynik w czasie normal- nym wyniósł 145:145 i rozegrano dogrywkę. Rekord w czasie normalnym to 318 punk- tów w rozegranym 11 stycznia 1984 meczu Denver Nuggets — San Antonio Spurs 163:155. Amerykańska liga uniwersytecka ? Re- kordowy wynik sumaryczny w rozgrywkach NCAA (Narodowego Uniwersyteckiego Związku Sportowego) padł 31 stycznia 1989 w meczu Loyola Marymount Lions — US International Gulls 181:150 - łącznie 331 punktów. Największą liczbę punktów w me- czach ligi uniwersyteckiej uzyskała drużyna Essex County (Community) College wygry- wając z Englewood Cliffs College 210:67 20 stycznia 1979. Indywidualnie ? Mats Wermelin, 13 lat (Szwecja) zdobył wszystkie 272 punkty w meczu zakończonym wynikiem 272:0 pod- czas regionalnego turnieju chłopców w Sztokholmie, Szwecja, 5 lutego 1974. Naj- wyższy indywidualny wynik w meczu NBA to 100 punktów zdobytych przez Wiltona Normana Chamberlaina (ur. 21 sierpnia 1936) dla zespołu Philadelphia w meczu z New York 2 marca 1962. Rekord kobiecy wynosi 156 punktów, ustanowiła go Marie Boyd (obecnie Eichler) z Central HS, Lona- coning, USA w pogromie 163:3 zespołu Ur- saline Academy, Cumbria 25 lutego 1924. Najwięcej punktów ? Kareem Abdul-Jab- bar (poprzednio Lewis Ferdinand Alcindor) (ur. 16 kwietnia 1947) uzyskał wynik re- kordowy w karierze w NBA - 38 387 punktów, w tym rekord — 15 837 celnych trafień z gry, podczas rekordowej liczby 1560 rozegranych meczów od 1969 do końca sezo- nu 1989 w Milwaukee Bucks i Los Angeles Lakers. Grał również w rekordowej liczbie 237 meczów play-off, zdobywając rekordo- we 5762 punkty, w tym rekordowe 2356 tra- fień z gry. Poprzedni rekordzista Wilt Chamberlain miał rekordową średnią 30,1 punktu na mecz przy ogólnej liczbie 31419 punktów. W 1962 ustanowił rekord sezonu grając w drużynie Philadelphia - 4029 punktów. Rekordowe ilości punktów zdobytych pod- czas kariery w lidze uniwersyteckiej to (ko- biety): 4061, Pearl Moore z Francis Marion College, Florence, USA, 1975-9 oraz (mężczyźni): 4045 — Travis Grant dla Ken- tucky State, USA w 1969-72. Najwyżsi gracze ? Suleiman Ali Nashnush (ur. 1943) mierzył rzekomo 2,45 m kiedy występował w 1962 w drużynie Libii. Ale- ksander Sizonienko grający w zespole Stroi- Szybkość strzelania ? Największy pokaz celnych rzutów dał Ted St Martin z Jack- sonville, Floryda, USA, który 25 czerwca 1977 rzucił celnie 2036 kolejnych rzutów oso- bistych. Robert Browning wykonał celnie w ciągu 24 godzin 16 093 rzuty osobiste z 23 194 prób (69,38%) w St Mark's School, Dallas, Te- ksas, USA 21-22 listopada 1987. Steve Bontrager (USA) (ur. 1 marca 1959 ) z Polycell Kingston uzyskał 21 punktów w cią- gu minuty z siedmiu pozycji w czasie po- kazu dla programu telewizji BBC „Record Breakers" („Rekordziści") 29 października 1986. Najdłuższy celny rzut ? Bruce Morris uzy- skał celne trafienie z gry z odległości 28,17 m dla zespołu Marshall University przeciw Appalachian State University w Huntington, USA, 8 lutego 1985. Bilard Geneza ? Najwcześniejsze pisemne wzmian- ki o bilardzie pochodzą z Francji z roku 1429. Materiały te donoszą też, że król Francji Ludwik XI (1461 - 1483) posiadał stół bilar- dowy. Pierwszą znaną publicznie salą bilar- dową była Piazza w Covent Gardens, Londyn w pierwszej połowie XIX w. Najwięcej tytułów Profesjonalne ? Re- kordzistów wygraniu największej ilości mi- strzostw Świata (zapoczątkowane w 1870 ro- ku) w bilardzie był John Roberts Junior z Wielkiej Brytanii (1847-1919). Zdobył on 8 tytułów: w roku 1870 — (dwukrotnie), 1871, 1875 - (dwukrotnie), 1877 i 1885 - (dwuk- rotnie). Amatorskie ? Rekord w zdobywaniu ama- torskich tytułów światowych pobił Robert James Percival Marshall (Australia) (ur. 10 kwietnia 1910 roku). Zdobył on 4 tytuły w roku 1936, 1938, 1951 i 1962. Najszybciej zdobyte 100 punktów ? Wal- ter Lindrum pobił nieoficjalny rekord, zdo- bywając 100 punktów w czasie 27,5 sekundy w Australii 10 października 1952 roku. Jego oficjalny rekord wynosi 100 punktów w cza- sie 46,0 sekundy i został ustanowiony w Sydney, Australia w roku 1941. KARAMBOL Początki ? Ta bezłuzowa odmiana bilarda pochodzi z roku 1878. W roku 1928 utworzo- no nadrzędną światową organizację bilar- dową o nazwie Union Mondiale de Billiard (UMB) Najwięcej tytułów ? William F. Hoppe (USA) (1887-1959) wygrał 51 mistrzostw we wszystkich odmianach tej dyscypliny roz- grywanych w latach 1906— 1952. UMB ? Raymond Ceulemans z Belgii (ur. 12 lipca 1935 roku) zdobył 19 tytułów UMB w latach: 1963-1966, 1986-1973, 1975 -1981, 1983 i 1985. rozgrywek ligowych w Crown and Thistle, Headington Oxford, Anglia, 9 lipca 1984 ro- ku. W programie telewizyjnym BBC pod ty- tułem „Record Breakers" emitowanym 23 września 1986 roku, Sheard zdobył w ciągu 1 minuty 1500 punktów. Największą ilość punktów (1 506 570) w ciągu 24 godzin uzy- skała pięcioosobowa drużyna z Hour Glass, w składzie: John Burrows, Kent Murray, Ray Hussey, Roy Buckle i Brian Ray w dniach 26-27 listopada 1983 roku. Gry planszowe Początki ? Pierwsze zwiastuny wywodzą się z gry składającej się z planszy i kości, nazy- wanej „backgammon" znanej od około 3000 roku p.n.e., która została znaleziona pod- czas prac wykopaliskowych w Ur. Później Rzymianie grywali w grę planszową bardzo zbliżoną do obecnej. Nazwa „backgammon" przypisywana jest zarówno walijskiej „little battle", jak i saksońskiej „back gamę". Najkrótsza gra ? Alan Malcom Beckerson (ur.21 lutego 1938) skończył grę lćruchamiw roku 1982. SZACHY Początki ? Gra pochodzi ze starożytnych Indii, gdzie występowała pod nazwą „Chatu- ranga" (dokładnie „cztery korpusy" — gra wojskowa). Nazwa „szachy" wywodzi się z języka perskiego, gdzie słowo „shah" znaczy król lub władca. Najstarsza wzmianka o grze pochodzi ze środkowoperskiego Karnamak (około 590 — 628 roku n.e.), chociaż w grud- niu 1972 roku w Uzbeckiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej znaleziono figurkę z kości słoniowej przedstawiającą dwóch sza- chistów, datowaną na rok 200 n.e. Między- narodowa Federacja Szachistów (FIDE) została założona w 1924 roku. Mistrzostwa świata ? Mistrzostwa świata datują się od roku 1886. Najdłuższą bezdy- skusyjną kadencją w zdobywaniu mistrzostw jest 26 lat i 337 dni. Rekord ten uzyskał Niemiec dr Emanuel Lasker (1868—1941), a jego mistrzowska kadencja trwała od 1894 do 1921 roku. Wśród kobiet rekord — 7 mi- strzostw — ustanowiła Vera Menchik-Ste- venson (Związek Radziecki, później Wielka Brytania) (1906-1944), której kadencja trwała od 1927 roku aż do jej śmierci. Nona Gaprindashvili (Związek Radziecki) (ur. 3 maja 1941 roku) posiadała tytuł mistrzowski od 1962 do 1978 roku i obroniła go 4 razy. Drużyny ? Do roku 1988 w kategorii dru- żyn Związek Radziecki zwyciężył w rozgryw- kach męskich 17 razy (olimpiady), zaś re- kord drużyny kobiet wynosi 11 zwycięstw i należy także do Związku Radzieckiego. Najmłodsi ? 9 listopada 1985 roku Gary Kasparow (Związek Radziecki) (ur. 13 kwietnia 1963 roku) zdobył tytuł mistrzow- ski w wieku 22 lat i 210 dni. Wśród kobiet Maja Chiburdanidze (Związek Radziecki) (ur. 17 stycznia 1961 roku) zdobyła tytuł mi- strzowski w wieku 17 lat w roku 1978. Najstarsi ? 26 maja 1894 roku Wilhelm Steinitz (Austria) (1836-1900) utracił swój podczas swej kadencji mistrzowskiej w la- tach 1975-1985 wziął udział w średnio 45,2 rozgrywkach rocznie, w 32 turniejach sza- chowych, przy czym 26 z nich wygrał. Najlepsi w skali ELO ? Robert James „Bobby" Fisher (USA) (ur. 9 marca 1943 ro- ku) został uznany za największego arcymi- strza szachowego, zdobywając według ofi- cjalnie zaakceptowanego systemu ELO 2785 punktów. Obecnie najwyższą ilość punktów (2775) posiada Gary Kasparow (Związek Radziecki). Wśród kobiet największą ilość punktów (2555) zdobyła Judit Polgar (Węgry) (ur. 25 lipca 1976 roku). Najmniejsza liczba przegranych przez mistrza świata ? Jose Raul Capablanca (Kuba) (1888 - 1942) prze- grał tylko 34 gry w swej karierze szachowej trwającej od 1904 do 1939 roku. Był niepo- konany od 10 lutego 1916 roku do 21 marca 1924 roku. Mistrzem świata był w latach 1921-1927. Najwięksi przeciwnicy ? Rekord na naj- dłuższą serię rozgrywek szachowych w ilości 663 uzyskał Czech, Vlastimil Hort (ur. 2 stycznia 1944 roku). Grał on nieprzerwanie przez ponad 32,5 godziny w Porz, RFN z 5 na 6 października 1984 roku, jednocześnie z 60—100 przeciwnikami. Zwyciężył w ponad 80% gier. Wykonał średnio 30 ruchów w ciągu rozgrywki. On również posiada rekord w ilości rozegranych gier — 201 na 550 od- bytych podczas turnieju w Seltjarnes (Islan- dia) w dniach 23 — 24 kwietnia 1977 roku. Przegrał tylko 10 z nich. Eric G.j. Knoppert z Holandii (ur. 20 września 1959 roku) ro- zegrał 500 10-minutowych gier z przeciwni- kami o średniej 2000 w skali ELO, w dniach 13 — 16 września 1985 roku. Zdobył on 413 punktów (1 — wygrana, 1/2 — remis), co sta- nowi 82,6%. Najkrótsze i najdłuższe gry ? Najdłuższą z zanotowanych gier (przed wprowadzeniem nowych zasad) przeprowadził w oficjal- nych rozgrywkach Louis Paulsen (RFN) (1833-1891) przeciwko Paulowi Charlesowi Morphy (USA) (1837-1884) 29 październi- ka 1857 roku. Podczas 15-godzinnej gry za- kończonej remisem wykonano 56 ruchów. Najwięcej czasu na wykonanie 1 ruchu po- święcił Francisco Trois (ur. 3 września 1946 roku) w Vigo, Hiszpania w roku 1980, kiedy to wykonał siódmy ruch przeciwko Luisowi M.C.P. Santos (ur. 30 czerwca 1955 roku) po dwóch godzinach i 20 minutach. Mistrzowska gra o największą ilość ruchów odbyła się w Norwegii w sierpniu 1987 roku, gdzie 194 ruchy wykonali gracze: Vlastimil Jansa (Czecho-Słowacja) (ur. 27 listopada 1942 roku) i Eugene Martinovsky (USA) (ur. 2 października 1931 roku). WARCABY Początki ? Warcaby były znane wcześniej aniżeli szachy. Grano w nie w Egipcie w pierwszym tysiącleciu p.n.e. Pierwsza książ- ka dotycząca warcabów powstała w roku 1547, a jej autorem był Antonio Torąuema- da z Walencji, Hiszpania. Mistrzowie świata ? Walter Hellman C1916—1975^ bvł mistrzem świata Gry planszowe grywkach międzynarodowych w latach 1947-1988. Najmłodszy i najstarszy mistrz narodowy ? Asa A. Long (ur. 20 sierpnia 1904 roku) został najmłodszym mistrzem USA w wieku 18 lat i 64 dni podczas mi- strzostw w Boston, Massachusetts, USA, 23 października 1922 roku. Został on także naj- starszym mistrzem w wieku 79 lat i 334 dni podczas rozgrywek w Tupelo, USA, 21 lipca 1984 roku, zdobywając swój szósty tytuł mi- strzowski. Najwięksi przeciwnicy ? Charles Walker rozegrał nieprzerwaną rundę 201 gier, z których wygrał 189, a zremisował 12 w No- wym Orleanie, USA, 5 listopada 1988 roku. 219 W Chicago, w roku 1933 Newell W. Banks (1887— 1977) przeprowadził 140 gier wygry- wając 133 i remisując 7. Grał nieustannie przez 145 min., więc robił przeciętnie 1 ruch na minutę. W roku 1947 grał on z zawiązany- mi oczami przez 45 dni po 4 godziny dzien- nie, wygrywając 1331 gier, remisując 54 i przegrywając tylko dwie, przeprowadzając 6 gier jednocześnie. leje - najwięcej wygranyc ;Naj)epst w tej dyscyplinie są jak dotąd Szwaj- Jcarzy. Od roku 1924 zcfobyti 19 razy tytuł mi-v Ostrza świata. Ostatni sukces odnieśli na Mk Jstfzostwaoh Świata w 1990 r. (Foto: A8| Spart/Yandystadt). Najdłuższe i najkrótsze gry ? Przepisowo w rozgrywkach należy zrobić nie mniej niż 30 ruchów na godzinę, a gra powinna prze- ciętnie trwać 90 minut. W roku 1958 dr Ma- rion Tinsley (USA) i Derek Oldbury (Wielka Brytania) grali przez 7 godzin i 30 minut według zasady ruchu co 5 minut. Najkrótszą grę przeprowadził Alan Malcolm Beckerson (Wielka Brytania) w roku 1977 robiąc 20 po- sunięć. SCRABBLE - krzyżówka Początki ? Krzyżówkę wynalazł Alfred M. Butts w roku 1931, zaś rozwinął i zmodyfi- kował grę oraz nadał znak handlowy jako Scrabble, James Brunot w roku 1948. 220 Bobsleje i saneczkarstwo Najlepsze wyniki ? Najlepszy wynik w rozgrywkach osiągnął zdobywając 979 punktów Clive Spate (ur. 16 stycznia 1952 roku) w grudniu 1988 roku. Jego przeciwnik zdobył 274 punkty, a różnica punktów — 705 — jest także rekordowa. Spate zdobył 320 punktów tylko w jednej rozgrywce przy słowie „WALTZING". Największą liczbę punktów zdobytych w jednej rozgrywce uzy- skał Saladin Karl Khoshnaw (Kurd) w Man- chester, Anglia, w kwietniu 1982 roku. Zdo- był on 392 punkty przy słowie „CAZI- QUES", co znaczy „wodzowie indiańskich autochtonów". NAJWIĘKSZA GRA PLANSZOWA Największa gra planszowa świata, nazwana „Heartopoly", zajęła 403 metrów przestrze- ni Flagler Dog Track w Miami na Florydzie, USA, dnia 14—15 września 1985 roku, a wzięło w niej udział 4 317 osób. Bobsleje i saneczkarstwo Początki ? Najstarsze saneczki pochodzą z Heinola w Finlandii z około 6500 roku p.n.e. Pierwszy znany nam zjazd bobslejowy miał miejsce w Davos, Szwajcaria w roku 1889. Międzynarodowa Federacja Bobsleja i Saneczkarstwa powstała w roku 1923, a Międzynarodowa Federacja Bobsleja w roku 1957. Najwięcej tytułów olimpijskich ? Tytuł olimpijski w bobslejach czteroosobowych (wprowadzony w 1924 roku) został zdobyty pięciokrotnie przez Szwajcarię w latach: 1924, 1936 1956, 1972, 1988. USA - w la- tach 1932 i 1936, Szwajcarię - 1948 i 1980, Włochy - 1956 i 1968, RFN - 1952, 1972, NRD - 1976 i 1984, zdobyły tytuły olimpij- skie w kategorii dwójkowej. Najwięcej zło- tych medali wśród indywidualnych zawod- ników zdobył w liczbie trzech Meinhard Nehmer (NRD) (ur. 13 czerwca 1941 roku) i Bernhard Germeshausen (NRD) (ur. 21 sierpnia 1951 roku) w roku 1976, w zawo- dach zespołów dwuosobowych oraz w latach 1976 i 1980 w zawodach zespołów czterooso- bowych. Największą liczbą zdobytych meda- li jest 6 (dwa złote, dwa srebrne, dwa brązo- we) uzyskane przez Eugenio Monti Wło- chy ur. 23 stycznia 1928 roku) w latach 1956-1968. Światowe i olimpijskie ? Tytuł mistrza świata na bobslejach czteroosobowych (wprowadzony w roku 1924) zdobyła 18 ra- zy Szwajcaria w latach: 1924, 1936, 1939, 1947, 1954-1957, 1971-1973, 1975, 1982-1983, 1986-1989. Włochy zdobyły tytuł w bobslejach dwuosobowych 14 razy w latach: 1954,1956-1963,1966,1968-1969, 1971 i 1975. TOBOGGANING (saneczkarstwo w pozycji leżącej) Początki ? Słowo tobogganing pochodzi od słowa amerykańskich Indian „tobaakan". Najstarszym klubem świata jest Klub Sa- neczkarski St. Moritz w Szwajcarii, założony w roku 1884. Klub ten znany jest także z metrów. Rekordowy czas pokonania toru — 50,91 sekundy (przeciętnie 85,72 km/h) uzy- skał Franco Gansser ze Szwajcarii 22 lutego 1987 roku. Najwięcej zwycięstw (8) w zawodach Grand National (wprowadzonych w roku 1885) od- niósł mistrz olimpijski z 1948 roku, Nino Bibbia z Włoch (ur. 9 września 1924 roku) w latach: 1960, 1964, 1966, 1968 i 1973. Naj- więcej zwycięstw w Pucharze Curzona (wprowadzony w 1910 roku) również osiem zdobył Bibbia w latach: 1950, 1957-1958, 1960 i 1962-1964. SKELETON (saneczkarstwo w pozycji siedzącej) W tej dyscyplinie zawodnik przyjmuje po- zycję siedzącą, a nie jak poprzednio — leżącą na brzuchu. Oficjalne międzynarodowe za- wody miały swój początek w Klosters w Szwajcarii w roku 1881. Pierwsze europej- skie mistrzostwa odbyły się w Reichenberg, RFN w roku 1914, a pierwsze mistrzostwa świata — w Oslo, Norwegia w roku 1953. Międzynarodowa Federacja Saneczkarska została założona w 1957 roku. Saneczkar- stwo zostało dyscypliną olimpijską w roku 1964. Najwięcej tytułów światowych i olimpijskich ? Najlepszym zawodnikiem w mistrzostwach świata był Thomas Kohler (RFN) (ur. 25 czerwca 1940 roku), który zdobył tytuł w jeździe indywidualnej w la- tach: 1962, 1964 (Olimpiada) 1966 i 1967 oraz tytuł w jeździe dwójkami w latach: 1967 i 1968 (Olimpiada). Również Hans Rinn (NRD) ur. 19 marca 1953 został mistrzem olimpijskim w jeździe dwójkami w latach: 1976 i 1980 oraz mistrzem świata w jeździe indywidualnej w latach: 1973 i 1977, a w jeździe dwójkami: 1977 i 1980. Wśród ko- biet Margit Shumann (NRD) (ur. 14 wrze- śnia 1952 roku) zdobyła pięć tytułów: 1973-1975, 1976 (Olimpiada) i 1977. Steffi Walter Martin (NRD) (ur. 17 września 1962 roku) została pierwszą zawodniczką, która zdobyła dwa tytuły olimpijskie w jeździe dwójkami w latach 1984 i 1988. Największa prędkość ? Największą, kom- puterowo mierzoną prędkość (137,4 km/godz.) uzyskał Asie Strand (Norwegia) w Tandadalens Linbana, Salen, Szwecja, 1 ma- ja 1982 roku. Kręglarstwo Początki ? Staroniemiecka gra w kręgle (9 słupków) zwana „Heidenwerfen" przybyła do USA na początku XVII wieku. W roku 1841 Connecticut State Legislature oraz inne urzędy państwowe zakazały uprawiania tej gry. Ostatecznie wprowadzono dziesiąty słu- pek w celu uniknięcia dalszych zakazów. Ist- nieją jednak dowody, że dziesięciosłupkowa gra w kręgle była znana w Suffolk około 300 lat wcześniej. Pierwszą organizacją, która znormalizowała zasady gry, był American Bowling Congress (ABC), założony w No- wym Jorku 9 września 1895 roku. Mistrzostwa świata ? Mistrzostwa świata (Federation Internationale des Quilleurs) w kategorii mężczyzn zostały ustanowione w roku 1954, w kategorii kobiet — w roku 1QA1 Nt 1iV C^Qń'?1 h rekord wśród mężczyzn (5261) należy do Ri- charda Clay „Rick" Steelsmitha (ur. 1 czerwca 1964 roku), a wśród kobiet (4894) do Sandry Jo Shiery (USA) pobity w Helsin- kach, Finlandia w czerwcu 1987 roku. Największa ilość punktów ? Największą ilość punktów indywidualnie podczas trzech zatwierdzonych gier (na 900 możliwych) zdobył Thomas Jordan z USA (ur. 27 paź- dziernika 1966 roku), w ilości 898 w Union, USA, 7 marca 1989 roku. Jeanne Maiden (ur. 10 listopada 1957 roku) pobiła rekord w kategorii kobiet zdobywając 864 punkty w Solon USA, 23 listopada 1986 roku. Mak- symalna ilość punktów — 900 — została osiągnięta (w serii trzech gier) przez Glena Richarda Allisona (ur. 22 maja 1930 roku) w La Habra Bowl w Los Angeles, USA, 1 lipca 1982 roku, jednakże rekord ten nie zo- stał uznany przez ABC. Takich stuprocento- wych, lecz nieuznanych rekordów było 5: Leon Bentley w Lorain, USA, 26 marca 1931 roku, Joe Sargent w Rochester, USA, w roku 1934, Jim Murgie w Filadelfii, USA, 4 lutego 1937 roku, Bob Brown w Roseville Bowl, USA, 12 kwietnia 1980 roku i John Strausbaugh w York, USA, 11 lipca 1987 roku. Aby uzyskać maksymalną liczbę punktów należy w 36 kolejnych rzutach strącić wszystkie słupki. Rekordem w tym przypadku są 33 rzuty, (wśród gier zatwierdzonych), który jako pierwszy pobił John Pezzin (ur. w roku 1930) w Toledo, USA, 4 marca 1976 roku. Podczas 300 uznanych gier najlepszy wynik — 31 rzutów (do kwietnia 1988 roku) zdo- był John Henry Wilcox (ur. 19 stycznia 1947 roku) z Lewisburg, USA, oraz James John- son Junior (ur. 17 sierpnia 1960 roku) z Wil- mington, USA. Rekord — 14 rzutów — wśród kobiet pobiła Jeanne Maiden. Sezonowo największą średnią w grach za- twierdzonych uzyskał Robert Learn Junior (ur. 11 kwietnia 1962 roku) z Eire, USA, w liczbie 244 w sezonie 1987/1988. Rekordem wśród kobiet jest 232, który pobiła Patty Ann z Bloomington, USA, w sezonie 1983/1984. Rekordy PBA ? Mark S. Roth (ur. 10 kwietnia 1951 roku) wygrał rekordową sumę 1360 056 dolarów w zawodach Związku Kręglarzy Profesjonalnych (PBA) wraz z 36 zdobytymi tytułami PBA do roku 1988. Earl Roderick Anthony (ur. 27 kwietnia 1938 ro- ku) jako pierwszy wygrał 1 milion dolarów i zdobył rekordową ilość tytułów PBA do ro- ku 1986. Rekord rocznych zarobków — 225 485 dolarów pobił Brian Voss (ur. 4 sierpnia 1958 roku) w roku 1988. Największa hala kręglarska ? 144 tory ma Fukuyama Bowl w Osace, Japonia, zaś Tokyo World Lanes Centre, Japonia, obec- nie zlikwidowane, miało 252 tory. Największa ilość punktów w ciągu 24 godzin ? Sześcioosobowa drużyna z Goulburn Ten Pin Bowling Alley zdoby- ła 83 021 punktów w 24 godziny w Goulburn w Australii w dniach 5 — 6 listopada 1988 roku. Kręgle Boks 221 Najwięcej wygranych • Rekordzistami są Dawid Bryant i Tony Ailcock. Nie udało im się tylko raz - w 1988 r. (foto: Ałl-Sport/Pas- cal/Rondeau). w swej pierwszej formie pojawiły się w XIII wieku w Anglii. Organizacja Southampton Town Bowling została założona w roku 1299. Pierwsze boisko pokryte trawą powstało w Chesterfield Bowling Club w roku 1294. Przez pewien czas uprawianie gry było w złym tonie, do momentu, gdy szkoccy kręglarze na czele z Williamem W. Mitchellem (1803 - 1884) w latach 1848 — 1849 zmodyfikowali jej zasady. Najwięcej tytułów ? Jedynym kręglarzem, który zdobył dwa lub więcej tytułów, jest Da- vid John Bryant (Anglia) (ur. 27 październi- ka 1931 roku) w latach 1966, 1980 i 1988. Uzyskał on sześć złotych medali w mistrzo- stwach świata, w tym w trójce („triadach") w roku 1980 i zawodach Leonard Trophy w la- tach 1984 i 1988. W Johannesburgu, RPA, w lutym 1976 roku drużyna RPA zdobyła wszystkie cztery tytuły oraz nagrodę Leo- nard Trophy. Rekordowo 3 razy zdobyła tę nagrodę Wielka Brytania w latach: 1972, 1984 i 1988. Najlepszy wynik ? W międzynarodowych rozgrywkach kręglarskich podczas mi- strzostw świata w Melbourne, Australia, 16 stycznia 1980 roku, Szwajcaria pobiła Japo- nię w stosunku 63:1. KRĘGLARSTWO HALOWE Angielska organizacja kręglarstwa halowego (EIBA) oddzieliła się od głównej organizacji kręglarskiej (EBA) w roku 1971. Mistrzostwa ? Pierwsze międzynarodowe mistrzostwa w kręglarstwie halowym odbyły się w 1936 roku. Najwięcej tytułów indywi- dualnych (National Singles ustanowiony w roku 1960) w ilości 9 zdobył David Bryant w okresie 1964—1983. Brvant zdobył także w 1986 roku) 3-krotnie w latach 1986-1987 i 1989. Najmłodszym indywidualnym mistrzem EIBA został w roku 1981, w wieku 17 lat i 117 dni, John Dunn (ur. 6 października 1963 roku). Boks Początki ? Pierwszy regulamin walk bokserskich opublikował 16 sierpnia 1743 ro- ku w Anglii Jack Broughton (1704-89), mistrz w walce na pięści, niepokonany w la- tach 1734-1750. Boks, od 1876 uprawiany zgodnie z zasadami Queensberry'ego opraco- wanymi przez Johna Sholto Douglasa, ósme- go markiza Queensberry (1844—1900), nie był w Wielkiej Brytanii sportem legalnym aż do wprowadzenia przepisów R. v Roberts and Others autorstwa Justice Granthama. Przepisy te powstały w następstwie śmierci Billy Smitha (Murray Livingstone), który do- znał urazu podczas walki, 24 kwietnia 1901. Najdłuższe walki ? Najdłuższą walkę w rękawicach stoczyli 6 — 7 kwietnia 1893 w No- wym Orleanie, Louisiana, USA Andy Bowen z Nowego Orleanu (1867-94) i Jack Burkę. Walczyli przez 110 rund, 7 godz. 19 min. (21,15 — 4,34) a pojedynek został ogłoszony za nierozstrzygnięty (obecnie ogłoszono by re- mis). 31 maja 1893 Bowen wygrał walkę po 85 rundach. Najdłuższą walkę na gołe pięści sto- czyli James Kelly i Jack Smith. Pojedynek od- był się w Fiery Creek, Dalesford, Victoria, Australia 3 grudnia 1855 i trwał 6 godz. 15 min. Największą ilość rund, 276, trwała walka, w której, po 4 godz. 30 min. Jack Jones pokonał Patsy Tunneya w Cheshire, 1825. Najkrótsze walki ? Istnieje różnica między najkrótszą walką, a najszybszym nokautem. Nokaut w 10,5 sek. (włącznie z 10 sek. wyli- czania) zdarzył się 23 września 1946, gdy Al Couture uderzył Ralpha Waltona popra- wiającego w swoim narożniku gumowy ochraniacz. Walka odbyła się w Lewiston, 4 listopada 1947, podczas turnieju o Złote Rękawice w Minneapolis Minnesota, USA. Po pierwszym ciosie Mikę Collinsa jego rywal Pat Bronson padł na deski i walka zos- tała zakończona bez wyliczania, w 4 sek. po gongu. Najkrótsza walka o tytuł mistrza świata trwała 45 sek. Tyle czasu potrzebował Lloyd Honeyghan (ur. 22 kwietnia 1960 r.) aby pokonać Gene Hatchera, 30 sierpnia 1987 w Marbella w Hiszpanii. Walka odby- wała się w kategorii półciężkiej wersji IBF. Najkrótszą walkę o tytuł mistrza świata w wadze ciężkiej stoczyli James J. Jeffries (1875-1953) i Jack Finnegan w Detroit, USA, 6 kwietnia 1900, Jeffries wygrał po 55 sek. Najwyżsi ? Najwyższym bokserem zawo- dowym był walczący w 1935 Rumun Gogea Mitu (ur. 1914) który miał 2,33 m wzrostu i ważył 148 kg. John Rankin, który w listopa- dzie 1967 wygrał walkę w Nowym Orleanie, Louisiana, miał podobno 2,33 m wzrostu. „Gigant z Tipperary" Jim Culley, bokser i zapaśnik walczący w latach 40-tych liczył po- noć również 2,33 m wzrostu. Najwięcej walk bez porażki ? Spośród bokserów, których wyniki nie budzą żad- nych wątpliwości, Packey McFarland (USA) (1888-1936) stoczył 97 walk bez porażki (5 remisów) w latach 1905 — 15. Pedro Carrasco (Hiszpania) (ur. 7 listopada 1943) wygrał 83 kolejne walki, od 22 kwietnia 1964 do 3 wrze- śnia 1970, jedną zremisował, a następnie wy- grał kolejne 9 walk, zanim nie przegrał w po- jedynku w wadze lekkiej, wersja WBC, 18 lu- tego 1972. Najwięcej nokautów ? Najwięcej walk wygranych przez nokaut zanotował w swej ka- rierze (1936-63) Archie Moore (USA) (ur. ja- ko Archibald Lee Wright 13 grudnia 1913 lub 1916). Wygrał on przez KO 145 pojedynków (129 jako zawodowiec). Najwięcej kolejnych walk wygrał przez nokaut Lamar Clark (USA) (ur. 1 grudnia 1934) — 44 zwycięstwa od 1958 do 11 stycznia 1960. Potrafił znokautować sze- ściu przeciwników jednego wieczora (pięciu w pierwszej rundzie) walcząc w Bingham, USA 1 grudnia 1958. Najwyższe wynagrodzenie ? Mikę Gerard Tyson (USA) (ur. 30 czerwca 1966) i Michael Spinks (USA) (ur. 22 lipca 1956) za walkę o mistrzostwo świata, która odbyła się w Con- vention Hali, Atlantic City, New Jersey, USA 27 czerwca 1988 otrzymali łącznie co najmniej 35,8 min dolarów, z tego 22 min dla Tysona i 13,8 min dla Spinksa, który został znokautowany w 1 min. 31 sek. pierwszej rundy. Najwyższa suma nagród w karierze ? Najwięcej pieniędzy w karierze zarobił Mu- hammad Ali (USA) (ur. 17 stycznia 1942). Za 61 walk (w tym także pokazowych) trwa- jących 551 rund, a które stoczył od paździer- nika 1960 do grudnia 1981 otrzymał łącznie 69 min dolarów. Frekwencja ? Największą ilość płacących za bilety kibiców, 120 757 (miejsce przy rin- gu kosztowało 27,50 dol.) zgromadziła wal- ka Tunney — Dempsey, której stawką był ty- tuł mistrza świata w wadze ciężkiej. Walka odbyła się 23 września 1926 na Sesąuicente- nial Stadium, Filadelfia, USA. 222 Boks września 1978. Największą ilość widzów nie płacących za bilety, 135 132 oglądała spotka- nie Tony Żale — Billy Pryor w Juneau Park, Milwaukee, USA, 16 sierpnia 1941. Najmniej widzów oglądających walkę o mi- strzostwo świata w wadze ciężkiej to 2434, tylu bowiem zgromadził pojedynek Clay — Liston w Lewiston, USA, 25 maja 1965. MISTRZOWIE ŚWIATA W WADZE CIĘŻKIEJ Pierwsza walka o tytuł mistrza świata ? Pierwsza walka o mistrzostwo świata w wadze ciężkiej, podzielona na 3-minutowe rundy, podczas której walczono w rękawicach odbyła się 7 września 1892 w Nowym Orleanie, USA. Mistrzem świata został „Gentleman" James John Corbett (1866-1933), który w 21 run- dzie pokonał Johna Lawrence Sullivana (1858-1918). Posiadanie tytułu ? Najdłuższe; Joe Louis (Joseph Louis Barrow 1914 — 81) był mi- strzem świata przez 11 lat 252 dni, od 22 czerwca 1937 kiedy znokautował Jamesa Jo- sepha Braddocka w ósmej rundzie walki w Chicago, USA, do swego wycofania się 1 mar- ca 1949. W obronie tytułu Louis zwyciężał re- kordową ilość, 25 razy. Najkrótsze ? Tylko przez 83 dni był mi- strzem świata James Smith „Łamacz kości" (USA) (ur. 3 kwietnia 1955), od 13 grudnia 1986 do 7 marca 1987 (wersja WBA) oraz Ken Norton (USA) (ur. 9 sierpnia 1945), od 18 marca do 9 czerwca 1978 (wersja WBC). Tony Tucker (USA) (ur. 28 grudnia 1958) był mi- strzem w wersji IBF przez 64 dni, od 30 maja do 2 sierpnia 1987. Najwięcej powrotów ? Muhammad Ali (Cassius Marcellus Clay Jr. ur. 17 stycznia 1942) jest jedynym bokserem, który dwa razy odzyskał mistrzostwo świata w wadze ciężkiej. Ali zdobył tytuł 25 lutego 1964 po zwycięstwie nad Sonny Listonem. Władze bo- kserskie odebrały mu go 28 kwietnia 1967, \e,c,7 no nokonaniu Georpe Foremana. 30 na- Niezwyciężony w boksłe • Julio Cesar Chavez (Meksyk) mistrz świata w wadze su-; pertekktej wygrał wszystkie watki z 72 stoczo- nych do marca 1991 r. (Foto: All-Sport/Holly lir Niepokonany ? Rocky Marciano (Rocco Francis Marchegiano) (1923 — 69) jest jedy- nym mistrzem świata wagi ciężkiej, niepoko- nanym podczas całej profesjonalnej kariery (1947 - 56). Wygrał wszystkie 49 walk, z tego 43 przez nokaut lub poddanie. Najstarszy ? Jersey Joe Walcott (USA) (poprzednio nazywał się Arnold Raymond Cream ur. 31 stycznia 1914) miał 37 lat 168 dni, gdy 18 lipca 1951 w Pittsburgh, Pennsyl- vania, USA, znokautował Ezzarda Macka Charlesa (1921 —75) i został mistrzem świa- ta. W wieku 38 lat 236 dni był także najstar- szym posiadaczem tytułu mistrzowskiego, przegrywając z Rocky Marciano 23 wrze- śnia 1952. Najmłodszy ? Mikę Tyson miał 20 lat 144 dni gdy 22 listopada 1986 w Las Vegas poko- nał Trevora Berbicka (USA) i został mi- strzem świata w wersji WBC. Mistrzem w wersji WBA został w wieku 20 lat 249 dni, po zwycięstwie nad Jamesem Smithem „Łama- czem kości", 7 marca 1987. Absolutnym mi- strzem został 2 sierpnia 1987, po zwycięstwie nad Tony Tuckerem (USA) w walce o tytuł w wersji IBF. Najcięższy ? Primo Carnera (Włochy) (1906 — 67) „Powolny góral" który został mistrzem świata po zwycięstwie nad Jackiem Sharkeyem w Nowym Jorku, USA, 29 czerwca 1933, ważył podczas tej walki 118 kg. Jego największa waga to 122 kg. Miał 137 cm obwodu klatki piersiowej podczas wdechu, a jego maksymalna rozpiętość ra- mion (od czubka palca do czubka palca) wy- nosiła 217 cm. Najwyższy ? Nie ma pewności, który z mistrzów był najwyższy. Ernest Terrell (USA) (4 kwietnia 1939) mistrz w wersji WBA w latach 1965-7 miał podobno 1,98 m. Wcze- śniejszym mistrzom przypisywano większy wzrost, ale zgodnie z pomiarami dyrektora ds. wychowania fizycznego Hemingway Gimnasium przy Uniwersytecie Harwardz- kim, Primo Carnera miał 1,96 m wzrostu, chociaż wszyscy uważali, że ma aż 2,04 m. Jess Willard (1881-1968) który został mistrzem w 1915, twierdził, że ma 1,99 m wzrostu, a w rzeczywistości miał 1,96 m. Najniższy ? Tommy Burns, mistrz świata od 23 lutego 1906 do 26 grudnia 1908, miał 1,70 wzrostu i waży! od 76 do 81 kg. Najdłużej żyjący ? Jack Dempsey, mistrz świata od 4 lipca 1919 do 23 września 1928, zmarł 31 maja 1983 w wieku 87 lat 341 dni. MISTRZOWIE ŚWIATA (wszystkie wagi) Najdłużej posiadający tytuł ? Ze wszyst- kich mistrzów, najdłużej posiadał tytuł Joe Louis, mistrz wagi ciężkiej, 11 lat 252 dni. Najmłodszy ? Wilfred Benitez z Puerto Ri- co (ur. w Nowym Jorku, 12 września 1958) miał 17 lat 176 dni gdy został mistrzem w wa- dze lekko-półciężkiej w wersji WBA, w San Juan, Puerto Rico, 6 marca 1976. Najstarszy ? Archie Moore miał 45 lub 48 lat gdy 10 lutego 1962 odebrano mu tytuł mi- strzowski w wadze lekko-ciężkiej. Najdłuższa kariera ? Kariera Boba Fitz- simmonsa trwała ponad 31 lat, od 1883 do 1914. Ostatni raz o mistrzostwo świata walczył 20 grudnia 1905, mając 42 lata, 208 dni. Najdłuższa walka ? Najdłuższą walkę o mistrzostwo świata (wg. Przepisów Queens- berry) stoczyli w wadze lekkiej Joe Gans (USA) (1874-1910) i Oscar Matthew „Wo- jujący" Nelson (1882-1954), znany jako ,,Mocny Duńczyk", w Goldfield, Nevada, USA, 3 września 1906. Dopiero w 42 rundzie ogłoszono zwycięstwo Gansa, gdyż przeciw- nik walczył niezgodnie z przepisami. Mistrzowie w największej ilości wag ? Pierwszym, który zdobył mistrzostwo świata w czterech różnych kategoriach wagowych był Thomas Hearns (USA) (ur. 18 paździer- nika 1958), mistrz wagi półciężkiej w wersji WBA w 1980, mistrz wagi super-półciężkiej w wersji WBC w 1982, mistrz wagi lekko- ciężkiej w wersji WBC w 1987 oraz średniej w wersji WBC w tym samym roku. 5 listopada 1988 zdobył piąty tytuł, w ustanowionej przez nowo powstałą Światową Organizację Bokserską (WBO) wadze super-średniej. Po zdobyciu tytułów w wersjach WBA i WBC, Sugar Ray Leonard (USA) (ur. 17 maja 1956) zdobył czwarty i piąty tytuł w katego- riach lekko-ciężkiej i super-średniej w wersji WBC po pokonaniu 8 listopada 1988 Don- ny'ego Lalonde (Kanada). Poprzednio był mistrzem świata w wadze półciężkiej w wersji WBC, 1979 i 1980; w wadze junior średniej w wersji WBA, 1981 oraz w wadze średniej w kategoriach wagowych, piórkowej, lekkiej i półciężkiej, od sierpnia do grudnia 1938. Najwięcej powrotów ? Jedynym bokserem, który pięciokrotnie zdobywał mistrzostwo świata w jednej wadze jest „Sugar" Ray Ro- binson (USA) (Walker Smith Jr. 1921-89), który pokonawszy Carmen Basilio (USA) na Chicago Stadium, 25 marca 1958 po raz czwarty odzyskał tytuł mistrzowski w wadze średniej. Trzykrotny mistrz świata w wadze półciężkiej w latach 1915 — 22 Jack Britton (USA) (1885-1962) stoczył rekordową ilość walk o tytuł mistrza świata. Było ich 37, a 18 z nich nie zostało rozstrzygniętych. Największa różnica wagi ? Gdy Primo Carnera (Włochy) ważący 122 kg walczył z Tommy Loughranem (USA) ważącym 83 kg 0 mistrzostwo w wadze ciężkiej, różnica wagi między nimi wynosiła 39 kg. Walka odbyła się 1 marca 1934 w Miami, Floryda, USA, a zwy- cięzcą, na punkty, został Carnera. Najciężsi ? Największa łączna waga przeciwników na ringu to 317 kg, tyle bo- wiem ważyli Claude McBride „Humphrey" (Oklahoma) (154 kg) i Jimmy Black (Hou- ston) (163 kg) podczas walki w Oklahoma City, 1 czerwca 1971. Zwyciężył McBride przez KO w trzeciej rundzie. Podczas walki o tytuł mistrzowski najwięcej łącznie ważyli Carnera, wówczas 117,5 kg i Paolino Uzcu- dun (Hiszpania), 104 kg — razem 221,5 kg. Walka odbyła się 22 października 1933 w Rzymie, Włochy. Najwięcej nokautów w walce o mistrzostwo ? Vic Toweel (RPA) (ur. 12 stycznia 1929) w walce o mistrzostwo w wadze koguciej, która odbyła się 2 grudnia 1950 w Johannesburgu, 14 razy w ciągu 10 rund po- walił na deski Danny O'Sullivana z Londynu, zanim ten został poddany. Bliźniaki ? Pierwszymi bliźniakami, którzy zostali mistrzami świata w boksie byli Khao- kor i Khaosai Galaxy (Tajlandia). Khaosai został mistrzem świata w wadze super muszej w wersji WBA 21 listopada 1984, a jego brat Khaokor w wadze koguciej także w wersji WBA 8 maja 1988. AMATORZY Najwięcej złotych medali olimpijskich ? Tylko dwóch bokserów zdobyło po trzy złote medale olimpijskie: leworęczny Laszló Papp (Węgry) (ur. 25 marca 1926) w wadze śred- niej w 1948 i lekkośredniej w 1952 i 1956, oraz Teofilo Stevenson (Kuba) (ur. 23 marca 1952) w wadze ciężkiej w latach 1972, 1976 i 1980. Jedynym pięściarzem, który zdobył dwa złote medale podczas tych samych igrzysk był Oliver L. Kirk (USA), który w St. Louis, Missouri, USA w 1904 został mistrzem olimpijskim w wadze koguciej i piórkowej, lecz w każdej wadze walczył tyl- ko raz. Najstarszy zloty medalista ? Richard Kenneth Gunn (Wielka Brytania) zdobył złoty medal w wadze piórkowej, 27 paź- dziernika 1908 w Londynie, mając 37 lat 254 dni. Mistrzostwa świata ? Dwóch bokserów Kajakarstwo Adolfo Horta (Kuba) (ur. 3 października 1957) w wadze koguciej w 1978, piórkowej w 1982 oraz lekkiej w 1986. Kajakarstwo Początek nowoczesnego kajakarstwa datuje się od 1865 roku, a za pioniera tego sportu uznano brytyjskiego adwokata Johna Mac- gregora (1825-1892). Pierwszy klub kaja- karski powstał 26 lipca 1866 roku. Najwięcej tytułów. Olimpijskie ? Re- kordową ilość sześciu złotych medali olimpij- skich zdobył w latach 1948 — 1960 reprezen- tant Szwecji — Gert Fredriksson (ur. 21 listo- pada 1919 roku). Łącznie z jednym srebrnym i jednym brązowym medalem pobił on rekord uzyskując ogółem osiem medali olimpijskich. Wśród kobiet najwięcej medali olimpijskich — 3 zdobyła reprezentantka Związku Ra- dzieckiego, Ludmiła Pinayewa (ur. 14 sty- cznia 1936 roku) w latach 1964 — 1972, a także Brigit Schmidt, reprezentantka NRD (ur. 25 lutego 1962 roku) — jeden medal w roku 1980 oraz dwa w 1988 roku. Największą ilość zło- tych medali podczas tych samych igrzysk olimpijskich — 3 zdobył w roku 1980 repre- zentant Związku Radzieckiego, Władimir Parwenowicz (ur. 2 grudnia 1958 roku), a ta- kże reprezentant Nowej Zelandii, łan Fergu- son (ur. 20 lipca 1952 roku) podczas olimpia- dy w roku 1984. Światowe ? Najwięcej tytułów łącznie z ty- tułami olimpijskimi w kategorii kobiet — 22 — zdobyła Brigit Schmidt w latach 1978 — 1988. Rekord w kategorii mężczyzn wynosi 13 tytułów, zdobyli go zawodnicy: Gert Fredriksson, w latach 1948-1960; Ru- diger Hełm (ur. 6 października 1956 roku), reprezentant NRD, w latach 1976-1983 oraz reprezentant Rumunii, Ivan Patzaichin (ur. 26 listopada 1949 roku) w latach 1968-1984. Największa prędkość ? Zwycięska, cztero- osobowa (K-4) węgierska osada kajakarska, podczas olimpiady w Seulu w Południowej Korei w roku 1988, pokonała dystans 1000 metrów w czasie 3,20 minut, to znaczy ze średnią prędkością 19,98 km/h. Podczas za- wodów o tytuł olimpijski w roku 1980, ra- dziecka czwórka kajakarska uzyskała pręd- kość 21,15 km/h na pierwszych 250 metrach dystanstu 1000 metrowego. Najdłuższy dystans ? Najdłuższy dystans pokonał Dana Starkell i jego syn Donald płynąc kajakiem po oceanie i rzece z Winni- peg, Manitoba w Kanadzie do Belem w Brazylii w dniach 1 czerwca 1980 — 1 ma- ja 1982 roku. Przepłynęli oni trasę o długo- ści 19 603 kilometrów, a kajak między jedną drogą wodną a drugą przenosili własno- ręcznie. Najdłuższy dystans, bez jakiegokolwiek transportu lub innej pomocy, pokonali Ri- chard H. Granti Ernest Lassy „Mose", opły- wając 9820 km wschodniego wybrzeża Stanów Zjednoczonych w dniach 22 wrze- śnia 1930 roku — 15 sierpnia 1931 roku. Tra- sa prowadziła przez Chicago, Nowy Orlean, Miami, Nowy Jork i Wielkie Jeziora. Naidłuższv kurs kaiakiem na otwartvm 223 nęły dystans 3491 kilometrów z Wenezueli na Miami, USA, poprzez West Indies, w dniach od 11 sierpnia 1977 roku do 29 kwiet- nia 1979 roku. Kanał La Manche ? W kategorii kajaków jednoosobowych rekord czasowy przepły- nięcia kanału La Manche — 3 godziny 33 mi- nuty i 47 sekund — uzyskał 5 września 1976 roku Andrew William Dougall Samuel (ur. 12 lipca 1937 roku). Przepłynął on wówczas trasę z Shakespeare Bay w Wielkiej Brytanii do Wissant we Francji. Rekord w kategorii ka- jaków dwuosobowych pobili: Shaun Rice z Irlandii i Colin Simpkins z RPA na kajaku K2, uzyskując czas 2 godziny 28 minut i 18 se- kund 19 lipca 1986 roku. Trasa prowadziła z Shakespeare Bay do Cap Gris Nez we Francji. Morze Północne ? W dniach 22 - 23 czerwca 1986 roku 5-osobowa drużyna kajakarska z klubu „Canadian Club Challenge" przepły- nęła na kajaku typu Kls 177 kilometrów otwartego morza w 28 godzin, 56 minut i 12 sekund, startując w Zeebrugge, Belgia, a kończąc w Felixstowe, Suffolk. Loch Ness ? Najlepszy czas na trasie o długości 36,5 kilometrów, prowadzącej z Fort Augustus do Lochend, wynosi 2 godzi- ny 58 minut i 48 sekund, a osiągnął go 26 lip- ca 1987 roku reprezentant RPA, Colin Simpkins na kajaku Jaguar Kl. Rzeka Ren ? Najlepszy czas przepłynięcia rzeki Ren kajakiem w pojedynkę i bez żadnej pomocy, uzyskał Frank Palmer, który w okresie od 15 do 25 maja 1988 roku wiosłował przez 10 dni, 12 godzin i 9 minut. Rejs po Renie, organizowany przez Międzynarodowy Klub Kajakarstwa Rzecznego, ma swój po- czątek w Chur w Szwajcarii, gdzie ustalone jest oficjalne stanowisko startowe, a kończy się w Willemstad w Holandii. Trasa ta liczy 1149 kilometrów. Najdłuższy spływ kajakowy ? Spływ ka- jakowy — część imprezy Centennial Voya- geur Canoe Pageant and Race, organizowa- nej przez rząd kanadyjski — odbywał się z Rocky Mountain House w Albercie do Expo 67, mieszczącego się w Montrealu, Quebeck, na trasie o długości 5283 kilometrów. Brały w nim udział kajaki reprezentujące różne pro- wincje i obszary Kanady. Zwycięzcą spływu, który trwał od 24 maja do 4 września 1967 ro- ku został kajak „Radisson" pochodzący z prowincji Manitoba. 24 godziny. Mężczyźni ? W dniach 11 - 12 września 1987 roku Zdzisław Szubski przepłynął na kajaku „Jaguar Kl" 252,9 ki- lometra po Wiśle, na trasie z Włocławka do Gdańska. Kategoria kobiet ? W roku 1979 Lydia Formentin pokonała w 24 godziny odcinek 156,4 kilometra rzeki Swan w Zachodniej Australii. Akwen bez prądu ? W dniach 24 — 25 września 1986 roku Thomas J. Mazuzan przepłynął na kajaku dystans 199,53 kilome- tra po bezprądowym kanale Barge, znajdu- jącym się w stanie Nowy Jork, USA. 224 Najdłuższy dystans w okresie życia ? Fritz Lindner pochodzący z Berlina, Niemcy, w la- tach 1928 —1987 przepłynął na kajaku ogółem 103444 kilometry. Największa wysokość nad poziomem mo- rza ? We wrześniu 1976 roku, uczestnicy Bri- tish Everest Canoe Expedition — doktor Mi- chael Leslie Jones (1951-1978) i Michael Hopkinson, dokonali spływu kajakiem po rze- ce Dudh Kosi w Nepalu z wysokości 5334 metrów nad poziomem morza. Przewroty „eskimoskie" przy użyciu wiosła ? Ray Hudspith (ur. 18 kwietnia 1960 roku) wykonał 1000 przewrotów w czasie 34 minut i 43 sekund w Elswick Pool w Newcast- le-upon-Tyne, W. Brytania 20 marca 1987 ro- ku. Julian Dean wykonał 1555 kolejnych przewrotów, co zabrało mu 1 godzinę, 49 mi- nut i 45 sekund, na basenie Casterton w Cum- brii 6 grudnia 1983 roku. Przy użyciu rąk ? Colin Brian Hill (ur. 16 sierpnia 1970 roku) wykonał 1000 przewrotów w czasie 31 minut i 55,62 sekundy w Consett, Co. Durham 12 marca 1987 roku. Wykonał on także 100 przewrotów w czasie 2 minut i 39,2 sekundy w Crystal Pałace w Londynie 22 lute- go 1987 roku. 1 maja 1989 roku Colin Brian Hill wykonał 3700 kolejnych przewrotów w Durham City Swimming Baths, Co. Gurham. „Łańcuch" kajakowy ? Zespół 302 kaja- ków i „kanadyjek" utworzył ogromny „łańcuch" na Regatta Lakę w Holme Pierre- pont, Nottinghamshire, W. Brytania 15 wrze- śnia 1986 roku. Kajaki połączone były ze sobą tylko poprzez trzymanie się uczestników za ręce. „Łańcuch" dryfował swobodnie przez 30 sekund. Gra w karty Początki ? Uważa się, że słowo „brydż" (przekształcenie nie używanego już obecnie rosyjskiego słowa „biritch", które znaczy między innymi „zapowiadacz") ma pocho- dzenie lewantyńskie, ponieważ wiadomo, że podobne gry były znane na tamtych terenach na początku lat 70-tych osiemnastego stule- cia. Niewykluczone jest też, że brydż pocho- dzi z Indii. Początek brydża licytacyjnego, w którym osoba wygrywająca licytację określa kolor atutowy, określa się na 1902 rok. Harold Sterling Vanderbilt ze Stanów Zjednoczo- nych, 1 listopada 1925 roku, podczas rejsu karaibskiego, na statku ,,SS Finland" wpro- wadził do brydża zasadę kontraktową. Była ona wcześniej stosowana w kilku podobnych grach, szczególnie we francuskiej „Plafond" około roku 1917. Ten rodzaj brydża podbił świat po głośnej rozgrywce pomiędzy Stana- mi Zjednoczonymi, a Wielką Brytanią, w której wzięli udział: urodzony w Rumunii Ely Culbertson (1891 - 1955) i podpułkow- nik Walter Thomas Morę Buller (1887 - 1938). Wydarzenie to, w którym Sta- ny Zjednoczone wygrały zdobywając 4 845 punktów w 200 rozdaniach, miało miejsce w klubie Almack's w Londynie we wrześniu 1930 roku. Największy turniej bryżdowy ? 3 czerwca 1988 roku odbyły się Światowe Mistrzostwa Gra w karty Najwięcej tytułów światowych ? Re- kordową ilość mistrzów świata (Bermuda Bowl) zdobyła włoska „Niebieska Drużyna" (Sąuadra Azzura) w latach 1957-1959, 1961-1963, 1965-1967, 1969, 1973-1975 oraz drużyna Stanów Zjednoczonych w la- tach: 1950-1951, 1953-1954, 1970-1971, 1976-1977, 1979, 1981, 1983, 1985, 1987. Drużyna Włoch zdobyła także tytuły olimpij- skie w latach: 1964, 1968 i 1972. Giorgio Belladonna (ur. 7 czerwca 1923 roku) wcho- dził w skład wszystkich zwycięskich ekip wło- skich. Reprezentacja Stanów Zjednoczonych zdobyła rekordową ilość zwycięstw — 4 — w kobiecych mistrzostwach świata „Venice Trophy" w latach: 1974, 1976, 1978 oraz 1987, a także trzy zwycięstwa w Olimpiadzie Zespołów Światowych w latach: 1976, 1980 i 1984. Najwięcej rozdań brydżowych w mistrzostwach świata ? Podczas Bermu- da Bowl, mającego miejsce w Ocho Ros na Jamajce w roku 1987, Tony Forrester z Brad- ford rozegrał 720 z 784 możliwych rozdań. Najwięcej mistrzowskich punktów ? Według ostatnio obowiązującej listy klasyfi- kacyjnej, w której uwzględnia się graczy — zdobywców nagrody „Master Points" przy- znawanej przez Światową Federację Bry- dżową, przez ostatnie dziesięć lat pierwsze miejsce wśród mężczyzn zajmuje Robert Hamman (ur. w roku 1938) z Dallas, USA, z ilością 597 punktów, a wśród kobiet Sandra Landy z Wielkiej Brytanii z ilością 284 punktów. Graczem — zdobywcą Master Point wszechczasów jest reprezentant Włoch Giorgio Belladonna, który ogółem uzyskał 1 821 1/4 punktów, zaś wśród kobiet — Jac- qui Mitchell, reprezentantka USA, która zdobyła ogółem 347 punktów. Barry Crane z Los Angeles, USA, prowadził na liście kwalifikacyjnej Amerykańskiej Ligi Brydża Kontraktowego od roku 1968 aż do czasu, gdy został zamordowany w 1985 roku. Uzyskał on rekordową ilość 35127,6 mi- strzowskich punktów. Obecnie pierwsze miej- sce zajmuje Paul Soloway, który do czerwca 1988 roku uzyskał 29 153 punkty. Największą ilość punktów w ciągu roku zdobył reprezen- tant Stanów Zjednoczonych Grant Bazę, uzy- skując w roku 1984 3 270 punktów. W październiku 1967 roku Oswald Jacoby ze Stanów Zjednoczonych (1902 - 1984) zdobył jako pierwszy brydżysta 10 000 mistrzow- skich punktów. Zawodnik ten wchodził w skład zwycięskiej drużyny mistrzostw świata z roku 1935. 