SZLAK TRANSSYBERYJSKI MOSKWA - BAJKAŁ - MONGOLIA - PEKIN ZABIERAMY CIĘ W PODRÓŻ SZLAKIEM KOLEI TRANSSYBERYJSKIEJ... Nakład przewodnika "Szlak Transsyberyjski" jest niestety wyczerpany, ale wiemy że bardzo wielu z Was bezskutecznie go poszukuje. Po chwili redakcyjnej zadumy zostało postanowione, że zaspokoimy Wasze apetyty i oddamy Warn książkę do wglądu, a nawet do wydrukowania:) W tym sezonie to jedyny sposób na wypełnienie luki po "Szlaku...", a co będzie za rok zależy w dużej mierze od Was, a zwłaszcza od tych, którzy z naszym przewodnikiem już jeździli! Zwracamy się zatem z ogromną prośbą o wypełnienie ankiety na naszej stronie, która pomoże nam dowiedzieć się jaki kształt mamy nadać w przyszłości temu przewodnikowi, co ma on zawierać, żeby inni mogli z niego jak najwięcej skorzystać? www.bezdroza.com/popup/transsib.php Chcielibyśmy też wiedzieć jak korzystaliście z tego przewodnika, ilu z Was rzeczywiście przejechało cały szlak kolei transsyberyjskiej, ilu zatrzymało się w Mongolii albo na Przybajkalu, ilu z Was wpadło do Moskwy, a ilu zajrzało do Pekinu? Zdanie każdego z Was jest dla nas cenne i pouczające. A wszystkich, którzy chcą podzielić się czymś więcej zapraszamy na forum www.forum.bezdroza.com - piszcie, dyskutujcie, wyrażajcie swoje opinie - prosimy o wypowiedź każdego, komu ten temat nie jest obojętny! Redakcja Bezdroży www.bezdroza.com.pl PRZEWODNIK TURYSTYCZNY Seria: Szlaki Autorzy przewodnika: Małgorzata Gawełda - współpracowała przy części pekińskiej, atlasie religijnym i rozdziale mongolskim. Marcel Kwaśniak - opis przejazdu koleją na trasie Ułan Ude - Pekin, uzupełnienia i aktualizacje informacji w części mongolskiej (szczególnie rozdział "Ułan Bator"). Karolina Kwiecień - opis kulturowo -religijny i część tras w części bajkalskiej, współautorka atlasu religijnego. Tomasz Ostrowski -współautor części mongolskiej i rozdziału o Szlaku Trans syberyjskim. Stanisław Pagacz -współautor części bajkalskiej, opis przejazdu koleją na odcinku Irkuck - Ułan Ude. Maciej Strzałkowski - współautor części pekińskiej i atlasu religijnego, uzupełnienia do rozdziału mongolskiego. Radosław Tomalski - współautor części pekińskiej i atlasu religijnego, uzupełnienia do rozdziału mongolskiego. Julia Witczuk - współautorka części bajkalskiej, opis przejazdu koleją na odcinku Irkuck - Ułan Ude. Dominika Zaręba -współautorka części mongolskiej. Bogdan Zemanek - współautor części pekińskiej. Adina Zemanek- słowniczek polsko-chiński Elżbieta Żak - autorka części moskiewskiej, opis przejazdu koleją na odcinku Moskwa-Irkuck, opis historii Szlaku Tanssyberyjskiego i Kolei Transsyberyj skiej. Ponadto informacji dostarczyli: Marcin Broniatowski, Robert Dejtrowski, Beata Jankowska, Rafał Jendrzejewski, Michał Kochańczyk, Lucyna Lewandowska, Katarzyna i Andrzej Mazurkiewiczowie, Michał Missala, Maciej Olech, Filip Sosenko, Michał Paca, Łukasz Wordliczek. Przewodnik powstał przy współpracy z Towarzystwem Polska-Mongolia. Przy pracy nad przewodnikiem wykorzystano wiele informacji zawartych w publikacji S.N. Wołkowa Wokrug Bajkała, Irkuck 2001 Redakcja i opracowanie całości: Tomasz Ostrowski Redakcja i korekta stylistyczna: Wioletta Bagnicka Konsultacja językowa: dr. Agata Bareja-Starzyńska i Dorota Jakubik, Instytut Orientalistyki UW Autorzy zdjęć: Marcel Kwaśniak Andrzej Mazurkiewicz Tomasz Ostrowski Stanisław Pagacz Adam Sanocki Paweł Stefaniuk Julia Witczuk Dominika Zaręba Elżbieta Żak Zdjęcia na okładkach: Okł I - Lokomotywa na trasie Kolei Transsyberyjskiej, fot. Paweł Stefaniuk Okł IV - Rosyjski tabor kolejowy, ftn Paweł Stefaniuk Rysunki: Wojciech Kwiecień Małgorzata Stalończyk Julia Witczuk Opracowanie map, schematów i planów miast: Marcin Wieczorkowski Skład: Paweł Kosmalski Druk: Drukarnia LEGRA, Kraków Wydawnictwo: Bezdroża ul. Pychowicka 7 31-364 Kraków tel./faks: (012) 269-29-61 e-maił: biuro@bezdroza.com.pl www.bezdroza. com.pl Wydanie I, Kraków 2002 ISBN 83-913283-8-4 Copyright (c) Bezdroża O autorach Małgorzata Gawełda - absolwentka Śląskiej Akademii Medycznej; w sezonie letnim 2001 zbierała materiały do badań dotyczących szpitalnictwa w Mongolii, podróżowała również po północnej części Chin. Karolina Kwiecień - absolwentka religioznawstwa UJ; Syberię odwiedziła kilkukrotnie, nad Bajkałem przeprowadzała badania terenowe dotyczące życia religijnego Buriatów. Współpracowała przy przewodnikach Bajkał. Morze Syberii i Krym. Półwysep rozmaitości wydanych przez wydawnictwo Bezdroża. Tomasz Ostrowski - absolwent turystyki AE i etnologii UJ; w Mongolii spędził kilka miesięcy, współautor przewodnika Mongolia. Nie tylko step (Bezdroża, 2000). Stanisław Pagacz - student leśnictwa SGGW i historii sztuki UW; nad Baj kałem był kilkukrotnie, prowadził tam badania faunistyczne. Jest współautorem przewodnika Bajkał. Morze Syberii (Bezdroża, 2000). Marcel Kwaśniak - absolwent kulturoznawstwa UŚ i student etnologii UJ; w Mongolii prowadził kilkukrotnie badania folkloroznawcze i etnolo- giczne. Współpracował przy przewodniku Mongolia. Nie tylko step (Bezdroża, 2000), Bąkał. Morze Syberii (Bezdroża, 2000). Współautor i redaktor książki wspomnieniowej Azjatycka opowieść (SAAK, 2002). Maciej Strzałkowski - absolwent Politechniki Śląskiej; latem 2001 r. brał udział w wyprawie po Mongolii i północnej części Chin Radosław Tomalski - absolwent Śląskiej Akademii Medycznej; w sezonie letnim 2001 zbierał materiały do badań dotyczących szpitalnictwa w Mongolii, podróżował również po północnej części Chin. Julia Witczuk - absolwentka leśnictwa SGGW; Przybajkale penetrowała podczas indywidualnych wielomiesięcznych wypraw badawczych. Jest współautorką przewodnika Bajkał. Morze Syberii (Bezdroża, 2000) i autorką albumu fotograficznego Syberia. Wkrainie Buriatów (Multico, 2001). Dominika Zaręba - absolwentka turystyki AE, zawodowo związana z ochroną przyrody; pełni funkcję wiceprzewodniczącej w Sekcji Parków Narodowych PKE. W Mongolii spędziła kilka miesięcy. Działania na rzecz ochrony przyrody w Mongolii opisała m.in. w książce Ekoturystyka. Nadzieje i wyzwania (PWN, 2000). Współautorka przewodnika Mongolia. Nie tylko step (Bezdroża, 2000) i innych publikacji przewodnikowych. Adina Zemanek - z wykształcenia sinolog, dwa lata spędziła w Chinach, obecnie pracownik UJ, gdzie prowadzi lektorat języka chińskiego; współpracowała także przy innych przewodnikach Wydawnictwa Bezdroża. Bogdan Zemanek - z wykształcenia etnolog i psycholog, kilka lat spędził w Chinach ucząc się języka i prowadząc obserwacje etnologiczne. Napisał szereg artykułów dotyczących Chin do czasopism specjalistycznych (Wiedza i Życie, Poznaj Świat) i naukowych. Elżbieta Żak - absolwentka filologii rosyjskiej UJ; wielokrotnie penetrowała Rosję, zarówno jej część europejską (cztery miesiące mieszkała w Moskwie), jak i azjatycką (wyprawa nad Bajkał w 2001 r.). Organizowała wystawy fotograficzne ze swoich podróży do Rosji. W Moskwie zna niemal każdy kąt. 0 przewodniku Zasięg przewodnika Przewodnik Szlak Transsyberyjski. Moskwa - Bajkał - Mongolia - Pekin nie tylko opisuje sam przejazd Koleją Transsyberyjską na trasie od Moskwy poprzez Przybajkale i Mongolię do Pekinu czy przybliża historię szlaku. Przewodnik ten przede wszystkim łączy w sobie rozbudowane opisy wymienionych wyżej miejsc i regionów. To jakby połączenie czterech miniprzewodników o poszczególnych miejscach, przy czym sam sposób opisu owych miejsc, jak i układ podrozdziałów jest jednolity. Podstawę dla dwóch najbardziej obszernych rozdziałów dotyczących Przybajkala 1 Mongolii stanowiły przewodniki wydane w 2000 roku przez Bezdroża - Bajkał. Morze Syberii i Mongolia. Nie tylko step. Zmniejszono jednak objętość tekstów zawartych w tychże przewodnikach, a informacje wykorzystane do przewodnika po Szlaku Transsyberyjskim uzupełniono i zaktualizowano. Układ rozdziałów Przewodnik składa się z dwóch wyraźnie wydzielonych części. W części pierwszej znalazły się rozdziały omawiające kwestie związane z przygotowaniami do wyjazdu i samym przejazdem szlakiem będącym przedmiotem opisu tego przewodnika. Tak więc w rozdziale pierwszym zawarto porady, co należy zabrać ze sobą w podróż. Sugestie autorów dotyczące tej kwestii uwzględniają cel, do którego udają się podróżni: do Moskwy, nad Bajkał, do Mongolii lub do Pekinu. Dowiemy się, jaki sprzęt turystyczny może się przydać, gdzie szukać informacji o poszczególnych miejscach na szlaku, jakie są dostępne mapy i przewodniki, jakie czekają nas formalności graniczno-wizowe itp. Jest tam też zawarta lista różnych opcji dojazdu w interesujące nas miejsca oraz zestawienia tych opcji uwzględniające czas i koszty przejazdu. Rozdział drugi to opis samego Szlaku Trans syberyjskiego w rozumieniu, jakie przyjęto w tym przewodniku, a więc szlaku rozpoczynającego się w Moskwie i kończącego w Pekinie. Przebieg szlaku wyznacza historyczny szlak herbaciany oraz linia Kolei Transsyberyjskiej wraz z jej transmon- golską odnogą. Tak więc w rozdziale tym opisano zarówno szlak karawan transportujących herbatę z Chin do Rosji, jak i historię sławetnej kolei łączące,) Europę z Dalekim Wschodem. Trzeci rozdział to chronologiczny opis przejazdu pociągiem na trasie Moskwa - Pekin. Czytelnik dowie się coś niecoś o mijanych miastach i regionach, o specyfice podróży, o tym, czego może się spodziewać w pociągu firmiennym "Bajkał", i co może zakupić na poszczególnych stacjach kolei. Część druga przewodnika to szczegółowy opis poszczególnych miejsc i regionów na szlaku: Moskwy wraz z okolicami, regionu Przybajkala, środkowej części Mongolii oraz Pekinu z najbliższą okolicą miasta. W każdej z czterech części znajduje się rozdział krajoznawczy (opis historii, kultury itd.), rozdział z informacjami praktycznymi dotyczącymi samego miasta czy regionu oraz rozdział z propozycjami tras zwiedzania. W tym ostatnim rozdziale Czytelnik znajdzie opisy zabytków, muzeów, miejsc godnych odwiedzenia, a także informacje na temat możliwości noclegowych, żywieniowych itp. W działach poświęconych Moskwie i Pekinowi znalazły się także rozdzialiki opisujące okolice tychże metropolii. Końcową część przewodnika zajął atlas religijny - krótki opis religii, z jakimi spotkają się podróżujący szlakiem. Znalazły się tam też trzy minisłowniczki - rosyjski, mongolski i chiński - oraz indeks nazw geograficznych. Trasy W przewodniku pojawiają się różnego rodzaju propozycje tras. Nieco inny charakter mają one w przypadku miast, nieco inny zaś w przypadku regionów. W miastach pojawiają się trasy ukazujące poszczególne zabytki, muzea i ciekawostki. Są też trasy tematyczne, jak choćby moskiewska trasa "Śladami Mistrza i Małgorzaty Michaiła Bułhakowa". Część z proponowanych tras to trasy piesze, inne, szczególnie w Pekinie, proponują poruszanie się między poszczególnymi miejscami środkami komunikacji publicznej. Czasem już ów środek może być pretekstem do osobnej wycieczki, jak choćby w przypadku moskiewskiego metra. Niektóre warte wzmianki miejsca, które jednak znajdowały się poza którymkolwiek z opisywanych szlaków, ujęto w osobne zestawienia, np. "Trasa OA, czyli rozmaitości miejskie" w części pekińskiej. W rozdziałach poświęconych regionom - okolicom Bajkału i Mongolii - pojawiają się trasy piesze i trasy przejazdu. W rozdziale bajkalskim dominuje podział na rejony, w obrębie których proponuje się pewne trasy piesze (choć nie tylko - np. spływy rzeczne). W części mongolskiej dominują trasy przejazdu - z różnych punktów tych tras można organizować wyprawy piesze lub konne (przy czym ze względu na charakter przewodnika te ostatnie nakreślono tylko skrótowo, bez zamieszczania dokładnego opisu ich przebiegu). Mapy W przewodniku znalazło się szereg różnych mapek i schematów. Są więc plany centrów miast czy schematyczne plany całych miast, są mapki regionów z zaznaczonymi pasmami górskimi, rzekami, drogami i atrakcjami turystycznymi, są wreszcie schematy niektórych miejsc w obrębie miast (np. świątyń pekińskich). Nazwy W literaturze przedmiotu spotyka się różne transkrypcje zarówno nazw rosyjskich, jak i mongolskich czy chińskich. Czasem różne encyklopedie stosują różne sposoby zapisu nazw, a i zdarza się, że i środowiska językoznawców mają jeszcze odmienny punkt widzenia na poprawność owego zapisu. Są też rozbieżności w samej literaturze. W części moskiewskiej większość nazw własnych jest tłumaczona na język polski (obok ich zapisu w transkrypcji fonetycznej), np. Woskrie - sienskije worota - Brama Zmartwychwstania, Uspienskij sobór - sobór Zaśnięcia Marii Panny. Nazwy stacji metra oraz ulic dla łatwości porozumiewania się pozostawione są w pełnej, nie spolszczonej formie, np. Arbat- skaja, Twierskaja. Przy zapisie słów rosyjskich przyjęto zasady transkrypcji fonetycznej najbardziej rozpowszechnione w Polsce: rosyjskie miękkie spółgłoski m, h zapisywane są jako sz, cz (choć według normy moskiewskiej, wymawiane są jak miękkie ć, ś), pozostawiono rosyjskie końcówki dopełniacza - ogo, które po rosyjsku wymawia się jako -owo (np. bystrowo, narodnowo), zachowano samogłoskę o, którą w języku rosyjskim, jeśli nie jest akcentowana, wymawia się jak a. W rozdziale bajkalskim zastosowano spolszczenia niektórych powszechnie używanych w literaturze nazw - dotyczy to nie tylko dużych miast, jak na przykład Irkuck, ale i mniejszych miejscowości (np. Mysowa zamiast Mysowaja). Niektóre dwuczłonowe nazwy występować mogą w literaturze zarówno z dywizem, jak i bez niego. W przewodniku przyjęto formę jaką spotyka się w encyklopedii PWN, stąd choćby zapis nazwy Ułan Ude, a nie Ułan-Ude. Nie oznacza to, że wersja z dywizem jest niepoprawna. Niektóre mniej znane nazwy, które nie występują w polskiej literaturze, a na rosyj skich mapach zapisano z dywizem, pozostawia się w przewodniku w takiej właśnie formie. W literaturze naukowej lat 70. i 80. XX w. na temat Mongolii pojawiają się zarówno takie nazwy, jak oho czy Ułan-nąrjak i owoo i Ulaan Nuur. Różnice dotyczą też nazwisk, np. Ugedej i Ogódej, Kubiałaj i Kubilaj itd. W przewodniku zastosowano sposób zapisu nazw zgodny z transkrypcją przyjmowaną obecnie przez środowiska mongolistów. Tylko nazwy, które przyjęły się i utrwaliły w polskiej literaturze, pozostawiono w spolszczonej formie, np. Ułan Bator, a nie Ulaanbaatar, czy jezioro Chubsugul, a nie jezioro Chówsgól (choć ta druga forma też dopuszczalna). Przy zapisie nazw chińskich stosowano transkrypcję pinyin (zgodnie z nią np. literę "q" wymawia się jak polskie "ć", tak więc w tekście pojawia się na przykład nazwa Urumąi, a nie Urumczi). Wyjątek stanowią nazwy o utrwalonej polskiej pisowni np. Pekin. Sposób wymowy nazw chińskich -zob. minisłownik polsko-chiński na końcu książki. Ceny Wszelkie ceny podawane są w przewodniku w dolarach amerykańskich. Spora inflacja panująca w krajach znajdujących się na szlaku spowodowałaby szybką dezaktualizację tego aspektu przewodnika. Kurs dolara amerykańskiego, waluty stabilnej w całej Europie Środkowo-Wschodniejl północnej Azji, zmienia się proporcjonalnie do wzrostu cen. Bardzo często może się zdarzyć, iż za niektóre usługi można zapłacić bezpośrednio dolarami. Ponadto znając ceny dolarowe, znacznie łatwiej zaplanować podróż pod względem finansowym. SPIS TREŚCI O autorach.............................................................................................4 O przewodniku.......................................................................................5 CZĘŚĆ I - WYRUSZYĆ NA SZLAK Rozdział I PRZYGOTOWANIA I RÓŻNE OPCJE PRZEJAZDU...........23 PRZYGOTOWANIA DO PODRÓŻY...............................................23 Przewodniki i mapy.......................................................................23 Słowniki i rozmówki......................................................................25 Strony WWW................................................................................26 Formalności wizowo-paszportowe................................................28 Zabezpieczenia medyczne.............................................................32 Sprzęt turystyczny.........................................................................33 Materiały fotograficzne..................................................................34 Inne przydatne rzeczy w podróży....................................................34 Wybór czasu podróży.....................................................................36 Różne opcje przejazdu.......................................................................39 Opcje przejazdu do Moskwy..........................................................39 Opcje przejazdu nad Bajkał............................................................42 Opcje przejazdu do Mongolii.........................................................48 Opcje przejazdu do Pekinu.............................................................51 Zestawienie różnych opcji przejazdu..............................................55 Przejścia graniczne........................................................................55 Rozdział II SZLAK TRANSSYBERYJSKI...............................................57 Współczesny szlak podróżniczy.........................................................57 Wielki szlak herbaciany....................................................................58 Kolej Transsyberyjska.......................................................................60 Historia budowy............................................................................61 Podział trasy Kolei Transsyberyjskiej.............................................63 Linia Ussuryjska.......................................................................63 Linia Zachodniosyberyjska.......................................................63 Linia Srodkowosyberyjska.........................................................63 Linia Krugobajkalska................................................................63 Linia Zabajkalska.....................................................................64 Linia Transmandżurska............................................................64 Linia Południowo-Mandżurska................................................65 Linia Amurska..........................................................................65 Inne linie kolejowe...................................................................65 Rozdział III PRZEJAZD KOLEJĄ NA TRASIE MOSKWA - PEKIN.......68 Nad Bajkał (Moskwa - Irkuck) ..........................................................68 Wzdłuż brzegów Bajkału (Irkuck-Ułan Ude)....................................81 10 Do Mongolii (Ułan Ude - Ułan Bator)...............................................86 Do Chin (Ułan Bator -Pekin)...........................................................91 CZĘŚĆ II - REGIONY NA SZLAKU MOSKWA - PEKIN --------------------------------------MOSKWA---------------------------------------- MOSKWA. INFORMACJE KRAJOZNAWCZE.....................................99 Moskwa jako stolica..........................................................................99 Położenie i powierzchnia miasta.......................................................99 Mieszkańcy.......................................................................................99 Historia miasta...............................................................................100 Współczesna prawosławna Moskwa................................................103 MOSKWA. INFORMACJE PRAKTYCZNE........................................105 Placówki dyplomatyczne ................................................................105 Parafie katolickie w Moskwie..........................................................105 Obowiązek rejestracji......................................................................105 Wymiana waluty.............................................................................106 Karty kredytowe i bankomaty..........................................................106 Dworce kolejowe i lotniska.............................................................107 Główne dworce kolejowe ............................................................107 Lotniska w Moskwie....................................................................107 Kasy i biura sprzedaży biletów kolejowych i lotniczych.................109 Komunikacja miejska w Moskwie...................................................110 Metro..........................................................................................110 Transport naziemny....................................................................114 Noclegi...........................................................................................115 Wyżywienie....................................................................................117 Ubezpieczenie, opieka medyczna....................................................122 Poczta, telefony, Internet................................................................122 Mapy, słowniki, filmy fotograficzne................................................124 Pamiątki i upominki.......................................................................126 MOSKWA. TRASY ZWIEDZANIA MIASTA.....................................128 Moskiewskie metro........................................................................128 Historia metra.............................................................................128 Ciekawsze stacje moskiewskiego metra.......................................129 Wycieczka po stacjach metra.......................................................131 Warwarka - Plac Czerwony.............................................................133 Kitaj -gorod.................................................................................133 Ulica Warwarka...........................................................................133 Plac Czerwony.............................................................................136 Sobór Wasyla Błogosławionego....................................................137 Miejsce straceń............................................................................138 Pomnik Minina i Pożarskiego......................................................140 Mauzoleum Lenina.....................................................................140 11 GUM..........................................................................................143 Sobór Kazański............................................................................143 Państwowe Muzeum Historyczne................................................144 Brama Zmartwychwstania..........................................................144 Plac Teatralny..............................................................................146 Osobliwości Kremla........................................................................146 Kreml..........................................................................................146 Park Aleksandrowski...................................................................155 Cerkiew Chrystusa Zbawiciela........................................................156 Sobór Chrystusa Zbawiciela........................................................157 DomPiercowa.............................................................................161 Cerkiew Mikołaja na Biersieniewce.............................................161 Klasztor Doński...........................................................................163 Śladami Mistrza i Małgorzaty Michaiła Bułhakowa.........................164 Niedobre mieszkanie (niechoroszaja kwartira).............................164 Patriarsze Prudy..........................................................................166 Prieczistienka Bułhakowa............................................................166 Dom Mistrza...............................................................................167 Dom Małgorzaty.........................................................................168 Arbat..............................................................................................169 Symbole pieriestrojki na Arbacie..................................................171 Nowy Arbat.................................................................................171 Moskiewskie klasztory....................................................................171 Klasztor Nowodziewiczy..............................................................172 Klasztor Andronikowski..............................................................173 Klasztor Nowospasski.................................................................174 DwórKruticki.............................................................................174 Moskiewskie muzea........................................................................175 Wycieczka tramwajem nr 39 na Wróblowe Wzgórza........................177 MOSKWA. OBRZEŻA MIASTA.........................................................183 Kołomienskoje ...............................................................................183 Carycyno........................................................................................184 Kuskowo.........................................................................................185 WDNCh i Ostankino......................................................................186 Pieriediełkino..................................................................................187 Okolice Moskwy - Siergijew Posad..................................................188 ----------------------------------------------BAJKAŁ---------------------------------------------- BAJKAŁ. INFORMACJE KRAJOZNAWCZE......................................191 Położenie i charakterystyka geograficzna.........................................193 Przyroda.........................................................................................205 Szata roślinna..............................................................................205 Zwierzęta....................................................................................211 Historia..........................................................................................219 12 Polityka i gospodarka......................................................................230 Ludność, grupy etniczne, język........................................................232 Kultura...........................................................................................235 Kultura materialna......................................................................235 Architektura................................................................................235 Rzemiosło...................................................................................239 Strój............................................................................................240 Język i literatura..........................................................................241 Muzyka i taniec...........................................................................242 Buriackietradycje, obrzędyi święta..............................................243 Kultura miejska...........................................................................249 Tradycje kulinarne......................................................................251 Religia............................................................................................252 Ochrona dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego........................261 Główne zagrożenia środowiska przyrodniczego okolic Bajkału.....261 Ochrona przyrody nad Bajkałem..................................................264 Obszary chronione Przybajkala...................................................266 BAJKAŁ. INFORMACJE PRAKTYCZNE...........................................272 Placówki dyplomatyczne na Syberii.................................................272 Obowiązek rejestracji ...................................................................272 Wymiana waluty.............................................................................272 Komunikacja w regionie..................................................................272 Noclegi...........................................................................................276 Wyżywienie....................................................................................277 Opieka medyczna...........................................................................279 Zagrożenia ze strony zwierząt.........................................................279 Poczta, telefon, Internet..................................................................281 Mapy i atlasy...................................................................................282 Pamiątki.........................................................................................282 Normy zwyczajowe.........................................................................283 BAJKAŁ. TRASY I GŁÓWNE MIASTA REGIONU............................285 Irkuck.............................................................................................285 Najciekawsze miejsca w Irkucku.....................................................288 Plac Kirowa.................................................................................288 Ulica Karola Marksa....................................................................291 Cerkiew Podniesienia Krzyża Pańskiego......................................294 Monastyr Znamienskij................................................................294 Kompleks muzealny "Dekabryści w Irkucku"...............................295 Zabytki architektury drewnianej..................................................296 Inne interesujące zabytki architektoniczne..................................297 Muzea.........................................................................................297 Noclegi...........................................................................................300 Transport........................................................................................301 Salony i kawiarnie internetowe.......................................................301 Bary i restauracje.............................................................................301 13 Ważne sklepy..................................................................................302 Konsulat Mongolii..........................................................................302 Ciekawe miejsca w okolicach Irkucka.............................................302 Trasa: Listwianka Irkuck- Talcy (skansen) - Listwianka..............300 Skansen Talcy.........................................................................302 Listwianka..............................................................................304 Wybrzeże południowo-zachodnie...................................................308 Trasa: Listwianka - Bolszyje Koty - Bolszoje Gołoustnoje - Zatoka Piaszczysta...................................................................308 Bolszyje Koty..........................................................................309 Bolszoje Gołoustnoje .............................................................310 Zatoka Piaszczysta..................................................................309 Inne ciekawe miej sca wybrzeża południowo-zachodniego.......313 Wyspa Olchon................................................................................313 Dolina Tunkińska...........................................................................315 Ważniejsze miejscowości regionu................................................320 Arszan ...................................................................................320 Kyren.....................................................................................321 Tunka.....................................................................................321 Żemczug.................................................................................321 Źródła mineralne w Dolinie Tunkińskiej.....................................322 Ciekawsze obiekty przyrodnicze..................................................323 Święte miejsca Buriatów..............................................................323 Trasy piesze w Tunkińskim PN....................................................324 Trasa: Szumak Niłowa Pustelnia - przełęcz Szumak - szumackie źródła..................................................................324 Trasa: Mondy-góraMunku-Sardyk - Mondy........................325 Inne trasy....................................................................................325 Trasa: Arszan - Chandagajka - Mojgoty - Chongoł-Doj -Niłowka-Chojto-Goł.........................................................325 Trasa: Tunka - Jezioro Chobok - Arszan..................................326 Trasa: Chojto-Goł-wodospad na rzece Iche-Uchguń...........326 Trasa: Turan - rzeka Turan - rzeka Mały Zangisan - Turan.....326 Trasa: Żemczug - rzeka Charagun - rzeka Wielki Urgudej - szlakBuchatyj -Żemczug....................................................326 Trasa: Spływ po rzece Irkut: Mondy-Zun-Murino-Irkuck... 326 Kolej Krugobajkalska.......................................................................327 Góry Chamar Daban.......................................................................328 Sludianka....................................................................................330 Trasy piesze w górach Chamar Daban..........................................331 Trasa: Pik Czerskiego Miasto Sludianka - rzeka Sludianka - Pik Czerskiego......................................................................331 Trasa: Pik Porożystyj Utulik - Babcha - Lewy Popieriecznyj - Pik Porożystyj - Jezioro Martwe - Sołzan - Bajkalsk..............333 Rezerwat Bajkalski......................................................................334 14 Trasa: Góra Duga Tanchoj - rzeka Tanchojska Osinowka -góraDuga.............................................................................335 Trasa: Pieriejomnaja Tanchoj - rzeka Pieriejomnaja - Jezioro Czarne... 3 3 6 Trasa: Osinowka Stacja Osinowka - rzeka Osinowka - punkt badawczy Czum - góra Osinowka...............................338 UłanUde........................................................................................339 Muzea.........................................................................................339 Interesujące zabytki architektoniczne..........................................341 Noclegi........................................................................................341 Transport....................................................................................342 Ważne telefony............................................................................342 Internet.......................................................................................342 Konsulat Mongolii.......................................................................342 Ciekawe miejsca w okolicach UłanUde.........................................342 Trasa przejazdu: Ułan Ude - Iwołgińsk - Gusinoje Oziero - Kiachta 344 Iwołgiński Dacan.........................................................................344 Bujan-Tugad...............................................................................347 Gusinoje Oziero..........................................................................347 Gusinoozierski Dacan.................................................................347 Kiachta........................................................................................348 --------------------------------------MONGOLIA-------------------------------------- MONGOLIA. INFORMACJE KRAJOZNAWCZE..............................349 Charakterystyka geograficzna.........................................................349 Charakterystyka przyrodnicza........................................................352 Szata roślinna.............................................................................352 Zwierzęta....................................................................................358 Historia..........................................................................................366 Polityka..........................................................................................379 Gospodarka....................................................................................380 Ludności język...............................................................................384 Kultura...........................................................................................388 Kalendarz mongolski a obrzędowość doroczna.............................389 Obrzędy rodzinne........................................................................390 Mongołowie i konie.....................................................................392 Zwyczaje powitalne - częstowanie wódką i tabaką.......................393 Gry i zawody...............................................................................396 Naadam - Trzy gry mężczyzny................................................397 Strój............................................................................................400 Architektura stepu......................................................................401 Sposób rozkładania jurty..............................................................402 Sztuka............................................................................................405 Współczesna kultura i sztuka miejska.............................................411 Kuchnia mongolska........................................................................412 15 Religia............................................................................................417 Ochrona dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego........................422 Historia ochrony przyrody...........................................................423 Obszarowy system ochrony przyrody...........................................424 Ekoturystyka...............................................................................426 MONGOLIA. INFORMACJE PRAKTYCZNE...................................429 Placówki dyplomatyczne.................................................................429 Obowiązek rejestracji......................................................................430 Wymiana waluty.............................................................................430 Komunikacja w regionie..................................................................431 Noclegi...........................................................................................438 Wyżywienie....................................................................................439 Opieka medyczna...........................................................................439 Poczta, telefon, Internet..................................................................440 Mapy .............................................................................................440 Pamiątki.........................................................................................440 MONGOLIA. TRASY I GŁÓWNE MIASTA NA TRASIE KOLEI TRANSMONGOLSKIEJ: UŁAN BATORI SAJNSZAND..................443 UłanBator......................................................................................443 Noclegi........................................................................................446 Wyżywienie.................................................................................447 Piwiarnie, kluby, dyskoteki..........................................................451 Kina i teatry.................................................................................451 Zakupy........................................................................................452 Poczta, telefon, faks, e-maił........................................................452 Wymiana waluty.........................................................................453 Urzędy, ambasady, jednostki wydaj ące pozwolenia......................453 Zaplecze medyczne......................................................................453 Transport....................................................................................453 Klasztory i muzea........................................................................454 Festiwal Naadam (w Ułan Bator corocznie około 10-15lipca) ....458 Okolice Ułan Bator.........................................................................459 Park Narodowy Gorkijn Tereldż...................................................459 Obszar Ścisłej Ochrony Góry Bogd chaan.....................................461 Obszar Ścisłej Ochrony Chan Chentij..........................................463 Sajnszand.......................................................................................464 Okolice Sajnszand...........................................................................464 Dziiiinbajan................................................................................464 Wydmy Biirid Siime i Argalant Ulaan Szire..................................465 Trasa przejazdu (nr 1): Ułan Bator - Mórón.....................................465 Wulkany Togoo i Uran.................................................................466 Amarbajasgalant Chijd................................................................466 Mórón.........................................................................................466 Chatgal.......................................................................................467 Park Narodowy Jeziora Chubsugul...............................................471 16 Góry Chubsugulskie....................................................................473 Trasa Przejazdu (nr 2): Ułan Bator - Charchorin - Cecerleg -Terchijn CagaanNuur-Uliastaj ..................................................474 Karakorum (Charchorin).............................................................475 Klasztor ErdeniDzu................................................................478 Cecerleg......................................................................................479 Terchijn Cagaan Nuur.................................................................480 Park Narodowy Chorgo Terchijn Cagaan Nuur........................481 Wulkan Chorgo......................................................................481 Góry Tarwaga taj n Nuruu........................................................483 Uliastaj.......................................................................................483 Góry Changaj..............................................................................484 Szczyt Otgon Tengri................................................................484 Trasa Przejazdu (nr 3): Ułan Bator - Mandalgowv - Dalandzadgad ...485 Dalandzadgad..............................................................................486 Okolice Dalandzadgad.................................................................489 Dolina Jolyn Am (Ałtaj Gobijski)............................................489 Wydmy Chongoryn Els...........................................................490 Park Narodowy Gobi Gurwan Sajchan....................................490 Bajandzag...............................................................................491 Jezioro Ulaan Nuur.................................................................491 ------------------------------------------PEKIN------------------------------------------ PEKIN. INFORMACJE KRAJOZNAWCZE.........................................493 Położenie........................................................................................493 Warunki klimatyczne......................................................................493 Historia miasta...............................................................................494 Oblicze współczesnego Pekinu........................................................499 PEKIN. INFORMACJE PRAKTYCZNE..............................................503 Placówki dyplomatyczne.................................................................503 Wymiana waluty.............................................................................505 Dworce kolejowe, autobusowe i lotniska.........................................506 Komunikacja miejska w Pekinie......................................................507 Noclegi...........................................................................................509 Wyżywienie....................................................................................510 Opieka medyczna...........................................................................512 Poczta, telefon oraz Internet............................................................513 Zakupy i pamiątki...........................................................................514 Mapy, słowniki, książki, filmy fotograficzne....................................516 Ważne telefony................................................................................517 PEKIN. TRASY ZWIEDZANIA MIASTA..........................................518 Trasa 1. Cesarskie Chiny-część 1. PlacTiananmen-Zakazane Miasto.....518 Plac Tiananmen..........................................................................518 Zakazane Miasto.........................................................................519 17 Trasa 2. Cesarskie Chiny - część 2. Pałac Letni (Yiheyuan) - Stary Pałac Letni (Yuanmingyuan)................................................523 Yiheyuan.....................................................................................523 Yuanmingyuan............................................................................525 Opcja: Park Yuąuan.....................................................................526 Trasa 3. Świątynia Niebios - park Taoranting..................................526 Świątynia Niebios (Tiantan)........................................................526 Opcje: Park Taoranting - Wesołe Miasteczko - Bazar Hongąiao.... 528 Trasa 4. Świątynia Konfucjusza (Kongmiao) - Świątynia Lamaistyczna (Yonghegong) -ParkDitan........................................528 Kongmiao....................................................................................529 Klasztor lamaistyczny - Pałac Harmonii i Pokoju.........................531 ParkDitan (OłtarzZiemi)............................................................533 Trasa 5. Zabytki dawnego miasta. Wieża Bębnów - Wieża Dzwonów - Świątynia Guanghua - Pałac księcia Gong - Park Beiha................533 Gulou i Zhonglou........................................................................533 Świątynia Guanghua...................................................................533 Gongwanfu.................................................................................534 Opcja: Muzeum Mei Lanfanga.....................................................535 Opcja: Muzeum Song Qingling....................................................535 Trasa 6. Świątynie Buddyjskie: Świątynia Wielkiego Miłosierdzia - Świątynia Pięciu Pagód - Świątynia Długowieczności - Świątynia Wielkiego Dzwonu..........................................................................535 Świątynia Wielkiego Miłosierdzia................................................535 Świątynia Pięciu Pagód................................................................536 Świątynia Długowieczności ........................................................536 Świątynia Wielkiego Dzwonu......................................................536 Trasa 7. Parki Pekinu: Park Beihai - Ogród Zoologiczny..................537 ParkBeihai .................................................................................537 Ogród zoologiczny (Dongwuyuan)...............................................538 Trasa OA, czyli rozmaitości miejskie...............................................538 Zachodnia Świątynia Żółta .........................................................538 Świątynia Osiągniętej Mądrości...................................................539 Obserwatorium astronomiczne...................................................539 Świątynia Białej Chmury.............................................................539 Opcje: Muzeum Wojskowe i Świątynia Tianning.........................540 Meczet przy ulicy Wołowej: Niujie Libaisi....................................540 Świątynia Źródła Prawa (Fayuansi)..............................................540 Opera pekińska...........................................................................541 PEKIN. OKOLICE MIASTA...............................................................541 Trasa 8. Mur Chiński (Changcheng) -trasa podmiejska..................541 Historia.......................................................................................541 Zwiedzanie Wielkiego Muru........................................................543 Badaling..................................................................................543 Mutianyu...............................................................................544 18 Simatai...................................................................................544 Juyongguang...........................................................................545 Jinshanling.............................................................................545 Huanghua...............................................................................545 Trasa 9. Grobowce Mingów (Shisanling) - trasa podmiejska...........546 Trasa OB, czyli rozmaitości podmiejskie..........................................547 Park Xiangshan...........................................................................547 Biyunsi (Świątynia Lazurowych Obłoków)...................................547 Wofosi (Świątynia Śpiącego Buddy) i Pekiński Ogród Botaniczny.. 