Jiddu Krishnamurti-Lot Orła
  1. Wolność 
  2. Fragmentacja 
  3. Medytacja 
  4. Czy człowiek może się zmienić? 
  5. Dlaczego nie umiemy żyć w pokoju? 
  6. Zupełność życia 
  7. Strach 
  8. Transcendentalność 
  9. O przemocy 
  10. O radykalnej przemianie 
  11. Sztuka widzenia 
  12. O przenikaniu do nieznanego 
Myśl, przyjemność i ból
Dla większości z nas wolność jest ideą a nie rzeczywistością. Gdy mówimy o 
wolności, chcemy być zewnętrznie wolni by robić to, co lubimy, podróżować, wolni 
w wyrażaniu siebie na różne sposoby, wolni we własnym sposobie myślenia. 
Zewnętrzne wyrażanie wolności wydaje się być niezwykle ważne, zwłaszcza w 
krajach, w których panuje tyrania czy dyktatura – natomiast w tych, gdzie 
zewnętrzna wolność jest możliwa ludzie poszukują coraz więcej i więcej 
przyjemności, więcej i więcej rzeczy w swym posiadaniu.
Jeżeli mamy dogłębnie zbadać, co oznacza wolność i być całkowicie i absolutnie 
wewnętrznie wolni – co zewnętrznie wyraża się w społeczeństwie, w związkach – 
musimy, wydaje mi się, spytać czy ludzki umysł, silnie uwarunkowany, taki, jakim 
jest, może się w ogóle w pełni uwolnić. Czy zawsze musi żyć i działać wewnątrz 
ograniczeń własnego uwarunkowania powodując, że wolność wcale nie ma możliwości 
zaistnienia? Okazuje się, że ten umysł, rozumiejący werbalnie, że nie ma tu, na 
tej ziemi wolności wewnątrz ani na zewnątrz, zaczyna wynajdować ją w innym 
świecie, przyszłe wyzwolenie, raj i temu podobne.
Odłóżcie na bok wszelkie teoretyczne, ideologiczne koncepcje wolności, abyśmy 
mogli zbadać, czy nasze umysły, wasze i mój, w ogóle mogą być prawdziwie wolne, 
wolne od zależności, od strachu, obaw, i od niezliczonych problemów, zarówno 
uświadomionych, jak i tych w głębszych warstwach nieświadomości. Czy może 
nastąpić całkowita psychologiczna wolność, ażeby umysł ludzki był w stanie 
dotrzeć do czegoś, co nie powstało z czasu, nie zostało zebrane przez myśl, a 
ponadto nie jest ucieczką od faktycznych realiów codziennej egzystencji?
Dopóki nie jest on wewnętrznie, psychologicznie w pełni wolny nie można 
zobaczyć, co jest prawdą, ani czy istnieje rzeczywistość nie stworzona przez 
strach, nie ukształtowana przez społeczeństwo bądź kulturę, w jakich żyjemy, a 
jednocześnie nie będąca ucieczką od codziennej monotonii z jej nudą, 
samotnością, rozpaczą i obawą. By sprawdzić, czy rzeczywiście istnieje taka 
wolność trzeba uświadomić sobie swe własne uwarunkowania, problemy, monotonną 
płytkość, pustkę, niespełnienie w życiu, a przede wszystkim uświadomić sobie 
strach. Trzeba być świadomym siebie nie introspektywnie ani analitycznie, ale w 
chwili obecnej, takim, jakim się jest, i dostrzec, czy można pozostać zupełnie 
wolnym od wszystkich tych spraw, jakie zdają się pętać umysł.
Aby badać, jak zmierzamy to zrobić, wolność musi być obecna nie na końcu, lecz 
już od początku. Jeśli nie jest się wolnym nie można badać. By patrzeć dogłębnie 
musi zaistnieć nie tylko wolność, ale również dyscyplina konieczna podczas 
obserwacji – wolność i dyscyplina towarzyszą sobie (to nie tak, że trzeba być 
zdyscyplinowanym aby stać się wolnym). Używamy tu słowa ‘dyscyplina’ nie w 
przyjętym, tradycyjnym sensie, gdzie oznacza podporządkować się, naśladować, 
przyjąć narzucony wzór, ale raczej w pierwotnym znaczeniu tego słowa, czyli 
‘poznawać’. Poznanie i wolność towarzyszą sobie, wolność przynosząca swą własną 
dyscyplinę – bynajmniej nie tę wymuszoną przez umysł celem uzyskania określonego 
rezultatu. Te dwie rzeczy są zasadnicze: wolność i akt poznania. Nie można 
poznawać siebie, gdy nie jest się wolnym, wolnym na tyle by obserwować, nie 
zgodnie z jakimś wzorcem, regułą czy pojęciem, lecz obserwować siebie w chwili 
obecnej takim, jakim się jest. Ta obserwacja, ta percepcja, to postrzeganie 
wprowadza swą własną dyscyplinę i poznanie, w których nieobecne jest 
podporządkowanie, naśladownictwo ani jakakolwiek kontrola – a w tym przejawia 
się wielkie piękno.
Nasze umysły są uwarunkowane – to fakt oczywisty – uwarunkowane przez określoną 
kulturę bądź społeczeństwo, poddane wpływom przeróżnych wrażeń, czynników 
ekonomicznych, klimatycznych, edukacyjnych, napięć i nacisków w związkach, 
wymagań religii i tak dalej. Nasze umysły są wyszkolone by akceptować strach i, 
o ile możemy, uciekać od niego, nigdy nie będąc w stanie rozwiązać, zupełnie i 
kompletnie, całej jego natury i struktury. Tak więc nasze pierwsze pytanie 
brzmi: czy umysł, tak mocno obciążony, może rozwiązać całkowicie nie tylko swe 
własne warunkowanie, ale też strach? Bo to strach powoduje, że akceptujemy 
uwarunkowania.
Nie wysłuchuj jedynie wielu słów i idei – które właściwie nie mają żadnej 
wartości – ale poprzez akt słuchania, obserwacji swoich własnych stanów umysłu, 
zarówno werbalnie, jak i niewerbalnie, po prostu zbadaj, czy umysł potrafi być 
wolny – nie akceptując strachu, nie uciekając, nie mówiąc „Muszę rozwinąć w 
sobie odwagę, odporność”, ale naprawdę będąc w pełni świadom lęku, w jakiego 
sidła wpadłeś. Jeśli nie jest się wolnym od zależności od strachu, to nie widzi 
się czysto i dogłębnie. I oczywiście tam, gdzie jest strach, nie ma miłości.
Czy zatem umysł może naprawdę być wolny od strachu? Wydaje mi się to – dla 
każdej osoby podchodzącej zupełnie poważnie – jednym z najbardziej 
pierwszorzędnych i zasadniczych pytań, które muszą paść i na które trzeba 
znaleźć odpowiedź. Istnieje strach fizyczny i psychologiczny. Fizyczny lęk przed 
bólem oraz psychologiczny strach powstający z pamięci bólu w przeszłości i obawy 
przed powtórzeniem go w przyszłości; jak również strach przed starością, 
śmiercią, poczucie zagrożeń fizycznych, niepewność jutra, lęk przed 
niemożliwością osiągnięcia sukcesu, nieumiejętnością dokonania czegoś – poczucie 
bycia nikim w tym raczej nieprzyjemnym świecie, strach przed zgubą, lęki 
samotności, braku miłości i tak dalej – strach uświadomiony i nieświadomy. Czy 
umysł może się uwolnić, całkowicie, od tego wszystkiego? Jeśli stwierdza, że nie 
może, to się ograniczył, wypaczył i jest niezdolny do percepcji, do zrozumienia, 
niezdolny by pozostać zupełnie spokojnym, cichym – jak gdyby znajdował się w 
ciemności szukając światła a nigdy go nie znajdując i tworząc w zamian ‘światło’ 
słów, koncepcji, teorii.
Jak umysł, tak mocno obciążony strachem, z całym swoim uwarunkowaniem, ma się od 
tego uwolnić? A może musimy zaakceptować lęk jako rzecz nieuniknioną w życiu? – 
i wielu z nas akceptuje, znosi go. Co powinniśmy zrobić? Jak mamy ja, istota 
ludzka, wy jako istoty ludzkie uwolnić się od tego strachu? – nie jakiegoś 
szczególnego lęku, ale w ogóle od całej natury i struktury strachu?
Czym jest strach? (Nie akceptuj, o ile mogę zasugerować, słów mówcy: nie jest on 
żadnym autorytetem, nie jest nauczycielem, nie jest guru – bo, gdyby był 
nauczycielem, ty byłbyś naśladowcą, a gdy jesteś naśladowcą niszczysz zarówno 
siebie jak i nauczyciela.) Próbujemy odkryć, jak wygląda prawda naszego pytania 
o strach, na tyle kompletnie aby umysł już nigdy nie żywił obaw, w efekcie czego 
uwolnił się od wszelkiej zależności od innych, wewnętrznie, psychologicznie. 
Piękno wolności polega na tym, że nie pozostaje po tobie ślad. Orzeł, w swym 
locie, nie zostawia śladu – w przeciwieństwie do naukowca. Aby wejrzeć w pytanie 
o wolność potrzebna jest nie tylko naukowa obserwacja, lecz także lot orła, po 
którym nie zostaje ślad – jedno i drugie jest wymagane, musi być obecne zarówno 
werbalne wyjaśnienie jak i niewerbalna percepcja – ponieważ opis nigdy nie jest 
rzeczywistością, którą opisuje, wyjaśnienie nigdy nie jest tym, co objaśnia, 
słowo nigdy nie jest rzeczą.
Jeżeli wszystko to jest całkiem jasne, możemy iść dalej, możemy odkryć sami dla 
siebie – nie poprzez mówcę, nie przez jego słowa, nie przez jego idee albo myśli 
– czy umysł może być zupełnie wolny od strachu.
Pierwsza część to nie wstęp – jeśli nie wysłuchałeś jej dokładnie lub nie 
zrozumiałeś, nie możesz przejść do dalszej.
Aby badać potrzebna jest wolność patrzenia, potrzebna jest wolność od uprzedzeń, 
od koncepcji, ideałów umożliwiająca obserwację na bieżąco, dla siebie samego, 
czym jest strach. Czy, kiedy obserwujesz z bliska, bardzo dokładnie, strach jest 
w ogóle obecny? Właśnie: możesz przyjrzeć się z bliska, bardzo, bardzo 
dokładnie, czym jest strach tylko, gdy ‘obserwator’ jest ‘obserwowanym’. 
Zamierzamy się tym zająć. Więc czym jest strach? Jak się pojawia? Można pojąć 
naturalne lęki, takie, jak zagrożenie fizyczne, na które pojawia się 
natychmiastowa odpowiedź; są dość łatwe do zrozumienia, nie musimy się za bardzo 
nimi zajmować. Ale mówimy o strachu psychologicznym – jak powstają te 
psychologiczne lęki? Jakie jest ich pochodzenie? – oto problem. Istnieje strach 
przed czymś, co zdarzyło się wczoraj, strach przed czymś, co może nastąpić dziś 
jeszcze bądź jutro. Istnieje lęk przed tym, co znamy i przed tym, czego nie 
znamy, a co oznacza dzień jutrzejszy. Można samemu bardzo wyraźnie zobaczyć, że 
strach przychodzi poprzez strukturę myśli – poprzez myślenie o tym, co wydarzyło 
się wczoraj a budzi obawy, lub przez myślenie o przyszłości – zgadza się? Myśl 
rodzi strach – czy nie tak? Proszę, bądźmy zupełnie pewni – nie akceptujcie słów 
mówcy, bądźcie absolutnie pewni na własny użytek – tego, czy to myśl jest 
źródłem strachu. Myślenie o bólu, psychologicznym bólu, który zaistniał jakiś 
czas temu oraz pragnienie by się nie powtórzył, pragnienie zapomnienia o tej 
sprawie, myślenie o tym wszystkim rodzi strach. Jeśli nie widzimy tego bardzo 
wyraźnie nie będziemy w stanie pójść dalej. Myśl, myślenie o jakimś zdarzeniu, 
doświadczeniu, stanie zdenerwowania, zagrożenia, smutku czy bólu wywołuje 
strach. A myśl, wypracowawszy pewne psychologiczne poczucie bezpieczeństwa, nie 
chce, żeby było ono zakłócane – każde zakłócenie jest groźne i stąd bierze się 
strach.
Myśl jest odpowiedzialna za strach i tak samo też – za przyjemność. Przeżyłeś 
szczęśliwe zdarzenie – myśl zastanawia się nad nim i chce utrwalić, a gdy to 
niemożliwe pojawia się opór, gniew, rozpacz i strach. Tak więc myśl jest 
odpowiedzialna i za strach i za przyjemność – zgoda? To nie werbalna konkluzja, 
to nie recepta na uniknięcie strachu. Tak się dzieje, że, gdzie jest 
przyjemność, tam też ból i strach utrwalony przez myśl; przyjemność towarzyszy 
bólowi, te dwie rzeczy są nierozdzielne, a myśl odpowiada za obie. Gdyby nie 
było jutra, następnej chwili, o której można myśleć w kategoriach czy to strachu 
czy przyjemności, nie istniałyby one. Możemy stąd kontynuować? Czy to 
rzeczywistość? – nie idea, ale rzecz, którą sam odkryłeś, i która, dlatego 
właśnie, jest prawdziwa, więc możesz powiedzieć „Odkryłem, że myśl rodzi i 
przyjemność i strach”? Przeżyłeś rozkosz seksualną, później odtwarzasz ją w 
wyobraźni, w wymyślonych obrazach, i właśnie myślenie o niej daje siłę 
przyjemności, która jest teraz obecna w wyobraźni, a kiedy zostaje udaremniona 
pojawia się ból, obawa, strach, zazdrość, irytacja, gniew, brutalność. Nie 
mówimy bynajmniej, że nie należy zaznawać przyjemności.
Błogość nie jest przyjemnością, ekstaza nie została wywołana przez myśl, to 
rzecz całkowicie inna. Możesz przejść do błogości lub ekstazy dopiero, gdy 
rozumiesz naturę myśli – jaka rodzi i przyjemność i strach.
A zatem powstaje pytanie: czy można zatrzymać myśl? Skoro rodzi ona strach i 
przyjemność – bo, gdzie jest przyjemność, tam musi być ból, to zupełnie 
oczywiste – zadajemy sobie pytanie: czy myśl może dobiec kresu? – co nie oznacza 
końca percepcji piękna, radości z piękna. To tak, jakbyśmy widzieli piękno 
obłoku czy drzewa i cieszyli się nim zupełnie, całkowicie, w pełni. Lecz, kiedy 
myśl pragnie przeżyć jutro to samo doświadczenie, taki sam zachwyt, jak wczoraj, 
gdy widziała ten obłok, to drzewo, tamten kwiat, tę piękną twarz, wtedy wywołuje 
niezadowolenie, ból, strach i przyjemność.
Tak więc czy myśl może dobiec kresu? A może jest to zupełnie nieprawidłowo 
postawione pytanie? Pytanie jest błędne, ponieważ chcemy doświadczyć ekstazy, 
błogości, jaka nie jest przyjemnością. Mamy nadzieję, że, poprzez ustanie myśli, 
dotrzemy do czegoś, co jest nieograniczone, co nie jest produktem przyjemności i 
strachu. Jakie miejsce w życiu zajmuje myśl? – nie: jak zatrzymać myśl? Jaki 
jest związek myśli z działaniem i bezczynnością? Jaki związek ma myśl z 
działaniem tam, gdzie jest ono konieczne? Dlaczego, gdy obecna jest pełna radość 
z piękna, myśl w ogóle się pojawia? – przecież, gdyby się nie pojawiła, nie 
zostałaby przeniesiona w dzień jutrzejszy. Chcę odkryć dlaczego – gdy obecna 
jest pełna radość z piękna góry, urodziwej twarzy, tafli wody – przychodzi myśl, 
wykrzywia to i mówi „Muszę znów mieć tę przyjemność jutro”? Muszę odkryć jak 
myśl przejawia się w działaniu i dowiedzieć się czy musi się wtrącać, kiedy w 
ogóle nie ma potrzeby myślenia. Widzę wspaniałe drzewo bez jednego liścia na tle 
nieba, jest ono niezwykle piękne i to wystarczy – koniec. Dlaczego przychodzi 
myśl i mówi „Muszę przeżyć ten sam zachwyt jutro”? I widzę też, że myśl musi 
przejawić się w działaniu. Zręczność w działaniu to również zręczność w 
myśleniu. Jaki jest zatem rzeczywisty związek między myślą i działaniem? Nasze 
działania opierają się na koncepcjach, na ideach. Mam ideę bądź koncepcję tego, 
co powinno być zrobione, a to, co zostaje zrobione jest przybliżeniem tej 
koncepcji, idei, tego ideału. Istnieje więc podział na działanie i koncepcję, 
ideał, ‘to, co być powinno’ – w tym podziale tkwi konflikt. Zapytuję siebie „Jak 
myśl przejawia się w działaniu?” Jeżeli następuje podział między działaniem i 
ideą, to działanie jest niepełne. Czy istnieje takie działanie, w którym myśl 
widzi coś w jednej chwili i bezzwłocznie reaguje, więc nieobecna jest idea, 
ideologia oddzielonej reakcji? Czy istnieje takie działanie, w którym samo 
widzenie jest działaniem – w którym samo myślenie jest działaniem? Widzę, że 
myśl rodzi strach i przyjemność, widzę, że gdzie jest przyjemność, tam jest ból 
i w efekcie opór przeciw niemu. Widzę to bardzo wyraźnie, widzenie tego jest 
bezzwłocznym działaniem, w widzeniu tego uczestniczy myśl, logika i bardzo jasne 
rozumowanie, ponadto widzenie tego jest natychmiastowe i działanie jest 
natychmiastowe – dlatego się od tego uwalniam.
Czy rozumiemy się nawzajem? Powoli, to rzeczywiście trudne. Proszę, nie mówcie 
zbyt łatwo ‘tak’. Jeśli mówisz ‘tak’, to, kiedy opuścisz tę salę, musisz być 
wolny od strachu. Twoje ‘tak’ to jedynie potwierdzenie, że zrozumiałeś 
werbalnie, intelektualnie – co nic w ogóle nie znaczy. Dziś wy i ja rozpatrujemy 
tutaj pytanie o strach i, gdy opuścisz salę, musi nastąpić całkowita wolność od 
niego. To oznacza, że będziesz wolną ludzką istotą, inną ludzką istotą, zupełnie 
przekształconą – nie jutro, ale teraz. Widzisz bardzo wyraźnie, że myśl rodzi 
strach i przyjemność, widzisz, że wszelkie wartości są oparte na strachu i 
przyjemności – moralne, etyczne, społeczne, religijne, duchowe. Jeżeli 
dostrzeżesz w tym prawdę – a, aby dostrzec w tym prawdę, musisz być niezwykle 
uważny, logicznie, zdrowo, rozsądnie obserwując każde poruszenie myśli – wtedy 
sama percepcja jest działaniem pełnym i dlatego, kiedy wyjdziesz, nie będziesz 
nim związany – w przeciwnym razie zapytasz „Jak mam być wolny od strachu od 
jutra?”
Myśl musi przejawić się w działaniu. Gdy masz pójść do domu, musisz pomyśleć, 
tak samo aby złapać autobus, pociąg, pójść do pracy, myśl działa wtedy 
efektywnie, obiektywnie, nie osobiście, nie emocjonalnie, ta myśl jest 
niezbędna. Lecz, kiedy przenosi ona doświadczenie, jakiego doznałeś, przenosi je 
poprzez pamięć w przyszłość, takie działanie jest niepełne, stąd rodzaj oporu i 
cała reszta.
Chyba możemy przejść do następnego pytania. Postawmy je w ten sposób: czym jest 
źródło myśli i kim jest myślący? Można zobaczyć, że myśl jest odpowiedzią 
wiedzy, doświadczenia zgromadzonego w pamięci, z której pojawia się reakcja na 
każde wyzwanie – jeżeli słyszysz pytanie, gdzie mieszkasz, pojawia się 
natychmiastowa odpowiedź. Pamięć, doświadczenie, wiedza są źródłem, to stąd 
pochodzi myśl. Tak więc nie jest ona nigdy nowa, jest zawsze przedawniona, nigdy 
nie może być wolna, bo związana jest z przeszłością i dlatego też nie może 
dostrzec nic nowego. Gdy rozumiem to, bardzo jasno, umysł się ucisza. Życie to 
ruch, nieustanny, wzajemnie powiązany ruch, a myśl, próbując go ująć w 
kategoriach przeszłości, jako pamięć, obawia się życia.
Widząc to wszystko, widząc, że wolność jest konieczna aby badać – a, aby badać 
dogłębnie, potrzebna jest dyscyplina poznania, nie tłumienia i naśladowania – 
widząc, jak umysł został uwarunkowany przez społeczeństwo, przez przeszłość, 
widząc, że każda wypływająca z niego myśl jest przedawniona i dlatego nie 
potrafi zrozumieć nic nowego, umysł ucisza się zupełnie – nie kontrolowany, nie 
kształtowany by milczeć. Nie ma żadnego sposobu ani metody – bez znaczenia, czy 
to zen z Japonii, czy jakiś system z Indii – aby uciszyć umysł, to najgłupsza 
rzecz: dyscyplinować go, żeby się uciszył. Teraz, gdy widzisz to wszystko – 
widzisz faktycznie, nie jako kolejną teorię – działanie następuje poprzez tę 
percepcję, samo postrzeganie jest działaniem uwalniającym od strachu. A więc, w 
razie pojawienia się strachu, następuje natychmiastowa percepcja i jego zanik.
Czym jest miłość? Dla większości z nas jest to przyjemność i, w jej wyniku, 
strach – oto, co nazywamy miłością. Jeśli rozumiemy strach i przyjemność, czym 
wtedy jest miłość? I ‘kto’ próbuje odpowiedzieć na to pytanie? – mówca, ksiądz, 
książka? Czy za pośrednictwem czegoś z zewnątrz dowiemy się, że działamy w 
sposób doskonały? A może, w efekcie sprawdzania, obserwacji, nieanalitycznego 
przyglądania się całej strukturze i naturze przyjemności, strachu, bólu, 
odkrywamy, że ‘obserwator’, ‘ten, kto myśli’ to element myślenia? Gdyby nie 
powstała myśl nie byłoby ‘tego, kto myśli’, te dwie rzeczy są nierozdzielne; 
myślący jest myślą. To odkrycie niesie ze sobą piękno i subtelność. A gdzie jest 
w tym momencie umysł, który zaczynał badać nasze pytanie o strach? – rozumiecie? 
W jakim znajduje się stanie teraz, po przebrnięciu przez to wszystko? Czy tym 
samym, co wcześniej, zanim tu dotarł? Zobaczył te sprawy z bardzo bliska, 
zobaczył naturę tego, co nazywamy myślą, strachem i przyjemnością, zobaczył 
wszystko – jaki jest jego rzeczywisty stan teraz? Oczywiście na to pytanie nie 
potrafi odpowiedzieć nikt oprócz ciebie – jeżeli faktycznie w to wniknąłeś, 
zobaczysz, że nastąpiła zupełna przemiana.
Słuchacz: (Niesłyszalne)
Krishnamurti: Oto jedna z najłatwiejszych rzeczy: zadać pytanie. Prawdopodobnie 
niektórzy z nas zastanawiali się jak ono zabrzmi jeszcze w czasie, kiedy mówca 
nie skończył. Jesteśmy zainteresowani naszymi pytaniami bardziej niż słuchaniem. 
Musimy zapytywać o samych siebie, nie tylko tutaj, ale zawsze. Sformułowanie 
‘właściwego’ pytania jest daleko ważniejsze niż otrzymanie odpowiedzi. 
