Walery Przyborowski

SZWEDZI W WARSZAWIE

ROZDZIAŁ 1
W KTÓRYM JEST OPOWIEDZIANE, JAK PRZEKUPKA MACIEJOWA POKONAŁA TRZECH ŻOŁDAKÓW 
SZWEDZKICH
Czerwcowe słońce miało się ku zachodowi i skryło się już poza wysokie kamienice 
Rynku Staromiejskiego, których 
spiczaste dachy rysowały się wyraziście na gorejącym purpurą niebie. Ruch był 
niewielki; na przyzbach domów tu i 
ówdzie siedziały z dziećmi na kolanach mieszczki i gwarzyły, pod samym ratuszem 
w licznych kramach widać było. 
ziewające lub kłócące się przekupki, sklepy w kamienicach, oprócz winiarni i 
szynków, były na głucho pozamykane. 
Na mieście leżała jakaś przygnębiająca ospałość i "smutek, tylko z gromady 
przechadzających się dumnie i 
buńczucznie zbrojnych oficerów szwedzkich, ubranych w wielkie kapelusze z 
piórami, kaftany łosiowe i wysokie, 
brązowej barwy buty, brzmiały rozgłośnie krzyki i śmiechy. Tu i ówdzie włóczyły 
się zgłodniałe i wychudzone psy, 
grzebiące w kupach śmieci, całymi górami sterczących na Rynku.
Z drzwi głównych ratusza miejskiego, wznoszącego się na samym środku Rynku, 
wyszedł młody człowiek i ziewając 
stanął nad schodami kamiennymi, po których zstępowało się. na dół. Ubrany był w 
ciemny, kusy żupanik, dobrze
podszarzany, w kapelusz słomiany na głowie podgolonej starannie, o włosach 
ciemnych, nisko przystrzyżonych. 
Szarawary niegdyś karmazynowe, dziś spłowiałe mocno, miał wpuszczone w buty 
wysokie o żółtych cholewach, a za 
to czarnych przyszwach. Pod. pachą dźwigał fascykuł papierzysków i wielkimi, 
czarnymi oczami poglądał niedbale i 
obojętnie dokoła.
Ale nagle oczy te ożywiły się, bo spostrzegł idącego między kramami pod ratuszem 
chłopca, może szesnaście lat 
liczącego. Ten, z głową na dół pochyloną i rękami na tyle założonymi, szedł 
wolno, leniwie, powłócząc nogami, 
zapatrzony w ziemię, jak gdyby tam czego szukał. Ubrany był niedbale i ubogo; na 
głowie kapelusz słomiany miał 
opadłe skrzydła, a liczne w nim dziury nie osłaniały dobrze głowy od palącego 
słońca czerwcowego. Kusy kubraczek, 
niewiadomej barwy, przepasany był włóczkowym pasem czerwonym, a ciżmy. niskie 
wyszarzane były i dziurawe. 
Jednym słowem, wyglądał ubogo i miał minę desperata.
Stojący na schodach młodzieniec z fascykułem papierzysków pod pachą, zoczywszy 
owego desperata, zeszedł szybko 
na dół i zbliżywszy się do chłopca, uderzył go w ramię i zawołał: 
— Kazik, jak się masz?!
Kazik żywo podniósł głowę i rzekł-głosem smutnym i płaczliwym:
— A! to ty... jak się masz?
— Mam się dobrze, ale ty, widzę, jakoś kiepsko i kwaśno wyglądasz!
— Mój kochany, żebyś ty na to patrzał, na co ja patrzę, i to cierpiał, co ja 
cierpię, tobyś jeszcze kwaśniej wyglądał.
— No, cóż to takiego? Opowiedz mi.
— Ej, na co się to zdało! — machnął ręką rozpaczliwie Kazik.
— A może się i na co zdało! Cóż ty wiesz?... No, no, opowiedz... może się co 
poradzi na twój frasunek. Wiadomo ci 
przecie, że mam łaski i zachowanie wielkie u pana prezydenta Aleksandra Gizy, 
który też jest mój krewniak po 
matce... A przy tym zawżdy z tobą byliśmy w przyjaźni i gdyby nie ta pisanina na 
ratuszu z powodu tych przeklętych 
Szwedów...
To mówił szeptem i obejrzał się trwożliwie dokoła. Ale
nikogo w pobliżu nie było i nikt ich rozmowy słyszeć nie mógł, więc prawił 
dalej:
— Otóż, powiem tobie, że gdyby nie te przeklęte Szwedy, co jeno kontrybucję na 
miasto nakładają i w księgach z 
tego powodu dużo jest pisania, a pan prezydent nie ma się kim wyręczyć, bo nikt 
tak pięknie jak ja nie pisze, otóż 
gdyby nie to, tobym co dnia wpadł tam do was na Krzywe Koło, by twej pani matce 
nogi ucałować, a i z tobą się też 
nagadać, bo widzisz, mam i ja coś do powiedzenia tobie. Ale cóż tam u was 
nowego?
— A cóż, Kacperku, bieda aż piszczy. Pani matka wyiskrzyła się do ostatniego 
grosza na tę kontrybucję szwedzką i 
powiadam tobie, że do gęby nie ma co włożyć. I na dobitkę ten lejtnant, pan 
Landskrona, bodaj go kat spalił... wiesz, 
co stoi u nas kwaterą, ciągle czegoś nowego wymaga. Zachciało mu się dzisiaj 
limonów, a. u nas chleba nie ma. 
Skąd ja mu wezmę limonów? Idę do pana Fukiera, może się zlituje i da na kredyt. 
Ach, żebyś ty, Kacperek, wiedział, 
czego ja tym Szwedom życzę!...
— No, no! — uśmiechnął się Kacperek — z pewnością nie lepiej ode mnie. Ale 
powiem ci pod wielkim sekretem, że 
niedługo już ich panowania.
Wymówił to znów szeptem, oglądając się na grupę żołdaków szwedzkich, którzy 
pijani, wziąwszy się pod ręce, szli 
przez Rynek, śpiewając ochrypłymi głosami jakąś pieśń zamorską, krzycząc i 
nogami wywracając kramiki przekupek, 
koło których przechodzili. Przekupki oczywiście podniosły wielki wrzask, a 
Szwedzi, wziąwszy się pod boki, z 
wyzywającymi minami, śmieli się do rozpuku.
— Widzisz, co się dzieje! — rzekł Kazik, w którego
oczach zabłysnął ponury ogień, wargi mu pobladły, a pięść ścisnął w kułak.
— Ba! — odpowiedział z chłodnym uśmiechem Kacperek — ja co dzień na to patrzę i 
przyzwyczaiłem się do tego. 
Stary rajca, pan Rafałowicz, który, jako wiesz, jest człowiek mądry i uczony w 
piśmie, mówi, że człowiek to jest takie 
zwierzę, które się do wszystkiego przyzwyczaić może. I prawdę powiada, bo ja, na 
ten przykład, przyzwyczaiłem
się już do tych wybryków szwedzkich i ani mię ziębią, ani grzeją!
— Ale ja się przyzwyczaić nie mogę! — syknął Kazik. — I wszystka krew się we 
mnie burzy...
— Pociesz się, bo ci powiadam na pewno, że niedługie Szwedów w Warszawie 
panowanie.
— Bój się Boga, co to takiego? Skądże to wiesz?
— A wiem... ale tu na Rynku gadać nie będę, bo tu może kto podsłuchać i donieść 
jenerałowi Wittenbergowi, a wiesz, 
że on nie żartuje. Nie dalej jak wczoraj obwiesić kazał za długi język jakiegoś 
szlachcica na szubienicy przed 
kościołem Bernardynów. A przy tym i tobie się śpieszy po one limony... pieprzu 
bym hultajowi dał, a nie limonów. 
Idź więc, bo tam twój Landskrona zapewne historie wyprawia, a pani matka ze 
strachu umiera.
Kazik na te słowa zgrzytnął zębami, nacisnął kapelusz na oczy i nic nie 
rzekłszy, ruszył w kierunku sklepu pana 
Fukiera, który od dawien dawna w Rynku handlował winami i rozmaitymi specjałami 
zamorskimi.
— Czekaj no! — zawołał za odchodzącym Kacperek —. musimy się przecie obaczyć. 
Mam wiele nowin i mam też 
pewny projekt. Chcę z tobą pogadać...
— A i owszem, ale gdzie i kiedy? 
— Otóż to... do ciebie iść nie można, bo tam Szwedów kupa, a to, co ci chcę 
powiedzieć, jest srogi sekret. Ale wiesz 
co? Jak się załatwisz z tymi limonami dla imci pana Landskrony... bodaj się 
hycel nimi udławił... to przyjdź do pana 
Rafałowicza. Wiesz gdzie... na ulicy Św. Marcina, w kamienicy Sebastiana, 
cyrulika...
— Wiem, wiem.
— Ba! nic nie wiesz, bo nie wiesz, gdzie się mieści pań Rafałowicz. Ma on na 
trzecim piętrze od tyłu dwie izdebki. 
Tam trzeba wejść, a we drzwi zastukają trzy razy, bo inaczej pan Rafałowicz cię 
nie wpuści. Tam będę czekał na 
ciebie i do syta się nagadamy, ile że pan Rafałowicz jest sam i jako człek 
mądry, nie poskąpi nam rady i obroku 
duchowego. Idź więc, załatw się z owymi limonami i przybywaj. A teraz vale, uszy 
do góry, Kaziku, bo wszystko 
będzie dobrze. I powiadam tobie na ucho, jeno dlatego, byś fantazji nie tracił, 
że takiego dajfeldreku zadamy tym 
zambrszczykom, że popamiętają przez wieki mazurską łapę. No, bądź zdrów! Czekam 
cię u pana Rafałowicza.
To rzekłszy, nacisnął kapelusz, poprawił pod pachą fascykuł papierzysków, 
ogromne pióro mocniej utrwalił za uchem 
i zniknął za zakrętem murów ratuszowych. Kazik zaś, z otuchą jakąś w sercu, 
pognał do pana Fukiera po limony dla 
lejtnanta szwedzkiego Landskrony.
Na Rynku tymczasem po dawnemu przechadzali się żołdacy szwedzcy, śpiewali 
pieśni, krzyczeli, wywracali kramy 
przekupkom, bili, kto im się nawinął, tak że każdy uciekał jak najprędzej i 
chronił się do domów, by uniknąć 
spotkania z pijanymi żołdakami. Zrazu kręcili się jeno między ulicą Grodzką, co 
ją później Świętojańską nazwano, a 
Jezuicką, ale potem przeszli na drugą połać Rynku od ulicy Gołębiej. Tu podle 
kamienicy „Pod Trzema Murzynami" 
miała swój kramik znana całemu miastu pani Maciejowa, wdowa po szewcu, który 
przez pijaństwo stracił całą fortunę 
i umarł. Wdowa, ile że miała syna małoletniego, którego trzeba było chować, za 
resztę grosza założyła sobie kramik 
z nićmi, tasiemkami, naparstkami, a czasu
wiosny handlowała też owocami. Kobieta była poczciwa, zabiegliwa, pracowita, ale 
wygadana okrutnie. Otyła, 
upadająca już na nogi, siedziała od świtu do nocy za swym kramem i biada temu, 
na kogo złość miała lub kto ją 
obraził. Wtedy spadał na nieszczęśliwego taki potok słów i wymyślań 
wypowiadanych krzykliwym i tak doniosłym 
głosem, że po całym Rynku się rozlegał, iż nieszczęśliwy zatykał uszy i uciekał 
z duszą. Znano ją z tego w całym 
mieście i bano się bardzo, choć jednocześnie szanowano, bo była uczciwą, 
rzetelną, nikogo na grosz nie skrzywdziła, 
bogobojną, a synów jak się należy wychowała. Starszy Maciuś, bo takie samo imię 
nosił jak nieboszczyk ojciec, był 
już czeladnikiem szewckim i prowadził się porządnie, młodszy Janek terminował u 
stolarza, pana Andrzeja Kuliga, na 
Nowym Mieście. Obaj chłopaki byli porządni co się zwie, matkę szanowali i bali 
jej się okrutnie, bo jak co zawinili, to 
im płazem nie puszczała, nawet starszemu Maciusiowi, choć był czeladnikiem i wąs 
mu się puszczał. Nieraz tak go 
sprała i za czuprynę wytargała, że chłopak aż łzy miał w oczach.
Otóż trójka pijanych Szwedów, nadokazywawszy się od południowej strony ratusza, 
przeszła teraz na północną i 
zataczając się, krzycząc i śpiewając, nagle znalazła się przed kramem pani 
Madejowej. Ta spojrzała na nich groźnie i 
machając ręką, rzekła po polsku:
— Poszli precz! Czego tu stoicie? Czego chceta?
Ale oni zaczęli się śmiać i jeden tak silnie kopnął nogą w kramik, że wszystkie 
rozłożone na nim nici, naparstki, 
tasiemki, guziki i owoce rozleciały się na wszystkie strony. Maciejowa 
zaczerwieniła się cała jak burak, a w jej 
małych, siwych oczach zajaśniały pioruny. Choć z ciężkością się ruszała z powodu 
słabości nóg, teraz jednak zerwała 
się od
razu i dużym garnkiem z barszczem, który z obiadu został, trzasnęła w łeb 
najbliższego Szweda. Garnek rozleciał się 
na części i pokaleczył żołdaka, a przy tym barszcz się wylał i całą twarz mu na 
czerwono umalował. Zrobił się 
straszny krzyk i dwaj towarzysze poszkodowanego dobyli pałaszy i rzucili się na 
Maciejową, chcąc ją zarąbać, ale ta, 
wrzeszcząc wniebogłosy, nie ustąpiła ani kroku, tylko chwyciwszy starą drapakę, 
która w kącie kramiku stała , tak 
dzielnie nią wywijać zaczęła i tak prać bez litości pijanych Szwedzisków, że nie 
tylko nic jej zrobić nie mogli, ale sami 
potracili kapelusze i gęby mieli szpetnie podrapane. Rzucali się wprawdzie 
zawzięcie z gołymi szabliskami w garści 
ale że nie byli trzeźwi, więc ciosy ich padały na daszek kramiku, a przy tym 
zbiegło się dużo ludzi na krzyk 
Maciejowej i jak mogli, tak jej bronili.
Właśnie w tej chwili zjawił się Kazik wracający z limonami od pana Fukiera. 
Spostrzegł on, że jeden ze Szwedów, 
widocznie trzeźwiejszy, przestał rąbać pałaszem, a natomiast gotował się przebić 
zdradzieckim sztychem broniącą się 
walecznie dzielną przekupkę. Widząc to Kazik, który znał się, a nawet przyjaźnił 
z synem Madejowej, czeladnikiem 
Maćkiem, niewiele myśląc, tak zręcznie i szybko podstawił nogę Szwedowi, że ten 
jak długi runął na ziemię, Zaraz 
też znalazło się kilku ochotników, którzy leżącego Szweda poczęli niemiłosiernie 
okładać kijami, a Kazik spostrzegłszy 
biegnący ront szwedzki i widząc, że tu nie ma na co czekać, drapnął co żywo do 
domu. Ront rozpędził zbiegowisko, a 
pokaleczonych Szwedów i biedną Maciejową zabrał ze sobą do kordegardy w Zamku.
ROZDZIAŁ II
W KTÓRYM KAZIK ZAPOZNAJE SIĘ W PRZYKRY SPOSÓB Z PIERNIKAMI PANI MACIEJOWEJ
Kazik, załatwiwszy się z onymi limonami, które matka jego, pani Juliuszowa 
Ginterowa, wdowa po rajcy miejskim, 
sama zaniosła do kwatery oficera szwedzkiego Landskrony, wyrwał się zaraz z 
domu, .żeby najprzód zobaczyć, co się 
tam dzieje na Rynku, a potem pójść, jak się umówił ż Kacperkiem, do pana 
Rafałowicza. Okrutnie był ciekawy, co to 
za nowiny ma Kacperek, nowiny pocieszające, co w tych ciężkich czasach było 
rzadkością wielką.
Biegł tedy żwawo, choć już mrok zapadał, a rzadkie latarki przy domach, z 
rozkazu Szwedów zaraz po zachodzie 
słońca zapalane, nie mogły dostatecznie rozświecić zaciemnionych ulic. Kazik 
czuł się w jakimś wesołym 
usposobieniu, bo najprzód Kacperek miał mu coś pocieszającego powiedzieć, potem, 
że będzie gadał z panem 
Kafałowiczem, który był mężem statecznym, uczonym i bardzo, lubił takich smyków 
jak Kazik, a wreszcie, że 
Szwedowi podstawił nogi przy kramiku Madejowej, także ów żołdak zarył nosem w 
błoto. Ciekaw też był bardzo, jak 
się ta przygoda skończyła.
Ale zaraz wesołe usposobienie Kazika pierzchło, gdy zobaczył kramik Madejowej 
rozbity na szczątki, a koło
niego kręcił się starszy jej syn, czeladnik szewcki Maciuś, z latarką w ręku, 
zbierał rozrzucone nici, paciorki, szpilki, 
jabłka i pierniki i zawodził głośno:
— O laboga! laboga!
Maciuś był chłopak wysoki, cienki jak tyczka, o nogach podobnych" do dwóch 
długich patyków, z szyją jak, u 
żurawia, na której chwiała się główka drobna, szczecino' watym, rudym włosem 
porosła. Brzydki był jak 
nieszczęście; oczka miał małe, siwe, głęboko zapadłe, nos pałkowaty i zawsze 
czerwony jak burak, co zapewne 
odziedziczył po ojcu, pijaku koronnym. Powolny był nadzwyczajnie, mruk zawołany, 
ale zresztą chłopak poczciwy z 
kościami. Stał teraz pochylony nad ruiną dobytku matczynego, rozpaczliwie 
wymachiwał długimi rękami, podobny do 
wiatraku, i żałośliwie zawodził:
— O laboga! laboga!
Kazik zbliżył się do niego z tyłu, uderzył go w ramię i zapytał:
— Maciek, co tobie?
Maciuś powoli, systematycznie zwrócił się całym ciałem do pytającego, podniósł 
latarkę w górę, zaświecił nią w oczy 
Kazika i wytrzeszczając zabawnie swe małe oczy, krzywiąc się szkaradnie i 
pociągając nosem, rzekł:
— A! to ty?
— A ja, jak widzisz. Ale czegóż ty tak lamentujesz? Maciuś zrobił wolno pół 
obrotu, długą swą rękę wyciągnął 
wskazując na kram rozbity i rzekł:
— A tego.
— To Szwedy zrobiły?
— Uhu!
— No i cóż, czy się to na co zda jeszcze? Czy ocalisz co towaru?
— Nic. — I kiwając żałośliwie głową, pociągając nieustannie nosem, znów począł 
lamentować:
— O laboga! laboga!
— A gdzież jest matka, pani Maciejowa?
— Matka? — powtórzył Maciuś.
— No tak! Gdzie ona jest?
— Wzięli ją.
— Kto ją wziął?
— Szwedy.
I jak gdyby przypomniał sobie całą grozę swego położenia, pociągnął gwałtownie 
nosem, oczkami, zaczął 
rozpaczliwie mrugać i po dawnemu zawodzić:
— O laboga! laboga!
— Cicho byś był, do paralusza! — zawołał gniewnie Kazik. — Co twoje babskie 
lamenty pomogą! Jeszcze przyjdzie 
ront szwedzki i zabierze cię do kordegardy, i tam cię oćwiczą srodze.
Maciuś spojrzał wystraszony na Kazika, obejrzał się dokoła trwożliwie, czy w 
rzeczy samej rontu gdzie w pobliżu nie 
ma, i od razu ucichł.
— Gadajże mi teraz — mówił dalej Kazik — co się z twoją matką stało?
— Wzięli ją.
— To wiem, ale dokąd ją wzięli?
— Do Zamku.
— Do Zamku? O, to źle!... to bardzo źle! — szeptał Kazik na pół do siebie, na 
pół do Maćka. — Tam jest 
gubernatorem pan Gildesterna, człek srogi. No i cóż ty myślisz robić?
— A nic.
— Cebula jesteś, i koniec! Czego tu stoisz? To wszystko teraz nic niewarte. 
Wiesz co? Chodź ze mną!
Maciek obejrzał się wolno na szczątki kramiku, podrapał po szczecinowatej głowie 
i jak gdyby widok tej ruiny obudził 
w nim poprzedni żal, zaczął rozpaczliwie machać długimi rękami, pociągać nosem i 
lamentować:
— O laboga! laboga!
— Stulżę gębę, do stu katów, czy chcesz, żeby cię Szwedy osmagały?
— Nie chcę! — zawołał żywo Maciek, trwożliwie spoglądając dokoła.
— Więc bądź cicho i chodź ze mną!
— Dokąd?
— Zobaczysz.
Maciek swoim zwyczajem leniwie obejrzał się na szczątki kramiku i szlochając 
spytał:
— A to?
Kazik chwilkę pomyślał i rzekł:
— Masz rację, szkoda tego tak zostawić. Masz tu gdzie koszyk?
— Mam... tam! — i wskazał na głąb kramiku.
— Więc dawaj go, pozbieramy to wszystko i zabierzemy.
Upłynęło dość czasu, nim Maciek się poruszył i dostał się do kramu i tam, 
pośrodku mnóstwa rupieci, wydobył duży z 
wikliny koszyk. Kazik niecierpliwił się, nalegał, wołał:
— A żywo! Ruśzajże się! Cap jesteś, mazgaj i cebula zatracona!
Maciek w. milczeniu znosił te wymyślania, z obojętnością taką, jakby się one 
jego nie tyczyły, ale wcale żwawiej się 
nie ruszał.
Wolno, systematycznie wydobył kosz, otrząsnął go, wyprostował się, pociągnął 
nosem, odetchnął głęboko i mruknął:
— A tom się zmachał!
— Zmachał się! Nie wiem czym! — zawołał Kazik. — Bodajże cię! Dawajże ten 
koszyk!
Maciek wolno podniósł kosz, zarzucił na plecy i ostrożnie wyciągając swe długie, 
cienkie nogi, przeszedł przez różne 
szczątki i stawiając kosz przed Kazikiem, powiedział:
— Masz!
I znów się przeciągnął, westchnął i szepnął:
— A tom się zmachał!
Kazik już nic nie rzekł na to, mruknął tylko coś pod nosem i począł żwawo 
zbierać różne przedmioty, rozrzucone 
paziemi, i wkładać je do kosza. Maciek stał, patrzał na to i nagle ni stąd, ni 
zowądzaszlochał i zajęczał tak głośno, że 
się aż rozlegało dbkoła:
— O laboga! laboga!
Kazik aż podskoczył z gniewu i przypadłszy do Maćka, wymierzył mu w bok 
potężnego kułaka pięścią, wołając:
— Stulisz ty gębę, cebulo! Zabieraj mi się zaraz do roboty, bo ja tu czasu nie 
mam bawić się z tobą, ośla głowo!
Maciek spojrzał na Kazika, otrząsnął się po kułaku i rzekł:
— Nie bij!
— Jakże cię nie bić, kiedyś cap!
— A nie cap, jeno Maciej Dratewka.
— Zabieraj się do roboty, bo cisnę wszystko i zostawię cię tu samego.
Na tę groźbę Maciek na koniec schylił się i począł powoli zbierać pierniki, 
motki nici i wstążek, orzechy i układać to 
wszystko do kosza. Nie szła mu ta robota, bo ciągle
wzdychał i szlochał, ale. wreszcie zebrano, co się dało, i kosz został tym 
wszystkim w trzech czwartych napełniony. 
Gdy to zrobiono, Maciek przeciągnął się, odetchnął głęboko i szepnął:
— A tom się zmąchał!
— Czym?
— A tym
— Baran jesteś! Cóż to? Trochę rupieci pozbierać, to u ciebie robota?
— A ino!
— Nie gadaj, zabieramy kosz, ty weź za jedno, a ja za drugie ucho.
— Zaraz.
— Śpiesz się!
— Niech sobie odpocznę.
— A bodajże cię Szwedy ubiły! Po czym ty będziesz odpoczywał?
— Spociłem się.
— Spociłeś się?
— Tak, krzyż mnie boli.
I oglądając się dokoła, znów począł nosem pociągać, oczkami ruszać i nagle jak 
nie ryknie na cały Rynek:
— O laboga! laboga!
Kazik aż podskoczył i już nie wiedział, co robić, ale na szczęście rozległy się 
miarowe kroki żołnierzy idących rontem.
— Ront idzie! — syknął Kazik. — Bierz kosz i uciekajmy!
To poskutkowało. Maciek porwał koszyk i wyciągając swe długie nogi, machając 
ręką, puścił się tak szalonym pędem, 
że Kazik, który trzymał kosz za drugie ucho, ledwie był w stanie nadążyć. W 
jednej chwili znaleźli się na Wąskim 
Dunaju.
Tak ubiegłszy kilkanaście kroków, Maciek czując, że już niebezpieczeństwo 
spotkania się z rontem minęło, nagle 
zatrzymał się tak gwałtownie, że Kazik, nie spodziewając się tego, wpadł na kosz 
i głową zanurzył się między 
pierniki, nici i wstążki.
Maciek wolno odwrócił się i spostrzegłszy towarzysza w takiej pozycji, ciężko 
wydobywającego się z kosza, począł się 
piskliwym głosem śmiać:
— Hi! hi! hi!
Ale Kazik wygramolił się na koniec z kosza i opłakaną miał fizjognomię, bo 
natknął się twarzą na jakiś miększy 
piernik, który mu się przylepił do nosa. Ujrzawszy to,
Maciek aż chwycił się oburącz za brzuch i zanosił się od śmiechu:
— Cha! cha! cha!
Kazik, wściekły od gniewu, otarł z twarzy rozpłaszczony piernik i przyskoczywszy 
do Maćka, zapytał gniewnie, 
ściskając pięście:
— Czego się, szewcka smoło, śmiejesz?
— Z ciebie.
— Ze mnie? dlaczego?
— Boś żółty na gębie. Hi! hi! hi!
Kazik, niewiele myśląc, wymierzył mu pięścią jeden i drugi potężny raz pod bok i 
rzekł:
— Masz! masz! Śmiejże się teraz!
— Nie bij — mruknął Maciek.
— Czego stoisz? Weź kosz, bo, dalibóg, nie wytrzymam. Po coś stanął?
— Żeby odpocząć.
— Po czym?
— Zmachałem się!
— Weźmiesz ty koszyk? Bo inaczej, jak mnie widzisz, zostawię cię na środku ulicy 
samego i rób sobie, co chcesz.
Na tę groźbę Maciek westchnął, wziął kosz leniwie i już teraz wolnym krokiem 
szedł naprzód. Ale niebawem na rogu 
ulicy Piwnej, a jak ją wtedy nazywano, Św. Marcina, zatrzymał się, kosz postawił 
i mruknął:
— A tom się zmachał!
Ale Kazik już nic nie mówił, tylko gniew tłumił w sobie, bo wiedział, że z 
upartym i. leniwym Maćkiem nic nie poradzi. 
Milczał więc i w ten sposób, posuwając się wolno, zatrzymując się co kilka 
kroków, przy czym Maciek wzdychał i połą 
od żupana obcierał pot z czoła, dostali się
na koniec do kamienicy zamieszkałej przez pana Rafałowicza.
— Chwała Bogu — szepnął Kazik — bo, dalipan, dłużej już bym nie wytrzymał z tym 
gamoniem.
Niemało jeszcze było kłopotu, nim kosz wywindowali na trzecie piętro, ale 
przecie trudnego tego dzieła dokonali na 
wielkie wzdychanie i jęki Maćka.
ROZDZIAŁ III
W KTÓRYM PANI HIPOLITOWA WYSTĘPUJE NA SCENĘ
Pan Rafałowicz, mąż leciwy i poważny, zajmował w kamienicy Sebastiana, cyrulika, 
na trzecim piętrze dwa pokoiki z 
kuchnią. W tej królowała niepodzielnie pani Hipolitowa,- gospodyni i kucharka, 
kobieta niemłoda, otyła, wiecznie 
zagniewana i gadatliwa nad miarę. Owego wieczoru czerwcowego, podawszy swemu 
panu gorącej polewki winnej z 
grzankami, siadła sobie w kuchni i zadziawszy na nos ogromne okulary, zabrała 
się niby do cerowania jegomościnej 
bielizny, ale że w kuchni było gorąco, więc dzierżąc w jednej ręce igłę z nitką, 
w drugiej koszulę, zdrzemnęła się na 
dobre. W kuchni było dużo, much i te, znalazłszy tak obfity pokarm, jakim było 
spocone oblicze pani Hipolitowej, 
obsiadły je tłumnie i gryzły niemiłosiernie, na co jednak drzemiąca zgoła nie 
zważała, ale, zapadając w coraz większy 
sen, chrapać sobie, na dobre zaczęła.
W tej właśnie chwili ktoś delikatnie do drzwi zastukał. Zrazu pani Hipolitowa 
tego nie słyszała, ale na koniec, gdy 
pukanie się powtórzyło i stawało się coraz silniejszym, zerwała się na równe 
nogi i nie mogąc się zorientować, 
przeżegnała się szepcząc:
— W imię Ojca i Syna, a co to?
A gdy się pukanie znów rozległo, pobiegła do drzwi i nie otwierając zapytała:
— Kto tam?
— Ja.
— Co za ja?
— Kazimierz Ginter.
— Ginter? Go za Ginter?
— A przecież mnie pani Hipolitowa zna. Jestem syn starej Juliuszowej Ginterowej 
z Krzywego Koła.
— Aa! a czegóż ty, smyku, chcesz po nocy?
— Mam sprawę do pana Rafałowicza. Przyszliśmy tu z Maćkiem Dratewką.
— Z kim?
— Z Maćkiem Dratewką.
— A to co za licho?
— Nie licho, jeno syn przekupki Madejowej.
— Aa! a on czego chce?
— Też przyszedł do pana Rafałowicza. Ale niech nas jejmość puści, bo czegóż my 
tu będziemy wystawali na 
schodach?
— Nie mogę, tego by jeszcze brakowało. Pójdę przody, poradzę się jegomości. Kto 
wie, czyś ty Ginter? A może jaki 
zbój albo, co gorsza, Szwed. Czekajcie, zaraz wrócę.
Pobiegła, jak mogła najprędzej, do drugiej izby, gdzie pan Rafałowicz, ubrany w 
dostatni kitajkowy żupan, siedział 
sobie w wielkim krześle psią skórą wybitym i popijając wino grzane, przerzucał 
kartki w jakiejś wielkiej księdze. Był 
to już człowiek niemłody, łysy zupełnie, z ogromnymi jak wiechcie wąsami, na dół 
opadającymi, surowy z wejrzenia, 
pomarszczony jak purchawka, otyły, o oczach dużych, czarnych i nadzwyczaj 
bystrych.
— Jegomość, jegomość! — zawołała Hipolitowa wtaczając się do izby.
— A co? — zapytał spokojnie Rafałowicz podnosząc oczy.
— Przyszło jakichś dwóch smyków, alem ich nie puściła, bo to może Szwedy.
— Cóż to za smyki? Jak się zowią?
— Jeden peda, co jest synem starej Ginterowej z Krzywego Koła, a drugi przekupki 
Maciejowej z Rynku.
— A Kacpra tam nie ma?
— Nie ma. 
— No, więc idź jejmość i wpuść tych dwóch smyków. Zobaczymy, czego chcą.
— A nuż to Szwedy przebrane?
— Nie plotłabyś jejmość nie do rzeczy! Idź i wpuść ich.
Pani Hipolitowa pokiwała głową i przeżegnała się idąc do kuchni
— W imię Ojca i Syna, jegomość to ta zawsze z tymi smykami ma jakieś konszachty. 
Ha! niech się dzieje wola Boża!
Otworzyła drzwi i na wielkie swoje przerażenie ujrzała najprzód Maciusia 
ciągnącego kosz, za nim Kazika, a wreszcie 
Kacpra, który właśnie także nadszedł. Ale jeżeli długa, cienka postawa Maćka, 
ciągnącego kosz z trzaskiem i hałasem 
i stękającego swe „o laboga, laboga", przestraszyła Hipolitowa, to widok 
Kacperka, którego znała dobrze, jako 
codziennego niemal gościa jej pana, uspokoił ją zupełnie. Jednakże zaciekawiona, 
co znaczy ten kosz olbrzymi, 
lękając się (bo to jej przez myśl przebiegło), czy w nim nie ma ukrytych jakichś 
pół tuzina Szwedów, zapytała żywo 
Maćka, który najbliżej niej stał:
— A to co?
— Kosz — odrzekł Maciek spokojnie.
— Jać to wiem, że kosz, ale co w nim jest?
— Towary.
— Towary? Jakie towary?
— Matusine. I Maciek przeciągnął się, ziewnął i zajęczał:
— O laboga! laboga! A tom się zmachał.
— W imię Ojca i Syna, ki licho... Panie Boże odpuść! — zawołała Hipolitowa 
patrząc na Maćka.
Ale już Kacperek wysunął się naprzód i dowiedziawszy się od Kazika na schodach 
o. wszystkim, co się stało na 
Rynku, rzekł:
— Niech no pani Hipolitowa się nie boi. To są towary z kramiku starej Maciej 
owej, który Szwedy rozbili.
— Szwedy? O niecnoty! 
— Niech no nas jejmość wpuści do pana.
— A idźcie, czeka tam na was. Ale cóż będzie z tym koszem?
— Ostanie tu.
— Jak to: ostanie? A nuż Szwedy się o tym dowiedzą?
— Niech się pani Hipolitowa nie boi, nie dowiedzą się.
To rzekłszy. Kacperek ruszył przodem do izby pana Rafałowicza, a za nim milcząco 
Kazik i Maciuś stękając i jęcząc 
swoje:
— O laboga! laboga!
Pan Rafałowicz przyjął ich z wesołą twarzą, ale zaraz Kacperka zapytał wskazując 
na Kazika i Maćka:
— Witaj mi, Kacperku! A ich po coś przyprowadził?
— Przyszli do jegomości po radę i pomoc.
— Aha! — rzekł na to pan Rafałowicz — siadajcie. A może się czego napijecie, hę?
— O! ja bym się napił! — zawołał dyszkantem Maciuś.
— Zaraz. Hej! Hipolitowa!
Klasnął w ręce i niebawem zjawiła się Hipolitowa, stanęła we drzwiach i 
opryskliwym głosem zapytała:
— Czego?
— Nie masz ta czego dać napić się tym młodzieniaszkom?
— Napić się? A skądże? A przy tym takim smykom nie godzi się i niezdrowo jest 
pić. Pan Jezus dał wodę na to, by ją 
pić, a reszta to są... Panie Boże odpuść... diabelskie, z przeproszeniem 
jegomości, wynalazki.
— No! no! — uśmiechnął się pan Rafałowicz — nie zrzędziłabyś, stara, jeno daj 
czego, bo jakże gadać o suchym 
gardle? 
— Jegomość to ta zawsze sprowadza do siebie tych smyków i obaczy jegomość, że z 
tego będzie jeszcze jaka 
galimatia.
— Dobrze! dobrze! Przynieś jeno co pić.
— Nie mam nic, jeno dzbanek podpiwku.
— Daj i podpiwku, skoro nic innego, nie ma, jeno prędko, a drzwi od schodów 
zamknij i nikogo nie wpuszczaj. 
Hipolitowa spojrzała złymi oczami na siedzących chłopców, zwłaszcza na Maćka, 
którego figura najbardziej się jej nie 
podobała, chciała coś rzec, ale splunęła i wyszła. Wkrótce wróciła z dzbanem 
glinianym i czterema szklanicami z 
zielonego szkła i zabierała się do wyjścia, mrucząc coś pod nosem niechętnie. 
Wychodząc, jednak spojrzała na 
Maćka, który przysiadł był sobie na niskim kufrze w, kąciku, a że miał nogi 
niezwykle długie i cienkie, więc je
wyciągnął, a sam ziewał szkaradnie i jęczał przyciszonym głosem, bo miał wielki 
respekt dla pana Rafałowicza:
— O laboga! laboga!
Pani Hipolitowa postała chwilę, popatrzyła na ziewającego Maćka, na jego nogi 
wyciągnięte aż na środek izby, 
ruszyła ramionami i przeżegnała się, szepcząc:
— W imię Ojca i Syna... ki licho!
Na koniec wyszła i zamknęła za sobą drzwi starannie. Wkrótce potem, gdy między 
rozmawiającymi w izbie, jak to 
często bywa wśród najciekawszej nawet pogadanki, zapanowało chwilowe milczenie, 
słychać było potężne, na różne 
tony wygrywane chrapanie pani Hipolitowej.
— No — rzekł po wyjściu swej gospodyni pan Rafałowicz — teraz jesteśmy sami i 
nikt nam nie przeszkodzi, musimy 
gadać. Ale nalejże im piwa, Kacperku, bo mnie nogi bolą i krzyż, to mi się, 
mociumdzieju, trudno ruszać.
Kacperek zabrał się do nalewania owego podpiwku, a tymczasem pan Rafałowicz 
dalej mówił:
— Nim jednak przystąpimy do spraw tych oto młodzieniaszków (tu wskazał na Kazika 
i Maćka), najpierw należy 
pogadać depublicis. Opowiadaj, Kacperku, co tam wiesz nowego.
W tejże chwili Maciek, który wypił całą szklanicę piwa jednym tchem, postawił 
ją. z trzaskiem na stole, obtarł 
rękawem od kubraka szerokie swe usta i całą piersią ryknął:
— O laboga! laboga!
— A to co? — przestraszył się . pan Rafałowicz i aż podniósł się nieco na 
krześle. — Co się stało? — zwrócił się do 
Maćka
— A nic — odrzekł tenże.
— A czegożeś tak wrzasnął?.
— Niczego!
— Jak to: niczego? Przecież coś, ci się stać musiało?
— Nic... jeno mi kwaśno w gębie.
— Z czego?
— Z tego podpiwku. .
Ale Kacperek wmieszał się w tę rozmowę, która by z pewnością końca nie miała, bo 
znał Maćka, i rzekł:
— A niech jegomość na tego kpa uwagi nie zwraca. To całkiem głupi chłop, choć 
poczciwy.
— A nie głupi! — zaprotestował Maciek.
— Cicho bądź! — syknął mu nad uchem Kazik i wlepił mu kułaka pod bok.
— Nie bij! — mruknął Maciek.
— Jak mi się jeszcze raz ozwiesz — szepnął Kazik — to cię razem z Kacperkiem 
weźmiemy za kark i za drzwi 
wyrzucimy na ulicę, a tam Szwedy na ciebie czekają i taką ci łaźnię w 
kordegardzie marszałkowskiej sprawią, że ci 
się rodzona babka przyśni.
— Nie gadaj! — zawoła! Maciek. — Zali prawdę mówisz?
— Najprawdziwszą prawdę.
— No, to już pary z gęby nie puszczę.
Jakoż odtąd nie wyrzekł ani słowa, jeno oparł się plecami o ścianę i zaraz 
zasnął tak mocno, że jego basowe 
chrapanie wtórowało pięknie dyszkantowym tonom pani Hipolitowej w kuchni.
ROZDZIAŁ IV
JAKO KACPEREK OBRZYDZENIA DOSTAJE NA MYŚL O POSTĘPKU PANA GIZY
— Dziś tedy o południu — rozpoczął swą relację Kacperek — przybył do ratusza, do 
pana prezydenta, pewien 
braciszek, jakoby z konwentu bernardyńskiego. Patrzałem na to własnymi oczami, 
bo w izbie radnej, okrom pana 
Gizy i mnie, nikogo więcej nie było. Patrzę ja na owego braciszka, a że ja ich 
tam wszystkich znam w naszym 
klasztorze warszawskim, więc zaraz sobie powiadam: „O! to nietutejszy, to jakiś 
obcy". Siedzę sobie tedy, gryzę 
pióro i patrzę, ile że on braciszek wcale mi nie wyglądał na zakonnika, ale 
chyba na żołnierza.
— Tak? — zapytał ciekawie pan Rafałowicz. — A dlaczegóż to?
— Dlatego, proszę jegomości, że wszedł z trzaskiem do izby, a postawę miał dumną 
i wyprostowany był jak świeca. 
Stąpał tak silnie, że się podłoga pod nim trzęsła.
— Nie dziwota — ozwie się na to pan Rafałowicz — ratusz jest gmach stary i belki 
ma pogniłe. Toteż jeżeli jaki mąż 
setny idzie, to się wszystko trzęsie i jeszcze się kiedy, Boże broń, zawali. 
Kiedym był rajcą, gadałem o tym nieraz 
współobywatelom, ale to groch na ścianę. Ciężko im
zawżdy było sięgać do mieszka, a teraz ciężej niż dawniej. Ale opowiadaj dalej, 
Kacperku. Cóż ten braciszek?
— Ano... braciszek, wszedłszy na środek izby, obejrzał się dokoła, groźnym 
patrząc wzrokiem, i rzekł grubym basem: 
„A gdzie tu jest pan prezydent?” Potem zaraz się spostrzegł, spokorniał i rzekł 
pochyliwszy głowę: Laudetur Jesus 
Christus. Już to samo świadczyło, że nie był on zakonnikiem, jeno całkiem 
świeckim,.który na się postawę 
bernardyna przybrał.
-Hm! hm! — mruknie pan Rafałowicz i przysunie się z krzesłem do Kacperka — 
osobliwsze rzeczy mi tu opowiadasz. 
Cóż dalej?
— Tedy pan Giza, który siedział za prezydenckim stołem i mozolił głową, skąd tu 
wziąć dla Szwedów na wielką ucztę, 
którą jenerał Wittenberg wyprawia, dwustu' kapłonów, baranów moc też wołów i 
wszelkiego rodzaju marcepanów i 
napitków...
— Jakże to? Wittenberg biesiadę wyprawia?
— A tak. Pozjeżdżały się ich żony, niby tych Szwedów, więc chcą się zabawić i 
wczoraj wieczorem przysłał jenerał 
Wittenberg do pana prezydenta tak długą, jak moja ręka, konotatę, co miasto ma 
dostawić. Strach, co tego tam jest! 
Ryby, limony, pinole, wina, samego piwa pięćdziesiąt beczek...
— Patrzajże, co tym zamorszczykom się zachciewa!
— A tak! a tak! Ale mnie się widzi, że będą oni mieli inne limony, ale ołowiane.
— Hm! proszę ja ciebie, mój Kacperku, gadajże dalej. Cóż tedy pan prezydent i on 
bernardyn?
— Ano... pan prezydent wstał i rzekł: „Oto jestem”. Więc on bernardyn obejrzał 
się dokoła, popatrzał na mnie i 
rzecze: „Ja tu mam do waćpana interes, ale jeno w cztery oczy”.
„Możesz, ojcze dobrodzieju, wszystko gadać — ozwie się na to pan Giza —bo to 
jest mój krewniak, sekretarz 
radziecki, a chociaż młody, umie język trzymać za zębami”.
Prawdę rzekłszy, okrutnie byłem wdzięczny za to panu Gizie, bo mię haniebna 
wzięła ciekawość dowiedzieć się, co to 
jest za braciszek i z czym do pana prezydenta przyszedł. On też obejrzał się 
Jeszcze raz i spytał: „Nikt nas tu nie 
podsłucha?” „Nikt — odpowiem ja — a zresztą obaczę”. „Obaczże, mój chłopcze — 
rzecze mnich — bo tę sprawa 
gardłowa”. Skoczyłem tedy, wyjrzałem za jedne i za drugie drzwi, nie ma nikogo. 
Zamknąłem szczelnie podwoje i 
mówię: „Możesz, ojcze, gadać, nikt tego nie usłyszy”. Tedy braciszek zbliżył się 
do pana Gizy i sięgnąwszy ręką do 
kieszeni, wydobył nożyk i począł pruć rękaw habitu i gadać: „Mam tu do waćpana 
pismo królewskie”. Pan Giza, który, 
choć prezydent i mój krewniak, jest, jak wiadomo, tchórzem podszyty i głowę ma 
zakutą, nie od razu zrozumiał i 
pyta: „Królewskie pismo? Od najjaśniejszego Karola Gustawa?” Ale braciszek 
spojrzał groźnie i mruknie: „Co mi tam 
waćpan do stu par diabłów pleciesz o jakimś najjaśniejszym Karolu Gustawie! Tu 
jest Rzeczpospolita Polska i jeden 
tylko w niej jest najjaśniejszy król, Jan Kazimierz. Rozumiesz to, mości panie 
prezydencie?" Powiadam jegomości, 
jakem to usłyszał, ażem podskoczył z radości, a pan Giza to spostrzegł i spojrzy
na mnie spode łba, i rzecze przez nos, jak to on gada, kiedy jest zły: „A ty 
czego się wiercisz u paralusza!” 