548 Badachu - osiem wielkich świątyń zachodnich wzgórz.................548 Tanzhesi (Świątynia Sadzawki i Dzikiej Morwy)..........................548 ATLAS RELIGIJNY............................................................................549 MINISŁOWNICZEK POLSKO-ROSYJSKI.......................................567 MINISŁOWNICZEK MONGOLSKO-POLSKI.................................570 MINISŁOWNICZEK POLSKO-CHIŃSKI........................................580 INDEKS WAŻNIEJSZYCH NAZW GEOGRAFICZNYCH.................585 19 LEGENDA H Hotele, miejsca noclegowe 36 N Trasy opisane w przewodniku A Miejsca biwakowe A c? Oznacza kierunek (N - północ) X & Restauracje, jadłodajnie Kawiarnie Jeziora Sklepy Jurty turystyczne Targi Schroniska turystyczne A Dworce autobusowe e Domki turystyczne Dworce kolejowe zS Rysunki naskalne O Kasy biletowe Formacje skalne c Poczty Telefony Ściany skalne i Urzędy Jaskinie 1 Ratusz y Wodospady # Pałace Źródło m Muzea Rzeki Kina « Drogi Teatry, filharmonia fi Monastyry Ścieżki Cerkwie 111 Koleje Kościoły Obszary chronione Synagogi Granice Cmentarze u 1 Pomniki Szczyty górskie Q Szpitale Przełęcze 1 Apteki Miasta, miejscowości Internet cafe T Kantory, banki Port, przystań 20 ROZDZIAŁ I PRZYGOTOWANIA I RÓŻNE OPCJE PRZEJAZDU PRZYGOTOWANIA DO PODRÓŻY Przewodniki i mapy W Polsce nie publikowano do tej pory przewodników poświęconych szlakom kolejowym z Europy na Daleki Wschód. Jedyne przewodniki poświęcone takiej tematyce wydają zachodnie wydawnictwa Lonely Planet iTrailblazer (seria Foot Print) w języku angielskim. Oczywiście na rynku dostępne są pozycje poświęcone krajom, regionom czy poszczególnym miastom na naszym szlaku. Można je nabyć w księgarni inter- netowej www.EURazja.pl Moskwa W Polsce bez problemów można zaopatrzyć się w przewodniki po Moskwie. Kupimy zarówno kolorowe i drogie pozycje "dla biznesmenów", j ak i praktyczne dla globtrote- rów. Będąc w Moskwie, plany miast, mapy różnych regionów Rosji i rosyjskie przewodniki dostać można m.in. w księgarni Globus, na giełdzie książek Olimpijskij stadion w firmowym sklepie Atłas (więcej zob. rozdz. Moskwa - Informacje praktyczne). Bajka! Przewodniki po okolicach Bajkału dostępne są głównie języku rosyjskim. W ostatnich latach ukazał się wielokrotnie wznawiany przewodnik S.N. Wołkowa pt. Wokiug Ba)- kala (Irkuck 2001). Można go kupić w księgarniach w Irkucku, czasem także w Polsce w sklepach turystycznych. Inne przewodniki po tym rejonie dostępne są w bibliotece turystycznej w Moskwie, która znaj - duje sięprzyulicyBolszajaKommu- nisticzieskaja 17, niedaleko stacji metra Taganskaja. W Polsce w roku 2000 ukazał się przewodnik J. Witczuk i S. Pagacza pt. Bajka!. Morze Syberii Wydawnictwa Bezdroża (obecnie dostępny tylko w niektórych bibliotekach, np. Bibliotece PTTK w Warszawie). Mapy i atlasy okolic Bajkału najlepiej kupić w Irkucku (zob. rozdz. Bajkał - Informacje praktyczne). Mongolia Obecnie jedynym przewodnikiem po Mongolii jest angielskojęzyczny przewodnik Wydawnictwa Lonely Planet. Do niedawna dostępny był na polskim rynku wyda- 23 ny w 2000 r. przewodnik Mongolia. Nie tylko step Wydawnictwa Bezdroża (znaczne jego części wykorzystano w rozdziale o Mongolii zawartym w tym przewodniku). W samej Mongolii można dostać nowe i używane przewodniki z serii Lonely Planet, a także nabyć informatory dotyczące najciekawszych miejsc kraju (m.in. książkę Fact about Mongolia, która opisuje najważniejsze atrakcje turystyczne, a także sytuacje polityczną i gospodarczą kraju). Jeśli chodzi o mapy, to w Ułan Bator można kupić fizyczną mapę kraju za ok. 6-7 USD oraz mapy poszczególnych ajmaków (zob. rozdz. Mongolia - Informacje praktyczne). Pekin Przewodniki po Chinach dostępne wPolsceobejmująteżPekin. Godny polecenia jest praktyczny przewodnik pt. China wydawnictwa Lonely Planet, który zawiera cały rozdział poświęcony miastu. Oprócz wersji oryginalnej jest też polskie tłumaczenie tej pozycji pt. Chiny, wydane przez Pascala. Innym przewodnikiem dla niezamożnych turystów jest anglojęzyczna publikacja pt. China wydawnictwa Rough Guide. Drogim, ale ładnym i wciąż użytecznym przewodnikiem, zwłaszcza ze względu na wiele informacji krajoznawczych, jest Beijingz serii Odys - sey (także anglojęzyczny). Przewodnik po Chinach wydawnictwa Nelles jest ładnie wydany, ale przeznaczony dla zamożnych turystów poruszających się w zorganizowanych grupach i nie troszczących się o kwestie praktyczne. Ogólną mapę Chin czy też Chin wraz z Mongolią bez problemów można nabyć w Polsce. Z dostępnych na rynku wydawnictw wymię- nić warto choćby mapę przeglądową Chin w skali 1:4 min wydawnictwa Mairs (seria World Cart), mapę Chiny i Mongolia w skali 1:6 min wydawnictwa Cartographia Buda- pest, North- Est China wydaną przez Explore the World w serii Nelles Maps (są jeszcze trzy inne mapy Chin tej serii), mapę China w skali 1:4 min firmy Geocenter, czy Chiny w skali 1:4 min, wydawnictwa RV Verlag Niemcy. Jeśli chodzi o tę ostatnią mapę, to warto wiedzieć, że niektóre podawane na niej odległości między miejscowościami obarczone są błędem rzędu 100 km (!). Dostępne są również na rynku bardzo szczegółowo opracowane mapy wydawnictwa Defense Mapping Agency Aerospace Center wskali 1:1 min lub 1:500 tys. Ich niewątpliwą zaletą jest ogromna 24 precyzyjność, lecz odstraszyć może cena (ok. 40 - 50 zł za jedną część) oraz fakt, że na dany obszar składa się zazwyczaj duża liczba map. Konieczne jest posiadanie szczegółowej mapy samego Pekinu i jego okolic. Jeśli nie kupimy mapy w Polsce, nic strasznego - dostaniemy ją bez problemów w Pekinie (zob. rozdz. Pekin - Informacje praktyczne). Słowniki i rozmówki Rosja Na naszym rynku znajdziemy spory wybór słowników i rozmówek polsko -rosyjskich,m.in. wydawnictw Harald G Dictionaries, Pons, Rea, Ex Libris, Wiedza Powszechna, Agencja Wydawnicza MZ, Aneks. Słowniki przeważnie nie podają transktypcji fonetycznej wyrazów, czasem zawierają dodatekw postaci tłumaczonych nazw geograficznych i krótkiego słownika kulinarnego [Minisłownik polsko-rosyjski rosyjsko-polskbraz Słownik z rozmówkami wydawnictwa Harald). Rozmówki przeważnie posiadają zapisaną alfabetem łacińskim wymowę, ale często nie mają załączonego słownika [Minirozmów- ki rosyjskie, Wiedza Powszechna, Rozmówki rosyjskie, Agencja Wydawnicza MZ). Rozwiązaniem kom- promisowym jest Słownik z rozmówkami rosyjsko-polskimipols- ko-rosyjskimi/fydawnictwa Harald G Distionaries. Niestety, tam też nie odnajdziemy zapisu fonetycznego wyrazów. Mongolia W 1999 r. pojawiły się Miniroz- mówki mongolskie (Wiedza Powszechna). Mały słownik polsko- mongolski wydany w niewielkim nakładzie przez Uniwersytet M. Curie-Skłodowskie>v Lublinie w 1992 roku jest zapewne dostępny już wyłącznie w bibliotekach. W Ułan Ba- tor kupić można słowniki: angielsko- - mongolskczy rosyjsko-mongolski - każdy po około 10-15 USD. Bez problemu znaleźć możemy tam także słowniki i rozmówki rosyjsko - mongolskie. W niniejszym przewodniku zamieszczony został mi- nisłowniczek polsko -mongolski zawierający podstawowe zwroty i słowa przydatne w podróży. Chiny Istnieje co prawda Słownik polsko-hiński, ale jest to "wewnętrzne" wydanie Uniwersytetu Poznańskiego. Chwała wydawcom za tę publikację, ale jeszcze nie jest to słownik, jaki mógłby być przydatny turyście. Najpraktyczniej będzie zapolować 25 w Pekinie na mały, jaskrawoczer- wony Słownik angielsko-hiński i chińsko-angielskiwydany wspólnie z wydawnictwem Oxford (zapobiegliwi mogą go zamówić w księgarniach językowych wydawnictwa Oxford w Polsce, ale trzeba poczekać na sprowadzenie książki). Mówiący po rosyjsku mogą też znaleźć małe słowniki rosyjsko-chińskiei chińsko -rosyj skieBywaj ą one zwykle tro- chę tańsze od angielsko-chińskich, ale i trudniej dostępne. Rozmówki chińsko- angielskio/fydaio wydawnictwo Lonely Planet. Można też nabyć rozmówki chińsko -angielskie i chińsko -rosyjskiewydane w Chinach. Jednakże zakupienie ich bywa trudne. Trzeba ich szukać u ulicznych sprzedawców. Strony www Moskwa Informacji o Moskwie możemy szukać na następujących stronach internetowych: http://www.rosja.ru - serwis informacyjny w języku polskim; http://www.polska.ru/pl/ - strona polskojęzyczna poświęcona Rosji; http ://renata. wy sokinska. edu. oeiizk. waw.pl - informacje o Moskwie i Petersburgu; http://www.moskwa.pl - serwis poświęcony Moskwie; http://republika.pl/senq46/ index.html - krótka informacja 0 Moskwie w języku polskim; http://www.all-hotels.ru- strona w języku angielskim i rosyjskim dotycząca hoteli; http://mosinfo.com/bis/moscow/ -strona informacyjna o Moskwie w języku angielskim; http://www.moscow-guide.ru/ serwis informacyjny o Moskwie w języku angielskim; http://all-moscow.ru/moscow.en. html - informator o Moskwie po rosyjski i angielsku; http://www.moskva.ru - serwis informacyjny o Moskwie w języku rosyjskim i angielskim; http://www.theatre.ru/ - strona poświęcona moskiewskim teatrom - częściowo w języku angielskim; http://interactiverussia.com/-informacje m.in. o turystyce w Rosji, barach i klubach w Moskwie; http://museum.ru/defengl.htm -muzea, strona w języku rosyjskim 1 angielskim. Bajkat W Internecie znajdziemy wiele stron poświęconych Bajkałowi, Ir- kuckowi oraz Buriacji. Godna polecenia jest strona http://www.bai- kal.irkutsk.ru, gdzie znajdziemy wiele różnorodnych informacji 26 o Bajkale i Irkucku oraz adresy firm zajmujących się turystyką. Inne przydatne strony to: http://www.icc.ru/fed/title_eng.html - strona domowa Irkucka po angielsku; http://www.east-sibria.ru/map/irk/ - interaktywna mapa Irkucka; http://www.baikal.ru/- strony o Baj - kale po rosyjsku i angielsku; http://www.express.irk.ru/ - m.in. bardzo przydatne strony o transporcie http ://www. icc.ru/fed/yellow. html - książka telefoniczna Irkucka; http://www.baikal.eastsib.ru/ - jezioro Bajkał - przewodnik po angielsku; http://kbzd.irk.ru/ i http://www.frie nds-partners. org/ irkutsk/baikal/ railway.htm - strony o Kolei Kru- gobajkalskiej. Mongolia Spośród dużej liczby anglojęzycznych stron internetowych o Mongolii godne polecenia są: www.visitmongolia.com - informacje turystyczne, wiadomości na temat festiwalu Naadam i inne ciekawostki; http://mongolia.asiaco.com httpy/metro. turnpike.net/dan/mongolia -informacja turystyczna, ciekawe linki, dane o kulturze; http ://www. worldskip. com/mongolia - wiadomości ogólne, informacje bankowe, dane na temat produkcji, usług, adresy ambasad, transport w Mongolii; httpy/www.undp.org/rnissions/mongolia - strona Stałego Przedstawicielstwa Mongolii przy ONZ; http://www.un-mongolia.mn- ONZ w Mongolii, projekty, problemy rozwoju; http://www.mol.mn - Mongolia Online - strona dwujęzyczna mongolsko-angielska http://www.indiana.edu/~mongsoc/ vl.html - Mongoliavs Homepage. Biblioteka wirtualna o Mongolii, historii i kulturze, o umocnieniu demokracji i rozwoju gospodarki wolnorynkowej; httpy/wwwc-allen.dircon.co.uk/Count- ries/Mongolia.htm - różnorodne informacje o Mongolii; http://www.mongoliatourism.gov.mn/ - informacje o organizacjach turystycznych w Mongolii, przepisy wizowe; http://www.boojumx.com/mon golia.html- różnorodne informacje o Mongolii, mapa Mongolii; http://www.us-mongolia.com- strona internetowa ambasady USA w Mongolii; http ://cweb2. loc.gov/frd/cs/mn toc.html - encyklopedia Mongolii; 27 Pekin (Chiny) Wiele informacji o Pekinie (a także całych Chinach) znajdziemy w Inter- necie na stronach internetowych: http://republika.pl/gininazjumjeden/ geografia/chiny.htm - ogólne informacje na temat Chin; http://www.rainbowtours.com.pl/ przewodnik/chiny/ - garść informacji o Chinach po polsku; http ://tramp. travel .pl/Rady/Chiny 3/ chiny 1. htm - porady dla turystów wybierających się do Chin; http://zwierzeta.terramail.pl/zwie - rzeta/5_4.htm - strona o zwierzętach Chin; http://kitajec.silesianet.pl/galeria.html - zdjęcia z różnych rejonów Chin; http://www.fotoira.com.pl/wyciecz- ki/wrazenia.htm-Pekin, klasztor Shaolin, jaskinieYougang (Long Men - Smocza Brama), Armia Terrakotowa; China Tour ^www.chinatour.com-informacje turystyczne na temat Chin w języku angielskim; Chinaetravel.com - anglojęzyczny przewodnik po Chinach; http ://www. chinaartnetworks. com/ - chińska sztuka (informacje wjęz. angielskim); http://www.kn.pacbell.com/wired/ China/hotlist.html - anglojęzyczny portal poświęcony Chinom; http://asiarecipe.com/china.html - informacje w języku angielskim dotyczące chińskiego jedzenia i kultury; http://zinnia.umfacad.maine.edu/ ~mshea/China/china.html - strona po angielsku poświęcona ciekawym miej scom w Chinach; http://china.tyfo.com/ - opis prowincji Chin wraz z mapkami (w jęz. angielskim). Formalności wizowo-paszportowe Niezależnie od celu naszej wyprawy warto przed wyjazdem zrobić kserokopię paszportu (strona ze zdj ę- ciem i ważnymi wizami). Kserokopie powinniśmy nosić w innym miejscu niż paszport. Bieżące informacje na temat placówek dyplomatycznych i placówek konsularnych znajdziemy na stronie internetowej MSZ http://www.msz.gov.pl (oplacówkach dyplomatycznych w poszczególnych krajach - zob. rozdz. Moskwa/Baj- kal/Mongolia/Pekin - Informacj e praktyczne - Placówki dyplomatyczne). Rosja (oraz Białoruś) Jadąc z Polski na wschód - do Mos- kwy czy też dalej - przejeżdżać będziemy tranzytem przez Białoruś, potem zaś przez Rosję. W chwili pisania przewodnika wciąż możliwy jest wjazd do Rosji i na Białoruś na podstawie pieczątki AB, voucheru czy 28 zaproszenia. Oczywiście wjedziemy też do obydwu państw, posiadając wizę. Pieczątkę AB można otrzymać w Urzędzie Paszportowym zgodnym z miejscem zamieszkania, jeśli przed- łożymy dokument stwierdzający, iż wyjazd nasz ma charakter służbowy (pismo takie może być wystawione przez prywatną firmę, uczelnię, instytut naukowy itp.). Na dokumencie oprócz nazwisk wyjeżdżających powinny znaleźć się numery paszportów. Uwaga: zniesienie możliwości wjazdu do Rosji (jak i Białorusi) na podstawie pieczątki AB, voucheru czy zaproszenia jest tylko kwestią czasu. W chwili pisania przewodnika mówi się o dacie 1 lipca 2003 r. jako momencie zmian przepisów wizowych. Przed wyjazdem warto dowiedzieć się, jaka jest w danym momencie sytuacja wizowa w przypadku tych krajów. Poniżej podajemy adresy ambasad obydwu krajów w Polsce: Ambasada Republiki Białoruś ul. Ateńska 67 03-978Warszawa tel: (0-22) 617 32 12, 617 23 91 faks:(0-22)617 84 41 Wydział Konsularny ul. Zakopiańska 26 03 - 93 Warszawa tel.: (0-22) 617 3954 Ambasada Federacji Rosyjskiej ul. Belwederska 49 00- 76 Warszawa tel.: (0-22) 621 3453, 621 55 75, 62159 54 faks:(0-22)65 30 16 Wydział Konsularny ul. Belwederska 25C 00- 76 Warszawa tel.: (0-22) 84951 11 faks:(0-22)849 40 8 Na miejscu, w przypadku kłopotów, warto skontaktować się z polskimi przedstawicielstwami dyplomatycznymi: Ambasada RP ul. Klimaszkina 4 123557 Moskwa tel. centrala: (0-07-93) 231 15 00 tel. sekretariat: 231 15 36,231 15 11 faks:231 15 15,231 15 55 tel. satelitarny: 234 40 23 e-maił: pol.amb@g23.redom.ru Wydział Konsularny tel.: (0-07-15^231 15 50 faks:231 15 55 e-mail: koHulatmoskwa@comail.ru Konsulat RP w Irkucku ul. Swierdłowa 19 664-OOarkuck tel.: (007-392) 202608w. 304, 515 866 faks: (007-392) 240 733 29 Polskie konsulaty działają także w St. Petersburgu, tel: (0-07-812) 274 41 70, e-maił: kongenrp@pe- terlink.ru, i Kaliningradzie, tel.: (0-07-011)2273 577, e-mail: po-lkon@baltnet.ru. Mongolia Od Polaków wjeżdżających do Mongolii zwykle wymaga się posiadania wizy lub zaproszenia. Na wizę oczekuje się 7 dni, a ekspresowo można ją wyrobić w ciągu jednej doby (wówczas jest to koszt 25 USD niezależnie od rodzaju wizy). Standardowo można otrzymać 30-dniową wizę jednokrotnego przekraczania granicy (obejmuje przejazd tam i z powrotem - koszt 5 USD), dwukrotnego przekraczania granicy (10 USD) lub wielokrotnego przekraczania granicy (np. jeśli planujemy jechać do Chin i potem powtórnie przejeżdżać przez Mongolię). Osoby, które chcą otrzymać wizę na okres dłuższy niż 30 dni, powinny okazać zaproszenie lub zaświadczenie z przyjmującej organizacji mongolskiej (nie zawsze jest to jednak konieczne). Można też otrzymać wizę tranzytową (48 -godzinną-przy przelocie samolotem, 5-dniową przy przejeździe koleją lub samochodem). Taryfy te zmieniają się (ogólna tendencja - obniżanie cen wiz). Uwaga: ceny wiz podane na stronie intemetowej ambasady nie uwzględniają dodatkowej opłaty za usługę wizową (przez co można sądzić, że są niższe niż w rzeczywistości). W razie wątpliwości warto dowiedzieć się o bieżące ceny telefonicznie, kontaktując się z ambasadą Mongolii: Ambasada Mongolii ul. Rejtana 15 m. 16 02-516 Warszawa tel.: (0-22) 849 93 91, 848 20 63 faks:(0-22)849 93 91 e-maił: mongamb@ikp.atm.com.pl Wizy mongolskie można zdobyć także w ambasadach tego kraju w Rosji: w Moskwie, Irkucku i Ułan Ude (zob. rozdz. Moskwa/Bajkał -Informacje praktyczne - Placówki dyplomatyczne). Niemniej jednak koszty zakupu wiz w Rosji są znacznie wyższe, niż gdy kupujemy wizy w Polsce. Jeśli posiadamy wizę wystawioną tylko na 30 dni, a w Mongolii okazuje się, że chcemy zostać dłużej, należy ją przedłużyć w Ministerstwie Spraw Zagranicznych w Ułan Bator (zob. rozdz. Mongolia - Informacje praktyczne - Placówki dyplomatyczne). Jeśli mamy w Mongolii znajomych, warto spróbować zdobyć zaproszenie. Wystawić je można maksymalnie na 90 dni. Powinno być 30 ono napisane na specjalnym formularzu i podbite urzędową pieczęcią. Zdarza się jednak, że zaproszenia napisane na zwykłej kartce papieru bywają akceptowane. Formalne zaproszenia wystawiane są w ośrodku informacji i rejestracji obywateli o mongolskiej nazwie Irgenij Bur- tgeł Medeełnij Ułsyn Tów położonym na północnych obrzeżach Ułan Bator (czas oczekiwania: tydzień). Wspomniany urząd jest również miejscem, w którym turysta zagraniczny planujący pobyt w Mongolii dłuższy niż 30 dni powinien się zarejestrować (zob. rozdz. Mongolia -Informacj e praktyczne - Obowiązek rejestracji). Chiny Wjeżdżając do Chin, musimy posiadać paszport ważny przynajmniej 7 miesięcy i chińską wizę turystyczną lub wizę innego rodzaju. Jest ich sześć typów: oznaczona symbolem L - turystyczna, F - biznesowa lub studencka do 6 miesięcy, D - stałego pobytu, G - tranzytowa, X - studencka długoterminowa i Z - praco- wnicza. Można je nabyć w Polsce -w dziale wizowym ambasady Chińs- kiej Republiki Ludowej w Warszawie przy ul. Wałowej (na tyłach ambasady), czynnym w poniedziałki w godzinach: 13.30- 15.30 i w środy: 9.00 - 11.00. Z chińskimi urzędnikami można porozmawiać po chińsku i po angielsku. W zależności od rodzaju wizy i czasu oczekiwania opłaty wizowe są następujące: • wiza jednokrotnego wjazdu 150 zł przy czasie oczekiwania 2-3 dni lub 100 zł powyżej 3 dni, • wiza dwukrotnego wjazdu 200 zł lub 150 zł, • wiza wielokrotnego przekraczania granicy (6 mieś.) 250 zł lub 200 zł, • wiza wielokrotnego przekraczania granicy (12 mieś.) 350 zł lub 300 zł, Dział wizowy nie przyjmuje aplikacji przysłanych pocztą. Należy zgłosić się osobiście. Uwagi: • Wypad do Hongkongu lub Ma- kau jest traktowany jak przekroczenie granicy, należy więc starać się o wizytę z prawem wielokrotnego przekroczenia granicy lub postarać się o wizę wjazdową w Chinach, w Biurze Bezpieczeństwa Publicznego (Gonganju). • W Gonganju można się też starać o przedłużenie wizy. Pośrednictwem w przedłużaniu wiz zajmują się również prywatne firmy działające w Pekinie, należy być jednak ostrożnym, gdyż legalność ich jest wątpliwa. Za nielegalny pobyt w Chinach, bez ważnej wizy, można zapłacić karę w wysokości 500 Y za każdy dzień. 31 • Typowa wiza turystyczna (L) jest ważna przez 3 miesiące z prawem pobytu 30 dni, co oznacza-, że mamy 3 miesiące od daty wystawienia wizy, by wjechać do Chin (ostateczny termin to data "valid untill" na wizie). Od daty wjazdu liczy się 30 dni pobytu. Adresy chińskich placówek dyplomatycznych w Polsce: Ambasada Chińskiej Republiki Ludowej ul. Bonifraterska 1 00-203Warszawa tel: (0-22) 831 38 36 e-maił: arhchina@pol.pl Konsulat Generalny Chińskiej Republiki Ludowej ul. Grunwaldzka 1 80- 23""",---¦"""'' i Rezerwaty i parki narodowe rezerwatów opłaty te mają za zadanie nie tylko dostarczenie dodatkowych funduszy, ale także ograniczenie liczby turystów. Administracje parków i rezerwatów co roku ustalają taryfy za zwiedzanie swoich terytoriów. W 1996 r. region jeziora Bajkał został włączony w spis Światowego Dziedzictwa Przyrody i Kultury UNESCO. Jest to obecnie jeden z pięciu tego typu obiektów w Rosji. Przy współpracy Państwowego Ko- mitetu Ochrony Środowiska Federacji Rosyjskiej i organizacji Green- peace Rosja został opracowany projekt Światowe dziedzictwo przyrodnicze w Rosji, którego celem jest nadawanie wyższego statusu obiektom chronionym. Nazwa obiektu Powierzchnia (tys. ha) Rok założenia Rezerwat Barguziński 374,4 1916 Rezerwat Bajkalski 165,7 1969 Rezerwat Bajkalsko-Leński 659,9 1986 265 Włączenie Bajkału na listę Światowego Dziedzictwa Przyrody i Kultury daje nadzieję na zachowanie unikatowości i piękna tego niezwykłego miejsca. Obszary chronione Przybajkala Rezerwat Bajkalski Centralna część gór Chamar Da- ban została objęta ochroną w 1969 roku, początkowo jako rezerwat narodowy, a następnie jako rezerwat biosfery wpisany na międzynarodową listę terenów chronionych. Północna granica biegnie równolegle wzdłuż brzegu Bajkału, oddalona od niego o kilka do kilkunastu kilometrów zachodnia wzdłuż rzeki Wy- drinaja, południowa wzdłuż rzeki Tiemnik, a wschodnia wzdłuż rzeki Lewa Miszycha. Rezerwat jest podzielony wysokim grzbietem górskim z najwyż- szym szczytem Sochor (2316 m n.p.m.). Pociąga to za sobą powstanie różnych warunków po obu stronach gór. Po zachodniej, przybajkal- skiej stronie panuje klimat morski, wręcz porównywalny z Kamczatką czy Sachalinem. Średnia temperatura roczna to - 0,7°C, okres wegetacji zaś wynosi 120 - 130 dni. Kilkanaście kilometrów dalej po drugiej stronie gór klimat jest typowo kontynentalny. Średnia temperatura roczna to -6 °C, zaś okres wegetacji 100 - 111 dni. Takie różnice klimatyczne pociągają oczywiście za sobą zróżnicowanie świata roślinnego i zwierzęcego. Nad samym Bajka- łem znajdują się liczne torfowiska oraz obszary porośnięte brzezinami. Dalej jest strefa limbowej ciemnej tajgi, rośnie tu też świerk i wysmukła jodła syberyjska. Na dnie lasu często można spotkać bergenię i krzewy różanecznika złocistego. Wyżej tajga ustępuje zaroślom karłowatej limby, które stają się coraz rzadsze i roślinność nabiera charakteru łąk alpejskich. Najwyższe części gór zajmuje tundra wysokogórska. Przy wschodniej granicy rezerwatu, nad rzeką Tiemnik znaj - dują się fragmenty stepów. Wśród występujących na terenie rezerwatu roślin jest 12 gatunków wpisanych do Czerwonej Księgi. 266 Wśród większych ssaków najliczniejsze są marale, które latem pasą się głównie na alpejskich łąkach, a zimą schodzą w dolinę rzeki Tiem- nik. Można też tu spotkać łosie, sarny, dziki i piżmowce. Wyżej, w tundrze, żyją renifery tworzące mniejsze lub większe stada. Królem tajgi jest niedźwiedź. Pracownicy rezerwatu szacują jego liczebność na około 100 sztuk. Po założeniu rezerwatu wzrosła liczebność soboli. Ciekawsze gatunki występujących na terenie rezerwatu ptaków to: orzeł przedni, głuszec, cietrzew, puchacz, sowa jarzębata. Są też orły stepowe, bieliki wschodnie oraz dużo nie zalatujących do Polski siew- kowców. Rezerwat Barguziński Założenie w 1916 roku Rezerwatu Barguzińskiego było uwieńcze- niem carskiego programu ratowania sobola, który na początku XX w. w rezultacie nieograniczonego odłowu stał się on na terenie całej Syberii gatunkiem zagrożonym wyginięciem. Północno-wschodni wybrzeże Bajkału było jednym z nielicznych miejsc, gdzie zachowała się niewielka populacja sobola bargu- zińskiego - najcenniejszej odmiany tego gatunku. Rezerwat Barguziński był pierwszym tego typu obiektem na terenie Rosji. Obecnie Rezerwat Barguziński posiada status Światowego Rezerwatu Biosfery. Obejmuje on centralną część zachodnich stoków Gór Barguzińskich wraz z wybrzeżem Bajkału. Sławny w całej Rosji Rezerwat Barguziński zawsze przyciągał badaczy i podróżników. Jednakże jego dostępność jest ograniczona nie tylko położeniem, ale i wymogami ochrony. Władze rezerwatu ograniczają turystykę na jego obszarze. Turyści samodzielnie mogą poruszać się jedynie po okolicy wsi Daw- sza, gdzie mieści się dyrekcja rezerwatu. We wsi można zwiedzić muzeum przyrodnicze i wykąpać się w gorącym źródle. W góry wolno wyruszyć wyłącznie w towarzystwie przewodnika, a opłaty są bardzo wysokie. 267 Rezerwat Bajkalsko-Leński Rezerwat Bajkalsko-Leński położony na zachodnim brzegu jeziora, w granicach administracyjnych obwodu irkuckiego, jest najmłodszym najbajkalskim rezerwatem utworzonym dopiero w latach 80. XX w. Powstanie na tym terenie obszaru ściśle chronionego związane było z postulatem zachowania unikalnych kompleksów przyrodniczych północno-zachodniego brzegu Baj-kału. Krajobraz oraz szata roślinna tych terenów wykazuje znaczne różnice w stosunku do obszarów chronionych, zlokalizowanych na wschodnim brzegu jeziora. Powierzchnia rezerwatu obejmuje 112 km bajkalskiego wybrzeża, południową część pasma Gór Baj - kalskich oraz rozległe faliste obszary tajgi w górnym biegu Leny. Na terenie rezerwatu znajdują się źródła tej trzeciej pod względem długości rzeki Rosji. Stąd wypływają także Tongoda i Kirenga. Nieodłącznym elementem pejzażu tego rezerwatu są jeziora różnego pochodzenia: wysokogórskie, zajmujące polodowcowe kary, oraz przybrzeżne, powstające w wyniku wahań poziomu wód w Baj kale. Zbocza górskie schodzą do Baj kału stromym urwiskiem. Wśród sięgających 2200 m n.p.m. szczytów zlokalizowane są dwa paleowulkany: Jużnokiedrowskij i Sołnecznyj, należące do najstarszych na świecie - ich wiek szacowany jest na ponad 1500 min lat. W południowym krańcu rezerwatu grzbiet górski rozdzielony jest ogromnym wąwozem Rytyj. Charakterystyczną cechą wysokogórskiego krajobrazu rezerwatu, a przede wszystkich stromych wschodnich zboczy są rozległe obszary kamiennych osuwisk powstałych na skutek wietrzenia mrozowego skał. RezerwatBajkalsko-Lenki słynie z wysokiej liczebności niedźwiedzia brunatnego. Miej scem zawsze przyciągaj ącym turystów jest źródło Leny, położone niecałe 20 km od brzegu Bajkału. Prowadzi do niego stosunkowo dobrze przetarta ścieżka przez przełęcz 268 Sołnciepadv. Słynny jest także przylądek Rytyj, miejsce niezwykłych zjawisk, od dawna będące dla rdzennej ludności Przybajkala miejscem świętym. Przybajkalski Park Narodowy Przybajkalski Park Narodowy obejmuje wąski pas południowo-zachodniego wybrzeża o długości 400 km, od wsi Kułtuk do przylądka Ko- czierikowskij, oraz wyspę Olchon. To jeden z pięciu największych parków narodowych w Rosji. Linia brzegowa jest urozmaicona - głębokie wąwozy, skaliste przylądki, urwiste zbocza i piaszczyste plaże tworzą wyjątkowo malowniczy krajobraz. Do szczególnie pięknych miejsc należą zatoki Piesczanaja, Anga i Aja. Prawie 70% terenu parku pokrywa tajga, przeważają lasy modrzewiowo- sosnowe i limbowe. Środkowa część wybrzeża orazwy- spa Olchon to największy nad Baj kałem obszar reliktowych stepów. Monotonię niewysokich trawiastych wzgórz urozmaicają skalne ostańce i kotliny ze słonymi jeziorami. Przybajkalski Park Narodowy chroni także cenne obiekty historyczno - kulturowe .Wyspa Olchon i jej okolice to największe nad Baj - kałem skupisko zabytków archeologicznych pochodzących z różnych okresów (najstarsze z paleolitu). Są to między innymi stare grodziszcza, pozostałości kamiennych murów. Światową sławę zdobyły naskalne rysunki na Sagan-Żaba przedstawia-jące postacie szamanów i zwierząt, głównie jelenie i łabędzie. Ich wiek ocenia się na 2,5 tys. lat. n t# Rysunki naskalne na Sagan-Zaba W porównaniu z innymi rejonami Przybajkala park posiada rozbudowaną infrastrukturę turystyczną. Nad brzegami jeziora powstały liczne pola namiotowe i bazy turystyczne. Punkty informacyjne znajdują się w Irkucku, Listwiance i osadzie Jelancy. Zabajkalski Park Narodowy W granicach parku znajdują się dwa obszary: północna część Gór Barguzińskich oraz południowa 269 część tego pasma wraz z półwyspem Święty Nos i zatoką Czywyrkujską. Prawie połowa terytorium parku ob- jęta jest ochroną ścisłą, m.in. wyspy Uszkanie z największym nad Bajkałem legowiskiem nerpy baj - kalskiej. Nad jeziorem Arangatuj, leżącym na piaszczystym przesmyku łączą- cym półwysep Święty Nos z lądem stałym, oraz na innych okolicznych mokradłach gnieździ się wiele gatunków ptactwa. Zwłaszcza w okresie wiosennych i jesiennych przelotów można tu zobaczyć stada łabędzi, kaczek, czapli oraz żurawi, w tym także wyjątkowo rzadkiego żurawia czarnego [Gms monacha). Do ważniejszych gatunków ptaków drapieżnych obserwowanych na terenie parku należą: orzeł przedni, bielik i bielik wschodni oraz sokół wędrowny. Podobnie jak na innych nadbaj - kalskich obszarach chronionych ob- serwuje się tu dużą liczebność niedźwiedzia brunatnego. Jak wynika z liczeń przeprowadzonych w 1997 r. tylko na półwyspie Święty Nos żyje ok. 80 niedźwiedzi. Przez terytorium parku przechodzi 5 pieszych tras turystycznych. Do najpopularniej szych należy trasa na górę Markową, najwyższy szczyt Świętego Nosa. Tunkiński Park Narodowy Tunkiński Park Narodowy utworzony w granicach administracyj - nych rejonu tunkińskiego jest drugim pod względem wielkości parkiem narodowym w Rosji. Obszar parku obejmuje Dolinę Tunkińską i przyległe do niej masywy górskie: Tun- kińskie Golce oraz zachodnią część pasma Chamar Daban. W przeciwieństwie do innych obszarów chronionych w rejonie Przybajkala teren parku jest w znacznej części zagospodarowany i zamieszkały, przede wszystkim przez ludność buriacką. Około 12% powierzchni zajmują grunty orne, kośne łąki i pastwiska. Jednym z najsławniejszych przedstawicieli fauny Tunkińskiego Parku Narodowego jest wyj ątkowo rząd- ki koziorożec syberyjski, spotykany w piętrze alpej skim Saj anów Wschód- nich i Chamar Dabanu. 270 Od ponad stu lat Dolina Tunkińska słynie w całej Rosji z niezwykłego krajobrazu i licznych źródeł mineralnych. Do dziś jest jednym z najczęściej odwiedzanych przez turystów i kuracjuszy miejsc w rejonie Przybajkala. Rezerwat Kabański (Zakaznik) Rezerwat w delcie Selengi zajmuje 112 tys. ha. Jest to obszar szczególnie cenny - jedno z największych skupisk ptactwa wodnego we wschodniej Syberii. Na terenie rezerwatu występuje 251 gatunków ptaków. Corocznie gnieździ się tutaj blisko 120 tys. kaczek. W czasie jesiennych przelotów obserwuje się tu od 5 do 7 min ptaków, m.in. gęsi i łabędzi. Rezerwat Kabański wpisany jest na międzynarodową listę najcenniejszych obszarówwodno-błotnych (konwencja ramzarska). Na terenie rezerwatu pracuje Se- lengińska Stacja Ornitologiczna Instytutu Biologii Uniwersytetu Irkuckiego. Organizuje ona wycieczki ornitologiczne. Kontakt: 664003 Irkuck, ul. Lenina 3, tel: (8-39-2) 344 277 Wszelkie informacje na temat działalności rezerwatów i parków narodowych można uzyskać pod na- stepującymi adresami: Rezerwat Barguziński, 671710, Respublika Buriatia, Niżnieangarsk, Kozłowa 61, tel.:(30139)519 92, e-maił: bargnr@burnet.ru Rezerwat Bajkalski, 93 - 'go, Respublika Buriatia, Kabanskij rajon, Tanchoj, bainr@burnet. ru Rezerwat Bajkalsko-Leński, 664026, Irkuck, Diekabrvskich Sobytij 47, tel.: (8-39-2) 332 007, e-maił: zapowed@irk.ru Przybajkalski Park Narodowy, 664049, Irkuck, Jubiliejnyj 83a/185, tel.: (8-38-2)38 487, e-maił: Pribpark@sibron.ru Zabajkalski Park Narodowy, 671623, Respublika Buriatia, Ustv-Barguzin, Bolnicznyj 3g, tel.: (8-301-31)5278 Tunkiński Park Narodowy, 671010, Respublika Buriatia, Tunkinskij rajon, Kyrien, Lenina 69; tel.: 914 85, 915 37 271 BAJKAŁ INFORMACJE PRAKTYCZNE PLACÓWKI DYPLOMATYCZNE NA SYBERII Konsulat Generalny Mongolii w Ułan Ude Gienierała Konsulstwo Mongolii ul. Profsojuznaja 6 Ułan Ude, Rosja tel: (007) 30122 15275 lub 20499 faks: (007) 30122 14188 e-maił: mnc@bss.ru Konsulat Generalny Mongolii w Irkucku Gienierała Konsulstwo Mongolii ul. Łapina 11 Irkuck, Rosja tel.: (007-3952) 342 145 lub 342445 faks: (007-3952) 342 143 e-maił: irconsul@angara.ru Ambasady Polski, Chin i Mongolii znajdują się w Moskwie (zob. rozdz. Moskwa - Informacje praktyczne - Placówki dyplomatyczne) OBOWIĄZEK REJESTRACJI Na terenie Rosji obcokrajowcy powinni się rejestrować (zob. więcej rozdz. Moskwa - Informacje praktyczne - Obowiązek rejestracji). WYMIANA WALUTY W podróż najlepiej zabierać dolary amerykańskie. Banknoty nie mogą być uszkodzone i powinny pochodzić z emisji po 1996 r. W miastach pieniądze można wymienić w bankach i kantorach (Ułan Ude, Irkuck, Slu- dianka). Jeśli nie ma innej możliwości, można wymienić pieniądze u kaukaskich spekulantów, jednak pamiętajmy, że jest to nielegalne. W mniejszych miejscowościach warto spróbować w sklepach lub u handlarzy. W miastach znajdziemy bankomaty akceptujące karty Visa. KOMUNIKACJA W REGIONIE Transport publiczny Kolej Pociągi dalekobieżne z Irkucka do Ułan Ude, kursujące wzdłuż południowego wybrzeża jeziora, zatrzymują się tylko na dwóch stacjach: Sludianka i Mysowa (Babuszkin). Jedynie nocny pociąg relacji Irkuck - Nauszki przystaje częściej (Baj - kalsk, Tanchoj). Na wszystkich stacjach zatrzymują się pociągi podmiejskie (elek- 272 triczki). Wiele przystanków to dobre punkty wypadowe w góry Chamar Daban. Pociągi podmiejskie odjeżdżają ze stacji Irkuck, Sludianka, Mysowa, Ułan Ude tylko dwa razy dziennie, rano i wieczorem. Podróż z Irkucka do Sludianki trwa 3 godziny, ze Slu- dianki do Mysowej 4 godziny, podobnie z Mysowej do Ułan Ude. W sezonie zbioru jagód (sierpień) pociągi mogą być bardzo zatłoczone, głównie w okolicach Irkucka. Zazwyczaj jednak podróż jest przyjemna, zwłaszcza na widokowej trasie Irkuck - Mysowa. Bilety na elek- triczkę są bardzo tanie i można je nabyć u konduktora lub w kasie. Na dworcach są oddzielne kasy dla elek- triczek {prigorodnyje kassy). Przy kupowaniu biletu nie trzeba okazywać paszportu. Uwaga: Pociągi podmiejskie kursują według czasu lokalnego! Autobusy Do wielu miejscowości w regionie dojeżdżają autobusy kursujące z Irkucka lub Ułan Ude. Na niektórych trasach autobusy kursują jedynie 2-3 razy w tygodniu. Dni i godziny odj azdów s ą czę- sto zmieniane. Na rozkładzie jazdy odnajdziemy informację, w jakie dni kursuje autobus, o której przy- bywa na miejsce, a także informacje 0 kursach powrotnych. Ceny biletów autobusowych wahają się od 1 do 6 USD. W sezonie zdarza się, że nie ma już biletów na trasy do popularnych miejsc, np. nad Małe Morze i na Olchon. Podróż autobusem zwykle jest dłu- ga i męcząca. Autobusy są stare, w złym stanie i często się psują, a ponadto są zatłoczone i duszne. Na dłuższych trasach zwykle przewidziana jest przerwa na obiad w barze. Transport wodny Po Bajkale pływają rejsowe wodoloty - kursują one zwykle od połowy czerwca do sierpnia lub września. Co roku zmieniają się dni oraz długość okresu regularnych rejsów. Czasem zawiesza się kursowanie wodolotów na niektórych trasach (od dwóch lat nie ma rejsu do Ustv-Barguzina). Informację o aktualnym rozkładzie kursów oraz cenach można uzyskać w Irkucku (zob. rozdz. Irkuck - Transport) Trasy rejsów (w nawiasach podano nazwy wodolotów). Przystań Rakieta w Irkucku: 1. Irkuck - Niżnieangarsk (Kometa) Rejs trwa 10 godzin (628 km), cena biletu wynosi ok. 30 USD 273 Kolejne przystanki: 2. Irkuck - Ust* -Barguzin(Bar- Irkuck- Port Bajkał (przesiadka) - guzin) Siewierobajkalsk-Niżnieangarsk Rejs trwa 9,5 godziny. Kolejne Trasa bardzo widokowa, warto przystanki: kupić miejsca z lewej strony przy Irkuck-Listwianka-Gołoustno- oknie. je - Zatoka Piaszczysta - MRS (Ma- + N 16 ^y Połączenia komunikacyjne \^ A w rejonie Bajkału ^^ 1 s / /: \ i '* ,19 7 f H& LEGENDA 9 Boi. Gotoustnoje 18 Niżnieangarsk • Miasta, miejscowości 1 Mondy 10 Zatoka Piaszczysta 19 Kurumkan Droai 2 Kyren 11 Usf-Ordyński 20 Barguzin ------ urogi o a o Arszan 12 Jelancy 21 Ust'-Barguzin ¦i-h Koleje 4Sludianka 13Chużyr 22 Ułan Ude ....... Wodolotv 5Bajkał 14 Kaczug 23 Iwotgińsk wodoloty 6 |rkuck 15Bajkalskoje 24 Mysowa ------Połączenia lotnicze 7 Listwianka 16 Usf-Kut 25 Tanchoj 8 Boi. Koty 17Siewierobajkalsk 26 Bajkalsk 274 łe Morze) - Chużyr (Wyspa Olchon) - Ustv-Barguzin 3. Irkuck - Listwianka 4. Irkuck - Zatoka Piaszczysta 5. Irkuck - Bolszyje Koty (Wos - chód) Cena biletu wynosi ok. 2 USD Riecznoj Wokzał w Irkucku: 1. Irkuck - Brack (Meteor) Rejs trwa 12 godzin. Kursuje po Angarze i Zalewie Brackim. Połączenia lotnicze -Irkuck - Niżnieangarsk. Loty dwa razy w tygodniu, cena ok. 50 USD. -Irkuck - Ułan Ude. Loty 2 razy w tygodniu. -Ułan Ude - Niżnieangarsk. Loty codziennie, połączenie zwykle tańsze niż Irkuck - Niżnieangarsk/. Na wymienionych trasach latają samoloty Antonow An-24 Buriac- kich Linii Lotniczych (Buriatskije Awialini). Bilety warto kupować z kilkudniowym wyprzedzeniem. Alternatywne środki transportu Do wielu miejsc można dotrzeć prywatnymi mikrobusami. Są trochę droższe, ale jadą szybciej niż kursowe autobusy. Znajdziemy je na dworcu autobusowym, czasem też w pobliżu dworca kolejowego. Praktycznie wszędzie, nawet w niewielkich wioskach, można wynająć samochód. Kierowcy próbują często skorzystać z naiwności 1 niewiedzy obcokrajowców, bardzo zawyżając ceny. Jednakże po odpowiednich pertraktacjach można ustalić rozsądną opłatę za przejazd. Warto wcześniej dokładnie dowiedzieć się, ile kilometrów liczy zaplanowana przez nas trasa i znać aktualną cenę benzyny. Honorarium kierowcy wynosi minimum 3 USD (przeciętna dniówka na Syberii). Po Syberii można też podróżować autostopem, który jest w Rosji dość popularny. W ostatnich latach coraz więcej przybywających nad Bajkał grup decyduje się na wynajęcie kutra. W szczycie sezonu zdarza się, że brakuje wolnych kutrów dla wszystkich chętnych. Po Bajkale kursuje 98 kutrów typu Jarosławiec. Cena wynajęcia kutra to około 250-300 USD za dobę. Na kutrze są 3 kubryki czteroosobowe oraz pomieszczenie z kuchenką gazową. Załoga składa się z 2 - 3 osób, tak więc komfortowo może podróżować ośmiu turystów. Niedogodnością podróży kutrem jest głośna praca silnika, który przeszkadza zwłaszcza nocą. Kuter osiąga prędkość 18 km/h. Pogoda uniemożliwiająca pływanie to wiatr o sile 11 m/s oraz fale o wysokości 2 m. Kuter można wynająć na 275 przystani Rakieta w Irkucku lub w Listwiance. Najlepszy czas dla podróży wodnych to przełom lipca i sierpnia, pogoda jest wtedy stabilna i słoneczna, a jezioro spokojne. Żeby przepłynąć kutrem wzdłuż brzegu całego Bajkału potrzeba 2-4 tygodni. Najbardziej popularne są rejsy do zatoki Piaszczystej (1-2 dni) lub na Małe Morze (3-4 dni). Wynajęcie jachtu jest tańsze: od 150 do 250 USD. Po Bajkale pływa ich kilkadziesiąt. Jacht przewidziany jest dla 8 osób i osiąga prędkość 12-15 km/h. Za korzystanie z łodzi motorowych trzeba zapłacić około 100 USD za dobę. Można także próbować zabrać się "na stopa" łodzią lub kutrem. Naj - częściej za przysługę trzeba będzie zapłacić, ale już znacznie mniej. Wyprawy konne nie są zbyt popularne. W wielu rejonach Buriaci korzystają z koni wierzchowych, ale niechętnie zgadzają się wypożyczać je turystom. Za dzień jazdy płaci się w Buriacji 3-10 USD. W konnej wyprawie zawsze powinien towarzyszyć nam ktoś miejscowy, kto zna teren. Buriaci mają własne zwyczaje i zasady, do których zwierzęta są przyzwyczajone. Trochę inny jest sposób siodłania konia. Do zwierzęcia powinno się podchodzić wyłącznie z lewej strony. Aby go nie spłoszyć, lepiej unikać zbędnych ruchów np. głaskania, klepania. Na noc konie są pętane za trzy nogi. Buriackie konie są bardzo posłuszne i odważne (bez wahania wchodzą do wartkich, głębokich potoków), ale niekiedy nerwowe i płochliwe. Podczas dłuższych wypraw idą stępem lub drobnym kłusem, który oszczędza siły zwierzęcia. Najczęściej mają świetną kondycję, są wytrzymałe i dobrze radzą sobie na wąskich, kamienistych górskich ścieżkach. Ze względu na trudny teren na konne wyprawy z Buriatami nie powinni decydować się początkujący jeźdźcy. _________________NOCLEGI_________________ Podstawą jest oczywiście namiot. W niektórych rejonach, wzdłuż uczęszczanych przez myśliwych ścieżek, znajdują się zimowia - niewielkie drewniane chatki z pryczami, stołem i metalowym piecykiem. W większości chat zmieszczą się najwyżej cztery osoby. Bez namiotu można wyruszyć w tajgę tylko wtedy, gdy upewnimy się, że wzdłuż danej trasy znajdują się zimowia oddalone od siebie o dzień drogi. W większych miejscowościach, szczególnie tam, gdzie licznie przybywają kuracjusze i urlopowicze, 276 można przenocować w bazach turystycznych lub wynająć domki (wybrzeże południowo-zachodie, Ar- szan). Prawie wszędzie można liczyć na gościnę miejscowych ludzi. ______________WYŻYWIENIE______________ W miastach (Irkuck, Ułan Ude) zakup żywności nie stanowi problemu. W sklepach znajdziemy prawie wszystko, co potrzebne w turystyce, także importowane produkty zachodnie. Suszone owoce np. morele (ros. kuraga) są znacznie tańsze niż w Polsce (niektóre partie wymagają opłukania przed jedzeniem). Wmieście warto kupić mleko w proszku, 0 które trudniej na prowincji. Sklepy w wioskach są gorzej zaopatrzone, ale zwykle można tu dostać kaszę, makaron, smaczne zupy w proszku 1 zupki chińskie oraz tuszonkę (konserwę mięsną). Warto zaznaczyć, że popularna w całym Przybajkalu tu- szonka z fabryki w Ułan Ude jest bardzo smaczna. Zawiera całe kawałki wołowego mięsa w sosie, doskonałe do ciepłych potraw. Smaczne są także konserwy rybne, głównie szprotki z krajów nadbałtyckich. Przywożenie konserw z Polski nie jest konieczne. Od miejscowych można kupić ziemniaki, ryby, chleb domowego wypieku, mleko i ser. W większych wioskach oraz przy drogach, spotkamy stołowe, czyli tanie bary (w zależności od przewagi serwowanych potraw noszą czasem nazwy: pielmiennaja, blinnaja, lub poznają). W takich miejscach we- geterianie najczęściej nie mają czego szukać. Menu na całym obszarze Przybajkala jest raczej podobne i mało różnorodne: pielmieni, bliny, pozy, barszcz lub kapuśniak (ros. szczi). Więcej o kuchni syberyjskiej i buriackiej zob. rozdz. Bajkał- Tradycje kulinarne. Osobny temat to ryby. Duży ich wybór znajdziemy na rynkach miejskich lub nad brzegami Bajkału. Naj - ważniejszą, poławiana na skalę przemysłowa rybą Bajkału jest omul baj - kalski. Rosjanie podają go w najprzeróżniejszych postaciach (więcej zob. rozdz. Bajkał- Tradycje kulinarne). Warto nauczyć się sprawnie przyrządzać złowione przez siebie ryby. Oto kilka propozycji: - ryba w soku własnynĄl) - naj - lepszy sposób przyrządzania ryby, bardzo szybki i prosty. Ryby nie czyścimy z łusek i wnętrzności, nie obcinamy głowy. Nacieramy solą i starannie zawijamy w liść łopianu lub papier toaletowy. Kładziemy na gorących węglach, przykrywając drobnymi patyczkami, które powinny szybko zająć się i po chwili przyga- 277 snąć. Ryba nie może być w ogniu dłużej niż 5 minut. Ostrożnie wyj - mu jemy z ognia i kładziemy na płaskim kamieniu. Następnie zdejmujemy skórę z jednego boku i zjadamy górny płat mięsa, następnie wyciągamy kręgosłup, który oddzieli się od dolnego płatu mięsa wraz z wszystkim ościami i wnętrznościami. - uha- tradycyjna syberyjska zupa z głów i ogonów rybich. Po ugotowaniu odcedzamy je, uzyskując klarowny bulion. Dobrym dodatkiem jest ryż. Poza mięsem ryby do zjedzenia nadają się smażona ikra, wstęgi tłuszczu, wątroba, opłukany żołądek (najlepiej po podsmażeniu). Jeśli nie ograniczamy się wyłącznie do mięsa rybiego, ale chcielibyśmy też zasmakować dziczyzny, należy pamiętać, aby bezwzględnie unikać próbowania nie badanego mięsa niedźwiedzia! Niedźwiedzie, a także dziki i inne zwierzęta wszyst- kożerne mogą przenosić nicienie, włośnie kręte - pasożyty powodujące chorobę zwaną włośnicą. Larwy włośni otoczone są ochronnymi torebkami i nie giną podczas gotowania mięsa. Choroba u człowieka ma ciężki przebieg, a 30 % przypadków kończy się śmiercią. W tajdze skazani jesteśmy na niesione w plecakach zapasy. Warto urozmaicić jadłospis darami lasu. Pamiętajmy o zabraniu cukru, bo ryż czy też makaron z jagodami będzie wartościową odmianą monotonnej diety. Sezon jagód rozpoczyna się pod koniec lipca i trwa cały sierpień. W tym czasie w tajdze dojrzewają też maliny oraz czarne i czerwone porzeczki. Grzyby można zbierać aż do września. Są to głównie prawdziwki, koźlarze, kurki, maślaki, rydze i mochowiki (kapelusz Syberyjskie owoce leśne Borówka czarna {czermka) Borówka brusznica (brusnika) Borówka bagienna {gołubika) Żurawina (klukwa) - duże czerwone jagody z bagien i torfów, mało słodkie, ale bogate w witaminy. Porzeczka {smorodina) Suchodrzew (jagoda kamczacka, żymałost) - podłużne jagody rosnące na niewielkich krzewach o sinych liściach, jadalne, bardzo wartościowe, lecz niezwykle cierpkie. Rokitnik [obliepicha] - głównie w rejonach stepowych, pomarańczowe owoce rosnące na kolczastych krzewach; wyj ątkowo wy so -ka zawartość witaminy C. Czeremcha - z drobnych, czarnych owoców rosnących na krzewach wyrabia się soki, konfitury lub brunatna mąkę. 278 pokryty brunatno-płowym lub bordowym "zamszem", od spodu żółty). W tajdze na polanach rośnie dziki szczypior, czosnek (ros. czeremsza) oraz rabarbar, z którego łatwo przyrządzić smaczne konfitury. ____________OPIEKA MEDYCZNA____________ W razie wypadku lub większych problemów zdrowotnych trzeba sko- rzystać z pomocy szpitala w Irkucku, Ułan Ude lub Siewierobajkalsku. Szpitale nie odbiegają standardem od naszych szpitali na prowincji. ZAGROŻENIA ZE STRONY ZWIERZĄT Niedźwiedź W tajdze żyje dużo drapieżnych zwierząt, takich jak wilk, ryś czy rosomak, jednak unikają one człowieka i nie stanowią dla niego zagrożenia. Niebezpieczne może być jedynie spotkanie z niedźwiedziem, co nad Bajkałem nie jest rzadkością. Niedźwiedź brunatny występujący na Przy- bajkalu charakteryzuje się większą agresywnością niż przedstawiciele tego gatunku w innych rejonach świata (duża ilość zarejestrowanych przypadków ataku na człowieka). Niedźwiedzie są szczególnie niebezpieczne zimą, w latach nieurodzaju jagód i nasion limby. Mimo to za- grożenia z ich strony nie należy wyolbrzymiać - przypadki ataku niedźwiedzia na człowieka zdarzaj ą się raz na kilka lat, a ofiarami są najczęściej myśliwi. Warto jednak wiedzieć, jak zachować się w razie spotkania z tym zwierzęciem. Niedźwiedź jest bardzo ostrożny i czujny, jeśli usłyszy zbliżającego się człowieka, na pewno w porę zej - dzie mu z drogi. Czasem może się jednak zdarzyć, że to my pierwsi dostrzeżemy żerującego w jagodach lub odpoczywającego niedźwiedzia. W takim przypadku lepiej zataić swoją obecność, pozostać na miejscu, w miarę możliwości ostrożnie się wycofać. Najczęściej nawet niewielka grupa osób robi sporo hałasu, który w porę uprzedzi zwierzę. Generalnie na atak narażeni są głównie samotni wędrowcy, dlatego syberyjskim myśliwym zawsze towarzyszą łajki, które w porę ostrzegaj ą ich o niebezpieczeństwie. Na pewno nie należy lekceważyć niedźwiedzia. Nie powinno się go tropić czy podchodzić, by zrobić mu zdjęcie. Gdy zwierzę pojawi się nagle blisko nas, nie można uciekać (nie mamy żadnych szans - ociężały z pozoru niedźwiedź potrafi biec bardzo szybko, a ucieczka jest jedynie sygnałem do ataku). Należy powoli się wycofać, spokojnym głosem przemawiaj ąc do 279 zwierzęcia. Gdy niedźwiedź zaatakuje, możemy mieć jeszcze nadzieję, że "blefuje". W innym wypadku trzeba upaść na ziemię, zasłaniając głowę... i modlić się. Warto wiedzieć, że niedźwiedzie boją się dymu, ognia, krzyku, hałasu. Bądźmy uważni, wędrując po tajdze: świeżo odwrócone kamienie, rozgrzebane mrowiska, odchody - wszystko to ostrzega, ze niedźwiedź jest gdzieś w pobliżu. Kleszcze Najpoważniej szym niebezpieczeń- stwem, jakie grozi nam w tym rejonie Syberii, są choroby przenoszone przez kleszcze, przede wszystkim zapalenie opon mózgowych [encefa- lit). Kleszczy w tajdze jest wyjątkowo dużo, spotyka się je tu nieporównywalnie częściej niż w Europie, szczególnie wiosną (maj - czerwiec). Latem jest ich już znacznie mniej. Na ukąszenie kleszcza narażeni jesteśmy nie tylko wędrując po tajdze, ale nawet w miastach. Nie wszystkie kleszcze są nosicielami choroby. Według współczesnych badań w Przy- bajkalu zarażonych jest przeciętnie około 2-5% kleszczy. Najmniej zarażonych kleszczy spotyka się w oddalonych od siedzib ludzkich obszarach dziewiczej tajgi (np. północny Bajkał), natomiast najwięcej jest ich w rejonach zamieszkałych, w pobliżu dróg, ścieżek, zabudowań. Na niektórych obszarach w pobliżu Irkucka zarażonych jest nawet 30% kleszczy. Najwięcej zachorowań notuje się w rejonie kabańskim Buriacji i w pobliżu Irkucka. W ostatnim dziesięcioleciu wyraźnie wzrasta liczba zachorowań - w 1999 było ich ponad 500. Warto wiedzieć, że znacznie mniej kleszczy jest na wybrzeżach Bajkału, a na wyspie Olchon nie znaleziono żadnego zarażonego kleszcza. Zapalenie opon mózgowych objawia się po 5 - 30 dniach, najczęściej po około 2 tygodniach. Osoby, które nie były zaszczepione przeciw tej chorobie, w ciągu 3 dni od ugryzienia mogą otrzymać przeciwkleszczową immunoglobulinę. Inną chorobą przenoszoną przez kleszcze jest borelioza. Głównym objawem jest czerwona otoczka wokół miejsca ugryzienia oraz gorączka. Należy czym prędzej zgłosić się do lekarza. Objawy choroby mogą pojawić się z dużym opóźnieniem. Kleszcze stepowe roznoszą jeszcze inną chorobę - ros. kleszczowy ńkket- sioz. W przeciągu 3-5 dni po ugryzieniu może pojawić się gorączka, wysypka, powiększenie węzłów chłoń- nych. Choroba nie ma poważnych na- stępstw, jednak z objawami należy niezwłocznie zgłosić się do lekarza. 280 Zapobieganie Najważniejsza oczywiście jest szczepionka (zob. rozdz. Przygotowania i różne opcje dojazdu - Zabezpieczenia medyczne). Można też zaopatrzyć się środki odstraszające kleszcze. W okresie szczególnie dużego zagrożenia zalecany jest odpowiedni ubiór z kapturem oraz ściągaczami na rękawach i nogawkach. Dobrym sposobem jest wykładanie skarpet na spodnie (po ciele człowieka kleszcz przemieszcza się z dołu do góry). Należy regularnie przeszukiwać odzież oraz sprawdzać najbardziej zagrożone miej sca na ciele. Warto też przed nocą sprawdzić namiot. Wyj ętego z ciała kleszcza powinno się przechować w słoiku lub szczelnie zamkniętej torebce foliowej na wilgotnej tkaninie i oddać do analizy. Miejsca, dokąd można się zwrócić w wypadku objawów choroby: Irkuck - Instytut Epidemiologii i Mikrobiologii, Centrum Diagnostyki i Profilaktyki Zapalenia Opon Mózgowych, ul. Karola Marksa 3 Ułan Ude - Poliklinika nr 1, ul. Kałandariszwili 23. Neszka Zmorą tego regionu (jak i całej Syberii) są meszki. Czasem pojawiają się one także w Polsce, ale nigdy nie są tak liczne i kąśliwe. Mają one tro- chę inne zwyczaje niż komary (których tu także nie brakuje): latają głównie w dzień, często w ciepłą sło- neczną pogodę, potrafią wciskać się za koszulę, w nogawki spodni i rękawy. Po ugryzieniach pozostają czerwone i swędzące przez parę dni plamki. Na meszki nie wynaleziono dotychczas żadnych skutecznych środków. W małym stopniu odstrasza je nawet dym z ogniska - niezastąpiony środek w walce z komarami. Meszkę powstrzymuje jedynie silny wiatr i mróz, warto więc rozbi- jać namioty w miejscach przewiewnych. Nad Bajkałem meszek jest znacznie mniej niż w innych rejonach Syberii, nad brzegami jeziora praktycznie wcale nie występują. Meszki masowo pojawiają się jedynie w niektórych rejonach, najczęściej w lipcu, po kilku dniach dusznej gorącej pogody. POCZTA, TELEFON, INTERNET Urzędy pocztowe znajdują się tylko w większych miejscowościach, tam też można skorzystać z telefonu. W Irkucku i Ułan Ude nie ma problemu z dostępem do Internę - tu. Wpozostałych miejscowościach można próbować szukać Internetu w różnego rodzaju urzędach, szkołach itp. 281 MAPY I ATLASY Warto pochodzić po księgarniach i sklepach turystycznych, np. Tu - rist lub Fan-sport na ulicy Karola Marksa 39. Niektóre mapy można też kupić od ulicznych sprzedawców w centrum miasta, w muzeach, hotelach itp. Największy wybór map i atlasów po najniższej cenie oferuje drukarnia kartograficzna przy ulicy Rabocziego Sztaba 24. Dostępne mapy: Buriatia - unikalnyje obiekty pri- rody, 1:1600 000, Moskwa 1991, Oziero Ba/farf, 1:500 000, Bajkał- Tuństskaja karta, 1:1500 000, Moskwa 1991, Karta oziera Bajkał, 1:1 000 000, Moskwa 1999, Dorożnaja karta Irkytskoj, Czitin- skoj obłastiej i respubliki Buriatia, 1:500 000, Irkucki 990, Atlas Pribajkalie, 1:200 000, Irkucki 996, Atlas Chamar Daban, 1:200 000, Irkuckl996, Atlas Tunkinskaja dolina, 1:200 000, 1:100 000, 1:50 000, Irkuck 1998, Atlas Irkuck- Czita, 1:200 000, Irkuck 1996, Chamar Daban, 1:200 000, Moskwa 1990, Tunkinskije Golcy, 1: 200 000, Omsk 1990, Bajkalskij Chriebiet - Centralnaja czast, 1:100 000, Moskwa 1992, Po Primorskomu Chńebtu 1:150 000, Moskwa 1990, Ostrów Olchon, 1:200 000, Irkuck 1990, Oziero Bajkał, 1:500 000, Irkuck 1996. _______________PAMIĄTKI_______________ Popularną pamiątką z Syberii są naczynia z kory brzozowej. Z kory robi się też misterne broszki i spinki. W wielu miejscach można kupić filmy o Bajkale lub figurki wykonane z syberyjskich minerałów. Warto też zaopatrzyć się w rozmaite zioła o tajemniczo brzmiących nazwach, jak np. sahandala. Mają one wyjątkowy egzotyczny aromat. Zioła można stosować nie tylko w celach leczniczych, ale także profilaktycznie lub po prostu dla ich walorów smakowych i zapachowych. Kupimy je w wielu miej - scach. Świeże i suszone znajdziemy na straganach u miejscowych zielarek. Sahandala (Różanecznik Adamsa) Stymuluje pracę nerek, serca, łagodzi zmęczenie. Dodawać do herbaty, nie więcej jak 2-3 listki na szklankę. 