4 grudnia 1983 roku został on najstarszym członkiem drużyny, która od- niosła zwycięstwo w głównych otwartych mi- strzostwach drużynowych podczas Curtis Reisigner Trophy. Rika Markus „Rixi" z Austrii (później Wiel- ka Brytania) (ur. 27 czerwca 1910 roku) bę- dąca jednym z czołowych graczy świata, uzy- skała liczne tytuły podczas swej błyskotliwej kariery brydżowej i zdobyła pierwsze miejsce wśród kobiet w rozgrywkach World Grand Master w roku 1974. Najmłodszy mistrz ? Dougie Hsieh (ur. 23 listopada 1969 roku) pochodzący z Nowego Jorku, otrzymał tytuł najmłodszego mistrza brydżowego w roku 1981 w wieku 11 lat i 306 dni. Wśród kobiet najmłodszą mistrzynią została w roku 198?. Partirifi Ttinmas fur 10 loru w jednym rozdaniu wynosi 1:158 753 389 899, podczas gdy prawdopo- dobieństwo otrzymania 13 kart w konkre- tnym kolorze (np. w pikach) przez jednego gracza (tzw. „perfect hand") wynosi 1:635 013559 599. Prawdopodobieństwo zaistnienia rozdania idealnego, w którym ka- żdy z graczy otrzyma po 13 kart w jednym kolorze (tzw. „perfect deal") wynosi 1:2 235 197 406 895 366 368 301 559 999. Liczba możliwych licytacji ? Liczba możliwych licytacji, gdy karty rozdaje gracz „N" („płn.") wynosi: 128 745 650 347 030 683 120231 926 111 609 371 363 122 697 557. CRIBBAGE Początki ? Mówi się, że grę Cribbage (nie- gdyś nazywano Cribbidge) stworzył angielski dramaturg Sir John Suckling (1609-1642). Rzadkie rozdania ? Cztery rozdania o maksymalnej liczbie 29 punktów osiągnął Wil- liam E. Johnson z Waltham, USA, w latach 1974—1981 oraz Mary Matheson ze Spring- hill, Nova Scotia, Kanada, w latach 1974-1985. Pal Nault pochodzący z Athol, USA, osiągnął dwa tego rodzaju rozdania w ciągu ośmiu rozgrywek turnieju, który odbył się 19 marca 1977 roku. Największa ilość punktów zdobytych w ciągu 24 godzin ? W kategorii drużyn czteroosobowych rozgrywających cribbage w dwóch parach, rekordową ilość 111 201 punktów w ciągu 24 godzin uzyskali: Christi- ne i Elizabeth Gili oraz Jeanette Mac Grath i Donald Ward w Grannie's Healin' Hame, Embo, Highland Region w dniach 2 — 3 maja 1987 roku. Krykiet Pochodzenie ? Najwcześniejsze świadectwo uprawiania gry podobnej do krykieta stanowi rysunek pochodzący z około 1150 r. p.n.e. przedstawiający dwóch mężczyzn grających piłką i kijem. Już w 1550 r. grano w krykieta w Guildford, Surrey. W pierwszym meczu, którego pełny wynik znamy, drużyna Anglii (40 biegów w I rundzie i 70 w II) została poko- Krykiet • Imran Krtań (tncfie) zdobył 117 punktów w Paisaiabact, 3-9 stycznia 1983 r. (Foto: Ali-Sport/Adtrart Murrell). Krokiet 225 Bieg na przełaj Publiczność* Najwięcej ludzi (394000) | obejrzało rozgrywki pomiędzy Indiami a Anglią w Eden Garcteos w Kafkucie (Indie), w dniach 1 -6 stycznia 1982 c {Foto: AH-Sport/Adrian Murrełł). nana przez Kent (53 i 58 w ciągu 9 kolejek) o jedną kolejkę, na Artillery Ground w Fins- bury, Londyn 18 czerwca 1744 r. W Australii grano w krykieta od 1803 roku. Pierwszy mecz międzynarodowy rozegrały reprezenta- cje Kanady i USA w 1844 r. Najwyższe zwycięstwo ? Największą różnicę, 851 biegów uzyskano w meczu Paki- Krykiet. Rozgrywki międzynarodo- we • Stephert ftocłger Waugh z Australii (ur. 2 czerwca 1965 r.) zagra! 81 konsekwentnych, jednodniowych rozgrywek międzynarodo- wych od ehwiłi debiutu 9 stycznia 1986 r. do 4 stycznia 1990 r. (Foto: Ałt-Sport/Ben Rad- ' stan Railways (910 biegów w 6 kolejkach I rundy) przeciwko Dera Khan (32 w I rundzie i 37 w II), w Lahore, 2 — 4 grudnia 1964 roku. Krokiet Pochodzenie ? Pochodzenie krokieta nie zostało w pełni wyjaśnione, lecz najprawdo- podobniej wywodzi się on z francuskiej gry Jeu de Maił znanej już w XII wieku. Gra przy- pominająca krokieta, najprawdopodobniej obcego pochodzenia, uprawiana była w Irlan- dii w latach trzydziestych XIX wieku, a stamtąd, 20 lat później przeniesiono ją do Hampshire. Pierwszy klub krokietowy pow- stał w Steyne Gardens, Worthing, West Sus- sex w 1865. Najwięcej tytułów mistrzowskich ? Naj- więcej zwycięstw w Otwartych Mistrzostwach w Krokiecie (pomysł ich zorganizowania przyjęty został w Evesham, Worcestershire w 1867), odniósł John William Solomon (ur. 1931), dziesięciokrotny triumfator w latach 1953, 1956, 1959, 1961, 1963-8. Wygrał także dziesięciokrotnie mistrzostwa w konkurencji mężczyzn (1951, 1953, 1958-60, 1962, 1964 — 5 i 1969), dziesięciokrotnie otwarte mi- strzostwa par (z Edmondem Patrickiem Char- lesemCotterem)(1954-5, 1958-9, 1961 —5i 1969) oraz raz mistrzostwa par mieszanych (z Freddą Oddie) (1954). Razem zdobył 31 ty- tułów mistrzowskich. Solomon zdobył także 9 razy Puchar Prezydenta (rozgrywany od 1931 turniej z udziałem ośmiu najlepszych graczy) (1955,1957-9, 1962-4,1968 i 1971) oraz wy- grał wszystkie cztery edycje mistrzostw mistrzów (1967 — 70). G. Nigel Aspnall (ur. 1946) 11 razy zdobywał Puchar Prezydenta (1969-70, 1973-6, 1978, 1980, 1982, 1984-5). Dorothy Dynę Steel (1884- 1965) piętnaście razy wygrała mistrzostwa kobiece (1919 — 39) i czterokrotnie otwarte mistrzo- stwa w krokiecie (1925, 1933, 1935-6). Początki ? Pierwsze znane nam zawody w biegu na przełaj odbyły się 20 czerwca 1898 roku we Francji, 14,5 kilometra od Ville d'Avray w pobliżu Paryża. W rywalizacji wzięły udział reprezentacje Francji i Anglii (Anglia zwyciężyła w stosunku 21:69). Mistrzostwa świata ? Inauguracyjne mistrzostwa świata w biegu na przełaj odbyły się w Hamilton Park Racecourse w Szkocji, 28 marca 1903 roku. Największe zwycięstwo odniósł John „Jack" Thomas Holden, repre- zentant Anglii (ur. 13 marca 1907 roku) uzy- skując rekordowy czas 56 sekund na odcinku 356 metrów podczas zawodów w Ayr Race- course w Szkocji 24 marca 1934 roku. Od 1973 roku zawody w biegu na przełaj zostały oficjalnie wprowadzone jako dyscyplina mistrzostw świata pod auspicjami Amator- skiej Międzynarodowej Federacji Lek- koatletycznej. Najwięcej zwycięstw ? Największą ilość zwycięstw drużynowych zdobyła reprezenta- cja Anglii, w tym 45 w kategorii mężczyzn, 11 w kategorii mężczyzn — juniorów, 7 w kate- gorii kobiet. Wśród drużyn kobiecych rekor- dową ilość ośmiu zwycięstw w biegu na przełaj uzyskała reprezentacja Stanów Zjed- noczonych. Największą przewagę punktową uzyskała reprezentacja Kenii podczas za- wodów w Auckland, Nowa Zelandia, które odbyły się 26 marca 1988 roku. Na finiszu w pierwszej dziewiątce znalazło się ośmiu za- wodników z kenijskiej drużyny mężczyzn- seniorów uzyskując 23 punkty (sześć poniżej skali), zaś z drużyny juniorów — sześciu w pierwszej siódemce z rekordową ilością 11 punktów (cztery poniżej skali). W kategorii zawodników indywidualnych rekordową ilość czterech zwycięstw odnieśli: Jack Holden, reprezentant Anglii w latach 1933-1935 i 1939; Alain Mimoun-o-Kacha reprezentant Francji (ur. 1 stycznia 1921 ro- ku) w latach 1949, 1952, 1954, 1956; Gaston Roelants, reprezentant Belgii (ur. 5 lutego 1937 roku) w latach 1962, 1967, 1969 i 1972; John Ngugi, reprezentant Kenii (ur. 10 maja 1962 roku) w latach 1986 - 1989. W kategorii kobiet rekord indywidualnych zwycięstw — po pięć — uzyskały zawodniczki: Doris Brown-Heritage, reprezentantka Stanów Zjednoczonych (ur. 17 września 1942 roku) w latach 1967 - 1971 oraz Grete Waitz, z do- mu Andersen, reprezentantka Norwegii (ur. 1 października 1953 roku) w latach 1978-1981 i 1983. Najwięcej udziałów w zawodach w biegu na przełaj ? Marcel van de Wattyne, reprezentant Belgii (ur. 7 lipca 1924 roku) wziął udział w rekordowej ilości 20 biegów na przełaj w latach 1946-1965. Wśród kobiet re- kord ten należy do reprezentantki Walii — Jean Lochhead (ur. 24 grudnia 1946 roku), która współzawodniczyła w 16 zawodach w biegu na przełaj w latach 1967-1979, 1981, 1983-1984. Największy bieg na przełaj ? Odbył się w Lidingóloppet, w pobliżu Sztokholmu w Szwe- 226 Curling Curling (Rzuty płaskim kamieniem po lodzie) Początki ? Można by przypuszczać, że znajdująca się w muzeum we Florencji figur- ka z brązu pochodząca z XV wieku przedsta- wia osobę trzymającą w ręku kamień curlin- gowy, jednakże pierwszą pewną ilustrację te- go sportu daje jedna ze scen zimowych fla- mandzkiego malarza Pietra Bruegela nama- lowana około 1560 roku. Gra została praw- dopodobnie przywieziona do Szkocji przez Flamandów w XV wieku. Pierwszym klubem curlingowym, co można stwierdzić na pod- stawie dokumentacji, był klub Muthill w Tayside, założony w roku 1739. Zorganizo- wana forma curlingu miała swój początek w roku 1838, kiedy to założono w Edynburgu Wielki (później Kaledoński) Klub Curlingo- wy, który miał status ciała prawodawczego do czasu powstania w roku 1966 Międzyna- rodowej Federacji Curlingowej. Pierwsze rozgrywki w pomieszczeniach zamkniętych — klubach curlingowych — miały miejsce w Montrealu w Kanadzie w roku 1807, a w Wielkiej Brytanii — w Southport, Merseysi- de w roku 1878. Reprezentacja Stanów Zjednoczonych zwy- ciężyła w pierwszej serii rozgrywek o między- narodowy medal Gordona grając przeciwko Kanadzie w roku 1884 w Montrealu. Curling był rozgrywany jako dyscyplina pokazowa w igrzyskach olimpijskich w latach: 1924, 1932, 1964 i 1988. Najwięcej tytułów ? Reprezentacja Ka- nady zdobyła 19 tytułów mistrzowskich w rozgrywkach męskich mistrzostw świata (ustanowione w roku 1959) w latach: 1959-1964, 1966, 1968-1972, 1980, 1982-1983, 1985-1987 oraz 1989. Naj- większą ilość zwycięstw w Pucharze Strath- cona uzyskała reprezentacja Kanady — sie- dem w latach: 1903, 1909, 1912, 1923, 1938, 1957 oraz 1965, grając przeciwko reprezen- tacji Szkocji. Najwięcej rozgrywek w mi- strzostwach świata w kategorii kobiet (usta- nowione w roku 1979) wygrała, siedmiokrot- nie, reprezentacja Kanady w latach 1980 i 1984-1989. Kolarstwo Początki ? Pierwszym zanotowanym wy- ścigiem rowerowym był wyścig welocypedów rozegrany 31 maja 1868 na trasie 2 km w Parć de Cloud, Paryż, którego zwycięzcą został dr James Moore (Wielka Brytania) (1847 -1935) (późniejszy Kawaler Legii Honorowej). Największa szybkość ? Największą jak dotąd szybkość na rowerze — 245,077 km/h osiągnął John Howard (USA) za wiatro- chronem w Bonneville Salt Flats, stan Utah, USA 20 lipca 1985. Należy jednak zauważyć, że znaczną pomoc stanowi efekt opływu po- jazdu prowadzącego. Fred Markham, 29 lat, ustanowił oficjalny rekord bez prowadzenia uzyskując 6,832 s na dystansie 200 m (105,386 km/h) na opływowym rowerze na autostradzie 120, stan Kalifornia, USA, 11 maja 1986. klem prowadzącym 122,771 km. Dwudzie- stoczterogodzinny rekord z prowadzeniem wynosi 1384.367 km — ustanowił go Hubert Ferdinand Opperman (później Hon. Sir) (ur. 29 maja 1904) w Melbourne, Australia, 23 ma- ja 1932. Najwięcej tytułów Olimpijskich ? Najwięcej złotych medali — po trzy zdobyli Paul Masson (Francja) (1874- 1945) w 1896, Francisco Verri (Włochy) (1885-1945) w 1906 i Robert Charpentier (Francja) (1916-66) w 1936. Daniel Morelon (Francja) zdobył dwa w 1968 i trzeci w 1972; zdobył też srebrny medal w 1976 i brązowy w 1964. W „nieoficjalnych" zawodach kolarskich w 1904, Marcus Hurley (USA) (1884-1950) wygrał cztery konkurencje. Światowych ? Mistrzostwa świata roz- grywane są corocznie. Zorganizowano je po raz pierwszy dla amatorów w 1893, a dla zawo- dowców w 1895. Najwięcej zwycięstw w jednej konkurencji posiada Koichi Nakano (Japo- nia) (ur. 14 listopada 1955), który 10-krotnie wygrywał sprint zawodowców w latach 1977—1986. Najwięcej zwycięstw w konku- rencji męskiej amatorów — siedem, uzyskali Daniel Morelon (Francja) (ur. 28 lipca 1944), sprint 1966-7, 1969-71, 1973, 1975 oraz Leon Meredith (Wielka Brytania) (1882-1930), 100 km za motocyklem pro- wadzącym 1904-5, 1907-9, 1911, 1913. Naj- więcej tytułów mistrzowskich w konkuren- cjach kobiecych — siedem uzyskały Beryl Bur- ton (Wielka Brytania) (ur. 12 maja 1937) w wy- ścigach na dochodzenie 1959-60, 1962-63, 1966 i szosowych 1960, 1967 oraz Yvonne Reynders (Belgia) w wyścigach na dochodze- nie 1961, 1964-5 i szosowych 1959, 1961, 1963, 1966. Tour de France ? Największą liczbę zwy- cięstw — pięć — w wyścigach Tour de France (organizowanych od 1903) odnieśli Jacąues Anąuetil (Francja) (1934-1987) - 1957, 1961-4; Eddy Merckx (Belgia) (ur. 17 lipca 1945) - 1969-72 i 1974; oraz Bernard Hi- nault (Francja) (ur. 14 listopada 1954) — 1978-9, 1981-2 i 1985. Najbardziej wyrów- nany był wyścig w 1968 kiedy po trwających 25 dni (27 czerwca — 20 lipca) zmaganiach na tra- Rekordy świata • Jeannie Longo z Fran- cji (ur. 31 października 1958 r.) jest obecnie dwukrotną mistrzynią świata. (Foto: All-Sport sie liczącej 4665 km Jan Janssen (Holandia) (ur. 19 maja 1940) wyprzedził Hermana van Springela (Belgia) w Paryżu o 38 sek. Naj- większą średnią prędkość 38,88 km/h osiągnął Pedro Delgado (Hiszpania) w 1988. Najdłuższy był wyścig w 1926 — 5745 km. Najdłuższy etap liczył 486 km na trasie z Les Sables d'Olonne do Bayonne w 1919. Wyścigi sześciodniowe ? Najwięcej zwy- cięstw w wyścigach sześciodniowych odniósł Patrick Sercu (ur. 27 czerwca 1944) z Bel- gii - 88 w 233 zawodach w latach 1964-83. Najdłuższy wyścig jednodniowy ? Naj- dłuższy jednodniowy wyścig szosowy ze startu wspólnego rozgrywany jest na trasie Bordeaux — Paryż długości 551 —620 km. Z prowadze- niem na całości lub części trasy najwyższą prędkość średnią uzyskał w 1981 Herman van Springel (Belgia) (ur. 14 sierpnia 1943) — 47,186 km/h na trasie 584,5 km w czasie 13 godz. 35 min. 18 s. W poprzek Ameryki ? Rekordy w samot- nej jeździe przez Amerykę uznane przez Ul- tra-Marathon Cycling Association to: w kate- gorii męskiej Pete Penseyres — 8 dni 9 godz. 47 min; w kategorii kobiecej Elaine Mariolle 10 dni 2 godz. 4 min. — oba ustanowione w Wyścigu MacDonalda w poprzek Ameryki z Huntington Beach, Kalifornia do Atlantic Ci- ty, stan New Jersey, o długości 5000 km, roz- poczętym 6 lipca 1986. Rekord przez Kanadę wynosi 13 dni 15 godz. 4 min. na trasie 6115 km z Vancouver do Ha- lifax, ustanowił go w dniach 30 lipca — 13 sierpnia 1988 Ronald J. Dossenbach z Wind- sor (Kanada) Daniel Buettner, Bret Anderson, Martin En- gel i Annę Knabe przejechali na rowerach przez obie Ameryki, z Prudhoe Bay, Alaska, USA do Kanału Beagle, Ushuaia, Argentyna od 8 sierpnia 1986 do 13 czerwca 1987. Poko- nali łączną odległość 24 568 km. Wytrzymałość ? Thomas Edward Godwin (Wielka Brytania) (1912-1975) w ciągu 365 dni 1939 roku przejechał 120 805 km czyli średnio 330,96 km dziennie. Do 14 maja 1940 przejechał 160934 km w ciągu 500 dni. Jay Aldous i Matt DeWaal przejechali na ro- werach 22 997 km podczas trwającej 106 dni, od 2 kwietnia do 16 lipca 1984, wyprawy dookoła świata, startując z Salt Lakę City, USA. Kolarstwo 227 Rekordy Świata Data Rekordy są uznawane przez Międzynarodowy Związek Kolarski (Union Cyc/iste Internationale = LI- CI) dla zawodowców oraz amatorów, na torach na otwartym powietrzu jak i halowych, na różnych dystansach, przy jeździe bez prowadzenia ze startu lotnego jak i zatrzymanego przy jeździe za moto- cyklem prowadzącym. W tym wykazie podano tylko najlepsze wyniki, + oznacza rekord ustanowio- ny przez zawodowca. TORY NA OTWARTYM POWIETRZU MĘŻCZYŹNI Dystans Godz, min. s. Nazwisko i kraj Miejsce Bez prowadzenia, start zatrzymany I km............... 1:02.091 Maie Malchow (NRD).................... 4 km...............4:31.160 Ginlautas L'maras (ZSRR)................ 5km............... 5:44.700 Gregor liraun (RFN)]" ................... lOkm.............11:39.720 Francesco Moser [Wiodnlj .............. 20km........ 23:21.592 Francesco Moser (Wiochy)] 10(1 km.......... 2:11:21.428 Beat Masłu (Szwajcaria)'.................. 1 godz............51.151 km Francesco Moser [Wloch\)| .............. Bez prowadzenia, start lotny 200m................10.118 Michael Hubner (NRD)................... 500m................26.776 Philippe Boyer (Francja)t ................ Ikra................58.269 Dominguez Rueda (Kolumbia) | .......... Za motocyklem prowadzącym 50km.............35:21,108 Aleksandr Romanów (ZSRR)............. IOOkm.......... 1:10:50.940 Aleksandi Romanów IZSRR) I godz...........84.710 km Aleksandr Romanów (ZSRR)............. KOBIETY Bez prowadzenia, start zatrzymany I km............... 1:14.249 Erika Saiumyae (ZSRR)................... 3 km............... 3:49.780 Rebecea Twigg (obecni W Intehe id) l's \| 5 km................ 6:41.75 Amanda Jones [Wlk. Brytania)............ 10km.............13:19,019 Jeannie Longo (Francja)................... 20km.............26:41.013 Jeannie l.onao (Francja)................... 100 km.......... 2:28:26.259 Francesca Galii (Wiochy).................. I godz........... 44.933 km Jeannie Longo (Francja)................... Bez prowadzenia, start lotny 200m................ 11.383 isabelle Gautheron (Francja).............. 500m.................30.59 Isabelle Gaulheron (Francja)............. I km............... 1:10.463 Erika Saiumyae (ZSRR)................... Wiele z powyższych miejsc, np. La Paz, Colorado Springs. Ca/i i Mexico City położonych jest na dużej wysokości. UCl uznaje oddzielne rekordy świata w klasycznej jeździe jednogodzinnej ustano- wione poniżej 600 m. Wynoszą one: MĘŻCZYŹNI 49,80193 km, Francesco Moser, 3. W. 7986; KO- BIETY 43,58789 km Jeannie Longo, 29.09.1986, oba w Mediolanie. ( oloi ido Springs |1 S\l 2X01198(1 ., Seul, Korea PIJ................... 1 i .09 1987 ., La Paz, Boliwia .................. 12.01.1986 ., Męsko City. Meksvk............. 19.01.1984 ,, Męsko City. Meksyk............. 23.0:.1984 Zurich V« ijcaria ......... 14 in pw, ., Mexico City. Meksyk............. 23.01.1984 Colorado Springs (USA).......... 27.08,1986 .. La Paz. Boliwia.................. 06.1986 .. La Pa/. Boliwia............. 13.I2.I9S6 .Tbilisi. ZSRR.............. M) \%1 .Tbilisi, ZSRR .................... 6.05 1987 ..Tbilisi. ZSRR .................... 6.05.1987 . Taszkicnt. ZSRR................. 1" 05.1984 B irceii u i His pum 29.08 1984 . i. eiccsicr, Anglia.................. 31.07.1982 . Colorado Springs (USA).......... 2I1.04.1987 . Colorado Sprines (USA).......... 2109 l«87 . Mediolan. Wiochy........,..... 26 10 1987 < olorado Springs 1 S \ 2.WJ.I987 , (olorado Springs (USA).......... ii,m I9,m, , Cali. Kolumbia................... 14 W |4M) , Taszkicm ZSRR 15.05.1984 TORY HALOWE MĘŻCZYŹNI Bez prowadzenia, I km............... 1:02,955 4 km...............4:25,530 5km...............5:43.514 lOkm.............11:31.968 20 km.............23:52.098 IOOkm..........2:11:47.255 4 km zespołowo.... 4:S 1,301 I godz...........50.644 km Bez prowadzenia, 200m................10,117 500 m................26.649 1 km.................57,764 start zatrzymany LotharThoms(NRD)......... Gintautas Umaras (ZSRR)___ Wiaczestaw .lekimow (ZSRR).. Wiaczeslaw Jckimow (ZSRR).. Wiaczcsław .lekimow (ZSRR).. Beat Meisler (Szwajcaria)...... ZSRR......................... Francesco Moser (Włochy).... start lotny Nikołaj Kowcz (ZSRR)....... Aleksandr Kiriczenko (ZSRR). Aleksandr Kiriczenko (ZSRR). Za motocyklem prowadzącym 50kra.............32:56,746 Aleksandr Romanów ZSRR.. IOOkm..........1:05:58,031 Aleksandr Romanów ZSRR.. 1 godz............91,131 km Aleksandr Romanów ZSRR.. KOBIETY Bez prowadzenia, start zatrzymany .. 1:13.377 Erika Saiumyae (ZSRR)...... .. 3:43.490 Jeannie Longo (Francja)...... .. 6:22.713 Jeannie Longo (Francja)...... . 13:29.395 Jeannie Longo (Francja). . Moskwa. ZSRR . . Moskwa. ZSRR . . Moskwa. ZSRR . , Moskwa. ZSRR. , Moskwa. ZSRR. . Smllgarl. RFN.. MosUj ZSRR . Sluttaart, RFN.; , Moskwa, ZSRR. . Moskwa. ZSRR. . Moskwa. ZSRR . . Moskwa. ZSRR . . Moskwa. ZSRR . . Moskwa. ZSRR . 1 km... 3 km... 5km... lOkm.. 20 km.. IOOkm. 1 »odz.. ..Moskwa. ZSRR... .. Paryż. V rancja..... .. Grenoble. Francja . . Grenoble. Francja. .. 26:58,152 Jeannie Longo (Francja).....................Grenoble. Frant 2:31:30.043 Mieke Havik (Holandia) ....................Rotterdam. Holandia., . 44.718 km Jeannie Longo (Francja).....................Grenoble. Francja..... Bez prowadzenia, start lotny 200m................11,210 Erika Saiumyae (ZSRR).....................Moskwa, ZSRR....... 500 m................29,655 Erika Saiumyae (ZSRR).....................Moskwa. ZSRR.................. I km...............1:05.232 Erika Saiumyae (ZSRR).....................Moskwa. ZSRR.................. NAJLEPSZE WYNIKI NA DŁUGICH DYSTANSACH (bez prowadzenia) 22,07 .198(1 26.08.1988 21.08 .1W7 7.0! 9X':) 27,10 1986 30,10 198n 15.08 1987 21.05 1988 5.02 1988 10.1988 10.1988 21.02 1987 21.02 1987 21.02 198; 21.09 19S3 14.11 1986 2.11 1986 7.11 1986 7.11, 1986 i 9,09, 1983 7,11 1986 24. OS, 1988 6.08, 1987 10.05, 1987 Nicholas Mark Sanders z Wielkiej Brytanii (ur. 26 listopada 1957) objechał na rowerze świat (20 977,8 km) w ciągu 78 dni 3 godz. 30 min. w dniach 5 lipca — 21 września 1985. Przejechał on na rowerze 7728 km dookoła Wielkiej Brytanii w ciągu 22 dni — od 10 czerwca do 1 lipca 1984. Turystyka rowerowa ? Największy dy- stans pokonany podczas wyprawy rowero- wej — ponad 643 700 km przejechał wędrow- ny wykładowca Walter Stolle (ur. w Su- detach, 1926) od 24 stycznia 1959 do 12 grudnia 1976. Odwiedził 159 krajów w tej wędrówce rozpoczętej w Romford, hr. Essex. Od 1922 do 25 grudnia 1973 Tommy Chambers (1901-1984) z Glasgow, przeje- chał na rowerze potwierdzoną odległość 1286 517 km. Odwiedzając wszystkie kontynenty John W. Hathaway (ur. w Anglii 13 stycznia 1925) z Vancouver, Kanada przejechał 81 300 km między 10 listopada 1974 a 6 październi- ka 1976. Veronica i Colin Scargill z Bedford przejechali 29 000 km wokół świata na tandemie od 25 lutego 1974 do 27 sierpnia 1975. Największa liczba uczestników wyścigu ko- larskiego to 31 678 kolarzy w wyścigu Lon- dyn - Brighton (90 km) 19 czerwca 1988. Najwięcej uczestników wyścigu na dystansie ponad 1000 km to 2037 (z 2157 startujących) w wyścigu 200-lecia Australii z Melbourne do Sydney w dniach 26 listopada — 10 grud- nia 1988. Najwyżej ? Mark Merrony z Tenby, Dyfed jeździł na rowerze na wysokości 6410 m przez około trzydzieści minut w pobliżu stosunko- wo płaskiego południowego szczytu Mera Peak, Nepal, 7 maja 1989. KOLARSTWO PRZEŁAJOWE Najwięcej mistrzostw świata (rozgrywanych od 1950) wygrał Eric de Vlaeminck (Belgia) (ur. 23 sierpnia 1945) — amatorskie i otwar- te w 1966 oraz zawodowe sześć razy 1968-73. Pennine Way (Szlak Penniński) ? John North (ur. 18 sierpnia 1943) z Rawtenstall, hr. Lancashire, Anglia przejechał i przebiegł z rowerem przez cały liczący 436 km Szlak Penniński z Edale do Kirk Yetholm w ciągu 2 dni 8 godz. 45 min. 9-11 czerwca 1978. Trzy szczyty ? Stuart i Neil Shipley, Adrian Scholes i Richard Day, wszyscy z Derbyshire przejechali na rowerach z poziomu morza w Caernorvon przez szczyty Snowdon, Scafell Pikę i Ben Nevis i do poziomu morza w Fort William w 74 godz. 47 min, w dniach 30 kwietnia — 3 maja 1988. WYŚCIGI ROWERÓW NA ŻUŻLU Pierwsza wzmianka o tym sporcie pochodzi z Coventry z 1920, a został on po raz pierwszy zorganizowany w 1945. Organ zarządzający tym sportem — Rada Kolarstwa Żużlowego powstała w 1973. Najwięcej tytułów drużyno- wego mistrza seniorów Wielkiej Brytanii (roz- grywki od 1950) — sześć — zdobyły Wednes- field, WoWerhampton (1974, 1976-8, 1981 i 1983) oraz Offerton, Cheshire (1962, 1964-5, 1969, 1972-3). Derek Garnett (ur. 16 lipca 228 Sporty jeździeckie Najwięcej wygranych • Eddy Merckx (Befgia) jest jednym z trzech zawodników, którzy wygra!) Toof de France 5 fazy. (Foto; All-Sport). KOLARSTWO NA ROLKACH James Baker (USA) osiągnął rekordową prędkość 246,5 km/h w El Con Mali, Tucson, USA, 28 stycznia 1989. STANIE NA ROWERZE Rudi Jan Józef De Greef (ur. 28 grudnia 1955) stał nieruchomo bez podparcia przez 10 godzin w Meensel-Kiezegem, Belgia, 19 li- stopada 1982. Strzałki Początki ? Gra w rzucanie strzałkami do tarczy wywodzi się z czasów, kiedy łucznicy używali mocno obciążonych dziesięciocalo- wych (ok. 25 cm) strzał rzucanych ręcznie w obronie własnej w walce na małą odległość. Strzałki te były w użyciu w Irlandii w XVI wieku, a w rzucanie strzałkami do tarczy gra- no na statku „Mayflower" wiozącym osad- ników z Plymouth, Anglia, w 1620 roku. Współczesna gra w strzałki datuje się co naj- mniej od 1896 roku, kiedy Brian Gamlin z Bury, hr. Lancashire, Anglia wymyślił — jak się przyjmuje — obecny system punktacji na tarczy. Pierwszy zanotowany wynik 180 punktów uzyskał w 1902 John Reader w karczmie Highbury Tavern w hr. Sussex. Najwięcej tytułów ? Eric Bristow (ur.25 kwietnia 1957) wygrał najwięcej — pięć razy — Turniej Mistrzów (rozgrywany od 1974) - w 1977, 1979, 1981 i 1983-4; również pięć razy mistrzostwa świata zawodowców (roz- grywane od 1978) - 1980-1 i 1984 — 6; oraz dwa razy Indywidualny Puchar Świata (roz- grywany od 1977) - 1983 i 1985. Siedmiu lu- Ań „„rnrnl^ Anrnr~,r,o In A miń A 11 n 1 np lMi_ strzostwa świata w 1976 i 1980; mistrzostwa zawodowców w 1979 i 1987; Indywidualny Pu- charŚwiata w 1981 i mistrzostwa „News ofthe World" w 1981. Rekordowa nagroda ? John Lowe dostał 102 000 funtów szterlingów za uzyskanie po raz pierwszy 501 punktów minimalną liczbą dziewięciu strzałek podczas zawodów 13 pa- ździernika 1984 roku w Slough, W. Brytania, podczas ćwierćfinałów mistrzostw świata w rozgrywkach meczowych. Uzyskał on sześć kolejnych potrójnych 20, potrójne 17, potrój- ne 18 i podwójne 18. Sporty jeździeckie Początki ? Świadectwa jazdy konnej datują się od perskiego rytu z 3000 r. p.n.e. Szkoła jeździectwa Pignatelli w Neapolu powstała w XVI wieku. Pierwsze zawody w skokach ro- zegrano w Agricultural Hali, Islington, Lon- dyn Anglia w 1869. Zawody jeździeckie roz- grywa się na Igrzyskach Olimpijskich od 1912. SKOKI PRZEZ PRZESZKODY Igrzyska Olimpijskie ? Najwięcej złotych medali olimpijskich — pięć — zdobył Hans-Giinter Winkler (RFN) (ur. 24 lipca 1926), cztery zespołowo - 1956, 1960, 1964 i 1972 oraz indywidualnie Grand Prix w 1956. Najwięcej zwycięstw drużynowych w Pucha- rze Narodów — sześć — zdobyła drużyna niemiecka jako Niemcy w 1936, 1956, 1960, 1964 i jako RFN w 1972 i 1988. Najniższy wynik uzyskany przez zwycięzcę to bezbłęd- ny przejazd — dokonali tego Frantiśek Ven- tura (Czecho-Słowacja) (1895-1969) na ko- niu ,,Eliot" w 1928 i Alwin Schockemóhle (RFN) (ur. 29 maja 1937) na koniu „War- wick Rex" w 1976. Pierre Jonąueres d'Oriola (Francja) (ur. 1 lutego 1920) jako jedyny zdobył dwukrotnie złoty medal — w 1952 i 1964. Mistrzostwa świata ? W męskich mi- strzostwach świata (rozgrywanych od 1953) zwyciężyli dwukrotnie Hans-Giinter Win- kler (RFN) (1954-5) i Raimondo d'Inezo (Włochy) (1956 i 1960). Tytuł kobiecy zdo- była dwukrotnie Jane „Janou" Tissot z d. Lefebvre (Francja) (ur. w Sajgonie 14 maja 1945) na koniu „Rocket" (1970 i 1974). Puchar Prezydenta ? W tych zawodach o drużynowe mistrzostwo świata (rozgrywa- nych od 1965 roku) rekordową liczbę dwu- nastu zwycięstw odniosła Wielka Brytania - w 1965, 1967, 1970, 1972-4, 1977-9, 1983, 1985-6. Puchar Świata ? Jedynym dwukrotnym zwycięzcą tych zawodów, rozgrywanych od 1979, jest Conrad Homfeld (USA) (ur. 25 grudnia 1951) - w 1980 i 1985. Zloty Puchar Króla Jerzego V i Puchar Królowej Elżbiety II ? David Broome (ur. 1 marca 1940) zdobył Złoty Pu- char Króla Jerzego V (rozgrywany od 1911) re- VnrAr\\\i'A ilrłćp niprin rn7v — w 1 QfiO na Stlin- na ,,Forever", 1981 i 1982 na „Everest Fore- ver" i 1986 na ,,Everest Rapier". Jedynym ko- niem, który wygrał oba te puchary jest ,,Sun- salve" — w 1957 (pod Elisabeth Anderson) i w 1960. Rekordy w skokach przez przeszkody ? Oficjalne rekordy uznane przez Międzynaro- dową Federację Hippiki (Federation Eąuestre Internationale) to: w skoku na wysokość — 2,47 m — wynik ustanowiony przez „Huaso", którego dosiadał kpt. Alberto Larraguibel Morales (Chile) w Vina del Mar, Santiago, Chile 5 lutego 1949; w skoku na odległość przez rów z wodą — 8,40 m — Andre Ferreira (RPA) na „Something" w Johannesburgu, RPA 25 kwietnia 1975. Igrzyska Olimpijskie i mistrzostwa Świata ? Charles Ferdinand Pahud de Mor- tanges (Holandia) (1896-1971) zdobył re- kordową ilość czterech złotych medali olim- pijskich — drużynowo w 1924 i 1928 oraz indywidualnie (na „Marcroix") w 1928 i 1932 — kiedy zdobył też srebrny medal drużynowo. Bruce Davidson (USA) (ur. 13 grudnia 1949) jest jedynym jeźdźcem, który zdobył dwa razy mistrzostwo świata (mi- strzostwa są rozgrywane od 1966) — na „Irish Cap" w 1974 i na „Might Tango" w 1978. Richard Meade jest jedynym brytyj- skim jeźdźcem, który zdobył trzy złote meda- le — indywidualnie w 1972 i drużynowo w 1968 i 1972. Badminton ? Zawody WKKW w Bad- minton (rozgrywane od 1949) wygrała sześć razy Lucinda Green (z d. Prior-Palmer) (ur. 7 listopada 1953) - w 1973 (na ,,Be Fair"), 1976 („Wide Awake"), 1977 („George"), 1979 („Killaire"), 1983 („Regał Realm") i 1984 („Beagle Bay"). łan Stark (Wielka Brytania) jest pierwszym w historii jeźdźcem, który zajął pierwsze (,,Sir Wattie") i drugie miejsce (,,Glenbur- nie") w tym samym roku w Badminton — w maju 1988. UJEŻDŻANIE Henri St Cyr (Szwecja) (1904-1979) zdobył rekordową ilość czterech złotych medali olimpijskich — zarówno indywidualnie jak i zespołowo w 1952 i 1956. Niemcy (RFN po 1948) zdobyły rekordową ilość siedmiu me- dali zespołowo - 1928, 1936, 1964, 1968, 1976, 1984 i 1988 oraz najwięcej — pięć — ze- społowych tytułów mistrzów świata (rozgry- wanych od 1966). Dr Reiner Klimke (RFN) (ur. 14 stycznia 1936) jest jedynym jeźdźcem, który zdobył dwa tytuły mistrza świata — na koniu „Mehmed" w 1974 i na ,,Ahlreich" w 1982. POWOŻENIE ZAPRZĘGAMI Mistrzostwa świata rozegrano po raz pier- wszy w 1972. Po trzy zwycięstwa drużynowe odniosły Wielka Brytania - 1972, 1974 i 1980 oraz Węgry - 1976, 1978 i 1986. Po dwa zwycięstwa indywidualne mają Gyórgy Bardos (Węgry) - 1978 i 1980 oraz Tjeerd Velstra (Holandia) - 1982 i 1986. Szermierka 229 Szermierka Początki ? „Szermierka" (walka jednym ki- jem) już w 1360 r. p.n.e. była traktowana w Egipcie jako sport oraz element obrzędów religijnych. W Anglii, szermierka jako sport, szczególnie walki o nagrody, uprawiana jest od 1540, czyli od założenia przez Henryka VIII Związku Mistrzów Obrony. Współczes- ny floret został wynaleziony w połowie XVII wieku we Francji, a używany był jako broń treningowa. Pod koniec XIX w zaczęto uży- wać we Francji szpady, a we Włoszech lek- kiej szabli. Najwięcej tytułów ? Mistrzostwa świata. Najwięcej tytułów indywidualnego mistrza świata — 5 zdobył florecista Aleksander Ro- mańkow (ZSRR) (ur. 7 listopada 1953) w la- tach 1974, 1977, 1979, 1982 i 1983. Christian d'Oriola (Francja) zdobył 4 tytuły mistrza świata we florecie, 1947, 1949, 1953-4 oraz 2 złote medale w indywidualnym turnieju olimpijskim. Cztery florecistki zdobyły po trzy tytuły mistrzyń świata: Helenę Mayer (Niemcy) (1910-53) 1929, 1931 i 1937; Ilona Schacherer-Elek (Węgry) (ur. 17 maja 1907) 1934-5 i 1951; Ellen Muller-Preis (Austria) (ur. 6 maja 1912) 1947, 1949-50; Cornelia Hanisch (RFN) (ur. 12 czerwca 1952) 1979, 1981 i 1985. Ilona Schacherer-Elek zwy- ciężyła także dwukrotnie podczas igrzysk olimpijskich (1936 i 1948). Igrzyska Olimpijskie ? Indywidualnie naj- więcej złotych medali, po 3, zdobyli Ramón Fonst (Kuba) (1883-1959) w 1900 i 1904 (dwa) oraz Nedo Nadi (Włochy) (1894- 1952) w 1912 i 1920 (dwa). Nadi zdo- był także trzy złote medale w turniejach drużynowych w 1920, co razem daje rekor- dową ilość, pięć złotych medali podczas jed- nych igrzysk. Ogólnie najwięcej medali zdo- był Edoardo Mangiarotti (Włochy) (ur. 7 kwietnia 1919) — 6 złotych, 5 srebrnych i 2 brązowe, razem 13 — we florecie i w szpa- dzie w latach 1936-1960. Wśród kobiet naj- więcej złotych medali zdobyła Elena Nowi- kowa (z d. Biełowa) (ZSRR) (ur. 28 lipca 1947) — cztery (jeden indywidualnie i trzy w drużynie) w latach 1968 — 1976. Ogółem naj- więcej, 7 medali (dwa złote, trzy srebrne i dwa brązowe) zdobyła Ildiko Sagi (poprzed- nio Ujlaki, z d. Retjó) (Węgry) (ur. 11 maja 1937) wiatach 1960-1976. Niepokonane podczas igrzysk ? Flore- cistki RFN zdominowały kobiecy turniej szermierczy podczas igrzysk w 1988 zdoby- wając złoty medal drużynowo i wszystkie medale indywidualnie. Mistrzostwa Amatorskiego Związku Szermierczego ? Najwięcej tytułów w jed- nej broni zdobyła Gillian Sheen (obecnie Do- naldson), dziesięciokrotna mistrzyni we flo- recie, 1949, 1951-8 i 1969. Sporty polowe (Myślistwo) Pogoń za lisem stała się w Wielkiej Brytanii popularna w drugiej połowie XVIII w., choć znana była znacznie wcześniej. Uprzednio polowano jednak przede wszystkim na jele- nia i zająca. Sussex oraz książę Backingham w North Yorkshire posiadali w okresie panowania Karola II sfory używane tylko do polowania na lisa. Największa ? Najliczniejszą sforę ogarów utrzymywał od 1786 w Badminton, Avon, książę Beaufort. Niegdyś polowania odby- wały się 6 razy w tygodniu, a sfora liczyła do 120 par psów. Obecnie gonitwy odbywają się 4 razy w tygodniu. Najdłużej prowadzący polowania ? Dzie- siąty książę Beaufort (1900 — 84) przewodził pogoniom za lisem od 1924 do śmierci w 1984. Swoją sforę prowadził łącznie przez 3895 dni w latach 1920-67. Najdłuższa pogoń ? Najdłuższą trasę po- konano podczas polowania prowadzonego przez dziedzica Sandys z Holmbank, płn. Lancashire do Ulpha, Cumbria — 128 km w zaledwie 6 godzin. Było to w styczniu lub w lutym 1743. Najdłużej trwało polowanie urządzone 26 stycznia 1738 przez koło Charlton z West Sussex, które rozpoczęło się o 7,45 w East Dean, a zakończyło się zabi- ciem lisa o 17,50. Pokonano 92 km w 10 godz. 5 min. Najwszechstronniejszy ? Od 1969 do 1989 J.N.P. Watson, korespondent magazynu „Cuntry Life" prowadził 267 różnych sfor do polowań na lisy, jelenie i zające w Wlk. Brytanii, Irlandii, USA i w Europie. POLOWANIE NA ZAJĄCE Najdłużej prowadzący polowanie ? Betty McKeeven (z d. Davies) prowadzi w Kent po- lowania na zające od 1909. Pierwszą własną sforę otrzymała od ojca gdy miała 8 lat. ŁOWIECTWO Rekordowe poroże ? Najwspanialsze tro- feum to jelenie poroże o 23 odgałęzieniach znajdujące się w kolekcji w Maritzburg, RFN. Ma ono 191 cm pełnej rozpiętości, 120 cm długości i waży 18,824 kg. Najwięcej odgałęzień, 33 ma poroże jelenia upolowane- go najprawdopodobniej w 1696 r przez Fry- deryka III (1657-1713), elektora branden- burskiego, późniejszego króla Prus Frydery- ka I. Najwięcej trofeów ? Od 1867 do 22 wrześ- nia 1923, kiedy to zmarł podczas polowania na kuropatwy po zabiciu 52 ptaka, drugi markiz Ripon ustrzelił 556 813 zwierząt i ptaków, w tym 241 234 bażanty, 124 193 ku- ropatwy i 31900 zajęcy. (Jego dziennik łowiecki znajduje się w firmie rusznikarskiej James Purdey i synowie). Thomas, 6 baron Walsingham, 30 sierpnia 1888 upolował z jednej strzelby 1070 kuropatw. Piłka nożna szym klubem jest Sheffield FC założony 24 października 1857. Od 1870 drużyny rozgry- wające mecz liczą po 11 graczy. ROZGRYWKI PROFESJONALISTÓW Najdłuższy mecz ? Najdłużej trwało spot- kanie pomiędzy Santosem, Brazylia a Pena- rol FC Montevideo, Urugwaj, 3 godz. 30 min. (z przerwami) w dniach 2 — 3 sierpnia 1962. Mecz rozgrywany był w ramach Copa Libertadores (Klubowy Puchar Ameryki Płd.) i zakończył się wynikiem 3 — 3. Najdłużej niepokonani ? Nottingham Fo- rest (Anglia) nie został pokonany w 42 kolej- nych meczach I ligi, od 20 listopada 1977 do 9 grudnia 1978. Najwięcej odroczeń ? Zimą 1978 — 9 mecz w Pucharze Szkocji pomiędzy Inverness Thistle i Falkirk przekładany był 29 razy z powodu złej pogody. Ostatecznie Falkirk zwyciężyło 4 — 0. GOLE Drużynowo ? Najwięcej bramek padło w meczu o Puchar Szkocji, Arbroath — Bon Accord, 5 września 1885. Spotkanie na boi- sku Arbroath zakończyło się wynikiem 36 — 0 dla gospodarzy. Ponieważ nie używano je- szcze siatek i nie odliczano przerw w grze, można przypuszczać, że według współczes- nych przepisów wynik byłby jeszcze wyższy. Siedmiu bramek nie uznano, gdyż sędzia odgwizdał spalonego. W meczach międzyna- rodowych najwyższą różnicę bramek uzy- skała Anglia, wygrywając 30 stycznia 1951 w Sydney z Australią 17 — 0. Mecz ten nie jest uważany przez Anglię za oficjalny występ reprezentacji. Indywidualnie ? Najwięcej bramek w jed- nym meczu — 16 strzelił Stephan Stanis Najwięcej wygranych • Sukces swej drużyny celebrował Bryan Robsort kapitan Manchester United, gdy ta w czasie FA Cttp Fi- nał wygrała po raz siódmy (na 11 rozgrywek). '?'. (Foto: All-Sport/Ben Radford). Pochodzenie ? W podobną grę, zwaną Tsu-chu grano w Chinach w IV i w III w. p.n.e. Jedną z najwcześniejszych wzmianek z terenów Anglii jest Proklamacja Królewska Edwarda II z 1314, zakazująca gry w piłkę nożną w Londynie. Najwcześniejsza publika- 230 Piłka nożna Najwyższa stawka za tansfer • Ro- berto Baggi {na zdjęciu) jest rtajciraższym pił- karzem świata. W maju 1990 r. przeniósł się z ; Ftorentirty do Jwentusu za jedyne... 16 rnW iirów. {Foto: AH-Sport/D3vtd Cartnort). « (prawdziwe nazwisko Stanikowski, ur. w Polsce, 15 lipca 1913) dla Racing Club de Lens w zwycięskim meczu przeciwko Au- bry-Asturies. Spotkanie odbyło się 13 grud- nia 1942 w Lens, w ramach rozgrywek o Pu- char Francji. Najwięcej bramek w meczu międzynarodo- wym - 10strzeliłSofusNielsen(1888-1963) w spotkaniu Dania — Francja (17 — 1) pod- czas igrzysk 1908, oraz Gottfried Fuchs (1889 — 1972) w meczu o trzecie miejsce pod- czas igrzysk w Szwecji w 1912, w którym Nie- mcy pokonały Rosję 16 — 0. Najwięcej w jednym sezonie ? Najwięcej goli w jednym sezonie ligowym strzelili Wil- liam Ralph „Dixie" Dean (1907-80), 60 w 39 meczach (Everton, I liga, 1927-8) oraz James Smith (1902-76), 66 w 38 meczach (Ayr United, II liga szkocka, 1927-8). W tym samym sezonie Dean zdobył także 3 go- le w meczach pucharowych i 19 w reprezenta- cji, co razem daje 82 bramki. Najwięcej w karierze ? Artur Friedenreich (Brazylia) (1892 - 1969) twierdził, że w ciągu 43 lat gry w piłkę strzelił 1329 goli, lecz licz- ba ta nie została w pełni udokumentowana. Najwięcej bramek w dokładnie określonym czasie zdobył Edson Arantes do Nascimen- to, Pele (Brazylia) (ur. 23 października 1940) — 1216 w 1254 meczach od 7 września 1956 do 2 października 1974. W najlepszym sezo- nie 1959 strzelił 126 soli. a Milesimo — ty- ło to 909 spotkanie w jego karierze. W późniejszym okresie grał w klubie New York Cosmos i do momentu zakończenia kariery, 1 października 1977, jego rekord wzrósł do 1281 goli w 1363 meczach. W meczach bene- fisowych zdobył później jeszcze dwa gole. Franz Binder „Bimbo" (ur. 1 grudnia 1911) strzelił 1006 goli w 756 meczach, które ro- zegrał w Austrii i Niemczech w latach 1930-1950. Najszybciej zdobyte gole ? W lidze angiel- skiej, najszybciej uzyskane gole padły w 6 sekundzie meczu. Zdobyli je: Albert E. Mundy (ur. 12 maja 1926 ) dla Aldershot w meczu IV ligi przeciwko Hartlepool United na Victoria Ground w Hartlepool, Cleve- land, 25 października 1958; Barrie Jones (ur. 31 października 1938) dla Notts County w meczu III ligi przeciwko Torąuay United, 31 marca 1962; Keith Smith (ur. 15 wrześ- nia 1940) dla Crystal Pałace w meczu II li- gi przeciwko Derby County na Baseball Ground, Derby, 12 października 1964; Tom- my W. Langley (ur. 8 lutego 1958) dla Queens Park Rangers w meczu II ligi przeciwko Bolton Wanderers, 11 październi- ka 1980. Najszybciej, w ciągu 2 1/2 min. uzyskał hat-trick (trzy bramki w jednym meczu zdo- byte przez jednego zawodnika) Ephraim Dodds „Jock" (ur. 7 września 1915) w meczu Blackpool — Tranmere Rovers, 28 lutego 1942 oraz Jimmy Scarth (ur. 26 sierpnia 1920) w meczu Gillingham —Leyton Orient (III liga, grupa południowa), 1 listopada 1952. Maglioni z Indepediente twierdzi, że w meczu z Gimnasia y Escrima de la Pląta w Argentynie, 18 marca 1973, uzyskał hat-trick w 1 min. 50 s. John Mclntyre (Blackburn Rovers) strzelił Evertonowi 4 gole w ciągu 5 min. Mecz odbył się na Ewood Park, Black- burn, Lancashire 16 września 1922. William „Ginger" Richardson (West Bromwich Albion) zdobył 4 gole w ciągu pierwszych 5 min. meczu przeciwko West Ham United na Upton Park, 7 listopada 1931. Frank Keetley strzelił 6 bramek w ciągu 21 min. drugiej połowy meczu Lincoln City-halifax Town, 16 stycznia 1932. Rekordowo szybki hat-trick w meczu międzynarodowym uzy- skał Wiłlie Hali (Tottenham Hotspur) który 16 listopada 1938 na Old Trafford, Greater Manchester zdobył w meczu Anglia —Irlan- dia trzy bramki w ciągu 3 1/2 min. Najszybciej strzelony gol samobójczy ? Pat Kruse z drużyny Torąuay United (ur. 30 listopada 1953) strzelił bramkę samobójczą już w 6 s. meczu z Cambridge United, 3 sty- cznia 1977. REKORDY BRAMKARZY W meczach międzynarodowych najdłużej niepokonanym bramkarzem był Dino Zoff (Włochy), 1142 kolejne minuty od paździer- nika 1972 do czerwca 1974. MISTRZOWIE KRAJOWI Trzy kluby wygrywały 9 razy pod rząd roz- grywki ligowe: Celtic (Szkocja) 1966 — 1'4, CSKA Sofia (Bułgaria) 1954- 62 i MTK Bu- dapeszt (Węgry) 1917- 1925. Klub z Sofii, z 25 tytułami (2 pod nową nazwą CFKA Sre- dec) jest rekordzistą Europy w okresie powo- jennym. pierwsze mistrzostwa świata rozpoczęły się 13 lipca 1930 w Montevideo, Urugwaj. Roz- grywane są co cztery lata. Trzykrotnie wy- grywała Brazylia, 1958, 1962 i 1970 oraz Włochy, 1934, 1938 i 1982. Brazylia jako je- dyna uczestniczyła we wszystkich 13 turnie- jach finałowych. Uczestnicy ? Antonio Carbajal (Meksyk) (ur. 1923) jest jedynym piłkarzem, który wy- stąpił w 5 turniejach finałowych, 1950, 1954, 1958, 1962 i 1966, rozgrywając łącznie 11 meczy. Najwięcej meczy, po 21 rozegrali Uwe Seeler (RFN) (ur. 5 listopada 1936) 1958-70 i Władysław Żmuda (Polska) (ur. 6 czerwca 1954) 1974-86. Pele jest jedy- nym piłkarzem, który trzykrotnie grał w zwycięskiej drużynie, 1958, 1962 i 1970. Naj- młodszym piłkarzem, który wystąpił w tur- nieju finałowym był Norman Whiteside, który 17 czerwca 1982 reprezentował Irlan- dię Płn. w meczu przeciwko Jugosławii mając 17 lat 42 dni. Zdobyte bramki ? Just Fontaine (ur. w Marakeszu, Maroko, 18 sierpnia 1933) strze- lił dla reprezentacji Francji 13 bramek pod- czas 6 meczy mistrzostw świata w Szwecji, 1950. Łącznie najwięcej, 14 goli zdobył Gerd Miiller. Jairzinho (Brazylia) i Alcide Ghiggia (Urugwaj) jako jedyni zdobyli podczas tur- nieju finałowego bramkę w każdym meczu, w którym wystąpili. Jairzinho zdobył 7 goli w 6 meczach w 1970 a Ghiggia 4 w 4 meczach w 1950. Najwięcej goli w finale zdobył Geoff Hurst (ur. 8 grudnia 1941), 3 bramki dla Anglii w meczu przeciwko RFN, 30 lipca 1966. Trzech graczy zdobywało bramki w 2 fina- łach: Vava (Edwaldo Izito Neto) (Brazylia) w 1958 i 1962. Pele w 1958 i 1970 oraz Paul Breitner (RFN) w 1974 i 1982. W turnieju finałowym najszybciej zdobył gola Bryan Robson (ur. 11 stycznia 1957); już w 27 sek. meczu Anglia — Francja w Bilbao, 16 czerwca 1982. Najwyższy wynik w rozgryw- kach o mistrzostwo świata uzyskano w me- czu eliminacyjnym Nowa Zelandia — Fidżi 13 — 0, 15 sierpnia 1981 w Auckland. Naj- wyższy wynik w turnieju finałowym to 10—1 w meczu Węgry — Salwador, 15 czerwca 1982 w Elche, Hiszpania. Najwięcej bramek padło w meczu Austria — Szwajca- ria 7-5 w 1954. Najwięcej bramek w turnieju finałowym zdo- była w 1954 drużyna RFN 25 goli w 6 me- czach. Daje to także najwyższą średnią, 4,17 gola w meczu. Najmniej bramek straciła drużyna Anglii w 1966, 3 gole w 6 meczach. Zastanawiać może fakt, że żadna z drużyn występujących w me- czu finałowym nie uchroniła się przed utratą gola. REKORDY TURNIEJÓW MIĘDZYNARODOWYCH. Klubowy puchar świata ? Rozgrywki o to trofeum rozpoczęto w 1960. Bierze w nich udział zwycięzca Klubowego Pucharu Euro- py i Copa Libertadores (Klubowy Puchar Ameryki Płd.). Trzy razy zwyciężała druży- na Penarol Montevideo, Urugwaj w 1961, 1966 i 1982. Drużyna Indepediente, Argen- tyna wygrała w 1973 i 1984, a w 1975 nie doszło do meczów Indepediente — Bayern Monachium, gdyż kluby nie mogły uzgodnić Piłka nożna 231 jest jedynym krajem, który zwyciężał dwuk- rotnie, 1972 i 1980. Piłkarze tego kraju grali także w finale w 1976 lecz przegrali z Czecho- -Słowacją. Puchar Europejskich Mistrzów Klubowych ? Rozgrywki dla zwycięzców lig europejskich, powołane zostały do życia 8 maja 1955 przez FIFA, a organizowa- ne przez UEFA (Unia Europejskich Związ- ków Piłkarskich), która powstała w 1954. W pierwszej edycji tryumfował Real Madryt, który ogółem wygrywał aż 6 razy, 1956 — 60 i 1966. Najwyższy wynik w meczu finałowym padł na Hampden Park w Glasgow 18 maja 1960, gdy Real Madryt pokonał Eintracht Frankfurt 7 — 3. Europejski Puchar Zdobywców Pucharów ? Organizowany od sezonu 1960/1 dla zdobywców pucharów krajowych. Trzy razy wygrywała Barcelona, 1979, 1982 i 1989. Tottenham Hotspur był pierwszym klubem brytyjskim, który zdobył Puchar Zdobywców Pucharów, strzelając także naj- większą ilość bramek w finale, 5 — 1 z Atleti- co Madryt w Rotterdamie, Holandia, 15 ma- ja 1963. Puchar UEFA ? Rozgrywany od 1955, po- czątkowo jako Puchar Miast Targowych. Pierwsza edycja trwała trzy lata, druga dwa lata. Od sezonu 1960/1 rozgrywany jest co ro- ku, a od 1971/2 pod obecną nazwą. Trzy razy zdobyła go Barcelona, 1958, 1960 i 1966. Transfery ? Najwyższą sumą zapłaconą za piłkarza jest 6 milionów funtów. Za taką kwotę w czerwcu 1987 r. AC Milon kupił z PSV Eindhoven Ruude Gullita. REPREZENTANCI Najstarszy ? Najstarszym piłkarzem, który grał w drużynie reprezentacyjnej w meczu międzypaństwowym był Walijczyk William Henry Meredith „Billy" (1874- 1958) Man- chester City i United, który, wystąpił 15 mar- ca 1920 w spotkaniu przeciwko Anglii na Highbury w Londynie mając 45 lat 229 dni. Meredith grał w reprezentacji przez 26 lat, co także jest rekordem. Najwięcej występów w reprezentacji ? 150 meczów w drużynie narodowej rozegrał w latach 1963 - 1982 Hector Chumpitaz (Pe- ru) (ur. 12 kwietnia 1943). Na liczbę tę skła- dają się wszystkie mecze reprezentacji. Jeśli chodzi tylko o spotkania międzypaństwowe to najwięcej rozegrał ich Pat Jennings z Irlan- dii Płn. — 119. Kobietą, która najwięcej razy wystąpiła w drużynie narodowej jest Carol Thomas (ur. 5 czerwca 1955) która reprezen- towała Anglię 56 razy (49 jako kapitan drużyny) w latach 1974-86. PUBLICZNOŚĆ Najwięcej kibiców ? Najliczniejsza publicz- ność jaka kiedykolwiek oglądała mecz pił- karski to 205 000 kibiców (199 589 z bileta- mi) podczas meczu o mistrzostwo świata Brazylia — Urugwaj. Mecz odbył się na sta- dionie Maracana w Rio de Janerio, Brazylia 16 lipca 1950. Najliczniejsza publiczność podczas meczu o Puchar Europy to 136 505 kibiców na oglądających spotkanie półfi- nałowe Glasgow Celtic — Leeds United na t-._—i— t>—i, /n!„„—„, 1 « i„„;<,t„;„ 1O7A Senyan w Dżakarcie, Indonezja podczas spotkania eliminacyjnego do igrzysk olim- pijskich Korea Płn. — Indonezja 27 lutego 1976. Najmniejsza publiczność ? Najmniej kibi- ców na meczu międzynarodowym, to 2315 podczas spotkania Walia — Irlandia Płn. 27 maja 1982 na Racecourse Ground, Wrex- ham, Clwyd. Z meczów ligowych, najmniej- szą publiczność zgromadziło spotkanie Stockport County — Leicester City na Old Trafford, Greater Manchester. Stadion Stockport był karnie zamknięty, a na Old Trafford bilety kupiło 13 kibiców, przy czym około 2000 weszło bez płacenia. Na meczach West Ham — Castilla Hiszpania (5 — 1) w ramach Pucharu Zdobywców Pu- charów rozgrywanym na Upton Park, Grea- ter London, 1 października 1980 oraz Aston Villa — Besiktas, Turcja (3 — 1) w Pucharze Europy na Villa Park, Birmingham, 15 września 1982 nie było wcale kibiców, gdyż UEFA nakazała rozegranie spotkań przy pustych trybunach. RZUTY KARNE Najwięcej rzutów karnych potrzeba było, aby rozstrzygnąć mecz ćwierćfinałowy o Na- grodę Freight Rover pomiędzy Aldershot i Fulham na Recreation Ground, Aldershot, Hampshire, Anglia, 10 lutego 1987. Po 90 min. gry i po dogrywce wynik brzmiał 1 — 1. Dopiero 28 rzutów karnych, z których tylko 7 nie wykorzystano, doprowadziło do wyło- nienia zwycięscy. Aldershot wygrał 11 — 10. W meczu cypryjskiej I ligi Omonia — Olym- piakos, 6 — 4, który odbył się 15 lutego 1987 w Nikozji sędzia międzynarodowy Stafanos Hadjistefanou podyktował 6 rzutów kar- nych, po trzy dla każdej drużyny. Wszystkie zostały wykorzystane przez George Sawide- sa (Omonia) i Sylvestra Vernona (Olympia- kos). IGRZYSKA OLIMPIJSKIE Jedynym krajem, który trzykrotnie zwy- ciężał w turnieju olimpijskim są Węgry, 1952, 1964 i 1968. Wielka Brytania wygrała nieoficjalny turniej w 1900 oraz turnieje w 1908 i 1912. Najwyższy wynik to 17 — 1 wme- czu Dania — Francja w 1908. INNE MECZE Najwyższe wyniki ? Chcąc poprawić swą „różnicę bramkową" i zwiększyć szansę na awans, jugosłowiańska drużyna Ilinden FC po rozmowie z przeciwnikami, drużyną Mladost i sędzią spotkania, wygrała mecz 134—1. Kontrkandydaci do awansu w ten sposób wygrali swój mecz 88 — 0. Indywidualnie ? Dean Goodliff zdobył 26 goli w meczu Deleford Colts — Iver Minors, 33 — 0. Mecz odbył się w ramach ligi Slough Boys Soccer Combination (piłkarze do lat 14) w Iver, Buckinghahshire, 22 grudnia 1985. Rekord kobiecy należy do Lindy Curl z Norwich Ladies, która 25 września 1983 w Norwich w meczu z Milton Keynes Reserves (40-0) zdobyła 22 gole. W sezonie ? W lidze półprofesjonalnej naj- więcej goli w ciągu jednego sezonu zdobył Tom Duffy (ur. 7 stycznia 1937) (Ardeer Thistle FC, Strathclyde) - 96 bramek w 1960/1. Paul Anthony Moulden (ur. 6 wrześ- nia 1967) zdobył 289 goli w 40 meczach Bol- ton Lads Club w lidze Bolton Boys Federa- tion i w meczach pucharowych w sezonie 1981/2. Zdobył także 51 goli w meczach tur- niejowych, co razem daje 340 goli, najwięk- szą ilość, jaką zdobył jakikolwiek piłkarz w zorganizowanych rozgrywkach. 