Przycupnąłem i patrzę a słucham, a braciszek dalej gada: „Ja tu do waćpana i do 
wszystkich rajców mam pismo nie 
jakiegoś tam rabusia i wywłoki Karola Gustawa, jeno króla polskiego, Jana 
Kazimierza. A że tu w Warszawie Szwedy 
jeszcze grasują, wiecem zaszył me pismo w rękaw od habitu, żeby go te heretyki 
paskudne nie zwąchały”. Tak 
gderając rozpruł rękaw i wydobył owo pismo, i oddał je panu prezydentowi, 
mówiąc: „Masz waćpan i czytaj!” Cha, 
cha, cha! Trzeba było widzieć pana Gizę, jak zbladł niby chusta, potem 
zzieleniał, to przysiadł, to się zrywał i syknął 
głosem drżącym: „Cicho! Na rany Chrystusa Pana, cicho!” „A to czemu? — spytał 
braciszek. — Czyż ten młokos nie 
powiedział, że nas nikt nie podsłucha?” „No, tak... niby tego, ale i ściany mają 
uszy”. „Toteż waćpan nie gadaj Jeno 
czytaj, a ja sobie usiądę, bom się zmęczył”. To rzekłszy przysunął sobie wielkie 
krzesło pana Baryczki i siadł na nim, i 
patrzał jako pan Giza drżącymi rękami rozpieczętowywał pismo.
— No! no! — zauważył pan Rafałowicz — przysięgam Bogu, osobliwsze mi tu nowiny 
opowiadasz. Cóż było w tym 
piśmie?
— Miałem ci ja okrutną ochotę zobaczyć to pismo królewskie, ale jak to mogłem 
uczynić? Siedziałem tedy jak na. 
szpilkach, a pan Giza niby czytał, a papier to mu tak szeleściał w rękach, jakby 
wiatr nim- miotał. Wreszcie odezwie 
się: „Nie, nie mogę, nic nie widzę. Kacperku, chodź no tu, odczytaj, co nam król 
jegomość pisze”. To rzekłszy 
westchnął ciężko, a tak się spocił, że aż krople potu
spływały mu po okrągłym i białym jak u niewiasty liczku. Nie trzeba mi było dwa 
razy tego rozkazu powtarzać.
Skoczyłem, pismo schwyciłem i jednym rzutem oka przejrzałem. — Więc 
przeczytałeś? — spytał pan Rafałowicz. 
— A jakże, przeczytałem.
— I cóż tam było?
— Dokumentnie to ja tego powiedzieć nie mogę, ale pamiętam dobrze samą treść. 
Król jegomość w łaskawych 
bardzo słowach polecał prezydentowi i radzie oddawcę tego pisma, imci pana 
Seweryna z Żurawińca Boskiego, 
rotmistrza chorągwi pancernej, a że pismu niebezpiecznie powierzać ważne sprawy, 
których pan Boski jest posłem, 
więc nakazuje pod łaską swoją wysłuchać pilnie pana Boskiego i wypełnić to 
wszystko, co on powie.
— Patrzajże! — klasnął w ręce pan Rafałowicz. — To takie rzeczy się święcą, ale 
gadajże dalej, cóż ten pan Boski 
powiedział?
— Skórom przeczytał w głos owe pismo, pan Boski rzecze: „Słuchajże mię waćpan, 
bo czasu nie mam i Szwedziska 
mogą mię capnąć. Tedy wiedz, że król egomość niebawem z wielką potencją 
przyjdzie pod Warszawę i jeżeli się 
Wittenberg nie podda, szturmem miasto weźmie i tych zamorszczyków do nogi 
wytniemy. Ale wziąć takie miasto jak 
Warszawa — niełacno, więc król egomość nakazuje waćpanom i rajcom, ażebyście mu 
dopomogli, uzbroiwszy się 
cichaczem; i czasu szturmu wewnątrz uderzyli na Szweda; żebyście wskazali, 
którędy najłacniej dostać się do 
miasta, i bramy otworzyli. Takim jest moje poselstwo.
— Patrzajże, patrzajże — wołał pan Rafałowicz ogromnie ucieszony i przysuwając 
się coraz bardziej ze swym
zydlem do Kacperka. — Szturm będzie... Szwedów do nogi wytną! A toś mnie 
ucieszył, mój chłopcze! Niech ci to Pan 
Jezus wynagrodzi. No i cóż? Cóż na to pan Giza?
— Pan Giza! A niech go tam!... Choć to mój krewniak i też zwierzchnik, jednakże 
lichy to człowiek. Skoro usłyszał 
owe słowa pana Boskiego, zzieleniał jeszcze bardziej i nuż mu gadać: „Ale 
owszem, owszem... tego... tylko cóż my, 
niebożęta, poradzimy? Tu jest wielka potencja szwedzka, trzymają nas za łeb, 
mury naprawili... gdzie nam tam... 
my, ludzie nierycerscy, łokciem i miarką się paramy, nie znamy się na rzemiośle 
wojennym" i tym podobne rzeczy 
gadał, niby nie odmawiał, ale nic nie przyrzekał i w strachu był okrutnym, a 
pocił się, że aż kapało z niego. Prawdę 
rzec, obrzydzenie mnie brało.
— A cóż ów poseł królewski na to?
— A cóż? Patrzał i słuchał, a w końcu wstał, splunął i rzekł: „Bodaj was zabito! 
Prawdziwe jesteście łyki i tchórze. 
Poselstwo moje spełniłem, wolę króla jegomości wać-panu zakomunikowałem i 
siedzieć tu nie mam czego. To tylko 
ci, mości prezydencie, powiem, że my z taką mocą. przyjdziemy pod Warszawę, że 
się bez waszej, łyczków, pomocy 
obejdziemy. A jak wymieciemy to robactwo szwedzkie, to się weźmiemy do was, 
zdrajców. Tfu! Do kaduka, gdybym 
tu ostał dłużej, toby mię paralusz z aprehensji naruszył". To rzekłszy nadział 
kapuzę na głowę i z wielkim trzaskiem i 
gniewem z izby wyszedł. Oto wszystko.
— Hm! — mruknął zamyślony pan Rafałowicz —ja się zawżdy spodziewałem tego po 
panu Gizie. Nie od wczoraj go 
znam i wiem, co to za ptaszek. Ale burmistrz nie jest
wszystkim w mieście. Poseł królewski miał poselstwo i do. rajców, do mężów 
trzech porządków*, a oni pewnikiem 
inaczej postanowią.
— Nic z tego nie będzie, mój jegomość. Pan Giza, jak tylko poseł wyszedł, począł 
stękać i narzekać, i jęczeć: „A po 
co .mi zdrową głowę kłaść pod Ewangelię! — gadał. — Niegłupim. Co nam do tego, 
nie myśmy tu Szweda sprowadzili 
i. nie my go wypędzać będziemy. Kto piwa nawarzył, niech go sobie wypije". Potem 
począł gadać, że go głowa i 
krzyż boli, że go rozebrało i musi pójść do domu i dekokt pić z driakwią, bo mu 
słabo. Jakoż poszedł i położył się dó 
łóżka,i podobno chorować będzie tak długo, aż się to wszystko ze Szwedami nie 
skończy.
Zapanowało milczenie. Pan Rafałowicz pogrążył się w głębokie dumania, których 
ani Kacperek, ani Kazik przerwać 
nie śmieli. I była wielka cisza, którą jeno zakłócało basowe chrapanie Maćka 
Dratewki w izbie i dyszkantowy pisk 
pani Hipolitowej w kuchni. Na koniec milczenie to przerwał pan Rafałowicz. 
Ocknął, się ze swej zadumy, poprawił na 
krześle i rzekł:
— Tak to, tak bywa na świecie! Ale to są sprawy publiczne, niewesołe co prawda. 
Powiedzże mi teraz, dlaczego ci 
dwaj młodzieńcy do mnie przyszli?
Tu wskazał na Kazika i Maćka i dodał:
— Podobno chcą jakiejś rady, o cóż więc idzie?
— Ej — odparł Kacperek,— Kazik Ginter to nie 
przyszedł po żadną pomoc ani też radę. Tyle tylko, że mu Szwedy doskwirzyly do 
żywego i że chłop jest ciekawy, 
więc przyszedł gwoli tego, żeby się dowiedzieć, co słychać. I pewnikiem dusza mu 
skacze z radości na wspomnienie, 
że król jegomość szturmować będzie Warszawę i temu plugastwu szwedzkiemu zada 
dajfeldreku.
— Jakbyś zgadł, że się cieszę! — zawołał Kazik, a oczy zaświeciły mu się jak dwa 
kąrbunkuły.
— No... a ten drugi — tu wskazał pan Rafałowicz na Maćka — czegóż on chce?
— O! z tym to bieda będzie, mój jegomościuniu — ozwie się Kacperek — temu trzeba 
radzić i dopomóc.
W czymże takim? 
Więc Kacperek szeroko i dokumentnie opowiedział, jak Szwedy napadły dziś nad 
wieczorem na kramik Maciejowej, 
przekupki, wdowy po szewcu Macieju Dratewce, jak Madejowa się walecznie broniła 
i Szwedów pobiła, jak nadszedł 
ront, kramik rozbił i biedną przekupkę zabrał do kordegardy na Zamek.
— Więc cóż? — spytał pan Rafałowicz. 
— Ano... wiadomo, że gubernatorem Zamku jest pan Gildesterna, człek srogi i 
gotów z Madejową Bóg wie co zrobić. 
To nas okrutnie trapi.
— Was trapi, ale nie jego — tu wskazał na Maćka — choć jest syn. Śpi sobie w 
najlepsze.
— A to, proszę jegomości — ozwie się na to Kazik — to już takie jego 
przyrodzenie. Chłop to głupi, ale dobry. Byle 
jeno usiadł, zaraz śpi.
Pan Rafałowicz znów pogrążył się w zadumie, polewkę, która całkiem wystygła, 
popijał, wąsa motał, wreszcie rzekł:
— Już to tam, mociumpanie, co do owej Maciejowej
rady żadnej nie ma. Kiedy baba nawarzyła piwa, niechże sobie pije. Kłótliwa jest 
i gębę ma od ucha do ucha; nic nie 
szkodzi, że ją ta Szwedy w karceresie potrzymają na chlebie i wodzie. Gruba jest 
i tłusta, trochę schudnie i na tym 
koniec. Zresztą, co jej tu pomóc? Chybaby ją wykraść z Zamku, ale ta gra 
niewarta świeczki i jakże ją zresztą 
wykradać? Towar, któryście tu przynieśli, niech ta sobie stoi u mnie, nikt go 
nie ruszy, ale samej Madejowej ja nic 
nie poradzę. Zresztą, co ja i wy mamy myśleć o swarliwej przekupce, kiedy 
ważniejsze sprawy są na głowie.
Umilkł, poprawił się na krześle, popił polewki i rzekł:
— Bo że ani pan Giza, ani też rajcy i mieszczanie nie pójdą za wezwaniem 
królewskim, to widać dokumentnie z tego, 
coś tu opowiedział, mój Kacperku, a co ja też z doświadczenia wiem dobrze. A 
skoro oni nic nie dopomogą i -każą 
rozbijać się wojsku królewskiemu o mury i krew przelewać niebożnie, to rzeczą 
jest naszą i wszystkich ludzi 
uczciwych, aby owym nieborakom, którzy będą walczyli ze Szwedami, dopomóc. Czy 
dobrze mówię?
— Dobrze! dobrze! — odezwał się Kacperek i Kazik.
— I gotowi jesteście, tak jak tu stoicie, dopomóc wojsku królewskiemu do 
wypędzenia Szweda z naszego miasta?
— Gotowi całą duszą i sercem! — zawołali, obaj chłopcy. 
— Tedy czekajcie tu — rzekł pan Rafałowicz powstając z krzesła — coś wam pokażę 
i coś uradzimy.
To powiedziawszy wyszedł do sąsiedniej izby, w której był alkierz jego.
ROZDZIAŁ V 
W KTÓRYM JEST NIECO O TAJEMNICY, O ARCHITEKCIE ASCOLIM I O ŚPIOCHU MAĆKU
Dość długo pan Rafałowicz się nie pokazywał, słychać tylko było, jak otwierał i 
zamykał jakieś szuflady i szukał 
między papierami, które szeleściły mocno. Obu czuwających chłopców otaczała 
wielka cisza, przerywana, jeno 
chrapaniem Maćka i pani Hipolitowej. Na wieży ratuszowej zegar wydzwonił godzinę 
jedenastą w nocy i spiżowy głos 
jego wśród sennego miasta rozchodził się daleko i donośnie. Kacperek i Kazik 
zaciekawieni byli mocno, co to takiego 
ma im pokazać pan Rafałowicz, i z niecierpliwością oczekiwali jego powrotu z 
alkierza.
Na koniec zjawił się on dzierżąc w jednym ręku duży arkusz papieru zwinięty w 
trąbkę, a w drugiej kartkę jakąś 
złożoną we czworo. Usiadł na krześle, oddychając głośno, bo się widocznie 
staruszek zmęczył, i kładąc na stole ów 
papier zwinięty w trąbkę, rzekł:
— Obaczcież to najprzód.
Tedy Kacperek rozwinął ową trąbkę, nie papieru, jak się przekonał, ale 
pożółkłego mocno pargaminu, i ujrzał na nim 
narysowany piórem i czarnym atramentem jakiś plan czy konspekt miasta.
— To jakiś plan — rzekł.
— Dobrze, ale przypatrz się jeno, czego to jest plan — odezwał się z uśmiechem 
pan Rafałowicz.
Gdy się Kacperek i Kazik poczęli lepiej przypatrywać, a nawet odczytywać tu i 
ówdzie pomieszczone drobniutkimi 
literami napisy, przekonali się, że jest to plan ich rodzinnego miasta Warszawy. 
Wszystkie ulice, mury otaczające 
miasto, bramy, kościoły i Zamek były bardzo misternie oznaczone, ale co ich 
uderzyło" i dało dużo do myślenia, to że 
przez cały plan począwszy od Bramy Nowomiejskiej szła czerwona zygzakowata linia 
kończąca się na dziedzińcu 
zamkowym.
— To jest plan Warszawy! — zawołał Kazik.
— Tak — ozwał się Kacper — to jest plan Warszawy i jeżeli mam rzec prawdę, o 
wiele lepszy i wyraźniejszy od tego, 
jaki znajduje się w ratuszu. Wszystko tu doskonale pojmuję na tym planie, ale 
zgoła nie mogę pojąć, co by znaczyła 
owa czerwona linia przecinająca miasto od bram nowomiejskich aż do Zamku!
— Zaraz to pojmiesz — ozwie się z uśmiechem pan Rafałowicz — jeno przeczytaj 
kartkę przylepioną do planu.
Jakoż do jednego z boków planu przylepiona była pomięta i połamana kartka 
pożółkłego papieru, na którą, sądząc, 
że to zgięcie pargaminu, zrazu nie zwrócili obaj żądnej uwagi. Teraz atoli 
Kacperek skwapliwie i ostrożnie kartkę ową 
odwinął, wyprostował i zobaczył na niej staroświeckim pismem skreślone wyrazy 
następujące, które głośno 
odsylabizował:
— EirotsI ElleD IlevaihcaM SupO EdiV. Przeczytał, spojrzał na Kazika, potem na 
pana Rafałowicza i rzekł:
— Nic nie rozumiem. Po jakiemuż to pisane?
— Po łacinie — odrzekł z uśmiechem pan Rafałowicz.
— Po łacinie? — powtórzył Kacperek. — Juścić wierzyć temu muszę, skoro jegomość 
tak powiada, ale osobłiwsza to 
jakaś łacina. Jać przecie znam ten język, bo r akta w ratuszu nieraz w nim 
piszę, alem jeszcze jak żyję nie spotkał 
się z takimi wyrazami, jakie tu popisano.
— Powiadam ci, że to po łacinie — odparł ciągle z uśmiechem na ustach pan 
Rafałowicz — i zaraz cię o tym 
przekonam, jeno wprzód obacz, co tam jest dalej na owym karteluszu. 
Kacperek i Kazik spojrzeli i znowu zdziwieni byli nadzwyczajnie, ujrzawszy pod 
owym dziwacznym napisem szereg 
cyfr to rzymskich, to arabskich, tak na przykład wyglądających:
XXIV. 75.61.3.10. XL. 1.8. .122. C. 57. CXV. 44.8.65. itp; 
— To są same cyfry — zawołał Kacperek — nic z tego nie pojmuję, to jakaś 
tajemnica!
— Oczywiście, że tajemnica — ozwie się na to poważnie pan Rafałowicz — tajemnica 
niezmiernego znaczenia, którą 
chcę przed wami odkryć, ale wprzódy musicie mi tu przysiąc, że nikomu o niej nie 
powiecie. Znam ja was obu jako 
dobrych i zacnych chłopców, ale jesteście młodzienia-szki i zwyczajnie, jak u 
młodych, macie pstro w głowie. A już 
jak przysięgniecie, to choćby was język świerzbiał, trzymać go będziecie za 
zębami. Kacperku, podaj mi krucyfiks, co 
tam stoi na kantorku.
Gdy Kacperek zadośćuczynił temu rozkazowi, pan Rafałowicz zdjął aksamitną 
czapeczkę z głowy, przeżegnał się, 
krucyfiks pocałował pobożnie i rzekł surowo
— Uklęknijcie i połóżcie po dwa palce na tym oto wizerunku Ukrzyżowanego Pana 
naszego Jezusa Chrystusa.
Mówił to głosem poważnym, uroczystym, który wśród ciszy tej nocy dziwne sprawiał 
na obu chłopcach wrażenie. 
Uklękli pokornie i położyli po dwa palce na krucyfiksie.
— A teraz — ciągnął dalej pan Rafałowicz — powtarzajcie za mną słowa przysięgi. 
I przeżegnawszy się jeszcze raz, mówił:
— Przysięgamy Panu Bogu Wszechmogącemu, w Trójcy Świętej Jedynemu, że tego, o 
czym się tu z tych papierów 
dowiemy, nikomu nie wyjawimy, choćby nas brano na męki, chyba że tego wymagać 
będzie bezpieczeństwo 
Rzeczypospolitej i miasta, tak nam Boże dopomóż i Ty, Przenajświętsza Matko 
Jego. Amen.
Postawił krucyfiks obok siebie na stole i rzekł surowo:
— Powstańcie! Przysięgliście, a wiecie, jak Pan Bóg surowo karze 
krzywoprzysięzców. Teraz zbliżcie się tu do mnie i 
słuchajcie pilnie.
Obaj chłopcy, ogromnie zaciekawieni, przysunęli swe zydle do krzesła pana 
Rafałowicza, a on półgłosem opowiadał, 
co następuje: 
— Lat temu będzie akuratnie na św. Michał dwadzieścia, gdy w mieście naszym 
zmarł Włoch pewien, nazwiskiem 
Silvio Ascoli, architekt, człek uczony i mistrz nad mistrze. Przybył on tu 
jeszcze za nieboszczyka króla Zygmunta III, 
jako to wtedy do przebudowy Zamku różnych mistrzów włoskich król jegomość 
sprowadzał. Włochowi dobrze się u 
nas wiodło, budował z innymi Zamek, wymurował też wiele kamienic mieście naszym 
bogatym mieszczanom, jak to 
panu Walterowi w Rynku, rajcy miejskiemu, pani Katerlinej, panu Dzianotowi, 
ławnikowi, i innym, których tu 
wymienić trudno. Były wtedy, mociumpanie, inne czasy, mieszczanie się mieli 
dobrze, pieniędzy było dostatek, król 
zamieszkał w Warszawie i sam będąc wielkim miłośnikiem budownictwa zachęcał i 
wspierał nawet groszem z własnej 
szkatuły wielu, by się jeno budowali. Miasto całe inną postawę przybrało i było 
piękne a wszystko było murowane. 
Dawne to czasy i wy
tego nie pamiętacie, ale ja pamiętam, bom już stary, bardzo stary.
Tu pan Rafałowicz westchnął, poprawił się na krześle i tak dalej mówił:
— Otóż tedy Włoch ten, Silvio Ascoli, zebrał sobie trochę grosza, ile że był 
oszczędny i pracowity, a człek uczciwy z 
kościami, i wybudował sobie kamieniczkę niewielką, ale bardzo piękną, tuż przy 
bramach nowomiejskich, ale już 
extra muros, na gruntach wójtowskich, by mieć gdzie spocząć, jak sam gadał, na 
stare lata. Znałem go dobrze, ile że 
był uczony i w księgach się kochał, wielce. Miał piękną bibliotekę i nieraz 
całymi dniami i nocami przesiadywał nad 
owymi księgami swoimi. Pod starość z nikim nie żył, unikał ludzi, samotnik się 
zrobił wielki, jeno mnie jednemu 
dochował ostatecznej przyjaźni. Wdowcem był, bo żona jego, a moja siostra 
przyrodnia imcipanna Zuzanna 
Rafałowiczówna, Panie świeć nad jej duszą, dawno mu umarła, nie ostawiwszy, 
żadnego potomstwa. Stąd to nasza 
znajomość i przyjaźń, bo ja też zawsze lubiłem się parać księgami i przeto 
przylgnęliśmy do siebie z Ascolim. To, 
bywało, gada on mi nieraz: „Słuchaj no, Pietrze, nie mam ja nikogo na świecie, 
więc zrobiłem tobie zapis mojej 
kamieniczki i ksiąg moich, a jak umrę, przechowaj je i dobrze rozpatrz, a 
znajdziesz tam jedną wielką tajemnicę, 
która ci się przydać może”. 
Znów pan Rafałowicz westchnął żałośliwie, przeciągnął się i prawił dalej:
— Prawdę rzekłszy, do onej tajemnicy jakiejś niewielką przywiązywałem wiarę, boć 
Ascoli, choć był człek poczciwy, 
ale dziwak, jakich mało. Ale gdy już umierał, to kazał
mi się nachylić nad sobą i szepnął mi: „Obacz w mojej bibliotece dzieło 
wielkiego Machiavella »Il principe«, tam jest 
tajemnica". Myślałem, że umierający majaczy, i zapomniałem o tym. Skórom go już 
jednak uczciwie pochował i 
tablicę mu marmurową wmurowałem w ścianę kościoła Św. Jana, objąłem w posiadanie 
jego kamieniczkę i 
bibliotekę, i wszystko, co po nim pozostało. Owóż tedy, mociumpanie, w jakiś 
czas potem, przeglądając one księgi, 
przypomniałem sobie, co mi przed samym zgonem Ascoli powiedział. Wyszukałem tedy 
dzieło owego Machiavella, 
który był znakomitym autorem włoskim i napisał sławną po wsze czasy księgę pt. 
„II principę", co niby znaczy po 
naszemu król, monarcha. O czym tam mówi Machiavelli, to do rzeczy nie należy i 
wy za młodzi na to jesteście. Dość, 
żem ową księgę w bibliotece Ascolego wynalazł i w niej, we środku natrafiłem na 
wsunięty między karty ten oto plan 
Warszawy, który tu przed wami leży, z tym karteluszem do niego przyczepionym.
To powiedziawszy pan Rafałowicz przysunął się z krzesłem do stołu i kładąc rękę 
na planie, mówił:
— Zrazu, mociumpanie, nie zrozumiałem, o co idzie; i rzeknę do siebie: „Ma to 
być owa wielka tajemnica, o której mi 
na łożu śmiertelnym mówił Ascoli? Cóż to jest za
sekret? Prospekt miasta i nic więcej". Ale tak jak was dzisiaj, tak i mnie wtedy 
uderzyła w oczy owa czerwona linia, 
co idzie akurat z kamieniczki Ascolego przez całe miasto aż do Zamku. Co by ona 
znaczyła, odgadnąć nie mogłem, 
jak nie mogłem w żaden sposób zrozumieć, co jest napisane na przylepionym tutaj 
karteluszu. Ale od czegóż Pan 
Bóg dał człowiekowi rozum? Powiedziałem sobie, że pewnikiem cała tajemnica leży 
w tych "dziwacznych wyrazach 
wypisanych na karteluszu. Ale do jakiego języka one należą, tego odgadnąć nie 
mogłem: Zastanawiając się jednak, 
przypomniałem sobie, że nieboszczyk Ascoli umiał jeno po włosku i łacinie, zatem 
nie mógł w innym,jak tylko w 
jednym z tych dwóch języków napisać tych wyrazów. Ale nie było to ani po włosku, 
ani po łacinie. Łamałem sobie 
głowę długo, aż wreszcie doszedłem sensu. Kacperku, weź no i przeczytaj te 
wyrazy od prawej ręki do lewej. Tedy 
Kacperek zaczął czytać:
— Vide opus Machiavelli Delie istorie. — A widzisz! Cóż to znaczy?
— Obacz dzieło Machiavallego Delie istorie.
— Delie istorie to jest księga tego uczonego włoskiego i znaczy:„O historii". 
Jest to dysertacja, jak należy pisać 
historią.
To rzekłszy pan Rafałowicz uśmiechnął się dobrotliwie i mówił dalej:
— Cóż stąd za wniosek? — spytałem się siebie. Oczywista rzecz, należy zobaczyć 
owo dzieło, a z niego pewnikiem, 
mociumpanie, dowiem się o tajemnicy. Wprawdzie już wtedy zaraz zwróciłem uwagę 
na szereg liczb rzymskich
i arabskich, pomieszczonych pod onym napisem, ale myślałem, że to są jakieś 
rachunki lub obliczenia architektorskie 
Ascolego, ile że miał zawżdy zwyczaj na różnych karteluszach, których mnóstwo po 
jego śmierci znalazłem, takie 
rachunki czynić. Otóż tedy wyszukałem księgę Machiavellego „O historii", ale 
choć przerzuciłem wszystkie kartki, 
jedna po drugiej, nic w niej nie znalazłem, co by mnie mogło o tajemnicy 
objaśnić. Już tedy chciałem całą sprawę 
rzucić myśląc, że umierający majaczył przed śmiercią, gdy jeszcze raz spojrzałem 
na owe liczby. To nie mogą być 
architektorskie rachunki — rzekłem — tu nie ma żadnych działań, cyfry są 
dwojakie: rzymskie i arabskiej idą 
szeregami jak wiersze. To jest jakieś ukryte pismo i w nich mieści się cały 
sekret.
W chwili gdy to wyrzekł pan Rafałowicz, Maciek, dotąd śpiący, nagle zbyt mocno 
się przechylił i runął jak długi z 
wielkim trzaskiem z ławy na ziemię. Wszyscy pozrywali się przestraszeni, a 
Maciek otworzył też oczy i zajęczał:
— O laboga! laboga!
Tedy pan Rafałowicz przerwał swe opowiadanie i rzekł: .
— Cóż z tym śpiochem zrobimy? Możnali przy nim gadać? Wyprowadźcie go do kuchni 
i ułóżcie na ziemi, niech śpi i 
niech nam nie przeszkadza.
Więc Kazik, gniewny najprzód dlatego, że zajęty mocno relacją pana Rafałowicza, 
przestraszył się nagłym hukiem 
spadającego z ławy Maćka, a potem, że ta przygoda przerwała w najciekawszym 
miejscu opowiadanie pana 
Rafałowicza, skoczył do Maćka i kopnąwszy go porządnie nogą, krzyknął:
— Wstawaj, capie jakiś! 
— Nie kop! — mruknął Maciek nie podnosząc się.
— Wstawaj, mówię ci, bo, dalibóg, nie zdzierżę!
I to rzekłszy nachylił się, porwał Maćka za szczecinowatą czuprynę i podniósł.
— Nie targaj! — mruknął Maciek, ale wyprostował się ziewnął, przeciągnął, 
spojrzał zdziwionym wzrokiem dokoła i 
jęknął:
— O laboga! laboga!
Ale nie miał czasu wpatrywać się, bo Kazik z Kacperkiem, który także skoczył, 
wzięli go za bary i wypchnęli za drzwi 
do kuchni.
— Tu, capie jakiś — rzekł Kazik — możesz spać i nie przeszkadzaj nam, bo cię 
wyrzucimy na ulicę, a tam Szwedzi 
sprawią ci gorącą łaźnię.
To rzekłszy zamknął drzwi i wrócił do izby pana Rafałowicza.
ROZDZIAŁ VI
W KTÓRYM JEST MOWA O TAJEMNICY MISTRZA ASCOLEGO
Skoro się już uspokojono z Maćkiem, którego chrapanie dało się słyszeć niebawem 
z kuchni w takt z panią 
Hipolitową, i skoro wszyscy zasiedli koło stołu, pan Rafałowicz tak dalej mówił:
— Owóż tedy, mociumpąnie, na czym to ja stanąłem?
— Na tym, jak to jegomość zastanawiałeś się nad tymi liczbami.
— Aa!... Otóż nie mogłem ich nijak zrozumieć. Ale przecie było się kiedyś 
sekretarzem jego królewskiej mości króla 
Zygmunta; dobry to był pan, choć z przeproszeniem mruk wielki, Panie świeć nad 
jego duszą, i przypomniałem 
sobie, jako do kancelarii królewskiej przychodziły z zagranicy, zwłaszcza od 
cesarza niemieckiego, różne listy, a 
zawżdy pisane pismem sekretnym, które tam w kancelarii nazywano kluczem. Różne 
tedy bywają klucze i inwencja 
ludzka nadzwyczajnych rzeczy w tym dokonała, osobliwie u Niemców. Mądry to 
naród, choć nam niemiły, ale zawżdy 
przyznać należy, że mądry.
Przysunął do siebie plan i ów kartelusz, poprawił się na krześle i mówił
— Jakom rzekł, różne bywają klucze. Jedne wywracają
wyrazy na wspak, jak to uczynił Ascoli w tym oto piśmie, ale to jest żaden 
klucz, bo lada kto, byle miał trochę 
zastanowienia, zaraz rzecz odgadnie. Inne, że zamiast liter stawiają cyfry, 
rozmaicie ułożone, ale i to nie jest zbyt 
trudne do odgadnięcia, przy jakim takim namyśle. Wszakże jest jeden klucz, 
którego zawżdy używał sam król 
jegomość, ile razy własnoręcznie pismo słał do cesarza niemieckiego. W 
kancelarii nazywano ten klucz książkowym, i 
to jest taki wynalazek, że choćbyś całe życie myślał nad nim, nic nie wymyślisz, 
jeśli nie wiesz samego sekretu.
— A to osobliwsze! — ozwie się Kacperek.
— Pewno, że osobliwsze, ale na świecie, mój chłopcze, bywają takie osobliwości, 
że ci się o. nich nawet nie śniło.
— Cóż tedy ów klucz? Jakiż to jest sekret? — zapytał Kazik, którego ta rozmowa 
nadzwyczajnie interesowała i nierad 
był, gdy ją czym przerywano.
— Zaraz ci to powiem. Ale też chrapie ten wasz kompanion, niech go kaczki 
zdepczą!
— To jest chłop głupi, ale poczciwy — ozwie się na to Kacperek.
— Mój chłopcze - rzecze pan Rafałowicz - już ja wolę mieć do czynienia ze złymi, 
byle byli mądrzy, jak z uczciwymi 
głupcami.
— Ale cóż ów klucz? — wtrącił Kazik z niecierpliwością, bo paliła go gorączka 
dowiedzenia się o owych tajemnicach.
— Zaraz, w gorącej wodzie jesteś kąpany — odpowie pan Rafałowicz — wszystkiego 
się dowiemy, byle powoli. Mamy 
czas, nic nas nie nagli, a w taką nocną godzinę, gdy wszyscy śpią, najlepiej 
jest mówić o tajemnicach.
Przysunął sobie resztę zimnej polewki, wypił ją i tak mówił:
— To jest taki ten klucz. Dajmy na to, że ty, Kacperku, jedziesz do Krakowa, a 
ja zostaję w Warszawie i że mamy 
sobie nawzajem ważnych udzielać wiadomości o Szwedach. Ale Szwedzi nas 
podejrzewają, mają na oku i mogą 
przejmować nasze pisma i je odczytywać. Żeby temu zapobiec, a rzecz samą do 
skutku doprowadzić, umawiamy się, 
że ja i ty będziemy mieli jedną książkę, niech będzie na przykład „Żywot 
poczciwego człowieka" pana Mikołaja Reya z 
Nagłowić, którąś czytał, bom ci ją pożyczał z mojej biblioteki. Prawda?
— Prawda, jegomościuniu.
— Owóż tedy, to będzie tak, uważajcie jeno pilnie. Jak ja napiszę cyfrę rzymską, 
na przykład XXVII, to znaczy, że ty, 
Kacperku, otwórz księgę pana Reya i odszukaj kartę dwudziestą siódmą. Po owej 
cyfrze rzymskiej, ja napiszę liczbę 
arabską, na przykład 8, to znaczy, że masz szukać na karcie owej ósmego z kolei 
wyrazu...
— Rozumiem! rozumiem! — zawołał Kacperek uradowany. — A, to jest mądrze 
obmyślone. Niechże ich, tych 
szwabów, czego to oni nie wymyślą!
— Tak, tak — ozwie się na to pan Rafałowicz — że to jest mądrze obmyślone, to 
ani słowa. Mozolna to, kłopotliwa 
robota, ale sam Lucyper, z przeproszeniem, nie odgadnie, co się pod tymi cyframi 
kryje, jeżeli książki nie ma. 
Pojmujecie to?
— Pojmujemy! pojmujemy! Mądre to jest bardzo...
— Owóż tedy, mociumpanie, patrząc ja na te liczby, co je tu nieboszczyk Ascoli 
na tym karteluszu popisał, zaraz 
domyśliłem się, że to jest klucz książkowy. Ale jakiej
książki? Pewnikiem nie inszej, jeno owego mądrego dzieła Machiavellego Delie 
istorie. Bo i po cóż by w nagłówku 
pisał, że mam do niego zajrzeć? Nie po co innego, tylko że tam znajdują się 
wyrazy oznaczone cyframi, a wyrazy te 
wykryją mi ową wielką tajemnicę. Takem sobie rozumował i okazało się, żem dobrze 
rozumował.
Kazik ledwie się nie skręcił na zydlu, tak go ciekawość paliła i podziw, że to 
ludzie takie mądre rzeczy wymyślili,
O których jemu nigdy się nie śniło. A pan Rafałowicz, jak gdyby chciał na próbę 
wystawić cierpliwość obu chłopców, 
przerwał, usadowił się lepiej na krześle, milczał jakiś czas nadsłuchując 
chrapania Maćka i paniHipolitowej, gładził 
wąsy, uśmiechał się spoglądając spod oka na chłopców, wreszcie rzekł:
— Wyszukałem tedy ową rozprawę Machiavellego „O historii", a znajdowała się ona 
w bibliotece po Ascolim,
i zabrałem się do odczytywania tajemnicy. Mozolna to była robota, wiele godzin 
nad nią straciłem, a i to mi 
przeszkadzało, żem języka włoskiego dobrze nie znał. Ale że to u nas, w 
Warszawie, zawżdy Włochów było dużo, bo i 
między kupcami, i też w kapeli królewskiej, wiecem ich się ostrożnie 
przepytywał, nie mówiąc dlaczego, co taki lub 
inny wyraz znaczy. Po tylu to, mociumpanie, zabiegach i kłopotach odczytałem 
wszystko, co się kryło pod onymi 
cyframi, i to na polski język wyłożone wypisałem na tej oto karcie.
To powiedziawszy rozwinął papier, który trzymał w ręku, i wręczając go 
Kacperkowi rzekł:
— Przeczytaj to głośno Kacperku, a dowiecie się o całej Ascolego tajemnicy i 
gwoli czego kazałem wam tak srogą 
złożyć przysięgę. Kacperek głosem drżącym od wzruszenia czytał:
— „Gdy słońce w dzień św. Jana Chrzciciela w samo południe zajrzy do komnaty, 
znajdującej się w mej kamienicy za 
Bramą Nowomiejską, na dole po lewej ręce od sieni, i promień jego padnie na 
obraz mistrza Rafaela, 
przedstawiający Madonnę delia Seglia, wówczas ty, który te wyrazy czytać 
będziesz, obraz ów zdejm i patrz, którą 
cegłę oświeca blask słoneczny. Cegłę te wyjmij, a obaczysz otwór, który gdy 
rozszerzysz i weń wejdziesz, ujrzysz 
loch podziemny, który cię przez całe miasto zawiedzie aż na drugi dziedziniec 
zamkowy, pod wieżę Zygmuntowską. 
Kierunek tego. podziemia oznaczyłem czerwoną farbą na prospekcie Warszawy, który 
sam narysowałem. O ty, który 
tę tajemnicę, nikomu nie znaną, wykryjesz, użyj jej na dobro tego miasta, które 
stało mi się drugą ojczyzną. Dan w 
Warszawie, w pierwszą niedzielę po św. Filipie Nereuszu, Anno Domini 1652. 
Silvio Ascoli, budowniczy królewski, 
Florentczyk m.p.”
Po odczytaniu przez Kacperka tej zagrobowej spuścizny—w izbie zapanowało 
milczenie, gdyż każdy z obecnych 
rozmyślał nad tym, co usłyszał. Zdawało się, jakoby stary Ascoli wstał z grobu i 
zwiastował im to, co wykrył wśród 
murów odwiecznych Warszawy. Milczeli więc wszyscy, a cisza wielka śród nich 
leżała, ucichło nawet,'niby pod 
dotknięciem tajemniczej jakiejś dłoni, chrapanie Maćka i pani Hipolitowej.
Ciszę tę wreszcie przerwał pan Rafałowicz.
— Takim jest ten sekret — rzekł — który mi przekazał po swojej śmierci mój 
szwagier, Ascoli Że sekret ten jest 
wielkiej wagi, o tym, mociumpanie, nawet dziecko inaczej
sądzić nie może. Dużo by dali Szwedzi, żeby o nim wiedzieli, dużo by też dał 
król jegomość Jan Kazimierz gdyby z 
niego przy nadchodzącym szturmie mógł skorzystać.
— A to mu trzeba o tym donieść! — wyrwał się Kazik.
— Hm! — odrzecze na to pan Rafałowicz — dobrze było to. było, ale jak? Najprzód, 
byłby on bez użytku dla naszych, 
bo jakże wprowadzić żołnierzy do onej kamieniczki, która stoi tuż przy bramie i 
pod okiem straży szwedzkiej? 
Secundo, ani ja, a tym mniej wy, nie znamy tych lochów.
Jać zaraz po śmierci Ascolego, gdy nadszedł św. Jan, wyjąłem owe cegły za 
obrazem i puściłem się do lochu, który 
jest obszerny, wysoki, sklepiony, ale nie uszedłem i pięćdziesięciu kroków, gdy 
mi latarka zgasła i iść dalej nie 
mogłem. Z wielkim tedy trudem i strachem, bym nie zbłądził, wróciłem i więcej 
tam nie chodziłem. Stary już jestem i 
niepotrzebną mi była w one czasy ta wiadomość. Ale teraz co innego jest i... 
zobaczymy. Tertio, gdyby nawet to 
wszystko, com rzekł, nie miało znaczenia, to jakże tu dać znać królowi jegomości 
i kto mu da znać?
— A choćby ja, gotów jestem!... — zawołał Kazik.
— Ej, młodzik jesteś i nie wiesz, co gadasz! — odrzekł na to pan Rafałowicz. — 
Żali wiesz, gdzie król jegomość teraz 
się znajduje, a choćbyś się dowiedział, co jest dość łatwym, to czy takiego jak 
ty smyka dopuszczą tak zaraz do 
króla? Król to nie jestem ja ani też Kacperek lub ów Maciek, który tam chrapie 
jako wół, do którego łacny każdej 
chwili jest
przystęp, ale wielki pan, co nie z każdym gada i czasu na to nie ma. A przy tym, 
jakże ty wydobędziesz się z miasta? 
Jeżeli my wiemy, że król idzie na Warszawę, to i Szwedzi wiedzą, i oto po 
południu dzisiaj był u mnie ksiądz od Fary, 
znacie go, mansjonarz Noe, którego wezwano do chorej jakiejś pani na Kawęczyhie, 
straże nie chciały wypuścić bez 
kartelusza pana generała Wittenberga. Miasto więc jest zamknięte i nikogo nie 
wypuszczają ani wpuszczają bez 
pozwolenia owego generała.
Ale dajmy na to, żebyś się niepostrzeżenie wymknął, co dla takiego smyka, jak 
ty, nie byłoby bardzo trudnym; 
przypuśćmy dalej, żebyś króla jegomości znalazł i z nim gadał, żeby ci dał 
żołnierzy i żebyś ty ich wprowadził 
niepostrzeżenie od Szwedów do mojej kamieniczki, to pytam ci się, mógłżebyś to 
uczynić z czystym sumieniem nie 
wiedząc, jakie są te lochy i czybyś czasem onych żołnierzy nie naraził na śmierć 
niechybną?
— A to jakim sposobem? — zapytał Kazik.
— A takim, że od śmierci Ascolego upłynęło już dwadzieścia roków, a nie wiadomo, 
ile już lat temu, gdy on te lochy 
zwiedzał. Kto wie, co się tam w nich dzieje! Może się zawaliły. Bóg wie, co się 
tam stać mogło. To pewne, że 
powietrze w nich tak jest sparte, że ja, zaledwie uszedłszy kilkadziesiąt 
kroków, o mało się nie udusiłem, a latarka mi 
zgasła, bo jako wiadomo, ogień nie goreje w złym powietrzu. Nuż byś ich tam 
podusił, tych żołnierzy, i wziął sobie na 
sumienie ich dusze, a na głowę słuszny gniew królewski?
— To prawda — odrzekł Kazik — cóż więc czynić?
— Zaraz to zobaczymy, a najprzód przypatrzmy się owemu prospektowi Ascolego, jak 
to ta linia czerwona idzie. Oto 
tu jest moja kamieniczka, wyraźnie ją narysował. Od niej owa linia idzie pod 
bramy nowomiejskie, potem skręca na 
prawo ku furcie bocznej od Dunaju, biegnie przez tę ulicę na Rynek, tu 
pod.kamienicą „Pod Św. Markiem", przemyka 
się ciągle pod kamienicami, aż do ulicy Grodzkiej, co ją teraz zwą Św. Jana. Ale 
zatrzymajmy się tutaj, bo, 
mociumpanie, chcę rzec, że zły to jest znak, iż owo podziemie biegnie pod 
kamienicami. Kto wie, czy tam kto już nie 
natrafił na te lochy i ich nie zamurował!
— To być może — zauważył Kacperek.
— W kamienicy Św. Marka przecież pan Boratyni bił pieniądze i wiem, że to po 
piwnicach czynił. Mógł więc na owe 
lochy natrafić. Ale idźmy dalej. Na ulicy Grodzkiej linia czerwona kieruje się 
pod kościół oo. Jezuitów, potem pod 
Farę, a stąd przez Dziekanią do Zamku i kończy się pod wieżą Zygmuntowską, jak 
ją nazwał Ascoli. Długa to jest 
droga i bardzo niebezpieczna, prawda? 
— Juścić prawda — odrzekli obaj chłopcy.
— Wszelako — ciągnął dalej pan Rafałowicz — nie znaczy to wcale, bym teraz, 
kiedy tego jest potrzeba dla dobra 
miasta i kraju, jak napisał Ascoli, nie był za tym, by dokumentnie zbadać te 
lochy. Czy tak, czy owak, zawżdy się to 
przydać może, a jeżeli są one jeszcze zdrowe i całe, to czasu szturmu mogą 
wielką pomoc naszym przynieść. 
Rozumiecie to?
— Rozumiemy, co nie mamy rozumieć.
— Otóż tedy, chłopcy — dziś mamy 21 czerwca — za dwa dni będzie św. Jana, a choć 
ja wiem, gdzie jest ta cegła, 
jednakże mogę się omylić. Dawno już tam nie byłem. Więc tedy w samo południe 
pójdziemy we trzech do mej
kamieniczki, do owej izby, której nie wynająłem, bojąc się, zdrady, ową cegłę 
wyjmiemy i w imię Boże ruszymy do 
lochów. Zaopatrzcie się w jadło, napoje, łuczywa, hubkę i krzesiwa, 
wyspowiadajcie się wprzódy, bo kto z Bogiem 
zaczyna, to Bóg z nim. Dobrze?
— Dobrze!
— A teraz idźcie spać i za dwa dni rankiem stawcie się tu do mnie jak należy.