282 NORMY ZWYCZAJOWE Świątynie i miejsca kultu Należy pamiętać o zakazie fotografowania w cerkwiach i świątyniach buddyjskich. MnisiwDacanie Iwołgińskim, gdzie ciągle przewijają się natrętni turyści, są szczególnie uczuleni na tym punkcie i nie życzą sobie, by robiono im zdjęcia. Podczas zwiedzania dacanów (zarówno na zewnątrz, jak i wewnątrz) bardzo ważne jest zachowanie tradycyjnego kierunku poruszania się zgodnego z ruchem wskazówek zegara. Gdy wejdziemy do środka, nie wolno zawracać - do wyjścia można wrócić tylko po obej ściu wnętrza świątyni. Pamiętajmy także, by nie zwiedzać wnętrza cerkwi w czasie nabożeństwa. W świętych miejscach Buriatów tradycja nakazuje złożenie ofiary duchom. Zwyczaju tego przestrzegaj ą zarówno Buriaci, jak i Rosjanie. Specyficzną formą ofiary jest "bryzganie". Polega ono na rozbryźnię- ciu wódki w cztery strony świata, serdecznym palcem lewej ręki. Nie należy zabierać żadnych przedmiotów złożonych w ofierze duchom. W gościnie u ludzi Ludność nadbajkalskich wiosek jest bardzo gościnna. Aby nie urazić gospodarzy, nie powinno się odmawiać, gdy ktoś częstuje nas jedzeniem. Należy pamiętać, by jakoś odwdzięczyć się za gościnę, nocleg czy poczęstunek, jest to na Syberii wręcz obowiązkiem gościa. Buriaci nie przyjmą od nas pieniędzy, ale na pewno bardzo się ucieszą, gdy podarujemy im parę kilogramów cukru. W wielu rodzinach brakuje pieniędzy, by kupić go w wystarczającej ilości potrzebnej do przygotowania przetworów na zimę. Mile widziane są praktyczne prezenty (akcesoria wędkarskie, nóż, latarka). Planując wizytę, warto zajrzeć wcześniej do sklepu po cukierki, ciastka, konserwy rybne. Przyjęte jest, że gość nie przychodzi z pustymi rękami. W Buriacji niegrzeczne jest zostawanie w gościnie dłużej niż 1 dzień. 283 284 BAJKAŁ TRASY I GŁÓWNE MIASTA REGIONU IRKUCK Na nizinie, pomiędzy wijącymi się błękitnymi wstęgami Angary i Irkutu, widać z daleka pozłacane krzyże i zielone kopuły cerkwi. Jesteśmy wreszcie w stolicy Wschodniej Syberii, w Irkucku. Równe ulice, grunt twardy i zamożność czyniły go jednym z najpiękniejszych i bogatszych miast Syberii. Julian Talko^Hryncewicz. W 1661 r. na jednej z wysp przy ujściu Irkutu do Angary dowódca oddziału kozackiego Iwan Pocha- bow założył ostróg Jandaszewski. 2 3 LEGENDA Trasa opisana w przewodniku Trasa przejazdów Skansen 1 Skansen Talcy Port, przystań Rezerwaty i parki narodowe: Bajkalski Przybajkalski Szczyty górskie Jeziora Miasta, miejscowości Kolej Drogi Miejsce wybrane przez niego na warownię okazało się bardzo dogodne. Wkrótce przeprowadzono tędy szlaki do Chin i Mongolii, wokół ostro- gu licznie zaczęli osiedlać się koloniści. Już w 1686 r. Irkuck - bo tak z czasem zaczęto nazywać osadę -uzyskał prawa miejskie. W 1764 r. został stolicą guberni obejmującej całą Syberię Wschodnią - od Jenise- ju do Oceanu Spokojnego. Przez ponad pół wieku pod władzą Irkucka znajdowała się także Alaska. Kolejne wydarzenia - otwarcie wielkiego jarmarku, odkrycie złota na Syberii, wreszcie doprowadzenie do Irkucka Kolei Transsyberyjskiej w 1898 r. -powodowały coraz większe tempo rozwoju miasta. Jednocześnie Ir- kuck musiał stawiać czoło rozlicznym klęskom - od 1725 do 1875 miało miej sce 120 trzęsień ziemi! W 1879 r. w ciągu trzech dni spłonęła doszczętnie centralna część miasta, ogień pochłonął 3,5 tys. domów. Ogromny wkład w rozwój kulturalny miasta wnieśli dekabryści, którzy w 1826 r. przybyli na katorgę lub osiedlenie w okolice Irkucka. Pomimo wielu zakazów ograniczających ich swobodę, działalność de- 285 286 kabrystów na polu oświaty, nauki i sztuki jest nie do przecenienia. Na wizerunek miasta mieli także wpływ polscy zesłańcy, którzy pojawili się na Syberii szczególnie licznie po 1863 r. WII poł. XIX w. mieszkało w Irkucku ok. 3 tys. Polaków (istniała nawet polska parafia). Nie byli to wyłącznie zesłańcy, intensywnie rozwijający się Irkuck był miejscem bardzo atrakcyjnym dla ludzi interesu. Przyjeżdżający tu z własnej woli Polacy zakładali rozmaite przedsiębiorstwa, hotele, restauracje i sklepy, w dużym stopniu przyczyniając się do ożywienia gospodarczego miasta (zob. rozdz. Baj - kał - Informacje krajoznawcze -Historia - Polscy zesłańcy nad Baj - kałem). Gwałtowny wzrost liczby mieszkańców Irkucka nastąpił po 1917 r., co wiązało się z rozwojem przemysłu. W 1959 r. liczba ludności przekroczyła 360 tys. Aktualnie mieszka tam ponad 600 tys. osób, połowa ludności całego obwodu. Pierwsze spotkanie z Irkuckiem zaskakuje każdego, bowiem miasto to w niczym nie przypomina europejskich metropolii. O wysokość wśród budowli konkurują tylko kopuły cerkwi i iglica polskiego kościoła . Większość budynków to drewnia- ne, często ponad stuletnie i najwyżej 287 Aby zapobiegać pożarom władze wydały ukaz, który zobowiązywał do wznoszenia w centrum syberyj -skich miast budynków murowanych. Ponieważ nigdzie na Syberii nie było mistrzów murarskich, musiano sprowadzić ich z Moskwy. W 1701 r. do Irkucka wysłano dwóch ludzi: murarza Ki-priana Andriejewa i czeladnika murarskiego Moisieja Dołgicha. Do celu dotarł tylko Dołgich, An-driejew zginął w drodze. Na barkach Dołgicha spoczął cały ciężar organizacji prac murarskich - począwszy od poszukiwań wapna i gliny, na budowie pieców do wypalania cegieł skończywszy. Jego pierwszym dziełem, powstałym w latach 1702 - 1704, był budynek kancelarii miejskiej. W1823 r. kancelarię rozebrano podczas wzmacniania linii brzegowej. Zachowała się natomiast wybudowana przez Dołgicha cerkiew Zbawiciela {Spasskaja cerkow*). dwupiętrowe domy. Świadczą one o wielkim mistrzostwie syberyjskich budowniczych i cieśli - gzymsy, drzwi i okiennice ozdobione są wyrzynanymi w drewnie ornamentami, wśród których trudno znaleźć dwa podobne. Główną reprezentacyjną częścią Irkucka jest Dzielnica Kirowska, leżąca na prawym brzegu Angary. Znajdują się tu siedziby władz miasta i obwodu, instytuty naukowe i wyższe uczelnie - wśród nich uniwersytet założony w 1918 r. Irkuck jest kulturalnym i naukowym centrum Syberii Wschodniej. Wśród działających tu instytucji warto wymienić: Okręgowe Muzeum Krajoznawcze, Muzeum Sztuki, Instytut Geografii Syberii i Dalekiego Wschodu, Teatr Dramatyczny im. N. P. Ochłopkowa. NAJCIEKAWSZE MIEJSCA WIRKUCKU Plac Kirowa Zwiedzanie miasta warto rozpocząć od placu Kirowa - jego granice prawie pokrywają się z granicami istniejącego tu dawniej ostrogu, który przez 150 lat stanowił centrum Wydany w 1690 roku dokument o herbie Irkucka tłumaczy, że na srebrnym tle tarczy ukazany jest barb biegnący po zielonym polu z sobolem w paszczy. W XVII wieku barb oznaczał królewskiego tygrysa, był personifikacją mądrości i potęgi. Soból symbolizował bogactwo Syberii. 288 16 maja 1857 roku ukazała się pierwsza irkucka gazeta Irkutski-je gubernskije nowosti. W 1864 r. Irkuck uzyskał łączność telegraficzną z Petersburgiem. Pierwszy samochód trafił do Irkucka z Francji w 1899 roku na zamówienie N. W. Jakowlewa, właściciela sklepu z bronią. Latem 1901 r. dotarli do Irkucka pierwsi zagraniczni turyści: grupa Francuzów pragnących zdo -być szczyt Munku -Srdyk oraz amerykański myśliwy z zamiarem upolowania niedźwiedzia. W 1945 roku uruchomiono pierwszą linię tramwajową łączącą centralny rynek z dworcem kolejowym. miasta. Wybudowana w 1670 r. druga warownia miała plan kwadratu o boku 50 sążni (108 m) i otoczona była drewnianą palisadą o wysokości 7 m. Nad ostrogiem górowało siedem baszt - główna, od strony przystani, miała 20 m wysokości. Nad bramą wjazdową znajdowała się kaplica, podobnie jak w baszcie ostrogu ilimskiego, zachowanej w skansenie Talcy. Obecną formę plac otrzymał w 1962 roku. Wcześniej w XIX w. znajdował się tu plac Tichwiński, na którym odbywały się jarmarki. W 1875 r. z inicjatywy irkuckiego kupca i właściciela kopalń złota E. A. Kuzniecowa na placu rozpoczęto wznoszenie nowego, katedralnego soboru pod wezwaniem Matki Boskiej Kazańskiej. Ukończona w 1894 roku potężna, utrzymana w rusko-bizantyjskim stylu świątynia górowała nad całym miastem, zadziwiała wielkością i majestatem. Jej wysokość dochodziła do 60 m, we wnętrzu mieściło 5 tys. wiernych. W 1932 roku sobór zburzono, a gruzami zasypano plac Tichwiń- ski. Poziom placu podniósł się prawie o jeden metr. W miejscu, gdzie stał sobór, w 1938 r. wybudowano Dom Sowietów. W północnej części placu znajduje się pomnik poświęcony mieszkańcom Irkucka poległym w czasie II wojny światowej. Spacerując w okolicach placu, warto odnaleźć trzy ciekawe zabytki architektoniczne: cerkiew Zbawiciela, sobór Objawienia Pańskiego i kościół rzymskokatolicki. Cerkiew Zbawiciela (Spasskaja cerkow', ul. Suche-Bitora 2). Jest to najstarszy budynek w mieście, stojący w miejscu dawnej warowni - kolebki miasta. Jej budowa pod kierownictwem M. I. Dołgicha 289 trwała cztery lata - od 1706 do 1710 roku. W poł. XVIII w. dobudowano dzwonnicę, mimo to cerkiew zachowała swój pierwotny charakter, jaki jej nadał Dołgich. Każde piętro i każda fasada zdobione są niepowtarzalnym ornamentem, które najbogatsze są na najwyższych kondygnacjach. Na zewnętrznych ścianach zachowały się wykonane w pocz. XIX w. polichromie. Na fasadzie południowej znajdują się: nad portalem drugiego piętra nawy - święty Mitrofan Woroneżski Cudotwórca, pod gzymsem Nikoła Mirlikijski, na apsydzie Spaś Nierukotwornyj. Na wschodniej ścianie nawy: chrzest Buriatów (!), chrzest Chrystusa, przyjęcie w poczet świętych irkuckiego biskupa Innocentego Kul - czickiego. Jest to jedyna cerkiew na Syberii ozdobiona na zewnątrz malowidłami. Obecnie mieści się tu oddział Muzeum Krajoznawczego (zob. Bajkał - Trasy i główne miasta regionu - Irkuck - Muzea ). Sobór Objawienia Pańskiego (sobór Bogojawlienskij, ul. Niiniaja Nabierieinaja 2). Stoi na miejscu drewnianej cerkwi, która spłonęła w 1716 r. Budowę murowanego soboru rozpoczęto w 1719 r., jednakpraceprzeciągnęły f Cerkiew Zbawiciela, rys. W. Kwiecień 290 się aż do roku 1746. Budowniczym był prawdopodobnie czeladnik murarski Wasilij Gariajew. Szczególnie oryginalna jest dekoracja ornamentalna budowli, w której zlewają się w jedno staroruskie wzory, motywy barokowe, a nawet elementy zapożyczone ze sztuki narodów Syberii. Do wyjątkowych i rzadkich sposobów dekoracji fasad należą kafle -na Syberii znane są tylko trzy budowle o takich zdobieniach. Wśród ok. 300 kafli wiele jest wzorów pospolitych - geometrycznych i roślin- nych, ale są również bardziej fantazyjne, przedstawiające postacie z rosyjskich podań i legend. Kafle widoczne są m.in. w zwieńczeniu głównego portalu. Sobór Objawienia Pańskiego wśród innych świątyń wyróżnia także druga dzwonnica - rzecz rzadka w tradycyjnej architekturze cerkiewnej. Jej powstanie wiąże się z odlaniem przez irkuckich ludwisarzy po- tężnego, ważącego 12,5 tony dzwonu. Miał on być chlubą miasta, dlatego postanowiono wybudować dla niego specjalna dzwonnicę. Budowę dzwonnicy zakończono dopiero w 1815 r. Jej proste formy wyraźnie nawiązują do rosyjskiego klasy- cyzmu. Wielki dzwon nie zachował się - stopił się podczas straszliwego pożaru Irkucka w 1879 r. Kościół rzymskokatolicki, nazywany też Polskim Kościołem (ul. Suche Batora 1). Wybudowany w neogotyckim stylu zajął miejsce drewnianego kościoła, który spłonął w 1879 r. Świątynia została wzniesiona w 1884 r. dzięki ofiarom Polaków, którzy mieszkali w Irkucku. Autorem projektu był miejscowy architekt I. F. Tamulie- wicz. Drewniane, bogato rzeźbione wykończenie wnętrza kościoła zostało wykonane według rysunków polskiego zesłańca Wojciecha Koperskiego. Obecnie kościół pełni funkcje sali organowej filharmonii. W ostatnich latach wybudowano nowy kościół katolicki na ulicy Gribojedowa (ostatni przystanek linii tramwajowej nr 1). Ulica Karola Marksa Ulica Karola Marksa, zwana dawniej Wielkim Prospektem, to jedna z głównych arterii miasta. Jest naj - dłuższa wśród starych ulic Irkucka (ok. 2 km) i prawie idealnie prosta. Przebiega w miejscu starej palisady obronnej, która została rozebrana w 1760 r. Początkowo ulica niczym nie różniła się od sąsiednich, zabudowanych niskimi drewnianymi domami. Jej znaczenie wzrosło, gdy w 1869r. wybudowano mostna rzece Uszakowka i połączono ją w ten 291 sposób z Jakuckim Traktem i Zna- mienckim Przedmieściem. Od czasu pamiętnego pożaru w 1879 r. przy ulicy budowano tylko murowane domy. Rozliczne firmy, banki, sklepy i hotele zaczęły budować swoje siedziby i filie na Wielkim Prospekcie. Ponieważ każdy chciał, aby to j ego budynek przyciągał uwa- gę przechodniów, właściciele prześcigali się w upiększaniu fasad. W końcu XIX w. uczony-podróżnik G. N. Potanin pisał: "To najbardziej elegancka ulica na Syberii". Ponad połowa z dzisiej szych budynków za- chowała się z czasów przedrewolu- cyjnych. Ulica Marksa rozpoczyna się na nabrzeżu Angary. Stoi tam jeden z najbardziej znanych pomników Irkucka - obelisk upamiętniający budowę Kolei Transsyberyjskiej. Został on zaprojektowany przez R. R. Bacha i postawiony w 1908 r. Pomnik oraz ozdobne ogrodzenie wykonano w Petersburgu. Pierwotnie na wysokim postumencie znaj - dowała się figura Aleksandra III -wielkiego protektora budowy kolei. W 1920 r. rzeźba została zdjęta, pozostawiono jedynie cokół, na bokach którego znajdują się odlane w brązie portrety ludzi zasłużonych dla Syberii: atamana Jermaka oraz generał-gubernatorów Syberii Wschodniej - Michała Sperańskiego i Mikołaja Murawiowa-Amurskie- go. Betonowy obelisk wg projektu W. P. Szmatkowa postawiono na cokole w 1964 r. Okolice pomnika są popularnym miejscem spotkań irkuckiej młodzieży, a sam pomnik nazywany jest wśród nich "szpilą". W pobliżu, na rogu bulwaru Gagarina i ul. Karola Marksa, znajduje się tzw. Biały Dom z charakterystycznym kolumnowym portykiem. Budynek ten został wybudowany przez kupca K. M. Sibiriakowa w latach 1800 - 1804 i od samego początku był ważną ozdobą miasta. Pałac zaprojektowany został w stylu rosyjskiego klasycyzmu. Autor projektu nie jest znany, wiadomo jednak, że pochodził z jednej z petersburskich pracowni architektonicznych. W latach 1837 - 1917 pałac był rezydencją generał-gubernatora Wschodniej Syberii. Obecnie znajduje się tu biblioteka uniwersytecka. W okresie kiedy powstał pałac, wokół stały jedynie skromne drewniane domy, nietrudno więc sobie wyobrazić, jakie wrażenie robił wspaniały gmach. Z czasem na nabrzeżu Angary powstało więcej tego typu reprezentacyjnych budynków. Gmach Okręgowego Muzeum Krajoznawczego (ul. Karola Marksa 2) to jedyny w Irkucku budynek w 292 stylu pseudomauretańskim. Gmach wzniesiono z inicjatywy Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego -miał się tu mieścić jego Oddział Wschodniosyberyjski. Projekt wykonał miejscowy architekt G. Rożen. Budowę rozpoczęto we wrześniu 1882 r., a zakończono w październi- ku 18 8 3 r. Formą budynek przypo- mina niewielki zamek. Na jego czterech rogach rozmieszczono okrągłe baszty, dodatkowe dwie pośrodku bocznych fasad. Zwieńczenie fasad miało przypominać blanki. Faktura ścian i kształt okien także nawiązują do architektury obronnej. Na fryzie obiegaj ącym budynek znaj du- ją się nazwiska dwudziestu dwóch uczonych, zasłużonych badaczy Syberii i Azji, m.in. Jana Czerskiego. Gmach Teatru Dramatycznego im. N. P. Ochłopkowa (ul. Karola Marksa 14) zaliczany jest do najwspanialszych tego typu budowli w Rosji. Konkurs na projekt ogłoszono w lutym 1893 r. w Petersburskim Towarzystwie Architektonicznym. Zwyciężył projekt W.A. Szretera. Był to główny architekt Petersburskich Teatrów Imperatorskich i czołowy specjalista budownictwa teatralnego. Budowę teatru zakończono 1897 r. Gmach z założenia monumentalny, miał być jednym z głównych elementów zespołu ar- chitektonicznego ulicy. Stylistycznie nawiązuje do późnego klasycyzmu, choć w ornamentyce występują też elementy barokowe. Pierwszą sztuką wystawioną w teatrze 31 grudnia 1897 roku był Rewizor Gogola. Do ciekawych zabytków należy też położony na rogu ulic Marksa i Lenina gmach dawnego Banku Rosyjsko-Azjatyckiegoz 1903 r., zaprojektowany przez W.O. Ko - lianowskiego. Budynek składa się z dwóch skrzydeł połączonych okrągłą basztą, przykrytą wysokim hełmem z latarnią. Fasada skrzydła wychodząca na ulicę Lenina jest prosta i skromna. Druga fasada, od ulicy Marksa, jest bardziej złożona i reprezentacyjna. Dwie półkolumny rozdzielające okna głównego ryzalitu zwieńczone są alegorycznymi rzeźbami symbolizującymi rzemiosło i handel. Jest to najlepszy przykład stylu modernistycznego w architekturze Irkucka. Słynni pisarze w Irkucku Na ul. Lenina, w domu nr 13, w 1920 r. pracował Jarosław Ha-szek, autor Przygód dobrego wojaka Szwejka. W hotelu Amur-skoje Podworje na ulicy Furie la w 1890 r. zatrzymał się Antoni Czechów w czasie swojej podróży na Sachalin. 293 Cerkiew Podniesienia Krzyża Pańskiego (Kriestowozdwiżienska cerkow', ul. Siedowa 1) Niedoścignione arcydzieło syberyjskiego baroku, jeden z najpiękniejszych zabytków Irkucka. Jej budowa trwała 11 lat (1747 - 1758). Bryła świątyni to typowy przykład architektury cerkiewnej Irkucka -złożona j es t z trzech wyraźnie wy od- rębnionych części ułożonych na j ed- nej osi. Niestety pierwotny charakter budowli został zatracony przez późniejsze dobudówki: w latach 1774 - 1779 wzniesiono północną kaplicę, a w 1860 r. kruchtę. O wyjątkowej klasie zabytku decyduje zadziwiająca, fantazyjna i bogata ornamentyka ścian, która sprawia, że całość podobna jest do "bogatych tkanin i wymyślnie utkanych kobierców". Cerkiew ta stała się niewyczerpanym źródłem inspiracji i skarbnicą motywów dekoracyjnych dla budowniczych na terenie całego Przybajkala. Jest zabytkiem unikalnym nie tylko dla Irkucka, ale i dla całej Syberii. Oryginalne i godne uwagi jest też ogrodzenie cerkwi. Monastyr Znamienskij Przy ujściu Uszakowki do Angary (ul. Angarska 1) znajduje się monastyr Znamienskij - żeński klasztor założony w końcu XVII w. Kompleks murowanych budynków powstawał od II poł. XVIII do pocz. XIX w. W zachodniej części klasztoru położone są: cerkiew, dom przeoryszy, cmentarz oraz drewniane i murowane cele. W części wschodniej znajdują się budynki gospodarcze. Cerkiew Znamienska powstała w latach 175 7 -1762. Jej architektura i ornamentyka nawiązuje do innych barokowych cerkwi Irkucka. Szczególnie charakterystyczne są dekorowane wolutami zwieńczenia okien. Przy cerkwi znajduje się nagrobek irkuckiego kupca i żeglarza G. I. Szelichowa (1747- 1795), założyciela Kompanii Rosyjsko-Amerykańskiej, jednego z pierwszych badaczy Wysp Kurylskich i Alaski. Jego relacja z podróży po północno- zachodnim wybrzeżu Ameryki zdobyła uznanie badaczy i ukazała się drukiem już w 1791 r. Później była często wznawiana, wydano także wersje angielską i niemiecką. Pomnikw stylu rosyjskiego klasy- cyzmu postawiono w roku 1800. Do budowy wykorzystano szary marmur uralski. Autor projektu pozostał nieznany, a sam pomnik jest w Irkucku wyjątkiem. Podobne nagrobki spotykane są na cmentarzach w Moskwie - niewykluczone, że pewne elementy irkuckiego pomnika tam właśnie zostały wykonane. 294 Syberyjski barok Dominujący wpływ na wizerunek miasta miał styl nazywany sy-beryjskim barokiem. Jest to specyficzne wschodnie odgałęzienie rosyjskiego baroku, w którym naj -wyraźniej sze są wpływy architektury moskiewskiej i ukraińskiej I poł. XVIII stulecia. Spacerując uliczkami starego Irkucka, można przekonać się, że barok odcisnął swe piętno nie tylko na architekturze cerkwi, ale też na wspaniałych dekoracjach budownictwa drewnianego. Kompleks muzealny "Dekabryści w Irkucku" W uznaniu ogromnego wkładu dekabrystów w rozwój kultury na Syberii, w Irkucku w 1974 r. utworzono kompleks muzealny poświęcony dekabrystom. Obejmuje on kwartał między ulicami Diekabr- skich sobytij, Engelsa, Dzierżyń - skiego i Oktiabrskoj riewołucji. W skład kompleksu wchodzą m.in. domy dekabrystów S. P. Trubeckie- go i S. G. Wołkońskiego oraz wiele innych cennych zabytków architektury drewnianej. Najstarszym budynkiem w kompleksie jest cerkiew Przemienienia Pańskiego {Pńeobmźienskaja cer- kow\ ul. Timiriaziewa 58) wybudo- wanawlatach 1795- 1798. Cerkiew jest bardzo skromna, jednak wraz z ozdobnym ogrodzeniem stanowi ważny element krajobrazu miasta. Monastyr Znamienskij w Irkucku, rys. W. Kwiecień 295 Naprzeciwko cerkwi znajduje się Siropitatielnyj dom (ul. Timiriazie- wa 59) - była to założona w 1838 r. szkoła dla dziewcząt z biednych rodzin. Dzięki działalności deka - brystów realizowany tam program kształcenia odbiegał od tradycyjnego - dziewczęta uczyły się historii, geografii, gramatyki, rysunku, śpiewu. Murowany budynek szkoły powstał w 1840 r. wg projektu A. W. Wasiliewa, który nadał mu cechy klasycyzmu. Skrzydła dobudowano w późniejszym okresie. Zabytki architektury drewnianej O niepowtarzalnym klimacie Irkucka decyduje jego stara drewniana zabudowa. Pierwsze domy w Ir- kucku niczym nie różniły się od wiejskich chat, z czasem jednak za- czął się wykształcać specyficzny typ drewnianego domu miejskiego. Powiększano okna, na bocznej fasadzie pojawił się balkon, nadal nie było jednak żadnych elementów dekoracyjnych, a konstrukcja zrębu nie była osłonięta. W Irkucku zacho- wał się tylko j eden dom dokumentu- jacy ten etap rozwoju budownictwa - dom Szubina na ul. Łapina23. Wybudowany w latach 80. XVIII w. jest najstarszym zachowanym drewnianym domem w Irkucku. Wpierw- szej połowie XIX w. budownictwo drewniane osiągnęło najwyższy poziom - plany domów były coraz bardziej złożone i skomplikowane, rozwinęła się dekoracja okien i gzymsów. Aż po początek XX w. wśród rzeźbionych ornamentów przeważały motywy barokowe. Prieobrażieńskaja cerkow', rys. W. Kwiecień 296 Okno domostwa syberyjskiego, rys. W. Kwiecień Ukoronowaniem rozwoju drewnianej architektury miejskiej jest zbudowany w początku XX w. dom Szastina (ul. Engelsa 21). Z powodu niezwykłego bogactwa ornamentów budynek nazywany jest "koronkowym domem". Szczególnie ciekawe obiekty architektury drewnianej znajdują się na ulicach: 1. Diekabrskich sobytij -od ul. Marksa do ul. Engelsa 2. Karola Liebknechta - od ul. Marksa do ul. Timiriaziewa 3. Chmielnickiego 4. Griaznowa - od ul. Pionierskij Pierieułok do ul. Timiriaziewa 5. Siedowa 6. Raboczaja Inne interesujące zabytki architektoniczne * Cerkiew Świętej Trójcy [Tm- ickaja cerkow\ ul. Piatoj Armii 8). Ukończona w 1778 r. cerkiew jest kolejnym przykładem syberyjskiego baroku. Niestety została prawie całkowicie zasłonięta przez współczesne zabudowania. Obecnie mieści się tu planetarium. * Synagoga, ul. Karola Liebknech- ta 23 .Wybudowana w latach 1878 - 1882 według projektu irkuckiego architekta W. A. Kudielskiego. * Meczet, ul. Karola Liebknechta 86. Wybudowany w 1897 r. * Dom gubernatora Kuznieco- wa. Bulwar Gagarina 36. * Dom Muchanowa. ul. Timir- jaziewa 45. * Dom Oruczajewa, Bulwar Gagarina 56. Muzea * Muzeum Sztuki im. W. P. Su-kaczewa, ul. Lenina 5, czynne codziennie (prócz wtorków) w godzinach: 10.00-18.00. Jest to najstarsze i najbogatsze muzeum sztuki na Syberii i Dalekim Wschodzie. W skład kolekcji wchodzą ikony, malarstwo rosyjskie i zachodnioeuropejskie, a także sztuka Chin i Japonii. Muzeum zostało założone dzięki działalno - 297 ści Włodzimierza Płatonowicza Sukaczewa (1849 - 1919), wieloletniego burmistrza Irkucka. Był to człowiek wykształcony i obyty w świecie. Kolekcjonowanie dzieł malarstwa rozpoczął podczas studiów w Petersburgu, w końcu XIXw. posiadał już ponad sto obrazów. W swoim domu w Irkucku zorganizował galerię, udostępniaj ąc swoją kolekcję wszystkim obywatelom. Jego marzeniem było zorganizowanie muzeum sztuki, jednak nie udało mu się tego zrealizować. Po śmierci Sukaczewa kolekcję dzieł sztuki włączono do zbiorów Muzeum Krajoznawczego, a w 1936 r. utworzono samodzielne Muzeum Sztuki. Oddział Sztuki Syberyjskiej, ul. Karola Marksa 23, czynne codziennie (prócz poniedziałków). W muzeum odbywają się okresowe wystawy współczesnej sztuki syberyjskiej. * Irkuckie Obwodowe Muzeum Krajoznawcze, ul. Karola Marksa 2, czynne codziennie (prócz poniedziałków) w godzinach: 10.00 -18.00. Ekspozycja przedstawia zabytki kultury materialnej narodów Przy- bajkala (Buriatów, Ewenków, To - falarów). Irkuckie Obwodowe Muzeum Krajoznawcze to jedno z najstarszych muzeów w całej Rosji. Założone zostało w 1782 r. z inicjatywy irkuckiego gubernatora F. N. Klicz- ki i miało gromadzić przedmioty związane z przeszłością i współczesnością Syberii. W 1879 r. kolekcja składała się z blisko 30 tys. eksponatów. Szczególnie cenna była kolekcja przedmiotów codziennego użytku, odzieży, ozdób i rekwizytów związanych z kultem wielu narodów Syberii, Dalekiego Wschodu i Ameryki Północnej. Niestety zbiory spłonęły podczas pożaru w 1879 r. Odbudowana kolekcja zawiera ok. 200 tys. obiektów etnograficznych, archeologicznych, botanicznych, zoologicznych, także fotografie i dokumenty. Przed wejściem do muzeum, po lewej stronie znajduje się płyta z różowego granitu. Wśród rozlicznych linii na powierzchni płyty można dostrzec trzy smukłe sylwetki biegnących jeleni. Wygląd rysunków pozwala przypuszczać, że zostały wykonane w epoce brązu (VII - V w. p.n.e.), specjaliści zaliczają je do tzw. scytyjsko -syberyjskiego stylu zwierzęcego. Płyta została znalezio- naw 1856 r. w rzece Iwołga niedaleko Wierchnieudinska (obecnie Ułan Ude). Według profesora A. P. Okład- 298 nikowa "dokładność roboty, pewność rysunku i doskonałość formy wyobrażenia stawiają płytę iwołgiń- skąw rzędzie najlepszych artystycznych znalezisk archeologicznych Zabajkala". Oddział Muzeum Krajoznawczego - Cerkiew Zbawiciela, ul. Suche Batora 2, czynne codziennie (prócz wtorków) w godzinach: 10.00 -18.00. Ekspozycje: "Zwierzęcy świat Syberii", "Rzemiosło narodów Syberii", "Dzwony Rosji". Znajduje się tu też galeria, w której można kupić obrazy, grafiki, przedmioty wykonane z minerałów oraz inne syberyj - skie pamiątki. Oddział Przyrody Muzeum Krajoznawczego, ul. Karola Marksa 11, czynne codziennie (próczponiedziałków). Ekspozycja prezentuje faunę i florę różnych obszarów Przybajkala. * Muzeum Dekabrystów Dom S. P. Trubeckiego, ul. Dzier - żyńskiego 64, czynne codziennie (prócz wtorków) w godzinach: 10.00-17.00. Dom zbudowano w latach 50. XIX w. W 1970 r. otwarto tu ekspozycję dokumentującą życie deka- brystów na zesłaniu we Wschodniej Syberii (1826-1856). Dom S. G. Wołkońskiego, Pie - rieułok Wołokonskogo 10, czynne codziennie (prócz poniedziałków) w godzinach: 10.00-17.00. Dom zbudowany został w 1838 r. we wsi Urik. W1846 r. przeniesiono go do Irkucka, gdzie w pobliżu cerkwi Przemienienia Pańskiego Woł- końscy kupili ziemię. Dom szybko stał się głównym ogniskiem życia kulturalnego miasta. Gościli tu prawie wszyscy dekabryści mieszkaj ący w Irkucku i jego okolicach, odbywały się wieczorki muzyczne i literackie, spektakle. W roku 1985 dom Wołkońskiego odrestaurowano, a na podwórzu odtworzono wszystkie budynki gospodarcze: dom służby i kuchnię, spichlerz, stajenkę i wozownię. * Muzeum Historii Miasta Irkucka, ul. Czajkowskiego 5, czynne codziennie (prócz środy) w godzinach: 10.00 - 18.00. Dojazd autobusami nr 8, 11, 22, 23, przystanek Garaż. Muzeum otwarto w październiku 1996 r. Ekspozycja składa się z dia- poram przedstawiających rozwój Irkucka na przestrzeni wieków, makiety ostrogu irkuckiego i klasztoru Wozniesienskiego, wystaw: "Trzy wieki Irkucka", "Irkuckie kupiectwo" i "Zasłużeni mieszkańcy Irkucka". 299 * Muzeum Mineralogiczne im. A. W. Sidorowa przy Politechnice Irkuckiej, ul. Lermontowa 83, korpus E, czynne codziennie (prócz niedziel) w godzinach: 9.00 - 17.00, w sobotę: 9.00- 14.00. Kolekcja minerałów gromadzona od 1930 r. składa się z 1500 minerałów z różnych części świata. Do najbardziej interesujących obiektów należą: głaz nefrytu o wadze około 2 ton nazywany "Siodłem Czyngis - - chana", monokryształy apatytu (65 kg), flogopitu (74 kg), muskowi- tu (średnica do 2 m). * Lodotamacz Angara, Mikrora- jon Sołnecznyj, czynne codziennie (prócz poniedziałków i wtorków) w godzinach: 10.00 - 17.00. Dojazd autobusem nr 16 lub trolejbusem nr 5. To jeden z nielicznych zachowanych w Rosji zabytkowych lo- dołamaczy. Statek zamówiono w 1898r. w stoczni w Newcastle. Rozłożony na części, dostarczony został do Listwianki, gdzie w 1899 r. przeprowadzono montaż jednostki . Lodołamacz wraz z promem Baj - kał służył do przewożenia wagonów z portu Bajkał do stacji Mysowa. W 1991 r. na pokładzie otwarto wystawę "Historia żeglugi na Baj - kale", w skład której wchodzą mo- dele statków pływających po jeziorze, archiwalne fotografie i dokumenty. _________________NOCLEGI_________________ Znalezienie noclegu w Irkucku stanowi duży problem. Większość hoteli jest droga, a ich standard często pozostawia wiele do życzenia. Za najlepsze uważa się hotele: Intu- rist (bulwar Gagarina 44, cena od 65 USD) oraz Angara (ul. Suche Batora 7, cena od 40 USD). W centrum miasta działają także małe hotele, w których nocleg kosztuje ok. 5-7 USD. Niestety najczęściej nie posiadają one licencji na przyjmowanie obcokrajowców. Dodatkowo w okresie wakacji znalezienie kilku wolnych miejsc w hotelu jest bardzo trudne. Tanich hoteli należy szukać na ulicach Dzierżyń- skiego, Diekabrskich sobytij, Timi- riaziewa (głownie koło dworca autobusowego). W ostatnim czasie takie hotele działały przy ul. Dzierżyń - skiego 27a, Piatoj Armii 12, Karola Marksa 7. Warty polecenia jest nocleg w Hotelu Akademickim (Gostinica Aka- demiczeskaja) - Miasteczko Akademickie (Akademgorodok), ul. Ler- montowa271a, tel: (3952) 463 872, cena noclegu: ok. 5 USD. 300 Inne możliwości noclegu: - Akademii (obszczieźitie). Znaj - dziemy je w rejonach miasta nazywanych studgorodok i akademgo- rodok, dojazd z dworca kolejowego tramwajem nr 1 do pętli. Cena: 1-2 USD (możliwość korzystania z kuchni, za dodatkową opłatą pościel). - Sala bilardowa hotelu Uer przy dworcu autobusowym - cena: 3 USD _______________TRANSPORT_______________ Miejskie środki transportu (autobusy, trolejbusy, tramwaje) kursują od godziny 6.00 do 24.00. Oprócz tego po trasach autobusów kursują tzw. marszrutki, czyli prywatne mikrobusy. Cena przejazdu marszrut- ką jest niewiele wyższa od ceny biletu autobusowego. Dworzec autobusowy, ul. Oktja- brskoj Riewoljucji 11, tel.: 272 411, dojazd: tramwaj nr 4, autobus nr 17; Stacja autobusowa, ul. Sofii Pie- rowskoj 29; Dworzec kolejowy, ul. Czielno- kowa 1, tel.: 431 717, 282 287, dojazd: autobusy nr 16, 19, 20, tramwaje nr 1, 2; Przystań Rakieta, Mikrorajon Sołniecznyj tel.: 358 860, dojazd: autobus nr 16, rejsy do Listwianki i innych miejsc na Bajkale; Dworzec rzeczny (obok mostu Angarskiego), tel.: 297 467, rejsy w dół Angary, do Bracka Bilety na rejsy można także kupować w siedzibie Wschodniosyberyj - skiej Żeglugi Rzecznej (Wostoczno- Sibirskoje Riecznoje Parachodstwo), ul. Czkałowa 37, pok. 28, od 8.00 do 17.00, tel.: 297 519, 297 570; Lotnisko, ul. Sziriamowa 13, dojazd: trolejbus nr 4, autobus nr 20, tel.: 266 277; Agencja Aerofłotu, ul. Suche Batora 7 (Hotel Angara), tel.: 201 202; ul. Diekabrskich Sobytij 97, tel.: 271 741; Agencje Kompanii Transaero, bulwar Gagarina 38, tel.: 258 070; ul. Partizanskaja 3, tel.: 258 263. Bilety lotnicze można także kupić na dworcu kolejowym. Numer kierunkowy do Irkucka 007- 392 SALONY I KAWIARNIE INTERNETOWE ul. Marata 38 (czynna 24 godz.), ul. Czechowa 19 (czynne w godzinach: 10.00-19.00), ul. Lenina 19 (czynne wgodzinach: 10.00-22.00). ___________BARY I RESTAURACJE___________ Godna polecenia jest niedroga restauracja Belgrad na ul. Urickiego 301 7 (irkucki deptak) oraz Blinnaja na ulicy Suche Batora, róg Gorkiego (także dania wegetariańskie). _____________WAŻNE SKLEPY_____________ Fan-Sportul. Marksa 39 (tel. 243 392), dobrze zaopatrzony sklep ze sprzętem turystycznym. Można tu kupić namioty, śpiwory, kurtki, buty, plecaki, butle gazowe, akcesoria wspinaczkowe, pontony, itp. Kompleks targowy ul. Li tronowa 11. Banki, poczta, oraz wiele ważnych sklepów i punktów usługowych znaj - duje się na ulicy Karola Marksa. ___________KONSULAT MONGOLII__________ Gienierała Konsulstwo Mongolii ul. Łapina 11, tel.: (007-3S2) 342 145,342 445 faks: (007-382) 342 143, e-maił: irconsul@angara.ru CIEKAWE MIEJSCA W OKOLICACH IRKUCKA Trasa: Listwianka Irkuck - Talcy (skansen) - Listwianka Dojazd: Do Listwianki kursują 4 autobusy dziennie. Odjeżdżają z dworca autobusowego w Irkucku i trasę do Listwianki (67 km) po- konują w godzinę. Droga wiedzie wzdłuż Zbiornika Irkuckiego, przecinając grzbiety Gór Nadmorskich. Przy drodze wzniesiono kilka hoteli i sanatorium. Do Listwianki można także dopłynąć po Zalewie Irkuckim z przystani Rakieta wodolotem Wo- schód. Rejs trwa 1 godz. 20 min. Skansen Talcy Skansen przy osadzie Talcy {Mu- ziej dieriewjannogo zodocziestwa) znajduje się na 47. kilometrze szosy Irkuck - Listwianka; należy uprzedzić kierowcę, że chcemy tu wysiadać. Skansen położony jest w malowniczym miejscu nad brzegiem Zbiornika Irkuckiego. W kilku kompleksach budowli zaprezentowano zabytki architektury i kultury materialnej narodów Przedbajkala. 302 Do najbardziej interesujących należy kompleks Angaro-IlimsŁ Jest to rekonstrukcja dawnej rosyjskiej wisi gminnej z rejonu środkowej An- gary. Powstała ona wokół siedemnastowiecznego Ostrogu Iiimskiego (najstarszego na Syberii Wschodniej). Znajdują się tu dwa szczególnie cenne i interesuj ące obiekty: baszta Zbawiciela {Spasskaja baszta) z fragmentem obwarowań ostrogu oraz kaplica Kazańska wzniesiona w II poł. XVII w. Oba budynki zbudowano z modrzewiowych bali bez użycia gwoździ. Baszta Zbawiciela stała dawniej na wjeździe do Ilim- ska od strony Traktu Jenisej - skiego. Baszta Zbawiciela z Ostrogu Iiimskiego, Kaplica Kazańska, rys. W. Kwiecień Kolejnym kompleksem jest wieś "małodworka". Przywiezione tu budynki mieszkalne i gospodarcze pochodzą z terenów zatopionych przez Zalew Ust-Ilimski. Na kompleks buriacki składają się dwa zespoły budynków. Letnia siedziba Buriatów [letnik) to ośmiościen- ne jurty wraz z wyposa- żenieni, zagrody dla bydła i słupy do przywiązywania koni (serge). W zimowej siedzibie [zimnik) ukazano rys. W. Kwiecień charakterystyczne dla 303 Przybajkala połączenie rosyjskich domów z tradycyjnym budownictwem buriackim. W kompleksie ewenkijskim zwraca uwagę pokryty korą czum -letnie schronienie Ewenków. Czum, rys. W. Kwiecień Skansen Talcy założono w 1966 r. Co roku odbywają się tu uroczyste obchody świąt prawosławnych oraz występy zespołów folklorystycznych. Szczególnie hucznie świętowana jest maslienica, czyli święto pożegnania zimy (marzec). Na zwiedzanie skansenu należy przeznaczyć minimum 1,5 godziny. Latem czynny jest od 10.00 do 18.00, zimą do 16.00 (tel: 145 249, 246 831, 334 705). W kasie mu- zeum można nabyć książki i broszury dotyczące regionu. Na terenie skansenu działa przyjemna knajpka, gdzie można zjeść smacznie i niedrogo. Na drodze do Listwianki położona jest wieś Bolszaja Rieczka. Mieszka tu artysta J.A. Panów (ul. An - garskaja 11), który spędził 10 lat w stalinowskich łagrach. Obok domu ustawił 3 duże drewniane rzeźby na cześć ofiar stalinowskich represji. Listwianka Listwianka to duża wieś -kurort (ok. 1,5 tys. mieszkańców) położona na brzegu Bajkału, w miejscu, gdzie z jeziora wypływa rzeka Angara. Jest to najczęściej odwiedzane przez turystów miejsce nad Bajkałem. Latem codziennie przyjeżdżają tu liczne grupy rosyjskie i zagraniczne. Nazwa miejscowości pochodzi od nazwy najpospolitszego drzewa Syberii - modrzewia (ros. listwienni- ca). Przy biegnącej wzdłuż jeziora drodze stoją domy fasadami zwrócone w kierunku jeziora. Wieś rozciąga się na przestrzeni 5 km. WListwiance znajduje się kilka drogich hoteli, sporo sklepów i barów. Dawniej była to malowniczo położona drewniana wioska. Obecnie wśród ładnych domów, zbudowanych z modrzewiowych bali, po - 304 wstaje coraz więcej murowanych budynków. Często są to niegustow- ne, wystawne pałacyki z licznymi wieżyczkami. Z przystani w Listwiance odpływają kursowe wodoloty do: Boi - szych Kotów (18 km, rejs trwa ok. 30 min.), Zatoki Piaszczystej (90 km, rej s trwa ok. 2 godz.) i Portu Baj - kał po drugiej stronie Angary (wodolot Babuszkin kursuje nawet zimą, rejs trwa 25 min). WListwiance można wynaj ąć prywatny kuter. W pobliżu przystani na licznych straganach można zawsze kupić przyrządzane na miejscu wędzone ryby (zob. rozdz. Bajkał - Informacje praktyczne - Kultura - Tradycje kulinarne), limbowe szyszki, malo- wane otoczaki, figurki z bajkalskich minerałów. * Instytut Limnologiczny w Li- stwiance to jedyna tego typu placówka w Rosji. Instytut należy do Syberyjskiego Oddziału Rosyjskiej Akademii Nauk. Powstał na bazie działającej od 1929 r. stacji naukowej Akademii Nauk ZSRR. Jej kierownikiem był absolwent Uniwersytetu Warszawskiego, Gleb Wie - reszczagin, słuchacz wykładów Benedykta Dybowskiego. Z licznych zbiorów instytutu stworzono muzeum. * Muzeum Poznania Bajkału, Akademiczeskaja 1, latem czynne w godzinach: 9.00-19.00, tel.: 250 551, e-maił: root@bm.irk.ru. Listwianka y Bajkał jp- Stacja kolejowa Port Bajkał J> Port |-| Hotel Bajkał A Pole namiotowe LEGENDA y Restauracja Q> Kawiarnia -=- Instytut Limnologiczny i Muzeum Poznania Bajkału n Cerkiew n 1 Kamień Czerskiego 2 Szaman-Kamień 305 WListwiance jest miejsce szumnie określane jako nerparium -można tu zobaczyć hodowaną dla celów turystycznych żywa nerpę. Raczej nie polecamy tego typu atrakcji. Ci, którzy wyruszą stąd na północ Bajkału, będą mieli okazję zobaczyć foki bajkalskie w ich naturalnym środowisku. Niestety nie jest to jedyny tego typu przykład. Właściciel jednego z hoteli trzyma w klatkach kilka zwierząt m.in. niedźwiedzie i lisy, co także ma stanowić dodatkowa atrakcję dla gości. Małe i raczej skromne muzeum. Powinni je zwiedzić zainteresowani przyrodą Bajkału, jego fauną i florą oraz historią poznania jeziora. Zgromadzono tu okazy bajkalskich ryb i bezkręgowców, wypchane zwie- rzęta, bajkalskie minerały i osady denne. Ekspozycja ma dużą wartość dydaktyczną. Warto poświęcić trochę czasu na dokładne obejrzenie przedstawionych plansz, zawierających ciekawe informacje na temat geologii obszaru, sejsmologii itp. W kiosku muzeum można kupić książki o Bajkale, albumy fotograficzne, mapy, a także bardzo ciekawy film dokumentalny W. A. Fiałkowa Studnia planety. Ukazuje on podwodny świat Bajkału, unikalne zdję- cia z najgłębszych miej sc jeziora, baj - kalski pejzaż w różnych porach roku i życie bajkalskich zwierząt. * Bajkalskie Obserwatorium Astrofizyczne. Obserwatorium położone jest na szczycie góry za wsią. Znajduje się w nim największy w Rosji teleskop do obserwacji Słońca (średnica 1 m). Ze szczytu góry rozciąga się piękna panorama na Bajkał i źródło Anga- ry. E-maił: uzel@iszf.irk.ru * Cerkiew św. Mikołaja wybudowano w 1846 r. na brzegu Anga- ry. Była dwukrotnie przenoszona, najpierw na brzeg Bajkału, a w roku 1957 w głąb lądu w związku z podniesieniem poziomu wody w następstwie wybudowania tamy w Irkucku. W cerkwi odbywają się nabożeństwa. W końcu lat 50. budynek został odrestaurowany, przewie- ziono tu ikony z Irkucka, wśród nich są nawet zabytki z XVIII w. Cerkiew, raczej skromna z zewnątrz, zasługuje na uwagę. * Prywatna galeria obrazów, ul. Czapajewa 76. Stworzona przez Włodzimierza Plamieniewskiego, poetę i architekta, który zgromadził tu prace różnych autorów o tematyce baj kalskiej. W galerii można ku- pić obrazy, wyroby z kory brzozowej i inne pamiątki. Od hotelu Bajkał prowadzi asfaltowa droga (2 km) na wzgórze o na- 306 zwie Kamień Czerskiego, skąd roztacza się malownicza panorama na Bajkał i źródło Agary. * Źródło Angary, jedynej rzeki wypływającej z Bajkału, rozdzielone jest dużą skałą (tzw. Szaman-Kamień) Miejsce to jest szczególnie niezwykle zimą. Źródło nigdy nie zamarza ze względu na silny nurt oraz fakt, że z Bajkału wpływa do rzeki woda pochodząca nie z powierzchni, a głębiny jeziora o temperaturze wyższej niż 0°C. Całą zimę woda paruje, a gałęzie drzew wokół źródła zdobi malownicza szadź. Jest to stałe, jedyne w północnej Azji, miejsce zimowania wodnych ptaków, głównie ka- czek. Gdy w 1956 r. powstał Zbiornik Irkucki, rozmiary wolnej od lodu powierzchni znacznie się zmniejszyły. Liczba zimujących tu ptaków spadła z 10 tys. do 2 - 3,5 tys. Możliwość noclegu W Listwiance znajduje się sanatorium i kilka luksusowych hoteli: Baj - kał, Dziewiąty Bał, U niedźwiedzi, Green Express, Priboj. Doba z wyżywieniem kosztuje 30 - 100 USD. Na kompleks hotelowy składa się zwykle restauracja i ruska bania. Z bani mogą zwykle skorzystać także osoby nie mieszkające w hotelu (ok. 5 USD za godzinę od osoby). Cerkiew Mikołaja, rys. W. Kwiecień 307 W Listwiance jest też sporo tanich prywatnych kwater, gdzie nocleg kosztuje ok. 3 USD, ceny można negocjować. Niestety w weekendy, gdy do Listwianki przyj eżdża sporo osób z Irkucka, trudno o wolne miejsca. Rosjanie rozbijają swe namioty na plaży przy szosie lub na stałym miejscu biwakowym na wzgórzu. Ponieważ nocuje tam wiele grup, miejsce to jest bardzo zanieczyszczone, brakuje opału. Obcokrajowcy rozbijają się zwykle na oddalonej, niewielkiej plaży za skarpą. Przed wieczorem polecamy powrót do Irkucka lub rejs do Bolszych Kotów, gdzie znajdziemy dużo lepsze miej - sca na rozstawienie namiotu. W wiosce można wypożyczyć rowery górskie, ale poza główną asfaltową drogą niewiele jest miejsc, dokąd można na nich dojechać. Z Listwianki można wyruszyć pieszo malowniczo położoną ścieżką wzdłuż Bajkału do Bolszych Kotów lub dalej do miejscowości Boi- szoje Gołoustnoje. WYBRZEŻE POŁUDNIOWO^ACHODNIE Południowo-zachodnie wybrzeże Bajkału tworzą strome, opadające skalistymi obrywami stoki Gór Nadmorskich. Jest to obszar należący do Przybajkalskiego Parku Narodowe- Trasa Listwianka - Zatoka Piaszczysta Irkuck N ' & 6 A Jezioro Bajkał LEGENDA ......¦ Trasa opisana w przewodniku «!¦ Przystań -------Drogi główne -------Drogi inne -i-(- Kolej Granica Przybajkalskiego PN. 1 Bolszaja Rieczka 5 Boi. Gołoustnoje 2 Port Bajkał 6 Zatoka Piaszczysta 3 Listwianka 7 Niż. Kocziergat 4 Boi. Koty 8 Mat. Gołoustnoje go (zob. rozdz. Bajkał - Informacje krajoznawcze - Ochrona przyrody nadBajkałem). W tej części wybrzeża bajkalskie- go koncentruje się ruch turystyczny. Co roku w lipcu i sierpniu przy- jeżdżają tu setki wczasowiczów. W tym okresie osoby szukające ciszy i spokoju dzikiej przyrody powinny omijać bardziej popularne miej sca w tym rejonie. Trasa: Listwianka - Bo/szyje Koty - Bohzoje Gołoustnoje - Zatoka Piaszczysta Dojazd: Do Listwianki można dopłynąć kursowym wodolotem z Irkucka lub dojechać autobusem. Wo- 308 doloty lub prywatne kutry pływają także do Bolszych Kotów i Zatoki Piaszczystej. Do Bolszoje Gołoust- noje dojeżdża autobus z Irkucka. Mapy: atlas Pńbajkalie 1:200 000, PoPrimorskomu Chńebtu 1: 150 000 Z Listwianki do Zatoki Piaszczystej wzdłuż brzegu Baj kału prowadzi ładna, najczęściej dobrze przetarta ścieżka. Jest to przyjemna trasa widokowa z licznymi miejscami na rozbicie namiotów. Ścieżka do Bolszoje Gołoustoje jest bardzo wyraźna i wiedzie głównie wzdłuż plaży, tylko czasem wspina się po stoku, omijając skały (w pobliżu Listwianki i za wioską Bolszyje Koty). Z Listwianki do Boi- szych Kotów jest 18 km (1 dzień marszu). Na pierwszych paru kilometrach stok jest bardzo stromy (najlepiej przejść najwyższym rozgałęzieniem ścieżki). Następnie ścieżka opada w dół i do samej osady biegnie przy brzegu. Bolszyje Koty To ładna, średniej wielkości wioska położona na brzegu Bajkału. Codziennie przypływa tu wodolot Wo- schód z Irkucka przez Listwiankę, rejs z Listwianki trwa 40 min. W wiosce znajduje się Muzeum Bajkałologii założone przez słynnego profesora M. M. Kożowa, zasłu- żonego w batalii o ochronę czystości wód Bajkału (zob. rozdz. Bajkał-In- formacje krajoznawcze - Ochrona dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego - Główne zagrożenia środowiska przyrodniczego okolic Baj - kału). Można tu zobaczyć bogatą kolekcję owadów. Do położonej w osadzie stacji naukowo -dydaktycznej Uniwersytetu Irkuckiego co roku przybywają studenci na letnie praktyki. We wsi jest wiele dacz, latem czynny jest niewielki sklepik spożywczy. W pobliżu wioski jest sporo ładnych miejsc na rozbicie namiotów. Miejscowi mieszkańcy oferują prywatne kwatery (nocleg z wyżywieniem lub bez kosztuje około 2 - 3 USD). Ze wzgórz otacza- jących wioskę roztacza się piękny widok na Bajkał. Kilka kilometrów od wioski w wą- wozie Siennajapadv znajdują się pozostałości kopalni złota. Zachowały się pionowe szyby z bocznymi chodnikami. Ponad wąwozem wznosi się góra Skripiel zbudowana z rzadkich nad Baj kałem skał - zlepieńców jurajskich. Podchodząc na górę należy zachować ostrożność - skały są bardzo kruche! W zboczu góry na wys. ok. 200 m widoczne jest wejście do jaskini, w której odnaleziono kamienną i żelazną broń myśliwską oraz fragmenty glinianych naczyń 309 z ornamentami i znakami staro tureckimi. Odległość z Bolszych Kotów do Bolszoje Gołoustnoje wynosi 54 km. Po drodze ścieżka przechodzi przez cypel Soboli ozdobiony zębatymi skałami. Następny punkt na trasie to wąwóz Bolszaja Kadilnaja. Na brzegu Bajkału znajduje się tu strażnica Przybajkalskiego Parku Narodowego, którą dla uniknięcia niepotrzebnych kłopotów najlepiej ominąć. Bolszoje Gołoustnoje Spora wieś położona w rozległej i błotnistej delcie rzeki Gołoustna- ja. Pierwsze zimowie wzniesiono w tym miejscu już w XVII w. W 1701 r. powstała tu pierwsza kaplica, a w XIX w. cerkiew św. Mikołaja - patrona żeglarzy. W 1937 r. cerkiew zamknięto, a większość ikon spalono. W budynku urządzono wiejski klub. W 1988 rozpoczęła się restauracja cerkwi finansowana przez amerykański program "Rozwój Międzynarodowy". W 1998 r. nowa cerkiew doszczętnie spłonęła. Obecnie trwają prace wykończeniowe ponownie odbudowanej świątyni. Amerykanie finansowali także częściową rekultywację wybrzeża zniszczonego przez upadłe obecnie przedsiębiorstwo leśne (teren składnicy drewna). W wiosce znajduje się bar i sklep. W odległości 6 km od Bajkału, wzdłuż rzeki Gołoustnaja, zbudowano kompleks turystyczny w kształcie buriackich jurt. Wzdłuż brzegu Bajkału można dojść do wąwozu Uszkania (7 km), gdzie znajduje się leśnictwo i hodowla łajek wschodnosyberyjskich. Na stokach gór rosną tu stare limby, wiek niektórych z nich ocenia się nawet na 400 lat. Nocleg: Centrum Ekologii, Kultury i Informacji, ul Swierdłowa 16 (e -maił: hank@irk.ru), Baza Wry- styczna Siemienicha lub kwatery prywatne np. ul. Swierdłowa 36. Autobus z Bolszoje Gołoustnoje do Irkucka kursuje co parę dni. Bolszoje Gołoustnoje od Zatoki Piaszczystej dzieli 35 km. Ten odcinek trasy jest trudniejszy i wiedzie głównie górami, daleko od brze- gu. Dodatkowym utrudnieniem są drzewa powalone okiścią (mokrym śniegiem). Około 10 km od Zatoki Piaszczystej wznosi się skała o nazwie Bakłani Kamień (Kormorani Kamień). Dawniej znajdowała się tu największa nad Bajkałem kolonia kormoranów. Gatunek (dawniej pospolity) wyginął na tym obszarze w latach 60. XX w. 310 Zatoka Piaszczysta (Buchta piesczanaja) Rejs do Zatoki Piaszczystej kursowym wodolotem z Irkucka trwa 3,5 godz., a z Listwianki ok. 2 godz. (80 km). Można tu także dopłynąć wynajętym kutrem (1-2 dni) lub dojść ścieżką z Bolszoje Gołoust- noje. Zatoka Piaszczysta to miej sce cie- szące się dużą sławą i popularnością wśród turystów. Piaszczysta półokrągła plaża flankowana jest przez dwa stromo opadające do Bajkału skaliste przylądki: Wielką Dzwonnicę, wznoszącą się 80 m nad poziomem jeziora, i Małą Dzwonnicę 0 wysokości 60 m. Od południa 1 północy przylegają do niej dwie mniejsze zatoki: Akademicka i Ba- buszka - obie z równie atrakcyjnymi piaszczystymi plażami. Zatoka słynie z tzw. kroczących sosen - drzew, którym wiatr i woda odsłoniły korzenie, niekiedy nawet do głębokości 1,5 m. Inną atrakcją tego miejsca są "śpiewające piaski" (zob. rozdz. Bajkał-Informacjekrajoznawcze - Położenie i charakterystyka geograficzna - Wybrzeża). Ponad zatoką wznoszą się zarośnięte tajgą łagodne stoki Gór Nadmorskich z efektownymi grupami skał. Całe wybrzeże w pobliżu jest niezwykle malownicze, a ze zboczy gór roztacza się niezwykły widok na Bajkał i łuki zatok. W skalnych ścianach pomiędzy Małą Dzwonnicą a Bakłanim Kamieniem znaj - dują się wejścia do wielu, często bardzo długich i obszernych jaskiń. W Zatoce Piaszczystej panuje niepowtarzalny mikroklimat - jest to jedyne miejsce na Syberii Wschodniej, gdzie średnia roczna temperatura wynosi +0,4 °C, a liczba słonecznych dni jest porównywalna z wybrzeżem północnego Krymu. Wszystko to sprawia, że latem zatoka jest oblegana przez turystów. Niestety masowa prymitywna turystyka przyczynia się do postępującego niszczenia niepowtarzalnej przyrody tego miejsca. Najlepszy czas na odwiedzenie Zatoki Piaszczystej to maj, kiedy kwitnie bagulnik, i wrzesień, gdy tajgę na stokach Gór Nadmorskich pokrywają wspaniałe jesienne żółcie i czerwienie. W zatoce wzniesiono murowany budynek bazy turystycznej, szpecący krajobraz i nastrój tego niezwykłego miejsca. Firmy organizujące wycieczki i wypoczynek w zatoce (działające tylko latem): Bajkalskie diuny, tel: 279 352, e-maił: baikal-d@irnet.ru (cena za dobę: 17-80 USD). 