Rozwiązanie problemu leży w jego zrozumieniu – odpowiedź nie znajduje się na 
zewnątrz, poza problemem, jest w nim samym. Spraw nie można zobaczyć bardzo 
wyraźnie koncentrując się na odpowiedzi, na rozwiązaniu. Wielu z nas tak bardzo 
pragnie rozwiązać problem bez wejrzenia w niego – a, aby w niego wejrzeć, 
potrzeba energii, żywotności, pasji, nie opieszałości i lenistwa, jakie ma w 
sobie większość z nas – że raczej wolelibyśmy, ażeby ktoś inny go rozwiązał. Nie 
istnieje nikt, kto rozwiąże którykolwiek z naszych problemów, czy to 
politycznych bądź religijnych czy też psychologicznych. Trzeba mieć dużo 
witalności, pasji i żywotności by patrzeć i obserwować problem, a wtedy, podczas 
obserwacji, jest tam odpowiedź, zupełnie jasna.
Co nie oznacza, że nie macie pytać, przeciwnie musicie to robić, musicie wątpić 
we wszystko, co od kogokolwiek, włączając mówcę, słyszycie.
Słuchacz: Czy istnieje niebezpieczeństwo w samoobserwacji podczas zgłębiania 
problemów osobistych?
Krishnamurti: Dlaczego miałoby nie istnieć? Niebezpieczeństwo jest obecne 
podczas przechodzenia przez ulicę. Czy chciał Pan powiedzieć, że nie mamy 
patrzeć, bo to niebezpieczne? Pamiętam, jak kiedyś – o ile mogę przywołać pewne 
zdarzenie – bardzo bogaty człowiek przybył by spotkać się z nami. Powiedział 
„Traktuję zagadnienie bardzo, bardzo poważnie, jestem zainteresowany tym, o czym 
Pan mówi i chcę rozwiązać wszystkie moje ‘znów i znów’, zna Pan te nonsensy, 
które ludzie powtarzają.” Odpowiedziałem „Dobrze, proszę Pana, wejdźmy w to” i 
rozmawialiśmy. Przychodził kilkakrotnie a po dwóch tygodniach przybył ze słowami 
„Mam straszne sny, przerażające sny, wydaje mi się, jak gdyby wszystko wokół 
znikało, różne rzeczy odchodziły.” Potem dodał „To chyba rezultat moich badań 
nad sobą, widzę w tym niebezpieczeństwo” i już więcej się nie pokazał.
Wszyscy pragniemy bezpieczeństwa, wszyscy chcemy czuć się pewnie w naszym małym 
pięknym świecie, świecie ‘dobrze zaprowadzonego porządku’, jaki jest 
nieporządkiem, świecie naszych specyficznych związków, do zakłócenia których 
chcielibyśmy nie dopuścić – związku pomiędzy żoną i mężem, w którego ciasnych 
więzach trzymają się nawzajem, w którym obecne są cierpienie, podejrzliwość, 
strach, w którym pojawia się zagrożenie, zazdrość, gniew, dominacja.
Istnieje sposób patrzenia w głąb siebie bez strachu, bez zagrożenia – należy 
patrzeć bez jakiejkolwiek krytyki, bez żadnego osądu, po prostu patrzeć, nie 
interpretować, nie sądzić, nie oceniać. Aby tak działać umysł musi mieć w sobie 
pragnienie poznania podczas obserwacji tego, co faktycznie jest. Jakie 
niebezpieczeństwo tkwi w ‘tym, co jest’? Istoty ludzkie są okrutne, oto 
faktycznie ‘to, co jest’, a zagrożenie, jakie wnoszą w ten świat jest efektem 
ich okrucieństwa, oto rezultat strachu. Cóż jest niebezpiecznego w obserwacji 
rzeczywistości i próbach zupełnego wykorzenienia strachu? – to, że możemy 
stworzyć inne społeczeństwo, inne wartości? Jest wiele piękna w obserwacji, w 
widzeniu rzeczy takimi, jakimi są – co nie oznacza odrzucania ani pragnienia by 
coś zrobić z &#145;tym, co jest&#146; – zupełna percepcja &#145;tego, co jest&#146; wywołuje swą 
własną przemianę. Trzeba tylko znać sztukę ‘patrzenia’, a nie jest ona nigdy 
introspektywną ani analityczną sztuką, lecz po prostu obserwacją bez żadnego 
wybierania.
Słuchacz: Czy nie istnieje strach spontaniczny?
Krishnamurti: Czy nazwałby Pan go strachem? Gdy masz przed sobą pożar, gdy 
widzisz przepaść, czy to strach powoduje, że się cofasz? Czy, kiedy spotykasz 
dzikie zwierzę, węża, wycofanie się oznacza strach? – a może inteligencję? Ta 
inteligencja może być efektem uwarunkowania, bo uwarunkowano cię na 
niebezpieczeństwo napotkania przepaści, przecież gdyby tak nie było mógłbyś w 
nią wpaść, co oznaczałoby koniec. Twoja inteligencja każe ci zachować ostrożność 
– czy oznacza ona strach? Lecz czy to inteligencja działa, kiedy dzielimy się na 
narody, na grupy wyznaniowe? – czy, gdy dokonujemy podziału pomiędzy tobą i mną, 
nami i nimi, obecna jest inteligencja? Czy to, co powoduje takie działanie i 
powstanie tego podziału, co przynosi zagrożenie, co dzieli ludzi, co wywołuje 
wojnę, jest efektem pracy inteligencji czy strachu? Jest tam strach, nie 
inteligencja. Innymi słowy podzieliliśmy siebie na kawałki: pewna część nas 
działa, gdy trzeba, inteligentnie, na przykład omijając przepaść czy unikając 
przejeżdżającego obok autobusu, ale nie jesteśmy wystarczająco inteligentni by 
zobaczyć niebezpieczeństwa nacjonalizmu, niebezpieczeństwa podziałów między 
ludźmi. Tak więc część nas – bardzo mała cząstka – jest inteligentna a reszta 
nie. Tam, gdzie występuje fragmentacja, musi pojawić się konflikt, musi być 
obecne cierpienie – istotą konfliktu jest właśnie podział, sprzeczność wewnątrz 
nas. Tej sprzeczności nie da się zintegrować. To jedna z naszych osobliwych 
manii, że próbujemy na powrót się scalić. Właściwie nie wiem, co to znaczy. Kim 
jest osoba, która zamierza połączyć dwie rozdzielone, sprzeczne natury? Czyż 
scalający sam nie jest elementem podziału? Ale gdy widzisz całość tego, kiedy 
sobie pozwolisz na percepcję bez żadnego wybierania – nie ma podziału.
Słuchacz: Czy istnieje różnica między prawidłową myślą i prawidłowym działaniem?
Krishnamurti: Kiedy używa Pan słowa ‘prawidłowy’ odnośnie myśli i działania, 
wtedy ‘prawidłowe’ działanie staje się ‘nieprawidłowym’ – zgoda? Używając słowa 
‘prawidłowy’ ma się już ideę tego, co prawidłowe. Gdy masz ideę tego, co 
‘prawidłowe’, jest to ‘nieprawidłowe’, ponieważ ‘prawidłowe’ opiera się na twych 
uprzedzeniach, na uwarunkowaniach, strachu, na twojej kulturze, na 
społeczeństwie, na twych specyficznych nawykach, obawach, zasadach religii i tak 
dalej. Masz swój model, wzorzec działania: ten właśnie wzorzec jest sam w sobie 
nieprawidłowy, niemoralny. Moralność społeczeństwa jest niemoralna. Zgadza się 
Pan z tym? Jeśli tak, to odrzucił Pan społeczną moralność, która oznacza 
chciwość, zazdrość, ambicję, nacjonalizm, kult podziałów klasowych i całą 
resztę. Ale czy faktycznie Pan to zrobił i teraz potwierdza mówiąc &#145;tak&#146;? 
Moralność społeczna jest niemoralna – czy rzeczywiście to ma Pan na myśli? – a 
może to tylko masa słów? Proszę Pana, być naprawdę moralnym, prawym to jedna z 
najbardziej niezwykłych rzeczy w życiu, i taka moralność w żaden sposób nie ma 
nic wspólnego ze społecznymi zachowaniami określonymi przez warunki zewnętrzne. 
Trzeba być wolnym aby być rzeczywiście prawym, a nie jesteś wolny jeżeli 
poddajesz się społecznej moralności z jej chciwością, zazdrością, 
współzawodnictwem, uwielbieniem sukcesu – zna Pan wszystkie te sprawy 
przedstawiane przez kościół i społeczeństwo jako wzór moralności.
Słuchacz: Czy musimy czekać, aż to nastąpi, czy istnieje jakiś rodzaj 
dyscypliny, której możemy użyć?
Krishnamurti: Czy potrzebujemy dyscypliny aby sobie zdać sprawę, że prawdziwe 
widzenie jest działaniem? Potrzebujemy?
Słuchacz: Co powiedziałby Pan o spokojnym umyśle – czy to wynik dyscypliny? A 
może nie?
Krishnamurti: Proszę spojrzeć: żołnierz na placu apelowym, bardzo spokojny, 
plecy wyprostowane, broń dokładnie we właściwym miejscu, został wyszkolony, 
szkolono go dzień po dniu, dzień po dniu, wszelka wolność została w nim 
zniszczona. Jest bardzo spokojny, ale czy to spokój? Albo kiedy dziecko jest 
zaabsorbowane zabawką, czy to spokój? – usuńmy zabawkę i chłopiec stanie się 
tym, kim jest. A więc czy dyscyplina (proszę to dobrze zrozumieć, raz na zawsze, 
to przecież proste), czy dyscyplina zaprowadzi spokój? Może spowodować 
otępienie, stan stagnacji, lecz czy powoduje spokój w sensie pełnej aktywności a 
jednak ciszy?
Słuchacz: Co chce Pan, byśmy zrobili my, ludzie tu, na tym świecie?
Krishnamurti: Zupełnie po prostu, proszę Pana: nie chcę niczego. To po pierwsze. 
Po drugie: żyjcie, żyjcie na tym świecie. Jest on tak cudownie piękny. To nasz 
świat, nasza ziemia przeznaczona by na niej żyć, ale my nie żyjemy, jesteśmy 
ograniczeni, jesteśmy podzieleni, jesteśmy zaniepokojeni, jesteśmy wystraszonymi 
ludzkimi istotami, i dlatego nie żyjemy, nie wchodzimy w związki, jesteśmy 
odizolowani i zrozpaczeni. Nie wiemy, co to znaczy żyć w ekstatycznym, błogim 
sensie. Twierdzę, że żyć w ten sposób można tylko kiedy się wie jak pozostać 
wolnym od wszelkich głupstw codziennego życia. Wolność od nich jest możliwa 
jedynie gdy staniesz się uważny w swoich związkach, nie tylko z istotami 
ludzkimi, lecz również z ideami, z naturą, ze wszystkim. W takim związku 
odkrywasz, kim jesteś, widzisz swój strach, niepokój, rozpacz, samotność, swój 
kompletny brak miłości. Jesteś wypełniony teoriami, słowami, wiedzą o tym, co 
powiedzieli inni ludzie, o sobie nie wiesz nic i dlatego nie wiesz jak żyć.
Słuchacz: Jak wyjaśni Pan w kategoriach ludzkiego mózgu różne poziomy 
świadomości? Mózg wydaje się być sprawą fizyczną, umysł zaś nie. Poza tym umysł 
zdaje się posiadać część świadomą i nieświadomą. Jak możemy widzieć z 
jakąkolwiek jasnością, gdy weźmie się pod uwagę wszystkie te różne koncepcje?
Krishnamurti: Jaka jest różnica pomiędzy umysłem i mózgiem, czy o to Panu 
chodzi? Nasz fizyczny mózg będący wynikiem przeszłości, rezultatem ewolucji, 
wielu tysięcy dni wczorajszych, z wszelkimi wspomnieniami oraz wiedzą i 
doświadczeniem, czy ten mózg nie jest częścią całego umysłu? – umysłu, w którym 
zawiera się zarówno świadomy jak i nieświadomy poziom. Fizyczny tak samo jak 
niefizyczny, psychologiczny, czy wszystko to nie stanowi jednej całości? – czy 
to nie my podzieliliśmy ją na świadomość i nieświadomość, na mózg i nie-mózg. 
Czy nie możemy patrzeć na wszystkie te rzeczy jak na niepodzielną całość?
Czy nieświadomość tak bardzo różni się od świadomości? A może nie jest częścią 
całości, chociaż ją oddzieliliśmy? W tym miejscu pojawia się pytanie: w jaki 
sposób świadomy umysł ma uświadomić sobie nieświadomość? Czy pozytywna, 
praktyczna część – rzecz, która funkcjonuje przez cały dzień – jest w stanie 
obserwować nieświadomość?
Nie wiem, czy mamy czas aby to zgłębić. Nie jesteście zmęczeni? Panowie, proszę, 
nie traktujcie naszego spotkania jak rozrywkę, przyjemny pobyt w ciepłym 
pomieszczeniu, słuchanie czyjegoś głosu. Zajmujemy się bardzo poważnymi sprawami 
i, jeżeli pracowaliście jak należało, musieliście się zmęczyć. Mózg nie potrafi 
przyjąć naraz więcej niż pewną określoną porcję a wejście w zagadnienie 
nieświadomego i świadomego wymaga obserwacji bardzo bystrym, jasnym umysłem. 
Bardzo wątpię, abyście po półtorej godziny byli do tego zdolni. Więc może, jeśli 
się zgodzicie, podejmiemy ten temat później?
Londyn, 16 marca 1969

Rozdział 2. 

Fragmentacja 
Podział. Świadome i nieświadome, umierając dla ‘ znanego’
Dziś wieczór zamierzamy omówić zagadnienie świadomego i nieświadomego, 
powierzchni umysłu i jego głębszych warstw. Zastanawia mnie, dlaczego dzielimy 
życie na fragmenty: życie w pracy, życie społeczne, rodzinne, religijne, 
sportowe i tak dalej? Skąd bierze się ten rozdział, nie tylko w nas, lecz 
również w społeczeństwie – my i oni, ty i ja, miłość i nienawiść, umieranie i 
życie? Myślę, że powinniśmy wejść w to zagadnienie dość głęboko by odkryć, czy 
istnieje sposób życia, w jakim nie ma w ogóle podziałów między żywym i martwym, 
między świadomym i nieświadomym, pracą i życiem społecznym, życiem rodzinnym i 
osobistym.
Podziały pomiędzy narodami, religiami, klasami społecznymi, cały ten wewnętrzny 
rozłam, w którym zawiera się tak wiele sprzeczności – dlaczego żyjemy w ten 
sposób? Rodzi to tyle zamętu, konfliktów, wojen, powoduje prawdziwe 
niebezpieczeństwo, zewnętrzne jak i wewnętrzne. Istnieje tak wiele podziałów: na 
Boga i diabła, dobrych i złych, ‘to, co być powinno’ i ‘to, co jest’.
Myślę, że warto poświęcić dzisiejszy wieczór na próbę sprawdzenia, czy istnieje 
sposób życia – nie teoretycznie czy intelektualnie, ale faktycznie – sposób 
życia, w jakim nie ma jakiegokolwiek podziału, sposób życia, w którym działanie 
nie jest fragmentaryczne, więc zachodzi ciągły przepływ, a w nim każde działanie 
jest powiązane z każdym innym.
Aby odnaleźć sposób życia, w którym nie ma fragmentacji, trzeba wejść bardzo 
głęboko w zagadnienie miłości i śmierci – rozumiejąc je będziemy może w stanie 
zbliżyć się do sposobu na życie, które jest ciągłym nieprzerwanym ruchem, 
sposobu na życie prawdziwie inteligentne. Umysł rozdrobniony na fragmenty gubi 
inteligencję, człowiek prowadzący pół tuzina żywotów – co jest akceptowane jako 
wysoce moralne – ukazuje najzwyczajniej brak inteligencji.
Wydaje mi się, że w idei zintegrowania się – połączenia rozmaitych fragmentów 
aby stworzyć całość – nie ma, w oczywisty sposób, inteligencji dlatego, że 
wymaga ona istnienia osoby integrującej, kogoś, kto scala, łączy wszystkie 
kawałki; jednak jednostka, która próbuje to zrobić, sama również jest elementem 
układanki.
Tym, czego trzeba, jest taka inteligencja i pasja, jaka spowoduje radykalną 
rewolucję w życiu, ażeby nie było już sprzecznych działań, lecz całość, 
nieprzerwany ruch. Aby wprowadzić tę przemianę do swojego życia potrzebujesz 
pasji. Jeśli masz zrobić cokolwiek wartościowego, musisz mieć tę żywą pasję – 
która nie jest przyjemnością. By zrozumieć takie działanie, w którym nie ma 
fragmentacji ani sprzeczności, potrzeba pasji. Nie zmienią życia intelektualne 
koncepcje i recepty, jedynie tylko prawdziwe zrozumienie ‘tego, co jest’, a do 
niego potrzebne jest zaangażowanie, pasja.
Aby zbadać, czy istnieje sposób życia – życia codziennego, nie klasztornego – 
dla jakiego właściwa jest taka pasja i inteligencja, trzeba zrozumieć naturę 
przyjemności. Zagadnieniem przyjemności zajmowaliśmy się już któregoś dnia: jak 
myśl przeżywa doświadczenie, które dało chwilę zachwytu i jak, poprzez myślenie 
o nim, podtrzymuje przyjemność, a gdzie jest przyjemność tam również 
ograniczenie bólem i strachem. Czy miłość jest przyjemnością? Dla wielu z nas 
wartości moralne opierają się na przyjemności: zupełne wyrzeczenie się siebie, 
kontrolowanie się aby się podporządkowywać to ponaglanie przyjemności – 
większej, dostojniejszej, czym by ona nie była. Czy miłość należy do dziedziny 
przyjemności? Na dodatek słowo ‘miłość’ zostało tak przeciążone, każdy go używa, 
od polityka po żonę i męża. A wydaje mi się, że tylko miłość, w głębszym 
znaczeniu tego słowa, jest tym, co może zaprowadzić sposób życia, w którym w 
ogóle nie ma fragmentacji. Strach zawsze stanowi część przyjemności; oczywiście 
w związkach, gdzie jest obecny jakikolwiek jego rodzaj fragmentacja musi 
zachodzić, musi istnieć podział.
To naprawdę głębokie zagadnienie, takie badanie, dlaczego ludzki umysł oddziela 
się, stawia w opozycji do innych, wywołując przemoc i co ma nadzieję poprzez tę 
przemoc uzyskać. My, istoty ludzkie zostaliśmy wystawieni na życie w sposób, 
który prowadzi do wojny, a jednocześnie pragniemy jednak pokoju, pragniemy 
wolności, tyle, że ten pokój to tylko idea, ideologia, a wszystko, co 
równocześnie robimy, warunkuje nas.
Istnieje psychologiczny podział czasu, czas jako przeszłość (wczoraj), dziś i 
jutro – musimy w to wejrzeć, jeżeli mamy znaleźć sposób życia, w jakim w ogóle 
nie ma podziału. Musimy rozważyć, czy istnieje czas w sensie przeszłości, 
teraźniejszości i przyszłości – czas psychologiczny – oto przyczyna podziału. 
Czy podział został spowodowany przez to, co znane, czyli pamięć będąca 
przeszłością, zawartością samego umysłu? A może powstaje on, ponieważ 
‘obserwator’, ‘doświadczający’, ‘myślący’ zawsze jest oddzielony od rzeczy, 
którą obserwuje, jakiej doświadcza? Czy to nie egoistyczne, skoncentrowane na 
sobie postępowanie, oznaczające ‘ja’ i ‘ty’, tworzy własne opory, własne 
odizolowane poruszenia powodując podział? Wchodząc w to trzeba być świadomym 
wszystkich tych zagadnień: czasu; ‘obserwatora’ oddzielającego się od 
obserwowanej rzeczy; ‘doświadczającego’ różnego od doświadczenia; przyjemności; 
i czy wszystko to ma cokolwiek wspólnego z miłością.
Czy psychologicznie istnieje jutro? – faktycznie, nie wynalezione przez myśl. 
Istnieje ono w czasie chronologicznym, ale czy faktycznie nastąpi 
psychologicznie, wewnętrznie? Jeśli jutro jest obecne jako idea, to działanie 
nie jest kompletne, a takie działanie wprowadza podział, sprzeczność. Idea 
jutra, przyszłości powoduje – czyż nie? – że nie widzisz spraw bardzo wyraźnie, 
tak, jak teraz – „Mam nadzieję ujrzeć je wyraźniej jutro”. Człowiek jest leniwy, 
nie ma tej pasji, tego żywotnego zainteresowania, które pozwala odkrywać. Myśl 
stwarza ideę dotarcia kiedyś, zrozumienia w końcu, a do tego potrzebny jest 
czas, trzeba wielu dni. Czy czas przynosi zrozumienie, czy pozwala widzieć coś 
bardzo wyraźnie?
Czy umysł może uwolnić się od przeszłości, a zatem nie być ograniczonym przez 
czas? Psychologicznie jutro istnieje w kategoriach znanego – czy można zatem 
uwolnić się od rzeczy znanych? Czy możliwe jest działanie nie w kategoriach 
znanego?
Jedną z najtrudniejszych spraw jest komunikacja. Komunikacja werbalna jest 
oczywiście konieczna, ale myślę, że istnieje jej znacznie głębszy szczebel, 
który polega nie tylko na werbalnym zrozumieniu, lecz wspólnocie, gdzie obaj 
spotykamy się na jednym poziomie, z takim samym zaangażowaniem, z tą samą pasją 
– następuje wtedy wspólnota, coś daleko ważniejszego niż zwykła komunikacja 
werbalna. A jako, że mówimy o kwestii raczej złożonej, która bardzo głęboko 
dotyka naszego codziennego życia, potrzebujemy nie tylko werbalnego 
porozumienia, ale też wspólnoty. Tym, co nas interesuje, jest radykalna 
rewolucja w psychice, nie w jakiejś odległej przyszłości, ale w chwili obecnej, 
dziś, teraz. Jesteśmy zdecydowani by odkryć, czy ludzki umysł będąc tak mocno 
uwarunkowany może się zmienić natychmiast, ażeby jego działania były 
niepodzielną całością, a dzięki temu zmierzyć się ze swym żalem, rozpaczą, 
bólem, strachem, obawą, swoją winą i tak dalej. Jak może on odrzucić to wszystko 
i być zupełnie świeży, młody i niewinny? Oto istota zagadnienia. Myślę, że nie 
jest to możliwe – taka radykalna rewolucja – tak długo, jak istnieje podział 
pomiędzy ‘obserwatorem’ i obserwowanym, między ‘doświadczającym’ i 
doświadczeniem. To ten podział wywołuje konflikt. Każdy podział musi powodować 
konflikt, a, poprzez konflikt, przez walkę, poprzez bitwę, niemożliwa jest, co 
oczywiste, przemiana w głębokim psychologicznym sensie – choć powierzchowne 
zmiany mogą nastąpić. Jak zatem umysł, serce i mózg – jedna całość ma stawić 
czoła problemowi podziału?
Powiedzieliśmy, że zajmiemy się zagadnieniem świadomego i głębszych warstw czyli 
nieświadomego: pytamy zatem, dlaczego istnieje podział między umysłem świadomym 
zajętym swoimi codziennymi czynnościami, strapieniami, problemami, 
powierzchownymi przyjemnościami, zarabianiem na życie itd. a jego głębszymi 
poziomami, gdzie mieszczą się wszystkie ukryte motywy, pragnienia, przesadne 
wymagania, wszelkie lęki? Dlaczego zachodzi ten podział? Czy dlatego, że 
jesteśmy tak bardzo zajęci – powierzchownie – nieustanną paplaniną, ciągłym 
żądaniem – powierzchownej – zabawy, zaspokojenia potrzeb, czy to religijnych czy 
innych? Może dlatego, że umysł na powierzchni zapewne nie umie dociekać, wejść w 
głąb, w siebie wtedy, gdy powstaje podział.