ROZDZIAŁ VII
W KTÓRYM MACIEK WYDOBYWA Z KOŁNIERZA TALARY I OPOWIADA, O PIWIE WARECKIM
Przez dwa dni poprzedzające niebezpieczną wyprawę do podziemi Warszawy Kacperek 
i Kazik gorliwie zajęci byli 
przygotowaniami. Na nieszczęście brakowało im pieniędzy. Jeszcze Kacperek jako 
tako sobie poradził; pełnił urząd w 
magistracie, znano go w mieście i każdy mu chętnie kredytował, ale Kazik, syn 
biednej, zrujnowanej wdowy, nie 
tylko grosza, ale nic na kredyt dostać nie mógł. Bieda przy tym była wmieście 
wielka i każdy się ściskał i oglądał na 
jutro. Do pana Rafałowicza nie wypadało jakoś chodzić, gdyż i on nie był 
bogaczem (bo któż nim był w tych ciężkich 
czasach), a przy tym z pewnością także poczynił znaczne, może znaczniejsze od 
nich obu, wydatki na tę karkołomną 
wyprawę.
W tym ciężkim terminie przyszedł Kazikowi z pomocą Maciek Dratewka który 
wyspawszy się owej nocy w kuchni 
pana Rafałowicza, nazajutrz stamtąd wyszedł zostawiwszy swoje towary i chodził 
po mieście, i lamentował:
— O laboga! laboga!
Poradziwszy się z Kacperkiem i panem Rafałowiczem, Kazik postanowił Maćka 
przypuścić do współudziału
w wyprawie. Wprawdzie pan Rafałowicz się trochę krzywił, mówił, że „widzi mu 
się, że ten Maciek jest nicpoń, tchórz 
i śpioch”, ale wreszcie ustąpił, bo i on był przekonania, że w większej liczbie 
im jakoś raźniej, a nade wszystko 
bezpieczniej w zamierzonej wyprawie.
Kazik wiedział, że Maciek ma zabobonny strach przed Szwedami, wziął się więc do 
niego inaczej. Spotkawszy go 
nazajutrz wieczorem, po owym wykryciu tajemnicy mistrza Ascolego, na Rynku, koło 
szczątków nieszczęsnego 
kramu matki, zapytał:
— Maciek, masz ty pieniądze?
Maciek, który kłamać nie umiał, odrzekł krótko:
— Mam.
— Ile? 
— Piętnaście bitych talarów.
— A skądże ty masz tyle? 
— Zarobiłem.
— Jak to? Kiedy?
— A przez trzy lata.
— Aha! więc to są twoje oszczędności?
- Tak! Patrzaj, nie wiedziałem o tym, żeś ty taki oszczędny. "No, powiedz mi, i 
cóż ty myślisz z tym kramem robić? 
Cóż o twojej matce słychać? 
Na wspomnienie matki Maciek skrzywił się szkaradnie, jak wiatrak począł 
rozpaczliwie machać długimi rękami i 
jęczeć:
— O laboga! laboga!
— Nie lamentuj, bo to wstyd, kiedy taki duży chłop lamentuje jak, nie 
przymierzając, baba — mówił Kazik.
— Kiedy mi żal serce ściska.
— To niech ci nie ściska, bo lamentowaniem nic nie
zrobisz, jeno czynem. Ot, wiesz co, Maciek, chcesz oswobodzić matkę?
— Chcę.
— To posłuchajże mnie, nadstaw dobrze uszów i uważaj.
Tu opowiedział Kazik, że jutro o południu mają zamiar z Kacperkiem i panem 
Rafałowiczem spuścić się do lochów 
podziemnych, którymi dostaną się do Zamku, a tam dostawszy się raz, obaczą, co 
robić. Cała bieda tylko w tym, że 
trzeba zabrać ze sobą żywności, łuczywa, hubek, krzesiwa, a on, Kazik, nie ma na 
zakupno tych przedmiotów 
pieniędzy.
Maciek słuchał tego pilnie, wytrzeszczywszy swe maleńkie oczka, a gdy Kazik 
skończył, machnął rękami i rzekł:
— To głupstwo!
— Co jest głupstwo?
— Że nie masz pieniędzy.
— Jak to: głupstwo?
— Ja mam piętnaście bitych.
— I chcesz je dać?
— Dam... dla matusi ostatnią koszulę dam.
— Dzielny chłop z ciebie, Maćku. Więc dobrze, przynoś pieniądze i zajmiemy się 
przygotowaniami.
— A po co mam przynosić pieniądze?.
— Jak to: po co?
— A po to, że ja je mam tu — wskazał na kołnierz swej kapoty.
— Gdzie?
— A tu. 
— Co ty pleciesz?
— Tak, mam je tu zaszyte.
Uśmiał się Kazik z tak osobliwszego schowania na pieniądze i poszli do 
mieszkania Madejowej, która miała izdebkę w 
kamienicy „Pod Murzynami", by owe bite talary wydobyć z kołnierza Maćkowego. Gdy 
ten ostatni zajęty był tą 
operacją, przy czym wzdychał, nosem pociągał głośno i od czasu do czasu jęczał 
swoje „o laboga, laboga”, Kazik 
zapytał:
— Maciek, a jak Szwedów w lochach spotkamy, co to będzie? Ty się pono boisz 
bardzo Szwedów?
— A boję się, bo są hycle.
— Więc cóż będzie, jak ich spotkamy w lochach?
— Nie będę się bał.
— Dlaczego?
— Bo jak jestem z tobą i Kacperkiem, to się tych zamorszczyków nie boję.
— Więc cóż zrobisz?
— Uśmiercę hyclów.
— Czym?
— Nożem.
— Jakim nożem?
— A takim.
To rzekłszy wstał, sięgnął do szafki i wydobył z niej ogromny, długi nóż 
rzeźnicki i pokazując go Kazikowi śmiał się i 
szczerzył zęby.
— To dobrze — rzekł Kazik — weźże z sobą ten nóż.
— Wezmę.
Potem podniosła się inna sprawa. Kazik, biegając od samego rana po mieście, 
zauważył zdwojenie przez Szwedów 
ostrożności. Widocznie wiedzieli i oni o zbliżającym się do miasta królu 
polskim. Wszystkie bramy były zabite, 
obsadzone gęsto armatami i strażami, nikogo nie wpuszczano i nie wypuszczano z 
miasta; na murach roiło się od
żołnierzy, a po ulicach przebiegały konne warty. W mieście głośno gadano o 
bliskim szturmie i Szwedzi na wszystko 
baczne zwracali oko. Mówiono nawet, że niektórych, podejrzanych Szwedom 
mieszczan uwięziono.
Szło więc o to, jakim sposobem wydobyć się z miasta, żeby dostać się do 
kamieniczki pana Rafałowicza , która była 
już za Bramą Nowomiejską.
— Nie wątpię — gadał Kazik — że pan Rafałowicz, który jest mąż uczony i mądry, 
myśli nad tym i coś tam 
pewnikiem wymyśli,- ale zawżdy na wszelki wypadek byłoby dobrze, gdybyśmy i my 
mieli jaki sposób wydostania się 
z miasta.
Maciek, który właśnie rozpruł kołnierz, wydobywał talary i układał je ostrożnie, 
jakby były szklane, na stole, 
mruknął:
— To fracha.
— Jak to: fracha? Żali nie wiesz, że Szwedy nikogo nie wypuszczają z miasta bez 
osobliwego karteluszu generała 
Wittenberga? Skądże my takiego karteluszu weźmiemy?
— Co mi tam po karteluszu?!
— Więc masz sposób wydostania się z miasta?
— A mam. .
— Jaki? Gadajże!
— Jest dziura w murze. - Gdzie?
— Od ulicy Mostowej.
— I można nią przejść?
— Ja mogę, bom cienki... a i ty też.
— A pan Rafałowicz?
— On nie. Ma brzuch... hi! hi! hi!
Śmiał się, sam nie wiedział zapewne z czego, a talary
wydobywał i układał je ciągle bardzo ostrożnie rzędem na stole.
— Pokażesz mi tę dziurę? — pytał Kazik.
— Pokażę.
— A Szwedy o niej nie wiedzą?
- Nie.
Gdy na koniec wszystkie piętnaście, talarów zostało wydobytych z kołnierza Maćka 
i gdy ten z wielką zręcznością i 
wprawą kubrak swój przyprowadził po tej operacji do porządku, wyruszono na 
miasto po zakupno potrzebnych 
rzeczy. Na rynku spotkano się z Kacperkiem, który, gdy mu Kazik powiedział, że i 
Maciuś należy do wyprawy, 
skrzywił się i rzekł:
— Ale to być nie może!
— Dlaczego?
— Dlatego, że byłem dziś u pana Rafałowicza i powiedział mi, że otrzymał 
pozwolenie na wyjście z miasta tylko dla 
siebie i dla nas dwóch.
— To furda! — mruknął Maciek.
— Maciek — odrzekł Kazik — nie potrzebuje żadnego pozwolenia, on się i tak 
wydostanie z miasta.
— A to jakim sposobem? — zapytał Kacper.
Kazik opowiedział, co wiedział, i Kacperek tak się tym zaciekawił, że zażądał, 
by Maciek ich zaraz zaprowadził i dziurę 
ową pokazał.
— Zawsze to warto obaczyć — mówił — może się przydać na co.
Maciek powiódł ich na Krzywe Koło, do jednej z kamieniczek, w której dziedzińcu, 
na samym jego końcu, poza 
komórkami i kupą śmieci, w istocie ukazała się dziura w murze, przez którą 
przeglądało światło i cienki a zwinny 
chłopak mógł się przesunąć.
— A co tam jest z tylu? — spytał Kacper.
— Ulica Mostowa — odparł Maciek.
— Ale chyba znacznie niżej?
— Ano... trzeba skoczyć z tej dziury — odrzekł Maciek.
— A niewysoko jest?
— Dość wysoko.
— I tyś tędy przechodził?
— Przechodziłem nieraz.
— A skądże ty znasz tę dziurę?
— Hi! hi! hi! — zaśmiał się i dodał: — Tu mieszka mój majster.
— Więc cóż?
— I nie pozwolił nam chodzić wieczorem na piwo.
— Na jakie piwo? Co ty pleciesz?
— Na wareckie piwo. Przednie jest na Nowym Mieście w gospodzie u pana Wilka.
— Więc co? Cóż to za związek ma wareckie piwo z tą dziurą?
— A ma.
— Jaki?
— Bośmy z Frankiem i Markiem tędy nocką wymykali się na piwo wareckie i majster 
nic nie wiedział, hi! hi! hi!
— Więc można niepostrzeżenie tędy wyjść?
— Można, hi! hi! hi!
— Hm! — rzekł Kacper namyślając się. — Dobrze i to wiedzieć, może nam się ta 
dziura przydać i w ostateczności 
Maciek może się tędy wymknąć i przyłączyć się do nas w kamienicy pana 
Rafałowicza, byle go straże z murów nie 
zobaczyły.
— Nie zobaczą, tam jest ulica i domy, ludzie chodzą — zauważył Maciek.
— Prawda, że tam jest ulica Mostowa. Zresztą to twoja rzecz, żebyś 
niepostrzeżenie się przesunął, i o to wcale nie 
idzie,
— A o cóż? — spytał Kazik.
— O to, że bez pana Rafałowicza my sami nie możemy stanowić o tym, czy Maciek ma 
należeć do naszej wyprawy, 
czy nie.
— Pewno, że to tak — rzekł Kazik — toteż trzeba iść do pana Rafałowicza i o 
wszystkim mu powiedzieć.
— Ano trzeba, ale wątpię, czy z tej mąki chleb będzie. Pan Rafałowicz, który się 
zna z komendantem bram 
nowomiejskich, bo jako mający kamienicę za murami,
często do niej chadza... Manderstern nazywa się ten komendant... otóż pan 
Rafałowicz powiedział mu, że jutro 
rankiem musi z mularzami iść do swej kamieniczki, żeby tam coś naprawić. Niby my 
dwaj będziemy tymi mularzami. 
Pójdziemy z kielniami i tobołkami na plecach, a w tych tobołkach będziemy mieli 
nie grace i cegły, ale co innego, to 
co nam potrzeba... rozumiecie?
— Hi! hi! hi! — zaśmiał się Maciek. — To jest mądre!
0 laboga, laboga, jakie to mądre! Hi! hi! hi!
— Czego ty się, cebulo, śmiejesz? — spytał gniewnie Kazik.
— A bo to mądrze straszecznie!
— Otóż tedy — ciągnął dalej Kacper nie zważając na śmiech i wcale niemądrą uwagę 
Maćka — wątpię, czy pan 
Rafałowicz zgodzi się na to, by ktoś czwarty należał do wyprawy. Przy tym... co 
będę prawdę owijał w bawełnę, pan 
Rafałowicz uważa Maćka za... jak by to powiedzieć?... niedołęgę, nicponia, 
śpiocha i tchórza i mnie się widzi, że ma 
słuszność.
— A nieprawda! — zaprotestował Maciek i nagle ni stąd, ni zowąd skrzywił się 
szkaradnie, nosem począł pociągać
I ryknął na cały głos:
— O laboga! laboga! Wszyscy mnie mają za nicponia! Com ja komu winien? O laboga! 
laboga! Jezusieczku mój 
kochany!
— Czego się drzesz, do paralusza, cebulo jakaś? — krzyknął Kazik. — Właśnie masz 
sposobność pokazać, żeś nie 
nicpoń i nie tchórz.
A zwracając się do Kacpra, dodał:
— Chodźmy do pana Rafałowicza.
— Nie! Wszyscy iśćnie możemy — odrzekł Kacper — pan Rafałowicz przez ostrożność 
zabronił dziś 
przychodzić do siebie. Ale ja się z nim zobaczę. Bądźcie wieczorem w izbie 
Madejowej, ja tam przyjdę i powiem wam 
o decyzji pana Rafałowicza.
Jakoż wieczorem Kacper stawił się w izdebce Madejowej i uwiadomił niespokojnie 
nań oczekujących chłopców, że pan 
Rafałowicz zgodził się na to, by Maciek wziął udział w wyprawie, ale wydostać 
się z miasta musi sam.
ROZDZIAŁ VIII
W KTÓRYM MACIEK OPOWIADA, JAK ZAKŁUŁ SZPADĄ SZWEDA
Nazajutrz rano przez Bramę Nowomiejską wysunął się poza mury pan Rafałowicz, a z 
nim dwóch młodych mularzy, 
ubranych w nędzne płócienne kubraki, powalane wapnem i gliną, w fartuchach, 
dźwigając w tobołkach na plecach 
niby wapno i glinę, a w rękach dzierżąc kielnie i drągi żelazne; Sam pan 
Rafałowicz w kitajkowym żupa-nie,.z 
czekanikiem w ręku, niósł także tobołek i w bramie podszedł do komendanta, by mu 
się zameldować. Komendant 
wyjrzał ze swej izby przez okienko i ujrzawszy dwóch chłopaków krzyknął:
— Puścić! 
Otworzono więc bramę i wypuszczono ich na zewnątrz przez mały mostek na rowie, 
bo duży most był zwiedziony. 
Znalazłszy się za murami szli w milczeniu, aż dopiero gdy się dostali do sieni 
kamieniczki pana Rafałowicza, ten rzekł 
obcierając chustką czerwoną spocone czoło:
— No, chwała Bogu, jesteśmy na miejscu. Miałem trochę strachu, bo mogliście się 
czym zdradzić. Ale też gorąco!
W rzeczy samej dzień był nadzwyczaj upalny. Od samego rana słońce, ^płynąc po 
czystym jak łza niebie, piekło 
niemiłosiernie. Ale obaj chłopcy nie zważali na to. Dźwigając ciężkie toboły, 
spocili się tak, że się po prostu z nich 
lało, ale byli weseli, uradowani, szczęśliwi, że się tak łatwo wydostali za 
mury.
Pan Rafałowicz ruszył przodem sienią na maleńkie podwórko i tu do oficynki 
bocznej, przypierającej do muru 
miejskiego, wszedł,dobywszy klucza, począł otwierać głęboko w ścianie osadzone 
drzwi dębowe, gęsto nabite 
ćwiekami i okute żelazem.
— Nieboszczyk mistrz Ascoli dobrze te drzwi zaopatrzył — mówił pan Rafałowicz 
odmykając zardzewiałą kłódkę— bo 
chciał tym sposobem zabezpieczyć swoją tajemnicę.
— Jakoś Maćka nie widać! — szepnął do Kazika Kacperek.
— Boję się, czy mu się co nie stało! — odrzekł tenże.
— Pal go kat! Byle nas nie zdradził — odparł niechętnie Kacper — gotów jeszcze, 
jeżeli go Szwedy schwycą...
Nie dokończył, bo w tej chwili na podwórku ukazała się cienka, chuda, wysoka 
postać Maćka. Był bez czapki i 
szczecinowate, czerwone jak u raka włosy rozwichrzyły się szpetnie. Ubrany był w 
długą, ciężką bajową opończę, 
haniebnie poplamioną i podartą, i pod nią coś dźwigał, ą na plecach w prostej 
płachcie zgrzebnej, którą sobie na 
piersiach przewiązał, niósł duży tobół. Stanął, rozglądał się dokoła swymi 
maleńkimi oczkami, czerwony od gorąca, 
spocony i brudny.
— Maciek, bywaj! — zawołał Kazik. Podszedł do nich i rzekł:
— O laboga, laboga, a tom się zmachał! Oj rety! rety!
— Szczęśliwie się przedostałeś?
— Szczęśliwie, jeno...
— Cóż jeno?
— Jednego Szweda przedziurawiłem.
— Jak to: przedziurawiłeś?
— Ano tak!
To rzekłszy wydobył spod opończy długą, cienką, nagą szpadę, na której czerniały 
ślady świeżej krwi, i począł nią 
robić takie ruchy, jakby kogoś kłuł. Wszyscy zdumieni poczęli oglądać szpadę, a 
pan Rafałowicz, otworzywszy już 
drzwi do izdebki, rzekł:
— Chodźmy tam, mociumpanie, tam nam Maciek opowie, co się stało, bo tu 
niebezpiecznie gadać.
Weszli do owej tajemniczej izdebki i poczęli ciekawie się po niej rozglądać. 
Była ona niewielka, silnie sklepiona, o 
jednym maleńkim okienku, głęboko w mur wpuszczonym, z szybkami w ołów 
oprawionymi zakurzonymi i zasnutymi 
pajęczyną tak, że z zewnątrz w żaden sposób dojrzeć nie można było, co się w 
środku izby działo. Przez to okienko 
przedzierał się już blady promień słońca i kładł się na kamiennej posadzce, 
ślizgał po stojących dokoła półkach z 
księgami i widocznie zbliżał się do wielkiego obrazu, na płótnie malowanego, 
zawieszonego na ścianie wprost okienka 
i przedstawiającego siedzącą Matkę Boską karmiącą swego Synaczka. Było tu 
zresztą ponuro, duszno, posępnie i 
wszędy szarzały olbrzymie pajęczyny. Po kątach włóczyły się mroczne cienie, 
których blady promień czerwcowego 
słońca przez zakopcone okienko rozproszyć nie był zdolny.
— A teraz — rzekł pan Rafałowicz siadając na staroświeckim zydlu z poręczami — 
gadaj, coś ty tam robił z tym 
Szwedem, Maćku.
Maciek zrzucił ze siebie ciężką opończę i tobół, obtarł rękawem czoło z obfitego 
potu, westchnął i rzekł:
— A nic, zadźgałem hycla, i tyle.
— To wiemy, ale opowiedz, jak to było i gdzie.
— A tam, przy dziurze w murze.
— Skądże się tam Szwed wziął?
— Kat go ta wie!
— Cóż to za Szwed?
— Rajtar pono czy tam jak. Oj rety, rety! Jakem się zmachał.
— Ale gadaj no po ludzku, bo to ważna sprawa. Szwed zabity w mieście... będzie 
śledztwo, wrzawa...
— A nie w mieście, jeno za murem. odparł Maciek.
— Za murem? Skądże Szwed wziął się za murem, kiedy bramy zamknięte?
— A bom go zrzucił! Oj laboga! laboga! Napiłbym się czego, bo mi w gardle 
zaschło.
— Skądeś go zrzucił? Z muru?
— Nie, jeno z tej dziury.
— A cóż to, ta dziura jest tak wysoko?
— Będzie z dziesięć łokci, to hycel jak spadł na łeb, tak se ta coś popsował we 
wnętrzu i leżał jak baran. Hi! hi! hi!
— Ale skądże on się wziął przy dziurze?
— Czy ja wiem? Przyszedł hycel, jakem ja się chciał wydostać, i gada coś do mnie 
po swojemu, a ja go bęc w pysk...
— Jak to, w gębę mu dałeś?
— Nie w gębę, jeno w pysk — oj reta, re... 
— I cóż? Gadajże, mociumpanie, o tym Szwedzie!
— Przecie gadam.
— Więc jakże? Dałeś mu w gębę i co potem?
— Ano, dałem mu nie w gębę, jeno w pysk. Bęc raz z prawej, bęc na odlew —przy 
tym Maciek pokazywał, jak 
Szweda bił — a on buch na ziemię! Oj laboga, laboga...
— Gadaj no dalej, później będziesz labidził.
— Kiej mi się pić chce. Jeszcze omdleję z wielkiego żaru.
— Dajcie mu co pić, bo nie dowiemy się od niego niczego.
Więc Kazik skoczył do studni, co była na podwórku, przyniósł trochę wody w 
dzbanku i powiada:
— Naści, napij się, ale gadaj porządnie i jak się patrzy, bo jak mię widzisz, ja 
ci tak samo sprawię, jak ty Szwedowi.
— A nie sprawisz.
— Zobaczysz.
— Nie sprawisz, bo tu dziury nijakiej nie ma. Hi! hi! hi!
Śmiał się i pił wodę jak gąbka, a musiał być bardzo spragniony, skoro nieomal 
połowę dużego dzbanka wychylił.
— No, teraz, skoroś się napił, opowiadaj, co się stało ze Szwedem, jak upadł na 
ziemię.
— Hi! hi! hi! Wziąłem hycla za łeb, wsadziłem w dziurę i wyrzuciłem za mur. Hi! 
hi! hi! Cienki był jak dratwa do 
niewieścich trzewików.
— I cóż?
— A nic, spadł i coś tam w nim we wnętrzu, niby w brzuchu trzasło, bo leżał jak 
kłoda, a z gęby posoka mu leciała. 
Hi! hi! hi!
— Toś ty się za nim spuścił? A tobie nic się nie stało?
— Albo mi to pierwszyzna? O laboga, laboga, żebym ja miał tyle talarów, ile razy 
z Frankiem i Markiem nocką 
tamtędy wymykaliśmy się na piwo wareckie do gospody pana...
— Dobrze, już dobrze... wiemy o tym piwie... ale jakże z takiej wysokości wyście 
schodzili, skoro Szwed się zabił?
— Nie zabił się, dyszał jeszcze, alem go zakłuł. I znów począł pokazywać, jak 
kłuł Szweda.
— Opowiedz no... bo to musi być inaczej, jakże wy spuszczacie się z takiej 
wysokości?
— A bo my nogami przez dziurę przełazimy i potem skik! i jesteśmy na ziemi! Hi! 
hi! hi! A Szwed sobie popsował coś 
we wnętrzu, bom go na łeb wypchnął, a też był omdlały od tego, żem mu pysk zbił. 
Hi! hi! hi!
— I cóż potem? Skądżeś wziął tej szpady?
— A wyjąłem ją z pochwy Szwedowi, zakłułem hycla jak wieprzka i przyszedłem 
tutaj. Hi! hi! hi! Alem się okrutnie 
zmachał.
— Nikt tego nie widział?
— Nikt.
— Bóg by to dał — ozwał się w końcu pan Rafałowicz, po niejakim namyśle — ale 
mnie się widzi, że z tego powodu 
może być bigos nie lada. Bo jakże to? W takim czasie, gdy Szwedzi lada dzień 
spodziewają się nadejścia naszych, 
nagle znajdują zakłutym jednego ze swoich. Zaraz powiedzą, że w mieście jest 
spisek, rokosz, będą brali do 
więzienia, mordowali, rabowali, kontrybucje nakładali... Ot, coś ty narobił!
— Furda! Nikt tego nie widział. O rety, rety, jakżem się spocił! — jęczał 
Maciek.
— Ot z głupim gadać! — zawołał pan Rafałowicz. —Ja swoje, a on swoje. Cóż z 
tego, capie zatracony, że tego nikt 
nie widział, ale zawżdy trupa szwedzkiego znajdą.
— O! nie tak prędko, nikt tam nie chodzi. Leży hycel w rowie, a przy tym 
nakryłem go ziemią i śmieciami. Nie widać 
go wcale. Hi! hi! hi!
— No, toś przynajmniej jedną mądrą rzecz zrobił, żeś go nakrył — zauważył pan 
Rafałowicz — może go tak prędko 
nie zobaczą.
— Ho! ho! ho! Maciuś niegłupi, nie! Hi! hi! hi! — wołał Maciek śmiejąc się i 
prostując dumnie w tym przekonaniu, że 
jest najmądrzejszym człowiekiem na świecie.
Ale pan Rafałowicz nagle spojrzał na obraz. Właśnie blady promień słoneczny padł 
na przecudowną głowę Madonny i 
otoczył ją jakby blaskiem aureoli nieziemskiej. Pan Rafałowicz, ujrzawszy to, 
powstał ze stołka, zdjął czapkę, 
przeżegnał się i rzekł tonem uroczystym:
— Chłopcy, zdejmijcie obraz. Już czas. Słońce padło na twarz Matki Boskiej.
Kacperek i Kazik skoczyli i w jednej chwili zdjęli wielki i ciężki ten obraz i 
ostrożnie postawili go na boku. Maciek 
tymczasem, korzystając z wolnego stołka, z którego wstał pan Rafałowicz, usiadł 
sobie wygodnie, swe długie i 
cienkie nogi wyciągnął, ziewnął i mruknął:
— O rety, rety, jakżem się zmachał!
Nikt na niego nie zważał, on też niewiele myśląc, że go gorąco rozebrało, 
przymknął oczy i niebawem zasnął 
świszcząc dziwacznie nosem.
Tymczasem pan Rafałowicz, Kacperek i Kazik stali przed ścianą nagą, zakurzoną, 
pełną plam i pajęczyn i 
przypatrywali jej się ciekawie. Niczym ona się nie różniła
od innych, tak samo była szara, tynkiem obrzucona, niegdyś wapnem bielona. Pan 
Rafalowicz jeszcze raz przeżegnał 
się i rzekł:
— Wyważyć cegłę tam, gdzie pada słońce.
Obaj chłopcy porwali młoty i drągi żelazne i wzięli się gorąco do roboty. Tynk 
pryskał na wsze strony, ale mur 
stwardniały trzymał się dobrze.
— Hm! — mówił pan Rafałowicz. — Widać mocno zamurowałem, kiedy się ta cegła tak 
trzyma. Weźcie no się trochę 
niżej.
I chcąc dopomóc ciężko pracującym chłopcom, odwrócił się, by sięgnąć po jakie 
narzędzie, i spostrzegł śpiącego 
najsmaczniej Maćka.— A to już wszystko przechodzi! — zawołał oburzony. — 
Patrzcie no! Wy w pocie czoła 
pracujecie, a ten hultaj śpi. Obudźcie go, do kroćset, mociumpanie, i zapędźcie 
do roboty. A to nicpoń dopiero!
Obaj chłopcy, rozgniewani mocno, rzucili się do Maćka. Kacper, niewiele myśląc, 
chwycił śpiącego za rozwichrzoną 
czuprynę, a Kazik dał mu potężnego szczutka w nos. Maciek roztworzył oczy, 
spojrzał głupowato dokoła i jak nie 
ryknie: 
— O laboga, ludzie, reta, reta!
— Cichaj, capie zatracony, bo cię tu ubijemy! — syknął Kacper.
— Wstawaj! Do roboty! Cóż to spać będziesz, kiedy my pracujemy? Dalej, marsz! — 
wołał Kazik.
Maciek szarpnął się i wyrwał nieszczęśliwą czuprynę z rąk Kacpra, nie bez 
zostawienia w jego garści swych rudych 
włosów, wstał, wyprostował się i mruknął:
— Nie bij!
— To nie śpij.
— Zamroczyło mnie, bom się zmachał.
— Do roboty, chłopcy, do roboty! — wołał pan Rafałowicz podważając sam cegłę.
Gdy się na koniec we czterech wzięli, w kilka chwil cegła wypadła, ale nie do 
izby, jeno do środka, i słychać było, jak 
się toczyła gdzieś w dół z głuchym łoskotem. Przed chłopcami ukazał się otwór 
czarny, z którego wiało chłodne 
powietrze.
A właśnie na wieży Świętojańskiej dzwoniono na południe.
ROZDZIAŁ IX 
JAKO MACIEK PRZEKONANY JEST, ŻE W PODZIEMIU SAM LUCYPER GO PRZEDRZEŹNIA
Do owego otworu, z którego wiało stęchłe, zgniłe powietrze, pierwszy ciekawie 
zajrzał Maciek, ale zaraz cofnął głowę, 
otrząsnął się i zawołał:
— O laboga! laboga! Jakże tam ciemno i zimno, brr!
— Moi chłopcy — rzekł pan Rafałowicz — teraz należy rozszerzyć otwór, bo 
najprzód przez tę wąską dziurę nikt z nas 
się nie przedostanie, a potem trzeba, żeby tam naszło dużo świeżego powietrza, 
bo inaczej podusimy się z kretesem.
Zabrano się więc znowu do roboty, która teraz gdy już otwór wyłamano, o wiele 
była łatwiejszą. W niespełna godzinę 
dziura była tak znaczna, że nie tylko trzej chłopcy, którzy byli chudzi i 
wysmukli, ale i pan Rafałowicz ze swoim 
brzuszkiem mógł przez nią snadnie przeleźć. Z dziury tej patrzała ponura 
ciemność i wiało ciągle duszne, przesycone 
wilgocią i stęchlizną powietrze. Maciek, który więcej udawał, że robi, niż w 
rzeczy samej pracował, przeciągnął się, 
ziewnął głośno i rzekł:
— Oj rety, rety, jakżem się zmachał!
Obcierał pot z czoła, spoglądał na obecnych, którzy
odpoczywali, oddychając ciężko, bo praca była mozolna, a gorąco w izbie 
nieznośne, i gadał:
— Ot, prawdę rzekłszy, warto by coś przekąsić, bo mi się jelita wyciągnęły jako 
dratwy.
— Już chcesz jeść? A dawnoś to jadł? — spytał pan Rafałowicz.
— A dawno. - Kiedyż?
— Na śniadanie kiełbasy se zjadłem.
— No, to ci się jeść jeszcze nie powinno chcieć.
— Po takiej pracy?
— Widziałem ja, jakeś ty pracował.
— A pracowałem... a Szweda zakłuć to nic? A taką dziurę wybić to furda? O 
laboga, laboga, jaki to też jegomość 
sprzeczny!
Poszedł do swego tobołka, rozwiązał go, wydobył kawał kiełbasy z czosnkiem, boją 
czuć było z daleka, do tego wziął 
odpowiednią pajdę chleba i siadłszy sobie w kącie, zajadał smacznie, nie 
odzywając się już nic i nie zważając wcale 
na to, że Kacperek i Kazik podrwiwali sobie z niego na umór.
Upłynęło tak z pół godziny na śmiechach i żartach, i do lochu powinna była wejść 
znaczna ilość świeżego powietrza. 
Pan Rafałowicz wstał, spod żupana wyjął jakieś pudełko i pokazując je chłopcom, 
rzekł:
— Przypatrzcie się, to jest instrument, mociumpanie, który się zwie busolą. Ta 
strzałka, którą tu widzicie, żeby nie 
wiem jak obracać pudełko, zawżdy północ wskazuje.
Maciek, który także się zbliżył, żeby zobaczyć pudełko, zapytał:
— A na co to?
— Na to, że w podziemiach, do których się zaraz
spuścimy, mogą być różne rozgałęzienia, piwnice, odnogi, tak że nie znając ich 
dobrze, możemy pobłądzić. Mając 
plan ten nieboszczyka mistrza Ascolego i tę oto busolę, zawsze wiedzieć 
będziemy, gdzie iść należy.
— A bo to prawda? — zauważył Maciek.
— Obaczysz, że prawda.
— Hm, jeśli to prawda, to te hycle Niemcy zawżdy coś wymyślić muszą. O laboga, 
laboga, jaki to zmyślny naród!
— Pewno, że zmyślny — zauważył pan Rafałowicz — nie tak jak my, co jeno jeść, 
pić, bić się i sejmy zrywać umiemy.
Ale to już czas w drogę, zbierajmy się! Wszelako najprzód, chłopcy, nie należy 
żadnego po sobie śladu zostawić. Kto 
wie, może tam już w mieście jest rejwach o zabitego Szweda, może kto widział 
Maćka... jednym słowem, nie trzeba, 
żeby się nawet domyślano o istnieniu tych lochów, mociumpanie.
— Jużcić jegomość mądrze to wykalkulował — zauważył Kacperek.
— Trzeba tedy — prawił dalej pan Rafałowicz — wszystek ten gruz i tynk starannie 
uprzątnąć i wrzucić do lochu.
To rzekłszy, sam się zabrał do roboty, chociaż był stary i otyły, i raźno 
zbierając gruz i tynk, wrzucał go do lochu, 
gdzie z głuchym dudnieniem spadał gdzieś głęboko. Chłopcy, przykładem tym 
zachęceni, w jednej chwili uprzątnęli 
wszelkie ślady, w czym i Maciek brał udział, wprawdzie więcej się kręcił, jak 
robił, ale zawsze kilka garsteczek wapna 
cisnął do podziemia, a gdy już wszystko wyprzątnięto, swoim zwyczajem 
wyprostował się i jęknął:
— O laboga, laboga, a tom się zmachał!
— Teraz, chłopcy — mówił pan Rafałowicz - trzeba obraz zawiesić na tym samym, co 
dawniej, miejscu. Zakryje on 
dziurę w murze i gdyby tu kto, czego Boże broń, wszedł, niczego się nie domyśli. 
Uchyliwszy obrazu, przesuniemy się 
po jednemu do lochu, a potem go spuścimy i dziura w murze będzie zakrytą.
Zrobiono tak i w rzeczy samej obraz ten zakrył wybity w murze otwór, że ktoś, 
nie wiedząc o tym, w żaden sposób 
nie mógłby się domyślić, co się za obrazem znajduje. Potem pan Rafałowicz kazał 
się zaopatrzyć w wodę, przy czym 
sam wyszedł na podwórze, a potem ostrożnie przez bramę wyjrzał na ulicę. Ale nic 
niepokojącego nie dostrzegł. Na 
murach i na basztach bram nowomiejskich stały gęste straże, ale niczym nie 
zdradzały obawy lub gniewu. Większość 
z nich pod palącymi promieniami czerwcowego słońca drzemała leniwie.
Uspokojony co do tego, pan Rafałowicz wrócił do izby, a gdy dwa duże dzbany 
pełne były wody, kazał zapalić 
pochodnie, obraz uchylić i przeżegnawszy się, pierwszy ruszył do lochu. Za nim 
poszedł Kazik, potem Maciek, 
wreszcie Kacperek, któremu; jako najrozważniejszemu, kazano obraz spuścić.
Na samym początku podziemia znajdowały się wąskie schody kamienne, oślizgłe od 
wilgoci. Schodów tych było 
piętnaście i trzeba było bardzo ostrożnie po nich stąpać, gdyż były wąskie i 
śliskie nadzwyczajnie. Gdy na koniec 
wszyscy czterej z nich zeszli w milczeniu, znaleźli się w niewielkiej, 
sklepionej mocno z głazów polnych, półokrągłej 
piwnicy. Owionęło ich tu powietrze zimne,przejmujące wilgocią, zwłaszcza po 
upale tam na górze, ale zupełnie 
czyste. Był nawet lekki przeciąg, co świadczyło, że gdzieś tam w głębi znajdował 
się jakiś otwór, przez który 
przedostawało się do lochu świeże powietrze. Panowała tu zupełna, martwa, senna 
cisza; żaden odgłos ze świata 
zewnętrznego nie dostawał się do tych murów potężnych, w głębi ziemi 
zanurzonych, mrocznych i ponurych.
Wszyscy czterej stali, depcząc z trzaskiem gruz wrzucony z izby, i w milczeniu 
rozglądali się dokoła. Od chwiejących 
się płomieni pochodni padał migotliwy, purpurowy blask na ściany i sklepienie 
piwnicy, drżał na nich i nie 
rozświecając głębi, owszem, zgęszczał w niej ciemności. Od czterech osób 
wytworzyły się cztery długie cienie, które, 
wlokąc się po ziemi, podnosiły się na ściany i nikły na sklepieniu, ruchliwe, 
straszne, ponure.
Milczano i z pewną zabobonną trwogą przypatrywano się piwnicy i rozglądano 
dokoła. Pierwszy Kazik przerwał to 
przygnębiające milczenie szepcząc:
— Jak tu cicho!
— A nieprawda, nie cicho — odrzekł na to Maciek — bo słyszę wyraźnie, jak mysz 
kicha.
Pan Rafałowicz, chcąc dodać otuchy chłopcom, roześmiał się głośno i rzekł:
— Pierwsze słyszę, żeby myszy kichały.
— O laboga, laboga, żebym ja miał tyle talarów, ile razy słyszałem myszy 
kichające! O, słychać... 
Ale nikt już nie odpowiedział, bo dziwną rzecz, pod tym sklepieniem, w tych 
murach i w tej niczym nie zamąconej 
ciszy, najlżejszy, szept rozlegał się donośnie, a gruby głos Maćka huczał jak 
armata i, podchwytywany przez mury, 
kilkakrotnie odbijał się echem i ginął gdzieś coraz cichszy, coraz dalszy. 
Zrobiło to na chłopcach, niezwykłych tego, 
wielkie wrażenie, ale największe na samym Maćku. Wypowiedziawszy swe zdanie o 
myszach kichających i słysząc je 
wielokrotnie powtórzone przez echo, umilkł, roztworzył
szeroko usta i wytrzeszczywszy swe maleńkie oczka, stał przez chwilę 
nadsłuchując, po czym nagle przysunął się o 
pana Rafałowicza i głosem jak mógł najcichszym szepnął:
— O laboga, laboga, jegomościuniu! Ja nie pójdę dalej, sam złe siedzi, może sam 
Lucyper, i przedrzeźnia mnie. Oj 
rety, rety! Nie pójdę, jeszcze mi gdzie łeb urwie.
— Milczałbyś, baranie jakiś — zawołał na to gniewnie Kacper — i nie wyzywał 
złego ducha! To nie żaden Lucyfer, 
który przecież nad chrześcijanami nie ma nijakiej nocy, ale echo. Głos się 
odbija o sklepienie i ściany i stąd daje się 
jakby nas kto przedrzeźniał Prawda, jegomość?
— Prawda, zupełna prawda. I trzeba być Maćkiem chyba, żeby się tego bać. Nie 
gadaj, to cię mury przedrzeźniać nie 
będą.
— Tak, aleja się boję i pójdę sobie tam... na górę.
— Na to chyba, cebulo jakaś, żeby cię Szwedy capnęły i powiesiły na Rynku — 
odezwał się z gniewem Kazik.
— Nie gadaj! Obwiesiłyby mnie... na Rynku?
— Tak, na Rynku... przed ratuszem.
— Anie chcę!
— Więc stój cicho i nie pleć głupstw. Tymczasem pan Rafałowicz obejrzał bacznie 
piwnicę.
Była ona niewielka i z trzech stron nie było z niej żadnego wyjścia; z czwartej 
biegł od niej czarny, ciemny, wąski 
korytarz. Pan Rafałowicz wziął do ręki prospekt Ascolego, potem spojrzał na 
busolę i rzekł:
— Wszystko dobrze, tym korytarzem trzeba nam iść. Akuratnie się to zgadza z 
rysunkiem mistrza Ascolego. No, w 
imię Boże ruszajmy naprzód, bo czasu szkoda, a przed nocą trzeba nam powrócić do 
miasta.
To rzekłszy ruszył naprzód, a za nim gęsiego Maciek, Kazik i Kacper na końcu. 
Korytarz był także mocno sklepiony i 
grunt pod nim wolno, łagodnie, ale ciągle się zniżał. Chłód panował tu 
przejmujący, wilgoć była wielka i ze sklepienia 
woda kapała tworząc tu i ówdzie kałuże i czyniąc grunt miękkim, śliskim i 
grząskim. Powietrze wciąibyło czyste i lekki 
przewiew naginał wstecz płomienie pochodni i kopeć ich pędził poza idących. 
Wygląd korytarza miał charakter 
ponury, a purpurowe blaski wlokły się leniwie po sklepieniu pełnym grzybów, 
pleśni szkaradnej i błyszczących 
kryształów saletry.
Posuwano się dość wolno i ostrożnie, bo spadek stawał się coraz naglejszy, a 
ziemia mokra, śliska nadzwyczajnie.
Pan Rafałowicz miał czekanik w ręku i nim się podpierał, Kazik użył do tego 
drąga żelaznego, a Kacper pomagał sobie 
szpadą szwedzkąj którą zabrał Maćkowi, wytłumaczywszy mu, że broń ta może go 
zdradzić przed Szwedami. Jeden 
tylko Maciek z tobołkiem na plecach, okryty swą, wielką i ciężką opończą bajową, 
nić nie miał w ręku, czym by mógł 
się podpierać. Toteż kilkakrotnie robiąc wielkie kroki swymi długimi i cienkimi 
nogami, ile że pragnął być zawsze jak 
najbliżej pana Rafałowicza, do którego jednego czuł zaufanie, poślizgnął się już 
fatalnie, ale zawsze zdołał się 
uchwycić bocznego muru i utrzymać na nogach, sycząc głosem stłumionym, bo się 
bał, jak mówił, przedrzeźniania:
— O laboga! laboga!
Ale na koniec, tuż nad kałużą ciemną i błotnistą, chcąc ją jednym krokiem 
przesądzić, tak jakoś nieszczęśliwie 
stąpnął, że się poślizgnął i jak długi runął w sam środek kałuży, wrzeszcząc 
wniebogłosy:
— Reta, ludzie... reta! 
Pan Rafałowicz natychmiast się zatrzymał i odwrócił, ale Kazik i Kacper, widząc 
grzebiącego się w błocie Maćka, nie 
mogli wytrzymać i parsknęli obaj śmiechem.
— O laboga! laboga! — jęczał Maciek ruszając się ciężko w błocie, a w odzew na 
to rozlegał się śmiech obu idących 
za nim chłopców, śmiech huczący donośnie w tym długim i wąskim korytarzu. Na 
koniec Maciek wydobył się z błota, 
umorusany jak nieboskie stworzenie, z włosami polepionym i błotem, czarny, 
brudny i spluwający. Patrząc na 
śmiejących się z niego, choć mu się zrazu płakać chciało, bo już nosem głośno 
pociągał, ale także śmiać się zaczął, a 
że pan Rafałowicz naglił, by iść naprzód, więc ruszono śmiejąc się i żartując z 
tej przygody Maćka.
ROZDZIAŁ X
W KTÓRYM JEST TROCHĘ O SZCZURACH, TROCHĘ O SZWEDACH I O OPOŃCZY MAĆKOWEJ
Wypadek, który się przytrafił biednemu Maćkowi, wpłynął rozweselająco na posępne 
dotąd usposobienie Kazika i 
Kacpra. Śmieli się i podrwiwali sobie z towarzysza.
— Maciuś - pytał Kazik - a miękko ci tam było w tym błocie?
— Co nie miało być miękko — odzywa się Kacper — buchnął jak w matusiną pierzynę.
— A nie stłukłeś sobie czego?
— Brzuszek cię nie boli?
— Może by ci driakiew przyłożyć?
— Albo dajfedreku dać?
Tak sobie podrwiwali, a Maciek tylko słuchał i milczał, i od czasu do czasu 
rękawem od opończy twarz sobie z błota 
ocierał i spluwał, bo widać połknął trochę brudnej wody z kałuży. Ale skoro 
tamci dwaj, nie znajdując żadnego oporu, 
znudzili się bezcelowymi drwinami, także zamilkli, Maciek nagle zatrzymał się, 
biorąc pod rękę Kazika, nachylił mu 
się do ucha i szepnął:
— Kazik?
— Co?
— Ja się wrócę.
— Dlaczego? Co tobie w głowie?
— A dlatego, że wiesz ty, co mnie pchnęło w błoto?
— A wiem.
— No co?
— Twoje niezgrabne nożyska.
— Otóż nie wiesz, bo co innego.