1 stycznia 1986 Moulden zadebiutował w I lidze w bar- wach Manchester City, grał także w repre- zentacji młodzieżowej. Najszybciej strzelone gole. Indywidualnie ? W kilku przypadkach pił- ka niesiona wiatrem wpadła do bramki już w 3 sek. meczu. Damian Corcoran (ur. 25 listo- pada 1976) 1 lutego 1987 w meczu Fulwood Cubs VII - Fulwood Cubs IV zdobył 3 gole w ciągu 1 min. Gole samobójcze ? Najszybciej strzelone gole samobójcze padły w 5 sek. meczu. Zdo- # Sukcesy • Drużyną od- fększe sukcesy w footbatłu galij- skim jest KŚfry (w akcji przeciwko Dublinowi w niebieskich koszulkach), która zdobyta mi- strzostwo 30 razy w tatach i 903-1386. (Foto: All-Sport). . «;//>.>?/?/./?,.?>,.:?. -,--/.,,?/,.„/; yy,,-. 232 byli je Peter Johnson z Chesham United w meczu z Wycombe Wanderers, 21 lutego 1976 i John Smythe z Vernon Carus w me- czu z Duke Williams Reserves w marcu 1986. Drużyny ? Trzy gole w meczu drużyn pół- profesjonalnych najszybciej zdobyła drużyna Burton Albion w meczu z Redditch United — w 122 sekundy od rozpoczęcia meczu. Spotkanie odbyło się w ramach I ligi rozgry- wek Beazer Homes League, 2 stycznia 1989. Najdłużej nierozstrzygnięta rywalizacja ? W rozgrywkach o Puchar Przechodni Hert- fordshire drużyna London Colney pokonała Leavesden Hospital dopiero w 8 meczu, po 12 godz. 41 min. gry, 6 listopada — 17 grud- nia 1971. Najbardziej niezdyscyplinowani ? Pod- czas lokalnego meczu pucharowego Tong- ham Youth Club — Hawley, 3 listopada 1969, sędzia ukarał kartkami wszystkich 22 piłkarzy (z których jednego odwieziono do szpitala) oraz upomniał jednego z sędziów li- niowych. Mecz, wygrany przez Tongham 2 — 0, jeden z piłkarzy określił jako „dobrą, twardą grę". W meczu o Puchar Gancia w opactwie Waltham, Essex, sędzia Michael J. Woodhams usunął z boiska całą drużynę Ju- ventus-Cross oraz kilku działaczy klubo- wych. 13 piłkarzy (podstawowa jednostka i 2 rezerwowych) Glencraig United, Faifley, zostało upomnianych żółtymi kartkami je- szcze przed rozpoczęciem meczu z Golden- hill Boys's Club (2-2, 2 lutego 1975). Arbi- ter Tarbet z Bearsen w taki sposób zareago- wał na piosenkę, którą piłkarze go przywita- li. Nie był to jego pierwszy pobyt w Glen- craig. Żonglerka ? Allan Abuto Nyanjong (Ke- nia) podbijał piłkę stopami, nogami i głową przez 16 godz. 27 min. 52 s. bez przerwy. Przez ten czas piłka nie dotknęła ziemi, a re- kord został pobity w Hyatt Regency Crystal City, Arlington, Virginia, USA, 16 stycznia 1988. Tomas Lundman (Szwecja) podbi- jał piłkę głową 5 godz. 12 min. w Marsta, Szwecja, 20 maja 1989. Janusz Chomontek z Gdaniecka, Polska, 19 września 1987 prze- szedł 30 km podbijając piłkę bez upadku w ciągu 8 godz. 25 min. 20 s. Gry hazardowe Najwyższa wygrana ? Mikę Wittkowski wygrał 3 września 1984 w loterii stanu Illi- nois 40 min dolarów. Jego rodzina kupiła bi- lety loterii za 35 dolarów, za które będzie otrzymywać po 2 min dolarów rocznie przez najbliższe dwadzieścia lat. Największe kasyno ? Otwarte 30 grudnia 1985 Burswood Island Casino w Perth, Zach. Australia, ma powierzchnię 7500 m2 i znajduje się w nim 200 gier video i 142 stoliki do gry. BINGO Bingo to gra loteryjna, która tak jak Keno powstała w latch 80-tych XIX w. z Lotto, a pośrednio z XVII-wiecznei gry włoskiej Gry hazardowe do 75. W Wielkiej Brytanii gra w bingo 6 min osób. Największe gry ? 19 sierpnia 1983 podczas Narodowej Wystawy Kanadyjskiej w Toron- to grało w bingo 15 756 osób. W namiocie nr 28 ustawionym przez Variety Club of Onta- rio wygrano łącznie 250 000 dolarów kana- dyjskich, a rekordowa wyplata wynosiła 100 000 dolarów kanadyjskich. Najwcześniejsza i najpóźniejsza pełna wygrana ? „Fuli House" czyli największą wygraną osiągnęli już po 15 wylosowanych numerach Norman A. Wilson w Guide Post Working Men's Club, Bedlington, Northum- berland, 22 czerwca 1978; Anna Wintle z Brynrethin, Mid-Glamoran, podczas podró- ży do Bath, 17 sierpnia 1982; Shirley Lord w Kahibah Bowling Club, Nowa Południowa Walia, Australia, 24 października 1983. Do- piero po 86 numerach uzyskano „Fuli Hou- se" w Hillsborough Working Men's Club, Sheffield, 11 stycznia 1982. Wygrało równo- cześnie 32 graczy. TOTALIZATOR PIŁKARSKI W pierwszym tygodniu istnienia, w lutym 1923, Totalizator Littlewoods wypłacił 2 fun- ty 12 szylingów 0 pensów. W 1987/8 trzy to- talizatory brytyjskie tworzące Związek Organizatorów Zakładów (Littlewoods, Vernons i Zetters) wypłaciły rekordowo wy- soką sumę wygranych 661 165 000 funtów, z czego 70% przypadło na Littlewoods. Najwyższa wygrana ? W listopadzie 1972 dwóch anonimowych graczy wygrało po 1,5 min funtów w zakładach ligi włoskiej. WYŚCIGI KONNE Najwyższe w historii wypłaty ? Najwyższą wypłatą było 1 670 759 za 1. W takim stosun- ku, 30 września 1984, wypłacono George Rhodesowi z Aldershot, który za 5 pensów postawionych w firmie bukmacherskiej Wil- liam Hill Organisation na ITV Seven otrzy- mał 86 024,42 funtów. Edward Hodson z Wolverhampton, postawił 55 pensów i wy- grał 3 956 748 za 1, lecz bukmacher, u które- go grał miał limit wypłat 3000 funtów. Naj- wyższą wygraną za „dwójkę" było 31 793 za 1. W takim stosunku New Zealand Totalisa- tor Agency Board zapłacił za 5 szylingów postawione na „Red Emperor" i „Maida Dillon" w Addington w 1951. Najwyższe wygrane ? Anthony A. Speel- man i Nicholas John Cowan (obaj z Wiel- kiej Brytanii) wygrali 1 627 084,40 dolarów, po potrąceniu podatku federalnego w wyso- kości 406 768 dolarów, za 64 dolary posta- wione na 9 koni, 19 kwietnia 1987 na torze wyścigowym w Santa Anita, USA. Pierwsze 7 koni wygrało, a wypłata pochodziła z puli z 24 dni. Największą wypłatą u brytyjskiego bukmachera było 227 812,50 funtów, które 1 sierpnia 1985 William Hill wypłacił Panu X za trzech trafnie wytypowanych zwycięzców, trzy zakłady po 2000 funtów podwójnie i za 9000 funtów potrójny. Najwyższe wypłaty w totalizatorze ? Naj- Największa firma bukmacherska ? Firma Landbrokes, mająca w 1988 wypłaty 1608 min funtów jest największą firmą bukma- cherska na świecie. Ma ona największą sieć kantorów, 1825 w Wielkiej Brytanii i Irlan- dii oraz 1099 w Belgii i Holandii (stan na 1988). Najlepsze prognozy ? Jedyny znany przy- padek wytypowania wszystkich dziesięciu zwycięzców gonitw miał miejsce w Delaware Park, Wilmington, USA, 28 lipca 1974. Auto- rem prognozy był Charles Lamb z Baltimore News American. AUTOMATY DO GRY Największą wygraną w grze na „jednorękim bandycie" było 6 814 823,48 dolarów, które 14 lutego 1988 w Club Cal-Neva, Reno, USA, wygrała mająca 61 lat Cammie Bre- Szybownictwo Początki ? Badania wykonane przez Isa- dore William Deiches wykazują, że proto- typ szybowca znany był już w starożytnym Egipcie około 2500 — 1500 r. p.n.e. Ema- nuel Swedenborg (1688—1772) ze Szwecji rysował szkice szybowców około 1714 roku. Pierwszy osobowy szybowiec zaprojektował Sir George Cayley (1773 - 1857), a próbę lo- tu na wysokości około 457 metrów przez do- linę w Brompton Dale, North Yorkshire przeprowadził jego stangret latem 1853 roku. Najwięcej tytułów. Świat ? W indywidual- nych mistrzostwach świata (zapoczątkowa- ne w roku 1948)4 tytuły zobył Ingo Renner z Australii w latach: 1976 (klasa standard); 1983, 1985, 1987 (klasa otwarta). Rekordowa wysokość. Kategoria ko- biet ? Rekordową wysokość bezwzględną Najlepszy szybowiec • Jest nim Nim- błjs. Na zdjęciu widać go nad francuską wioską Tourettes. (Foto: All-Sport/Vandystadt). ....... Szybownictwo 233 Najszybsza w szybowaniu balonem • Jtłdy Leefen, mistrzyni Wielkiej Brytanii, Europy i świata ustanowiła rekorti na 25 km. (Foto: All-Sport/Jorm Nicholson). 12 637 metrów w grupie szybowców jednoo- sobowych osiągnęła Sabrina Jackintell (USA) w Astir GS, 14 lutego 1979 roku. Re- kord wysokości — 10 212 metrów uzyskała Yvonne Loader (Nowa Zelandia) w Omara- ma, Nowa Zelandia, 12 stycznia 1988 roku. LOTNIARSTWO Początki ? Mówi się, że w XI wieku mnich Elimer wystartował na lotni z wieży w Mal- mesbury Abbey, Wiltshire, o wysokości 18,3 metra. Pierwszym ze współczesnych lotnia- rzy był Otto Lilienthal (1848-1896) z Nie- Agency, USA, w trakcie swych badań kosmi- cznych opracował giętkie skrzydło lotni. Mistrzostwa świata ? Najwięcej zwycięstw (2) w drużynowych mistrzostwach świata (oficjalnie zapoczątkowane w 1976 roku) od- niosła Wielka Brytania w latach 1981 i 1985. Największe obniżenie lotu ? John Bird leciał na lotni z wysokości 11 887,2 metrów, dokąd został wzniesiony przez balon nape- łniony gorącym powietrzem. Wylądował on w Edmonton, Alberta, Kanada, 80,4 km od miejsca startu, 29 sierpnia 1982 roku. Golf Początki ? Chociaż jeden z witraży w ka- tedrze Gloucester, datowany na 1350 rok, przedstawia postać grającą w golfa, to pier- wsza wzmianka o grze pochodzi z pisemnego zakazu szkockiego parlamentu jej uprawiania z marca 1457 roku. Rzymianie znali pok- rewną grę, zwaną „paganica", która prawdo- podobnie przybyła do Anglii przed rokiem 400 n.e. Chiński Narodowy Związek Golfowy twierdzi, że golf (Chui Wan) pochodzi z Chin z III lub II wieku p.n.e. W Belgii i Holandii ist- niały oficjalne zarządzenia z roku 1360, za- braniające „grania piłką i kijem". Piłki z guta- perki zastąpiły lekkie piłki w roku 1848, a w 1902 roku zaczęto używać piłek golfowych z kauczukowym środkiem, wynalezionych w 1899 roku przez Coburna Haskella (USA). Stalowe główki zostały wprowadzone w uży- cie w USA w roku 1925. Najstarszy klub ? Najstarszym klubem gol- fowym, na co wskazują pisemne dowody, jest Gentelmen Golfers (obecnie Honourable Company of Edinburgh Golfers) założony w marcu 1744 roku, 10 lat przed ustanowieniem Royal and Ancient Club of St. Andrews, Fife. Niemniej jednak mówi się, że klub Royal Bu- rgess Golfing Society z Edynburga powstał w roku 1735. Najwyżej położone pole golfowe ? Klub golfowy „Tuctu" w Morococha, Peru, leży na wysokości 4369 metrów nad poziomem morza w swym najniższym punkcie. Jedna- kże w Tybecie grano w golfa na wysokości ponad 4875 metrów nad poziomem morza. Najwyżej na Ziemi wykonane uderzenie ? Timothy J. Ayers wykonał uderzenie w piłkę golfową ze szczytu Mc Kinley na Alas- ce, o wysokości 6194 metrów n.p.m. 23 maja 1984 roku. Najdłuższe pole golfowe na świecie ? Naj- dłuższym polem golfowym na świecie jest te- ren Międzynarodowego Pola Golfowego, o długości 7612 m (dozwolona liczba uderzeń — 77), któremu obecny kształt nadał Robert Trent Jones w roku 1969. Floyd Satterlee Rood potraktował teren USA jako pole golfowe, grając od brzegu Pacyfiku do brzegu Atlantyku i wykonując 114 737 uderzeń od 14 września 1963 roku do 3 października 1964 roku. Na trasie o długości 5468 km stracił on 3511 piłek. Najdłuższe uderzenia ? Według oficjalnie 234 Szybownictwo Szybownictwo Rekordy Świata (pojedynczo) DYSTANS ZAWODNIK TYP MIEJSCE DATA PROSTY DYSTANS......... 1460,8 km............Hans-Werner Grosse (RFN)...... .....ASW-12............. Lubeck, RFN do Biarritz, Francja ... . 25.04.1972 DYSTANS DO OKREŚLONEGO CELU...... 1254,26 km...........Bruce Drakę (Nowa Zelandia) .....Nimbus 2............ Te Anau do Te Araroa, Nowa Zelandia... . 14.01.1978 David Speight (Nowa Zelandia)...... .....Nimbus 2............ Te Anau do Te Araroa, Nowa Zelandia... . 14.01.1978 S.H. „Dick" Georgeson (Nowa Zelandia) .. Nimbus 2... Te Anau do Te Araroa, Nowa Zelandia... . 14.01.1978 LOT DO CELU 1 Z POWROTEM............. 1646,68 km...........Tom Knauff (USA) .....Nimbus 3............ Williamsport, Pa do Knoxville, Tn, USA.. . 25.04.1983 ABSOLUTNA WYSOKOŚĆ NAD POZIOMEM MORZA.. 14938 m..............Robert R. Harris (USA).. .....GrobG102.......... Kalifornia, USA.......................... . 17.02.1986 OSIĄGNIĘTA WYSOKOŚĆ.. 12849 m..............Paui Bikle (USA) . Schweitzer SGS1-23E Mojave, Kalifornia.USA..... 25.02.1961 PRĘDKOŚĆ NA TRÓJKĄTNYM KURSIE DYSTANS CZAS ZAWODNIK TYP MIEJSCE DATA 100 km...........195,3 km/godz.. Ingo Renner (Australia)...................Nimbus 3 ...Australia............... ...14.12.1982 300 km...........169,49 km/godz. Jean-Paul Castel (Francja)...............Nimbus 3... ...Afryka Południowa .... ...15.11.1986 500 km...........164,11 km/godz. Jean-Paul Castel (Francja)...............Nimbus 3.... ...Afryka Południowa .... ..10.12.1986 750 km...........158,40 km/godz. Hans-Werner Grosse (RFN)........... ASW-12 ...Australia............... .. 8.01.1985 1000 km.........145,32 km/godz. Hans-Werner Grosse (RFN)..............ASW-17 ...Australia............... ... 3.01.1979 1250 km.. 133,24 km/godz. Hans-Werner Grosse (RFN). ASW-17 ...Australia............... ... 9.01.1980 roku) z Foxrock Golf Club w Dun Laoghaire, Co. Dublin, Irlandia w lipcu 1964 roku. Na pasie startowym lotniska wojskowego Baldonnell, Liam Higgins z Irlandii wykonał uderzenie w piłkę golfową „Spalding Top Flite" na odległość 579,8 metra w dniu 25 września 1984 roku. Rekordem wśród kobiet jest uderzenie w piłkę „Titleist Pinnacle" na odległość 469,1 metra, które wykonała He- len Dobson z Wielkiej Brytanii w RAF Honnington, Suffolk, 31 października 1987 roku. Największym rekordem na normal- nym polu golfowym jest uderzenie na odle- głość 471 metrów, którego dokonał Michael Hoke Austin (ur. 17 lutego 1910 roku) z Los Angeles, USA, w Otwartych Mistrzostwach Seniorów Krajowych w Las Vegas, 25 wrze- śnia 1974 roku. Austin, mierzący 188 cm wzrostu i ważący 92 kg, wyrzucił piłkę gol- fową, która wylądowała na początku obsza- ru 5-go dołka (412 metrów; dozwolona licz- ba uderzeń — 4) toru golfowego Winter- wood i potoczyła się 59 metrów za cho- rągiewkę, do czego przyczynił się wiatr o prędkości 56 km/h. Australijski meteorolog, Nils Lied wykonał uderzenie na powierzchni lodu, o długości 2414 metrów w bazie Mawson na Antarkty- ce w roku 1962. Arthur Lynskey twierdził, że dokonał uderzenia w piłkę golfową pozio- mo 182 metry i pionowo 3200 metrów ze szczytu Pikes (wysokość 4300 metrów n.p.m.) w Kolorado 28 czerwca 1968 roku. Na Księżycu, energia zużyta do uderzenia na ziemi na odległość 274 metry, wystarczy- łaby do uzyskania 1,6 kilometra (uwzględ- niając kratery). Najdłuższe uderzenie po ziemi ? Najdłuż- sze, celne uderzenie po ziemi, na odległość 26 metrów, wykonał Gary Middlecoff z USA (ur. 6 stycznia 1921 roku) na ogro- mnym obszarze zielonym 13-go dołka w Au- gusta National, Georgia, podczas Rozgry- wek Mistrzów. Uważa się, że Robert Tyre Jones Junior „Bobby" dokonał celnego ude- rzenia 7 odległości 30 metrów na rtiatvm nh- nal Four-ball Pro Am 1 października 1976 roku. DOŁKI ZALICZONE JEDNYM UDERZENIEM Najdłuższe uderzenie ? Najdłuższe celne uderzenie wykonał Robert Mitera (ur. w 1944 roku) do 10-go dołka w klubie golfo- wym Miracle Hills, USA, (408 metrów) 7 października 1965 roku. Mitera mierzył 168 cm i ważył 75 kg. W normalnych warunkach zawodnik ten wykonywał rzuty na odległość nie większą niż 224 metry, lecz tym razem gwałtowny powiew wiatru o prędkości 80 km/h wyniósł jego piłkę na odległość 265 metrów. Najdalszy „dog-leg" dołek, za jed- nym uderzeniem zaliczył L. Bruce (piąty dołek w Hope Country Club, 439 metrów) w Arcansas, USA, 15 listopada 1962 roku. Re- kord wśród kobiet, to 359 metrów (pierwszy dołek toru w klubie golfowym Furnace Brook, Wollaston, USA) który zdobyła Ma- rie Robię 4 września 1949 roku. Najmłodszy najlepszy • Mafk Afexander miał zaledwie sześć iat, gdy>strzelif „oczko" w Chessington Gotf Centre 1? września 1989 r. Wyścigi chartów 235 Kolejne uderzenia ? Istnieje co najmniej 16 przypadków zaliczenia dwóch kolejnych dołków pojedynczymi uderzeniami. Najlep- szym z nich był „podwójny albatros", który wykonał Norman L. Manley (siódmy dołek, dozwolona liczba uderzeń — 4, 301 metrów; ósmy dołek, dozwolona liczba uderzeń — 4, 265 metrów) na torze pola golfowego Valle Country Club w Saugus, USA, 2 września Golf. Najwyższe zarobki • Do końca 1990 r. trzej mężczyźni zarobili po 5 milionów dolarów. Pierwszym, który doszedł do tej sumy jest Jack Nicklaus, drugim - Tom Watsoo, trzecim - Tom Kitę (na zdjęciu). (Foto: ASt- Si Najwyższe zarobki sezonu • Betsy King (USA) zarobiła 654132 dolary w 1989 r. All-Sp. eott Hatleran)* Najbliższymi zdobycia trzech kolejnych dołków pojedynczymi uderzeniami, byli: dr Joseph Boydstone — trzeci, czwarty i dziewiąty dołek pola golfowego Bakersfield w Kalifornii, USA, 10 października 1962 ro- ku oraz Rev Harold Snider (ur. 4 lipca 1900 roku) — ósmy, trzynasty i czternasty dołek toru Ironwood w Arizonie, USA, 9 czerwca 1976 roku. Najmłodsi i najstarsi ? Najmłodszy gracz, który zaliczył dołek za jednym uderzeniem, to Coby Orr (5 lat) z Littleton w Kolorado, który zaliczył piąty dołek (94 metry) pola golfowego Riverside w San Antonio, USA w roku 1975. Najmłodsza z dziewcząt, to Stephanie Coverley, która w wieku 12 lat i 297 dni jednym uderzeniem zaliczyła czwar- ty dołek (131 metrów) toru golfowego klubu Longley Park w West Yorkshire 7 maja 1989 roku. Najstarszymi, którzy dokonali celnego pierwszego uderzenia są: Otto Bucher ze Szwajcarii (ur. 12 maja 1885 roku) w wieku QQ l i *AA J Mł d A\V demnasty dołek (102 metry) w klubie golfo- wym Everglades, Palm Beach, USA, 23 kwietnia 1986 roku. Najstarszym graczem w golfa, który uzy- skał taką samą ilość punktów, ile miał lat, był C. Arthur Thompson (1869-1975) z Wiktorii, Kanada, który zdobył na torze po- la golfowego Upsland, o długości 5682 metrów, w roku 1973, 103 punkty, mając 103 lata. Wyścigi chartów Początki ? Pierwsze wyścigi chartów z użyciem zająca umieszczonego na szynie i po- ruszanego za pomocą wyciągu miały miej- sce w Hendon w północnym Londynie we wrześniu 1876 roku. Nowoczesne wyścigi zos- tały zapoczątkowane po zmodyfikowaniu mechanicznego zająca przez Owena Patricka Smitha w Emeryville, USA w roku 1919. Naj- starszym torem wyścigowym istniejącym do dziś w tym samym miejscu, jest otwarty 3 sty- cznia 1925 roku St. Petersburg Kennel Club w St. Petersburg, Floryda, USA. Derby ? Tylko dwa charty wygrały dwu- krotnie wyścigi English Greyhound Derby, ustanowione w 1927 roku (obecnie na dy- stansie 500 metrów): chart Mick the Miller, własność Alberta H. Williamsa, 25 lipca 1929 roku, i chart Patricia's Hope (właścicie- le: Gordon i Basil Marks oraz Brian Stanley) 24 czerwca 1972 roku oraz 23 czerwca 1973 rntn fwłaćriripip' ftnrHnn i Rasil A/Tarks nra7 236 Gimnastyka sportowa derby, to: Trev's Perfection (właściciel — Fred Trevillion) w roku 1947, Mile Bush Pride (właściciel — Noel W. Purvis) w ro- ku 1959 oraz Patricia's Hope w roku 1972. Jedynymi chartami, które dwukrotnie zwyciężyły derby amerykańskie, są: Real Huntsman w latach 1950-1951 i Dutch Bahama w latach 1984-1985 (w Taunton, Massachusetts). Grand National ? Jedynym trzykrotnym zdobywcą tytułu Grand National (ustano- wiony w 1927 roku na dystansie 480 metrów, obecnie 500 metrów i pięć biegów) jest Sher- ry^ Prince (1967—1978) właściciel — pani Joyce Mathwes of Sanderstead, w latach 1970-1972. Najszybszy chart ? Największą prędkość w biegu uzyskał chart The Shoe (67,14 km/h na dystansie 374 metry w 20,1 sekundy) na torze w Richmond, Australia, 25 kwietnia 1968 roku. Obliczono, że pokonał on ostat- nie 91,44 metra w 4,5 sekundy lub z prędko- ścią 73,14 km/h. Najwięcej zwycięstw ? Najwięcej zwy- cięstw podczas swej kariery — 143 — zdobył amerykański chart JR's Ripper w latach 1982— 1986. Najwięcej kolejnych wygranych (32) uzyskał chart Ballyregan Bob (właściciel — Cliff Kevern, trener — George Curtis) od roku 1985 do 8 grudnia 1986 roku, w tym 16 rekordów czasowych. W wyścigach wy- grywał on przeciętnie o więcej niż dziewięć długości. Najwyższe nagrody pieniężne ? Chart Homespun Rowdy posiada rekord najwy- ższych nagród pieniężnych za wygrane w wy- ścigach w USA, zdobywając 297 000 do- larów w latach 1984— 1987. Największa na- groda w wyścigach chartów wynosi 125 000 dolarów i zdobył ją Ben G. Speedboat w wy- ścigach Great Grcyhound of Champions w Seabrook, Stany Zjednoczone, 23 sierpnia 1986 roku. Największe zakłady ? Chart Apollo Prin- ce wygrał zakłady, w których stawiano na niego 250 : 1, w Sandown GRC, Springvale, Australia, 14 listopada 1968 roku. Gimnastyka sportowa Początki ? Już w starożytnej Grecji i Rzymie, w okresie Igrzysk Olimpijskich (766 p.n.e. do 393p.n.e.) znana była pro- sta forma gimnastyki. Pierwszym na- uczycielem był Johann Friedrich Simon w szkole Basedow, Dessau, RFN, w roku 1776. Mistrzostwa świata. W kategorii ko- biet ? Najwięcej tytułów mistrzowskich (w tym tytuły olimpijskie) zdobyła Larysa Sie- mionowa Latynina ze Związku Radzieckiego (ur. 27 grudnia 1934 roku) — 12 tytułów indy- widualnych i 5 drużynowych w latach 1956-1964. W kategorii mężczyzn ? Borys Szaklin ze Związku Radzieckiego (ur. 27 stycznia 1932 roku) zdobył 10 tytułów indywidual- nych w latach 1954 — 1964, a także trzy tytuły drużynowe. Najmłodszy mistrz ? Wśród kobiet naj- młodszą mistrzynią świata została w wieku 14 lat i 352 dni Aurelia Dobre reprezentan- tka Rumunii (ur. 6 listopada 1972 r.) 23 października 1987 r. Wśród mężczyzn najmłodszym mistrzem został w wieku 16 lat i 315 dni reprezentant Związku Radzie- ckiego, Dimitrij BieJoziercow (ur. 17 gru- dnia 1966 roku) podczas zawodów w Bu- dapeszcie, Węgry, 28 października 1983 roku. Tytuły olimpijskie ? Drużynowo najwię- cej tytułów olimpijskich zdobyła Japonia w la- tach: 1960, 1964, 1968, 1972, 1976. Związek Radziecki zdobył dziewięć tytułów w kategorii kobiet w latach: 1952-1980 i 1988. Borys Szaklin ze Związku Radzieckiego po- bił rekord zdobywając największą ilość (6) złotych medali w latach: 1956 — 1 medal; 1960 — 4 medale, w tym 2 ex aequo; 1964 — 1 medal. Rekord ten wyrównał Mikołaj Adria- nów (ur. 14 października 1952 roku), rów- nież reprezentant Związku Radzieckiego, zdobywając 6 złotych medali w latach: 1972 - 1 medal; 1976-4 medale; 1980 - 1 me- dal. Najwięcej złotych medali wśród kobiet (7) zdobyła Wera Caslawska-Odlozil, repre- zentantka Czecho-Słowacji, w latach: 1964 — 3 medale; 1968 — 4 medale, w tym 1 ex aeąuo. W latach 1956—1964 Larysa Laty- nina zdobyła 6 indywidualnych złotych medali oraz 3 drużynowe, a także 5 sre- brnych i 4 brązowe. Suma 18 zdobytych przez tę zawodniczkę medali stanowi rekord olimpijski. W kategorii mężczyzn największą ilość me- dali (15) zdobył Mikołaj Adrianów, repre- zentant Związku Radzieckiego w latach 1972-1980, w tym 7 złotych, 5 srebrnych i 3 brązowe. Najwięcej medali w ośmiu kategoriach podczas jednej olimpiady zdobył reprezen- tant Związku Radzieckiego Aleksander Ditiatin (ur. 7 sierpnia 1957 roku). Otrzy- mał on 3 złote, 4 srebrne i 1 brązowy me- dal podczas Olimpiady w Moskwie w roku 1980. Największa ilość punktów m Nadia Coma- neci, reprezentantka Rumunii (ur. 12 listo- pada 1961 roku) była pierwszą gimna- Grmnastyka. Rekord świata • Patkty ĆWICZENIA GIMNASTYCZNE PRĘDKOŚĆ I WYTRZYMAŁOŚĆ Poniższe rekordy są zaliczane tylko przy naj- większej ilości ich powtórzeń w określonym czasie. PODCIĄGANIE SIĘ JEDNĄ RĘKĄ DO WYSOKOŚCI PODBRÓDKA (na obręczy) - 22 bez przerwy, Robert Chisnall (ur. 9 grudnia 1952 roku) w Queen's University, Kingston, Ontario, Kanada 3 grudnia 1982 roku (Także 18 podciągnięć dwoma palcami do tej samej wysokości i 12 razy jednym pal- cem). GIMNASTYKA NA PORĘCZACH - 1 GODZINA 3064 Simon Kent (Wielka Brytania) w Gol- den Sands Estates Entertainment Centre, Mablethorpe, Lincolnshire, 24 sierpnia 1988 roku. POMPKI - 24 GODZINY 37 350 Paddy Doyle (Wielka Brytania) w Holiday Inn, Birmingham, West Midlands w dniach od 1 do 2 maja 1989 roku. POMPKI NA JEDNEJ RĘCE - 5 GODZIN 4156 Collin Hewick (Wielka Brytania) w Costello Stadium, Hull, North Humberside 8 lipca 1988 roku. POMPKI NA KOŃCACH PALCÓW 5 GODZIN 5010 John Decker (Wielka Brytania) w Ken- dals Department Storę, Manchester 19 czerwca 1 987 roku. POMPKI NA JEDNYM PALCU - BEZ PRZERWY 100 Harry Lee Welch Jr w Durham, Północ- na Karolina, USA, 31 marca 1985 roku. PRZYSIADY - 24 GODZINY 60405 Louis Scripa Jr (USA) w Jack La Lanne's American Health and Firness Spa, Sacramento, Kalifornia, USA, w dniach od 5 do 6 sierpnia 1 985 roku. PODNOSZENIE NÓG - 12 GODZIN 41 788 Lou Scripa Jr w Jack La Lanne's American Health and Fitness Spa, Sacra- mento, Kalifornia, USA 2 grudnia 1988 roku. KUCANIE - 1 GODZINA 2234 Ashrita Furman (USA) w Natural Phy- siąue Center, Nowy Jork, USA, 18 lutego 1989 roku. „WALKA KOGUTÓW" -1 GODZINA 1866 Garth Graham (Wielka Brytania) w Physique Health and Fitness Club, Ainsdale, Merseyside 10 maja 1989 roku. BURPEES - 1 GODZINA 1500 Patrick Doherty w Arden Disabled Sports Club, Greater Manchester 11 czerwca 1988 roku. PUMMEL HORSE DOUBLE CIRCLES - JEDEN PO DRUGIM 75 Lee Thomas (Wielka Brytania) w telewi- zyjnej sieci BBC 12 grudnia 1985 roku. POMPKI W CIĄGU ROKU styczką, która zdobyła maksymalną ilość punktów (10.00) na Olimpiadzie w Montrea- lu w lipcu 1976 roku. Puchar Świata ? Po dwa tytuły Pucharu Świata zdobyli trzej gimnastycy: Mikołaj Adrianów, reprezentant Związku Radziec- kiego, Aleksander Ditiatin, reprezentant Związku Radzieckiego, Li Ning, reprezen- tant Chin (ur. 8 września 1961 roku) oraz wśród kobiet Maria Filatova, reprezentant- ka Związku Radzieckiego (ur. 19 lipca 1961 roku). Najmłodsi w świecie ? Reprezentantka Grecji, Pasakevi „Voula" Kouna (ur. 6 grud- nia 1971 roku) w wieku 9 lat i 299 dni wygra- ła w Igrzyskach Bałkańskich odbywają- cych się w Serres w Grecji, 1 października 1981 roku. Gimnastyka artystyczna ? Najwięcej in- dywidualnych tytułów mistrzowskich (MŚ) (3) zdobyła Maria Gigova, reprezentantka Bułgarii, w latach 1969, 1971 i 1973 (ex ae- quo). Bułgaria zdobyła 6 tytułów drużyno- wych wiatach: 1969, 1971, 1973, 1983, 1985 i 1987. Bianka Panova, reprezentantka Bułga- rii (ur. 27 maja 1960 roku) wygrała cztery ćwiczenia z przyborami otrzymując złoty medal i osiągając maksymalną ilość punktów, a także drużynowy złoty medal w roku 1987. Marina Łobacz, reprezentantka Związku Radzieckiego wygrała Olimpiadę w 1988 roku, uzyskując maksymalną ilość punktów we wszystkich konkurencjach. Li- lia Ignatova, reprezentantka Bułgarii zdo- była oba indywidualne tytuły Pucharu Świa- ta w latach 1983 i 1986. Salto ? Ashrita Furman wykonała 8341 salta do przodu w czasie 10 godzin i 30 minut na dystansie ponad 19,67 km, z Lexington do Charleston, Massachusetts, USA, 30 kwiet- nia 1986 roku. Shigeru Iwasaki (ur. w roku 1960) wykonał salta do tyłu na dystansie 50 metrów w czasie 10,8 sekundy w Tokio, Japonia 30 marca 1980 roku. Pozycja „Samson's Chair" ? Kevin de Witt pozostał w pozycji „Samson's Chair" (pozycja siedząca bez podparcia, oparty o ścianę plecami) przez 76 minut i 12 sekund w Kennewick, Waszyngton, USA 31 lipca 1986 roku. Piłka ręczna Początki ? W piłkę ręczną grano już około 1895 roku w Niemczech. Została ona wpro- wadzona jako dyscyplina olimpijska, rozgry- wana na wolnym powietrzu w 11-osobowych drużynach w Berlinie w roku 1936 (w tej olimpiadzie zwyciężyły Niemcy). W roku 1972 zasady gry zostały zmienione — ustalo- no, że będzie ona rozgrywana w pomieszcze- niu zamkniętym, a drużyny będą 7-osobowe (ilość zawodników w drużynie ustanowiona w roku 1952). Międzynarodowa Federacja Piłki Ręcznej została założona w roku 1946. Pierwszy międzynarodowy mecz miał miejsce w Halle (3 września 1925 roku, gdzie Austria pobiła Niemcy 6:3). Piłka ręczna cztery tytuły: dwa w kategorii mężczyzn w latach 1976 i 1988 oraz dwa w kategorii ko- biet w latach 1976 i 1980. Także Jugosławia zdobyła dwa tytuły w kategorii mężczyzn w latach 1972 i 1984. Mistrzostwa Świata (wprowadzone w 1938 roku) ? W latach 1956-1974 Ru- munia zdobyła trzy tytuły w kategorii kobiet oraz cztery tytuły w kategorii mężczyzn. Była Niemiecka Republika Demokratyczna po- siada również trzy tytuły w kategorii kobiet z lat: 1971, 1975 i 1978. Europejski Puchar Mistrzów ? Drużyna Spartaka Kijów ze Związku Radzieckiego zdobyła trzynaście tytułów w kategorii ko- biet w latach 1970-1988. Drużyna VfL Gummersbach (RFN) pobiła rekord, zdoby- wając pięć tytułów w kategorii mężczyzn w latach: 1967, 1970-1971, 1974, 1983. VfL Gummersbach jest jedyną drużyną klubową, która otrzymała wszystkie trzy trofea euro- pejskie w piłce ręcznej: Europejski Puchar Mistrzów, Europejski Puchar Zdobywców Pucharu i Puchar IHF. Najwyższa punktacja ? Najwyższą ilość punktów w meczach międzynarodowych uzyskał Związek Radziecki, wygrywając 86:2 z drużyną Afganistanu w Turnieju Ar- mii Zaprzyjaźnionych w Miskolc, Węgry w sierpniu 1981 roku. Wyścigi zaprzęgów Początki ? Wyścigi koni puszczonych kłu- sem miały miejsce w Valkenburgu w Holan- dii w roku 1554 . W Anglii bieg kłusem (jed- noczesny krok przekątnych nóg) był znany w XVI wieku. ,,Salki" po raz pierwszy zaczęto używać w roku 1829. Koń przy wolnym, stąpającym kroku wysuwa przednią i tylną nogę jednej strony jednocześnie. Najskuteczniejszy jeździec ? W Północnej Ameryce najskuteczniejszym jeźdźcem w hi- storii wyścigów zaprzęgowych jest Herve Fi- lion (ur. 1 lutego 1940 roku) z Quebec w Ka- nadzie. Do końca 1989 roku wygrał on 11 426 razy, w tym pobił rekord ilości wygra- nych w ciągu 1 roku — 798 — w roku 1988. John D. Campbell ze Stanów Zjednoczonych (ur. 8 kwietnia 1955 roku) ustanowił rekord otrzymując do kwietnia 1989 roku 71975 734 dolarów za 4 329 zwycięstw (w tym rekord roku — za 480 zwycięstw 11 148 565 dolarów w roku 1988. Najwyższa cena ? Najwyższą sumę — 19,2 miliona dolarów zapłacono za konia stąpa- jącego „Nihilator" (Wall Street Stable and Almahurst Stud Farm) w roku 1984, zaś za konia kłusującego „Meck Lobell" 6 mi- lionów dolarów zapłacił John Erik Magnus- son z Yislandy, Szwecja, w roku 1988. Największe nagrody ? Wśród wszystkich rodzajów koni wyścigowych największą na- grodę pieniężną (3 225 653 dolarów) otrzy- mał koń stąpający „Nihilator", wygrywając 35 z 38 wyścigów w latach 1984-1985. Naj- większą sumę wśród koni kłusujących (2 753 666 dolarów) wygrał do lipca 1983 ro- ku „Ideał du Gazeau" z Francji. Rekord se- zonu, to suma 1 864286 dolarów, uzyskana w roku 1985 przez konia „Nihilator". Największa dotychczas nagroda pieniężna (2161000 dolarów) przeznaczona była dla zwycięzców wyścigów 2-latków Woodrow Wilson na dystansie ponad 1 mili, które od- były się w Meadowlands, USA, 16 sierpnia 1984 roku. Z tej sumy, rekordowa pierwsza nagroda — przypadła zwycięzcy, koniowi „Nihilator" (jeździec — WilliamO'Donnell, ur. 4 maja 1948 roku), w kwocie 1 080 500 dolarów. Hokej na trawie Początki ? Obrazek z podobizną dwóch graczy z zakrzywionymi, sękatymi laskami, widocznych w klasycznej pozycji pochylone- go byka, odkryty został w grobowcu nr 17 łokej. Najwięcej występów między narodowych • Betner Dopp nrnthv Pannt 193? 33. 40 4fi 22 (1982) 74 (19641 240 Wyścigi konne do roku 1956 zwyciężył w 73 spośród 77 gonitw). Kariera ? „Galgo Jr" (urodzony w 1928 roku) zwyciężył w 137 spośród 159 startów w Puerto Rico w okresie pomiędzy 1930 a 1936 r. Ustanowił też rekord, zwyciężając w 30 gonitwach w jednym 1931 roku. Najwyższa cena ? Niezwykłej wysokości oszacowania potencjalnych wartości ogierów — reproduktorów można określać na podstawie sprzedaży poszczególnych udziałów, ale prawdopodobnie wartości ta- kich nie udałoby się osiągnąć na otwartym rynku. Najwyższą ceną za jednolatka była kwota 13,1 miliona dolarów USA, wpłacona 23 lipca 1985 roku w Keeneland, USA; za tę cenę Robert Sangster i wspólnicy kupili ko- nia „Seattle Dancer". Największe wygrane ? Zwycięzca gonitwy 1987 Kentucky Derby — koń „Alysheba" (ur. w 1984 r.), trenowany przez Jacka Van Berga wiatach 1986-1988 wygrał 6 679 242 dolarów USA. Ten sam koń ustanowił rów- nież rekord dochodów w ciągu jednego roku w kwocie 3 808 600 dolarów USA za siedem zwycięstw w dziewięciu gonitwach w 1988 r., wliczając w to 1350 000 dolarów USA w ostatniej gonitwie Breeders'Cup Classic 5 li- stopada 1988 roku. Najbardziej dochodową klaczą jest „Lady Secret" (urodzona 1982), z Wyścigi konne. Najszybszy bieg „Mr Frisk" (po lewej) pod Marcusem Armyta-; gem pobił rekord wcześniej ustanowiony; przez „Rad Rumby". (Foto: Afl-Sport/Jon# gMicholsort). Park, USA, 27 maja 1985 roku; 2 miliony do- larów z tej kwoty stanowiły premie za wcze- śniejsze wygrane w gonitwie Kentucky Der- by oraz dwu wyścigach wstępnych w Garden State Park. Największy ciężar noszony przez konia ? 30 kamieni o wadze 190 kg obciążyło klacz, której właścicielem był Mr Maynard i konia (właściciel Mr Baker), podczas zawodów na dystansie jednej mili w Yorku, 21 maja 1788 roku. Wygrała klacz. Najstarsi zwycięzcy ? Najstarsze konie — zwycięzcy wyścigów płaskich, to 18-letnie ,,Revenge" w Shrewsbury we wrześniu 1790 r. „Marksman" w Ashford, hrabstwo Kent (W. Brytania) we wrześniu 1826 r. i ,,Jarrocks" w Bathurst, Australia, w lutym 1851 r. „Wild Aster" (w tym samym wieku) wygrał w trzech wyścigach z przeszkodami w 1919 r., zaś „Sonny Somers" zwyciężył w dwu gonitwach z przeszkodami w lutym 1980 r. Meksyk, 5 lutego 1945 roku. Ten 4-latek niósł ciężar 51,7 kg. Rekord na dystansie 11/2 mili (2414 m) wynosi 60,76 km/h a ustanowiły go konie „Fiddle Isle" (niosący ciężar 56,2 kg) 21 marca 1970 roku i „John Henry" (niosący ciężar 57,1 kg) 16 marca 1980; obydwa na to- rze w Santa Anita Park, Arcadia, USA. DŻOKEJE Odnoszący najwięcej sukcesów ? William Lee Shoemaker „Bili" (USA) (urodzony 19 sierpnia 1931 roku, waga przy urodzeniu 1,1 kg), obecnie waga 44 kg i wzrost 1,50 m, dosiadał 8801 koni — zwycięzców spośród ponad 40100 wierzchowców od swojej pierwszej jazdy 19 marca 1949 r. i pierwszego zwycięstwa 20 kwietnia 1949 r. do począ- tku roku 1989. Laffit Pincay (urodzony 29 grudnia 1946 roku, Panama City) wygrał w czasie swej kariery rekordową kwotę 136 385 215 dolarów USA od 1966 r. do początku 1989 r. Najwięcej wyścigów wygrał w ciągu roku Chris McCarron (USA) urodzony w 1955 r. Było to 546 zwycięstw z 2199 gonitw w 1974 r. Rekordową kwotę 14 877 298 dolarów USA zdobył Jose Santos (USA) w 1988 r. Najwięcej zwycięstw jednego dnia ? Chris Antley (USA) 31 października 1987 roku zwyciężył w 9 gonitwach — w czterech po południu na torze Aąueduct, USA i pięciu Hurling 241 (jeden wyścig w Nottingham 3 października, sześć zwycięstw w sześciu gonitwach w Chep- stow 4 października i pierwszych pięć następ- nego dnia w Chepstow) w 1933 r. i Pięter Stroebel w Bulawayo, Południowa Rodezja (obecnie Zimbabwe), od 7 czerwca do 7 lipca 1958 roku. TRENERZY Jack Van Berg (USA) szczyci się 496 zwy- cięstwami w 1976 r. a od 1955 r. do początku 1989 r. trenowane przezeń konie wygrały 5266 razy. Największą kwotę - 17 842 358 dolarów USA - zdobył w 1988 r. D. Wayne Lukas (USA). Jedynym trenerem, który trenował pier- wszych pięć koni, finiszujących w wyścigu o mistrzostwo, był Michael Dickinson w go- nitwie 1983 Cheltenham Gold Cup; 27 grud- nia 1982 r. zwyciężył w 12 gonitwach jednego dnia. WŁAŚCICIELE Konie Mariona Van Berga (USA) w ciągu 35 lat (do jego śmierci w 1971 r.) wygrały 4775 razy. Najwięcej zwycięstw (494) osiągnął w 1974 r. Dan R. Lasater (USA). W 1988 r. Ogden Phipps (USA) wygrał 5 858 168 dolarów USA. Hurling (Irlandzka gra w piłkę) Pochodzenie ? Bardzo stara gra. Hurling wchodził w skład Igrzysk Taiłteann (pow- stałych w 1829 r. p.n.e.). Stałe reguły gry wpro- wadzono przy powstaniu Celtyckiego Towa- rzystwa Atletycznego w Thurles, Irlandia, 1 li- stopada 1884 r. Irlandzki Związek Hurlingu powstał 24 stycznia 1879 r. Najwięcej tytułów ? Największą ilość ty- tułów Mistrzostw Ogólnoirlandzkich (26) zdobył „Cork" pomiędzy 1890 a 1986 r. Również „Cork" szczyci się największą ilo- ścią kolejnych zwycięstw — czterech — mię- dzy 1941 a 1944 r. Najwyższy i najniższy wynik ? Najwyższy wynik w finałach ogólnoirlandzkich padł w 1896 r., kiedy „Tipperary" (8 goli, 14 punktów) zwyciężyło „Dublin" (0 goli, 4 punkty). Najwyższy ogólny wynik padł w osiemdziesięciominutowym finale w 1970 r., kiedy „Cork" (6 goli, 21 punktów) pokonał „Wexford" (5 goli, 10 punktów). Gol jest rów- ny 3 punktom. Najlepszy indywidualny wynik należy do Nicka Rackarda („Wexford"), który zdobył 7 goli i 7 punktów przeciwko „Antrim" w półfinale ogólnoirlandzkim w 1954 r. Najniższy wynik w ogólnoirlandzkim finale padł w pierwszych mistrzostwach w Birr w 1887 r„ kiedy „Tipperary" (1 gol, 1 punkt) zwyciężyło „Galway" do zera. Hokej na lodzie Pochodzenie ? Stare obrazy dowodzą, że gra podobna do hokeja była uprawiana na lodzie w początkach XVI w. w Niderlan- dach. Pierwszy mecz był prawdopodobnie rozegrany w Ameryce Płn. 25 grudnia 1855 r. w Kingston, Kanada, ale również Halifax rości sobie prawo do pierwszeństwa. Mię- dzynarodowa Federacja Hokeja Lodowego została założona w 1908 r. Narodowa Liga Hokeja (NHL) Ameryki Północnej została zainaugurowana w 1917 r. ^łłurley. Najwięcej wygranych 4 ^Czołowym wydarzeniem sezonu „hurleya" jest CAlf-tretand Bnat odbywający się w Dublinie. CNa zdj jęctu akcja z 1986 r., gdy Cork wygrał 26 J raz. (Foto: Atl-Sport/David Cannon). Mistrzostwa świata i igrzyska olimpijskie ? Mistrzostwa świata dla ama- torów po raz pierwszy odbyły się w 1920 r„ łącznie z Igrzyskami Olimpijskimi, które były także traktowane jako mistrzostwa świata do 1968 r. Od 1977 r. Mistrzostwa Świata są otwarte dla zawodowców. ZSRR zdobył 21 tytułów światowych między 1954 a 1989 r., włączając w to tytuły olimpijskie w latach 1956, 1964 i 1968. Zawodnicy tego państwa zdobyli rekordową ilość siedmiu tytułów olimpijskich, dodając cztery dalsze w 1972, 1976, 1984 i 1988 r. Najdłuższą karierę olimpijską miał Richard Torriani (Szwajcaria) (ur. 1 października 1911 r.) od 1928 do 1948 roku. Największa ilość złotych medali — trzy — zdobyli zawodnicy ZSRR; Witalij Dawidów, Anatolij Firsow, Wiktor Kuzkin, Aleksander Ragulin w latach 1964, 1968 i 1972 oraz Władysław Tretiak w 1972, 1976 i 1984. Puchar Stanleya ? Puchar Stanleya, ufun- dowany przez gubernatora generalnego lor- da Stanleya (koszt oryginału 48,67 dolarów), stał się emblematem zwycięstwa w Narodo- wej Lidze Hokeja (NHL) 33 lata po pier- wszych zawodach w Montrealu w 1893 r. Najczęściej był zdobywany przez „Montreal Canadiens", 23 zwycięstwa w latach 1916, 1924, 1930-31, 1944, 1946, 1953, 1956-60, 1965-66, 1968-69, 1971, 1973, 1976-79, 1986. Najwięcej goli. Zespół ? Największa ilość goli zdobytych w meczu międzypaństwowym padła, gdy Australia zwyciężyła Nową Ze- landię 58:0 w Perth 15 marca 1987 r. Rekord NHL wynosi 21 goli, kiedy „Montreal Cana- diens" zwyciężyli „Toronto St. PatrickY' 14:7 w Montrealu 10 stycznia 1920 r. oraz kiedy „Edmonton Oilers" zwyciężyli „Chi- cago Black Hawks" 12:9 w Chicago 11 grud- nia 1985 r. Rekordem jednego zespołu jest w NHL 16 goli dla „Montreal Canadiens" przeciwko „Quebec Bulldogs" (3 gole) w Qubec City 3 listopada 1920 r. Najwięcej goli i punktów ? Indywidualnie. Najwięcej goli (92) w jednym sezonie w NHL zdobył Wayne Gretzky (ur. 26 stycznia 1961 r.), w sezonie 1981/82 dla „Edmonton Oi- lers". Osiągnął również rekordowe 215 punktów, w 1985/86 r. W sezonie 1981/82 we wszystkich meczach, włączając mecze w Pu- charze Stanleya i mistrzostwach świata dla Kanady, zdobył 238 punktów (103 gole, 135 asystował przy zdobyciu bramki). Rekor- dową ilość goli w całej karierze w Ameryce Północnej — 1071 (włączając rekordy NHL — 801 goli i 1850 punktów) — strzelił Gordie Howe (ur. 31 marca 1928 roku) („Detroit Red Wings", „Houston Aeros", „New Eng- land Whalers"', „Hartford Whalers") od 16 października 1946 r. przez 32 sezony do 1979/80. Potrzebował 2204 mecze do zdoby- cia 1000 goli, a Robert Marvin Hull „Bob- by" ur. 3 stycznia 1939 r.) („Chicago Black Hawks" i „Winnipeg Jets") zdobył swój 1000 gol w 1600 meczu 12 marca 1978 r. Wayne Gretzky („Edmonton Oilers" 1979 — 88 , „Los Angeles Kings" 1988 — 89) posiada rekord NHL 1200 asyst i ogólne re- kordy NHL i Pucharu Stanleya - 1388 asyst i 2111 całkowitych punktów (1837 NHL, 274 Puchar Stanleya). Jego 723 gole (637 + 86) pochodziły z 905 meczy. Naiszvbsze sole. Świat ? W NHL nai- 242 Łyżwiarstwo tercji w Montrealu, 9 listopada 1957 r. oraz przez Denisa Josepha Savarda (ur. 4 lutego 1961 r.) z „Chicago Black Hawks" grającego przeciwko „Hartford Whalers" w trzeciej ter- cji w Chicago 12 stycznia 1986 r. Licząc od początkowego gwizdka, najszybszy gol został zdobyty po 5 sekundach przez Douga Smaila (ur. 2 września 1957 r.) z „Winnipeg Jets" przeciwko „St. Louis" w Winnipeg 20 grudnia 1981 r. oraz przez Bryana Johna Trottiera (ur. 17 lipca 1956 r.) z „New York Islanders" przeciwko „Boston Bruins" w Bostonie 22 marca 1984 r. Kanadyjczyk Bili Mosienko (ur. 2 listopada 1921 roku) z Chicago Black Hawks zdobył trzy gole w ciągu 21 sekund w meczu z „New York Rangers" 23 marca 1952 r. Drużyna „Toronto" zdobyła 8 goli w ciągu 4 minut 52 sekund grając z „New York Americans" 19 marca 1938 r. Najbardziej udana obrona ? Bramkarz Terrance Gordon Sawchuck „Terry" (1929-1970) grając 103 mecze w zespołach „Detroit", „Bostonu", Toronto", „Los An- geles" i „New York Rangers" w latach 1949— 1970 nie wpuścił ani jednego gola do bramki. Gerry Cheevers (ur. 2 grudnia 1940 r.) z Boston Bruins doszedł do 32 kolejnych meczy bez bramki w latach 1971 —72. Najdłuższy mecz ? Najdłuższy mecz trwał 2 godz. 56 minut 30 sekund, zespół „Detroit Red Wings" pokonał „Montreal Maroons" 1:0 w szóstej tercji dogrywki w Forum, Mon- treal o godz. 14.25. Łyżwiarstwo Pochodzenie ? Najwcześniejsze wzmianki o łyżwiarstwie znajdują się literaturze skandy- nawskiej, odnosząc się do II w. n.e., chociaż według dowodów archeologicznych jego początki sięgają 10 wieków wcześniej. Najstar- szym jest Edynburski Klub Łyżwiarski założo- ny około 1742 r. ŁYŻWIARSTWO FIGUROWE Najwięcej tytułów. Olimpijskie ? Naj- większą ilość złotych medali (trzy) zdobyli: Gillis Grafstrom (1893-1938) ze Szwecji w latach 1928, 1932, 1936, oraz Irina Rodnina (ZSRR) (ur. 12 września 1949 r.) z dwoma różnymi partnerami w konkurencji par w la- tach 1972, 1976 i 1980. Świat ? Najwięcej, czyli dziesięć indywi- dualnych tytułów mistrza świata (ustano- wionych w 1896) w łyżwiarstwie figurowym zdobył Ulrich Salchow ze Szwecji, w latach 1901-1905 i 1907-11. Rekord dla kobiet (konkurencja od 1906 r.) wynosi także 10 tytułów Sonji Henie w latach 1927-1936. Irina Rodnina zdobyła dziesięć tytułów w konkurencji par (ustanowionej w 1908 r.) cztery z Aleksiejem Ułanowem w latach 1969 — 72 i sześć ze swoim mężem Aleksand- rem Zajcewem w latach 1973 — 78. Najwięcej tytułów w konkurencji tanecznej (powstałej w 1952 roku), aż 6, zdobyli Ludmiła Pacho- mowa i jej mąż Aleksander Gorszkow (ZSRR) w latach 1970-74 i 1976. Zdobyli oni także pierwszy tytuł olimpijski w tańcach na lodzie w 1976 roku. Rekordy świata w łyżwiarstwie Szybkim MF7P7Y7MI lvi L^Łm Vr?_ I ?- IM Metry Min. sek. Nazwisko (kraj) Miejsce Data 500 36,45 . . Uwe-Jens Mey (NRD)............ Calgary, Kanada........ 14 lutego 1988 36,23(n) Nick Thometz (USA)............. Medeo, ZSRR......... . .26 marca 1987 1000 1.12,58 . . Igor Żelozowski (ZSRR)........... Heerenveen, Holandia .... . 25 lutego 1989 1.12,58(w) Paweł Pegow (ZSRR)............ Medeo, ZSRR.........< 5 listopada 1983 1.12,05(n). Nick Thometz (USA)............. Medeo, ZSRR......... . .27 marca 1987 1500 1.52,06 , . Andre Hoffmann (NRD)........... Calgary, Kanada........ . 20 lutego 1988 3000 3.59,27 , . Leo Visser (Holandia)............ Heerenveen, Holandia .... .19 marca 1987 3.56,65(n). Sergiej Martiuk (ZSRR)........... Medeo, ZSRR......... .11 marca 1977 5000 6.43,59 . . Geir Karlstad (Norwegia)........... Calgary, Kanada........ . 6 grudnia 1987 10000 13.48,20. . Thomas Gustafson (Szwecja)........ Calgary, Kanada........ . 21 lutego 1988 n - nieoficjalnie, w - ustanowiony na dużej wysokości KORIFTY Metry Min. sek. I\\J UIL 1 1 Nazwisko (kraj) Miejsce Data 500 39,10 . . Bonnie Blair (USA).............. Calgary, Kanada........ 22 lutego 1988 1000 1.17,65 . . Christa Rothenberg (obecnie Ludwig) (NRD)..................... Calgary, Kanada........ . 26 lutego 1988 1500 1.59,30 . . Karin Kania (NRD).............. Medeo, ZSRR......... . .22 marca 1986 3000 4.11,94 . . Yvonne van Gennip (Holandia)....... Calgary, Kanada........ 23 lutego 1988 5000 7.14,13 . . Yvonne von Gennip (Holandia)....... Calgary, Kanada........ . 28 lutego 1988 10000* 15.25,25 . . Yvonne von Gennip (Holandia)....... Heerenveen, Holandia .... . .19 marca 1988 * Rekorc nie uznawany oficjalnie na tym dystansie. Rekordy świata w łyżwiarstwie Szybkim NA KRÓTKIEJ BIEŻNI MĘŻCZYZN1 lvi Ł^?-O?- 1 Cłu ? Metry Min. sek. Nazwisko (kraj) Miejsce Data 500 44,46 . . Orazio Fagone (Wiochy)........... Budapeszt, Węgry...... 16 stycznia 1988 1000 1.32,83 . . Peter van der Velde (Holandia)....... Budapeszt, Węgry...... 16 stycznia 1988 1500 2.25,25 . . Michel Daignault (Kanada)......... Calgary, Kanada........ . 22 lutego 1988 3000 5.04,24 . . Tatsuyoshi Ishihara (Japonia)........ Amsterdam, Holandia .... . .17 marca 1985 KOBIETY Metry Min. sek. l\w UIL 1 1 Nazwisko (kraj) Miejsce Data 500 47,77 . . Christina Sciolla (Włochy).......... Budapeszt, Węgry...... 16 stycznia 1988 1000 1.39,00 . . Yan Li (Chiny)................. Calgary, Kanada........ . 25 lutego 1988 1500 2.34,85 . . Yan Li (Chiny)................ Calgary, Kanada........ . 23 lutego 1988 3000 5.18,33 . . Maria-Rosa Candido (Włochy)....... Budapeszt, Węgry...... 