Co zawierają głębsze warstwy umysłu? – nie według psychologów, Freuda i reszty – 
i jak to odkryć, jeśli nie korzystasz z tego, co powiedzieli inni? Jak 
sprawdzisz, czym jest twa nieświadomość? Będziesz ją obserwował, czyż nie? Czy 
może będziesz oczekiwał, że twoje sny objaśnią zawartość nieświadomości? A kto 
ma tłumaczyć te sny? Eksperci? – oni też zostali uwarunkowani przez swoją 
specjalizację. Powstaje tu pytanie: czy można nie śnić w ogóle? – za wyjątkiem 
oczywiście koszmarów wskutek zjedzenia niewłaściwego pokarmu lub zbyt 
ciężkostrawnego posiłku przed snem.
Istnieje – będziemy chwilowo używać tego słowa – nieświadome. Co je tworzy? – 
oczywiście przeszłość, cała świadomość rasowa i jej pochodne, tradycja rodzinna, 
przeróżne uwarunkowania religijne i społeczne – ukryte, mroczne, nieznane. Czy 
wszystko to można odkryć i uwidocznić bez pośrednictwa snów? – i bez chodzenia 
do analityka? – ażeby umysł, kiedy nie śpi, był spokojny zamiast nieustannie 
aktywny. I czy, w efekcie uspokojenia, może nie nadejść dla niego zupełnie inna 
jakość, całkowicie inny sposób postępowania, nie przywiązanego do codziennych 
trosk, lęków, utrapień, problemów, wymagań? By to odkryć, czyli nie śnić w ogóle 
– o ile to możliwe – aby umysł był w pełni świeży, gdy budzi się rano, trzeba 
być uważnym przez cały dzień, zauważać wskazówki i sygnały. Można je dostrzec 
jedynie w związkach, kiedy obserwujesz swe relacje z innymi bez potępiania, 
osądzania, oceniania, po prostu obserwujesz swoje zachowanie, twe reakcje, 
patrzysz bez żadnego wybierania, tylko przyglądasz się, wtedy ukryte, 
nieświadome ukazuje się w ciągu dnia.
Dlaczego nadaliśmy tak wielką doniosłość i znaczenie nieświadomości? – przecież 
jest ona tak samo trywialna jak świadomość. Jeżeli świadomy umysł jest niezwykle 
aktywny obserwując, słuchając, patrząc, to staje się on daleko ważniejszy niż 
nieświadomość, której zawartość ukazuje się w tym stanie cała, podział na różne 
warstwy osiąga kres. Obserwacja swych reakcji, kiedy jedziesz autobusem, gdy 
rozmawiasz z żoną lub mężem, kiedy pracujesz sam w biurze – o ile kiedykolwiek 
jesteś sam – ten cały proces obserwacji, ten akt widzenia (w jakim nie ma 
podziału na ‘obserwatora’ i ‘ obserwowane ’) kończy sprzeczność.
Gdy jest to w miarę jasne, możemy spytać: czym jest miłość? Czy miłość to 
przyjemność? Czy miłość to zazdrość? Czy miłość jest zaborcza? Czy miłość 
narzuca cokolwiek? – jak mąż żonie i żona mężowi. Na pewno ani jedna z tych 
rzeczy nie jest miłością, a jednak zostaliśmy nimi wszystkimi obarczeni, a 
jednak mówimy do męża czy żony czy kogokolwiek –Kocham cię–. Obecnie większość z 
nas jest, w ten czy inny sposób, zazdrosna. Zazdrość pojawia się wskutek 
porównywania, jako efekt przymierzania się do faktów, na skutek pragnienia by 
być czymś innym niż się jest. Czy możemy zobaczyć zazdrość taką, jaką faktycznie 
jest, i całkowicie się od niej uwolnić, ażeby już nigdy nie wróciła? – jeśli 
nie, to miłość nie może zaistnieć. Miłość nie należy do dziedziny czasu, nie 
może być kultywowana, nie pochodzi od przyjemności.
Czym jest śmierć? Jaka zachodzi relacja pomiędzy miłością i śmiercią? Myślę, że 
odnajdziemy związek między nimi obiema, kiedy zrozumiemy znaczenie ‘śmierci’ – 
aby je pojąć, musimy oczywiście zrozumieć, czym jest życie. Czym jest, w tej 
chwili, nasze życie? – życie codzienne, nie coś ideologicznego, wydumanego, co, 
jak uważamy, być powinno, ale faktycznie jest fałszem. Czym jest, w tej chwili, 
nasze życie? – życie codzienne złożone z konfliktu, rozpaczy, samotności, 
izolacji. Nasze życie to pole bitwy, śpiące i budzące się, próbujemy od niego 
uciec na różne sposoby: poprzez muzykę, sztukę, muzea, angażowanie się w kwestie 
religijne lub filozoficzne, przędąc, złapani w sidła wiedzy, przeróżne teorie, 
wszystko oprócz położenia kresu konfliktowi, bitwie, które nazywamy życiem z 
jego nieustającym smutkiem.
Czy smutek codziennego życia może się zakończyć? Dopóki umysł nie zmieni się 
radykalnie, dopóty nasze życie ma niewielkie znaczenie – codzienne chodzenie do 
pracy, zarabianie pieniędzy, umiejętność zręcznego cytowania innych, sprawiania 
wrażenia osoby bardzo dobrze poinformowanej – życie, które jest puste, 
prawdziwie mieszczańskie życie. A gdy uświadomisz sobie tę sytuację, zaczynasz 
odkrywać doniosłość życia, odnajdujesz znaczenie, jakie można mu nadać. 
Poszukiwanie mądrych ludzi, którzy podadzą znaczenie, cel życia to kolejna od 
niego ucieczka. Ten jego rodzaj musi przejść radykalną transformację.
Dlaczego boimy się śmierci? – tak, jak większość ludzi. Boimy się czego? Proszę, 
obserwuj swój własny strach przed tym, co nazywamy śmiercią – lęk przed 
dotarciem do kresu tej bitwy, jaką nazywamy życiem. Boimy się tego, co nieznane, 
a co może się wydarzyć, boimy się zostawić rzeczy znane: rodzinę, książki, 
przywiązanie do domu i mebli, do ludzi obok nas. Boimy się, przez co nie 
pozwalamy odejść rzeczom znanym, a znane to nasze życie w smutku, bólu i 
rozpaczy, ze sporadycznymi przebłyskami radości – nie ma końca tej ciągłej 
walki, oto, co nazywamy życiem – czego się trzymamy i boimy puścić. Czy właśnie 
‘ja’ – będące wynikiem całego tego gromadzenia – boi się, że dobiegnie końca? – 
dlatego żąda przyszłej nadziei, dlatego potrzebna jest reinkarnacja. Idea 
reinkarnacji, jaką wyznaje cały Wschód, mówi, że urodzisz się po raz kolejny na 
trochę wyższym szczeblu drabiny. Jesteś w tym życiu pomywaczem, w następnym 
będziesz księciem, kimś ważnym – kto inny przyjdzie zmywać za ciebie naczynia. 
Dla tych, którzy wierzą w reinkarnację, to, czym jesteś w tym życiu, ma bardzo 
duże znaczenie, bo od tego, co robisz, jak się zachowujesz, jakie są twoje 
myśli, jak wyglądają twe działania, od tego w przyszłym życiu zależy, czy 
otrzymasz nagrodę, czy zostaniesz ukarany. Lecz tacy ludzie nie dbają ani 
odrobinę o to, jak postępują, dla nich to tylko kolejny przesąd, taki, jak 
wiara, że istnieje niebo, Bóg, czy jeszcze coś innego. Tak naprawdę wszystko to 
sprowadza się do kwestii, kim jesteś teraz, dziś, jak faktycznie się 
zachowujesz, nie tylko na zewnątrz, ale też wewnętrznie. Zachód ma własną metodę 
pocieszenia odnośnie śmierci, racjonalizuje ją, ma swe własne uwarunkowania 
religijne.
Więc czym faktycznie jest śmierć – koniec? Organizm dobiega kresu, bo jest 
stary, albo z powodu choroby lub wypadku. Bardzo niewielu z nas dożywa w piękny 
sposób starości, ponieważ jesteśmy udręczonymi jednostkami – nasze twarze 
ukazują to, gdy jesteśmy starsi – i pojawia się smutek starości, pamiętania 
spraw przeszłych.
Czy można umrzeć psychologicznie dla wszystkiego, co ‘znane’, robić tak dzień po 
dniu? Dopóki nie ma wolności od tego, co ‘znane’, nie można osiągnąć tego, co 
‘możliwe’. To tak, że nasza ‘możliwość’ zawsze znajduje się wewnątrz obszaru 
‘znanego’, lecz gdy zaistnieje wolność, ‘możliwość’ jest nieograniczona. Czy 
można umrzeć psychologicznie dla całej przeszłości, dla wszelkich przywiązań, 
lęków, dla trwogi, próżności i dumy tak zupełnie, że jutro obudzisz się jako 
nowa, świeża istota? Powiesz „Jak to zrobić, jaka jest na to metoda?” Nie ma 
metody, bo ‘metoda’ oznacza jutro, implikuje, że będziesz praktykował i coś w 
końcu osiągniesz, jutro, po wielu jutrzejszych dniach. Ale czy widzisz od razu 
prawdę tego – widzisz faktycznie, nie teoretycznie – że umysł nie może 
pozostawać świeży, niewinny, żywy, żarliwy, dopóki nie nastąpi, psychologicznie, 
koniec wszystkiego, co należy do przeszłości? Ale nie chcemy pozwolić odejść 
przeszłości, bo my jesteśmy przeszłością, wszelkie nasze myśli bazują na 
przeszłości, cała wiedza to przeszłość, więc umysł nie umie pozwolić jej odejść, 
każdy wysiłek, jaki czyni by pozwolić, jest ciągle częścią przeszłości, 
przeszłości mającej nadzieję osiągnąć inny stan.
Umysł musi być niezwykle spokojny, cichy – a staje się taki, bez żadnego oporu, 
bez użycia żadnego systemu, kiedy widzi całość spraw. Człowiek zawsze szukał 
niemoralności, maluje obraz, umieszcza na nim swe imię, co jest formą 
niemoralności – pozostawiając imię zawsze chce pozostawić coś z siebie. Lecz co 
musi on pozostawić – poza wiedzą technologiczną – co musi dać z siebie samego? 
Czym jest? Ty i ja, czym jesteśmy w sensie psychologicznym? Możesz mieć większe 
konto w banku, być sprytniejszy niż ja, może coś jeszcze, ale psychologicznie, 
czym jesteśmy? – masą słów, wspomnień, doświadczeń, i chcemy je przenieść na 
syna, umieścić w książce lub namalować na płótnie, ‘ja’. ‘Ja’ staje się szalenie 
ważne, ‘ja’ w opozycji do społeczności, ‘ja’ pragnące się zidentyfikować, chcące 
się zrealizować, dążące by zostać czymś wielkim – całą resztę tego znacie. Kiedy 
obserwujesz ‘ja’, widzisz, że to wiązka wspomnień, pustych słów: oto, przy czym 
trwamy, oto właśnie istota rozdziału pomiędzy tobą i mną, nimi i nami.
Gdy rozumiesz to wszystko – obserwuj, nie poprzez innych ale przez siebie 
samego, przyglądaj się z bardzo bliska, bez osądu, oceny, tłumienia, po prostu 
obserwuj – wtedy zobaczysz, że miłość jest możliwa tylko, gdy istnieje śmierć. 
Miłość to nie pamięć, miłość to nie przyjemność. Mówi się, że jest ona związana 
z seksem – wracamy znów do podziału na miłością świecką i świętą, z pochwałą 
jednej i potępieniem drugiej. Miłość na pewno nie jest niczym takim. Nie można 
do niej dotrzeć, zupełnie, całkowicie, dopóki się nie umrze dla przeszłości, dla 
całego mozołu, konfliktu i smutku – wtedy pojawia się ona, wtedy można zrobić, 
co się chce.
Jak już mówiliśmy któregoś dnia, zadać pytanie to dość łatwe, ale, gdy zadać je 
celowo i trzymać się go, aż, dla nas samych, problem będzie całkowicie 
rozwiązany – takie pytanie ma doniosłość; lecz pytania przypadkowe nie mają zbyt 
dużego znaczenia.
Słuchacz: Jeżeli nie byłoby podziału na ‘to, co jest’ i ‘to, co być powinno’ 
można by popaść w samozadowolenie, nie martwić się o straszne rzeczy, które się 
dzieją.
Krishnamurti: Czym jest realność ‘tego, co być powinno’? Czy jest to w ogóle 
rzeczywiste? Człowiek jest okrutny, ale ‘powinien być’ pokojowy. Czym jest 
realność ‘tego, co być powinno’ i dlaczego to mamy? Czy, gdyby ten podział miał 
zaniknąć, człowiek popadłby w samozadowolenie, akceptował wszystko? Czy 
akceptowałbym przemoc, gdybym nie miał ideału braku przemocy? Działanie bez 
przemocy głosi się od najdawniejszych czasów: nie zabijaj, okazuj współczucie i 
tym podobne, a faktycznie człowiek jest okrutny, oto ‘to, co jest’. Jeśli 
akceptuje to jako nieuniknione popada w samozadowolenie – tak jak teraz. 
Zaakceptował wojnę jako sposób na życie i właśnie tak działa pomimo tysięcy 
sankcji, religijnych, społecznych i wszelkich innych, mówi „Nie zabijaj” – nie 
tylko ludzi, zwierząt też, ale ciągle zabija i zjada zwierzęta oraz idzie na 
wojnę. A gdyby wcale nie było ideału, zostałbyś z ‘tym, co jest’. Czy wywołałoby 
to samozadowolenie? A może miałbyś wtedy energię, zainteresowanie, żywotność by 
rozwiązać ‘to, co jest’? Czyż ideał braku przemocy nie jest ucieczką od faktu 
jej istnienia? Kiedy umysł nie ucieka, ale zostaje skonfrontowany z faktem 
okrucieństwa – tym, że jest okrutny, nie potępiając tego, nie osądzając – wtedy 
taki umysł osiąga zapewne zupełnie inną jakość i przemoc już dłużej nie 
istnieje. Taki umysł nie akceptuje przemocy. Przemoc to nie tylko, kiedy kogoś 
się uderzy czy zabije, przemoc stanowi zniekształcenie powodujące dopasowywanie 
się, naśladowanie, przyjmowanie moralności społecznej lub stosowanie 
specyficznej własnej. Każda forma kontroli i tłumienia to rodzaj zniekształcenia 
i skutkiem tego przemocy. Na pewno by zrozumieć ‘to, co jest’ potrzeba 
natężenia, czujności pozwalającej odkryć to, co faktycznie jest. To, co 
faktycznie jest, to podział stworzony przez człowieka, przez nacjonalizm będący 
jedną z głównych przyczyn wojen, akceptujemy to, wielbimy flagę; istnieją też 
podziały wywołane przez religię: jesteśmy katolikami, buddystami, tym lub 
tamtym. Czy nie możemy być wolni od ‘tego, co jest’ dzięki bieżącej obserwacji 
stanu faktycznego? Możesz uwolnić się jedynie wtedy, gdy umysł nie zniekształca 
tego, co obserwuje.
Słuchacz: Jaka jest różnica między widzeniem pojęciowym i faktycznym?
Krishnamurti: Czy drzewo widzi Pan jako pojęcie czy faktycznie? Kiedy patrzy Pan 
na kwiat, czy widzi go bezpośrednio, czy może poprzez ekran swej indywidualnej 
wiedzy, botanicznej lub innej, czy może przez przyjemność, jaką sprawia? W jaki 
sposób Pan go widzi? Jeżeli jest to widzenie, że tak powiem, pojęciowe, to 
został on uwidoczniony przez myśl, czy to widać? Czy widzisz swą żonę lub męża? 
– czy tylko wyobrażenie, jakie na jego lub jej temat masz? Ten obraz to 
koncepcja, przez którą widzisz pojęciowo, jednak, kiedy w ogóle nie ma 
wyobrażenia, widzisz faktycznie, wtedy rzeczywiście uczestniczysz w związku.
Więc czym jest mechanizm, który buduje obraz powstrzymujący nas od faktycznego 
widzenia drzewa, żony czy męża lub przyjaciela albo czegoś jeszcze? Oczywiście – 
chociaż mam nadzieję, że się mylę – macie wyobrażenie o mnie, mówcy – nie? Jeśli 
masz obraz mówcy, to naprawdę nie słuchasz go w pełni. A kiedy patrzysz na swą 
żonę, męża itd. poprzez wyobrażenie, to nie widzisz naprawdę osoby, widzisz ją 
przez obraz i dlatego nie istnieje tu żaden związek – możesz powiedzieć ‘Kocham 
cię’, ale to w ogóle nie ma znaczenia.
Czy umysł może przestać tworzyć obrazy? – w sensie, o jakim mówimy. Jest to 
możliwe tylko, kiedy jest on całkowicie uważny w momencie wyzwania, w chwili 
odbioru wrażenia. Weźmy bardzo prosty przykład: ktoś ci schlebia, lubisz to i 
właśnie twoje ‘lubię’ buduje wyobrażenie.Jednak, jeżeli słuchasz tych pochlebstw 
z pełną uważnością, ani lubisz ani nie lubisz, wysłuchujesz ich w pełni, 
całkowicie, obraz nie powstaje, nie nazywasz tego kogoś przyjacielem ani, 
przeciwnie, osobą, która cię obraża, nie nazywasz go wrogiem. ‘Tworzenie 
wyobrażeń’ pochodzi od nieuważności – gdy obecna jest uważność, nie ma budowania 
żadnych koncepcji. Zrób tak, to się odkrywa samo, bardzo łatwo. Kiedy w pełni 
poświęcasz uwagę patrzeniu na drzewo lub kwiat czy chmurę, nie zachodzi 
projekcja twej wiedzy botanicznej, ani twojego ‘lubię, nie lubię’, po prostu 
patrzysz – co nie znaczy, że identyfikujesz się z drzewem, przecież nie możesz 
nim zostać. Jeśli patrzysz na żonę, męża lub przyjaciela bez obecności 
jakiegokolwiek wyobrażenia, to związek jest czymś całkowicie innym, wtedy w 
ogóle nie włącza się w niego myśl i miłość ma możliwość zaistnienia.
Słuchacz: Czy miłość i wolność współistnieją?
Krishnamurti: Czy potrafimy kochać bez wolności? Jeśli nie jesteśmy wolni, to 
czy umiemy kochać? Jeżeli jesteśmy zazdrośni, to czy umiemy kochać? 
Przestraszeni, czy umiemy kochać? Albo jeśli w pracy realizujemy jakąś naszą 
ambicję i przychodzimy do domu ze słowy ‘Kocham cię, moja miła’ – czy to miłość? 
W pracy jesteśmy brutalni, przebiegli a w domu próbujemy być potulni, kochający 
– czy to możliwe? Jedną ręką zabijać, drugą kochać? Czy człowiek ambitny może 
kiedykolwiek kochać, albo człowiek żyjący współzawodnictwem z innymi – w 
jakikolwiek sposób wiedzieć, co znaczy miłość? Akceptujemy wszystkie te rzeczy, 
i moralność społeczną; kiedy jednak jej zaprzeczymy, całkowicie, całą naszą 
istotą, stajemy się prawdziwie moralni – lecz nie robimy tego. Jesteśmy godni 
społecznego, moralnego szacunku i dlatego nie wiemy, czym jest miłość. Bez 
miłości nie potrafimy odkryć, czym jest prawda, ani czy istnieje taka rzecz – 
czy może jej nie ma – jak Bóg. Możemy wiedzieć, czym jest miłość, tylko, gdy 
wiemy, jak umrzeć dla wszelkiego wczoraj, dla wszystkich wyobrażeń przyjemności, 
seksualnej czy innej – wtedy, gdy istnieje miłość, która sama w sobie jest 
cnotą, która sama w sobie jest moralnością: cała etyka jest w niej – wtedy 
dopiero pojawia się ta rzeczywistość, to coś, czego nie da się zmierzyć.
Słuchacz: Indywidualna jednostka, trwając w zamęcie, tworzy społeczność. Czy, by 
zmienić społeczeństwo, zaleca Pan ażeby indywidualność odłączyła się tak, aby 
nie zależała od społeczeństwa?
Krishnamurti: Czy indywidualność nie jest społeczeństwem? Wy i ja stworzyliśmy 
to społeczeństwo, z naszą chciwością, ambicją, z naszym nacjonalizmem, 
pragnieniem współzawodnictwa, brutalnością, okrucieństwem, oto, co uczyniliśmy w 
świecie zewnętrznym, ponieważ tym jesteśmy wewnątrz siebie. Wojna, jaka toczy 
się w Wietnamie: jesteśmy za nią odpowiedzialni, wy i ja, faktycznie, ponieważ 
zaakceptowaliśmy wojnę jako sposób życia. Sugeruje Pan, żebyśmy się odłączyli? 
Wręcz przeciwnie, jak możesz odłączyć się od siebie? Jesteś częścią całego tego 
bałaganu i możesz być wolny od tej brzydoty, tego okrucieństwa, wszystkiego, co 
jest tu obecnie, nie poprzez odłączenie się, ale przez poznanie, poprzez 
obserwację, przez zrozumienie całości spraw w sobie a skutkiem tego stać się 
wolnym od wszelkiego okrucieństwa. Nie możesz odłączyć się od siebie – 
przywołuje to problem, ‘kto’ ma to zrobić. ‘Kto’ ma odłączyć ‘mnie’ od 
społeczeństwa albo ‘mnie‘ od siebie samego? Jednostka, która chce się odłączyć, 
czyż nie jest częścią całego widowiska? Zrozumieć to wszystko – że ‘obserwator’ 
nie jest czymś innym od obserwowanej rzeczy to medytacja, wymaga ona potężnej, 
nieanalitycznej wnikliwości względem siebie – poprzez obserwację związków z 
rzeczami, z obszarem swego posiadania, z ludźmi, z ideami, z naturą, dociera się 
do poczucia całkowitej wewnętrznej wolności.
Londyn, 20 marca 1969

Rozdział 3. 

Medytacja 
Znaczenie ‘poszukiwania’, problemy związane z praktyką i kontrolą, jakość ciszy
Chciałbym porozmawiać o czymś, co, jak myślę, jest bardzo ważne: rozumiejąc to 
powinniśmy umieć, mam nadzieję, osiągnąć sami dla siebie zupełną percepcję życia 
bez jakiejkolwiek fragmentacji, ażebyśmy mogli działać w pełni, w sposób wolny, 
szczęśliwy.
Zawsze poszukujemy pewnego rodzaju tajemnicy, bo jesteśmy tak bardzo 
nieusatysfakcjonowani życiem, jakie prowadzimy, płytkością tego, co robimy, co 
ma bardzo niewielki sens, a czemu próbujemy nadać doniosłość, znaczenie, lecz 
jest to działanie intelektualne a poprzez to jedynie powierzchowne, podstępne i 
ostatecznie nieznaczące. A jednak wiedząc o tym wszystkim – wiedząc, że nasze 
przyjemności po chwili się kończą, nasze codzienne czynności to rutyna, wiedząc 
też, że nasze problemy, tak wiele z nich, prawdopodobnie nigdy nie znajdą 
rozwiązania, nie wierząc w nic, nie pokładając wiary w tradycyjnych wartościach, 
w nauczycielach, w guru, w sankcjach Kościoła czy społeczeństwa – wiedząc o tym 
wszystkim, większość z nas stale sonduje lub poszukuje, próbuje odkryć coś 
naprawdę wartościowego, coś, czego nie dotknęła myśl, coś, w czym rzeczywiście 
jest poczucie niezwykłego piękna i ekstazy. Wielu z nas, wydaje mi się, próbuje 
odnaleźć coś, co jest trwałe, czego nie da się łatwo zepsuć. Odkładamy na bok 
oczywistości i pojawia się głęboka tęsknota – nie emocjonalna ani sentymentalna 
– dogłębne dociekanie, jakie może otworzyć drzwi do czegoś, czego nie da się 
zmierzyć myślą, czegoś, co nie może być zaliczone do kategorii wiary czy 
nadziei. Ale czy istnieje jakiś sens badania, poszukiwania?