— A. co?
— Sam Lucyper.
— Ej... głupiś!
— Nie głupim... powiadam ci — sam Lucyper. Te lochy prowadzą do piekła.
— To mi miałeś powiedzieć?
— A to.
— No, toś cebula, i kwita. I wysunął ramię spod ręki Maćka.
— A i to chciałem ci rzec, że ja się wrócę — szeptał Maciek.
— Chyba sam.
— A choćby sam.
— Nie plótłbyś niedorzeczności, chyba że cię skóra wędzi, to ci ją Szwedzi 
podrapią dobrze.
— Wolę Szwedów niż diabłów.
— No, to sobie idź; tylko ci powiem,że dobry syn tak nie czyni.
— A to dlaczego?
— Dlatego, że te lochy prowadzą do Zamku i my tam woja matkę oswobodzimy.
Na wspomnienie matki Maciek nagle pociągnął nosem zajęczał:
— O laboga! laboga! Moja matuś!
Pan Rafałowicz, usłyszawszy ten jęk, odwrócił się zdziwiony i spytał:
— A co tam? Co ci się stało?
— Ej nic — odrzekł Kazik — jeno Maciek tak lamentuje nad losem swej matki.
Więc pan Rafałowicz rzekł:
— Dobry jesteś syn, mój Maćku, ale pociesz się... mam nadzieję, że oswobodzimy 
twoją matkę.
— Oj rety, rety! I to prawdę jegomość gada?
— Oczywiście... zobaczymy.
— Ha!skoro tak, to już idę i drwię sobie ze wszystkich Lucyperów. W imię Ojca i 
Syna, i Ducha Świętego!
Przeżegnał się pobożnie i szedł już śmiało naprzód. Posuwano się teraz w 
milczeniu przez czas jakiś i zauważono, że 
grunt przestał się obniżać, i niebawem znaleziono się znowu w obszernej, 
sklepionej piwnicy, dość szerokiej i 
wysokiej. Tu pan Rafałowicz, wprzód nim zajął się oględzinami tej piwnicy, 
wydobył spod żupana niewielką latarkę i 
świeczkę w niej umieszczoną zapalił. Gasząc pochodnię, z którą dotąd szedł, 
odezwał się:
— Strasznie pryska i parzy pochodnia, wolę latarkę.
— Ale ta świeczka prędko sięwypali — zauważył Kazik.
— Mam ich ze sobą cały tuzin, wystarczą aż nadto. To rzekłszy podniósł do góry 
latarkę i rozglądając się po piwnicy, 
rzekł:
— Widzi mi się, że jesteśmy pod Boczną Furtą i tym korytarzem na lewo będziemy 
szli pod ulicą Dunaj.
— O rety, rety! — jęknął Maciek. — Pod Dunajem, to ci dopiero!
Tymczasem pan Rafałowicz postąpił parę kroków i nagle coś pisnęło przeraźliwie 
pod jego nogami i jakiś cień 
ruchliwy przebiegł po ziemi, a zaraz też na wszystkie strony po murach i 
sklepieniu kręcić się, piszczeć i biegać 
zaczęły
roje jakichś istot, których dobrze rozpoznać nie można było z powodu migotliwego 
blasku pochodni. Jakieś tylko 
czarne plamy, ruchliwe nadzwyczajnie i piszczące szkaradnie, przemykały, się 
szybko.
Pan Rafałowicz odskoczył, trochę przerażony, i zawołał:
— Wszelki duch Pana Boga chwali, a to co?!
— Zdaje mi się —zauważyłchłodno i spokojnie Kazik - że to szczury!
— Ależ tego paskudztwa jest tutaj, jest! — dodał Kacper rozglądając się dokoła.
Przez chwilę stali tak w milczeniu, przypatrując się temu wstrętnemu widokowi, a 
pan Rafałowicz otrząsał się i 
mruczał „brr!", gdy nagle Maciek skoczył raz i drugi i machając gwałtownie 
rękami, krzyczał wniebogłosy:
— Rety, rety, ludzie, rety! 
Głos jego tyle miął w sobie przerażenia, drżała, w nim nuta tak szczerego 
przestrachu, że wszyscy przybiegli do 
skaczącego i trzepiącego rękami Maćka, pytając:
— Co ci się stało? Co ci jest? Gadaj, do paralusza!
— Szczury! szczury! — wołał Maciek.
— Gdzie?
— Po mnie łażą, gryzą mnie, zagryzą! O rety, ludzie, rety!
Potężny jego głos grzmiał po sklepionej piwnicy ż taką siłą, rozbijał się 
kilkakrotnym echem, że nieomal całe 
podziemia sobą przepełnił. Pan Rafałowicz, człowiek doświadczony i dość 
powolnego usposobienia, skalkulował sobie 
zaraz, że jeżeli w istocie w tej chwili znajdują się pod basztą, zwaną Furtą 
Boczną, to głos ten okropny i potężny 
może dojść do uszów straży wartującej na tej baszcie.
— Do kroćset, mociumpanie — zawołał z gniewem — zatkajcież gębę temu tchórzowi, 
bo nam tu jeszcze swymi 
krzykami Szwedów na kark sprowadzi! Cichaj, psiajucho!
Kacperek lepiej zrobił, bo skoczył do Maćka i wprost mu ręką zatkał usta.
— Będziesz ty cicho, baranie jakiś! Uduszę cię, jak mię widzisz!
— Maciek umilkł, ale drżał cały i oglądał się dokoła trwożliwie, a Kazik spędzał 
szczury z jego toboła, do którego 
zapach wonny kiełbasy z czosnkiem zwabił mnóstwo tych zwierzątek wygłodzonych 
zapewne porządnie. Cała 
gromada ich łaziła po Maćku i zapewne przez cienkie pluderki tu i ówdzie kąsać 
go poczęła i tym sposobem 
spowodowała rozpaczliwe krzyki biednego chłopaka. Zrzucił on ze siebie opończę i 
tobołek, wierzgał nogami, machał 
rękami, ale już nie krzyczał, tylko pociągał głośno nosem i mruczał płaczliwie:
— O laboga! laboga! O Jezusieńku mój złoty! Wśród tego Kazik i Kacperek 
rozpoczęli walkę ze szczurami, które 
całymi gromadami rzuciły się na leżący na ziemi tobołek Maćka i wśród szamotań i 
pisku przeraźliwego gryźć go 
poczęły. Kacper dzielnie robił szpadą zdobytą przez Maćka' na Szwedzie, kłuł, 
nadziewał po trzech na raz szczurów; 
Kazik palił ich pochodnią i na koniec po rozpaczliwej walce, zasławszy ziemię 
dokoła drgającymi trupami, na które 
zaraź inne się rzuciły i pożerały je chciwie, tobołek Maćka oswobodzili od 
szczurzego najazdu, ale mocno 
nadwerężony i w wielu miejscach poprzegryzany.
Nagle, gdy zziajani mocno, zmęczeni opędzali się jeszcze przeciw ostatkom 
szczurów, nad nimi w górze, ponad 
sklepieniem, rozległ się donośny zgrzyt, jakby odsuwanych
jakichś ciężkich wrzeciądzy. Wszyscy podnieśli w górę głowy i na swoje wielkie 
przerażenie spostrzegli, że w 
sklepieniu znajdują się dość duże, żelazne, mocno zardzewiałe drzwi i że te 
drzwi ktoś usiłował otworzyć. Nie ulegało 
zatem wątpliwości;, że krzyki Maćka tak przeraźliwe, że umarłego w grobie 
potrafiłyby obudzić, doszły zapewne do 
uszów straży szwedzkich postawionych przy Furcie Bocznej i że straże te usiłują 
otworzyć drzwi żelazne, wiodące do 
lochu, żeby obaczyć, co się tam dzieje i skąd te krzyki pochodzą.
Wszystkim od razu ta myśl przebiegła przez głowę i wszyscy doskonale pojęli 
grożące im straszne 
niebezpieczeństwo. Gdybyż ich Szwedzi schwytali w tym podziemiu! Nie tylko przez 
to zdradziliby tajemnicę, 
nadzieję dopomożenia swoim przy spodziewanym szturmie do Warszawy,
ale i siebie samych naraziliby na męki, a może i na śmierć. Wszystko to 
błyskawicą mignęło im w głowach, ale na 
razie nie wiedzieli, co czynić, jak się ratować. Zapomnieli ó szczurach, które 
widząc nagły spokój napastników 
ponowiły swe napady z większą niż przedtem zajadłością, wskakiwały na nich, 
czepiały się nóg, gryzły. Nawet Maciek 
skamieniał, choć szczury znowu gromadnie obsiadły mu jego tobół. Jeden tylko pan 
Rafałowicz nie stracił 
przytomności. Zbliżył się do Maćka i szepnął rozkazująco:
— Bierz twoje zawiniątko. Uciekajmy w ten korytarz! Zgasić pochodnie!
Sam dając przykład, dmuchnął na świeczkę w latarni i skoczył żwawo, jakby mu 
ubyło ze dwadzieścia lat, w wąski 
korytarz, czerniejący po lewej ręce i tworzący kąt prosty z tym, przez który 
przybyli. Chłopcy usłuchali natychmiast 
rozkazu. Pochodnie zanurzone w błotnistą ziemię piwnicy zasyczały prysły iskrami 
i zgasły, ale żywiczny dym z nich 
leniwie się rozwlókł po piwnicy i napełnił ją swą wonią. Maciek porwał swój 
tobołek, z którego kilkanaście szczurów z 
głośnym piskiem spadło, i wyciągając długie nogi, w paru krokach znalazł się w 
korytarzu. Wszystko to stało się w 
jednej chwili, ale czas już był wielki, bo drzwi żelazne w sklepieniu ustąpiły, 
otworzono je z przeraźliwym zgrzytem i 
blade światło dnia wpadło do piwnicy.
Pan Rafałowicz z trzema swymi kompanami nie mógł zbyt daleko, zwłaszcza wśród 
ponurych i nieprzejrzanych 
ciemności, jakie ich ogarnęły po zgaszeniu pochodni, odskoczyć. Gdy się więc owe 
drzwi u góry otworzyły, wszyscy 
zatrzymali się, przytulili do zimnego i wilgotnego muru korytarza i tak stali 
wstrzymując dech w sobie, zapominając i 
nie zważając na to, że szczury za nimi
pociągnęły i teraz w ciemności, nie płoszone światłem, zabrały się naprawdę do 
gryzienia butów, tobołków i nóg 
wszystkich czterech.
Tymczasem w otwartych drzwiach sklepienia ukazały się trzy czy cztery głowy 
szwedzkie, szwargocząc coś między 
sobą i ciekawie rozglądając się po piwnicy. Ale zapewne niewiele mogli zobaczyć 
z powodu panujących w lochu 
ciemności, bo jeden z nich wstał i niebawem wrócił z dużą latarnią, którą 
umocowali na długim sznurze i zaczęli 
powoli spuszczać do piwnicy.
Wszystko to pan Rafałowicz i jego trzej towarzysze, przytuleni do muru 
korytarza, ogryzani coraz żarłoczniej przez 
szczury, widzieli jak na dłoni. Latarnia wolno, chwiejąc spuszczała się, a blask 
od niej, padając na mury, oświecał 
mnóstwo czepiających się szczurów z piskiem uciekających przed blaskiem. Szwedzi 
u góry ciągle patrzeli i coś 
między sobą szwargotali.
Latarnia coraz bardziej się obniżała rozświecając coraz lepiej piwnicę i nagle 
blask jej padł na jakiś przedmiot leżący 
na ziemi, podobny zupełnie do człowieka z rozpostartymi rękami.
Pan Rafałowicz skamieniał. Była to opończa Maćkowa.
ROZDZIAŁ XI
JAKO MACIEK NABIERA PRZEKONANIA, ŻE MU SIĘ DO BRZUCHA SZCZUR DOSTAŁ
Maciek, gdy go szczury w piwnicy opadły i zabierały się do jego kiełbasy z 
czosnkiem w tobołku zachowanej, zrzucił 
był ze siebie opończę i teraz leżała ona z rękawami rozkrzyżowanymi, zupełnie 
jak człowiek, który padł na twarz. 
Blask latarni oświecał wybornie ten zdradziecki ślad pobytu człowieka w lochach 
i Maciek byłby się zapewne, 
przestraszył wzroku pana Rafałowicza, jakim spoglądał na niego w tej chwili, ale 
było bardzo ciemno i Maciek 
piorunów tych ocznych nie widział, za to spostrzegłszy swą opończę syknął: — O 
laboga, laboga, moja guńka!
Potężny kułak, wymierzony mu w bok przez Kazika, przypomniał mu zaraz 
niebezpieczeństwo i potrzebę zachowania 
jak nagłębszego milczenia. Stał więc niemy i widział, jak Szwedy łby powścibiały 
do piwnicy, jak ze wszystkich stron 
oświecały latarką opończę i wołały ciągle: „Ohe! Ohe!" niby budząc owego 
leżącego na ziemi człowieka, którego 
oczywiście i do skończenia świata nie byliby się dobudzili. Gdy wreszcie ich 
okrzyki na nic się nie przydały, bo 
przydać się nie mogły, gdyż opończa 
Maćkowa w żaden sposób figury żywego człowieka przybrać nie mogła, podnieśli 
latarnię do góry, sami popowstawali 
i głośno nad czymś naradzać się poczęli nie spuszczając owych drzwi żelaznych u 
góry. Szwargotali tam i 
szwargotali, a ich głosy, wpadając do lochu, huczały i dudniły jakimś grobowym 
echem.
Położenie czterech podróżników podziemnych było nie do pozazdroszczenia i z 
każdą nieomal chwilą coraz gorszym i 
rozpaczliwszym się stawało. Pominąwszy już to, że z chwilą podniesienia przez 
Szwedów latarki otoczeni byli 
nieprzejrzanymi ciemnościami, czarnymi jak najczarniejszy inkaust; pominąwszy, 
że wskutek tego, nie znając zgoła 
lochów, nie mogli puszczać się w dalszą po nich peregrynacją, to jeszcze musieli 
stać nieruchomi i cisi, by się nie 
zdradzić przed Szwedami, i przez to byli istotnymi ofiarami szczurów, które, 
jeżeli to położenie dłużej potrwa, mogą 
ich żywcem zjeść jak niegdyś króla Popiela.
Zwierzątka te bowiem, widząc nieruchomość swych ofiar, stawały się coraz 
natarczywszymi, do czego także 
ośmielała ich ciemność. Zrazu niewiele ich puściło się za kryjącymi się na 
korytarzu peregrynantami, ale powoli, 
wabione zapachem Maćkowej kiełbasy, płoszone spuszczającą się z góry latarką i 
jej światłem ruchliwym, poczęły 
gromadnie napływać do korytarza ze wszystkich stron. Gryzły, co napotkały, a już 
tobołek Maćkowy obsiadły tak 
gromadnie, że przegryzły worek i do kiełbasy się dobrały, która oczywiście w ich 
żarłocznych paszczach w jednym 
okamgnieniu zginęła. Otrząsał się Maciek, jak mógł, i tylko
strach przed Szwedami mroził mu okrzyk zgrozy w piersiach.
Ale nie tylko jednego Maćka wstrętne te stworzenia obsiadły. Spinały się one i 
po panu Rafałowiczu, i po Kacprze, i 
Kaziku, dobierały się do ich zapasów żywności, gryzły skórę na butach, kąsały po 
nogach i rękach, a przemykanie się 
ich, śliskich ciał niewypowiedziane obrzydzenie i wstręt sprawiało. Widocznym 
było, że jeżeli peregrynanci dłużej stać 
tak będą nieruchomie, to nie tylko wszystką żywność utracą, ale sami padną 
ofiarą szczurzego napadu i okrutną 
śmiercią zginą, żywcem zjedzeni.
Pan Rafałowicz wszystko to zapewne wykalkulował sobie w głowie, bo jak tylko 
Szwedzi latarnię podnieśli i głośno 
tam na górze szwargotać poczęli, zbliżył się do Kazika i Kacpra i szepnął:
— Ostać tu nie możemy, bo nas szczury zjedzą, bądź co bądź, co się stanie — 
ruszać musimy naprzód w 
ciemnościach. Tam dalej zapalimy pochodnie.
I nagle spojrzawszy na piwnicę, na środek której mdłe tylko światło dzienne 
padało z wierzchu, dodał:
— Oni tam coś postanawiają. Lękam się, czy po drabiny nie poszli, żeby spuścić 
się do piwnicy. Opończa tego 
gamonia — tu wskazał na Maćka - całego tego bigosu narobiła. Brr! jakież te 
szczury dokuczliwe!
Moi chłopcy — ciągnął dalej — niech każdy z was chwyci się za połę moją od 
żupana, żebyśmy się w ciemności nie 
pogubili, i ruszajmy w imię Boże. Cokolwiek się stanie, zawżdy to będzie lepszym 
jak śmierć od szczurów. No, Kazik 
niech chwyta się mego żupana, Kacper żupana. Kazika, a ten gamoń niech idzie na 
końcu, bodaj go zabito!
Wtem nagle Maciek, który stał zapatrzony w piwnicę i nie słuchając słów pana 
Rafałowicza, nad czymś głęboko 
rozmyślał, szepnął:
— Zaraz! — i skoczył do piwnicy. Uczynił to tak nagle i prędko, tak potężnie 
wyciągał swe długie nogi, że nim 
kompani jego mogli zrozumieć, o co idzie, on już wracał z opończą, po którą 
skoczyć, porwać ją i unieść, było dla 
niego dziełem jednej chwili. Tym śmiałym czynem podwójną osiągnął korzyść, bo 
najprzód pozbył się szczurów, 
które w tym nagłym skoku poodpadały od niego z rozgłośnym piskiem, a potem 
zabierał opończę, której mu żal było 
i którą należało uważać za straconą. Ale co Szwedzi, gdy zajrzą znów do piwnicy, 
na to powiedzą?
Takie pytanie zadawał sobie pan Rafałowicz. Gdy na koniec ruszono w drogę, 
mówił:
— Szwedzi niechybnie spuszczą się do piwnicy, by obaczyć, co tam za człowiek 
leży, bo opończa tego gamonia miała 
zupełnie konspekt człowieka, a gdy jej nie ujrzą, nabędą przekonania, że się tu 
coś niedobrego dzieje. Co będzie 
wtedy? Już to ten nicpoń narobił nam niemało kłopotu, gdyby nie wrzeszczał, nie 
byłby zwrócił uwagi warty. Bodaj go 
kat porwał!
Maciek milczał, milczeli i inni, bo droga była bardzo trudna, przykra i 
niebezpieczna wśród otaczających ich 
nieprzejrzanych ciemności. Pan Rafałowicz stąpał wolno i ostrożnie, nim dał 
krok, macał wprzód czekanikiem i 
trzymał się muru. Grunt był śliski nadzwyczajnie, mokry, ze sklepień woda na 
nich kapała i częstokroć brodzono 
przez kałuże. W ten sposób posuwano się naprzód bardzo wolno i jedynym zyskiem 
było to, że szczury ich opuściły. 
Widocznie szli pod ulicą i jak pan Rafałowicz kalkulował, pod Dunajem, bo od 
czasu do czasu głuchy turkot
i dudnienie zwiastowało, że wóz jakiś nad ich głowami przejeżdżał. Postępowano 
gęsiego, trzymając się za poły 
poprzednika, a chociaż podpierano się, czym kto miał, i czepiano muru, kiedy 
niekiedy ten i ów pośliznął się i o mało 
wszystkich nie przewrócił. Zrazu słychać było stłumione przez mury rozmowy 
Szwedów, ale wkrótce i te ucichły i 
ponure milczenie ciemności ogarnęło czterech peregrynantów. Nagle pan Rafałowicz 
zatrzymał się, macał 
czekanikiem rękami dokoła, wreszcie szepnął:
— Korytarz się tu załamuje i nie wiem gdzie iść. Boję się pobłądzić, bo nuż to 
jaka boczna odnoga. Trzeba koniecznie 
światła. Obejrzyjcie się, czy tam za nami nic nie widać, i nadstawcie uszów, czy 
nic nie słychać.
Ale nie było nic ani widać, ani słychać. Ciemności i milczenie śmierci tu 
panowało. Tedy pan Rafałowicz, rzeknie:
— Skrzesaj ognia, Kacperku, zapalimy tylko latarkę i ja ją tak ukryję pod połą 
żupana, że jej z tyłu nikt nie zobaczy. 
Musimy mieć światło, bo tu łacno pobłądzić lub zbić się z drogi, a to o życie, 
mociumpanie, idzie. Krzesz ostrożnie, a 
wy tam patrzcie, czy co nie widać od strony piwnicy.
Kacperek zabrał się do krzesania ognia. Szło to dość niesporo i musiał aż 
uklęknąć na błotnistej ziemi, bo najprzód 
hubka w tych lochach zwilgotniała, a potem w korytarzu dość silny panował 
przeciąg, napędzający co prawda świeże 
powietrze, ale gaszący iskry. Na koniec po długich i bezowocnych usiłowaniach, 
przy zastawianiu żupanami Kacpra 
od przeciągu, udało mu się zatlić hubkę; co żywo przyłożono do niej siarniczki, 
to jest okrawki papieru maczane w 
siarce, i wreszcie świeczkę w latarce zapalono. Raźniej się zaraz wszystkim na 
duszy zrobiło,
gdy blask od latarni rozjaśnił te posępne ciemności, jakie ich dotąd otaczały.
Pan Rafałowicz, nie zwlekając, obejrzał się dokoła. Znajdowali się w wąskim 
korytarzu, o dość niskim sklepieniu z 
głazów, jak całe to podziemie zbudowanym, nadzwyczaj wilgotnym, pokrytym grubymi 
warstwami białej, brzydkiej 
pleśni. Pod nogami mieli ziemię, a raczej błoto, po którym woda ciekła tworząc 
tu i ówdzie kałuże. Sami byli 
strasznie brudni, przemokli, ubabrani błotem. Korytarz w tym miejscu łamał się 
pod kątem rozwartym i innej gałęzi 
wcale nie było. Droga zatem była wytkniętą i należało dalej iść. Pan Rafałowicz 
spojrzał na busolę, potem na 
prospekt mistrza Ascolego i rzekł:
— Dobrze idziemy. Ruszajmy dalej. A cóż tam? Nie widać nic z tyłu?
— Nie! — odpowiedziano.
— A więc, w imię Boże, naprzód! Uniknęliśmy wielkiej biedy, za co Panu Jezusowi 
podziękować należy, i jak się stąd 
wydobędziemy na świat, zaraz dam na mszę świętą u Fary. 
Szedł naprzód ostrożnie, rozświecając sobie drogę latarką, i po chwilowym 
przymusowym milczeniu rad teraz 
gawędził:
— Wszystkiego narobił ten nicpoń Maciek. Nie chciałem go brać, aleście mnie 
namówili i mieliście za to. Napytał nam 
biedy i o mało żeśmy za to ciężko nie odpokutowali. Hultaj jest i tchórz 
zawołany, warto, żeby mu pięćdziesiąt 
bizunów za to wsypać.
— O laboga, laboga — jęknie Maciek — jaki też to jegomość przyszczypny! 
— A przyszczypny, bo żeby nie ty, gamoniu jakiś, tobyśmy Szwedów nie pobudzili 
tam w baszcie. Teraz
nawet nie wiem, jak my tamtędy wracać będziemy. Tchórz jesteś i nicpoń.
— O rety, rety! Dobrze to jegomościowi gadać, ale jak mnie jeden szczur ugryzł w 
samo brzucho, to mię taki ból i 
strach zdjął, żem sę trochę krzyknął. Żeby tak jegomościa to spotkało, toby 
jegomość jeszcze bardziej wrzeszczał.
— I mnie szczury gryzły, alem dlatego nie wrzeszczał.
— Aha... tak... ale to później, kiedy już Szwedy na nas patrzały, to i ja. wtedy 
zęby ścisnąłem, choć mi szczury kawał 
żywota zjadły.
— Zjadły ci kawał żywota? — spytał śmiejąc się Kazik.
— A zjadły i żebym miał czas, tobym się rozpiął i pokazał.
— Szkoda, że cię całego nie zjadły! — zauważył Kacper.
— Owa, jaki mi mądrala! — ofuknął się Maciek. — O laboga, laboga, co to za 
ludzie, nijakiej kompleksji nie mają nad 
nieszczęściem bliźniego.
Rozgadał się teraz, co u niego, mruka zawołanego, było rzeczą rzadką, i zaczął 
prawić:
— Szelmy szczury zjadły mi calusieńką kiełbasę i co ja teraz, nieszczęsna 
sierota, będę pożywał? O rety, rety! A ja 
już też czuję głód i po kiszkach mi tak piszczy, jak nie przymierzając szczury, 
kiedy ich Kacperek dźgał szpadą.
— A może ci szczur wpadł do żywota i tak piszczy! — zaśmiał się Kazik.
— Nie gadaj! Możeli to być?
— Bywa to, bywa czasem! — ozwał się pan Rafałowicz drwiąc sobie z Maćka.
— O laboga, laboga... jegomościuniu mój złoty, praw-dęli mówicie?
— A prawdę. Sameś gadał, że ci szczury żywota nadgryzły. Pewnikiem przez tę 
dziurę jaki szczur się przedostał i 
teraz harce wyprawia po twoich kiszkach.
— O laboga! laboga! — wrzasnął Maciek, nagle zatrzymał się i chwyciwszy się 
oburącz za brzuch zawołał: — Boli! 
boli!
— Cichaj, gamoniu! — krzyknął Kacper uderzając Maćka w kark. — Jeszcze nowej 
biedy nam napytasz.
— A jakże mam być cicho, kiej szczura mam w żywocie.
— To nic — zaśmiał się pan Rafałowicz — to zdrowo. On ci żywot z wszelkich 
nieczystości wypurguje, a potem 
zdechnie. Będziesz zdrowy jak ryba.— Prawdali to?
— Rzetelna prawda.
Śmieli się wszyscy i żwawo posuwali się naprzód. Korytarz był ciągle wąski, ale 
miał teraz posadzkę wyłożoną 
płytami kamiennymi, dzięki czemu można było iść prędzej. Tak postępowano z dobre 
trzy pacierze, gdy nagle nad 
głowami idących z tyłu za panem Rafałowiczem chłopców sklepienie uróżowiło się 
jakimś blaskiem. Pierwszy to 
spostrzegł Kacper i zatrzymując się zawołał:
— A to co?!.
Wszyscy stanęli, obejrzeli się za siebie i skamienieli ze strachu.
ROZDZIAŁ XII
JAKO CZTEREJ PEREGRYNANCI PRZEKONANI BYLI, ŻE UMARLI
Za nimi, gdzieś w dali długiego korytarza, w mglistych oparach wilgoci, w 
ciemnościach mętnych i czarnych, 
błyszczały liczne światła ruchliwe i co chwila zmieniające miejsce. Skąd się one 
wzięły, kto te światła niósł — z tej 
odległości, w jakiej znajdowali się czterej wędrowcy, dostrzec nie można było, 
dość że były one liczne i że widocznie 
naprzód się posuwały. Od nich przez zgęszczoną mgłę padały nikłe, krwawe 
promienie, odbijały się w licznych 
kałużach, w wilgotnych, murach i sklepieniach i bladym, różowym blaskiem swoim 
sięgały aż tutaj. Na szczęście pan 
Rafałowicz tak ukrywał pod żupanem swą latarkę, że niosący światła z pewnością 
peregrynantów naszych dostrzec 
nie mogli i dotąd nie dostrzegli.
Z tym wszystkim niebezpieczeństwo było wielkie, gdyż owe tajemnicze światła 
szybko się posuwały naprzód, a 
potem, że niewątpliwie byli to Szwedzi. Sprowadzili oni zapewne do baszty 
drabinę, spuścili się po niej do lochu i nie 
widząc na dnie piwnicy opończy Maćkowej, którą wzięli za człowieka, przekonani 
byli, że ktoś w tych lochach znaj 
duje. się, i puścili się na poszukiwania. Jedyny ratunek
był teraz w szybkiej ucieczce przed tą szwedzką pogonią, gdyż o ukryciu się nie 
mogło byc mowy. Korytarz był ciągle 
wąski i nigdzie nie krzyżował się z nim inny, nie było żadnych piwnic i nic nie 
zapowiadało, by gdzieś w pobliżu 
znajdować się mogły.
Co jednak najważniejsze i co najbardziej bolało pana Rafałowicza, to, że 
tajemnica tych podziemi zdradzona została 
przed Szwedami i że zatem król Jan Kazimierz i jego rycerze żadnego z nich 
użytku mieć nie będą i cała, tak 
niebezpieczna wyprawa czterech kompanów, z takim trudem podjęta, na nic się nie 
zdała.
— Ot, widzisz, mociumpanie — rzekł w gniewie do Maćka — do czego twoje głupie 
krzyki doprowadziły. Bodaj cię kat 
spalił, gamoniu jakiś. Cóż teraz czynić? Uciekać musimy i uciekniemy, bo po cóż 
kłaść zdrową głowę pod Ewangelię, 
kiedy cała nasza peregrynacja nie naszym, ale Szwedom wyjdzie na pożytek. Ot, 
taki to. skutek brać ze sobą 
głupców i nicponiów. Ruszajmy naprzód i nie żałujmy nóg, bo Szwedy coraz są 
bliżej.
— O rety, rety — jęknął Maciek — jaki też to jegomość sprzeczny! Skoro jegomość 
tak na mnie wydziwia i skoro 
Maciek wszystkiemu winien, Maciek jest gamoń, nicpoń i niecnota, to...
— To i cóż?
— Zara, niech sobie odpocznę, bom się zmachał. Wszyćko muszę powiedzieć, co mi 
też na szyrcu leży. Skoro tedy 
król Jan Kazimierz nie będzie mógł wygnać zamorszczyków bez moje krzyki, to 
ja...
Znów przerwał, westchnął żałośliwie, pociągnął nosem głośno i zawołał tonem 
płaczliwym:
— To ja, Maciek Dratewka, czeladnik szewcki jak się patrzy, pójdę do tych tam 
Szwedów z tym mieczem, co mi
go Kacper zabrał, i bitwę z nimi stoczy i albo wykluję nikiej wieprzków, albo 
oni mnie zasieką. Takem sobie: 
postanowił, co będzie, to będzie... raz kozie śmierć? i tyle!
— Hm! — rzekł na to pan Rafałowicz. — Może by to i było dobre, tylko nie 
potrzeba zgoła brać tego tam rożenka, ale 
raczej iść bez wszelakiej broni i oddać się Szwedom mówiąc, żeś zabłądził. 
Szwedzi by dalej nie szukali i tajemnica 
podziemi zachowaną by została. Aleja w tej chwili jeszcze potrzeby tak 
rozpaczliwego kroku nie widzę. Nie sądzę, 
mociumpanie, by Szwedzi nas długo ścigali, a gdyby tak było, wtedy spełnisz 
swoje postanowienie, Maćku. Bardzo to 
pięknie, że się ofiarujesz za nas wszystkich, i słusznie, boś ty głównie 
zawinił. Ale zobaczymy później, czy twoja 
ofiara jest potrzebną. A teraz w drogę i nogi dobrze wyciągać.
Ruszono w posępnym milczeniu, co świadczyło, że wszyscy byli mocno zaniepokojeni 
tajemniczym światłem poza 
nimi. Co chwila oglądali się, zwłaszcza Kazik i Kacper, bo Maciek. szedł, 
szlochał cicho, tak go widać zabolały wyrzuty 
pana Rafałowicza, i od czasu do czasu mruczał: 
— O laboga, laboga, jaki ja nieszczęśliwy!
A tymczasem światło ciągle za nimi postępowało i nieustannie widać było jego 
mdłe odbicie, niby plamę bladokrwawą 
na sklepieniu. Pan Rafałowicz nie oglądał się wcale, lecz co jakiś czas pytał:
— A co? Widać ich jeszcze? — Widać.
— Więc idą za nami?
— Idą.
— A czy się zbliżają?
Na to nie umiano odpowiedzieć, bo w korytarzu 
powietrze było gęste, przesycone wilgocią, i ze ścian unosiły się i rozwłóczyły 
leniwie białe, niezdrowe opary, które 
zaciemniały dalsze widoki i w których owo tajemnicze światło, ścigające czterech 
wędrowców, wyglądało jak szereg 
punkcików świetlnych otoczonych mglistą, niekiedy w tęczowe barwy wpadającą 
obwódką. Na odpowiedź, że nie 
wiadomo, czy się Szwedzi zbliżają, bo trudno to rozpoznać, pan Rafałowicz 
zatrzymywał się i sam patrzał, ale zwykle 
mruknąwszy pod nosem: „kat ich tam wie” szedł dalej.
Dotąd podróż była, dość łatwa, bo szli po płytach kamiennych, którymi grunt był 
wyłożony, które choć mocno 
oślizgłe, ułatwiały szybkie posuwanie się naprzód, ale teraz nagle wkroczono na 
ziemię grząską i błotnistą, pełną 
kałuż wody, przez które trzeba było bardzo ostrożnie postępować w obawie 
wpadnięcia w jaką przepaścistą dziurę. A 
było to tym możliwsze, że korytarz w tym miejscu był bardzo zrujnowany i tak 
niski, że Maciek, który był chłopak 
wysoki, musiał iść dobrze schylony, a pan Rafałowicz i inni głowami nieomal 
dotykali się sklepienia. W sklepieniu tym 
pełno było dziur, wypadłych cegieł, które zmurszałe leżały na ziemi i uderzone 
nogą, w pył błotnisty się rozsypywały. 
W ścianach bocznych także było mnóstwo dziur czarnych, cegieł rozsypujących się 
za najlżejszym dotknięciem, 
słowem, zupełna ruina Pan Rafałowicz, zobaczywszy to, niespokojnie poglądał na 
te mury, kiwał głową, mruczał coś 
pod nosem, ale milczał i szedł dalej, nie pytając się wcale, czy tajemnicze 
światło za nimi się posuwa, gdyż był 
pewny, że tak jest, w czym się zresztą wcale nie mylił.
Szli tą drogą dość powoli i Kacperek, który stąpał na samym końcu, zauważył, że 
blask świateł ich ścigających wzrósł 
znacznie co dowodziło, że Szwedzi zbliżyli się
znacznie. Łatwo to wreszcie było wytłumaczyć. Ścigający wkroczyli na drogę 
płytami kamiennymi wyłożoną i 
oczywiście mogli się prędzej posuwać niż czterej wędrowcy grzęznący w błotnistym 
gruncie i w dodatku z obawą, że 
W każdej chwili może im spaść na głowę albo cegła, albo zgoła samo sklepienie. Z 
drugiej strony kalkulował sobie 
Kacperek, że uparty ten pościg tym się tylko da wytłumaczyć, że Szwedzi musieli 
ich postrzec i dlatego nie porzucają 
nadziei doścignięcia tajemniczych dla nich wędrowców.
— Jeżeli tak jest — mówił sobie Kacper — i jeżeli dłużej będziemy taką mieli 
drogę, jak tutaj, to z pewnością nas 
dopadną i wtedy bądź zdrów, holenderski śledziu!
Zapomniał strapiony sekretarz magistracki, że jeżeli droga dla niego i jego 
towarzyszy była zła, to takaż będzie i dla 
Szwedów. Ale w gorączce rozpaczliwych myśli, jakie w nim wywołały tajemnicze 
światła oraz niski, błotnisty 
korytarz, którego sklepienie zdawało się mózg mu przygniatać, zapomniał o tym 
prostym wniosku i trapił się mocno, 
i co chwila się oglądał, czy ścigający się zbliżają. W rzeczy samej, zbliżali 
się widocznie, od czasu do czasu nawet 
dochodziły głośniejsze ich rozmowy, które hucząc w tych ciasnych przejściach, 
nabierały dziwnej mocy i 
dziwniejszego jeszcze brzmienia. Wszystko to sprawiało, że Kacperek, który był 
chłopcem odważnym, drżał teraz jak 
liść osiczyny.
Ale na szczęście nagle sklepienie się znów podniosło i korytarz miał wygląd 
zdrowszy, a co najważniejsza, grunt 
znowu był wybrukowany twardym kamieniem. Pan Rafa-łowicz teraz dopiero zapytał:
— A cóż tani Szwedzi?
— Zbliżają się — odparł Kacper — i jestem pewny, że jeżeli tak dalej pójdzie, za 
pół godziny nas dogonią.
— A to jakim sposobem? Cóż u kata, czyżby mieli buty-samochody siedmiomilowe?
— Już ja tam nie wiem, co jest — odparł Kacper — ale nas doganiają.
W tejże chwili, kiedy to wyrzekł, rozległ się w korytarzu straszny huk, który w 
tym ciasnym miejscu, porwany przez 
mury i sklepienia, tysiącznym echem się powtórzył i grzmiał długo, a z owych 
zrujnowanych ścian i sklepień, które 
dopiero co przeszli nasi wędrowcy, cegły się wciąż sypały. Wszyscy struchleli i 
stanęli w miejscu, za hukiem bowiem, 
prawie jednocześnie z gwizdem i jękiem przeciągłym, przeleciała kula i z głośnym 
trzaskiem utkwiła gdzieś w murze.
— Strzelają! — zawołał Kacper.
— A strzelają — odparł pan Rafałowicz — więc nas oczywiście dostrzegli. Byle nie 
zachciało im się tej próby 
powtórzyć.
Ale nie mogli już powtórzyć, gdyż w tejże chwili z łoskotem i trzaskiem 
przerażającym runęło owo zrujnowane 
sklepienie za nimi i zawaliło zupełnie przejście. Ścigające światła znikły i 
zapanowały dawne ciemności, a pęd 
powietrza stał się tak silny, że wszystkich czterech powalił na ziemię, przy 
czym latarka pana Rafałowicza stłukła się i 
świeca zgasła. Wszyscy stracili przytomność; każdemu się zdawało, że to na jego 
głowę spadło sklepienie i 
pogrzebało go żywcem na wieki. Jak" długo trwało to omdlenie, żaden z nich nie 
wiedział. Pierwszy ocknął się 
Maciek, otworzył oczy i nic nie widząc z powodu okalających go nieprzejrzanych 
ciemności, zamknął je znowu, 
przekonany, że się już na tamtym świecie znajduje. Strach go wziął wielki i 
począł się żegnać i szeptać „Zdrowaś 
Maria" ale zauważył przy tym, że ręką może ruszać 
swobodnie i szept własny doskonale słyszy. Jednocześnie nad głową jego rozległo 
się głuche dudnienie, jakie już raz 
słyszał w podziemiu, a które to dudnienie, według słów pana Rafałowicza, miało 
świadczyć,że są pod ulicą i że na tej 
ulicy jakiś ciężki wóz jedzie. Skoro tędy wóz jedzie,to znaczy, że Maciek nie 
jest na tamtym, ale jeszcze na tym 
świecie.
— O laboga, laboga — szepnął — co to jest? Podniósł głowę, a potem cały się 
rzucił i przekonał się,
że swobodnie może się poruszać. Ukląkł więc najprzód i zaczął dokoła rękami 
macać. Namacał z jednej strony jakąś 
głowę, a z drugiej nogi i rzekł:
— To pewnikiem głowa Kacpra, a to nogi Kazika, ale widać już pomarli.
Na tę myśl taki go strach ogarnął, że się zerwał na równe nogi i co tylko sił 
miał, wrzasnął:
— O rety, ludzie, rety!
Na ten krzyk, który rozległ się, jak wszystkie głosy w tym podziemiu, donośnie i 
daleko, Kacper ocknął się, usiadł i 
zapytał:
— Cichaj! Kto tam wrzeszczy? Czy to ty, Maćku?
— A ja. 
— Co się stało?
— Czyja wiem? To ty żyjesz, Kacperku?
— A żyję.
— O laboga, laboga, a tom się przestraszył!
— A pan Rafałowicz i Kazik gdzie są?— Nie wiem.
— Ano trzeba ich poszukać. Zaraz skrzeszę ognia ! Łatwo mu to przyszło, gdyż 
powietrze w tym zaciśnionym miejscu 
było spokojne, i gdy pochodnia zajaśniała, ujrzał Kazika i pana Rafałowicza 
leżących na ziemi nieruchomie.
ROZDZIAŁ XIII
W KTÓRYM MACIEK DOSTAŁ SIĘ NIESPODZIEWANIE W OBJĘCIA KOŚCIOTRUPA
Zrazu Kacper myślał, że tak Kazik, jak pan Rafałowicz są zabici, choć nie mógł 
zrozumieć, od czego by mogli 
postradać życie. Sklepienie nad nimi było całe, a z tamtego,. które się na 
wskutek strzału zawaliło, najmniejszy 
nawet szczątek tu nie doleciał. Przekonał się jednak wkrótce, że obaj żyją. 
Kazik Jak mu tylko Maciek prysnął trochę 
wody na twarz, zaraz przyszedł do siebie, ale z panem Rafałowiczem była większa 
bieda. Wprawdzie otrzeźwiono go 
dość prędko, ale siedział jeszcze na ziemi oparty plecami i ścianę i czy to ze 
wzruszenia, przestrachu, czy też 
męczenia tak osłabł, że się podnieść nie mógł. Stary już był bardzo i stękał.
— Niech sobie odpocznę — mówił — jużcić wstać muszę, ale też i odpocząć muszę. 
Jest tam w mojej kobiałce trochę 
wina, jeżeli się flasza nie stukła, dajcie mi... to mię pokrzepi.
Na szczęście butelka była cała, podano ją panu Rafałowiczowi i gdy wypił nieco 
wina, zaraz mu się lepiej zrobiło, przy 
pomocy Kacpra i Maćka, którzy się bardzo żwawo krzątali koło zemdlonego, pan 
Rafałowicz podniósł się chwiejąc się, 
wsparty na czekaniku, spoglądał dokoła.
— Hm — mówił — teraz to dopiero rozumiem, co to się stało. Szwedy nas 
dostrzegli, a może usłyszeli, bo w tych 
lochach głos rozchodzi się daleko, i strzelili do nas. A że sklepienie i ściany 
w części korytarza, którąśmy przeszli 
szczęśliwie, za co niech będą Bogu Wszechmogącemu dzięki, były zrujnowane, więc 
od huku się zawaliły. Otóż to, 
jak to było... Pan Jezus nas ocalił cudem prawie i jak tylko na świat Boży 
wrócimy, zaraz dam na mszę św. do 
cudownego Pana Jezusa u Fary i krzyżem będę słuchał nabożeństwa. Ale cóż teraz 
mamy czynić? Warto by, 
mociumpanie...
— Oho! —zawołał Maciek wesoło.— Skoro jegomość już mówi „mociumpanie", to już 
jest dobrze.
— Stuliłbyś gębę, niecnoto, bo to wszystko przez ciebie i zawżdy, jako widzę, 
masz pstro we łbie 'Otóż tedy, 
należałoby obaczyć, żali on korytarz tak się zawalił, że przez niego nijakiego 
już nie będzie przejścia...
— A to ja obaczę — ozwał się Maciek.
— Jeno ostrożnie, bo może gdzie jeszcze sklepienie wisieć i znowu runąć.
— Ha! Skoro jam wszyćkiemu winien, to ja powinienem pokutować — mówił Maciek — a 
zresztą, zginę, to i cóż? O 
laboga, laboga, wielka mi rzecz! Raz kozie śmierć, i tyle!
Wziął gorejącą pochodnię i ruszył ku onemu zawalonemu sklepieniu, ale niebawem 
wrócił i rzekł:
— Strach tam chodzić i -patrzeć. Wszyćko jeno w gruzach i cegły tak wiszą, że 
lada moment spadną, a przejścia 
nijakiego nie ma.
— Ano — zakonkludował pan Rafałowicz — Pan Bóg nas uwolnił od Szwedów, ale już 
wrócić nie będziemy mogli ani 
też cofnąć się. Musimy iść naprzód i im prędzej stąd
pójdziemy, tym będzie lepiej, bo tu niebezpiecznie czekać. Nuż się reszta 
zawali. Chodźmy, chłopcy!
Przeżegnał się i ruszył przodem, ale szedł wolno, stękając i utykając, przy czym 
bacznie oglądał sklepienie i ściany. 
Przekonał się jednak wkrótce, że te były mocne i niebezpieczeństwo żadne od nich 
nie groziło. Natychmiast 
zauważył, że powietrze, wskutek zapewne zatkania się korytarza, a stąd braku 
przewiewu, stawało się coraz gorsze i 
jego starym piersiom brakowało oddechu. Zauważyli to także jego młodzi 
kompanioni, gdyż pochodnie coraz słabiej 
gorzały, a dym od nich, nie mając ujścia, jeszcze bardziej psuł i tak już 
zepsute powietrze.