311 312 Buchta Pieszczanaja, tel.: 230 718, Irkuck, ul. Newskogo 105, hotel Kolos. Za około 3 USD od osoby można skorzystać z bani na brzegu Bajkalu. Popularne trasy wypraw rozpoczynających się w zatoce prowadzą na Przełęcz Limbową (Kiedrowyj Pieriewał) oraz wzdłuż brzegu do wsi Chargino. Inne ciekawe miejsca wybrzeża południowo-zachodniego Przylądek Kriestowskij - w jego pobliżu znajduje się średniowieczne grodzisko (VI - X w.) oraz skała Sagan-Żaba ze słynnymi rysunkami z epoki brązu. * Zatoka Aja - niewielka zatoka na północ od ujścia rzeki Anga. Na jednej ze skał zachowały się naskalne rysunki przedstawiające ludzi i zwierzęta, ich wiek ocenia się na ok. 2500 lat. * Sarnia - osada przy ujściu rzeki Sarma, u wejścia do wąwozu odkryto rysunki naskalne _____________WYSPA OLCHON_____________ Powierzchnia - 730 km2 Długość -71,7 km Maksymalna szerokość -15 km Relacja autorska Olchon jest przepiękną wyspą. Prawdziwy czar tego zakątka odkry- Bania to rosyjska odmiana sauny, niemal tak stara jak sama Rosja. Banie nie tylko pozwalają na utrzymanie higieny, ale są też ośrodkami życia towarzyskiego - długie zbiorowe kąpiele, często połączone z piciem wódki, należą do ulubionych rozrywek Rosjan. Bania jest najlepszym sposobem na zachowanie dobrego zdro -wia i leczy wszelkie choroby. Jak mówią Rosjanie - bania nie pomoże tylko temu, kto nie jest w stanie wejść do niej o własnych siłach. Najlepsze są banie położone nad rzeką lub jeziorem - można wtedy na zmianę pływać w lodowatej wodzie i rozgrzewać się w parze. Bania jest nieodłącznym elementem życia na Syberii. liśnry, gdy zaświeciło słońce. Turkusowy Bajkał, białe skały klifów z czerwonymi i żółtymi porostami, a na lądzie zielony step z niezliczoną ilością różnych traw, kolorowych kwiatów... Beata fankowska Wyspa Olchon położona jest w środkowej części Bajkału, w pobliżu zachodniego wybrzeża. Od lądu oddziela ją cieśnina Małe Morze. Znajdujący się na jej południowo - zachodnim krańcu przesmyk to Ol- 313 chońskie Wrota. Z geologicznego punktu widzenia wyspa jest przedłużeniem Gór Nadmorskich. Jej rzeźba ma charakter górzysty - naj - wyższym wzniesieniem jest góra Zima (Iżimiej) o wysokości 1274 m n.p.m. Niedaleko od niej, kilkadziesiąt kilometrów na wschód, wo- dy Bajkału kryją największą głębię (1637 m). Na wyspie można wyróżnić główny grzbiet, który rozciąga się wzdłuż wysokiego wschodniego wybrzeża, opadającego do jeziora stromymi skałami. Na zachodzie brzegi schodzą ku wodzie łagodnymi wzgórzami, linia brzegowa jest tam urozmaicona przez głęboko wcinające się w ląd zatoczki, skaliste przylądki i wyspy. Liczne są kamieniste i piaszczyste plaże. Nazwa wyspy pochodzi od buriac- kich słów oj-hon, co oznacza "słabo zalesione miejsce". Jest ona w pełni uzasadniona, bowiem w tutejszym krajobrazie dominują stepy. Sosno- wo-modrzewiowe lasy występuj ą we wschodniej części wyspy. Wyspa jest bardzo uboga w wodę - źródełka i strumienie są nieliczne. Z pięciu niewielkich jezior, jakie tu występują, dwa największe - Nur (Żagli) i Chanchoj - to tylko odcięte mierzejami zatoczki Bajkału. Pozostałe jeziorka w głębi wyspy są słonowodne. Dużą rolę w kształto- waniu krajobrazu wyspy odgrywa groźny wiatr sarma. Spada on z gór doliną rzeki Sarma i szaleje na Małym Morzu wzburzając potężne sztormy. Jego prędkość może dochodzić do 60 m/s, fale osiągają nawet 5 m wysokości (zob. rozdz. Bajkał-Informacje krajoznawcze - Położenie i charakterystyka geograficzna -Wiatry). Największa tragedia na Bajkale W nocy z 14 na 15 października 1901 r. parostatek "Jaków" płynął z Wierchnieangarska, holując za sobą trzy statki o nazwach "Pota-pow", "Mogiliew" i "Szypunow". Kiedy okręty były na Małym Morzu, naprzeciw przylądka Kobyla Głowa, rozpętała się silna burza. Holowane statki odczepiły się, jeden z nich - "Potapow" - rozbił się o skały przylądka. Wszyscy ludzie znajdujący się na tym okręcie zginęli. Żywioł pochłonął 176 ofiar. Burza trwała jeszcze dwa dni i była na tyle silna, że trupy nieszczęśników przymarzły na skałach na wysokości 10 sążni. Kronika Irkucka Na świat fauny Olchonu składa się 155 gatunków zwierząt. Żyją tam między innymi: rysie, lisy, za- 314 jące, głuszce, cietrzewie i pardwy. Niestety, na skutek działalności człowieka wyginęły wilki, marale i dropie. W lasach wyspy często spotyka się zarośla rododendronu, czarnej i czerwonej porzeczki, malin, czarnych jagód, brusznicy. Latem stepy pokrywają się bogactwem kwiatów. Mieszkańcy wyspy (ok. 1500 osób, głownie Buriaci) zajmują się rybołówstwem i hodowlą owiec. Z Olchonem wiąże się wiele legend i podań buriackich. Według jednej z nich to tu myśliwy Cho - ridoj ożenił się z niebiańską dziewicą-łabędziem, która urodziła mu jedenaścioro synów. Oni potem dali początek jedenastu rodom choryń- skich Buriatów. Olchon jest jednym z najbardziej popularnych miejsc nad Bajkałem. Niezwykłe piękno i różnorodność stepowych krajobrazów, ciepłe zatoki, słoneczne i suche lato przyciągają tu co roku rzesze turystów. Sporą atrakcją są też liczne zabytki archeologiczne, jak np. pochodzące z VI -IX wieku grodziszcza, mury, mogiły. Odnalezienie większości z nich bez pomocy miejscowego przewodnika będzie trudne. Wędrowanie pieszo po rozległych stepach może być nużące, znacznie lepszym sposobem na poznanie wyspy są wyprawy konne lub rowerowe. Bardziej spostrzegawczych turystów denerwować mogą ślady dawnej nieprzemyślanej gospodarki oraz śmieci pozostawione po obozowiskach. Warto zaplanować wyprawę w północną część wyspy, bardziej malowniczą i rzadziej odwiedzaną przez turystów. Godna polecenia jest też wycieczka na klifowe, porośnięte lasem wschodnie wybrzeże wyspy. Bajkalska woda jest tam o wiele chłodniejsza niż na Małym Morzu, ale można tu znaleźć miejsca bardzo ładne i niewielkie kamieniste plaże, na które nikt nie zagląda. Dojazd: Na Olchon można dojechać autobusem z Irkucka (kurs Irkuck - Chużyr, odjazd z dworca autobusowego, czas podróży ok. 8 godz.). W sezonie wakacyjnym au- tobus jeździ codziennie, jednak często brakuje miejsc. Zawsze można dojechać prywatnymi busami, które odjeżdżają z dworca autobusowego. Między lądem a wyspą kursuje prom (co 2-3 godziny). Rejsy wodolotów z Irkucka i Listwianki w 2001 roku były zawieszone. Informacje o rejsach można uzyskać podnrtel.:358 860. Mapy: Ostrów Olchon, 1:200 000; atlas Pńbajkahe, 1:200 000; Na obszarze bezleśnym do przygotowywania posiłków mogą być przydatne gazowe maszynki, jednak 315 nawet w stepowej części wyspy na plażach można znaleźć wyrzucone przez fale kawałki drewna. Ważniejsze miejsca na Olchonie (od południa ku północnej części wyspy) Zatoka Zagła (Pieriewozna). Znajduje się tu przystań promu i początek biegnącej przez całą wyspę drogi. Jest to miejsce o największej ilości słonecznych dni w całym obwodzie irkuckim (słońce świeci tu 3 razy częściej i dłużej niż w samym Irkucku). * Jezioro Nurpołączone jest z zatoką Zagła wąskim kanałem. Podob- nie jakjez. Chanchoj, jest niezwykle popularne wśród wędkarzy. Gnieździ się tu wiele gatunków ptaków. * Wieś Taszkaj (tasz- kamień, kaj - skała). Przed rewolucją na pobliskiej plaży odbywały się jarmarki. * Półwysep Kobyla Głowa. Najwęższy z trzech, długich na 3 - 4 km półwyspów znajdujących się na południowo-wschodnim krańcu wyspy. Jego główną atrakcją jest kończący go cypel Chorin -Irgi (z bur. Kobyla Głowa), przypominający z daleka końską głowę. Jest on oddzielony od reszty półwyspu głęboką szczeliną. * Cypel Chorgoj. Znajdują się tu ruiny muru Kurykanów, odkrytego przez J. Czerskiego w 1879 r. W po- bliżu są też pozostałości mogił przykrytych kamiennymi płytami. We wcinającej się głęboko w ląd Zatoce Chorgojskiej położona jest osłonięta od wiatrów piaszczysta plaża. * Wieś Chadoj (chada - góra). Na wzgórzach położonych na północny wschód od osady rozciągają się ruchome piaski. W pobliżu znajdują się też dwa malownicze skaliste przylądki, Taszkaj i Szara -Szułun [szara - oścień, szułun - kamień). Rozciąga się stamtąd widok na wyspę Ogoj, nazywaną także Ugun- goj (Bezwodna). Jej długość wynosi 3 km, brzegi są urwiste, a skaliste wierzchołki porastają nieliczne, zniekształcone przez wiatry modrzewie. * Wieś Jałga. Na północny zachód od osady ciągnie się wysoki, stromy brzeg cypla Szebieckij. * Cypel Szebieckij [szehee- ściana). Wysoki i skalisty cypel przedzielony jest resztkami kamiennego, wysokiego na ok. 2 m muru Kuryka- nów. Na brzegu Zatoki Szebieckiej można znaleźć dogodne miejsce na nocleg. Naprzeciw cypla leży druga co do wielkości wyspa Małego Morza - Zamogoj. Godne uwagi jest też pobliskie jeziorko Chanchoj. * Jezioro Chanchoj. Popularne wśród turystów i wędkarzy jezioro oddzielone od zatoki Jałga wąską 316 Tajemnicze mury Murów podobnych do tego, jaki znajduje się na przylądku Szebiec-kim, jest na wyspie więcej (m.in. na cyplu Chorgoj). Nie jest jasne, jaką pełniły funkcję. Mogły być to umocnienia obronne lub budowle związane z kultem. Przy murach znaleziono ślady pochówków -groby przykryte kamiennymi płytami. Na podstawie znajdowanych wewnątrz grodzisk przedmiotów (groty strzał, noże, wyroby z kości) uczeni przypuszczają, że ich twórcami byli Kurykanie - przodkowie Jakutów, żyjący na Przybaj-kaluwVI-XIw. mierzeją. Przeważnie stoi tu wiele namiotów. * Chużyr. Osada robotnicza założona w 1939 r., "stolica" wyspy. Mieszka tu 1200 osób, czyli około 80% mieszkańców wyspy. Przy miej scowej szkole działa Mu- zeum Krajoznawcze. Jest to jedno z najciekawszych regionalnych muzeów Przybajkala. Można tu zobaczyć ciekawą ekspozycję poświęconą kulturze Buriatów i szamanizmo - wi, a także przedmioty pochodzące z wykopalisk. Jeżeli muzeum jest zamknięte, można poprosić o otwarcie mieszkającą w pobliżu opiekunkę obiektu (ul. Pierwomajska 21). Sama osada robi ponure wrażenie. Panuje tu typowy sowiecki nieporządek, którego symbolem może być stój ący w jeziorku wrak autobu- su. Na północ od osady leży słynny przylądek Burchan (Skała Szamana) o dwóch wierzchołkach z białego wapienia. W jaskini przeszywającej skałę na wylot mieszkał, wedle wierzeń Buriatów, pan Olchonu - Bur- chan. Buriaci darzyli to miejsce wyjątkowym szacunkiem i czcią. Założenie w tym miejscu osady robotniczej było celowo popełnionym świętokradztwem. ... Bałwochwalni Buriaci znoszą do Szamańskiego Kamienia ofiary, jako to: monetę srebrną lub miedzianą, futra soboli, lisów i inne. Gaj sosnowy w pobliskości tej Kurnymi czyli bałwochwalni w języku buriackim, uważany jest za święty i nikt nie śmie tknąć siekierą drzewa, ani zabijać w obwodzie jego znajdujących się tu licznie łosi, lisów i mnóstwa dzikich kaczek, które w nim żerują, a może przed wiatrem się chronią. J. Kobyłecki, Wiadomości o Syberyi..., Warszawa 1837 Z Chużyru na południowy wschód prowadzi gruntowa droga, którą moż- 317 na dojść do wschodniego wybrzeża wyspy. Można tam znaleźć ładne miejsca na nocleg. Noclegi. W Chużyrze istnieje kilka baz turystycznych i hoteli. Baza turystyczna Ostrów Olchon, ul. Kirpicznaja 8, właściciel - Nikita Władimirowicz Bienczarow. Nocleg wraz z wyżywieniem kosztuje 15 USD. W ofercie także bania, wycieczki samochodowe, konne, rowerowe. Baza turystyczna Sołnecznaja, ul. Sołnecznaja 14, tel. w Irkucku: 363 168, 434 257.Noclegiwdwu-, trzy-i czteroosobowych domkach, bania, możliwość wynajęcia samochodu, kutra, motorówek, jazda konna. Właściciel W.W. Obogojew bardzo dobrze zna wyspę i organizuj e obj az- dowe wycieczki po najciekawszych miejscach. Doba z wyżywieniem kosztuje ok. 7 USD. Inne: Hotel Seseg, położony przy końcowym przystanku autobusu z Irkucka, hotel przy Leśnictwie (Gostinica Ostrownogo Liesniczie - stwa), baza turystyczna Szaman - ka, baza turystyczna CZ.P. Wasi - lienko. O nocleg, wynajęcie samochodów, kutra, łodzi można także pytać w Rybozawodzie, gdzie dyrektorem jest Władymir Stiepanowicz Wiencak. Raczej nie polecamy noclegu w na- miocie w okolicach osady. Na pewno nie nadaje się do tego znajdujący się na północny wschód od Chużyru las - urządzono tam ciągnące się ok. kilometra wysypisko śmieci. Osada Charancy. Taką samą nazwę noszą znajdujące się w tej okolicy: wyspa, cypel, plaża oraz strumień. Wysoka skalista wyspa Skała szamana, rys. W. Kwiecień 318 służyła niegdyś jako punkt obserwacyjny {chamnsa - punkt obserwacyjny). Wieś Chałgaj (Ułan-Chuszi^. Naprzeciw znajduje się rozległy przylądekBudun (zbur. gruby). Osada Piesczanaja. W pobliżu ciągną się 6-kilometrowe ruchome wydmy "śpiewających piasków". Stopniowo zasypują one wioskę i pobliski las (na Olchonie piaski takie występuj ą jeszcze w trzech miej - scach-nad zatokami: Odonim, Bu- dunskaja, Niurganskaja). Uroczysko Sasa (z bur. śnieżne -długo zalega tu śnieg). Znajduje się tu rozwidlenie drogi - jedna odnoga wiedzie do przylądka Choboj, druga do bazy hydrologów Uzury. Cypel Sagan-Chuszun.Wysoka jasna skała, intensywnie zabarwiona na czerwono przez porosty. Jedno z niewielu miejsc na północnym skraju wyspy, gdzie można zejść do wody. Cypel Choboj (z bur. kieł). Najdalej wysunięty na północ fragment wyspy. Miejsce niezwykłe i godne zobaczenia. Wznosi się tam wysoka skała z otworem, tzw. skalnym oknem. Jest to święte miejsce Bu - riatów zaznaczone słupami serge. Zejście do wody jest tu strome i niebezpieczne. W pobliżu cypla często widuje się nerpy. Baza hydrologów. Leży w szerokiej dolinie, która przecina łańcuch gór wschodniego Olchonu i schodzi ku brzegom zatoki Chaba- |man (Usta Chabaja). Po lewej stronie doliny, już w pobliżu jeziora, znajduje się jaskinia ze śladami życia człowieka pierwotnego. ___________DOLINA TUNKIŃSKA___________ Dolina Tunkińska znajduje się w południowo-zachodniej części Bu- riacji. Rozpoczyna się 40 km na zachód od południowego krańca Baj - kału i rozciąga się na przestrzeni 190 km. Od południa ogranicza ją pasmo Chamar Daban, a od północy grzbiet Tunkińkich Golców. Chamar Daban opada ku dolinie łagodnymi lesistymi stokami, natomiast zbocza Golców wyrastają z niej skalistą stromą ścianą. Widok na Golce, których najwyższe szczyty przekraczają 3300 m n.p.m, jest imponujący. Nie bezpodstawnie nazywane są Tunkińskimi Alpami. Główną rzeką Doliny Tunkińskiej jest Irkut. W górnym biegu ma on charakter wartkiego górskiego strumienia z licznymi płyciznami, niżej rzeka meandruje, płynąc spokój - nym nurtem. Przeciętna głębokość rzeki wynosi tutaj około 1 m, a szero- kość dochodzi do 250 m. Klimat te- 319 go obszaru charakteryzuje się umiarkowaną wilgotnością oraz dużą liczbą dni słonecznych. Dolina słynie z wód mineralnych i licznych gorących źródeł. Dojazd: Do Doliny Tunkińskiej można dojechać autobusem z Irkucka, Ułan Ude i Sludianki. Autobusy kursują do Arszanu, Kyrenu lub Mondów. Ceny biletów wahają się od 3 do 7 USD. Można także wynająć mikrobus w Irkucku lub w Slu- diance (przejazd ze Sludianki do Ar- szanu powinien kosztować około 8-10 USD). Na trasie niedaleko wioski Szu - łuty znajduje się posterunek GAI i strażnica Tunkińskiego Parku Narodowego, gdzie pobierane są opłaty za przebywanie na terenie parku. Autobusy najczęściej nie są kontrolowane. Mapy: atlas Tunkinskaja Dolina, 1:200 000, 1:100 00; Tunkinskije Golce, 1:200 000 Ważniejsze miejscowości regionu Arszan Arszan to znany kurort u podnóża Tunkińskich Golców. Warto tu zobaczyć dacan oraz wodospady na płynącej w wąskim kanionie rzece Kyngarga. Największy z wodospadów ma 8 m wysokości i położony jestok. 1,5 km od miejscowości. Na całej długości rzeki znajduje się 12 wodospadów. Arszan to dobry punkt wypadowy w Tunkińskie Golce. Nad miej - scowością wznosi się Pik Liubwi -Góra Miłości (ok. 2200 m n.p.m.). LEGENDA (c) Nitowa pustelnia Szumackie źródła )( Przełęcz Szumak Wodospady na rzece Kyngarga Wodospady na rzece Iche-Uchguń Szczyty górskie • Miasta, miejscowości H-----1 - Kolej -Drogi .......... ¦¦ ścieżki N A..-1 Munku-Sardyk " t |" A Dolina Tu n k i ń s ka " ' . ^y^Zum-Bortoj-1} 1 .""¦.. ^>3091.- .tf • 1 3157 ¦'¦ry!"ł >'T|l3110'' ¦¦*5 iv'( ¦ ¦ yi Pik Liubwi ^Arszan"" x ¦ .1663 •:¦¦ 1,'~L- ^ ¦'¦ >. ¦ u ' * Ku y tuk ' Chojto-Goł ii// \__. Jf Tory \---•----J> "'-¦.......¦» Vc-y. • ' ^--- Bystra i a "TŁ ^-----------\ Kyren Zemczug . X Sludianka 2238 ' 1 V . \ ¦ ¦ ¦ : V 2758" " . 2194 " ". .¦ Pik- ¦ 2273 - Czerskieg 320 Wyjście na nią zajmuje około 4 godzin, a ze szczytu roztacza się wspaniały widok. W miejscowości znajdują się sanatoria, pijalnie wód mineralnych oraz dobrze zaopatrzone sklepy i tanie bary. Nie ma możliwości wymia- ny pieniędzy i kupienia map. Możliwość noclegu Znalezienie miejsca na nocleg nie stanowi w Arszanie żadnego próbie- mu. Można rozbić namiot nad rzeką lub wynająć domek. Osoby wynajmujące domki można spotkać na placu w pobliżu rzeki. Opłata za nocleg wynosi ok. 1 USD od osoby za noc. Domki przeważnie wyposażone są w żelazne łóżka i kuchenki elektryczne, a kran z wodą i ubikacj a znajdują się na zewnątrz. Kyren Miejscowość jest siedzibą władz Rejonu Tunkińskiego i liczy ok. 6 tys. mieszkańców. Znajduje się tu dyrekcja Tlmkińskiego Parku Narodowego, gdzie można uzyskać dodatkowe informacje o trasach i atrakcjach doliny. Teoretycznie powinniśmy także zarejestrować się na miejscowym posterunku milicji i otrzymać odpowiednią pieczątkę w paszporcie. Opłata za rejestrację wynosi 0,5 USD. W Kyrenie można za- opatrzyć się w prowiant w kilku niewielkich sklepach. W małym barze (tzw. poznają) naprzeciwko dyrekcji parku warto spróbować miejscowego przysmaku - gotowanego mięsa w cieście. Są to pozy - tradycyjna, bu- riacka potrawa. W pobliżu wsi znaj - duje się główna świątynia buddyjska Doliny Tunkińskiej (dacan). Tunka Dawna stolica Rejonu Tunkińskie- go. Znane miejsce zesłań - w 1866 r. osiedlono tu 150 polskich księży, aby zapobiec ich wpływowi na innych zesłańców. Przed rewolucją znajdowało się w Tunce 12 cerkwi i 3 dacany. Ocalała tylko jedna cerkiew z 1912 r., która w czasach ZSRR pełniła funkcję wiejskiego klubu. Obecnie restaurowana, od 1995 r. regularnie odbywaj ą się w niej nabożeństwa. Warte uwagi są podupadaj ące zabytki budownictwa drewnianego. W latach 1890 - 1892 na zesłaniu w Tunce przebywał Józef Piłsudski. Udzielał tu lekcji dzieciom miejscowego doktora i często polował. Żemczug Niewielka miejscowość (kurort) około 20 km od Kyrenu. Przy szosie wzniesiono tu budynek przypomi - 321 nający dacan. Od początku miał on służyć jedynie za muzeum, dlatego też zbudowano go nie według buddyjskich kanonów, a w kształcie bu- riackiej jurty. Ponadto dacanów nie wznoszono nigdy przy drodze, a za wsią, w miejscach cichych i odosobnionych. Źródła mineralne w Dolinie Tunkińskiej Arszan. Znajdujące się tutaj węglanowe źródła mineralne odkryli około stu lat temu miejscowi myśliwi. Słowo arszan w języku buriac- kim oznacza leczniczą wodę. Obecnie działają dwa duże sanatoria. Nitowa Pustelnia. Kurort położony w głębokim wąwozie rzeki Iche-Uchguń, otoczony szczytami Tunkińskich Golców. Lecznicze właściwości wypływających tu gorących źródeł od dawna wykorzystywane były przez Buriatów. W 1845 r. źródła te zwiedził arcybiskup Irkucka, który postanowił założyć tu pustelnię dla mnichów. Stąd pochodzi obecna nazwa uzdrowiska. Żemczug. Niewielkie uzdrowisko położone w stepowej części doliny, nad brzegiem Irkutu, w miejscu występowania metanowych i węgla- nowych gorących źródeł. Dolina Tunkińska - widoczek z domkiem i Sajanami, rys. W. Kwiecień 322 Chongor-Ułła. Źródła położone w dolinie rzeki Charagun, pośród tajgi na stokach Chamar Dabanu. Zbudowano tu niewielkie uzdrowisko, gdzie żelaziste wody źródeł wykorzystywane są między innymi do leczenia anemii. Szumak. Ponad sto węglanowo- radonowych źródeł wypływających na wysokości 1558 m n.p.m. na północnym stoku Tunkińskich Golców. Źródła różnią się temperaturą (10 - 40°C) i składem mineralnym. Dzięki zawartości radonu niektóre mają podwyższoną radioaktywność. Wody są silnie minera- lizowane - nadmiar soli wydziela się w postaci tufów tworzących ma- lownicze tarasy. Poza źródłami występuj ą tu lecznicze błota. Miejscowej ludności źródła szumackie znane były od dawna. Świadczą o tym napisy na kamieniach w języku tybetańskim i staromongolskim - objaśniają one lecznicze właściwości wód i zasady ich przyjmowania. Współczesne badania potwierdziły unikalny charakter źródeł szumackich. Ciekawsze obiekty przyrodnicze Wygasłe wulkany. W połowie drogi między Arszanem a Tunką, pośród stepów, widnieją się stożkowate wzgórza wulkanicznego po- chodzenia związane z czwartorzędowymi ruchami górotwórczymi. Jeden z nich, nazywany Wulkanem Czerskiego (Chara-bołdok), zachował wyraźny krater. Wulkany uznano za pomnik przyrody, co jednak nie uchroniło części z nich przed zniszczeniem. Wulkaniczny tuf budujący wzgórza użyto m.in. do budowy szosy. Biały Jar. Wychodnia pokładów czwartorzędowych z licznymi skamielinami fauny i flory położona w pobliżu wsi Zaktuj. Jeziora Kojmorskie. Grupa połączonych ze sobą płytkich jezior położonych na południe od Arszanu, na bezleśnym i mało zaludnionym obszarze, pośród bagien,. Miejsce to charakteryzuje się bogactwem ryb oraz ptactwa wodnego. Święte miejsca Buriatów Święte miejsca związane z tradycjami i wierzeniami miejscowej ludności (zob. rozdz. Bajkał - Informacje krajoznawcze - Religia -Szamanizm) położone są często w pobliżu źródeł mineralnych. Do takich należą kultowe miejsca szamańskie koło źródeł w Arszanie lub Papij Arszan. W pobliżu wsi Zun-Murino znaj - duje się Czerwona Skała Wschodu, gdzie według wierzeń Buria - 323 tów, przebywa władca tych stron, który chroni Dolinę Tunkińską od wschodu. W dolinie rzeki Iche-Uchguń, ok. 4 km od Niłowej Pustelni, położone jest święte miejsce szamanistów i lamaistów o nazwie Burchan-Ba- baj. lii, na piaszczystej górze, objawił się duch Chan Szargaj -No jon, najważniejszy z chaatów zasiadających na grzbietach Sajanów, strzegący doliny od strony zachodniej. Piasek z tej góry uważany jest za święty - noszącemu go przy sobie mężczyźnie daje siłę i chroni go przed śmiercią. Na świętą górę mogą wchodzić wyłącznie mężczyźni. Na stoku Tunkińskich Golców, na wysokości wsi Tory, znajduje się biała skała przypominająca kształtem leżącego byka (Sagaan-szułun -Bycza Góra). Na to miejsce przywędrował ongiś duch opiekuńczy Sa- janów, Buha No jon (Niebieski Byk) i zmienił się w kamień. Niegdyś Bu- riaci składali tu ofiary i modlili się o pomyślność w polowaniu. Było to miejsce kultowych obrzędów szama- nistów, buddystów i chrześcijan. W pobliżu wsi Szimki na niewielkiej polanie położone jest święte miejsce nazywane Tamchi-Baria - sza (dosłownie: "palić tytoń"). Miej - scowi przynoszą tu dary duchom, prosząc o opiekę w czasie podróży. Na Stołowej Górze w pobliżu wsi Kyren, według lokalnych wierzeń, żyje duch opiekuńczy Kyreń- ski Chan. Położona w pobliżu połączenia Białego i Czarnego Irkutu przełęcz Nuchu-Dabarma swego opiekuna - ducha o imieniu Eche-S agaanNo- jon (Wielki Biały Pan). Natomiast na przełęczy Szumak czczony jest Szumacki Władca, duch tajgi i opiekun zwierząt Changaj. Dla niego usypano tu kopiec z ofiarnych kamieni [oho). Trasy piesze w Tunkińskim PN Trasa: Szumak Nitowa Pustelnia - przełęcz Szumak - szumackie źródfa Czas przejścia: 3 dni Stopień trudności trasy: średni Trasa do szumackich źródeł jest uczęszczana zarówno przez turystów, jak i kuracjuszy. Ścieżka przez cały czas jest bardzo wyraźna i wydeptana przez konie. W oddalonej od Niłowej Pustelni o 11 km wiosce Chojto -Goł znajduje się niewielkie muzeum poświęcone kulturze materialnej Buriatów. W Chojto- Goł można wynająć konie oraz przewodników. Za wyprawę tam i z powrotem trzeba zapłacić ok. 15-20 USD. 324 Trasa rozpoczyna się na drodze Niłowa Pustelnia - Chojto-Goł. Około 1 km za świętym miejscem Burchan -Babaj należy skręcić w piaszczystą, wiodącą na północ drogę. Droga jest wyraźna, na dalszym odcinku prowadzi początkowo wzdłuż rzeki Chubyty, a później odbija na północny-wschód, ku dolinie rzeki Jeche-Ger. Najtrudniejszym punktem trasy jest przełęcz Szumak (2760 m n.p.m.). Położone na wysokości ok. 1560 m n.p.m. źródła objęte są ochroną jako Rezerwat Szumacki. Trasa: Mondy - góra Munku-Sardyk - Mondy Czas przejścia: 3-4 dni. Trasa dość trudna Munku -Sardyk jest najwyższym szczytem Syberii Wschodniej (3491 m n.p.m.). Rzeźba rozległego masywu jest typowo alpejska, poszarpane granie stromymi, skalnymi ścianami spadają w głębokie doliny. Szczyt góry przykrywa lodowiec. Z Mondów do podnóża masywu jest około 30 km. Trasę tę można przejechać autobusem jadącym do Orlika, autostopem lub wynajętym samochodem. Nowa gruntowa droga wiedzie wzdłuż rzeki Irkut. Podejście rozpoczyna się zaraz za posterunkiem przy wjeździe w rejon okiński. Pod górę ruszamy wąskim i krętym kanionem Białego Irkutu, a następnie strumienia Muguwiek. Pierwszego dnia warto dotrzeć do rozległej doliny przeciętej wałem moreny. Następny dzień wystarczy do podejścia na szczyt i zejście do obozu. Ze szczytu roztacza się wspaniały widok na grań i mongolskie jezioro Chubsugul. Drogę powrotną do szosy można pokonać w parę godzin i jeszcze tego samego dnia wrócić autostopem do Mondów. Pierwsze zanotowane wejście na Munku-Sardyk miało miejsce w 1858 r., od łagodniejszej mongolskiej strony. Strona północna przez wiele lat uważana była za niedostępną. Wycieczki na Munku-Sardyk stały się popularne ju2 przed wojną. Od początku lat 60. XX w. co roku na początku maja odbywają się masowe wejścia na szczyt. Inne trasy Poza wyżej opisanymi, na terenie Tunkińskiego Parku Narodowego wyznaczono jeszcze parę innych popularnych tras turystycznych: Trasa: Arszan - Chandagajka - Mojgoty - Chongof-Doj - NHow-ka - Chojto-Goł Czas przejścia: 9 dni. 325 W przeważającej części trasa wiedzie u podnóża Tlmkińskich Golców. Po drodze wygasłe wulkany, wodospady na Kyngardze, arszański dacan, fragmenty lasu z błękitnym świerkiem, typowa buriacka osada [ulus] Tagarchaj, święte miejsca przy źródłach Suburga i Papij Arszan, kamieniołomy wapienne i wapienniki, du- gan oraz pieczary w Nitowej Pustelni. Trasa: Tunka -jezioro Chobok - Arszan Czas przejścia: 5 dni. Początkowo trasa prowadzi w górę rzeki Achalik, następnie do górskiego jeziora Chobok. Schodząc doliną potoku Wielki Chobok, mijamy wygasły wulkan Kowriżka (1374 m n.p.m.). Trasa umożliwia poznanie najstarszych osad, zabytków historii, archeologii, etnografii, architektury i geologii. Częściowo wiedzie przez równiny zagospodarowane rolniczo. Trasa: Chojto-Goł - wodospad na rzece Iche-Uchguń Czas przejścia: 4 dni. Możliwość zwiedzenia Jezior Nur- kutulskich, 9-metrowego wodospadu i położonej w pobliżu rozpadliny z wieczną pokrywą lodową. Trasa: Turan - rzeka Turan - rzeka Maty Zangisan - Turan Czas przejścia: 4 dni. Na trasie liczne przeszkody, strome podejścia, osuwiska skalne, przeprawy przez potoki. Trasa: Żemczug - rzeka Charagun - rzeka Wielki Urgudej - szlak Bu-chatyj - Żemczug Czas przejścia: 9 dni. Z rozległych stepów doliny trasa prowadzi w górę stoków Chamar Dabanu przez dziewiczą tajgę, która w wyższych partiach przechodzi w alpejskie łąki. Po drodze stara kozacka strażnica Kordon Wielki Urgudej oraz źródła mineralne Chongor-Ułła i Żemczug. Trasa: Spływ po rzece Irkut: Mondy - Zun-Murino - Irkuck Czas trwania: 12 dni. Choć na rzece sporo jest mielizn, zakoli i bystrzyn, zaprawieni w spływach Rosjanie uważają, iż jest ona jedynie wprawką przed poważniej - szymi wyzwaniami. Wrażeń jednak nie zabraknie, przede wszystkim dzięki malowniczym widokom to na łagodne, zalesione stoki Cha- mar Dabanu, to na strome skaliste szczyty Tunkińskich Golców. Bogactwo jagód i grzybów oraz ryby są dodatkowymi atrakcjami spływu. Spływ można także rozpocząć od leżącego nad brzegami Irkutu domu 326 wypoczynkowego Anczuk, w okolicach wioski Bystraja. KOLE) KRUGOBA)KALSKA Kolej Krugobajkalska . Irkuck Jezioro Bajkał LEGENDA ...... Trasa opisana w przewodniku Granica Przybajkalskiego P.N. J, Przystań ------Drogi główne ------Drogi inne ¦ł-H Kolej Kolej Krugobajkalska to przebiegająca wzdłuż wybrzeża Bajkału stara linia kolejowa łącząca Port Bajkał ze Sludianką. Był to najpóźniej wybudowany odcinek Wielkiej Transsy- beryjskiej Magistrali. Jego budowę rozpoczęto w 1902 r. pod kierownictwem inż. B.U. Sawrimowicza. Prace trwały dwa lata i trzy miesiące. 30 września 1904 r. odbył się pierwszy przejazd pociągu ze stacji Bajkał do stacji Kułtuk. Regularne kursy rozpoczęto jednak dopiero rok później. Ważniejsze miejsca na trasie: 72. km - Port Bajkał, 90. km-kamieniołom w wąwozie Katorżanka, gdzie wydobywano kamień do budowy kolei, 91. km - cypel Tołstyj, miejsce cumowania statków wycieczkowych, 98. km - rozjazd Ułanowo - znaj -duje się tu ekspozycja zabytków kolejnictwa, 100. km- tunel Brzozowy, 102. km - galeria z wysoką na 103 m ścianą podporową, 105. km - długie na 2 km wyrobisko z wychodniami marmuru, 109. km - tunel Połowinnyj (długość 807 m), 120. km - stacja Marituj - zachowały się tu drewniane zabudowania z pocz. XX w., 139. km - Krutaja guba (Stroma Zatoka), znajduje się tu jeden z najładniejszych wiaduktów, 156. km - stacja Kułtuk. Na trasie znajdują się następujące bazy turystyczne: 79. km - Sieriebrianyj kljucz, 13 miejsc, bania, cena ok. 18 USD, tel: 333 992, 80. km - Bajkał-Angara, możliwość wynajęcia trzy- i czteroosobowych pokoi, bania, rezerwacja miejsc: Irkuck, ul. Frank-Karnie -nieckiego 32, tel.: 252 513, 98. km - Chwojnaja, 22 miejsca, bania, tel.: 333 992, 294 046, 134. km - baza Tajeżnaja Przybaj -kalskiego Parku Narodowego. 327 Średnio na jeden kilometr wybudowanej trasy zużywano wagon materiałów wybuchowych. Na całym, liczącym 84 kilometry odcinku, znaj - dują się 424 budowle inżynieryjne, w tym: 39 tuneli o łącznej długości prawie 9 km, 50 galerii (47 kamiennych i 3 stalowe), 14 km ścian wzmacniających. Najdłuższy tunel, Połowin- nyj, ma 807 m długości Do rewolucji odcinek krugobajkal- ski nazywano "złotą klamrą żelaznego pasa Rosji" - był to ostatni i najdroższy fragment, spinający dwie części Wielkiej Kolei Transsyberyjskiej. Po wybudowaniu tamy w Irkucku odcinek został wycofany z eksploata- cji. W końcu lat 70. XX w. Kolej Kru-gobajkalska została wzięta pod ochro- nę j ako zabytek historyczno-architektoniczny. Organizowane są wycieczki drezyną (samojezdnym wagonem obsługiwanym przez maszynistę). Wagonem może podróżować 15 osób. Maksymalna prędkość jazdy to ok. 40 km/h, możliwe są postoje w dowolnym miejscu trasy. W sprawie korzystania z baz oraz organizowania wycieczek należy kontaktować się z Oddziałem Turystycznym Centrum Rozwoju Ekonomicznego Kolei Wschodniosybe- ryjskich: Irkuck, ul. Piatoj Armii 67, tel: 333 992, 294 046. Pociąg na trasie Bajkał - Sludian- ka kursuje dwa razy w tygodniu. Odjazd ze Sludianki o godz. 14.20. Postoje na stacjach: Marituj (102. km), baza Chwojnaja (98. km), baza Sieriebrianyj kljucz (79. km). Przyjazd do stacji Bajkał o godz. 19.00. Odjazd w kierunku Sludian- ki o godz. 2.30. Dni kursowania pociągu każdego roku są inne, godziny odjazdu również mogą ulec zmianie. Wzdłuż kolei można odbywać piesze wycieczki. Obecnie istnieje tylko jeden tor, drugi został rozebrany - na jego miejscu powstała droga. Do trasy kolei najłatwiej jest dostać się ze stacji Tjomnaja Padv, gdzie zatrzymuje się pociąg podmiejski Irkuck- Sludianka. _________GÓRYCHAMARDABAN_________ Góry Chamar Daban to pasmo malowniczo położone wzdłuż południowego wybrzeża Bajkału. W porównaniu z innymi górami Przy- bajkala są bardziej dostępne i stosunkowo łatwe do wędrowania. Chamar Daban rozciąga się od doliny Irkutu na zachodzie do dolnego biegu Se- lengi na wschodzie. Długość pasma to około 420 km, a szerokość 40 -80 km. Średnia wysokość gór wynosi 1500 - 1800 m n.p.m. Masywy 328 o rzeźbie alpejskiej, położone w pobliżu Bajkału, osiągają ponad 2000 m wysokości. Najwyższym szczytem jest Bajszynt-Uła 299 m n.p.m. Stoki gór pokrywa wyj ątkowo buj - na tajga z potężnymi limbami i topolami. Granica lasu przebiega na wysokości 1600 - 1700 m., wyżej są zarośla karłowatej limby, tundra górska, alpejskie łąki i skaliste piargi. W niektórych rejonach występują górskie stepy. Liczne doliny i kaniony, skały o fantastycznych kształtach wznoszą- ce się nad brzegami rzek, malownicze wodospady oraz dziesiątki pokrowcowych jeziorek czynią te góry wyjątkowo atrakcyjnymi dla turystów. Dodatkową zaletą jest ich położenie w pobliżu Kolei Transsyberyjskiej. Przez całe lato po ścieżkach wspina- j ących się na grzbiety górskie podcho- dzą grupy turystów przyjeżdżających tu z Irkucka i Ułan Ude, a także z odległych zakątków Rosji. W środkowej części pasma, położony jest Rezerwat Bajkalski (zob. rozdz. Bajkał - Informacje krajoznawcze - Ochrona dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego - Rezerwat Bajkalski). Lato w Chamar Daban j est chłód- ne - w dzień temperatura osiąga około 20°C, lecz nocą może spadać do 5°C. Jest to pora największych opadów - częste są ulewne deszcze i burze. Piękna bezwietrzna jesień trwa od września do października. Pierwszy śnieg spada często już pod koniec sierpnia. UWAGA !!! Na początku lata w południowych rejonach Bajkału występuje wyjątkowo dużo kleszczy. Jedynym sposobem uniknięcia zarażenia kleszczowym zapaleniem opon mózgowych jest przyjęcie odpowiedniej szczepionki (zob. rozdz. Przygotowania i różne opcje przejazdu - Zabezpieczenia medyczne - Rosja). Dojazd: Główne punkty wypadowe w Chamar Daban (Sludianka, Bajkalsk, Murino, Wydrino, Tan - choj i inne) znajdują się na trasie Kolei Transsyberyjskiej. Pociągi dalekobieżne zatrzymują się tylko na stacjach Sludianka i Mysowa (Ba - buszkin). Na wszystkich stacjach zatrzymują się pociągi podmiejskie: Irkuck- Sludianka, Sludianka - My- sowa, Mysowa - Ułan Ude. UWAGA: Przedstawione poniżej trasy to jedne z najbardziej popularnych, ale nie jedynych. Na rozległe pasmo Chamar Dabanu można podchodzić także z innych miejsc, głównie wzdłuż większych rzek i strumieni. 329 Sludianka Sludianka to niezbyt interesujące, przemysłowe miasto położone nad południowym krańcem Bajka- łu (ok. 30 tys. mieszkańców). Zatrzymuje się tu większość pociągów kursujących Koleją Transsyberyj- ską. Miasto powstało na przełomie XIX i XX w. Jego nazwa pochodzi od odkrytych tu w XVIII w. pokładów miki (ros. sliuda-mika). Przezwiele lat Sludianka była jednym z najważniejszych ośrodków wydobycia miki w ZSRR. Eksploatację złóż przerwano w latach 70. ze względu na spadek zainteresowania tym surowcem. Do dziś wydobywa się tu marmur (w pobliżu wioski nad rzeką Sludianka można obejrzeć duże wyrobisko) oraz lazuryt. Ciekawostką miasta jest oryginalny niewielki dworzec kolej owy, zbu- dowany z bloków marmuru. Sprzed dworca odjeżdżają autobusy i prywatne busy w kierunku Doliny Tun- kińskińskiej. W Sludiance warto odwiedzić prywatne Muzeum Mineralogiczne W.A. Zigałowa "Samacwiety Bajka- ła", ul. Sliudianaja 36, tel: 4-69, czynne codziennie w godzinach: 9.00-19.00. Zgromadzono tu kolekcję przedstawiającą większość znanych nauce minerałów (ponad 3000 rodza- jów) . Przy muzeum działa niewielkie schronisko turystyczne. Inną atrakcj ą może być przejazd koleją wzdłuż brzegu Bajkału ze Sludianki do portu Bajkał. Trasa wiedzie wzdłuż bajkalskiego brzegu i jest bardzo malownicza (zob. rozdz. Bajkał - Miasta i trasy- Kolej Krugobajkalska). W okolicach małego rynku (od dworca kolejowego trzeba przejść nad torami) znajdują się: dworzec autobusowy, dwa banki, poczta, sklepy i targowisko. Sludianka jest popularną bazą wypadową w góry Chamar Daban, na dworcu kolejowym często nocują turyści wyruszający porannym autobu- semwSajany Wschodnie (miejscowości Arszan, Kyren, Mondy, Orlik). Informacje na temat wypraw górskich można uzyskać w punkcie kon- sultacyjnym Południowobajkalskiej Służby Ratownictwa Górskiego (Już- no-Bajkalskaja Gornospasatielnaja Służba), ul. Lenina 155, tel.: 0 - 64, orazw Administracji Rejonu Sludiań- skiegoul. Rżanowa 2, tel.: 23-20 Możliwość noclegu Godne polecenia jest schronisko przy Muzeum Mineralogicznym, ul. Sliudianaja 36. Za nocleg w sali zbiorowej trzeba zapłacić 50 rubli. Do dyspozycji jest kuchnia turystyczna. 330 O nocleg można tez spytać w punkcie konsultacyjnym Południowobaj- kalskiej Służby Ratownictwa Górskiego, ul. Lenina 155. Wiele osób oczekujących na nocny pociąg lub autobus decyduje się na nocleg w strzeżonej płatnej poczekalni dworcowej (zawiadowcę stacji można poprosić o obudzenie o odpowiedniej godzinie). Turyści często rozbijają namioty na brzegu Bajkału, 5 minut marszu od stacji. Trasy piesze w górach Chamar Daban Trasa: Pik Czerskiego Miasto Sludianka - rzeka Sludianka - Pik Czerskiego Dojazd: Pociąg podmiejski doSlu- dianki lub pociąg pasażerski Irkuck - Ułan Ude. Czas przejścia: 3 dni Mapy: najdokładniejsza mapa tej trasy (skala 1:50 000) znajduje się w atlasie Tunkinskaja Dolina Trasa łatwa, niezbyt długa oraz bardzo popularna (w sezonie często spotyka się tu grupy turystów). Koń- cowy odcinek szczególnie widokowy. Można tu wyruszyć bez namiotu i skorzystać z noclegu w stacji meteorologicznej. Od miasteczka Sludianka trasa prowadzi w górę rzeki Sludianka. Przez pierwsze 8 km jest to dobra gruntowa droga, którą można przejechać wynajętym busem. Dalej wiedzie wyraźna ścieżka. Ze względu na konieczność częstego przechodzenia z jednego brzegu na drugi ten odcinek trasy może być dość kłopotliwy. W czasie deszczowego lata poziom wody bywa czasem tak wysoki, że przejście przez rzekę jest niemożliwe. W pobliżu większości brodów, najczęściej powyżej nich, znajdziemy prymitywne kładki wykonane z pni drzew. Po drodze mijamy wyrobisko kopalni marmuru. W dolinie rzeki Sludianki występuje niezwykła różnorodność minerałów, podobnie bogate miej -sca w Rosji są tylko na Uralu i Półwyspie Kolskim. Po drodze znajdziemy dobre miejsca na rozbicie namiotów, niestety czasem bardzo zaśmiecone. W miarę jak ścieżka staje się węższa i bardziej stroma, jest coraz ładniej - odkrywa się widok na sąsiednie zalesione stoki. Tutaj rzadziej zdarzają się równe miejsca na namioty. Jeśli ze Sludianki wyruszymy rano i będziemy iść w miarę szybko, to przed wieczorem dotrzemy do stacji meteorologicznej Cha- 331 332 mar Daban. Można w niej przenocować i skorzystać z bani (koszt noclegu: 0,5 USD) lub rozbić namiot - w pobliżu jest wiele dobrych do tego miejsc. Uwaga: W najbliższym otoczeniu stacji wyznaczono strefę ochronną - nie można tu zbierać chrustu! Następny dzień to niedaleka wyprawa na Pik Czerskiego. Można się nie spieszyć i nacieszyć pięknymi widokami. Początkowo trasa wiedzie zbudowanym przez zesłańców traktem nazywanym Staro - komarską Drogą. Wyżej, w strefie tundry, od traktu odbija ścieżka na wschód, prowadząca w kierunku Piku Czerskiego (2090 m n.p.m.). Ostatni odcinek prowadzi skalną granią. Po drodze piękny widok na Czarcią Przełęcz (wyraźny, głęboki łuk) oraz jezioro Serce. Na zdobycie szczytu i powrót do stacj i wystarczy 5 godzin. Wyprawę można kontynuować ścieżką wzdłuż doliny potoku Pod- komarnaja, który tworzy efektowne kaskady. W rejonie przełęczy Czor- towe Wrota (1740 m n.p.m.) i malowniczo położonego Czortowego jeziorka należy skręcić ze ścieżki. Łatwa trasa po grzbiecie prowadzi w kierunku Piku Czekanowskiego (2068 m n.p.m.). W pobliżu jest dobre miejsce na nocleg i woda. Trasa: Pik Poroiystyj Utulik - Babcha - Lewy Popie-riecznyj - Pik Poroiystyj -jezioro Martwe - Sohan - Bajkalsk Dojazd: Pociąg osobowy Sludian- ka - Mysowa Czas przejścia: 4-6 dni Mapy: ChamarDaban 1:200 000, atlas Pribajkalie 1:200 000, atlas Chamar Daban 1:200 000 Ścieżka zaczyna się w osadzie Utu- lik i prowadzi w górę rzeki Babcha. Na rzece są liczne progi i wodospady. Przy ujściu potoku Lewy Popieriecz- nyj jestdobre miejsce nanocleg. Stąd dalsza trasa prowadzi w górę potoku Lewy Popriecznyj. Na przełęczy moż- na zostawić plecaki i wejść na szczyt - Pik Porożystyj (2025 m n.p.m.). Z góry rozpościera się widok na Cha- mar Daban i Bajkał. Z przełęczy należy zejść do Jeziora Martwego. Idąc w dół potoku wypływaj ącego z j ezior- ka, dochodzi się do rzeki Sołzan. Powrotna ścieżka do Bajkalska wiedzie z biegiem rzeki Sołzan. Na tym odcinku trasy nie ma kłopotów ze znalezieniem miejsc na nocleg. Relacja autorska ... dotarliśmy do przepięknego kotła pod Pikiem Porożystym i tu rozbiliśmy namioty. Pik Porożystyj jest fantastyczną górą. Szczyt cały jest w poszarpanych, ostro podciętych 333 skałach porośniętych kosówkę. Widoki zachwycające: polodowcowe kotły, jeziorka, respekt wzbudza groźnie wyglądająca, sąsiadująca z Poroży- stym, Babcha (2061 m n.p.m.), z drugiej strony ogromny Bajkał... Beata fankowska Rezerwat Bajkalski Dojazd: Pociąg podmiejski Slu - dianka - Mysowa do stacji Tanchoj, pociąg kursuje dwa razy na dobę: rano i po południu. Ze względu na długie oczekiwanie w Sludiance podróż zarówno z Irkucka, jak i z Ułan Ude Góry Chamar Daban (II) (Rezerwat Bajkalski) Jezioro Bajkał 1 t ¦;' , I1733 *o t Ujez. Czarne \ T 1 f . . :Jez.Bolszoje. ^/ ' ' • ] 2092 : " 'i L Sochor .-¦*¦¦' . r v 2316 ' ¦ i . Ij i . LEGENDA ¦ ¦ ¦ ¦ Trasa opisana w przewodniku ------Drogi O Zimowie (schron zimowy - chata) -i-t- Koleje A Szczyty górskie a Stacje kolejowe q Jeziora ------Ścieżki N A 334 trwa cały dzień. Inną możliwością jest dojazd nocnym pociągiem pasażerskim Irkuck - Nauszki lub Na- uszki - Irkuck (z Ułan Ude). Tak jest znacznie szybciej, ale oba pociągi zatrzymują się w Tanchoju późno w nocy. Jeszcze innym wariantem dojazdu jest autobus jadący przez Tanchoj z Ułan Ude lub z Irkucka. Na terenie rezerwatu można przebywać po uzyskaniu zezwolenia dyrekcji i uiszczeniu opłaty (za zwiedzanie rezerwatu, za foto - grafowanieitp.). Polecamy wyprawy z przewodnikiem o imieniu Oleg, od którego można się wiele dowiedzieć o rezerwacie, jego historii oraz wędkowaniu w strumieniach Cha- marDabanu. Cena wyprawy z przewodnikiem - do uzgodnienia z dyrekcją (organizacją ruchu turystycznego zajmuje się bardzo sympatyczna osoba pełniące funkcję Głównego Naczelnika Ochrony - Galina Władimirowna Siedowa). Należy uwzględnić premię dla przewodnika. Za dodatkową opłatą rezerwat zapewnia transport do podnóża gór. Budynek dyrekcji rezerwatu, wszystkie zbiory, dokumentacja i muzeum spłonęło w pożarze w roku 2001. Obecnie siedziba dyrekcji mieści się w parterowym budynku przy stacji kolejowej obok poczty. W dawnym budynku dyrekcji było miejsce noclegowe dla turystów. Warto dowiedzieć się o możliwość przenocowania u jednego z pracowników rezerwatu. Naczelnik Galina W. Siedowa dysponuje domkiem dla turystów, gdzie za niewielką opłatą można przenocować. Innym wariantem jest rozbicie namiotów we wskazanym przez dyrekcję miejscu, najlepiej na czyimś podwórku lub na polanie w lesie za wioską. Należy unikać rozbijania i zostawiania namiotów w najbliższym otoczeniu wsi. Ludność Tanchoja raczej nie jest przychylna ani rezerwatowi, ani jego gościom. W osadzie trzeba zachować ostrożność. W Tanchoju obok dworca kolejowego znajduje się jeden sklep i nieduży bazar. Inne sklepy w pobliżu są tylko w miejscowościach: Wydrino, Pieriejomnaja, Miszycha. Mapy: atlas Pńbajkolie, 1:200 000; atlas Chamar Daban, 1:200 000; atlas Irkutsk- Czita, 1:200 000 Trasa: Góra Duga Tanchoj - rzeka Tanchojska Osi- nowka - góra Duga Czas przejścia: 2 dni Pierwszy odcinek trasy wiedzie tzw. Kiedrową Alej ą. Po drodze można zobaczyć wodospad na rzece Osi- nowka. Po kilku kilometrach dochodzimy do zimowia. Jeśli jest jeszcze 335 wcześnie, warto pójść dalej w kierunku góry Duga, aż do miejsca po zniszczonym, następnym zimowiu, gdzie można rozbić namioty. Następny dzień wystarczy na podej ście na szczyt i powrót do Tanchoja. Trasa: Pieriejomnaja Tanchoj - rzeka Pieriejomnaja -jezioro Czarne Dojazd: Pociąg podmiejski Slu - dianka - Mysowa do stacji Rieczka Pieriejomnaja Czas przejścia: 4-5 dni Trasa prowadzi w pobliże najwyższej części gór ze szczytami Rasso- cha (2151 mn.p.m.) i Sochor (2316 m n.p.m.). Jest dość ekskluzywna jak na syberyjskie warunki. Przez większą część trasy ścieżka jest wyraźna i znakowana zaciosami na drzewach. Zimowia wybudowane są często (można wyruszyć bez namiotu), a przez rzeki i strumienie przerzucone są kładki. Orientację utrudnia częściowa zmiana koryta rzeki w wyniku powodzi - w niektó- rych rejonach przebieg rzeki i ścieżki jest niezgodny z zaznaczonym na mapie . Zimowie Niemskij Kliucz, rys. W. Kwiecień 336 Trasa wiedzie przez bujna tajgę ciemną (limba, jodła, świerk), wyjątkowo zasobną w drzewa i krzewy liściaste takie jak brzoza, olsza, czeremcha. Nad brzegami rzeki rosną okazałe topole wonne (relikt trzecio- rzędowy). W sierpniu wzdłuż ścieżki dojrzewają porzeczki i maliny, a rzeka pełna jest ryb. Z osady Tanchoj do ujścia rzeki Pieriejomnaja jest 4 kilometry. W górę rzeki prowadzi początkowo szeroka droga. Po kolejnych 6 km (1 godz.) mijamy niebieską bramę - granicę rezerwatu ze znakiem ostrze- gającym przed niedźwiedziami. Cały czas trzymamy się brzegu rzeki. Na 2. kilometrze od granicy położone jest zimowie Talcy. Za zimowiem trzeba odszukać kładkę przez rzekę. Po godzinie docieramy do kolejnego zimowia Szum, położonego na 6. kilometrze. Na pryczach może w nim przenocować 6 osób. Za zimowiem ponownie przechodzimy kładkę. Po kilkudziesięciu minutach marszu (ok. 0,5 km) dochodzimy do bardzo ładnego miejsca - skalna ściana i szmaragdowa głęboka jama w korycie rzeki. Można tu złowić lipienia lub okazałego lenoka. Od zimowia Szum droga jest trudniejsza, ścieżka prowadzi na zmianę w górę i w dół, czasem po kamieniach na brzegu rzeki. Potrzeba dwie godziny mar- szu, by dotrzeć do zimowia Rasso- cha, położonego przy ujściu potoku o tej nazwie (12 km). Do następnego zimowia jest kolejne 2 godziny marszu z licznymi podejściami i zej - ściami. Po około 3,5 km ścieżka dochodzi do miejsca widełkowatego spotkania dwóch strumieni rozdzielonych stożkowatą górą. Idziemy jeszcze 0,5 km wzdłuż strumienia Niemskij Kliucz i dochodzimy do zi- mowia o tej nazwie (16 km). Tutaj można przenocować. Na ławach zmieści się 4 osoby, na podłodze 2. Dalej droga robi się trudniejsza, są miejsca, gdzie można łatwo zgubić szlak, a na dojście do zimowia przy Jeziorze Czarnym potrzeba przynaj - mniej czterech godzin, pod warunkiem że nie zgubi się ścieżki. Przez ponad połowę drogi zaciosy na drzewach są dobrze widoczne. Problem może pojawić się, gdy ścieżka zniknie na rozległej łące. Wtedy należy kierować się lekko w prawo i iść oko- ło kilometra. Na środku łąki są krzaki, które mija się z prawej strony. W oddali widać rzadki las, gdzie są zaciosy na drzewach. Stąd do zi - mowia nad jeziorem jest najwyżej pół godziny marszu nieoznaczonym szlakiem - należy iść wzdłuż rzeki. Zimowie przy Jeziorze Czarnym jest dobrą bazą wypadową w wyższe partie gór. 337 Wyruszając na tę trasę należy pamiętać, że po długotrwałych deszczach poziom rzeki może wzrosnąć i na jakiś czas odciąć powrót z zimo- wia Rassocha. Relacja autorska ...kolejny grzbiet i ostre zejście w dół. Szliśmy znów przecierając drogę, przebijając przez kosówkę, znowu po stromym trawiastym zboczu. Schodzimy do kotła, ślizgając się po liściach, osuwając po kamieniach, wpadając w krzaki... Tajga przepiękna - limby obwieszone jasnymi "włosami' brodaczek, trawy, paprocie, pachnące liście, dzikie porzeczki. .. Takiej tajgi jeszcze nie widziałam- bardzo, bardzo gęstej, pełnej połamanych drzew i krzewów, trudnej do przedzierania się... Beata fankowska Trasa: Osinowka Stacja Osinowka - rzeka Osinowka - punkt badawczy Czum - góra Osinowka Najkrótsze wyjście w strefę wysokogórską. Na trasie obszerne zi- mowie, mogące pomieścić nawet dużą grupę (można wyruszyć bez namiotu). Czas przejścia: 3 dni Dojazd: pociąg podmiejski Slu - dianka - Mysowa do stacji Osinow- ka, pociąg kursuj e dwa razy na dobę: rano i po południu. Początkiem trasy jest stacja kolejowa Osinowka (peron i parę drewnianych domów) znajdująca się około 20 km od wsi Tanchoj. Równolegle z koleją wiedzie szosa, po której idziemy ok. 1 km w kierunku My- sowej. Należy szukać wąskiej ścieżki odchodzącej na prawo od szosy (znalezienie odpowiedniej ścieżki jest najtrudniejszym miejscem na trasie). Ścieżka prowadzi początkowo po prowizorycznych kładkach przez podmokłą brzezinę. Przy przecince pod linią wysokiego napięcia znajduje się tablica z napisem: "Baj - kalskij Biosfernyj Zapowiednik -Wstęp wzbroniony". Obok tablicy zaczyna się dość wyraźna ścieżka, znaczona co kilkanaście metrów za- ciosami na drzewach. Stąd do zimo- wia Czum jest zaledwie 8 km, ale droga jest dość stroma. Na jej przebycie należy liczyć przynajmniej 4 -5 godzin. Na zejście wystarczą 3 godziny. Ścieżka prowadzi przez piękną limbowo-jodłową tajgę. Bardzo ciekawa jest kilkugodzinna wyprawa z zimowia Czum na szczyt góry Osinowki. Należy wspiąć się stromą ścieżką na grzbiet, a następnie podejść po grani kierunku szczytu Osinowka. Rozciągają się stamtąd wspaniałe widoki na 338 Baj kał i bezludne grzbiety Chamar Dabanu. W wysoko położonych kotłach ulokowały się malownicze wy- sokogórskie jeziorka. W rezerwacie jest jeszcze kilka innych, znakowanych zaciosami ścieżek, prowadzących od zimowia do zimowia np. wzdłuż rzeki Miszy- cha i Wydrino. Szczegółowych informacji udzielają pracownicy rezerwatu. _______________UŁAN UDE_______________ Miasto Ułan Ude - stolica Republiki Buriacji, położone jest na wschód od jeziora Baj kał, przy ujściu Udy do Selengi. W tym miejscu w 1666 r. kozacy założyli zimowisko Udinskoje, które od 1689 r. funkcjonowało jako twierdza Wierch - nieudińska. Prawa miejskie otrzymał Wierchnieudińsk w 1690 r., ale większego znaczenia nabrał dopiero w XIX w., kiedy to stał się ważnym ośrodkiem handlu z Chinami. W 1923 r. został stolicą Buriacko - Mongolskiej ASRR. Obecną nazwę nadano miastu w 1934 r. Jestto kulturalne centrum Buriacji - znajdują się tu cztery szkoły wyższe, teatry, opera, filharmonia. Ułan Ude jest ważnym węzłem kolejowym oraz głównym ośrodkiem przemysłowym Buriacji. Mieszka tu około 390 tys. osób. Buriaci to jedynie 21% ogólnej liczby mieszkańców, większość (73%) stanowią Rosjanie. Gdy w prasie ukazały się pierwsze wiadomości o budowie Kolei Transsyberyjskiej, Rada Miejska uznała, że należy dołożyć wszelkich starań, by trasę poprowadzono przez Wierchnieudińsk. W przeciw -nym razie "miasto runie i przemieni sięwżałosną, zapadłą wioskę...". Pierwszy pociąg przybył do Wierchnieudińska 15 sierpnia 1899 r. Władze miasta wzruszone tym wielkim wydarzeniem pokornie prosiły mieszkańców o wywieszenie państwowych flag, a wieczorem o iluminowanie swoich domów naftowymi lampami... Muzea "Muzeum Sztuki im. Sampiło- wa, ul. Kujbysziewa 29. Ekspozycja przedstawia malarstwo buriackie, sztukę buddyjską, tradycyjne rzemiosło Buriatów. "Muzeum Przyrodnicze, ul. Lenina 46, czynne codziennie (prócz poniedziałków i wtorków) w godzinach: 10.00-17.00. Ekspozycja prezentuje faunę i florę Buriacji, a także historię geologiczną Bajkału i jego okolic. 339 Ułan U d e O 0,2 km I-------------1 340 "Muzeum Historii Buriacji. ul. Profsojuznaja 29, czynne codziennie (prócz poniedziałków) w godzinach: 10.00-17.30. W muzeum zgromadzono obiekty związane z historią, religią i kulturą Przybajkala, m.in. ciekawe instrumenty muzyczne. W zbiorach znaj - dują się także dzieła sztuki Indii, Nepalu, Tajlandii, Chin i Japonii. Unikalnym eksponatem jest Atlas medycyny tybetańskiej. A H S a LEGENDA Dworzec kolejowy Dworzec autobusowy Hotele, miejsca noclegowe: 1 Hotel Bajkał 2 Hotel Barguzln 3 Hotel Zototoj Kolos 4 Hotel Buriacja (Ambasada Mongolii) 5 Schronisko młodzieżowe Kasy biletowe: 6 Agencja Aeroflotu 7 Buriat Avia Lines 8 Biuro sprzedaży biletów lotniczych Restauracje, jadłodajnie Ambasady Kina Teatry Sklepy, domy handlowe Targ Port Poczta Główna (Internet) Muzea: 9 Historii Republiki Buriackiej 10 Przyrodnicze 11 Sztuki 12 Geologiczne Cerkwie: 13 Hodegetrii 14 św. Trójcy Pomniki "Muzeum Geologiczne, ul. Lenina 59, czynne we wtorki i piątki w godzinach: 10.00-16.00 "Muzeum Buriackiego Centrum Naukowego, ul. Sachjanowroj 8. Wystawy zbiorów mineralogicznych, botanicznych, a także archeologicznych i etnograficznych. "Muzeum Literatury.iń. Sowiet- skaja 27. W Ułan Ude działa Stowarzyszenie Kultury Polskiej "Nadzieja". Adres: ul. Gagarina 16a/7, tel.:(30-12)343E4 Interesujące zabytki architektoniczne "Sobór Hodegetrii. ul. Nabierież- naja-wybudowany w latach 1741 -1785 jest najstarszą budowlą murowaną na terenie Buriacji. "Cerkiew Świętej Trójcy z 1809 r., ul. Kujbysziewa. Noclegi W luksusowych hotelach Geser (ul. Ranżurowa 12) i Buriacja (ul. Profsojuznaja 16) nocleg kosztuje od 35 USD, taniej jest w hotelach Barguzin (ul. Sowietskaja 28, od 15 USD) i Bajkał (ul. Erbanowa 12, od 12 USD). Jednym z naj tańszych j est hotel Złotoj Kołos (Swierdłowa 34, przy centralnym rynku, 2 USD). 