Zamierzamy przedyskutować kwestię medytacji: to raczej złożone zagadnienie i, 
zanim w nie wejdziemy, musimy mieć zupełną jasność odnośnie badania, 
poszukiwania doświadczeń, prób odnalezienia rzeczywistości. Musimy zrozumieć 
znaczenie poszukiwania i dążenia do prawdy, intelektualnego błądzenia w nadziei 
dotarcia do czegoś nowego, co nie pochodzi z czasu, nie zostało stworzone przez 
nasze wymagania, przymus i rozpacz. Czy prawda może być kiedykolwiek odnaleziona 
poprzez poszukiwanie? Czy rozpoznasz ją, gdy odnajdziesz? Jeśli tak, to czy 
możesz powiedzieć „Oto prawda”, „Oto rzeczywistość”? Czy szukanie ma w ogóle 
jakiś sens? Wielu religijnych ludzi ciągle mówi o poszukiwaniu prawdy, a my 
pytamy, czy prawda może zostać w jakikolwiek sposób odszukana? Czyż w idei 
poszukiwania, odnajdowania nie zawiera się również idea rozpoznania – idea, że, 
jeśli coś znajdę, muszę umieć to rozpoznać? Czy rozpoznanie nie oznacza, że już 
to znam? Czy prawda jest ‘rozpoznawalna’ – w takim sensie, że została wcześniej 
doświadczona, więc można powiedzieć „To jest to”? Jaką zatem wartość ma w ogóle 
poszukiwanie? A może, jeśli nie ma żadnej wartości, to wartościowa jest tylko 
ciągła obserwacja, ciągłe słuchanie? – które nie jest tym samym, co 
poszukiwanie. Kiedy obecna jest ciągła obserwacja, nie zachodzi ruch 
przeszłości. ‘Obserwować’ oznacza bardzo jasne widzenie – aby widzieć bardzo 
jasno potrzeba wolności, wolności od oburzenia, wolności od wrogości, od 
wszelkich uprzedzeń czy urazy, wolności od wszelkich wspomnień utrwalonych jako 
wiedza, które wtrącają się, gdy patrzysz. Czy wtedy, kiedy obecna jest taka 
jakość, ten rodzaj wolności z ciągłą obserwacją – nie tylko rzeczy na zewnątrz, 
ale również wewnątrz – tego, co się dzieje naprawdę, istnieje potrzeba jakiś 
poszukiwań? – przecież wszystko tam jest: stan faktyczny, ‘to, co jest’ – pod 
obserwacją. Lecz w momencie, w którym chcemy zmienić ‘to, co jest’ w coś innego, 
ma miejsce proces zniekształcania. Obserwując z wolnością, bez żadnych 
zniekształceń, bez żadnego oceniania, bez jakiegokolwiek pragnienia 
przyjemności, poprzez samą tylko obserwację widzimy, że ‘to, co jest’ przechodzi 
niesamowitą przemianę.
Wielu z nas próbuje wypełnić życie wiedzą, rozrywkami, aspiracjami duchowymi i 
wiarą, co, jak obserwujemy, ma niewielką wartość. Pragniemy doświadczyć czegoś 
transcendentalnego, czegoś ponad wszystkie ziemskie rzeczy, pragniemy 
doświadczyć czegoś wspaniałego, co nie ma granic, w czym nie ma czasu. By 
‘doświadczyć’ czegoś niezmierzonego trzeba zrozumieć implikacje ‘doświadczania’. 
Dlaczego w ogóle chcemy ‘doświadczać’?
Proszę, nie akceptujcie ani nie odrzucajcie tego, co słyszycie z ust mówcy, po 
prostu sprawdźcie to. Mówca – miejmy ponownie jasność w tej materii – nie 
prezentuje sobą jakiejkolwiek wartości. (Tak jak telefon: nie podporządkowujesz 
się temu, co mówi. Nie ma on przecież żadnego autorytetu, ale go słuchasz.) 
Jeżeli słuchasz z uwagą, jest w tym uczucie: nie zgoda czy niezgoda, lecz 
właściwość umysłu, który stwierdza „Zobaczymy, o czym mówisz, zobaczymy, czy ma 
to jakąkolwiek wartość, zobaczymy, co jest prawdą, a co fałszem.” Nie akceptuj 
ani nie odrzucaj, ale słuchaj i obserwuj, nie tylko to, co się mówi, ale również 
swoje reakcje, zniekształcanie podczas, kiedy słuchasz, zobacz swe uprzedzenia, 
twoje opinie, wyobrażenia, twe doświadczenie, zobacz, w jaki sposób starają się 
powstrzymać cię od słuchania.
Pytamy: jaki jest sens doświadczenia? Czy ma ono jakiekolwiek znaczenie? Czy 
może obudzić umysł, który śpi, który doszedł do pewnych wniosków i został 
zatrzymany i uwarunkowany przez wiarę? Czy doświadczenie może go obudzić, rozbić 
całą tę strukturę? Czy taki umysł – tak mocno uwarunkowany, obciążony własnymi 
niezliczonymi problemami i rozpaczą i żalem – może odpowiedzieć na jakiekolwiek 
wyzwanie? – może? A jeśli nawet, to czy odpowiedź nie musi być nieadekwatna i 
skutkiem tego prowadzić do nasilenia konfliktu? Poszukiwanie szerszego, 
głębszego doświadczenia transcendentalnego jest zawsze formą ucieczki od 
bieżącej rzeczywistości ‘tego, co jest’, a co oznacza nas samych, nasz własny 
uwarunkowany umysł. Umysł, który jest w najwyższym stopniu przebudzony, 
inteligentny, wolny, dlaczego miałby w ogóle potrzebować jakiegoś 
‘doświadczenia’? Światło to światło, nie prosi o więcej światła. Pożądanie 
kolejnych ‘doświadczeń’ jest ucieczką od rzeczywistości, od ‘tego, co jest’.
Jeśli obecna jest wolność od nieustannego poszukiwania, wolność od żądania i 
pragnienia by doświadczyć czegoś nadzwyczajnego, to możemy kontynuować 
odkrywanie, czym jest medytacja. Słowo to – jak i ‘miłość’, ‘śmierć’, ‘piękno’, 
‘szczęście’ – jest tak przeciążone. Istnieje wiele szkół, które nauczą cię, jak 
medytować. Jednak, żeby zrozumieć, czym jest medytacja, trzeba położyć fundament 
prawego postępowania. Bez tej podstawy jest ona właściwie formą autohipnozy: bez 
wolności od gniewu, zazdrości, chciwości, zachłanności, nienawiści, 
współzawodnictwa, pragnienia sukcesu – wszelkich moralnych, szacownych odmian 
tego, co uważa się za prawe – bez położenia właściwego fundamentu, bez 
przeżywania na bieżąco życia codziennego wolnego od zniekształceń powodowanych 
przez indywidualny strach, troskę, chciwość i tak dalej, medytacja ma bardzo 
małe znaczenie. Położenie fundamentu to wszystko, co ważne. Powstaje więc 
pytanie: czym jest cnota? Co to moralność? Proszę nie mówcie, że to mieszczański 
problem i jest bez znaczenia w społeczeństwie, które przyzwala, które dopuszcza 
wszystko. Nie rozważamy tego typu społeczności, zainteresowani jesteśmy życiem 
całkowicie wolnym od strachu, życiem, jakie umożliwia głęboką, trwałą miłość. 
Bez tego medytacja staje się dewiacją, jest jak zażywanie narkotyku – co wielu 
robi – celem doznania niezwykłego doświadczenia podczas, gdy życie pozostaje 
miałkie, tandetne. Ci, którzy biorą narkotyki, przeżywają pewne osobliwe 
doświadczenia, może widzą w trochę czystszych barwach, może stają się odrobinę 
bardziej wrażliwi, a uwrażliwieni – w tym wywołanym chemicznie stanie – może 
widzą rzeczy bez odstępu pomiędzy ‘obserwatorem’ i tym, co obserwowane, jednak, 
kiedy chemia zakończy swe działanie, trafiają z powrotem tam, gdzie byli ze 
strachem, z nudą, są znów z powrotem na starej ścieżce – muszą więc ponownie 
zażyć narkotyk.
Dopóki nie położy się fundamentu cnoty, medytacja pozostaje chwytem służącym do 
kontroli umysłu, zmuszenia go by się uciszył, spowodowania aby dopasował się do 
wzoru wymuszanego przez system mówiący „Rób to a otrzymasz wspaniałą nagrodę.” 
Jednak taki umysł – zastosuj, cokolwiek chcesz spośród wszelkich dostępnych 
metod i systemów - pozostanie ciasny, małostkowy, uwarunkowany, i skutkiem tego 
bezwartościowy. Trzeba zbadać, czym jest cnota i jak wygląda twoje postępowanie. 
Czy jest ono wynikiem uwarunkowań środowiskowych, społecznych, kulturowych, w 
jakich wyrosłeś? – postępujesz według nich. Czy to cnota? A może polega ona na 
wolności od moralności społecznej opartej na chciwości, zawiści i całej reszcie? 
– moralności uważanej za wielce szacowną. Czy cnotę można kultywować? – a, jeśli 
można, to czy nie stanie się ona czymś mechanicznym i dlatego wcale nie będzie 
cnotą? Cnota to coś żywego, płynnego, co się ciągle odnawia, chyba nie może być 
poskładana w miarę upływu czasu – to tak, jakby ktoś sugerował, że możesz 
kultywować pokorę. Czy umiesz kultywować pokorę? Oto próżny człowiek, który 
‘kultywuje’ pokorę – czego by nie zrobił, pozostanie próżny. Ale w bardzo jasnym 
widzeniu natury próżności i dumy, w takim właśnie widzeniu jest wolność od nich, 
a w niej – pokora. Kiedy to całkiem jasne, możemy kontynuować odkrywanie, czym 
jest medytacja. Medytacja, jeżeli rozumiesz, co oznacza, jest jedną z 
najbardziej zadziwiających rzeczy, chyba jednak nie będziesz w stanie jej pojąć 
dopóty, dopóki nie dotrzesz do końca poszukiwań, błądzenia, pragnień, kurczowego 
trzymania się tego, co uważasz za prawdę, a co jest twą własną projekcją. Nie 
będziesz umiał tam dotrzeć do chwili, kiedy przestaniesz już dłużej żądać 
jakiegoś ‘doświadczania’ lecz zrozumiesz zamęt, w jakim żyjesz, nieporządek 
swego własnego życia. Poprzez obserwację tego nieporządku, przychodzi porządek – 
który nie jest schematyczny. Gdy tak zrobiłeś – co jest samo w sobie medytacją – 
to można spytać nie tylko, czym jest medytacja, ale też, czym ona nie jest, bo w 
zaprzeczeniu fałszu kryje się prawda.
Każdy system, każda metoda, jaka ma cię nauczyć, jak medytować, jest, w 
oczywisty sposób, fałszywa. Można zobaczyć dlaczego, intelektualnie, logicznie: 
bo, jeżeli praktykujesz coś według metody – jak by nie była znakomita, jak by 
nie była starożytna, jak by nie była nowoczesna, jak by nie była popularna – 
powodujesz, że twe działania są mechaniczne, robisz coś w kółko i w kółko żeby 
osiągnąć jakiś cel. W medytacji cel nie różni się od tego, co po drodze. Jednak 
metoda coś ci obiecuje, jest środkiem do celu. Jeśli środek, działanie jest 
mechaniczne, to efekt jest również czymś wytworzonym przez maszynę, 
zmechanizowany umysł mówi „Coś osiągnę”. Trzeba być całkowicie wolnym od 
wszystkich metod, wszelkich systemów, to już początek medytacji, już zaprzeczasz 
czemuś, co jest absolutnie fałszywe i bez znaczenia. I znów, istnieją ci, którzy 
praktykują ‘uważność’. Czy możesz praktykować uważność? – jeśli ją praktykujesz, 
to cały czas jesteś nieuważny. Więc bądź świadom swojego braku uwagi, nie ćwicz, 
jak być uważnym – jeżeli jesteś świadom swojego braku uwagi, poprzez tę 
świadomość powstaje uważność, nie musisz jej praktykować. Proszę, zrozumcie to, 
to tak jasne i proste. Nie musisz jechać do Birmy, Chin, Indii, miejsc 
romantycznych, ale nie reprezentujących sobą czegoś unikalnego. Pamiętam, jak 
pewnego razu z grupą ludzi podróżowaliśmy samochodem po Indiach. Siedziałem z 
przodu, obok kierowcy, z tyłu znajdowały się trzy osoby zajęte rozmową o 
uważności, pragnące pomówić ze mną na ten temat. Samochód jechał bardzo szybko. 
Na drodze znalazła się koza a kierowca nie poświęcił jej wiele uwagi i rozjechał 
biedne zwierzę. Dżentelmeni z tyłu dyskutowali o tym, czym jest uważność – w 
ogóle nie zorientowali się, co zaszło! Śmiejecie się, ale my wszyscy tak robimy, 
jesteśmy intelektualnie zainteresowani ideą uważności, werbalnym, dialektycznym 
rozpatrywaniem opinii, jednak faktycznie nie zdajemy sobie sprawy, co się 
dzieje.
Nie ma praktykowania, tylko żywa rzeczywistość. I pojawia się pytanie: jak 
kontrolować myśl? Myśl wędruje we wszelkie dostępne miejsca: chcesz o czymś 
pomyśleć, a ona jest zupełnie gdzie indziej. Słyszysz: praktykuj, kontroluj, 
myśl o obrazie, sentencji, albo jeszcze czymś, koncentruj się – myśl ucieka w 
innym kierunku, więc ją powstrzymujesz i toczy się bitwa, w tę i z powrotem. 
Więc pytamy: skąd w ogóle potrzeba kontrolowania myśli i kim jest jednostka, 
która zamierza to robić? Proszę, przyjrzyjcie się tej kwestii z bliska. Dopóki 
rzeczywiście nie zrozumiesz tego zagadnienia, nie będziesz w stanie zobaczyć, co 
oznacza medytacja. Kiedy ktoś mówi „Muszę kontrolować myśl”, to kim jest 
kontrolujący, cenzor? Czy jest on czymś innym niż to, co zamierza kontrolować, 
kształtować czy przekształcić w inną jakość? – czy jedno i drugie to nie to 
samo? Co się dzieje, gdy ‘myślący’ widzi, że jest myślą – a przecież nią jest – 
że ‘doświadczający&#146; to doświadczenie? Co ma wtedy zrobić? Czy nadążacie za tym? 
Myślący to myśl, a myśl wędruje: wtedy myślący, myśląc, że jest czymś 
oddzielnym, mówi „Muszę ją kontrolować.” Czy jest on czymś innym niż, to, co 
nazywa się myślą? Jeśli myśl jest nieobecna, to czy istnieje myślący?
Cóż ma miejsce, kiedy myślący widzi, że jest myślą? Co się faktycznie dzieje, 
kiedy ‘myślący’ jest myślą, a ‘obserwator’ obserwowaną rzeczą? Co zachodzi? 
Nieobecna w tym jest separacja, podział, a dzięki temu konflikt – nie potrzeba 
więc dłużej kontrolować, kształtować myśli – co ma wtedy miejsce? Czy następuje 
w ogóle jakaś wędrówka myśli? Przedtem działała kontrola, istniała koncentracja 
myśli, powstawał konflikt między ‘myślącym’, który chciał ją kontrolować i 
wędrującą sobie myślą. Tak dzieje się z nami wszystkimi przez cały czas. A teraz 
następuje nagłe uświadomienie sobie, że ‘myślący’ to myśl – uświadomienie sobie 
nie sformułowane słowne, ale jako rzeczywistość. Co ma wtedy miejsce? Czy obecne 
jest coś takiego jak wędrówka myśli? Istnieje ona tylko, kiedy ‘obserwator’ jest 
czymś innym niż myśl i chce ją ocenzurować – może wtedy powiedzieć „Ta jest 
dobra a ta zła”, albo „Myśl wędruje, błądzi, muszę ją kontrolować.” Jednak czy, 
kiedy myślący zda sobie sprawę, że sam jest myślą, błądzenie w ogóle zachodzi? 
Panowie, wejdźcie w to, nie akceptujcie tego, a zobaczycie sami, na własny 
użytek. Błądzenie istnieje tylko, kiedy obecny jest opór próbujący powstrzymać 
konflikt; opór został stworzony przez myślącego, któremu wydaje się, że jest 
czymś oddzielnym od myśli, jednak, gdy uświadomi on sobie, że sam nią jest, nie 
ma oporu – co nie oznacza, że, na odwrót, myśl rozpełza się po całym dostępnym 
obszarze i robi, co zechce.
Cała koncepcja kontroli i koncentracji przechodzi kolosalną przemianę, staje się 
uważnością, czymś całkowicie innym. Jeżeli pojmujesz naturę uważności, to, jak 
może być ona ukierunkowywana, to rozumiesz, że to coś całkiem innego niż 
koncentracja będąca odłączeniem. Zapytasz wtedy „Czy mogę zdziałać coś bez 
koncentracji?”, „Czyż nie potrzebuję jej aby coś zrobić?” Ale czy nie możesz 
tego zrobić z uważnością? – która nie jest koncentracją. ‘Uważność’ oznacza być 
obecnym, to jest słuchać, słyszeć, widzieć całością swej istoty, ciałem, 
nerwami, oczami, uszami, umysłem, sercem, zupełnie. Dzięki tej zupełnej 
uważności – w której nieobecny jest podział – możesz uczynić cokolwiek, i, 
dzięki takiej uważności, nie ma oporu. A wtedy, następna rzecz to, czy umysł 
zawierający w sobie mózg – mózg uwarunkowany, rezultat tysięcy tysięcy lat 
ewolucji, mózg, który służy za magazyn pamięci – czy może on pozostać cichy? Bo 
tylko, gdy cały umysł jest spokojny, cichy, następuje percepcja, czyste 
widzenie, umysłem, w którym nie ma zamętu. Jak może on pozostać cichy, 
nieporuszony? Nie wiem, może sami zauważyliście, że, aby popatrzeć na przepiękne 
drzewo lub obłok pełen światła i blasku, trzeba patrzeć zupełnie, spokojnie, 
inaczej nie patrzy się bezpośrednio na nie, patrzy się poprzez pewne wyobrażenie 
przyjemności lub pamięć dnia wczorajszego, właściwie nie patrzy się na nie, 
patrzy się raczej na obraz niż na faktyczną sytuację.
Więc zapytujemy, czy całość umysłu, uwzględniając mózg, może być zupełnie 
nieporuszona? Ludzie zadawali to pytanie – ludzie traktujący rzecz naprawę 
bardzo poważnie – nie byli w stanie znaleźć odpowiedzi, próbowali podstępów, 
powiedzieli, że umysł można uspokoić poprzez powtarzanie słów. Próbowaliście 
tego kiedyś? – powtarzania ‘Ave Maria’ albo słów w sanskrycie, jakie ktoś 
przywiózł z Indii, mantr – powtarzania pewnych wyrazów celem uspokojenia umysłu. 
To bez znaczenia, jakie to słowa – Coca Cola, cokolwiek – dodaj do nich rytm, 
powtarzaj często i zobaczysz, że umysł się ucisza, tyle, że wpada w otępienie, 
brak mu wrażliwości, czujności, wigoru, witalności, żarliwości, zainteresowania. 
Otępiony umysł, chociaż może powiedzieć „Przeżyłem potężne doświadczenie 
transcendentalne”, oszukuje sam siebie.
Nie chodzi zatem o powtarzanie słów ani próby wymuszenia czegoś – zbyt wiele 
chwytów stosowano wobec umysłu, ażeby go wyciszyć – a jednak gdzieś głęboko 
wewnątrz siebie wiesz, że, kiedy umysł jest cichy, wszystko się kończy, że 
nastaje wtedy prawdziwa percepcja.
Jak umysł, w tym mózg, ma się całkowicie uciszyć? Niektórzy mówią: oddychaj 
prawidłowo, bierz głębokie oddechy, o to chodzi, wprowadź więcej tlenu do krwi; 
mały, tandetny umysł oddychając bardzo głęboko dzień po dniu, może się nawet 
wyciszyć, jednak pozostaje ciągle tym, czym jest, małym, tandetnym umysłem. Albo 
praktykuj jogę? – znowu, tak wiele spraw się z tym wiąże. Joga oznacza sprawność 
w działaniu, nie tylko wykonywanie pewnych ćwiczeń, potrzebnych dla utrzymania 
zdrowego, silnego, wrażliwego ciała – zawiera się w tym spożywanie właściwego 
pokarmu, nie napychanie się masą mięsa i resztą (nie będziemy w to wchodzić, 
zapewne jecie mięso). Zręczność w działaniu wymaga wielkiej wrażliwości, 
lekkości ciała, spożywania właściwego pokarmu, nie tego, co dyktuje twe 
podniebienie lub do czego przywykłeś.
Cóż zatem należy robić? Kto stawia to pytanie? Widzisz bardzo jasno, że nasze 
życie to nieporządek, wewnątrz i na zewnątrz, a jednak porządek jest konieczny, 
tak uporządkowany jak porządek matematyczny, a to może nastąpić jedynie poprzez 
obserwację nieporządku, nie przez próby dopasowania się do planu, jaki inni, 
albo nawet ty sam, mogą uważać za porządek. Poprzez widzenie, przez pozostawanie 
świadomym nieporządku, przychodzi porządek. Widać również, że umysł musi być 
niezwykle cichy, wrażliwy, czujny, nie złapany w sidła nawyków fizycznych czy 
psychologicznych – jak to ma się stać? Kto stawia to pytanie? Czy zostało ono 
zadane przez umysł paplający, umysł posiadający tak dużo wiedzy? Czy nauczył się 
czegoś nowego? – brzmi to „Mogę widzieć bardzo jasno tylko, kiedy jestem cichy, 
dlatego muszę się uciszyć.” Potem mówi „Jak mam się uciszyć?” Niewątpliwie 
pytanie to jest samo w sobie błędne: w chwili, gdy umysł pyta –jak–, szuka 
schematu, a skutkiem tego niszczy właśnie to coś, co badał, czyli: jak umysł 
może być zupełnie nieporuszony? – nie w sposób mechaniczny, nie poprzez 
narzucanie czegoś, nie zmuszany do bezruchu. Umysł, którego nie zmusza się do 
bezruchu jest niezwykle aktywny, wrażliwy, czujny. Jednak, gdy pytasz ‘jak’, 
następuje podział na obserwatora i obserwowaną rzecz.
Gdy sobie zdasz sprawę z tego, że nie ma metody, systemu ani mantry, 
nauczyciela, nic na świecie, co pomoże ci się uciszyć, kiedy sobie uświadomisz 
prawdę tego, że tylko cichy umysł widzi, wtedy staje się on niezwykle cichy. To 
tak, jak zobaczyć niebezpieczeństwo i uniknąć go – w taki sam sposób, przez 
widzenie, że umysł musi być zupełnie cichy, ucisza się on.