— Byleśmy się tu gdzie nie podusili— mruczał Kacper, który od czasu ostatniej 
katastrofy był jakiś zgnębiony i 
całkiem stracił animusz.
Za to Maciek był w najlepszym sosie. Szedł raźno i dobywszy z tobołka nie 
dojedzony przez szczura kawał czarnego 
chleba, gryzł go z wielkim smakiem i gadał:
— O laboga, laboga, wielka mi rzecz. Raz kozie śmierć, i tyle!
Śmiał się głośno i ni stąd, ni zowąd począł śpiewać urywek z kolędy:
Hiszpan mówi, że w Madrycie Urodzone dziecię...
Zdaje się, że więcej nie umiał, bo ciągle powtarzał tę samą zwrotkę o Hiszpanii 
i o Madrycie, a śpiewał głosem tak 
zabawnym i fałszywym, że wszyscy śmiać się zaczęli i, rozweseleni, mniej zważali 
na to, że powietrze było zepsute i 
że jeżeli tak dłużej potrwa, to się mogą podusić. Ale na szczęście nagle powiał 
świeższy prąd, pochodnie jaśniej palić 
się zaczęły i znaleźli się w niewielkiej piwnicy, z której o bliższym jej 
rozpatrzeniu przekonali się, że trzy prowadzą 
gdzieś korytarze. Prąd ów świeżego i tak zbawiennego dla zduszonych piersi 
czterech wędrowców powietrza 
pochodził z maleńkiego, zakratowanego okienka, umieszczonego tuż pod sklepieniem 
piwnicy i rzucającego słaby, 
mdły blask światła dziennego.
Pan Rafałowicz zatrzymał się i ciekawie rozglądać się zaczął dokoła. Piwnica 
była dość wysoka, pusta i wilgotna, jak 
całe to podziemie, i nie słychać tu było wcale turkotu wozów, który przez cały 
korytarz towarzyszył prawie 
nieustannie peregrynantom. Dowodziło to, że znajduje się ona już nie pod ulicą, 
ale pod jakimś domem. Maciek 
obejrzał się dokoła i spostrzegłszy trzy wyjścia zawołał:
— O laboga, laboga, którędyż my teraz pójdziemy? Pan Rafałowicz nic na to nie 
odpowiedział, jeno rozwinął
papier z prospektem mistrza Ascolego, popatrzał na busolę i rzekł wskazując ręką 
na otwór po stronie prawej:
— Tędy pójdziemy. Jesteśmy na rogu Dunaju i Rynku, pewnikiem pod kamienicą „Pod 
Św. Markiem".
— A skądże jegomość o tym wie? — spytał ciekawie Maciek.
— A wiem z tego prospektu.
— O rety, rety! Jaki też to jegomość mądry!
Na tę naiwną uwagę pan Rafałowicz nic nie odrzekł, tylko zwinąwszy spokojnie 
papier z planem mistrza Ascolego, 
ruszył naprzód. Korytarz, którym teraz szli, był dość wysoki, ale nadzwyczaj 
wąski, także pan Rafałowicz, który był 
gruby i miał brzuch, z trudnością się przeciskał. Zapanowało znowu milczenie, 
ile że powietrze poczynało się w tak 
wąskiej szyi psuć, a przy tym korytarz dość gwałtownie się obniżał, co nie 
zdawało się zapowiadać nic dobrego. Pan" 
Rafałowicz, widząc to obniżanie, rzekł:
— Tak być musi, bo to podziemie idzie pod murami i piwnicami, i fundamentami 
domów, a głównie kamienicy „Pod 
Św. Markiem", która, jako wiadomo tym, co stare księgi czytają, jest 
najdawniejszą w Warszawie. Powiadają nawet 
ludzie, że owi założyciele naszego grodu, co się zwali War i Sawa, tu, gdzie tą 
kamienica stoi, mieli pierwotnie 
mieszkać, ale mnie się to wydaje bajką, bo tego w żadnej kronice nie ma 
napisano.
Tak gadał pan Rafałowicz spuszczając się coraz niżej, korytarzem, co było dość 
trudnym, bo grunt nie wybrukowany 
był: błotnisty i śliski.
— Muszę wam też, moi chłopcy, powiedzieć, że tu gdzieś pewnie coś ciekawego 
ujrzymy.
— A to dlaczego? - spytał Kacper. — Skąd to jegomość suponujesz?
— Stąd, że na prospekcie mistrza Ascolego, który; jak się okazuje, wszystkie te 
podziemia sam zwiedził, niedaleko 
owego zakrętu, któryśmy przeszli, jest namalowany czerwoną farbą krzyżyk. Co by 
ten krzyżyk znaczył, nie wiem i 
domyśleć się nie mogę, zawżdy pewno to coś niezwykłego będzie. Takich krzyżyków 
jest jeszcze dwa, koło kościoła 
oo. Jezuitów i pod Farą Świętojańską, ale także nie wiem, co by one znaczyły.
Maciek, który tych słów pilnie słuchał, nagie zawołał;
— A ja wiem!
— Wiesz? No... więc powiedz.
— To pewnikiem tam, gdzie jest krzyż, musi być grób, bo to przecież zawżdy na 
grobach krzyże stawiają.
— Powiedział, co wiedział — ozwał się na to Kacper — a że niewiele wiedział, 
więc też nic nie powiedział.
— Cichaj, cebulo! — mruknął Kazik. Skonfundowany tym Maciek mruknął coś pod 
nosem
i nic już nie gadał, ale pan Rafałowicz, który wysłuchał tego wszystkiego w 
milczeniu, po krótkim namyśle rzekł:
— Może on i nie takie głupstwo powiedział, jak się zdaje. Jużcić, jak wiadomo, 
pod kościołami są groby i krzyżyki 
owe, tam przez mistrza Ascolego umieszczone, łacno by się tym sposobem, jako 
Maciek gada, dały wytłumaczyć, ale 
co by one znaczyły pod kamienicą Św. Marka, tego wyrozumieć nie mogę. Ale 
obaczymy.
Maciek, usłyszawszy te słowa pana Rafałowicza, zwrócił się do Kazika i rzekł:
— Tyś teraz cebula, a ja chłop mądry i jak się patrzy, a ty cebula.
Kazik w odpowiedzi chciał Maćkowi dać „sóję” pod bok, ale nie było na to czasu, 
bo nagle pan Rafałowicz stanął i 
zawołał głosem, w którym czuć było trwogę:
— No... teraz to już amen!
Wszyscy rzucili się naprzód i także zasmucili się bardzo. Korytarz zamykały 
ogromne drzwi żelazne i tamowały 
wszelkie przejście.
— Otóż i krzyżyk mistrza Ascolego! — zawołał pan Rafałowicz. — Ale czemuż tego 
wyraźniej nie napisał, nie 
bylibyśmy wpadli w taką pułapkę. Teraz ani naprzód, ani z powrotem iść nie 
możemy, ani też wydobyć się z tego 
podziemia.
Usiadł na mokrej ziemi, bo nogi pod nim dygotały, i siedział chwytając piersiami 
zepsute powietrze lochów, i szepnął 
na pół do siebie:
— Co prawda, skądże Ascoli mógł wiedzieć, że się sklepienie tam zawali i zamknie 
nas tutaj jak w pułapce?
— Cóż teraz uczynimy? — spytał Kacper.
— W Bogu jedyna nadzieja — mruknął pan Rafałowicz z głuchą rozpaczą.
— O laboga, laboga, co to będzie! — jęczał Maciek. Ale Kazik, który był 
ślusarzem i nawet już na czeladnika
mógł się wyzwolić, jeno w tych ciężkich czasach pieniędzy mu na to brakowało, 
podszedł do owych drzwi żelaznych i 
przyświecając sobie pochodnią, opatrywał je starannie, zwłaszcza zamek. Drzwi te 
na pozór wyglądały bardzo 
mocno, kute były z żelaza, nabijane bretnalami i osadzone w odrzwiach 
kamiennych. Ale były one też bardzo stare, a 
w tej wilgoci, jaka tu w podziemiu panowała, rdzą zjedzone. Kazik oglądał, 
oglądał w milczeniu i nagle, podniósłszy z 
mocą drąg żelazny, uderzył nim z całej siły w te drzwi. Zatrzęsły się i część 
zmurszałych bretnali i płyt żelaznych w 
proch się rozsypała pod tym ciosem i w owych drzwiach tak mocno wyglądających 
ukazała się dziura. Kazik, 
zobaczywszy to, krzyknął uradowany:
— Dalej, Kacper, Maciek, do roboty! Rozbijemy to próchno!
Obaj chłopcy rzucili się na pomoc Kazikowi. Kacper walił młotem, a Maciek, że 
był chłop silny, niewiele myśląc, oparł 
się plecami o owe zmurszałe drzwi i tak mocno podparł sobą, że nagle żelastwo na 
dwoje pękło i Maciek runął wraz z 
wyłamanymi drzwiami do ciemnicy, wrzeszcząc wniebogłosy:
— Reta, rudzie, reta, kto w Boga wierzy!
Padł on na wznak, głową w dół i toczyć się gdzieś począł, i zniknął, tylko z 
głębi stłumiony jego głos jak z grobu się 
wydobywał, przy czym wrzasnąwszy:
— Śmierć, śmierć, laboga... śmierć mnie dusi! — umilkł. Pochodnia, którą miał w 
ręku, zgasła i pozostali z tej
strony nie wiedzieli, co się z nim stało, i przerażeni
odskoczyli od ziejącej wilgocią i stęchlizną ciemnicy. Przez chwilę panowała 
przerażająca, śmiertelna cichość, ale pan 
Rafałowicz zerwał się na nogi i zawołał:
— Czegóż stoicie?! Trzeba go ratować. Dalej, chodźmy tam za nim!
Wetknięto pochodnię i zobaczono, że tuż za wyłamanymi drzwiami były schody 
kamienne. Po tych schodach, pod 
przewodnictwem pana Rafałowicza, który przodem się puścił, poczęli schodzić. 
Stopni było siedem i na samym dole, 
na kamiennej i, rzecz dziwna, suchej posadzce leżał na wznak Maciek blady, z 
zamkniętymi oczami, a na nim — o 
zgrozo! — kościotrup. Suche jego ręce, cienkie, białe, rozkrzyżowane były i 
resztą swego szkieletu przyciskał 
biednego Maćka.
Widok był straszny i tak przerażający, że nawet pan Rafałowicz cofnął się 
szepcąc:
— Wszelki duch Pana Boga chwali!
ROZDZIAŁ XIV
JAKO MACIEK, UJRZAWSZY ŚMIERĆ Z KOSĄ, OMDLAŁ I CO POTEM NASTĄPIŁO
Ale nie było czasu na to, by próżne wyrazy trwogi i zdziwienia wyrażać, należało 
przede wszystkim ratować biednego 
Maćka, który leżał głową na dół, blady śmiertelnie, z oczami otwartymi szeroko, 
w których malował się nieopisany 
wyraz przerażenia, zupełnie nieprzytomny, prawie,umarły. Pan Rafałowicz, na 
razie, ujrzawszy tak okropny widok, 
stracił zupełnie świadomość; stał wpatrzony w kościotrupa i cofał się wolno, i 
żegnał się głośno. Kazik skamieniał i 
nie śmiał ruszyć ani ręką, ani nogą; jeden tylko Kacper szybko odzyskał zimną 
krew i wstępując śmiało na schody, 
wołał:
— Przecież to nie jest żadna śmierć, jeno szkielet ludzki. Kogoś tu 'w dawnych 
czasach więzili i zapomnieli o nim 
zapewne, i on też umarł, a szczury pewnikiem i inne plugastwo tak obżarto ciało, 
że jeno szkielet został. O, to był 
więzień jakiś, bo łańcuch ma u nogi! No! Kazik, chodźże mi dopomóc, nie bądź 
babą! Trza wżdy Maćka ratować!
Ocknął się na te słowa Kazik, ocknął się i pan Rafałowicz i wszyscy trzej zeszli 
po schodach. W rzeczy samej na 
jednej
nodze szkieletu były kajdany, od których szedł długi łańcuch przytwierdzony 
gdzieś do ściany. Niewątpliwie, jak 
słusznie twierdził Kacper, był to jakiś nieszczęśliwy więzień trzymany w tym 
ponurym podziemiu, może z czasem 
zapomniany i tak zostawiony śmiertelnemu swemu losowi. Widocznie doczołgał się 
do drzwi, może w oczekiwaniu 
jakiejś ludzkiej pomocy, i oparty o nie, skonał. Gdy Maciek drzwi te wyważył i 
padł wraz z nimi na wznak, szkielet 
wstrząśnięty tym obalił się, stoczył i przykrył sobą biednego czeladnika 
szewckiego. Ten na taki widok, a może 
wskutek uderzenia głową o schody, omdlał.
Pan Rafałowicz z dwoma chłopcami zabrał się więc naprzód do usuwania leżącego na 
Maćku szkieletu. Nie bez 
wstrętu i zabobonnej trwogi dotykali się oni tych szczątków żywego i 
nieszczęśliwego niegdyś człowieka Ale z drugiej 
strony, nie było z tym wielkiego kłopotu. Kościotrup zmurszały przez długi pobyt 
w tym wilgotnym podziemiu, 
padając z wysokości kilku schodów, rozleciał się prawie zupełnie i jedna z rąk, 
oderwawszy się od kośćca, legła na 
piersiach Maćka. Czaszka oderwała się i potoczyła gdzieś daleko, krzyż połamał 
się, tylko nogi krzepko u biodra się 
trzymały. Zdjęto ostrożnie ową fatalną rękę, podniesiono Maćka oswobodzonego z 
mniemanych uścisków śmierci, 
usadzono na schodach i poczęto trzeźwić. Że żył, to nie było wątpliwości. Pan 
Rafałowicz wsunął mu rękę pod kubrak 
i wyczuł bicie serca, wprawdzie słabe i nieregularne, ale świadczące, że nie 
jest to. śmierć, ale chwilowe omdlenie z 
przestrachu.
Ale omdlenie było silne i uparte, zwłaszcza że nie bardzo było czym trzeźwić 
Maćka. Napryskano mu się w twarz 
dosyć wody, nim na koniec ciężko westchnął, oczy słupem
stojące przymknął, potem je znowu otworzył i począł patrzeć obłąkanym, mętnym 
wzrokiem na obecnych.
— Kto to? — wreszcie zapytał.
— To my... to ja, Kazik, twój kamrat, a to pan Rafałowicz, a to Kacper... 
ocknijże się do licha!
Maciek nic na to nie odrzekł, jeno znów westchnął żałośliwie, oczy jeszcze raz 
przymknął, by je zaraz otworzyć.
— Maciek — rzekł pan Rafałowicz — napijesz się wina?
— O laboga! laboga! — jęknął Maciek.
— To dobrze, skoro gada — szepnął pan Rafałowicz. — Zaraz mu dam mocnego wina 
węgierskiego,, to się ocknie do 
reszty.
To powiedziawszy wydobył flaszkę z winem, -odkorkował i począł lać do gardła 
Maćka. Ten łykał, łykał, a gdy pan 
Rafałowicz odjął butlę, mruknął:
— Jeszcze!
— Oho! — rzekł pan Rafałowicz — ty byś, widzę wszystko połknął — ale dał mu 
jeszcze pić.
Maciek łykał znowu chciwie i byłby zapewne całą, co prawda niewielką, flaszkę 
połknął, gdyby pan Rafałowicz nie 
odjął mu jej od ust. Maciek westchnął, spojrzał żałośliwym wzrokiem na niknącą w 
kieszeni żupana pana Rafałowicza 
flaszę, obtarł usta, pogładził się ręką po piersiach, mlasnął językiem i rzekł:
— Przednie!
Roześmieli się na to wszyscy, a Kacper rzekł:
— Skoro jesteś zdrów, to wstawaj. Bodaj cię, a toś nam strachu napędził!
Maciek podniósł się leniwie, pomacał po głowie i rzekł:
— Stłukłem sobie łeb szpetnie. Ale co to było? I nagle przypominając sobie, 
zawołał:
— Rety! Ja śmierć widziałem... śmierć mnie dusiła!
— Głupstwa gadasz — ozwał się na to pan Rafałowicz — nie śmierć żadna, jeno 
zwyczajny szkielet jakiegoś 
nieszczęśnika, którego tu za dawnych czasów uśmiercili.
— O laboga! laboga! Co mi też jegomość gada, przecie ja na własne oczy śmierć z 
kosą widziałem. Dziabnęła mię 
nawet w łeb i dusić zaczęła i jeślim żyw, to jakieś zmiłowanie Boskie...
Wytłomaczono mu przecież, wyjaśniono cały przebieg tego osobliwego wypadku, 
pokazano rozrzucone po piwnicy 
kości szkieletu i jako tako uspokojono, choć trzymał się z dala od tych 
szczątków, poglądał na nie z ukosa i chował 
się za innych, a Kazika ciągle się trzymał za połę od kubraka.
Pan Rafałowicz, gdy już się cała historia z Maćkiem skończyła, rzekł:
— Skoro tu więzień był zamknięty, to pewnikiem, mociumpanie, wyjścia stąd nie 
ma, ale to mi wielce jest, dziwne, 
bo na prospekcie Ascolego wyraźnie tędy czerwona idzie linia. Ale obaczymy 
najprzód tę piwnicę.
Była ona niewielka, cztery kroki, wzdłuż, pięć wszerz, półokrągła i silnie 
sklepiona, w górze miała mały kwadratowy 
otwór, silnie okratowany, przez który zapewne powietrze się dostawało, które tu 
było dość świeże. Łańcuch, do 
którego był przykuty szkielet, osadzony był w murze i miał dość znaczną długość, 
tak że biedny męczennik mógł się 
swobodnie po ciemnicy poruszać. Posadzka była wyłożona wielkimi płytami 
kamienia, ale przez czas
i wilgoć płyty te od dawna rozstąpiły się i pod nogami uginały się jak klawisze.
Co wszakże najważniejsza, to, że wprost drzwi, tak niefortunnie wyłamanych przez 
Maćka, znajdowały się w 
przeciwnej ścianie inne drzwi, również żelazne i z pozoru dość mocno 
wyglądające, niskie, wąskie, oprawione w 
odrzwia kamienne.
— Otóż jest wyjście z tej piwnicy — rzekł pan Rafało-wicz — ale czy dadzą się 
one tak łacno jak tamte otworzyć?...
— O, ja już nie chcę, nie chcę ich otwierać — zawołał Maciek — bo tam może jest 
druga śmierć!
— Kazik, obacz no te drzwi! - rzeki pan Rafałowicz nie odpowiadając na niemądrą- 
uwagę Maćka;
Kazik zbliżył się z pochodnią, począł owe drzwi opatrywać, aż nagle zawołał:
— Tu jest klucz i jakiś papier!
— Papier! — zdziwił się pan Rafałowicz— a to co ma znaczyć?
— I jest coś na nim napisane.
— A to osobliwsze! — zawołał pan Rafałowicz i żwawo do owych drzwi pobiegł.
W rzeczy samej w ogromnym staroświeckim, pełnym najdziwaczniejszych zakrętów 
zamku tkwił wielki klucz na pół 
rdzą zjedzony, a u jego ucha na drucie wisiała kartka nie papieru, ale 
pargaminu. Znać było na nim jakieś pismo, ale 
to wilgoć w połowie wyżarła, tylko tu i ówdzie pojedyncze wyrazy łacińskie można 
było odróżnić. Na szczęście 
pargamin na samym dole był zagięty i w tym zagięciu pismo zachowało się dobrze. 
Była tu data 25 Sierpnia 1651 r. i 
podpis Silvia Ascolego.
— Tak, to on, mistrz Ascoli, a mój szwagier, to pismo tu
ostawił — rzekł poważnie pan Rafałowicz — szkoda, że go odczytać niepodobna, ale 
wszakże mamy tę pewność, że 
dobrze idziemy. Panie, racz mu dać wieczne odpocznienie, a światłość wiekuista 
niechaj mu świeci. Przeżegnał się, 
westchnął i rzekł:
— Spróbuj, Kaziku, otworzyć te drzwi.
— Ta już próbuję, ale klucz zardzewiał i strasznie skruszał... nie! nie mogę! 
Trzeba drąg włożyć w ucho, może się da 
otworzyć.
Użyto więc drąga żelaznego i przy pomocy Kacpra, bo Maciek tchórzliwie trzymał 
się ź daleka, a pan Rafałowicz 
dumał nad pismem Ascolego, zamek na koniec z piskiem i zgrzytem przeraźliwym 
ustąpił. Gdy potem same drzwi z 
takim zgrzytem, przez tysiączne echo powtarzanym, otworzono, ukazały się 
najpierw schody kamienne wiodące w 
górę, a potem czarny loch.
Pan Rafałowicz, obaczywszy to, rzekł:
— Tak, to było więzienie, umyślnie niżej korytarza podziemnego umieszczone. 
Straszne więzienie, bo wyobraźcie 
sobie, że tego męczennika, którego tu oto kości widzimy, trzymano tu zapewne 
przez całe życie, aż umarł. Chłopcy, 
uklęknijmy i pomódlmy się za jego duszę.
Wszyscy za przykładem pana Rafałowicza uklękli, zdjęli czapki (oprócz Maćka, bo 
ten, utraciwszy swe nakrycie głowy 
podczas przeprawy przez mur miejski, ciągle szedł z gołą czupryną) i zmówiwszy 
kilka „Zdrowaś Maria" zakończyli tę 
cichą, serdeczną, w głębi podziemia przed tron Boży wysłaną modlitwę słowami: 
„wieczne odpocznienie racz mu dać, 
Panie, a światłość wiekuista" itd.
— Teraz, chłopcy — rzekł pan Rafałowicz prostując się
po tej modlitwie — nie trzeba, by te szczątki ludzkie walały się tutaj po 
podziemiu i były rozwłóczone przez szczury i 
inne plugastwo. Obowiązkiem chrześcijańskim jest grzebać umarłe, pogrzebmy i 
tego nieszczęśnika.
— A jak? — spytał Maciek. — Przecie tu kamienie.
— Trzeba tam, pod murem, oderwać kilka płyt, to łacno pójdzie, bo one i tak się 
ruszają, potem wykopiemy w ziemi 
dół i pochowamy uczciwie te kości. Nie w poświęcanej ziemi będą one spoczywały, 
ale to już nie nasza wina i nic na 
to nie poradzimy. Bierzmy się więc do roboty, a Pan Jezus wynagrodzi nas kiedyś 
za ten dobry uczynek.
Chłopcy, nawet Maciek, którego słowa pana Rafałowicza z powagą wygłoszone 
rozrzewniły głęboko, tak że wzdychał i 
nosem głośno pociągał, rzucili się żwawo do odrywania we wskazanym miejscu płyt. 
kamiennych. Łatwo to przyszło, 
bo płyty ledwie się trzymały, i pod nimi ukazała się ziemia miękka i wilgotna, w 
której bardzo prędko wykopano 
odpowiedni dół i w nim kości nieszczęśliwego więźnia złożono, nawet nogę, którą 
z łatwością z obręczy łańcucha 
wyjęto. Szczątki te przysypano na powrót ziemią, ubito ją, jak można było 
najlepiej, i płytami kamiennymi przykryto. 
Gdy to ukończono, pan Rafałowicz, a za nim czterej jego kompani, uklękli na tym 
grobowcu i pacierz za duszę 
nieboszczyka odmówili.
Powstawszy pan Rafałowicz rzekł:
— A teraz, Kazik, wyryj ty nad tym biednym grobem na murze krzyż duży. Drągiem 
żelaznym na tych zemszałych 
cegłach będziesz mógł tego dokonać. Niech kiedyś, jeżeli znów ktoś ze żyjących 
zjawi się w tym podziemiu, wie, że 
tu pochowano kości człowieka.
Kazik wyrył duży krzyż, a że cegły w murze od wilgoci skruszały, znak ten święty 
był bardzo głęboki i widoczny swą 
jaskrawą, czerwoną barwą na tle szarzyzny ścian. Pod spodem Kazik już z własnej 
intencji wypisał:
A.D. 1656
Pan Rafałowicz mu to pochwalił, obejrzał się jeszcze raz po tym ponurym 
więzieniu i rzekł: — A teraz w drogę, mamy 
jeszcze przed sobą długą i może niebezpieczniejszą niż dotąd peregrynacją.
ROZDZIAŁ XV
W KTÓRYM JEST NIECO O NIETOPERZACH I O ZAMKNIĘTEJ ZE WSZECH STRON PIWNICY
Przebywszy wąskie i oślizgłe schody, czterej wędrowcy puścili się dalej wąskim 
korytarzem. Wilgoć panowała tu jak 
wszędzie w tym podziemiu, ale powietrze było dość czyste dzięki okienkom , 
zawsze silnie okratowanym i co pewną 
przestrzeń regularnie pomieszczonym w sklepieniu. Okienka te co prawda nie 
wychodziły na świat Boży, gdyż przez 
nie nie przedzierał się nawet najsłabszy blask, ale zapewne komunikowały się z 
piwnicami będącymi pod domami. 
Głucha cisza otaczała idących i oni też po tylu wzruszeniach, jakie przeszli, 
milczeli.
Ale niebawem korytarz począł się dość nagle i stromo piąć w górę, a że grunt był 
ciągle błotnisty i oślizgły, więc 
pochód stawał się bardzo uciążliwy, zwłaszcza dla pana Rafałowicza, tak że w 
końcu musiał go podtrzymywać 
Kacper, inaczej staruszek byłby nieraz upadł. Przytrafiło się to zresztą 
Kazikowi, z czego Maciek serdecznie się śmiał i 
dworować sobie począł ze ślusarskich, jak mówił, nóg swego kompaniona.
To podnoszenie się korytarza świadczyło, że wydobyto się na koniec spod kamienic 
i znajdowano się teraz pod
Rynkiem Staromiejskim, jak to wskazywała czerwona linia na prospekcie mistrza 
Ascolego. Przypuszczenie to 
znalazło potwierdzenie w głuchym turkocie nad głowami peregrynantów, zapewne od 
wozów jadących po Rynku. Tak 
szli, zawsze w milczeniu, z dobre cztery pacierze i zauważyli, że znowu korytarz 
w dół się spuszcza i odgłos turkotu 
ustał, i dawna posępna cisza zaległa korytarz.
— Przeszliśmy już ulicę Grodzką rzekł pan Rafałowicz — i lada chwila dostaniemy 
się do podziemi pod kościołem oo. 
Jezuitów. Na prospekcie mego nieboszczyka szwagra narysowany jest w tym miejscu 
znak krzyża świętego, co 
zapewne znaczy, że spotkamy się znów z kościotrupami ludzkimi, ile że wiem, że 
pod kościołem Ojców są liczne 
groby, gdzie nie tylko zakonników, ale też i świeckie a zasłużone Towarzystwu 
osoby chowają. Mówię to dlatego, 
mociumpanie, żeby Maciek, obaczywszy zwłoki, znowu się nie przestraszył i nie 
omdlał jak nie przymierzając baba.
— O laboga, laboga — zawołał kwaśno Maciek — jaki też to jegomość dokuczny! Ja 
się nieboszczyków ani krzynkę 
nie boję, ale tam to mi się widziało, że to śmierć sama... ano i pewno była to 
śmierć, jeno uciekła. Ale teraz to ja się 
wcale nie boję.
— Spodziewam się — odrzekł pan Rafałowicz — boby też to wstyd było, żeby taki 
chłop bał się nieboszczyków. Ale 
uważam, że powietrze tu jest okrutnie ciężkie.
Jakoż w rzeczy samej w korytarzu tym, coraz bardziej się obniżającym, powietrze 
było nadzwyczaj duszne,i zepsute, 
do czego także przyczyniał się wiele kopeć i dym z pochodni, które z braku 
przewiewu i tlenu raczej ćmiły się tylko i 
dymiły gorejąc słabym płomieniem. Pan Rafałowicz, uważając to, zatrzymał się i 
rzekł:
— Nie ma co, trzeba zgasić pochodnie, bo inaczej podusimy się z kretesem. 
Latarka moja potłukła się, to prawda, ale 
zawżdy w niej świeczkę osadzić można, a że tu nie ma nijakiego przeciągu, tedy 
goreć i świecić nam będzie.
Uczyniono tak i ze ściśniętym sercem, dysząc coraz ciężej, ruszono dalej wśród 
zupełnych prawie ciemności, gdyż 
świeczka pana Rafałowicza rzucała słaby tylko, i migotliwy blask przed nim 
samym, a idący w tyle nic prawie nie 
widzieli. Na szczęście korytarz począł się podnosić i niebawem natrafili na 
schody, których było ośm, i te wprowadziły 
ich do niewielkiej piwniczki, gdzie powietrze było o wiele lepsze, jakkolwiek 
stęchlizną przesiąknięte.
W piwnicy tej było zupełnie ciemno, tylko wędrowcy z tego sądzili, że znajdują 
się w jakimś obszerniejszym miejscu, 
bo już nie ocierali się bokami o ściany i wyciągnąwszy obie ręce, znajdowali 
próżnię. Chcąc więc rozpatrzyć się w 
położeniu, zwłaszcza że teraz nie wiedzieli, gdzie iść, pan Rafałowicz kazał 
zapalić pochodnię.
— Pewnikiem — mówił —jesteśmy w lochach pod kościołem OO. Jezuitów, ale należy 
to obaczyć i spenetrować 
wszystko jak się patrzy.
Zapalono więc pochodnie i gdy te zajaśniały żywym blaskiem, nagle rozległ się 
gdzieś, wysoko pod sklepieniem, 
głuchy szelest, jakieś ruchliwe cienie poczęły się ukazywać, przelatywać z 
cichym szmerem i coś nadzwyczaj 
wstrętnego muskało twarze wędrowców, czyniąc lekki wiatr. Zrazu nikt z nich nie 
mógł zrozumieć, co to takiego, i 
ogarnęła ich zabobonna trwoga, a Maciek, kuląc się i chwytając pana Rafałowicza 
za połę od żupana, krzyczał 
przerażonym głosem:
— Rety! co to takiego? O laboga, coś mię liże po gębie!
Dopiero Kacper, podniósłszy do góry pochodnię i oświeciwszy nieco dość wysokie 
sklepienie, zawołał:
- To nietoperze!
Całe gromady tych wstrętnych stworzeń poprzyczepiane były do sklepienia i ścian 
bocznych piwnicy, a teraz 
zbudzone nagłym blaskiem, zrywały się, krążąc w cichym, jakby sennym locie, 
czyniły wiatr swymi skrzydłami i 
chwiały płomieniami pochodni. Oczywiście nie było tu żadnego niebezpieczeństwa, 
ale towarzystwo nietoperzy 
sprawiało wstręt niewypowiedziany, a Maciek wychowany
w przesądach, krzyczał zakrywając gołą głowę rękami i płachtą, w której dźwigał 
żywność:
— O laboga, reta, we włosy rai się wkręcą, czapki nie mam, o laboga, uciekajmy 
stąd!
— Cichaj, cebulo! — zawołał na to Kacper — to jest nieprawda, żeby nietoperze we 
włosy się wkręcały. Czytałem o 
tym w pewnej uczonej księdze niemieckiej...
— Ale, nieprawda — odrzekł na to Maciek nie przestając okrywać starannie swej 
szczecinowatej czupryny — w 
księdze niemieckiej czytałeś, jakby Niemcy wszystkie rozumy pojadły! Oj reta, 
reta, jegomościuniu, uciekajmy, bo te 
szelmy nietoperze, ażeby ich skręciło, ciągle koło mej głowy latają!
— Mają też koło czego — mruknął Kazik — co one tam mogą znaleźć w tej głowie, 
chyba sieczkę albo trociny, bo 
mózgu pewnikiem że nie.
— Więc gadasz, co one nie wkręcą się?
— A nie!
— Za wżdy lepiej, jak stąd uciekniemy. Uciekajmy, mój jegomość!
— Hm! łatwo to powiedzieć: uciekajmy — odrzekł pan Rafałowicz — ale gdzie, skoro 
ja nie widzę stąd żadnego 
wyjścia.
Już od niejakiego czasu pan Rafałowicz rozglądał się bacznie po piwnicy i 
nigdzie nie mógł dostrzec żadnego z niej 
wyjścia. Ściany były wszędzie czarne, wilgotne, pokryte rojącymi się 
niespokojnie nietoperzami.
— Ot — rzekł pan Rafałowicz tonem posępnym — przepłynął całe morze, a przy 
brzegu utonął. Widocznie nie ma tu 
wyjścia i co my w takim razie uczynimy?
— A cóż mówi prospekt mistrza Asćolego? — zapytał Kacper.
— Ba! kiedy tędy chodził Ascoli, mogło być wyjście, ale widno później je 
zamurowano. O! nawet widać tam świeże 
cegły czerwone i wapno. Tu było połączenie z grobami pod kościołem, ale je 
zamurowano. Wpadliśmy w straszną 
pułapkę...
Wszyscy milczeli ponuro, bo. istotnie położenie było rozpaczliwe. O powrocie nie 
można było myśleć z powodu, że 
tam za nimi zapadło się sklepienie i zapewne zawaliło przejście. Każdy stał 
niemy, z wewnętrzną głuchą trwogą w 
duszy, stał i Maciek i na chwilę zapominając o nietoperzach, także rozmyślał, 
wreszcie nagle zawołał:
— O laboga, laboga, co też jegomość gada! Skoro tu są nietoperze, żeby ich 
skręciło!, to musi być jakaś dziura, 
którą się tu dostają i wydostają.
— Zapewne — rzekł na to pan Rafałowicz melancholijnie—musi być taka dziura, 
dobra dla nietoperzy, ale nie dla nas. 
Tam, którędy one się wydostają, my się przecież nie wydostaniemy.
— Wszelako należy dobrze opatrzyć ściany — odezwał się Kacper.
— A opatrz, bo ja już nóg nie czuję! — odpowiedział pan Rafałowicz i usiadłszy 
na ziemi, ukrył twarz w dłoniach i 
szeptał coś cicho, zapewne modlitwę.
-Ą nietoperze nie przestawały latać z lekkim, ledwie dosłyszalnym - szmerem, 
muskać twarze wędrowców i 
dreszczem ich przejmować. Prócz tego szmeru sennego, prócz, szeptu pana 
Rafałowicza nic więcej nie było słychać w 
tej piwnicy. Z zewnątrz nie dochodził żaden odgłos i panowało tu ponure, 
przygnębiające milczenie.
A Kacper tymczasem, z pochodnią w jednej ręce, a młotkiem w drugiej, obchodził 
dokoła mury piwnicy, bacznie je 
oglądał, stukał młotkiem, wreszcie przyszedłszy
do miejsca, gdzie świeże, czerwone i zdrowe cegły oraz wapno białe świadczyło o 
niedawnym zamurowaniu jakiegoś 
poprzedniego wyjścia, nagle zawołał:
— Jest!
— Co jest?
— Dziura!
— Duża?
— Nie, nieduża, ale zawżdy dziura.
Wszyscy, nawet pan Rafałowicz, zerwawszy się na równe nogi, rzucili się ku 
miejscu, przy którym stał Kacper, i 
poczęli oglądać ową dziurę. Właściwie nie była to dziura, ale regularny, 
podłużny, wąski otwór, zostawiony widać 
umyślnie w świeżo zamurowanej ścianie. Dawniej wyjście stąd było dość znaczne, 
bo poznać to można było po 
dawnym czarnym murze, odbijającym wyraźnie od świeżej . roboty, tworzącym silną 
arkadę, o szerokim i wygodnym 
polu. Dlaczego tę komunikację zamurowano, trudno było odgadnąć, dość że to 
zrobiono i zostawiono tylko, wąskie, 
długie może na łokieć, a na kilka cali szerokie okienko, z którego wiało 
chłodne, stęchłe, piwniczne powietrze,
— Tak! — rzekł Maciek — dziura jest, ale nikt przez nią nie przejdzie.
— Hm! — zauważył Kacper — ty jesteś cienki jak tyczka, może byś się przecisnął. 
Spróbuj!
— I na co by się to zdało? — rzekł pan Rafałowicz. — Choćby nawet Maciek się 
przecisnął, to ani ja, ani wy tędy nie 
przejdziemy. Rozumiem jednak, że ten mur jako świeży i na liche wapno brany, bo 
się kruszy w palcach jak piasek, 
nie musi być mocny. Spróbujmy go wyłamać. Nic lepszego nie mamy do czynienia, 
jest to jedyny nasz ratunek. 
Dalej, bierzmy się do drągów i młotów, a zaczynajmy od tego okienka.
Zachęceni tym trzej młodzieńcy żwawo rzucili się do rozbijania, czym kto mógł, 
świeżego muru. Huk stąd powstały 
zbudził i wystraszył resztę drzemiących nietoperzy, które w szalonym, wirowatym 
ruchu, poczęły latać po. całej 
piwnicy, uderzać się o. czterech wędrowców, napełniając sennym szmerem ciszę 
podziemia i dreszczem przejmując 
Kazika i Maćka. Jak mogli jednak, tak się krzepili i gorliwie pracowali koło 
wyłamywania muru. Zrazu szło to dość 
].opornie, i mur okazał się mocniejszym, niż pan Rafałowicz sądził, ale powoli 
pod silnymi ciosami wypadała jedna 
cegła za .drugą i otwór się zwiększał z każdą chwilą. Cegły po większej części 
staczały się w sąsiedni loch, do którego 
ów otwór prowadził, i uderzały o coś twardego i pustego, bo głuche dudnienie się 
rozlegało, które wtedy dopiero 
ustało, gdy coś z trzaskiem się zapadło. Go by to było, domyśleć się trudno i 
zresztą nie myślano o tym bardzo. 
Wszystkim szło bowiem o to jedynie, aby jak najprędzej mur wyłamać i wydostać 
się z tej piwnicy z nietoperzami, 
która mogła stać się grobem czterech peregrynantów.
Na koniec, po godzinnej dość ciężkiej pracy, wyłamano otwór tak szeroki, że 
można było przez niego wygodnie 
przejść. Kacper wychylił się przezeń z pochodnią, ale zaraz się cofnął, 
wstrząsnął się i mruknął: 
- Brrr!
ROZDZIAŁ XVI
W KTÓRYM MACIEK WŚRÓD SZKIELETÓW I TRUMIEN UJRZAŁ CZARNEGO DIABŁA
Na wykrzyknik obrzydzenia i wstrętu, wydany przez Kacpra, wszyscy z ciekawością 
wyjrzeli przez wybity otwór do 
sąsiedniej piwnicy. I w rzeczy samej, to, co tam ujrzeli, grozą ich przejęło. 
Cały, dość obszerny, loch, do którego 
przez okienko zakratowane z góry wpadało nieco światła dziennego, przepełniony 
był trumnami i zwłokami ludzkimi. 
Wiała stąd woń grobowa, stęchlizna i zaduch rozkładających się ciał i w ogóle 
widowisko było ponure i wstrętne.
Trumien było mnóstwo. Zajmowały one nie tylko całą posadzkę piwnicy, ale stały 
warstwami jedna na drugiej pod 
ścianami. Były one rozmaite: proste, drewniane, czarno malowane z krzyżami z 
gwoździ na wiekach, bez żadnych 
napisów, były obite kosztownymi materiami, aksamitem pąsowym lub granatowym, 
pełne złocistych frędzli, z 
blachami, na których czerniały napisy, ale na wszystkim tym leżała biała pleśń, 
grube warstwy pyłu jakiegoś szarego, 
plamy brudne nieokreślonej barwy. Wiele z nich, zwłaszcza te, co na samym 
spodzie stały, pod naciskiem warstw
zwierzchnich, pozapadało się i popękało i spomiędzy szmat aksamitu i frędzli tu 
wyglądała noga jakiegoś 
nieboszczyka, w żółty but niegdyś, dziś na pół zbutwiały, przybrana, tam znowu 
noga nieboszczki w strojny atłasowy 
trzewiczek obuta, który jakimś cudem wśród tej zgnilizny powszechnej zachował 
się cały i świeży, jakby wczoraj 
dopiero wyszedł z rąk szewca. Ówdzie sterczały ręce, piszczele, kości białe; tu 
na posadzkę potoczyła się naga 
czaszka i czarnymi dołami, w których niegdyś oczy były, zdawała się patrzeć na 
tych, co przyszli jej spokój zakłócać. 
Tam znowu inna zachowała długie, jasne, niewieście włosy i leżąc na nich, jak na 
złocistej brokateli, śmiała się 
szyderczo szeregiem białych zębów. Wszędzie pełno było kości, nóg, rąk, czaszek, 
straszna ruina, straszne szczątki 
ludzkie.
Ale najokropniejszy był widok tuż pod otworem wybitym przez czterech podziemnych 
wędrowców. Cegła i wapno, 
spadające do tego grobowca, potrzaskało trumnę jakąś i widać było całe zwłoki 
jakiejś dostojnej damy ubranej 
bogato w złocistą rogówkę, czepiec wspaniały, spod którego koronek wychylała swą 
ohydną czaszkę trupią. Cegły 
spadając ugrzęzły w miękkim ciele, połamały bogatą brokatelę i ukazywały szare 
piszczele nóg, w zbutwiałe, niegdyś 
atłasowe białe obute trzewiczki. A do tego ponurego i wstrząsającego widoku, 
który już sam przez się dreszczem 
przejmował, zwiększały grozę nietoperze, które także pod wpływem światła 
pochodni pozrywały się w tej piwnicy i 
swym cichym lotem, muskającym twarze czterech peregrynantów, zdawały się 
przypominać widma śmierci, której to 
miejsce było niezaprzeczoną dziedziną.
Pan Rafałowicz, Kazik i Kacper, obrzuciwszy Wzrokiem ów ponury grobowiec, 
cofnęli głowy, ale Maciek ciągle patrzał 
i gadał:
— Pi! pi! pi! jakie haniebnie piękne trzewiczki i ciżmy sztukwarkowej roboty. O 
laboga, laboga! I to się tak tutaj 
marnuje, dyć ja za takie ciżmy dziesięć złotych bym dostał. Oj, ludzie, ludzie, 
jak wy za nic macie pracę szewcką!
— Cichaj tam, cebulo! — zawołał Kazik.
Maciek ucichł, powstał i obracając się, zobaczył, że wszyscy trzej jego 
kompanioni stoją w kupie i patrzą na prospekt 
mistrza Ascolego, i radzą
— Tu — mówił pan Rafałowicz — Ascoli narysował krzyż, jakoż natrafiliśmy na 
trumny, co oczy wiście dowodzi, że 
dobrze idziemy. Ale zważcie, że teraz czerwona linia na prospekcie w różne 
zygzaki się kręci i takich krzyżów jest 
jeszcze kilka. Lękam się pobłądzić i godziż się to po trumnach i grobach 
stąpać?...
— A cóż zrobimy? — spytał Kacper.
— I to prawda. Trzeba dokonać tego, cośmy zamierzyli. Sprawa jest ważna i Bóg 
nam wybaczy, że naruszymy pokój 
zmarłych. A więc ruszajmy. Kto pierwszy wejdzie do tego grobu?
— Ja! — zawołał Maciek. — Bo mi się te ciżmy haniebnie podobają.
— Ani mi się waż ich dotykać! — zawołał surowo pan Rafałowicz. — Jeszcze czego!
— Oj! sprawiłbym ci ja basy! — mruknął Kazik.
— Nie gadaj! — uśmiechnął się Maciek. — A skoro tak, to nic nie ruszę. No... 
idę!
I niewiele myśląc przesunął się przez otwór, przeskoczył, a raczej przekroczył 
swymi długimi nogami trumny i stanął 
na środku lochu, rozglądając się ciekawie dokoła. Za nim poszli i inni i 
znalazłszy w głębi schody, prowadzące do 
innego podziemia, szybko to ponure miejsce opuścili. Następna piwnica była 
pusta, ale na nieszczęście miała trzy 
wyjścia, tak że nie wiedziano, w którą stronę się obrócić, co wprawiło pana 
Rafałowicza w wielki kłopot, bo łacno było 
teraz pobłądzić, Prospekt mistrza Ascolego niewiele tu mógł pomóc, radził go się 
jednak pan Rafałowicz, patrzał na 
busolę i mimo to wahał się, którędy się puścić. Ale Kacper, który znowu począł 
dokoła obchodzić piwnicę, zacznie 
opatrując jej ściany, stanąwszy przy jednym otworze, zawołał:
— Jegomość, tędy trzeba iść!
— A dlaczego?
—Dlatego, że tu jest na ścianie wyrzezana strzała napis: Ascoli A.D. 1651.