17 stycznia 1988 Kanada, 22-24 marca 1984 r. aż 29 razy otrzymali maksymalne oceny — „szóstki". Składało się na to siedem ocen maksymalnych w tańcach obowiązkowych, pełen zestaw dziewięciu ocen za zestaw figur i trzynaście za taniec dowolny, w tym pełen zestaw od wszyst- kich dziewięciu sędziów za walory artysty- czne. Poprzednio otrzymali oni pełen zestaw dziewięciu szóstek za wartości artystyczne w tańcu dowolnym na mistrzostwach świata w Helsinkach, Finlandia, w 1983 r. oraz na olimpiadzie zimowej w 1984 r. w Sarajewie, Jugosławia. W swojej karierze Torvill i Dean otrzymali w sumie rekordową ilość 136 szóstek. Najwięcej maksymalnych ocen (sie- dem) wśród solistów otrzymali Donald Jac- kson (Kanada) na Mistrzostwach Świata Mężczyzn w Pradze, Czecho-Słowacja w 1962 r. oraz Midori Ito (Japonia) na Mistrzo- stwach Świata w Paryżu, Francja w 1989 r. Najwięcej obrotów ? Kurt Browning (Ka- nada) (ur. 18 czerwca 1966 r.) jako pierwszy wykonał poczwórny skok na Mistrzostwach Świata w Budapeszcie, Węgry, 25 marca 1988 r. Midori Ito (Japonia) (ur. 13 sierpnia 1969 r.) była pierwszą kobietą, która wykonała skok przekraczający trzy obroty — potrójny glość 5,81 m w skoku „axel" i 5,48 m w odwrotnym „flipie" na lodowisku Richmond, Surrey, 16 listopada 1983 r. Największe lodowisko ? Największym kry- tym lodowiskiem świata jest moskiewska Arena Olimpijska o powierzchni lodu 8064 m2 Pięć lodowisk w Górskim Ośrodku Łyżwiarskim w Fujikyu, Japonia, ma łączną powierzchnię 26 500 m2. ŁYŻWIARSTWO SZYBKIE Najwięcej tytułów. Olimpijskie ? Sześć olimpijskich złotych medali w łyżwiarstwie szybkim zdobyła Lidia Skoblikowa (ur. 8 marca 1939 r.) z Czelabińska, ZSRR w 1960 roku (dwa) i w 1964 (cztery). Rekord mężczyzn należy do Clasa Thunberga, Fin- landia (1893-1973), który zdobył pięć zło- tych medali (w tym jeden ex-aequo) oraz je- den srebrny i jeden brązowy (ex-aequo) w 1924 i 1928 r. Eric Heiden (USA) (ur. 14 czerwca 1958 r.) zdobył pięć złotych medali tylko na jednej Olimpiadzie w Lakę Placid USA w 1980 r. Judo 243 28 —29 i 1931 r. Najwięcej tytułów w zawo- jach kobiecych (rozpoczętych w 1936 r.) zdobyła Karin Kania (wcześniej Enke), (ur. 20 czerwca 1961 r.) (pięciokrotnie) w la- tach 1982, 84, 86-88. Kania zdobyła także rekordową ilość sześciu tytułów na Mistrzo- stwach Świata w sprincie w latach 1980 — 81, 83-84, 86-87. Rekordowy rezultat osiągnięty w wieloboju wynosi 159,356 punktów zdobytych przez Nikołaja Gulajewa (ZSRR) w Heerenveen, Holandia, 14-15 lutego 1987 r. Rekordowy wynik dla kobiet wynosi 171,760 punktów zdobytych przez Andreę Schóne (NRD) (ur. 1 grudnia 1960 r.) w Medeo, ZSRR, 23-24 marca 1984 r. Najdłuższy wyścig ? „Elfstedentocht" (Wyścig Jedenastu Miast) odbywał się w Ho- landii w latach 1800—1963 i ponownie w 1985 r., na trasie o długości 200 km. Został on przeniesiony najpierw najezioro Vesijarvi koło Lahti, Finlandia, a w 1984 r. do Kanady jako Międzynarodowy Wyścig 11 Miast na rzece Ottawa. Rekordowy czas na 200 km wynosi 6 godzin 5 minut 12 sekund, uzyskał go Jan-Roelof Kruithof, Holandia (ur. 1936 r.) 25 lutego 1979 r. w Oulu, Finlandia. Kruithof wygrał osiem razy w latach 1974, 76-77, 79-83. Około 16 000 łyżwiarzy brało udział w tym wyścigu w 1986 r. 24 godziny ? Martinus Kuiper (Holandia) przejechał na łyżwach 546,650 km w ciągu 24 godzin w Alkmaar. Holandia 12—13 grudnia 1988 r. Bojery Pochodzenie ? Sport ten uprawiany był w Niderlandach od roku 1600 (przyznanie pierwszego patentu) i na wybrzeżach Bałty- ku. Najwcześniejszy rekord pochodzi z Ho- landii z 1768 r. Jachty do żeglarstwa na pia- sku i lodzie holenderskiej konstrukcji po raz pierwszy pojawiły się na plażach (obecnie na- leżących do Belgii) w 1595 r. Pierwsze mi- strzostwa międzynarodowe odbyły się w 1914 r. Największy jacht ? Największym jachtem lodowym był „Icicle" zbudowany dla ko- mandora Johna E. Roosevelta do wyścigów na rzece Hudson, stan New York w 1869 r. Jacht miał 21 m długości i 99 m2 żagli. Największe prędkości. Lód ? Najwyższa, oficjalnie zarejestrowana prędkość wynosi 230 km/h i została osiągnięta przez Johna D. Buckstaffa, na łodzi klasy A ze sterem rufo- wym, na jeziorze Winnebago, USA w 1938 r. Osiągnięcie takiej prędkości jest możliwe przy wietrze o prędkości 115 km/h. Piasek ? Oficjalny rekord światowy jazdy jachtem po piasku wynosi 107 km/h i został ustanowiony przez Christiana-Yvesa Nau (Francja) (ur. 1944 r.) na „Mobil" w Le Tou- quet, Francja 22 marca 1981 r. kiedy pręd- kość wiatru wynosiła 120 km/h. Prędkość 142,26 km/h osiągnął Nord Embroden (USA) na „Midnight at the Oasis" (Północ w oazie") na suchym jeziorze Superior, USA, 15 kwietnia 1976 r. „; a 1. Niezwyciężony w judo • Yasłwo Ya4. masftita - czterokrotny mistrz świata. Niepo- konany podczas kariery, (foto: AH-Sport/John X3ichigi) wprowadzona we Francji w XIII w. jest uważana za najszybszą ze wszystkich gier z piłkami. Rękawica lub ,,gant" została wpro- wadzona około 1840 r., a „chistera" wyna- lazł Jean „Gantchiki" Dithurbide ze St. Pee, Francja. „Grand chistera" została wynale- ziona przez Melchiora Curuchague z Buenos Aires, Argentyna, w 1888 r. Największym na świecie zamkniętym stadionem jest World Jai Alai w Miami, USA, gdzie 27 gru- dnia 1975 r. na ławkach zasiadło 15 052 widzów. 93 kg i w kategorii open w 1972 r.; Peter Seisenbacher (Austria) (ur. 25 marca 1960 r.), w wadze 86 kg w 1984i 1988; oraz Hitoshi Saito (Japonia) (ur. 2 stycznia 1961 r.) w wa- dze ponad 95 kg w 1984 i 1988.1ngrid Bergh- mans (Belgia) (ur. 24 sierpnia 1961 r.) zdo- była rekordową ilość pięciu tytułów świato- wych w mistrzostwach kobiet (odbytych po raz pierwszy w 1980): w kategorii open w 1980, 1982, 1984, 1988 i w wadze do 72 kg w 1984 r. Ponadto otrzymała trzy srebrne i je- den brązowy medal, a także została mistrzy- nią olimpijską w wadze 72 kg w 1988 r., kiedy judo kobiet zostało wprowadzone jako sport pokazowy. Judo Pochodzenie ? Judo jest nowoczesnym spor- tem, który rozwinął się z połączenia kilku sta- rych japońskich sztuk walki. Najbardziej po- pularną z nich było dżu-dżitsu (Jiu-Jitsu), które pochodzi z Chin. Judo zostało wymyślo- ne przez dra Jigoro Kano (1860 - 1938) w 1882 roku. Międzynarodowa Federacja Judo zos- tała założona w 1951 r. Najwięcej tytułów. Świata i olimpijskich ? Mistrzostwa Świata zainaugurowano w To- kio, Japonia w 1956 r. Mistrzostwa kobiet po raz pierwszy odbyły się w 1980 r. w Nowym Jorku, USA. Yashiro Yamashita (ur. 1 czerw- ca 1957 r.) zdobył dziewięć kolejnych tytułów japońskich w latach 1977 — 85 i cztery tytuły światowe: w wadze ponad 95 kg w 1979, 1981 i 1983, w kategorii open w 1981 i w kategorii open na Olimpiadzie w 1984 r. Zakończył ka- rierę niepokonany po 203 kolejnych zwycię- stwach (od 1977) w 1985 r. Dwaj inni zawod- nicy zdobyli po cztery tytuły światowe: Wil- helm Ruska, Holandia, (ur. 29 sierpnia 1940 r.) w wadze ponad 93 kg w 1967,1971 oraz w 1972 tytuł olimpijski i mistrzostwo w kategorii open i Shr>7n Fniii (Tannnifl*! ( nr 1? maia 1950 r *! Najwięcej zwycięstw • Od czasu wpro- wadzenia mistrzostw świata judo kobiet w" \ 1980 r., najwięcej sukcesów odniosła Bełgijka Ingrtd Serghmarts zdobywając sześć tytuiow. Ona też wygrała olimpijskie złoto w 1988 r. w Seuta, gdzie jednak judo kobiet traktowane było pokazowe, (Foto: Atl-Sport). ________ 244 Karate Najwyższe stopnie ? Stopnie umiejętności w judo są podzielone na uczniowskie (kyu) i mistrzowskie (dan). Najwyższym jest nie- zwykle rzadki czerwony pas Judan (10 dan), przyznany dotychczas tylko 13 osobom. Pro- tokół judo przewiduje 11 dan, który także miałby czerwony pas, (Juichidan), 12 dan (Junidan), który miałby biały pas dwa razy szerszy niż zwykły pas i najwyższy ze wszyst- kich Shihan (przewodnik), ale te nigdy nie zostały przyznane z wyjątkiem 12 dan dla twórcy judo, dra Jigoro Kano. 10 godzin ? Bracia Carl i Peter Udry poka- zali 18 779 technik rzutu judo w ciągu dzie- sięciu godzin w Hendra Sports Field Truro, (Wielka Brytania) 29 sierpnia 1987 r. Dżu-dżitsu ? Światowa Rada Organizacji Dżu-dżitsu zorganizowała dwa mistrzostwa świata, w 1984 i 1986 r. Zespół kanadyjski został zwycięzcą zespołowym w obu przy- padkach. Karate Pochodzenie ? Oparte na technikach po- chodzących z VI-wiecznego chińskiego bo- ksu Szadin (Kempo), karate zostało rozwi- nięte przez nie uzbrojoną ludność Okinawy jako broń przeciwko zbrojnym najeźdźcom z Japonii około 1500 r. Przeniesione do Japo- nii w latach dwudziestych naszego wieku przez Funakoshi Gichin, zostało przetwo- rzone w karate i zorganizowane jako sport z przepisami współzawodnictwa. Pięć głów- nych stylów karate w Japonii nosi nazwy: Shotokan, Wado-ryu, Goju-ryu, Shito-ryu i Kyokushinkai, każdy z nich kładący inny na- cisk na szybkość i na siłę. Innymi stylami są Sankukai, Shotokai i Shukokai. Wu shu jest obszernym pojęciem obejmującym wszystkie chińskie sztuki walki. Kung fu jest jedną z tych sztuk spopularyzowaną przez kino. Mistrzostwa świata ? Wielka Brytania zdobyła rekordową ilość pięciu tytułów ze- społowego mistrza świata (ustanowionych w 1970 r.) w zawodach zespołowych kumite, w 1975, 1982, 1984, 1986 i 1988 r. Dwa indywi- dualne tytuły w kumite zostały zdobyte przez: Pata McKay (Wlk. Brytania) w walce poniżej 80 kg, w 1982 i 1984; Emmanuela Pinda (Francja) w kategorii open w 1984 r. i w wadze powyżej 80 kg w 1988 r. i Theirrycgo Maści (Francja) w wadze do 70 kg w 1986 i 1988 r. Trzy kobiece tytuły kumite zdobyła Guus van Mourik (Holandia) w wadze po- wyżej 60 kg w 1982, 1984 i 1986 r. Trzy indy- widualne tytuły kata zostały osiągnięte w rozgrywkach mężczyzn przez Tsuguo Saku- moto (Japonia) w 1984, 1986 i 1988; wśród kobiet przez Mie Nakayama (Japonia) w 1982, 1984 i 1986 r. Lacrosse Pochodzenie ? Gra wywodzi się z między- plemiennej gry „Baggataway" i była upra- wiana przez Indian Irokezów w dolnym On- tario, Kanada i górnym stanie Nowy York, USA w 1492 r. Francuzi nadali jej nazwę Najwięcej tytułów. Świat ? USA wygrały cztery z pięciu Mistrzostw Świata w 1967, 1974, 1982 i 1986 r. Kanada zdobyła tytuł mistrzowski w 1978 r. zwyciężając USA 17:16 po dogrywce — był to pierwszy remiso- wy mecz międzynarodowy. Najwięcej występów międzynarodowych ? Rekordową ilość występów międzynaro- dowych 33 w barwach Anglii ma James Mi- chael Roberts ,,Mike" (Urmston) (ur. 22 lu- tego 1946 r.) Najszybszy wynik ? Rod Burns brał tylko 4 sekundy udział w meczu dla South Manche- ster i Wythenshawe przeciwko Sheffield Uni- versity 6 grudnia 1975 r. KOBIETY Pierwszy zanotowany mecz lacrosse kobiet od- był się w 1886 r. Gra rozwijała się oddzielnie od gry mężczyzn i przepisy w obu konkurencjach znacznie się różnią. Najwięcej występów międzynarodowych ? Caro Macintosh (ur. 18 lutego 1932 r.) grała w 56 międzynarodowych spotkaniach (52 dla Szkocji i 4 Wielkiej Brytanii), a Bar- bara Dootson (ur. 24 sierpnia 1955 r.) w 54 spotkaniach (41 dla Anglii, 13 dla Wielkiej Brytanii) w latach 1974-86. Najwyższy wynik ? Najwyższy wynik dla zespołu międzynarodowego padł w meczu Wielkiej Brytanii i Irlandii (40:0) na Long Island podczas tournee w 1967 r. po USA. Marbles (marmurki) Pochodzenie ? Nazwa pochodzi od wy- konywanych w XVIII w. kulek z kawałków marmuru. Gra wywodzi się jednak z czasów starożytnych i mogła być grą dziecięcą w sta- rożytnym Egipcie, gdzie używano kamyków lub orzechów. Została wprowadzona do Bry- tanii przez Rzymian w I w. n.e. Najwięcej mistrzostw ? Mistrzostwa Bry- tanii (ustanowione w 1926 r.) najczęściej były wygrywane przez „Toucan Terribles" (20 zwycięstw w latach 1956 — 75). Trzech założy- cieli, Len Smith, Jack i Charlie Dempsey, grało w każdym zwycięskim finale. Zostali ostatecznie pokonani w 1976 r. przez „Pernod Rams", dowodzony przez syna Lena Smitha, Paula. Len Smith (ur. 13 października 1917 r.) zdobył 15 indywidualnych tytułów (1957-64, 1966, 1968-73), ale przegrał w 1974 r. ze swym drugim synem Alanem. Mikrolotnictwo Federation Aeronautiąue Internationale ustanowiła dwie klasy samolotów, dla których akceptowane są rekordy. Są to klasy Cl a/o oraz R 1—2 — 3, a podane niżej re- kordy dotyczą klasy Cl a/o, lepszej z tych dwóch klas. zamkniętym: 2702,16 km Wilhelm Lischak (Austria), Wels, Austria. 18 czerwca 1988 r. Wysokość: 7906,5 m Richard J. Rowley (USA), 17 września 1983 r. Prędkość po ob- wodzie zamkniętym 100 km: 297,72 km/h C.T. Andrews (USA), 3 sierpnia 1982 r. Prędkość po obwodzie zamkniętym 500 km: 293,04 km/h C.T. Andrews (USA), 3 sierpnia 1982 r. Wytrzymałość ? Eve Jackson przeleciała z Biggin Hill w Anglii do Sydney w Australii od 26 kwietnia 1986 r. do 1 sierpnia 1987 r. Lot trwał 279 godzin 55 minut i przebiegał przez 26 553 km. Od 1 grudnia 1987 r. do 29 stycznia 1988 r. Brian Milton (Wlk. Bryta- nia) leciał z Londynu do Sydney w czasie 241 godzin 20 minut na dystansie 21 898 km. Vi- jaypat Singhania pokonał odległość 8724 km z Biggin Hill (Anglia) do Delhi (Indie) w ciągu 87 godzin 55 minut od 18 sierpnia do 10 września 1988 r. Pięciobój nowoczesny i biatlon Punkty zebrane w jeździe konnej, szermierce, biegu przełajowym i punkty ogólne nie mają wartości porównawczej. W strzelaniu i pły- waniu (300 m) wyniki mają ważność re- kordów i najlepsze osiągnięcia są poniżej po- dane. Pięciobój nowoczesny został zainau- gurowany na Igrzyskach Olimpijskich w Sztokholmie w 1912 r. (jazda konna, szer- mierka, pływanie, strzelanie i bieg). L'Union Internationale de Pentathlon Modernę (UIPM) została założona w Aldershot, Hampshire 3 sierpnia 1948 r. Po dołącze- niu biatlonu (bieg narciarski i strzelanie) w 1957 r. nazwę zmieniono na L'Union Internationale de Pentathlon Modernę et Biathlon (UIPMB). PIĘCIOBÓJ NOWOCZESNY Najwięcej tytułów. Świat ? Andras Balczó (Węgry) (ur. 16 sierpnia 1938 r.) zdobył re- PIĘCIOBÓJ NOWOCZESNY NAJLEPSZE WYNIKI W DUŻYCH ZAWODACH ŚWIAT STRZELANIE 200/200: Charles Leonard (USA) (ur. 23 lutego 1913)1, Berlin, Niemcy, 3 sierpnia 1936. Daniele Masala (Wiochy) (ur. 12 lutego 1955 r), 1132 punkty, Jonkoping, Szwecja, 21 sierpnia 1978 r. GeorgeHon/ath (Szwecja) (ur. 14marca1960r.), 1132 punkty, Moskwa, ZSRR, 22 lipca 1980 r. 1 Punkty nie byty przyznawane w Igrzyskach Olimpijskich w 1936 r. PŁYWANIE Wyścigi motocyklowe 245 kordową ilość tytułów mistrza świata (usta- nowionych — w 1949 r. — sześć indywi- dualnych i siedem zespołowych) indywidual- ne w 1963, 1965-67 i 1969 r. oraz tytuł olimpijski w 1972 r.; zespołowe w latach 1960 — 70: pięć drużynowych mistrzów świa- ta i dwa olimpijskie. ZSRR zdobył rekor- dową ilość 12 tytułów zespołowych mistrzów świata i 4 tytuły olimpijskie. Następne są Węgry z 4 tytułami olimpijskimi i 9 mistrzów świata. Mistrzostwa świata kobiet po raz pierwszy odbyły się w 1981 r. Wielka Brytania zdoby- ła trzy tytuły zespołowe w latach 1981 —83, zaś Sarah Parker (ur. 16 lipca 1956 r.) była zawodniczką, uczestniczącą we wszystkich tych sukcesach. Jedynym podwójnym mi- strzem indywidualnym w latach 1986 — 87 jest Irina Kisielewa (ZSRR). Wendy Johana Norman (ur. 20 lutego 1965 r.) zdobyła tytuł indywidualny w 1982 r. i złoto zespołowo w latach 1981—82; Zdobyła również indywi- dualnie Puchar Świata w 1980 r., a Wielka Brytania zdobyła Puchar Świata zespołowo trzykrotnie w latach 1978-80. Olimpijskie ? Trzy Olimpijskie złote meda- le zdobył Andras Balczó, członek zwycię- skiego zespołu w 1960 i 1968 r. oraz mistrz indywidualny w 1972 r. Lars Hali ze Szwecji (ur. 30 kwietnia 1927 r.) jako jedyny dwu- krotnie został mistrzem indywidualnie (1952 i 1956 r.). Paweł Ledniew (ZSRR) (ur. 25 mar- ca 1943 r.) zdobył rekordową ilość siedmiu medali (dwa złote, dwa srebrne, trzy brązo- we) w latach 1968 — 80. Prawdopodobnie najwięcej sukcesów odniósł William Oscar Guernsey Grut ze Szwecji (ur. 17 września 1914 r.) w Igrzyskach 1948 r., kiedy wygrał trzy konkurencje, a w dwóch pozostałych był piąty i ósmy. BIATLON Biatlon, łączący bieg narciarski i strzelanie z karabinu, został po raz pierwszy rozegrany na Igrzyskach Olimpijskich w 1960 r., a Mi- strzostwa Świata zainaugurowano w 1958 r. Najwięcej tytułów. Igrzyska Olimpijskie ? Dwa indywidualne tytuły olimpijskie zo- Pięciobójnowoczesny. Najlepszy* Najwięcej sukcesów w pięciu dyscyplinach pięcioboju odniósł Węgier AncJras Balczó. {Foto: Att-Sport/Don Morfey). Biathlon. Najwięcej tytułów franz-Peter Rotsch (była NRD) jest jednym z dwóch mężczyzn, którzy dwukrotnie zdobyli tytuł mistrza w czasie igrzysk olimpijskich. (Foto: Atl-Sport/Gray Wlortimore). stały zdobyte przez: Magnara Solberga, Norwegia, (ur. 4 lutego 1937 r.) w 1968 r. i 1972 r.; oraz przez Franza-Pctera Rotscha była NRD, zarówno na 10 km i na 20 km w 1988 r. ZSRR wygrał sześć sztafet 4 x 7,5 km w latach 1968 — 88. Aleksander Ticho- now (ur. 2 stycznia 1947 r.), który był człon- kiem pierwszych czterech zespołów, zdobył także srebro w 1968 r. na 20 km. Świat ? Frank Ullrich (była NRD) (ur. 24 stycznia 1958 r.) sześciokrotnie został indywi- dualnym mistrzem świata, cztery razy na 10 km w latach 1978 — 81, włączając w to Olim- piadę w 1980 r. oraz dwukrotnie w biegu na 20 km w latach 1982-83. Aleksander Ti- chonow był członkiem dziesięciu zwycięskich zespołów sztafetowych ZSRR w latach 1968 — 80 i zdobył 4 tytuły indywidualnie. Puchar Świata w biatlonie (powstały w 1979 roku) został zdobyty trzykrotnie przez Franka Ullricha w latach 1980-82. Był on drugi w 1979 r. i trzeci w 1983 r. Wyścigi motocyklowe Najdawniejszy wyścig ? Pierwszy wyścig motocyklowy odbył się na dystansie jednej mili (1,6 km) na owalnym torze w Sheen House, Richmond (Anglia) 29 listopada 1897 r. i wygrał go Charles Jarrott (1877— 1944) na maszynie „Fournier". Naj- starszą na świecie imprezą tego typu są wyś- cigi organizowane przez Auto-Cycle Union Tourist Trophy (TT). Pierwszy odbył sie na Najszybsze tory ? Największa przeciętna prędkość jednego okrążenia na torze o ob- wodzie zamkniętym wynosi 257,958 km/h. Uzyskał ją Kanadyjczyk Yvon du Hamel (ur. w 1941 r.) na ulepszonej 903 cm3 cztero- cylindrowej maszynie Kawasaki Zl, na li- czącym 4,02 km torze o nachyleniu 31 stop- ni — Daytona International Speedway, na Florydzie w USA, w marcu 1973 r. Czas jednego okrążenia wyniósł 56,149 sekund. Najszybszym torem szosowym był Francor- cłiamps koło Spa w Belgii o długości 14,12 km. W 3 minuty 50,3 sekundy (ze średnią prędkością 220,721 km/h) pokonał go Bry- tyjczyk Barry Stephen Frank Sheene (ur. 11 września 1950 r.) na 495 cm3 4-cylindrowej maszynie Suzuki, podczas Grand Prix Belgii, 3 lipca 1977 r. Przy okazji ustanowił rekord przejazdu dziesięciu okrążeń (141,20 km ) z czasem 38 minut, 58,5 sekund. (Średnia prędkość 217,379 km/h). Najdłuższy wyścig ? Aż 24 godziny trwał wyścig Liege, który odbywał się na starym torze Francorchamps. Najdłuższy dystans, jaki przejechano, wynosi 4444,8 km ze śred- nią prędkością 185,20 km/h i dokonali tego Francuzi Jean-Claude Chemarin i Christian Leon na 4-cylindrowej Hondzie z silnikiem o poj. 941 cm3,14—15 sierpnia 1976 r. na torze Francorchamps. Najdłuższy tor ? Jest to tor „Mountain" na brytyjskiej wyspie Man, jego długość wy- nosi 60,72 km, gdzie od 1911 r. rozgrywane są najważniejsze wyścigi TT (w 1920 r. doko- nano na torze niewielkich poprawek), ma 264 krzywizny i zakręty i jest najdłuższym to- rem spośród używanych do wyścigów moto- cyklowych. Najświetniejsi motocykliści ? Brytyjczyk Stanley Michael Bauley Hailwood (1940 — 81) odniósł rekordową liczbę 14zwy- cięstw w wyścigach TT na wyspie Man, w latach 1961—79. Pierwszym, który wygrał trzy kolejno rozgrywane wyścigi TT w dwóch klasach bvl Rodezviczvk James A. 246 Wyścigi samochodowe 1961 i 1967 r. Jego wyczyn powtórzy! Ir- landczyk William Joseph Dunlop (ur. 25 lu- tego 1952 r.) w 1985 i 1988 r. i Szkot Steve Hislop w 1989 r. Rekord toru na wyspie Man TT wynosi 195,27 km/h i należy do Szkota Steve'a His- lopa, który ustanowił go 4 czerwca 1989 r. Do niego należy też rekord prędkości w wyścigu — 1 godzinę 53 minuty 47,4 sekundy przy średniej prędkości 192,08 km/godz., zwy- ciężył wtedy w Formule Pierwszej TT 1989 r., na Hondzie 750 cm3. Mistrzostwa Świata. Najbardziej utytułowa- nym motocyklistą na świecie (tytuł „Mistrza Świata" ustanowiła w 1949 r. Międzynaro- dowa Federacja Motocyklowa czyli Federa- tion Internationale Motocycliste, FIM) jest Włoch Giacomo Agostini (ur. 16 czerwca 1942 r.), który zdobył 15 tytułów, siedem w klasie 350 cm3 w latach 1968 — 74 i osiem w klasie 500 cm3, w latach 1966-72 i 1975. Jest on jedynym, który zdobył równocześnie obydwa tytuły mistrzowskie w dwóch klasach (350 i 500 cm3) w ciągu 5 lat, 1968 — 72. Agostini wygrał 122 wyścigi (68 w klasie 500 i 54 w klasie 350 cm3) podczas wy- ścigów o mistrzostwo świata w okresie od 24 kwietnia 1965 r. do 25 września 1977 r., w tym rekord 19 zwycięstw, ustanowiony w 1970 r. czym pochwalić się może także Mikę Hailwood, który tyleż zwycięstw odniósł w 1966 r. Hiszpan Angel Roldan Nieto (ur. 25 stycz- nia 1947 roku) zdobył rekordową ilość sied- miu tytułów mistrza w klasie 125 cm3, w la- tach 1971-2, 1979, 1981-84, zaś Klaus Enders z RFN (ur. w 1937 r.) zdobył sześć ty- tułów mistrzowskich w klasie motocykli z przyczepkami, w latach 1967, 1969 — 70, 1972-74. W 1985 r. Amerykanin Frieddie Burdette Spencer (ur. 20 grudnia 1961 r.), jeżdżący dla firmy Honda, jako pierwszy zwyciężył w tym samym roku w dwóch klasach: 250 i 500 cm3. • Podczas Isle of Man Formuły Pierwszej, 4 czerwca 19901. Steve Hisłop ze Szkocji zakoń- czył okrążenie „Mountain" w 18 min. 27.6 sek; jadąc z przeciętną prędkością 197,34 km/h. (Foto: Paulette Fpyle). ; - ./-A Najwięcej wygranych • Eddie Lawson (USA) czterokrotnie zdobył tytuł mistrza w >kłasie 500 ccm. {Foto: Aif-Sport/Pascal Ron- Trials ? Rekord trzech zwycięstw w Mi- strzostwach Świata należy do trzech zawod- ników, są to: Yrjó Vesterinen (Finlandia) który wygrał w latach 1976 — 78; Eddie Le- jeune (Belgia) 1982 — 84 i Thierry Michaud (Francja) - 1985-1986 i 1988. Motocross ? Belg Joel Robert (ur. 11 listo- pada 1943 r.) zdobył sześciokrotnie tytuł mi- strza świata w motocrossie w klasie 250 cm3 (1964-1968, 1972 r.). Od 25 kwietnia 1964 roku do 18 czerwca 1972 r. ustanowił rekord w postaci pięćdziesięciu wygranych wy- ścigów Grand Prix w klasie 250 cm3. Naj- młodszym motocrossowym mistrzem świata był Holender Dave Strijbos (ur. 9 listopada 1968 r.), który 31 sierpnia 1986 r. mając 18 lat i 296 dni, wygrał w klasie 125 cm3. Rekordowe maszyny ? Włoskie motocykle MV Agusta wygrały 37-krotnie Mistrzostwa Świata w latach 1952-1973 i odniosły 276 zwycięstw w wyścigach Mistrzostw Świata pomiędzy rokiem 1952 i 1976. Najmłodszy i najstarszy mistrz świata ? Najmłodszym mistrzem świata był Wene- zuelczyk Albert Cecotto ,,Johny" (ur. 25 stycznia 1956 r.). Mając 19 lat i 211 dni zdo- był 24 sierpnia 1975 r. tytuł w klasie 350 cm3. Najstarszym zaś był Hermann-Peter Miiller z RFN (1909-1976), który w wieku 46 lat wywalczył w 1955 r. tytuł mistrzowski w kla- sie 250 cm3. Wyścigi samochodowe Pierwsze wyścigi ? Wprawdzie istnieją w tej kwestii sprzeczne opinie, niemniej za naj- Wyścigi samochodowe 247 starszy uznaje się wyścig samochodowy na 323 km trasie z Green Bay do Madison w st. Wisconsin, USA, który odbył się w 1878 roku i wygrał go parowy samochód Oshkosha. W 1887 r. hrabia Jules Felix Philippe Albert de Dion de Malfiance (1856—1946) wygrał w Paryżu wyścig La Velocipede na trasie 31 km, jadąc czterokołowym pojazdem paro- wym De Dion, przy czym miał uzyskać śred- nią prędkość 59 km/h. Pierwszy „prawdzi- wy" wyścig odbył się na trasie Paryż — — Bordeaux i z powrotem (1178 km) 11 — 13 czerwca 1895. Pierwszy dojechał do mety Francuz Emile Levassor (1844 — 97) dwu- miejscowym pojazdem Panhard-Levassor, napędzanym przez silnik Daimler o poje- mności 1,2 litra i mocy 3 1/2 KM. Przeje- chał on trasę w 48 godz. 47 minut (średnia szybkość 24,15 km/h). Pierwszy wyścig na torze o obwodzie zamkniętym liczył pięć okrążeń 1 milowych (1,6 km) toru o na- wierzchni gruntowej, w Narragansett Park w Cranston w st. Rhode Island w USA i odbył się 7 września 1896 r., zaś wygrał go A. H. Whiting na maszynie Riker, poruszanej silni- kiem elektrycznym. Najstarszy na świecie wciąż regularnie odby- wający się wyścig to RAC Tourist Trophy, zainaugurowany 14 września 1905 r. na wys- pie Man. Najstarszym wyścigiem na konty- nencie europejskim jest Grand Prix Francji, który po raz pierwszy odbył się w dniach 26-27 czerwca 1906 r. Na Sycylii od 1906 roku odbywa się wyścig Coppa Florio, ale nieregularnie. Najszybsze tory ? Największa prędkość przeciętna, uzyskana na torze o obwodzie zamkniętym, wynosi 403,878 km/h i osiąg- nięta została podczas próby dr. Hansa Lie- beolda (Niemcy) (ur. 12 października 1926), który na torze wyścigowym w Nardo (Wło- chy) pokonał okrążenie długości 12,64 km w 1 min. 52 sek, jadąc doświadczalnym, dwumiejscowym wozem Mercedes-Benz Cl 11-IV, 5 maja 1979 r. Samochód napę- dzany był za pomocą ośmiocylindrowego sil- nika z dwoma turbodoładowaczami KKK o mocy 500 KM, przy 6200 obrotach na mi- nutę. Najszybszym torem szosowym był tor Fran- corchamps koło Spa, w Belgii, który miał kiedyś 14,10 km długości i który został 6 maja 1973 r. pokonany przez Francuza, Henriego Pescarolo (ur. 25 września 1942 ), w czasie 3 min. 13,4 sek. (średnia prędkość 262,461 km/h) prowadzącego samochód wy- ścigowy VI2 Matra-Simca MS679 Grupy 5 z silnikiem o pojemności 2993 cm3. Re- kord prędkości na jednym okrążeniu toru berlińskiego AVUS uzyskał Niemiec Bern Rosemayer (1909-38), osiągając 276,38 km/h na 6-litrowym V16 Auto Union w 1937 r. Najszybsze uzupełnienie paliwa ? Tylko 4 sekund potrzebował Amerykanin Robert William Unser „Bobby" (ur. 20 lutego 1934) do uzupełnienia paliwa na 10 okrążeniu wyścigu Indianapolis 500, 30 maja 1976 r. Najszybszy wyścig ? Najszybszym wyści- giem jest BushClash, odbywający siew Day- tona na Florydzie w USA, na dystansie 80,5 km o nachyleniu 31 stopni. W 1987 r. Bili Elliot (ur. 8 października 1955) prowadząc Forda Thunderbirda, osiągnął tu przeciętną prędkość 318.322 km/h. Bili Elliot ustanowił Rekord uznany przez NASCAR (National Association for Stock Car Automobile Ra- cing) wynosi 342 — 482 km/godz. i uzyskany został 30 kwietnia 1987 r. przez Billa Elliotta na samochodzie Ford Thunderbird, na torze Alabama International Motor Speedway w Talladega, USA, torze wyścigowym długości 4,28 km o kształcie owalnym i 33 stopnio- wym nachyleniu na zakrętach. WYŚCIGI SAMOCHODOWE O GRAND PRIX MISTRZOSTW ŚWIATA Kierowcy, którym się najlepiej powiodło ? W zainaugurowanych w r. 1950 Mistrzo- stwach Świata Kierowców, rekordową ilość pięciu zwycięstw zanotował na swym koncie Argentyńczyk Juan Manuel Fangio (ur. 24 czerwca 1911), w latach: 1951 i 1954-57. Gdy rezygnował w 1958 r. z kariery wyścigo- wej, miał za sobą 24 wygrane wyścigi Grand Prix (w tym dwa podzielone z innym kie- rowcą) na 51 startów. Francuz Alain Prost (ur. 24 lutego 1955) jest zdobywcą zarówno największej liczby punk- tów w klasyfikacji Grand Prix: 540,5, jak też autorem największej liczby zwycięstw w Grand Prix: 36, co osiągnął w 142 wyścigach Grand Prix, w latach 1980-89. Największą liczbę zwycięstw w Grand Prix w jednym ro- ku, to osiem, które wywalczył w 1988 r. Brazylijczyk Ayrton Senna (ur. 21 marca 1960). Najwięcej startów, 182, w Grand Prix ma za sobą Włoch Ricardo Patrese (ur. 17 kwietnia 1954), w okresie od 1977 r. do 18 czerwca 1989. Najstarsi i najmłodsi ? Najmłodszym mi- strzem świata był Brazylijczyk Emerson Fit- Pierwsza kobieta • Jest nią Stawna Ro-; binson {w. 30 listopada 1954 r.}. Wygrafa ona; NASCAR OashSefies w Ashevilte w Północnej,, tipaldi (ur. 12 grudnia 1946), który zdobył swój pierwszy tytuł mistrzowski 10 września 1972 r., mając 25 lat i 273 dni. Najstarszym mistrzm świata był Juan-Manuel, Fangio, który po raz ostatni zdobył tytuł 18 sierpnia 1957 r. w wieku 46 lat 55 dni. Najmłodszym zwycięzcą Grand Prix był No- wozelandczyk Bruce Leeslie McLaren (1937-70), który 12 grudnia 1959 r. wygrał w Sebring na Florydzie Grand Prix Stanów Zjednoczonych, mając 22 lata i 104 dni. Amerykanin Troy Ruttman miał 22 lata i 80 dni, kiedy 30 maja 1952 r. zwyciężył w In- dianapolis 500, który wtedy był jednym z wyścigów liczonych w punktacji Mistrzostw Świata. Najstarszym triumfatorem Grand Prix (w czasie, gdy nie rozgrywano Mi- strzostw Świata) był Włoch Tazio Giorgio Nuvolari (1892-1953), który 14 lipca 1946 roku w Albi, Francja, zwyciężył w Grand Prix Albi, w wieku 53 lat i 240 dni. Najstar- szym kierowcą, który startował w Grand Prix, był Louis Alexandre Chiron z Monako (1899-1979); 22 maja 1955 r. zajął szóste miejsce w Grand Prix Monaco, licząc 55 lat i 292 dni. Najmłodszym kierowcą, który za- kwalifikował się do Grand Prix, był Nowoze- landczyk Michael Christopher Thackwell (ur. 30 marca 1961), który 28 września 1980 roku, w czasie Grand Prix Kanady miał 19 lat i 182 dni. Fabryki ? Do firmy Ferrari należy rekord: osiem zwycięstw w Mistrzostwach Świata producentów samochodów — w 1961, 1964, 1975-7, 1979, 1982-3, Firma Ferrari od- niosła zwycięstwo 95 razy w 446 wyścigach Grand Prix, w latach 1950 — 89. Największa przewaga jednego zespołu miała miejsce w 1988 r., kiedy zespół McLarena wygrał 15 na 16 wyścigów Grand Prix. Ayrton Senna odniósł osiem zwycięstw i trzy razy zajął dru- gie miejsce, a Alain Prost miał siedem wygra- nych i siedem drugich miejsc. Samochody McLarena z silnikiem Hondy zgromadziły ponad trzy razy więcej punktów, niż ich naj- bliższy rywal, Ferrari. Najszybszy wyścig ? Największa prędkość średnia, jaką kiedykolwiek uzyskano na obecnie używanym torze, podczas wyścigu Grand Prix, to 235, 421 km/h, uzyskane przez Brytyjczyka Nigela Mansella na Wil- liamsie-Hondzie podczas Grand Prix Austrii w Zeltweg, 16 sierpnia 1987 r. Zatwierdzony rekord okrążenia ustanowił Fin Keke Ros- berg wynikiem 1 min. 05,59 sek., przy śred- niej prędkości 258,803 km/h na William- sie-Hondzie w Silverstone, podczas Grand Prix Wielkiej Brytanii, 20 lipca 1985 r. Najmniejsza różnica na mecie ? Naj- mniejsza różnica między pierwszym, a dru- gim zawodnikiem była podczas Grand Prix Hiszpanii w Jerez de la Frontera, 13 kwiet- nia 1986 r., kiedy Brazylijczyk Ayrton Senna na Lotusie pokonał o 0,014 sek. Brytyjczyka Nigela Mansella, jadącego na Williamsie. Podczas Grand Prix Włoch na torze w Monza, 5 września 1971 r., tylko 0,61 sek. dzieliło zwycięzcę, Brytyjczyka Petera Gethi- na, od piątego zawodnika na mecie. LE MANS Najdłuższy dystans, jaki kiedykolwiek został przejechany podczas 24 godzinnego Grand Prix d'Endurance (pierwsze odbyło się 26 — 27 maja 1923) na starym torze Sarthe w Le Mans, we Francji, wynosi 5333,724 km i przejechali go : Austriak, dr Helmut Marko (ur. 27 kwietnia 1943) i Holender, Gijs vas Lennep (ur. 16 marca 1942) w dniach 12—13 czerwca 1971 r. samochodem wyścigowym grupy 5, 12 cylidrowym Porsche 917K o po- lajwięcej startów • Włoch Riccardo Patrese startowa! w rekordowej ilości wy-J ścigów o Grand Pńx, sukcesów jednak odniósł; niewiele. W swej 13-łetrtiej karierze wygra) 3 wyścigi o Grand Prix. {Foto: Ati-Sport/Paseaf Rondeau). chodzie Jaguar XJR9, w dniach 11 — 12 czerwca 1988. Rekordowy czas jednego okrążenia (obecnie długość okrążenia toru liczy 13,535 km) wy- nosi 3 min. 21,27 sek. (średnia prędkość 242,093 km/h) i należy do Francuza Alaina Ferte'a, który ustanowił go 10 czerwca 1989 r. na Jaguarze XJR-9. Faktycznie rekord przejazdu jednego okrążenia toru należy do Hansa Stiicka (RFN) i wynosi 3 min. 14,8 sek. (średnia prędkość 252,05 km/h), który ustanowił go 14 czerwca 1985 r. Najwięcej zwycięstw ? Dwanaście razy triumfowały samochody Porsche, w latach 1970-1, 1976-7, 1979, 1981-7. Wśród kierowców palmę pierwszeństwa utrzymuje belgijski kierowca Jacąues Bernard (Jacky Ickx) (ur. 1 stycznia 1945), który wygrał wy- ścig sześciokrotnie, w latach 1969, 1975 — 7 i 1981-2. INDIANAPOLIS 500 Wyścig na 500 mil (804 km) w Indianapolis (200 okrążeń toru) odbył się po raz pierwszy w USA 30 maja 1911 r. Dwóch kierowców od- sek. (średnia prędkość 274,743 km/h) uzy- skał Amerykanin Bobby Rahal na maszynie Penske March-Cosworth 31 maja 1986 r. Rekord średniej prędkości, uzyskany na czterech okrążeniach eliminacyjnych, wy- nosi 360,298 km/h i należy do Amerykani- na Ricka Mearsa (ur. 3 grudnia 1951), na Wspinaczka wysokogórska 249 dolarów, zaś rekordową nagrodę indywi- dualną 1 min 1 tys. 604 dolary uzyskał Brazy- lijczyk Emerson Fittipaldi w 1989 r. RAJDY Najstarszy długodystansowy rajd został zo- rganizowany przez paryski dziennik Le Ma- tin w 1907 r. i prowadził z Pekinu, Chiny do Paryża na trasie ok. 12 tys. km, zaś zaczął się 10 czerwca. Zwycięzca, włoski książę, Scipione Borghese (1872—1927) przyjechał do Paryża 10 sierpnia 1907 r. maszyną 40 KM Italia, w towarzystwie swoich szoferów, Ettorego i Luigiego Barzinich. Najdłuższy ? Najdłuższym w ogóle rajdem był zorganizowany przez Singapore Airlines, rajd Londyn —Sydney na trasie liczącej 31 tys. 107 km, który wystartował z Covent Garden w Londynie 14 sierpnia 1977 r. i do- tarł do Sydney Opera House 28 września 1977 r. Wygrali go Andrew Cowan, Colin Malkin i Michael Broad na Mercedesie 28OE. Najdłuższy, jaki odbywa się coro- cznie, to Rajd Safari (pierwszy w 1953 r. jako Rajd Koronacyjny, przez Kenię, Tanzanię i Ugandę, ale obecnie ograniczony jest do Ke- nii). Trasa rajdu dochodziła do długości 6 tys. 234 km. Rekord wygranych rajdów na- leży do Shekhara Mehty (ur. w Ugandzie w 1945 r.), który zwyciężył w latach 1973, 1979-82, czyli 5 razy. Monte Carlo ? W Rajdzie Monte Carlo (odbył się po raz pierwszy w 1911 r.) rekor- dzistą pod względem zwycięstw jest Włoch, Sandro Munari (ur. 1940), który wygrał go czterokrotnie, w latach 1972, 1975, 1976 i 1977; czterokrotnie zwyciężał też Niemiec z RFN Walter Róhrl (ur. 7 marca 1947) (z pi- lotem Christianem Geistdorferem), w latach 1980, 1982 — 4, za każdym razem innym sa- mochodem. Najmniejszym samochodem, który wygrał rajd, był Saab z silnikiem 851 cm3, prowadzony przez Szwedów, Erika Carlssona (ur. 5 marca 1929) i Gunnara Haggboma, którzy osiągnęli metę 25 stycz- nia 1962 i przez Carlssona Palma, 24 stycz- nia 1963 r. Mistrzostwa Świata ? Po dwa tytuły mi- strzowskie w Mistrzostwach Świata Kie- rowców (zainicjowane w 1989 r.) zdobyli: Walter Róhrl 1980 i 1982 oraz Fin Juha Kankkunen (ur. 2 kwietnia 1959), 1986-7. Do listopada 1988 r. najwięcej zwycięstw w wyścigach Mistrzostw Świata zdobyli, po 19, Finowie: Hannau Mikola i Markku Alen. Najtrudniejszy wyścig ? Za najtrudniejszą imprezę sportu motorowego ogólnie uzna- je się Rajd Paryż —Dakar. Po raz pierwszy zorganizowano go w roku 1978, kiedy wy- startowało 26 zawodników. Jedenasty Rajd w roku 1988 — 9 zgromadził 927 uczestni- ków. Trasa zaczynała się w Paryżu, Francja i prowadziła przez Tunezję, Libię, Niger, Mali, Gwineę kończąc się w Dakarze, Senegal — całkowita długość 10 831 km. WYŚCIG SAMOCHODÓW NA KRÓTKIM DYSTANSIE Samochody z silnikami tłokowymi ? Naj- krótszy czas osiągnięty przez wyposażony w października 1988 roku, jednakże jako ofi- cjalny rekord uznawany przez National Hot Rod Association (NHRA) podawany jest czas 4.990 sek, jaki Eddie Hill osiągnął pod- czas tej samej imprezy. Najwyższa chwilowa prędkość zarejestrowana na końcu dystansu 440 jardów wynosi 469.17 km/h. Uzyskał ją Connie Kalitta (USA) 4 lutego 1989 roku w Pomona, USA. Dla zwykłego samochodu z benzynowym silnikiem tłokowym najkrótszy czas 7.256 sek. uzyskał Bob Glidden (USA) 5 marca 1989 na samochodzie Ford Probe w Houston, USA; najwyższą chwilową końco- wą prędkość 307.87 km/h uzyskał Glidden 4 września 1987 roku w samochodzie Ford Thunderbird na torze w Indianapolis, USA. Najkrótszy czas przejazdu i najwyższą pręd- kość końcową dla motocykla napędzanego benzynowym silnikiem tłokowym, wyno- szące odpowiednio 7.829 sek. i 275.03 km/h osiągnął John Mafaro (USA) na Suzuki w Houston 5 marca 1989 roku. Rekord świata dla dwóch przejazdów w przeciwnych kierunkach na dystansie 440 jardów (402 m) ze startu zatrzymanego wy- nosi 6.70 sek; osiągnął ten wynik Dannis Vic- tor Priddle (urodzony w 1945 roku) z Yeovil, Wlk. Brytania, 7 października 1972 roku na lotnisku Elvington Airfield, jadąc samocho- dem Chrysler z silnikiem o pojemności 6424 cm3, który pracując z doładowaniem osiąga moc 1700 KM (brytyjskich), stosując jako paliwo nitrometan i metanol. Szybszy prze- jazd zajął 6.65 sek. Samochody z silnikiem rakietowym lub odrzutowym ? Najwyższą końcową pręd- kość przejazdu zarejestrowaną przez dowol- ny samochód do wyścigów na krótkim dy- stansie 631,732 km/h uzyskał Kitty O'Neil (USA) na dnie wyschniętego jeziora El Mira- ge Dry Lakę, stan Kalifornia, USA, 7 lipca 1977 roku. Najkrótszy czas przejazdu 3.58 sek. uzyskał Sammy Miller w samochodzie Pontiac „Funny Car" w 1986 roku. Najwyższe szybkości ? Najwięcej sukce- sów w biciu rekordów prędkości na lądzie odniósł lord Malcolm Campbell (Wielka Najle pszy czas • W najkrótszym czasie - 4.909 sek. przejechał 1 /4 mili Barce!! Gwymr 2 (ur. 1961 r.) w Houston, Texas USA, 3 marca 1 1890 f (Foto: Leslie Lovett). Brytania) (1885 — 1948). Dziewięć razy pop- rawiał on oficjalny rekord w okresie od 25 września 1924 roku, kiedy to na samocho- dzie Sunbeam uzyskał prędkość 235,216 km/h, aż do 3 września 1935 roku, kiedy to osiągnął szybkość 480,620 km/h na sa- mochodzie Bluebird z silnikiem firmy Rolls-Royce. Wspinaczka wysokogórska Jakkolwiek na szczycie Riffelhorn w Szwajca- rii (2927 m n.p.m.) znaleziono ślady dzia- łalności człowieka z epoki brązu, to wspi- naczka wysokogórska jako sport ma nie- przerwaną historię rozpoczynającą się do- piero od roku 1854. Odosobnione przypadki wspinaczki dla ratowania własnego życia można odnotować już w XIII wieku. Mie- szkający na Pustyni Atacama tubylcy w końcowym okresie prekolumbijskim około 1490 roku n.e. budowali platformy sakralne w pobliżu szczytu góry Llullaillaco (6723m). Mount Everest ? Mt. Everest (8848 m n.p.m.) zdobyto po raz pierwszy 29 maja 1953 roku o godzinie 11.30, kiedy na szczyt dotarli Edmund Percivyl Hillary (urodzony 20 lipca 1919 roku) z Nowej Zelandii, (zo- stał Komandorem Orderu Imperium Brytyj- skiego) i Szerpa Tenzing Norgay (1914 — 86, poprzednio nazwany Tenzing Khumjung Bhutia). Kierownikiem tej pomyślnej ekspe- dycji był pułkownik (później generał bryga- dy) Henry Cecil John Kunt — Komandor Orderu Imperium Brytyjskiego, (urodzony 22 czerwca 1910), który otrzymał tytuł Ka- walera w roku 1953, tytuł barona dożywot- nio 11 czerwca 1966 roku i Order Podwiązki 23 kwietnia 1979 roku. Najwięcej zwycięstw • Szerpa Sundare (albo Sungdare) (ur. w 1955 roku) wszedł na Mt. Everest rekordową ilość pięciu razy w la- tach 1979, 1981, 1982, 1985 i 1988. Ang Rita Szerpa (ur. w 1939 roku) z wejściami w latach 1983, 1984, 1985,1987 i 1988 również pięć ra- zy wszedł na Everest, ale dokonał tego bez butli tlenowych. Wejście samotne • Reinhold Messner (Włochy) (ur. 17 września 1944 roku) pierw- 250 Netball Mount Everest • Ang Rita Sherpa, sze- ściokrotny zdobywca Mount ?vetestu wraz z ptefwszyfn zdobywcą tej góry — Sił Edmundem szy samotnie wszedł na szczyt 20 sierpnia 1980 roku. Również Messner, któremu to- warzyszył Peter Habeler (Austria) (ur. 22 lipca 1942 roku) po raz pierwszy weszli na szczyt całkowicie bez tlenu 8 maja 1978 ro- ku. Pierwsza kobieta • Junko Tabei (Japonia) (ur. 22 września 1939 roku) osiągnęła szczyt 16 maja 1975 roku. Najstarszy wspinacz • Richard Daniel Bass (USA) (ur. 21 grudnia 1929 roku) miał 55 lat 130 dni, kiedy osiągnął szczyt 30 kwiet- nia 1985 roku. Ekspedycja, która osiągnęła najwięcej sukcesów • Norweska ekspedycja na Mt. Everest, której kierownikiem był Arne Naess (Norwegia) w roku 1985 wprowadziła 17 uczestników na szczyt w okresie 21—30 kwietnia 1985 roku, z czego 8 — 29 kwietnia, co stanowi rekord na jeden dzień. Właśnie podczas tej ekspedycji na szczyt wszedł Ri- chard Bass (USA), stając się najstarszym człowiekiem, który wspiął się na Mt. Everest, zaś Szerpa Sundare zrealizował czwarte spośród jego rekordowych pięciu wejść na ten szczyt (patrz powyżej). Na wszystkich kontynentach ? Pierwszą osobą, która wspięła się na najwyższą górę na każdym z siedmiu kontynentów (Afryka — Kilimandżaro 5895 m; Antarktyda — Vinson Massif 5140 m; Azja — Mt. Everest ssAa - Bnmna _ Plhnis ^642 m: Północna Alpinista ? Reinhold Messner zdobył wszystkie 14 na świecie góry o wysokości po- wyżej 8000 m, wchodząc bez tlenu. Po wej- ściu na Kanczendżunga w roku 1982 stał się pierwszą na świecie osobą, która zdobyła najwyższe na świecie trzy góry, jako że już wcześniej był na szczycie Mt. Everest i K2. Największe ściany ? Najwyższym końco- wym etapem wspinaczki jest ściana na po- łudniowym zboczu góry Annapurna I (8091 m). Została ona zdobyta przez brytyjską ekspedycję, którą kierował Christian John Storey Bonington (ur. 6 sierpnia 1934 roku), kiedy to w okresie od 2 kwietnia do 27 maja 1970 roku Donald Whillans (1933-85) i Dougal Haston wspięli się na szczyt zuży- jąc 5500 m liny. Najdłuższa wspinaczka na ścianie to zdobycie zbocza Rupal-Flank od wyjściowego obozu na wysokości 3560 m do Południowego Szczytu 8042 m góry Nanga Parbat — co oznacza pionowe wejście dłu- gości 4482 m. Wejście to zaliczyła wyprawa austro-niemiecko-włoska, którą kierował dr Karl Maria Herrligkoffer (ur. 13 czerwca 1916 roku), w kwietniu 1970 roku. Największą w Europie ścianą jest 2000 m północne zbocze Eigerwand (ściana Ogre), którą po raz pierwszy pokonali 21 —24 lipca 1938 roku Heinrich Harrer i Fritz Kasparek z Austrii oraz Anderl Heckmair i Wiggerl Wórg z RFN. Północno-wschodnią ścianę góry Eiger pokonali 20 sierpnia 1932 roku Hans Lauper, Alfres Zurcher, Alexander Graven i Josef Knubel. Największą w alpini- styce solową wspinaczką było pokonanie przez Waltera Bonattiego (Włochy) (ur. 22 czerwca 1930 roku) południowo-zachodnie- go filaru Dru, Montenvers, który obecnie nosi nazwę Filaru Bonettiego, z pięcioma bi- wakami w ciągu 126 godzin 7 minut w okre- sie 17 — 22 sierpnia 1955 roku. Najtrudniejsze trasy do wspinaczki są głów- nie zlokalizowane w dolinie Yosemite Vel- ley, USA. no (1950 — 83) biwakowali na wysokości 8800 m na Mt. Everest w nocy 8 — 9 paź- dziernika 1983, ale żaden z nich nie przeżył następnego dnia. Najstarszy alpinista ? Teiichi Igarashi (Ja- ponia, urodzony 21 września 1886 roku) wspiął się na górę Fuji (3776 m) 20 lipca 1986 roku w wieku 99 lat 302 dni. BIEGI GÓRSKIE Góra Kamerun ? Reginald Esuke (Kame- run) zbiegł ze szczytu 4095 m do Buea na wysokości 915 m 24 stycznia 1988 roku w czasie 1 godziny 2 minut 15 sekund, uzysku- jąc pionową szybkość 51 m na minutę. Ti- mothy Leku Lekunze (Kamerun) ustanowił rekord w biegu na szczyt i z powrotem 25 stycznia 1987 roku w czasie 3 godzin 46 mi- nut 34 sekund, przy czym temperatura zmie- niała się od 35°C na starcie do 0°C na szczy- cie. Rekordowy czas zejścia w roku 1988 ustanowił Jack Maitland (Wielka Brytania) na 2 godziny 25 minut 20 sekund. Kobiecy rekord w tym biegu ustanowiła na 4 godziny 42 minuty 31 sekund w 1989 roku Fabiola Rueda (Kolumbia). BIEGI GÓRSKIE NA WYTRZYMAŁOŚĆ Rekord pokonania trasy szlaku Bob Gra- ham Round przez 42 szczyty w Krainie Je- zior Lakeland, całkowitej długości 99 km i łącznej wysokości podbiegania pod górę i zbiegania 7900 m w czasie 13 godzin 54 mi- nut ustanowił 19 czerwca 1982 roku Billy Bland w wieku 34 lat. Ernest Roger Baumei- ster (ur. 17 grudnia 1941 roku) z klubu Dark Peak Fell Runners Club przebiegł dwukrot- nie trasę szlaku Bob Graham Round w dniach 30 czerwca — 1 lipca 1979 roku w cza- sie 46 godzin 34,5 minuty. Rekord kobiecy dla jednego okrążenia szlaku w czasie 20 go- dzin 17 minut ustanowiła 11 czerwca 1988 roku Helen Diamantides. Rekord w biegu 24-godzinnym w Krainie Jezior Lakeland z zaliczeniem 76 szczytów (łączna wysokość podbiegania pod górę i zbiegania około 11 900 m), zaczynając od Braithwaite ustanowił w dniach 19 — 20 czerwca 1988 roku Mark McDermott. Z obozu — bazy wyprawy na Mt. Everest do Katmandu ? Rekord w czasie 3 dni 10 godzin 8 minut ustanowiły w dniach 8—10 października 1987 roku Helenę Dia- mantides i Alison Wright, obie w wieku 22 lat. Pokonały one trasę 288 km. Netball „Netball", stanowi odmianę koszykówki specjalnie dla kobiet. Została wymyślona w USA w roku 1891. Najwięcej tytułów mistrzów świata ? Australia wygrała Mistrzostwa Świata (usta- nowione od roku 1963) rekordową ilość pię- ciu razy w latach 1963, 1971, 1975, 1979 i 1983. Igrzyska Olimpijskie 251 Najwyższe wyniki ? Rekordowy wynik w Turnieju o Mistrzostwo Świata uzyskano w roku 1975 w Auckland, Nowa Zelandia, kie- dy to Anglia pokonała drużynę Papua-No- wa Gwinea w stosunku 114:16. Rekordową ilość 402 punktów zdobyła podczas turnieju w roku 1971 Judith Heath (Anglia), (ur. w 1942 roku). Igrzyska Olimpijskie Do rekordów włączono igrzyska, które od- były się w Atenach w 1906. Najdawniejsze starożytne Igrzyska Olimpij- skie, co zaświadcza sprawdzone źródło hi- storyczne, odbyły się w lipcu 776 r. p.n.e., wtedy to zwyciężył w biegu kucharz z Elis, Koroibos. Początek igrzysk można przypu- szczalnie datować na rok ok. 1370 p.n.e. Kres starożytnym Igrzyskom położyło za- rządzenie cesarza rzymskiego, Teodozjusza Wielkiego (ok. 346 — 95), wydane w Medio- lanie w 393 r. n.e. Z inicjatywy Pierre'a de Fredi, barona de Coubertin (1863-1937) Igrzyska Olimpijskie ery nowożytnej zosta- ły zainaugurowane w Atenach, 6 kwietnia 1896 roku. Zawsze obecne ? Pięć krajów nigdy nie opuściło żadnych letnich igrzysk: Australia, Francja, Grecja, Szwajcaria i Wielka Bryta- nia. Spośród nich tylko Wielka Brytania brała udział we wszystkich olimpiadach zi- mowych. Najwięcej uczestników ? Najwięcej zawod- ników stanęło, na starcie Letnich Igrzysk w Seulu w 1988 r.: 9302 zawodników (6892 mężczyzn i 2410 kobiet), którzy reprezento- wali rekordową liczbę 160 krajów. Najwięcej publiczności ? Spośród wszyst- kich konkurencji olimpijskich w dziejach Najwięcej Medali Kompletne zestawienie liczby medali za wszystkie konkurencje olimpijskie (łącznie z tymi, których nie ma obecnie w programie igrzysk), zarówno letnich (1896-1988), jak zimowych igrzysk (1924-1988): złote srebrne brązowe ogółem St. Zjed. . . . 788 607 509 1904 ZSRR1. . . . . 474 380 358 1212 Niemcy2 . . . 183 233 230 646 W. Brytania3 . 