Teraz istotną rolę odgrywa jakość ciszy. Maleńki umysł może być bardzo cichy, ma 
on mało przestrzeni, w której należy ciszę zachować: ta niewielka przestrzeń ze 
swoją małą ciszą to całkowicie martwa rzecz – znacie to. Ale umysł, który 
dysponuje nieograniczoną przestrzenią i taką ciszą, taką nieporuszonością, który 
nie ma centrum, czyli ‘ja’, ‘obserwatora’, to coś zupełnie innego. W tej ciszy 
‘obserwator’ w ogóle nie istnieje, taka jakość ciszy dysponuje ogromną 
przestrzenią, nie ma granic i jest w wysokim stopniu aktywna, aktywność takiej 
ciszy jest całkowicie inna niż działania skoncentrowane na sobie. Jeśli umysł 
doszedł tak daleko (a tak naprawdę to niedaleko, to zawsze tam, o ile wiesz, jak 
patrzeć), to być może to, czego człowiek szukał poprzez wieki, Bóg, prawda, 
niezmierzone, bezimienne, bezczasowe, tam jest. Taki człowiek jest 
błogosławiony, tam znajduje się prawda dla niego i ekstaza.
Czy powinniśmy ponownie omówić kwestię zadawania pytań? Możecie mnie spytać 
„Jaką wartość ma to wszystko w życiu codziennym? Muszę żyć, chodzić do pracy, 
jest rodzina, szef, współzawodnictwo – cóż całe te nasze rozważania mają z tym 
wspólnego?” Nie stawiacie sobie takiego pytania? Jeśli je zadajecie, to nie 
prześledziliście wszystkiego, o czym była mowa dziś rano. Medytacja nie jest 
czymś różnym od codziennego życia, nie odchodź w kąt, żeby medytować przez 
dziesięć minut a potem stamtąd wrócić i nadal być rzeźnikiem – czy w 
metaforycznym sensie czy też rzeczywiście. Medytacja to jedna z najbardziej 
poważnych spraw, wykonujesz ją przez cały dzień, w pracy, w domu, kiedy mówisz 
komuś „Kocham cię”, gdy bierzesz pod uwagę swoje dzieci, kiedy edukujesz je by 
zostały żołnierzami, zabijały, akceptowały nacjonalizm, wielbiły flagę, 
edukujesz je by same weszły w pułapkę nowoczesnego świata – obserwacja tego 
wszystkiego, uświadomienie sobie własnego w tym udziału, to wszystko jest 
częścią medytacji. I, kiedy tak medytujesz, odnajdziesz w tym niezwykłe piękno, 
będziesz działać właściwie w każdej chwili, a jeżeli w jakimś momencie nie 
zareagujesz prawidłowo, nie będzie to miało znaczenia, uchwycisz to następnym 
razem – nie będziesz tracić czasu na żale. Medytacja to część życia, nie coś od 
tego życia różnego.
Słuchacz: Czy może Pan coś powiedzieć o lenistwie?
Krishnamurti: Lenistwo – przede wszystkim, co jest złego w lenistwie? Nie mylmy 
lenistwa z korzystaniem z wolnego czasu. Wielu z nas jest, niestety, leniwych i 
skłonnych do opieszałości, więc wbijamy sobie ostrogi, ażeby wymusić aktywność – 
przez co stajemy się jeszcze bardziej leniwi. Im bardziej opieram się lenistwu, 
tym bardziej się rozleniwiam. Popatrzcie na nie jednak: rano, kiedy wstaję z 
poczuciem straszliwego rozleniwienia, z pragnieniem by nie robić wielu rzeczy. 
Dlaczego ciało się rozleniwia? – prawdopodobnie z przejedzenia, zbytniego 
folgowania sobie w seksie: poprzedniego dnia i nocy uczyniono wszystko by je 
obciążyć, otumanić; i teraz mówi: na litość boską, zostawcie mnie w spokoju 
jeszcze chwilę – a człowiek chce je spiąć ostrogą, zmusić do aktywności, jednak 
nie skoryguje sposobu, w jaki żyje, bierze więc pigułkę aby być aktywnym. Lecz 
jeśli obserwujesz, zobaczysz, że ciało ma własną inteligencję – potrzeba 
potężnej inteligencji by obserwować inteligencję ciała. Wymuszasz ją, próbujesz 
kierować; jesz mięso, pijesz, palisz i robisz całą, znaną ci, resztę i dlatego 
ciało traci swą własną wewnętrzną organiczną inteligencję. By pozwolić ciału 
działać inteligentnie, umysł potrzebuje inteligencji i nie może przyzwalać sobie 
na wtrącanie się w sprawy ciała. Spróbuj tego a zobaczysz, że lenistwo przejdzie 
potężną przemianę.
Istnieje też zagadnienie wolnego czasu. Ludzie mają go coraz więcej i więcej, 
zwłaszcza w bogatych społeczeństwach. Co się z nim robi? – staje się to 
problemem: więcej zabawy, więcej kin, więcej telewizji, więcej książek, więcej 
jazgotu, więcej łodzi, więcej krykieta: znacie to wszerz i wzdłuż, wypełnianie 
wolnego czasu wszelkimi rodzajami aktywności. Kościół mówi: wypełnij Bogiem, 
chodź do kościoła, módl się – ciągle te same chwyty, jakie stosowali dotychczas, 
jakie nie są niczym innym, tylko kolejną formą rozrywki. Albo gadasz bez końca o 
tym czy tamtym. Masz wolny czas, czy użyjesz go by zwrócić się na zewnątrz czy 
do wewnątrz? Życie to nie tylko życie wewnętrzne, życie to ruch, jest jak morze 
odchodzące z odpływem i powracające w przypływie. Co zrobisz z czasem wolnym? 
Bardziej się podszkolisz, nauczysz lepiej cytować książki? Wyjdziesz prowadzić 
wykłady (co właśnie robię, niestety) czy wejdziesz bardzo głęboko do wewnątrz? 
By wejść głęboko do wewnątrz, to, co na zewnątrz musi również zostać zrozumiane. 
Im lepiej pojmujesz rzeczy zewnętrzne – nie tylko fakt istnienia dystansu między 
nami tutaj i księżycem, wiedzę technologiczną, ale zewnętrzne poruszenia 
społeczeństwa, narodów, wojen, nienawiści z tym związanej – gdy zrozumiesz to, 
co na zewnątrz, możesz wejść bardzo głęboko do wewnątrz i ta wewnętrzna głębia 
jest nieograniczona. Nie mówisz „Osiągnąłem kres, oto oświecenie.” Oświecenia 
nikt nie może ci dać, przychodzi ono, gdy obecne jest zrozumienie zamętu, a, aby 
zrozumieć zamęt, trzeba na niego popatrzeć.
Słuchacz: Jeżeli mówi Pan, że myślący i myśl nie są rozdzieleni, i że jeśli się 
myśli, że myślący to coś osobnego a skutkiem tego próbuje kontrolować myśl, to 
jedynie sprowadza się z powrotem walkę i zamęt umysłu, że w ten sposób nie 
nastanie spokój, to ja nie rozumiem – jeśli myślący to myśl – jak powstaje 
rozdzielenie w pierwszym przypadku. Jak myśl może walczyć sama ze sobą?
Krishnamurti: Jak powstaje rozdzielenie pomiędzy myślącym i myślą pomimo, że 
faktycznie są jednym? O to Panu chodzi? Czy to rzeczywisty fakt, że myślący jest 
myślą – czy uważa Pan, że tak być powinno, więc nie jest to dla Pana 
rzeczywistość? Aby zdać sobie z tego sprawę trzeba dysponować wielką energią – 
można powiedzieć, że, kiedy widzi się drzewo, trzeba mieć energię, nie podział 
na ‘ja’ i drzewo. By zdać sobie z tego sprawę potrzeba potężnej energii – nie ma 
wtedy podziału a dzięki temu konfliktu, nie ma kontroli. Jednak, jako że 
większość z nas została przyzwyczajona do idei, że myślący to coś innego niż 
myśl, konflikt powstaje.
Słuchacz: Dlaczego wydajemy się sobie tak skomplikowani?
Krishnamurti: Bo mamy bardzo złożone umysły – czyż nie? Nie jesteśmy prostymi 
ludźmi, którzy traktują rzeczy tak po prostu – mamy złożone umysły. A 
społeczeństwo rozwija się stając się bardziej i bardziej skomplikowane – jak 
nasze własne umysły. By zrozumieć coś bardzo złożonego trzeba samemu być bardzo 
prostym. Aby zrozumieć coś złożonego, bardzo skomplikowany problem, musisz 
patrzeć na niego bez wtrącania do badań jakichkolwiek wniosków, odpowiedzi, 
przypuszczeń i teorii. Gdy patrzysz na problem – wiedząc, że odpowiedź znajduje 
się w nim samym – twój umysł staje się bardzo prosty: prostota tkwi w 
obserwacji, nie w problemie, który może być złożony.
Słuchacz: Jak mogę ujrzeć całość rzeczy, wszystko, jako jedność?
Krishnamurti: Przyzwyczajeni jesteśmy do patrzenia na rzeczy w sposób 
fragmentaryczny, widzenia drzewa jako czegoś oddzielnego, osobno żony, pracy, 
szefa – wszystko w kawałkach. Jak mogę zobaczyć świat, którego jestem częścią, 
zupełnie, całkowicie, niepodzielony? Teraz, proszę słuchać, proszę Pana, proszę 
słuchać: kto odpowie na to pytanie? Kto powie Panu, jak patrzeć – mówca? 
Postawił Pan pytanie i czeka na odpowiedź – od kogo? Jeśli sprawa jest 
rzeczywiście bardzo poważna – nie mówię, że Pańskie pytanie jest złe – jeżeli 
kwestia jest rzeczywiście poważna, to co jest problemem? Oto problem: „Nie widzę 
rzeczy jako pełni, bo patrzę na wszystko po kawałku!” Kiedy umysł parzy na 
rzeczy fragmentarycznie? Dlaczego? Kochaj żonę i nienawidź szefa! – Rozumiecie? 
Jeżeli kocham żonę, muszę też kochać całą resztę. Nie? Nie mów ‘tak’, bo nie 
robisz tak: nie kochasz żony ani dzieci, nie kochasz, chociaż możesz o tym 
mówić. Jeśli kochasz żonę i dzieci, będziesz je edukował w inny sposób, będziesz 
się o nie troszczył, nie finansowo, ale całkiem inaczej. Tylko, gdy obecna jest 
miłość, nie ma podziałów. Rozumie Pan? Kiedy nienawidzisz istnieje podział, 
jesteś wtedy wystraszony, chciwy, zawistny, brutalny, okrutny, ale, gdy kochasz 
– nie umysłem, miłość to nie słowo, miłość to nie przyjemność – gdy naprawdę 
kochasz, to przyjemność, seks i reszta mają zupełnie inną jakość – w takiej 
miłości nie ma podziałów. Podział powstaje, gdy obecny jest strach. Kiedy 
kochasz nie istnieje ‘ja’ i ‘ty’, ‘my’ i ‘oni’. Lecz teraz Pan powie „Jak mam 
kochać? Jak mam zdobyć ten perfum?” Jest na to tylko jedna odpowiedź: patrz na 
siebie, obserwuj siebie, nie spinaj ostrogami, ale obserwuj – poprzez tę 
obserwację, widzenie rzeczy, jakimi są, może odkryjesz miłość. Trzeba jednak 
pracować bardzo ciężko nad obserwacją, nie być leniwym, nie być nieuważnym.
Londyn, 23 marca 1969

Rozdział 4. 

Czy człowiek może się zmienić? 
Energia, jej utrata w konflikcie
Patrzymy na uwarunkowania rozpowszechnione na świecie i obserwujemy, co tam się 
dzieje – zamieszki studenckie, uprzedzenia klasowe, konflikt między czarnymi i 
białymi, wojny, zamęt polityczny, podziały narodowe i religijne. Jesteśmy 
również świadomi konfliktu, walki, niepokoju, samotności, rozpaczy, braku 
miłości, i strachu. Dlaczego akceptujemy to wszystko? Dlaczego akceptujemy 
środowisko moralne, społeczne wiedząc bardzo dobrze, że jest ono całkowicie 
niemoralne, wiedząc to dla siebie samych – nie jedynie przez emocje czy 
sentyment, lecz poprzez patrzenie na świat i na siebie – dlaczego żyjemy w taki 
sposób? Dlaczego dzieje się tak, że nasz system edukacyjny nie tworzy 
prawdziwych istot ludzkich, ale zmechanizowane jednostki wyszkolone by wykonywać 
określoną pracę i w końcu umrzeć? Edukacja, nauka i religia ani trochę nie 
rozwiązały naszych problemów.
Dlaczego, patrząc na to zamieszanie, każdy z nas je akceptuje i dopasowuje się, 
zamiast rozbić w sobie cały ten proces? Myślę, że powinniśmy zadać to pytanie, 
nie z poziomu intelektu ani w celu znalezienia jakiegoś boga, jakiegoś stanu 
świadomości, jakiegoś indywidualnego szczęścia, co nieuchronnie wiedzie do 
różnego rodzaju ucieczki, ale patrząc na to w ciszy, niezachwianym wzrokiem, bez 
żadnego osądu i oceny. Powinniśmy, jako dorośli ludzie, spytać, dlaczego tak się 
dzieje, że żyjemy w ten sposób – żyj, walcz i umrzyj. A kiedy zadamy to pytanie 
na poważnie, z pełną intencją zrozumienia, filozofie, teorie, spekulatywne 
idealizacje w ogóle nie mają miejsca. To, co istotne to nie to, co być powinno 
lub co by być mogło bądź jakiej zasady powinniśmy przestrzegać, jaki rodzaj 
ideału wyznawać ani do jakiej religii lub do jakiego guru mamy się zwrócić. 
Wszystkie te odpowiedzi są, w oczywisty sposób, całkowicie bez znaczenia, gdy 
zostajesz skonfrontowany z tym zamętem, z niedolą i ciągłym konfliktem, w jakich 
żyjemy. Uczyniliśmy z życia pole bitwy: każda rodzina, każda grupa, każdy naród 
przeciwko pozostałym. Widząc to wszystko, nie jako ideę, ale coś, co właśnie 
obserwujesz, wobec czego stajesz, zapytasz siebie samego, o co w tym wszystkim 
chodzi. Dlaczego ciągle działamy w ten sposób, ani żyjąc ani kochając, lecz 
pozostając pełni strachu i przerażenia aż umrzemy?
Gdy zadasz to pytanie, cóż zrobisz? Nie umieją go postawić ci ludzie, którzy 
ulokowali się wygodnie pośród znajomych ideałów, w komfortowym domu, z odrobiną 
pieniędzy i którzy są w wysokim stopniu godni szacunku, na wskroś mieszczańscy. 
Jeżeli tacy ludzie zadają pytania, tłumaczą je zgodnie ze swoim indywidualnym 
pragnieniem satysfakcji. Oto jednak prawdziwie ludzki, typowy problem, jaki 
dotyka życia każdego z nas, bogatego i biednego, młodego i starego: dlaczego 
prowadzimy to monotonne, nic nie znaczące życie, chodząc do biura lub pracując w 
laboratorium czy fabryce przez pięćdziesiąt lat, rodząc kilkoro dzieci, edukując 
je w absurdalny sposób i, na koniec, umierając? Myślę, że powinieneś zapytać o 
to całą swoją istotą, ażeby odkryć. Wtedy możesz zadać następne pytanie: czy 
istoty ludzkie mogą się kiedykolwiek zmienić radykalnie, fundamentalnie, tak, 
ażeby popatrzyły na świat od nowa – innymi oczyma, innym sercem, nie wypełnionym 
dłużej nienawiścią, antagonizmem, uprzedzeniami rasowymi – umysłem, który jest 
bardzo jasny, który dysponuje potężną energią.
Widząc to wszystko – wojny, absurdalne podziały wywołane przez religie, 
rozdźwięk pomiędzy jednostką a społecznością, rodzinę w opozycji do reszty 
świata, każdą istotę ludzką uczepioną kurczowo pewnego szczególnego ideału, 
dzielącą siebie na ‘ja’ i ‘ty’, ‘my’ i ‘oni’ – widząc to wszystko, zarówno 
obiektywnie jak i w aspekcie psychologicznym, pozostajemy z jednym tylko 
pytaniem, jednym fundamentalnym problemem, a brzmi on: czy ludzki umysł, który 
został tak silnie uwarunkowany, może się zmienić. Nie w którejś przyszłej 
inkarnacji ani na koniec życia, ale radykalnie zmienić się teraz, ażeby był 
nowy, świeży, młody, niewinny, nie przeciążony, tak, abyśmy wiedzieli, co znaczy 
kochać i żyć w pokoju. Wydaje mi się, że to jedyny problem. Gdy zostanie 
rozwiązany, wszelkie inne, ekonomiczne czy socjalne, wszystkie te rzeczy, które 
prowadzą do wojen, zakończą się i nastanie inna struktura społeczeństwa.
Zatem nasze pytanie brzmi: czy umysł, mózg i serce mogą żyć jak gdyby było to po 
raz pierwszy, nieskażone, świeże, niewinne, wiedząc, co to znaczy wieść życie 
szczęśliwe, ekstatyczne, pełne głębokiej miłości. Wiecie, w słuchaniu 
retorycznych pytań kryje się niebezpieczeństwo; to ani trochę nie jest pytanie 
retoryczne – to nasze życie. Nie zajmujemy się słowami ani ideami. Wielu z nas 
zostało schwytanych przez słowa, wcale nie zdając sobie sprawy z tego, że słowo 
nigdy nie jest rzeczą, że opis nigdy nie jest tym, co opisuje. A gdybyśmy mogli 
spróbować, podczas tych pogadanek, zrozumieć ten głęboki problem, w jaki sposób 
umysł ludzki – uwzględniając tu mózg, umysł i serce – został uwarunkowany w 
ciągu wieków, przez propagandę, strach i inne wpływy, to bylibyśmy w stanie 
spytać, czy może on przejść radykalną transformację – ażeby ludzie na całym 
świecie umieli żyć w pokoju, w prawdziwej miłości, w wielkiej ekstazie i 
świadomości tego, co niezmierzone.
Oto nasz problem: czy umysł, który został tak obciążony wspomnieniami 
przeszłości i tradycją, może bez wysiłku, walki czy konfliktu, wywołać w sobie 
płomień przemiany i spalić szczątki dnia wczorajszego. Postawiwszy to pytanie – 
jakie zadaje, jestem pewien, każda rozważna, podchodząca serio osoba – skąd 
powinniśmy zacząć? Czy od zmian w biurokratycznym świecie, w strukturze 
socjalnej, na zewnątrz? A może należy rozpocząć od wewnątrz, to jest od kwestii 
psychologicznych? Czy mamy rozważać świat zewnętrzny, z całą jego wiedzą 
technologiczną, cudami, jakich człowiek dokonuje na polu nauki – stąd zacząć i 
wywołać rewolucję? Już tego próbowano. Mówiono: kiedy radykalnie zmienisz 
kwestie zewnętrzne, jak to robiły wszystkie krwawe rewolucje w historii, to 
zmieni się człowiek i stanie się on szczęśliwą istotą. Komuniści i inni 
rewolucjoniści twierdzili: wprowadź porządek dookoła a nastanie on wewnątrz. 
Mówili też, że to nie gra roli, jeśli brak porządku wewnątrz, istotne jest by 
mieć porządek w świecie wokół – porządek ideologiczny, Utopię, w imię której 
zabito miliony.
Rozpocznijmy zatem od wewnątrz, od kwestii psychologicznych. To nie znaczy, że 
zezwalasz by obecny porządek społeczny, z całym jego zamętem i bałaganem, 
pozostał niezmieniony. Ale czy istnieje podział pomiędzy światem wewnętrznym i 
zewnętrznym? A może jest tylko jeden ruch, w którym to, co wewnątrz, i to, co na 
zewnątrz istnieją nie jako dwie oddzielne rzeczy, lecz po prostu jako sam ruch? 
Myślę, że to bardzo ważne, jeśli mamy nie tylko nawiązać werbalne porozumienie – 
korzystając z angielskiego jako naszego codziennego języka, używając słów, które 
są dla obu stron zrozumiałe – ale zrobić również użytek z innego rodzaju 
komunikacji; ponieważ zamierzamy wejść w zagadnienie bardzo głęboko i zupełnie 
na poważnie, musi zaistnieć komunikacja na poziomie werbalnym i ponad nim. Musi 
powstać wspólnota, co oznacza, że obie strony są dogłębnie zainteresowane, 
uważne i patrzą na problem z uczuciem, z pragnieniem zrozumienia go. A więc musi 
zachodzić nie tylko komunikacja werbalna, ale też głęboka wspólnota, w której 
nie ma kwestii zgadzania się z czymś lub nie. Zgoda i niezgoda wcale nie powinny 
się pojawić, bo nie mamy do czynienia z ideami, opiniami, koncepcjami czy 
ideałami – rozpatrujemy problem przemiany ludzkości. I ani twoja ani moja opinia 
w ogóle nie ma tu wartości. Jeżeli mówisz, że to niemożliwe by zmienić ludzkie 
istoty, które takie są od tysięcy lat, to już się zablokowałeś, nie pójdziesz 
dalej, nie zaczniesz dociekać ani badać. Jednak jeśli jedynie powiesz, że to 
możliwe, to wkroczysz w świat możliwości, nie obiektów rzeczywistych.
Trzeba zatem podejść do tego zagadnienia bez ustalenia, że zmiana jest, bądź nie 
jest możliwa. Trzeba podejść do niego ze świeżym umysłem, gorąco pragnącym 
odkryć, wystarczająco młodym by dociekać i badać. Musimy nie tylko nawiązać 
przejrzystą komunikację werbalną, ale musi powstać wspólnota pomiędzy mówcą i 
tobą samym, poczucie przyjaźni i żarliwości, jakie istnieje, gdy jesteśmy w coś 
wszyscy ogromnie zaangażowani. Kiedy mąż i żona są głęboko zainteresowani swoimi 
dziećmi, odkładają na bok wszelkie opinie, swe indywidualne upodobania i 
uprzedzenia, bo zajmuje ich dziecko. W tym zaangażowaniu obecne jest wielkie 
uczucie, nie jest to opinia kontrolująca działanie. Podobnie poczucie głębokiej 
wspólnoty pomiędzy tobą i mówcą musi być obecne, abyśmy obaj stanęli wobec tego 
samego problemu, z takim samym zainteresowaniem, w tym samym czasie. Wtedy 
możemy stworzyć wspólnotę, która już sama powoduje głębokie zrozumienie.
Pozostaje więc pytanie, jak umysł, głęboko uwarunkowany, taki, jakim jest, może 
zmienić się radykalnie. Mam nadzieję, że stawiasz je sobie samemu, bo dopóki nie 
istnieje moralność, która nie byłaby moralnością społeczną, dopóki nie istnieje 
prostota, która nie byłaby prostotą duchownego z jego surowością i okrucieństwem 
wobec siebie, dopóki nie ma porządku głęboko wewnątrz, dopóty to poszukiwanie 
prawdy, rzeczywistości, Boga – dajcie mu imię, jakie chcecie – jest w ogóle bez 
znaczenia. Być może ci z was, którzy przyszli tutaj żeby odkryć, jak uświadomić 
sobie Boga albo jak doświadczyć tajemnicy, będą zawiedzeni – bo dopóki nie 
dysponujesz nowym, świeżym umysłem, oczami, które widzą, co jest prawdą, dopóty 
nie możesz pojąć niezmierzonego, nienazwanego, tego, co jest.
Jeśli pragniesz jedynie szerszych, głębszych doświadczeń, ale prowadzisz 
tandetne, nic nie znaczące życie, to znajdziesz takie doświadczenia, jakie nie 
są nic warte. Musimy wejść w to razem – zobaczycie, że to bardzo złożone 
zagadnienie, ponieważ dotyczy wielu spraw. Aby je zrozumieć trzeba wolności i 
energii – te dwie rzeczy wszyscy musimy mieć: wolność obserwacji i wiele 
energii. Jeżeli jesteś przywiązany do określonego przekonania, jeśli pragniesz 
zrealizować jakąś szczególną wyidealizowaną Utopię, to oczywiście brakuje ci 
wolności patrzenia.