341 Inne możliwości noclegu: Schronisko Młodzieżowe przy Stowarzyszeniu Kultury Polskiej "Nadzieja", ul. Gagarina 16a/7, tel: (30-12) 343 154, cena noclegu 1 USD. Schronisko Młodzieżowe, ul. Kom- munisticzieskaja 16. Baza turystyczna Ułan Ude w miej - scowości Lenina, przy drodze z Ułan Ude do Barguzina, niedaleko skansenu, tel.: 344 555. Transport "Dworzec kolejowy, ul. Rewolucji 1905 roku 51, dojazd: autobusy nr 7, 10. "Dworzec autobusowy, ul. So - wietskaja 1, dojazd: autobus nr 7. "Kasa przedsprzedaży biletów lotniczych, ul. Pawłowa 5, przedstawicielstwa kompanii Buriat Avia i Transaero znajduj ą się w hotelu Bu- riacja oraz w pobliżu pl. Sowietów. "Agencja Aeroftotu. ul. Erba - nowa 14. "Lotnisko, dojazd: autobus nr 10. Ważne telefony Informacja lotnicza: 227 611 Informacja kolejowa: 282025,343 125 Informacja o kolejowych połączeniach międzynarodowych: 282 989 Informacja autobusowa: 212 185 Numer kierunkowy do Ułan Ude: 007-3012 Internet Z Internetu można skorzystać m.in. na Poczcie Głównej (ul. Suche Batora, na rogu pl. Sowietów), w Hotelu Ge- ser (ul. Anżurowa), wbiurze turystycznym Firn (Kommunisticzeskaja 49), w pracowni internetowej na Uniwersytecie (naprzeciwko pl. Rewolucji). Konsulat Mongolii Gienierała Konsulstwo Mongolii ul. Profsojuznaja 6 Ułan Ude, Rosja tel.: (007-30122) B2 75, 204 99 faks: (007-30122) 141 88 e-maił: mnc@bss.ru CIEKAWE MIEJSCA W OKOUCACH UŁAN UDE * Muzeum Etnograficzne Kultury i Życia Narodów Zabajkala. Na wyprawę do skansenu należy przeznaczyć sporo czasu, gdyż nawet pobieżne zwiedzenie zajmie parę godzin. Z centrum Ułan Ude dojazd autobusami nr 35 i 8 lub taksówką (bardzo tanie). Skansen czynny w godzinach: 10.00-17.00. Otwarty w 1973 r. skansen znajduje się kilka kilometrów na północ od Ułan Ude. Stworzono tu siedem kompleksów budowli. Każdy z nich ukazuje architekturę i warunki życia innej grupy ludności autochtonicznej lub napływowej: 342 * Kompleks ewenkijski jest próbą zrekonstruowania koczowiska Ewenków, zobaczymy tu czumy -charakterystyczne schronienia ewen- kijskie oraz zagrodę dla reniferów. Czumy letnie zbudowane są z kory brzozowej, natomiast zimowe z modrzewiowej, czumy należące do bogatszych Ewenków dodatkowo pokryte są skórami zwierząt. Szczególną uwagę zwraca czum szamana. * Kompleks Buriatów przed- bajkalskich. Znajdują się tu XIX- -wieczne ośmiościenne jurty, niegdyś stanowiące letnie schronienia Buriatów. Ukazano pełne wyposażenie drewnianej jurty, zrekonstruowano także zimowe siedziby Buria- tów z Przedba j kala - trzy domy wraz z zabudowaniami gospodarczymi i zagrodą dla bydła. W jednym z domostw zaprezentowano wyposażenie typowej izby. * Kompleks Buriatów zabajkal- skich przedstawia zimową siedzibę zamożnego Buriata, drewnianą czte- rościenną jurtę i spichlerz. Znajdują się tu także wojłokowe jurty koczowników: mniejsza, typowa dla uboższej ludności, pokryta jest ręcznie wykonanym wojłokiem. W pobliżu zrekonstruowano niewielki dugan (buddyjski dom modlitwy) z dacanu położonego koło Gusi - noozierska (zob. rozdz. Bajkał -Miasta i trasy - Ciekawe miejsca w okolicach Ułan Ude - Gusino - ozierski Dacan). Cerkiew z Nikolskoje, pocz. XX w, rys. W. Kwiecień 343 * Kompleks staroruski to siedziba atamana kozackiego (dom, stajnia, powozownia, spichlerz itd.) oraz dom ubogiego chłopa. * Kompleks staroobrzędowców przedstawia wiejską ulicę zabudowaną po jednej stronie. Domostwa, zależnie od statusu materialnego właścicieli, różnią się rozmiarami i wyglądem. Szczególną uwagę zwracają barwnie zdobione wrota. Jeden z domów zawiera pełne wyposażenie wnętrza i barwne rękodzieło charakterystyczne dla tej społeczności. Obok kaplica bezpopowców (zob. rozdz. Bajkał - Informacje krajoznawcze -Religia - Staroobrzędowcy). * Kompleks miejski pokazuje warunki życia mieszkańców XIX- -wiecznego Wierchnieudińsk. Znaj - dują się tu domy bogato zdobione wyrzynanymi w drewnie ornamentami oraz drewniana cerkiew. * Kompleks archeologiczny przed- stawia różnorodne zabytki związane z życiem człowieka pierwotnego z epo- ki brązu (min. malowidła naskalne), z kulturą Hunów, ludów tureckich i inne (zob. rozdz. Bajkał - Informacje krajoznawcze - Historia). Trasa przejazdu: Ułan Ude - Iwoł-gińsk - Gusinoje Oziero - Kiachta Iwołgińsk to niewielka miejscowość położona w szerokiej dolinie w odległości 23 km od Ułan Ude, na trasie do Kiachty. Można tu dojechać z miasta autobusem lub taksówką. W Iwołgińsku znajduje się główny ośrodek buddyzmu w Rosji. Iwołgiński Dacan Tybetańska nazwa dacanu: Tuzec Bajasgalantai Ulży Nomoji Hypdyn Hiidoznacza "Koło Poznania Przynoszące Szczęście i Pełną Radość". W da- canie tym odbywają się uroczystości z okazji ważniejszych świąt, codzienne modlitwy ku czci bóstw zwanych obrońcami religii, a także przeróżne rytuały, mające pomóc i ochronić przybywających tu wiernych przed wszelkimi negatywnymi siłami. Historia świątyni sięga roku 1846, kiedy to Stalin, biorąc pod uwagę zasługi Buriatów w walce z faszystami, zezwolił na wybudowanie tu maleńkiego dacanu. Rozbudowany dopiero w 1972 r., z czasem przekształcił się w kompleks świątyń. Obecnie jest to centrum buddyzmu w Rosji i siedziba zwierzchnika lamaizmu rosyjskiego Chambo -lamy. Mieści się tutaj także, powstały w 1991 roku, buddyjski instytut DasziCzain- horlin. Jest to jedna z dwu tego typu szkół w Rosji, kształcąca obecnie ok. 200 osób. Druga szkoła mieści się w Dacanie Algińskim. Klasztor Iwoł- giński jest pod ochroną państwa 344 jako zabytek i unikalny kompleks architektoniczny. Kompleks obejmuje cztery świątynie. Największa i najważniejsza z nich, Sogszin-dgan, mieści się w dwupiętrowym murowanym budynku. Wewnątrz, w centralnym punkcie ołtarza znajduje się figura Buddy Szakjamuny, który gestem zaprasza boginię Ziemię do wspólnej walki z siłami zła. Pod rzeźbą widnieje zdjęcie Dalaj lamy XIV oraz jego tron, na którym nikt inny nie ma prawa usiąść. Druga świątynia, Maidrin-sumę, posiada ciekawą kompozycję rzeźb przedstawiającą wyobrażenia Buddy Maihei wraz z dwoma bodhisattwa- mi. W trzeciej świątyni, Dewazin- dugan, można zobaczyć niezwykle barwną kompozycję obrazującą Zachodni Raj Buddy Amitabhy. Wrogu kompleksu znajduje się Sahiousa- an-dugan. Jest to niski drewniany budynek, malowniczo położony pośród drzew. Tutaj najczęściej święci się pokarmy składane następnie pod drzewami jako ofiara dla duchów. Modły i składanie ofiar W świątyni odziani w purpurę mnisi, przy dźwiękach gongów, rogów, muszli i piszczałek, intonują mantrę "Om mani padme hum" (O klejnocie w kwiecie lotosu). Wierni przynoszą mleko, masło, słodycze i wódkę, które podczas nabożeństwa zostają poświęcone i złożone w ofierze. Przy wejściu do świątyni odmawiają oni mantrę. Później składają pokłony. Jest to bardzo rozbudowany rytuał, a każdy ruch ma tu swoje znaczenie. Złożenie rąk przed sobą oznacza gotowość do kierowania się w życiu zasadami nauki Buddy, podniesienie ich nad głowę wyraża chęć osiągnięcia Nirwany, dotkniecie dłońmi głowy, gardła i piersi to prośba o odpuszczenie przewinień ciała, ducha i umysłu. Klęknięcie wyraża chęć podążania pięcioma ścieżkami prawdy. Następnie należy dotknąć posadzki czołem, położyć się i podnieść. Oznacza to postępowanie zgodnie z nauczaniem Buddy. Kłania się zwykle 3, 21, 108 lub więcej razy. Aby odpędzić wszelkie choroby i troski, koniecznie trzeba otrzymać błogosławieństwo od świętego Sahiusana. Obłaskawia się go, składając ofiarę z wódki. Na koniec można zapalić lampiony dla swoich bliskich. Żywym dadzą długowieczność, a zmarłym oświetlą drogę do Nirwany. 345 Wokół świątyń stoją duże i małe młynki modlitewne (barabany). Poruszenie wszystkich młynków jest obowiązkiem każdego wiernego i stanowi w pewnym sensie dopełnienie pielgrzymki. Pokręcane młynki niosą do nieba zapisane na nich słowa modlitwy. Na terenie klasztoru spotkać można stupy- symbole grobowców z relikwiami Buddy, a zarazem symbole buddyzmu. Na okolicznych drzewach powiewają hiimoriny, czyli chorągiewki z wizerunkiem konia, które, odpowiednio dobrane, są gwarantem szczęścia i pomyślności. W klasztorze warto jeszcze zobaczyć Święte Drzewo Badhi, którego genealogia, według tradycji, wywodzi się od drzewa, pod którym Budda osiągnął oświecenie oraz olbrzymią stopę - pozostałość rzeźby Buddy Maitrei. Na terenie klasztoru znajduje się także największa buddyjska biblioteka w Rosji i muzeum sztuki buddyjskiej. Pozostałe budynki to hotel oraz domy łamów. Zwiedzanie dacanu Kierunek zwiedzania kompleksu świątynnego (zgodnie z kierunkiem wędrówki słońca), wyznaczają rzędy małych i dużych młynków modlitewnych. Po wejściu do świątyni należy zdjąć nakrycia głowy, zachować skupienie i powagę. Zwiedza- Lew, rys. W. Kwiecień 346 jąc wnętrze świątyni, pamiętajmy o bezwzględnym zakazie fotografowania! Bujan-Tugad W odległości ok. 2 km od Iwoł- gińska znajduje się wzniesienie pochodzenia wulkanicznego, które Buriaci nazywają Bujan-Tugad. Kształtem przypomina głowę. U jego podnóża znajdowały się kiedyś wejścia do jaskini, której ściany pokryte są rysunkami naskalnymi wyobrażającymi zwierzęta i ptaki. Z czasem wejścia do groty zasypała ziemia i głazy. Ostatni otwór został odcięty w wyniku trzęsienia ziemi w 1959 roku. Tuż obok zasypanej jaskini odszukać można niszę, nazywaną przez Buriatów Gyn- SabaW tym miejscu, jak mówi tradycja, zatrzymał się na odpoczynek legendarny rosyj - ski poseł Sawwa Raguziński, jadący do cesarza Chin. Miejscowi ludzie uważają pagórek za święty i przynoszą tu dary dla duchów, czym zjednują sobie ich przychylność. Kiedyś na szczycie wzgórza stała żelazna stupa i palił się wieczny ogień, podtrzymywany przez mieszkańców okolicznych wiosek. W latach 20. XX w. zniszczyło ją uderzenie pioruna. Obecny suburgan postawiono na szczycie w 1991 roku. Gusinoje Oz/ero By dojechać do miejscowości Gu- sinoje Oziero, leżącej na południowym krańcu Jeziora Gęsiego, należy odbić z szosy na Kiachtę w boczną drogęwprawo. Można też dostać się tu pociągiem z Ułan Ude. Gusinoozierski Dacan Gussinoozierski Dacan, nazywany także Tamczyńskim, to jeden z najstarszych dacanów w Rosji, trzeci z wybudowanych w Buriacji. Istniał jużw 1741 r. Mieścił się wtedy w wielkiej jurcie. W 1750 r. wybudowano tu pierwszą drewnianą świątynię, awiekpóźniej istniało ich już siedemnaście. Główna dwupiętrowa budowla świątynna w kompleksie Gussioozierskiego Dacanu powstała w II poł. XIX w. W latach 1809 - 1927 było to centrum lama-izmu dla okręgu buriacko-mongol- skiego i siedziba Chambo-lamy do roku 1938. Po rewolucji październikowej klasztor został zlikwidowany, a w jego budynkach przetrzymywano więźniów politycznych. Powoli ulegał niszczeniu. Zawaliła się większość budynków. Dopiero w 1957 r. obiekt zauważono, uznano za zabytkowy i przystąpiono do prac konserwatorskich. W 1990 r. dwie odrestaurowane świątynie tego kompleksu 347 otwarto dla wiernych. Obecnie nabożeństwa odprawiane są w świątyni Czoira, a w drugim z uratowanych budynków, niegdyś głównej świątyni klasztoru, mieści się dom nauki. Corocznie w Tamczyńskim Da - canie obchodzone jest święto Cam, podczas którego odgrywane jest taneczno -teatralne przedstawienie. Na terenie klasztoru, nieopodal wejścia do duganu, zobaczyć można Reniferowy Kamień {Altan- ser- ge) o wysokości 2,6 metra. Wyryto na nim sylwetki galopujących reniferów. Jego wiek szacuje się na ok. 3,5 tys. lat. Zgodnie z legendą kamień służy do wiązania koni niebiańskich bóstw, które przyjeżdżają, by uczestniczyć w święcie Cam. W 1931 r. Altan- sergezniknąi. Jego fragmenty odnaleziono dopiero w roku 1989, w ruinach jednego z budynków. Z nich odtworzono pierwotny wygląd Reniferowego Kamienia. Kiachta Kiachta, założona w 1728 roku, była jednym z ważniejszych ośrodków handlowych przebiegającego tędy szlaku herbacianego (zob. rozdz. Szlak Transsyberyjski - Wielki szlak herbaciany). Tu spotykały się karawany idące z Chin i Rosji. Syberyjskie futra, skóry, narzędzia wymieniano przede wszystkim na herbatę i jedwab. Główne targi odbywały się jesienią i zimą. Zjeżdżali na nie kupcy z całej Rosji, nawet z odległej Moskwy. Pamiątką po tych dobrych cza- sach jest wielka stara hala targowa. W mieście tym warto zwiedzić Mu- zeumim. W. Obruczewa, znanego geologa, badacza Syberii. Zgromadzono w nim zebrane przez wybitnych podróżników cenne eksponaty botaniczne, geologiczne, etnograficzne i inne. W Kiachcie znajduje się drogowe przejście graniczne z Mongolią, niestety zamknięte dla obcokrajowców. Turyści mogą przekraczać granicę tylko w pobliskich Nauszkach (przejście kolejowe). 348 MONGOLIA INFORMACJE KRAJOZNAWCZE CHARAKTERYSTYKA GEOGRAFICZNA Położenie Mongolia leży, jak chcą jedni, w Azji Północnej lub, jak wolą inni, w Azji Środkowej. Rozciąga się ona między górami Wielki Chingan na wschodzie, a górami Ałtaj Mongolski na zachodzie. Najdalej na zachód wysuniętym punktem jest góra Chiijten w grupie Tabunbogdo. Jest to jednocześnie najwyższy szczyt kraju (4374 m n.p.m). Na północy Mongolia graniczy z Syberią, a na południu granica państwa przebiega przez pustynię Gobi (poza granicą kraju znajduje się rozległy obszar tzw. Mongolii Wewnętrznej). Powierzchnia całej Mongolii liczy prawie 1,6 miliona km2, jest więc pięcio- krotnie większa od terenu Polski. Klimat O klimacie Mongolii decyduje specyficzne położenie, kraj oddalony jest bowiem znacznie od dużych akwenów wodnych, posiada bardzo różnorodne ukształtowanie powierzchni i leży na dużej wysokości bezwzględnej. Panuje tu klimat wybitnie kon- tynentalny, który cechuje się małą ilością opadów, niewielkim zachmurzeniem, chłodną i długą zimą oraz dużymi amplitudami temperatur. Kolejną ważną cechą są różnice w warunkach klimatycznych poszczególnych regionów, a także duże różnice w ilości opadów i temperaturach w kolejnych latach. W zimie nad terytorium Mongolii ustala się wyż baryczny, z którym wiąże się duże oziębienie, ale i występowanie pogodnych, słonecznych dni i słabych wiatrów. W lecie stykają się tu masy powietrza po- larno - kontynentalnego i zwrotni - kowo-kontynentalnego, co wywołuje opady atmosferyczne. Wtedy też wzmagają się wiatry. Dominują tu wiatry z kierunków północnych, północno-zachodnich i zachodnich, ale wyraźnie zaznaczają się też wiatry lokalne związane z ukształtowaniem powierzchni. Są to wiatry górsko -dolinne, wiatry fenowe czy bryzy jeziorne. Te ostatnie szczególnie odczuwalne są w pobliżu dużych zbiorników wodnych, takich jak jezioro Chubsugul (Chówsgól). W dzień wiatry wieją tam od jeziora na ląd, a w nocy w przeciwnym 349 kierunku. Średnia prędkość wiejących w Mongolii wiatrów wynosi 2-5 m/s, przy czym największą prędkość osiągają one nad Gobi i na wschodnich terenach Mongolii. Najsilniej wiatry wieją tu wiosną. Ze względu na urozmaiconą górską rzeźbą powierzchnię Mongolii rozkład temperatur jest bardzo nierównomierny. Występują duże wahania temperatur zarówno w skali doby, jak i roku. Dobowe amplitudy sięgają 30°C, a roczne nawet 50°C. Najchłodniejszymi miesiącami są styczeń i luty (w zależności od regionu i roku od-15° do-35°), najcieplej - szym miesiącem jest lipiec (od 10° do 25°). Średnie roczne temperatury wahają się między-6 a +3,9. W Mongolii przeważają letnie opady atmosferyczne. Od maja do września spada średnio 80 - 90% całorocznych opadów. Najbardziej deszczowe miesiące to lipiec i sierpień. Sumy opadów w poszczególnych latach mogą być różne - czasem zdarza się, że całodobowy opad jednego roku jest większy niż całoroczny opad innego roku. Nierówność opadów powoduje występujące co jakiś czas lata posuchy, które dziesiątkują zwierzęta hodowlane. Z drugiej strony gwałtowne ulewy powodują wzbieranie rzek i potoków, co też ma nieraz katastrofalne skutki. Opady śniegu są w Mongolii niewielkie, lecz występują one niemal cały rok. Niekiedy nawet Rozkhd temperatur w opadów wg miesięcy Miesiąc Średnie Średnie temperatury (°C) opady (mm) Styczeń -25 0 Luty -30 0 Marzec -12 3 Kwiecień _2 6 Maj 6 12 Czerwiec 13 30 Lipiec 17 75 Sierpień 15 55 Wrzesień 7 24 Październik 0 7 Listopad -13 5 Grudzień -22 3 350 w czerwcu i lipcu notuje się w górskich regionach opady mokrego śniegu. Wiosną i zimą występuj ą burze piaskowe, które nie tylko są przyczyną procesu powiększania się terenów pustynnych, ale i mają związek ze zmniej szeniem się powierzchni lasów i erozji gleby w terenach rolniczych. Takich też przyczyn dopatrywano się w długotrwałej burzy piaskowej, która miała miej sce w północnych Chinach w kwietniu 2002 r. Ukształtowanie powierzchni Rzeźba terenu w Mongolii jest bardzo urozmaicona. Występują tu wysokie góry wznoszące się do granicy wiecznych śniegów, a także obszary równinne, szerokie doliny, tereny pustynne z wydmami piaskowymi. Góry mają bardzo różny charakter zarówno pod względem ukształtowania, jak i występującej szaty roślinnej. Średnia wysokość Mongolii to 1580 mn.p.m., dzięki czemu jest ona jednym z wyżej położonych krajów świata. Najwyższe szczyty sięgają 4000 m n.p.m., a najniżej położone tereny leżą na wysokości 500 mn.p.m.. Ukształtowanie powierzchni wschodniej i zachodniej części kraju znacznie się różni. Wschodnia część zdominowana jest przez krajobraz równinny, zachodnia zaś przez rzeźbę górską (z wyjątkiem płaskiej Kotliny Wielkich Jezior). Współczesny układ pasm górskich Mongolii jest rezultatem trzecio- i czwartorzędowych ruchów górotwórczych. Główne pasma górskie Mongolii stanowią: Ałtaj Mongolski, Ałtaj Go- bijski, Changaj, Góry Chubsugulskie (część Sajanu Wschodniego), Chentej i inne mniejsze masywy. Terenami równinnymi są: Kotlina Wielkich Jezior, półpustynne i pustynne obszary Gobi i tereny na wschodzie kraju. Wody Przez Mongolię biegnie dział wod- ny rozgraniczający zlewisko Morza Arktycznego i Pacyfiku oraz bezodpływowych obszarów Azji. Tu mają swe źródła potężne syberyjskie rzeki, jak Selenga czy Jenisiej. Także stąd wypływa Amur prowadzący wody do Oceanu Spokojnego. Dwie trzecie obszaru kraju to obszar bezodpływowy. Cechą charakterystyczną wielu mongolskich rzek jest tendencja do zmiany biegu (stąd występowanie licznych suchych dolin) oraz występowanie małych wezbrań wiosennych i silnych kilkakrotnych wezbrań letnich. Po dniu czy dwóch dniach ulewy poziom wody może podnieść się bardzo gwałtownie. Podróżując latem po Mongolii, warto 351 o tym pamiętać - czasem gwałtowna ulewa może na kilka dni odciąć nas od świata lub przynajmniej utrudnić przeprawy przez rzeki. Jeziora występujące w Mongolii są reliktami dawnych akwenów wodnych o olbrzymich rozmiarach. Istniejące dziś w Kotlinie Wielkich Jezior płytkie i zasolone akweny wodne połączone były kiedyś w jedno ogromne jezioro. Inny charakter ma tektoniczne jezioro Chubsugul zbliżone w swej genezie do Bajka- łu. Jest to najgłębsze (260 metrów głębokości) jezioro Mongolii i drugie pod względempowierzchni. Do naj - piękniejszych mongolskich akwenów wodnych należy jezioro Ter- chijn Cagaan Nuur położone wśród wulkanicznej scenerii gór Tarwa - gataj. Znaczenie nazw geograficznych W Mongolii do określania nazw gór, rzek czy j ezior używa się przy -miotników o pozytywnym zabarwieniu uczuciowym, które dobrze obrazują stosunek Mongołów do otaczającej ich przyrody. Prawie wszystko jest tu: drogocenne (dżargalan), dobroczynne (erdeni), szczęśliwe (bujantu), dobre (bajan), złote (altan) albo święte (bogdo). CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZA Mongolia cechuje się dużą różnorodnością flory i fauny, kraj ten leży bowiem na styku bardzo odmiennych stref naturalnych. Na mongolskim terytorium zbiegaj ą się granice syberyjskiej tajgi, stepu wschodnio- azjatyckiego, gór Ałtaj i pustyni Go- bi. Mongolscy przyrodnicy dzielą środowisko przyrodnicze kraju na sześć podstawowych stref, zróżnicowanych ze względu na klimat, krajobraz, warunki glebowe, roślinność i szatę zwierzęcą. Są nimi: tajga, strefa wysokogórska, lasostep, step, step pustynny i pustynia. Szata roślinna Botanicy mówią o pustynno-stepowym charakterze flory Mongolii. Składają się na nią "uchodźcy" spośród rozmaitych roślin spotykanych zwykle na terenach górskich, które przystosowały się do szczególnych kserotermicznych warunków typowych dla Azji Centralnej. Na ogólną liczbę roślin naczyniowych występujących w Mongolii składa się 2710 gatunków należących do 122 rodzin, ok. 930 gatunków porostów (39 rodzin) i około 417 gatunków mchów (38 rodzin). W rejestrze gatunków zagrożonych wyginięciem znajdziemy ponad 130 gatunków 352 roślin. Około 845 gatunków uznano za rośliny lecznicze, a 120 stanowi gatunki jadalne, stosowane w mongolskiej kuchni, jak np. czosnek ał- tajski {Alium anisopodium). Tajga górska zajmuje 8% powierzchni kraju i porasta głównie północne jego obszary. W skład drzewostanu świetlistego lasu w Mongolii wchodzi głównie modrzew syberyjski Lańxsibiiica (70%) tworzący stosunkowo niskie drzewostany (12-15 m), które urozmaicają pojedyncze okazy świerka [Picea obovata), jodły [Ahies sibiiica) i limby [Pinus sibiiica). Czyste drzewostany limbowe występują rzadko - zazwyczaj w wysokich partiach gór (więcej o limbie zob. rozdz. Bajkał - Szata ro- ślinna-Tajga). Wmiejscach suchych występuje też sosna pospolita. Drzewa liściaste zajmują drugorzędne miejsce w lasach mongolskich. Brzozy i osiki razem z modrzewiem tworzą z reguły lasy mieszane. Świetlistą tajgę modrzewiową charakteryzuje dość bogate poszycie, na które składają się krzewy, krzewinki oraz liczne rośliny zielne. Wśród śródleśnych polan, łąk turzycowo -trawiastych i torfowisk odnajdziemy różnokolorowe gatunki kwiatów kwitnących od maja do połowy sierpnia. Do naj - piękniejszych kwiatów strefy tajgi syberyjskiej z pewnością można za- liczyć gatunki z rodzin jaskrowatych - tojad [Aconitum kusnezofii, A. an- thoioideum, A. baibatum), pełnik [Tiollius saianense, T. asiaticus), ostróżka [Delphinium elatum), orlik [Aąuilegia sibiiica), miłek [Adonis sibińca) - makowatych, liliowatych i kosaćcowatych. Tajga kryje też liczne rośliny lecznicze, użytkowe i jadalne. Tutejsza ludność stosuje je jako lekarstwa na wszelkie dolegliwości, naturalne barwniki, ziołowe herbaty, przyprawy i dodatki do ubogiej kuchni mongolskiej (o tajdze świetlistej zob. też rozdz. Bajkał -Szata roślinna - Tajga). Strefa wysokogórska zajmująca 4% powierzchni Mongolii obejmuje najwyższe piętra gór. Roślinność nie- jednokrotnie przybiera tu charakter stepu wysokogórskiego z suchymi łąkami kobrezjowymi. Często zdarza się też, że łąki graniczą bezpośrednio z górską tundrą, zwłaszcza na południowych, pozbawionych lasu stokach. W piętrze wysokogórskim spotkamy turzyce [Caiex rapestńs), kobrezje {Kobiesia bellaidii, K. si- biiica), skalnice [Saxifiaga opposi- tifolia), goryczki [Gentiana algida), różaneczniki o skórzastych liściach i dużych złocistych kwiatach. Rośnie tu też pięciornik śnieżny, zwany herbatą kurylską [Potentilla nivea), jałowiec {Junipeius nana vel Sibińca), 353 dębik [Dryas oxyodonta). Pojawiają się również brzozy i wierzby. Powyżej tego piętra występuje górska tundra z gatunkami arktyczno-wysokogórskimi. Górna granica lasu w górach Mongolii leży na wysokości ok. 2000 -2500 m n.p.m. W strefie wysokogórskiej występuje karagana [Camgana jubata), krzew o wysokości ok. 1 m, tworzący zarośla podobne do naszej kosodrzewiny. W Chenteju spotyka się sosnę karłowatą tworzącą górną granicę lasu oraz tzw. "jerniki" - gę- ste, trudne do przebycia zarośla krzaczastej brzozy, która chętnie krzewi się na wilgotnych bagiennych stokach górskich. W Ałtaju Mongolskim w rzadkich lasach strefy wysokogórskiej dominuje modrzew syberyjski z domieszką limby, świerka i jodły. W poszyciu występuje czarna porzeczka, pięciornik śnieżny oraz różne gatunki wiciokrzewu. Łąki typowe dla strefy wysokogórskiej zaczynają się na wysokości 2800 -3000 m n.p.m. i często graniczą bezpośrednio z pasem górskiego stepu. Wansemberuu - "kwiat nieba" W najwyższych piętrach Gór Chubsugulskich, Changaju i Ałtaju Mongolskiego rośnie kwitnąca roślina z rodzaju Saussurea [Sausunea involucrata), zwana w języku mongolskim wansemberuu albo "kwiatem nieba". Roślina ta wpisana jest do mongolskiej Czerwonej Księgi. Mongołowie uważają kwiat za święty i każdego lata grupy pielgrzymów ruszają w jego poszukiwaniu na szczyt Otgon Tengri. Musi to być dzień szczególny, "błogosławiony" - pogodny, bezwietrzny z błękitnym bezchmurnym niebem. Roślina ma mieć magiczną moc uzdrawiania i spełniania życzeń wyszeptanych znalezionym w górach kwiatom. Saussurea uświęca też miłość. Roślina ta rośnie w parach (określanych jako "król" i "królowa") wśród skał, osiągając 70 - 100 cm wysokości. Jej jasnobrą-zowy kwiatostan ma 10-15 cm wielkości. Kwiat osadzony jest na dość grubej łodydze, ale ma się wrażenie, jakby był "zbyt ciężki" dla całej rośliny. Kiedy w epoce komunizmu wierzenia i praktyki religijne Mongołów były zakazane, tylko kilku starszych ludzi kontynuowało tradycje wędrówek w poszukiwaniu Saussurea. Dzisiaj zwyczaj ten na nowo odżywa, przyciągając na szczyt Otgon Tengri nie tylko miejscową ludność, ale też osoby z innych ajmaków Mongolii. 354 W piętrze "alpejskim" najbardziej rozwinięte są łąki kobrezjowe i turzy- cowe. Z traw występuje tu gatunek Ptilagrostis mongolica, konietlica i turówka wonna. Z innych gatunków roślin spotkamy pierwiosnka, szarotkę, rutewkę alpejską, mąka. Im wyżej tym rzadsza roślinność. Najwyższe wzniesienia Ałtaju tworzą kamieniste złomiska z pojedynczymi roślinkami i porostami, a szczyty pokryte są lodowcami. Strefę leżącą pomiędzy taj gą a ste- pem nazywa się lasostepem. W tej krainie geograficzno-przyrodniczej pokrywającej 26% obszaru Mongolii lasy porastają głównie stoki 0 ekspozycji północnej i północno- zachodniej, zaś stoki południowe pozostają bezleśne, pokryte stepem łąkowym. Strefa lasostepu występuje głównie w dorzeczach Orchonu 1 Selenge, na obszarach z grzbietami górskimi o układzie równoleżnikowym (Changaj, Ałtaj) oddzielonymi od siebie dolinami rzek. Układ roślinności cechuje się swoistą prze- miennością i różnorodnością gatunków, wśród których są te spotykane zarówno w tajdze, jak i na stepie łąkowym: ostnice [Stipa sibirica), tu- rzyce [Carexrupestris), szarotki[Le- ontopodium ochroleucum), miłki [Adonis mongolica), astry [Aster al- pinus), goździki [Diantus versico- lor), dzwonki itp. Jest to też obszar bardzo malowniczy, o urozmaiconym górzystym krajobrazie, bogaty w strumienie, głębokie doliny rzeczne i wodospady. Bezkresny step Mongolii stał się symbolem tego kraju. Step mongolski to ostatni niezniszczony obszar stepowy na Ziemi. Jego krajobraz przetrwał niezmiennie od tysięcy lat. Stepy, które zajmują w Mongolii 21% powierzchni, można najogólniej podzielić na suche ("prawdziwe") oraz łąkowe. Każdy z nich może dodatkowo występować w Ir ¦ v Miłekmongolski (Adonis mongolica), rys.J.Witczuk 355 dwóch odmianach: równinnej i górskiej. Przejście z jednego typu stepu w drugi odbywa się bardzo łagodnie i trudno dojrzeć w terenie właściwą granicę. Suche stepy zajmują pas środkowej i południowej Mongolii. Składają się głównie z traw wąskolistnych, takich jak: ostnica [Stipa capillata, S. kiylovii), wiechlina z gatunku Poa attenuata i gatunek z rodzaju Cle- istogenes z domieszką perzu grzebieniastego {Agropyron cristatum), bylicy [Artemisia frigida) i turzycy Karagana (Caragana microphylla), rys. J. Witczuk z gatunku Carex duriuscula rosnących na glebach jasnokasztanowych. Roślinność jest tutaj rzadka, "ości- sta". Spotyka się karaganę {Cara- gana microphylla, C. pygmaea) i "kolczastą" roślinę o nazwie tra- ganek [Astragalus galactiles), która w okresie wczesnowiosennym tworzy bardzo charakterystyczne zbite, okrągłe darnie. Stepy łąkowe pojawiają się na terenach położonych na północ od obszarów suchego stepu, w miejscach bardziej wilgotnych (na północnych stokach górskich i w dolinach rzecznych) . Wśród roślinności przeważają trawy znacznie wyższe i gęstsze niż te charakterystyczne dla stepu suchego oraz typowo górskie gatunki roślin. Najczęstsze trawy to: stokłosa {Bromus sibiricus), wiechli- na z gatunku Poa sibirica, turzyca z gatunku Carex pediformis, owsi- ca Schelliego [Helictotńchon schel- lianum). Step łąkowy usiany jest latem kolorowymi kwiatami, jak sasanki {Pulsatilla ambigua, P. tur- czaninovii), przegorzany [Echinops spaerocephalus), astry, goździki, ostróżki, lilie, i wiele innych. Duże wrażenie robi step obsypany tysiącem srebrzystych szarotek {Leon- topodium lentopodioides), które w Polsce stanowią gatunek bardzo rzadki. 356 Gobi w swej dużej części nie przypomina typowej pustyni. Północny jej obszar stanowi strefa tzw. stepu pustynnego albo półpustyni, w której zbiega się środowisko przyrodnicze stepu i pustyni. Step pustynny pokrywa teren Kotliny Wielkich Jezior, większość obszaru położonego pomiędzy Changaj em i Ałtaj em Go- bijskim oraz wschodnią część Go - bi, zajmując 19% terytorium kraju. Dominują gatunki z rodziny komo- sowa tych Chenopodiaceae i paroli- stowatych (np. Zygophyllum xan- thoxylon). Spotykamy też tu wiele endemitów tej części Azji. Szata roślinna jest mało zwarta, przeważają rosnące kępkami trawy oraz krze- winki. Step pustynny przybiera często charakter tzw. pustyni kłączelo- wej, gdzie zdecydowanie przeważa kłączel krótkolistny [Anabasis bre- vifolia). Spotkamy tu też kilka gatunków czosnku gobijskiego {Alium polyrrhizum, A. anisopodium). Pustynia Gobi jest miejscem prawdziwych skrajności, zarówno pod względem krajobrazu, budowy geologicznej, klimatu, jak i zbiorowisk roślinności. Z jednej strony spotkać więc tu można kamieniste i żwirowe równiny pokryte czarnym lakiem, z poszyciem kłączelowym, z drugiej zaś natrafimy często na piaszczyste wydmy o wysokości do 200 m z gatunkiem IncarviUea po- tanini albo zielone oazy, gdzie Mongołowie uprawiają warzywa i słoneczniki. Skalisty, niedostępny Atłaj Gobijski przecinają zielone i kwietne doliny rzeczne, w wielu miej scach z zalegającym przez cały rok lodem. Pośród stromych klifów i kanionów wydrążonych przez wiatr w miękkiej piaskowej skale o jaskrawopoma - rańczowej barwie, słynnych cmentarzysk dinozaurów, spotkamy lasy saksaułowe. Mongołowie rozróżniają kilkadziesiąt różnych typów Gobi, nazywając je: żółtą, czarną, czerwoną, lazurową, gorzką itp. Na wschodzie pustynnych terenów Mongolii natknąć się można na pustynię solankową, w której przeważa solanka (gatunek Salsola pas- sedna), reaumuria [Reamuria so- ongorica), parolist {Zygophyllum xanthoxylon) oraz gatunek Nitraria sphaerocarpa, a z traw często wystę- puje ostnica gobijska {Stipa gobica). Na pustyni kamienistej pospolity jest kłączel {Anabasis brevifolia), re- aumuria, parolist, solanka modrze- wiolistna {Salsola passerina, S. ar- buscula), wrotycz krwawnikowaty {Tonacetum achilleavictes). Wzaał- tajskiej części Gobi dominują żwirowe pustynie saksaułowe z sak- saułemzajsońskim {Haxogylon am- modendron), prześlą Przewalskiego 357 [Ephedia Przewalskii), psizębem mongolskim {Erythionium dens- ca- nis), wrotyczem [Tanacetum achil- leavictes), reaumurią i parolistem. Saksauł - "drzewo pustyni" Saksauł, drzewiasty bezlistny krzew tworzący na Gobi obszerne stuletnie "lasy saksaułowe", które pokrywają obszary ok. 4,5 min ha, pełni niezwykle ważną ekologiczną rolę w pustynnym ekosystemie. Drzewa saksaułowe, rosnące bardzo wolno w nieprzyjaznym klimacie gobijskim, gdzie osiągają wysokość 2 - 4 m, występują na ruchomych piaskach, kamienistych dolinach i wzgórzach Gobi. Ich funkcja wiąże się przede wszystkim z ochroną wrażliwych gleb pustyni przed zniszczeniem i erozją oraz regulacją stosunków wodnych. Stanowią również barierę w procesie przemieszczania się piasków Gobi. Lasy saksaułowe są ważnymi siedliskami zwierząt gobijskich i źródłem opału dla miejscowych nomadów. Innym typem pustyni w zaałtaj - skiej części Gobi jest pustynia krzaczasta, której flora jest dość różnorodna, choć najczęściej składa się z gatunku Nitraria sphaerocarpa, przęśli Przewalskiego, solanki {Sal- solą arbuscola), karagany (Camgana leucophloea), kłączela, reaumurii dżungarskiej, parolistu i innych roślin. W kotlinach o zasolonym dnie wyraźnie przeważa słonorośl halo - geton [Halogeton arachnoides), tworząca typ pustyni halogetonowej. Na samym zachodzie Gobi szeroko rozpościerają się pustynie nanofito- we znanoiitem{Nanophytonerina- ceum), a także parolistem. Zwierzęta W Mongolii spotkamy wiele cennych gatunków, które są zagrożone wyginięciem w innych regionach Azji, Europy i świata. Tutaj też znaj - dują się ważne miejsca żerowania niezwykle rzadkich ptaków migrujących. Podobnie jak na roślinność, tak i na szatę zwierzęcą Mongolii składa się mieszanina gatunków typowych dla tajgi, stepu i pustyni. Faunę reprezentuje 136 gatunków ssaków należących do 8 rodzin, 426 gatunków ptaków z 58 rodzin, 22 gatunków gadów, 8 gatunków płazów, 75 gatunków ryb i kilkanaście tysięcy bezkręgowców (w tym 12 tys. owadów). Na liście gatunków zagrożonych (wpisanych do Czerwonej Księgi) znajdziemy 28 gatunków ssaków, 30 ptaków, 5 gadów i 4 płazy i 12 gatunków ryb. 358 Świetlista tajga modrzewiowa daje schronienie dużym drapieżnikom: wilkom, rysiom, niedźwiedziom brunatnym, jak również dużym parzy- stokopytnym roślinożercom, takim jakłosie, renifery i piżmowce. Szczególnie ciekawym gatunkiem jest piżmowiec Moschus moschiferus (zob. rozdz. Bajkał - Przyroda - Zwierzęta tajgi). Wśród rozpoznanych 62 gatunków ssaków świetlistej tajgi mongolskiej odnajdziemy również inne mniejsze charakterystyczne zwierzęta, jak choćby przedstawicieli rodziny łasicowatych: rosomaka [Gulo gulo) o długiej czarnobrunat- nej sierści, sobola {Martes zibellina) słynący z pięknego gęstego futra, które niestety przyczyniło się do niemal całkowitego wytępienia tego zwierzęcia, czy burun - duka Eutamias sibiiicus (więcej o tych gatunkach zob. rozdz. Bajkał-Przyroda - Zwierzęta tajgi). Tajgę mongolską zamieszkuje 277 gatunków ptaków, takich jak: głuszec [Tetiao parvisostris), sójka {Garrulus glandarius), sóweczka {Glaucidium passerinum), puszczyk mszarny [Stńx nebulosa), dzięcioł trójpalczasty {Picoides tridactylus), kukułka wschodnia {Cuculus satu- ratus). Na podmokłych polanach i terenach bagnistych, m.in. w okoli- cach jeziora Chubsugul, spotkamy żerujące tam pelikany, żurawie, czarne bociany, szablodzioby, kuliki. W jeziorach i rzekach strefy tajgi żyje 25 gatunków ryb m.in. jesiotr bajkalski [Acipenser baeri), lenok {Bmchymy- staxlenok), tajmień [Hugo tajmen), lipień, biały łosoś, szczupak. Strefę wysokogórską gór Mongolii zamieszkują zwierzęta, które przystosowały się do trudnych warunków klimatycznych i terenowych występujących wśród skalistych i stromych grani. Charakterystycznym ssakiem zamieszkującym najwyższe partie Mongolii jest podgatu- nek dzikiej owcy zwany argali (Ovis ammon). Argale, zwierzęta wielko- Dzika owca argali (Ovis ammon), rys. W. Kwiecień 359 ści konia, osiągające długość ciała do 2,1 m i ważące do 230 kg, są naj - większymi owcami na Ziemi. Najbardziej charakterystyczne są ich potężne, podwójnie skręcane rogi metrowej długości. Ważą one średnio 50 kg. Największą szansę na zobaczenie tych bardzo płochliwych zwierząt mamy bardzo wczesnym rankiem, kiedy schodzą po piarżystych i stromych zboczach do wodopojów. W trudnych warunkach górskich dobrze radzi sobie największy ze wszystkich podgatunków koziorożca - koziorożec syberyjski (Ca- pia sibirica). Zwierzę to osiąga wysokość do 105 cm w kłębie, jego głowę wieńczą masywne, lekko zakrzywione rogi, o długości dochodzącej u najstarszych osobników do 1,4 m. Dzięki dobrze przystosowanym kopytom koziorożce świetnie wspinają się po bardzo urwistych ścianach skalnych. Mają brązowe ubarwienie i wyraźną ciemną pręgę wzdłuż grzbietu. Żywią się trawą, krzewinkami i porostami. Naturalnymi wrogami koziorożców są wilki i orły, które polują na młode koźlątka. Niewątpliwym królem wysokogórskich obszarów Mongolii jest pantera śnieżna, zwana irbisem {Uncia uncia). Zamieszkuje skaliste naj - wyższe piętra Atłaju Gobijskiego, spotyka się ją również w Atłaju Mongolskim i w Chan- gaju. Jest największym przedstawicielem rodziny kotów spotykanych w Mongolii, ważącym 25-75 kg, o długości ciała do 2,5 m (z czego jedną trzecią stanowi ogon). Charakterystyczne jest długie, gęste i cętkowane futro irbisa w kolorze szarym al- Pantera śnieżna (Unica unica), rys. M. Stalończyk 360 bo białym z kremowym nalotem, które chroni kota przed surowym klimatem. Ubarwienie pozwala też irbisowi dobrze maskować się wśród skał i ułatwia mu polowanie. Ukryty wśród szarych kamieni wygląda jak plama przybrudzonego śniegu. Żyje pośród skał, chroni siew szczelinach skalnych i jaskiniach powyżej górnej granicy lasu, na wysokości od 2000 m po granicę wiecznego śniegu. Jest samotnikiem, prowadzi nocny tryb życia żywiąc się dzikimi owcami, kozami, zającami, szcze- kuszkami, gryzoniami i ptakami. W opiece nad potomstwem (2-3 młode w jednym miocie) aktywny udział bierze samiec. Irbis znajduje się na światowej liście gatunków zagrożonych wyginięciem Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody IUCN. Szacuje się, że w Mongolii występuje dzisiaj 500-1700 panter śnieżnych. Wśród ptaków, które spotkamy penetrując najwyższe partie górskie, znajdują się: ułar ałtajski [Tetia- ogallus altaicus) z rodziny bażan- towatych, jeden gatunek kopetony [Eudmmia morinellus) z kusaków, ptaka nieco większego od kuropatwy, oraz pardwa [Lagopus lagopus, L. mutus) z głuszcowatych, która trzy razy w roku zmienia kolor upierzenia (wiosną głowa i szyja pardwy są szarobrunatne, spód biały, a reszta ciała rdzawa, a na zimę ptak przyj - muje białą barwę). Tereny wysokogórskie zamieszkuje też czeczotka mongolska {Leucostictebmndti), gatunek bardzo słabo poznany, wron- czyk {Pyrrhocomxpyrrhocomx) i gatunek gołębia (Columbia lupestris). Całoroczne wędrówki antylop dżereń [Procapra guuturosa) przemierzających mongolskie stepy są jednymi z najbardziej spektakularnych zjawisk przyrodniczych na świecie, porównywanych do masowych wędrówek dzikich zwierząt w afrykańskim Serengeti. Dziesiątki tysięcy antylop pokonuje nieustannie kłusem blisko 300 km dziennie, nie zatrzymując się na dłużej w żadnym miejscu. Wędrują 11 miesięcy w roku, tylko raz przerywając swą "tułaczkę", aby wydać na świat potomstwo. Rozpraszają się wtedy po stepie, a matki ukrywają swe młode w trawie, same pozostając na uboczu. Karmią wtedy potomstwo tylko dwa razy dziennie. Młode już po 2-3 dniach mogą przyłączyć się do stada i wraz z nim ruszyć w dalszą drogę przez bezkresny step. Samce dżereń wyróżniają się powiększonym wolem i rogami o długości 25 - 35 cm z pierścieniowatymi zgrubieniami. Samice nie mają rogów, a wole jest u nich tylko lekko za- 361 znaczone. Wszelkie ogrodzenia stanowią zagrożenie dla życia antylop. Wybudowana w latach 50. Kolej Transmongolska przecięła trasy wędrówek zwierząt, znacznie ograniczając ich przestrzeń życiową. Rocznie ginie kilka tysięcy antylop, które zabijają się o siatki ogradzające tory kolejowe i inne ogrodzenia coraz częściej pojawiające się na stepie. Populacja antylop dżereń licząca od 300 tys. do 1 min osobników jest jedną z największych pozostałych w Azji dzikich populacji dużych ssaków. Jeszcze 50 lat temu było ich tutaj kilka milionów. Innym dużym trawożercą jest podgatunek jelenia szlachetnego zwany maralem {Cervus elaphus sibińcus). Maral blisko spokrewniony z północno -amerykańskimi wapiti, jest większy od naszego rodzimego jelenia. Symbolem mongolskich stepów jest z pewnością dziki koń Przewalskiego [Eąuus Przewalskii). Niestety ostatnie wolno żyjące osobniki dzikich koni zniknęły z powierzchni stepu w latach 60. mimo tego, że już na początku wieku objęto ten gatunek ścisłą ochroną. Mongołowie nie mogą odżałować straty swojego ulubionego zwierzęcia, dlatego w rezerwacie Chustajn Nuruu prowadzone są próby reintrodukcji konia Przewal- skiego. Dzięki takim działaniom żyje dzisiaj w Mongolii około 60 półdzikich osobników. To, czy mongolski dziki koń stanie się znowu typowym elementem krajobrazu stepowego, okaże się dopiero za kilkadziesiąt lat. Spokrewniony ze świstakiem bo- bak [Maimota bobac) jest bardzo często spotykanym zwierzęciem stepu. Według wierzeń dawnych Mongołów bobak miał być niegdyś wielkim myśliwym, który został zamieniony w zwierzę, gdyż ośmielił się zapolować na słońce. Na stepie wszędzie pełno tych "pluszowych" gryzoni z rodziny wiewiórkowatych o szaroburych gęstych futrach i długości ciała dochodzącej (wraz z ogonem) do pół metra. Step po prostu usiany jest norami i kopcami żyjących w pokaźnych gromadach bo - baków, zwanych przez Mongołów tarbaganami. W Mongolii chętnie się na nie poluje, głównie ze względu na cenione futra i tłuszcz. Na początku lat 90. eksportowano ponad milion futer bobaków. Myśliwi narażają się jednak na duże niebezpieczeństwo, bowiem pchły pasożytujące w sierści bobaków przenoszą zarazki dżumy, która stała się ostatnio istną plagą kraju. W czasach mongolskich podbojów podobną drogą mogły rozprzestrzeniać się 362 epidemie tej śmiertelnej choroby, które dotknęły także Europę. Z ssaków drapieżnych występuj ą- cych w strefie stepów trzeba wymienić wilka, korsaka {Vulpes corsac), lisa i kota manula {Felis manul), który zamieszkuje szczeliny skał i nory bobaków. Bardzo ważną rolę w ekosystemie stepu odgrywają mniejsze gryzonie, takie jak np. nornica [Clethńono- mys rufocanus). Kopiąc nory, przerzuca ona ziemię i przyczynia się tym samym do jej użyźniania, dzięki czemu trawa jest bardziej soczysta. Miliardowa populacja nornic stanowi główne źródło pożywienia dla myszołowa [Buteo hemilasius), który na płaskim stepie buduje gniazda na ziemi. Liczba myszołowów zależy od wielkości populacji nornic. W czasie urodzajnych lat, na odcinku długości dziesięciu kilometrów występuje około 20 gniazd tych drapieżników. Dzienna porcja pożywienia młodego pisklęcia myszołowa to około dziesięć nornic. Innymi ptakami drapieżnymi zamieszkującymi stepy Mongolii są rarogi [Falco cherrug) z rodziny so- kołowatych, które polują na susły i piaskówki. Gnieżdżą się bardzo blisko myszołowów, żyjąc z nimi w zgodzie, gdyż polują na inne gatunki zwierząt i nie konkurują o pożywie- nie. Gniazdo raroga może znajdować się nawet 5 m od gniazda myszołowa. Na stepie spotkamy też kanię czarną [Mih/us migmns), żywiącą się małymi gryzoniami, orła przedniego polującego na młode koźlątka antylop dżereń oraz puchacza [Buho bubo), który odławia ra- rogi i myszołowy, eliminując w ten sposób uciążliwą konkurencję. Na terenach podmokłych, bagiennych i przy rzekach stepu i lasostepu spotkać można wiele gatunków migrujących ptaków wodno-błotnych. Najpiękniejsze są żurawie, których spotkamy w Mongolii aż pięć różnych gatunków (czasem nawet w jednym miejscu i czasie). Ornitolodzy uważają ten fakt za ewenement w skali światowej. Najbardziej popularne są popielatoszare żurawie stepowe {Anthropoides virgo), będące wschodnioazjatycką odmianą naszych rodzimych żurawi. Inne gatunki to: żuraw białoszyi Grus vi- pio (którego populacja w Mongolii liczy ok. 4,5 tys. ptaków), gatunek Grus japonesis i syberyjski żuraw biały {Grus leucogeranus), jeden z najrzadszych ptaków świata. Żurawie białe zatrzymują się na stepie mongolskim w drodze na daleką Syberię. Na Ziemi występuje dzisiaj tylko kilkaset par tych dostojnych ptaków. Step mongolski jest praw- 363 dziwa ostoją żurawi, gdyż są one uzanawane w Mongolii za święte. Mongołowie nie polują na te długo- szyje, dostojne, pełne wdzięku ptaki, bo uważają, że żyją w nich dusze zmarłych. Zabicie żurawia albo zniszczenie jego gniazda przynosi nieszczęście. Do skrajnych warunków panujących na półpustyni i pustyni, w tym do olbrzymich skoków temperatur, mogły przyzwyczaić się tylko nieliczne gatunki zwierząt. Bak- trian [Camelus bactrianus), czyli wielbłąd dwugarbny, ma bardzo długie kudłate futro chroniące go przed mrozem, a dzięki zapasom tłuszczu w garbach może przetrwać wiele tygodni bez jedzenia i picia. Na Go- bi spotkamy siedem ras wielbłądów udomowionych już 5000 - 6000 lat temu. Dzikich wielbłądów pozostało na pustyni bardzo niewiele. Zoolodzy szacują, że żyje ich tu około 300 sztuk, a populacja ta wciąż maleje. Występuj ą one w transałtaj skiej części Gobi oraz w rejonie granicy mongolsko-chińskiej. Od oswojonych wielbłądów różnią się tym, że mają dłuższe kończyny, mniej sterczące garby, płaskie czoła i jednolitą płowoszarą barwę sierści wtapiaj ącą się w krajobraz pustyni. Na Gobi pozostały też resztki niegdyś milionowej populacji kułana {Eąuushemonius), inaczej dzikiego osła albo półosła. Ponad 10 tys. osobników zamieszkuje pustynię, schodząc się na coroczne czerwcowe gody na wschodnią część Gobi. Kułan jest dla Mongołów symbolem piękna i elegancji, jego imieniem nazywa się najpiękniejsze kobiety. Według wierzeń zabicie zwierzęcia przynosi nieszczęście. Dzikie osły żyją w stadach składających się z 500 osobników. Osiągają prędkość 65 km/h, łatwo prześcigającdrapież- niki czyhające na ich życie. Czer- wonożółte ubarwienie kułana, bez odcieni szarości, przypomina bardziej maść konia niż osła. Charakterystyczna jest jego stojąca grzywa i długie uszy, z powodu których Mongołowie nazywaj ą go "didżetaj", co znaczy długouchy. Półpustynie i pustynie Mongolii zamieszkuje gazela mongolska, zwana dżejran [GazeRa subgutturosa), która żyje w stadach liczących 8-11 osobników. Jedynie zimą dżej - rany łączą się w większe stada do 20 zwierząt. Jest to zwierzę znacznie mniejsze niż typowa dla stepu antylopa dżereń. Te "gazele pustynne" mają ubarwienie piaskowoszare, a spód ciała, szyj ę i wewnętrzną stro- nę smukłych nóg w kolorze białym. Na Gobi spotkamy też mongolski podgatunek suhaka [Saiga tatańca 364 mongolica), zwierzęcia wielkości owcy z charakterystycznym garbem pomiędzy czołem a zakrzywionym nosem, przypominającym trąbę. Samce mają też sterczące rogi długości 25 cm. Sierść suhaków wygląda różnie w zależności od pory roku. Latem jest krótka, maści cynamo- nowopiaskowej, natomiast na zimowy strój składa się długa sierść z dwoma warstwami białoszarych wełnistych włosów. Są zwierzętami wędrownymi żyjącymi przez część roku w stadach. Potrafią osiągnąć prędkość 60 km/h. Rzadkim ssakiem drapieżnym Gobi jest gobijski podgatunek niedźwiedzia brunatnego, jedyny niedźwiedź żyjący na pustyni. Dzisiaj zostało już tylko ok. 30 osobników tego gatunku. Z mniejszych ssaków zamieszkujących pustynie i półpu- stynie Gobi warto wymienić pod - gatunek jeża uszatego, zwanego też uchojeżem stepowym [Eńnaceus auritius), z charakterystycznymi dużymi sterczącymi uszami, oraz ok. 11 gatunków gryzoni z rodziny skoczkowatych. Kilka z nich stanowi endemity centralnoazjatyckich pustyń. Pustynne myszoskoczki i skoczki, takie jak np. alaktaga {Alactaga nataliae, A. hullata), są zwierzętami nocnymi. Dobrze widzą w ciemności, a dzięki dużym małżowinom usznym dobrze słyszą i wyłapuj ą nawet najmniej sze szme- ry wydawane przez owady. Długi ogon służy do skoków i balansowania. Skoczki potrafią skakać na odległość nawet 3 metrów. Na pustyni spotkamy też różne gatunki ptaków. W cieniach krzewów i zaroślach saksaułowych kryją Gazele dżejran (Gazella subgatturosa), rys. M. Stalończyk 365 się pustynniki [Syrrhaptes parado- xus). Są to ptaki wędrujące, które codziennie przemierzają wielkie odległości, zatrzymując się w oazach i miejscach, gdzie mogą znaleźć smaczne nasiona roślin. Na Gobi znajduje swe ostatnie schronienie, niemal całkowicie wytępiony w Afryce i innych częściach Azji, ptak z rodziny dropi, zwany hubara (Chla- mydotis undulata). Z ptaków drapieżnych występuje orłosęp brodaty [Gypaetus barbatus) i sęp kasztanowaty {Aegypius monachus). Wśród często spotykanych na Go- bi gadów jest kilka gatunków jaszczurek. Najpopularniejszym gadem Gobi jest krągłogłówka różnobarwna {Phrynocephalus versicolor). Jaszczurka osiąga długość do 12 cm, ubarwiona jest na piaskowożółto z małymi ciemnymi i jasnymi plamkami na grzbiecie. Charakterystyczna dla niej jest owalna plama koloru czerwonego znajdująca się na środku grzbietu. Gdy poczuje zagrożenie, potrafi w ciągu zaledwie paru sekund "zatopić" się całkowicie w piasku za pomocą wahadłowych ruchów ciała. W razie niebezpieczeństwa lub podniecenia samiec zawija do góry ogon. Spotkamy też na pustyniach i półpustyniach Mon- golii kilka gatunków stepniarki, m.in. oczkowaną [Eremias multio- cellata), różnobarwną [E. arguta), stepniarkę Przewalskiego [E. Prze- walskii). Popielątozielonkawa step - niarka różnobarwna z rzędami poprzecznie wydłużonych ciemnych plam osiąga długość 20 cm i żyje na piaszczystych wydmach. Z kolei wśród pomarańczowych klifów Go- bi, miejscach słynnych znalezisk paleontologicznych, spotkamy często kryjące się w rozpadlinach agamy mongolskie {StelEo stoliczkanus). _____________HISTORIA_____________ Okres przedhistoryczny Ślady działalności ludzkiej na terenach dzisiejszej Mongolii sięgają wczesnego paleolitu. Już tym okresie wyrabiano tu ulepszone narzędzia (sidła i narzędzia kamienne), broń (np. łuk, prototyp oszczepu), ubrania ze skór zwierząt, a także znano technikę krzesania ognia i konstrukcji szałasów. Wówczas też pojawiły się pierwsze rzeźby i rysunki, zaczęła się także tworzyć struktura rodzinna i rodowa. Od drugiego tysiąclecia p.n.e. nastąpił rozwój hodowli. Przyjęto nomadyczny tryb życia. Pojawiły się narzędzia z brązu i wyroby z ceramiki. Ostatnie tysiąclecie przed naszą erą było okresem tzw. kultury scytyjskiej (VII - II w. p.n.e.). Nazwa "Scytowie" dotyczyła nie tylko grup 366 pochodzenia irańskiego, lecz także innych plemion, w tym również ple- mionprotosłowiańskich. Osiągnięcia cywilizacyjne tego okresu to przede wszystkim opanowanie jazdy konnej oraz nabycie umiejętności obróbki żelaza. Wykorzystywane były one nie tylko dla ulepszania gospodarki i utrzymywania ściślejszych kontaktów między poszczególnymi grupami na rozległych terenach stepowych, lecz także do podejmowania licznych wypraw najeźdźczych na tereny ludności osiadłej (głównie Chiny). Oprócz grabieży celem ich było także pozyskanie niewolników. W tym okresie tworzyły się pierwsze związki plemienne i formy państwowe. Czasy plemion przedmongolskich Na terenach dzisiejszej Mongolii w okresie poprzedzaj ącym czasy imperium mongolskiego istniało szereg różnorodnych zespołów plemiennych i państw tworzonych przez ludy niemongolskie (np. tureckie) bądź protomongolskie. I takwIII w. p.n.e. stworzony został związek plemienny Hunów - ludu najprawdopodobniej tureckiego, należącego do ałtajskiej grupy językowej (choć przez niektórych naukowców identyfikowanego z plemieniem protomongolskim). Nazwa ich wywodziła się zapewne z chińskiego określenia Hu (barba- rzyńcy), stosowanego wobec ludów zamieszkuj ących tereny stepowe po- łożone na północ do Chin. Hunowie stworzyli zalążki ustroju klasowego, a także dobrze zorganizowaną armię z rozbudowaną strukturą. Na niej potem wzorowali się Mongołowie, budując swe imperium. Państwo Hunów rozpadło się na przełomie er (wtedy to część plemienia ruszyła na zachód, docierając do Europy i tworząc tu państwo pod wodzą osławionego Attyli). Ostateczne zlikwidowanie związku plemiennego Hunów przypadło na V w. Zostali oni rozgromieni przez lud Topa, który stworzył w okresie IV - VI w. państwo Wej (Topa Wej) obejmujące północne Chiny, a potem i tereny dzisiejszej Mongolii. Plemię Topa zostało w VI w. zasymilowane przez Chińczyków. Na terenach dzisiejszej Mongolii istniał też w okresie I w. p.n.e. - III w. n.e. związek plemienny Sienpi, w którego skład wchodziły ludy protomongolskie. Jednym z plemion tego związku byli Żołżanie. W V wieku stworzyli oni swój własny zespół plemienny - ka- ganat żołżański, który obejmował tereny dzisiejszej Mongolii i część Mandżurii. Istniał do VI w., kiedy to został rozgromiony przez ludy tureckie (turkuckie). Stworzony z kolei na jego miejscu kaganat turkucki 367 przetrwał prawie dwa wieki. Zasięgiem swego oddziaływania politycznego obejmował nawet odległe tereny Afganistanu, Turkiestanu Wschodniego i północno -zachodnich Indii (!). Główny ośrodek ka- ganatu turkuckiego, miasto Cha - ra-Bałgas, znajdował się w Mongolii nad górnym Orchonem (a więc w miejscu, gdzie siedem wieków później założono stolicę imperium mongolskiego - Karakorum). Turkuci jako pierwsi ze wszystkich ludów Azji Środkowej zostawili informacje o sobie w formie inskrypcji (VIII w.). Wyryto je na stelach nagrobkowych znajdujących się nad rzekami Orchon i Selenga. Teksty zapisane starotureckim pismem runicznym (wzorowanym na piśmie aramejskim) dotyczyły m.in. historii Turkutów od połowy VI w. Historia ta obfitowała w wydarzenia nad wyraz dla nich tragiczne - Państwo Turkutów rozpadło się bowiem na dwie osobne części: wschodnią (tereny Mongolii) i zachodnią. Zaś w wieku VII obydwa te kaganaty przestały istnieć - wschodni rozbity został przez Ujgurów, zachodni zaanektowany przez Chiny. Na gruzach państwa wchodnio - turkuckiego powstał w latach 745 - 840 Chanat Ujgurski. Kraj ten, stworzony przez kolejny lud turecki, obejmował tereny dzisiejszej Mongolii, Mandżurię i Dżungarię. Stolica Karabał-gasun usytuowana na lewym brzegu Orchonu