— Bogu niech będą dzięki — zawołał pan Rafałowicz odetchnąwszy głęboko — niech 
temu mistrzowi Ascolemu 
światłość wiekuista świeci za jego przezorność! Prawda, jest lapis, a więc nie 
tracąc czasu chodźmy.
Weszli w dość długi korytarz, który po bokach miał licznę piwnice, ale że sam 
szedł prosto i linia na prospekcie w tym 
miejscu była prosta więc szli nim nie zbaczając wcale i nie zaglądając do owych 
piwnic, zwłaszcza iż większość ich 
miała drzwi pozamykane na kłódki. Gdy tak szli, nagle jedne z tych drzwi z 
trzaskiem się rozwarły
ukazał się w nich jakiś człowiek, ubrany w długą szatę czarną, z pękiem kluczy u 
pasa i latarką w ręku. Zobaczyyszy 
czterech podróżnych z gorejącymi pochodniami w rękach, na pół oblanych ich 
czerwonym migotliwym
światłem, na pół ukrytych w cieniu i zapewne w tych półblaskach i półcieniach 
wyglądających bardzo dziwacznie, 
strasznie krzyknął głosem przerażonym:
— Wszelki duch Pana Boga chwali! Nieboszczyki z grobów wstali.
To rzekłszy zakręcił się na miejscu, wpadł z powrotem do piwnicy, zatrzasnął za 
sobą drzwi i słychać było, jak biegł 
szybko po schodach jakichś, krzycząc wniebogłosy:
— Reta! reta! Ratujcie, ludzie!
Wszystko to stało się tak prędko, że nim czterej wędrowcy mogli się opamiętać, 
przyjść do siebie i zdać sobie sprawę 
z tego nagłego i niespodziewanego zjawiska, głos i kroki uciekającego ucichły, 
słychać było tylko gwałtowne 
trzaskanie drzwiami, wreszcie zapanowało głębokie milczenie.
— Przeląkł się nas — rzekł śmiejąc się pan Rafałowicz — pewnikiem to był jaki 
stróż tych grobów.
— O laboga, laboga — odezwał się Maciek — co też jegomość mówi, stróż!... gdzie 
tam stróż, to był diabeł.
— A to czemu?
— Oto był calusieńki czarny i krzyczał po diabelsku.
— Pleciesz niedorzeczności i lepiej byś, mociumpanie, milczał.
— Ale, milczał! On nie ze strachu uciekł, jeno z trwogi...
— Masło maślane! — zaśmiał się Kacper.
— A nie... bo z trwogi przed nami, bo my wierne chrześcijany i też katoliki.
— Cichaj, cebulo! — zawołał Kazik.
— W każdym razie — mówił dalej pan Rafałowicz — dobrze się stało, że się 
przestraszył i wziął nas za
nieboszczyków. Bo gdyby było inaczej, cała nasza wyprawa ia nic by się nie 
zdała. Ale nie mamy tu czego czekać. 
Jciekajmy stąd, bo kto wie, czy ów stróż, narobiwszy krzyku tam na górze, nie 
sprowadzi do tych podziemi ikich 
wcale nie pożądanych gości.
— Niby diabłów? — spytał Maciek.
— Cichaj, cebulo, mówię ci po dobroci! — zawołał Kazik dając Maćkowi szturchańca 
w bok.
— Nie bij! — mruknął Maciek. Umilkł, ale zaraz potem mówił:
— O laboga, laboga, jacy też to sprzeczni są ludzie! Człek, chce się dowiedzieć 
przecie o to i o owo, a tu zaraz: 
„cichaj, cebulo" i kuks mię w żołądek. Com ci winien, że mię cięgiem pierzesz?
— Nie piorę cię, jeno ci soję daję.
— A bez co?
— Bez to, coś głupi. I ty nie odzywaj się, jeno milcz słuchaj, kiedy starsi, 
mądrzejsi od ciebie rozmawiają.
— Nie gadaj!
— A tak... a teraz bądź cicho!
Maciek umilkł i szedł już teraz, nic się nie odzywając, ociągając tylko od czasu 
do czasu nosem i wzdychając 
melancholijnie.
Przechodzili jeszcze kilka piwnic także pełnych trumien kościotrupów, a gdy była 
jaka wątpliwość, w którą stronę tę 
obrócić, zawsze znajdowali na murze strzały, widocznie przezorną ręką Ascolego w 
tym labiryncie piwnic i lohów 
wyrzezane. Wreszcie dostali się do niedługiego, ale wąskiego korytarzyka, który 
doprowadził ich do szeroiego 
podziemia, także pełnego trumien i szczątków ludzkich.
Pan Rafałowicz, zatrzymawszy się tutaj, znów począł się
radzić prospektu mistrza Ascolego i busoli i namyśliwszy się a rozglądnąwszy 
dokoła rzekł:
— Pewnikiem teraz znajdujemy się w podziemiach kościoła Św. Jana. Mam nadzieję, 
mociumpanie, że niedługo 
będziemy pod Zamkiem i że najgorsze już przebyliśmy.
— O laboga, laboga zajęczał Maciek — czas byłby też wielki, bo mi się tak jeść 
chce, żem wysechł jako te 
nieboszczyki. I taki jestem lekucieńki, że gdyby mnie kto palcem tknął, zaraz 
bym się przewrócił, a taki pusty, że 
gdyby mi Kazik kuksa dał, toby mi w żywocie dziurę zrobił jako w bębnie...
Kazik nie omieszkał zaraz w bok szturgnąć Maćka, na co ten zwykłe swoje:
— Nie bij!—odmruczał.
— A cóż, zrobiłem ci dziurę?
— Ano nie... boś w ziobra tknął... ale czego ty mię bijesz, com ci winien?
— Cichaj, cebulo!
Ale przepowiednia pana Rafałowicza, że już najgorsze przebyli, nie sprawdziła 
się. Ciężka była jeszcze przeprawa 
przez piwnice z trumnami, wśród nadzwyczaj zepsutego powietrza, wdrapywanie się 
na liczne oślizgłe schody, znowu 
spuszczanie się z nich. Przebyli to wszystko w ponurym milczeniu, bo te ciągłe 
trumny, kości ludzkie, szczątki 
walające się po podziemiach bardzo przygnębiająco na nich oddziaływały. Przy tym 
zimno panujące w tych lochach, 
wilgoć szkaradna przejęła ich do kości i przy podrażnieniu nerwowym sprawiła, że 
wszyscy trzęśli się z febry, a 
Maciek głośno zębami klapał i prosił pana Rafałowicza, by mu „dla rozgrzewki dał 
kapeńkę tego przedniego wina", 
które już raz pił, gdy omdlał ze strachu wśród
ścisków, jak utrzymywał, śmierci, ale pan Rafałowicz dmówił:
— Jest już 'wina niewiele, a nie wiemy, co którego z nas loże spotkać.
Maciek jęczał i gadał coś o nieużytych ludziach, co jednak pana Rafałowicza nie 
wzruszało wcale: Tak przeszli we 
grobowe podziemia i w końcu znaleźli się w wąskim, ale suchym i dobrze 
przewietrzanym korytarzu.
ROZDZIAŁ XVII
W KTÓRYM NOWA OSOBA, PAN ŻÓRAWSKI, JEST PRZEKONANY, ŻE DIABEŁ PRZYBRAŁ NA SIĘ 
POSTAWĘ 
PANA RAFAŁOWICZA
— No, mociumpanie — rzekł pan Rafałowicz, gdy ze swymi trzema kompanionami 
znalazł się na koniec po ciężkiej 
przeprawie przez groby i trumny w suchym, czystym, dobrze przewietrzanym 
korytarzu — no, widzi mi się, że nasza 
peregrynacja ma się ku końcowi. Korytarz ten pewnikiem jest już pod Zamkiem i 
strach jeno, byśmy tu jakiego 
Szweda nie zdybali.
— O laboga, laboga, wielga mi rzecz Szwed — ozwał się na to Maciek — zaraz hycla 
naszpikuję na ten oto zamorski 
rożen, co mi go Kacper zabrał.
— Nie plótłbyś głupstw — rzecze poważnie pan Rafałowicz — wiemy już dobrze, jaki 
z ciebie rycerz. A przy tym nie 
należy tu głośno gadać, bo oto w loszku widzę okna, które ani chybi prowadzą na 
dziedziniec zamkowy. Na 
dziedzińcu tym, wiem ja dobrze, bo nie dawniej jak dwie niedziele temu byłem w 
Zamku, kręci się mnóstwo 
żołdaków i mógłby który usłyszeć gruby twój głos, Maćku, więc nic nie gadaj.
— O rety, rety, jaki też to jegomość sprzeczny. Nie gadać, to nie będę gadał. Ja 
to do gadania nie jestem skory, 
jeno...
Przerwało mu uderzenie w bok, wymierzone przez Kazika.
— Cichaj, gamoniu! Jegomość zakazał gadania, więc stul.
— Nie bij! Com ci winien?
— A przy tym — ciągnął dalej pan Rafałowicz — należy raz gwoli wszelakiego 
bezpieczeństwa zachować wielkie 
strożności. Z tego lochu wszędzie prowadzą okna na dziedzińce zamkowe i jest tu 
widno. Trzeba tedy pogasić 
pochodnie, bo najprzód zgoła one nie są nam już potrzebne, potem mógłby kto 
światło obaczyć lub dym smolny 
poczuć. Gaście tedy, chłopcy!
Zasyczały pochodnie wsadzone w piaszczysty i wilgotny grunt i wędrowców otoczyła 
zrazu ciemność, ale gdy wzrok 
przyzwyczaili do tych półmroków, doskonale widzieli wszystko, zwłaszcza że dość 
gęsto umieszczone tuż pod 
zlepieniem, silnie okratowane okienka przepuszczały nieco blade,ale dostateczne 
światło. Szli więc teraz w zupełnym 
milczeniu, gdy nagle pan Rafałowicz, zawsze przodem postępujący, potknął się o 
kiś przedmiot na ziemi leżący. Z 
początku nie można było rozeznać, co by to takiego było; niby to człowiek leżał 
otulony w coś białego, niby nie 
człowiek.
— Ki licho! — mruczał pan Rafałowicz nachyliwszy się pilnie przyglądając się 
owemu czemuś.
Maciek tymczasem już się przestraszył, skoczył za Kacpra i schwycił go się z 
tyłu, zasłaniając się nim jak tarczą.
— O laboga, laboga — szeptał — może to znowu śmierć!
Ale nikt nie zważał na jego tchórzostwo i jęki, bo wszyscy jęci byli znalezionym 
przedmiotem. Gdy go podniesiono
i rozwinięto, okazało się, że to jest szeroka i długa biała opończa, jaką nosili 
rajtarzy gwardii króla Jana Kazimierza. 
Skąd ona się tu wzięła, trudno było odgadnąć; widocznie jakiś rajtar, może 
wsadzony za jakie przewinienie do lochu, 
zgubił ją i zapomniał o niej. Opończa była cała, dobra jeszcze i dość czysta; 
tedy Maciek, przekonawszy się naocznie, 
że pod nią nie ukrywa się żadna śmierć czyhająca na jego drogocenne życie, 
chwycił ją, starannie obejrzał i rzekł:
— Jaja będę niósł.
Nikt się o to nie sprzeczał, bo nikomu nie chciało się dźwigać dość ciężkiej 
opończy, ile że wszyscy byli obładowani, 
zmęczeni, głodni i wyczerpani tą, tak długo trwającą i pełną tylu przygód, 
peregrynacją podziemną. Maciek więc 
okrył się opończą, ciągle ją oglądał i mruczał:
— Galanta opończa, ani słowa!
Przechodzono rozmaite piwnice, mijano boczne korytarze, przy czym pan Rafałowicz 
radził się ciągle prospektu 
mistrza Ascolego i patrzał nieustannie na busolę. Wreszcie kręcąc się tak, nagle 
znaleźli przed sobą drogę zamkniętą. 
Korytarz kończył się ścianą drewnianą, ułożoną z grubych desek, w mur 
wpuszczonych. Pan Rafałowicz, idący jak 
zwykle na przedzie, gdy obaczył tę ścianę, nagle odwrócił się do swoich 
kompanionów, zrobił znak ręką, by stanęli, i 
przyłożywszy palec do ust, nakazał im milczenie.
Wszyscy na ten znak stanęli i wstrzymując dech w sobie, wyciągnęli szyje jak 
żurawie, żeby zobaczyć, co to się 
takiego stało, i na wielkie swoje zdziwienie spostrzegli, ze przez szpary źle 
spojonych desek przegląda światło. Pan 
Rafałowicz tymczasem na palcach, zachowując jak największą cichość i ostrożność, 
posunął się do desek i przez owe 
szpary zaglądać zaczął do wnętrza, gdzie owe światło
 
błyszczało. Patrzał dość długo, na koniec głosem podniesionym zawołał:
— Mości panie Żórawski, a co waćpan tu robisz?
Za ścianą coś zaszeleściało, światło nagle zgasło i po chwilowym milczeniu ozwał 
się jakiś głos ponury, jakby z grobu 
się odzywający:
— Wszelki duch Pana Boga chwali!
— I ja go chwalę! — ozwał się pan Rafałowicz.
— A kto mnie woła? — spytał znów głos.
— Żali nie poznajesz mię waćpan? Rafałowicz... Mikołaj Rafałowicz.
- Bycze to może, a cóż waćpan tu robisz? Jakeś się dostał? Czego chcesz?
— Długo by o tym gadać i przez ścianę źle. Nie możeszli waćpan nas tam wpuścić 
do siebie?
— A jakże cię wpuszczę, skoro ja jestem więzień skuty łańcuchami?
— Więzień? A któż waćpana uwięził?
— A któż by? Wiadomo kto!
Zapanowało chwilowe milczenie, podczas którego Maciek mruczał:
— O laboga, laboga, skuli go niecnoty łańcuchami! A pan Rafałowicz pytał dalej:
— Czemużeś waćpan zgasił światło, może byśmy co waćpanu pomogli?
— Żali nie jesteś sam?
— Nie, mam tu ze sobą trzech tęgich zuchów.
— Hm! nie wolno mi z waćpanem gadać... mam to srodze zabronione... wszelako 
skądeś się tu wziął i żali jesteś 
naprawdę Rafałowicz... Mikołaj Rafałowicz, ten, co to u cyrulika Sebastiana na 
komornym mieszka?
— Ten sam.

— Skądżeś się tu wziął i czemu to z zuchami chadzasz?
— Wszystko to waćpanu powiem, jeno się do ciebie dostanę.
— A niech cię Bóg broni! Jeszcze czego? Gardło bym stracił; a ja jestem wierny 
sługa najjaśniejszego króla Karola 
Gustawa, a od ciebie pachnie jakoś zdradą. Kat wie, czyś ty Rafałowicz, może 
tylko jakie spektrum, które przybrało 
na się posturę pana Rafałowicza, bo i to bywa na świecie, a po tych lochach to 
mary ciągiem chadzają.
Pan Rafałowicz odwrócił się do stojących wciąż w milczeniu chłopców i rzekł:
— Zgłupiał człowiek z kretesem. To jest jespan Żórawski, burgrabia zamkowy, i 
widno Szwedy go za coś do 
karceresu osadzili i w łańcuszki zakuli. W tym nieszczęściu stary zgłupiał i 
stchórzył. Zapalcie no pochodnie; niech 
nam się przypatrzy, to się przekona, że my nie żadne, mociumpanie, spektra, ale 
katolicy o krwi i kościach.
Zapalono więc pochodnie i pan Rafałowicz znowu chciał się zbliżyć do szpary w 
deskach, gdy Żórawski głosem 
grobowym zapytał:
— Maro, czy znikłaś? Jeżeli nie, to w imię Boże klnę cię, giń, przepadnij!
— Panie Żórawski — ozwie się na to pan Rafałowicz — spójrz no, jegomość, czy my 
jesteśmy mary, czy ludzie?
Zabrzęczały łańcuchy, zazgrzytały ponuro, dał się słyszeć szept:
— W imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego. Amen. 
Więzień widocznie zbliżył się do szpary w deskach, bo po chwili rzekł:
— Jużcić prawda, że mi aćpan wyglądasz na mego kuma, jespana Mikołaja 
Rafałowicza, co na komornym w 
kamienicy cyrulika Sebastiana siedzi. Żali jednak mogę znowu
zmysłom wierzyć? Żali nie jest to diabelskie, tfu! — tu splunął głośno — 
omamienie? Po tych lochach diabli harce co 
dzień wyprawiają. Bo skądeś się ty tu wziął, jeżeli jesteś nie marą, ale 
człowiekiem?
— Przyszedłem lochami.
— Lochami? Hm! hm! może to być, bo mnie budowniczy nieboszczyka króla 
Władysława, Włoch... A prawda! Jeżeliś 
ty jest naprawdę Rafałowicz, to powiedz, jak się ten Włoch zwał?
— Silvio Ascoli i był moim szwagrem. I on to mi dał wiadomość, jakimi lochami 
można się dostać tutaj pod Zamek.
— Tak, to prawda, on mi to gadał, ale ja tam Włochom i innym też Angielczykom 
zgoła nie wierzę. To wszystko 
paliwody i olejkarze. Ale widno, że to prawda, skoroś ty tu przyszedł. Tak, tak! 
Postura jespana Rafałowicza, ale kat 
tam wie, czy to nie omamienie.
— Bój się Boga, panie Żórawski, cóż to może być za omamienie? Siedzisz w 
karceresie i my cię uwolnimy, jeno 
powiedz, jak się do ciebie dostać.
— Do mnie się dostać? A po co? Najjaśniejszy król Karol Gustaw i jego wódz 
niezwyciężony graf Wittenberg wiedzieli, 
za co mnie w łańcuszki zakuli. Musi być, że ja coś zbroiłem, ale co, dalipan nie 
wiem...
Zabrzęczały znów i zazgrzytały przeraźliwie łańcuchy, powłóczone po kamiennej 
posadzce lochu, co dowodziło
iż więzień od szpary odszedł, i gdy ucichł ów brzęk żelastwa, dał się słyszeć 
głos:
— Pyta mi się, jak się tu dostać do mnie? Żali mary potrzebują się dostawać 
gdzie? One wszędzie przenikają, jako 
nie z ciała, jeno z samych subtelności i mgieł złożone. A coś ty, jespanie, co 
masz posturę pana Rafałowicza, za mąż 
i za człowiek? Żali dzielny mąż nie łamie sam przeszkód? Hm! hm!...
Pan Rafałowicz ruszył ramionami, odszedł od szpary i szepnął: 
— Nie ma z nim co robić! Widocznie jest mente captus Słyszałem ja coś, że go 
Wittenberg zakuł w łańcuszki, ot i co 
zrobili z mądrego człowieka.
— Hm, proszę jegomości — ozwał się na to Kacper — on mi się nie wydaje taki 
głupi. Wszak sam powiedział, że 
dzielny mąż sam łamie przeszkody. To znaczy, że nie ma nic przeciw temu, żebyśmy 
się do niego dostali, jeno bez. 
jego pomocy. On się boi i tchórzem jest podszyty.
— To pewna. Męczyły go widno te Szwedy i zamęczyły. Nie ma innej rady, tylko 
trzeba wyłamać te deski, bo i 
wyjścia stąd innego nie ma. Ale zastanówmy się, jak to uczynić, boć wielkiego 
hałasu nie można robić.
— O laboga! laboga! — jęknął nagle Maciek. — Moja matuś, matuś moja, także 
siedzi w tym karceresie? O rety, rety!
— A kto tam tak płacze za matką? — spytał nagle Żórawski.
— Uwięzili tu w Zamku starą kramarkę Madejową, co miała budę podle ratusza.
— A wiem, wiem... mówił mi o tym FrytjoF... takie psie
imiona mają te Szwedy... ale ja jestem wiemy sługa najjaśniej...
— Jegomość, jegomość — przerwał nagle Maciek rzucając się ku deskom —to jegomość 
wie o mojej matusi?
— O Madejowej, kramarce?— Tak.
— Wiem. Ona siedzi w łańcuszkach niedaleko i mają podobno brać ją jutro na męki. 
Ale ja jestem wierny sługa...
— Na męki?— wrzasnął strasznym głosem Maciek podnosząc pięście i potrząsając swą 
rozczochraną czupryną.—Na 
męki! Nie dam! nie dam!
To rzekłszy oparł się plecami o deski, nogi zarył w ziemię, na czoło i kark 
wystąpiły mu pręgi od natężenia tak 
silnego, ze deski zatrzeszczały i cała owa drewniana ściana zachwiała się. 
Kacper i Kazik widząc to, co żywo skoczyli 
mu na pomoc i niebawem ściana ze strasznym hukiem runęła, a z nią wszyscy, trzej 
chłopcy.
ROZDZIAŁ XVIII
W KTÓRYM MACIEK JESZCZE JEDNEGO SZWEDA WYPRAWIA NA TAMTEN ŚWIAT
Trzask łamiących się desek, przeraźliwe krzyki Maćka i innych, zgaszona w upadku 
latarka, głośno wypowiadane 
przerażenie pana Żórawskiego i potrząsanie przezeń łańcuchami wytworzyły w tym 
ciasnym podziemiu taki zamęt, że 
pan Rafałowicz, który stał z boku i patrzał na to wszystko, nie mógł się zrazu 
opamiętać i nie wiedział, gdzie się 
obrócić, co robić i komu nieść pomoc.
Ale najprzód z tego stosu desek, nóg i głów ludzkich wydobył się Kacper, 
powstał, otrząsł się i mruknął:
— A niech cię wciórności!
Potem zerwał się Kazik, obmacał się, poprawił czuprynę i rozglądając się za 
czapką, która gdzieś się zawieruszyła, 
rzekł:
— No! niech no mi się moja czapka nie znajdzie, nadrę ja łba Maćkowi!
Na koniec gramoląc się ciężko, stękając i jęcząc, wychyliła się rozczochrana 
głowa Maćka z okrutnym siniakiem na 
czole, potem ręce, wreszcie cały korpus. Wstał, obmacał się po ciele, jak gdyby 
się chciał przekonać, czy mu się jaki 
kawałek gdzie nie zapodział, i jęknął:
— O laboga, laboga, a tom się zmachał! Reta, myślałem,
co już żyw nie jestem
— Gdzie moja czapka? — spytał nagle Kazik.
— A nie wiem!
— Nie wiesz, gamoniu zatracony? Masz!
I potężnego kułaka wymierzył w bok Maćka.
— Nie bij! Com ci winien?
Ale w tejże samej chwili rozległ się głos pana Żórawskiego:
— Bodajże was zabito! A toście narobili galimatiasu. Co teraz będzie, jak 
przyjdzie Frytjof?... Psie imioniska mają te 
Szwedy, ale ja jestem wierny sługa króla imci Karola Gustawa...
— Panie Żórawski — zawołał pan Rafałowicz przebierając się z ciężkością przez 
stos desek — poznajeszże mię teraz? 
Żali duch jestem, czy też twój kum, Mikołaj Rafałowicz?
Pan Żórawski, chudy, szczupły, zawiędły, z wielką szpakowatą brodą, w 
wyszarzanym kubraku, rzemieniem 
przepasany, z włosami długimi i rozwichrzonymi, spojrzał podejrzliwie na pana 
Rafałowicza i rzekł:
— Jużcić postawę masz Rafałowicza, ale kat cię tam wie! Tu w tych lochach różne 
przebywają licha. Może i ty jesteś 
takie Ucho, które przybrało na się figurę rajcy warszawskiego.
— No, co to o tym gadać! My tu zaraz uwolnimy cię z tych łańcuchów. Hej, Kazik, 
weź no się do tego!
— Uwolnicie mię? — zawołał pan Żórawski, a w oczach jego zajaśniał błysk 
radości, ale zaraz zgasł i głosem 
smutnym rzekł:
— Omamienie, to nic jeno omamienie!
— Ale żadne omamienie, powiadam waćpanu — 
zapewniał pan Rafałowicz — zaraz się przekonasz, że to prawda.
I w rzeczy samej Kazik zabrał się do oglądania łańcuchów i wydobywszy z kieszeni 
cienką piłkę, począł nią piłować 
kajdany. A pan Żórawski nie opierał się temu wcale, tylko gadał:
— Co powie na to Frytjofl
— Pal go kat, co nas tam jakiś Frytjof obchodzi! Boimy się jeno, żeby nas ten 
waćpana Frytjof nie zaszedł na tej 
robocie.
— O, to nie. On dopiero wieczorem zajdzie. Kajdany tymczasem pod zręczną i 
wprawną dłonią
Kazika piszczały przeraźliwie i piłka coraz głębiej się w nie zanurzała, a 
Żórawski, patrząc na to, prawił:
— Biorę waszmościów na świadków, że ja się tych łańcuszków nie tknąłem, bo ja 
jestem wierny sługa 
najjaśniejszego Karola Gustawa.
Po czym przypatrując się robocie Kazika, dodał:
— Ale toś ty, smyku jakiś, widzę, bardzo zręczny jesteś. Ty byś może i te drzwi 
żelazne, co tam oto są, także 
otworzył?
— Pewnikiem, że otworzę! — odpowiedział Kazik.
— Toś ty chwat!
— A gdzie to te drzwi prowadzą? — spytał pan Rafałowicz.
— Ciekawość pierwszy stopień do piekła - odrzekł na to pan Żórawski — i ja nic 
nie powiem, bom jest wierny sługa 
króla imci Karola...
— Tośmy już nieraz słyszeli i mógłbyś waćpan, jnociumpanie, dać pokój tej 
wierności.
- A nie mogę! Nie mogę. Kiedy jaśnie wielmożny pan gubernator, jenerał 
Wittenberg, bywało, zejdzie do mnie ze
swej sypialni, z której drzwiami ukrytymi można dostać się na te schody, które 
są za tymi drzwiami żelaznymi, i pyta 
po szwabsku: „No, Herr Zuraki — bo te Szwedy tak przekręcają nasze poczciwe, 
szlacheckie nazwiska — powiesz, 
gdzie ten loch prowadzi, co tam jest za tymi drzwiami żelaznymi? To ja, choć 
wiem, że loszkiem tym można wyjść 
nad Wisłę, gadałem, że nic nie wiem, jaśnie wielmożny jenerale, skądże bym ja to 
mógł wiedzieć, prawda?
— Oczywiście, skądże byś waćpan mógł to wiedzieć! — zawołał pan Rafałowicz 
kontent, że już nie potrzebuje się o 
nic wypytywać Żórawskiego, bo ten mu wszystko opowiedział. 
— Toteż ja nic nie wiem, nic nie wiem, a skoro Szwedy psubra... to jest, 
chciałem rzec, najwaleczniejszy naród na 
kuli ziemskiej, chcą się o tym dowiedzieć, to niech sami tam łażą... Ale bo to 
oni pójdą! Tchórze są, to jest chciałem 
powiedzieć, najmężniejsi są, hycle, ale ja jestem wiemy sługa najjaśniejszego 
króla imci Karola Gustawa, pana 
mojego miłościwego...
W tejże chwili łańcuszki przepiłowane przez Kazika spadły z łoskotem z rąk 
więźnia, on też obie te ręce złożył jak do 
modlitwy i podnosząc oczy w górę, zawołał: ....
— Niech mu ta Pan Bóg da to, na co zasłużył! Kazik zabrał się teraz do piłowania 
kajdan u nóg,
a tymczasem Maciek z Kacprem usiedli sobie na deskach i przysłuchując się tej 
rozmowie rozwinęli swoje tobołki i 
zabrali się do jedzenia, bo tą długą peregrynacją po podziemiach i licznymi w 
nich przygodami byli mocno 
wygłodzeni. Maciek jeno ciężko wzdychał i nosem głośno 
pociągał, ujrzawszy, że szczury zjadły mu niemal całą kiełbasę, zostawiwszy Jeno 
kawałek.
— O laboga, laboga! — mówił. — Cóż to za żerne kanalie. A żeby ich morowe! Zjeść 
głodnemu człowiekowi wszystką 
taką galantą kiełbasę z czosnkiem! O rety! rety! Już teraz jak obaczę szczura, 
to żeby nie wiem jak prosił i wąsami 
ruszał, zara hycla ubiję za moją kiełbasę.
I oglądając pozostały kawałek, mruczał:
— Jak to szelmy ogryzły. Obrzydzenie człeka bierze! Obrzydzenie to jednak nie 
przeszkadzało mu, że cały ów 
kawałek zjadł z wielkim smakiem.
Przez ten czas Kazik pracował ciężko i niebawem łańcuszki z nóg pana Żórawskiego 
spadły. Wyswobodzony od 
więzów wyprostował się, przeciągnął, kopnął nogą z gniewem łańcuchy i począł 
przechadzać się z widoczną ulgą po 
piwnicy. Ale nagle stanął przed panem Rafałowiczem i spytał:
— I cóż wy tu myślicie robić?
— Chcemy teraz te drzwi otworzyć.
— To dobrze. A potem?
— Potem wskażesz nam waćpan ów loszek, który prowadzi do Wisły.
— A to na co? Ja jestem, masz jespan wiedzieć, wierny sługa króla imci Karola...
-- Słyszałem to już, ale cóż to ma do wierności waszmościnej?
— Prawdaj dobrze gadasz... ale co ty nie masz dobrze gadać? Od tego jesteś rajca 
na ratuszu, żebyś gadał. Kat 
zresztą wie, czy to wszystko nie omamienie. Tu różne mary chodzą po lochach i 
sam jaśnie wielmożny gubernator 
Wittenberg powiadał mi, że go mary nawiedzają...
A wtem Maciek, który pilnie słuchał całej tej rozmowy, zajadając głośno i 
łakomie suchy chleb (bo resztki po 
szczurach pozostałej kiełbasy dawno już połknął), rzekł:
— Ja mam białą, długą opończę. Jak noc zapadnie, to się w nią ubiorę i pójdę po 
tych za drzwiami schodach do 
sypialni tego zamorskiego Szweda i takiego mu fernepiksu zadam, że Angielczyk ze 
strachu zamrze. I to będzie za 
moją matuś.
I przypomniawszy sobie swoją matuś, nuż zaczął krzyczeć:
— O laboga, laboga, moja matuś!
Pan Rafałowicz, który wysłuchawszy projektu Maćka, nagle położył palec na 
ustach, dając mu tym znak, żeby 
milczał, gdy Maciek począł zawodzić o swej matusi, starał się go uspokoić, ale 
widocznie miał głowę czym innym 
zaprzątniętą i coś pilnie rozważał.
Wreszcie powziął jakieś postanowienie, bo zwrócił się do pana Żórawskiego i 
rzekł:
— Waćpan wiesz, że król jegomość nasz, Pomazaniec Boży Jan Kazimierz, z wielką 
potencją zbliża się do Warszawy?
— A wiem, bo mi o tym gadał Frytjof... psie imioniska mają te Szwedy.
— I że król przypuści szturm do miasta?
— Niech mu Pan Jezus pomaga, to. jest, chciałem powiedzieć... niech Pan Bóg temu 
dopomaga, kto chce dobrze, bo 
ja jestem wierny poddany najjaśniejszego króla Karola Gustawa, mego miłościwego 
pana.
— Wstydziłbyś się waćpan takie rzeczy gadać! — zawołał pan Rafałowicz. — Żali to 
godzi się szlachcicowi polskiemu 
czcić w najezdniku króla, kiedy własny, wolnymi głosy obrany, żyje i panuje?
— Hm!... na wolności tobyni inaczej gadał, ale tu, widzisz jespan, ja jestem 
wiemy i pokorny sługa króla imci Karola 
Gustawa.
— No, to staraj się waćpan być na wolności. Już przecie kajdanów nie masz, teraz 
trzeba pomyśleć o tym, żeby się 
stąd wydobyć. Chłopcy — dodał pan Rafałowicz zwracając się do swych trzech 
kompanów — trzeba się zabrać do 
tych drzwi jak najprędzej, bo mi się widzi, że już pod wieczór się ma i lada 
chwila może ten jakiś Frytjof nadejść, a 
wtedy...
Jeszcze nie skończył, gdy nagle Żórawski wyciągnął swą długą, prawdziwie żurawią 
szyję i kładąc palec na usta, 
syknął z widocznym przerażeniem w oczach:
— Tss! Frytjof idzie!
To rzekłszy, z nadzwyczajną zwinnością, jak na tak wymęczonego starca przystało, 
skoczył w kąt najciemniejszy 
piwnicy i tam owinąwszy się łańcuchami, przykucnął.
Wszyscy tymczasem skamienieli i stali niemi, przerażeni, nadsłuchując ciężkich 
stąpań po kamiennych schodach, 
stąpań, które z każdą chwilą stawały się głośniejszymi. Wreszcie ktoś zatrzymał 
się za żelaznymi drzwiami, wsunął 
klucz w zamek i począł ze zgrzytem nim obracać i odsuwać ciężkie zasuwy. I było 
słychać tylko zgrzyt i pisk tych 
zasuw zardzewiałych, i bicie serca oniemiałych z przerażenia peregrynantów. 
Wszyscy oni pozrywali się na nogi i stali 
z oczami wlepionymi w drzwi żelazne, jeden tylko Maciek zachował dawną swą 
postawę i najspokojniej, jakby go to 
nic nie obchodziło, gryzł chleb suchy i mlaskał przy tym zawzięcie językiem.
Aż na koniec wrzeciądze zostały odsunięte, drzwi skrzypiąc rozwarły się i żywy 
promień światła padł do piwnicy.
We drzwiach stał Szwed ogromny w łosiowym kaftanie, kapeluszu szerokim ze 
skrzydłami, butach palonych, z 
rapirem przy boku. W jednym ręku trzymał latarkę, a w drugim niósł kpnew wody i 
bochenek chleba czarnego pod 
pachą. Wszedł, podniósł latarkę do góry i ujrzawszy trzech nieruchomych i 
niespodziewanych gości, stał przez chwilę 
oniemiały i zdziwiony.
Ale niedługo tak patrzał, bo nagle Maciek zerwał się z desek, na których 
siedział, i chwytając leżącą obok szpadę, 
którą już rano zakłuł Szweda, a którą Kacper zostawił na deskach, jednym skokiem 
swych bocianich nóg znalazł się 
przy rajtarze szwedzkim.
—-A tuś mi, hyclu! — krzyknął strasznym głosem i pchnął Szweda szpadą w samo 
serce. 
Ten jęknął, upuścił latarkę i dzban z Wodą, strzepnął rękami i runął jak długi 
na ziemię
ROZDZIAŁ XIX
W KTÓRYM JEST NIECO O PANU ŻÓRAWSKIM, O PŁASZCZU BIAŁYM MAĆKA I O GENERALE 
WITTENBERGU
Straszna scena zabicia Szweda zrobiła na wszystkich prócz oczywiście jej 
sprawcy, Maćka, i pana Żórawskiego, 
bardzo silne i bardzo przykre wrażenie. Stali nieruchomi i przerażeni, a Maciek, 
wyciągnąwszy ze zwłok Szweda 
szpadę, którą go przebił, obcierał z niej spokojnie krew i mruczał:
— To za moją matusię!
Nikt się na to nie odezwał i w tej piwnicy głuchej i na pół ciemnej panowało 
ponure milczenie, gdy nagle z kąta, gdzie 
dotąd siedział ukryty i skulony, wypadł imćpan Żórawski i skacząc, i potrząsając 
łańcuchami, które trzymał w ręku, z 
brodą i z włosem rozwianym, z okiem iskrzącym się, przypadł do drgającego 
jeszcze Szweda i począł mu odpinać od 
pasa długi rapir. Uczyniwszy to, broń starannie obejrzał, najprzód z wierzchu, 
potem dobył brzeszczot z pochwy i 
potrząsając nim, wołał:
— Mam miecz! Teraz się tych hultajów Szwedów nie boję! 
Nagle umilkł, wtulił głowę w ramiona, obejrzał się trwożliwie dokoła i syknął:
— Tss! ja zawsze jestem wierny sługa króla jegomości Karola Gustawa.
— Nie plótłbyś waćpan głupstw ze swym królem Karolem Gustawem — oburzył się pan 
Rafałowicz —. pięknie by ci 
twoją wierność wynagrodził obaczywszy tego oto trupa.
Pan Żórawski oparł się oburącz na rapirze i nachyliwszy się nad zwłokami Szweda, 
prawił:
— Widzisz, Frytjof, na co ci to przyszło! A byłeś dumny hardy, jakbyś wszystkie 
królestwa pojadł. Hm! gadałeś, 
zatracona duszo szwedzka, że Polacy to lichy naród, a oto iśmiercił cię nie mąż 
polski i nie szlachcic, jeno wyrostek
łyczek. Na taki ci koniec przyszło, mój Frytjofie, coś psie miał nazwisko i po 
psiemu żyłeś. Ja bym ci...
Ale w tym miejscu przerwał mu tę przemowę Maciek, który zbliżył się i trącając 
Żórawskiego w ramię, rzekł:
— Nie bańdurzyłbyś jegomość po próżnicy, jeno lepiej powiedz, gdzie jest moja 
matuś.
Pan Żórawski wyprostował się i spojrzał na Maćka takim vzrokiem, jakby go 
pierwszy raz widział, i przypatrzywszy 
mu się dobrze, rzekł:
— A! toś ty, coś Frytjofa uśmiercił?
— A ja. O laboga, żeby tak o co, jak o tych hyclów Szwedów! I czegóż jegomość na 
mnie patrzysz, jakbyś mię zjeść 
chciał? Gadaj no, jegomość, gdzie jest moja matuś?
— Twoja matuś? Ano... prawda. Kat tam wie, czy to vszystko nie jest omamienie. 
Bo czy to może być, żeby Frytjof 
nie żył i żeby te drzwi były otwarte?
— Mój mości Żórawski — wtrącił zniecierpliwiony tym vszystkim pan Rafałowicz — 
drzwi otwarte w rzeczy samej czas 
już wielki, żebyś nas stąd wyprowadził. Bo jak tam la górze obaczą, że ten twój 
Frytjof nie wraca, to gotowi
tu przyjść kupą i nas wszystkich pobrać jak baranów i w łańcuszki okuć.
— Ty, rajco miejski, dobrze fajcujesz, ani słowa, choć ty mnie nie przekonasz, 
że to nie jest omamienie. Może to 
diabeł przybrał na się posturę rajcy miejskiego, pana Rafałowicza?
— Tfu! — splunął Rafałowicz — ten człowiek jest szalony.
— Jegomość — zawołał Maciek trącając Żórawskiego — zaprowadź no mię do matusi!
— Do twojej matusi? Ki licho! Do kramarki Maciejowej.
— Tak!.
— A jakże ja cię do niej zaprowadzę, kiedy ona siedzi w loszku za żelaznymi 
drzwiami.
— O laboga! laboga! Za żelaznymi drzwiami, powiadasz jegomość?
— Ą tak powiadam.
— O rety! rety, ludzie, rety!.
— Cichaj, cebulo! — syknął Kazik i zwracając się do Żórawskiego, rzekł:
— Wszelako prowadź nas jegomość. My te drzwi wywalimy.
— Ale — wtrącił Maciek.
— Hm! mocni wy jesteście — ani słowa, i dlatego ja to gadam, bo może zły 
przybrał waszą posturę. Ale powiadam ci, 
smyku, żebyś ty był tak mocny jak całe piekło, to onych drzwi nie wywalisz.
— A dlaczego? — spytał Maciek.
— Dlategoże one są niedawno ukute z rozkazu samego jaśnie wielmożnego 
gubernatora generała Wittenberga i 
osadzone w odrzwiach kamiennych. Strasznie mocno. Ale
czekajcie... ja wam coś powiem, bo chociaż widzi mi się, że to jest omamienie, 
wszelako nie mam łańcuszków na 
nogach i rękach i też ten hycel Frytjof leży tu krwawy, więc może wy nie 
jesteście żadne mary, jeno ludzie katoliccy, 
co?
— O laboga, laboga, jak też jegomość plecie trzy po trzy! — zawołał Maciek. — 
Czy jegomość nie widzi, że my 
jesteśmy katolicy? Niech no jegomość nie bańdurzy, jeno gada, jak te drzwi 
żelazne, za którymi matuś!...
Tu przerwał i nuż jęczeć strasznym głosem:
— O laboga, laboga, matuś moja, matuś! O reta, ludzie reta!
Płakał rzewnymi łzami, ręce łamał i nosem głośno pociągał.
— Cichaj, cebulo! — krzyczał Kazik.
— Uciszże się, do paralusza! — zawołał pan Rafałowicz. — Jeszcze nam tu swymi 
krzykami Szwedów na kark 
sprowadzisz! Stulże raz tę gębę, do stu par katów!
Maciek przerażony groźną miną pana Rafałowicza, a więcej jeszcze kułakami 
Kazika, ucichł, jeno obcierał oczy z łez i 
głośno szlochając mruczał do Kazika:
— Nie bij! Com ci winien?
— Teraz — rzekł pan Rafałowicz zwracając się do Żórawskiego — powiedz waćpan, 
coś miał powiedzieć o tych tam 
drzwiach żelaznych.
— Hm! mądryś ty rajca na ratuszu, ale ja mądrzejszy tu w lochach pod Zamkiem. 
Otóż ja tobie, powiem, że tych 
drzwi inaczej otworzyć nie można, jeno kluczem.
— Owa, jaka mi mądra rada! — zawołał pan Rafałowicz, który był gniewny i 
zniecierpliwiony tym wszystkim. — To i 
dziecko wie, że najłatwiej otwierać drzwi kluczem. Ale skądże waćpan weźmiesz 
tego klucza?
— A wezmę!— zawołał pan Żórawski i po chwili dodał:
— Niech tam co chce będzie, bo chodem ja wierny sługa króla imci Karola 
Gustawa...
— Tfu! oszalał z tym swoim heretyckim królem! — mruknął pan Rafałowicz.
— Wszelako — ciągnął dalej Żórawski — wyście mi swojaki i tę też Maciej ową 
kramarkę znałem, pyskata baba bo 
pyskata, ale poczciwości rzetelnej...
— A niech jegomość nie wydziwia na moją matusię — porwał się Maciek — bo jak 
Pana Jezusa kocham, nie zdzierżę, 
jeno prać będę, aż wióry polecą...
— Cichaj, cebulo! — syknął Kazik i potężny kułak padł na plecy Maćka.
— Nie bij! Com ci winien?
— Otóż tedy — mówił dalej pan Żórawski zamyślony mocno i stąd zapewne nie 
zważający na pogróżki Maćka—
powiem wam, że ten klucz i inne klucze od bram, komnat i więzień zamkowych za 
wżdy na noc pod poduszkę chowa 
imćpan Manderstorna, który jest przy jaśnie oświeconym gubernatorze Wittenbergu, 
niby jego adlatus. Otóż tam są 
te klucze. 
— I cóż nam z tego przyjdzie — zawołał pan Rafałowicz — żeś nam waćpan o tym 
powiedział? Przeto tych kluczy 
mieć nie będziemy i starej Maciejowej nie uwolnimy.
— O laboga! laboga! — jęczał Maciek.
— Hm! waćpanu się widzi — ozwał się na, to Żórawski — że skóro cię łyczko wie 
warszawscy wybrali na rajcę do 
ratusza, toś już wszystkich mądrości się obłykał.
widzisz, ja tobie powiem szlacheckim rozumem, który zawżdy jest lepszy od 
mieszczańskiego, że te klucze mieć 
można.
— A jak?
— Wykraść je!
— Ej — pan Rafałowicz machnął ręką i odwrócił się dając tym poznać wyraźnie, że 
z panem Żórawskim nie ma
o czym gadać.
— A nie żadne ej, jeno tak! — zawołał pan Żórawski
i chwytając Maćka za rękę, spytał:
— Tyś syn kramarki Madejowej? - A ja.
— To słuchajże mię pilnie.
To rzekłszy pociągnął Maćka naprzód, przeskoczył rozciągniętego we drzwiach 
trupa Frytjofa i wyciągając rękę, 
szepnął:
— Widzisz te schody?
Wszyscy zaciekawieni, znudzeni wreszcie tak długim pobytem w tym lochu i 
strasznym widokiem trupa szwedzkiego, 
poszli za nim, patrzyli i słuchali pilnie tego, co pan Żórawski prawił. Gdy więc 
Maciek powiedział, że widzi schody, 
które istotnie z kamienia wykute wiodły gdzieś na górę, Żórawski rzekł:
— Tymi schodami, co je jeszcze za książąt mazowieckich tu zbudowano i tędy 
chadzały różne czarownice do 
ostatnich Piastów: Janusza i Stanisława — można się dostać do komnat jaśnie 
wielmożnego gubernatora 
Wittenberga. Tam są drzwi ukryte w ścianie i jak naciśniesz guzik, zaraz się 
otworzą. Otóż w antykamerze, na 
obozowym łóżku składanym, sypia imćpan Manderstorna i pod poduszkę
skórzaną kładzie sobie klucze. Zrozumiałeś? A wy zrozumieliście?