180 226 216 622 Z zestawienia wyłączono medale przyznane w konkursie sztuki (1912-1948). ' Dawniej Rosja, 2 Niemcy 1896-1964, RFN od 1968,3 Do 1920 r. łącznie z Irlandią. Rozgrywki olimpijskie • Najczęstszy i uczestnik Paul B. Elvstróm z Danii (ur. 25 lutego-j 1928 r.) jest jednym z czterech sportowców, którzy brali udział w olimpijskich rozgrywkach na przestrzeni 40 lat. Rozpoczął od udziatu w re- gatach w 1948 r., zakończył w Seulu w 1988 r. Na zdjęciu — z córką Trine, również żeglarką. foto: Per Kjarbye). igrzysk, najwięcej publiczności, 150 tysięcy zgromadził konkurs skoków w 1952 r. w HolmenkeOlen k. Oslo, w Norwegii. Szacuje się, że liczba widzów, zgromadzonych na tra- sie biegu maratońskiego, rozegranego na uli- cach Tokio 21 października 1964 r., wynosiła od 500 tys. do 1,5 miliona. Liczba wszystkich widzów, którzy w 1984 r. oglądali zawody olimpijskie w Los Angeles, wyniosła 5 min 797 tys. 923. Sztafeta ze zniczem olimpijskim ? Naj- dłuższą podróż odbył znicz olimpijski przed XV Igrzyskami Zimowymi w Kanadzie w 1988 r. Znicz olimpijski przybył do St. John w Nowej Fundlandii 17 listopada 1987 i zos- tał przetransportowany na odległość 18 060 km (8188 km na nogach, 7111 km samolo- tem, 2756 km pojazdem śniegowym i 5 km psim zaprzęgiem), by dotrzeć 13 lutego 1988 do Calgary. Najwięcej medali ? Zwycięzcom staro- żytnych Igrzysk Olimpijskich dekorowano skronie wieńcem z liści dzikich oliwek. W la- tach 164—152 p.n.e. dwunastokrotnie zwy- ciężał w biegach Leonidas z Rodos. W no- wożytnych igrzyskach największą liczbę dziesięć złotych medali w męskich konku- rencjach indywidualnych zdobył Ameryka- nin Clarence Ewry (1874—1937) (patrz także: Lekkoatletyka). Wśród kobiet re- kord wynosi siedem, zdobyła je Czecho-SJo- waczka Vera Caslavska-Odloźil (patrz: Gimnastyka). Jedynym olimpijczykiem, który sukcesywnie, czterokrotnie zdobywał złoty medal w tej sa- mej konkurencji, był Amerykanin Alfred A. Oerter (ur. 19 października 1936), który w Ul ;"" 252 Biegi na orientację latach 1956 — 68 zwyciężał w rzucie dyskiem. Także Duńczyk, Paul B. Elvstróm (ur. 24 lu- tego 1928) zdobył cztery kolejne medale złote na zawodach jednego typu jachtów w latach 1948 — 60, ale nastąpiła zmiana klas jachtów (w r. 1948 klasa nazywała się Firefly, zaś w latach 1952-60 Finn) Rekord w liczbie medali zdobytych na jed- nych igrzyskach dzierży amerykański pły- wak, Mark Andrew Spitz (ur. 10 lutego 1950), który w 1972 r. w Monachium zdobył ich siedem, a w tym trzy w sztafetach. W in- dywidualnych konkurencjach w jednych ig- rzyskach najwięcej zwycięstw, pięć, osiągnął amerykański łyżwiarz w jeździe szybkiej na lodzie Eric Heiden (ur. 14 czerwca 1958), w Lakę Placid w 1980 r. Jedynym mężczyzną, który zdobył złoty me- dal zarówno w letnich, jak i zimowych igrzy- skach, był Amerykanin Edward F. Eagan, (1898-1967), zdobywca tytułu mistrza w boksie, w wadze półciężkiej w 1920 r. oraz członek zwycięskiej czwórki bobslejowej w 1932 r. Pierwszą kobietą, która stała się zdo- bywczynią medali na igrzyskach letnich i zi- mowych, była reprezentantka byłej NRD Christa Luding z d. Rothenburger (ur. 4 grudnia 1959), gdy w 1988 r. wywalczyła me- dal w kolarskim sprincie. Uprzednio zdobyła medale w łyżwiarstwie szybkim na lodzie: w 1984 r. złoty na 500 m oraz w 1988 złoty na 1000 m i srebrny na 500 m. Gimnastyczka radziecka Łarissa Łatynina (ur. 27 grudnia 1934) zdobyła w swojej dy- scyplinie rekordową liczbę 18 medali, (patrz: Gimnastyka). Rekordowym osiągnięciem na jednych igrzyskach jest osiem medali ra- dzieckiego gimnastyka, Aleksandra Ditiatina (ur. 7 sierpnia 1957) w 1980 r. Najmłodszy i najstarszy złoty medalista ? Najmłodszym, który kie- dykolwiek zwyciężył był francuski chłopiec (jego nazwisko nie jest znane), sternik holen- derskiej dwójki wioślarskiej. Miał 7-10 lat, gdy zastąpił dr. Hermanusa Brockmanna, kiedy okazało się po eliminacjach, że jest za ciężki. W konkurencjach kobiecych naj- młodszą zwyciężczynią była Amerykanka Marjorie Gestring (ur. 18 listopada 1922), obecnie pani Bowman, która mając 13 lat i 268 dni wygrała w 1936 r. skoki z trampoliny. Najstarszym złotym medalistą był Oscar Swahn, który wchodził w skład zwycięskiej drużyny w konkurencji strzelania do sylwet- ki biegnącego jelenia w 1912 r., gdy liczył 64 lata i 268 dni. Najdłuższe kariery ? Najdłuższą ciągłość uczestnictwa w olimpiadach, 40 lat z przer- wami, mają dwaj sportowcy: duński szer- mierz, dr Ivan Osiier (1888-1965), który startował w latach 1908-31 i 1948 r. oraz żeglarz jachtowy z Norwegii, Magnus Know (1887-1972), który startował w latach 1908 — 20 i 1936-48. Najdłuższy okres star- tów wśród kobiet to 24 lata i takim może się pochwalić austriacka florecistka, Ellen Mul- ler-Preis (ur. 6 maja 1912), która występo- wała w latach 1932 — 56. Włoch, Raimondo d'Inzeo (ur. 8 lutego 1925) reprezentował swój kraj w konkurencjach jeździeckich ośmiokrotnie (rekord) w latach 1948 — 76, zdobywając jeden złoty , dwa srebrne i trzy brązowe medale. Wśród kobiet rekord 1952 — 72, wygrywając swą konkurencję w 1968 r.; szwedzkiej florecistki Kerstin Palm, która walczyła w latach 1964 — 84. Biegi na orientację Geneza ? Najwcześniejsze biegi na orienta- cję rozgrywane jako konkurencja sportowa odbywały się w armii szwedzkiej od 1888 r. oraz w armii norweskiej od 1895 r. Przypu- szcza się, że pierwsze cywilne zawody w bie- gach na orientację zostały zorganizowa- ne przez klub Tjalve w pobliżu Oslo w Nor- wegii, 31 października 1897 roku. W za- wodach tych wzięło udział 8 uczestników. Nie biorąc pod uwagę kilku imprez sporto- wych o mniejszym znaczeniu w tej konku- rencji, które miały miejsce do 1910 r., sport ten praktycznie wymarł w Norwegii, lecz w Szwecji przetrwał on I wojnę światową. Pierwsze duże zawody z udziałem ponad 200 uczestników zostały zorganizowane 25 marca 1919 roku w lasach Naćka pod Sztokholmem. Od czasu tamtego wydarze- nia sport ten bardzo szybko rozprzestrzenił się na obszarze całej Szwecji, a później, około 1925 r. dotarł również do Finlandii, Norwe- gii, zaś po 1945 r. do innych krajów europej- skich i dalej. Inicjatorem był major Ernst Killander, który znany jest jako „ojciec biegów na orientację" („The Father of Orien- teering"). Mistrzostwa Świata w biegach na orientację zostały wprowadzone w 1966 r. Najwięcej tytułów. Światowe ? W katego- rii biegów sztafetowych mężczyzn rekord zo- stał ustanowiony sześciokrotnie przez: rep- rezentację Szwecji w latach 1966 i 1979 r. oraz reprezentację Norwegii w latach 1970 i 1987. Reprezentacja Szwecji wygrała konku- rencję biegów sztafetowych siedmiokrotnie wiatach: 1966,1970, 1974,1976 ,1981, 1983i 1985. Trzy indywidualne tytuły w kategorii kobiet zostały uzyskane przez Annichen Kringstad-Svenson ze Szwecji (ur. 15 lipca 1960 r.) w latach 1981, 1983 i 1985. Ten sam tytuł w kategorii mężczyzn został zdobyty dwukrotnie przez reprezentanta Norwegii Age Hadler (ur. 14 sierpnia 1944 r.) w la- tach 1966 i 1972, reprezentanta Norwegii Egil Hohansen (ur. 18 sierpnia 1954 r.) w la- tach 1976 i 1978 oraz reprezentanta Norwe- gii 0yvind Thon (ur. 25 marca 1958 r.) w la- tach 1979 i 1981. Najwięcej biorących udział zawodników ? 22 510 osób wzięło udział 18 lipca 1983 ro- ku w pierwszym dniu zawodów O-Ringen odbywających się w miejscowości Smaland w Szwecji. Narciarskie biegi na orientację ? Do tej pory odbyło się siedem mistrzostw świata w narciarskich biegach na orientację. Repre- zentacja Szwecji zdobyła cztery tytuły świa- towe w kategorii sztafety męskiej w latach: 1977, 1980, 1982 i 1984. Reprezentacja Fin- landii uzyskała także cztery takie tytuły w kategorii sztafety kobiecej, w latach: 1975, 1977, 1980 i 1988. Rozgrywki w kategorii kobiet wprowadzono do programu Mistrzostw Świata w 1956 r. Najwięcej tytułów. Światowe ? Reprezen- tacja Związku Radzieckiego zdobyła siedem tytułów w kategorii drużynowej mężczyzn w latach: 1954, 1958, 1960, 1966, 1972 1976 i 1980. Drużyna kobieca tej reprezentacji zwy- ciężyła w mistrzostwach świata w latach: 1956, 1958, 1966, 1968, 1972 i 1976. W kate- gorii tytułów indywidualnych rekord pobił reprezentant Związku Radzieckiego Nikołaj Uszamiew zdobywając tytuł dwukrotnie w 1974 i 1980 r. Największa dokładność ? Jacąueline Smith, reprezentantka Wielkiej Brytanii (ur. 29 marca 1951 r.) wykonała 10 kolejnych cel- nych skoków spadochronowych, lądując w miejscu wyznaczonym przez 10-centyme- trowy dysk podczas mistrzostw świata, które miały miejsce w Zagrzebiu w Jugosławii 1 września 1978 r. W marcu 1978 roku w Yu- mie, Stany Zjednoczone, Dwight Reynolds wykonał rekordową ilość celnych skoków — 105 — w ciągu jednego dnia, a Bili Wenger i Phill Munden wykonali jednakową ilość skoków — 43 — w ciągu nocy, wchodząc w skład drużyny armii amerykańskiej — Gol- den Knights. Oficjalny rekord FAI pobił reprezentant Związku Radzieckiego Ale- ksander Aasmiae, wykonując 50 skoków do celu podczas zawodów w Ferghana w Związku Radzieckim w październiku 1979 roku. Pomiarów dokonywano przy pomocy sprzętu elektronicznego. Rekord dokładności lądowania dla skoków nocnych w kategorii mężczyzn (Mens Night Accuracy Landing) wynosi 27 kolejnych skoków, które wykonał Cliff Jones — reprezentant Stanów Zjedno- czonych w 1981 r. Pomiary były wykonywane przy pomocy sprzętu elektronicznego. Parametry lotu ? Andrew Wakelin, repre- zentant Wielkiej Brytanii wykonał rekordo- wy skok na spadochronie typu „Sorcerer 33" o długości 488 metrów w kategorii dy- stansu 7300 metrów i wysokości 400 me- trów, 1 sierpnia 1985 roku. Rekordowy czas trwania lotu — 21 minut i 8 sekund należy do Pata Sugrue'a na spadochronie typu „Pa- ramount 9" w Południowej Walii 12 kwietnia 1986 roku. Nigel Horder wykonał cztery ko- lejne skoki trafne do celu podczas zawodów Dutch Open w Flevhof w Holandii 22 maja 1983 roku. Petanąue (gra w kule) Pierwsze wzmianki o grze petanąue, inaczej zwanej „boules" pochodzą sprzed ponad 2000 lat, ale dopiero w 1945 roku utworzona została organizacja Federation Francaise de Petanąue et Jeu Provencal, a następnie pow- stała Federation Internationale (FIPJP). Mistrzostwa świata ? Dziewięć tytułów mistrza świata (ustanowionych w 1959 r.) zdobyła reprezentacja Francji do 1988 r. Pierwsze mistrzostwa w kategorii kobiet miały miejsce w 1988 r. a zwycięzcą tej impre- zy została reprezentacja Tajlandii. Wyścigi gołębi Geneza ? Wyścigi gołębi wzięły swój począ- tek z wykorzystania domowych gołębi do przesyłania wiadomości. Ten sport wy- wodzi się z Belgii, gdzie gołębi używano w usługach handlowych. Pierwszy długody- stansowy wyścig odbył się na trasie Londyn — Antwerpia w 1819 r., a wzięło w nim udział 36 gołębi. Najdłuższe loty ? Najdłuższe potwierdzone odległości, pokonane w obydwie strony przez jednego gołębia, to 1474,38 kilo- metrów, na trasie z Rzymu (Włochy) na północ i 1178,82 kilometrów na południe od The Faroes. Dokonał tego czarny sa- miec GB83X 03693, frunąc do gołębnika będącego własnością Marleya Westropa z Hitchin, Hertfordshire, Anglia. Utrzymuje się, że najdłuższy lot do domu wykonał go- łąb, będący własnością I Księcia Wellington (1769-1852). Wypuszczony ze statku w pobliżu wysp Ichabo, Zachodnia Afryka, 8 kwietnia, padł martwy o 1 milę od macierzy- stego gołębnika, znajdującego się w Ninę Elms, Wandsworth, Londyn, 2 czerwca 1845 roku, po 55 dniach lotu. Prawdopodobnie gołąb ten przeleciał dystans 8700 kilo- metrów, ale rzeczywista trasa, przy wzięciu pod uwagę ominięcia pustyni Sahara, wyno- siła prawdopodobnie 11 250 kilometrów. Największe prędkości ? Biorąc pod uwagę lot poziomy w warunkach bezwietrznych, wątpliwe jest, aby jakikolwiek gołąb mógł Wyścigi gołębi przekroczyć prędkość 96 km/h. Największa zanotowana podczas wyścigu prędkość, to 177,14 km/h czyli 2952 metry w ciągu minu- ty, którą uzyskał gołąb należący do A. Fi- geon and Son, Wickford, Essex, Anglia. Wy- darzenie to miało miejsce podczas wyścigów East Anglian Federation, zapoczątkowa- nych we wschodnim Croydon, Surrey, 8 ma- ja 1965 roku, kiedy to 1428 ptaków, było w trakcie lotu popychane przez silny południo- wo-zachodni wiatr. Największą znaną prędkość 133,46 km/h na dystansie ponad 1000 kilometrów uzyskała — samica gołębia w wyścigu Central Cum- berland Combine, na dystansie o długości 1099,316 kilometrów z Murray Bridge, Południowa Australia, do Północnego Ryde, Sydney 2 października 1971 roku. Rekordy w ciągu 24 godzin ? Uważa się, że najdłuższy w świecie dystans przebyty w ciągu 24 godzin, to 1292 kilometry (pręd- kość 1394 metry w ciągu minuty), które po- konał zwycięzca ES Petersen podczas impre- zy San Antonio RC w Teksasie, Stany Zjed- noczone w 1941 r. Zdobywcy rekordów ? Gołąb o nazwie „Champion Breakaway", należący do R. 253 Najszybsza motorówka • 368,52 km/h osiągnęła motorówka „The Texan", którą kie- rował Eddie Hill (USA). (Foto: Jim Wefch). Green z Wallsall Wood, West Midlands, Anglia zdobył 59 pierwszych nagród w okre- sie od 1972 roku do maja 1979 roku. Najdłu- ższy dystans w trakcie wyścigów pokonał mieszany samiec Nunnies, własność Terry Halleya z Abbofs Langely Hertfordshire, Anglia, który przeleciał odległość 32 318 ki- lometrów. Najdroższy ptak ? Zazwyczaj za gołębia wyścigowego — championa można uzyskać sumę 30 000 funtów lub więcej. Wahania w kursach walutowych wskazują na to, że re- kordowa cena w funtach-szterlingach nie musi odzwierciedlać rzeczywistej zapłaconej sumy. Wśród najdroższych sprzedanych ostatnio ptaków znalazły się: Keiser, które- go kupił Masahiko Ohta z Japonii od Artura Lerlera w 1985 r., Sproetekop, również sprzedany do Japonii przez Artura Leflera w 1986 r., Peter Pau sprzedany przez Silvere Toye z Belgii Luisowi Massarelli z Lough Borough, Leicestershire (Wlk. Brytania) w 1986 r. Polo Geneza ? Wydaje się, że gra polo pochodzi z Manipur, a jej początek datuje się na około 3100 lat p.n.e. Ówczesna nazwa gry brzmiała Sagol Kang Jei. Inni utrzymują, że wywodzi się ona z Persji, gdzie około roku 525 p.n.e. znana była pod nazwą Pulu. Polo zostało za- prezentowane oficerom brytyjskim przez maharadżę Manipuru, Chandrakirti Singh w Cachar. Pierwszym klubem polo był Cachar ...... 254 Wyścigi łodzi motorowych Club, założony w 1859 r. w Assan w Indiach. Najstarszym klubem istniejącym do dziś jest Calcutta Polo Club, założony w 1862 r. Gra polo przybyła do Anglii z Indii w 1869 r. przywieziona przez 10 Pułk Huzarów z Aldershot, Hampshire. Pierwszy międzyna- rodowy mecz rozegrały reprezentacje Anglii i Stanów Zjednoczonych w 1886 r. Organi- zacją nadrzędną gry polo jest Hurlingham Polo Association, która opracowała pierwsze angielskie zasady gry w polo w 1875 r. Najwięcej tytułów ? Brytyjskie Mistrzo- stwa Open o Złoty Puchar Cowdray Park, ustanowione w 1956 r. zostały wygrane pięciokrotnie przez Stowell Park w latach: 1973-1974, 1976, 1978 oraz w 1980 r. Najwyższa punktacja ? Najwyższą łączną sumę 30 bramek w meczu międzynarodowym uzyskano, kiedy reprezentacja Argentyny po- konała reprezentację Stanów Zjednoczonych w stosunku 21:9 podczas rozgrywek w Mea- dow Brook, Nowy Jork, Stany Zjednoczone, we wrześniu 1936 roku. Pool (odmiana bilardu) Pool, czyli odmiana bilardu z użyciem nu- merowanych bil, jako dyscyplina sportowa zaczęła być normalizowana około 1890 r. Największym mistrzem jest Ralph Green- leaf. reprezentant Stanów Ziednoczonvch Najdłuższą serię piłek w amerykańskiej od- mianie gry (625) uzyskał Michael Eufemia podczas meczu w Logan's Billiard Academy w Brooklyn, Nowy Jork, Stany Zjednoczone 2 lutego 1960 r. Największą liczbę piłek — 16 009 — umieścił w luzach w ciągu 24 godzin Paul Sullivan podczas meczu rozegranego w Selby, North Yorkshire, Anglia, 8 i 9 kwietnia 1989 roku. Rekordowy czas we wprowadzaniu wszyst- kich piętnastu bil do łuz w zawodach prędko- ściowych uzyskali: w kategorii mężczyzn — Rob McKenna: 37,9 sekundy, w Blackpool, Lancashire, Anglia, 7 listopada 1987 roku, zaś w kategorii kobiet — Susan Thompson: 53,29 sekundy w Oldham, Greater Manche- ster, Anglia, 5 czerwca 1988 roku. Najwięk- sza ilość zdobytych punktów w grze typu 14 — 1 uzyskał Ross Mclnnes w Pontin's Heys- ham, Lancashire, Anglia, 3 października 1984 roku. Wyścigi łodzi motorowych Jean Joseph Etienne Lenoir (1822 - 1900) ja- ko pierwszy zamontował w łodzi silnik ben- zynowy i wypróbował swój wynalazek na Sekwanie w Paryżu, Francja, 1895 r. Praw- dziwe wyścigi lodzi motorowych miały swój początek około 1900 r. Pierwsze zanotowane wyścigi odbyły się w 1903 r. na trasie z Calais we Franoii do Dnver w Kent Analia Wvśri- Początkł „rakietki" • Obecnie w „ra- kietkę" grywa się w pomieszczeniach zamknię- tych. W połowie XVIII w., kiedy gra zaczęła wchodzić w modę grywano w nią na terenach otwartych. (Foto: ?. T. Archive). ne na trasie o kształcie okręgu lub na krót- kim ,,bezpiecznym" kursie. Rozpoczęto ta- kże wyścigi na pełnym morzu oraz wyścigi na trasach prowadzących od jednego punktu wybrzeża do drugiego na łodziach motoro- wych starego typu. Wyścigi szybkich łodzi motorowych nowego typu na pełnym morzu odbyły się po raz pierwszy w 1958 r. na trasie o długości 273 kilometrów, prowadzącej z Miami, Stany Zjednoczone do Nassau, na wyspach Bahama. Wyścigi łodzi motoro- wych z silnikiem zewnętrznym, to znaczy sil- nikiem połączonym z przekładnią, z oddziel- nym napędem, po raz pierwszy odbyły się w Stanach Zjednoczonych około 1920 r. Za- równo silnik zewnętrzny jak i silnik wewnęt- rzny łodzi motorowych jest przeważnie na- pędzany benzyną, jednakże od czasu, gdy w 1950 r. pojawiły się silniki diesla (zapłon sa- moczynny) zaczęto coraz częściej używać łodzi z tego typu motorem w wyścigach na otwartym morzu. Największe prędkości ? Największa do- tychczas, zanotowana prędkość łodzi moto- rowej napędzanej śrubą, to 368,52 km/h, którą uzyskała motorówka ,,The Texan" ty- pu Kurtis Top Fuel Hydro Drąg, sterowana przez reprezentanta Stanów Zjednoczonych, Rackets 255 American Drąg Boat Association wynosi 360,29 km/h, a pobił go sternik Robert T. Burns na łodzi typu Blown Fuel Hydro o na- zwie „Finał Effort" podczas zawodów, na je- ziorze Creve w St. Louis, Missouri, Stany Zjed- noczone 15 czerwca 1985 roku, na trasie o dłu- gości 402 metry. Największą prędkość 285,83 km/h uznaną przez Union Internationale Motonautiąue w kategorii łodzi z silnikiem zewnętrznym w klasie (e) uzyskał P.R. Knight na łodzi Lauto- bach z silnikiem Chevroleta podczas wy- ścigów na jeziorze Ruataniwha w Nowej Ze- landii w 1986 r. Robert F. Hering ze Stanów Zjednoczonych ustanowił rekord świata For- muły Pierwszej: 266,085 km/h w Parker, Sta- ny Zjednoczone 21 kwietnia 1986 roku. W kategorii łodzi z silnikami diesla (zapłon samoczynny) największa dotychczas zanoto- wana prędkość wynosi 218,26 km/h, którą uzyskał ślizgacz o nazwie „Iveco World Lea- der" napędzany silnikiem Aifo-Fiat, sterowa- ny przez Carlo Bonami w Wenecji, Włochy, w 1985 roku. Największe prędkości wyścigowe ? Naj- większą prędkość zanotowaną podczas wy- ścigów na morzu otwartym osiągnął (166,22 km/h) reprezentant Stanów Zjednoczonych, Tony Garcia na łodzi Klasy I podczas wyści- gu w Key West na Florydzie, Stany Zjedno- czone w listopadzie 1983 roku. Najdłuższe rejsy lodzi motorowych ? Najdłużej trwające wyścigi łodzi motoro- wych na otwartym morzu odbyły się w ra- mach międzynarodowej imprezy Port Rich- borough London to Monte Carlo Marathon Offshore. Trasa tego wyścigu miała długość ponad 4742 kilometry i została podzielona na 14 etapów, które były zaliczane od 10 do 25 czerwca 1972 roku. Zwycięstwo odniosła łódź motorowa o nazwie „H.T.S." z Wielkiej Brytanii, którą płynęli trzej zawodnicy: Mikę Bellamy, Eddie Chaterii, Jim Brooker przez 71 godzin, 35 minut i 56 sekund ze średnią prędkością 66,24 km/h. Najdłuższe wyścigi po trasie o kształcie okręgu, to coroczne 24-godzinne wyścigi odbywające się od 1962 r. na Sekwanie w Rouen we Francji. Zdobywcy pierwszego miejsca w 1983 r. — Francois Greens, Jan van Brockels i Ro- ger Robin, reprezentanci Belgii, sterowali łodzią motorową o nazwie „Piranha" z silni- kiem zewnętrznym firmy Johnson, ze średnią prędkością 75,02 km/h. Najdłuższy „skok" łodzi odrzutowej ? Najdłuższy „skok" osiągnięty przez łódź odrzutową, to 36,57 metrów. Wykonał go Peter Horak ze Stanów Zjednoczonych na łodzi Glastron Carlson CVX 20 Jet Deluxe, posiadającej silnik typu 460 Ford V8 (pręd- kość startowa — 88 km/h) podczas kręcenia filmu dokumentalnego dla telewizji w Sta- nach Zjednoczonych, Salton Sea, 26 kwiet- nia 1980 roku. Najdłuższy „skok" na ląd stały, o długości 38,7 metra wykonał Norm Bagrie z Nowej Zelandii, z powierzchni rzeki Shotover w łodzi odrzutowej o nazwie ,,Valvolene", ważącej 1 i pół tony, 1 lipca 1982 roku. RacketS (odmiana tenisa) go więzienia Fleet w połowie XVIII wie- ku. Robert Mackay, jeden z więźniów, przy- pisał sobie w 1820 r. pierwszy,,światowy" ty- tuł. Pierwszym mistrzem grającym na kor- tach zamkniętych został w 1860 r. Francis Erwood w Woolwich, w Londynie. Mistrzostwa świata ? Najdłuższą kadencję mistrzowską, biorąc pod uwagę wszystkie rozegrane 22 mistrzostwa świata od 1820 r. posiadał Geoffrey Willoughby Thomas Atkins (ur. 20 stycznia 1927 roku). Trwała ona od momentu, kiedy Atkins pokonał gracza profesjonalnego Jamesa Deara (1910—1981) w 1954 r. aż do czasu zaprzestania działalności sportowej, co nastąpiło po czterokrotnych po- rażkach, w kwietniu 1972 roku. Racketball (odmiana tenisa) Istnieją dwa rodzaje gry w racketball, roz- różniane na podstawie wielkości kortu. W pierwszym używa się kortu o wymiarach: 12 metrów na 6 metrów, który wykorzystano po raz pierwszy w 1950 r. w Greenwich YMCA, Stany Zjednoczone, pierwotnie do gry Padd- le Racketball (pomysł — Joe Sobek). Międzynarodowe Stowarzyszenie Racket- ball (International Racąuetball Association) zostało założone przez Boba Kendlera (Sta- ny Zjednoczone) w 1968 r. Drugi rodzaj gry racketball rozgrywa się na korcie o wymiarach: 9,75 metra na 6,4 me- tra, takim, jak do gry sąuash. Kort ten wpro- wadził w Wielkiej Brytanii łan Wright w 1976 r. Rodeo Geneza ? Początki rodeo, które wywodzi się z XVIII-wiecznych „fiest", sięgają pierw- Najwjększa frekwencja • w 1989 r. Krajowe Finały Rodeo w USA przyciąctnęfy naj dziesięć przedstawień rekordową publiczność^ - 16546? osób. Rekordową fayfa też nagroda^ pieniężna wyznaczona tiła zwycięzcy. Zdjeiel przedstawia ujeżdżanie byka. (Foto: PRCA). Wranqłe \ 256 Jazda na wrotkach szych dni północnoamerykańskiej hodowli bydła. Sport rodeo pochodzi z Meksyku, skąd szybko rozprzestrzenił się na te tereny Stanów Zjednoczonych, w których hodowa- no bydło. Ujeżdżanie byków zapoczątkował Bili Pickett (1870-1932) pochodzący z Te- ksasu, w 1900 r. Największą na świecie imprezą rodeo jest National Finals Rodeo, które odbyło się po raz pierwszy w Dallas, Stany Zjednoczone, w 1959 r. Organizacją tej imprezy zajmuje się Stowarzyszenie Profesjonalnych Kowbojów Rodeo (Proffesional Rodeo Cowboys Asso- ciation — PRCA). Na dziesięć rozgrywek National Finals Rodeo w 1988 r. przybyło 165 467 kibiców. W 1989 r. nagrodą była rekordowa suma 2,3 miliona dolarów w zawodach w Las Vegas. Najwięcej tytułów światowych ? Rekor- dową ilość sześciu tytułów we wszystkich kategoriach w ramach mistrzostw świata PRCA uzyskał reprezentant Stanów Zjedno- czonych Larry Mahan (ur. 21 listopada 1943 roku) w latach 1966-1970 i 1973 oraz zawodnik Tom Ferguson (ur. 20 grudnia 1950 roku) kolejno wiatach 1974-1979. Re- kord zarobków w karierze sportowej pobił Roy Cooper (ur. 13 listopada 1955 roku) zdobywając 1119 622 dolarów w latach 1976-1989. Jim Shoulders (ur. w 1928 r.) z Henrietta, Stany Zjednoczone, zwyciężył w rekordowej ilości 16 mistrzostw świata podczas wszystkich tych imprez w latach 1949-1959. Rekordową kwotę 166 042 do- larów zarobił podczas jednego sezonu 1986 r. Lewis Feild (ur. 28 października 1956 roku), Feild wygrał także rekordową sumę 75 219 dolarów, w tym 47 449 dolarów za jazdę na osiodłanym byku oraz 27 770 dolarów za jazdę na oklep, podczas zawodów National Finals Rodeo, w Las Vegas, Nevada, Stany Zjednoczone, w 1987 r. Najmłodsi mistrzowie ? Najmłodszym zdobywcą tytułu światowego została w wie- ku 11 lat Metha Brorsen z Oklahomy, Stany Zjednoczone, która wygrała zawody zorga- nizowane przez International Rodeo As- sociation w 1975 r. Najmłodszą mistrzynią w zawodach Proffessional Rodeo Cowboys Association (Woman's Proffessional Rodeo Association) została w 1977 r. 13-letnia Jac- kie Jo Perrin z Antlers, Stany Zjednoczone. Rekordy w czasie ? Rekordy PRCA w za- wodach prędkościowych, w takich katego- riach, jak łapanie cieląt na lasso, czy powala- nie byków, nie są całkowicie porównywalne ze względu na bardzo zróżnicowane warun- ki, zależne od rozmiaru areny, czy ilości doz- wolonych startów. Najlepszy, rekordowy czas 5,7 sekundy w kategorii łapania cieląt na lasso uzyskał Lee Phillips podczas za- wodów w Assiniboia, Kanada, w 1978 r. Naj- lepszy czas 2,4 sekundy w kategorii powale- nia byka uzyskali: James Bynum podczas za- wodów w Marietta, Stany Zjednoczone, w 1955 r.; Carl Deaton podczas zawodów w Tulsa, Stany Zjednoczone w 1976 r. oraz Ge- ne Melton podczas zawodów w Pecatonica, Stany Zjednoczone, w 1976 r. Jazda na byku ? Jim Sharp z Kermit, Te- ksas (USA) został pierwszym kowbojem, który ujeździł wszystkie dziesięć byków pod- czas imprezy National Finals Rodeo, od- podczas zawodów w Palestine, Illinois, Stany Zjednoczone, w 1979 r. Najlepiej brykający byk „Red Rock" zrzucił 312 jeźdźców w latach 1980-1988, a ujeździł go dopiero 20 maja 1988 roku Lane Frost — mistrz świata imprezy Buli Rider z 1987 r. utrzymując się na grzbiecie byka przez osiem sekund. Byk „Red Rock" zakończył swoją karierę w końcu sezonu 1987 r. lecz w późniejszym czasie nadal występował jako gość w imprezach rodeo. Dziki koń — champion ? Zgodnie z tra- dycją dziki koń, o imieniu „Midnight", którego właścicielem jest Jim McNab z Al- berty, Kanada, nigdy nie został ujeżdżony podczas wszystkich dwunastu swoich wy- stąpień w Calgary Stampede. Jazda na wrotkach Pierwsza wrotka została skonstruowana przez Jeana Josepha Merlina (1735 — 1803), pochodzącego z Huy, Belgia, w 1760 r. Jazdę zademonstrował w Londynie, niestety z fatalnymi rezultatami. James L. Plimpton z Nowego Jorku wyprodukował typ cztero- kołowej wrotki o obecnym kształcie i opatentował go w styczniu 1863 roku. Pierwszy halowy tor do jazdy na wrotkach został otwarty około roku 1924 w Haymar- ket, w Londynie. Najwięcej tytułów. Jazda prędkościowa ? Najwięcej — 18 tytułów światowych w ka- tegorii jazdy prędkościowej na wrotkach zdobyły dwie zawodniczki: reprezentantka Włoch, Alberta Vianello, osiem na torze wy- ścigowym i dziesięć na jezdni w latach 1953 — 1965 oraz reprezentantka Belgii, An- nie Lambrechts, jeden na torze wyścigowym i siedemnaście na jezdni w latach 1964 — 1981 r., na dystansach od 500 metrów do 10000 metrów. Jazda figurowa ? Rekordową ilość 5 tytu- łów w kategorii jazdy figurowej na wrotkach uzyskał reprezentant Niemiec Zachodnich, Karl Heinz Losch w latach: 1958-1959, 1961 — 1962 i 1966 oraz — 4 — także reprezen- tant Niemiec Zachodnich, Atrid Bader, w latach 1965-1968. Najwięcej - 4 - tytuły światowe w kategorii jazdy figurowej na wrotkach parami uzyskał reprezentant Niemiec Zachodnich, Dieter Fingerle w latach: 1959, 1965-1967 z dwoma różnymi partnerami. Jazda prędkościowa na wrotkach ? Biorąc pod uwagę oficjalne rekordy świata wjeździe na wrotkach, największą prędkość (43,05 km/h) osiągnął Patrizio Sarto (ur. 19 stycznia 1964 r.) gdy w 1984 r. w czasie 26,75 sekund pokonał 300-metrowy odcinek drogi w Bogocie, Kolumbia. Rekordy światowe na torze wyścigowym w kategorii prędko- ściowej jazdy na wrotkach na dystansie 10 000 metrów zdobyli: kategoria mężczyzn — reprezentant Włoch, Roberto Marotta (ur. 6 marca 1984 roku) 15 minut i 49,7 sekundy w Inzell, Niemcy Zachodnie, w 1968 r.; kategoria kobiet — reprezentantka Belgii, Annie Lambrechts, 16 minut i 30,484 sekun- dy w Louvain, Belgia, 1 lipca 1985 roku. Annie Lambrechts przejechała na wrotkach dystans 37,097 kilometra w godzinę, a dystans 50 kilometrów w godzinę, 21 minut i 25 sekund. Rekord w jeździe w czasie 1 go- dziny na dystansie 37,230 kilometra , po torze wyścigowym w kategorii mężczyzn uzyskał reprezentant Włoch, Alberto Civolani (ur. 16 marca 1933 roku) podczas rozgrywek w Inzell, Niemcy Zachodnie, 28 września 1968 roku. W czasie 2 godzin, 20 minut i 33,1 sekundy przejechał on dystans 80,46 kilometra. Największy tor wyścigowy ? Największy halowy tor wyścigowy znajdował się w Grand Hali, Olympia, Londyn, Anglia. Zos- tał on otwarty w 1890 r., a zamknięto go w 1912 r. Powierzchnia tego toru wynosiła 6300 nr. Obecnie największym torem wyści- gowym jest główna arena o całkowitej po- wierzchni 3250 nr, znajdująca się w Guptill Roll-Arena, Boght Corner w Nowym Jorku, Najwięcej tytułów • Od 1966 r. Mikę McGeogh dziewiętnastokrotnie byt najszybszy w jeździe na wrotkach. Na zdjęciu podczas za- wodów w 1979 r. zakończonych jego sukce- sem, pomiędzy Johnem Muttannem i Johnem Fryem. (Foto: All-Sport/Tony Duffy). Wioślarstwo 257 Pod koniec obie' ;go wieku wyprodukowano po inz pierwszy rodzaj łyżwy na czterech kółkach. Największe sukcesy w tej dziedzinie odnosi Portugalia. Na zdjęciu jej drożyna w watce przeciwko Wło- chom w 1985 r. (Foto: Ałl-Sport/Michael King). and Badge i odbył się po raz pierwszy 1 sierpnia 1716 r. na trasie od London Bridge do Chelsea Anglia. Miał on charakter szko- leniowy i w dalszym ciągu jest corocznie przeprowadzany. Pierwsze regaty wioślar- skie odbyły się w Wenecji w 1300 r. Stany Zjednoczone. Całkowita powierzchnia toru wyścigowego wynosi 3844 mA2A. Maratony ? Theodore James Coombs (ur. w 1954 roku) pochodzący z Hermosa Beach, Stany Zjednoczone, pokonał na wrotkach dystans 8357 kilometrów z Los Angeles do Nowego Jorku i z powrotem do Yates Center w Kansas. Podróż ta trwała od 30 maja do 14 września 1979 roku. HOKEJ NA WROTKACH Hokej na wrotkach, początkowo znany jako hokej torowy w krajach europejskich, po raz pierwszy został rozegrany jako polo torowe na starym torze ,,Lava", Denmark Hill w Londynie, Anglia, w drugiej połowie lat sie- demdziesiątych. Stowarzyszenie Amatorskie- go Hokeja na Wrotkach (Amateur Rink Hockey Association) powstało w 1908 r., zaś w 1913 r. przekształciło się w Stowarzysze- nie Krajowego Hokeja Torowego (National Ring Hockey Association), które dziś nosi nazwę Stowarzyszenia Krajowego Hokeja na Wrotkach (National Roller Hockey Asso- ciation). Pierwsze rozgrywki w ramach mi- strzostw świata wygrała reprezentacja Anglii w latach 1936—1939, po czym największą liczbę dwunastu tytułów zdobyła reprezenta- cja Portugalii w latach 1947-1982. Także reprezentacja Portugalii zdobyła rekordową ilość szesnastu tytułów europejskich (usta- nowionych w 1926 r.) w latach 1947—1987. Najwięcej medali olimpijskich ? Trzy zło- te medale zdobyło sześciu wioślarzy: John B. Kelly, USA (1889-1960), ojciec Grace Kelly, późniejszej księżnej Monako, wygrał Single Sculls w 1920 r. oraz Double Sculls w 1920 i 1924 r., jego kuzyn Paul Vincent Co- stello z USA (ur. 27 grudnia 1894 r.), wygrał Double Sculls w 1920, 1924 i 1928 r.; Jack Beresford Jr., Wielka Brytania, (1899-1977) wygrał Single Sculls w 1924 r., Coxless fours (czwórki bez sternika — przyp. tłumacza) w 1932 r. oraz Double Sculls w 1936 r. Wia- czesław Iwanów ZSRR (ur. 30 lipca 1938 WwizMW ///////'////m uęcej tytułów • Bracia Giuseppe i lfrte Abeagnate z Wioch (na zdjęciu) są mistrzami świata oć 1986 r. (Foto: Aft-Sport/ Michaet King). roku) — wygrał Single Sculls w latach 1956, 1960 i 1964. Siegfried Brietzke z byłej NRD (ur. 12 czerwca 1952 r.), wygrał CoxlessParis (Dwójki bez sternika — przyp. tłumacza) w 1972 r. oraz Coxless Fours w latach 1976 i 1980 a także Pertii Karppinen (Finlandia) (ur. 17 lutego 1953 roku), który wygrał Single Sculls w latach 1976, 1980 i 1984. Mistrzostwa Świata ? Mistrzostwa Świata w wioślarstwie, w odróżnieniu od Igrzysk Olimpijskich, po raz pierwszy odbyły się w 1962 r. Początkowo rozgrywane były co czte- ry lata, ale od 1974 r. odbywają się każdego roku, z wyjątkiem lat, w których rozgrywane są Igrzyska. Największą ilość — sześć złotych medali, zdobyli na Mistrzostwach Świata i Igrzy- skach Olimpijskich wioślarze z byłej NRD: bliźnięta Bern i Jórg Landviigt (ur. 23 marca 1951 r.) Joachim Deeifke (ur. 26 grudnia 1952 r.); Karl-Heinz Bussert (ur. 8 stycznia 1955 r.); Ulrich Diessner (ur. 27 grudnia 1954 r.); Siegfied Brietzke (ur. 12 czerwca 1952 r.) oraz Wolfgang Mager (ur. 24 sierp- nia 1952 r.); a także w mniej prestiżowych za- wodach, Ruggero Verroca (Włochy) (ur. 3 stycznia 1961 r.). W zawodach Single Sculls pięć razy wygrał Peter-Michael Kolbe (RFN) (ur. 2 sierpnia 1953 r.). Sukcesy osiągnął w latach 1975, 1978, 1981 i 1986. Taki sam rekord należy również do Pertii Karppinera, w latach 1979 i 1985 łącznie z jego trzema olimpijskimi zwycięstwami oraz do Christine Hahn (na- zwisko rodowe Scheiblich) z NRD w kate- gorii kobiet (ur. 31 grudnia 1954 r.), która wygrała w latach 1974-75, 1977-78 oraz zdobyła medal olimpijski w 1976 r. Wyścigi łodzi ? Najstarszy Uniwersytecki Wyścig Łodzi (University Boat Race), wy- grany przez Oxford, odbył się z Hambledon Lock do Henley Bridge 10 czerwca 1829 ro- ku. Ośmioosobowych łodzi specjalnego typu tj. z zabezpieczeniem od przewrotów (ang. autriggers) użyto po raz pierwszy w 1846 r. W 135 wyścigach, jakie odbyły się do 1989 roku Cambridge zwyciężyło 69 razy, Oxford 65 razy, a 24 marca 1877 roku odnotowano remis. Rekordowy czas wyścigu na odcinku 6,779 km od Putney do Mortlake wynosi 16 minut Wioślarstwo Na podstawie steli Sfinksa, stwierdzono, że U-A1 TJ~™ + .. A™ ,?.„!,.-. +----TT /UCA I/IIC ~ dorel 258 Liga rugby Najcięższa załoga • Najcięża wyścigach lorlzi wiosłowych wy: ff|liii|p - jeden członek ważył ii (Foto: Ali-Sport/Simon Brutyj. i 45 sekund i został osiągnięty przez Oxford 18 marca 1984 roku. Na tej podstawie wyli- czono średnią prędkość łodzi równą 24,28 km/h. Najmniejsza różnica długości, decy- dująca o zwycięstwie, równa była długości żagla, największa zaś (nie biorąc pod uwagę zatonięć) wynosiła 20 długości. W pierw- szym przypadku zwyciężył Oxford w la- tach 1952 i i 980 r., a w drugim Cambridge w 1900 r. Boris Rankov, reprezentujący Oxford w latach 1978 — 83, wiosłował w sześciu zwycię- skich łodziach. Susan Brown (ur. 29 czerwca 1958 r.), pierwsza kobieta biorąca udział w zawodach wioślarskich, dowodziła zwycię- skimi łodziami Oxfordu w latach 1981 i 1982. Daniel Topolski, będący trenerem drużyny Oxfordu, przyczynił się do jej dziesięciu kolej- nych zwycięstw w latach 1976 — 85. Najwyższym mężczyzną, jaki kiedykolwiek wiosłował w łodzi uniwersyteckiej w latach 1987-1988 jest Gavin Stewart Wadham, Oxford (ur. 25 lutego 1963 r.) mierzący 2,04 m. Najcięższym zaś był Toby Backhouse (Magdalenę, Cambridge) (ur. 10 czerwca 1969 r.), który ważył 106,5 kg w 1989 r. Najlżejszym wioślarzem był szlakowy Oxfor- du z roku 1882, Alfred Herbert Higgins, wa- żący 60 kg. Najlżejsi sternicy, Francis Henry Archer (Cambridge) (1843 - 89) w roku 1862 i Hart Parker Vincent Massey (Oxford) (ur. w Kanadzie, 30 marca 1918 r.) w 1939 r. obaj ważyli po 32,6 kg. Najmłodszym członkiem drużyny uniwersy- teckiej był Matthew John Brittin (Cambridge) (ur. 1 września 1968 roku), który w 1986 roku miał 18 lat i 208 dni. Największa prędkość ? Największa zano- towana prędkość na wodach stojących, na dystansie 2000 m, została osiągnięta przez amerykańską „ósemkę" w czasie 5 minut i 27,14 sekund i wyniosła 22,01 km/h na za- wodach odbywających się w Lucernie, Szwaj- caria, w dniu 17 czerwca 1984 roku. Załoga amerykańska Penn AC, osiągnęła w czasie 5 minut i 18,8 sekundy, prędkość 22,58 km/h w Mistrzostwach FISA Championships odby- wających się na River Meuse, Liege w Belgii, 17 sierpnia 1930 roku. 24 godziny ? Największa odległość poko- nana w czasie 24 godzin (z prądem i pod prąd) przez ośmioosobową łódź, wynosi 209 km i została przebyta przez członków Ren- mark Rowing Club z Południowej Australii w 20i 21 kwietnia 1984 roku. Kanał La Manche ? Ivor Lloyd przepły- nął kanał La Manche w rekordowym czasie 3 godzin 35 minut i 1 sekundy 4 maja 1983 r. Najdłuższy wyścig ? Najdłuższym, organi- zowanym corocznie, wyścigiem wioślarskim jest Tour du Lac Leman, Genewa, Szwajca- ria, w którym biorą udział „czwórki" ze ster- Międzynarodowe Wyścigi Łodzi-Smo- ków ? Wyścigi te zostały ustanowione w 1975 r. i odbywają się każdego roku w Hongkongu. Najlepszym czasem, osiągnię- tym na dystansie 640 m są 2 minuty i 27,45 se- kund. Rekord ustanowiła drużyna Chinnese Shun, 30 czerwca 1985 roku. Liga rugby Istnieją cztery różne sposoby naliczania punktów w Lidze Rugby. Wszystkie ilości punktów podawa- ne są w systemie jaki obowiązywał w czasie, kiedy te rekordy były ustanawiane. Największa ilość tytułów ? Do tej pory odbyło się osiem Zawodów o Puchar Świata NAJWYŻSZA PUNKTACJA Mecz międzynarodowy ? Najwyższy wy- nik w międzynarodowym meczu ustanowiła Australia, pokonując Papuę Nową Gwineę 70 do 8 w meczu o Puchar Świata w Wagga Wagga, w Australii 20 lipca 1988 roku. Drużyny odbywające tournee po innych krajach ? Rekordowy wynik 101 punktów osiągnęła drużyna Wielkiej Brytanii podczas swojego tournee po Australazji w meczu Anglia —Południowa Australia (bez punk- tów), który odbył się w Adelaidzie w maju 1914 roku. 4 punkty, chybiona bramka, rzut karny i strzał z określonego miejsca - 3 punkty, zmiana zawod- ników - 2 punkty. Istnieją zapiski, że w czasach rzymskich zna- no grę bardzo podobną do rugby. Powszech- nie jednakże uważa się, że rugby powstało w wyniku złamania zasad gry w piłkę nożną, podczas rozgrywki w Rugby School w listo- padzie 1823 roku, przez Williama Webba Ellisa (później księdza), (1807-1872). Orga- nizacja Rugby Union Football została za- łożona 26 stycznia 1871 roku. Organizacja International Rugby Football Board (IRFB) powstała w 1886 r. PUCHAR ŚWIATA Inauguracyjne rozgrywki Pucharu Świata miały miejsce w Australii i Nowej Zelandii w 1987 r. Wzięło w nich udział 16 reprezen- tacji narodowych. Finał tych zawodów, któ- ry odbył się w Auckland 20 czerwca 1987 r. Wygrała reprezentacja Nowej Zelandii po- konując reprezentację Francji 29 :9. Najwyż- sze zwycięstwo drużynowe odniosła repre- zentacja Nowej Zelandii, pokonując repre- zentację Fidżi w stosunku 74: 13 w Christ- church 27 maja 1987 roku. Zdobyła ona 10 bramek, wykonała dwie próby strzałów i dwa strzały karne. Rekord w kategorii me- czu indywidualnego wynosił 30 (3 rzuty do bramki, 9 przerzuceń piłki nad bramką) i został uzyskany przez reprezentanta Francji Didiera Camberabero (ur. 9 stycznia 1961 roku) w meczu przeciwko reprezentacji Zim- babwe, który odbył się w Auckland 2 czerw- ca 1987 roku. Zawodnikiem, który zdobył największą ilość punktów był reprezentant Nowej Zelandii, strzelec Grant James Fox (ur. 6 czerwca 1962 r.), który w tym turnieju uzyskał 126 punktów. NAJWYŻSZA PUNKTACJA DRUŻYNOWA Spotkanie międzynarodowe ? Najwyższą ilość punktów w pełnym spotkaniu między- narodowym zdobyła reprezentacja Nowej Zelandii, która pobiła drużynę Japonii w sto- sunku 106:4 podczas rozgrywek w Tokio, Japonia 1 listopada 1987 roku, pomimo że nie uzyskała żadnej nagrody. Reprezentacja Francji pokonała drużynę Paragwaju w sto- sunku 106:12 w Asuncion, Paragwaj, 28 czerwca 1988 roku. Mecze objazdowe ? Rekordową ilość punktów zdobytą podczas międzynarodo- wego tournee uzyskała reprezentacja Nowej Zelandii, pokonując drużynę Północną No- wej Południowej Walii w stosunku 125:0 (siedemnaście bramek, pięć strzałów do bramki i jeden rzut karny). Miało to miejsce w Quirindi, Australia, 30 maja 1962 roku. Najwyższy wynik według obecnie obowią- zujących norm wynosi 117:6 dla reprezen- tacji Nowej Zelandii, która pokonała Połud- niową Australię 1 maja 1974 r. Mecz ? 17 listopada 1973 roku w Danii, drużyna Comet pokonała drużynę Lindo w stosunku 194:0. Związek rugby NAJWYŻSZA PUNKTACJA INDYWIDUALNA Spotkania międzynarodowe ? Phil Ben- nett, reprezentant Walii (ur. 24 października 1948 roku) zdobył 34 punkty (dwa strzały do bramki, dziesięć przerzuceń nad bramką, dwa rzuty karne) w meczu przeciwko dru- żynie Japonii, który odbył się w Tokio 24 września 1975 roku, kiedy to Walia wygrała w stosunku 82 : 6. Najwyższą indywidualną ilość punktów (26) w meczu międzynarodo- wym, rozgrywanym pomiędzy członkami In- ternational Board, zdobył reprezentant No- wej Zelandii Alan Roy Hewson (ur. 6 czerw- ca 1954 roku) (jeden strzał do bramki, dwa przerzucenia ponad bramką, pięć rzutów karnych, jedna unieważniona bramka) w me- czu przeciwko Australii, który odbył się w Auckland 11 września 1982 roku. Zawodnik francuski Patrice Lagisąuet (ur. 4 września 1962 r.) zaliczył siedem rzutów do bramki na korzyść drużyny Francji w meczu przeciwko drużynie Paragwaju, który odbył się 29 czerwca 1988 roku. Najwięcej strza- łów do bramki, pięć, w meczu międzynaro- 259 dowym rozegranym pomiędzy członkami IEFB, wykonał George Campbell Lindsay (1863 — 1905), reprezentujący Szkocję prze- ciwko Walii, 26 lutego 1887 roku oraz Douglas Lambert „Daniel" (1883-1915) reprezentujący Anglię przeciwko Francji, 5 stycznia 1907 roku. łan Scott Smith, repre- zentant Szkocji, (1903 — 72) wykonał rekor- dową ilość 6 strzałów do bramki w następu- jących po sobie spotkaniach międzynarodo- wych w 1925 r. David Campese, reprezen- tant Australii (ur. 21 października 1962 r.), w okresie od 14 sierpnia 1982 roku do czerwca 1989 roku wykonał 32 strzały do bramki podczas całej kariery międzynaro- dowej. Hugo Porta (ur. w 1952 r.) reprezentant Argentyny, zdobył rekordową ilość 479 ;ej strzałów • Rory Umterwootf zerw^a 1963 r.) od czasu swego će-i 18 lutego 1984 t. strzeli! 22 bramki. tajwięcej zwycięstw • Widnes jest Mtubem, który po faz szósty zdobył mistrza-: stwo ligi w rugby, zwyciężając w finale taz-k 260 Shinty Najwięcej występów na arenie mię- dzynarodowej • Serge Blanco (na zdję- ciu — w. 31 sierpnia 1958 r.) pobił rekord Fran- cji, 78 razy, od chwili swego debiutu 8 fistopa- da 1980 r. do czerwca 1990 r. {Foto: Aft '?/ Sport/Mike Powali).^ punktów we wszystkich spotkaniach między- narodowych w 48 meczach w latach 1973-1988 łącznie z 376 punktami zdobyty- mi w 39 meczach przeciwko drużynom IRB. Andrew Rovertson Irvine z klubu Heriots (ur. 16 września 1961 roku) zdobył 301 punktów, co stanowi rekord w karierze, w kategorii międzynarodowych spotkań in- ter-IRFB, w tym 273 punkty grając dla Szkocji (włączając 12 przeciwko drużynie Rumunii) i 28 punktów grając w drużynie British Lions, w latach 1973-1982. Sezon ? Rekord sezonu pierwszej klasy wynosi 581 punktów i należy do zawodnika z klubu Moseley — Samuela Arthura Dob- ie^ (1944-1977), który wziął udział w 52 meczach w sezonie 1971/1972. Zdobył on również 47 punktów dla reprezentacji Anglii w Południowej Afryce, grając poza sezonem. Andy Higgin (ur. 4 marca 1963 r.) z klubu Vale of Lunę wykonał rekordową ilość 28 niezaliczonych strzałów do bramki w sezonie rugby pierwszej klasy 1986/1987. Wszystkie możliwe punktacje ? Zawod- nik kanadyjski Barrie Burnham zaliczył wszystkie możliwe punktacje — strzały do bramki, przerzucenie nad bramką, niezali- czona bramka, strzał celny z określonego miejsca, grając w drużynie Meralomas przeciwko Georgians (21:11) podczas meczu w Vancouver, Kanada, 26 lutego 1966 roku. Najwięcej gier w meczach międzynarodowych ? Cameron Michael Henderson GibSOn (ur. 3 grudnia 1942 r.) wziął udział w 69 międzynarodowych spot- tish Lions, wziął on udział w ogólnej liczbie 81 meczy międzynarodowych. Reprezentant Wielkiej Brytanii Willie John McBride (ur. 6 czerwca 1940 r.) pobił rekord występując siedemnastokrotnie w drużynie British Lions, a także 63 razy w drużynie Irlandii. Najmłodsi zawodnicy ? Uczniowie Edin- burgh Academy — Ninian Jamieson Finlay (1858-1936) i Charles Reid (1864-1909) mieli obaj po 17 lat i 36 dni kiedy grali w drużynie Szkocji przeciwko drużynie Anglii, odpowiednio w latach 1875 i 1881. Ponieważ Finlay był jednak o rok młodszy od drugie- go zawodnika, gdy zdobył swój pierwszy czepek, więc bezsprzecznie rekord należy do Rozgrywki w drużynach siedmioosobowych. Geneza ? Rozgrywki rugby w drużynach siedmioosobowych miały swój początek 28 kwietnia 1883 roku, kiedy to Melrose RFC Borders zorganizowało tur- niej siedmioosobowych rozgrywek rugby w celu finansowego umocnienia klubu w tak małym mieście. Na ten pomysł wpadł miej- scowy rzeźnik Ned Haig. „Hong Kong Sevens" ? Ten najbardziej prestiżowy międzynarodowy turniej rugby, w którym biorą udział drużyny siedmiooso- bowe, po raz pierwszy odbył się w 1976 r. Pięć razy w „Hong Kong Seven" wygrała reprezentacja Australii w latach: 1979, 1982- 1983, 1985 oraz w 1988. Najliczniejsza widownia ? Najliczniejszą widownię: 104000 osób zgromadził mecz, w którym drużyna Szkocji pokonała drużynę Walii w stosunku 12:10. Rozgrywka odbyła się w Murrayfield, Edinburgh, 1 marca 1975 roku. Najwyższe bramki ? Najwyższa bramka w świecie mierzy 33,54 metra i znajduje się na boisku klubu Roan Antelope Rugby Union Club, Luanshya, Zambia. Najdłuższe strzały ? Rekordowo najdłuż- szy — 82-metrowy celny, aczkolwiek nie uz- nany strzał do bramki wykonał reprezentant Afryki Południowej Gerald Hamilton Brand „Garry" (ur. 8 października 1906 r.) w me- czu przeciwko drużynie angielskiej, który odbył się w Twickenham, Greater London, 2 stycznia 1932 roku. Strzał ten padł na po- łowie boiska drużyny angielskiej, sześć me- trów od granicy pól, 50 metrów od słupków, a piłka wylądowała poza linią „spaloną". Rekord długości strzału z miejsca wynosi 91 metrów, a wykonał go reprezentant Afryki Południowej, Douglas Francis Theodore Morkel (1886—1950) wykonując niecelny rzut karny w grze przeciwko drużynie Sur- rey w Richmond Athletic Ground w Londy- nie, 19 grudnia 1906 roku. Takie strzały nie były mierzone aż do 1932 r. Podczas meczu pomiędzy drużynami Bridlington School lst XV i Army XV, mającego miejsce w Brid- lington, Humberside 29 stycznia 1944 roku, Ernie Cooper (ur. 21 maja 1929 r.) kapitan drużyny szkolnej, wykonał rzut karny z od- ległości 74 metrów od słupków, w wyniku którego piłka znalazła się poza linią „spalo- ną". Rekordowy strzał w spotkaniu między- narodowym wyniósł 64,22 metra i został wy- konany przez Paula Huwa Thorburna (ur. 0A lictr.Tia/-l 108 kolejnych meczy bez porażki w latach 1984-1989. Shinty Geneza ? Sport shinty, którego nazwa wy- wodzi się od celtyckiego wyrazu sinteag, po- chodzi od gry camanachd znanej ponad 2000 lat temu. Był to sport, w którym uży- wało się wykrzywionej pałki stosowanej w walkach celtyckich bohaterów legendarnych i historycznych. Uprawianie camanachd pozwalało na doskonalenie sztuki walki, ćwiczenie refleksu, koordynację oczu i rąk oraz ataku i zimnej samokontroli. Pomimo rozpadu systemu klanowego w Highland w Szkocji, „gry w piłkę" (w którą grywali wszyscy parafianie bez żadnych ograniczeń, lecz tylko w ciągu dnia) nadal były uprawia- ne na terenach takich, jak: Lochaber, Bade- noch i Strathglass. Whisky i gra na dudach były nieodłącznymi elementami imprez, pod- czas których grywano w shinty. Organizacja kierująca tą niekontrolowaną pozornie grą, została powołana do życia w 1893 r„ kiedy powstało Stowarzyszenie Camanachd w Kingussie, Highland. Najwięcej tytułów ? Klub Newtonmore z Highland, Szkocja zdobył puchar Cama- nachd Association Challenge Cup, ustano- wiony w 1896 r., rekordowo 28 razy w la- tach 1907-1986. Johnnie Campbell, David Ritchie i Hugh Chisholm, zawodnicy z New- tonmore, zdobyli rekordową ilość 11 medali zdobywców. W 1923 r. klub Furnace z Argyll zdobył puchar bez straty bramki pod- czas całych zawodów. W 1984 r. klub Kin- gussie Camanachd wygrał wszystkie 5 zawo- dów w kategorii seniorów, łącznie z finałem pucharu Camanachd. Klub Newtonmore dokonał tego samego w 1985 r. Najwyższa punktacja ? Największa ilość punktów w rozgrywkach Scottish Cup Finał została zdobyta w 1909 r. kiedy to klub New- tonmore pokonał klub Furnace w stosunku 11:3 podczas rozgrywek w Glasgow. Dr Johnnie Cattanach zdobył wtedy 8 „okrzy- ków" czyli bramek. W 1938 r. John Mac- Millan Mactaggart uzyskał 10 „okrzyków", grając w drużynie Mid-Argyll podczas me- czu w rozgrywkach o puchar Camanachd. Początki • Shinty jest to odmiana hokeja. Nazwa pochodzi od celtyckiego „Sinteag", a sama gra bierze początek dawnej gry „cama- nachd'" popularnej ponad... 