Oto ten złożony umysł, uwarunkowany jako katolik czy protestant, szukający 
bezpieczeństwa, ograniczony ambicjami i tradycją. Dla umysłu spłyconego – za 
wyjątkiem obszaru dotyczącego technologii – lot na księżyc to osiągnięcie na 
poziomie cudu. Lecz ci, którzy zbudowali statek kosmiczny wiodą swe własne 
tandetne żywoty, mało ważne, pełne zazdrości, niespokojne i ambitne a ich umysły 
są uwarunkowane. Pytamy, czy takie umysły mogą stać się zupełnie wolne od 
wszelkich uwarunkowań, ażeby mógł nastać całkowicie inny rodzaj życia. By to 
odkryć potrzeba wolności by obserwować, nie jako chrześcijanin, Hindus, 
Holender, Niemiec lub Rosjanin czy cokolwiek innego. Aby obserwować bardzo 
dokładnie potrzebna jest wolność, jaka powoduje, że sama obserwacja jest 
działaniem. Sama obserwacja wywołuje radykalną rewolucję. Żeby być zdolnym do 
takiej obserwacji, potrzebujesz dużo energii.
A zatem zamierzamy odkryć, dlaczego istotom ludzkim brak tej energii, dążenia, 
pragnienia zmiany. Mają dosyć energii aby się kłócić, zabijać nawzajem, dzielić 
świat, lecieć na księżyc – na te rzeczy wystarcza im energii. Ale najwyraźniej 
nie mają energii, żeby się radykalnie zmienić. Więc pytamy, dlaczego brak nam 
tej potrzebnej energii.
Zastanawia mnie, jaką dacie odpowiedź, kiedy postawi wam się takie pytanie. 
Powiedzieliśmy, że człowiek ma dość energii by nienawidzić. Podczas wojny walczy 
a, gdy chce uciec od tego, co faktycznie jest, ma energię na tę ucieczkę – w 
idee, w rozrywkę, do bogów, w pijaństwo. Kiedy pragnie przyjemności, seksualnej 
czy innej dąży do niej z wielką energią. Ma inteligencję pozwalającą na 
uniezależnienie się od środowiska, dysponuje energią umożliwiającą przeżycie na 
dnie morza lub w przestworzach – na to ma dosyć energii życiowej. Jednak 
najwyraźniej brakuje mu jej by zmienić nawet najdrobniejszy nawyk. Dlaczego? Bo 
rozpraszamy ją w konfliktach wewnątrz siebie. Nie próbujemy was tu do niczego 
przekonać, nie uprawiamy propagandy, nie zastępujemy starych idei nowymi. 
Próbujemy odkryć, zrozumieć.
Widzicie, zdaliśmy sobie sprawę z tego, że musimy się zmienić. Weźmy jako 
przykład okrucieństwo i brutalność – są to fakty. Istoty ludzkie są brutalne i 
okrutne, zbudowały społeczeństwo, które jest okrutne pomimo wszystkiego, co 
religie powiedziały o miłości do bliźniego i miłości do Boga. Wszystkie te 
rzeczy to jedynie idee, nie mają żadnej wartości, bo człowiek pozostał brutalny, 
okrutny i samolubny. I pozostając brutalnym, wynajduje przeciwieństwo, czyli 
działanie bez przemocy. Proszę wejdźcie w to ze mną.
Człowiek cały czas próbuje wykształcić w sobie sposób działania bez przemocy. 
Powstaje więc konflikt pomiędzy tym, co jest, czyli przemocą, i tym, co być 
powinno, czyli brakiem przemocy. Powstaje konflikt między tymi przeciwieństwami. 
Tutaj właśnie następuje utrata energii. Tak długo, jak istnieje dualny podział 
na to, co jest, i to, co być powinno – człowiek próbujący stać się czymś innym, 
nie szczędzący wysiłku by osiągnąć ‘to, co być powinno’ – ten konflikt jest 
marnowaniem energii. Tak długo, jak istnieje konflikt pomiędzy przeciwieństwami, 
człowiek nie dysponuje energią wystarczającą żeby się zmienić. Dlaczego mam w 
ogóle mieć przeciwieństwo, jak brak przemocy, jako ideał? Ideał nie jest 
rzeczywisty, nie ma znaczenia, prowadzi jedynie do różnych form hipokryzji: 
będąc okrutnym stwarzam pozory, że taki nie jestem. Albo jeżeli mówisz, że 
jesteś idealistą i kiedyś zostaniesz człowiekiem pokojowym, to tylko doskonała 
wymówka, usprawiedliwienie, bo uwolnienie się od przemocy zajmie ci wiele lat – 
a nawet może nigdy nie nastąpić. W międzyczasie jesteś hipokrytą i pozostajesz 
okrutny. Tak więc jeśli możemy, nie abstrahując ale faktycznie, zupełnie odłożyć 
na bok wszelkie ideały i pozostać tylko z faktem – którym jest przemoc – to nie 
nastąpi utrata energii. Jest naprawdę bardzo ważne by to zrozumieć, to nie jakaś 
szczególna teoria stworzona przez mówcę. Tak długo, jak człowiek żyje w 
korowodzie przeciwieństw musi marnować energię i dlatego w żaden sposób nie może 
się zmienić.
Możesz więc jednym oddechem wymazać wszystkie ideologie, wszelkie 
przeciwieństwa. Proszę wejdź w to i zrozum to: ma miejsce coś, co jest naprawdę 
niezwykłe. Jeżeli rozgniewany człowiek stwarza pozory spokoju lub próbuje się 
nie złościć, jest w tym konflikt. Jednak jeśli powie „Będę obserwował, czym jest 
gniew, nie będę próbował uciec ani racjonalizować go”, to wtedy ma energię aby 
zrozumieć i zakończyć gniew. Jeżeli jedynie wymyślimy ideę, że umysł trzeba 
uwolnić od uwarunkowań, pozostanie dualny podział pomiędzy faktem i ‘tym, co być 
powinno’. Dlatego jest to marnowanie energii. Natomiast jeśli mówisz „Odkryję, w 
jaki sposób umysł został uwarunkowany”, to tak, jakbyś zwrócił się do chirurga, 
gdy masz raka. Zajmuje się on operowaniem i usunięciem choroby. Lecz jeżeli 
pacjent rozmyśla o tym, jakie cudowne chwile przeżyje po operacji albo obawia 
się jej skutków, następuje utrata energii.
Rozpatrujemy jedynie fakt, że umysł jest uwarunkowany, a nie to, że ‘powinien on 
być wolny’. Jeśli umysł nie jest uwarunkowany, to jest wolny. A więc zamierzamy 
odkryć, zbadać z bardzo bliska, co powoduje, że umysł przyjmuje uwarunkowania, 
czym są wpływy, które wywołały warunkowanie i dlaczego je akceptujemy. Przede 
wszystkim, tradycja odgrywa ogromną rolę w życiu. W tej tradycji mózg wymyślił, 
że może znaleźć fizyczne bezpieczeństwo. Nie można żyć bez bezpieczeństwa, to 
zupełnie pierwsze, podstawowe zwierzęce pragnienie, ażeby mieć poczucie 
bezpieczeństwa na poziomie fizycznym – trzeba mieć dom, jedzenie i ubranie. 
Jednak psychologiczny sposób, w jaki wykorzystujemy tę potrzebę, powoduje chaos 
wewnątrz i na zewnątrz. Psychika, która reprezentuje dokładnie strukturę myśli, 
chce również czuć się bezpiecznie wewnątrz, we wszelkich związkach. Wtedy 
zaczynają się kłopoty. Potrzebne jest fizyczne bezpieczeństwo dla każdego, nie 
tylko dla niewielu – lecz zaprzecza się temu, kiedy bezpieczeństwa 
psychologicznego szuka się w idei narodu, religii, rodziny. Mam nadzieję, że 
rozumiecie i że nawiązaliśmy pomiędzy nami jakiś rodzaj komunikacji.
Powstaje zatem uwarunkowanie konieczne dla fizycznego bezpieczeństwa, obecne 
jest jednak poszukiwanie i pożądanie bezpieczeństwa psychologicznego i 
warunkowanie staje się straszliwie skuteczne. Tak się dzieje, w aspekcie 
psychologicznym, w naszych relacjach z ideami, ludźmi i rzeczami, pragniemy 
bezpieczeństwa, ale czy w ogóle istnieje bezpieczeństwo w jakimkolwiek związku? 
Oczywiście, że nie. Psychologiczne pragnienie bezpieczeństwa jest zaprzeczeniem 
bezpieczeństwa na zewnątrz. Jeżeli chcę czuć się psychologicznie bezpiecznie 
jako Hindus, z całą tradycją, przesądami i ideami, to identyfikuję się z większą 
jednostką, co zapewnia mi niezły komfort. A więc wielbię flagę, naród, plemię i 
oddzielam się od reszty świata. A ten podział powoduje oczywiście poczucie 
fizycznego zagrożenia. Gdy oddaję cześć narodowi, obyczajom, dogmatom 
religijnym, przesądom, oddzielam się wewnątrz tych kategorii i oczywiście muszę 
odmówić fizycznego bezpieczeństwa wszystkim, którzy nie są ze mną. Umysł 
potrzebuje bezpieczeństwa fizycznego, co zostaje zaprzeczone, gdy szuka 
psychologicznego. To fakt, nie opinia – tak to działa. Kiedy poszukuję 
bezpieczeństwa w rodzinie, żonie, dzieciach, domu, muszę postawić się w opozycji 
do świata, muszę odseparować się od innych rodzin, stanąć przeciw reszcie 
ludzkości.
Można bardzo wyraźnie zobaczyć, jak zaczyna się warunkowanie, jak dwa tysiące 
lat propagandy wytworzyły w świecie chrześcijańskim cześć dla jego kultury 
podczas, gdy na Wschodzie rzeczy odbywają się w ten sam sposób. Więc umysł 
poprzez propagandę, poprzez tradycję, przez pragnienie poczucia bezpieczeństwa, 
zaczyna się warunkować. Ale czy psychologicznie istnieje jakiekolwiek 
bezpieczeństwo, w związkach z ideami, z ludźmi i z rzeczami?
Jeżeli związek oznacza znalezienie się w bezpośrednim kontakcie z czymś, to nie 
jesteś związany, jeśli w kontakt nie wszedłeś. Jeżeli mam ideę, wyobrażenie 
mojej żony, nie jestem z nią związany. Mogę z nią spać, ale nie jestem związany, 
bo moje wyobrażenie o niej przeszkadza mi wejść w bezpośredni z nią kontakt. A 
ona, wraz ze swoim wyobrażeniem, uniemożliwia sobie bezpośredni związek ze mną. 
Czy jest tu jakakolwiek psychologiczna pewność albo takie bezpieczeństwo, 
jakiego umysł zawsze szuka? Oczywiście, gdy obserwujesz dowolny związek z bardzo 
bliska, nie ma pewności. W przypadku męża i żony czy chłopaka i dziewczyny, 
którzy chcą stworzyć stabilny związek, cóż się dzieje? Gdy żona lub mąż patrzą 
na kogoś innego pojawia się strach, zazdrość, obawa i nienawiść, nie ma tu 
ciągłego związku. A jeszcze przez cały czas umysł pragnie poczucia 
przynależności.
Oto więc czynniki warunkowania, przez propagandę, gazety, czasopisma, z ambony, 
i stajesz się niesamowicie świadom, na ile to konieczne aby w ogóle nie polegać 
na czynnikach zewnętrznych. Wtedy odkrywasz, co znaczy nie podlegać wpływom. 
Proszę, prześledźcie to. Kiedy czytasz gazetę, poddajesz się, świadomie bądź 
nie, wpływowi. Gdy czytasz powieść lub inną książkę poddajesz się wpływowi, 
pojawia się presja, nacisk, abyś zaliczył to, co czytasz, do pewnej kategorii. 
Oto właśnie cel propagandy. Zaczyna ona już w szkole i idziesz przez życie 
powtarzając to, co powiedzieli inni. Dlatego jesteś istotą z drugiej ręki. Jak 
taka wtórna istota ludzka może odkryć coś oryginalnego, coś prawdziwego? To 
bardzo ważne by zrozumieć, czym jest warunkowanie i wejść w to bardzo głęboko – 
gdy na to patrzysz, masz energię żeby rozbić wszystkie te uwarunkowania, jakie 
trzymają umysł.
Teraz być może chcielibyście pytać, a więc wejdźcie w tę materię mając 
świadomość, że zadać pytanie to bardzo łatwe, ale sformułowanie właściwego 
pytania jest jedną z najtrudniejszych rzeczy. Co nie znaczy, że mówca 
powstrzymuje was od zadawania pytań. Musimy pytać, musimy wątpić we wszystko, co 
ktoś powiedział: książki, religie, autorytety, wszystko! Musimy kwestionować, 
wątpić, być sceptyczni. Jednak musimy też wiedzieć, kiedy pozwolić odejść 
sceptycyzmowi i zadać właściwe pytanie, ponieważ w takim właśnie pytaniu tkwi 
odpowiedź. Więc jeżeli chcecie pytać, proszę bardzo.
Słuchacz: Czy Pan oszalał?
Krishnamurti: Pyta Pan mówcę, czy oszalał? Dobrze. Zastanawiam się, co ma Pan na 
myśli używając słowa ‘szalony’. Czy oznacza ono niezrównoważony, chory umysłowo, 
ze specyficznymi ideami, neurotyczny? Wszystko to zawiera się w słowie 
‘szalony’. Kto to rozsądzi – Pan, ja, czy może ktoś inny? Poważnie, kto jest 
sędzią? Czy szalona osoba oceni, kto jest szalony, a kto nie? Czyż ocena, jeżeli 
osądzasz, czy mówca jest zrównoważony czy nie, nie jest częścią szaleństwa tego 
świata? Sądzić kogoś, nie wiedząc o nim nic za wyjątkiem reputacji, wyobrażenia, 
jakie stworzyłeś na jego temat. Jeśli oceniasz według reputacji i propagandy, 
jaką wchłonąłeś, to czy jesteś w stanie osądzić? Sądzenie oznacza pychę – czy 
sędzia jest neurotyczny czy przy zdrowych zmysłach, zawsze jest w tym pycha. Czy 
pycha może dostrzec, co jest prawdą? – albo czy nie potrzebujesz wielkiej pokory 
by patrzeć, by zrozumieć, by kochać? Proszę Pana, to jedna z najtrudniejszych 
rzeczy: zachować zdrowe zmysły w tym nienormalnym, chorym świecie. Zdrowie 
psychiczne oznacza brak złudzeń, zupełny brak wyobrażeń o sobie lub innych. 
Mówisz „Jestem tym, jestem tamtym, jestem wielki, jestem mały, jestem dobry, 
jestem godny”, wszystkie te określenia to obrazy ciebie. Gdy masz obraz siebie, 
na pewno jesteś chory, żyjesz w świecie złudzeń. A, obawiam się, dotyczy to 
większości z nas. Gdy nazywasz siebie Holendrem – wybaczcie, że to mówię – nie 
jesteś w pełni zrównoważony. Oddzielasz się, izolujesz – jak inni, kiedy 
nazywają siebie Hindusami. Te podziały narodowe, religijne, wraz ze swoimi 
armiami, ze swymi kapłanami, wskazują na stan choroby psychicznej.
Słuchacz: Czy można zrozumieć przemoc bez obecności jej przeciwieństwa?
Krishnamurti: Gdy umysł chce stanąć wobec przemocy, tworzy ideał jej braku. 
Proszę popatrzeć, to bardzo proste. Chcę pozostać z przemocą, czyli tym, jaki 
jestem, jakie są istoty ludzkie – brutalne. Mam jednak tradycję dziesięciu 
tysięcy lat, która mówi „Kultywuj działanie bez przemocy.” Istnieje zatem fakt, 
że jestem okrutny, i myśl podpowiada „Spójrz, musisz przestać taki być.” Takie 
są moje uwarunkowania. Jak mam się od nich uwolnić, ażeby popatrzeć w sposób 
pozostawiający mnie z przemocą i pozwalający ją zrozumieć, przejść poprzez nią i 
ją zakończyć? – nie tylko na powierzchni, ale również w bezdennej głębi, na tak 
zwanym poziomie nieświadomym. Jak umysł ma się nie dać złapać ideałowi? Czy o to 
chodzi w Pańskim pytaniu?
Proszę posłuchać. Nie rozmawiamy o Martinie Lutherze Kingu ani panu Gandhim czy 
X, Y, Z. W ogóle nie zajmujemy się tymi ludźmi – oni mają własne ideały, własne 
uwarunkowania, własne ambicje polityczne, a ja nie jestem zainteresowany niczym 
spośród tego. Stajemy wobec tego, czym my jesteśmy, wy i ja, istoty ludzkie, 
jakimi jesteśmy. Jako istoty ludzkie jesteśmy okrutni, zostaliśmy uwarunkowani 
przez tradycję, propagandę, kulturę by tworzyć przeciwieństwa – używamy 
przeciwieństwa, gdy nam to odpowiada a nie korzystamy z niego, kiedy nam to nie 
na rękę. Używamy go w polityce albo w kwestiach duchowych, na różne sposoby. 
Jednak teraz mówimy o tym, że, gdy umysł chce pozostać z przemocą i zrozumieć ją 
całkowicie, tradycja i zwyczaj przychodzą i wtrącają się. Mówią „Musisz mieć 
ideał braku przemocy.” Oto fakt a oto tradycja. Jak umysł ma się jej wyrwać, 
żeby poświęcić całą uwagę przemocy? Oto pytanie. Zrozumieliście je? Oto fakt, że 
jestem okrutny a oto tradycja mówiąca, że muszę przestać taki być. Teraz 
popatrzę nie na przemoc, ale jedynie na tradycję. Jeżeli się wtrąca do mojej 
chęci poświęcenia uwagi przemocy, to dlaczego to robi? Dlaczego przychodzi? 
Koncentruję się nie na zrozumieniu przemocy, ale na zrozumieniu wtrącania się 
tradycji. Złapaliście to? Poświęcam temu mą uwagę i wtedy nie wtrąca się ona. 
Tak więc odkryłem, dlaczego tradycja odgrywa tak ważną rolę w życiu – tradycja 
przechodząca w nawyk. Czy to nałóg palenia czy picia, nawyk seksualny czy sposób 
wyrażania się – dlaczego żyjemy przyzwyczajeniami? Czy jesteśmy ich świadomi? 
Czy jesteśmy świadomi naszej tradycji? Jeżeli nie jesteś w pełni świadom, jeśli 
nie rozumiesz tradycji, nawyków, rutyny, to są one zmuszone wkraczać, wtrącać 
się do tego, na co chcesz patrzeć. To jedna z najłatwiejszych rzeczy, żyć 
przyzwyczajeniami, ale rozbicie tego pociąga za sobą wiele spraw – mogę stracić 
pracę. Gdy próbuję się wyrwać, boję się, ponieważ życie pośród nawyków daje mi 
poczucie bezpieczeństwa, powoduje, że czuję się pewnie, bo wszystkie inne istoty 
ludzkie robią to samo. Nagłe wystąpienie w Holandii ze słowy „Nie jestem 
Holendrem” wywoła szok. Zatem pojawia się strach. A jeżeli powiesz „Jestem 
przeciwny całemu temu ustalonemu porządkowi, który jest nieporządkiem”, wyrzucą 
cię – więc się lękasz i akceptujesz. Tradycja gra niezwykle istotną rolę w 
życiu. Czy próbowałeś kiedyś jeść pożywienie, do jakiego nie jesteś 
przyzwyczajony? Spróbuj a zobaczysz, jak twój żołądek i podniebienie się 
zbuntują. Jeśli masz nałóg palenia, to nie przestajesz palić a na zerwanie z nim 
poświęcisz lata walki.
Tak więc umysł odnajduje bezpieczeństwo w nawykach, mówiąc „Moja rodzina, moje 
dzieci, mój dom, moje meble.” Gdy mówisz ‘moje meble’ ty jesteś tymi meblami. 
Możesz się śmiać, ale przecież kiedy ten konkretny mebel, który kochasz, 
zostanie ci odebrany, wpadniesz w gniew. Jesteś tymi meblami, tym domem, tymi 
pieniędzmi, tą flagą. Żyć w ten sposób oznacza nie tylko wieść płytkie, głupie 
życie, ale również żyć rutynowo i w nudzie. A gdy żyjesz rutynowo i w nudzie 
musisz być okrutny.
Amsterdam, 3 maja 1969

Rozdział 5. 

Dlaczego nie umiemy żyć w pokoju? 
Strach, jak on powstaje. Czas i myśl. Uważność – pozostać ‘ przebudzonym ’
Wydaje się dziwne, że nie potrafimy odnaleźć sposobu życia, w jakim nieobecny 
jest żaden konflikt ani niedola czy zamęt, lecz obfitość miłości i rozważności. 
Czytamy książki intelektualistów mówiące nam, jak społeczeństwo powinno być 
zorganizowane z ekonomicznego, społecznego i moralnego punktu widzenia. Potem 
zwracamy się do tych napisanych przez ludzi religii i teologów z ich 
spekulacjami. Najwyraźniej większości z nas znalezienie sposobu na życie żywe, 
pokojowe, pełne energii i jasności, bez zależności od innych wydaje się bardzo 
trudne. Uważani jesteśmy za ludzi bardzo dojrzałych i doświadczonych. Starsi 
spośród nas przeżyli dwie przerażające wojny, rewolucje, przewroty, i każdy 
możliwy rodzaj nieszczęścia. A jednak jesteśmy tutaj tego przepięknego ranka, 
rozmawiając o wszystkich tych sprawach, być może pragnąc aby ktoś nam 
powiedział, co robić, żeby pokazał praktyczny sposób życia, abyśmy naśladowali 
tego kogoś, kto może dać nam klucz do uroku życia i ogromu czegoś spoza 
codziennego kieratu.
Zastanawiam się – a może wy też – dlaczego słuchamy innych. Dlaczego dzieje się 
tak, że nie umiemy znaleźć sami dla siebie jasności we własnych umysłach i 
sercach, bez żadnych zniekształceń, dlaczego musimy obciążać się wiedzą z 
książek? Czy nie możemy żyć bez denerwowania się, w pełni, w wielkiej ekstazie i 
w prawdziwym pokoju? Taka sytuacja wydaje mi się niezmiernie osobliwa, ale tak 
to wygląda. Zastanawiałeś się kiedykolwiek, czy mógłbyś wieść życie zupełnie bez 
żadnego wysiłku czy zmagań? Bez końca podejmujemy wysiłki by zmienić to, tamto 
przekształcić, coś stłumić, zaakceptować coś innego, naśladować, stosować pewne 
reguły i idee.
A ja się zastanawiam, czy kiedykolwiek spytaliśmy samych siebie, czy to możliwe, 
aby żyć bez konfliktu: nie w izolacji intelektualnej bądź wiodąc emocjonalną, 
sentymentalną, raczej niewyraźną egzystencję, ale żyć w ogóle bez jakiegokolwiek 
rodzaju wysiłku. Ponieważ wysiłek, jak by nie był przyjemny (lub nieprzyjemny) 
czy pożyteczny, jakiego by nie wywoływał zadowolenia, zniekształca i wypacza 
umysł. To jak maszyna, która zawsze zgrzyta, nigdy nie pracuje równo, a więc 
zużywa się bardzo szybko. Powstaje tu pytanie – a myślę, że warto je zadać – czy 
można żyć bez wysiłku, nie popadając jednak w lenistwo, izolację, obojętność, 
brak wrażliwości, nie stając się ospałą istotą. Całe nasze życie, od momentu 
narodzin aż do śmierci, jest nieprzerwaną walką aby się dopasować, żeby się 
zmienić, by zostać czymś. A ta walka i konflikt wywołują zamęt, otępiają umysł i 
nasze serca stają się niewrażliwe.