stanowiła niedostępną twierdzę z murem obronnym, basztami i fosą. Ujgurzy posiadali własne pismo o pionowym układzie (wzorowane na piśmie sogdyjskim, a zapożyczone potem przez Mongołów), a także religię 0 charakterze ogólnopaństwowym - manicheizm. Ujgurzy rozgromieni zostali przez Kirgizów w połowie IX w. Kirgizi utrzymali się w Mongolii jedynie 80 lat, po czym zostali wyparci przez Kitanów, plemię pochodzenia mongolskiego. Kitanowie stworzyli bardzo silne państwo stepowe (obejmujące część Chin włącznie z dzisiejszym Pekinem, a także państwo Tangutów, zwane przez Chińczyków Sia). Przestało ono istnieć na początku wieku XII w wyniku walk z Dżurdżenami (z grupy plemion mandżursko-tunguskich) 1 Chińczykami. Nie oznaczało to jednak klęski grup mongolskich - ich wielkie dni dopiero miały nadejść. Okres imperium mongolskiego W XII w. plemiona mongolskie żyły w znacznym rozproszeniu na rozległych obszarach stepowych od Chin po Bajkał. Grupy Mongołów "właściwych", a więc tych którzy 368 w wieku XIII użyczyli swej nazwy wszystkim ludom wchodzącym w skład wspólnego państwa mongolskiego, żyły w dorzeczach Kerulenu (Cherlenu) i Ononu. Oprócz nich zamieszkiwało te tereny także wiele innych grup mongolskich (jak choćby Kereici nad Orchonem i Tołą). Pierwsze tendencje zjednoczenia plemion mongolskich widoczne były już w wieku XII. Powstał wtedy chanat zrzeszający szczepy Mongołów "właściwych" pod wodzą Kabuła (Chabuł-chan),pradziada późniejszego twórcy imperium mongolskie- go. Ten tzw. Chanat Staromongol- ski rozpadł się po przegranej bitwie z Tatarami w 1161 r. Lecz właśnie w tym okresie przyszedł na świat Temudżyn, znany później jako Czyngis - chan - człowiek, który rozsławił plemię Mongołów w świecie .Jego talent woj skowy, zdolności pozyskiwania sprzymierzeńców, umiejętności organizacyj - ne, a także nieprzejednanie wobec wroga spowodowały, że w zaledwie 26 lat od jego pierwszej wygranej bitwy z Merkitami, udało mu się doprowadzić do zjednoczenia plemion mongolskich pod swoim dowództwem (1206 r.). W państwie mongolskim szybko zajęto się wprowadzaniem reform -przede wszystkim skoncentrowano się na stworzeniu dobrze wyszkolonej i zdyscyplinowanej armii o jasno określonej strukturze. W przeciągu następnych kilkudziesięciu lat zdobyła ona ogromne tereny Azj i i część Europy Wschodniej. Nie zaniechano równocześnie rozwoju wewnętrznego państwa: reformy rozpoczęte przez Chyngis -chaa kontynuował po jego śmierci syn Ugedej, a potem następni chanowie. Władcy imperium mongolskiego z rodu Czyngisów (po rok 1320) wraz z okresami ich panowania: 1. Czyngis-chan (1206- 1227) 2. Ugedej (1229 - 1241) - syn Czyngis-chana 3. Gujukf 1246-1248) -syn Ugedej a 4. Munke (1251 - 1259) -wnuk Czyngis-chana (syn Tołuja) 5. Kubiłaj (1260-1294) -brat Munkego, wnuk Czyngis-cham 6. Temurf 1294-1307) -wnuk Kubiłaj a 7. Kajszan (1307-1311) -bratanek Temura 8. Bujantu (1311 - 1320) -brat Kajszana, bratanek Temura W imperium mongolskim stworzono m.in. system sądownictwa (np. powstał zbiór praw, tzw. fasa), 369 Czyngis-chan Na rodzinnych koczowiskach Przyszły władca azjatyckiego imperium przychodzi na świat w miej scowości De- luin Bołdak nad Ononem w roku 1162, zgodnie z tym co podają kroniki chińskie (inne źródła bowiem podaj ą da- ty od roku 1155 do 1167). Po śmierci ojca rodzina Temudżyna (matka, bracia i siostra) traci dotychczasową pozycję w plemieniu i popada w skrajną nędzę. Dzięki pomocy Torguła, wodza Kereitów, i wodza plemienia Dżadżiratów, Dżamuki, Temudżyn odzyskuje pozycję, jaką miał ongiś jego ojciec. Błyskawiczna kariera wojskowa Po napadzie Merkitów na obóz Temudżyna i uprowadzeniu jego żony Bórte, przychodzi kolej na pierwszą bitwę (1180 r). Zwycięstwo nad Mer-kitami rozpoczyna wojenną historię Temudżyna. Wkrótce rozbudowuje on armię i otrzymuje tytuł chana. Jego armia wspomaga wyprawę przeciw Tatarom podjętą w 1200 r. z inicjatywy Dżurdżenów i Kereitów, która kończy się sukcesem. Następnie nadchodzą nowe zwycięstwa: Temudżyn wraz z Wang-chanem rozprawiają się z wojskami Dżamuki, poterr z Tatarami, Merkitami i Najmanami. Następnie pokonuje wojska swego niedawnego sojusznika Wang-chana. Chanat kereicki przestaje istnieć Kolejne uderzenia wymierzone są znów przeciw Najmanom i Merkitom. To początek wielkiej epopei. Temudżyn obejmuje władzę nad wszystkimi większymi plemionami mongolskimi z terenów Mongolii i zostaje obwołany kaganem, Wielkim Chanem, tzn. Czingis-chanem (1206 r.). ]Ftuł ten zostaje uznany przez arystokrację plemion mongolskich. Odtąd jest on niekwestionowanym władcą zjednoczonego państwa mongolskiego. Jako władca - imperator Czyngis-chan jest stworzonym dowódcą. Ma świetne zdolności orga -nizacyjne, czego dowodem jest choćby jego dobrze wyszkolona zdyscyplinowana armia. Jest też przemyślnym politykiem - potrafi zjednywać sobie przychylność wielkich władców, którą to zdolność wykorzystuje, szukając sprzymierzeńców w wojnie. Potrafi dobrze ocenić sytuację na 370 polu bitwy i szybko podjąć trafną decyzję. Otacza się ludźmi zaufanymi i często wysokie stanowiska powierza rodzinie. Równocześnie zdrajcy nie mogą liczyć na jego łaskę: wyrok jest jeden - kara śmierci. Podobna jest kara za brak subordynacji. Sam chan jest człowiekiem bardzo zdyscyplinowanym, stroniącym od alkoholu i innych używek (czego nie można powiedzieć o jego następcach). Jego bezwzględność uwidacznia się w sposobie traktowania podbitych miast i krajów, zwykle doszczętnie niszczonych, pokonanych zaś bez skrupułów każe mordować. Równocześnie jednak polityka mongolska na terenie imperium cechuje się dużą tolerancją religijną. Przedstawiciele różnych religii i członkowie wszystkich podbitych grup narodowych. Podobną politykę prowadzić bę -dą następcy Czyngisa (przykładem Ugedej i jego nadworny "finansista" Jelu Czu-caj z plemienia Kereitów lub perski uczony Raszyd ad-Din pi; stuj ący stanowisko pierwszego ministra "wezyra" w państwie ilchanów). Przed swą śmiercią Czyngis-chan planuje dokładnie dalszy rozwój mili tarny państwa, podział administracyjny na cztery dzielnice, a także to, kto obejmie nad nimi dowództwo i kto zostanie chanem. Jego następcy nie mają więc takich problemów, jakie miały czekać kandydatów na chanów po śmierci Dżagataja czy Munkego. Po śmierci przetrwała legenda "W roku świni Czyngis -chan wstąpił do nieba" - można przeczytać w Tajnej historii Mongołów o śmierci wielkiego chana, która następuje podczas oblężenia jednego z miast tunguckich (1227 r.). Zarówno wspomniana kronika, jak i spisana przez Raszyd ad-DinaZłota Księga mają na celu podtrzymanie kultu twórcy imperium. Mit niezwyciężonego wodza trwa przez całe wieki. Kult przybiera różne formy - w klasztorze Erdeni Dzu jako największą relikwię przechowuje się biały sztandar, w który, jak wierzono, wcieliła się dusza wodza. Krążą niezliczone podania dotyczące jego pogrzebu i miejsca pochówku, które do dziś nie jest znane. Podejmuje się nawet badania naukowe w celu jego odnalezienia - przez ostatnie kilka lat prof. Badamdasz wraz z innymi naukowcami przemierza tereny nad Ononem, poszukując miejsca, które pasowałoby do opisu miejsca pochówku Czyngis-chana Dziś, po okresie komunizmu (w którym jeśli w ogóle pisano o Czyngis-chanie to wyłącznie pe -joratywnie), znów stawia się go na piedestale. Buduje się mu pomniki, portret chana spogląda z banknotów mongolskich, nazywa się jego imieniem nowo powstałe w stolicy hotele i restauracje. Mit przybiera więc dziś nowe formy, wciąż jednak trwa. 371 Podboje armii mongolskiej w XIII w. Po wyborze Temudżyna na wielkiego chana armia mongolska rozpoczyna swą sławetną niekończącą się kampanię wojenną. Pierwszym celem jest dżurdżeńskie państwo Kin leżące w północnych Chinach, które zostaje zaatakowane jesienią 1211 r. W regionie tym obfitującym w warownie i dobrze ufortyfikowane twierdze doświadczenia wojny stepowej nie przydają się. Żołnierze muszą dopiero nauczyć się technik oblężni-czych. Wiedza zdobyta podczas tej kampanii przyda im się później przy inwazji na Europę. Wojna z Dżurdżerami trwa ponad cztery lata. W jej efekcie armia mongolska zdobywa Pekin, lecz nie zajmuje całego państwa Kin. Potem uderza w kierunku zachodnim i podbija państwo Ka-rakitanów, a następnie Chorezm, docierając w pogoni za synem władcy Chorezmu aż do Afganistanu. Dalej armia mongolska wkracza do Azerbejdżanu, Gruzji i dociera do Krymu, by następnie stoczyć zwycięską bitwę ze sprzymierzonymi siłami rusko-połowieckimi. ]Fmczasem w Azji przychodzi kolej na południowego sąsiada imperium - państwo Tangu-tów, Si Sia. Jest to ostatnia kampania prowadzona przez Czyngis-cha na, podczas której umiera (1227 r.). Mimo tego Mongołowie wygrywają wojnę. Państwo Tangutów przestaje istnieć. Imperium podzielone teraz zostaje, zgodnie z zaleceniami wydanymi przed śmiercią przez Czyngis -chana, na cztery dzielnice - ułusy. Za -rządząc nimi mają czterej synowie Czyngis-chana (w przypadku Złotej Ordy władzę sprawuje tam nie syn, a wnuk Czyngis-chana, Batu-chan Wielkim chanem, zgodnie z wolą zmarłego twórcy imperium, zostaje jego syn Ugedej. Jego armia atakuje niezdobyte dotąd państwo Kin (północne Chiny). Udaje się to dopiero przy wsparciu ze strony państwa południowochińskiego Sung. Dżurdżeni zostają rozgromieni, lecz wtedy na dworze Ugedeja zapada decyzja o podboju całych Chin (1235 r.). Po latach walk udaje się tego dokonać, wojska mongolskie docierają nawet do Birmy, Wietnamu, na Sumatrę. W roku 1236 rusza też ofensywa Batu-chana na Europę. Najpierw następuje podbicie Bułgarów Kamskicł] (nadwołżańskich), potem księstw ruskich. Wreszcie z Wołynia Mongołowie wkraczają do Polski - zdobywają Lublin, Sandomierz, Kraków, 372 dochodzą pod Wrocław - do Legnicy. Tu odbywa się jedna ze sławniej-szych bitew średniowiecza (1241 r.). Polacy ponoszą co prawda klęskę, ale wojska mongolskie rezygnują z dalszej wędrówki na zachód, skręcając gwałtownie na południe na Czechy i Węgry. Kolejna wygrana bitwa ma miejsce pod Mohi na Węgrzech. Wojska docierają na Półwysep Bałkański aż do Dalmacji i... zawracają na wschód. Powodem wycofania się jest informacja o śmierci chana Ugedeja (1241 r.). Po okresie bezkólewia i krótkich rządach Gujuka chanem zostaje Mun-ke, który wyznacza dwa militarne cele: Iran i Chiny. Akcja kierowana przez Hulagu zaczyna się w 1253 r., a już w 1258 r. wojsko mongolskie staje pod Bagdadem, wcześniej podporządkowując sobie sławetną sektę Assasynów. Hulagu zdobywa to miasto, otrzymuje tytuł ilchan i zakłada państwo ilchanów (Hulagidów), które istnieje prawie sto lat. Armia Hulagu podbija też Syrię (on sam wraca do kraju w związku ze śmiercią Mun-ke). Marsz wojsk mongolskich przerywa tu dopiero pierwsza duża klęska w historii ich podbojów zadana przez egipskich Mameluków (1260 r.). Równocześnie jednak trwa, rozpoczęty w 1252 r., szturm na Chiny prowadzony przez Kubiłaj a. Armia dociera aż do Syczuanu i Junnanu na granicy z Birmą i Wietnamem. Okrąża państwo Sung i podejmuje próby jego zdobycia. Przy oblężeniu jednego z miast umiera w 1258 r. chan Munke. Kubiłaj po wygraniu wojny domowej zostaje chanem i kontynuuje natarcie na Chiny. Po 10-letnich zmaganiah przyłącza państwo Sung do imperium mongolskiego (1276 r.). Następnie wojna przenosi się do Indochin i Birmy. Mongołowie przeprawiają się też do Japonii (gdzie ponoszą jednak dwukrotną klęskę) i na wyspy Archipelagu Sundaj-skiego. Koniec wieku XIII jest także kresem podbojów mongolskich. Państwo mongolskie w tym okresie sięga od Morza Żółtego po Morze Czarne. 373 rozległą administrację cywilną, podstawy szkolnictwa. Mongołowie czerpali z doświadczeń państw i narodów promongoskich i niemon - golskich, np. pismo przejęli od Uj - gurów, strukturę armii wzorowali m.in. na wojsku Hunów, a nawet położenie ich stolicy Karakorum było identyczne z tym, które ongiś wybrali na centra swych krajów Turkuci i Ujgurzy. W państwie mongolskim prowadzono ożywiony handel. Finansami i systemem podatkowym zajmował się przez pewien czas Jelu Czu-ca j z plemienia Kereitów, który dzięki swym zdolnościom organizacyjnym przyczynił się znacznie do konsolidacji wewnętrznej państwa. Chciał uczynić Mongolię krajem zinstytucjonalizowanym. Jego działalność dobiegła końca wraz ze śmiercią Ugedeja. Śmierć chana Ugedeja i niemal równoległa śmierć Dżagataja (ostatniego z synów Czyngisa) rozpoczęła okres bezkrólewia i walki o władzę. Chanem został ostatecznie Gujuk, który sprawował rządy bardzo krótko. W czasie gdy wybierano go na chana, dotarło do Mongolii poselstwo dwóch franciszkanów - Piano Carpiniego i Benedykta Polaka. Im średniowieczna Europa zawdzięcza wiedzę o państwie Mongołów (często "wzbogaconą" o elementy fan- tastyczne, jak choćby informacje 0 krainach zamieszkałych przez pół- ludzi, pół-psy). Czwartym z kolei chanem impe- rium został Munke (Móngke) popierany przez Batu-chana. Uchodził za najzdolniej szego po Chyngis-chanie wodza Mongołów. Za jego rządów uporządkowano całą administrację w państwie, rozszerzono kontakty handlowe, kontynuowano także politykę tolerancji religijnej. Jego śmierć podczas oblężenia jednego z chińskich miast państwa Sung spowodowała walkę o władzę, która przybrała formę czteroletniej wojny domowej (1260- 1264). Zwycięzca w tym sporze, Kubiłaj, został mianowany kolejnym wielkim chanem 1 przeniósł stolicę do Pekinu, zakładając dynastię Jiian. Wkrótce państwo mongolskie stanęło w obliczu kolejnej wojny domowej. Po jednej stronie konfliktu stanął Kajdu, po drugiej Kubiłaj, a po jego śmierci, jego wnuk Temur. Temur był ostatnim władcą, który prawdziwie zasłużył się dla kraju. Doprowadził do końca wojnę z Kaj - du, tłumił bunty w prowincjach chińskich, nie zaniedbywał także spraw gospodarki kraju i podtrzymywania stosunków dyplomatycznych z innymi państwami (np. z Indiami). Wraz z jego śmiercią 374 zapanował w kraju chaos. Kolejni chanowie utrzymali władzę ledwie przez kilka lat (np. Kajszan przez 4 lata, Bujantu przez 9). W roku 1968 upadła mongolska dynastia Jiian. Odtąd rozpoczął się proces rozpadu imperium mongolskiego. Okres rozdrobnienia i zależności od Chin Historia rozpadu imperium mongolskiego przebiegała w równie szyb- kim tempie jak proces jego tworzenia. W 1368 r. Mongolia utraciła Pekin i całe okupowane dotąd terytorium chińskie. Wkrótce kraj popadł w chaos walk wewnętrznych między poszczególnymi feudałami. Władza nad państwem przechodziła z rąk do rąk. Koniec XIV w. zastał państwo mongolskie w stanie postępującego rozdrobnienia feudalnego. Trwało ono ponad 300 lat. Na ogromnym terytorium kraju coraz liczniejsze były chanaty i księstwa dążące do uniezależnienia się od władzy zwierzchniej. Dochodziło też do walk o rynki zbytu (np. o rynek chiński). Na tym tle wybuchały częste walki między wschodnimi Mongołami a Mongołami zachodnimi (Ojratami). W połowie XV w. Ojraci obrośli w siłę i doprowadzili do czasowego scalenia ziem mongolskich - głównie zasłużyli się To- gon, jeden z książąt ojrackich, oraz jego syn Esen, który doprowadził do zjednoczenia całej Mongolii i przyjął tytuł kagana. Wkrótce jednak fala buntów doprowadziła do dawnego stanu rozdrobnienia. Na kolejne kilkadziesiąt lat scalone zostało państwo w XVI w., tym razem w wyniku działań Mongołów wschodnich (głownie Dajan-chana). Zbudowano w tym czasie m.in. stolicę Choch Choto (obecnie główne ośrodek administracyjny Mongolii Wewnętrznej w Chinach). Wtedy też ustaliła się dla mieszkańców Mongolii Zewnętrznej nazwa "Chałcha" nabierając przy tym znaczenia etnicznego. Rozpowszechnił się przybyły z Tybetu lamaizm. Kres istnienia państwa stworzonego przez Dajan-chana wiązał się inwazją Mandżurów wpocz. XVII w. Lud ten zajął Mongolię Wewnętrzną, a wkrótce potem podbił całe Chiny (powstała mandżurska dynastia Cing). W Mongolii Zewnętrznej tymczasem powstało silne państwo ojrackie (Chanat Dżungarski). W obawie przed atakiem Mandżu- rów po raz kolejny dążono do zjednoczenia ziem mongolskich (stworzono m.in. tzw. prawa ojracko - mongolskie regulujące organizację państwa). Nie udało się to jednak -księstwa chałchaskie (wschodnio - 375 mongolskie) popadały stopniowo w uległość wobec cesarza mandżurskiego (chińskiego). Ostatecznie Mongolia Zachodnia przeszła pod panowanie Mandżurów w 1961 r. Rozpoczął się liczący 220 lat okres obcego panowania. Był to dla Mongołów czas reżimu i ciągłych represji. Podejmowano w tym okresie liczne próby wyzwolenia się spod ob- cej okupacji, które jednak nie powiodły się, a co więcej, także niezależne dotąd państwo ojrackie, Dżungaria, włączone zostało w poł. XVIII w. do Chin. Wybuchłe wkrótce potem powstanie krwawo stłumiono, dokonując rzezi szczególnie wśród Oj - ratów. Odtąd też reżim w państwie mandżurskim wzmógł się jeszcze bardziej, m.in. utworzono pogranicze wojskowe przy granicy z Rosją. Na jego terenie straż pełnić musieli właśnie Mongołowie, którzy opuszczali przez to swe rodzime koczo - wiska. Ograniczono także swobodę duchowieństwa lamajskiego. WiekXIXto okres sinizacji społeczeństwa mandżurskiego - można już wtedy mówić wyłącznie o dynastii mandżurskiej. Także Mongolia Wewnętrzna, obszar etnicznie mongolsko - mandżurski, uległa wlużym stopniu temu procesowi. Mongolia Zewnętrzna, zdominowana przez grupę etniczną Chałcha, bardziej oparła się sinizacji. Ale i tutaj docierali liczni kupcy chińscy, którzy zakładali przy szlakach handlowych swoje osiedla i przyczyniali się do rozrostu tych już istniejących (nastąpił wtedy rozwój Urgi, dzisiejszego Ułan Bator). Wiek XX Na początku wieku XX, po latach silnej penetracji chińskiej, Mongołowie zaczęli dążyć do usamodzielnienia się. Dość paradoksalnie wykorzystano do tego samo Państwo Środka, a konkretnie wybuch rewolucji w Chinach. Jeszcze w 1911 r. (1 grudnia) została proklamowana niepodległość Mongolii Zewnętrznej, zaś przywódcą państwa został mianowany zwierzchnik kościoła lamaickiego (bodgo - gegen). Bogdo Javzundamba otrzymał także tytuł chana. Tym samym dokonała się restytucja monarchii. Oczywiście taki stan rzeczy został natychmiast zakwestionowany przez Chiny, jednak wobec zainteresowania tą kwestią ze strony Rosji zdecydowano się na forsowanie swoich racji na drodze dyplomatycznej. Na mocy chińsko - rosyjskiego-mongolskiego porozumienia podpisanego w Kiachcie w 1915 r. uznano autonomię Mongolii, a ta z kolei pogodziła się ze zwierzchnością Chin. W rzeczywi- 376 stości takie rozwiązanie oznaczało koniec ośmioletniej zaledwie niepodległości państwa, przypieczętowane w 1919 r. powrotem wojsk chińskich. Lata kończące I wojnę światową oraz okres przypadający na wojnę domową w Rosji Radzieckiej oznaczały zatemponowną obecność wojsk chińskich, a później także i jednostek barona Romana N. Ungerna von Sternberga, które szukały schronienia przed napierającą Armią Czerwoną. Tymczasem w miarę upływu czasu coraz większą popularność zdobywał w Mongolii ruch komunistyczny. Jego liderami byli Suche Bator i Chorlogijn Czojbalsan. W marcu 1921 r. powstała Mongolska Partia Ludowo - Rewolucyjna (MPL -R). Wykorzystując silne poparcie ze strony Rosji Radzieckiej, dochodziło do walk o przejęcie władzy, która była wówczas sprawowana przez bogdo-gege- na popieranego przez R. N. Ungerna. Zmagania te zakończyły się sukcesem komunistów - w lipcu 1921 r. zdobyto ówczesną stolicę kraju, Urgę, przemianowaną później na Ułan Bator (co znaczy "czerwony bohater"). Z wydarzeniem tym wiąże się obchodzone do dziś w dniu 11 lipca święto państwowe. W listopadzie 1924 r. proklamowano powstanie Mongolskiej Republiki Ludowej, rezygnując tym samym z tradycyjnego ustroju monarchicznego. Mongolia stała się drugim na świecie państwem komunistycznym. W listopadzie tego samego roku uchwalono pierwszą w dotychczasowej historii kraju konstytucję (do dziś 26 listopada jest świętem narodowym). Naturalną koleją rzeczy nawiązano bliskie stosunki z ZSRR (uznanie mongolskich władz komunistycznych nastąpiło jeszcze w listopadzie 1921 r.) oraz nieco później z innymi państwami komunistycznymi. Wyrazem silnej zależności od ZSRR może być choćby fakt zaadoptowania do mongolskich warunków cyrylicy w 1946 r. W zasadzie komunizm mongolski był wierną kopią swojego sowieckiego odpowiednika: w latach 30. zlikwidowano kościół lamaicki, czemu towarzyszyło bezwzględne prześladowanie duchowieństwa i wiernych, niszczenie i zamykanie świątyń. Przeprowadzono wtedy także kolejne czystki wśród opozycji partyjnej. Mongolia ponownie stała się areną walk zbrój - nych już w 1939 r. Wówczas to armia dowodzona przez Czojbalsana (przy wydatnym wsparciu jednostek gen. Georgija Żukowa) powstrzymała atak wojsk japońskich, tym samym kraj ten pozostał na uboczu wydarzeń związanych z II wojną 377 światową (dopiero u schyłku wojny nastąpiło wypowiedzenie wojny Japonii). Lata powojenne wiążą się głównie z jednym nazwiskiem: Jumdżagijn Cedenbal. Był on jednym z najbliższych współpracowników Czojbal- sana, a po jego śmierci w styczniu 1952 r. został szefem partii (sprawował także funkcję premiera). Co więcej, wykorzystując krytyczną wobec swojego poprzednika politykę Nikity Chruszczowa w ZSRR, J. Cedenbal potępił niedawne rządy Czojbalsa- na, a także doprowadził do usunięcia z komitetu partii swoich przeciwników politycznych. Pomimo kolej - nych zmian w kierownictwie partii komunistycznej w samym Związku Radzieckim, Cedenbal sprawował pełnię władzy aż do 1984 r. Wówczas to zastąpił go Dżambyn Bat- munch, który z kolei odszedł ze stanowiska w 1990 r. - załamanie się bloku państw komunistycznych w Europie oraz zmiany w ZSRR siłą rzeczy wymusiły bowiem i na Mongolii konieczność dostosowania się do nowych okoliczności. Pomimo stosunkowo nielicznej i słabo rozwiniętej opozycji (głównie Mongolska Unia Demokratyczna), udało się dokonać w 1990 r. przełomowych (a co ważne przeprowadzonych pokojowo) zmian politycz- nych. W połowie marca doszło do przetasowań w łonie rządzącej partii komunistycznej (sekretarzem generalnym został mianowany Gombo- jawyn Ochirbat). Niebawem także nastąpiło przeorientowanie w samym parlamencie - dokonano nowelizacji dotychczasowej konstytucji (nowa zaś została uchwalona 12 lutego 1992 r.). W 1992 r. Mongolię opuściły także ostatnie jednostki wojsk rosyjskich. Cechą charakterystyczną komunizmu mongolskiego było po pierwsze: doktrynalne realizowanie zasad marksistowskich (przejście bezpośrednio od feudalizmu do socjalizmu z pominięciem fazy kapitalizmu - a więc skopiowano w tej kwestii rozwiązania radzieckie) oraz po drugie: silne akcentowanie powiązania ideologii komunistycznej z walką na rzecz niepodległości państwa (to z kolei było wzorem dla szeregu innych państw świata np. Wietnamskiej Republiki Demokratycznej). Ścisłe powiązania ze Związkiem Radzieckim nie były czynnikiem, który zyskiwał uznanie w oczach państw kapitalistycznych - kraje zachodnioeuropejskie uznały Mongolię na początku lat 60., zaś stosunki dyplomatyczne Stany Zjednoczone nawiązały z nią dopiero w 1987 r. 378 Prawdopodobnie niewiele osób umieściłoby Mongołów wśród naj - bardziej rewolucyjnych narodów XXw. Dzieje się tak głównie dlatego, iż ich ojczyzna nie odegrała w tym stuleciu decydującej roli na arenie międzynarodowe, Mongolia nie posiada bowiem większej ilości strategicznie istotnych złóż (jak Kuwejt), imponującego potencjału ludzkiego (jak Indie i Chiny), gospodarczego (jak "azjatyckie tygrysy"). Nie była ona także przedmiotem sporu pomiędzy mocarstwami "zimnowo- jennymi" (jak Wietnam czy Korea). Nie zmienia to faktu, iż warto pamiętać o mongolskich rewolucjach mających miejsce w tym stuleciu: z 1911 r. (przeciw dominacji chińskiej), z 1921 r. (znów problem Chin i rodzący się ruch komunistyczny) i ostatniej z 1990 r. Stosunek samych Mongołów do komunistycznej przeszłości jest daleko bardziej przychylny niż społeczeństw wielu innych państw postkomunistycznych - wizualizacją tego stanu rzeczy jest choćby umieszczenie w 1993 r. na banknocie o nominale 100 tugrików podobizny Suche Batora. Podobizny wodza rewolucji mongolskiej widnieją też na gmachach muzeów, na betonowych pomnikach i na metalo- wych tablicach ustawionych niegdyś w wielu mongolskich miastach. Komunistyczny propagandowy "billboard" _____________POLITYKA_____________ Sytuacja polityczna Mongolia jest republiką. Na czele państwa stoi prezydent, a premier jest jednocześnie liderem większości parlamentarnej. Legislatywa składa się z 76-osobowgo Wielkiego Chura- łu Ludowego. Odpowiada ona za cało- kształt spraw państwowych, włącznie z regulowaniem kwestii konstytucyj - nych. Istnieje także Mały Churał Ludowy. Jest on organem doradczym, sprawuje funkcje pomocnicze - ma prawo inicjatywy ustawodawczej, uczestniczy w uchwalaniu budżetu państwa oraz innych ustaw dotyczących spraw ekonomicznych. Zarówno wybory głowy państwa (od 1993 r.), jak i Wielkiego Churału Ludowego odbywają się w głosowaniu powszechnym i bezpośrednim na kadencje czteroletnie. Ewenementem jest Mały Churał Ludowy, który zo- 379 Podział administracyjny Mongolii N A staje obsadzony na zasadzie proporcjonalności spośród reprezentantów partii politycznych. Podział administracyjny Ze sposobem sprawowania władzy w kraju łączy się także rozmieszczenie jednostek administracji terenowej. Kraj dzieli się na 18 aj maków (odpowiedniki województw) i 3 miasta wydzielonych - Ułan Bator, Dar- chan i Erdenet. Ajmaki dzielą się na somony - odpowiedniki powiatów. Obecny podział administracyjny powstał w kilka lat po objęciu władzy w kraju przez komunistów, na pocz. XX w. istniało tu bowiem tylko 5 aj - maków. Obecnie jest ich 21 (licząc łącznie z wydzielonymi obszarami miejskimi): Archangaj, Bajanchon- gor, Bajan Olgij, Bulgan, Darchan- Uul, Dornod, Dornogowv, Dund - gow\ Dzawchan, Orchon-Uul, Gow Ałtaj, Gowisumber, Chentij, Chowd, Chówsgól, Omnógowv, Owórchan- gaj, Selenge, Siichbaatar, Tów, Uws. Naj mniej sze aj maki to Archangaj, Bulgan, Selenge i Bajan -Olgij (o średniej powierzchni 45 - 48 tys. km2). Największy jest Omnógowv (Połu - dniowogobijski) - 156 tys. km2. _______________GOSPODARKA_______________ Załamanie się komunizmu i kryzys ekonomiczny mający miejsce na początku lat 90. XX w. przyniósł dość paradoksalnie zbawienne skutki, gdyż dał początek reformom stanowiącym próbę dostosowania ekonomii kraju do nowych okoliczności. Reformy wolnorynkowe do- 380 prowadziły co prawda do uwłaszczę- nia dawnej nomenklatury partyjnej, ale z drugiej strony Mongołowie zmagają się z szeregiem ograniczeń strukturalnych - dotyczy to głównie infrastruktury w sektorach transportowym (na 100 km2 przypada zaledwie ok. 100 metrów dróg ulep - szonych, rocznie zaś buduje się ok. 10 kilometrów dróg ulepszonych), telekomunikacyjnym i energetycznym, a także ograniczeń natural- nych - tylko około 1% kraju to areały ziemi uprawnej, zaś aż około 80% to obszary wypasu zwierząt. W okresie komunizmu subwencje z ZSRR osiągały stanowiły czasem ok. 30% produktu narodowego brutto. Wobec ich cofnięcia wprowadzono liberalizację handlu wewnętrznego i zagranicznego, zamrożono wydatki państwa, uwolniono ceny i kursy walut. Podpisano szereg porozumień o współpracy z Ban- Sojombo To prastary ideogram - tradycyjne "godło" i symbol narodowy Mongołów, które znajduje się na fladze narodowej i pojawia we wszystkich ważnych miejscach i podczas uroczystości. Każdy element sojombo ma swoje symboliczne znaczenie. Płomyk z trzema językami wieńczący symbol oznacza dobrobyt i pomyślność w przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Święty dla Mongołów ogień jest też opiekunem domu, symbolizuje trwałość rodziny i narodu. Pod płomykiem znajduje się symbol słońca i księżyca, prastare totemy Mongołów. Połączenie płomienia ze słońcem i księżycem oznacza dobrobyt i trwanie mongolskiego narodu. Pod księżycem znajduje się strzałka skierowana w dół oznaczająca zwycięstwo nad wrogiem. Obydwa trójkąty w górnej i dolnej części sojombo mówią o determinacji narodu w dążeniu do zachowania wolności i niezależności. Prostokąt jest symbolem prawości, uczciwości i szlachetności. W środkowej części znajduje się stary symbol wschodu oznaczający jedność w przyrodzie: ognia i wody, ziemi i nieba, kobiety i mężczyzny. Dwa pionowe prostokąty zamykające symbol sojombo mają oznaczać przyjaźń i oddanie. 381 kiem Światowym, Bankiem Rozwoju Azji, Międzynarodowym Funduszem Walutowym (członkostwo od lutego 1992 r.) oraz Unią Europejską. Co więcej od 1994 r. Mongolia jest członkiem GATT. Zawarto także porozumienie z Polską regulujące handel bilateralny i współpracę ekonomiczną. Nakłady inwestorów zagranicznych są szacowane na 100 min dolarów (dla porównania lata 1990 - 1995 zamknęły się dla Rosji sumą blisko 4,5 mld, a dla Chin niemal 120 mld dolarów). Podstawowym partnerem gospodarczym Mongolii pozostaje do dziś Rosja - nieco ponad 1/5 całości eksportu i aż ponad 1/3 importu. To całkowite uzależnienie gospodarcze od Rosji z oczywistych względów nie wpływa korzystnie na sytuację ekonomiczną Mongolii. Nadzieją mogą być dynamiczne Chiny, z którymi jest prowadzony ożywiony handel. Z drugiej jednak strony istnieją historycznie uwarunkowane obawy o ponowne popadniecie w sferę wpływów południowego sąsiada. Szuka się zatem możliwości na zaktywizowanie współpracy z państwami zachodnimi. Ich udział w handlu zagranicznym Mongolii wzrósłw latach 1990 - 1994 z 3% do ok. 18%. Największymi partnerami są - odpowiednio do wielkości - Stany Zjednoczone, Japonia, Niemcy, Francja, Szwajcaria i Włochy. Kraje wysokorozwinięte wspierają rozwój gospodarczy Mongolii także poprzez udzielanie preferencyjnych kredytów i bezzwrotnych dotacji. Nadal jednak długi zagraniczne Mongolii wynoszą 760 min USD. Najstarszą i największą gałęzią mongolskiej gospodarki jest oczywiście hodowla. Obecnie pogłowie Banknot 5 tugrików 382 zwierząt hodowlanych (owiec, kóz, koni, krów, wielbłądów) wynosi ponad 30 min sztuk. Około 80% powierzchni kraju to tereny wypasu zwierząt. W latach 50. istniały silne tendencje do ograniczania hodowli. Wobec problemów ekonomicznych (niska efektywność) w 1959 r. zdecydowano się na przeprowadzenie kolektywizacji - gospodarstwa prywatne zastąpiono spółdzielniami produkcyjnymi. Powstały jednocześnie najmniejsze jednostki teryto - rialno-administracyjne, tzw. somo- ny (sumy). Tym samym w znacznym stopniu ograniczono dotychczas dominujący koczowniczy styl życia. Z czasem liczba osób zatrudnionych w tej gałęzi produkcji systematycznie malała i pod koniec lat 60. było to niecałe 50% populacji zawodowo czynnej. Pomimo tego hodowla zwie- rząt pozostała dominującym akcentem w kraj obrazie mongolskim. Taki stan rzeczy został uświęcony wielowiekową tradycją i wymuszony warunkami naturalnymi (klimat oraz przewaga roślinności stepowej). Dla wielu zaskakujący może być fakt istnienia w Mongolii długiej tradycji uprawy ziemi (równie długiej jak tradycje pasterskie). Gospodarka rolna prowadzona była zawsze jednak w bardzo ograniczonym wymia- rze - traktowano ją jako urozma- icenie i uzupełnienie dominującej hodowli zwierząt. Niezbyt przemyślana gospodarka w okresie komunizmu (stosowanie znacznych ilości pestycydów, używanie ciężkich maszyn, uprawy monokulturowe) była przyczyną poważnych zniszczeń terenów uprawowych. Konsekwencją tych poczynań jest erozja gleby. Problem ten dotyczy niemal 50% powierzchni upraw (obecnie tereny rolne stanowią mniej niż 6% powierzchni kraju). Jesz^epoąw^ąda sprawa gospodarki leśnej - rabunkowa polityka ostatnich kilkudziesięciu lat przyczyniła się do wyniszczenia połaci leśnych Mongolii (tereny zadrzewione stanowią obecnie zaledwie ok. 10% powierzchni kraju). Niewiele sytuację poprawiają akcje zalesiania wykorzystanych już obszarów (zgodnie z danymi Ministerstwa Natury i Środowiska działania te dotyczą zaledwie 9-15% terenów, na których była prowadzona zrywka drewna). Przemysł wydobywczy bazuje na złożach takich surowców, jak: miedź, złoto, srebro, wolfram, uran, fosforyty, cynk, cyna, ołów oraz molibden. Natomiast złoża ropy naftowej (rejony Cagaan Els i Dzuiin- bajan) w zasadzie nie są obecnie eksploatowane z powodu braku odpowiedniej infrastruktury. Zasoby 383 te stanowią jednak korzystną przyszłościową rezerwę strategiczną. Nowe okoliczności to także otwarcie się dla turystyki - o ile przed rokiem 1990 istniała tylko jedna agencja turystyczna, o tyle w 1997 r. było ich ponad 200, a obecnie liczba ta jeszcze znacznie wzrosła. Stale poszerzany jest zakres usług biur, powstają też liczne skupiska jurt turystycznych w miejscach o szczególnych walorach przyrodniczych. Takie jurty-hotele znakomicie spełniaj ą funkcj ę bazy noclegowo-żyae- niowej, a równocześnie dość dobrze komponują się one z mongolskim krajobrazem. W mieście poza dużymi i drogimi hotelami, jakie istniały i w czasach komunizmu, powstają liczne minihotele i pensjonaty oferujące nocleg za kilka dolarów. ___________LUDNOŚĆ I JĘZYK___________ Społeczeństwo Ludność Mongolii liczy nieco ponad 2,6 min osób, z czego ponad 600 tys. przypada na stolicę. Ponadto bardzo liczne skupiska Mongołów istnieją w państwach sąsiednich: w Chinach mieszka ponad 3 min osób, w Rosji prawie milion. Ogromny obszar Mongolii powoduje, że średnia gęstość zaludnienia nie prze- kracza tu 1 osoby na km2. Tereny 0 największym zagęszczeniu to miasta, na które przypada ponad połowa ludności. Oprócz miast gęsto zaludniony jest także region tzw. pasa changajskiego (górsko-stepowo-leśne regiony północy kraju), natomiast obszary niemal bezludne to tereny pasa gobij skiego (pustynie 1 półpustynie na południu kraju). Liczba ludności i jej zagęszczenie zwiększają się w szybkim tempie. Dynamikę tę obrazuje fakt, że w 1950 r. liczba ludności kraju była równa liczbie obecnych mieszkańców samej tylko stolicy. Społeczeństwo mongolskie jest społeczeństwem młodym - wskaźnik urodzeń wynosi 22 na 1000 osób, a odsetek osób starszych jest tu niewielki (osoby powyżej 65. roku życia stanowią zaledwie 4% społeczeństwa). Średnia długość życia (62,14 lat u mężczyzn i 66,50 lat u kobiet) jest znacznie mniejsza niż w Europie czy choćby sąsiedniej Rosji. Wiąże się to w dużej mierze z trudami koczowniczego trybu życia. Rodziny pasterzy tworzą wspólnoty zwane chotajl (wspólna podstawa gospodarcza i kulturowa). Ciekawostką może być fakt, że poszczególne rodziny mieszkające poza miastami są na ogół mniej liczne niż te żyjące w miastach. Wynika to z migracji młodzieży do miast oraz 384 z oddzielnym zamieszkiwaniem starszego pokolenia i usamodzielnionych już dzieci. Wciąż istotny dla społeczeństwa mongolskiego jest tradycyjny podział wiekowy. Wyznacza on stosunki międzypokoleniowe i we - wnątrzrodzinne. Temu hierarchicznemu układowi rodziny podporządkowane są także prawa majątkowe. Szczególnie ciekawym etapem wydaje się okres dziecięcy, w którym płeć dziecka nie jest zaznaczona ani jego strojem, ani uczesaniem. Spotykając więc dwu- lub trzyletnie dziecko z długimi warkoczami i kokardą upiętą na głowie nie można być pewnym czy to chłopiec, czy dziewczynka. Ta "neutralność płciowa" dzieci znika po rytuale postrzy- żyn w wieku lat trzech. Grupy etniczne W składzie narodowościowym Mongolii dominują przedstawiciele grupy Chałcha. Grupa ta wyodrębniła się w okresie podziału Mongołów na plemiona wschodnie i zachodnie (XV w.). W odróżnieniu od Mongołów wschodnich (Ojratów), Znaczenie imion mongolskich Większość imion w Mongolii pochodzi od nazw różnych zjawisk i rzeczy związanych z przyjściem dziecka na świat. Wielu Mongołów nosi też imiona oznaczające dni tygodnia, w których się urodzili. Ciekawe jest też to, że ważniejsze jest imię niż nazwisko. Imienia używa się w całości (np. przy podpisywaniu się, w adresie, na wizytówce), natomiast nazwisko pisane jest tylko skrótowo w postaci pierwszej litery i kropki. Najpopularniejsze imiona mongolskie to: * Baatarsuch - dzielny topór * Tomorsuch - żelazny topór * Gambaatar - miedziany topór * Selenge - tęcza * Enchtuja (Enktoja) - spokojny promyk * Narancecek - kwiat słońca * Naranchuu - syn słońca * Cecegma - kwiatuszek * Erdene - skarb * Alima - jabłko * Ojun - rozum * Purew - czwartek * Baasan - piątek *Biamba - sobota *Niam - niedziela 385 ci mieszkający na zachód od Ałtaju nazywali się Chałchasami. Dziś stanowią oni ponad 3/4 ludności Mongolii. Dodać trzeba, że sama nazwa "Mongoł" pochodzi od jednego z mniejszych plemion zamieszkujących w XII w. dorzecze Ongonu. Być może dokładniejsze miejsce pochodzenia Mongołów ukryte jest w samej nazwie ludu. Według niektórych bowiem słowo "Mongoł" oznacza "Mon Goł", czyli Rzekę Mon. Inni twierdzą, że nazwa ta to połączenie słów "mun" i "gol", gdzie pierwsze oznacza coś właściwego, podstawowego, prawdziwego, a drugie środek, esencję. Zestawienie "mun" z "gol" dawałoby więc "prawdziwą esencję". Dziś w Mongolii oprócz Chał- chasów żyje duża grupa Kazachów, Chińczyków, Rosjan. Są też Derbe- ci, Buriaci i inni. Szczególnie ciekawa wydaje się grupa Urianchajców Chubsugulskich (w odróżnieniu od Urianchajców Ałtajskich). Zwani są oni też Sojotami, Sajańcami czy z mongolska Caatanami. To ostatnie określenie pochodzi od słowa caa, czyli renifer, Caatani zajmują się bowiem wypasem tych zwierząt na halach gór Sajanów (zob. rozdz. Mongolia - Trasy - Trasa 1 - szara ramka: Caatani - szamaniści i hodowcy reniferów). Grupy etniczne w Mongolii Grupa udział etniczna procentowy w całej populacji Chałcha 76,2 Kazachowie 4,7 Derbeci 3,1 Buriaci 2,8 Bajaci 1,9 Dariganga 1,8 Urianchajcy 1,4 Dzachczinowie 1,3 Torguci 0,6 Uleci 0,6 Chińczycy 4,3 Rosjanie 0,9 Inni 0,4 Język i pismo Oprócz przynależności etnicznej także język jest jednym z wyróżników plemion zamieszkałych w Mongolii. Przykładem są choćby Kazachowie czy Urianchajcy (Sojoci) należący do tu- rańskiej grupy językowej. Warto przy tym wyjaśnić, że określenie "tiirk", stosowane wobec całej tureckiej grupy językowej, a zachowane jako nazwa etniczna jedynie u Turków "właściwych", pochodzi od nazwy jednego ze starych ludów środkowoazjatyckich. Nazwa ta zrobiła podobną karierę jak nazwa plemienia Mongołów. 386 W czasach imperium funkcjonowało obok siebie kilka języków, przy czym w dzielnicy Ugedeja dominował mongolski, w Złotej Ordzie i dzielnicy Czagataja przeważał język turecki, w Iranie (państwo ii- chanów) funkcjonował perski, a w Chinach - chiński. Perski był ponadto językiem międzynarodowym, który ułatwiał porozumiewanie się w różnych częściach imperium i poza nim. Po persku napisany był np. list Wielkiego Chana Kubiłaja do papieża przywieziony przez Piano Carpiniego, a wzywający papieża i wszystkich możnych Europy do uznania zwierzchnictwa chana (i osobistego stawienia się w tym celu wKarakorum). Językiem oficjalnym dzisiejszej Mongolii j est j ęzyk mongolski. Nale- ży on do ałtajskiej rodziny języków. Dzieli się na dwie osobne grupy: język zachodniomongolski (ojracki) i język wschodniomongolski, do którego należy język chałcha-mongolski, buriacki i większość dialektów z terenów Mongolii Wewnętrznej. Obowiązujące dziś w Mongolii pismo pojawiło się tu dopiero po nastaniu władzy komunistycznej, wcześniej istniało pismo określane obecnie jako staromongolskie. Powstało ono w XIII w., a wzorowane było na piśmie ujgurskim, które z kolei było przekształconą wersją jednego z typów pisma semickiego (pismo aramejskie, a ściślej sog - 1 MOHfOn BMHniflH UAfAAH TOJiroPI Fragment podręcznika do nauki języka staromongolskiego 387 dyjskie) pochodzącego z Bliskiego Wschodu. Pismo staromongolskie posiada pionowy układ wierszy biegnących od lewej do prawej. Od 1924 r. obowiązuje w Mongolii pismo grażdańskie (rosyjskie). Pod koniec lat 80. zrezygnowano z pisowni zgodnej z wymową rosyjską, zastępując ją taką, która lepiej oddawała wymowę mongolską. Dokonano też szeregu zmian w nazwach geograficznych przywracaj ąc im dawne brzmię- nie. Obecnie wraca się także coraz częściej do pisma staromongolskie- go. Zaczyna się go już nauczać w szkołach, a napisy charakterystycznymi "wężykami" pojawiają się coraz częściej na szyldach ulicznych. Pismo to zaczęto uważać za symbol mongolskiej tożsamości narodowej. ________________KULTURA________________ Mongolia jest krajem, w którym dawna tradycja jest wciąż obecna w życiu codziennym i podczas świąt. Dzieła literatury mongolskiej Literaturę i folklor Mongołów reprezentują opowiadania epickie, ballady, mity, legendy, wiersze, bajki, anegdoty, przysłowia i pieśni. Najstarszym zabytkiem piśmiennictwa jest kamienna inskrypcja z 1225 r. zwana Kamieniem Czyngis - chana, znaleziona w południowej Syberii, upamiętniająca wyczyn łuczniczy bratanka Czyngis -chana. Jedynyir oryginalnym rodzajem dzieł literackich są kroniki historyczne. Jedną z nich, będącą największym dziełem piśmiennictwa narodu stepowego, jest Tajna historia Mongołów, poetyckie dzieło anonimowego autora z 1240 r., oparte o historię życia Czyngis-chana oraz jego następcy Ige-deja w kontekście wydarzeń historycznych oraz tradycji i zwyczajów mongolskich koczowników. Wiek XVII zaowocował licznymi kronikami historycznymi, z których nieliczne zachowały się w odpisach rękopiśmiennych, np. Sziia tugudżi {Żółta opowieść), Altan tobczi {Złota kronika), Erdenijn tobczi {Drogocenna kronika). Inne dzieła literatury związane są z lamaizmem i tradycjami wzorów wschodnich i przywędrowały do Mongolii z Tybetu. Są nimi znane eposy bohaterskie z początku XVIII w.: Geseńada, epos opowiadający o życiu boskiego władcy Gese-ra, który zstąpił na ziemię, aby wytępić dziesięć korzeni zła w dziesięciu stronach świata, oraz Dżangańada sławiący bohaterskie czyny Dżangara, chana Bumby, krainy wiecznej młodości, szczęścia i dostatku. 388 Mimo długiego okresu reżimu komunistycznego niewiele zmieniło się na mongolskim stepie od czasów Czyngis -chana. Bogata jest wciąż kultura duchowa ze sferą magicz- no-rytualną i obrzędową włącznie. Dla przybysza z zewnątrz znacznie łatwiejsze do obserwacji są materialne przejawy mongolskiej kultury stepowej, takie jak jurty wraz z całym swym wyposażeniem, stroje, narzędzia, siodła itp. Kalendarz mongolski a obrzędowość doroczna Obrzędy i rytuały doroczne wiążą się ze starym kalendarzem mongolskim opartym na dwunastoletnim cyklu zwierzęcym i roku złożonym z trzynastu księżycowych miesięcy i czterech pór roku. Pięć kolejnych 12-letnich cykli składa się nawiek (60 lat). Ze specyfiki kalendarza dzie- lącego się na 12-letnie cykle wynikała w tradycji mongolskiej wiara w tzw. trudny rok chatuu dźil przypadający właśnie co 12 lat. Wierzono, że rok ten jest szczególnie niebezpieczny dla człowieka i wykonywano wtedy wiele czynności z zakresu magii ochronnej Poszczególne lata kalendarzowe noszą nazwy zwierząt: rok zająca, smoka, węża, konia, owcy, małpy, kury, psa, świni, myszy, byka i tygrysa. Do nazw zwierząt dołącza się nazwy pięciu elementów (drzewo, ogień, ziemia, żelazo, woda), pięciu barw (niebieska, czerwona, żółta, biała, czarna) lub pięciu kierunków (wschód, południe, środek, zachód, północ). Kalendarz mongolski przejęty od Ujgurów wprowadzony został z początkiem XIII w. Zastąpiono go kalendarzem gregoriańskim dopiero w 1941 r. Do roku 1989 obchodzono Nowy Rok dwukrotnie - oficjalnie 1 stycznia i nieoficjalnie zgodnie z kalendarzem księżycowym. Do dziś przetrwały jedynie obchody Nowego Roku (Ca- gaan Sar) przypadającego zgodnie z kalendarzem mongolskim na koniec stycznia lub początek lutego. Cagaan sar obwieszcza zakończenie długiego, mroźnego i ciemnego okresu zimy, a zarazem zapowiada niedługie rozbudzenie się przyrody. Jest to nie tylko dzień rozpoczynający kolejny rok, ale i moment równoznaczny z dniem urodzin każdego Mongoła - wtedy przybywa mu jeden rok życia. Gospodarz podczas uroczystości noworocznych skrapia jurtę wódką, ofiarowując ją w ten sposób duchom opiekuńczym i zapewniając sobie ich pomoc w nadchodzącym roku. Na dywanie przy drzwiach wystawia się produkty mleczne i herbatę jako zaproszenie dla Pana Ziemi, Lus Sabdaga. Rano 389 mężczyźni zapalają ogień (bajan gal - bogaty ogień), na specjalnych kamieniach kładą mięso i produkty mleczne jako ofiarę dla Natury. Proszą ja o pomyślność dla ludzi i stad zwierząt hodowlanych w nadchodzącym roku. Jest to też czas wzajemnych odwiedzin członków rodziny, krewnych, znajomych. Wierzy się, że im więcej osób odwiedzi jurtę tego dnia, tym będzie on szczęśliwszy. Wielość w powiązaniu ze szczę- śliwością pojawia się też w przypadku podarunków, którymi obdarza się nawzajem. Nie wolno przynosić pojedynczych prezentów. Zwykle więc daje się większe ilości różnych drobiazgów - orzechów, ciastek, monet itp. Oprócz świąt ściśle związanych z kalendarzem mongolskim istnieją też takie, które powtarzają się rokrocznie, lecz wiążą się bardziej z cyklem hodowlanym. Są to choćby święta dojenia klaczy zwane w niektórych regionach nuur (tzn. jezioro). Towarzyszą im ceremonie picia kumysu i wyścigi konne. Święta te odbywają się w dniu rozpoczęcia udoju i w dniu jego zakończenia. Przygotowanie pierwszego kumysu jest świętem szczególnie celebrowanym. Skrapia się wówczas pierwszym kumysem zwierzęta, jurtę, ziemię, a także kropi nim w cztery strony świata: do Niebios, do Ziemi, do duchów opiekuńczych, a także do bogów i przodków. Obrzędy rodzinne W tradycji mongolskiej istnieje szereg obrzędów rodzinnych. Już same narodziny mają formę zrytuali- zowaną. Jeszcze do niedawna poród przyjmowany był zazwyczaj poprzez czwórnóg stanowiący podstawę kotła na ognisku. Noworodek pojawiał się więc na świecie dokładnie na linii życia łączące,) ognisko w jurcie z Kosmosem. Gwiazda Polarna zaś zgodnie zwierzeniami ma być miej - scem, wokół którego gromadzą się dusze mających się narodzić dzieci. Dziś często nad noworodkiem wiesza się różnego rodzaju amulety (okruchy srebra czy kawałki półszlachetnych kamieni, wyobrażenia zwierząt, ziarno itp.). W pierwszym okresie życia dziecka nie podkreśla się jego przynależności płciowej - często spotkać można w Mongolii dwu- i trzyletnich chłopców o dziewczęcym uczesaniu i ubraniu. Zgodnie z dawnymi wierzeniami dziecko w tym okresie swo- jego życia nie posiada duszy-znajdu- je się w czasie przejściowym między życiem w tamtym i w tym świecie. Rytuałem kończącym okres niemowlęcy są postrzyżyny, które od- 390 bywają się w wieku 3-5 lat. Dziecku obcina się wtedy włosy nietknięte od czasu narodzin. Inicjacja na prawowitego członka społeczności poszerzona jest zazwyczaj o inicjację jeździecką i przekazanie dziecku jego pierwszego stroju del. Wtedy też otrzymuje ono swoje miejsce w jurcie. Zanim osiągnie stan młodzień- czy przejdzie przez kolejne rytuały w wieku lat 9 (wtedy zgodnie ze zwyczajem otrzymuje talizman, który nosić ma do końca życia). Potem w wieku 15 - 16 lat czeka go rytuał wprowadzania w stan dorosłości. Istotnym momentem w życiu Mongołów jest oczywiście małżeństwo i związane z nim rytuały Warto wiedzieć, zanim zada się pytanie: "Ile pan ma lat?" Tradycyjny sposób liczenia wieku przez Mongołów może wydać się dość zaskakujący. Na przykład dzień Nowego Roku (Cagaan Sar) powszechnie traktowany jest jako dzień urodzin (szinejn negen, tzn. pierwszy nowy). Wszyscy Mongołowie stają się wtedy starsi o jeden rok niezależnie od tego, kiedy faktycznie się urodzili. Gdy jedno dziecko urodzi się pod koniec grudnia, a drugie na początku stycznia, ich wiek różni zaledwie parę dni, lecz zgodnie z tradycją mongolską pierwsze z nich ma już rok, podczas gdy drugiemu przyjdzie na to poczekać jeszcze ponad 11 miesięcy. Złamanie zasad matematycznych następuje jeszcze raz w podeszłym wieku. Ponieważ liczba 81 (wielokrotność dziewiątki) uznawana jest w mongolskiej tradycji za liczbę niebezpieczną, dlatego Mongołowie starają się skrócić 81. rok życia. Organizują w tym celu sfingowane obchody Nowego Roku, będącego punktem odmierzania wieku, na jakiś czas przed faktycznym Nowym Rokiem. W ten sposób prawdziwy Nowy Rok oznacza j uż wej ście danego człowieka w 8 2. rok życia. Rok 81. liczy więc kilkanaście dni lub najwyżej miesiąc, zmniejszając niebezpieczeństwo nieszczęść i wpływów złych mocy do minimum. Dzięki tym praktykom 80-letnia osoba spotkana po pięciu latach będzie miała lal 86, a nie 85, jakby wynikało z prostego obliczenia. Gdyby więc doszło do spotkania (np. na początku stycznia) między dwoma starszymi osobami, Polakiem i Mongołem, urodzonymi dokładnie tego samego dnia (np. pod koniec grudnia) i każdy podałby swój wiek, różnica mogłaby wynosić nawet dwa lata (!). 391 - młoda kobieta staje się mężatką, gospodynią, opuszcza też swój dom rodzinny, przenosząc się do rodziny męża. Także mężczyzna po ślubie otrzymuje pewne przywileje (np. przywilej noszenia tabakierki). Ceremonia pogrzebowa w dzisiej - szej Mongolii może mieć charakter tradycyjny, nawiązujący do dawnych wzorów, albo bardziej współczesny, będący kombinacją ceremonii bud- dyj skiej i wzorów europej skich przy- niesionych przez Rosjan wraz z rewolucją w latach 20. XX w. Drugi model jest obecnie bardziej rozpowszechniony. Pojawia się w nim trumna, mogiła i kamień z napisem. Obecny jest także lama. Pochówek tradycyjny związany jest z prasta- rymi wzorami koczowniczymi. Ciało zmarłego wywozi się w odludne miejsce stanowiące najczęściej południowy stok pagórka czy góry, nacie- ra masłem lub rozcina. Celem tych zabiegów jest przyciągnięcie dzikich zwierząt, głownie ptaków. Im szybciej ciało zostanie przez nie zjedzone, tym lepszym człowiekiem był zmarły za życia. Rytuał ten jest nieco zbliżony do pochówku tybetańskiego. Obecnie zaobserwować go można niezmiernie rzadko. Mongołowie i konie Mówi się, że Mongołowie są stworzeni do koni. Łatwo się można z tym zgodzić, gdy obserwuje się, w jak płynny sposób przemierzają Wypas na stepie, rys. M. Stalończyk 392 step, tkwiąc niemal nieruchomo w drewnianych siodłach. Mają oni wyrobioną technikę jazdy, która znacznie różni się od naszej europej - skiej. Mongoł jadąc stępa lub kłusem często wysuwa pośladki poza konia, opierając się jedynie na udzie jednej z nóg. Sposób ten pozwala amortyzować wstrząsy i oszczędzać tylną część ciała, co ma znaczenie szczególnie przy długich, wielogodzinnych lub nawet kilkudniowych trasach. W kłusie Mongoł nie angle- żuje, lecz jedzie "na miękkim kręgosłupie". Dzięki wprawie, z jaką to robi, niemal nie odczuwa drgań powodowanych przez biegnącego konia. Z pozoru niechlujna, jakby podpatrzona na którymś z westernów, postawa jeźdźca (wykrzywiona, przygarbiona, z jedną nogą ugiętą, a drugą zwisającą swobodnie), znakomicie sprawdza się w tutejszych warunkach. Niewprawni w tej "kowbojce" turyści z trudem znoszą ciągłe podskoki. W którymś momencie albo zaczynają angle - zować albo chcąc zachować twarz, przechodzą do galopu. A na galop Mongołowie też mają sprawdzony sposób. Stają oni wtedy w strzemionach na wyprostowanych nogach. Potrafią w tej wydawałoby się niebezpiecznej pozycji rozwijać niebywałe prędkości. Tego typu jazdę w galopie ułatwia z pewnością specyficzna budowa mongolskiego siodła, którego wysokie łęgi zapewniają znaczną stabilność. Siodło jest drewniane, pokryte od góry materiałem i ponabijane zwykle srebrnymi ćwiekami. Te cztero- lub pięciocentymetrowej średnicy ćwieki znajdują się dokładnie pod nogą jeźdźca. Dla Mongołów jednak "drobne niewygody" nie mają znaczenia, gdy w grę wchodzi chęć podtrzymania prastarej tradycji. Spod drewnianej części siodła zwisają dwie długie płachty skóry okrywające boki konia oraz dwie krótsze płachty o trapezoidalnym kształcie. Przykrywają one paski do których umocowane są kunsztownie wykuwane strzemiona. Siodła czasami nabija się srebrem, z którego to kruszcu robi się też wiele części uzdy końskiej. Koni mongolskich się nie podkuwa, rzadko mają bowiem okazję wędrować drogą asfaltową, natomiast niemal cały czas spędzają na trawiastym stepie, gdzie podkowy są zbyteczne. Zwyczaje powitalne - częstowanie wódką i tabaką Przebywając w Mongolii liczyć można na częste wizyty w mongolskich jurtach. Mongołowie bardzo chętnie przyjmują gości, a są takie 393 okresy, jak np. dzień Nowego Roku (Cagaan Sar), gdy wizyty takie przynosić mają szczęście. Szczególnie na początku roku zaobserwować można powitania zwane dzolgoch, ma- j ące miej sce przy pierwszym spotka- niu danych osób w tym roku. Osoba młodsza wsuwa ręce z wewnętrznymi stronami dłoni skierowanymi ku górze pod ręce osoby starszej, której dłonie skierowane są w dół. Ręce złączają się i witający obejmują się wzajemnie za łokcie. Gest ten symbolizować ma odnowienie ich wzajemnych relacji. Odwiedzając jurtę warto pamiętać o obowiązujących gości zasadach. Przede wszystkim przybyli do jurty zajmują miejsce w jej północnej lub zachodniej części. Zazwyczaj od razu zostają oni poczęstowani ajrakiem lub wódką archi. Szczególnie w przypadku picia wód- ki należy dostosować się do obowiązującego rytuału. Najstarszy z gospodarzy, głowa rodziny, nalewa wódkę do specjalnej miseczki i podaje najstarszemu z gości. Sposób, w jaki się podaje i odbiera miseczkę, jest także określony przez tradycję. Należy trzymać miskę w prawej dłoni, a lewą dłonią lekko podpierać łokieć prawej. Potem osoba, która otrzymała wódkę, upija trochę (wypada tu zawiesić pol- ski zwyczaj picia do dna!) i oddaje miskę gospodarzowi. On dolewa trochę wódki i podaje następnemu z gości. Tak miska krąży, trafiając do wszystkich po kolei. Często moment picia alkoholu poprzedza rytuał kropienia zamoczonym w nim najdłuższym palcem prawej dłoni w kierunku nieba, w powietrze i w stronę ziemi. Szczególnie uroczystym elementem rytuału powitania u Mongołów jest wzajemna wymiana tabakierek. Gość po wejściu do jurty i zajęciu miejsca w jej północnej lub zachodniej części, wyjmuje tabakierkę i podaje ją gospodarzowi we wnętrzu prawej dłoni trzymanej skośnie. Ten odbiera ją również wnętrzem dłoni prawej, przykrywając jednocześnie z góry lewą dłonią. Następnie wyjmuje on korek tabakierki i przymocowaną doń łyżeczką nakłada porcję proszku na palec, którym umieszcza ją w obu dziurkach nosa. Potem zwraca tabakierkę (koniecznie niedomkniętą) jej właścicielowi, a ten podaje ją kolejnemu mężczyźnie. Rytuał znów się powtarza, a gdy wszyscy zebrani skorzystają z tabakierki, gospodarz wyjmuje swoją i ona zatacza koło. Dopiero wtedy przystąpić można do rozmów, targów czy świętowania. 