2000 lat temu. W rozgrywkach bierze udział dowolna ilość za- wodników i mogą trwać dowolną ilość czasu. Najważniejsze rozgrywki „shinty" odbywają się w czasie mistrzostw - Camanachd Asso- ciation Chaltenge Cup. Na zdjęciu - finał z 1989 r. (Foto: All-Sport/Russell Cheyne). Strzelectwo 261 Strzelectwo Lucerneńskie Bractwo Strzeleckie w Szwaj- carii zostało utworzone ok. 1466 r., zaś pierwszy zarejestrowany mecz strzelecki od- był się w Zurychu w 1472 r. Najwięcej medali olimpijskich ? Rekordo- wą liczbę medali olimpijskich, jedenaście, zdobył Amerykanin Carl Townsend Osburn (1884-1966), w 1912, 1920 i 1924 r., na co złożyło się pięć złotych, cztery srebrne i dwa brązowe medale. Sześciu innych strzelców zdobyło po pięć złotych medali. Jedynym strzelcem, który w konkurencjach indywi- dualnych zdobył trzy złote medale, był Nor- weg Gudbrand Gudbrandsónn Skatteboe (1875-1965) w 1906 r. Gliniany gołąb ? Najwięcej tytułów mi- strza świata - sześć (1974-75, 1977-9 i 1981), zdobyła Kanadyjka Susan Nattrass (ur. 5 listopada 1950). Rekord 2312 trafień do glinianego ptaka w ciągu godziny należy do Colina Hewisha ze Street and District Gun Club, Ivythorn, Somerset W. Brytania, 8 maja 1988 r. Maksimum 200 punktów na 200 możliwych osiągnął Ricardo Riuz Rumoroso podczas rozegranych w Saragossie mistrzostw Hisz- panii, Spanish Clay Pigeon Championships, 12 czerwca 1983 r. Noel D. Townend uzy- skał maksimum 200 kolejnych trafień poni- żej linii celu w Notthingham, Anglia, 21 sierpnia 1983 r. Najlepszy wynik w strzelaniu 24-godzinnym ? Zespół brytyjskiego Klubu Easingwold Rifle and Pistol Club, składają- cy się z Johna Smitha, Edwarda Kendalla, Phillipa Kendalla i Paula Duffielda uzyskał 12242 punkty (średnio 95,66 na tarczę) 6-7 sierpnia 1983 r. Narciarstwo Najstarsze narty, które przetrwały do dzi- siaj, odnaleziono dobrze zachowane w torfo- wisku w Hoting, w Szwecji, zaś ich wiek ok- reśla się na 2500 lat p.n.e. Najstarszy zapis o militarnym użytkowaniu nart dotyczy bitwy z 1200 r. pod Isen, koło dzisiejszego Oslo, w Norwegii. Założony w Norwegii w 1861 r. Trysil Shooting and Skiing Club uważa się za najstarszy na świecie klub narciarski. Za najstarsze zawody narciarskie uznawane są Holmenkollen Nordic, które po raz pierw- szy odbyły się w 1866 r. Pierwsze zawody w zjeździe odbywały się w Australii w 1850 r. Międzynarodowa Federacja Narciarska (FIS) została założona 2 lutego 1924 r., jako spadkobierczyni po Międzynarodowej Ko- misji Narciarskiej (International Skiing Commission) powstałej w Christianii (obec- nie Oslo), w Norwegii, 18 lutego 1910 r. Najbardziej utytułowani ? Mistrzostwa Świata, olimpiady — konkurencje alpejskie. Inauguracja Mistrzostw Świata w Konku- rencjach Alpejskich miała miejsce w Miirren, w Szwajcarii w 1931 r. Największą liczbę ty- tułów zdobyła Niemka Christel Cranz (ur. w 1914 r.); siedem w konkurencjach indywi- dualnych — cztery w slalomie (1934, 1937-9), trzy w zjeździe (1935, 1937, 1939), ń khinflcii H934 — 5. 1937 — 9V ry wygrał wszystkie cztery konkurencje w 1956 r. (slalom gigant, slalom, zjazd i nie-olimpijską kombinację) oraz zjazd, sla- lom gigant i kombinację w 1958 r. Mistrzostwa Świata. Olimpiady — konkurencje klasyczne ? Pierwsze Mistrzostwa Świata w Konkuren- cjach Klasycznych odbyły się w ramach Zi- mowych Igrzysk Olimpijskich w Chamonix w 1924 r., we Francji. Najwięcej tytułów — dziewięć — wywalczyła radziecka narciarka Galina Kułakowa (ur. 29 kwietnia 1942 r.), w latach 1970 — 8. Największą liczbę medali (21) zdobyła także radziecka narciarka, Rai- sa Smietanina (ur. 29 lutego 1952 r.), w tym sześć złotych, w latach 1974 — 88. Najwięcej tytułów (10) wśród mężczyzn zdobył Szwed Gunde Svan (ur. 12 stycznia 1962 r.), indy- widualnie: na 15 km 1989 r. na 30 km w 1985 r., na 50 km w 1985 i 1989 r. i olim- 4«viata w narciarstwie Merte z Francji jest rekoi-l -w Pucharze Świata w sfato4 mie-gtgancie kobiet, 1989-90 r. {Foto: Ail rt/Vandyst3dt) piadach, na 15 km w 1984 i na 50 km w 1988 r.; a także w sztafetach: 4 x 10 km w 1987 i 1989 r. raz na olimpiadach w 1984 i 1988 r. Norweg Johan Gr^ttumsbraaten (1899 — 1942) zdobył indywidualnie sześć ty- tułów (dwa w biegu na 18 km) i cztery w kombinacji norweskiej (klasycznej), w latach 1926 — 32. Rekord pięciu tytułów należy wśród skoczków do Norwega Birgera Ruu- da (ur. 23 sierpnia 1911 r.), zdobył je w la- tach 1931-2 i 1935-7. Ruud jest jedyną osobą, która wygrała na olimpiadzie konku- nipń w NAJWIĘCEJ TYTUŁÓW MISTRZÓW OLIMPIJSKICH KONKURENCJE ALPEJSKIE 3 3 KONKURENCJE KLASYCZNE 41 4 4 SKOK! 4 KONKURENCJE ALPEJSKIE 2 2 2 2' 23 2 KONKURENCJE KLASYCZNE 44 (Indywidualnie) 3 MĘŻCZYŹNI Anton ..Toni" Sailer (Austria) fur. 17 listopada 1935). .Zjazd, slalom slalom gigant, 1956 Jean-Claude Killy (Francja) (ur. 30 sierpnia 1943) . , . Zja/d. slalom, slalom gigant, 1968 Sixten Jemberg (Szwecja) (ur. 6 lutego 1929) . . Gunde Svan (Szwecja) (ur. 12 marca 1962) .... Thornas Wassberg (Szwecja) {ur. 27 marca 1956) Matti Nykkanen (Finlandia) (ur. 17 lipca 1963) . . KOBIETY . 50 km 19b6;30km 1 960 50 km i 4x10 km, 1964 . 15 km i 4" 10 km, 1984; 50 km i 4'10 km, 1988 . 15 km, 1H80; 50 km. 1984; 4*10 km, 1984, 1988 .70 m, 1988; 90 m 1984, 1988, drużynowo 1 988 Andrea Mead, Lawrence (Stany Zjednoczone) (ur. 19 kwietnia 193?)..................Slalom, slalom gigant. 1952 Marielle Goitschcl (Francja) (ur. 28 września 1945) . . Slalom gigant, 1964, slalom, 1968 Marie Therese Nadig (Szwajcaria) (ur. 8 marca 1954) . Zjazd, slalom gigant, 1972 Rosi Mittermaier (obecnie Neurcuther) (RFN) (ur. 5 sierpnia 1950)....................Zjazd, slalom, 1976 Hanni Wenzel (Liehtenstein) (ur. 1 9 grudnia 1 956). . . Slalom gigant, slalom, 1 980 Vreni Schneider (Szwajcaria) (ur. ?6 listopada 1964) . Slalom gigant, slalom 1988 Galina Kułakowa (ZSRR) (ur. 29 kwietnia 1942) Marja-Liisa Hamalainen (Finlandia) (ur. 10 sierpnia 1955)................ . 5 km, 10 km i 3 x b km sztafeta, 1972; 1 5 km sztafeta, 1976 . . 5 km, 10 km i 20 km 1984 262 Narciarstwo NAJ1 TUŁÓW MISTRZÓW OLIMPIJSKICH MĘŻCZYŹNI KONKURENCJE ALPEJSKIE 3 3 KONKURENCJE KLASYCZNE 41 Ą i SKOKI 4 KONKURENCJE ALPEJSKIE 2 r 2 KONKURENCJE KLASYCZNE 4" (Indywidualnie) 3 Amon ..Toni Sailer (Austria)(ur. 17 listopada 1935). Jean-Claude Killy (Francja) (ur. 30 sierpnia 1943) . . Swten Jernberg (Szwecja) (ur. 6 lutego 1929) . . . . Gunde Svan (Szwecja) (ur. 12 marca 1962)...... Thomas Wassberg (Szwecja) (ur, 27 marca 1956) . . Matti Nykkanen (Finlandia) (ur. 17 lipca 1963) . . . KOBIETY Andrea Mead, Lawrence (Stany Zjednoczone) (ur. 19 kwietnia 1932)................... Marielle Goitschel (Francja) (ur. 28 września 1945) . Marie-Therese Nadig (Szwajcaria) (ur. 8 marca 1954) Rosi Mittermaier (obecnie Neureuther) (RFN) (ur. 5 sierpnia 1950)................... Hanni Wenze! (Liehtenstoin) (ur. 19 grudnia 1956) . Vreni Schneider (Szwajcaria) (ur. 26 listopada 1964) Galina Kutakowa (ZSRR) (ur 29 kwietnia 1942) . . . Marja-Liisa Hamalainen (Finlandia) (ur. 10 sierpnia 1955)................... . Zjazd, slalom, slalom gigant, 1956 . Zjazd, slalom, slalom gigant, 1968 . 50 km, 1956; 30 km, 1960; 50 km i 4x10 km, 1964 . 15 km i 4" 10 km, 1984; 50 km i 4*10 km, 1988 . 15 km, 1980; 50 km, 1984; 4x10 km, 1984. 1988 . 70m, 1988; 90 m, 1984, 1988, drużynowo 1988 . Slalom, slalom gigant, 1952 . Slalom gigant, 1964; slalom, 1968 . Zjazd,, slalom gigant, 1972 .Zjazd, slalom, 1976 . Slalom gigant, slalom, 1980 . Slalom gigant, slalom 1988 .5 km, 10 km i 3*5 km sztafeta, 1972; 4 5 km sztafeta, 1976 .5 km, 10 km i 20 km 1984 1 Najwięcej medali: 9, Sixten Jernberg, cztery złote, trzy srebrne, dwa brązowe 9, Raisa Smietanina, trzy złoto, pięć srebrnych, jeden brązowy - w latach 1976-E Zdobyła tdkze srebrny medal w s/alorme gigancie w 7976 r. ' Wenzei zdobyła srebrny w 1980 w zjeździe i brązowy w ?976 w slalomie Ą Kulakowa zdobyki także dwa srebrne i dwa brązowe medale w 1968, 7976 i 7980. ___________________________________________________________________________________________ rencję alpejską i norweską. W 1936 r. wygrał on konkurs skoków oraz zjazd do kombina- cji alepejskiej (który nie był wówczas odręb- ną konkurencją, lecz tylko częścią zawodów w kombinacji). Puchar świata ? Zawody o Puchar Świata zostały wprowadzone w konkurencjach al- pejskich w 1967 r., zaś w konkurencjach kla- sycznych w 1981 r. Indywidualnie najwięcej zwycięstw (86) odniósł Szwed, Ingemar Stemmark (ur. 18 marca 1956 r.), który wy- grał 46 razy w slalomie gigancie i 40 razy w slalomie specjalnym w latach 1974 — 89. Ustanowił on przy tym w konkurencji męż- czyzn rekord 13 zwycięstw w jednym sezonie 1978/9. Franz Klammer z Austrii (ur. 3 grudnia 1953 r.) ustanowił rekord 25 wygra- nych w biegach zjazdowych, w latach 1974 — 84. Austriaczka Annemarie Móser, z d. Próll, (ur. 27 marca 1953 r.) ustanowiła rekord 62 indywidualnych zwycięstw w kon- kurencjach kobiecych, w latach 1970 — 9. By- ła ona posiadaczką rekordu 11 wygranych po kolei biegów zjazdowych od grudnia 1972 do stycznia 1974 r. Szwajcarka Vreni Schneider (ur. 26 listopada 1964 r.) w sezo- nie 1988 — 89 ustanowiła rekord 13 zwy- cięstw w tym wygrywając wszystkie siedem konkurencji w slalomie. Skoki narciarskie ? Najdłuższy skok, jaki kiedykolwiek zarejestrowano, to odległość 194 m Polaka, Piotra Fijasa, na skoczni w Planicy, Jugosławia, 14 marca 1987 r. Re- kord kobiecy wyniósł 110 m i ustanowiła go Finka, Tiina Lehtola (ur. 3 sierpnia 1962 r.) w Ruka, Finlandia, 29 marca 1981 r. Naj- dłuższy skok na tzw. „suchych" nartach (skocznia igielitowa) wynosi 92 m i wykonał go Hubert Schwarz (RFN) w Berchtesgar- ten, w Niemczech Zachodnich 30 czerwca chaela Prufera (Monako), rekord kobiecy wynosi 214,413 km/h i należy do Tarji Mu- lari (Finlandia). Oba ustanowiono w Les Arcs, we Francji, 16 kwietnia 1986 r. Fran- cuz, Patrick Knaff, ustanowił rekord dla na- rciarzy o jednej nodze, osiągając 185,567 km/h także w Les Arcs, 16 kwietnia 1986 r. Najwyższą przeciętną prędkość w zjeździe podczas Igrzysk Olimpijskich uzyskał Ame- rykanin William D. Johnson (ur. 30 marca 1960 r.) wynikiem 104,53 km/h w Sarajewie, Jugosławia, 16 lutego 1984 r. Najwyższą prędkość przeciętną zjazdu w Pucharze Świata — 107,82 km/h osiągnął Austriak Hart Weirather (ur. 21 stycznia 1958 r.) w Kitzbiihel, w Austrii, 15 stycznia 1982 r. Największa prędkość biegu ? Amerykanin Bili Koch (ur. 13 kwietnia 1943 r.) 26 marca 1981 r. przebiegł na nartach dziesięć rund na 5 km pętli w Marlborough Pond, koło Put- ney w USA. Na 50 km uzyskał czas 1 godz. 59 min. 47 sek., przy przeciętnej prędkości 25,045 km/h Bieg na normalnych zawodach przewiduje odcinki podbiegów i zjazdów; re- kordowy czas biegu na 50 km zarówno dla mistrzostw świata, jak olimpiad wynosi 2 godz. 4 min. 30,9 sek. i uzyskany został przez szwedzkiego biegacza Gunde Svana w 1988 r., przy przeciętnej prędkości 24,09 km/h. Najprecyzyjniejszy werdykt ? Najmniej- sza różnica między zwycięzcą, a drugim na mecie wyniosła jedną setną sekundy, kiedy Szwed Thomas Wassberg pokonał Fina Juhę Mięto (ur. 20 listopada 1949 r.), podczas olimpijskiego biegu na 15 km w Lakę Pla- cid, USA, 17 lutego 1980 r. Zwycięski czas wyniósł 41 min. 57,63 sek. Najbardziej stromy zjazd ? Zjazdu na najbardziej stromym stoku w historii na- rciarstwa alpejskiego dokonał Sylvain Sau- dan 17 października 1967 r. Na starcie jego zjazdu z Mont Blanc od strony północ- no-wschodniej, w kierunku Couloir Gerva- sutti, na wysokości 4248 m stok miał nachy- lenie ok. 60 stopni. Najdłuższy zjazd ? Najdłuższą trasą zjaz- dową na świecie jest trasa Weissfluh- joh-Kiibris Parsenn, koło Davos, w Szwajca- rii, której długość wynosi 12,23 km. Trasa z Aiuguille du Midi, dokąd dochodzi kolejka z Chamonix Francja (różnica wzniesień 2759 m) przez dolinę Vallee ma długość 20,9 km. Najwięcej zawodników. Konkurencje al- pejskie ? 1700 zjazdowców uczestniczyło w zawodach w Are, w północnej Szwecji, które odbyły się 30 kwietnia 1984 r. Najdłuższe biegi. Konkurencje klasyczne ? Najdłuższy bieg narciarski o Puchar Wazów (Vasaloppet), zorganizowany dla upamiętnienia wydarzenia z 1521 r. Gu- staw Waza (1496 — 1560), późniejszy król Gustaw Erikkson, uciekał 85,8 km z Mora do Salen, Szwecja. Został on dogoniony przez lojalnych szybkich zwiadowców na na- rtach, którzy wyperswadowali mu koniecz- ność powrotu do Mora, by poprowadził powstanie i odzyskał koronę szwedzką. Po- wtórzenie tego powrotu jest obecnie corocz- ną imprezą na trasie 89 km. Rekordowa liczba uczestników stanęła na starcie biegu 6 marca 1977 r. — 10934, zaś druga rekordo- wa liczba: 10 633 — to ci, którzy dotarli do mety biegu 4 marca 1979 r. Najlepszy czas w historii biegu osiągnął Szwed, Bengt Has- sis, który 2 marca 1986 r. przebył trasę w 3 godz. 48 min. 55 sek. Na 75-kilometrowej trasie odbywa się co- rocznie fiński bieg, Finlandia Ski Race, z Hameenlinna do Lahti. 26 lutego 1984 r. wystartowała do niego rekordowa liczba 13 226 biegaczy, z których 12 909 dotarło do mety. Najdłuższym wyścigiem po stoku jest „Infer- no" w Szwajcarii, na trasie liczącej 15,8 km ze szczytu Schilthorn do Lauterbrunnen. Re- kordowa ilość uczestników, to 1401 w 1981 r., zaś rekordowy czas zwycięzcy wy- nosi 15 min. 26,44 sek. i należy do Szwaj- cara Ueli Grossniklausa, który ustanowił go w 1987 r. Przebiegli najdłuższy dystans ? W ciągu 24 godzin Seppo-Juhani Savolainen pokonał 415,5 km w Saariselka w Finlandii, 8 i 9 kwietnia 1988 r. Rekord kobiecy wynosi 330 km i ustanowiła go Sisko Kainulaisen w Jy- vaskyla, Finlandia, 23 i 24 marca 1985 r. W ciągu 48 godzin Norweg BjoYn Loicken (ur. 27 listopada 1937 r.) pokonał 513, 568 km 11 i 13 marca 1982 r. Najdłuższy wyciąg ? Najdłuższa kolejka gondolowa narciarska ma długość 6239 m i działa w Grindelwald-Mannlichen, w Szwaj- carii (dwa odcinki, jedna gondola). Najdłuż- szym wyciągiem krzesełkowym na świecie hvł Alnine Wav do Kościuszko Oialet no- SKI-BOB Początki ? Ski-bob opatentowano pod nu- merem 47334 19 kwietnia 1982 r., jako „ro- wer z narciarskimi płozami". Federacja (Fe- deration Internationale de Skibob) została założona 14 stycznia 1961 r, w Innsbrucku, w Austrii i również w Austrii, w Bad Hofga- stein odbyły się w 1967 r. pierwsze mistrzo- stwa świata. Największą prędkość na tym sprzęcie — 166 km/godz. osiągnął Austriak Erich Brenter (ur. 1940 r.) w Cendnii, we Włoszech, w 1964 r. Mistrzostwa świata ? Jedynymi ski-bobi- stami, którzy zdobyli tytuły mistrzów świata pozostają: mężczyźni — Austriak Fishbauer (ur. 6 października 1951 r.) w 1973 i 1975, Niemiec z RFN, Robert Miihlberger w 1979 i 1981; kobiety1 — Austriaczka Gerhilde Schiffkorn (ur. 22 marca 1950 r.) w 1967 i 1969 r., Austriaczka Gertrudę Geberth (ur. 18 października 1951 r.) w 1971 i 1973 r. Pojazd śniegowy ? Rekordową prędkość 239,1 km/h uzyskał Amerykanin Tom Ear- hart na pojeździe śniegowym, zbudowanym i będącym własnością Boba Gaudreau w Lakę Mille Lacs, USA, 25 lutego 1982 r. NARCIARSTWO NA TRAWIE Narty do jazdy na trawie zostały po raz pierwszy wyprodukowane przez Josefa Kai- sera w Niemczech Zachodnich w 1963 r. Mi- strzostwa Świata (obecnie przyznaje się tytu- ły w super gigancie, slalomie gigancie, slalo- mie i kombinacji) odbyły się po raz pierwszy w 1979 r. Najwięcej, dziewięć tytułów zdo- była Austriaczka Ingrid Hirschofer, w latach 1979 — 87. Najczęściej wśród mężczyzn triumfował Szwajcar Erwin Gansner, który wygrał siedmiokrotnie, w latach 1981 —87. Rekord prędkości wynosi 86,88 km/h, usta- nowił go Erwin Gansner 5 września 1982 r.; w Owen, w Niemczech Zachodnich. Wyścigi na żużlu Wyścigi motocyklowe na nawierzchniach gruntowych uprawiano już od 1902 r. w Sta- nach Zjednoczonych. Pierwsze w pełni udo- kumentowane motocyklowe wyścigi na torze odbyły się na Portman Road Greound, Ip- swich, Suffolk, Anglia, 2 lipca 1904 r. Zo- rganizowano dwa biegi i finał; na dystansie trzech mil triumfował F.E. Barker w czasie 5 min. 54,2 sek. Nowoczesne wyścigi żużlo- we wyszły od wyścigów na „krótkim torze", które odbyły się podczas Wystawy Rolniczej 22 grudnia 1923 r. w West Maitland (Aus- tralia) z inicjatywy Nowozelandczyka John- niego Hoskinsa (1892 — 1987). Przeniósł on tę dyscyplinę do Wielkiej Brytanii, gdzie za- częło się od małego toru wyścigowego w Droylsden, Manchester, 25 VI 1927 r., i za- wodów na żużlowym torze w High Beach, Essex, 19 II 1928 r. Mistrzostwa świata ? Mistrzostwa świata na żużlu, odbyły się po raz pierwszy 10 września 1936 r. na stadionie Wembley w Londynie. Najwięcej, sześć, zwycięstw od- niósł Ivan Mauger, w latach 1968-70, 1972 1977 i 1979. Barry Briggs (Nowa Zelandia) (ur. 30 grudnia 1934 r.) ustanowił rekord Dod względem liczby występów w finałach w Wyścigi na żużlu Najwięcej zwycięstw (siedem) w mistrzo- stwach świata par (odbywają się od 1968 r.) zdobyła Anglia. Drużynowy puchar świata (rozgrywany od 1960 r.) został wygrany oś- miokrotnie przez Anglię i Danię, co jest re- kordem imprezy. Do Polski należy rekord szczególny: 21 kolejnych nieprzerwanych występów w finałach drużynowych mi- strzostw świata (1960 — 80) i po przerwie 22 występ w 1984 r. Maksimum punktów (wów- czas 30) w mistrzostwach świata par zdo- byli: Polacy Jerzy Szczakiel (ur. 28 stycznia 1949 r.) i Andrzej Wyglenda w Rybniku, w Polsce, w 1971 r.; Amerykanie Arthur Den- nis Sigalos (ur. 16 sierpnia 1959 r.) i Robert Benjamin „Bobby" Schwartz (ur. 10 sierpnia 1956 r.) w Liverpoolu, Wielka Brytania 11 grudnia, 1982 r. Ivan Mauger zwyciężył także czterokrotnie w drużynowych mistrzostwach świata, dwukrotnie w mistrzostwach świata par (w tym w jednych nieoficjalnych), zdobył też dwukrotnie mistrzostwo świata w wyścigach na długim torze. Szwed Ove Fundin (ur. 23 maja 1933 r.) zdobył 12 tytułów mistrza świata: pięć indywidualnie, jeden w mistrzo- stwach par i sześć w drużynowych mistrzo- stwach świata w latach 1956 — 70. Duńczyk Gundersen (ur. 8 października 1959 r.) był pierwszym człowiekiem, który w 1985 r. zdobył równocześnie tytuły mistrzowskie w jeździe indywidualnej, w mistrzostwach par oraz w zawodach drużynowych i w wyści- gach na długim torze. Test-mecze — maksimum punktów ? Je- dynym żużlowcem, który zdobył maksimum punktów w każdym meczu serii testowej był Australijczyk Arthur Wilkinson „Bluey" (ur. 27 sierpnia 1911 r.). Dokonał tego w latach 1937 — 38 w Sydney, podczas pięciu meczy Australii z Anglią. Skittles Jest to jedna z gier określanych w Polsce wspólną nazwą KRĘGLE. Od klasycznych kręgli znanych w USA jako BOWLING, a w Wielkiej Brytanii jako TENPIN różni się liczbą kręgli (dziewięć zamiast dziesięciu). 24 godziny ? Najwyższy wynik w West Country skittles uzyskany przez ośmiooso- bowy zespół wynosi 99051; dokonała tego drużyna „Alkies" w Courtland Holiday Inn, Wielka Brytania 4-5 kwietnia 1987 r. Kręg- le ustawiano ponownie po każdym rzucie. Najwyższy wynik w hood skittle w ciągu 24 godzin — 118 951 kręgli — uzyskał zespół 12 grających w White Hart, Grafton Regis (Wielka Brytania), 9-10 kwietnia 1986 r. Najwyższy wynik na długiej kręgielni — 65 658 — uzyskał zespół „The Robins" w The Canterbury Inn, Tewkdsbury, Wielka Brytania, 10 — 11 marca 1989 r. Najwyższy wynik w stołowym skittle w ciągu 24 godzin to 90446 kręgli strąconych przez 12 grają- cych w Finney Gardens Hotel, Hanley, Wielka Brytania, 27-28 grudnia 1980 r. Snooker Jest to jedna z gier określanych w Polsce wspólną nazwą BILARD. W krajach anglo- języcznych rozróżnia się BILLIARDS (sze- 263 „piramidkę" i billiards, w Jubbulpore, Indie, w 1875 r. Gra ta dotarła do Anglii w 1885 r., a współczesny system punktacji przyjęto w 1891 r. Pierwsze mistrzostwa rozegrano w 1896 r. Mistrzostwa świata zawodowców rozgrywa się od 1927 r. Najwięcej tytułów ? Światowych. Joe Da- vis zdobył tytuł mistrzowski zawodowców 15 razy, w pierwszych 15 edycjach mi- strzostw - 1927-1940 i 1946 r. Najwięcej zwycięstw w mistrzostwach amatorów (roz- grywanych od 1963 r.) — po dwa — odnieś- li Gary Owen (Anglia) w 1963 i 1966.; Ray Edmonds (Anglia) w 1972 i 1974 oraz Paul Mifsud (Malta) w 1985 i 1986 r. Kobiety ? Maureen Bynton (z d. Barrett) odniosła rekordową liczbę ośmiu zwycięstw w Amatorskich Mistrzostwach Kobiecych pomiędzy 1954 a 1968 r.; wygrała też siedem razy w grze billiards. Mistrzowie świata ? Najmłodsi. Najmłod- szym mężczyzną, który wywalczył tytuł mi- strza świata jest Jimmy White, Wielka Bry- tania (ur. 2 maja 1962 r.), który wygrał Mi- strzostwa Świata Amatorów w Snooker w Launceston, Australia, 9 listopada 1980 w wieku 18 lat i 191 dni. Stacey Hillyard (Wielka Brytania) ,wygrała kobiece Amator- skie Mistrzostwa Świata w wieku 15 lat, w październiku 1984 r. Najmłodszym zwycięz- cą dużych zawodów jest Stephen Hendry (ur. 13 stycznia 1969 r.), który 25 paździer- nika 1987 r. zdobył nagrodę Rothmans Grand Prix mając 18 lat i 285 dni. Najwyższe wyniki ? Ponad 200 graczy uzyskało maksymalny wynik 147 punktów. Po raz pierwszy dokonał tego E.J. „Murt" 0'Donoghue (ur. w Nowej Zelandii w 1901 r.) w Griffiths, Australia, 26 września 1934 r. Pierwszy oficjalnie uznany wynik 147 punk- tów uzyskał Joe Davis w Leicester Sąuare Hali, Londyn, Anglia, 22 stycznia 1955 r., jego przeciwnikiem był w tej grze Willie Smith. Pierwsze 147 punktów w dużym tur- nieju zdobył John Spencer (ur. 18 września 1935 roku) w Slough, hr. Berkshire, Anglia a 13 stycznia 1979 r., ale stół miał luzy o zbyt dużej średnicy; oraz Steve Davis (ur. 22 sierpnia 1957 r.), który zdobył uznane ofi- cjalnie 147 punktów w Lada Classic w Old- ham, Wielka Brytania, 11 stycznia 1982 r., w grze, w której jego przeciwnikiem był John Spencer. Najmłodszym, który zdobył to maksimum w zawodach jest Gary Hill (ur. 29 września 1968 r.) dokonał tego 5 czerwca 1989 r. podczas Mistrzostw Świata Juniorów w Reykjaviku, Islandia, w wieku 20 lat i 249 dni. Skakanka MARATON ? Najdłuższy zanotowany czas maratonu (5 minut przerwy w każdej godzinie skakania) wyniósł 31 godz. 46 minut, 48 sekund. Wyczynu tego dokonał Amerykanin Frank OMvieri w Bowling Green State Uni- versity, USA, 26 i 27 maja 1989 r. 10 MIL BIEGU ZE SKAKAWKĄ ? Amerykanin Ken Solis przeskakał 10 mil (16,09 km) w ciągu 71 min. 54 sek. w Johnstown, USA, 6 sierpnia, 1988 r. Inne rekordy, uzyskane bez przerw: NAJWIĘCEJ OBROTÓW W CIĄGU 10 SEKUND ? 128 wykonał Albert Rayner (ur. 19 kwiet- nia 1Q9^ x\ vw CtsnfnrH Snnrts w Rirminnham w Annlii 264 Pływanie NAJWIĘCEJ PODWÓJNYCH OBROTÓW (SKRZYŻNIE) ? 2411 wykonał Ken Solis w North Shore-Elite Fitness and Racquets Club w Glendale, USA, 29 marca 1988 r. PODWÓJNE OBROTY ? 10 709 wykonał Frank Olivieri w Rochester, USA, 7 maja 1988 r. POTRÓJNE OBROTY ? 423 wykonał Shozo Ha mada w Saitama, Japonia, 1 czerwca 1987 r. POCZWÓRNE OBROTY ? 51 wykonał Katsumi Suzuki w Saitama, Japonia, 29 maja 1975 r. POPIĄTNE OBROTY ? 6 wykonał Hideyuki Tateda (ur. 1968) w Aomori, Japonia, 19 czerwca 1982 r. NA WYTRZYMAŁOŚĆ ? 2034 km przebył ze ska- kanką Tom Morris na trasie Brisbane-Cairns, Australia, w 1963 r. NAJWIĘCEJ NA POJEDYNCZEJ LINCE ? (obowiązkowe minimum 12 obrotów) - 181 wykonał zespół w zawodach International Ropę Skipping w Greeley, USA, 28 czerwca 1 988 r. NAJWIĘCEJ OBROTÓW NA POJEDYNCZEJ LINCE. 90-OSOBOWY ZESPÓŁ ? 160 wykonali studenci z Nishigoshi Higas- hi Elementary School w Kumamoto, Japonia, 27 lutego 1987 r. NA LINIE DLA LINOSKOCZKÓW ? 58 obrotów wykonała bez przerwy Bryan Andro (z d. Dewhurst) w TROS TV, Holandia, 6 sierpnia 1981 r. NAJWIĘCEJ OBROTÓW W CIĄGU GODZINY ? 13310 obrotów, Randall Schneider w Clinton, USA, 1 kwietnia 1989 r. Pływanie REKORDY OLIMPIJSKIE Najwięcej medali. Mężczyźni ? Najwięcej medali olimpijskich (dziewięć) zdobył Ame- rykanin Mark Spitz: na 100 i 200 m st. do- wolnym, 1972; 100 i 200 m delfinem, 1972; sztafeta 4 x 100 m st. dowolnym, 1968 i 1972; sztafeta 4 x 200 m st. dowolnym, 1968 i 1972; sztafeta 4 x 100 m st. zmiennym, 1972. We wszystkich występach, z wyjątkiem jednego (sztafeta 4 x 200 m stylem dowol- nym w 1968 r.), ustanowił równocześnie re- kordy świata. Zdobył też srebrny medal (100 m delfinem) i brązowy 100 m st. dowolnym) w 1968 r., co daje łącznie rekord jedenastu medali. Jego rekord w postaci siedmiu me- dali na jednych igrzyskach w 1972 r. wyrów- nał inny Amerykanin, Matthew Biondi, któ- ry w 1988 r. zdobył pięć medali złotych, je- den srebrny i jeden brązowy. Kobiety ? Rekordową ilość złotych medali zdobyła reprezentantka byłej NRD Kristin Otto (ur. 7 lutego 1965 r.), która w 1988 r. w Seulu wygrała sześć konkurencji: 100 m st. dowolonym, grzbietowym i delfinem, 50 m st. dowolnym oraz brała udział w zwycię- skich sztafetach 4 x 100 m st. dowolnym i 4 x 100 m st. zmiennym. Australijka Dawn Fraser (ur. 4 września 1937 r.) jest jedyną pływaczką, która na trzech olimpiadach wy- grała tę samą konkurencję trzykrotnie: 100 m st. dowolnym w 1956, 1960 i 1964 r. Dawn Fraser zdobyła osiem medali: cztery złote — 100 m st. dowolnym indywidualnie w 1956, 1960 i 1964 i sztafeta 4 x 100 m st. dowolnym w 1956 r. cztery srebrne: 400 m st. dowolnym w 1956 r. Sztafeta 4 x 100 m st. dowolnym 1960 i 1964 r., sztafeta 4 x 100 m st. zmiennym 1960 r.; Kornelia Ender wywalczyła cztery złote medale: 100 i 200 m st. dowolnym, 100 m delfinem i w sztafecie 4 x 100 m st. zmiennym w 1976 r. oraz cztery srebrne: 200 m st. zmiennym in- Rekordy Świata w Pływaniu (na basenach 50 metrowych) -------------------------------------------- MĘŻCZYŹNI — Konkurencja Czas STYL DOWOLNY 50 metrów............. 22,14 1 00 metrów.................. 48,42 200 metrów.................. 1.47,25 400 metrów.................. 3.46,95 800 metrów.................. 7.50,64 1500 metrów................. 14.54,76 sztafeta 4x 100 metrów....... 3.16,53 sztafeta 4 x 200 metrów....... 7.12,51 STYL KLASYCZNY 100 metrów................... 1.01,65 200 metrów................... 2.13,34 DELFIN 100 metrów................... 52,84 200 metrów................... 1.56,24 STYL GRZBIETOWY 100 metrów................... 54,51 200 metrów................... 1.58,14 STYL ZMIENNY 200 metrów................... 2.00,1 7 400 metrów................... 4.14,75 sztafeta 4 * 100 metrów....... 3.36,93 Nazwisko, kraj i data urodzenia Miejsce STYL DOWOLNY 50 metrów.........-..... 24,98..... 100 metrów.......•........ 54,73..... 200 metrów............... ... 1.57,55..... 400 metrów............... ... 4.03,85..... 800 metrów............... ... 8.17,12..... 1 500 metrów.............. ... 15.52,10..... sztafeta 4X 1 00 metrów.... ... 3.40,57..... sztafeta 4 x 200 metrów.... ... 7.55,47..... STYL KLASYCZNY 100 metrów................ ... 1.07,91 ..... 200 metrów................ ... 2.26,71 ..... DELFIN 100 metrów................ 57,93 ..... 200 metrów................ ... 2.05,96..... STYL GRZBIETOWY 100 metrów................ ... 1.00.59..... Matthew Nichołas Biondi (USA) (ur. 8 października 1965 r.)............................Seul, Korea Ptd......... Matthew Nichołas Biondi (USA) ..........................................................Austin, USA............. Duncan D'Arcy Armstrong (Australia) (ur. 7 kwietnia 1 968 r.) ...........................Seui, Korea Płd......... Uwe Dassłer (NRD) (ur. 11 lutego 1967 r.)...............................................Seul. Korea Pld......... Wladimir Salnikow (ZSRR) (ur, 21 maja 1960 r.).........................................Moskwa, ZSRR......... Władimir Salnikow (ZSRR)................................................................Moskwa, ZSRR......... Stany Zjednoczone (Christopher Jacobs, Tray Oalbey, Tom Jager, Matthew Nichołas Biondi) ...........................................................................Seul, Korea Płd......... Stany Zjednoczone (Troy Dalbey, Matthew Cetlinski, Douglas Gjertsen, Matthew Nichołas Biondi) ...........................................................................Seul, Korea Pld......... Steven K. Lundguist (USA) (ur. 20 lutego 1961 r.).......................................Los Angeles, USA...... Vtctor Davis (Kanada) (ur. 19 lutego 1964 r.)...........................................Los Angeles, USA...... Pedro Pablo Morales (USA) (ur. 5 grudnia 1964 r.) ......................................Orlando, USA........... Michael Gross (RFN) (ur. 17 czerwca 1964 r.)............................................Hannover, RFN ......... David Berkoff (USA) (ur. 30 listopada 1966 r.)...........................................Seul. Korea Płd......... igor Polianskij (ZSRR) (ur. 20 marca 1967 r.).............................................Erfurt, NRD............. Tamas Darnyi (Węgry) (ur. 3 czerwca 1967 r.)............................................Seul, Korea Ptd......... Tamas Darnyi (Węgry).....................................................................Seul, Korea Pld......... Stany Zjednoczone (Dauid Berkoff, Richard Schroeder, Matthew Nichołas Biondi, Chrictopher Jacobs) ...............................................................Seuł, Korea Płd......... ------------------------- KOBIETY -------------------------------------------- Yang Wenyi (Chiny) (ur. 11 stycznia 1972 r.).............................................Guangzhou, Chiny...... Kristin Otto (NRD) (ur. 7 lutego 1965 r.)..................................................Madryt, Hiszpania....... (na pierw. zmianie szt.) Heike Friedrich (NRD) (ur. 18 kwietnia 1970 r.)...................................?.......Berlin IMRD.............. Janet Evans (USA) (ur. 28 sierpnia 1971 r.)..............................................Seul, Korea Pld......... Janet Evans (USA).........................................................................Orlando, USA........... Janet Evans (USA)............................:............................................Orlando, USA........... NRD (Kristin Otto, Manuela Stellmach, Sabinę Schułze, Heike Friedrich) ................Madryt, Hiszpania....... NRD (Manuela Stellmach, Astrid Strauss, Anke Móhring, Heike Friedrich)...............Strasbourg, Francja..... Data . 24 września 1988 r. . 19 sierpnia 1988 r. . 19 września 1988 r. 23 września 1988 r. . 4 lipca 1986 r. . 22 lutego 1983 r. . 23 września 1988 r. . 21 września 1988 r. . 21 lipca 1984 r. . 2 sierpnia 1984 r. . 23 czerwca 1986 r. . 28 czerwca 1986 r. . 24 września 1988 r. 3 marca 1985 r. . 25 września 1988 r. . 21 września 1988 r. . 25 września 1988 r. Silke Horner (NRD) (ur. 12 września 1965 r.)... Silke Horner (NRD).................. . Mary Terstegge Meagher (USA) (ur. 27 października 1964 r.). . Mary Terstegge Meagher (USA)................................ . Ina Kleber (NRD) (ur. 29 września 1964 r.).................... .Strasbourg, Francja . .Seul, Korea Płd..... .Milwaukee, USA.. .Milwaukee, USA.. .Moskwa, ZSRR. . 10 kwietnia 1988 r. . 19 sierpnia 1986 r. . 18 czerwca 1986 r. . 22 września 1988 r. . 22 marca 1988 r. . 26 marca 1988 r. . 19 sierpnia 1986 r. . 18 sierpnia 1987 r. . 21 sierpnia 1987 r. . 21 września 1988 r. . 16 sierpnia 1981 r. . 13 sierpnia 1981 r. . 24 sierpnia 1984 r. Najszybszy pływak • Tom Jager osiągnął szybkość 8,64 km/h. Ustanowił on też rekord na 50 m stylem dowolnym, który wy- niósł 21.81 sek. (Foto: AH-Sport/Torty Duffy). dywidualnie, 1972, sztafeta 4 x 100 m st. zmiennym. 1972 , sztafeta 4 x 100 m st. do- wolnym, 1972 i 1976 r. Amerykanka Shirley Babashoff (ur. 3 stycznia 1957 r.) zdobyła: dwa medale złote (4 x 100 m st. dowolnym 1972, 1976 r.) i sześć srebrnych (100 m st. dowolnym 1972 r., 200 m st. dowolnym 1972 i 1976 r., 400 m i 800 m st. dowolnym 1976, sztafeta 4 x 100 m st. zmiennym 1976. Najwięcej złotych medali indywidualnie ? Rekordową liczbę złotych medali w kon- kurencjach indywidualnych zdobyli: Amery- kanin Charles M. Daniels (1884-1973) (100 m st. dowolnym 1906 i 1908 r., 220 jardów st. dowolnym 1904 r., 440 jardów stylem do- wolnym 1904 r.); Roland Matthes z byłej NRD (ur. 17 listopada 1950 r.) 100 i 200 m st. grzbietowym 1968 i 1972 r.; Mark Spitz i Kristin Otto oraz skoczkowie: Pat McCor- mick i Greg Louganis. Najkłopotliwszy werdykt ? I zarazem naj- precyzyjniejszy, zapadł podczas igrzysk olim- pijskich w Los Angeles 29 lipca 1984 r., kie- dy Nancy Hogshead (ur. 17 kwietnia 1962 roku) i Carrie Steinseifer (ur. 12 lutego 1968 r.), obie Amerykanki, równocześnie osiągnę- ły metę i złote medale w konkurencji 100 m st. dowolnym w czasie 55,92 sek. W 1972 r. w wyścigu mężczyzn na 400 m st. zmiennym Szwed Gunnar Larsson (ur. 12 maja 1951 r.) pokonał Amerykanina Tima McKee (ur. 14 marca 1953 r.) zaledwie o 2/9 tysięcznej se- kundy, czyli o długość 3 mm. Teraz mierzy się czasy z dokładnością do setnej części se- kundy. SKOKI DO WODY Najwięcej medali olimpijskich ? Pięć me- dali zdobył Włoch Klaus Dibiasi (ur. w Aus- trii 6 października 1947 r.): trzy złote, dwa srebrne podczas czterech olimpiad, od 1964 do 1976 r. Jest on jedynym skoczkiem, który trzykrotnie zwyciężył w tej samej konkuren- cji (skoki z wieży) podczas kolejnych olim- piad: 1968, 1972 i 1976 r. Dwoje skoczków dwukrotnie wygrało dwie konkurencje (wie- ża, trampolina) na dwóch kolejnych olim- piadach: Amerykanka Patricia McCormick (z d. Keller, ur. 12 maja 1930 r.) w 1952 i 1956 r. oraz Amerykanin, Greg Louganis (ur. 29 stycznia 1960 r.) w 1984 i 1988 r. Rekord w pływaniu stylem klasy- cznym na 200 m • Susarme Bómike prze- płynęła stylem klasycznym 200 rrt w 2 mirt. 22.92 sek. (Foto: Att-Sport/Simon Borty). Greg Louganis, zdobywca pięciu tytułów mistrza świata: wieża, 1978 r. wieża i tram- polina w 1982 i 1986 r., jak też czterech zło- tych medali w tej samej konkurencji był tak- że Amerykanin Phil Boggs (ur. 29 grudnia 1949 r.), w skokach z trampoliny w 1973, 1975 i 1978 r. Najwyższe noty ? Rekordowe noty uzyskał Amerykanin Greg Louganis (ur. 29 stycznia 1960 r.) podczas igrzysk olimpijskich w 1984 roku w Los Angeles, USA, otrzymując 754,41 punkta za serię 11 skoków z trampo- liny i 710,91 punkta za skoki z wieży. Na mistrzostwach świata w 1984 r. w Guaya- quil, Ekwador, wszystkich siedmiu sędziów przyznało mu najwyższą możliwą notę, czyli 10,0 punktów, za skok z wieży. Pierwszym skoczkiem, któremu cała siódemka sędziów przyznała notę 10,0 pkt, był Michael Finne- ran (ur. 21 września 1948 r.). Otrzymał tę ocenę podczas próby przedolimpijskiej w 1972 r. w Chicago, USA, za wykonanie pół- tora salta tyłem z dwu i pół obrotem. PŁYWANIE PRZEZ CIEŚNINY Pierwszym, który bez kamizelki ratunkowej przepłynął kanał La Manche od brzegu do brzegu, był kapitan marynarki handlowej Matthew Webb (1848-83). Pokonał trasę z Dover w Anglii do Calais Sands we Francji w 21 godzin i 45 minut (od godz. 12.56 do 10.41 24-25 sierpnia 1875 r.). Przepłynął - około 61 km, aby pokonać 33 km odległość w linii prostej. W dniach 28-29 maja 1875 r. Amerykanin Paul Boyton przepłynął w opatentowanym przez siebie kostiumie ra- tunkowym z Cap Cris-Nez do South Fore- land w 23 godziny 30 min. Istnieją dowody, że w lipcu lub sierpniu 1815 r. ze statku-wię- zienia w Dover uciekł żołnierz francuski, Jean-Marie Saletti, przeprawiając się wpław do Boulogne. Natomiast z Francji do Anglii jako pierwszy przepłynął Enrico Tiraboschi, bogaty Włoch z Argentyny, w ciągu 16 go- dzin 33 min., 12 sierpnia 1923 r., zdobywa- jąc nagrodę w wysokości 1000 funtów, ufun- dowaną przez Daily Sketch. Pierwszą kobietą, której próba przepłynięcia z Francji do Anglii, na trasie Cap Gris-Nez — Deal, zakończyła się powodzeniem 6 sierpnia 1926 r. była Amerykanka Caroline Gertrudę Ederle (ur. 23 października 1906 Chadwick, (ur. 1918 r.), która 11 sierpnia 1951 r. dokonała tego w czasie 16 godzin 19 minut. Pierwszymi bliźniakami, które wspól- nie dokonały przepłynięcia z Anglii do Francji, były Carole i Sarah Hunt (ur. 23 sierpnia 1962 r.), które dopłynęły do brzegu francuskiego 8 sierpnia 1988 r., po 9 godzi- nach, 29 minutach. Najszybciej ? Oficjalny rekord, zarejestro- wany przez założoną w 1927 r. Channel Swimming Association, wynosi 7 godzin, 40 minut i ustanowił go Amerykanin z Kalifor- nii, Penny Dean (ur. 21 marca 1955 r.), któ- ry trasę z Shakespeare Beach w Dover do Cap Gris-Nez we Francji pokonał 29 lipca 1978 r. Z Francji do Anglii najszybciej prze- płynął w 1988 r. Richard Devey (ur. 23 czerwca 1965 r.), zaś jego rekord wynosi 8 godzin 5 minut. Najszybszym zespołem szta- fetowym, który ustanowił rekord w tej kate- gorii, było sześciu ratowników z Dover, zaś uzyskany przez nich czas wynosi 7 godzin 17 minut. Najwcześniej i najpóźniej ? Najwcześniej- sza data przepłynięcia kanału to 6 czerwca, dokonała tego w 1961 r. Angielka Dorothy Perkins (ur. 1942 r.), nąjpóźniejsza zaś to 28 października, gdy w 1979 r. przepłynął kanał Brytyjczyk Michael Peter Read (ur. 9 czerw- ca 1941 r.). Najmłodszym pogromcą trasy był Brytyj- czyk Thomas Gregory (ur. 9 października 1976 r.), który w ciągu 11 godzin, 54 minut przepłynął z Cap Gris-Nez do Shakespeare Point w Dover 6 września 1988 r. w wieku 11 lat i 333 dni. Najmłodszą dziewczynką była Brytyjka Samantha Claire Druce (ur. 21 kwietnia 1971 r.). Miała ona 18 sierpnia 1983 r., czyli w dniu próby na trasie Dover - Cap Gris-Nez, 12 lat i 119 dni. Trasę przepłynęła w 15 godzin 27 minut. Najstarszym wśród mężczyzn był Australij- czyk Bertrand Clifford Batt (ur. 22 grudnia 1919 r.), który miał 68 lat i 241 dni, kiedy 19 — 20 sierpnia 1987 r. w 18 godzin, 37 mi- nut pokonał trasę Cap Gris-Nez — Dover. Najstarsza kobieta to Stella Ada Rosina Taylor (ur. 20 grudnia 1929 r.), która liczyła 45 lat i 350 dni, gdy 26 sierpnia 1975 r. przepłynęła trasę w 18 godzin 15 minut. Przepłynięcia dwukrotne ? Pierwszy prze- płynął kanał dwukrotnie Argentyńczyk An- tonio Abertondo (ur. 1919 r.), 20-22 wrześ- nia 1961 r. w czasie 43 godzin 10 minut. Pierwszym natomiast pływakiem, który przepłynął w obie strony, był Edward Harry Temme (1904-78): 5 sierpnia 1927 r. i 19 266 Pływanie Najlepsze Wyniki Światowe w Basenach Krótkich (25 m) ------------------------------------------------ MĘŻCZYŹNI ------------------------------------------------ Konkurencja STYL DOWOLNY 50 metrów............... 1 00 metrów............. 200 metrów............. 400 metrów............. 800 metrów............. 1 500 metrów............ sztafeta 4 x 50 metrów.. sztafeta 4 * 100 metrów . sztafeta 4 * 200 metrów . STYL GRZBIETOWY 50 metrów............... 1 00 metrów............. 200 metrów............. STYL KLASYCZNY 1 00 metrów............. 200 metrów............. DELFIN 50 metrów............... 100 metrów............. 200 metrów............ STYL ZMIENNY 200 metrów............ 400 metrów............ sztafeta 4 * 50 metrów.. Czas Nazwisko __21,81 __48.20 ..1.43,95 ..3.41,74 ..7.38,75 14.37,60 .1.27,95 ..3.16,11 .7.05,17 ....25.17 .... 54,20 ..1.56,60 ...59,75 .2.08,82 ...24,25 ... 52,9" .1.54,78 Dano Hatsal! (Szwajcaria).. Michael Gross (RFN)....... Giorgio Lemberti (Włochy) . Giorgio Lamberti (Włochy) . Michael Gross (RFN)....... Władimir Salnikow (ZSRR). RFN......................... Stany Zjednoczone......... RFN......................... Miejsce . Genewa, Szwajcaria. . Offenbach, RFN..... . Bonn, RFN......... . Bonn, RFN......... Bonn, RFN......... Góteborg, Szwecja . Bonn, RFN......... Daishi Suzuki (Japonia).......... Dirk Richter (NRD)............... Tamas Darnyi (Węgry)............ Adrian Moorhouse (W. Brytania). Victor Davis (Kanada) ............ Pablo Morales (USA)............. Michael Gross (RFN)............. Michael Gross (RFN)............. . Bonn, RFN............ . Den Bosch, Holandia . Bonn, RFN............ . Bonn, RFN........... . Bonn, RFN........... . Bonn, RFN............ . Offenbach, RFN....... . Bonn, RFN............ .1.58,18 .4.09,64 .1.38,72 Pablo Morales (USA).... Alex Baumann (Kanada) Stany Zjednoczone...... . Los Angeles, USA. Halifax, Kanada.... Bonn, RFN........ KOBIETY STYL DOWOLNY 50 metrów............... 1 00 metrów............. 200 metrów............. 400 metrów............. 800 metrów............. 1 500 metrów............ sztafeta 4 * 50 metrów... sztafeta 4*100 metrów . STYL GRZBIETOWY 1 00 metrów............. 200 metrów............. STYL KLASYCZNY 100 metrów............ 200 metrów............ DELFIN 50 metrów............... 1 00 metrów............. 200 metrów............. .... 24,81 ...53,48 .1.56,35 ..4.02,05 ..8.15,34 15.43,31 .1.42,51 .3.38,77 ...59,89 .2.07,74 ..1.07,05 ..2.22,92 ....27,69 ...58,91' ..2.05,65 STYL ZMIENNY 200 metrów.........................2.1 0,60 400 metrów.........................4.31,36 sztafeta 4 x 100 metrów .............4.02,85 * wolniej niż w basenie 50-metrowym Liviu Copariu (Rumunia) . Liviu Copariu (Rumunia) ? Birgit Meineke (NRD).... Astrid Strauss (NRD)..... Astrid Strauss (NRD)..... Petra Schneider (NRD)... NRD ...................... NRD ...................... Betsy Mitchell (USA)..... Cornelia Sirch (NRD)..... Silke Hórner (NRD) ...... Susane Bórnike (NRD).., Birte Weigang (NRD) .... Mary T. Meagher (USA).. MaryT. Meagher (USA).. Petra Schneider (NRD)... Noemi Lung (Rumunia) .. NRD ...................... . Sibiu, Rumunia.......... . Sibiu, Rumunia.......... . Indianapolis, USA....... . Bonn, RFN.............. . Bonn, RFN.............. . Indianapolis, USA....... . Bonn, RFN.............. . Monte Carlo, Monako... . Los Angeles, USA.. Indianapolis, USA.. Bonn, RFN . Bonn, RFN . . Bonn, RFN........ . Gainesville, USA .. . Gainesville, USA .. . Gainesville, USA .. . Paryż, Francja..... . Indianapolis, USA. Data 16 czerwca 1989 r. 2 stycznia 1978 r. 14 lutego 1988 r. 13 lutego 1988 r. 8 lutego 1985 r. 19 grudnia 1982 r. 14 lutego 1988 r. 1978 r. 1986 r. 9 lutego 14 lutego 1988 r. 15 grudnia 1 985 r. 8 lutego 1987 r. 8 lutego 1987 r. 7 lutego 1987 r. 14 lutego 1988r. 24 listopada 1984 r. 9 lutego 1985 r. 26 kwietnia 1987 r. 7 marca 1987 r. 14 lutego 1988 r. .. 9 kwietnia 1989 r. .. 8 kwietnia 1989 r. .. 7 stycznia 1983 r. .. 8 lutego 1987 r. .. 6 lutego 1987r. -.11 stycznia 1 982 r. .. 7 lutego 1987 r. ..12 grudnia 1987 r. .............. 26 kwietnia 1987 r. .............. 9 stycznia 1983 r. .............. 8 lutego 1986 r. .............. 11 lutego 1989 r. .............. 14 lutego 1988 r. .............. 3 stycznia 1981 r. .............. 2 stycznia 1981 r. 8 stycznia 1982 r. 31 stycznia 1987 r. 8 stycznia 1983 r. 1963 r.) 19 sierpnia 1987 r. w czasie 16 go- dzin, 10 minut. Ustanawiając ten rekord, poprawił też najlepszy wynik w kategorii mężczyzn na trasie z Anglii do Francji, wy- nikiem 7 godzin 55 minut 17—18 sierpnia 1987 r. poprawił też rekord trzykrotnego przepłynięcia trasy, uzyskując czas 28 godzin 21 minut. Rekord dwukrotnego przepłynię- cia trasy, ustanowiony 18 sierpnia 1983 r., należy do Holenderki Irenę van der Laan (ur. 27 grudnia 1960 r.) i wynosi 18 godzin 15 minut. Rekord sztafetowy wynosi 15 go- dzin 36 minut 30 sekund i ustanowił go bry- tyjski zespół sześciu pływaków z West One International Team 24 września 1985 r. Przepłynięcia trzykrotne ? Pierwszy prze- płynął trzykrotnie kanał Amerykanin Jon Erikson (ur. 6 września 1954 r.), dokonał te- go 11 — 12 sierpnia 1981 r. w czasie 38 go- dzin, 27 minut. Wśród kobiet aż 19 razy pokonała dystans Kanadyjka Cynthia M. Nicholas „Cindy" (ur. 20 sierpnia 1957 r.), w tym pięć razy przepłynęła trasę w obie strony, w okresie pomiędzy 29 lipca 1975 a 14 września 1982. PŁYWACKIE MARATONY Najdłuższe dystanse ? Najdłuższy zarejes- trowany dystans, jaki pokonał pływak, to 2938 km wzdłuż biegu Mississippi w USA, pomiędzy Ford Dam K. Minneapolis a Car- rollton Ave w Nowym Orealnie, Luizjana, dokonał tego Fred P. Newton (ur. 1903 r.) w Clinton w Oklahomie między 6 lipca a 29 grudnia 1930 r. W wodzie przebywał 742 go- dziny. Najdłuższy dystans pokonany bez żadnej przerwy wynosi 481,5 km i dokonał tego Ri- cardo Hoffman (ur. 5 października 1941 r.), który od 3 do 6 maja 1981 r. w ciągu 84 go- Hawanie (Kuba) zaś meta w Little Duck na Florydzie (USA). Płynął 34 godziny, 15 mi- nut w dniach 11 — 13 lipca 1978 r. w płe- twach w klatce (w obawie przed rekinami). W 1966 r. Mihir Sen z Kalkuty, Indie, do- konał wyjątkowych wyczynów: przepłynął Cieśninę Palk ze Sri Lanki do Indii (25 go- dzin, 36 minut 5 — 6 kwietnia), Cieśninę Gi- braltarską (8 godzin 1 minutę, 24 sierpnia), wzdłuż Dardanele (13 godzin 55 minut, 12 września) Bosfor (4 godziny 21 września) i Kanał Panamski wzdłuż (34 godziny 15 mi- nut, 29 — 31 października). Kanał Irlandzki ? Przepłynięcia szerokiego na 37 km Kanału Północnego, z Donagha- dee w Irlandii Północnej do Portpatrick w Szkocji, jako pierwszy dokonał w 1947 r. Tom Blower z Nottingham w czasie 15 go- dzin 26 minut. Rekordowy wynik na tej tra- sie 9 godzin 53 minuty 42 sekundy, ustano- Honor Szkotów uratowała 22-letnia Marga- ret Kidd, przepływając 23 sierpnia 1988 r. kanał w czasie 15 godzin 25 minut 3 sekund. Kanał Bristolski ? Pierwszą osobą, która przepłynęła Kanał Bristolski, była Kathleen Thomas (obecnie pani Day), (ur. w kwietniu 1906 r.), 5 września 1927 r. popłynęła ona z Penarth, South Glamorgan, do Weston su- per-Mare, Avon, w ciągu 7 godzin 20 minut. Rekord na nieco dłuższej trasie, prowadzącej z Glenthorne Cove, Devon, do Porthcawl, Mid-Glamorgan, wynosi 10 godzin, 46 mi- nut i ustanowiła go Jane Luscombe (ur. 13 stycznia 1961 r.) 19 sierpnia 1976 r. Pływanie w jeziorach ? Słynne jezioro Loch Ness najszybciej przepłynął wzdłuż, na trasie 36,5 km w 9 godzin 57 minut, David Trevor Morgan (ur. 23 września 1963 r.) 31 lipca 1983 r. Jako pierwsza trasę tę poko- nała 26-27 lipca 1966 r. Brenda Sherratt (ur. 1948 r.) z Bollington, Cheshire. David Morgan dwukrotnie przepłynął Loch Ness, w ciągu 23 godzin 4 minut, 1 sierpnia 1983 r. W 1988 r. dokonał jeszcze jednego wyczy- nu: 16 lipca przepłynął Loch Ness w 11 go- dzinach 9 minut. 