— Jużcić — odpowiedział za wszystkich pan Rafałowicz — to, co waćpan mówisz, 
łacno zrozumieć. Ale cóż nam z 
tego, że wiemy, gdzie są te klucze, kiedy ich przecie spod poduszki pana 
Manderstorny nikt nie wyciągnie?
— Hm! to już wasza rzecz. Aleja wam coś powiem. Po tych lochach różne mary 
chodzą, dusze pokutujące, a może i 
sam antychryst. Toteż ja myślę, że i wy jesteście takimi marami, które posturę 
ludzką przybrały. Bywa to, bywa.
— Ale co też jegomość plecie! Co my za mary! — zawołał Maciek. 
— Ano...janiewiem,aletobywaiSzwedy...tojest,rzec chciałem, jaśnie wielmożny 
gubernator Wittenberg wie
0 tych marach i sam słyszałem, jak gadał, że go czasem nawiedzają i dręczą. A 
przy tym oni tam śpią mocno, bo 
rano wstają teraz, bo się boją wojska Rzeczypospolitej, powiadam wam.
— To prawda. Ale cóż owe klucze? — pytał pan Rafało-wicz.
— A cóż? Słyszałem, jak ten wyrostek — tu wskazał na Maćka — co ma gębę tak z 
przeproszeniem głupią jak dynia, 
powiadał, że się przebierze w ten oto biały płaszcz
i pójdzie straszyć jaśnie wielmoż...
— Już wiemy, Wittenberga — przerwał zniecierpliwiony pan Rafałowicz.
— To właśnie, jaśnie oświeconego generała Wittenber ga — ciągnął nie zbity z 
tropu Żórawski — niech więc idzie i 
klucze zabiera.
— A pójdę! — zawołał Maciek. — Co nie mam iść! Wielka rzecz! O laboga, laboga, 
raz kozie śmierć.
I począł pośpiesznie nadziewać na siebie płaszcz, ale Żórawski go powstrzymał.
— Powoli, powoli, nie teraz. Jak północ wybije na półzegarzu zamkowym, to wtedy 
pójdziesz. I to niebawem nastąpi, 
bo noc już jest od dawna, skoro Frytjof przyszedł... Uśmierciłeś go, 
uśmierciłeś, szkoda tylko jego duszy heretyckiej, 
że pójdzie na wieczne męki.
Umilkł i rzekł:
— Teraz zaś chodźcie za mną, tu Szwedy niedługo zejdą szukając Frytjofa. 
Zaprowadzę was w takie.miejsce, gdzie 
nas nikt, choćby nie wiem jak szukał, nie wykryje! I powiem wam, że mi wszystko 
jedno, czy wy mary jesteście, czy 
też prawowierni katolicy. Ja was się nie boję, i koniec.
ROZDZIAŁ XX
JAKO MACIEK ZOSTAŁ BIAŁĄ MARĄ I CO Z TEGO WYNIKŁO
Pan Żórawski jednak przed wyruszeniem wziął zwłoki biednego Frytjofa i wciągnął 
do piwnicy, po czym drzwi żelazne 
zamknął starannie na klucz, który tkwił w zamku, i klucz ten zabrał ze sobą.
— Będą myśleli te inne Szwedy jak tu przyjdą, że Frytjof zostawiwszy mi żywność 
poszedł sobie gdzieś, i tym 
sposobem kilka godzin będziemy mieli czasu. A co, panie rajco mieszczański, czy 
głowa szlachecka nie lepsza od 
waścinej?
Pan Rafałowicz nic na to nie odrzekł, jeno ramionami ruszył, choć w głębi duszy 
musiał przyznać, że imć pan 
Żórawski mądrze to wykalkulował.
Na koniec ruszono naprzód z panem Żórawskim na czele, który drogę pokazywał. 
Szli lochemwąskim, po dnie 
którego woda nieczysta i cuchnąca płynęła, tak że Maciek co chwila nos zatykał i 
wołał:
— G rety! rety... nos mi odpadnie!
Ale że to wszystko na świecie ma swój koniec, więc i ta peregrynacja po 
niepachnącym lochu skończyła się. Pan 
Żórawski skręcił po paru schodkach do jakiejś niewielkiej piwniczki, tu odnalazł 
małe drzwi żelazne, na zasuwę jeno
zamknięte, otworzył je ze strasznym zgrzytem, bo były zardzewiałe, i zatrzymując 
się rzekł:
— Ten loch i te drzwi budował jeszcze król Zygmunt August i tędy, kiedy chorzał 
na podagrę i chiragrę wprowadzano 
doń skrycie babę. czarownicę, wielkiego ożoga, która uroki zeń odczyniała. Tędy 
też chadzał do króla mistrz 
Twardowski, co wywołał ducha królowej Barbary. Potem zapomniano o tym lochu i 
kanał weń wpuszczono, a o tych 
drzwiach, to jeno ja jeden wiem, bo mi je pokazał mój ojciec nieboszczyk, który 
też, jako wiadomo wszystkim, był 
burgrabią tego Zamku, tak jako ja. No, chodźcież dalej.
Chyłkiem musiano się przeciskać przez niskie i wąskie drzwiczki, co zwłaszcza 
dla korpulencji pana Rafałowicza było 
dość trudnym i spocił się jak mysz przy tej operacji. Zaraz za drzwiami były 
schody, którymi idąc dostali się wreszcie 
do izby niewielkiej, naokoło mającej okienka, przez które zaglądało światło 
księżyca i noc było widać, i gwiazdy na 
niebie, a na ziemi w oddali, poza drzewami wirydarza królewskiego, srebrną 
wstęgę Wisły. Z drugiej strony okna 
wychodziły na jeden z dziedzińców zamkowych, na którym włóczyło się mnóstwo 
żołnierstwa szwedzkiego i armaty 
stały.
Widok świata Bożego, którego od tak dawna nie oglądali czterej peregrynanci i 
pan Żórawski, ucieszył wszystkich 
niezmiernie. Każdy cisnął się do okien, żeby się napatrzyć na szerokie 
pozawiślańskie rozłogi, na Pragę, poza którą 
błyszczało mnóstwo ogni, jasną łunę dokoła rzucając.
— Co to może być? — spytał Kacper.
— Hm! — odrzekł pan Rafałowicz przypatrując się pilnie — ani chybi, to jakiś 
obóz wojskowy.
— Pewno, że to obóz! — zauważył Kacper.
— A może to król Jan Kazimierz przyciągnął już pod Warszawę? — mówił pan 
Rafałowicz. — I pewnikiem to tak jest, 
bo przecie nie słyszeliśmy, żeby jakie wojska przyszły pod Pragę. No, chłopcy, 
trzeba nam się śpieszyć, bo może już 
jutro król szturm przypuści do murów miasta. Pan Żórawski powinien nas zaraz 
stąd wyprowadzić.
— A wyprowadzę, jeno się te hycle Szwedy pośpią, choć jeżeli to tam jest obóz 
króla Jana Kazimierza, to im nie do 
snu teraz. A ja, lubo w karceresie byłem wierny sługa króla Karola Gustawa, to 
teraz, kiedy jestem wolny i kiedy mi 
się jeno żywnie spodoba, stąd wyjść mogę, pluję na zamorskich królów!
— Przecie waszmość rzekłeś mądre słowo — odezwał się na to pan Rafałowicz — i ja 
rozumiem, że trzeba nam stąd 
jak najprędzej uciekać. — Stał i rozglądał się po izdebce, która była wąską, 
niską i pustą, jeno w kącie sterczała 
prosta ława, na której zaraz, zmęczony mocno, usiadł.
Zapanowało milczenie, bo wszyscy powtykali głowy w okna, przypatrując się owym 
ogniom za Pragą gorejącym, gdy 
nagle rozległo się szlochanie i głośne pociąganie nosem Maćka.
— A ty czego beczysz? — spytał pan Rafałowicz.
— A bo... a bo — szlochał Maciek — jegomość chce uciekać i zapomina o mojej 
matusi. A ja, niech co chce będzie, 
niech mnie Szwedy uśmiercą, a bez matusi stąd nie wyjdę, nie wyjdę, i koniec! O 
laboga, laboga!
— Dobry z ciebie syn, Maćku — odrzekł pan. Rafałowicz — i Bóg ci to wynagrodzi. 
Jużcić, dobrze by było, żebyśmy 
twoją matkę oswobodzili, ale nie wiem, azali czasu nam na to starczy. My jeszcze 
tej nocy musimy popłynąć na 
Pragę, żeby królowi jegomości donieść o owych lochach, któreśmy z takich trudem 
przebyli, a przecież to są 
ważniejsze sprawy jak oswobodzenie twej matki, która i tak wolną będzie, jak 
nasi Szweda wypędzą. Teraz noce są 
krótkie...
— O laboga, laboga — jęczał Maciek — co też to jegomość gada! Wolną będzie, 
kiedy ją jutro na męki brać mają. Co 
będzie, to będzie, ja się stąd bez matusi nie ruszę!
— Proszę jegomości — wtrącił się Kazik —czy to my wszyscy potrzebni na Pradze? 
Wszak ci dość będzie, jak jeden 
tam popłynie i królowi o wszystkim powie.
— Hm... jużcić twoja prawda i nawet łacniej będzie jednemu przemknąć się przez 
Wisłę, ile że Szwedzi pewnikiem 
strzegą przewozów...
— To fracha! Pływam jak ryba i przepłynę bez łodzi! — zawołał Kazik. — Więc ja 
się puszczę, a jegomość z Kacprem, 
Maćkiem i panem Żórawskim przez ten czas. uwolnią starą Maciejową.
— O rety, rety! — wołał Maciek. —Jegomość gada, że naszych tymi lochami 
przeprowadzi. Figę malowaną! Anie 
zawaliły się to lochy, kiedy Szwedy do nas strzelali? Jakże jegomość tamtędy 
naszych przeprowadzi?
— To prawda i ja już o tym myślałem, ale zawżdy naszych będzie można lochami 
doprowadzić do Furty Bocznej i 
wylazłszy tamtędy, będą już w mieście. Ale co to o tym gadać! Co ja myślę, to 
myślę. Teraz jeno rzeknę, że Kazik 
musi popłynąć na Pragę, a my...
W tejże chwili na wieży zamkowej zegar począł bić godzinę, chrapał, jęczał 
biedaczysko, ale wśród ciszy, która od 
niejakiego czasu zapanowała na dziedzińcu zamkowym, każde jego uderzenie 
brzmiało rozgłośnie. Wszyscy poczęli 
liczyć i naliczyli dwanaście.
— Północ! — szepnął Kacper.
Pan Żórawski, który przez cały czas powyższej rozmowy stał przy oknie od strony 
dziedzińca i zgoła się do niej nie 
mieszał, nagle teraz się odwrócił i rzekł:
— No... Szwedy się pospały, jeno straże chadzają. Możemy iść do pana 
Manderstorny.
— Więc idź, Maćku — rzekł pan Rafałowicz — a my tu poczekamy na was.
— Chwała Panii Jezusowi niech będzie! — zawołał Maciek i pośpiesznie począł na 
siebie nadziewać białą opończę. 
Chociaż Maciek był chłopak wysoki, jednakże opończa, skrajana widocznie na 
ogromnego rajtara, bo gwardia króla 
Jana Kazimierza z samych olbrzymów się składała, zakryła go całkiem i z tyłu 
niby ogon się wlokła. Skoro jeszcze 
Maciek nadział kaptur na głowę, to wyglądał przy blasku miesiąca jak prawdziwe 
widmo.
Pan Żórawski chodził koło niego i opatrywał go na wszystkie strony, wreszcie 
rzekł:
— Dobrze jest, ani słowa. Dopiero to strachu narobisz tym hyclom Szwedom. Oni tu 
ciągle jeno gadają o białej 
marze, co chodzi po Zamku. Chodzić, ona chodzi, bo to ją i mój ojciec 
nieboszczyk, i król Zygmunt widział raz, ale to 
ma być niewiasta, a ty jesteś chłop i nie żadna mara. Ale czekaj no, ja cię 
jeszcze lepiej ubiorę. Dobrze, żem sobie 
przypomniał.
To rzekłszy, żwawo schylił się pod ławę, na której ciągle odpoczywając siedział 
pan Rafałowicz, i wydobył stamtąd
garść węgli. Te potłukł na ławie na miał i tym miałem tak uczernił fizys Maćka, 
że wyglądał jak diabeł, a łyskając 
białkami oczów i czerwone usta wykrzywiając, miał minę tak straszną i zabawną 
zarazem, że się Kacper i Kazik 
pokładali ze śmiechu.
— Wezmę ja ten rożenek, com nim dzisiaj dwóch Szwedów naszpikował — gadał Maciek 
— jak się ongenerał 
zamorski jeno ruszy, zaraz i jego zadźgam.
— Maćku — odrzekł na to poważnie pan Rafałowicz — dobrze czynisz, mociumpanie, 
że bierzesz ze sobą broń, bo nie 
wiadomó,.co tam za termin przypaść na ciebie może, ale ja ci powiadam, nie 
używaj tej broni, chyba w 
ostateczności. Nie po to idziesz, żebyś Szwedów rzezał, jeno żebyś matkę 
oswobodził, a lepiej będzie dla niej, dla 
ciebie i dla nas, jeżeli tego dokonasz cicho i spokojnie. Czy mię rozumiesz, 
Maćku?
— O laboga, co nie mam rozumieć? Kiej jegomość nie chce, bym dźgał Szwedów, to 
ich dźgać nie będę.
Mówił tak, ale widocznie o tym nie myślał, jeno zwracał się ciągle do Kacpra i 
Kazika i oczami strasznie przewracał, -
język pokazywał i ponure ryki ze siebie wydawał. Ale to zgniewało pana 
Rafałowicza, bo wstał z ławy, podszedł do 
Maćka, trącił go przez łapę i rzekł: surowo:
— Nie wykrzywiałbyś gęby, gamoniu jakiś, a jeno słuchał, co ja ci mówię. 
Zabraniam ci zabijać śpiących, rozumiesz? 
Maciek, przestraszony trochę surowym głosem pana Rafałowicza, przestał 
błazeńskich min czynić i rzekł:
— Słucham jegomości. O laboga, laboga, skoro jegomość zakazują, to dobrze. Albo 
ja to rzeźnik czy Tatarzyn, 
żebym śpiących rzezał? Nie zadźgam. tego generała, co ma klucze, jeno mu je 
zabiorę, i tyle...
— Pamiętaj, żebyś tak uczynił, bo inaczej ty i twoja matka zginie.
— O rety, rety, moja matuś! ryknie Maciek tak głośno, że aż stojący przy oknie 
pan Żórawski, ciągle zapatrzony na 
dziedziniec, drgnął cały i skoczył, i zawołał:
— Czego to bydlę tak sie drze?!
— Cichaj, cebulo — sykną ł Kazik potężnym kułakiem uderzył Maćka w bok.
— Nie bij! Com ci winien?
— Zaprawdę, zaprawdę — zawołał pan Rafałowicz — trzeba być ostatnim baranem, 
żeby tak wrzeszczyć! Czyż nie 
widzisz, że możesz pobudzić Szwedów i nas wszystkich zgubić?
— A prawda! — zawołał ogłupiały Maciek. — Już nie będę, mój jegomościuniu, już 
nie będę.
— Z tego osła to nigdy nic nie będzie — rzekł Kacper—jeszcze nas wszystkich na 
zatracenie zawiedzie.
— Słuchaj no — odezwał się groźnie pan Żórawski — jak mi jeno piśniesz;to cię 
wsadzę do takiego lochu, z którego 
już nigdy świata Bożego nie ujrzysz. A teraz zbliż się i chodź za mną. Wasanowie 
tu czekajcie, rychło wrócimy, jeno 
zachowujcie się cicho, światła nie palcie i z okien nie wyglądajcie, boby was 
mogła straż dojrzeć, a wtedy wszystko 
przepadło. No, chodźmy!
Ruszył przodem na schody, a za nim Maciek plącząc się w długiej opończy, nieco 
skonfundowany, ale jednak nie na 
tyle, żeby aż zapomniał ó swych figlach. Już stojąc na schodach, odwrócił się 
nagle i tak strasznie łysnął białkami i 
wykrzywił się na Kazika i Kacpra, że ci nie mogli powstrzymać się od śmiechu. 
Jeden tylko pan Rafałowicz kwaśno to 
przyjął i rzekł:
— Błazen to oczywisty i lękam się, czy jakiego głupstwa nie zrobi.
To rzekłszy, gdy kroki pana Żórawskiego i Maćka zupełnie ucichły, owinął się w 
opończę i legł na ławie dla spoczynku 
po tylu przejściach i tarapatach. Za jego przykładem poszli obaj chłopcy, 
pokładli się z tobołkami pod głową na 
podłodze i wkrótce słychać było tylko ich oddech równy i głęboki. Obaj zasnęli.
 
ROZDZIAŁ XXI
JAKO MACIEK, ZDOBYWSZY KLUCZE, OBUDZIŁ PANA MANDERSTORNĘ
Maciek, gdy z panem Żórawskim, idącym przodem, zapuścił się znowu w lochy, od 
razu straci! humor, milczał i 
szedł zamyślony mocno. Pan Żórawski także nie był gadatywus, posuwał się 
naprzód, mrucząc coś pod nosem, co 
robiło w tych ponurych ciemnościach dość przykre wrażenie. Ale Maciek krzepił 
się tym, że czyni to wszystko i 
naraża się na tyle niebezpieczeństw dla swej matki, którą kochał gorąco, i 
dlatego szedł śmiało i za nic nie byłby 
się cofnął. Ciężko mu było nieco w owej długiej, białej opończy przemykać się po 
ciasnych przejściach 
podziemnych, zwłaszcza że pan Żórawski nie szedł, ale biegł przodem, więc jak 
mógł, podkasywał poły i wyciągał 
swoje długie nogi.
Tak przebyli po raz wtóry piwnice i dostali się na miejsce, gdzie za zamkniętymi 
drzwiami leżał trup Frytjofa z 
jednej strony, a z drugiej prowadziły schody kamienne do komnat gubernatora 
generała Wittenberga. Tu pan 
Żórawski zatrzymał się, żeby nabrać tchu, i zwracając się do Maćka, szepnął:
— Odpocznij sobie nieco i idź tymi schodami. Na górze
 
napotkasz drzwi, w których na samym środku jest guzik złocisty. Uważasz, co ja 
gadam?
— Olaboga, laboga, co nie mam uważać! We środku jest guzik złocisty, czy nie 
tak?
— Tak. Otóż zważ, co ci powiem. Gdy ów guzik błyszczący jak złoto naciśniesz, 
drzwi się cichuteńko otworzą i 
znajdziesz się w antykamerze jaśnie wielmożnego generała Wittenberga, w której 
na żelaznym obozowym łóżku śpi 
jego adlatus, pan Manderstorna. Szwedzisko to głupie, że tak powiem, i lubi na 
noc gorzałką się upijać, a potem śpi 
jako zabity. Tedy z łatwością mu wyciągniesz klucze spod poduszki. Gdyby się 
jednak obudził, co może się przytrafić, 
tedy udaj marę, jęcz i stękaj straszliwie i ziejąc z gęby ogień, nastaw ten oto 
rożen, który dzierżysz w ręku, jakbyś 
chciał pana Manderstornę przebić. Tedy on się przestraszy i ucieknie, a ty 
klucze zabrawszy, nie zwłócz, jeno co 
prędzej dawaj drapaka.
— A jak ten Szwed, nie ucieknie? — spytał Maciek. Tedy pan Żórawski zrobił 
straszną minę, zgrzytnął
zębami, kułak podniósł tak ruch nim wykonał, jakby kogo przebijał i syknął:
— Tak mu-zrobisz Po czym rzekł:
— Zrozumiałeś mię?
— Zrozumiałem, co nie miałem zrozumieć?
— No, więc idź z Bogiem, a spraw się dobrze.. Ja tu na ciebie czekać będę.
To rzekłszy usiadł sobie na schodach i wsparłszy głowę na dłoniach, a łokcie na 
kolanach, pogrążył się w tak głęboką 
zadumę, jak gdyby znajdował się we własnej izbie, a nie w ponurych podziemiach 
warszawskiego Zamku.
Tymczasem Maciek ruszył na owe schody, a serce mu bić
poczęło jak młotem, bo choć on tam nie bardzo był mądry, wszelako rozumiał to 
doskonale, że impreza, jaką 
przedsięwziął dokonać, jest bardzo niebezpieczną i łacno ją można życiem 
przypłacić. Szedł więc wolno, drapiąc się 
na owe oślizgłe od wilgoci schody, i rzecz dziwna czuł się tak zmęczonym, że co 
chwila musiał przystawać, by tchu 
nieco złapać. Z tym wszystkim za nic w świecie nie byłby się teraz cofnął; raz, 
że miał już taki charakter, że jak sobie 
raz co postanowił, to musiał wykonać, a potem, że tu szło o jego matkę, którą 
bardzo kochał. Szedł więc ciągle, 
zatrzymywał się, nadsłuchiwał, ale szedł i tak przyszedł do owych drzwi 
żelaznych, o których pan Żórawski 
opowiadał. Pod tymi drzwiami usiadł sobie, bo nogi pod nim dygotały, i począł 
bacznie się przyglądać wszystkiemu. 
Drzwi były żelazne, mocne, kute i staroświeckie, nieco tu i ówdzie przez rdzę 
zjedzone, a w ich środku błyszczał ów 
guzik, który nacisnąwszy można było drzwi owe otworzyć.
Jednakże Maciek, nim się do tego zabrał, wprzód począł słuchać, ażali tam za 
drzwiami jakiego głosu nie usłyszy, z 
którego mógłby poznać, czy pan Manderstorna śpi, czy też czuwa. Ale czy drzwi 
były zbyt grube i nie przepuszczały 
żadnego głosu, czy też w rzeczy samej w antykamerze nikogo nie było i pan 
Manderstórna spał, dość że wolno leżała 
niczym nie zakłócona, senna cisza.
Maciek postał jeszcze chwilę, jakby się namyślał, wreszcie zawołał z 
determinacją:
— Raz kozie śmierć!
I guzik nacisnął mocno. Drzwi natychmiast cicho, z lekkim, zaledwie dosłyszalnym 
zgrzytem otworzyły się i blask 
lampki, gorejącej na stole, na chwilę oślepił oczy Maćka, przywykłe do 
ciemności. Ale gdy na koniec mógł się 
rozejrzeć, zobaczył, że się
znajduje w antykamerze generała Wittenberga, o której mu opowiadał pan Żórawski. 
Wprost tajemniczych drzwi, w 
których stał teraz Maciek nieruchomie, widać było duży stół nakryty białymi 
ręcznikami, a na nim gorzała lampka, 
sterczały flasze, dzbany i kubki na pół wypróżnione, poprzewracane i po całej 
izbie unosił się mocny zapach gorzałki i 
wina. Widocznie pan Manderstórna oddawał się zwykłym swoim libacjom przed 
pójściem na spoczynek. Widok ten 
dodał Maćkowi otuchy. Naciągnął kaptur na głowę i wydobywszy szwedzką szpadę 
spod opończy, tak ją dzierżył, 
jakby kogo chciał przebić, i wszedł śmiało do izby.
Była ona duża i od gorejącego kaganka na stole słabo oświecona. Kaganek od 
chwili otworzenia przez Maćka 
tajemniczych drzwi chwiał się wskutek przeciągu powietrza i wszystko w tej 
izbie, na pół ukrytej w cieniach, zdawało 
się drgać i chwiać na wszystkie strony. W kącie, niedaleko drzwi prowadzących do 
komnat dalszych, na pustym łóżku 
składanym, zasłanym skórą łosiową, leżał na poduszce skórzanej imć pan 
Manderstorna, adiutant generała 
Wittenberga, i spał jak zabity. Był to mężczyzna ogromnego wzrostu, otyły, mocno 
łysy, z niewielkimi wąsikami i 
takąż kozią bródką. Leżał na łóżku na wznak, ubrany zupełnie, zrzucił tylko ze 
siebie kaftan łosiowy, który obok 
wisiał na stołku, i buty z ostrogami, które walały się po kamiennej posadzce. Na 
stoliku tuż przy łóżku leżał cienki 
jego miecz i dwa pistolety.
Spał mocno, chrapał i sapał donośnie, co w ciszy, jaka panowała w izbie robiło 
wrażenie, że ktoś miechem dmuchał. 
Mimo to nikt nie mógł zapewnić, czy pan Manderstorna nie obudzi się nagle, toteż 
Maciek, rozejrzawszy się po całej 
izbie, przybrał straszną minę i ze szpadą
przygotowaną do pchnięcia, ruszył, jak mógł najciszej, naprzód. Nie lada to była 
sprawa sięgnąć pod poduszkę, na 
której głowa tego olbrzyma spoczywała, ale Maciek, raz już zdecydowawszy się na 
ten krok, nie myślał wcale się 
cofać.
Już był tuż przy łóżku i wyciągnął rękę, by ją wsunąć pod poduszkę, gdy nagle w 
ciszy nocnej rozległ się spiżowy 
dźwięk zegara, umieszczonego na wieży, co ją król Zygmunt III wybudował i która 
też zwała się „Zygmunto-wską”. 
Zegar był stary, bo pamiętał panowanie pierwszego Wazy, skrzypiał i jęczał 
posępnie, napełniając milczenie nocy 
poważnym i smutnym dźwiękiem spiżu. Maciek na ten dźwięk przystanął i począł się 
wsłuchiwać i liczyć uderzenia 
zegara. Naliczył pięć — to jest cztery kwadranse i pierwszą godzinę.
Było więc po północy... chwila, w której, według bajek ludowych, pojawiają się 
duchy i włóczą się mary i upiory po 
świecie. Na kogoś wierzącego w takie podania pojawienie się Maćka o północnej 
godzinie w długiej, białej opończy, z 
twarzą czarną i wywróconymi białkami oczów, mogło bardzo silne wywrzeć wrażenie. 
Gdyby się więc pan 
Manderstorna obudził i zobaczył takie widmo przed sobą, zwłaszcza wobec 
opowiadań krążących po Zamku o 
zjawianiu się białej mary, z pewnością byłby stchórzył. Ale nie obudził się 
wcale. Zegar wyjęczał nocną godzinę i 
dźwięk jego drżał jeszcze w sennym powietrzu izby, gdy Maciek sięgnął ręką pod 
poduszkę. Starał się ją wsunąć jak 
najostrożniej i niebawem namacał pęk cały kluczy nawiązanych na kółko żelazne. 
Wyciągając je, nie mógł się ustrzec 
od lekkich szarpnięć, tym więcej, że duża i ciężka głowa pana Manderstorny 
spoczywała na nich, śpiący Szwed 
przestał nagle chrapać, poruszył się powoli i głowę
obrócił na bok. Maciek zatrzymał się, ciągle z ręką pod poduszką, i stał tak 
przez chwilę, gotów ostrze cienkiej 
szpady wpakować w serce Szweda, gdyby się obudził. Życie tego ostatniego wisiało 
na włosku, ale na szczęście dla 
niego i dla Maćka nie obudził się: Odwróciwszy głowę, począł na nowo chrapać i 
sapać głośno i Maciek pociągnąwszy 
jeszcze raz klucze wydobył je zupełnie.
Serce biło mu jak młotem i przez chwilę stał z kluczami w ręku, jakby 
skamieniały i zdziwiony, że tak trudne i 
niebezpieczne zadanie udało mu się szczęśliwie spełnić. Ale dźwięk kluczy, 
dzwoniących w jego drżącej od 
wzruszenia ręce, przywrócił mu przytomność. Cicho i zręcznie począł się cofać od 
łóżka ku drzwiom otwartym, 
prowadzącym do lochów, przez które prąd zatęchłego powietrza
dostawał się do izby i chwiał nieustannie skwierczącym niemiłosiernie kagankiem. 
W tym blasku wszystko w izbie 
zdawało się drgać, żyć, ruszać się; po twarzy śpiącego Manderstorny przemykały 
się cienie i blaski, oczy zdawały się 
otwierać i zamykać znowu, wąsy i broda podnosić się i opadać. Z kątów wielkie, 
ruchome ciemności niby mary jakieś 
mętne unosiły się, ogarniały sobą pół izby, dygotały na sklepieniu, na ścianach 
nagich i czarnych — i znikały znowu.
Wszystko to na Maćku robiło wielkie, zabobonne wrażenię. Gdy tu wszedł, zajęty 
jednym tylko, by zbliżyć się do 
śpiącego Manderstorny i zabrać mu spod poduszki klucze, nie patrzył na nic i nic 
nie widział; ale teraz, dokonawszy 
swego, stał, oglądał się dokoła trwożliwie i czuł, jak mu strach podnosi włosy 
na głowie. Zdawało mu się, że z 
ciemnych kątów izby wychylają się ku niemu jakieś olbrzymie, niebywałe potwory, 
wyciągają długie ręce, chwytają 
go za włosy. Przeżegnał się raz i drugi.
— W imię Ojca i Syna — szeptał — tfu! czy mię co urzekło?
Powoli jednak odzyskiwał przytomność i cofał się wolno i jak najciszej ku 
drzwiom. Po drodze schwycił szpadę i 
pistolety Manderstorny leżące na stole i tak uzbrojony stanął na koniec przy 
drzwiach. Ale tutaj, na nieszczęście nie 
uważał, że stoi krzesło ciężkie, z wysokimi poręczami. Cofając się tyłem, z 
oczami wlepionymi w śpiącego Szweda, w 
owe wielkie cienie włóczące się po izbie, zawadził nogą to krzesło i przewrócił 
je ze straszliwym trzaskiem łoskotem. 
Na ten huk upadającego ciężkiego sprzętu, huk rozlegający się wśród ciszy nocnej 
z grzmiącym rozgłosem i 
powtórzony przez echa staroświeckiech sklepień, 
Manderstorna zerwał się na równe nogi, usiadł na łóżku i krzyknął chrapliwym 
głosem:
- Wer da?!
Jego wielkie, rozszerzone przez trwogę oczy, błądząc po izbie, spoczęły na 
koniec na białej postaci Maćka, który w 
samych drzwiach się zatrzymał i stał nieruchomy, gotów każdej chwili do 
ucieczki, lub do dzielnej obrony. Ale 
wszystko to było. niepotrzebne. Szwed, zobaczywszy przy migotliwym świetle 
kaganka białą postać, ze strasznym, 
nieludzkim krzykiem rzucił się ku drzwiom prowadzącym w głąb Zamku, otworzył je 
i ciągle wrzeszcząc, wymawiając 
jakieś słowa, uciekł.
Maciek roześmiał się i szepnął:
— A tom mu pietra napędził! hi! hi! hi!
Ale nie było tu czego czekać. Wysunął się cicho, drzwi za sobą zamknął nałducz i 
pędem zbiegł po schodach do pana 
Żórawskiego, którego zastał siedzącego W tej samej pozycji, w jakiej go 
zostawił.
ROZDZIAŁ XXII
W KTÓRYM MACIEK TWIERDZI, ŻE KAZIK GINTER JEST GŁUPIM CHŁOPAKIEM
Pan Żórawski tak był zamyślony, a może też drzemał, że nie słyszał biegnącego 
szybko po schodach Maćka, i ocknął 
się dopiero, gdy go uradowany chłopiec uderzył mocno po ramieniu. Zerwał się, 
wyprostował, cofnął parę kroków, 
patrząc wystraszonymi oczami na Maćka i przeżegnawszy się, rzekł:
— W imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego! Wszelki duch Pana Boga chwali.
— I ja go także chwalę! — zawołał Maciek.
Ale pan Żórawski cofał się ciągle i wyciągnąwszy chudą i obrośniętą mocno rękę, 
mówił:
— Giń, przepadnij, maro!
— O laboga! laboga! Co też to jegomość gadają! Ja przecie nie żadna mara, jeno 
Maciek Dratewka jestem.
— Różne, postacie na siebie mary przybierają — mówił grobowym głosem pan 
Żórawski — kto wie, ażali postury 
Maćka, Dratewką zwanego, także jaki duch nie przybrał na się.
— O rety! rety, jaki też to jegomość śmieszny! Gdzie by zaś duchy moją posturę 
przybierać mogły. Jam jest Maciek,
com chodził tam na górę po klucze od lochów i oto te klucze mam. O laboga! 
To mówiąc począł dzwonić kluczami i pokazywać je panu Żórawskiemu. Widok ten 
opamiętał starego burgrabiego, bo 
zbliżył się i oglądając bacznie Maćka od stóp do głów, spytał:
— Żali w rzeczy samej jesteś Maćkiem, nie marą wiodącą ludzi na pokuszenie?
— O rety! rety! A też to jegomość wydziwia! Juścić, że jestem Maciek i nikogo na 
pokuszenie nie wiodę.
— I masz klucze?
— A mam!
— Pokaż!
Tedy Maciek wręczył mu klucze, które on bacznie oglądał i gadał raczej do siebie 
niż do Maćka: — Ten jest od lochu 
pod wieżą, gdzie są tortury; ten od loszku małego, gdzie siedzi dwóch łyczków 
warszawskich; ten, gdzie wsadzono 
Madejową, kramarkę!...
— Matuś moja, matuś! — ryknął Maciek. — O laboga! laboga! Jegomość, czego 
stoimy? Chodźmy uwolnić moją 
matuś! Chodźmyż, a żywo, bo umrę z żałości. O laboga! laboga!
I począł zawodzić, i nosem głośno pociągać, jęczeć tak krzykliwie, że pan 
Żórawski rzekł surowo:
— Gichaj, chłopcze, cichaj! Tam na górze rejwach jest niemały i nie trzeba, żeby 
nas usłyszeli. Cóżeś ty, do stu 
katów, baba czy co? Słyszał to kto, żeby taki chłop, któremu się już wąsy pod 
nosem puszczają, beczał jak dziecko. 
Milczże mi, do stu par paraluszów, bo wszystko twymi wrzaskami popsowasz i nie 
uwolnimy nikogo.
— Już będę cicho, mój jegomość, już cicho będę, jeno
chodźmy do matusi. Mój jegomość, mój jegomościuniu złoty!...
I chwytając pana Żórawskiego za nogi, począł go całować i ściskać, i błagać 
gorąco. Te prośby rozczuliły starego 
szlachcica, począł sam szlochać, nosem pociągać i prawić:
— Ano, dobre z ciebie chłopię, rzetelnie mówię, że dobre i chocies łyk i 
szewckie dziecko, masz jednak szlachecką 
duszę w mieszczańskim ciele. Szkoda wielka, żeś ty łyk, bobyś mógł daleko 
zajechać, a może i królem ostać, bo to 
nie nowina w naszej Rzeczypospolitej. Ale cóż...
Chciał coś jeszcze mówić, ale mu Maciek przerwał wnosząc nowe prośby, by szli 
uwalniać z lochu jego matkę. 
Machnął tedy ręką i rzekł:
— Ano chodźmy!
Ruszył przodem, zgoła w innym kierunku niż dotąd szli, a przez drogę gadał 
mrucząc pod nosem:.
— Żebym go się nie dotykał, sam mu gęby węglem nie mazał i tych oto kluczy nie 
miał w ręku, tobym rozumiał, że 
to nie człowiek, jeno mara jakaś, która jeno posturę szewckiego chłopaka na się 
przybrała. Słychaneż to rzeczy, żeby 
na tym zepsutym świecie byli ludzie z takim dobrym sercem? Żyję osiemdziesiąt 
lat, a może i więcej, i zawżdym 
jenom widział, że człek człekowi wilkiem... A tymczasem teraz w tych lochach, 
gdzie jeno cierpienia i jęki się 
rozlegają, spotykam takie złote chłopię! Ha! Pan Bóg czyni niekiedy takie cuda!
Tak sobie mruczał pod nosem pan Żórawski i szedł przodem, ciasnym, wąskim 
korytarzem, pełnym cuchnącej wody. 
Maciek za nim śpieszył. Nie szli jednak długo, bo nagle pan Żórawski skręcił w 
bok i postąpiwszy parę
kroków, zatrzymał się przed żelaznymi drzwiami i wskazując na nie, rzekł:
— To tu!
Maciek zatrzymał dech w sobie i patrzał niecierpliwie, jak pan Żórawski 
dygoczącymi ze starości rękami począł 
szukać w pęku właściwego klucza. Znalazłszy go na koniec, z trudnością wsunął w 
otwór, zakręcił i drzwi ze zgrzytem 
i łoskotem odsunął.
Z ciemnego, niczym nie rozkwieconego lochu wionęło zatęchłe piwniczne powietrze 
i z głębi rozległo się stłumione, 
jakby z grobu lub trumien wybiegające pytanie:
— A kto tam? Żali i po nocy spać mi nie dacie? 
Maciek odgadł sercem, że to głos matki, i z rozpaczliwym krzykiem zawołał:
— Matuś moja, matuś! To ja... twój syn, o laboga, laboga, to ja!
— Kto? co?... — rozległ się ów ponury głos z głębi i przy słabym blasku latarki, 
którą pan Żórawski trzymał, 
podniosła się gdzieś w ciemności jakaś postać.
Maciek, widząc to, wpadł do piwnicy i rzucił się jak długi do nóg matki, 
szlochając głośno, i zanosząc się od płaczu: 
wołał:
— To ja, Maciek, wasz syn! Przyszedłem was, matuś moja złota, uwolnić.
Przez chwilę, panowało milczenie, aż wreszcie Madejowa surowym głosem zapytała: 
— A ty skądeś się tu wziął?
— A przyszedłem, żeby was uwolnić!
— Jak? Jakim sposobem? Szwedy cię puściły?
— Ej, gdzie tam Szwedy! Sam przyszedłem przez lochy z panem Rafałowiczem.
— Z panem Rafałowiczem? Go to mi tu pleciesz? A gdzie pan Rafałowicz?
I spostrzegając pana Żórawskiego, spytała:
— A co to za jegomość?
— Moja jejmość — uznał za stosowane wtrącić się pan Żórawski — teraz nie czas 
pytać się, kto zacz i jakim 
sposobem ten chłopak się tu dostał. Dość, gdy się asani dowiesz, żeśmy przyszli 
cię uwolnić. Zabieraj tedy swe 
manatki i ruszaj za nami, bo czas jest drogi.
— Jakie manatki? Ja żadnych manatków nie mam!
— Moja matuś — nalegał Maciek — uciekajmy, bo nas Szwedy mogą zdypać. 
Rada ta wydala się Maciejowej dobrą, bo rzekła:
— Ano chodźmy, kiedy tak.
Ruszono więc z piwnicy, a pan Żórawski zaraz drzwi na klucz zamknął. Maciejowa 
ciężko szła, głową kiwała 
niedowierzająco i mówiła:
— Cud czy sen? Może mi się to śni wszystko?
— Bywa i to czasem - ozwał się na to pan Żórawski — ile że po tych lochach różne 
mary chadzają, ale teraz możesz 
jejmość być pewna, że to nie sen, ale najrzeczywistsza jawa.
Tak mówiąc szedł przodem, krokiem posuwistym, wysuwając swe długie, cienkie 
nogi, tak że otyła Maciejowa ledwie 
mogła za nim nadążyć.
I gdyby nie Maciek, który jej dopomagał i w śliskich miejscach podtrzymywał, 
byłaby wkrótce ustała. Maciek był 
teraz w wybornym humorze, opowiadał, jako się przebrał za widmo, jako mu pan 
Żórawski twarz węglem uczernił, 
jako wykradł klucze panu Manderstornie, i śmiał się głośno:
— Hi! hi! hi! pedam matusi, Szwedzisko tak się przestraszyło, że choć jest gruby 
i tłusty, skakał jak fryga.
O laboga, laboga, to ci dopiero była uciecha patrzeć na tego Angielczyką Miemca, 
jak zmykał! Hi! hi! hi!
Tak sobie gwarząc doszli na koniec do wieży, w której pan Rafałowicz z Kacprem i 
Kazikiem słodkim snem zasypiali. 
Czas już był wielki, bo Maciejowa, zadyszana i spocona, ledwie szła i wniesiona 
prawie przez syna na schody, padła 
raczej na ławę, niż siadła, i rozglądając się
dokoła, oddychała głośno. Dopiero odpocząwszy sobie nieco, gdy rozbudzono pana 
Rafałowicza i dwóch jego młodych 
towarzyszy, gdy ich zobaczyła rzekła:
— Teraz to wierzę, że to nie sen, jeno jawa. Ano, niech będą dzięki cudownemu 
Panu Jezusowi od Fary. Te heretyki 
mieli mię brać jutro na męki, bo gadali, żem ja rokosz uczyniła. A psubraty, to 
żem broniła swej krwawicy, to za to 
mię mieli na męki brać jak jaką czarownicę? A bodajże ich pokarało!
Byłaby jeszcze długo gadała, ale pan Rafałowicz, poszeptawszy w kącie z 
Żórawskim, rzekł głośno:
— Moja jejmość, teraz nie czas na gadanie. Musimy stąd się, mociumdzieju, 
wynosić. Chłopcy, zbierajcie się. Imć 
pan Żórawski wyprowadzi nas kanałem nad Wisłę i pójdziemy jej brzegiem ku ulicy 
Mostowej. Kazik, jeżeli 
znajdziemy jaką łódź, popłynie na Pragę do króla jegomości... 
— A jak nie będzie łodzi, to wpław przepłynę Wisłę — ozwał się Kazik—jak trzeba, 
to trzeba! Nie nowina mi to.
— Zobaczymy, jak to będzie. Słuchajże teraz, chłopcze, pilnie, żebyś wiedział, 
co masz powiedzieć królowi 
jegomości, jeżeli do niego się dostaniesz.
— Co nie mam się dostać!
— O laboga, laboga, jaki to głupi chłop z tego Kazika - ozwał się Maciek - on 
myśli, że król to taki sam jak ja albo 
pan Rafałowicz. O reta, reta, jaki on głupi ten Kazik!
— Cichaj, cebulo!
— Owóż tedy — ciągnął dalej pan Rafałowicz — jeżeli dostaniesz się do króla 
jegomości, a staraj się koniecznie 
dostać, to powiesz mu, że z mego domku, za Bramą
Nowomiejską, kole Gdańskiej piwnicy, jest podziemne przejście...
— A kiedy zawalone! — zawołał Maciek.
Kazik nie wytrzymał, ale syknąwszy swe „cichaj, cebulo" dał potężnego kułaka 
Maćkowi.
— Nie bij! — ten zawołał. — Com ci winien?
— Niestety — mówił dalej pan Rafałowicz — podziemiem tym nie można się już 
dostać do Zamku, ale powiesz 
królowi jegomości, że zawżdy dotrzeć będzie można pod basztę przy ulicy Dunaju, 
a i to coś znaczy! My wszyscy 
czekać będziemy na naszych w moim domku.
— A jakże się jegomość tam dostanie?
— Pójdziemy nad Wisłą i przez Mostową ulicę, jeszcze przed świtaniem będziemy u 
siebie. A zatem, mociumdzieju, w 
drogę, bo teraz noc krótka i na wschodzie jeno patrzeć świtu. Prowadźże nas, 
mości Żórawski!
Pan Żórawski w milczeniu otworzył drzwi i ruszył na schody, nie oglądając się na 
nikogo. Madejowa wzdychając 
ciężko i narzekając, że ją nogi i krzyż bolą, przy pomocy syna, który 
troskliwie.jej pilnował, poszła za innymi.
Niebawem znaleźli się w wąskim, śliskim, cuchnącym mocno kanale i w niektórych 
miejscach tak niskim, że zgięci do 
połowy posuwać się mogli. Wszyscy szli jednak raźno, nie zważając na to, że z 
Maciejową był wielki kłopot i gdyby 
nie Maciek ze swą wielką siłą, byłaby z pewnością ustała. Szczęściem droga była 
niedługa i wkrótce znaleźli się u 
wylotu kanału nad samą Wisłą, która z głuchym pluskiem toczyła swe mętne fale.
ROZDZIAŁ XXIII
W KTÓRYM KAZIK GINTER PUSZCZA SIĘ NA WĄTŁYM CZÓŁNIE DO OBOZU POLSKIEGO
Trudno opisać uczucie radości i ulgi, jakiego doznali nasi peregrynanci, gdy po 
całodziennym nieomal błądzeniu po 
podziemiach znaleźli się na koniec na wolnym powietrzu pod gwiaździstym 
sklepieniem niebios. Każdy z nich lżej 
odetchnął i cieszył się swobodą. Jak słusznie zauważył pan Rafałowicz, na 
wschodzie niebo już bielało i świt się robił. 