394 Tabakierka Obserwując przywiązanie Mongołów do swych tabakierek i częstotliwość jej używania można odnieść wrażenie, że tabakierka i tabaka istniały w Mongolii od zawsze. Tymczasem jest zupełnie inaczej. Tabakierki pojawiły się w tej części świata dopiero w XVIII w. za sprawą jezuitów, którzy przybywając do Chin, wręczali je jako podarki. Mongolscy książęta przywozili je spod Pekinu i już wkrótce rozpowszechniły się w Mongolii na dobre. Także dziś podstawowym ekwipunkiem każdego Mongoła jest mała owalna tabakierka z czerwonym korkiem, którą nosi zazwyczaj w specjalnym pokrowcu zwanym daalin lub tamchiny saw. Jej nieco spłaszczone boki mają przypominać twarz pewnego tybetańskiego króla, zwolennika szamanizmu, z okresu gdy ten system wierzeń rywalizował o wpływy z buddyzmem. Biorąc tabakierkę do ręki i ściskając wspomniane boki palcami, dokonuje się symbolicznego aktu duszenia szamanistycznego władcy, oddając tym samym pierwszeństwo buddyzmowi. Mongolska tabaka (tamchi) wyrabiana jest w dość oryginalny sposób z trzech roślin rosnących na stepie i w Ałtaju: dzergene (cierniowata roślina z rodziny Epherda), występującej w Ałtaju rośliny adzuj oraz z odmiany sasanki jurguj. Pierwszą z nich po zebraniu spala się, a powstały popiół miesza z mlekiem białych kóz, by następnie po jeszcze trzykrotnym spaleniu otrzymać "białą" tabakę. "Niebieską" oraz "białą" tabakę otrzymuje się podobnie, tyle że używa się tu drugiej z wspomnianych roślin, a mleko kozy zostaje zastąpione mlekiem owcy. Najciekawszy jest jednakproces wyrobu tabaki z rośliny jurguj. Pasie się nią kozy (tylko kozy białe, pozbawione nawet małych plamek), a ich odchody zbiera się, suszy, pali, a następnie miesza z niewielką ilością mleka. Wbrew temu co można by o procesie jej wyrobu sądzić, tabaka ta uważana jest za jedną z najbardziej aromatycznych. 395 Gry i zawody W tradycji mongolskiej istotną rolę odgrywają różnego rodzaju gry i zawody, będące nie tylko rozrywką, ale i pełniące funkcje rytualne. Generalnie gry mongolskie dzielą się na takie, w które gra się wiosną, i takie, które wiążą się bardziej z okresem letnio-jesiennym. Gry w kości należą do ulubionych zabaw towarzyskich Mongołów. Do gry używa się kostek zrobionych z kości zwierząt, zwłaszcza z kości tylnich kończyn owiec (łac. Astra- galus, mong. szagai togloom). Kości te są symbolem płodności i kontynuacji życia. Ich cztery prostokątne boki przypominają wizerunki zwierząt hodowlanych: konia, owcy, wielbłąda i kozy. Istnieje wiele różnych rodzajów i reguł gier w kości. Najczęściej przyznaje się punkty za wyrzucenie określonego układu figur. Ale granie w "astragalusy" to nie tylko zabawa. Mongołowie wierzą, że rytuał taki przynosi szczęście i zdrowie ich rodzinom i stadom. Czasami rezultaty gry przepowiadają przyszłość... Rankiem w dzień Cagaan Sar rzuca się czterema kośćmi . Wróżyć mogą wtedy tylko ludzie starsi - mężczyźni, głowy rodzin. Jeżeli wyrzucą oni cztery takie same zwierzęta, oznacza to, że kolej - ny rok będzie pomyślny. Szczęście zapewnia również układ: jeden koń i trzy owce albo jedna owca i trzy konie. Mongołowie od dawna, bo zapewne jeszcze od czasów podbojów lub okresu nieco późniejszego, znali także grę w szachy, do której używali figur zrobionych z drewna, kości i kamieni, a także grę w karty. Latem najbardziej popularne są gry zespołowe odbywające się poza jurtą. Gry te często symbolizować mają przejście z okresu wiosennego do letniego. Do najbardziej znanych należą cagaan mod i eńin gurvan naadam. Gra cagaan mod ("białe drzewo") miała pierwotnie charakter działania magicznego zapobiegającego chorobom ludzi i zwierząt. Odrzucanie na dużą odległość drąga symbolizowało odganianie złych mocy powodujących choroby. Największą popularnością cieszy się jednak zespół gier-zawodów określanych jako eriin gurvan na- adam ("trzy gry mężczyzny"). Początkowo zawody te miały jedynie charakter rytualno-magiczny, urządzano je ku czci duszprzodków, naj - częściej u stóp kamiennych kopców owoo. W czasach podbojów mongolskich okazywano nimi radość po zwycięskiej bitwie {naadam pochodzi bowiem od mongolskiego słowa naadach - "grać", "dobrze się ba - 396 wić"). Trzy mongolskie gry towarzyszyły także takim wydarzeniom, jak narodziny, śluby, pochówki, rytuały szamanistyczne. Obecnie Naadam to bardziej rozgrywka sportowa niż ceremonia. Pozostało w niej jednak wiele z dawnej symboliki, archaicznej obrzędowości i magii. Występujące w nazwie "trzy gry" to: zapasy, łucznictwo i wyścigi konne. Naadam - Trzy gry mężczyzny Zapasy Zapasy są dumą Naadamu. Mongołowie preferują je nad wszystkie inne sporty. Uprawiają zapasy nie tylko podczas zawodów czy treningów - często można zobaczyć mongolskich podrostków siłujących się zawzięcie gdzieś pośrodku stepu. Zapaśnicy biorący udział w zawodach walczą z każdym przeciwnikiem tylko jedną rundę [dawaa). Przegrywa ten, kto pierwszy dotknie ziemi którąś częścią ciała. Zwycięzca przechodzi do kolejnego etapu gry. W ostatniej, dziewiątej rundzie potykają się już tylko dwaj najlepsi siłacze. Grze zapaśników towarzyszy szereg rytuałów i symbolicznych gestów oraz tradycyjny strój. Przed i po walce zawodnicy dotykaj ą rękami ziemi, wierzą bowiem, że podzieli się z nimi swoją magiczną siłą, dzięki której kwitnie i wzrasta wszystko, co żyje. Często mają też przy sobie talizmany na szczęście (np. kamienie przywiezione z rodzinnych stron). Po każdej potyczce zwycięzca pozwala przegranemu przejść pod swoim prawym ramieniem, a następnie sam odtwarza rytualny taniec dewech. Podczas niego udaje lot orła Garudy, mitycznego ptaka wschodu. Machając rozłożonymi rękoma, zapaśnik obiega trzy razy podium, wyrażając w ten sposób swoją radość ze zwycięstwa. Taniec ten uwidaczniać ma także, iż siła zapaśnika równać się może z mocą Garudy. Zwycięzca pięciu walk otrzymuje tytuł Sokoła [Nachiń]. Zwycięzcę siedmiu rund obwołuje się Słoniem [Dzaan). Imię Lwa [Aislan] przysługuje najlepszemu zapaśnikowi całych igrzysk. A siłacz, który wygrał przynajmniej dwa kolejne Naadamy, zostaje Gigantem [Awaiga). Każde coroczne zwycięstwo Giganta dodaje nowe kwieciste epitety do jego imienia. I tak zawodnik, który właśnie otrzymał ten tytuł, stać się może po roku Niezwyciężonym Gigantem, a po dwóch latach Potężnym Niezwyciężonym Gigantem itd. Od 1921 r., kiedy to ustanowiono stałą datę festiwalu w rocznicę rewolucji mongolskiej (11-13 lipca), tytuł Giganta nadano szesnastu za- 397 paśnikom. Najmłodszy z nich, kiedy wygrał swój pierwszy Naadam, miał 22 lata, a najstarszy obronił po raz ostatni tytuł Giganta w wieku 43 lat. W zapasach mongolskich nie ma kategorii wagowych i nie zawsze zwycięża najbardziej rosły i umięśniony atleta. Oprócz siły liczy się tu odwaga, opanowanie, oryginalna technika i styl walki oraz inteligencja. Jednym z największych współczesnych mongolskich idoli jest Bat Erdene, zwycięzca kilku kolejnych Naadamów. Łucznictwo Jedna z tradycyjnych "trzech gier mężczyzny" okazała się na tyle uniwersalna, że dopuszczono do jej uczestnictwa także kobiety. Począwszy od lat 60. Mongołki biorą aktywny udział w Naadamie. Ledwo zauważalna dyskryminacja kobiet ogranicza się jedynie do przyznania im dwukrotnie mniejszej liczby strzałów niż mężczyznom (20 zamiast 40). Mongolskie łucznictwo wyróżnia oryginalny charakter celu, do którego się strzela. Nie jest to bowiem tarcza, ale rząd ustawionych na sobie, plecionych z wąskich pasków skóry "niby-koszyczków", zwanych sur. Wśród nich dwa owinięte są czerwonym ma- teriałem, stanowiąc rodzaj wskazówki dla celującego łucznika. Po dwóch stronach "ścianki celni- czej" stoją sędziowie, którzy po każdym udanym strzale podnoszą ręce, wołając albo raczej wyśpiewując zaklęte słowa Uuchaj ("oko byka"). Okrzyk ten ma odstraszać wszelkie złe moce. Im więcej celnych strzałów, tym większa szansa, że nieprzychylne duchy nie pojawią się aż do przyszłego Naadamu, kiedy trzeba będzie znowu powtórzyć rytuał. Uuchaj może również dzięki swej wielkiej mocy Łuczniczka, rys. M. Stalończyk 398 obudzić Pana Przyrody o imieniu Lus Sabdag, który sprawia, że ludzie żyją w obfitości dóbr natury. Strzały łucznika posiadają zatem nadprzyrodzoną siłę niszczenia zła i pobudzania przyrody do życia. Warto przyjrzeć się tradycyjnemu ekwipunkowi łucznika. Jego podstawę stanowi łuk zrobiony z rogów lub z drzewa (najczęściej wiąz albo modrzew). Cięciwę wykonuje się z jedwabnej nici lub ścięgien zwierząt. Musi być ona na tyle mocna i sprężysta, aby strzały zawodników pokonały dzielący ich od celu dystans 60 (w przypadku kobiet) lub 75 (w przypadku mężczyzn) metrów. W ciekawy sposób ustalana jest odległość strzału dla dzieci. Mnoży się liczbę lat dziecka razy trzy (dla dziewczynek) i razy cztery (dla chłopców), otrzymując w ten sposób liczbę metrów stanowiącą długość dystansu. Wypuszczone z łuku drewniane strzały o metrowej długości potrafią szybować z prędkością stu metrów na sekundę. Dawniej wyposażenie mongolskich wojowników dopełniały jeszcze skórzane kołczany, osobno na łuk i osobno na strzały, przy czym pierwszy z nich noszono na plecach, a drugi przypięty był przy prawym boku. Łucznicy podczas Naadamu rywalizuj ą ze sobą o tytuł Mergen, co zna- czy "Dobry Strzał". W zależności od liczby wygranych zawodów dodawane są do tego tytułu kolejne przydomki, takie jak: dokładny, zręczny, perfekcyjny. Ci natomiast, którzy notorycznie przegrywają zawody, mogą spotkać się z uszczypliwymi uwagami kolegów. "Kiepski łucznik zwala winę na rękawy" - mówi jedno z mongolskich przysłów. Znamy je i u nas - choć w wersji z baletnicą. Wyścigi konne Mówi się, że Mongołowie rodzą się w siodle. Łatwo w to uwierzyć podczas Naadamu. Nie schodzą oni wtedy ze swych rumaków właściwie ani na moment. Konno pokonują odległość dzielącą miejsce zawodów od własnej jurty, obserwują przebieg wyścigów nie opuszczając siodeł, a nawet robiąc zakupy w budce z zimnymi napojami, jedynie schylają się nieco do okienka z wysokości końskiego grzbietu. Przygotowania do uczestnictwa w wyścigach zaczynają się już dwa lub trzy miesiące wcześniej. Każdy jeździec ma swoje własne sposoby treningu. Najważniejsze, aby koń stracił znacznie na wadze, co ułatwi mu rozwijanie większych prędkości. Pasie się go więc na mało soczystej trawie i roślinności sukulentowej. Aby konie mniej się pociły, ćwiczy 399 się je podczas najgorętszej pory dnia, gnaj ąc po wzgórzach z narzuconą na grzbiet skórą baranią. Oprócz tego koń musi być nauczony nie zatrzymywać się podczas biegu bez względu na okoliczności. Znane są takie przypadki, że jeźdźcy spadali z konia, który pędził dalej bez zatrzymywania, a im udawało się wskoczyć nań ponownie i jeszcze wygrać wyścig. Koniom w ramach przygotowań przed Naadamem wiąże się na głowie kucyk, co spełnia rolę praktyczną (grzywa nie przeszkadza mu w czasie biegu), estetyczną, a także magiczno -ochronną, wstążka bowiem ma kolor czerwony, który jest symbolem życia i płodności. Konie mongolskie zdają się chętnie uczestniczyć w wyścigach. Gdy tylko usłyszą z ust swych jeźdźców znajomą komendę dźiingoo, stają się podekscytowane i gotowe do "walki". Mogą wtedy dać z siebie wszystko, by pokonać dzielący je od mety dystans 15 - 35 kilometrów. Pięć pierwszych zwierząt nazywa się "kumysową piątką". Śpiewa się na ich cześć pieśń, zawiązuje na szyi medale i polewa im głowy i grzbiety kobylim mlekiem. Publiczność ofiarowuje też piosenkę pocieszenia dla dwuletniego zwierzęcia, które przybyło do mety ostatnie. Obwołuje się go Bajan Chodood{tzn. "Pełny Żołą- dek"), co ma sugerować, że był zbyt ciężki podczas wyścigów. Ale to nie konia wini sięza porażkę, leczjeźdź- ca, który nie wy trenował go we właściwy sposób. Najlepsze konie wyścigowe stają się obiektami ogólnego pożądania, a ich wartość równać się ma jednemu wielbłądowi i siedmiu zwykłym koniom razem wziętym. Mongołowie hołubią swoje najszybsze rumaki, wierzą bowiem, że w przyszłym wcieleniu staną się one najlepszymi zapaśnikami. Strój Tradycyjnym ubiorem mongolskim jest del - długi, sięgający poniżej kolan płaszcz o luźnym kroju. Lewa poła delu zachodzi na prawą i przypinana j est specj alnymi metalo- wymi guzikami w górnej części i materiałowymi węzełkami na pozostałej długości płaszcza. Rękawy płaszcza są wyjątkowo długie, co chronić ma dłonie przed mrozem. Oprócz tego del spina pas. Kobiety również noszą del. Del męski jest bardzo podobny do kobiecego, ale nieco szerszy iwbardziej chłodnych barwach. Różne są także dele poszczególnych grup etnicznych, a także dele codziennego użytku i odświętne. Gdy te pierwsze są zazwyczaj w stonowanych kolorach, del ubierany w święto jest ja- 400 snoniebieski czy jasnozielony. Owija się go jedwabną szarfą kilkunastometrowej długości, przy której dawniej noszono nóż, worek na tytoń, haczyk do czyszczenia fajki itp. Dziś wielu Mongołów ubiera się na sposób europejski, lecz powszechnie ceni się funkcjonalność tradycyjnego stroju. Nie został on wyparty ze stepu i ubie- rają go zarówno ludzie starsi, jak i młodsi. Buty używane na stepie to obecnie skórzane "oficerki". Tradycyjne obuwie stanowią buty zwane gutul zrobione z miękkiej niegarbowanej skóry. Czubki butów są skierowane do góry, co związane może być z zakorzenionym wśród Mongołów szacunkiem do ziemi. Skierowane w górę czubki miały zapobiegać trącaniu ziemi. Szczególnie popularne obecnie wśród mężczyzn nakrycie głowy to czapka podwinięta z czterech stron z charakterystycznym czubem, która zdobyła popularność w czasach re- wolucji. Nosił ją wtedy Suche Bator. Później rozpowszechnił się wśród Mongołów europejski kapelusz, który skomponował się nad wyraz dobrze z delem. Ze sprzętów codziennego użytku, które Mongołowie noszą chętnie przy sobie, wymienić trzeba tabakierkę, nóż i lornetkę, która bardzo przydaje się na równinnym stepie. Dla oszczędności Mongołowie używaj ą zazwyczaj tylko jednej połówki lornetki. Architektura stepu Jurta, a właściwie ger, jest domostwem typowym dla stepów. Nie zawsze miała ona taką formę jak obecnie. Przed powstaniem imperium Czyngis-chana jurty były bardzo skromne i ubogie. Zmieniło się to w okresie mongolskich podbojów. Do koczowniczych posiadłości napływały wtedy liczne bogactwa, bądź to zdobyte jako łupy wojenne, bądź otrzymane jako dobrowolne dary od pokonanych. Właściciele jurt stawali się zasobniej si, a ich płócienne domy piękniejsze. Elementy drewniane jurty pokrywano licznymi malowidłami o motywach roślinnych i zwierzęcych, podobnie jak płachtę wejściową, która w ówczesnych czasach zastępowała stosowane obecnie drzwi. Także zwiększały się rozmiary jurty. Piano Car- pini i Benedykt Polak, franciszkańscy posłowie wysłani w XIII w. z misją na dwór mongolskiego chana, widzieli ponoć jurtę mogącą pomieścić 2000 osób. Używano wtedy takich konstrukcji do organizacji wielkich zjazdów i uroczystości, ale czasem stanowiły one prywatne pałace chanów. 401 Oprócz zwykłych jurt, które dla przetransportowania w inne miej - sce należało najpierw rozłożyć na części, popularne były także w tym okresie jurty stawiane na ruchomych platformach. Ich zaletą było to, że można j e było przewozić w ca- łości. Gospodarz jurty zaprzęgał do dyszla kilka wołów, siadał na skraju platformy, a zarazem u progu jurty i prowadził ten nietypowy pojazd na nowe obfitsze pastwiska. Jego żona i córki, korzystając z wygodnego "campera", zajmowały się w tym czasie zwykłymi codziennymi pracami wewnątrz jurty. Dziś mongolscy nomadzi zmuszeni są podczas przeprowadzek do każdorazowego składania i rozkładania swych płóciennych domów. Robią to zresztą z wielką wprawą - dwóch mężczyzn jest w stanie postawić jurtę w ciągu dwóch godzin. Sposób rozkładania jurty Stawiający jurtę rozpoczynają się od ułożenia drewnianej podłogi (szał) mającej kształt koła. Na jego zewnętrznym obwodzie ustawiają, zawsze po stronie południowej, drewniane drzwi chałga, które przywiązują włosiennym sznurem do kratownicy chana stanowiącej ściany jurty. Następnie tworzą konstrukcję dachową toono w postaci drewnianej obręczy wspartej na dwóch słupach i połączonej z kratownicą drążkami un. Drążki i słupy wspierające toono są kolorowo malowane. W niektórych jurtach, szczególnie tych położonych w terenach górskich, stosuje się trzeci słup wspornikowy dodający konstrukcji w stabilności. Czasem zaś zdarza się, w przypadku niewielkich jurt 0 funkcjach magazynowych, że nie ma wcale środkowych wsporników, a obręcz dachowa wspiera się jedynie na drążkach bądź przymocowanych do kratownicy, bądź opartych wprost na ziemi. Gdy szkielet jurty już stoi, nasi konstruktorzy owijają go wojłokiem 1 białą tkaniną. Latem wystarcza zwykle grubsza tkanina, natomiast zimą konieczne jest stosowanie dwóch, trzech i więcej warstw woj - łoku. Podczas upalnych dni tkanina bywa zwykle podwijana od spodu, co umożliwia lepszą cyrkulację powietrza. Ostatnim etapem jestume- blowanie wnętrza juty. Wnętrze jurty kontrastuje z suro - wością mongolskiego pejzażu. Dużą rolę w tworzeniu specyficznego klimatu wnętrza jurty pełni kolorystyka. Ściany pokryte są tu bowiem czerwonymi materiałami lub dywanami, a pod nimi stoją pomarańczowe lub czerwone mebelki 402 ozdobione różnokolorowymi wzorami i symbolami. Umeblowanie to tworzą zazwyczaj trzy łóżka, skrzynie, a często i kredensy. Na środku, obok pieca, którego komin wystaje przez otwór dachowy, stoi pomarańczowy stolik otoczony miniaturowymi krzesełkami. Stolik i piec tworzą symboliczną granicę oddzielaj ącą poszczególne części jurty. W mongolskim domostwie panuje bowiem ścisły podział przestrzeni - prawa strona jurty, patrząc od wejścia (tj. strona wschodnia), stanowi część kobiecą, natomiast strona lewa (zachodnia) część męską. Miejsce honorowe znajduje się pod północną ścianą jurty (na wprost drzwi), a przestrzeń przy samych drzwiach uważana jest za część naj - mniej atrakcyjną. To wszystko ma swoje odzwierciedlenie w doborze miejsc przy stole. Goście sadzani są po stronie męskiej, zaś gospodyni i jej córki obsługują ich zajmując miejsca w kobiecej części jurty. Układ ten pojawia się czasem nawet w guanzach, tanich jadłodajniach lokowanych w jurtach bądź drewnianych barakach. W jurcie obowiązuje także cały szereg innych zwyczajowych nakazów i zakazów - warto się z nimi wcześniej zapoznać. Jurta, rys. M. Stalończyk 403 Kolisty kształt budynków nawiązuj ący do kształtu domostwa noma- dów pojawia się także w architekturze klasztornej (tzw. styl mongolski). Właśnie ów kształt odróżnia go od stylu tybetańskiego, którego przykładem w Mongolii jest choćby świątynia Erdeni Dzu, czy stylu chińskiego z "lecącymi dachami", widocznego w większości świątyń buddyjskich w Mongolii i poza nią. Zdarza się, że style te łączą się i przenikają w ramach jednej budowli lub zespołu klasztornego. W stylu mongolskim dominuje drewno jako materiał budulcowy, w tybetańskim -kamień, natomiast chińskim - cegła i ceramika na pokrycia dachowe. Dla stylu tybetańskiego bardzo charakterystyczne są smukłe prostokątne okna zwieńczone masywnym okapem. Świątynie i klasztory, których przed rewolucją komunistyczną było blisko 3 tys. w całej Mongolii, budowano według ścisłych kanonów opisanych w specj al- Jurtowy savoir-vivre * Przy wejściu - nie wolno nadepnąć na próg, który stanowi symboliczną granicę między domostwem i światem obcym. W czasach imperium mongolskiego za takie przewinienie w jurcie chana można było stracić życie. Dziś także często uważa się taki czyn za zły omen. * Sposób poruszania się po jurcie - zgodny z ruchem wskazówek zegara. Idąc od drzwi, ruszyć należy w stronę lewą (zachodnią), a dopiero potem, zmierzając powtórnie do wyjścia, przejść przez część kobiecą (wschodnią). Nakaz ten nie jest już tak restrykcyjnie przestrzegany * Poczęstunek- nie wolno odmawiać zwyczajowego poczęstunku, należy choćby tylko spróbować. Warto też pamiętać o zasadach częstowania wódką - podawanie miski prawą ręką podpieraną w łokciu przez rękę lewą. Podobnie jak miseczka z archi, tak i miski z przygotowanym poczęstunkiem są wspólne dla wszystkich obecnych. * Rozmowa - mile widziane są próby podjęcia rozmowy z gospodarzami, choćby przy pomocy minimalnego zakresu słów. Równocześnie powinno unikać się zbyt długich rozmów we własnym języku, niezrozumiałym dla gospodarzy. * Ogień - ogień uznawany jest za święty, nie należy doń wrzucać odpadków, wkładać ostrych przedmiotów itp. Nie powinno się też wyciągać w jego stronę nóg. 404 nych księgach wymogów architektonicznych. Stawiane były zwykle w miejscach eksponowanych, aby zwiększyć wrażenie ich potęgi. Wszystkie świątynie są zorientowane wejściami na południe. W zespołach klasztornych przed główną świątynią znajduje się plac ceremonialny: okrągły, wieloboczny lub kwadratowy (jest on szczególnie charakterystyczny dla świątyń w stylu mongolskim). Rodzaje świątyń i klasztorów lamajskich: dacan - wyższa szkoła lamajska dugan - mała świątynia, kaplica sum - świątynia w zespole klasztornym lub stojąca oddzielnie chijd - pojedyncza świątynia, kaplica churee - większy zespół klasztorny składający się z kilku świątyń. SZTUKA Poczucie piękna Zarówno filozofię życia, jak i sztukę mongolską charakteryzuje poczucie piękna i zmysł estetyczny. Piękno, według Mongołów, bierze się z otaczającej ich przyrody oraz moralności i etyki. Na przykład w sztukach malarskich piękno pre- zentowane jest za pomocą harmonii czystych kolorów i bogatej ornamentyki. Ważnym atrybutem sztuki jest jedność elementów statycznych i dynamicznych, równowaga form, a także głęboka symbolika różnych przedstawianych elementów. Organizacyjnym pryncypium sztuki mongolskiej jest kanon. Na długo przed twórczością Picassa anonimowy mongolski autor w buddyjskiej sutrze zatytułowanej Na temat zalet i wad człowieka rozpatrywał ciało człowieka jako jedną spójną całość składającą się z proporcjonalnych części. Sutra mówi też o ośmiu kryteriach perfekcyjności ciała i moralności, którymi są: brak zazdrości, lojalność, powściągliwość w mowie, prawdomówność, życzliwość, wrażliwość i płodność. Takie też postrzeganie stało się kanonem mongolskiej sztuki. Przede wszystkim przedstawianie bóstw było podporządkowane jasno sformułowanym zasadom sztuki buddyjskiej. W przedstawianiu bogów niezbędne było wyłuszczenie 32 głównych zalet i 80 drugorzędnych cech. Wszystkie proporcje centralnej figury były określone przez 9 poziomych, 12 pionowych i 7 skośnych linii. Te linie i pryncypia harmonizacji postaci nie były znane sztuce 405 europejskiej. Istotą mongolskiej estetyki jest też połączenie kanonu i dowolności wyrazu artystycznego. Surowe kryteria religijne przedstawiania piękna nie przeszkodziły wielkim artystom mongolskim w oddawaniu żywotności i ekspresji w swoich przedstawieniach charakteru ludzi. Malarstwo i rzeźba Religijne malarstwo na zwojach materiału, tzw. tanka, przywędrowało do Mongolii wraz z buddy- zmem i nabrało tutaj nowych cech przemieniając na "styl mongolski" kanony indo-tybetańskie. Mongolska tanka różni się od jej tradycyjnego pierwowzoru. Wyróżnia ją szczególnie subtelna linia, ekspresyjne wyobrażanie świętych cech charakteru, złożona kompozycja i ornamentyka. Zawsze podobała się też Mongołom harmonia czystych naturalnych kolorów bez kontrastów światła i cienia. Tanka stała się w Mongolii najbardziej popularnym rodzajem sztuk plastycznych. Były różne rodzaje tanki: gartan - na białym tle, martan - na czerwonym czy nagtan - na czarnym. Artyści malowali na bawełnianych strojach, płótnie i czasem jedwabiu. Naciągając kawałek materiału na ramę, artysta nasączał go mlecznym roztworem i płynnym klejem. Kiedy materiał trochę wysechł, pokrywał płótno mieszanką kredy i kleju, a następnie polerował powierzchnię, posypując drobinami piasku. Procedura była powtarzana kilka razy. Zamiast piasku używano czasami kamyków w celu otrzymania gładkiej i elastycznej nawierzchni. Zakończoną tankę zdobiono jedwabiem lub brokatem. Obraz mocowano na okrągłych drew- nianych kijach przyczepianych na dole i na górze obrazu i w taki sposób wieszano go w świątyni. Tanki nie były jednak tylko obrazami religijnymi wiszącymi na ścianach świątyń lamajskich. Miniaturowe ikony można było znaleźć w każdej niemal jurcie. W mongolskich muzeach spotkamy dzieła mistrzów malarstwa na zwojach, takich jak: Dżugder, Lam- zaw, Czojdżancan, Luwsanceren, Gendemdamba. Z tanki wyrodził się narodowy mongolski styl malarski zwany mongol dzurag. Malarstwo nie zachowuje tu zasad przestrzeni i perspektywy. Ponieważ wszystko w życiu jest ważne, nie ma rzeczy, które powinny znajdować się w centrum. Nie ma sensu wyróżniać rzeczy, gdyż zarówno pierwszy, jak i drugi plan są jednakowo istotne. Typowa dla stylu mongol dzurag jest też czystość barw i wyrazistość kształtów. 406 Łączone są elementy realistyczne z symbolicznymi, zarówno w kształtach, jak i kolorach oraz całej kompozycji. Mongol dzuragjest nie tylko stylem malarskim, ale całą filozofią oraz sposobem postrzegania i odczuwania otaczającego świata. Jednym z kontynuatorów mongolskiego stylu był B. Szaraw, urodzony w 1869 r. Najsłynniejszy jego obraz nosi tytuł Jeden z mongolskich dni. Brakuje na nim perspektywy, wszystkie postacie na obrazie są tego samego rozmiaru i każda wygląda tak, jakby miała być tą centralną, najważniejszą osobą. Również zwierzęta są tu obdarzone swoimi indywidualnymi cechami i wydają się ożywione. Absolutny pluralizm oddaje wizję świata ludzi ze stepu. Sza- raw znany jest też że swoich modernistycznych, socjalistycznych obrazów, m.in. namalował pierwszy w Mongolii portret Lenina. Największą postacią w rzeźbiarstwie mongolskim jest Dzanaba- dzarGombodżawyn (1635- 1723), nie tylko rzeźbiarz, ale też wielki przywódca religijny, ceniony buddyjski filozof, wyjątkowo uzdolnio- Symbole i kolory w malarstwie Malarstwo mongolskie charakteryzuje bogata i symboliczna ornamentyka. Rozróżnia się ornamenty geometryczne, roślinne, zoomorficzne oraz prezentujące żywioły. Najpopularniejszy jest geometryczny symbol zwany ólgij, który spotkamy nie tylko w dziełach malarskich, ale też na wielu przedmiotach użytkowych koczowników, meblach, drzwiach jurty, srebrnych naczyniach, jedwabnych strojach, siodłach. Jest to symbol szczęścia i długowieczności. Z symboli przedstawiających żywioły charakterystyczna jest błyskawica zwana oczii, symbolizująca odwagę, niezwycię- żoność oraz symbol obłokowy mówiący o szczęściu. Również kolory miały swoistą symbolikę. Często były to kolory związane ze stepem: * zielony - oznaczał wieczne życie, witalność, rozkwit, * biały - symbolizował czystość, * czarny - zdradę i nieszczęście, * żółty - miłość. 407 ny lingwista znający język tybetański i sanskryt, pierwszy bogdo-gegen w Mongolii oraz polityk. Dzana - badzar był od dzieciństwa geniuszem, już w wieku trzech lat potrafił podobno czytać sutrę (święty tekst buddyjski uważany za mowę samego Buddy lub jego bezpośrednich uczniów). Jego mistrzem był Nam- chajsodnom, tybetański nauczyciel związany z piątym dalajlamą. Za namową swojego mistrza Dzanaba- dzar wyjechał do Tybetu w 1649r., gdzie odwiedził naj słynniej sze klasz- tory lamajskie, pałac Potali w Lha- sie i inne święte, niezwykle miejsca Tybetu. W Lhasie Dzanabadzar pobierał nauki m.in. u samego da - lajlamy. Za namową lamajskich mistrzów wrócił do swego kraju, aby "przynieść ludziom świadectwo i światło wiary". Najbardziej znanym dziełem Dzanabadzara-rze- biarza jest wykonana ze złota i srebra statua Wadżrathary (opiekuna światła), zwana Oczirdar, wysokości 73 cm, którą dzisiaj można podziwiać w głównej świątyni klasztoru Gandan Gol Sum. Oczirdar jest chwałą piękności człowieka i personifikacją harmonii ciała i duszy. W swoim rzeźbiarstwie Dzanaba- dzar w szczególny sposób łączył kanony buddyjskie z narodowymi tradycjami sztuki mongolskiej. Znane są rzeźby Dzanabadzara odlane z brązu, które wyróżnia artystyczny perfekcjonizm i emana- cja siły duchowej. Pięć posągów Dchjani-budu, wielkości 72x 46 cm, przedstawia pięć wcieleń świętych zalet duszy. Jednak najsłynniejsze są statuetki bogini Tary wykonane z brązu. 21 posągów Tary wystawiono w pałacu Bogdo-chana w Ułan Bator. W wyobrażeniach piękna kobiecego udało się Dzana- badzarowi osiągnąć perfekcyjność w proporcjach oraz wyrażeniu tajemnicy, która wyróżnia genialnych twórców sztuki. Równie zachwycająca jak posągi Tary jest statua bogini Sijamatary z charakterystycznym łagodnym uśmiechem. Krytycy sztuki skłonni są nazywać statuę Sijamatary mongolską Gio- condą. Rzemiosło artystyczne Wrodzone poczucie piękna u Mongołów sprawiało, że ozdabiali wszystkie przedmioty codziennego użytku. Najstarszą tradycją rzemieślniczą było kowalstwo. Tradycje wytwarzania wyrobów z metalu sięgaj ą czasów Hunów. Kowalstwo pojawia się w le- gendach mongolskich. Jedna z nich opowiada jak przodkowie Mongołów roztopili zbocze góry, na którym wytapiano żelazo za pomocą miechów 408 kowalskich i wielkich ognisk, a następnie ukryli się przed wrogami w zamkniętej w ten sposób dolinie górskiej. Z tej doliny wydostali się później ich potomkowie - dzisiejszy lud mongolski. Zawód kowala był bardzo ceniony w państwie mongolskim - byli oni niezbędni na dworze chanów, gdzie uprawiali głównie rze- miosło wojenne. Nazywano ich dar- chanami, a imię to stało się z czasem tytułem nadawanym zasłużonym lu- dziom niskiego pochodzenia, który zwalniał ich z wszelkich powinności na rzecz władców. W opowieściach średniowiecznych podróżników znajdziemy informacje na temat przyozdabiania jurt, siodeł, uprzęży oraz niezwykłych wyrobów rzemiosła artystycznego znajdujących się w jurtach rodzin mongolskich. Przybysze byli zafascynowali, widząc mongolskich pasterzy w bogato zdobionych ubraniach i cennej biżuterii. Praktycznie wszystkie wyroby użytkowe nosiły znamiona dzieł sztuki dekoracyjnej. Kobieca biżuteria: kolczyki, bransolety, pierścionki, zapinki do włosów, ozdoby na głowę, wisiorki itp., były w rzeczywistości unikalnymi wyrobami rzemiosła artystycznego. Bogato zdobiono i dekorowano także inne przedmioty codziennego użytku, takie jak: noże, naczynia, meble, strzemiona, siodła i różne atrybuty konne. Finezyjnie przyozdabiano też części ubioru i buty, szczególnie buty gatal z zakrzywionym do góry czubkiem. Większość przedmiotów użytkowych wykonywało na własne potrzeby każde niemal gospodarstwo domowe. Do dzisiaj Mongołowie używają narzędzi i biżuterii odziedziczonej po przodkach. Nierzadko spotkamy na stepie starsze Mongołki przy codziennych zajęciach domowych ubrane w piękną i finezyjną biżuterię. Charakterystyczne są też srebrne, bogato zdobione czarki do archi, w których podaje się gościom wódkę. Inne naczynia używane przez Mongołów, np. metalowe czy porcelanowe czajniki, są już dzisiaj sprowadzane z Chin. Nadal jeszcze przyozdabia się i dekoracyjnie wykańcza mongolskie drewniane siodła, tabakierki, czapki ze szpiczastymi srebrnymi końcówkami, a także noże i inne przedmioty użytkowe. Wśród tradycyjnych rzemiosł mongolskich trzeba wymienić także rzeźbienie w kościach, wyroby ze skóry, wyszywanie i jedwabne aplikacje. Muzyka i taniec Mongołowie są narodem bardzo muzykalnym, a przede wszystkim uwielbiają śpiewać. Podróżnicy śre- 409 dniowieczni pisali, że mieszkańcy stepu chętnie śpiewali pieśni. Do dziś wykonuje się prastare mongolskie rzewne piosenki stepowe, zwane urt- du4"długa piosenka"), z charakterystycznym zawodzeniem na wysokich tonach. Oddają one bezmiar otaczającego świata i stepu, opowiadają o życiu nomadów, miłości, zwierzętach, koniach, krajobrazie. Stepowe piosenki można często usłyszeć na żywo, podróżując publicznymi środkami transportu. Urt- duu - stepowa piosenk o miłości do koni i otwartych prze -strzeni Konie są jak ptaki, którym dodano grzywy Stukot ich kopyt to muzyka Są jak błyszczące gwiazdy lub cień widziany z oddali Koń bajkowy, moc tworzenia Przeznaczenie człowieka i topa-zowy klejnot Skarb, którego nic nie zastąpi Mongołowie mają też specjalne piosenki, które śpiewają zwierzętom domowym, np. kiedy te choruj ą i nie chcą opiekować się nowo wydanym na świat potomstwem. Muzyka taka ma moc uzdrawiania. Bardzo charakterystyczny jest też gwizdośpiew zwany chumu, po - legający na wydobywaniu za jednym razem głębokich gardłowych tonów. Mongołowie prezentują zwykle chumu bez akompaniamentu, ale szczególnie ciekawie brzmi on, kiedy towarzyszą mu tradycyjne instrumenty: bębny [dzoo, damar), mongolski rodzaj lutni [towszuur] czy najbardziej znany instrument szarpany- morin chuur. Morin chu- ur, zwany też "mogolskimi skrzypcami", to instrument drewniany o prostokątnym pudle i długim gryfie zakończonym wy- rzeźbioną głową konia, z dwiema strunami wykonanymi z końskiego włosia. Tradycyjnym tańcem Mongołów wykonywanym przez lamajskich mnichów jest cam -rytualny taniec Morin chuur, rys. W. Kwiecień 410 w maskach. Taniec ten stanowi swoiste misterium teatralno^eligij - ne, praktykowane w Tybecie od VII w. Rytualny taniec pantomimicz- ny wywodzi się z dawnych rytuałów szamańskich mających na celu przej ście do świata duchów. Cam przedstawia bóstwa, które po śmierci czekają na ludzi oraz odpędza złe demony od danej miejscowości czy klasztoru. Aktorzy-tancere ubrani są w maski taneczne przedstawiające zarówno bogów złych, jak i dobrych. Maski wykonywane z masy papierowej z dodatkiem kleju i gipsu (papier mache), są następnie malowane i zdobione kamieniami szlachetnymi. Najbardziej popularnymi bóstwami przedstawianymi na maskach jest siwy starzec Cagaan (Biały), jeden z siedmiu tengri wysyłanych na ziemię (maska komiczna), buddyj ski patron Mongolii, obrońca buddyzmu - Begce-darmapala (maska przerażająca) oraz Lasz-ehan, patron sztuki (maska komiczna). Teatralny rytualny cam pierwszy raz zaprezentowano w Erdeni Dzuu (tutaj też oglądać można dużą kolekcje masek). Cam rozprzestrzenił się następnie na wszystkie klasztory mongolskie, w którym miał swoje indywidualne wersje związane z rodzajem masek i choreografią. Najbardziej uroczyste ceremonie odprawiano dziewiątego dnia ostatniego miesiąca lata. WSPÓŁCZESNA KULTURA ____________I SZTUKA MIEJSKA____________ Kultura i sztuka miasta rozwinęła się w XIX i XX w., a szczególnego charakteru nabrała w okresie komunizmu. Powstawały wtedy teatry, muzea i pomniki itp. W każdym choćby najmniejszym mieście Mongolii, mimo że przecinała je tylko jedna asfaltowa ulica, musiał znaleźć się monumentalny teatr, muzeum, a także betonowe pomniki i postumenty stanowiące wizytówkę miasta. W chwili obecnej część z tych obiektów jest w stanie upadku, zamieniając się powoli w ruinę. Do pocz. XX w. sztuka mongolska była zdominowana przez sztukę sakralną i użytkową. W czasach komunizmu przejęła wpływy socrealistyczne, podczas gdy obecnie obserwuje się ponowny zwrot w kierunku dawnych tradycji. W teatrach organizowane są występy zespołów tradycyjnych, pieśniarzy i muzyków wygrywających na mo- rin-huur czy tancerzy w maskach cam. Dzisiaj kultura i sztuka miej - ska tak naprawdę skupia się głównie w Ułan Bator, a i tak bazuje ona w dużej części na tradycyjnej kultu- 411 rze mongolskiej. Ulubionym wydarzeniem kulturalnym miastowych jest wciąż Festiwal Naadam. W miastach ścierają się elementy kulturowe i architektoniczne pochodzące z różnych okresów historii mongolskiej. Obok XIX-wiecznych lamajskich świątyń stoją powstałe w latach 40. i 50. typowo socrealistyczne ciężkie budowlez płaskorzeźbami i freskami o wydźwięku polityczno-propagandowym (obowiązująca tematyka: przyjaźń mongolsko-rosyjska, bohaterowie rewolucji 1921 r., idealizacja urbanizacji i uprzemysłowienia). Obok dzielnic jurtowisk stoją betonowe blo - kowiska, budowane w latach 80. Najnowszym zwiastunem tworzenia się zalążków gospodarki rynkowej są pojawiające się gdzieniegdzie nowoczesne budowle w stylu zachodnim - hotele, biurowce, banki. W miastach mongolskich w całym kraju dominuje mało estetyczna zabudowa jurtowo -barakowa, gdzie w rzędach ulic znajdują się niewielkie posesje porozdzielane płotami z desek. Na posesjach tych stój ą jurty i budynki mieszkalne o dość prostej konstrukcji, przypominające drewniane budy. Takie jurtowiska to wynik dostosowania kultury nomadów, charakteryzującej się brakiem tradycji architektonicznych, do osiadłego stylu życia. Efekty nie są specjalnie imponujące. Zabudowane jurtowiskami wzgórza widziane z daleka mogą się kojarzyć z podmiejskimi slumsami amerykańskich metropolii. W miastach, a głównie w Ułan Ba- tor, widoczne są wpływy masowej kultury Zachodu. Powstają liczne dyskoteki, kluby nocne i bary z muzyką ze światowych list przebojów. Mimo tych tendencji Ułan Ba tor nadal pozostaje jedną z nielicznych stolic na świecie, gdzie nie zbudowano jeszcze McDonaldsva (prawdopodobnie ze względu na duże przywiązanie Mongołów do tradycyjnej kuchni). __________KUCHNIA MONGOLSKA Kuchnia mongolska jest kuchnią typowo mięsną, choć wiele mongolskich potraw to różnego rodzaju specjały mleczne i mączne. Warzywa są bardzo rzadkim dodatkiem w mongolskiej kuchni. Zapotrzebowanie na witaminy jest rekompensowane głównie spożywaniem produktów mlecznych. Latem Mongołowie urozmaicają niektóre dania dodatkiem dziko rosnących przypraw, takich jak szczypiorek (zwany mangir) i czosnek 412 Potrawy mięsne Najbardziej popularnym gatunkiem mięsa spożywanego w Mongo- lii jest tłusta baranina. Barana zabija się tradycyjną metodą, dokonując poprzecznego cięcia na klatce piersiowej, wprowadzając rękę do środka i zaciskając palce na aorcie. W ten sposób zwierzę nie męczy się i nie marnuje się jego krew. Każda część baraniny nadaje się do spożycia. Mięso jest gotowane albo suszone, zkości gotuje się rosół, a wnętrzności, jelita i krew zwierzęcia służą do wyrobu kiełbasy, którą przyrządza się z dodatkiem soli, cebuli i czosnku. Na stepie mięso gotowane jest raz dziennie. Rano i po południu spożywa się głównie herbatę z mlekiem, przetwory mleczne oraz mięso ugotowane zeszłego wieczoru. Jedzenie gotuje się tylko na kolację - jest to głównie gotowane mięso i rosół, do którego czasem dodaje się makaron albo ryż. Bardzo ciekawe są metody konserwacji i przechowywania zapasów pożywienia na stepie, wypracowane ze względu na specyficzny styl życia nomadów i trudne warunki klimatyczne kraju. Mięso (a także sery) suszy się zwykle na wolnym powietrzu. Tak najczęściej przygotowuje się zapasy wołowi- ny, a także innych gatunków mięsa (np. mięsa renifera spożywanego przez Caatanów). Mięso tnie się na długie paski, a następnie zawiesza w cieniu w przewiewnym miejscu. Wysycha bardzo szybko, stając się tak twarde, że trudno je ukroić nożem. Przed użyciem takie wyschnięte paski mięsa [hord] wrzuca się do wrzącej wody i za kilka minut gotowy jest już pożywny rosół. Metodą przechowywania suszonej wołowiny podczas podróży jest trzymanie jej w wyczyszczonym wołowym żołądku. Jednym z najbardziej tradycyjnych posiłków mongolskich jest boodog. Przyrządza się go z mięsa koziego lub tarbagana. Wyciągnąwszy kości i wnętrzności z ciała przez otwór szyjny, wkłada się do środka rozgrzane do czerwoności kamienie i zamyka otwór szyjny, a ciało zwierzęcia piecze na rożnie. Tradycyjną potrawą (stanowiącą główne danie podczas celebracji Cagaan Sar) jest ugotowany w całości kark barana, który układa się na dużym talerzu i dekoruje kawałkami ugotowanego mięsa, a także nogami i głową baranią. Z innych bardzo dzisiaj popularnych potraw mięsnych kuchni mongolskiej, które możemy spotkać w przydrożnym barze-guanzie trze- 413 Kobieta przygotowująca strawę, rys. M. Stalończyk 414 ba wymienić chuuszury, czyli placki z pszennej mąki nadziewane mielonym mięsem (zwykle baraniną) i smażone na tłuszczu, buudze (inaczej boży) - pierogi z mięsem, przypominające kołduny, gotowane na parze, a także sors - wątróbkę zawijaną w błonę łojową i zapiekaną na ogniu. Produkty mleczne Produkty mleczne, które Mongołowie spożywają w okresie letnim, to głównie kwaśne mleko, twarogi i różne rodzaje serów, z których każdy ma swoją nazwę. Te same produkty sporządzone z mleka innych zwierząt smakują zupełnie inaczej. Mongołowie nie piją surowego mleka, ale zwykle używają go jako dodatek do herbaty lub przetwarzają na sery i masło. Z mleka wyrabia się przede wszystkim urum, czyli mongolską wersję masła. Proces jego produkcji jest wyjątkowo prosty. Gotujące się mleko jest rozbełtywane, dopóki nie utworzy się na jego powierzchni cienki kożuch. Kożuch zdejmowany jest z mleka, studzony i suszony. Urum przechowuje się w drewnianych beczkach albo skórzanych torbach nawet przez całą zimę i częstuje się nim zwykle gości odwiedzających jurtę. Można go spożywać bez dodatków lub z serem czy wysuszonym twarogiem albo też dodać do herbaty. Przez roztopienie urumu Mongołowie otrzymują żółte masło, zwane szar tos, które również można przechowywać przez całą zimę i używać do smażenia mongolskich ciasteczek zwanych gambiia. Innym bardzo popularnym przetworem mlecznym jest aarul. Niektórzy twierdzą, że to dzięki darniowi Mongołowie mają tak silne, zdrowe i śnieżnobiałe zęby. Aarul to po prostu zsiadłe mleko, odwodnione i wysuszone na słońcu i świeżym powietrzu. Ciekawostką jest, że aarul się nie starzeje i nie psuje. Z biegiem czasu staje się jedynie coraz twardszy. Mongołowie bardzo lubią ssać ten specjał. W ciągu dnia herbata z mlekiem oraz aarul stanowią główne pożywienie pasterza. Dla dzieci największym przysmakiem jest aarul z dodatkiem cukru. Tradycyjne napoje Suute-eaj {suutej caj), czyli mongolska wersja herbaty, jest codziennym napojem mieszkańców Mongolii. Jej smak znacznie różni się od smaku herbaty, do którego przywykliśmy w Europie. Podstawę gorącego napoju stanowi mieszanka wysuszonych ziół zebranych na ste- 415 pie. W różnych częściach kraju są to różne gatunki roślin. Mongolska herbata przyrządzana jest z dodatkiem tłustego mleka (koziego, krowiego, wielbłądziego) i szczypty soli. Doskonale gasi pragnienie i jest pożywna. W zimie pije się herbatę w wersji bardziej kalorycznej, z dodatkiem zjełczałego tłuszczu i krwi. Gospodyni jurty parzy suute-caj w dużych ilościach kilka razy dziennie. Najczęściej spotkanym dzisiaj sposobem przyrządzania herbaty jest zaparzanie jej w dużym naczyniu (przypominającym kształtem miednicę). Pani domu wlewa do naczynia wodę i mleko w podobnych proporcjach, które doprowadza do wrzenia na rozgrzanym piecu ustawionym pośrodku jurty. W międzyczasie dosypuje garstkę soli, a gdy woda z mlekiem zaczyna się gotować, gospodyni dodaje garść zasuszonych ziół i przykrywa naczynie, aby herbata mogła się zaparzyć. Po kilku minutach wlewa gorący napój do metalowego czajnika, a następnie napełnia nim porcelanowe czarki, w których podaje herbatę domownikom i gościom. Ajrak, znany też jako kumys, jest ulubionym napojem Mongołów już od setek lat. "Latem piją mleko klaczy" - napisał Wilhelm Rubruk o Mongołach, kiedy odwiedzał kra- inę Czyngis - chana wXIII w. Ajrak jest napojem orzeźwiającym w lecie oraz rozgrzewającym w mroźne zimowe dni. Klacze dojone się trzy albo cztery razy dziennie i dają za każdym razem około litra mleka. Wlewane następnie do skórzanych worków, fermentuje przez dzień i noc, ubijane od czasu do czasu drewnianym ubijakiem. Następnego dnia jest już gotowe do spożycia. Zawiera wówczas około 3 - 4%. alkoholu. Smak ajraku można porównać do smaku kwaśnego mleka krowiego. Jest jednak także trochę cierpki, szczególnie na terenach pu - stynnych i półpustynnych, gdzie konie pasą się na skąpej i uboższej w składniki mineralne roślinności. Smak kumysu zależy od paszy, którą podaje się koniom oraz od miejsca ich wypasu i składników roślinności, którą się żywią. Ponoć najlepszy kumys można spotkać w ajmakach Archangaj i Bulgan. Smakosze doceniają też ajrak produkowany na Gobi. Ajrak a tradycja nomadów Smak i zapach ajraku nieustannie towarzyszy w podróży przez Mongolię, każdy gość pojawiający się w progu jurty jest nim częstowany. Nie można odmawiać poczęstunku kumysem, bo oznaczałoby to brak 416 szacunku dla gospodarzy, ich prastarej kultury i tradycji, którymi tak się szczycą. Mongołowie mówią, że w kobylim mleku, przyrządzanym według kilkusetletniej tradycji odziedziczonej po przodkach, drzemie potęga tradycji ich narodu. Ajrakiem częstuje się więc najlepszych gości, przy miseczce kumysu odbywają się wszelkie rozmowy i zabawy towarzy- skie, a wśród nich najbardziej ulubione tu ze wszystkich gry w kości. Jest to też napój świąteczny, którym nagradza się zwycięzców wyścigów konnych, zawodów łuczniczych czy zapasów i który spożywa się podczas wszystkich świąt i rytuałów mongolskich. Nie bez znaczenia jest biały kolor kumysu, który był zawsze świętym kolorem Mongołów oznaczającym szczęście i radość. Ajrak jest też symbolem wolności i swobody mongolskiego koczownika. Archi (mongolska wódka) jest mocniej szym trunkiem Mongołów, który otrzymuje się z destylowanego kumysu. Ma on około 10 -12% alkoholu, jest przezroczysty, bez specjalnego smaku. Archi zawsze podaje gościom gospodarz, najstarszy mężczyzna w jurcie. Wódkę pije się w srebrnej czarce, którą napełnia gospodarz i podaje najstarszej osobie. Przed wypiciem wypada pokropić cztery strony świata kilkoma pierwszymi kroplami. Wypija się jedynie łyk archi i oddaje czarkę gospodarzowi, który ponownie ją napełnia, tak aby zawsze było wódki po brzegi i podaje następnej osobie według wieku. Z napojów alkoholowych Mongołowie, głównie ludność mieszkająca w miastach, piją również piwo ryżowe sprowadzane z Chin oraz rosyjską wódkę, znacznie mocniejszą od tradycyjnej archi stepowych koczowników. _________________RELIGIA_________________ Na terenach dzisiejszej Mongolii funkcjonowało obok siebie wiele różnych religii. Oprócz szamani- zmu rozwinął się tu maniheizm, chrześcijaństwo nestoriańskie, islam, buddyzm, taoizm i kon - fucjonizm. Państwo mongolskie w XIII w. i później cechowało się znaczną tolerancją religijną. Za czasów chana Munkego organizowano na przykład dysputy z udziałem przedstawicieli trzech religii, przy czym sam władca pilnował, by nie obrażano żadnej za stron. Często członkowie jednej rodziny należeli do różnych wyznań. Zdarzało się również, że niektóre osoby zmieniały wyznanie kilkakrotnie w ciągu ży- cia, np. Oldzejtu, jeden z władców 417 mongolskiego państwa ilchanów, został najpierw chrześcijaninem, później przeszedł na buddyzm, a na końcu na islam. Ostatecznie w XVI w. buddyzm zdominował inne wyznania w Mongolii. Dziś jest on religią wyznawaną przez zdecydowaną większość Mongołów. Szamanizm Pierwotną religią Mongołów był szamanizm, początkowo najprawdopodobniej pomieszany z jeszcze wcześniejszymi wierzeniami (m.in. z totemizmem). Wyznawały go ludy zamieszkujące Mongolię w najdawniejszym okresie, jak Hunowie, Żołżanie (Awarowie), Turcy or- chońscy i inne. Także w początkowym okresie imperium mongolskiego dominował sza - Szamanizm nie stanowi jednolitego systemu religijnego, brak w nim bowiem uporządkowanej doktryny - jest to raczej dość chaotyczny zespół wierzeń, który w różnych obszarach Azji posiadał różne odmiany, ale były pewne elementy wspólne: po- dział wszechświata na świat górny, środkowy, dolny, rola szamanów jako pośredników między tymi światami i in. (więcej o szamanizmie zob. Atlas religijny na końcu przewodnika). Tym co odróżniało szamanizm mongolski choćby od buriackiego była wiara w najwyższe bóstwo. Dla Mongołów było nim Tengri - bó - Owoo, rys. W. Kwiecień 418 stwo nieba, czy raczej samo deifiko- wane niebo. Określano go różnymi epitetami: Móngke Tengri (Wieczne Niebo), Deere Tengri (Wysokie Niebo), Erketii Tengri (Wszechmocne Niebo). Innym mongolskim bóstwem było bóstwo ziemi - Etuken lub Eke Etuken (Matka Ziemia). Podobnie czczono słońce, księżyc, wodę, a także szereg elementów otaczającej Mongołów przyrody. Tajna historia Mongołów opisuje modły dziękczynne wykonywane przez Czyngis-chana do Słońca: "[...] zwrócił się w stronę słońca, założył swój pas na szyję, przewiesił czapkę przez rękę, bił się w piersi i dziewięciokrotnie przyklęknął w stroną słońca i złożył ofiarę oraz odmówił modlitwę". Mongołowie czcili także ogień, a w szczególności ognisko domowe, zaś duch ogniska domowego był zgodnie z wierzeniami duchem opie- kuńczym. Ognia więc nie wolno było obrazić rzucaniem doń nieczystości, odpadków, wkładaniem ostrych przedmiotów. Należało natomiast przed posiłkiem wrzucić do niego najsmaczniejsze kąski. Oprócz kultu ognia bardzo rozpowszechniony był też kult zwierząt, a także kult przodków. Wizerunki zmarłych, nazywane ongonami, umieszczano w jurtach. Miały one zapewnić powodzenie gospodarzom, a także po- moc w przypadku chorób i innych nieszczęść. Cześć oddawana bóstwom wyrażała się głównie w składaniu im ofiar. Oddawano bóstwom cząstkę napój ów i pokarmów - rytu- ał kropienia w cztery strony świata przetrwał do dziś. Wierzenia szamańskie zachowały się w Mongolii jedynie w szczątkowej formie. Wiele elementów szamańskich przejął buddyzm. Najbardziej widocznymi dziś pozostałościami tego archaicznego zespołu wierzeń są owoo (obo) - kamienne kopce często usypane na wzgórzach, przy których składano ofiary bóstwom. Także wiele rytuałów powszechnych i dziś wiąże się z kultem przodków, duchów opiekuńczych czy innych elementów przyrody. Są jednak jeszcze w Mongolii nieliczne ludy wciąż kultywujące szamanizm, np. tuwińskie plemię Sojo- tów (Urianchajców), zwane przez Mongołów Caatanami, żyjące w Sa- Janach. Buddyzm tybetański (lamaizm) Tybetańska wersja buddyzmu, zwana lamaizmem, pojawiła się w Mongolii już za czasów