18 lipca Loch Lomond o długości 34,6 km w 11 godzin 48 minut, zaś 20 — 21 lipca kanał La Manche w 11 godzin 35 minut. Najlepszy czas na 16,9 km trasie przez Jezioro Windermere wynosi 3 godziny 49 minut 56 sekund i uzyskała go 17-letnia Karen Toole z Darlington, 5 września 1981 roku. W ramach imprezy Lakę Windermere In- ternational Championship, na trasie 26,5 km najlepszy czas osiągnęła Amerykanka Mary Beth Colpo (ur. 1961 r), 5 sierpnia 1978 r. i wynosi on 6 godzin 10 minut 33 sekundy. 24 godziny ? 10-20 grudnia 1987 r. w 50-metrowym basenie pływalni Valley Pool w Brisbane, Australia, Australijczyk Evan Barry przepłynął 96,7 km. Kobiecy rekord w pływaniu 24-godzinnym wynosi 82,1 km i ustanowiony został przez Holenderkę Irenę van der Laan w Amers- foort, w Holandii, 20 — 21 września 1985 r. Najwięcej w ciągu całego życia ? Amery- kanin Gustave Brickner (ur. 10 lutego 1912 roku) z Charleori, USA, przez 59 lat swoje- go życia, do listopada 1986 r., przepłynął re- kordowy dystans 61 977 km. Długodystansowe sztafety ? 9 i 10 grud- nia 1983 r. reprezentacyjna sztafeta Nowej Zelandii, składająca się z 20 zawodników, ustanowiła w Lower Hutt, Nowa Zelandia, rekord w pływaniu 24-godzinnym, przepły- wając 182,807 km, zaś „po drodze" ustano- wiła inny rekord: 160 km czyli 100 mil prze- płynęła w 20 godzin, 47 minut, 13 sekund. 24 godzinny rekord klubowy należy do szta- fety 5 pływaków z brytyjskiego klubu ASC w Newcastle, wynosi 154,93 km i ustanowio- ny został 16—17 grudnia 1986 r. Podczas tej samej próby żeński zespół sztafetowy ASC przepłynął 143,11 km. Największą liczbę uczestników sztafety w pływaniu przez dobę zgromadziła na starcie próba zorganizowana przez klub Syracuse YMCA w Syracuse, USA. Było ich 2135, każdy przepłynął tylko jeden odcinek, zaś impreza odbyła się 11 kwietnia 1986. Najdłużej pływała sztafeta 15 zawodników z klubu piłki wodnej Maccabi, podczas próby w basenie pływackim Sydney Football Sta- dium w Sydney, Australia. W dniach 1 — 11 grudnia 1989 w 233 godziny, 15 minut prze- Tenis stołowy przepłynęli w ciągu 24 godzin, 78,92 km na trasie z Doha w Katedrze do Umm Said i z powrotem, 21 i 22 lutego 1985 r., używając sprzętu do pływania pod wodą. W czasie próby 95,5 proc. czasu spędzili pod wodą. 17 i 18 października 1987 r. w Ołomuńcu (Czecho-Słowacja) sztafeta sześciu zawodni- ków przepłynęła w basenie 151,987 km. 22-29 czerwca 1985 r. w Mosney Holiday Centre, Irlandia, przy użyciu sprzętu do pły- wania pod wodą, Tony Boyle, Eddie McGettigan, Leurence Thermes i Gearoid Murphy w ciągu 168 godzin przepłynęli w sztafecie 535,71 km pod wodą. Pierwsza udana przeprawa podwodna przez kanał La Manche — z użyciem sprzętu do pływania pod wodą, była sukcesem Amery- kanina, Freda Baltasare'a (ur. 1924 r.), któ- ry 10 i 11 lipca 1962 r. przepłynął dystans 67,5 km w ciągu 18 godzin 1 minuty. Pływanie sponsorowane ? 108 040 funtów to największa suma pieniędzy jaką zebrano podczas imprezy pływackiej w celach chary- tatywnych; „Splash '89", zorganizowana przez Royal Bank of Scotland Swimming Club odbyła się 28 i 29 stycznia 1989 r. w Royal Commonwealth Club w Endynburgu, Lothian, wzięło w niej udział 3012 pływa- ków. Rekordowy rezultat dla tego typu imp- rezy, odbywającej się na wielu pływalniach, to 548 tys. 6 funtów i 14 pensów uzyskane podczas „Penguin Swimathon '88, która od- bywała się na 43 pływalniach wokół Londy- nu 26 — 28 lutego 1988 r. i zgromadziła na starcie 5482 pływaków. Tenis stołowy Początki ? Najstarsze świadectwo, odno- szące się do gry przypominającej tenis stoło- wy, zostało odnalezione w katalogach lon- dyńskich wytwórców sprzętu sportowego z końca lat osiemdziesiątych ub. wieku. Daw- ny „Związek Ping-Ponga" został utworzony w 1902 r., ale sama gra tylko okresowo była modna aż do 1921 r., kiedy przyjęła się na dobre. Międzynarodowa Federacja Tenisa Stołowego (International Table Tennis Fede- 267 ration, ITTF) została utworzona w 1926 r. Do igrzysk olimpijskich tenis stołowy został wprowadzony po raz pierwszy w 1988 r. Rekordowe liczby uderzeń ? Rekord licz- by uderzeń należy do znanych na arenie międzynarodowej ping-pongistów angiel- skich, Alana Cooke'a (ur. 23 marca 1966 r.) i Desmonda Douglasa, którzy w ciągu 60 se- kund wykonali ich 170 podczas gry w Scot- swood Sports Centre w Newcastle-upon-Ty- ne 28 lutego 1986 r. Rekordzistkami wśród kobiet są siostry: Lisa (ur. 9 marca 1967 r.) i Jackie Bellinger (ur. 9 września 1964 r.), które wykonały 168 uderzeń w Crest Hotel, Luton, hr. Bedford, 14 lipca 1987 r. Trzy- mając rakietki w obu rękach Gary D. Fisher z Olympii, st. Waszyngton, USA, wykonał 5000 odbić nad siatką, tzw. wolejów, w cią- gu 44 min. 28 sek. w dniu 25 czerwca 1979 roku. Największa prędkość piłeczki ? Danych dotyczących zweryfikowanych pomiarów, dotąd nie opublikowano, natomiast w wy- kładzie M. Skolarza (RFN) podano, że naj- większa zmierzona prędkość piłeczki uderzo- nej w ataku, po tzw. ścięciu, wyniosła 170 km/h. Taekwon-Do Założycielem i ojcem tej sztuki wojennej jest Wódz Choi Hong Hi, posiadacz dziewiątego Dana — najwyższego, jaki się przyznaje. Taekwon-Do został uznany za część tradycji i kultury koreańskiej 11 kwietnia 1955 roku. Międzynarodowa Federacja Taekwon-Do została utworzona w 1966 roku i zajmuje się organizacją mistrzostw świata w tej dyscypli- nie od roku 1974. Tenis ziemny Geneza ? Przyjmuje się, że współczesny te- nis rozwinął się z gier w obiektach krytych (Real). Określenie „field tennis" znajdujemy w angielskim czasopiśmie „Sporting Magazi- Drużynowe i Indywidualne Mistrzostwa w Tenisie Stołowym NAJWIĘCEJ ZWYCIĘSTW W MISTRZOSTWACH ŚWIATA - Konkurencja MĘŻCZYŹNI Gra pojedyncza (Waza St. Bridea)..... Gra podwójna....... Gra mieszana........ KOBIETY Gra pojedyncza (Nagroda G. Geista) Gra podwójna..... Gra mieszana........ Nazwisko i narodowość . G. Viktor Barna (Węgry) (1911-1972) . G. Viktor Barna (Węgry)................ . Ferenc Sido (Węgry) (ur. 1923)........ . Angelica Rozeanu (Rumunia) (ur. 15 X 1921 . Maria MednyansAy (Węgry) (1901 -79)..... . Maria Mednyanszky (Węgry).................. Ilokrotnie Lata ......5....... 1930, 1932-5 ......8....... 1929- -35, !939 .. ..4....... 1949- -50, 1952- 3 ......6....... 1950- 5 ......7....... 1928, 1930-5 ......6....... 1927- -8, 1930-1 1933 4 G. Viktor Barna osobiście zdobył tąc/nie 15 lylutów mistrza świata, zaś 18 zdobyła Maria Mednyanszky. Uwaga: ponieważ obecnie mistrzostwa rozgrywane są co dwa lata, niezmiernie trudno będzie obecnie pobić powyż- sze rekordy. --------- NAJWIĘCEJ TYTUŁÓW W GRZE DRUŻYNOWEJ --------- Konkurencja Zesnół Ilokrotnie Lata 268 ne" z 29 września 1793 r. Pierwszym klubem do gry w tenisa, nazywanego również „pelo- ta" lub „lawn rackets", był ,,Leamington Club", założony w 1872 przez majora Harry Gema. Pierwszą próbę skomercjalizowania tej gry podjął major Walter Clopton Wing- fiels (1833-1912), który 23 lutego 1974 r. opatentował ją pod nazwą „sphairistike". Wkrótce zaczęto określać ją terminem „lawn-tennis". Od 1968 r. wprowadzono turnieje „open", dając możliwość uczestni- czenia zarówno amatorom jak i zawodow- com. Wielki Szlem ? Terminem „Wielki Szlem" określa się wygranie jednego po drugim, czterech największych światowych turniejów singlowych: Wimbledon, Mistrzostwa Sta- nów Zjednoczonych, Australii i Francji. Pierwszym tenisistą, który wygrał wszystkie cztery turnieje był Frederick John Perry, Wielka Brytania, (ur. 18 maja 1909 r.), zwy- ciężając w ostatnim, w Mistrzostwach Fran- cji, w roku 1935. Pierwszym tenisistą, który wygrał wszystkie turnieje w jednym sezonie (zdobył Wielkiego Szlema) był John Donald Budge (USA, ur. 13 czerwca 1915 r.) w 1938 roku. Wygrywając również w 1937 r. w tur- nieju wimbledońskim i w Mistrzostwach USA został w ten sposób zwycięzcą sześciu turniejów wielkoszlemowych. Pierwszym te- nisistą który zdobył Wiekiego Szlema dwu- krotnie był Rodney Laver (Australia, ur. 9 sierpnia 1938 r.) jako amator w 1962 r. oraz w turniejach ,,Open" w 1969 r. Wielkiego Szlema zdobyły również cztery te- nisistki. Trzy z nich wygrały sześć kolejnych turniejów wielkoszlemowych: Maureen Cat- herine Connolly, USA, (1934-1969) w 1953 roku, Margaret Jean Court z domu Smith, Australia, (ur. 16 lipca 1942 r.) w 1970 r. i Martina Navratilova (USA, ur. 18 paździer- nika 1956) w latach 1983-1984. Czwartą była Steffi Graf, RFN, (ur. 14 czerwca 1969 roku) w 1988 r., kiedy także zdobyła złoty medal olimpijski w singlu. Pamela Howard Shriver, (USA, ur. 4 lipca 1962 r.) z Navra- tilovą wygrały osiem kolejnych turniejów wielkoszlemowych w deblu i 109 kolejnych deblowych spotkań od kwietnia 1983 do lip- ca 1985 r. Największą liczbę turniejów wielkoszlemo- wych (24) wygrała Margaret Court — 11 Mistrzostw Australii, 5 USA, 5 Francji, 3 w Wimbledonie w latach 1960-1973. Ona tak- że wygrała w mistrzostwach USA amatorów w 1969 i 1970 r., które organizowane były również z turniejami US Open. Spośród te- nisistów najwięcej, 12, turniejów wielkoszle- mowych wygrał Roy Emerson, Australia, (ur. 3 listopada 1936 r.): 6 mistrzostw Aus- tralii, 2 Francji, 2 USA, 2 Wimbledon, w la- tach 1961-1967. Największą liczbą sukcesów w deblu mogą poszczycić się Althea Louise Brough, USA, (ur. 11 marca 1923 r.) oraz Margaret Evelyn Du Pont z domu Osborne, USA, (ur. 4 mar- ca 1918 r.), które grając razem zwyciężyły w 20 turniejach wielkoszlemowych (12 USA, 5 Wimbledon, 3 Francji) w latach 1942-1957. Tyle samo zwycięstw odniosły Martina Na- vratilowa, Pamela Shriyer. TURNIEJ WIMBLEDONSKI Tenis ziemny i 4 w grze mieszanej, Elizabeth Montague Ryan, USA, (1892-1979) zdobyła rekordo- wą liczbę 19 tytułów deblowych (12 w deblu, 7 w grze mieszanej) między 1914 a 1934 r. Mężczyźni ? Największą liczbę, 13 tytułów mistrzowskich, pośród mężczyzn zdobył Hugh Laurence Doherty, Wielka Brytania, (1875 — 1919) zdobywając 5 tytułów w singlu (1902 — 6) oraz rekordową liczbę 8 tytułów w męskim deblu (1897-1901, 1903-5) gra- jąc z bratem Reginaldem Frankiem (1872-1910). Single ? Helen Newington Moody (z domu Wills, ur. 6 października 1905) USA, zwycię- żyła 8 razy w latach: 1927-30, 1932-3, 1935 i 1938. Rekord ten dzieli z Martina Navratilovą, 1978-9, 1982-7. Największa liczba zwycięstw w męskim singlu, pięć, uzy- skana została przez Bjórna Borga (Szwecja) w latach 1976-80. William Charles Rens- haw, Wielka Brytania, (1861-1904) zwycię- Najwięeej wygranych • Martina Na- vratitova aktualna zdobywczyni największej nagrody pieniężnej w sporcie kobiecym świę- tuje swój dziewiąty rekord w mistrzostwach Wimbfedorm w singlu. Potrzebuje jeszcze ; trzech zwycięstw aby pobić rekord Siltie-Jean King, najbardziej utytułowanej mistrzyni Wimbledonu. (Foto: Alt-Sport). żył w siedmiu singlach, w latach 1881—6 i w 1889 r. Gry mieszane ? Męski rekord wynosi czte- ry tytuły, uzyskany przez: Eliasa Victora Seixasa USA, (ur. 30 sierpnia 1923 r.) w la- tach 1953 — 6, Kenneta Normana Fletchera, Australia, (ur. 15 czerwca 1940 r.) w latach 1963, 1965-6, 1968 oraz Owena Keira Da- vidsona, Australia, (ur. 4 października 1943) w latach 1967, 1971, 1973-4. Kobiecy re- kord wynosi 7 tytułów zdobytych przez Eli- zabeth Ryan (USA) między 1919 a 1932. Najwięcej uczestnictw ? Arthur William Charles „Wentworth" Gore (1868-1928) wziął udział w 36 turniejach wimbledońskich w latach 1888-1927. W 1964 r. Jean Boro- tra z Francji (ur. 13 sierpnia 1898) wziął udział w 35 turniejach począwszy od 1922 r. W 1977 r. wziął udział w deblu weteranów mając 78 Lat. Najmłodsi mistrzowie ? Najmłodszym mi- strzem Wimbledonu była Charlotte „Lottie" Dod (1871-1960) która miała 15 lat i 285 dni. Zwyciężyła w 1887 r. Pośród tenisistów, najmłodszym mistrzem był Boris Becker RFN, (ur. 22 listopada 1967 r.), który tytuł w singlu zdobył w 1985 r. mając 17 lat i 227 dni. Najmłodszym graczem w Wimbledonie była podobno Mi ta Klima (Austria), która miała 13 lat występując w 1907 w singlu. Najmłod- szą tenisistką, która wygrała spotkanie w Wimbledonie była Kathy Rinaldi, USA, (ur. 24 marca 1967 r.) mając wówczas, 23 czerw- ca 1981 r., 14 lat i 91 dni. Najstarsi mistrzowie ? Najstarszym mi- strzem była Margaret Evelyn du Pont, USA, (z domu Osborne, ur. 4 marca 1918 r.) która mając 44 lata i 125 dni zdobyła tytuł w grze mieszanej z Neale Fraser (Australia) w 1962 r. Najstarszym mistrzem w singlu męskim był Arthur Gore (Wielka Brytania) mając w 1909 r., 41 lat i 182 dni. Najwięcej widzów ? Rekordową liczbą wi- dzów w ciągu jednego dnia była 39 813, 26 czerwca 1986 r. W całym turnieju, rekord 400032 odnotowano w 1986 r. MISTRZOSTWA USA Najwięcej zwycięstw ? Rekordową liczbę 25 tytułów mistrzowskich zdobyła Margaret Evelyn du Pont (z domu Osborne), w latach 1941 — 1960. Ona także zdobyła rekordową liczbę 13 tytułów w deblu (12 z Althea Lou- ise Brough), dziewięć w grze mieszanej i trzy w singlu. Rekordową, pośród mężczyzn, liczbę 16 tytułów mistrzowskich zdobył Wil- liam Tatem Tilden, w tym siedem w singlu, 1920-5, 1929. Rekord w singlu dzieli z: Ri- chardem Dudleyem Searsem (1861-1943), 1881—7; Williamem A. Larnedem (1872-1926), 1901-2, 1907-11 oraz w singlach kobiecych z: Molla Mallory (z do- mu Bjurstedt, 1892-1959), 1915-16. 1918, 1920-2, 1926; Helen Moody (z domu Wills), 1923-5, 1927-9, 1931. Najmłodsi i najstarsi ? Najmłodszym mi- strzem był Vincent Richards (1903-59), który miał 15 lat 139 dni gdy zwyciężył w 1918 r. w deblu startując z Billem Tildenem. Najmłodszym mistrzem w singlu była Trący Ann Austin (ur. 12 grudnia 1962 r.), która miała 16 lat i 271 dni gdy zwyciężyła w sing- lu kobiet w 1979. Najstarszym mistrzem by- ła Margaret du Pont, która w 1960 r. zwy- ciężyła w grze mieszanej mając 42 lata i 166 dni. Najstarszym mistrzem w grze singlowej był William Larned, który miał 38 lat i 242 dni, w roku 1911. MISTRZOSTWA FRANCJI Najwięcej zwycięstw (od statusu międzynarodowych w 1925 r.) ? Rekor- dową liczbę 13 tytułów mistrzowskich zdo- była Margaret Court: 5 w singlu, 4 w deblu, 4 w grze mieszanej, w latach 1962 — 73. Mę- skim rekordem jest dziewięć tytułów zdoby- tych przez Henri Cocheta, Francja, (1901—87), cztery w singlu, trzy w deblu i dwa w grze mieszanej, w latach 1926 — 30. Rekordem wśród kobiet jest siedem tytułów zdobytych przez Chris Evert, w latach 1974-5, 1979-80, 1983, 1985-6. Bjórn Borg wygrał rekordową liczbę sześciu singli, 1974-5, 1978-81. Najmłodsi i najstarsi ? Najmłodszymi mi- strzami byli zwycięzcy w grze mieszanej w 1981 r., Andrea Jaeger (ur. 4 czerwca 1965 r.) mając 15 lat 339 dni i Jimmy Arias (ur. 16 sierpnia 1964 r.) mając 16 lat 296 dni. Najmłodszym mistrzem singla był Michael Chang, USA, (ur. 22 lutego 1972 r.) mając Tenis ziemny MISTRZOSTWA AUSTRALII Najwięcej zwycięstw ? Margaret Jean Court (z domu Smith, ur. 16 lipca 1942 r.) wygrała 11 razy w kobiecym singlu (1960-6, 1969-71 i 1973), jak również osiem w deblu i dwa w grze mieszanej, czyli zdobyła razem 21 tytułów. Rekodrową licz- bę sześciu męskich singli wygrał Roy Stanley Emerson (Ols) (ur. 3 listopada 1936 r.), 1961 oraz 1963 — 7. Thelma Dorothy Long (z do- mu Coyne, ur. 30 maja 1918 r.) zdobyła re- kordową liczbę 12 tytułów mistrzowskich w kobiecym deblu i cztery w grze mieszanej czyli razem 16 tytułów w grach podwójnych. Adrian Karl Quist (ur. 4 sierpnia 1913 r.) wygrał w dziesięciu kolejnych męskich deb- lach od 1936 do 1950 r. (w ostatnich ośmiu z Johnem Bromwichem) i w trzech singlach. Najdłuższy odstęp, najstarsi i najmłodsi ? Thelma Long zdobyła swój pierwszy tytuł (1936) i ostatni tytuł (1958) w odstępie 22 lat. Kenneth Robert Rosewall (ur. 2 listopa- da 1934 r.) zwyciężył w singlach w 1953 i w 1972 (19 lat później). W 1972 miał 37 lat 62 dni zostając najstarszym zwycięzcą singla. Najstarszym mistrzem był Norman Everard Brookes (1877-1968), który miał 46 lat i 2 miesiące, gdy w 1924 wygrał męski debel. Najmłodszymi mistrzami byli Rodney W. Heath gdy mając 17 lat zwyciężył w 1905 w singlu oraz Margaret Smith, która mając 17 lat i 5 miesięcy zwyciężyła w 1960 w singlu. GRAND PRIX MASTERS Pierwsze mistrzostwa Grand Prix Masters odbyły się w Tokio, Japonia, w 1970 r. Od 1977 są one organizowane corocznie w No- wym Jorku, USA. Kwalifikowanie tenisi- stów do tego corocznego turnieju odbywa się według odpowiednich sukcesów w turnie- jach Grand Prix, w roku poprzedzającym. Rekord pięciu tytułów mistrzowskich został osiągnięty przez Ivana Lendla: 1982 — 3, dwa w 1986 (styczeń i grudzień) oraz w 1987. Lendl wystąpił w dziewięciu kolejnych fina- łach, 1980 — 8. James Scott Connors, USA, (ur. 2 września 1952 r.) kwalifikował się przez 14 kolejnych lat, 1972 — 85. Zrezygno- wał z gry w latach 1975, 1976, 1985 a zwy- ciężył w 1977. Zakwalifikował się znowu w 1987 i w 1988, ale w 1988 nie grał. Rekordową liczbę siedmiu tytułów mi- strzowskich w deblu zdobyli John Patrick McEnroe (ur. 16 lutego 1959 r.) i Peter Fle- ming (ur. 21 stycznia 1955 r.) (obaj z USA), 1978-84. IGRZYSKA OLIMPIJSKIE Tenis został ponownie wprowadzony do Ig- rzysk Olimpijskich w 1988 r. będąc już na olimpiadach w latach 1896—1924. Był także demonstrowany na Igrzyskach Olimpijskich w 1968 i 1984 r. Rekordową liczbę czterech złotych medali, również srebro i brąz zdobył Max Decugis. Francja, (1882-1978), 1900-20. Najwięcej — pięć medali (jeden zloty, dwa srebrne, dwa brązowe) pośród kobiet zdoby- ła Kitty McKane (później Mrs Godfree), Wielka Brytania, (ur. 7 maja 1897), w latach 1920, 1924. 269 charze Davisa, w międzynarodowych mi- strzostwach drużyn męskich, zdobyły USA. Najwięcej — osiem razy, występował w zwy- cięskiej drużynie Roy Emerson (Australia), 1959-62, 1964-7. Nicola Pietrangeli, Włochy, (ur. 11 września 1933) rozegrał rekordową liczbę 163 spotkań w 66 meczach drużyny, od 1954 do 1972, zwyciężając w 120. Najdłuższy odstęp czasu w zdobyciu mistrza kraju ? Keith Gledhill (ur. 17 lute- go 1911) wygrał, razem z Sidney Wood, w mistrzostwach USA debla chłopców w sierp- niu 1926. Sześćdziesiąt jeden lat później, w sierpniu 1987 wygrał krajowe mistrzostwa USA oraz ponadto mistrzostwa w deblu z Elbertem Lewisem w Goleta, Kalifornia, USA. Dorothy May Bundy — Cheney (USA, ur. wrzesień 1916) zdobyła 180 tytułów mistrza USA w różnych grupach wiekowych od 1941 do marca Mecze międzypaństwowe ? Najdłuższy odstęp czasu. Jean Borotra (Francja, ur. 13 sierpnia 1898 r.) grał w każdym z dwóch co- rocznych spotkań między Francuskim Klu- bem Międzynarodowym i Klubem Między- narodowym Wielkiej Brytanii, od 1929 do swojego setnego meczu w Wimbledonie, 1—3 listopada 1985. W tym meczu uczestni- czył w grze mieszanej grając przeciwko Kitty Godfree, W. Brytania, (ur. 7 maja 1896). Oboje liczyli odpowiednio 87 i 89 lat i uprzednio byli mistrzami Wimbledonu w singlach. Najdłuższy gem ? Najdłuższym znanym .singlowym, był gem, w którym odnotowano 37 równowag, (80 punktów) pomiędzy An- thony Fawcett (Rodezja) i Keithem Glassem (W. Brytania) w pierwszej rundzie mi- strzostw hrabstwa Surrey w Surbiton, 26 maja 1975 r. Gem trwał 31 minut. Noelle van Lottum i Sandra Begijn grały gema przez 52 minuty w półfinałach halowych mi- strzostw Holandii w Ede, Gelderland, 12 lu- tego 1984. Najdłuższy tie-break, to 26:24 w czwartym, decydującym secie pierwszej rundy męskiego debla w Wimbledonie, 1 lipca 1985 r.. Jan Gunnarsson (Szwecja) i Michael Mortensen (Dania) pokonali Johna Frawleya (Austra- lia) i Victora Pecci (Paragwaj) 6 — 3, 6 — 4, 3-6, 7-6. Najdłużej przebijano w turnieju piłkę ponad siatką, 643 razy, w spotkaniu między Vicky Nelsonem i Jean Hepnerem w Richmond, Virginia, USA, w październiku 1984 r. Mecz wygrany był przez Nelsona 6 — 4, 7 — 6 trwał 6 godzin 22 minuty. Zakończył się trwają- cym 1 godzinę 47 minut tie-breakiem, 13 — 11, w którym jeden punkt zdobyto po 29 minutach. Will Duggan i Ron Kapp (obaj z USA) przebijali wykonując 6202 uderzeń, co zajęło im 3 godziny 33 minuty, na stadionie miej- skim w Santa Barbara, Kalifornia, USA, 12 marca 1988 r. Tenis (Real/Royal) 270 Lekkoatletyka Najwięcej tytułów ? Pierwszym odnotowa- nym mistrzem świata w tenisie był Clerge (Francja) około 1740 r. Jacąues Edmond Barre, Francja, (1802-73) był mistrzem przez rekordową liczbę 33 lat, od 1829 do 1862 r. Pierre Etchebaster (1893-1980), Bask, dzierży rekord największej liczby sku- tecznych obron tytułu mistrzowskiego — osiem, między 1928 i 1952 r. Pierwsze dwa Mistrzostwa Świata, Kobiet, w 1985 i w 1987 r., zdobyła Judith Annę Clarke, Australia, (ur. 28 grudnia 1954 r.)- Lekkoatletyka Według dostępnych informacji pierwszy zor- ganizowany bieg odbył się w Memfis w Egipcie około 3800 r. p.n.e. Pierwszym od- notowanym zwycięzcą biegu podczas Igrzysk Olimpijskich (lipiec 777 r. p.n.e.) był Coroi- bos. Najstarszym zanotowanym wynikiem jest 7,05 m osiągnięte w skoku w dal przez Chionisa ze Sparty około 656 r. p.n.e. oraz 100 łokci czyli 46,30 m uzyskane przez Pro- tesilausa w rzucie dyskiem. Najszybszy bieg ? Analiza czasów poszcze- gólnych odcinków dziesięciometrowych fina- łowego wyścigu na 100 m podczas Igrzysk Olimpijskich w Seulu (24 września 1988), wygranego przez Bena Johnsona (Kanada) w czasie 9,79 sek. (uzyskał średnią prędkość 36,77 km/h, lecz został zdyskwalifikowany za używanie sterydów anabolicznych) przed Carlem Lewisem (USA) 9,92 sek., wykazała, że obydwaj (odpowiednio Johnson między 40 a 50 m a Lewis między 80 a 90 m) uzy- skali maksymalną prędkość 0,83 sek/10 m czyli 43,37 km/h. Najwyższy skok powyżej własnej głowya Największą różnicę między własnym wzro- stem a pokonaną podczas skoku wzwyż po- przeczką uzyskał Franklin Jacobs (USA) (ur. 31 grudnia 1957 r.), który mając 1,73 m wzrostu 27 stycznia 1978 r. w Nowym Jorku skoczył wzwyż 2,32 m. Różnica wynosiła 59 cm. Wśród kobiet rekord należy do Cindy John Holmes (USA) (ur. 29 sierpnia 1960 r.) mającej 1,525 m, która 1 czerwca 1982 w Provo, USA, skoczyła wzwyż 1,82 m. Róż- nica wynosi 30,5 cm. Najwięcej mistrzostw olimpijskich ? Naj- więcej złotych medali olimpijskich zdobył Ray C. Ewry (USA) (1874-1937), który w latach 1900, 1904, 1906 i 1908 dziesięcio- kotnie zwyciężał w olimpijskich konkursach trójskoku z miejsca oraz skoku w dal i wzwyż z miejsca. Jest to absolutny rekord olimpijski. Kobiety ? Wśród kobiet po cztery złote medale zdobyły: Francina „Fanny" E. Blan- kers-Koen (Holandia) (ur. 26 kwietnia 1918 r.) na 100 m, 200 m, 80 m ppł. oraz w szta- fecie 4x100 m w 1948; Betty Cuthbert (Australia) (ur. 20 kwietnia 1938 r.) na 100 m, 200 m i w sztafecie 4x 100 m w 1956 oraz na 400 m w 1964; Barbel Wockel (z d. Eckert) (NRD) (ur. 21 marca 1955 r.) na 200 m oraz w sztafecie 4x 100 m w 1976 i 1980. Najwięcej zwycięstw podczas jednych Pierwszy skok wzwyż na 8 stóp Pierwszą osobą, ktdra przekroczyła w ^ wzwyż barierę 8 stóp jest Javier Sotomayor zf Kuby. Obecny jego rekord wynosi 2,43 mi P(Foto: AH-Sport/Oan Smfth). drużynowych wyścigach na 3000 m i na przełaj. W konkurencjach indywidualnych Alvin C. Kraenzlein (USA) (1987-1928) zdobył w 1900 cztery złote medale, na 60 m, 110 m ppł., 200 m ppł. oraz w skoku w dal. Najwięcej medali olimpijskich ? Mężczyźni; Paavo Nurmi (Finlandia) zdo- był w latach 1920, 1924 i 1928 dwanaście medali olimpijskich (dziewięć złotych i trzy srebrne). Rekord świata • Amerykanin Randy Bar- nes jest obecnym rekordzistą świata w pchreci ciu kulą. Na zdjęciu - Baroes podczas ustana-/ wiania rekordu w Los Angeles w 1989 r. Ait-Sport/Tirrt OeFrisco). Kobiety ? Shirley de la Hunty (z d. Strick- land) (Australia) (ur. 8 lipca 1925 r.) zdoby- ła w latach 1948, 1952 i 1956 trzy złote, je- den srebrny i trzy brązowe medale. Ostatnio przeprowadzone badania foto-finiszu wyka- zały, że w 1948 w wyścigu na 200 m zajęła ona trzecie, a nie czwarte miejsce co nieofi- cjalnie powiększa jej rekord do ośmiu meda- li olimpijskich. Irena Szewińska (z d. Kir- szenstein) (Polska) (ur. 24 maja 1946 r.) zdo- była w latach 1964, 1968, 1972 i 1976 trzy złote, dwa srebrne i dwa brązowe medale olimpijskie. Jest ona także sportsmenką, która zdobywała medale na czterech kolej- nych igrzyskach. Mistrzowie olimpijscy. Najstarsi i naj- młodsi; ?Najstarszym mistrzem olimpijskim był urodzony w Irlandii Patrick J. ,,Babe" McDonald (USA) (1878-1954), który miał 42 lata 26 dni, gdy zwyciężył w konkursie rzutu ciężarem o wadze 25,4 kg podczas ig- rzysk w Antwerpii, 21 sierpnia 1920 r. Naj- starszą mistrzynią olimpijską była Lia Ma- noliu (Rumunia) (ur. 25 kwietnia 1932 r.), która 18 października 1968 r. zwyciężyła podczas igrzysk w Mexico City w konkursie rzutu dyskiem, mając 36 lat, 176 dni. Naj- młodszą mistrzynią olimpijską była Barbara Pearl Jones (USA) (ur. 26 marca 1937 r.), która 27 lipca 1952 r. w Helsinkach, mając 15 lat, 123 dni, uczestniczyła w zwycięskiej sztafecie 4x100 m. Najmłodszym mistrzem był Robert Bruce Mathias (USA) (ur. 17 li- stopada 1930 r.), który 5 — 6 sierpnia 1948 r. w Londynie zwyciężył w dziesięcioboju ma- jąc 17 lat, 263 dni. Najstarszym medalistą olimpijskim był Tebbs Lloyd Johnson (1900-84), który ma- jąc 48 lat, 115 dni zdobył brązowy medal w chodzie na 50 km. Było to w 1948. Najstar- szą medalistką była Dana Zatopkowa (ur. 19 września 1922 r.), która w 1960, mając 37 lat, 348 dni, była druga w rzucie oszczepem. Mistrzostwa Świata ? W 1983 r. rozegra- no w Helsinkach pierwsze Mistrzostwa Świata, które odtąd odbywają się co cztery lata między Igrzyskami Olimpijskimi. Naj- Lekkoatletyka 271 -------- Rekordy Świata Mężczyźni -------- Rekordy Świata w konkurencjach męskich uznane przez Międzynarodową Amatorską Federację Lekkoatletyczną. Na dystansach do 400 m obowiązuje w pełni eiektroniczny pomiar C2asu. BIEGI 100 metrów.......... 200 metrów......... 400 metrów......... 800 metrów......... 1000 metrów........ 1 500 metrów........ 1 mila....,........... 2000 metrów........ 3000 metrów........ 5000 metrów........ 10000 metrów...... 20 000 metrów...... 25 000 metrów...... 30 000 metrów...... 1 godzina 20 944 m. min sek Nazwisko i narodowość ......... 9,83* .... Ben Johnson (Kanada) (ur. 30.12.1961).................. ......... 19,72" ... Piętro Mennea (Wiochy) (ur 28.06.1952)................. ......... 43,29...... Harry Lee „Butch" Reynolds (USA) (ur. 8.08.1964) ...... ......... 1:41,73...... Sebastian Newbold Coe (W!k. Brytania) (ur. 29.09.1956) ......... 2:12,18...... Sebastian Newbold Coe (Wlk. Brytania)................... ......... 3:29,46...... Said Aouita (Maroko) (ur. 2.11.1953)..................... ......... 3:46,32...... Steyen Cram (Wlk. Brytania) (ur. 14.10.1960) ............ ......... 4:50,81...... Said Aouita (Maroko) ...................................... .......... 7:32,10...... Henry Rono (Kenia) (ur. 12.02.1952) ..................... ......... 12:58.39...... Said Aouita (Maroko) ...................................... ......... 27:13,81...... Femando Mamede (Portugalia) (ur. 1.11.1951)........... .......... 57:24,20...... Josephus Hermens (Holandia) (ur 8.01.1950).................. 1 godz. 13:55,8....... Toshihiko Seko (Japonia) (ur. 15.07.1956)...................... 1 godz. 29:18,8....... Toshihiko Seko Japonia)................................... ..........................Josephus Hermens (Holandia)............................. Miejscowość Data . Rzym, Włochy........ . Mexico City, Meksyk . Zurich, Szwajcaria.... . Florencja, Wiochy .... . Oslo, Norwegia....... . Berlin Zachodni, RFN . Oslo, Norwegia....... . Paryż, Francja........ . Oslo, Norwegia....... . Rzym, Włochy........ . Sztokholm, Szwecja.. Papendal, Holandia .. Christchurch, Nowa Zel . Christchurch, Nowa Zel . Papendal, Holandia .. andia . andia . ,. 30 sierpnia . 1 2 września .. 17 sierpnia .. 10 czerwca ......11 lipca . 23 sierpnia ......27 lipca ......16 lipca .. 27 czerwca ......22 lipca .......2 lipca .......1 maja .... 22 marca .... 22 marca .......1 maja 1987 1979 1988 1981 1981 1985 1985 1987 1978 1987 1984 1976 1981 1981 1976 * Ben Johnson przebiegi 100 m w 9,79 sek w Seulu, 24 września 1988 lecz zosta! zdyskwalifikowany za stosowanie sterydów anaboiicznych. Ponieważ przyznał się do stosowania dopingu od wielu lat, może to spowodować unieważnienie jego obecnego rekordu, 9,83. Drugim najlepszym wynikiem jest 9,92 uzyskane przez Frederica Carltona „Carla" Lewisa (USA) (ur. 1.07.1961) w Seulu, 24 września 1988. ** Rekord zosta! ustanowiony na stadionie położonym wysoko nad poziomem morza - Mexico City 2240 m n.p.m. 7349 stopy n.p.m. Najlepszy wynik na nizinach należy do Carla Le- wisa, 19,75 sek i został uzyskany w Indianapolis, Indiana USA, 19 lipca 1983. Ten sam wynik uzyskał Joseph Nathaniel DeLoach (USA) (ur. 5.06.1967} w Seulu, 28 września 1988. BIEGI PRZEZ PŁOTKI 110 metrów..................... 400 metrów ...,................. 3000 metrów z przeszkodami .., SZTAFETY 4 x 100 metrów................. 4 x 200 metrów................. 4 * 400 metrów................. 4 * 800 metrów ... 4 * 1 500 metrów .. 12,93. 47,02. 8:05,35. 37,83.. 1:20,26** 2:56,16** 2:56,16... 7;03,89.. 14:38,8... Renaldo Nehemiah (USA) (ur. 24.03.1959).. Edwin Corley Moses (USA) (ur. 31.08.1955) Peter Koech (Kenia) (ur. 18.02.1958)......... . Zurich, Szwajcaria.........:.................... 19 sierpnia 1981 . Koblencja, RFN ................................ 31 sierpnia 1983 . Sztokholm, Szwecja.................................4 lipca 1989 .. USA: Sam Graddy, Ronald James Brown, Calvin Smith, Frederic Carlton Lewis............................................. .. University of Southern California, USA: Joel Andrews, James Sanford, William Mullins, Clancy Edwards................. .. USA: Vincent Edward Matthews, Ronald J. Freeman. George Lawrence James, Lee Edward Evans....................... . USA: Danny Joe ?verett, Steven Earl Lewis, Kevin Robinzine, Harry Lee „Butch" Reynolds.............................. .. Wielka Brytania: Peter Elliott, Garry Peter Cook, Steven Cram, Sebastian Newbold Coe.................................. .. RFN: Thomas Wessinghage, Harald Hudak, Michael Lederer, Karl Fleschen.........-...................-.................... Los Angeles, USA............................. 11 sierpnia 1984 Tempe, USA......................................27 maja 1978 Mexico City, Meksyk .,.. Seul, Korea Płd........ Crystal Pałace, Londyn. Kolonia, RFN.. . 20 października 1968 .1 października 1988 ... 30 sierpnia 1982 .... 17 sierpnia 1 977 *** Sztafeta Texas Christian Uniyersity uzyskała 26 IV1986 w Filadelfii, USA czas 1:20,20. Nie mógł być on jednak uznany gdyż w biegu brali udział sprinterzy różnych narodo- wości: Roscoe Tatum (USA), Andrew Smith (Jamajka), Leroy Reid (Jamajka) i Greg Shoiars (USA) KONKURENCJE TECHNICZNE m Skok wzwyż............................ 2,43... Skok o tyczce.......................... 6,06... Skok w dal............................. 8,90" Trójskok................................ 17,97... Kula 7,26 kg............................ 23,06... Dysk2 kg....................................... 74,08... Młot 7,26 kg ........................... 86,74... Oszczep 800 g .......................... 87,66* •Javier Sotomayor (Kuba) (ur. 13.10.1967)................. Sergiej Bubka (ZSRR) (ur. 4.12.1963)...................... Robert Beamon (USA) (ur. 29.08.1946).................... William Augustus „Willte" Banks (USA) (ur. 11 03.1956) Uif Timrnermann (NRD) (ur. 1.11.1962).................... Jurgen Schult (NRD) (ur. 11,05.1960)..................... Jurij Georgijewicz Sedych (ZSRR) (ur. 11.06.1955)....... JanŻelezny (Czecho-Słowacja) (ur. 16.06.1966).......... . Salamanka, Hiszpania... . Nicea, Francja...... .. Mexico City, Meksyk.... . Indianapolis, USA....... . Khania, Grecja........... . Neubrandenburg, NRD.. . Stuttgart, RFN........... . Nitra, Czecho-Słowacja . ...........8 września 1988 ..............10 lipca 1988 ......18 października 1968 ..........16 czerwca 1985 ..............22 maja 1988 ...........6 czerwca 1986 ..........30 sierpnia 1986 ..............31 maja 1987 **** Wynik uzyskano nowym, używanym od 1986 oszczepem, w którym środek ciężkości przesunięto do tyłu. Najlepszy wynik oszczepem starego typu uzyskał 20 lipca 1984 Uwe Hohn (NRD) (ur. 16.07.1962), który w Berlinie, NflD rzuci! 104,80 m. ** Wynik uzyskany wysoko ponad poziomem morza; na nizinach najlepszy wynik 8,79 m uzyskał 19 czerwca 1983 w Indianapolis, USA Car! Lewis. DZIESIĘCIOBÓJ 8847 punktów.......... .Francis Morgan „Daley" Thompson (Wlk. Brytania) (ur. 30.07.1958).. ..Los Angeles, USA..................................................8-9 sierpnia 1984 (1 dzień: 100 m 10,44 sek., Skok w dal 8,01 m, Pchnięcie kulą (2 dzień: 110 m ppł 14,33 sek.. Dysk 46,56 m, Skok o tyczce 5,00 m, 15,72 m, Skok wzwyż 2,03 m, (400 m 46,97 sek.) Oszczep 65,24 m (1500 m 4:35,00 sek.) sześć złotych medali olimpijskich, cztery w 1984 i dwa w 1988 r. Rekordziści Świata ? Najstarsi i naj- młodsi. Najstarszą kobietą, która poprawiła rekord świata jest Martina Stiepanowa (z d. Makiejewa) (ZSRR) (ur. 1 maja 1950 r.) która, 17 września 1986 r. w Taszkiencie, mając 36 lat, 139 dni, przebiegła 400 m ppł. w czasie 52,94 sek. Najmłodszą rekordzistką świata jest Wang Yang (Chiny) (ur. 9 kwiet- nia 1971 r.), która mając 14 lat, 334 dni ustanowiła wynikiem 21 min. 33,8 sek. re- Najwięcej rekordów ustanowionych jednego dnia ? Jesse Owens (USA) (1912-80) ustanowił 25 maja 1935 r. w Ann Arbor, USA sześć rekordów świata w ciągu 45 min. O godzinie 15.15 przebiegł 100 jar- dów w 9,4 sek., o 15.25 skoczył w dal 8,13 m, o 15,45 przebiegł 220 jardów (i 200 m) w 20,3 sek., a o 16.00 220 jardów (i 200 m) ppł. w 22.6 sek. Najwięcej występów w reprezentacji kraju ? Najwięcej razy reprezentował barwy narodowe kulomiot Bjorn Bang Andersen ward Payne, RPA, (ur. 17 kwietnia 1931 r.), który w latach 1960 — 74 wystąpił w 61 kon- kursach rzutu młotem. Najdłuższa kariera ? Szkot Duncan McLean (1884—1980) ustanowił w sierpniu 1977 r. rekord świata przebiegając 100 m w 21,7 sek. Miał wówczas 92 lata, a było to 73 lata po tym, jak w lutym r. 1904 osiągnął w RPA swój najlepszy wynik na 100 jardów, 9,9 sek. Najdłuższa seria zwycięstw ? lolanda Ba- 272 Lekkoatletyka Rekordy Świata Kobiety Rekordy świata w konkurencjach kobiecych uznane przez Międzynarodową Amatorską Federacje Lekkoatletyczną. W 6 konkurencjach na dystansach do 400 m, obowiązują te same zasady pomiaru czasu jak w konkurencjach męskich BIEGI min sek Nazwisko i narodowość Miejscowość Data 100 metrów........ ......... 10.49 . . . . DelorezFlorenceGriffith-Joyner(USA)(ur.21 XI11959)........ . Indianapolis, USA, .... ... 16 VII 1988 200 metrów........ ......... 21.34 . . . . Delorez FlorenceGriffith-Joyner (USA).................. . Seul, Korea Pld........ .......29 IX 1988 400 metrów........ ......... 47.60 . . . . Marita Koch (NRD) (ur. 18 II 1957)................... . Canberra, Australia...... .......6 X 1985 800 metrów........ .........1:53.28 . . . . Jarmila Kratochvilova (Czecho-Slowacja) {ur. 26 I 1951} ...... . Monachium, RFN....... ......26 VIM 983 1000 metrów....... .........2:30.6 . . . . Tatiana Prowidokchina (ZSRR) (ur. 26 III 1953)............ . Podolsk, ZSRR. . . . ... 20 VIII 1978 1500 metrów....... .........3:52.47 . . . . Tatiana Kazankina (ZSRR) (ur. 17 XII 1951).............. . Zurich, Szwajcaria....... ......13 VIII 1980 1 mila........... .........4:15.61 . . . . Paula Iwan (Rumunia) (ur. 20 VII 1963)................ . Ntcea, Francja......... ......10 VII 1989 2000 metrów....... .........5:28.69 . . . . Maricica Puica (Rumunia) (ur. 29 VH 1950).............. . Crystai Pałace, Londyn .... ......11 VII 1986 3000 metrów....... .........8:22.62 . . . . Tatiana Kazankina (ZSRR)...................,..... . Leningrad, ZSRR...... ..... 26 VIII 1984 5000 metrów....... ........14:37.33 . . . . fngrid Kristiansen (z d. Christiensen) (Norwegia) (ur. 21 lii 1956) . . . Sztokholm, Szwecja, . . . .... 5 VIII 1986 10000 metrów...... ........30:13.74 . . . . Ingrid Kristiansen (Norwegia)....................... . Oslo, Norwegia........ .......5 VII 1986 BIEGI PRZEZ PŁOTKI 100 metrów........ ..........12.21 . . . . Jordanka Donkowa (Butgaria)(ur. 28 IX 1961)............. . Stara Zagora, Bułgaria .... . . . 20 VIII 1988 400 metrów........ ..........52.94 . . . . Marina Stiepanowa (z d. Makiejewa)(ZSRR)(ur. 1 V 1950)..... . Taszkient, ZSRR........ ...... 17 IX 1986 SZTAFETY 4 * 1 00 metrów ..... ..........41.37 . . . . NRD: Silke Giadisch (obecnie Móller), Sabinę Rieger (obecnie Gun ther), Ingrid Auerswald (z d. Brestrich), Marlies Góhr (z d. Oelsner) . Canberra, Australia..... .......6 X 1985 4 * 200 metrów..... .........1:28.15 . . . . NRD: Marlies Góhr (z d. Oelsner), Romy Miiller (z d. Schneider), Barbel Wóckel (z d. Eckert), Marita Koch................ . Jena, NRD........... ......9 Viii 1980 4 x 400 metrów..... .........3:15.17 . . . . ZSRR: Tatiana Ledowskaja, Olga Nazarowa, Marina Pinigina (2 d. Kulchunowa), Olga Bryzgina (z d. Władyktna).......... . Seul, Korea Płd........ ....... 1 X 1988 4 * 800 metrów..... .........7:50.17 . . . . ZSRR: Nadieżna Olizarenko (z d. Muszta). Liubow Gurina, Ludmiła Borisowa, Irina Podiałowskaja................. . Moskwa, ZSRR........ .......4 VIII 1984 KONKURENCJE TECHNICZNE Skok wzwyż....... m ..........2.09 . . . . Stefka Kostadinowa (Butgaria)(ur. 25 III 1965)............ . Rzym, Włochy......... ......30 VIII 1987 Skok w dal........ ..........7.52 . . . . Galina Czistiakowa (ZSRR)(ur. 26 VII 1962).............. . Leningrad, ZSRR....... ......11 VI 1988 Kula 4 kg......... ..........22.63 . . . . Natalia Lisowskaja (ZSRR)(ur. 16 Vii 1962).............. . Moskwa, ZSRR........ .......7 VI 1987 Dysk 1 kg . . ?....... ..........76.80 . . . . Gabriele Reinsch (NRD)(ur. 23 IX 1963)................ . Neubrandenburg, NRD .... .......9 VII 1988 Oszczep 600 gr...... ..........80.00 . . . . Petra Felke (NRD)(ur. 30 VII 1959)............:...... . Poczdam, NRD........ .......9 IX 1988 SIEDMIOBÓJ 7291 punktów...... . . . Jacquetine Jonyer-Kersee (USA)(ur. 3 III 1962)............ . Seul. Korea Płd........ . . . . 23-24 IX 1988 (100 m ppl 12.69 sek, Skok wzwyż 1,86 m, Pchnięcie kulą 15,80 m. 200 m 22.56 sek, Skok w dal 7,27 m. Oszczep 45,66 m, 800 m 2 min 08,51 sek) (RFN) (ur. 29 września 1957 r.) w Berlinie Zach., 26 sierpnia 1977 r. do porażki z Dan- ny Harrisem (USA) (ur. 7 września 1965 r.) w Madrycie, 4 kwietnia 1987 r. wygrał 122 kolejne biegi na 400 m ppł. Najdłuższy wyścig biegowy ? Najdłuższy- mi w historii wyścigami były rozgrywane w latach 1928 (5507 km) i 1929 (5898 km) transkontynentalne biegi z Nowego Jorku do Los Angeles (USA). Urodzony w Finlan- dii Johnny Salo (1893-1931) zwyciężył w 1929 r. w czasie 79 dni, między 31 marca a 18 czerwca. Jego wynik 525 godz. 57 min. 20 sek. (średnia prędkość 11,21 km/godz.) był zaledwie o 2 min. 47 sek. lepszy od cza- su drugiego na mecie Anglika Piętro „Peter" Gavuzziego (1905 — 81). Najdłuższy corocz- nie rozgrywany bieg to Westfield Run z Pa- ramatta, Nowa Południowa Walia do Don- caster, Victoria (Sydney —Melbourne) w Australii. Dystans nie jest jednakowy co ro- ku, a rekord należy do Yiannisa Kourosa (Grecja) (ur. 13 lutego 1956 r.). Wynosi 5 dni 3 godz. 27 min. 27 sek. i został ustano- wiony w 1989 r. Trasa mierzyła 1060 km. Przebiegli najwięcej ? Douglas Alistair Gordon Pirie (Wlk. Brytania) (ur. 10 lutego 1931 r.), który w latach pięćdziesiątych usta- nowił pięć rekordów świata ocenia, że do 1981 r. przebiegł w ciągu 40 lat 347 000 km jątkiem niedziel i 23 grudnia 1964 r., kiedy też trenował tylko raz. Z jego skrupulatnie prowadzonego dziennika treningowego wy- nika, że od 3 września 1956 r. do 31 maja 1989 r. przebiegł 190 794 km. W tym czasie ukończył 112 biegów maratońskich, wszyst- kie poniżej 2: 52 i startował w 50 krajach. Największy dystans podczas zawodów w cią- gu jednego roku przebiegł Malcolm Camp- bell (Wlk. Brytania) (ur. 17 listopada 1934 r.). W 1985 pokonał 8855 km. 1000 godzin ? Od 18 stycznia do 1 marca 1989 r. w Caboolture Sports Centre Queens- land, Australia Ron Grant (Australia) biegł przez 1000 kolejnych godzin, przebiegając każdej godziny 2,5 km. Rekordy sztafet masowych ? Najlepszy wynik 100 osobowej sztafety z jednego klu- bu na dystansie 160,9 km (100 mil) wynosi 7 godz. 53 min. 52,1 sek. i został ustanowiony 17 maja 1981 r. przez biegaczy Baltimore Road Club, Towson, USA. Rekord kobiecy wynosi 10 godz. 47 min. 9,3 sek. i został ustanowiony 3 kwietnia 1977 r. przez bie- gaczki z San Francisco Dolphins Southend Running Club, USA. W sztafecie 100 x 100 m rekordowy wynik 19 min. 37,52 sek. nale- ży do zawodników Antwerp z Willebroek, Belgia i został ustanowiony 8 października członków straży pożarnej z Melbourne prze- biegło 15 059 km wokół Australii, biegnąc po autostradzie Nr 1 przez 43 dni 23 godz. 58 min., od 10 lipca do 23 sierpnia 1983 r. Najwięcej uczestników zgromadziły zawody sztafetowe Batavierenrace, 167,2 km z Nij- megan do Enschede, Holandia, 23 kwietnia 1983 r., w których wzięło udział 4800 biega- czy, 192 dwudziestoosobowe zespoły. Naj- dłuższy dystans jaki uzyskała dziesięciooso- bowa sztafeta w ciągu 24 godz. to 425,595 km, które przebiegła 28 — 29 sierpnia 1987 r. drużyna Gerrit Maritz High School w Jo- hannesburgu, RPA. Igrzyska Góralskie ? Waga i wysokość pnia używanego do rzutów jest bardzo róż- na. Największy miał 7,62 m i ważył 127 kg. Pień Braemar (5,86 m, 54,4 kg) z Grampian nie był rzucany od 1891 aż do 1951 r., kiedy to rzucił nim George Clark (1907-86). Naj- lepszy wynik w rzucie jedną ręką ciężarem ważącym 56 funtów to 5,23 m a osiągnął go Geoffrey Lewis Capes, Wlk. Brytania, (ur. 23 sierpnia 1949 r.) w Lagos, Nigeria, 5 grudnia 1982 r. Najlepszy wynik w rzucie młotem szkockim 46,08 m uzyskał 26 lipca 1969 r. w Lochearnhead William Anderson (ur. 6 października 1938 r.). Biegi tyłem ? 13 października 1982 r., Anthony „Scott" Weiland przebiegł tyłem Lekkoatletyka 273 Rekord świata • W biegu przez płotki na 110 m ustanowił Rogef Kingtłom (USA) 16 sierpnia 1989 t. w Zurichu. Wynosi on 12.92 sek. (Foto: Alł-Sport/Bob Martin), Rekordziści • Peter Elliott byl członkiem drużyny rekordzistów, sam ustanowił też re- kord na 1500 m (3 min. 34,21 sek.). (Foto: Ałi- Sport/Bob Martin). w 14 sek.). Miało to miejsce 28 lipca 1983 r. w Amherst, USA. Arvin Pandya (Indie) w ciągu 107 dni prze- biegi tyłem z Los Angeles do Nowego Jorku (18 sierpnia — 3 grudnia 1984 r.). Przebiegł także tyłem z John o'Groats do Land's End (1416,2 km) w ciągu 29 dni 5 godz. 39 min., 2 — 31 października 1985 r. MARATON Maraton rozgrywany jest na dystansie 42 195 km. Dystans ten został wyznaczony w czasie Igrzysk Olimpijskich w 1908, gdy tra- sa maratonu prowadziła z Windsor na sta- dion White City i od 1924 jest niezmienny. Maraton (40 km) został włączony do pro- gramu Igrzysk Olimpijskich 1896 dla uczcze- nia legendarnego biegu Pheidippidesa (lub Philippidesa) z pola bitwy pod Maratonem do Aten w roku 490 p.n.e. Olimpijski mara- ton w 1896 został poprzedzony rozegranymi w tym samym roku eliminacjami. Pierwszy maraton w Bostonie, najstarszy z wielkich maratonów, odbył się 19 kwietnia 1897 r. i miał 39 km. Pierwsze krajowe mistrzostwa w maratonie odbyły się w Norwegii, także w 1897. Pierwsze kobiece mistrzostwa w maratonie zostały zorganizowane przez Road Runners Club of America 27 września 1970 r. Najszybszy ? Jak dotąd nie notuje się re- kordów w maratonie i należy pamiętać, że poszczególne trasy mogą mieć różny stopień min. 50 sek., Rotterdam, Holandia 17 kwiet- nia 1988; (kobiety) Ingrid Kristiansen, Nor- wegia (z d. Christensen, ur. 21 marca 1956 r.) 2 godz. 21 min. 6 sek., Londyn, 21 kwiet- nia 1985 r. Najwięcej uczestników ? Największa licz- ba uczestników, którzy ukończyli bieg mara- toński to 22 587 biegaczy na mecie w Londy- nie, 23 kwietnia 1989 r. Rekordowa liczba, 93 biegaczy ukończyła maraton w czasie lep- szym niż 2 godz. 20 min. w Londynie 1983 r.; 35 poniżej 2 godz. 15 min. podczas Pu- charu Świata w maratonie w Hiroszimie, Ja- ponia 14 kwietnia 1985 r.; 6 poniżej 2 godz. 10 min. w Fukuoka, Japonia, 4 grudnia 1983 r. i w Londynie 23 kwietnia 1989 r. 5 sierpnia 1984 r. podczas igrzysk olimpij- skich, rekordowa liczba 9 zawodniczek ukończyła bieg w czasie lepszym niż 2 godz. 30 min. Rekord świata ? Ulf Timmermann, NRD, (ur. 1 listopada 1962 r.) ustanowił 22 maja 1988 r. w Khania, Grecja nowy rekord świa- ta w pchnięciu kulą wynikiem 23,06 m. Wkrótce potem zdobył mistrzostwo olimpij- skie w Seulu ustanawiając także, wynikiem 22,47 m nowy rekord olimpijski. Najwięcej ukończonych maratonów ? Sy Mah, USA, (1926 — 88) od 1966 do śmierci w 1988, ukończył 524 maratony liczące 42,195 km lub dłuższe. Każdy z nich ukoń- czył w czasie nie dłuższym niż 3 1/2 godz. 274 Lekkoatletyka Halowe Rekordy Świata Od 1 stycznia 1987 Międzynarodowa Amatorska Federacja Lekkoatletyczna odnotowuje halowe rekordy świata. Muszą one być lepsze od najlepszych wyników uzyskanych przed tą datą. Bieżnia, na której rozgrywane są konkurencje biegowe nie może być dłuższa niż 200 metrów. Konkurencja min. sek BIEGI 50 metrów............................ 5,55.... 60 metrów............................ 6,41.... 200 metrów.......................... 20,36.... 400 metrów.......................... 45,41.... 800 metrów.......................... .. 1:44,84.... 1000 metrów (ofic. 2:16-4).......... .. 2:16,62.... 1 500 metrów......................... .. 3:35,6..... 3:35,4""... 1 mila................................. .. 3:49,78.... 3000 metrów......................... .. 7:39,2..... 5000 metrów......................... .. 13:20,4..... 50 metrów przez płotki............... 6,25..... 60 metrów przez plotki............... 7,36'"... 7,36..... SZTAFETY 4 * 200 metrów...................... .. 1:22,32..... 4 ' 400 metrów...................... .. 3:05,1 ...... CHÓD 5000 metrów ., 18:15,1 ..... 18:11,41" .. KONKURENCJE TECHNICZNE m Skok wzwyż............................ 2,43 .. Skok o tyczce.......................... 6,03 .. Skok w dal............................. 8,79.. Trójskok................................ 