Wiatr, jak zwykle nad ranem, zerwał się i mile chłodził rozpalone niewywczasem, 
zmęczeniem i febrą twarze, a Wisła 
pluskała wesoło. Cisza była zupełna.
— No — mówił pan Rafałowicz — śpieszmy się, nie mamy ani chwili czasu do 
stracenia.
A pan Żórawski na to:
— Tu się kończy moje przewodnictwo. Dalej sobie aćpanowie radźcie sami...
— Jak to, waćpan nas opuszczasz? — spytał pan Rafałowicz.
— Nie... jeno przewodniczyć asanom nie będę. Jako człek rycerski, który się 
niegdyś żołnierskim rzemiosłem parał, 
wiem, że Szwedzi w obliczu nieprzyjaciela musieli gęste ponad Wisłą popostawiać 
straże.
— Więc cóż?
— A to, że nie wiem, jak wy się tam dostaniecie do Mostowej ulicy. Tedy ja sobie 
będę szedł w straży tylnej, jako 
ciura obozowy, i patrzał, jako to asan hetmanisz. Bo to też rzec należy, że 
niesłychanym to jest, by łyczek i rajca 
miejski hetmaństwa się podejmował. 
A pan Rafałowicz nie słyszał już tej końcowej uwagi starego burgrabiego, gdyż 
doskonale pojmując, że jeżeli uda im 
się przemknąć ponad Wisłą, to tylko pod zasłoną nocy, ruszył żwawo naprzód, nie 
tracąc ani chwili czasu. Na 
szczęście straże tu były nieliczne i nad świtaniem przed chłodem i znużeniem 
gdzieś pokryły się po kątach, Ta przy 
tym po uliczkach nadbrzeżnych już się ruch zaczynał i tym sposobem nie 
postrzeżeni i nie zaczepiani wydostali się na 
ulicę Mostową. Strachu i kłopotu przy tym było niemało, zwłaszcza ż Maciejową, 
która, otyła i niemłoda, po prostu iść 
nie mogła i, zadyszana mocno, na połowie drogi ustała.
— O labogą, laboga! — jęczał Maciek. —Jakie też to matuś mają kiepskie nożyska.
A matuś na to podparła się pod boki i nuż gadać:
— Stulisz mi ty gębę zaraz, smarkaczu! Czy chcesz, żebym ci łba porządnie 
nadarła za nieuszanowanie dla nóg 
twojej rodzicielki! Widzisz go, jak mi się zwydrzył. Jeno przyjdziemy do domu, 
to ci takie lanie za to sprawię, że 
popamiętasz ruski miesiąc.
— Za co? — pytał naprawdę przestraszony Maciek. Szczęściem wdał się w tę sprawę 
pan Rafałowicz mówiąc: 
— Cicho byś jejmość była, jeszcze straży uwagę zwrócisz! Iza cóż to masz bić 
twego syna? Czy za to, że cię z 
karceresu szwedzkiego uwolnił? Dalej, Maciek, weź pod rękę twoją matkę i 
ruszajmy.
Maciek, który był mimo swej cienkości chłopcem niezwykle silnym, widząc, że 
matka naprawdę ustaje, nie 
namyślając się wiele, wziął ją na plecy i tak niósł stękając od czasu do czasu:
— O laboga, laboga, jaka też to matuś ciężka! Ledwo uradzić mogę.
Narzekał, ale szedł za innymi. Najbardziej to się martwił Kazik, bo nigdzie 
najmniejszej nawet łodzi dostrzec nie 
mógł, a dzień się robił coraz większy. Dopiero przy końcu Rybaków spostrzegł 
niewielkie czółno i na nim starego 
rybaka Andrzeja, który zwijając sieć zabierał się widocznie do połowu ryb. 
Poszedł do niego z panem Rafałowiczem i 
już razem poczęli go namawiać i prosić, by, Kazika przewiózł na Pragę. Stary 
Andrzej spojrzał surowymi i spłowiałymi 
oczami na pana Rafałowicza, a potem na Kazika i spytał:
— A po co on na Pragę ma jechać?
— Potrzeba mu.
— Furda! Niby to ja taki głupi! Naszych tam już nie znajdziecie, bo po nocy Jako 
wiem dokumentnie, przeprawili się 
przez Wisłę pod Ujazdowem, a pan Czarniecki stoi kole Pułkowa ze swą dywizją. 
Niby to ja nie wiem. Ale cóż to 
jegomość masz taką powalaną opończę?
Pytał dotykając się istotnie strasznie zawalanego żupana pana Rafałowicza, ale 
ten odpowiedział:
— Co tam moja opończa! Wieszże na pewno, że pan Czarniecki stoi pod Pulkowem?
— A wiem, bom go sam wczoraj widział.
— A gdzież jest król jegomość?
Andrzej zmrużył jedno oko i patrząc z ukosa, spytał:
— Niby jaki król? 
— A jużcić nasz, Jan Kazimierz.
— Aa!... czy ja wiem? Powiadają, że w Ujazdowie, ale ja nie wiem i niech mi 
jegomość czasu po próżnicy nie zabiera.
Obrócił się z niechęcią, mrucząc coś pod nosem, obejrzał się dokoła niespokojnie 
i zabrał się do swoich sieci. Ale pan 
Rafałowicz nie ustąpił i począł nalegać, by Andrzej powiózł Kazika do Pułkowa.
— Skoro niepodobna dostać się do króla — mówił pan Rafałowicz do Kazika — to 
trzeba, żebyś dostał się do pana 
Czarnieckiego. Z tego, co opowiada Andrzej, widać, że król będzie następował od 
Ujazdowa na Zamek, a pan 
Czarniecki na Bramę Nowomiejską. Jego tedy trzeba ostrzec.
Racja była słuszna i dlatego to pan Rafałowicz chciał, żeby Andrzej powiózł 
Kazika do Pułkowa, czyli, jak już wtedy 
nazywać poczynano, do Bielan. Ale Andrzej nie bardzo był rad tej propozycji. 
Drapał się po głowie, ruszał wąsami, 
oglądając się dokoła, i mruczał:
— Tak, to tak, ale jak nas Szwedy obaczą, to pewnikiem uśmiercą, a jak złapią — 
to powieszą. A zresztą ja nie 
czasowy i ryby muszę łowić. Za czas stracony kto mi zapłaci?
Słowa te rozgniewały pana Rafałowicza najprzód, a potem pana Żórawskiego. 
Pierwszemu szło o to, by Kazik jak 
najprędzej popłynął, dopóki jeszcze szary mrok panuje i mgły białe unoszą się 
nad Wisłą, więc zbliżywszy się do 
rybaka spytał:
— Czy wiesz, kto ja jestem?.
— A cóż nie mam wiedzieć? Pan rajca Rafałowicz.
— No więc... możesz być pewny, że będziesz zapłacony.
— Ej!... — machnął ręką Andrzej — gruszki na wierzbie.
Żali w takich czasach, jak dzisiejsze, mogę ja u jegomości i za taki czyn 
domagać się zapłaty? Wszak Szwedy...
Ale przerwał mu pan Żórawski. Zbliżył się do Andrzeja, stanął przed nim z wąsami 
nastroszonymi i mruknął:
— Masz tu, łyczku jakiś, dukata i płyń mi zaraz, bo inaczej idukata nie dam, i 
tym oto mieczem łeb ci zetnę. 
Rozumiesz?
Słowa te poskutkowały od razu i Andrzej, zląkłszy się groźnej figury pana 
Żórawskiego, rzekł:
— Dobrze, dobrze, mój jegomość, zaraz płynę. Co nie mam płynąć? Ja tak tylko 
gadałem, ale skoro panowie dają 
dukata, zaraz jedziemy. Któryż to z waszmośćpanów ma ze mną płynąć?
Kazik wysunął się naprzód i rzekł:
— A! Pan Ginter? Znam waćpana — mówił Andrzej — trzeba mi było od razu 
powiedzieć, że to waćpan jedziesz, i już 
byśmy płynęli.
A pan Żórawski mówił do Kazika: — Weź od Maćka szwedzkąszpadęi jeżeli ten łyczek 
— tu wskazał palcem na 
Andrzeja — będzie chciał zdradzić, to pchaj mu ten rożen w samo serce!
Andrzej, wysłuchawszy tego i widząc szpadę w rękach Kazika, zawołał:
— Ale tu nikt o zdradzie nie myśli i co tu może być za zdrada! Co też wielmożny 
pan gadają!
— No! no! — groził pan Żórawski. — Już kiedyś ty, łyku jakiś zatracony, w tak 
ważnej sprawie myślał jeno o 
pieniądzach, to ja ciebie mam za ostatniego łyka i za hetkę pętelkę. I czegóż 
stoisz i ślepie wybałuszasz na mnie? 
Mgły się oto rozchodzą...
Spojrzał na białe mgły, które się kłębiły, rozpływały,
skupiały w fantastycznych kształtach ponad Wisłą i całkiem zakrywały brzeg 
przeciwny i Pragę na nim, umilkł i mówił 
do siebie:
— Hm! otóż wszystkie mary zamkowe wypełzły teraz na świat Boży, by harce przed 
wejściem słońca wśród mroków 
świtu wyprawiać. Osobliwości! osobliwości! I któż mi teraz zaręczy, że i ten 
człowiek — tu wskazał palcem na 
Andrzeja nie jest marą? Oczywiście jest to mara, cień tylko persony, który 
przybrał na się posturę rybaka Andrzeja, 
boć przecie żaden człowiek, który ma choćby krzynkę rozumu, nie byłby tak gadał, 
jako on gadał. Tak, tak, to musi 
być mara i my wszyscy tu jesteśmy wśród tych białych mgieł świtu marami.
Ale już nikt nie słuchał pana Żórawskiego, który z gołą głową, z rzadkim siwym 
włosem rozwianym przez wiatr świtu, 
z brodą białą i rozczochraną, z twarzą suchą, jastrzębią, powleczoną bladością 
od chłodu porannego, i wzrokiem 
wlepionym w kłębiące się nad Wisłą mgły wyglądał sam na jakieś widmo, na 
jakiegoś starego umarłego, który wstał 
z grobów i tu prawi niestworzone rzeczy o tym, co widział i słyszał. Pan 
Rafałowicz zajął się zaraz wyprawieniem 
Kazika i wziąwszy go na bok, szeptem gadał mu, co ma powiedzieć panu hetmanowi 
Czarnieckiemu.
— Mój chłopcze — mówił — niech cię Bóg prowadzi i czuwa nad tobą i sam to dobrze 
wiesz, że ta wyprawa może cię 
na śmierć narazić, ale pamiętaj, że to, co czynisz, czynisz dla dobra 
Rzeczypospolitej. Bądź ostrożny i miej oko na 
Andrzeja, który nie jest pewny. A przybywszy do obozu pana Czarnieckiego, staraj 
się z nim obaczyć i powiedz mu 
wszystko. My teraz udamy się do mojej kamieniczki, tam się zamkniemy i czekać 
będziemy wieści
od ciebie, nie wyściubiając głowy. Ruszajże, bo jeno patrzeć, jak słońce wejdzie 
i mgły rozproszy. Niech cię Bóg i 
Najświętsza Panienka Częstochowska ma w swej opiece!
To rzekłszy rozrzewnił się mocno i począł ściskać i całować Kazika, a łzy mu jak 
groch padały na pomarszczoną przez 
lata twarz. Kazik za to z wesołą miną prawił:
— Niech się jegomość, nie boi, wszystko będzie dobrze. Już ja sobie dam radę. 
Gdyby nawet czółno Szwedzi 
dostrzegli, to wpław pójdę. Pływam przecie jak ryba.
Roześmiał się i wskoczywszy do czółna, zdjął czapkę i kłaniał się wszystkim, i 
wołał:
— Do widzenia! Kacper, bądź zdrów! Maciek, pamiętaj o mnie! No, panie Andrzeju, 
jazda!
A Maciek, widząc odpływającego Kazika, rozrzewnił się także i nuż lamentować:
— O laboga, laboga, mój Kaziku, już ja ciebie nie obaczę! O rety, rety, Szwedzi 
cię uśmiercą pewnikiem! O mój 
Kaziku, Kaziku, moje oczko...
Ale te narzekania, wygłaszane grubym i donośnym głosem, przerwał szorstko 
Kacperek:
— Cichaj, cebulo! Drzesz się, jakbyś tu sam był i jakby szwedzkich straży nie 
było. Pani Maciejowa, przykażcież mu 
milczeć, bo nam jeszcze biedy napyta.
Tedy pani Maciejowa szturgnęła Maćka i groźnie zawołała:
— Stulisz mi ty gębę, zatraceńcze jakiś? Chcesz, żebym ci łba nadarła? Zaraz mi 
bądź cicho, bo chociem stara i 
zmęczona, takie ci sprawię rznięcie, że mię popamiętasz!
Umilkł tedy Maciek przed obawą matczynego rznięcia,
a tymczasem Kazik, kłaniając się, odbił z Andrzejem od brzegu. Czółno, pchnięte 
dwoma silnymi wiosłami, odpłynęło 
od brzegu, wsunęło się na prąd wody i powoli poczęło niknąć w szarej mgle. Zrazu 
widać go było jak cień jakiś, 
potem zupełnie zakryte zostało przez mgłę.
Zebrani nad brzegiem patrzyli na to, aż wreszcie pan Rafałowicz zrobił w 
powietrzu znak krzyża świętego, westchnął, 
obtarł łzy z twarzy i rzekł:
— Zacności chłopiec! Szczęśliwa matka, która takiego syna się dochowała. No, a 
teraz ruszajmy dalej!
Szczęśliwie dostano się na Mostową ulicę, gdzie już ludzie chodzili i dlatego 
licznie rozstawione straże szwedzkie na 
murach na przemykającą się gromadkę nie zwróciły uwagi. Nie upłynęło i dwa 
pacierze, gdy wszyscy cali i zdrowi 
znaleźli się w kamieniczce pana Rafałowicza i znużeni nie przespaną nocą i tylu 
wrażeniami, jak mogli, się pomieścili i 
zasnęli snem kamiennym.
ROZDZIAŁ XXIV
JAKO MACIEK ZOSTAŁ NAZWANY PRZEZ OBERSTLEJTNANTA GIZĘ GBUREM
Jak długo spali, sami nie wiedzieli. Pomieścili się w dwóch izbach. W pierwszej, 
w której znajdował się otwór 
prowadzący do podziemi i zakryty wizerunkiem Matki Boskiej, na ławie i na stole 
położył się pan Rafałowicz i 
Żórawski, a pod ścianą, na podłodze, Kacperek. W drugiej, mniejszej, na starej 
ławie legła Madejowa, a obok niej na 
ziemi, owinąwszy się w swą białą opończę, Maciek.
Wszyscy zmęczeni tylu przygodami spali jak zabici i tylko w ciszy tych izb 
rozlegały się ich miarowe i głębokie 
oddechy oraz chrapanie Maćka, gdy nagle zbudziła ich straszliwa wrzawa i huk 
powtarzający się raz po raz i tak silny, 
że cały dom się trząsł, a ze ścian i sufitu tynk odpadać zaczął. Maleńkie szybki 
w oknach dźwięczeć poczęły, a kilka z 
nich wyleciało i z brzękiem się rozbiło. Obraz Matki Boskiej, zawieszony na 
ścianie, spadł z łoskotem.
Na ten trzask i huk wszyscy się zerwali na równe nogi, przerażeni mocno, prócz 
jednego Maćka,,który nakrywszy się 
na głowę opończą spał po dawnemu. Pan Rafałowicz zerwawszy się ze stołu, na 
którym leżał, posłuchał przez chwilę 
straszliwego huku i zawołał:
— To pan Czarniecki szturmuje do bram nowomiejskich! Co tu czynić?. Kazika jakoś 
nie widać.
Kacperek, który obudziwszy się siedział pod ścianą i przecierał oczy, otrzepując 
się z tynku, który go całkiem 
zasypał, podniósł się i chciał coś rzec, gdy nagle ze straszliwym łoskotem 
ogromna kula żelazna wpadła na 
dziedziniec kamieniczki i odbijając się o bruk, uwięzia w ścianie naprzeciwko. 
Cały dom się zatrząsł, wszystkie szyby 
z okien wyleciały, a zaraz też rozległ się krzyk Maćka:
— O laboga, laboga, zabijają! Matuś, wstawajcie! Rety, rety, o ludzie, rety!
A pan Żórawski już stał na środku izby i przypasując miecz, co go był zabrał 
zabitemu Frytjofowi, mruczał:
— Niby to tak, że strzelają, ale żali człowiek może być pewnym, że to wszystko 
nie jest omamienie? Wiadomo, że 
diabły, gdy chcą, to takie harce wyprawiają, że aż człek może ogłuchnąć. Ale na 
szatana najlepszym lekarstwem jest 
znak krzyża świętego.
To rzekłszy podniósł wolno rękę i żegnając się, mówił:
— W imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego, zgiń, przepadnij, maro!
Kacperek tymczasem otrząsł się z tynku, przeżegnał się także i zbliżywszy się do 
pana Rafałowicza, rzekł:
— Pójdę ja obaczyć, co się tam dzieje.
— Jak to: pójdziesz? Dokąd pójdziesz?
— Wyjrzę na ulicę, a może naszych zobaczę, to im powiem...
— Gdzie ty tam naszych zobaczysz? Z armat biją, to są jeszcze daleko.
— Nie widzi mi się, bo przecież słychać głosy ludzkie...
Pan Rafałowicz nadstawił uszów i w rzeczy samej,
wrzawa tysiąca głosów ludzkich wyraźnie słyszeć się dawała. Pomyślał tedy 
chwilkę i rzekł:
— Ano, idź obacz. Tylko strzeż się, by cię nie zabili.
— Ha, cóż! — odrzekł Kacperek nadziewając czapkę. — Jak zabiją, trudno. Raz 
kozie śmierć!
To powiedziawszy przeżegnał się i wybiegł z izby. Po jego wyjściu pan Rafałowicz 
zajął się przede wszystkim 
uciszeniem Maćka, który nie przestawał krzyczeć, w czym wtórowała mu jego matka, 
głośno odmawiająca „Kto się w 
opiekę". Tymczasem huk się wzmagał z każdą chwilą i przemienił się w jeden 
nieustanny grom, od którego cała 
kamieniczka trzęsła się jak galareta, a po dachu kule tak dudniły, jakby kto 
groch siał. Pan Żórawski z mieczem u 
pasa, z rękoma na tył założonymi, przechadzał się po izbie i mruczał ciągle:
— Ani chybi to omamienie. Któż to słyszał, żeby taki huk był? Jać przecie stary 
jestem żołnierz i z panem 
Chodkiewiczem byłem pod Chocimem i wiem, co to jest bitwa. A przecież jakem 
Żórawski, herbu Ostoja, takiej 
wrzawy nigdy nie słyszałem. Oczywista rzecz, że to jest omamienie.
Ale zaraz miał się przekonać, że nie jest to żadne omamienie, bo w tejże chwili 
jakaś zabłąkana kula wpadła przez 
okno, ze świstem przeleciała koło uszów Żórawskiego i z głuchym trzaskiem 
utkwiła w ścianie. Burgrabia spokojnie 
odwrócił się i patrząc na ową kulę, mówił:
— Nie byłaś przeznaczona, by mię zabić. Widno Panu Bogu potrzeba, bym jeszcze 
żył na świecie. Ale teraz zdaje mi 
się, że to wszystko jest rzeczywistość. Mości panie rajco warszawski, to się 
naprawdę biją?
— Dopiero się waćpan o tym dowiadujesz?
— A dopiero.
— Wielka nowina! Królowa Bona umarła.. Cóżeś to waćpan spał dotąd?
Pan Żórawski chciał coś odrzec, gdy nagle w sieni zadudniały czyjeś szybkie 
kroki, drzwi się z trzaskiem rozwarły i do 
izby wpadł najprzód Kazik, potem Kacperek, a. za nimi tłoczyć się poczęła 
gromada zbrojnych ludzi, z panem 
oberstlejtnantem Gizą na czele, którego pan Rafałowicz znał dobrze, a nawet 
podobno był tam jakimś iego 
krewniakiem.
Kazik był zziajany, mokry cały, czarny od dymu prochowego, a w ręku dzierżył 
ogromny samopał. Kacperek też 
:rzymał jakąś kopię i topór miał za pas zasadzony. Obaj byli rozpromienieni, 
gorejący zapałem, a oczy im się świeciły 
akimś ogniem niezwykłym. Pan Rafałowicz skoczył do Kazika
— Kazik — wołał —jak się masz? Niechże Panu Bogu będą dzięki, że cię zdrowym i 
całym widzę.
Kazik nic nie odrzekł, bo pan oberstlejtnant Giza wysunął się naprzód i 
obejrzawszy się dokoła, z wielką powagą 
rzekł: — Widzi mi się, że pan Rafałowicz?
— Tak, panie Konstanty, Rafałowicz.
— Bardzo się cieszę, że waćpana oglądam. Ale proszę ja kogo... ten oto chłopiec 
powiedział, że tu z tego domu... to 
jest waćpana kamieniczka?
— Moja.
— Proszę ja kogo, to tu ma być wejście do jakiegoś podziemia, którym się można 
dostać do środka miasta?
— A oto jest! — odrzekł pan Rafałowicz wskazując na rtwór w murze. — Niestety do 
środka miasta dostać się nie 
nożna, bo w czasie gdyśmy zwiedzali, mociumpanie, te podziemia, one się w jednym 
miejscu zawaliły.
— A tak, proszę ja kogo... opowiadał nam o tym ten chłopiec, wszelako podobno 
wyjść tymi lochami można pod 
basztą, zwaną Furtą Boczną, na ulicy Dunaju?
— Można!
— Tedy, proszę ja kogo, prowadź nas waćpan! Z rozkazu tu jestem królewskiego...
— Owszem, poprowadzę waćpana. Chłopcy, idziecie ze mną?
— Rozumie się, że idziemy! — odrzekł jednocześnie Kazik i Kacperek, a Maciek, 
który stojąc we drzwiach drugiej izby 
przysłuchiwał się w milczeniu tej rozmowie, zawołał:
— O laboga, laboga, jakżebyśmy mogli jegomościa samego ostawić z tymi srogimi 
żołnierzami! Ja bym też poszedł, 
ale jakże matuś samą ostawię?
— Ja tu zostanę, mój chłopcze — rzekł poważnie pan Żórawski — i nie bój się 
niczego. Idźcie! W imię Ojca i Syna, i 
Ducha Świętego!
Przeżegnał uroczyście chłopców, pana oberstlejtnanta Gizę i żołnierzy i.mruknął:
— A strzeżcie się w podziemiach omamień — strzeżcie się omamień! Tam różne mary 
chadzają i tumanią poczciwych 
szlachciców i katolików. Ale i to prawda, żeście wy nie szlachta, to może mary 
was się nie chwycą.
Tak prawił, a tymczasem pan Giza wydawał rozkazy żołnierzom:
— Pójdziecie za mną, a pilnować się dobrze, broń mieć w pogotowiu!
Po czym obróciwszy się do pana Rafałowicza, rzekł:
— Proszę ja kogo... podobno tam do otworu w baszcie Furty Bocznej jest wysoko!
— A wysoko! prawda! — zawołał zakłopotany pan Rafałowicz. — Bez drabiny się nie 
dostaniemy. Skąd tu wziąć 
karabiny?
Pan Giza uśmiechnął się pobłażliwie i rzekł:
— Nie lękaj się waćpan, drabina jest. Co bym ja, proszę ja kogo, był za 
żołnierz, gdybym wszystkiego nie 
przewidział? No, a teraz ruszaj waćpan przodem i pokazuj nam drogę. Dopiero to 
zadamy Szwedom dajfeldreku!
Zacierał ręce i uśmiechał się, i ruszał wyszwarcowanymi wąsami, i potrząsał 
cienką szpadą, którą trzymał w ręku. 
Mąż to był już niemłody, wysoki, chudy, zawiędły, wygolony starannie, jeno miał 
wąsy, które wysmarowane jakąś 
maścią sterczały niby dwa rogi do góry. Na sobie miał kaftan łosiowy, na nim 
pancerz lśniący, wielkie karwasze a 
rękach i buty wysokie jałowiczne na nogach. Wyglądał trochę z niemiecka, ale po 
rycersku.
Ruszono tedy do loszku, zapaliwszy wprzód liczne latarki i kagańce, które 
żołnierze ze sobą nieśli. Żołnierzy tych było 
pięćdziesięciu, ale w razie potrzeby, jeżeliby loch okazał się dobrym, miano 
sprowadzić więcej.
Z trudnością spuszczono się po oślizgłych i wąskich Miodkach do podziemia, 
zwłaszcza pan oberstlejtnant Giza, który 
w swych wysokich butach z ostrogami w ciężkim pancerzu posuwał się powoli, kilka 
razy się. oślizgnął i gdyby go 
Maciek nie podtrzymał, byłby pewnością spadł.
— Proszę ja kogo — gadał — a to psie, ż przeproszeniem, miejsce; ki diabeł, żeby 
takie wąskie schody robić!
— O laboga, laboga, panie jenerale — odpowiadał Mlaciek — żeby oni wiedzieli, że 
pan jenerał będzie tędy
chodził, toby pewnikiem szersze zrobili schody. O rety, rety, jakiż to pan 
jenerał niezgrabny!
Pan Jenerał spojrzał się groźnie na Maćka i widocznie dbając o jego pomoc, która 
w rzeczy samej była mu bardzo 
skuteczna, nic nie odrzekł, tylko coś mruknął pod nosem i groźnie ruszył ostrymi 
jak szpilki wąsami. Ale gdy na 
koniec zeszli na dół i pan oberstlejtnant uczuł pod nogami mocny grunt, zwrócił 
się do pana Rafałowicza i wskazując 
na Maćka, zapytał: 
— Proszę ja kogo, co to za gbur?
— To Maciek, syn kramarki Maciejowej z Rynku.
— Hm! proszę ja kogo... znać, że to syn przekupki... gdyby nie to, że czasu nie 
ma i tam na górze krew 
chrześcijańska się leje, tobym tego gbura obłożyć kazał bizunami. No, ruszajmy 
dalej!
Maciek wysłuchał tej groźby i strasznie markotno mu się zrobiło, ale umilkł i 
odtąd trzymał się z daleka od „pana 
jenerała", jak nazywał oberstlejtnanta Konstantego Gizę. Tymczasem żołnierze 
powoli schodzili i niebawem cała 
piwnica sklepiona nimi się zapełniła. Tutaj obok chłodnego, przesiąkniętego 
wilgocią powietrza, panowała wielka 
cisza, bardzo miła i słodka po tej okropnej wrzawie i huku, który grzmiał na 
górze. Wprawdzie i tutaj dawało się 
słyszeć głuche jakieś dudnienie, jakby gdzieś daleko szły ciężkie wozy. Ziemia 
wprawdzie drżała pod nogami, od 
czasu do czasu od sklepienia oderwał się jaki kawałek wapna i rozbił się z 
trzaskiem na kamiennej posadzce, ale 
zresztą było cicho.
Pan Giza tymczasem rozkazywał, by ruszono dalej, bo powtarzał ciągle — tam na 
górze krew chrześcijańska się leje. 
Sam wziąwszy pana Rafałowicza pod rękę, szedł z nim przodem i wypytywał się o te 
podziemiami dziwił im się
bardzo. Potem opowiadał o Kaziku, jako zjawił się w ich obozie pod Bielanami, 
jako szczęśliwie trafił na niego, pana 
Oberstlejtnanta Gizę, jako wysłuchawszy chłopca poszedł i nim do pana wojewody 
Czarnieckiego i jako ten obiecał 
Kazikowi, że jeżeli to wszystko prawda, to postara się u króla i sejmu, by 
młodemu Ginterowi nadano szlachecctwo.
Tak gwarząc przyszli do owej piwnicy, gdzie szczury opadły były Maćka czasu ich 
pierwszej peregrynacji. Ale teraz na 
widok świateł i trzasku, drzwi szczury poczęły uciekać, a żołnierze przez żarty 
poczęli wstrętne te stworzenia kłuć 
pałaszami i dzidami.
Wreszcie znaleźli się w lochu pod basztą, zwaną Boczną Furtą.
ROZDZIAŁ XXV
JAKO TRZEJ KOMPANOWIE LEGLI W BITWIE ZE SZWEDAMI I CO POTEM SIĘ STAŁO
W piwnicy pod basztą Furty Bocznej wrzawa i huk był większy jak w przebytych 
dotąd lochach. Drzwi drewniane 
umieszczone w sklepieniu przepuszczały lepiej i wyraźniej odgłosy boju jak ,w 
innych podziemiach. Dochodziły tu 
nawet rozkazy oficerów w krótkich przerwach między jednym a drugim wystrzałem z 
dział. A działa te 
grzmiał}ciągle, stara baszta aż do fundamentów się trzęsła i tynk. i kawałki 
cegieł sypały się na ziemię.
— Chciałem pana oberstlejtnanta prosić — mówił par Rafałowicz — ażeby tutaj 
nakazał żołnierzom, by nie rozmawiali 
i zachowywali się cicho, ale widzę, że taki tutaj hałas panuje, iż można nawet 
strzelać, a oni tam na górze nie 
usłyszą.
W rzeczy samej wrzawa była ogromna, a po drewnianych drzwiach w sklepieniu 
słychać było nieustanne tupanie nóg 
przebiegających po nich ludzi.
Pan oberstlejtnant Giza obejrzał się po całej piwnicy i rzekł:
— Proszę ja kogo, więc to tymi drzwiami mamy się dostać do środka baszty?
— Tymi.
— Hm! proszę ja kogo... ciężka to będzie sprawa, gdyż :zwi są niewielkie.i 
zaledwie dwóch ludzi się w nich zmieści. 
Ale spróbować nie zawadzi.
To rzekłszy obrócił się do swych żołnierzy skupionych piwnicy i w milczeniu 
przypatrujących się lochowi zawołał:
— Rozwora, biegnij do pana wojewody, żeby mi całą moją chorągiew przysłał. Tu, 
proszę ja kogo, gorąca będzie 
przeprawa i kupą trzeba iść.
Rozwora, stary żołnierz-wyga, zawrócił i pobiegł, a pan Oberstlejtnant jeszcze 
raz spojrzał na drzwi i rzekł:
— Przystawić drabiny.
Gdy to uczyniono, pan Giza zawołał:,
— Kto na ochotnika pójdzie, proszę ja kogo, wyrąbać te drzwi.
Wśród żołnierzy zapanowało milczenie, źle świadczące udaniu się tego ryzykownego 
przedsięwzięcia. A pan 
Rafałowicz, zbliżywszy się do oberstlejtnanta, odezwał
— Jam nie żołnierz i nie znam się na rzemiośle wojskoym, ale widzi mi się, że 
wyrąbywanie tych drzwi złe mieć 
będzie skutki.
— A to czemu, proszę ja kogo?
— Dlatego, że rąbiąc będzie wielki hałas, co zwróci uwagę Szwedów i dość będzie, 
by tam postawili dwóch ludzi, 
którzy, nam przeszkodzą dostania się do wnętrza baszty.
— Proszę ja kogo... jaćto wiem, że jest źle, ale cóż innego czynić?
— Gdyby to można jednym silnym pchnięciem wywalić drzwi od razu!
— Silnym pchnięciem , a któż tego dokaże, proszę ja kogo! Czy to możliwe, ażeby 
drzwi, jak widzę, dębowe i okute 
żelazem, można było wysadzić? Któż jest tak silny?
Nagle Maciek, który przysłuchiwał się tej rozmowie, rzekł:
— O laboga, laboga, wielka mi rzecz takie stare próchno wysadzić! O rety! rety! 
Jest też nad czym bańdurzyć. Niech 
no mi pan jenerał da do pomocy jednego silnego żołnierza, a jak we dwóch 
podważymy plecami to próchno, tak od 
razu wyleci.
Pan oberstlejtnant spojrzał na Maćka i spytał:
— Proszę ja kogo, zrobisz to?
— A zrobię. Sam bym to zrobił, ale we dwóch zawżdy lepiej i gdyby mię Szwedy 
opadły, to ten żołnierz niech mię 
broni.
Tedy pan oberstlejtnant rozkazał jednemu dragonowi wleźć na drabinę razem z 
Maćkiem i mieć się w pogotowiu do 
obrony. Innym też żołnierzom polecono, ażeby gdy tylko drzwi wysadzone zostaną, 
rzucili się na drabinę i parli do 
środka baszty.
Gdy wydano te rozkazy, Maciek, za przykładem towarzyszącego mu dragona , wziął 
gołą szablę w rękę i wlazł na 
drabinę. Przyszedłszy pod samo sklepienie, razem z dragonem obrócili się do 
niego plecami i jednocześnie silnie 
podparli drzwi. Zatrzeszczały, ale wytrzymały.
— O laboga, laboga — syknął Maciek — silne, ani słowa! Ale damy im radę. 
Poczekaj no, panie dragon, niech se 
krzynkę odpocznę i dech złapię. O rety, rety, jakie też to krzepkie dawniej 
robiono drzwi! A wydają się jako próchno i 
zgniłe też są, ale zawżdy mocne.
Siedział na wierzchu drabiny, oddychał głośno i język wywieszał na 
przypatrujących mu się z dołu żołnierzy. Był rad z 
siebie i śmiał się, a gdy sobie odpoczął, rzekł:
— No, panie dragon, zabierzmy się do roboty, jeno razem. Teraz pewnikiem wylecą.
Podparli znowu oba plecami drzwi, raz i drugi, drzwi jednak wytrzymały, jeno 
zawiasy i zasuwy rdzą zjedzone puściły 
nagle i drzwi z trzaskiem wyskoczyły do góry. To tak wstrząsnęło Maćkiem, że 
zachwiał się na drabinie i jak długi 
runął z drabiny na ziemię, a- raczej na jednego z żołnierzy, który się obalił i 
potłukł haniebnie, Maćkowi zaś nic nie 
było, bo zaraz wstał i śmiejąc się wziął się pod boki i patrzał, jak żołnierze 
niby koty wdrapywali się na drabinę.
Tak bowiem się stało: dragon, który z Maćkiem wysadzał drzwi, utrzymał się na 
drabinie i wyścibiwszy głowę przez 
otwór, począł drapać się do góry, ale zaraz tam Szwedzi opadli go z okrutnym 
krzykiem i mężnie broniącego się 
zasiekli. Spadł on, cały krwią zlany, niepodobny do człowieka.
Ale już pan oberstlejtnant, dobywszy swego miecza, z puginałem w zębach rzucił 
się na drabinę, krzycząc donośnym 
głosem:
— Bij, zabij, kto w Boga wierzy! Za mną, dzieci!
I drapał się po drabinie w swych ciężkich butach, choć niezręcznie, ale 
nadzwyczaj szybko, a za nim żołnierze parli 
gromadą, a między nimi Kazik i Kacper, obaj czerwoni, krzycząc: - Naprzód! 
naprzód!
Tam u góry już walka wrzała. Pan oberstlejtnant z drugim jakimś żołnierzem wręcz 
się ścinali ze Szwedami, aż obaj 
jednym rzutem wskoczyli do środka. Za nimi poszło
zaraz dwóch żołnierzy, potem jeszcze dwóch, potem Kazik z Kacperkiem, potem 
inni.
Na szczęście dla polskich wojowników drzwi z podziemi prowadziły do wąskiego 
korytarza w baszcie, tak że Szwedzi 
nie mogli się rozwinąć i zaledwie po dwóch, po trzech mogli stawić czoła, a przy 
tym tym nagłym zjawieniem się 
nieprzyjaciół byli tak mocno przerażeni, że słabo się bronili i ustępowali przed 
rąbiącym strasznie panem Gizą. Mimo 
to trup szedł gęsto. Pana Gizę i walczącego obok niego dragona parli z tyłu 
inni, którzy kolejno dostawali się do 
korytarza, a niebawem dragon od wystrzału z pistoletu padł, a pan Giza został 
pchnięty zdradzieckim sztychem w 
bok, zachwiał się i oparł się o mur. Ale zaraz zasłonili go dwaj inni i 
Kacperek," który przecisnął się gwałtownie 
naprzód i dzierżąc w ręku topór rum sobie czynił. Kazik za nim z tyłu strzelił 
parokrotnie z samopału i posuwając się 
ciągle naprzód, deptano już po trupach szwedzkich. Na koniec wydostano się z 
korytarza do sieni, która prowadziła 
do bramy w baszcie; miejsca tu było więcej, ale też i więcej Szwedów. Gdy 
pierwsi czterej między którymi był 
Kacperek i Kazik, wyskoczyli do sieni, opadli ich zaraz Szwedzi jak osy, tak że, 
przyparci do ściany, bronić się musieli 
z trudnością i wtedy to Kacperek, cięty w głowę mieczem, padł, co Kazik pomścił 
zaraz, roztrzaskując Szwedowi 
kolbą od samopału głowę.
Byliby jednak ulegli przemocy, gdyby naszych coraz więcej nie przybywało. 
Rozpoczęła się straszna siekanina, ale w 
mig Szwedów wycięto, a za resztą uciekających rzucono się w pogoń na ulicę 
Dunaj. Tutaj to, obok Kazika, który 
chwyciwszy jakiś porzucony miecz szwedzki, rąbał zawzięcie uciekających, zjawił 
się nagle Maciek z mieczem 
zabranym w nocy panu Manderstornie. Biegł z gołą głową
w swej białej opończy, w której udawał ducha, z twarzą jeszcze nie obmytą ód 
węgli, którymi się poczernił, ze 
szczecinowatym i najeżonym włosem, krzycząc wniebogłosy:
— O laboga, laboga, zmykajcie, Angielczyki, bo was zjem! 
Dzięki swym długim nogom wysforował się na samo czoło i rąbiąc na prawo i lewo, 
wołał:
- Kazik, suń tu do mnie, zadamy bobu Miemcom i innym też Angielczykom!
Ale niestety! Niedługo zadawał bobu, bo jakaś zabłąkana kula uderzyła go i padł 
jęcząc:
— O laboga, laboga, zabili mnie! Kazik, reta! Lecz Kazik nie miał czasu, bo 
właśnie z innymi dopadł do Rynku i tutaj 
uderzyła na nich wielka gromada Szwedów, tak że bronić się musieli ciężko, a 
choć pomoc im co chwila przybywała, 
nie mogli przecież wydostać się na Rynek. Do Kazika dopadł jakiś olbrzymi Szwed, 
zwarli się raz i drugi, ale młode 
chłopię nie zdzierżyło cięcia, szabla padła mu na rękę, uwięzgła w niej. 
Kazikowi zamroczyło się w oczach, zachwiał 
się i runął jak długi na ziemię.
Kiedy Kazik odzyskał przytomność, a raczej, jak mu się zdawało, obudził się z 
długiego i ciężkiego snu, najprzód 
poruszył się i uczuł tak dotkliwy ból w lewym ramieniu, że aż syknął. Zaraz też 
usłyszał głos, w którym poznał 
Maćka:
— O laboga, laboga, Kazik czegoś syka! Matuś, idźcie no obaczyć, co mu tam 
takiego.
Kazik otworzył oczy, ale niewiele widział, gdyż łóżko jego osłonione było 
ciemnymi firankami, ale co go najbardziej 
zdziwiło, to wielka cisza; jaka go otaczała po niedawnej, jak mu się zdawało, 
wrzawie boju, brzęku mieczów, krzyku 
ludzi i huku armat. Zaraz też uchyliły się firanki, padł promień światła i 
ukazała się poczciwa głowa pani Madejowej, 
która z troskliwością zapytała:
— Co ci to, mój chłopcze?
A gdy Kazik nic nie odpowiadał, jeno patrzył, rzekła:
— Jeszcze jest nieprzytomny.
— Ale gdzie ja tam nieprzytomny — zawołał Kazik — jeno dziwno mi, że bitwa 
ustała.
— Jaka bitwa? 
— A ze Szwedami.
— Ej, mój chłopcze — ozwie się na to Maciejowa — już dwie niedziele minęło, jak 
to tałatajstwo nasi wymietli z 
Warszawy.
—Więc wypędzili Szwedów?
— Do nogi.
— Chwała Bogu, a mnie się zdawało, że bitwa była jeszcze przed chwilą. Przecież 
pamiętam, jak mię ten Szwed ciął;
— O laboga, laboga! — zawołał na to Maciek. — Już Szwedów nie ma i co ty tam 
bańdurzysz, mójKaziku.
— Maciek, to ty tu jesteś?
— A jestem.
— Czemuż do mnie nie przychodzisz?
— Bo nie mogę. Te Angielczyki mię szpetnie postrzelili i pan Żórawski, który 
jest wielki fizyk, driakwią mię leczy, i nie 
każe mi się ruszać. O laboga, laboga, pedam ci, Kaziku, strasznie mi się ckni, 
alem rad, żeś ty oprzytomniał, bośmy 
myśleli, że ty zamrzesz.
— A gdzież ja jestem?
— A gdzież by? U pana Rafałowicza, który nas wszystkich trzech pozbierał na 
ulicy i zaniósł do swej kamienicy, a pan 
Żórawski z moją matusią i panią Hipolitową, która strasznie marudzi, leczą nas 
wszystkich. O rety, rety, jakże mi się 
ckni!
— A Kacperek, gdzie on jest?
— W innej izbie, na piętrze, bo tu było ciasno. Szwed ci
mu rozpłatał głowiznę, nikiej stary garnek, ale już jest dobrze i pan Żórawski, 
który jest wielki fizyk, jeno lubi 
driakwią paść, co się psu na budę nie zdało...
— Nie wydziwiałbyś! — rzekła na to Maciejowa. — Taki smyk jak ty nie może 
rozumieć takiego mędrca jak pan 
Żórawski. On ma więcej w pięcie rozumu jak ty w głowie.
— Ale cóż z Kacperkiem? — pytał Kazik.
— A cóż, będzie zdrów. O laboga, laboga, miałby zaraz pomrzeć, że go tam Miemiec 
liznął trochę przez głowę! Pan 
Żórawski, który jest wielki fizyk, jeno driakwią lubi paść, peda, że polskie 
czaszki są twarde nikiej żelazo, i to musi 
być prawda! O rety, rety, jakże mi się ckni okrutecznie! Jak wyzdrowieję, 
dopiero to będę prał Angielczyków. 
Prawda, matuś?
— Cicho byś był i nie plótł głupstw, bo oto idzie pan Rafałowicz.
Pan Rafałowicz wielce się ucieszył obaczywszy, że Kazik odzyskał przytomność, i 
opowiadał, jak gdy Szwedzi na 
koniec zostali wyparci z miasta, jeno w Zamku się jeszcze Wittenberg bronił, on, 
Rafałowicz, pozbierał chłopców i 
zanieść kazał do swej kamieniczki, i jako ich tu leczył pan Żórawski i wyleczył, 
za co niech m„u Bóg da zdrowie. — 
Wyleczył, bo wyleczył — mruknął Maciek — ale driakwią pasie.
Potem pan Rafałowicz opowiadał, jako pan wojewoda kijowski, Stefan Czarniecki, 
przyrzekł, iż wstawi się do króla 
jegomości, by nagrodę udzielił wszystkim czterem.
— Mnie to tam nie trzeba żadnej nagrody — kończył pan Rafałowicz — stary już 
jestem i nie dla nagrody uczyniłem 
to, jeno przez miłość ku memu miastu i całej Rzeczypospolitej. Ale wy, młodzi, 
to co innego.
— I my nie dla nagrody to czyniliśmy — ozwie się Kazik — i co nam po nagrodzie. 
Król jegomość ma inne potrzeby i 
Rzeczpospolita jest jako pustynia, gdzież może o nas mizerakach myśleć.
I tak się też stało, jak mówił Kazik. Wśród klęsk i nieszczęść, jakie spadały 
długo jeszcze potem na Rzeczpospolitą, 
poszły w zapomnienie czyny i poświęcenia czterech peregrynantów. Jeno już 
później miasto im się wywdzięczyło. 
Złożyli się co przedniejsi obywatele i porządny kram zakupili Madejowej, która 
żyła długo jeszcze potem i patrzała na 
Maćka, który ożeniwszy się założył warsztat szewcki na Dunaju Szerokim i dorobił 
się ładnego grosza. Młody Kazik z 
czasem został rajcą miejskim, a Kacperek był nawet przez kilka lat prezydentem 
miasta.