imperium (o założeniach tej religii zob. Atlas religijny na końcu przewodnika). Za lamaizmem opowiadał się zdecydowanie chan Kubiłaj, dzięki które- 419 mu religia ta cieszyła się dość dużą popularnością w państwie mongolskim. Upadek dynastii mongolskiej w Chinach zahamował rozprzestrzenianie się lamaizmu na kilka wieków. Dopiero pod koniec XVI w. nastąpiła ponowna ekspansja tego systemu religijnego na tereny mongolskie. Wiązało się to z najazdem feudałów południowo- mongolskich na Tybet, którzy zawiązali porozumienie z kastą łamów tybetańskich. Lamaizm rozprzestrzenił się na terenach Mongolii bardzo szybko. Przyjął go Altan- chan, dostosowując jednak jego wymogi do warunków życia ko- >jC czowniczego - zezwolono m. in. na jedzenie mięsa i zabijanie zwierząt. Kolejny mongolski władca będący wyznawcą lamaizmu, Aba- taj -chan, kazał wybudować klasztor Erdeni Dzu, który ukończono w 15 8 6 r. Wkrótce potem cała Mon- golia pokryła się siecią klasztorów. Także liczba łamów szybko rosła - tendencje te utrzymywały się nieprzerwanie aż do końca pierwszego ćwierćwiecza XX w. Lamaizm rozwijał się w Mongolii bez przeszkód do roku 1924 (bez przeszkód - jeśli pominąć pewne ograniczenia stosowane przez administrację chińską w czasach uzależnienia od L Lamowie, rys. M. Stalończyk 420 Chin). W okresie komunizmu zupełnie zlikwidowano kościół la - majski w Mongolii. Najbardziej masowe działania antylamajskie podejmowano w czasach stalinizmu. Zamordowano wtedy tysiące mnichów, wielu zmuszono do ucieczki. Większość klasztorów zrównano z ziemią, posągi bóstw lamajskich rozbijano, zrzucano do rzek. Klasztorów zachowało się zaledwie kilka, w tym Erdeni Dzu w Charchorin i Gandan w Ułan Ba- tor. Naocznym przykładem tych dokonanych zniszczeń jest klasztor Manszir leżący u stóp góry Bogd Uul w pobliżu Ułan Bator, gdzie mieszkało ongiś 1500 mnichów. Wszyscy zostali wymordowani, a klasztor zamieniono w ruinę. Obecnie lamaizm znów odrodził się w Mongolii. Gandan, który stanowił przez lata rodzaj "egzotycznej osobliwości dla turystów", znów zapełnił się mnichami. Buduje się stale nowe świątynie - i w Ułan Bator i na prowincji kraju. Chrześcijaństwo Jedną z religii najwcześniej poznanych przez Mongołów jest chrześcijaństwo. Chodzi tu o chrześcijaństwo nestoriańskie, które pojawiło się na terenach mongolskich już w Vw. Niektóre ludy mongolskie w XII i XIII w. wyznawały nestoria- nizm (np. Kereici, którzy przyjęli go w wieku XI). Do jego rozpowszechnienia przyczynili się misjonarze, ale i kupcy. W Europie wiedziano o postępach chrześcijaństwa na tych terenach. Funkcjonowała tam nawet legenda o chrześcijańskim królestwie księdza Jana, który jakoby miał walczyć w tej części Azji z muzułmanami. I choć islam faktycznie rozwinął się na niektórych terenach imperium (np. Złota Orda), chrześcijaństwo miało szczególnie mocną pozycję wśród Mongołów. Jednym z władców, który szczególnie popierał chrze- ścijaństwo, był chan Gujuk, który, jak donosi Raszyd ad-Din, "zawsze dopuszczał naukę kapłanów i chrześcijan", a za jego rządów "sprawy chrześcijan wzięły górę". Także wiele kobiet związanych z dworem było nestoriankami, m.in. synowa Czyn- gis-chana, azarazem matka dwóch innych chanów: Munkego i Kubiła- ja. Także żona Hulagu, brata wspomnianych chanów i władcy państwa ilchanów (dziś Iran), była nestorian- ką. Dzięki wstawiennictwu tej ostatniej nie prześladowano chrześcijan w podbitym przez Hulagu państwie szachów Chorezmu. Co więcej cieszyli się oni dużym poparciem wśród kolej nych mongolskich władców pań- stwa, Ilchanowie widzieli bowiem 421 w chrześcijaństwie siłę polityczną, która mogłaby pomóc im w podboju Egiptu. Za rządów synów Hulagu (II poł. XIII w.) bito nawet monety ze znakiem krzyża i napisem "W imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego". Czasy te jednak przeminęły dość szybko i na terenach państwa ilchanów czy Złotej Ordy zapanował islam. Obecnie po upadku komunizmu chrześcijaństwo pojawiło się w Mongolii znowu. Jego obecność wiąże się z mi- sjonarzami chrześcijańskimi docierającymi coraz liczniej do Mongolii. Islam Islam zaczął się rozpowszechniać wśród ludów koczowniczej zachodnich stepów w X w. Głównymi propa- gatorami tej religii byli kupcy muzułmańscy. Mongołowie z jednej strony cenili wysoki poziom kultury świata islamu i dobrą jakość pochodzących stamtąd produktów, lecz z drugiej strony nie mogli tolerować niektórych norm obyczajowych muzułmanów. Na przykład podrzynanie gardeł zwierząt czy oblucje w zbiornikach bieżącej wody stały w sprzeczności z wyrosłymi z szamanizmu przekonaniami Mongołów. Mimo tych rozbieżności i wynikłych na ich tle konfliktów, chętnie korzystano z usług muzułmanów w handlu i administracji. Islam nie zakorzenił się wśród rdzennej ludno- ści mongolskiej, lecz głównie na terenach zdominowanych przez ludność niemongolską. Obecnie w Mongolii żyje odsetek ludności muzułmańskiej (głównie Kazachowie w zachodniej Mongolii). Jest to jednak islam przystosowany do warunków stepowych: przestrzeganie doktryny religijnej nie jest tu tak restrykcyjne. Nanicheizm, taoizm i konfucjanizm Systemem religijnym, który pojawił się na terenach mongolskich w okresie panowania Ujgurów (745 - 840) był manicheizm. Religia ta stworzona przez Maniego w Persji w III w. rozprzestrzeniła się na różne obszary Azji. W samej Ujgurii, mimo że była religią oficjalną, nie wyparła szeregu innych wierzeń. Religia ta zniknęła z owych terenów wraz z upadkiem państwa Ujgurów. Oprócz tego na terenach Mongolii mieszkali wyznawcy religii, które przywędrowały z Chin (taoizm i kon- fucjanizm), nigdy nie zdobyły one jednak znaczącej pozycji w Mongolii. OCHRONA DZIEDZICTWA PRZYRODNICZEGO I KULTUROWEGO Mongołowie wierzą, że wszystko co piękne ma swe źródło w przyrodzie. Ochrona przyrody, otaczanie opieką drzew, zwierząt i ustanawia- 422 nie świętymi i nietykalnymi górskich szczytów mają swe długie tradycje. Od dawien dawna były one związane ze szczególną filozofią i stylem życia koczowników, tak bardzo zależnym od otaczającej przyrody i podporządkowanym kultowi Matki Ziemi i wierzeniom o świętości przyrody. Dlatego też dzisiej sze tereny prawnie chronione w Mongolii reprezentują nie tylko unikalne wartości przyrodnicze i krajobrazowe, ale są też obszarami o wysokiej wartości historyczno-kulturowej, terenami uważanymi od wieków za święte siedziby bóstw, albo miejscami upamiętniającymi pewne wydarzenia historyczne. Na większości obszarów chronionych spotkamy zabytki dziedzictwa kultu- rowego wkomponowane w dziewiczy krajobraz stepu, gór, pustyni, takie jak malowidła naskalne, inskrypcje turkuckie na stelach nagrobnych, kurhany Hunów, kamienne posągi, świątynie lamajskie, ruiny klasztorów itp. Historia ochrony przyrody Z relacji średniowiecznych podróżników wiemy, że Mongołowie już w XII w. stosowali prawne instrumenty ochrony przyrody, ustanawiając okresy ochronne zwierząt i zakazy polowania na zające, sarny, jelenie czy antylopy dżereń. WII poł. XII w. kodeks ustanowiony przez Kubiłaja, wnuka Czyngis - - chana, zabraniał polowam w okre- sie godowym zwierząt i nakazywał troszczyć się o drzewa. Wiele pasm górskich i szczytów od dawien dawna uważanych było za święte i otaczanych szczególną ochroną. Święta góra Bogd Uul była chroniona jako miejsce kultu już od przełomu XII i XIII w., a w 1778 r. doczekała się formalnej ochrony w formie Obszaru Ścisłej Ochrony Bogd chaan. Jest to więc jeden z pierwszych terenów chronionych na świecie. W latach 1709 - 1799 na mocy praw Chach Juram 16 gór zostało objętych zakazem polowań, uprawy ziemi i ścinania drzew. W czasach komunistycznych w latach 1957 - 1990 ustanowiono dziesięć kolejnych obszarów prawnie chronionych. Po zmianach politycznych, począwszy od roku 1990, ochrona przyrody stała się priorytetowym celem działania rządu i powołano 15 nowych obszarów chronionych. Obecnie istnieje w Mongolii 26 terenów prawnie chronionych należących do czterech kategorii, o łącznej powierzchni 126 tys. km2, co stanowi ok. 8% powierzchni państwa. Jest to obszar wielkości ponad 40% terytorium Polski. Dla porównania w Polsce tereny, których nadrzędnym celem 423 funkcjonowania jest ochrona przyro- dy (parki narodowe i rezerwaty przyrody), stanowią 1,4% powierzchni kraju. Mongolskie Ministerstwo Ochrony Przyrody i Środowiska zamierza poszerzać sieć obszarów chronionych, licząc na to, że przyciągną one do kraju turystów z całego świata poszukuj ących kontaktu z pierwotnym środowiskiem. Długofalowym celem strategicznym jest objęcie ochroną przynajmniej 30% powierzchni kraju. Podczas Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro przedstawiciele władz Mongolii zapropono- wali, aby całemu terytorium tego państwa nadać statut światowego rezerwatu biosfery UNESCO. Obszarowy system ochrony przyrody Obszary chronione Mongolii zalicza się do czterech kategorii, rozróżnianych w zależności od charakteru środowiska przyrodniczego i walorów dziedzictwa kulturowego. W każdym z nich obowiązuje inny stopień ochrony, wszystkie są jednak terenami najwyższej ochrony według kryteriów międzynarodowych (o randze porównywalnej z polskimi >v^ Obszary chronione Mongolii N ° F °23 ^^^"2°Eu^\ S S21B ^ g° °12 22 1619 B'-b 3 e itT & ^¦ y '-' Parki narodowe ( 11) Jezioro Chusugul ~^______^ \ 12) Terchijn Cagaan Nuur \ 1A V Lx^__-^^\ f 13) Gurwan Sajchan V-^ J~n,_ 13 D / 14) Gorkij Tereldż ^**-x^ ^ ? Rezerwaty przyrody ? Obszary ścisłej ochrony *~^ 15) Nagalchan Uul 1)WielkiejGobiAiB 16) Batchan Uul 2) Choch Serch 17) Lchaczinwandad 3) Góry Bogd chaan 18) Bulgan Gol 4) Chasagt Chajrchan I I Pomniki przyrodniczne i hist. 19) Chustajn Uul 5) Chan Chentij 22) Bulgan Uul 20) Ugtam Uul 6) Nomrog 23) Wulkany Uran Togoo 21) Szarga (A) Manchan (B) 7) Wschodniej Mongolii 24) Eedż Chajchran Regiony przewidywane pod ochronę 8) Mongoł Dadżurian 25) Chustajn Najman Nuur ,, ,, ... \ J 9) Otgon Tengri 26) Ganga Nuur B Górichanaai 1CKjrZfc ^oSHezior 10 B Cagaan Szuwuut Uu, °> S Do^oT ***" 1SSIK"' F)'Równina Chubsugu, 424 Obszary prawnie chronione Mongolii Obszar chroniony Powierzchnia (w ha) Rok utworzenia Obszary ścisłej ochrony Wielka GobiAiB 5311700 1976 Choch Serch 65 900 1977 Bogd chaan 41 600 1778 Chasagt Chajchran 27 400 1965 Chan Chentij 1227100 1992 Nomrog 311200 1992 Dornod Mongoł 570 400 1992 Mongoł Dadżurian 103 000 1992 Otgon Tengri 95 500 1992 Kotlina Jeziora Uws 771 600 1993 Parki narodowe Jezioro Chubsugul 838 100 1992 Chorgo-Terchijn Cagaan Nuur 73 000 1965 Gurwan Sajchan 2 300 000 1993 Gorkij Tereldż 286 400 1993 Rezerwaty przyrody Nagalchan Uul 3 000 1957 Batchan Uul 21800 1957 Lchaczinwandad Uul 58 800 1965 Bulgan Gol 7 200 1965 Chustajn Nuruu 90 000 1993 Ugtam Uul 30 000 1993 Szarga Manchan 316 900 1993 Pomniki przyrody i historii Bulgan Uul 1800 1965 Uran Togoo Tulga Uul 14 600 1965 Eedż Chajchran 22 500 1992 Chustajn Najman Nuur 11500 1992 Ganga Nuur 2 8 800 1993 RAZEM POWIERZCHNIA 12 629 800 Wielkość powierzchni prawnie chronionej wg stref przyrodniczych Strefa Powierzchnia chroniona (w ha) Procent % Tajga 1817000 22,14 strefa wysokogórska 410 000 5,49 lasostep 929 000 2,73 step 830 000 1,97 step pustynny 1387 000 3,41 pustynia 6 635 000 31,11 425 parkami narodowymi, rezerwatami i pomnikami przyrody). Są to: * obszary ścisłej ochrony- obszary naturalne o wysokiej wartości ekologicznej ze szczególnym znaczeniem dla nauki i cywilizacji, gdzie chroni się walory naturalne i zapobiega utracie równowagi ekologicznej; * parki narodowe - obszary naturalne o wysokich wartościach historycznych, ekologicznych i kulturowych, tworzone dla celów naukowo-badawczych oraz rozwoju turystyki przyjaznej dla środowiska; * rezerwaty przyrody - obszary ustanowione w celu ochrony charakterystycznych ekosystemów albo siedlisk roślinnych czy zwierzęcych lub innych elementów nieożywionych krajobrazu. Są cztery rodzaje rezerwatów przyrody: krajobrazowe, florystyczne lub faunistyczne, paleontologiczne oraz geologiczne; * pomniki przyrody i historii - miejsca ochrony różnych elementów dziedzictwa historycznego i kulturowego: formacje krajobrazu (wodospady, jaskinie, formacjewul- kaniczne), miejsca archeologiczne i religijne i in. Oprócz czterech powyższych form ochrony istnieją dodatkowe formy ochrony regulowane odrębnymi przepisami i ustawami: rezerwaty leśne oraz rezerwaty roślinne ustanawiane w celu szczególnej ochrony niektórych ważnych siedlisk roślin użytkowych. Zagrożenia dla bezcennych ekosystemów naturalnych kraju rosną z roku na rok. Najpoważniejsze z nich to: przyrost demograficzny, a wraz z nim wzrost pogłowia zwierząt hodowlanych, wzmaganie się eksploatacji zasobów przyrodniczych napędzane przez zmiany społeczno-ekonomiczne, rozwój przemysłu, wzrost zużycia wody i zanieczyszczenie chemiczne wód gruntowych, regulacje cieków wodnych, rozwój rolnictwa i intensywnego pasterstwa, a także wzmożona eksploatacja zasobów leśnych, roślinnych, zwierzęcych i pustynnienie krajobrazu i ocieplanie się klimatu. Ekoturystyka Koordynacja rozwoju ekoturystyki na obszarach prawnie chronionych należy do priorytetowych zadań Narodowej Służby na Rzecz Terenów Chronionych i Ekoturystyki. Instytucja ta wydaje licencje biurom podróży, które pragną organizować zagraniczną turystykę przyjazdową na obszarach chronionych w sposób przyjazny dla środowiska i dla miejscowej ludności oraz zgodnie z podziałem strefowym i przepisami re- 426 gulującymi użytkowanie tych stref. Parki narodowe dzielą się na trzy strefy, które warunkują sposób aktywności ludzkiej w każdym z wyznaczonych obszarów: rdzeń (strefa szczególnej ochrony pozostawiona do celów badawczych i ochronnych), strefa rozwoju ekoturystyki (za zgodą dyrekcji parku jest dozwolony umiarkowany rozwój turystyki i rybołówstwo) oraz strefa umiarkowanego użytkowania (dodatkowo dozwolo- ne są wszelkie tradycyjne zajęcia codzienne ludności miej scowej). Władze Mongolii liczą, że ekoturystyka stanie się swego rodzaju specjalnością narodową, która będzie kreować wizerunek kraju na świecie, a także będzie przyczyniać się do promowania bogactwa przyrody i zdobywania wsparcia dla jego ochrony ze strony międzynarodowych organizacji i instytucji. Działaniami nastawionymi na rozwój Ochrona lasów Lasy i obszary krzaczaste w Mongolii pokrywają 15 min ha powierzchni kraju (10%), z czego 2 min ha to pustynne lasy saksaułowe zlokalizowane w dziewięciu południowych aj makach. Lasy z prawdziwego zdarzenia (gatunki charakterystyczne dla tajgi) pokrywają 7% powierzchni kraju. Przez ostatnie 30 - 40 lat gospodarka leśna prowadzona była w sposób niezrównoważony, naruszając połowę ekosystemów leśnych. W czasie gdy zrąb zupełny był praktyką często stosowaną, zniknęło ok. 250 tys. ha lasów. Nowa Ustawa o lasach ma za zadanie regulować i równoważyć gospodarkę leśną. Istnieje jednak wiele problemów związanych z jej wdrażaniem, egzekwowaniem przepisów i praktycznym zarządzaniem lasami w terenie. Ustawa ta wydziela 3 kategorie lasów, w zależności od funkcji i możliwości prowadzenia gospodarki leśnej: strefa lasów ściśle chronionych (rezerwaty leśne ścisłej ochrony), strefa lasów chronionych (tereny leśne ochronne, pełniące ważną rolę stref buforowych m.in. dla dolin rzecznych, jezior, źródlisk), strefa lasów produkcyjnych (gdzie pozyskuje się drewno do celów komercyjnych i prowadzi prace pielęgnacyjne i regeneracyjne). Szczególną ochroną objęte są w Mongolii niektóre gatunki drzew - ścinanie cedrów, świerków albo wiązów wymaga zezwolenia Ministra Ochrony Przyrody i Środowiska. 427 umiakowanej turystyki kieruje zasada, że ochrona środowiska nie będzie możliwa bez stworzenia społeczno - ekonomicz^rch podstaw dla właściwych relacji pomiędzy ludźmi a przyrodą. Ważną próbą takich przedsięwzięć są programy wspierane finansowo i merytorycznie przez Fundusz na Rzecz Globalnego Środowiska GEF/Program Rozwoju Narodów Zjednoczonych UNDP w ramach Planu działań na rzecz ochrony bioróźnorodności Mongolii. Jak dotąd udało się przeprowadzić kilka pilotażowych projektów rozwoju ekonomicznego małej skali opartego na ekoturystyce w regionach leżących w granicach czterech terenów chronionych. Ich celem było zademonstrowanie miejscowej ludności korzyści społeczno -ekonomicznych płynących z istnienia obszarów chronionych. Ministerstwo Ochrony Przyrody i Środowiska podjęło się również realizacji programu działań razem ze Światowym Funduszem Ochrony Przyrody WWF pod nazwą Wkład obszarów chronionych w zrównoważony rozwój regionalny. Wyodrębniono osiem regionów współistniejących z terenami chronionymi (m.in. w górach Chentej i Changaj oraz w gobijskim parku narodowym Gurwan Sajchan), gdzie zamierza się tworzyć możliwości rozwoju i poprawy warunków życia miej sco - wej ludności w zgodzie z przyrodą oraz przy poszanowaniu i zachowaniu rodzimych tradycji. 428 MONGOLIA INFORMACJE PRAKTYCZNE PLACÓWKI DYPLOMATYCZNE W Mongolii od niedawna, po latach przerwy, funkcjonuje ambasada RP. Ambasada RP w Mongolii Diplomat 95 Ailyn bair, UłanBator 13 P.O. Box 1049, Mongolia tel: (976-11) 320 641 faks: (976-11) 320516 e-maił: polkonsulat@magicnet.mn Jeśli chcemy przedłużyć 30-dniową wizę otrzymaną w Polsce, winniśmy udać się do placówki MSZ (szary okrągły budynek naprzeciwko placu Suche Batora, wejście od tyłu, czynne od poniedziałku do piątku wgodzinach: 9.30- 12.00). Przedłużenie wizy kosztuje 2 USD za każdy dodatkowy dzień pobytu i wiążę się z tygodniowym oczekiwaniem. Aby oszczędzić sobie tego typu "urzędowych kłopotów", najlepiej wszystkie sprawy formalne załatwić jeszcze przed wyjazdem z kraju. Przydatne mogą się z pewnością okazać ambasady krajów sąsiadujących z Mongolią (Chin i Rosji) Co interesujące, wizę chińską można otrzymać w ambasadzie chińskiej w Mongolii bezpłatnie (w odróżnieniu od Polski, gdzie trzeba za nią zapłacić). Ambasada ChRL czynna jest w poniedziałki, środy i piątki w godzinach: 9.30 - 12.00. Czas oczekiwania na wizę - około tygodnia. Ambasada Chińskiej Republiki Ludowej Ho. C.P.O. Box 672, Zaluuchuudyn urgun chuluu 5, Dzaluuczuudyn Orgón chólóó 5 Ułan Bator, Mongolia tel.: (976-11) 320 §5, 323 940,311985 faks: (976-11) 311 943 Ambasada Federacji Rosyjskiej Ho. C.P.O. Box 661, Ench Tajwany Gudamdż A-6 Ułan Bator 210613, Mongolia tel.: (976-11) 326 037, 372 851,327 506,326 183 faks: (976-11)327 018,324 43 Jeśli planujemy podróż dalej na wschód czy południe kontynentu azjatyckiego, przydatne mogą się okazać i ambasady innych krajów. 429 Abasada Republiki Indii Ho. C.P.O. Box691, Zaluuchuudyn urgun chuluu 10 Dzaluuczuudyn Orgón chólóó 10 Ułan Bator, Mongolia tel.: (976-11) 329522, 329 524, 329 528 faks: (976-11) 329532 Ambasada Republiki Korei Ho. C.P.O. Box 1039, Marksyn Orgon Czólóó 10 Ułan Bator, Mongolia tel.: (976-11) 321548, 310 153 faks: (976-11) 311 E7 Ambasada Ludowej Demokratycznej Republiki Laotańskiej (Laosu) Ho. C.P.O. Box 1030, Ich Tojruu 59 Ułan Bator, Mongolia tel.: (976-11) 326 440, 322 834 faks: (976-11) 321 048 OBOWIĄZEK REJESTRACJI Turysta zagraniczny planuj ący po- byt w Mongolii dłuższy niż 30 dni powinien się zarejestrować. Taki obowiązek istnieje oficjalnie, ale mało kto z przyjezdnych go dopełnia. Rzadko też kontroluje się, czy turyści mają wbitą w paszportach pieczęć rejestracji. Niemniej jed- nak zdarzają się próby wyłudzenia łapówki od turystów (zwłaszcza poza stolicą kraju), którzy owego obowiązku rejestracji nie dopełnili. Rej estracj ą zaj muj e się urząd o mon- golskiej nazwie Irgenij Burtgel Me- deelijn Ulsyn Tów położony na północnych obrzeżach Ułan Bator. To także miejsce, gdzie znajomi Mongołowie mogą zdobyć dla nas formalne zaproszenie. ___________WYMIANA WALUTY___________ Do Mongolii należy zabierać wyłącznie dolary amerykańskie, ewentualnie czeki podróżne, które można wymienić na tugriki (T) w stolicy kraju. Można zabrać też karty płatnicze. Poza stolicą lepiej mieć już wymienione tugriki lub dolary w gotówce. W regionach oddalonych od Ułan Bator kurs wymiany jest znacznie mniej korzystny. Kurs dolara zmienia się z roku na rok, tempo tych zmian jest jednak dość powolne (1 USD latem 1998 kosztował 850 T, latem 1999 - 1050 T, a latem 2002 - 1100 T). Najlepszymi miejscami wymiany są kantory i banki. Sprzedać dolary można też "cinkciarzom", których spotkać można dość często w stolicy kraju, a także w miastach granicznych. Po przyjeździe do Mongolii 430 z Rosji tylko od nich można zakupić tugriki na kontynuowanie podróży do stolicy. Przy wjeździe z Chin do Mongolii można dokonać podobnej wymiany w granicznym mieście Dzamyn-uiid. Warto jednak wiedzieć, że nie zawsze wymiana waluty jest konieczna. W wielu przypadkach ceny liczone są bezpośrednio w dolarach. Dotyczy to szczególnie usług typowo turystycznych -wynajmu samochodów, koni, wielbłądów, noclegów w hotelach, wejściówek na imprezy, przedstawienia itp. KOMUNIKACJA W REGIONIE Transport publiczny Linia kolejowa przecina kraj z północy na południe. Boczne odga- łęzienia prowadzą tylko do Erdenet na północy kraju (po drodze klasztor Amarbajasgalant) i do Dziiiinbajan leżącego w pobliżu Sajnszand. Łącz- na długość całej linii kolei mongolskiej wynosi 1815 km. Przez Mongolię przejeżdżają tygodniowo trzy międzynarodowe pociągi, jest też kilka lokalnych połączeń kolejowych. Zwykle pociągi kursują do danej miejscowości raz dziennie, a na niektórych odcinkach (np. Sajnszand - Dziiiinbajan) dwa razy w tygodniu. Zdarza się też często, że pociągi lokalne nie jeżdżą całko- wicie zgodnie z rozkładem - czasem opuszczają one stacje kilka minut przed planowaną godziną odjazdu (warto unikać robienia zakupów w ostatniej chwili). W Mongolii są dwa typy wagonów: sypialny i zwykły (odpowiedniki rosyjskich kupę i obścij). Ten ostatni wygląda jednak dokładnie jak rosyjski płackartnyj. Rolę siedzeń pełnią tu łóżka, dzięki czemu możliwe jest w tych wagonach spanie w pozycji leżącej (co jest powszechnie praktykowane mimo znacznego czasem tłoku). Publiczny transport drogowy sta- nowią w Mongolii przede wszystkim autobusy, liczne samochody ciężarowe, półciężarówki, furgony i minibusy, które kursują na poszczególnych trasach. Trasy komunikacji publicznej mają układ promienisty (ze stolicą kraju jako centrum). Oznacza to, że wszelkie autobusy jadące ze stolic ajmaków kierują się wyłącznie do Ułan Bator. Jeżeli zatrzymują się w stolicach innych ajmaków to tylko w przypadku, gdy te znajdują się po drodze do miasta-eentrum. Na przykład autobus kursujący na trasie Ałtaj - Ułan Bator przejeżdża też przez stolice dwóch innych ajmaków: Ba- janchongor i Arwajcheer, a autobus z Czojbalsan jedzie przez Ondór- chaan. Gdy jednak dwa miasta nie 431 są położone na wspólnej linii łączące,) je ze stolicą kraju, zwykle nie ma między nimi żadnej łączności komu- nikacyjnej. Tak jest choćby w przypadku Dalandzadgad i Arwajcheer, które dzieli ledwo 377 km, czy Ce- cerleg i Mórón oddalonych od siebie o 413 km. Jest to prawdziwą zmorą dla turystów indywidualnych korzystających z komunikacji publicznej, którzy podróżuj ąc pomiędzy tak usytuowanymi miastami, muszą nieraz dwukrotnie nadkładać drogi. Jedyną opcją jest przejazd z przesiadką w Ułan Ba tor, nieraz znacznie oddalonym od miej sca naszego aktualne- go pobytu. Alternatywą może być tu wynajęcie UAZ-a (należy się liczyć z koniecznością opłacenia także kosztów powrotu kierowcy) czy przejazd autostopem. Za przelot samolotem cudzoziemcy płacić muszą wygórowane ceny (3-4 razy wyższe niż Mongołowie, np. bilet z miasta Ałtaj do Ułan Ba- tor obywatela Mongolii kosztuje 30 USD, a turystę spoza Mongolii aż 110 USD). Mimo deklarowanej win- formatorze ISIC zniżki 50% na przeloty krajowe, mongolskie linie lotnicze MIAT zniżek owych nie uznają. Jeśli mimo to chcemy skorzystać z usług MIAT, powinniśmy od razu po przyjeździe do Mongolii dowiedzieć się, w które dni samoloty wyła- tują w interesujące nas rejsy. Można to zrobić jeszcze w Ułan Bator lub w stolicy innego ajmaku na lotnisku. Lotniska położone są zwykle kilka kilometrów za miastem, czasem j ed- nak punkty sprzedaży biletów lotniczych znajdują się w centrum miasta. W całej Mongolii znajdują się 34 porty lotnicze, z czego 8 posiada asfaltową drogę dojazdową. Realia podróżowania po kraju W Mongolii na 46 tys. km dróg jedynie ok. 1600 km dróg to drogi ulepszone (o twardej nawierzchni). Wyasfaltowane są głównie trasy wychodzące ze stolicy kraju w kierunku Arwajcheer (423 -kilometrowy odcinek asfaltowej drogi oraz ok. 30 km poza tym miastem), na północ od Ułan Bator (150 km drogi), a także odcinki łączące stolicę z pobliskimi miejscowościami, np. Tereldż, Dzuunmod i inne. Pozostałe drogi Mongolii to kamieniste i pyliste trakty wyjeżdżone w stepie przez samochody. Przeplatają się one bez końca i rozchodzą w wielu kierunkach. Często przecinają koryta rzeczne, które po deszczach wypełniają się czasowo wodą. Autobus przemierza taką trasę z prędkością 20 - 30 km/h, a w środku pojazdu unosi się pył pomieszany z dymem papierosów, które Mongołowie palą 432 nawet podczas tankowania benzyny. Na większych wertepach autobus tak podrzuca, że pasażerowie wylatują jak z katapulty nawet na metr w górę, po czym lądują na sobie nawzajem (szczególnie dotyczy Połączenia z Ułan Bator do ważniejszych miejscowości w poszczególnych regionach kraju Transport drogowy Odległość (w km 1 Przybliżony czas i kolejowy przejazdu (przy dobrej pogodzie, niewielkiej liczbie usterek technicznych pojazdu i dostępnej benzynie na mijanych stacjach) w godz. Ałtaj 1002 50-60 Arwajcheer 423 12-13 Bajanchongor 630 22-26 Baruun Urt 560 18-23 Bulgan 450 13-14 Cecerleg 432 12-13 Charchorin 320 7-8 Chowd 1454 70-80 (brak autobusu, wyłącznie samochody kursowe) Czojbalsan 683 18-25 Dalandzadgad 600 20-25 Dzuunmod 45 40 min. - 1 godz. Erdenet 402 14 (kolej) Mandalgow* 275 7-8 Mórón 699 24-30 Olgi) 1722 brak autobusu (możliwość dojazdu z Chowd) Ondórchaan 338 9-10 Sajnszand 456 7 (kolej) Suche Bator 355 7-8 (kolej) Uliastaj 1150 40-45 Ulaangom 1725 brak autobusu (wyłącznie samochody kursowe - bardzo rzadko) 433 to siedzeń z tyłu pojazdu). Bagaże podczas takich podrzutów również cierpią, dlatego nie należy zostawiać w nich na przykład aparatu fotograficznego. Po drodze spodziewać się można utknięcia autobusu w rozmiękłym gruncie, przekraczania rzek i strumieni, a także licznych kłopotów technicznych. Autobusy i samochody w Mongolii psują się bez przerwy, a pękanie dętek jest szczególnie powszechne, w związku z czym (a także z okresowymi brakami benzyny częstymi głównie w zachodniej Mongolii) podróż, która miała trwać dobę, może wydłużyć się do dwóch czy nawet trzech dni. Alternatywne środki transportu W Mongolii właściwie nie ma pro- blemów z wynajęciem samochodów terenowych (głównie marki UAZ). Jeśli jednak chcemy wynająć łazika w ajmakach położonych z dala od stolicy, nie możemy liczyć na dłuższe wyprawy tym środkiem transportu. Na dalsze trasy mieszkańcy regionów peryferyjnych jeżdżą niechętnie i argument finansowy nie zawsze tu skutkuje. W stolicy kraju jest inaczej. Tu można łatwiej znaleźć zainteresowanych wyruszeniem na daleką, nawet kilkunasto- dniową trasę. Osoby takie najłatwiej znaleźć przy dworcu autobusów da- lekobieżnych, znajdującym się przy ulicy Dzanabadzaryn Gudamdż. Trzeba szczegółowo omówić całą trasę, z góry zaplanować czas postojów w poszczególnych miejscach (tu 2 dni, tam 4 dni itd.). Idealnym rozwiązaniem jest spisanie umowy w języku mongolskim (sposób ten, jak pokazała praktyka, jest stosunkowo skuteczny). Mając taką umowę na piśmie, łatwiej można egzekwować realizację jej postanowień. Cena za wynajem UAZ -ów jest stosunkowo ujednolicona w całym kraju (0,25 - 0,35 USD/km) choć w niektórych regionach, tych mniej popularnych, można znaleźć kierowcę, który zgodzi się pojechać za 0,20 USD/km, natomiast na obszarach najczęściej odwiedzanych przez turystów ceny dochodzą do 0,40 USD/km. (Uwaga: w Mongolii bardzo trudno się targować! Gdy Mongołom oferta zapłaty nie odpowiada, często po prostu rezygnują zamiast zaproponować własną cenę). Gdy wynajmujemy samochód tylko na trasę w jednym kierunku, która na przykład skraca drogę między aj makami, musimy zapłacić kierowcy również za drogę powrotną. Wyjątkiem od tej reguły jest sytuacja, gdy właściciel UAZ-a akurat wybiera się w pożądanym przez nas kierunku i zabiera nas niejako "przy 434 okazji". Skłonny jest on wtedy do znacznego obniżenia ceny. Takie "łapanie okazji" jest możliwe w obrębie poszczególnych aj maków. Gdy chcemy odwiedzić kilka oddalonych od siebie miejsc lub w ogóle przedostać się z jednego ajmaku do innego - wtedy najlepszą opcją będzie wynajęcie samochodu na tradycyjnych warunkach. Ceny benzyny plasują się na poziomie 0,30 USD za litr (w stolicy kraju). Poza Ułan Bator ceny są wyższe-średnio wynoszą ok. 0,40 USD za litr. Popularną formą zwiedzania atrakcyjnych regionów Mongolii są wyprawy konne. Ceny wynajmu tych zwierząt i opłat dla przewodnika wahają się w zależności od regionu i czasu trwania wycieczki. Średnio płaci się 5 - 10 USD dziennie za wynajem konia pod wierzch i konia jucznego (jeden juczny wystarcza dla 2-3 osób). Dodatkową opłatę pobiera przewodnik: ok. 8 - 10 USD dziennie. Ceny te mogą być wyższe w parkach narodowych czy regionach turystycznych, zaś niższe, gdy wynajmuje się konia wprost od hodowców mieszkających gdzieś na stepie. Wtedy jednak nie możemy liczyć na wygody, takie jak choćby rosyjskie skórzane siodła i do dyspozycji mamy najczęściej drewniane siodła mongolskie nabijane ćwiekami i popręgi z tuzinem węzłów na każdym z nich. Koczownicy nie wyruszą też z nami jako przewodnicy na dłuższą eskapadę, jaką poprowadzić może pracownik parku. Można wtedy zorganizować nawet dwutygodniową wycieczkę konną. Gdy okres ten wydaje się nam wciąż jeszcze zbyt krótki, jak na nasze jeździeckie apetyty, konia można po prostu kupić. Czasem Mongołowie proponują sprzedaż konia za 50 - 80 USD. Naprawdę dobre konie kupić można za 200 USD. Za wynajem wielbłądów żąda się w regionach turystycznych nawet do 25 USD za dzień (zwykle turyści biorą te zwierzęta tylko na parę godzin). Warto w tym celu zwrócić się jednak bezpośrednio do nomadów- - hodowców, unikając tym samym pośredników narzucaj ących wysokie marże. Cena dziennego wynajęcia wielbłąda od hodowców może plasować się w granicach 5-10 USD (plus dodatkowo 4-5 USD za przewodnika). Chcąc wynająć wielbłądy bezpośrednio od hodowców, trzeba umówić się z nimi odpowiednio wcześniej (najlepiej dzień przed planowaną wyprawą), gdyż muszą oni spędzić zwierzęta pasące się nieraz w odległym stepie. Szczególnie do- 435 Jazda na wielbłądach Osoby niejeżdżące wcześniej na wielbłądzie nie powinny planować długich tras - maksymalnie 20 - 30 km na dzień. Jazda na grzbiecie bak-triana jest znacznie mniej wygodna od jazdy konnej. Warto zapoznać się z podstawowym osprzętem. Wodze są dwie: jedna prowadzi do ogłowia, druga, którą kierujemy zwierzęciem, do kolca przebitego przez jego nozdrza. Siodło zrobione jest z kaszmiru, wielbłądziej wełny. Składa się ono z trzech osobnych prostokątnych kawałków, z których dwa większe przykrywają boki zwierzęcia, a trzeci mniejszy, łączący je na górze, stanowi siedzenie jeźdźca. Wsiadać należy na wielbłąda, gdy ten znajduje się w pozycji półleżącej. Robić to trzeba ostrożnie - niektóre wielbłądy żyją na co dzień z dala od ludzi i łatwo mogą się spłoszyć. Mogą się też zdenerwować - zdenerwowany wielbłąd nie tylko potrafi pluć, ale nawet strzykać niestrawionym pokarmem na znaczną odległość... Gdy wielbłąd wstaje, podnosi najpierw tył tułowia. Nie będąc na to przygotowanym, można przelecieć ponad głową zwierzęcia. Dalej już idzie łatwiej. Odpowiedni system komend pozwala samodzielnie prowadzić zwierzę, zwiększać tempo marszu (lub biegu) wielbłąda, powodować, by się zatrzymał, położył bądź wstał. Gdy chcemy zachęcić wielbłąda do wstania, należy wydać komendę brzmiącą jak coś pośredniego między "sziu-sziu" a "cziu-cziu Przydatna jest ona także już podczas jazdy, gdy chcemy zwiększyć jej szybkość. Dodatkowym bodźcem może być tu uderzenie nogami w boki zwierzęcia lub klaps w jego zad. Ciągnięcie wodzy w dół i równoczesne wydawanie dźwięków brzmiących jak "csuk-csuk" jest równoznaczne z komendą: "Obniż się - będę zsiadał". Trzeba pamiętać, że najpierw obniża się przednia część tułowia, a potem dopiero reszta. Aby nie spaść przy tej czynności, lepiej trzymać się przedniego garba (tu wychodzi przewaga dwugarbnych baktrianów nad dromaderami). Nie wolno zeskakiwać ze zwierzęcia - może to spłoszyć wielbłąda i sprawić, że pogna w pustynię, zostawiając nas na jej środku (o znacznie gorszych następstwach nie wspominając). Wielbłąd porusza się ze średnią prędkością 5 km/h. Gdy chcemy przyspieszyć, zawsze można spróbować jazdy kłusem, choć może być ona przez dłuższy czas męcząca. Nie da się anglezować, trzeba mocno ściskać zwierzę kolanami, co nie jest łatwe przy ogromnym cielsku. Łatwiej też można podczas takiej jazdy wypaść spomiędzy garbów. 436 tyczy to sytuacji, gdy podróżujemy w większej grupie i potrzebujemy więcej zwierząt. Autostop może być również jednym ze sposobów podróżowania po kraju, chociaż Mongolia na pewno nie należy do "stopowych rajów". Warunkiem powodzenia jest jak naj - mniejsza liczba osób (najlepiej jedna lub dwie). Rzecz w tym, że przy tak niewielkiej liczbie pojazdów i wysokich cenach benzyny, wszystko, co ma kółka, jest zapakowane ludźmi ponad granice wyobraźni i najczęściej dopakować można tylko jedną - dwie osoby (jeśli w ogóle jest to możliwe). W nagrodę ma się sposobność poznania prawdziwej Mongolii oraz uczestniczenia w często niezwykłych sytuacjach. Czas oczekiwania na "stopa" zależy od rodzaju drogi, po której mamy zamiar jechać. W przypadku dróg głównych (np. Ułan Bator - Ałtaj - Chowd) jest to zwykle kilka godzin (ale raczej sześć niż dwie). Poza drogami głównymi zaczyna się dramat: może się zdarzyć, na co wskazują przeżycia polskich podróżników, że przez cały dzień nie minie nas żaden pojazd, a dnia kolejnego owszem jeden, ale taki, w którym i tak nie ma miejsca. Złapanie okazji na mało uczęszczanych bocznych drogach może graniczyć z cudem. Ale uwaga: od tej zasady są wyjątki. Czasami ruch lokalny między dwiema niepozornymi miej scowościami jest całkiem duży, choć nie można domyślić się tego z mapy. Tak jest np. na trasie od Uliastaju w głąb doliny prowadzącej pod Otgon Tengri czy na odcinku Uliastaj - Tosoncen- gel, pokonywanym codziennie co najmniej przez kilka UAZ-ów. Nie warto więc podchodzić do sprawy zdroworozsądkowo: to, że u nas między stolicami województw istnieje duży ruch transportowy, nie znaczy, że tak samo jest w Mongolii. Znamienitym przykładem jest tu prawie 200-kilometrowy odcinek Ałtaj - Uliastaj, na którym kompletnie nie ma transportu (mieszkańcy miasta Ałtaj nie mają widać żadnych interesów do załatwienia w Uliastaju i vice versa). Z płaceniem za autostop jest różnie, jednak przy tak wysokiej dla Mongołów cenie benzyny zwykle wypada zapłacić. "Taryfa" jest podobna do ceny autobusu. Zazwyczaj nie zapłacimy na krótkich odcinkach lub gdy złapiemy pojazd nie należący do kierowcy (państwowa cysterna, ciężarówka transportowa itp.). Co do środków transportu nie ma jednak co wybrzydzać - na mniej uczęszczanej trasie traktor ma tę wartość co szybki samochód. 437 Sytuacje awaryjne Oprócz mapy warto mieć przy sobie zapas jedzenia na parę dni, kompas, namiot, śpiwór, wodę - na wypadek gdyby dotarło się w miejsce, gdzie "nic nie jeździ". Nie należy jednak uważać takiej sytuacji za beznadziejną, gdyż w Mongolii rzadko zdarza się, żeby w promieniu wzroku (czasem jest to jednak wiele kilometrów!) nie było widać charakterystycznej białej plamy jurty. W sytuacji "ugrzęźnięcia" gdzieś na stepie można dotrzeć do płóciennych domostw, a ich mieszkańcy doradzą, jak dostać się na jakąś główną drogę lub pozwolą przenocować. Wybierając się w podróż autostopem, należy koniecznie zaopatrzyć się w stolicy kraju w drogową mapę Mongolii z napisami w cyrylicy. Choć można mieć słuszne obawy co do jej dokładności, dzięki temu, że jest ona zrozumiała dla Mongołów, szansa dojechania w zaplanowane miejsce zwiększa się. Przydatne są też rozmówki polsko-mongolskie (w razie ich braku warto korzystać z minisłowniczka zawartego w tym przewodniku). Przydaje się też znajomość rosyjskiego. Najlepiej "łapać stopa" na stacjach benzynowych. Rada ta jest dobra, dopóki na takowej stacji jest benzyna, co nie jest regułą, zwłaszcza w trakcie kryzysu paliwowego (a Mongolia to kraj, gdzie kryzys paliwowy trwa bez przerwy). ________________NOCLEGI________________ W Mongolii namiot jest niezmiernie przydatny. Co prawda pojawia się tu sporo turystów nie obarczonych takim ekwipunkiem, ale mają oni dość zawężone pole manewru. Ograniczać muszą obszary swej penetracji do miast i jurtowych ośrodków turystycznych, tzw. ger-cam- pów. Gdy chce się mieć więcej swobody lub planuje się wyprawy na pustynię czy w góry, namiot staje się niezbędny. Sieć hoteli ogranicza się do miast i to głównie stolic aj - maków oraz miejscowości turystycznych. Czasem bywają one nieprzyzwoicie drogie w stosunku do oferowanego standardu. Zasadniczo liczyć się trzeba z opłatą wynoszącą od 5 do 10 USD od osoby - mowa tu oczywiście o hotelikach tańszych i położonych poza stolicą. W Ułan Bator w takich hotelach jak hotel Ułan Bator (Ulaanbaatar) czy Ba - jangol (Bayangol) ceny sięgać mogą nawet 60-130 USD za noc Zdarzyć się też może, że turysta będzie nocował w jurcie lub czumie. Konieczne jest wtedy przestrzeganie 438 zasad panujących w domostwie koczowników. Trzeba umieć znaleźć się w roli gościa (więcej o tym zob. rozdz. Mongolia - Informacje krajoznawcze - Kultura - Architektura stepu - Jurtowy savoir-rónre). Czasem konieczne jest oswojenie gospodarzy ze swój ą osobą, gdyż szcze- gólnie Mongołowie żyjący gdzieś w odległym od szlaków komunikacyjnych stepie bywają nieufni wobec dziwnie wyglądających obcych. Na ogół jednak są bardzo gościnni i można u nich liczyć na poczęstunek, a nawet nocleg (przydatny może być w takich wypadkach zwrot: "Bi neg chonomoor bajna" - Czy mogę zostać jedną noc?). ______________WYŻYWIENIE______________ Kuchnia mongolska to kuchnia typowo mięsna. Jedyną przyprawą (oprócz soli), jaką znajdziemy w tutejszych jadłodajniach, to sprowadzana z Polski maggi (na temat kuchni zob. rozdz. Mongolia - Informacje krajoznawcze - Kuchnia mongolska). Podczas podróży posiłki spożywamy najczęściej w tzw. gnomach. Są to najtańsze jadłodajnie zlokalizowane w jurtach lub drewnianych barakach. Co jakiś czas przy drogach natrafimy na ciągi takich baraków. W większości z nich serwuje się te same potrawy: chu- uszury czy budzę {buudz). Restauracje z prawdziwego zdarzenia znaj - dziemy tylko w miastach - głównie w Ułan Bator. Tam z roku na rok pojawia się ich coraz więcej (zob. rozdz. Mongolia - Ułan Bator - Wyżywienie). Poza stolicą najlepiej jednak liczyć na własne zapasy uzupełniane o niektóre produkty na miejscowych bazarach czy w sklepikach. ____________OPIEKA MEDYCZNA___________ Gdy poddaliśmy się niezbędnym szczepieniom (zob. rozdz. Przygotowania i różne opcje dojazdu - Zabezpieczenia medyczne), możemy z mniejszą obawą spożywać potrawy przygotowywane w jurtach i gnomach. Niemniej jednak ostrożności nigdy nie za wiele. Należy także unikać kontaktu z sierścią dzikich zwierząt, szczególnie bobaków (niebezpieczeństwo zarażenia się chorobą zakaźną). W przypadku poważniejszego schorzenia na pomoc szpitalną można liczyć głównie w Ułan Bator. Istnieją co prawda szpitale czy choćby ośrodki zdrowia w większych miastach Mongolii, lecz najlepsze warunki są w szpitalach stolicy (zob. rozdz. Ułan Bator - Zaplecze me - 439 dyczne). Pobyt w szpitalu dla turysty zagranicznego to koszt rzędu 30 - 50 USD dziennie, w przypadkach awaryjnych trzeba więc liczyć na swoje ubezpieczenie zdrowotne, zasobność portfela lub szybki powrót i leczenie w kraju. W Mongolii sprzedawane są głównie lekarstwa produkcji mongolskiej i rosyjskiej, w wyj ątkowych przypadkach pocho- dzące z Japonii czy Europy Zachodniej. Fakt ten utrudnia ewentualną kontynuację leczenia w kraju, gdyż nazwy lekarstw mongolskich w Poi- sce nie są znane. W Mongolii honoruje się zwykle polisy obcych towarzystw ubezpieczeniowych, przy czym uzyskanie rachunków wiąże się z masą kłopotów natury formalnej. Ambasada Mongolii w Polsce sugeruje w takich sytuacjach pobranie z komendy miejskiej policji w Ułan Bator (Oddział dla cudzoziemców) odpowiedniego zaświadczenia, które można by przedstawić firmie ubezpieczeniowej w Polsce. POCZTA, TELEFON, INTERNET Do Polski najlepiej dodzwonić się z Poczty Głównej znajdującej się przy Ench Tajwany Gudamdż w Ułan Bator. Także tylko w stolicy możemy liczyć na dostęp do Inter- netu (więcej zob. rozdz. Mongolia -Ułan Bator - Poczta, telefon, faks, e-maił). _________________MAPY_________________ W Ułan Bator można kupić fizyczną mapę kraju za ok. 6-7 USD oraz mapy poszczególnych ajma - ków (18 map po ok. 1,25 USD za sztukę). Szukać ich trzeba w księgarniach przy Ench Tajwany Gudamdż i na stoiskach przy pasażu Chudal- daany Gudamdż. Mapy z napisami w cyrylicy mogą być bardzo przydatne podczas jazdy autostopem czy podróży wynajętym samochodem - wystarczy nazwę pokazać kierowcy i mamy pewność, że dojedziemy rzeczywiście tam, gdzie chcieliśmy. ________________PAMIĄTKI________________ Zakupu pamiątek nie warto zostawiać na ostatnią chwilę. Dobrze jest je kupować podróżując po prowincji kraju, gdzie często można znaleźć coś naprawdę oryginalnego. W lokalnych sklepikach przeznaczonych dla ludności miejscowej znaleźć można czasem znacznie ładniejsze i dużo tańsze souveniry niż te oferowane w stolicy (mongolskie miseczki, jedwabne materiały, czapki z czubem - takie jakie fak- 440 tycznie nosi się w Mongolii, a nie te wyrabiane specjalnie dla turystów). W Ułan Bator najtaniej można nabyć pamiątki w domach towarowych i w sklepach z souvenimmi dla turystów (często obowiązują tam ceny w dolarach). Można więc zakupić jedwabne woreczki (2-3 USD), obrazki akwarelowe (2-5 USD), mongolskie kości do gry (5-10 USD), mongolskie karty do gry (8 USD), tradycyjne czapki "ze szpicem" (8- 10USD), drewnianemon- golskie siodła (15-30 USD), jedwabne materiały (10-20 USD za 1 metr bieżący), miseczki do archi (10-20 USD). Z droższych pamiątek wymienić można maski lamaj - skie (20 - 30 USD), instrumenty morin chuur (100 USD), tradycyjne łuk wraz ze strzałami (240 - 500 USD). W Ułan Bator znajdziemy sklepiki ze starociami, które oferują wiele zabytkowych przedmiotów użytkowych od srebrnych miseczek na archi po wspaniałe siodła czy stroje mongolskie. Ceny są jednak bardzo wysokie. Nie powinno się natomiast kupować futer dzikich zwierząt, gdyż kupując je, przyczyniamy się w sposób pośredni do wzrostu kłusownictwa w Mongolii. 441 Mongolia - przebieg tras N LEGENDA • ¦¦• Trasy opisane w przewodniku sfc A Klasztor Amarbajasgalant S Klasztor Erdeni Dzu 0 P.N. Terchijn Cagaan Nuur (r) O.Ś.O. Otgon Tengri Jeziora / Miasta • Miejscowości ^ Szczyty górskie - Drogi -t-+- Kolej *>^ Mandalgowi PN.GURWANSAJCHAN Cogot-Ovoo 3f V * Dalandzadgad 442 MONGOLIA TRASY I GŁÓWNE MIASTA NA TRASIE KOLEI TRANSMONGOLSKIEJ: UŁAN BATOR I SAJNSZAND UŁAN BATOR Stolica Mongolii, Ułan Bator, położona jest w szerokiej dolinie górskiej na wysokości 1300 ni n.p.m. Od południowego zachodu przylega ona do masywu Bogd chaan, a od północnego wschodu do ciągnącego się aż po granicę z Rosją pasma gór Chentej. Ułan Bator powstało ok. 350 lat temu, choć wówczas nie było jeszcze właściwie miastem i posiadało inną nazwę. Znajdował się tu początkowo klasztor, o którym wspomina kronika Erdeni Eńke z 1649 r. Ponad sto lat później, w roku 1778, klasztor przeniesiony został do podnóży góry Bogd chaan, zbudowane tu zaś miasto określane było w kronikach jako Urga (Orga) - od słowa órgó oznaczającego rezydencję dostojników. Mongołowie jednak chętniej stosowali określenie Ta Chure czy Iche Chure, co znaczy "Wielki okrągły klasztor". Miasto przemianowane zostało na Ułan Bator (" Czerwony Bohater") w chwili obj ę- cia sterów władzy przez siły komunistyczne (1924 r.). Szczególnie intensywny rozwój miasta w II poł. XIX w. wiązał się z działalnością kupców chińskich i rosyjskich. Tędy przebiegał bowiem słynny herbaciany szlak prowadzący z Chin do Rosji i Europy (zob. rozdz. Szlak Transsyberyjski - Historyczny szlak herbaciany). Ko- lejny rozwój, tym razem w "duchu socjalistycznym", nastąpił po roku 1924. Dziś stolica Mongolii liczy 600 tys. mieszkańców. Znajduje się tu wiele zakładów przemysłowych, miasto stanowi najważniejszy węzeł komunikacyjny kraju. Jest ośrodkiem życia politycznego i gospodarczego. Działają tu muzea, galerie, teatry, kina, które w innych ośrodkach kraju są nieliczne, a w wielu przypadkach nieczynne od lat (mimo istnienia budynków muzealnych czy teatralnych - darów Związku Radzieckiego). Polscy specjaliści pomagając w rozbudowie miasta, zajmowali się m.in. oświetleniem ulic i instalowaniem neonów. 443 n Ułan Bator A E / |e±Lf stadion Pałac Bogdo-gegena | |^j* Naadam lotnisko LEGENDA H Hotele, miejsca noclegowe: \h? Ambasady: i Urzędy: miejsca polecane: 20 Kompleks dyplomatyczny - 36 Parlament, budynek rządu 1 Serge's Guest House m.in. Amb. Polski, Kazachstanu (mauzoleum Suche Batora 2 Gana's Guest House 21 Chin i Czojbalsana) 3 UB Hostel 22 Rosji 37 Mongolski MSZ hotele - punkt/ orientacyjne: ^ Dworzec kolejowy 38 Pałac Kultury i Nauki 4 Hotel Ułan Bator (Ulaanbaatarj A Dworce autobusowe: [tx] Postój taksówek 5 Hotel Bajangol (Bayangol) A Restauracje, jadłodajnie: 23 Postój samochodów I autobusów podmiejskich JJ, Kina 24 Dworzec autobusowy [dh] Dom handlowy 6AmtatBulag 7 Randez - Vous O Kasy biletowe: 25 Sprzedaż biletów lotniczych (krajowych) MIAT \s\ Sklepy [f] Targ o unarnDroj 26 Sprzedaż biletów lotniczych Aerofłot duoshao Ile kosztuje... ... iLi!>śS?... duoshao qian? Jutro HJ?ć mlngtian Koperta ff M xinfeng Mało Ą> shao Oszukiwać 56 pian Otwarte JFl'l kaimen Pieniądze ^qian Polak 'JŃ.-.A Bólan ren Południe ł^Fzhóngwu Pomocy! iic^n! jiuming Po południu T^F xifiwu Przewodnik (książka) ^fflf (45) dfioyóu (shu) Rano ±^F shflngwu Taksówka ttifl$ chuzuche Tani {Sl[ pianyi Targować się i^^ taojia Turysta MWfH luyóuzhe Uwaga (ostrożnie!) 3'0 dangxin Wczoraj WJi zuótian Wejście AP rukóu Widokówka ^¦fsfr mingxinpian Wieczór $Ł_h wónshang Wiza 3LiIE qianzheng Wyjście ttl P chukóu Znaczek S[!II yóupiao Zamknięte ^n guanmen Orientacja w terenie Blisko iS jin Daleko S yuan Droga ESIu Ulica 'ii] jie Kierunek J]'\a] fangxiang Mapa ±feffl ditu Północ Jbbei Południe S nan Zachód Bxi Wschód % dong Prawa strona ^J ii yóubian Lewa strona Żiiż zuóbian Za JHJi houbian Przed Btfii qianbian Instytucje Apteka 1?^ yaofang Bank Hłr yinhang Biuro turystyczne Sfe^rtt luxingshe Dworzec kolejowy AYii huochezhan autobusowy H^ik qichezhan Muzeum W#Jt& bówuguan Park ¦&W gongyuan Poczta ńEM yóuju Posterunek policji WS/i] jingchaju Przystanek ~Cf-n& chezhan Sklep (spożywczy) (-&bp) if/S (shipin) shangdian Szpital ISISyiyuan Świątynia (buddyjska) #)S simiao Swiątyna (taoistyczna) U gu&n Urząd celny ?ft^ haiguan 580 581 Zakwaterowanie Hotel Mćtt iGguón, l?tS binguan Schronisko łS##f zhaodaisuó Pokój ^|b] fangjian jednoosobowy #-A|b] danrenjian dwuosobowy >a, ul. Matołka 31 .'57 lc; ./"pic i'-??} 5J3 14 36 i.j-Tirjil: www.terrainco.republik9.pl Centrum podrółniczi Shr. Poczt. 58, 3O-9C5 Kraków •• www.travclbit.net -A, si, -i -.*, ^t- -^ J o- j =i ¦ *#.-:+ i-:-:fi I-i-i lvi 2 TrrudB-bcr* : l'l Zapraszamy do odwiedzania i współtworzenia naszej strony intemetowej - www.travelbit.net Polecamy serię wydawniczą książek Przez Świat (każda zawiera kilkadziesiąt, aktualnych relacji z globtroterskich wypraw w różne zakątki świata) - www.travelbit.net Zapraszamy do udziału w corocznym, najważniejszym spotkaniu polskich globtroterów - OSOTT - www.travelbit.net ... a tahte polecamy naszą Itstę dyskusyjną Nomadic expeditionS jl.inL: l"rlu......vi. k ¦ WmMiim- ,1 i"ji 11 :,rr' - .' 11 ir-nr- I ivi nr! r.i 111:.-. 1-' ¦ Att.': I'It---i.m i :.ii:i :::i .i-_:iinlv.i : j!i:---i 'iliiiin Iu'.m1 "¦ "-...:iu.:.. Y "¦ h-ili!iiihh li.iin.l.il jr.l 111 -.-. 111:1.-111 irr.mjir-- 1 I |j-ii- I: ¦" "¦ I -! ¦ r: 11 In* 11 11 ¦ 11 - h i >. I ¦ - i i - -¦: I ¦. h r '""rr ¦¦;-m uli/iil lrj» i-- ¦ ln> -1:.!' ¦ ul _! "¦! *¦¦ Ł ;.; ¦ lij 111. In.hirJ i/: I_f..i-_;. kj; jaIiil1. "' '!:::i^ 1 ¦ r.¦._ i-. I:-. .'.¦ ¦.¦ilt .¦ r_nn;.-. '"-¦. L-.- ¦•ji1- r. l jii:¦¦ iiii; iiiir lniil --:|: nj|j-ii ¦ 1 - ¦ I . nlliir ii ¦' -i.i ¦. 1 ¦ 1 ¦ 1. --. I 11 ¦'--" -iiih/i-. rL'.i.-h 1 1 ¦-- ¦ i-i .tiul-" ¦ i ¦ I. >. h l I -. JL-..IIH!.' L.!i:in-- 11" J:! -1 u : >l --rr-i.i-- _ I:-. I ^ Ł i!i-_: ¦rJ.lii-M.-.in J. iii I I.i jIiIjjI.-1 I ¦ I r j.-- i ¦ ¦-11 p |n ihii nl!i: i1111 ¦. jII ir- j ¦¦ I :n 1 :n ij"^1 \l III ji! II I t~i ¦. I Illlllh ¦-1.¦ ¦¦ l¦ ¦ 1 ¦ j i.:i 1.-111.1111 c, ~-'. ¦.: ni ;¦¦. ¦ 11.11 ¦' ¦ U ¦ J r. '-H. I L;- .'¦ j i ¦'.ii Mi 41^- J i--"\- ¦ ¦¦ www.EURazja.pl Zapraszamy do odwiedzenia internetowej- W ofercie duży wybór map i przewodników turystycznych z regionów Europy i WILEJKA |*-4:j kill Ml Tli ni. rkiirjji^Ł^a i? ¦.-maił ¦¦ ¦¦ LIj Lid -u. ¦ O.jL:d. .-'.D/inLijrim;-1 ;iHj:iih7t?yTrK. -lortol?. 'V^-.t, mik^.i ¦ I: ¦ Kisili i n.i kyn. ^'iltrł-;nL"r:ynb.(ir:!ilTKńjL7.j7iłi. Niiii^iiin^itTj * Lir,u..u\\ i-.t^.-j'-:-S\t?±h\n U [ :.< U. 1; 1 i^-A^i' Vi*i'J^ If- 4 IWi-- I-' II -fl :k V.-,I,m|. ¦ .-iicntie-TL 1.;^] 11 .n(tm). k im ¦:i-Hl i-i ii_-i i ¦= i -. ¦:". h i-i i m. i^.iiii^y.iTiw » fih's>a:kićKi ilw.w Km [rrenić: i » Y.Jtyn: W\w iY.Jlj n. l'.lt7jk< Jni-JL~;: r '¦¦'i-t-|u,rdv ik'TriM-riliłr.jjj S.rl;Hk 'H :-| ij l.i ;-| 1 j-i.kii: * ^iiK-Łi.'. ¦. (U'ii;lkTiiii:Hki ShJ bk. >i: jiPjLj- rv kłrpii.i- W l ilYj- <¦ JJULJ^JJ. -i < WWW_ Szanowni Czytelnicy! Zapraszamy do wypełnienia poniższej ankiety. Wszelkie uwagi, pomysły i dodatkowe informacje będą bardzo pomocne przy wznowieniach niniejszego przewodnika. Wypełniając ankietę i wysyłając ją na podany adres automatycznie przystępują Państwo do Klubu Czytelnika. Członkostwo w Klubie zapewnia zaś możliwość otrzymywania informacji o podejmowanych przez nas inicjatywach, o naszych nowych publikacjach. Klubowicze mogą także uczestniczyć w organizowanych specjalnie dla nich konkursach na naszej stronie internetowej. Więcej szczegółów na stronie: www.bezdroza.com.pl Ankiety prosimy kierować na adres: Wydawnictwo BEZDROŻA ul. Pychowicka 7, 30-364 Kraków Zachęcamy do odwiedzenia serwisu internetowego i księgarni: www. EURstzjst.pl iu^ij v:i<-ki ł Bi Jm ¦ ih. i>-MF-ir,-: .Yj!*"¦¦»*+ - OPIUF U PUŁ JJK?J*Ch 11 I Ty Z K^]łAHIII Zb|\hjMJ Ł '-* tittc- E Una^ i u|M-n IrdiM 3in.-^l Jihią:»nh pitrmM: At nt* u lowufa hi nq i U» [F*nui ncJimi ldcler.c-ril L^J4^>f.KM4l jo:ii:.:i d« kiboahi i 'ihi -1 ijii' i ;-:¦¦¦¦..|f- ił 1, .¦ J . *.L*7.:i;(:-.lJ rltą. .J.-.J.HJIj.l "iłlE-^: ł*/ ¦¦ii'*' ¦"¦¦¦.¦ ¦¦ -i.- "KłWT-aT . ¦ '.El. IJ TJ|. "F ¦¦'! 11'ILlf .->-*"¦¦ FiIłrtjjlblibLj _¦ v.'u-.j.i ...-.: di:in łłl.-UMfl-1 ' ' '' .¦n ¦!!¦¦¦ ir "TT Cł pOdKHf .-j-ł:. ."¦ ¦ ¦ .'¦¦¦ .--L-- 4 . .-" ¦_¦¦¦ II jli ^-Lri i ¦¦;-:¦- >¦. *-n-f,r j.cp-\ *t \ i'~ \- HplJ'*| Mr. Srtrv.fr d L Lij^ łIJ-I ft-jLC,-|T.:' i:i .jt; :.»; .!¦_ ^i-^ ¦T--71U" Frfrzr^- -|F-;-fr. \ "rłi -'i "-^H1 i . i1 r. i" -I-*-:" u f'.;ti.La\ -L--J itt-1 i- ył-1^ i~^ : .i..*:-:i.ił ' ;;ii( j: rjrqxij JI.H _- L -*;-. .. ^t r 1 "¦>¦ !¦* ' p«ft»s [K-i-łi: e peurfcr^ raHjf^Fiftpni Kn i^ii IłT;>^';i Kłi« H-Ti-J1 ¦ pfr^ 1^= ¦ *i*'wi\ ¦ 1.- ' -...n ł ¦Ł"rłTTnV*" lvi - l^ll "¦!* iv .¦ i.t : i . ir . ¦¦.¦¦- fi .«."'¦<-'¦.- l\ ,¦¦¦: :'"0}J u w*r^n= rym *|i^-LfJlJ ł^Ł h ^ - ri Lfji v ¦ SlF^lłjFinji^i i 4JH j Jmrjfvr~qcti PtiaJt^ ijriui: rin| 'TiEJ^ir^F. kIHVC> ĘHi>WT4t^L r^Lidrf; iLłtr:-^- podpis