17,76., Kula ................................... 22,66.. OŚMIOBOJ . KOBIETY BIEGI 50 metrów...................... 60 metrów...................... 200 metrów.................... 400 metrów.................... 800 metrów.................... 1000 metrów................... 1500 metrów................... 1 mila........................... 3000 metrów................... 5000 metrów (bieg mieszany) . 50 metrów przez ptotki......... 60 metrów przez ptotki......... SZTAFETY 4 -; 200 metrów ................ 4 ^ 400 metrów.................. .7084 punktów. 6,06.. 7,00.. 22,27.. 49,59.. 1:56,40.. 2:34.8... 4:00,8... 4:18,86.. 8:33,82,. 15:19,84.. 15:25,02" 6,58.. 7,73. 1:32,55. 3:34,38 . CHÓD 3000 metrów......... KONKURENCJE Skok wzwyż,........ Skok w da!.......... Trójskok .......... Kula ................. pomiar ręczny; nie Nazwisko i narodowość Ben Johnson (Kanada) (ur. 30.12.1961)........ Ben Johnson (Kanada)........................... Bruno Marie-Rose (Francja) (ur. 20.05.1965)... Thomas Schónlebe (NRD) (ur. 6.08.1965)...... Paul Ereng (Kenia) (ur. 1967).................... Robert Druppers (Holandia) (ur. 1 964).......... Marcus O'Sullivan (Irlandia) (ur. 22.1 2.1 961)... Marcus O'Sullivan (Irlandia) ..................... Eamonn Coghlan (Irlandia) (ur. 21.11.952) ..... Emiel Puttemans (Belgia) (ur. 8.10.1947) ....... Suleiman Nyambui (Tanzania) (ur. 13.02.1953). Mark McKoy (Kanada) (ur. 10.12.1961)......... Greg Foster (USA) (ur 4.08.1 958) .............. Roger Kingdom (USA) (ur. 26.08.1962)......... Miejsce . Ottawa, Kanada ... . Indianapolis, USA. Data . Lievin, Francja... . Wiedeń, Austria , Budapeszt, Węgry..... Haga, Holandia........ East Rutherford, USA . East Rutherford, USA . East Rutherford, USA. Berlin Zachodni, RFN . Nowy Jork, USA..... Kobe, Japonia........ Indianapolis, USA.... Pireus, Grecja ........ . 31 stycznia .....7 marca ...22 lutego .... 9 lutego .....4 marca ... 20 lutego ...10 lutego ...13 lutego ...27 lutego ...18 lutego .....6 marca .....5 marca . 16 stycznia .....8 marca 1987 1987 1987 1986 1989 1988 1989 1983 1973 1986 1986 1987 1989 Włochy.........................................................Turyn, Włochy......... (Pierfrancesco Pavoni, Stefano Tilli, Giovanni Bongiorni, Carlo Simionato) USA............................................................ Glasgow, Strathclyde (Cjarence Daniel, Charles „Chip" Jenkins, Kenneth Lowery, Mark Rowe) Michaił Szczennikow (ZSRR)...... Roland Weigel (NRD) (8.08.1959) Javier Sotomayor (Kuba) (ur. 13.10.1967) . Sergiej Bubka (ZSRR) (ur. 4.12.1963)...... Carl Lewis (USA) (ur. 1.07.1961) .......... Mikę Conley (USA) (ur. 5.10.1962)........ Randy Barnes (USA) (ur. 16.06.1966) ..... Christian Płaziat (Francja) (ur. 28.10.1963) (60 m 6,78 sek., Kula 14,73 m, Skok wzwyż 2,10, 400 m 49,38 sek., Skok w dał 7,64 m, 60 mppł. 7,91, Skok o tycz- ce 4,80, 1000 m 2:48,08 sek.) Gomel, ZSRR.... . Wiedeń, Austria . .. Budapeszt, Węgry . .. Osaka, Japonia.... .. Nowy Jork, USA.. . Nowy Jork, USA.. .. Los Angeles, USA. ... Vittel, Francja...... ..11 lutego 1984 ..10 marca 1988 ......4 lutego 1989 .....13 lutego 1988 ........4 marca 1989 ......11 lutego 1989 ......27 lutego 1984 ......27 lutego 1987 .... 20 stycznia 1989 11-12 lutego 1989 Angela Issajenko (Kanada) (ur. 28.09.1958) ............... Nelli Cooman-Fiere (Holandia) (ur. 6.06.1964) ............ Heike Dreschler (NRD) (ur. 16.12.1964) ................... Jarmila Kratochvilova (Czecbo-Słowacja) (ur. 26.01.1955) Christine Wachtel (NRD) (ur. 6.01.1965)................... Brigitte Kraus (NRD) (ur. 12.08.1956)...................... Mary Decker-Slaney (USA) (ur. 4.08.1958)................ Doina Melinte (Rumunia) (ur. 27.12.1956)................. Elly van Hulst (Holandia) (ur. 9.06.1357) .................. Lesley Welch (USA) (ur. 12.03.1963) ...................... Brenda Webb (USA) (ur. 30.05.1954)...................... Cornelia Oschekenat (NRD) (ur. 29.10.1961).............. Cornelia Oschekenat (NRD)................................. . Ottawa, Kanada....... . Madryt, H iszpania..... . Indianapolis, USA..... . Mediolan, Włochy..... . Wiedeń, Austria....... . Dortmund, RFN....... . Nowy Jork, USA...... . East Rutherford, USA. . Budapeszt Węgry. . Boston, USA.......... . Gainesvi!le, USA...... . Berlin, NRD........... , Wiedeń, Austria....... . 31 stycznia ...23 lutego .....7 marca .....7 marca .. .13 lutego ...19 lutego .... 8 lutego ...13 lutego .....4 marca . 25 stycznia . 30 stycznia ... 21 lutego ...25 lutego 1987 1986 1987 1982 1988 1978 1980 1988 1989 1986 1988 1988 1989 S.C. Eintracht Hamm (RFN)................................... Dortmund, RFN . (Helga Arendt, Silke-Beate Knoll, Mechtild Kluth, Gisela Kinzel) RFN.................................................................Dortmund, RFN.. (Heide-Elke Gaugel, Christina Sussiek, Christina Brinkmann, Gaby Bussman) ..19 lutego 1988 .30 stycznia 1981 .................... 12:01,65....... Kerry Saxby (Australia) (ur. 2.06.1961) ........................... Budapeszt, Węgry...................................... 4 marca 1989 TECHNICZNE m ................... 2,06......... Stefka Kostadinowa (Bułgaria) (ur. 25.11.1965) ............. Pireus, Grecja ....................................20 lutego 1988 ................... 7,37......... Heike Dreschler (NRD) {ur. 16.12.1964).....................Wiedeń, Austria..................................13 lutego 1988 ................... 14,45......... Galina Czistiakowa (ZSRR) (ur. 26.07.1962)................. Lipetsk, ZSRR..................................29 stycznia 1989 ................... 22,50......... Helena Fibingerova (Czecho-Słowacja) (ur. 13.07.1959) .... Jablonec, Czecho-Słowacja......................19 lutego 1988 potwierdzony oficjalnie; " bieg ze-startu lotnego, lecz wynik zatwierdzony; "" konkurencja nieoficjalna. ston 2 godz. 47 min. 51 sek.) 16—18 kwiet- nia 1988 r. Najwyżej nad poziomem morza ? 27 listopada 1987 r. odbył się w Himalajach maraton, którego start usytuowany był w Gorak Shep 5212 m n.p.m., a meta w Na- mche Bazar 3444 m n.p.m. Spośród 45 uczestników najlepszy okazał się 32-letni cja), który 10 października 1976 r. w Ate- nach, Grecja, mając 98 lat ukończył mara- ton w czasie 7 godz. 33 min. Rekord kobie- cy należy do Thelmy Pitt-Turner (Nowa Ze- landia), która w sierpniu 1985, mając 82 lata wystartowała w maratonie w Hastings, No- wa Zelandia i uzyskała czas 7 godz. 58 min. SPORTOWY Frigerio, Włochy, (1901—68), który zwycię- żył na 3000 m w 1920 r. oraz na 10000 m w 1920 i 1924 r. Z czterema medalami (brązo- wy w 1932 na 50 000 m) jest on także współ- rekordzistą wraz z Władimirem Gołubni- czym, ZSRR, (ur. 2 czerwca 1936 r., złoty na 20 000 m w 1960 i 1968, srebrny w 1972 i brązowy w 1964) w ogólnej ilości zdobytych medali olimpijskich. Lekkoatletyka 275 Rekordy Świata w Biegach Długodystansowych BIEŻNIA (Mężczyźni) Konkurencja godz:min:sek Nazwisko Miejsce Data 50 km ..... .........2:48:06 Jeff Norrnan (Wlk. Brytania) . . . -Timperley, Manchester. . . . . 7 V11980 50 mil..... .........4:51:49 Don Ritchie (Wlk. Brytania) . . . .Hendon, Londyn .... . . . .12 1111983 100 km .... .........6:10:20 Don Ritchie (Wlk. Brytania) . . . .Crystal Pałace, Londyn . . . .28 X1978 100 mil .... ........11:30:51 Don Ritchie (Wlk. Brytania) - . . .Crystal Pałace, Londyn . . . .15 X1977 200 km .... .......15:11:10* Yiannis Kouros {Grec a)...... Montauban, Francja . . . 15-16 tli 1985 200 mi! .... ........27:48:35 Yiannis Kouros (Grec a)...... .Montauban, Francja . . . 15-16 1111985 500 km .... ........60:23:00 Yiannis Kouros (Grec a)...... .Cołac, Australia..... . 26-29 X11984 500 mil .... .......105:42:09 Yiannis Kouros (Grec a)...... .Colac, Australia..... . 26-30 X11984 1000 km. ... .......136:17:00 Yiannis Kouros (Grec a)...... .Colac, Australia..... 26 XI-1 XI11984 kilometry 24 godz .... ........283,600 Yiannis Koufos (Grec a)...... .Montauban, Francja . . . 15-16 II11985 48 godz .... ........452,270 Yiannis Kouros (Grec a)...... .Montauban, Francja . . . 15-16 1111985 6 dni...... .......1023,200 Yiannis Kouros (Grec a) ...... .Coiac, Australia..... 26X1-1 XI11 984 SZOSA (Mężczyźni) Tylko wyniki lepsze od uzyskanych na bieżni / osiągnięte na dokładnie zmierzonej tras ie godz:min:sek 50 km..... .........2:43:38 Thompson Maga wg na (RPA) Claremont- Kirstenbosch . . . .12 IV1988 50 mil..... .........4:50:21 Bruce Fordyce (RPA) Londyn-Brighton .... . . . .25 1X1983 1000 mil. . . . . , . .10 dni 10:30:36 Yiannis Kouros (Grecja) Nowy Jork, USA .... .21-30 V1988 kilometry 24 godz . ... ........286,463 Yisnnis Kouros (Grecjai Nowy Jork, USA .... . 28-29 1X1985 6 dni...... .......1028,370 Yiannis Kouros (Greciai Nowy Jork, USA .... .21-26 V1988 BIEŻNIA (Kobiety) godz:min:sek 15 km..... .........49:44,0 Silvana Cruciata (Włochy) .... .Rzym, Włochy...... . .... 4 V1981 20 km..... ........1:06:55,5 Rosa Mota (Portugala) ..... Lizbona, Portugalia. . . . . . .14 V1983 25 km..... .........1:29:30 Karolina Szabo (Węgry)...... .Budapeszt, Węgry . . . . . . .23 IV1988 30 km..... .........1:47:06 Karolina Szabo (Węgry) ...... .Budapeszt, Węgry . . . . .23 IV1988 50 km..... .........3:35:42 Ann Franklin (Wlk. Brytania) . . . .Barry, South Glamoran . . . . 9 1111986 50 mil .... ........6:17:30* Monika Kuno (RFN)........ .Vogt, RFN........ . . 8-9 VI11983 100 km .... .........8:01:01 Monika Kuno (RFN)......... .Vogt, RFN........ . . 8-9 VI11983 100 mil ... ........14:29:44 Ann Trason (USA)......... .Santa Rosa, USA. . . . . 18-19 II11989 200 km .... .......20:09:28" Eleanor Adams (Wlk. Brytania). . .Honefoss, Norwegia . . . 12-13 VI11986 200 mil .... ........39:09:03 H lary Walker (Wlk. Brytania). . . .Blackpool, Lancashire . . . 5-6 X11988 500 km .... ........86:26:02 Eleanor Adams (Wlk. Brytania). . .Colac, Australia..... .24-28 111986 500 mil .... .......143:11:23 Eleanor Adams (Wlk. Brytania). . Colac, Australia..... 24 II-2 II11 986 kilometry 1 godz..... ........18,048 Si vana Cruciata (Włochy) .... .Rzym, Włochy...... . . . . 4 V1S81 24 godz .... ......229,459** Marion Savage (Wlk. Brytania). . .Birmingham ....... . . 2-3 VI11988 226.237 Angela Martens (Belgia) ..... .Izegem, Belgia..... . 2-3 VI11988 48 godz ... ........366,512 H ary Walker (Wlk. Brytania). . . .Blackpool, Lancashire . . 5-7 X11988 6 dni...... ........838,800 Eleanor Adams (Wlk. Brytania). . .Colac, Australia..... 16-22 X11987 *Czas mierzony tylko jednym stoperem *""Nieuznany, gdyż bieg był częściowe niesamodzielny SZOSA (Kobiety) Tylko wyniki lepsze od uzyskanych na bieżni i osiągnięte na dokładnie zmierzonej trasie godz:min:sek 30 km..... .........1:38:27 Ingrid Kristiansen (Norwegia) . . Londyn.......... . . .10 V1987 50 km..... .........3:08:39 Fr th van der Merwe (RPA).... .Claremont- Kirstenbosch . . .17 XI11983 40 mil..... .........4:43:22 Marcy Schwam (USA)...... .Chicago, USA...... ... 3 X1982 50 mil..... .........5:59:26 Marcy Schwam (USA)...... .Chicago, USA...... ... 3 X1982 100 km .... ........7:26:01' Chantal Langlace (Francja) .... .Migennes, Francja . . . . . .17 V11984 7:30:49 Ann Trason (USA)......... .Santander, Hiszpania. . . . . . 1 XI988 100 mil .... ........14:49:34 Hilary Walker (Wlk. Brytania). . . .Preston, Lancashire. . . . 27-28 VII11988 200 km ........20:05:50 Hilary Walker (Wlk, Brytania). . . .Preston, Lancashire. . . . 27-28 VII11988 500 km (dokła inie 518 km) 82:10 Annie von der Meer (Holandia) . . Paryż-Colmar...... . .8-11 V11983 24 godz .... ......236,453 km Hilary Walket (Wlk. Brytania). . . .Preston, Lancashire. . . 27-28VMI1988 1000 mil. . . . . . . .14 dni 20:45:16 Sandra Barwick (Nowa Zelandia) .Nowy Jork, USA .... 21 V-3 V11988 Należy pamiętać ze wyniki uzyskane na szosie są w zasadzie nieporównywalne ze względu na różne warunki. ' Trasa nie została dokładnie zmierzona Rzut dyskiem mężczyzn • Rekofd świata ustanowił Jurgen Shułt (UHV)} izutem na 74,08 m w Neubfartdenbufgu, 6 czerwca 1986 r. (Foto: Ałi-Sport/Gray Mortiroore). ..?>"' i ( 1976, 65 tytułów mistrza USA oraz 4 razy zwyciężył w mistrzostwach Kanady. Najdłuższy wyścig ? Wyścig Paryż —Col- mar, do 1980 Strasbourg —Paryż (odbywają- cy się od 1926) rozgrywany na trasie liczącej obecnie 518 km jest najdłuższym z corocznie rozgrywanych zawodów w chodzie sporto- wym. Najlepszy wynik uzyskał Robert Piet- quin, Belgia, (ur. 1938 r.), który w 1980 przeszedł trasę o długości 507 km w 60 godz. 1 min. i 10 sek. (po odjęciu 4 godz. przymusowych przerw). Daje to średnią prędkość 8,45 km/godz. Rekordzistą w ilości zwycięstw jest Roger Quement (Francja), który zwyciężał 7 razy w latach 1979, 1983, 1985 — 89. Pierwszą kobietą, która ukończyła wyścig była Annie van der Meer (Holandia) (ur. 24 lutego 1947 r.), która w 1983 r. była dziesiąta z czasem 82 godz. 10 min. 24 godziny ? Najdłuższy dystans w ciągu doby pokonał Paul Forthomme (Belgia) — 226,432 km na szosie w Woluwe, Belgia 13 — 14 października 1984 r. Najlepsza wśród kobiet jest Annie van dr Meer — 202,3 km, która szła po mierzącej 1,285 km pętli na szosie w Rouen, Francja, 30 kwiet- nia — 1 maja 1984 r. Chód tyłem ? Najwybitniejszym przedsta- wicielem tej formy chodu jest Plennie L. Wingo (ur. 24 stycznia 1895 r.) z Abilene, który przeszedł tyłem z Santa Monica, USA do Istambułu, Turcja (12975 km) idąc od 15 kwietnia 1931 r. do 24 październiku 1932 r. Najdłuższy dystans w ciągu 24 godz. — 135,18 km przeszedł tyłem Anthony Thorn- ton (USA). Było to 31 października 1985 - 1 stycznia 1986 r. w Minneapolis, USA. 276 Skoki na trampolinie Rekordy Świata w Chodzie (Bieżnia) narGdowa Amatorska Federacja Lekkoatletyczna odnotowuje rekordy świata na 20 km, 30 km. 50 km ^2 godz mężczyzn oraz 5 km i 10 km kobiet. Tabela podaje także najlepsze wyniki uzyskane na kilku innych naj- popularniejszych dystansach. Konkurencja MĘŻCZYŹNI 10 km..... 20 km . . 30 km . . Czas 38:02.6. .1:18:40.0. .2:07:59.8. 2;06:G7.3' 50 km.....3:41:38.4. 1 godzina . . .15547 m. 2 godziny . . 28165 m. 28565 m' Nazwisko, narodowość, data urodzenia .Józef Pribilinec (Czecbo-Słowacja) (nr. 8.08.1960)................ . .Ernesto Canto (Meksyk) {ur. 18.10.1959) . Jose Marin (Hiszpania) (ur. 21.01.1950). .-Maurizio Damiiano (Włochy) (xii. 6.04,1957)................ .Raut Gonzalez (Meksyk) (ur. 29.02.1952) ..Josef Pribilinec (Czecbo-Slowacja) .... . .Jose Marin (Hiszpania)........... .Maurizio Damiiano (Wiochy)........ Miejscowość Bańska Bystrzyca, Czecho-Słowacja . . . Fana, Norwegia .... Barcelona, Hiszpania . San Donato Mifanese, Włochy......... Fana, Norwegia .... Hildesheim, RFN . . . Barcelona, Hiszpania . San Donato Milanese, Włochy......... KOBIETY 3 km..... 5 km..... 10 km . . . . 12:13.75. ..Ken-y Ann Saxby (Australia) (ur. 2.06.1961). Sydney, Australia . . 20:27.59...Ileana Salvador (Włochy) (ur. 16.01.962) . . Tremo, Włochy . . . 42:39.2 ...łteana Sah/ador (Włochy)............Rzym, Włochy . . . . 42:14.2"..Ke«y Saxby (Australia).............Canberra, Australia . Data 30 sierpnia 1985 . . 5 maja 1984 8 kwietnia 1979 . . 5 maja 1985 . . 25 maja 1979 6 września 1986 . 8 kwietnia 979 . . 5 maja 1985 . 8 lutego 1989 3 czerwca 1989 17 czerwca 1989 26 stycznia 1988 -wynik nie potwierdzony; ** startowały kobiety i mężczyźni: Chód. Rekord świata • Beata Anders (była NRD), w Glasgow w 1990 r. przeszła 3000 m w 11 min. 59.36 sek. (Foto: A1I- versity of Technology, Longhborough, Lei- cestershire 10 maja 1989 r. 25 stycznia 1989 w BBC Television Centre, Londyn podczas progranu „Blue Peter", Zoe Finn z Chatham w ciągu minuty zrobiła 78 salt. Triathlon Skoki na trampolinie (batucie) Już w latach 1910-12 trupa „The Wallons" wykorzystywała trampolinę w swoim pro- gramie rewiowym. Sportowa odmiana sko- ków na trampolinie (z hiszpańskiego tram- polin) powstała w 1936 r., gdy George Nis- sen (USA) zbudował prototypowy model trampoliny „T". Najwięcej tytułów ? Mistrzostwa Świata rozgrywane są od 1964 r. Najwięcej, 5 tytu- łów mistrzowskich zdobyła w latach 1964 — 8 Na triathlon składa się długodystansowy wyścig pływacki, kolarski i biegowy. Dy- stanse w każdej konkurencji mogą się zmie- niać; w najbardziej prestiżowej imprezie Ha- waii Ironman (rozgrywanej od 1978) zawod- nicy najpierw płyną 3,8 km, następnie jadą na rowerze 180 km i na koniec biegną pełny maraton 42,195 km. Najlepszy czas podczas tych zawodów uzyskał Dave Scott, USA, (ur. 1953) 8 godz. 28 min. 37 sek., 10 paź- dziernika 1986 r. Rekord kobiecy należy do Pauli Newby-Fra- ser (USA), został uzyskany 23 października 1988 r. i wynosi 9 godz. 1 min. 1 sek. Naj- więcej zwycięstw — 6, odniósł Dave Scott, 1980, 1982-4, 1986-7. Mistrzostwa świata ? Po trudnych począt- kach Międzynarodowa Unia Triathlonu (UIT), założona w Avinionie, Francja 1 kwietnia 1989, zorganizowała pierwsze ofi- cjalne mistrzostwa świata w sierpniu 1989 r. Od 1982 r. zawody nazywane mistrzostwami świata rozgrywane były corocznie w Nicei, Francja; dystanse poszczególnych konkuren- cji wynosiły odpowiednio 3200 m (od 1988 roku 4000 m), 120 km i 32 km. Mark Allen (USA) zwyciężał 6 razy w latach 1982-6, 1989. Przeciąganie liny Pochodzenie ? Chociaż uważa się, że prze- ciąganie liny pochodzi ze starożytnych Chin i Egiptu, wiadomo, że uprawiano je już w epoce neolitu. Pierwsze przepisy sformuło- wał klub New York AC w 1879 r. Przecią- ganie liny było sportem olimpijskim od 1900 do 1920. W 1958 powstał związek, który koordynuje działalność 600 brytyjskich klu- bów. Mistrzostwa świata rozgrywane są co roku od 1975 w konkurencjach kobiecych od 1986. Najwięcej tytułów ? Najwięcej sukcesów podczas mistrzostw świata odniosła drużyna Sheen Farmers reprezentująca Anglię, która wygrała w kat. 649 kg w 1975 — 6 oraz w kat. 720 kg w 1977-8 i 1980. Drużyna Wood Treatment (poprzednio Bosley Far- mers) z Cheshire zdobyła w latach 1959 — 78 20 kolejnych mistrzostw Anglii, dwa tytuły mistrzów świata (1975 — 6) i 10 mistrzów Europy w kat. 720 kg. Hilary Brown (ur. 13 kwietnia 1934 r.) jako jedyny zawodnik uczestniczył we wszystkich tych zawodach. Trevor Brian Thomas (ur. 1943) z British Aircraft Corporation Club jest jedynym posiadaczem trzech złotych me- dali zdobytych w Otwartych Klubowych Mi- strzostwach Europy, jest także mistrzem świata z roku 1988. Najdłuższe przeciąganie ? Najdłuższe przeciąganie liny (przed wprowadzeniem przepisów Amatorskiego Związku Atletycz- nego AAA) odbyło się w Jubbulpore, Indie 12 sierpnia 1898 r., trwało 2 godz. 41 min. i zakończyło się zwycięstwem kompanii ,,H" nad kompanią „E" z 2 batalionu Sherwood Foresters (regiment Derbyshire). Zgodnie z przepisami AAA (niedozwolone jest odrywa- nie stóp oraz przesuwanie się po podłożu) najdłuższe przeciąganie trwało 24 min. 45 sek. a rywalizowały drużyny Irlandii i Anglii podczas mistrzostw świata (kat. 640 kg) w Malmó, Szwecja 18 września 1988. W roz- grywanym od 1898 konkursie (,,The Puli"), w którym rywalizują drużyny studentów I i II roku z Hope College w Holland, USA, przeciągające linę nad Black River, 23 września 1977 walka trwała 3 godz. 51 min. Naruszenie przepisów uniemożliwia uznanie tego rekordu. Odległość ? W konkursie „Supertug" orga- nizowanym corocznie od 1980 r., odległość między dwudziestoosobowymi drużynami z Bay View Inn i Harbor Inn przeciągającymi linę nad zatoką Little Traverse, Jezioro Mi- chigan, USA, wynosi 2,6 km. Siatkówka Grę, początkowo nazywaną mintonette, wy- myślił ją w 1895 r. William G. Morgan pra- cujący w YMCA Holyoke, USA. Międzyna- rodowy Związek Siatkówki powstał w Pary- żu w kwietniu 1947 r. Najwięcej tytułów mistrza świata ? Mi- strzostwa świata drużyn męskich rozgrywane 1U;U A 1OC0 A/[V Najwięcej złotych medali olimpijskich ? Siatkówka jest w programie igrzysk od 1964 roku. Męska drużyna ZSRR zdobyła 3 (1964, 1968 i 1980), a kobieca 4 złote medale (1968, 1972, 1980 i 1988). Jedyną siatkarką, która zdobyła 4 medale jest Inna Ryskal, ZSRR, (ur. 5 maja 1944 r.) srebrna meda- listka w 1964 i 1976 oraz złota w 1968 i 1972. Wśród mężczyzn rekordzistami są Ju- rij Pojarkow, ZSRR, (ur. 10 lutego 1937 r.), złote medale w 1964 i 1968 oraz brązowy w 1972 i Katsutoshi Nekoda, Japonia, (ur. 1 lutego 1944), złoty medal w 1972, srebrny w 1968 i brązowy w 1964 r. Piłka wodna Piłka wodna powstała w Anglii jako „Water Soccer" i została włączona do programu Ig- rzysk Olimpijskich w Paryżu w roku 1900. Najwięcej zwycięstw w turniejach olimpij- skich odniosły Węgry, które zwyciężyły w latach 1932, 1936, 1952, 1956, 1964 i 1976. Pięciu graczy dzieli rekord zdobycia trzech złotych medali: są to Brytyjczycy George Wilkinson (1879-1946) w latach 1900, 1908 i 1912; Paulo „Paul" Radmilovic (1886, 1968) i Charles Sidney Smith (1879-1951) w latach 1908, 1912, 1920; oraz Węgrzy De- szó Gyarmati (ur. 23 października 1927 r.) i Gyórgy Karpati (ur. 23 czerwca 1935 r.) w 1952, 1956, 1964. Paul Radmilovic zdobył również w roku 1908 złoty medal za zwycię- stwo na 4 x 200 m stylem dowolnym. Mistrzostwa Świata ? Po raz pierwszy od- były się podczas Mistrzostw Świata w Pły- waniu w roku 1973. Jedynym podwójnym zwycięzcą jest ZSRR — w latach 1975 i 1982. Zawody dla kobiet wprowadzono w roku 1986, kiedy to zwycięstwo odniosła Australia. Najwięcej bramek zdobytych przez jednego zawodnika w zawodach mię- dzynarodowych, czyli 13 zdobył Debbie Handley dla Australii w meczu z Kanadą wygranym w stosunku 16:10 podczas Mi- strzostw Świata w Guayaąuil, Ekwador w 1982 roku. Najwięcej występów w zawodach międzyna- rodowych (412) zaliczył Alieksiej Barkałow (ZSRR) (ur. 18 lutego 1946 r.) w latach 1965-80. Jazda na nartach wodnych Początki jazdy na nartach wodnych wywo- dzą się z chodzenia na deskach i akwapla- ningu. XIX-wieczna rozprawa naukowa o czarodziejach wspomina o Elizjaszu z Taren- tu, który w XIV wieku „chodził i tańczył" na wodzie. Pierwsze doniesienie o akwapla- ningu odnosiło się do wybrzeża Pacyfiku Ameryki na początku lat 1900-nych. Znany obecnie sport jazdy na nartach wod- nych został zapoczątkowany, gdy latem 1922 roku Ralph W. Samuelson (1904-1977) jeź- dził na dwu wygiętych deskach sosnowych na jeziorze Lakę Pepin w USA, jakkolwiek istnieją również doniesienia o narodzinach tego sportu mniej więcej w tym samym cza- sie na jeziorze Annecy we Francji. Pierwsza ' W Ogólnoświatowych Mistrzostwach (orga- nizowanych od roku 1949) cztery razy w la- tach 1981, 1983, 1985 i 1987 zwyciężył Sam- my Duvall (USA), zaś trzykrotnie zwycięża- ły dwie kobiety, Willa McGuire (z domu Worthington) z USA w latach 1949, 1950 i 1955 oraz Elizabeth „Liz" Allan-Shetter (USA) w latach 1965, 1969 i 1975. Liz Al- lan-Shetter zwyciężyła w rekordowej ilości ośmiu zawodów o mistrzostwa indywidualne i jest jedyną osobą, która w jednym roku zwyciężyła we wszystkich konkurencjach — zdobywając tytuły mistrzowskie w slalomie, skokach, kombinacji i punktacji ogólnej, w Kopenhadze, Dania, w roku 1969. USA ko- lejno 16 razy zdobywały mistrzostwo druży- nowe w latach 1957-87. Najwyższa zarejestrowana szybkość jazdy na nartach wodnych wynosi 230,26 km/h osiąg- nął ją Christopher Michael Massey (Austra- lia) 6 marca 1983 roku na rzece Hawkesbury River w Australii. Sternikiem holującej go łodzi motorowej był Stanley Charles Sainty. Rekord kobiecy szybkości 178,8 km/h usta- nowiła Donna Patterson Brice (ur. w 1953 r.) na Long Beach, stan Kalifornia, USA, 21 sierpnia 1977 r. Najdłuższa przebyta trasa wynosi 2126,14 km i rezultat ten ustalił Steve Fontaine (USA) w dniach 24-26 października 1988 roku w Jupiter Hills w USA. Przepłynięcie kanału La Manche ? Steve Butterworth (Wielka Brytania) przejechał na Narty wodne. Rekord świata kobiet • Tawn Larsen (USA) w czasie mistrzostw w Sparta, New Jersey, USA, 29 sierpnia t388 r. zdobyła 8640 punktów. (Foto: AH-Sport/ Scott Hafleran). dniu 19 września 1988 r. Udało mu się rów- nież dokonać podwójnego przepłynięcia ka- nału La Manche w czasie 1 godziny 55 mi- nut 8 sekund. Rekordowa ilość 100 narciarzy wodnych by- ła holowana na podwójnych nartach przez jedną milę morską przez łódź wycieczkową Reef Cat w Cairns, w Australii — w dniu 18 października 1986 r. Impreza ta zorganizo- wana przez klub narciarzy i właścicieli łodzi motorowych „Cairns and District Power- boat and Ski Club" została następnie po- wtórzona przez 100 narciarzy na pojedyn- czych nartach. Pierwszą osobą, o której doniesiono, że jeź- dziła na nartach wodnych na bosaka był Dick Pope Jr na jeziorze Lakę Eloise w USA, 6 marca 1947 roku. Rekord długo- trwałości jazdy na bosaka w czasie 2 godzin 42 minut 39 sekund ustanowił Billy Nichols (USA) (urodzony w roku 1964) na jeziorze Lakę Weir w USA, 19 listopada 1978 roku. Rekord czasu jazdy na bosaka tyłem — 39 minut ustanowił Paul McManus (Australia). Rekord skoku na bosaka wynosi: mężczyźni — 20,50 m; ustanowił Quentin Posthumus (RPA) w Kimberley, RPA 5 kwietnia 1986 278 Podnoszenie ciężarów REKORDY W JEŹDZIE IMA NARTACH WODNYCH — REKORDY ŚWIATA — SLALOM MĘŻCZYŹNI: 5 boi na linii 10,75 m. Bob LaPoint (USA) w Shreyeport, USA, 1984; Andy Mapple (Wielka Brytania) w USA, wrzesień 1985 roku. KOBIETY: 5 boi na lini 11,25 m, Jennifer Leachman (USA) KOMBINACJA MĘŻCZYŹNI: 10710 punktów, Córy Pickos (USA) KOBIETY: 8359 punktów, Ana Maria Caras- co (Wenezuela), wrzesień 1984. SKOKI IĘŻCZYŻNI: 62,5 m, Sammy Duvall USA) w Shreveport, stan Floryda, USA, w jrpniu 1 988 roku. :OBIETY: 47,5 m, Deena Mapple (z domu Brush) (USA) w 1988 roku. Podnoszenie ciężarów Zawody w podnoszeniu ciężarów w postaci kamieni stanowiły już część programu staro- żytnych Igrzysk Olimpijskich. Pierwsze mi- strzostwa określone jako „światowe", uzna- ne następnie przez Międzynarodową Federa- cję Podnoszenia Ciężarów IWF odbyły się w Cafe Monico, Piccadilly, Londyn, 28 marca 1891 roku. Wcześniej podnoszenie ciężarów polegało na występach zawodowców, przy czym niektóre z podawanych ciężarów nie były pewne. W roku 1905 założono „Fede- ration Internationale Halterophile et Cultu- riste", obecnie Międzynarodową Federację Podnoszenia Ciężarów (International Weigh- lifting Federation = IWF), której pierwsze mistrzostwa odbyły się w Tallinie, Estonia, 29-30 kwietnia 1922 roku. Obecnie występują dwa standardowe boje: rwanie i podrzut. Wynik ostateczny stanowi suma ciężarów podniesionych w toku tych dwu bojów. Trzecią standardową konkuren- cją było wyciskanie, które usunięto w roku 1972. Norbert Schemansky (USA) (ur. 30 maja 1924) zdobył rekordową ilość czterech me- dali olimpijskich; złoty w wadze półciężkiej 1952, srebrny w wadze ciężkiej 1948, brązo- we w wadze ciężkiej w latach 1960 i 1964. Najwięcej zdobytych tytułów mistrzów świa- ta włącznie z Igrzyskami Olimpijskimi to osiem i osiągnęli to: John Dawis (USA) (1921-84) w latach 1938, 1946-52; Tom- my Kono (USA) (ur. 27 czerwca 1930 r.) w latach 1952-59; oraz Wasil Aleksiejew (ZSRR) (urodzony 7 stycznia 1942 r.) w la- tach 1970-77. Najmłodszy rekordzistwa świata ? Naim Sulejmanow (później Neum Szałamanow) (Bułgaria) (ur. 23 listopada 1967 r.) (obecnie Naim Sulejmanoglu z Turcji) ustanowił 26 marca 1983 roku w wieku 15 lat 123 dni w Allentown, stan New Jersey, USA, w kate- razy wagę ciała był Stefan Topurow (Bułga- ria), który na zawodach w Moskwie (ZSRR) 24 października 1983 roku podniósł 180 kg. Pierwszym człowiekiem, który w rwaniu podniósł ciężar równy dwa i pół raza cięża- rowi jego ciała był Naim Selejmanoglu (Tur- cja), który w zawodach w Cardiff, Wlk. Bry- tania, 27 kwietnia 1988 roku podniósł 150 kg. Pierwszą kobietą, która w podrzucie podniosła ciężar ponad dwa razy większy od ciężaru jej ciała była Cheng Jinling (Chiny), która na zawodach w czasie Mistrzostw Świata w Dżarakcie, Indonezja, w grudniu 1988 r. w kategorii do 44 kg podniosła cię- żar 90 kg. Najmłodszy rekordzista świata ? Naim Sulejmanoglu (Turcja, ur. 23 listopada 1967 r.) miał zaledwie 15 lat 123 dni gdy po raz pierwszy ustanowił rekordy we wszystkich konkurencjach (w rwaniu, podrzucie i łącz- nie), razem pobił 38 rekordów świata. Największy ciężar ? Największy ciężar kie- dykolwiek podniesiony przez ludzką istotę to 2844 kg, na plecach (ciężar podniesiony z rampy) przez ważącego 165 kg Paula Ander- sona, USA, (ur. 17 października 1932 r.), mistrza olimpijskiego z 1956 r. w wadze ciężkiej, w Toccoa, USA, 12 czerwca 1957 r. Wśród kobiet, najwięcej 1616 kg, podniosła, na biodrach i z uprzężą, Josephine Blatt (z domu Schauer, 1869-1923) w Bijou Thea- ter, Hoboken, New Jersey, USA, 15 kwiet- nia 1895 r. Mistrzostwa Świata Kobiet ? Są organi- zowane corocznie. Pierwsze w Daytona Beach, USA, w październiku 1987 r. Na tych mistrzostwach zatwierdzono odno- towywanie kobiecych rekordów świata. Naj- większy ciężar 132,5 kg w podrzucie, spoś- ród dziewięciu kategorii wagowych, pod- niosła Han Changmei, Chiny, (ur. 21 grud- nia 1965) startująca w kategorii 82,5 kg, w Dżakarcie, Indonezja, 4 grudnia 1988 r. odnoszenie ciężarów. H©(tar< :świata • Należy eto Karyn Marstolf (USA), która w czasie Mistrzostw Świata w 198S r. w Manchester, Anglia wyfwaia 82,5 kg. {Foto: Atl-Sport/Gray Mortimore). 4| TRÓJBÓJ SIŁOWY (POWERLIFTING) Rozgrywki krajowe w trójboju siłowym od- były się po raz pierwszy w Wielkiej Brytanii, w 1958 r. Pierwsze mistrzostwa USA zorga- nizowano w 1964 r. Międzynarodowa Fede- racja Trójboju Siłowego (IPF) została usta- nowiona w 1972 r., rok później zorganizo- wane zostały pierwsze, nieoficjalne mistrzo- stwa świata. Oficjalne mistrzostwa są orga- nizowane corocznie od 1973 r. dla mężczyzn, od 1980 r. dla kobiet. W trójboju siłowym wyróżnia się trzy standardowe konkurencje: przysiad, wyciskanie na ławce i martwy ciąg. Także odnotowuje się wynik łączny tych trzech konkurencji. Zdobywcą największej liczby, 14 tytułów mi- strza świata jest Hideaki Inaba (Japonia), w kategorii 52 kg, 1974-83, 1985-88. Rekordy siłowe ? Paul Anderson, jako za- wodowiec, osiągnął 544 kg w przysiadzie, co łącznie z 284 kg w wyciskaniu na ławce i 371 kg w martwym ciągu dało życiowy łącz- nik wynik 1200 kg. Lamar Gant (USA) był pierwszym, który w martwym ciągu pod- niósł ciężar przekraczający pięciokrotnie cię- żar jego ciała, tj. 299,5 kg ważąc 59,5 kg, w 1985 r. Pośród kobiet, najwięcej w przysiadzie osiągnęła Lorraine Constanzo (USA), 285 kg, w Dayton, Ohio, USA, 21 listopada 1987 r. Cammie Lynn Łusko, USA, (ur. 5 kwietnia 1958 r.) została pierwszą kobietą, która podniosła jedną ręką więcej niż ciężar jej ciała, to jest 59,5 kg, przy ciężarze ciała 58,3 kg, w Milwaukee, Wisconsin, USA, 21 maja 1983 r. Rekordowy ciężar, w martwym ciągu, 2 392 150 kg w czasie 24 godzin, podniósł ze- spół dziesięciu zawodników z „HM Prison Frankland" w Finchale Weightlifting Club, Co. Durham, 8-9 maja 1987 r. Rekord podnoszeń w martwym ciągu, w czasie 24 godzin, przez jednego zawodnika wynosi 358 925 kg, ustanowiony przez Man- jit Sing w City and Health Yoga Centre, Leicester, 9—10 marca 1989 r. Rekord w wyciskaniu na ławce, 3 869 011 kg, został ustanowiony przez dziewięciooso- bowy zespół z „Hogarth Barbell Club", Londyn, 18-19 lipca 1987 r. Rekordowy wynik w przysiadzie, 2168 625 kg, został osiągnięty przez dziesięcioosobo- wy zespół z ,,St. Albans Weightlifting Club" oraz z „Ware Boys Club", Hertfordshire, 20-21 lipca 1986 r. Rekord 76048 powtó- rzeń, podnoszeń ręką, używając trzech 22 kg sztang oraz hantli, został osiągnięty przez dziewięcioosobowy zespół z HMS Osprey w Portland, 1-2 grudnia 1988 r. Michael Williams w ciągu jednej godziny wykonał 1438 powtórzeń wyciskania na ław- ce ciężaru równego ciężarowi jego ciała (67 kg), w „Don Styler's Gymnasium", w Hampshire, 17 kwietnia 1989 r. Zapasy Malowidła ścienne dowodzą, że zorganizo- wana forma zapasów znana była już około 2750 — 2600 roku p.n.e. Był to najpopular- niejszy sport starożytnych igrzysk olimpij- «Vinti a 7wvde7cv hvli notowani od 708 ro- Najwięcej tytułów. Olimpijskie ? Po trzy tytuły olimpijskie zdobyli: Carl Westergren, reprezentant Szwecji (1895-1958) w latach: 1920, 1924, 1932; Ivar Johansson, reprezen- tant Szwecji (1903-1979) - dwa tytuły w 1932 roku i jeden tytuł w roku 1936; Ale- ksander Medved, reprezentant Związku Ra- dzieckiego (ur. 16 września 1937 r.) w 1964 roku, 1968 i 1972. Po cztery medale olimpij- skie zdobyli: Eino Leino (ur. 7 kwietnia 1891 r.) w stylu dowolnym w latach 1920-1932 i Imre Polyak, reprezentant Wę- gier (ur. 16 kwietnia 1932 r.) w stylu grec- ko-rzymskim, w latach 1952—1964. Światowe ? Aleksander Medved pobił re- kord w stylu dowolnym, wygrywając dzie- sięć Mistrzostw Świata w latach 1962 — 1964, 1966— 1972 w trzech kategoriach wagowych. Jedynym zapaśnikiem, który zdobył siedem takich tytułów jest Valeriy Rezantsev (ZSRR) (ur. 2 lutego 1947 r.) w stylu grec- ko-rzymskim, kategoria wagowa 90 kg, w latach 1970-1976, w tym olimpiady 1972 roku i 1976 roku. Największa ilość zwycięstw. W zawodach międzynarodowych Osamu Watanabe (ur. 21 października 1940 r.), z Japonii, mistrz olimpijski z 1964 roku (styl dowolny, waga 63 kg) pozostał niepokonany przez 189 ko- lejnych walk. Poza zawodami FILA, Wadę Schalles, reprezentant Stanów Zjednoczo- nych wygrał 821 zawodów w latach 1964-1984, z czego 530 zwycięstw „by pin". Najdłuższa znana rozgrywka trwała 11 go- dzin* i 40 minut, a zwycięzcą w niej został reprezentant Estonii Martin Klein (1885—1947) natomiast przegrał reprezen- tant Finlandii, Alfred Asikainen (1888-1942). Walczyli oni o srebrny medal w kategorii grecko-rzymskiej do 75 kg pod- czas olimpiady w Sztokholmie, Szwecja, w roku 1912. Najcięższym zapaśnikiem wagi ciężkiej w hi- storii rozgrywek olimpijskich jest Chris Tay- lor (1950 — 1979), zdobywca brązowego me- dalu w wadze superciężkiej w roku 1972. Miał on 1,96 metra wzrostu i wagę ponad 190 kilogramów. Później FILA zastrzegła 130 kilogramów jako najwyższą dopuszczal- ną wagę zawodników w zapasach. Sumo Sumo pochodzi z Japonii, z około 23 roku p.n.e. Najcięższym „rikishi" jest Salevaa Fuali Atisnoe (Hawaje), pseudonim „Konis- hiki", który w roku 1988 osiągnął szczytową wagę 252 kilogramów. On także jako pierw- szy niejapoński „rikishi" zdobył drugi z naj- wyższych tytułów — „ozeki" (mistrz). Wagę uzyskuje się przez nadmierne spożywanie wysokokalorycznego, specjalnego gulaszu, zwanego „Chankonabe". Największe sukcesy w sumo odnieśli zawod- nicy: „yokozuna" Sadaji Akiyoshi (ur. w 1912 r.), pseudonim „Futabayama", zwy- cięzca 69 kolejnych zawodów w latach 30; „yokozuna" Koki Naya (ur. w 1940 r.), pseudnomim „Taiho" — „Wielki Ptak", który zdobył Puchar Cesarski 32-krotnie, „ozeki" Tameemon Torokichi, pseudonim „Raiden" (1767-1825), który w ciągu 21 lat (1789-1810) wygrał 254 zawody, a prze- Żeglarstwo Najmłodszym wśród noszących tytuł „yoko- zuna" — „wielki mistrz", został Toshimitsu Ogata (ur. 16 maja 1953 r.), pseudonim „Ki- tanoumi", w lipcu 1974 roku, w wieku 21 lat i 2 miesięcy. W 1978 roku ustanowił on rekord 82 wygranych na 90 rozgrywek rocz- nie w kategorii „rikishi" oraz rekord w naj- wyższej kategorii „makunouchi" — 804 zwycięstwa. Daigoro Watanabe, pseudonim „Takamija- ma", był pierwszym niejapońskim zawodni- kiem, który wygrał oficjalne zawody najwyż- szej klasy w czerwcu 1972 roku. W 1981 ustanowił on rekord — 1231 wygranych ko- lejnych rund w najwyższej klasie. Ważył on 204 kilogramy przed zakończeniem swej ka- riery sportowej w 1984 roku. Yukio Shoji (ur. 14 listopada 1948 r.), pseu- donim „Aobajo", nie opuścił żadnych zawo- dów podczas swej 22-letniej kariery w latach 1964—1986 i wziął udział w rekordowej iloś- ci — 1631 kolejnych rozgrywek. Kenji Hata- no (ur. 4 stycznia 1948 r.) pseudonim „Os- hio", pobił rekord biorąc udział w 1891 nie- kolejnych rozgrywkach podczas swej 26-let- niej kariery sportowej w latach 1962—1988, najdłuższej w historii nowoczesnego sumo. Zdobył on także rekordową ilość wygranych — 964 — w ciągu całej kariery zapaśniczej. 279 Żeglarstwo Tytuły olimpijskie i światowe ? Pierwszym sportowcem, który zdobył indy- widualny złoty medal w czterech kolejnych olimpiadach był Paul B. Elvstrom, reprezen- tant Danii (ur. 24 lutego 1928 r.) w klasie „Firefley" w roku 1948 i w klasie „Finn" w latach: 1952, 1956, 1960. Zdobył on także osiem innych tytułów światowych we wszyst- kich sześciu kategoriach. Najmniejszą ilość punktów karnych wśród mistrzów we wszystkich kategoriach w licz- bie trzech (5 wygranych, 1 dyskwalifikacja, 1 drugie miejsce w siedmiu podejściach) zdo- byli na „Superdocious" w klasie „Latający Holender": porucznik Królewskiej Marynar- ki Wojennej, Rodney Stuart Pattisson (ur. 5 sierpnia 1943 r.) oraz Iain Somerled Macdo- nald-Smith (ur. 3 lipca 1945 r.) w Acapulco Bay w Meksyku, w październiku 1968 roku. Nowoczesne rejsy morskie (na małych lub średnich jachtach, a nie na dużych łodziach z profesjonalną załogą) zapoczątkował rejs z Brooklyn, Nowy Jork, Stany Zjednoczone, na Bermudy, o dystansie 1 166 kilometrów, zorganizowany przez Thomasa Fleminga Daya, wydawcę czasopisma „The Rudder" w czerwcu 1906 roku. Rejsy takie odbywają się od tamtej pory po dziś, każdego parzy- stego roku na zmienionej trasie: z Newport, Rhode Island, USA, na Bermudy. Regular- nie odbywającym się rejsem, którego reguły oparte są na starych zasadach, dla każdego rodzaju łodzi, na wodach słodkich lub sło- nych, jest rejs z Chicago do Mackinac, na jeziorach Michigan i Huron (pierwszy taki rejs miał miejsce w roku 1898). Drugi taki rejs odbył się w 1904 roku, a następnie op- rócz okresu 1917 — 1920 odbywał się każde- go roku aż do dnia dzisiejszego. Rekordowy czas trwania rejsu, to 1 dzień 1 godzina i 50 minut, na odcinku o długości 616 kilome- trów (średnia prędkość 12,89 węzłów mor- skich, 23,84 km/h) osiągnięty przez slop „Pied Piper", którego właścicielem był Dick Jennings ze Stanów Zjednoczonych, w roku skich rejsów morskich na trasie z Newport na Bermudy i Fastnet Race, jest siup „Nir- vana", którego właścicielem jest Marvin Green ze Stanów Zjednoczonych. W rejsie bermudzkim uzyskał on rekord 1176 kilome- trów, który to dystans pokonał w czasie 12 dni 14 godzin i 29 minut, uzyskując średnią prędkość 18,81 km/h. W rejsie Fastnet dy- stans 1120 kilometrów, „Nirvana" pokonał w czasie 2 dni 12 godzin i 41 minut, uzysku- jąc średnią prędkość 18,45 km/h. Najdłuższym, regularnie odbywającym się co cztery lata Rejs Dookoła Świata Whitbread, zapoczątkowany w sierpniu 1973 roku, orga- nizowany przez „Royal Naval Sailing Asso- ciation". Trasa rejsu na lata 1989— 1990 wy- nosi 59,239 kilometrów, z Southampton i z powrotem, z przystankami i ponownymi stratami w: Punta del Este, Fremantle, Auc- kland i Punta del Este. Rekordowy czas trwania rejsu, otrzymany przez dodanie cza- su na trzech etapach poprzedniego, krótsze- go rejsu, o dystansie 48 465 kilometrów, wy- nosi 117 dni, 14 godzin i 31 minut, a osiąg- nął go „UBS Switzerland", skipper „Pierre Fehlmann" ze Szwajcarii, kończąc rejs dnia 9 maja 1986 roku. Najdłuższy dystans ? Najdłuższą trasę w ciągu doby, 963 kilometry, pokonał jacht „Fleury-Michon VIII" (żeglarz — Philippe Poupon) w dniach 16—17 czerwca 1987 ro- Żeglarstwo. Najdłuższy wyścig %i Jest nim Whttbread Round the Wofłd, Race,;' odbywający się co cztery tata. W1989-30 za-? Najwyższe fale • W Waimea 8ay na Ha- wajach spotyka się największą itość, regularnie utrzymujących się wysokich fal, dogodnych dla surfiftgu. fale te dochodzą do wysokości 9-10 m. (foto: Att-S0ort/Vince Cavataio}. ku, podczas rejsu oceanicznego, trwającego 7 dni 12 godzin i 50 minut, osiągając średnią prędkość 40,10 km/h. Do najbardziej systematycznie odbywają- cych się należą regaty w Cowes, gdzie po raz pierwszy walka o złoty puchar miała miejsce w dniu 10 sierpnia 1826 roku. Od tamtego czasu regaty jedno- lub wielorejsowe odby- wały się corocznie w początkach sierpnia, oprócz lat 1915-1918 i 1940-1945. Obec- nie w Cowes mają miejsce regaty „Week" trwające 9 dni, podczas których odbywa się około 20 rejsów dziennie w różnych katego- riach jachtowych. Biorąc pod uwagę wszystkie rejsowe katego- rie łodzi, na dystansie 500-metrowym naj- większą prędkość uzyskał żeglarz windsur- fingowy, Eric Beale z Wielkiej Brytanii. Uzyskał on prędkość 75 km/h w Saintes Maries de-la-Mer, Camargue, we Francji w dniu 14 listopada 1988 roku. Rekord wśród kobiet pobiła Brigitte Gime- nez, reprezentantka Francji, uzyskując pręd- kość 68,17 km/h, w Saintes Maries de- -la-Mer, dnia 14 grudnia 1988 roku. WINDSURFING High Court ogłosił w dniu 7 kwietnia 1982 roku, że Peter Chilvers w wieku 12 lat za- projektował prototyp windsurfingu w 1958 roku w Anglii. W roku 1968 Henry Hoyler Shweitzer i Jim Drakę wypróbowali po raz pierwszy windsurfing w Kalifornii, Stany Zjednoczone. Mistrzostwa Świata po raz pierwszy odbyły się w 1973 roku, a dyscypliną olimpijską windsurfing został w 1984 roku, kiedy to zwyciężył Stephan van den Berg, reprezen- tant Holandii, zdobywca pięciu tytułów mi- strza świata w latach 1979-1983. Kanał La Manche ? Rekordowy czas przepłynięcia na windsurfingu kanału La Manche, to 1 godzina, 4 minuty i 33 sekun- dy, który uzyskał Baron Arnaud de Rosnay z Francji w dniu 4 lipca 1982 roku. Przepłynął on odcinek z Cap Gris Nez do Dover ze średnią prędkością 31,3 km/h. Po trzech kwadransach przerwy przepłynął on z powrotem kanał La Manche, kończąc swój W związku z wydłużeniem okresu wytrzymałości poszczególnych wyczynów do takiego stopnia, że często trwają one kilka dni, ich jakość stale się zmniejsza do takiego poziomu, że wątpliwe jest czy można w takim wypadku mówić o prawdziwej grze. Z tego powodu jest to ostatnie wydanie Księgi Rekordów Guinnessa, w którym znajduje się lista sportowych wyczynów, w któ- rych jedynym kryterium zakwalifikowania się jest wytrzymałość KOSZYKÓWKA ? Sigma Nu Fraternity grała przez 102 godziny na Uniwersytecie Indiana w Pensylwanii, Stany Zjednoczone 13-17 kwietnia 1983 roku. WINDSURFING ? Laurie Dummett, repre- zentant Wielkiej Brytanii pływał przez 107 go- dzin i 7 minut na terenie Suffolk Water Park w Opswich, Suffolk, w dniach 15-19 września 1988 roku. KRĘGLE ? Jim Webb grał przez 195 godzin i 1 minutę w klubie Gosford City Bowl w New South Wales, Australia, w roku 1984. BRYDŻ (Z ZAPISEM MIĘDZYNARODOWYM) ? Johnathan Noad, Jeremy Cohen, Robert Pinder i Andrew Bale grali przez 186 godzin i 38 minut w hotelu „Ariel", Hayes, Middlesex, Anglia, w dniach 20-28 września 1986 roku. SZACHY ? Roger Long i Graham Croft grali przez 200 godzin w Dingles, Bristol, Avon, Ang- lia, w dniach 11-19 maja 1 984 roku. DOMINO ? Neil Thomas i Tim Beesley grali przez 150 godzin i 5 minut w St. AnselrrTs Col- lege, Wirral, Merseyside, Anglia, w dniach 5-11 sierpnia 1985 roku. WARCABY ? Tom Relph i Edward Roper grali przez 170 godzin i 2 minuty w St. AnselnYs College, Wirral, Anglia, Merseyside, w dniach 15-22 sierpnia 1988 roku. PIŁKA NOŻNA ? Dwie drużyny ze szkoły średniej w Roy, Utah, Stany Zjednoczone, grały przez 75 godzin i 30 minut, w dniach 8-12 sierpnia 1988 roku. PIŁKA RĘCZNA ? Gra w Castlebridge Handball Club, Castelbridge, Co Wexford, Irlan- dia, trwała 45 godzin i 50 minut w dniach 26-28 września 1986 roku. HOKEJ ? Pod gołym niebem Dwie drużyny z klubu hokejowego Belper, Centrum Sportowe w Belper, Derbyshire, Anglia, grały przez 50 go- dzin w dniach 28-30 kwietnia 1989 roku. W hali. Dwie drużyny z klubu hokejowego Old Kingstoniam, w Roehampton Recreation Centre, Surrey, grały przez 56 godzin w dniach 28-30 kwietnia 1989 roku. JEŹDZIECTWO ? Henry Perry jechał na ko- niu przez 149 godzin i 45 minut w Langdon Hill, Victoria, Australia w dniach 7-13 listopada 1988 roku. *V7\AMARSTWO ? Austin McKinley jeździł JAZDA NA WROTKACH ? Isamu Furu- gen jeździł przez 334 godziny i 18 minut w Naha Roller Skate Land, Okinawa, Japonia, w dniach 11 -27 grudnia 1983 roku. TRAMPOLINA ? Jeff Schwartz skakał na trampolinie przez 266 godzin i 9 minut w Glen- view, Illinois, Stany Zjednoczone, w dniach 14-25 sierpnia 1981 roku. REKORDY NON-STOP KOLARSTWO ? Carlos Vieira jechał na ro- werze non-stop przez 191 godzin w Leira, Por- tugalia, w dniach 8-16 czerwca 1983 roku. Po- konał on dystans 2 407,64 kilometrów i był w ciągłym ruchu przez 98,7 proc. czasu. BIEGI ? Bertil Jarlaker ze Szwecji (ur. w roku 1936) przebiegł 568 kilometrów w czasie 121 godzin i 54 minuty, w Norrkoping, Szwecja, w dniach 20-31 maja 1980 roku. Był on w ciąg- łym ruchu przez 95,04 proc. czasu. PŁYWANIE ? Beznogi Charles Zibbelman, inaczej Zimmy, (ur. w roku 1894) uzyskał naj- lepszy dotąd czas, pływając non-stop przez 168 godzin, kończąc 24 lutego 1941 roku, na base- nie w Honolulu, Hawaje, Stany Zjednoczone. Najlepszy czas wśród kobiet uzyskała Vicki Keith z Kanady, która pływała przez 129 godzin 45 mi- nut na basenie w Kingston, Ontario, Kanada w dniach 5-10 czerwca 1986 roku. CHÓD ? Georges Holtyzer, z Belgii przeszedł 673,48 kilometrów w czasie 6 dni 10 godzin i 58 minut, wykonując 452 okrążenia, każde o długości 1,49 kilometra, w Ninove, Belgia w dniach 19-25 lipca 1986 roku. Nie wolno mu było zatrzymywać się, ani odpoczywać. Był w ciągłym ruchu przez 98,78 proc. czasu. DYSCYPLINY SPORTOWE. GRY I ROZGRYWKI ŁUCZNICTWO ? W kategorii kobiet repre- zentantka Korei Południowej pobiła dwa rekordy świata podczas Mistrzostw Świata w Lozannie (Szwajcaria) w czerwcu 1989 roku: FITA 1369/1444 - 70 metrów 336/360 - 60 metrów 347/360. KRĘGLARSTWO ? Największa ilość punk- tów zdobytych w ciągu 24 godzin: W dniach 9-10 czerwca 1989 roku sześcioosobowa dru- żyna kręglarzy uzyskała 87 722 punkty w klubie kręglarskim w Bitburg, RFN. TOUR DE FRANCE ? Najmniejszą różnicą czasów podczas Tour De France wygrał repre- zentant Stanów Zjednoczonych Greg Lemond (ur. 26 czerwca 1960 roku), który zakończył wyścig o dystansie 3 250 kilometrów, trwający 23 dni (od 1 do 23 czerwca 1989 roku, uzysku- jąc czas 87 godzin 38 minut i 35 sekund. Fini- szował on w Paryżu, wyprzedzając jedynie o 8 sekund reprezentanta Francji, Laurenta Fignon (ur. 12 sierpnia 1960 roku). WYŚCIGI SAMOCHODOWE ? Najlepsi kierowcy: Reprezentant Francji Alain Prost (ur. 24 lutego 1955 roku) uzyskał ogółem 567,5 Furu- i Naha dniach kat na Glen- dniach na ro- i, Por- u. Po- byt w v roku e 121 cja, w ' ciąg- elman, at naj- k 168 base- czone. i Keith 45 mi- ada w :eszedl )dzin i żde o gia w io mu Był w repre- ikordy mannie FITA lelrów punk- iniach i dru- klubie óżnicą repre- imond ończyt vający ?ysku- . Fini- ie o 8 :ignon ajlepsi st (ur. 567,5 ix, do repre- i wziął in 13 Co roku, oprócz nowych i zaktualizowanych re- kordów, Księga zawiera specjalne, ilustrowane artykuły poświęcone wybranym tematom. W tym roku są nimi: * Wokół Ziemi * Świat w kryzysie * Najpopularniejsze dyscypliny sportowe * Technika