Więc czy to możliwe – nie jako idea, ani coś beznadziejnego, poza naszym 
zasięgiem – by znaleźć sposób życia bez konfliktu, nie tylko na powierzchni, ale 
też głęboko w otchłani tak zwanej nieświadomości, w głębi nas samych? Być może 
zgłębimy dzisiaj to zagadnienie.
Przede wszystkim dlaczego wynajdujemy konflikty, i przyjemne i nieprzyjemne, i 
czy można z tym skończyć? Czy umiemy z tym skończyć i wieść zupełnie inny rodzaj 
życia, z wielką energią, jasnością, sprawnością intelektualną, motywacją, i 
serce mieć pełne obfitej miłości w prawdziwym sensie tego słowa? Myślę, że 
powinniśmy użyć naszych umysłów i serc aby to odkryć, zaangażować się w to 
zupełnie.
Konflikt istnieje oczywiście z powodu sprzeczności w nas, co zewnętrznie wyraża 
się w społeczeństwie, w poruszeniach ‘ja’ i ‘nie ja’. Oto ‘ja’, z wszelkimi 
ambicjami, skłonnościami, dążeniami, przyjemnością, niepokojami, nienawiścią, 
współzawodnictwem i lękami, oraz ‘reszta’, czyli ‘nie ja’. Istnieje też idea 
życia bez konfliktu bądź przeciwstawienia się sprzecznym pragnieniom, dążeniom i 
skłonnościom. Jeśli jesteśmy świadomi tego napięcia, możemy je w sobie dostrzec: 
szarpnięcia sprzecznych żądań, przeciwstawnych przekonań, idei i dążeń.
Oto właśnie dualność, te przeciwne pragnienia wraz z lękami i sprzecznościami, 
które powodują konflikt. Myślę, że to zupełnie jasne, jeżeli obserwujemy to w 
sobie. Ten wzór powtarza się znowu i znowu, nie tylko w codziennym życiu, lecz 
również w tak zwanym życiu religijnym – między niebem i piekłem, dobrym i złym, 
godnym i niegodnym, miłością i nienawiścią itd. Jeśli mogę zasugerować, proszę 
nie słuchajcie jedynie słów, ale obserwujcie się nieanalitycznie, wykorzystując 
mówcę jako lustro, w którym ujrzycie samych siebie zgodnie ze stanem faktycznym, 
a zatem uświadomicie sobie, patrząc w nie, sposób działania swoich własnych 
umysłów i serc. Można zobaczyć, jak dowolny rodzaj podziału, oddzielenia lub 
sprzeczności, wewnątrz lub na zewnątrz siebie, niechybnie wywołuje konflikt 
pomiędzy przemocą i jej brakiem. Czy, zdając sobie sprawę z tej sytuacji, jak 
wygląda ona naprawdę, można ją zakończyć, nie tylko na powierzchni świadomości, 
w życiu codziennym, ale też głęboko w samych korzeniach naszej istoty, ażeby nie 
było sprzeczności, przeciwstawnych żądań i pragnień, działalności 
dualistycznego, fragmentarycznego umysłu? Teraz, jak tego dokonać? Budujesz 
pomost między ‘ja’ i ‘nie ja’ – ‘ja’ ze wszystkimi ambicjami, skłonnościami i 
sprzecznościami i ‘nie ja’ będącym ideałem, regułą, koncepcją. Zawsze próbujemy 
zbudować pomost pomiędzy tym, co jest i tym, co być powinno. A w takim działaniu 
obecna jest sprzeczność i konflikt i wszelka nasza energia zostaje w ten sposób 
zmarnowana. Czy umysł może przestać dzielić i pozostać całym sobą z tym, co 
jest? Czy, gdy rozumie się to, co jest, konflikt w ogóle występuje?
Chciałbym zająć się tą kwestią patrząc na nią inaczej, w odniesieniu do wolności 
i strachu. Wielu z nas pragnie wolności, chociaż żyjemy działaniami 
skoncentrowanymi na sobie i pędzimy nasze dni zajęci sobą, naszymi 
niepowodzeniami i spełnieniami. Chcemy być wolni – nie politycznie, co jest 
stosunkowo łatwe za wyjątkiem świata dyktatur – lecz również wolni od propagandy 
religijnej. Każda religia, starożytna czy nowoczesna, to efekt pracy misjonarzy 
i dlatego właściwie nie jest religią. Im poważniej rzecz traktujesz, im bardziej 
zainteresowany jesteś całością spraw życia, tym usilniej poszukujesz wolności i 
pytasz, nie akceptując ani nie przyjmując na wiarę. Pragniesz być wolny aby 
odkryć czy istnieje taka rzecz jak rzeczywistość, czy istnieje coś wiecznego, 
bezczasowego, czy nie. Pojawia się to niezwykłe pożądanie wolności we wszelkich 
związkach, jednak wolność ta zazwyczaj pozostaje procesem samoizolowania się a 
skutkiem tego nie jest prawdziwą wolnością.
W samym pożądaniu wolności obecny jest strach. Bo może ona wymagać całkowitego, 
absolutnego braku bezpieczeństwa i boisz się znaleźć w zupełnej niepewności. 
Niepewność wydaje się rzeczą bardzo niebezpieczną – każde dziecko żąda pewności 
w swoich relacjach. A gdy stajemy się starsi nie przestajemy pragnąć 
bezpieczeństwa i pewności we wszelkich związkach – z rzeczami, z ludźmi i z 
ideami. To pożądanie bezpieczeństwa niechybnie rodzi strach a przestraszeni 
coraz bardziej i bardziej wpadamy w zależność od rzeczy, do których jesteśmy 
przywiązani. A zatem pojawia się kwestia wolności i strachu oraz czy to w ogóle 
możliwe by się od niego uwolnić, nie tylko fizycznie, ale też psychologicznie, 
nie tylko powierzchownie, ale w przepastnej głębi najciemniejszych zakątków 
naszego umysłu, w tajnych zakamarkach, do których nikt nigdy nie zaglądał. Czy 
umysł może zupełnie, całkowicie uwolnić się od strachu? To strach niszczy miłość 
– to nie teoria – to strach wywołuje niepokój, przywiązanie, zachłanność, 
dominację, wszelką zazdrość w związkach, to strach powoduje przemoc. Jak można 
zaobserwować w przepełnionych miastach z ich eksplodującą populacją, objawia się 
tam zagrożenie, niepewność, strach. A wszystko to ma swój udział w wywołaniu 
przemocy. Czy możemy się uwolnić od strachu, ażebyś, kiedy opuścisz tę salę, 
odchodził bez cienia mroku, jaki on przynosi?
By zrozumieć strach musimy zbadać nie tylko lęki fizyczne, ale też rozległą sieć 
obaw psychologicznych. Chyba możemy w to wejść. Oto pytanie: jak powstaje strach 
– co go podtrzymuje, pozwala trwać, i czy można go zakończyć? Lęki fizyczne są 
całkiem łatwe do zrozumienia. Następuje natychmiastowa odpowiedź na zagrożenie 
fizyczne, jest ona reakcją wielu stuleci warunkowania, ponieważ bez niego 
fizycznie niemożliwe byłoby przetrwanie, zakończyłoby się życie. Na poziomie 
fizycznym trzeba przetrwać a tradycja tysięcy lat podpowiada ‘bądź ostrożny’, 
pamięć mówi ‘uważaj, to niebezpieczne, działaj natychmiast’. Ale czy ta fizyczna 
odpowiedź na niebezpieczeństwo to strach?
Proszę, prześledźcie uważnie to wszystko, bo zajmujemy się czymś zupełnie 
prostym, jednak złożonym i dopóki nie poświęcicie tej sprawie całej swej uwagi 
nie zrozumiemy jej. Pytamy, czy ta fizyczna odpowiedź zmysłów na 
niebezpieczeństwo wywołująca natychmiastowe działanie jest strachem? A może to 
inteligencja, i dlatego wcale nie strach? I czy inteligencja to kwestia 
kultywowania tradycji i pamięci? Jeżeli tak, to dlaczego nie działa w pełni, tak 
jak powinna, na obszarze psychologicznym, gdzie tak strasznie boimy się tylu 
rzeczy? Dlaczego ta sama inteligencja, jaką odnajdujemy, gdy dostrzegamy 
zagrożenie, nie działa, kiedy pojawiają się lęki psychologiczne? Czy można 
zastosować inteligencję fizyczną do psychologicznej natury człowieka? Dzieje się 
tak, że powstają różnego rodzaju lęki, które wszyscy znamy – strach przed 
śmiercią, ciemnością, tym, co żona czy mąż powie lub zrobi, albo co pomyśli 
sąsiad bądź szef – cała sieć lęków. Nie zamierzamy zajmować się szczegółami 
różnych form strachu, jesteśmy zainteresowani strachem samym w sobie, nie jakimś 
konkretnym lękiem. A gdy obecny jest strach i go sobie uświadomimy, następuje 
ruch dążący do uniknięcia go, lub do stłumienia go, ucieczki od niego, oddania 
się różnym rodzajom rozrywki, uwzględniając oferowane przez religie, bądź 
wytworzenia odwagi będącej oporem wobec niego. Ucieczka, rozrywka i odwaga to 
różne formy oporu wobec bieżącego faktu istnienia strachu.
Im większy strach tym większy opór i tak wywołane zostają różne neurotyczne 
działania. Obecny jest strach, a umysł – lub ‘ja’ – mówi ‘strach musi przestać 
istnieć’, i w ten sposób powstaje dualność. Istnieje ‘ja’, które jest czymś 
innym niż strach, które od niego ucieka i mu się opiera, które zbiera energię, 
teoretyzuje lub idzie do analityka, i ‘nie ja’! ‘Nie ja’ to strach, ‘ja’ zostało 
od niego oddzielone. A więc następuje natychmiastowy konflikt pomiędzy strachem 
i ‘ja’ przełamującym go. Istnieje obserwator i rzecz obserwowana. Obserwowane to 
strach a obserwator to ‘ja’, które chce się od niego uwolnić. Zatem jest tu 
przeciwieństwo, sprzeczność, oddzielenie a skutkiem tego konflikt pomiędzy 
strachem i ‘ja’ pragnącym się uwolnić. Czy nawiązujemy ze sobą kontakt?
Tak więc problem polega na konflikcie między ‘nie ja’ strachu i ‘ja’, które 
myśli, że różni się od strachu i opiera mu się, lub które próbuje przełamać go, 
uciec od niego, stłumić go bądź kontrolować. Ten podział niechybnie prowadzi do 
konfliktu, jak pomiędzy dwiema narodami z ich armiami i marynarką i oddzielnymi 
suwerennymi rządami.
Istnieje zatem obserwator i obserwowane – obserwator mówi „Muszę się uwolnić od 
tej strasznej rzeczy, muszę się jej pozbyć.” Ciągle walczy, znajduje się w 
stanie konfliktu. Przeszło nam to w nawyk, stało się tradycją, uwarunkowaniem. A 
przełamać jakiś rodzaj przyzwyczajenia to jedna z najtrudniejszych rzeczy, 
ponieważ lubimy życie z naszymi nawykami, jak palenie, picie, zwyczaje w sferze 
seksu czy psychiki – i tak samo dzieje się z narodami, niezawisłymi rządami 
mówiącymi ‘mój kraj i twój kraj’, ‘mój Bóg i twój Bóg’, ‘moja wiara i twoja 
wiara’. Nasza tradycja to walka, opór wobec strachu a skutkiem tego podsycanie 
konfliktu i podtrzymywanie życia strachu.
Jeżeli jest to jasne, możemy przejść do następnego kroku, to znaczy: czy 
istnieje, w tym konkretnym przypadku, faktyczna różnica między obserwatorem i 
obserwowanym? Obserwator sądzi, że różni się od obserwowanego, czyli strachu. 
Czy istnieje jakaś różnica pomiędzy nim i rzeczą, jaką obserwuje, czy obie są 
tym samym? Oczywiście, że obie są tym samym. Obserwator jest tym, co obserwuje – 
jeśli pojawia się coś zupełnie nowego, to w ogóle nie ma obserwatora. Jednak 
dlatego, że obserwator rozpoznaje swoją reakcję jako strach, jaki zna z 
wcześniejszych doświadczeń, powstaje tu podział. A jak wejdziesz w to bardzo, 
bardzo głęboko, odkryjesz dla siebie samego – tak, jak, mam nadzieję, robisz to 
teraz – że obserwator i obserwowane istotnie są tym samym. Dlatego, skoro są tym 
samym, eliminujesz jednym ruchem sprzeczność, ‘ja’ i ‘nie ja’ i równocześnie 
wymazujesz również zupełnie wszelki rodzaj wysiłku. Lecz nie oznacza to, że 
akceptujesz strach lub identyfikujesz się z nim.
Istnieje strach, rzecz obserwowana, i obserwator będący częścią tego strachu. Co 
należy więc zrobić? (Czy pracujecie tak intensywnie jak robi to mówca? Jeżeli 
jedynie słuchacie słów, to, obawiam się, nie rozwiążecie dogłębnie kwestii 
strachu.) Istnieje tylko strach – nie obserwator mu się przyglądający, bo 
obserwator jest strachem. Ma tu miejsce kilka rzeczy. Po pierwsze, czym jest 
strach i jak się pojawia? Nie rozmawiamy o skutkach strachu czy jego przyczynach 
ani jak swą nędzą i brzydotą przyćmiewa życie. Lecz pytamy, czym jest strach i 
jak się pojawia. Czy trzeba to analizować bez końca aby odkryć niezliczone 
przyczyny strachu? Przecież, gdy zaczynasz analizować, analizator musi być 
niezwykle wolny od wszelkich uprzedzeń i uwarunkowań, musi patrzeć by 
zaobserwować. W przeciwnym razie, jeśli w jego osądzie obecny jest jakikolwiek 
rodzaj zniekształcenia, zwiększa się ono w miarę kontynuowania analizy.
A więc analiza mająca na celu zakończenie strachu nie spełnia swej roli. Mam 
nadzieję, że są tu jacyś analitycy! Bo podczas odkrywania przyczyn strachu i 
pracy nad tym, co odkryto, przyczyna staje się skutkiem a skutek przyczyną. 
Skutek, i działanie na ten skutek celem odnalezienia przyczyny, oraz odkrycie 
przyczyny i działanie według danych o niej, przechodzą w następny etap. Na nim i 
skutek i przyczyna tworzą nieskończony łańcuch. Jeśli odłożymy na bok próby 
zrozumienia przyczyn i analizowanie strachu, to cóż pozostaje do zrobienia?
Wiecie, to nie rozrywka, jednak w tym odkryciu obecna jest wielka radość, w 
zrozumieniu tego wszystkiego jest wiele zabawy. Cóż zatem tworzy strach? Tworzą 
go czas i myśl – czas jako wczoraj, dziś i jutro: istnieje strach, że jutro coś 
się zdarzy – utrata pracy, śmierć, odejście żony czy męża, powrót choroby i 
bólu, jakie przeżyłem wiele dni temu. To stąd przybywa strach. Czas dotyczący 
tego, co jutro mój sąsiad może o mnie powiedzieć, albo czas, który, jak dotąd, 
ukrywa coś, co zrobiłem wiele lat temu. Obawiam się głębokich sekretnych 
pragnień, które mogły pozostać niezaspokojone. Czas jest więc uwikłany w strach, 
strach przed śmiercią, która przychodzi u kresu życia, która za chwilę może ode 
mnie czegoś chcieć, i boję się. Tak więc strach jest związany z czasem i myślą. 
Czas nie istnieje jeżeli nie ma myśli. Myślenie o tym, co zdarzyło się wczoraj, 
obawa, że jutro może się to znów przytrafić – oto, co tworzy czas jak również 
strach.
Obserwuj to, proszę popatrz na to sam dla siebie – nie akceptuj ani nie odrzucaj 
niczego, lecz słuchaj, odkryj na własny użytek prawdę tego, nie słowa zaledwie, 
nie to, czy się zgadzasz czy nie, ale idź dalej. By odnaleźć prawdę musisz mieć 
uczucie, pasję odkrywania, wielką energię. Zobaczysz wtedy, że myśl rodzi 
strach: myślenie o przeszłości bądź przyszłości – przyszłości będącej następną 
chwilą lub następnym dniem czy tym, co za dziesięć lat – myślenie o tym kreuje 
zdarzenie. A myślenie o wczorajszym przyjemnym wydarzeniu podtrzymuje bądź 
nadaje ciągłość tej przyjemności, czy seksualnej, zmysłowej, intelektualnej czy 
psychologicznej, myślenie o niej, budowanie wyobrażenia, jak robi to większość 
ludzi, daje temu zdarzeniu z przeszłości ciągłość w myślach i rodzi dalszą 
przyjemność.
Myśl rodzi strach tak samo, jak przyjemność – są one sprawkami czasu. Zatem myśl 
tworzy tę dwustronną monetę przyjemności i bólu – czyli strach. Co należy więc 
zrobić? Wielbimy myśl, która stała się tak niezwykle ważna, iż myślimy, że im 
jest sprytniejsza, tym lepiej. W świecie biznesu, w świecie religii czy w 
świecie rodziny myśl jest wykorzystywana przez intelektualistów pozwalających 
sobie używać tej monety w girlandzie słów. Jak poważamy ludzi, którzy są 
intelektualnie, werbalnie zręczni w myśleniu! Lecz myślenie odpowiada za strach 
i rzecz zwaną przyjemnością.
Nie mówimy, że nie powinniśmy zaznawać przyjemności. Nie jesteśmy purytanami, 
próbujemy ją pojąć, a przez samo zrozumienie tego całego procesu strach osiąga 
kres. Zobaczysz wtedy, że przyjemność to coś zupełnie innego, wejdziemy w to 
jeśli starczy czasu. A więc myśl odpowiada za tę męczarnię – z jednej strony 
męczarnia, z drugiej przyjemność i jej przedłużanie: pożądanie i pogoń za 
przyjemnością czy religijną czy każdego innego rodzaju. Co myśl ma z tym zrobić? 
Może to zakończyć? Czy to właściwe pytanie? I kto ma tego dokonać? – czy ‘ja’, 
które nie jest myślą? Ale ‘ja’ jest wynikiem myślenia. I dlatego masz znowu ten 
sam stary problem: ‘ja’ i ‘nie ja’ czyli obserwatora, który twierdzi „Jeżeli 
tylko mógłbym zakończyć myślenie, to prowadziłbym inny rodzaj życia.” Ale 
istnieje jedynie myśl a nie obserwator mówiący „Chcę zatrzymać myśl”, ponieważ 
obserwator to jej produkt. A jak powstaje myśl? Bardzo łatwo można zobaczyć, że 
jest ona odpowiedzią pamięci, doświadczenia i wiedzy będącej mózgiem, jej 
siedzibą. Gdy cokolwiek woła o to, odpowiada on reakcją, która jest pamięcią i 
rozpoznaniem. Mózg jest wynikiem tysiącleci ewolucji i warunkowania – myśl jest 
zawsze przedawniona, nigdy nie jest nowa, myśl to odpowiedź całego 
uwarunkowania.
Cóż należy zrobić? Gdy myśl zda sobie sprawę, że najprawdopodobniej nie może nic 
zrobić ze strachem, bo ona sama tworzy strach, nastaje cisza, całkowicie 
zaprzeczony zostaje każdy ruch rodzący strach. Dzięki temu umysł, w tym mózg, 
obserwuje cały ten fenomen nawyków i sprzeczności i walki pomiędzy ‘ja’ i ‘nie 
ja’. Uświadamia sobie, że obserwator to obserwowane. A widząc, że strachu nie 
wystarczy jedynie zanalizować i odłożyć na bok, lecz pozostanie on na zawsze, 
dostrzega też, że analizy donikąd nie prowadzą. Pytasz wtedy: co jest źródłem 
strachu? Jak on powstaje?
Mówiliśmy, że pojawia się poprzez czas i myśl. Myśl jest odpowiedzią pamięci i w 
ten sposób tworzy strach. A strach nie potrafi zatrzymać myśli jedynie przez jej 
kontrolę bądź tłumienie, ani przez próby jej przekształcenia, czy przyzwalania 
na wszelkie triki, jakie stosujemy wobec siebie. Uświadamiając sobie cały ten 
wzór bez wybierania, obiektywnie, wewnątrz siebie, widząc to wszystko, myśl sama 
mówi „Będę cicho bez żadnej kontroli czy tłumienia”, „Będę spokojna.”
Następuje wtedy koniec strachu, co oznacza koniec smutku i zrozumienie siebie – 
samowiedzę. Bez znajomości siebie nie będzie końca smutku i strachu. Tylko 
umysł, który jest wolny od strachu, umie stawić czoła rzeczywistości. 
Być może pragnęlibyście teraz zadawać pytania. Trzeba je stawiać – to 
zapytywanie, to odsłanianie się przed sobą nawzajem jest konieczne tutaj, i 
również, gdy jesteś sam w swoim pokoju lub ogrodzie, siedzisz cicho w autobusie 
bądź spacerujesz – musisz pytać, ażeby odkryć. Lecz trzeba zadawać właściwe 
pytania, a w samym sformułowaniu właściwego pytania zawarta jest właściwa 
odpowiedź. 
Słuchacz: Akceptacja siebie, swojego bólu, swego smutku, czy to właściwa rzecz 
do zrobienia? 
Krishnamurti: Jak można zaakceptować to, czym się jest? Chciał Pan powiedzieć, 
że akceptuje swą brzydotę, brutalność, okrucieństwo, swoją pretensjonalność, 
hipokryzję? Potrafi Pan zaakceptować to wszystko? I nie pragnie się zmienić? – 
czy naprawdę nie należy tego zmienić? Jak możemy zaakceptować ustalony porządek 
społeczeństwa z jego moralnością, która jest niemoralna? Czy życie nie jest 
ciągłym ruchem zmian? Kiedy się żyje, nie ma akceptacji, jest tylko przeżywanie. 
Pozostajemy wtedy w zgodzie z ruchem życia a wymaga on przemiany, rewolucji 
psychicznej, mutacji. 
Słuchacz: Nie rozumiem. 
Krishnamurti: Przykro mi. Być może używając słowa ‘akceptować’ nie zdawał sobie 
Pan sprawy, że w potocznym angielskim, oznacza ono akceptować rzeczy takim, 
jakimi są. Może sformułowałby Pan to po holendersku. 
Słuchacz: Akceptować rzeczy, jakimi przychodzą. 
Krishnamurti: Czy zaakceptuję rzeczy, jakimi przyszły, proszę powiedzieć, kiedy 
żona mnie opuści? Czy, gdy tracę pieniądze, gdy zostaję wyrzucony z pracy, kiedy 
jestem wzgardzany, obrażany, zaakceptuję te sprawy, jak przychodzą? Zaakceptuję 
wojnę? Aby brać rzeczy tak, jak przyszły, faktycznie, nie teoretycznie, trzeba 
być wolnym od ‘ja’. A o tym dziś rozmawialiśmy, opróżnienie umysłu z ‘ja’ i ‘ty’ 
oraz ‘my’ i ‘oni’. Wtedy możesz żyć z chwili na chwilę, bez końca, nie angażując 
się w walkę, nie wchodząc w konflikt. Właśnie na tym polega prawdziwa medytacja, 
prawdziwe działanie, nie konflikt, okrucieństwo i przemoc. 
Słuchacz: Musimy myśleć, to nieuniknione. 
Krishnamurti: Tak, rozumiem. Czy sugeruje Pan, że w ogóle nie powinniśmy myśleć? 
Trzeba myśleć aby wykonać pracę, żeby pójść do domu – zachodzi komunikacja 
werbalna, która jest wynikiem myślenia. Jakie więc miejsce w życiu zajmuje myśl? 
Musi ona działać, kiedy coś robisz. Proszę to śledzić. Aby wykonać jakieś 
zadanie technologiczne, funkcjonować tak, jak robi to komputer – jeżeli nawet 
nie tak efektywnie – potrzebna jest myśl. Myślenie jasne, obiektywnie, 
nieemocjonalnie, bez uprzedzeń, bez opinii, myśl jest konieczna by działać w 
jasny sposób. Jednak wiemy też, że myśl rodzi strach, a właśnie on powstrzymuje 
nas od efektywnego działania. Więc czy można działać bez strachu, gdy myśl jest 
wymagana, i zachować ciszę, gdy nie jest? Rozumie Pan? Czy można mieć umysł i 
serce rozumiejące cały proces strachu, przyjemności, myśli i ciszę umysłu? Czy 
można działać rozmyślnie, gdy to konieczne i nie używać myśli, kiedy brak takiej 
potrzeby? To chyba zupełnie proste, czyż nie? Chodzi o to, czy umysł może być 
tak całkowicie uważny, że, kiedy nie śpi, będzie myślał i działał, gdy to 
konieczne i pozostanie w tym działaniu przebudzony ani nie zapadając w sen ani 
nie pracując w sposób mechaniczny?
Tak więc rzecz nie w tym, czy musimy myśleć czy nie, lecz w tym, jak pozostać 
przebudzonym. By pozostać przebudzonym trzeba dogłębnie zrozumieć myśl, strach, 
miłość, nienawiść i samotność, trzeba zaangażować się całkowicie w ten sposób 
życia, jakim się jest, jednak rozumieć w pełni. Można to zrozumieć dogłębnie 
tylko, gdy umysł jest całkowicie przebudzony, bez żadnych zniekształceń. 
Słuchacz: Czy chciał Pan powiedzieć, że, gdy stoi się wobec niebezpieczeństwa, 
reakcja pochodzi z doświadczenia? 
Krishnamurti: Czyż nie? Czy, kiedy widzi Pan niebezpieczne zwierzę, nie reaguje 
z poziomu pamięci, w oparciu o doświadczenie? – być może, niekoniecznie swoje 
własne, ale dziedzictwo rasowe mówiące ‘bądź ostrożny’. 
Słuchacz: To właśnie miałem na myśli. 
Krishnamurti: Ale dlaczego nie działamy równie efektywnie widząc 
niebezpieczeństwo nacjonalizmu, wojny, oddzielnych rządów z ich suwerennymi 
prawami i armiami? To najbardziej niebezpieczne sprawy, dlaczego nie reagujemy, 
dlaczego nie mówimy „Zmieńmy to wszystko”? Oznacza to, że zmieniasz siebie – 
znaną istotę: że nie przynależysz do żadnego narodu, do żadnej flagi, kraju, ani 
religii, czyli że jesteś wolną istotą ludzką. Lecz my nie jesteśmy. Reagujemy na 
zagrożenia fizyczne, ale nie na psychologiczne niebezpieczeństwa, które są dużo 
bardziej niszczycielskie. Akceptujemy rzeczy, jakimi są, lub buntujemy się 
przeciwko nim, aby stworzyć zmyśloną Utopię, co prowadzi z powrotem od tego 
samego. Widzieć niebezpieczeństwo wewnątrz i widzieć zewnętrzne zagrożenie to 
jedna rzecz, oznaczająca pozostać przebudzonym – czyli być inteligentnym i 
wrażliwym. 
Amsterdam, 10 maja 1969

Rozdział 6. 

Zupełność życia 
Nieumotywowana pasja zrozumienia
To zastanawiające, dlaczego istoty ludzkie na świecie gubią pasję. Chcą one 
mocy, pozycji i różnych form rozrywki i seksualnej i religijnej i mają jeszcze 
inne rodzaje pożądliwych pragnień. Lecz najwyraźniej niewielu dysponuje tą 
głęboką pasją, jaka poświęca się zrozumieniu całego procesu życia, nie oddając 
swej energii na działania fragmentaryczne. Dyrektora banku ogromnie zajmują 
sprawy firmy a artysta i naukowiec są oddani własnym specyficznym 
zainteresowaniom, najwyraźniej jednak to jedna z najtrudniejszych rzeczy by 
posiąść tę trwałą, intensywną pasję oddaną zrozumieniu zupełności życia.
Jako, że wchodzimy w kwestię tego, co stanowi całkowite zrozumienie życia, 
miłości i śmierci, będziemy potrzebowali nie tylko zdolności intelektualnych i 
silnego uczucia, lecz wiele ponad to, wielką energię, jaką tylko pasja może dać. 
Jako, że mamy ten kolosalny problem, złożony, subtelny i bardzo zupełny, musimy 
poświęcić całą naszą uwagę – która stoi za wszelką pasją – by zobaczyć i odkryć 
samemu dla siebie, czy istnieje sposób życia, całkowicie inny niż ten, w jaki 
teraz żyjemy. Aby to zrozumieć trzeba wejść w kilka zagadnień, trzeba zbadać 
proces działania świadomości, sprawdzić obie strony oraz głębokie warstwy 
własnego umysłu, i trzeba też spojrzeć na naturę porządku – nie tylko na 
zewnątrz, w społeczeństwie, ale wewnątrz siebie.
Trzeba odkryć sens życia – nie jedynie nadać mu intelektualnie znaczenie, ale 
popatrzeć, co to znaczy żyć. I trzeba też rozpatrzyć kwestię, czym jest miłość, 
i co to znaczy umrzeć. Wszystko to musi zostać sprawdzone w świadomości i w 
głębokich, ukrytych zakamarkach własnego umysłu. Trzeba spytać, czym jest 
porządek, co rzeczywiście znaczy żyć, i czy można żyć całkowitym, zupełnym 
uczuciem, współczuciem, czułością i miłością. Trzeba też odkryć dla siebie 
samego znaczenie tej niezwykłej rzeczy zwanej śmiercią.
To nie kawałki, lecz absolutny ruch, zupełność życia. Nie będziemy w stanie go 
zrozumieć, jeżeli potniemy go na życie, miłość i śmierć – wszystko jest jednym 
ruchem. By zrozumieć cały jego proces potrzeba energii, nie tylko 
intelektualnej, ale energii silnego uczucia, z czym wiąże się posiadanie 
nieumotywowanej pasji, jaka stale płonie w człowieku. A jako, że nasze umysły 
podlegają fragmentacji, konieczne jest wejście w kwestię świadomego i 
nieświadomego, bo stąd zaczyna się każdy podział – ‘ja’ i ‘nie ja’, ‘ty’ i ‘ja’, 
‘my’ i ‘oni’. Jak długo istnieje to oddzielenie – między narodami, w rodzinie, 
pomiędzy religiami z ich osobnymi obszarami wpływu – tak długo podział 
niechybnie będzie obecny w życiu. Istnieć będzie prowadzone na co dzień życie ze 
swą nudą i rutyną oraz ta rzecz, jaką nazywamy miłością, ogrodzona nienawiścią, 
zachłannością, zależnością i dominacją, istnieć będzie strach, nieuchronność 
śmierci. Czy moglibyśmy zająć się tą kwestią na poważnie – nie jedynie 
teoretycznie bądź werbalnie, ale zbadać ją naprawdę poprzez spojrzenie w siebie 
i zapytanie, dlaczego zachodzi podział rodzący tyle rozpaczy, zamętu i 
konfliktu?
Można bardzo wyraźnie w sobie zaobserwować aktywność na powierzchni umysłu z 
jego koncentracją na pieniądzach, zachłanną wiedzą technologiczną, naukową. 
Można zobaczyć współzawodnictwo w pracy, można zobaczyć aktywność wierzchniej 
warstwy swego własnego umysłu. Lecz istnieją ukryte obszary, które nie zostały 
zbadane, bo nie wiemy, jak to zrobić. Jeśli chcemy wystawić je na światło 
jasności i zrozumienia, to albo czytamy książki mówiące nam o nich albo idziemy 
do analityka bądź filozofa. Jednak nie wiemy sami dla siebie, jak patrzeć na te 
sprawy: chociaż możemy być zdolni do obserwacji powierzchownej, widocznej 
aktywności umysłu, najwyraźniej nie potrafimy zajrzeć do tej głębokiej, ukrytej 
jaskini, w której mieszka cała przeszłość. Czy świadomy umysł wraz ze swoimi 
kategorycznymi żądaniami i twierdzeniami może wejrzeć w głębsze warstwy swej 
własnej istoty? Nie wiem, czy kiedykolwiek tego próbowaliście, ale, jeśli tak i 
podeszliście w wystarczającym stopniu konsekwentnie i serio, to może sami dla 
siebie znaleźliście obszerną zawartość przeszłości, dziedzictwo rasowe, nakazy 
religii, podziały – wszystko to kryje się tutaj. Wywołana przypadkowo propozycja 
opiniowania wypływa z przeszłego nagromadzenia opartego zasadniczo na minionej 
wiedzy i doświadczeniu z ich różnymi rodzajami wniosków i opinii. Czy umysł może 
wejrzeć w to wszystko, zrozumieć to i wyjść poza to, ażeby podział w ogóle 
przestał istnieć?
To ważne, ponieważ jesteśmy tak mocno uwarunkowani by patrzeć na życie w sposób 
fragmentaryczny. I tak długo, jak fragmentacja ta zachodzi, obecne jest żądanie 
zaspokojenia – ‘ja’ pragnie spełnić się, osiągnąć, prześcignąć, zrealizować 
ambicje. Oto fragmentacja życia powodująca, że jednocześnie jesteśmy 
indywidualistami i ludźmi działającymi kolektywnie, skoncentrowani na sobie 
jednak potrzebujący identyfikacji z czymś większym, podczas, gdy oddzielenie 
trwa. To ten głęboki podział w świadomości, w całej strukturze i naturze naszej 
istoty powoduje podziały w naszych działaniach, w naszych myślach i w naszych 
uczuciach. Tak więc dzielimy życie na to, co nazywa się miłością i śmiercią.
Czy można zaobserwować ruch przeszłości będący nieświadomością? – jeżeli można 
użyć słowa ‘nieświadomość’ bez nadawania mu specjalnego psychoanalitycznego 
znaczenia. Głęboka nieświadomość to przeszłość i stąd działamy. Dlatego powstaje 
podział na przeszłość, teraźniejszość i przyszłość – który oznacza czas.
Wszystko to może brzmieć trochę skomplikowanie, ale takie nie jest – to naprawdę 
zupełnie proste, jeżeli patrzy się w siebie, obserwuje się siebie w działaniu, 
obserwuje funkcjonowanie swoich opinii oraz myśli i wniosków. Kiedy patrzysz 
krytycznie na siebie, możesz zobaczyć, że twe działania opierają się na 
przeszłych wnioskach, regułach bądź wzorcach, które rzutują się w przyszłość 
jako ideał, a ty działasz zgodnie z tym ideałem. Więc przeszłość zawsze 
oddziałuje poprzez bodźce, wnioski i reguły, umysł i serce są mocno obciążone 
wspomnieniami, które kształtują nasze życie powodując fragmentację.
Trzeba zapytać, czy świadomy umysł może wejrzeć w nieświadomość tak całkowicie, 
że zrozumiana zostanie cała jej zawartość będąca przeszłością. Wymaga to 
umiejętności krytycznego patrzenia – ale nie samoopiniującego krytycyzmu – 
wymaga to przyjrzenia się. Jeżeli jest się prawdziwie przebudzonym, to kończy 
się podział całości świadomości. Taki stan przebudzenia jest możliwy jedynie, 
gdy istnieje krytyczna samoświadomość wolna od osądów.
Obserwować oznacza poddawać krytyce – nie używać krytycyzmu opartego na ocenach, 
opiniach, lecz pozostawać krytycznie czujnym. Jeśli jednak to krytyczne 
podejście jest osobiste, podszyte strachem bądź jakąkolwiek formą uprzedzenia, 
przestaje być naprawdę krytyczne, staje się jedynie fragmentaryczne.
To, czym zajmujemy się teraz, to zrozumienie całego procesu, zupełności życia, 
nie określonego fragmentu. Nie pytamy, co zrobić odnośnie specyficznego 
problemu, odnośnie aktywności społeczeństwa, która jest niezależna od całości 
procesu życia, ale próbujemy odkryć, co zawiera się w zrozumieniu rzeczywistości 
i czy taka rzeczywistość, taki bezmiar, wieczność istnieje. Oto ta pełna, 
całościowa percepcja – nie fragmentaryczna – jaką rozważamy. Takie zrozumienie 
całego ruchu życia jako pojedynczej jednolitej aktywności jest możliwe dopiero, 
kiedy w całej naszej świadomości nastanie kres własnych koncepcji, zasad, idei i 
podziałów, jak ‘ja’ i ‘nie ja’. Jeśli jest to jasne – a mam taką nadzieję – to 
możemy przejść do odkrywania, co to znaczy żyć.
Traktujemy życie jako pozytywne działanie – robienie, myślenie, nieustanną 
krzątaninę, konflikt, strach, smutek, winę, ambicję, współzawodnictwo, pożądanie 
przyjemności z jej bólem, pragnienie sukcesu. To wszystko nazywamy życiem. Oto 
nasze życie, ze sporadyczną radością, z chwilami współczucia bez żadnego motywu 
i szczodrości nie stawiającej żadnych warunków. Pojawiają się rzadkie momenty 
ekstazy, błogości, jaka nie zna przeszłości ani przyszłości. Lecz chodzenie do 
pracy, gniew, nienawiść, pogarda, wrogość są tym, co nazywamy życiem codziennym 
i uważamy za niezwykle pozytywne.
Negacja pozytywnego to jedyna naprawdę pozytywna rzecz. Zanegowanie tego tak 
zwanego życia, które jest brzydkie, samotne, straszne, brutalne i okrutne, gdy 
się nie zna innego, jest najbardziej pozytywnym działaniem. Czy rozumiemy się 
nawzajem? Wiecie, zaprzeczyć całkowicie powszechnie uznawanej moralności oznacza 
być wysoce moralnym, bo to, co nazywamy moralnością społeczną, moralnością 
szacowności, jest całkowicie niemoralne: współzawodniczymy, jesteśmy chciwi, 
pełni wrogości, szukamy własnej drogi – wiecie, jak się zachowujemy. Nazywamy to 
moralnością społeczną – ludzie religijni mówią o innym rodzaju moralności, ale 
ich życie, cała ich postawa, hierarchiczna struktura organizacji religijnych i 
wiary są niemoralne. Zaprzeczenie temu to nie reakcja, ponieważ, kiedy 
reagujesz, jest to inny rodzaj niezgody wywołanej przez twój własny opór. 
Jednak, gdy zaprzeczasz temu, bo to rozumiesz, obecna jest najwyższa forma 
moralności.
Na tej samej zasadzie, zanegować moralność społeczną, zanegować sposób, w jaki 
żyjemy – nasze małe, nieważne żywoty, nasze płytkie myślenie i egzystencję, 
zadowolenie na powierzchni ze wszystkimi rzeczami nagromadzonymi w głębi – 
odrzucić to wszystko, nie reagując, lecz widząc kompletną głupotę i destrukcyjną 
naturę takiego sposobu życia – zanegować to wszystko znaczy żyć. Widzieć fałsz 
jako fałsz – takie widzenie to prawda.
Teraz, czym jest miłość? Czy to przyjemność? Czy miłość to pożądanie? Czy miłość 
to przywiązanie, zależność, posiadanie osoby, którą kochasz i nad którą 
dominujesz? Czy to mówienie „To moje a nie twoje, moja własność, moje prawa 
seksualne”, z którymi wiąże się zazdrość, nienawiść, gniew i przemoc? I znów, 
miłość podzielono, jako element uwarunkowań religijnych, na świętą i świecką. 
Czy to wszystko jest miłością? Czy możesz kochać i być ambitny? Czy możesz 
kochać męża, czy może on powiedzieć, że cię kocha, gdy jest ambitny? Czy miłość 
może istnieć tam, gdzie występuje współzawodnictwo i pogoń za sukcesem?
Zanegować to wszystko, nie tylko intelektualnie czy werbalnie, ale wymazując ze 
swej własnej istoty by nie doświadczyć już nigdy zazdrości, zawiści, 
współzawodnictwa ani ambicji – zaprzeczyć temu wszystkiemu, to na pewno jest 
miłość. Te dwa sposoby działania nigdy nie mogą współistnieć. Mężczyzna, który 
jest zazdrosny ani kobieta, która dominuje, nie wiedzą, co znaczy miłość – mogą 
o niej mówić, mogą spać razem, posiadać się nawzajem, zależeć od siebie ze 
względu na wygodę, bezpieczeństwo lub przez strach przed samotnością, lecz 
wszystko to na pewno nie jest miłością. Czy, gdyby ludzie, którzy mówią, że 
kochają swe dzieci, faktycznie mieli to na myśli, to wybuchłaby wojna? A czy 
istniałyby podziały narodowe – czy powstałoby to rozdzielenie? To, co nazywamy 
miłością to męka, rozpacz, poczucie winy. Taka miłość bywa zwykle identyfikowana 
z przyjemnością seksualną. Nie jesteśmy purytańscy ani pruderyjni, nie mówimy, 
że przyjemność ma przestać istnieć. Kiedy patrzysz na obłok lub niebo czy piękną 
twarz, obecny jest zachwyt. Gdy patrzysz na kwiat, widzisz jego piękno – nie 
zaprzeczamy pięknu. Piękno to nie przyjemność myśli, ale myśl jest tym, co 
dodaje przyjemność do piękna.
W taki sam sposób, gdy kochamy i uprawiamy seks, myśl dodaje do niego 
przyjemność, wyobrażenie tego, czego doświadczyliśmy i powtórkę na jutro. Jest w 
tej powtórce przyjemność nie będąca pięknem. Piękno, delikatność i zupełne 
znaczenie miłości nie wykluczają seksu. Jednak dziś, gdy wszystko wolno, wydaje 
się, że świat nagle odkrył seks i uczynił go niezwykle ważnym. Jest to 
prawdopodobnie jedyna ucieczka, jaką człowiek ma teraz do dyspozycji, jedyna 
wolność: wszędzie gdzie indziej został przyciśnięty, przymuszony, zgwałcony 
intelektualnie, emocjonalnie, w każdy możliwy sposób jest niewolnikiem, został 
złamany i jedyny moment, kiedy potrafi być wolny to doświadczenie seksualne. W 
tej wolności dociera do pewnej radości i pragnie jej powtórzenia. Patrząc na to 
wszystko, gdzie jest miłość? Tylko umysł i serce pełne miłości mogą dostrzec 
całość ruchu życia. Wtedy, cokolwiek uczyni, człowiek dysponujący taką miłością 
jest moralny, dobry a to, co robi, jest piękne.
A gdzie wkracza w to wszystko porządek? – wiedząc, że nasze życie jest tak 
pogmatwane, tak bezładne. Wszyscy chcemy porządku, nie tylko w domu, 
umieszczając rzeczy na właściwych im miejscach, ale również na zewnątrz, w 
społeczeństwie, gdzie obecna jest ta bezgraniczna niesprawiedliwość. Pragniemy 
również porządku wewnątrz – potrzebny jest porządek, głęboki, matematyczny 
porządek. A czy ma on zostać wywołany przez dopasowanie się do wzorca, który 
uważamy za uporządkowany? Powinniśmy wtedy porównywać wzorzec z faktami i 
powstałby konflikt. Czyż właśnie ten konflikt nie jest nieporządkiem? – a 
dlatego nie jest cnotą. Kiedy umysł walczy aby zostać cnotliwym, moralnym, 
etycznym, opiera się i w samym tym konflikcie obecny jest nieporządek. Tak więc 
cnota to istota porządku – chociaż, w nowoczesnym świecie, możemy nie lubić tego 
słowa. Nie zostaje ona wywołana przez konflikt myśli, ale przychodzi jedynie, 
gdy widzisz nieporządek krytycznym okiem, z przebudzoną inteligencją, rozumiejąc 
siebie. Powstaje wtedy zupełny porządek najwyższego rodzaju, czyli cnota. A może 
ona nadejść jedynie, gdy obecna jest miłość.
Pozostaje jeszcze kwestia umierania, którą starannie odsunęliśmy daleko od 
siebie jako coś, co zdarzy się w przyszłości – może za pięćdziesiąt lat, może 
jutro. Obawiamy się osiągnięcia końca, fizycznego dotarcia do kresu i 
oddzielenia od rzeczy, jakie posiedliśmy, na które pracowaliśmy, jakich 
doświadczyliśmy: żony, męża, domu, mebli, ogródka, książek i wierszy, które 
napisaliśmy bądź mieliśmy nadzieję napisać. A boimy się pozwolić temu 
wszystkiemu odejść, bo jesteśmy meblami, jesteśmy wyobrażeniem, jakie posiadamy 
– jeśli umiemy grać na skrzypcach, to jesteśmy tymi skrzypcami. Ponieważ 
zidentyfikowaliśmy się z tymi rzeczami – jesteśmy nimi wszystkimi i niczym 
więcej. Czy kiedykolwiek spojrzałeś na to w ten sposób? Jesteś domem – z 
zasłonami, łazienką, meblami, które bardzo starannie polerowałeś przez lata, 
które posiadasz – oto czym jesteś. Jeżeli usuniesz to wszystko, jesteś niczym.
Oto, czego się obawiasz – bycia niczym. Czy to nie bardzo dziwne, jeśli spędzasz 
czterdzieści lat chodząc do biura, a kiedy przestajesz to robić, masz problemy z 
sercem i umierasz? Jesteś biurem, dokumentami, szefem bądź urzędnikiem czy jaką 
pozycję zajmujesz – jesteś tym i niczym więcej. I masz wiele idei na temat Boga, 
dobroci, prawdy, jakie powinno być społeczeństwo – to wszystko. W tym leży 
smutek. Uświadomić sobie na własny użytek, że tym jesteś, to wielki smutek, ale 
jeszcze większy to nie zdawać sobie z tego sprawy. Zobaczyć to i odkryć, co to 
znaczy, to umrzeć.
Śmierć jest nieunikniona, wszystkie organizmy muszą dotrzeć do kresu. Jednak 
boimy się pozwolić odejść przeszłości. Jesteśmy przeszłością, jesteśmy czasem, 
smutkiem i rozpaczą, ze sporadyczną percepcją piękna, rozkwitem dobroci czy 
głębokiej czułości jako chwilową, nietrwałą rzeczą. A obawiając się śmierci 
pytamy „Czy będę żył ponownie?” – co oznacza kontynuowanie bitwy, konfliktu, 
niedoli, posiadania rzeczy i nagromadzonego doświadczenia. Cały Wschód wierzy w 
reinkarnację. Chciałbyś widzieć reinkarnowane to, czym jesteś – ale jesteś tym 
wszystkim, tym bałaganem, tym zamętem, tym nieporządkiem. Reinkarnacja oznacza 
też, że narodzisz się w kolejnym wcieleniu, dlatego rolę gra to, co robisz dziś, 
nie to, jak zamierzasz wieść swe następne życie – o ile takie coś istnieje. 
Jeżeli narodzisz się ponownie, tym, co istotne będzie, jak żyłeś dziś, ponieważ 
dzień dzisiejszy sieje ziarno piękna bądź ziarno smutku. Jednak ci, którzy tak 
żarliwie wierzą w reinkarnację nie wiedzą jak się zachowywać – gdyby zajęli się 
swym postępowaniem, nie interesowaliby się jutrem, bo dobroć polega na uważności 
w dniu dzisiejszym.
Umieranie to część życia. Nie możesz kochać bez umierania, umierania dla 
wszystkiego, co nie jest miłością, umierania dla wszelkich ideałów będących 
projekcją twych własnych żądań, umierania dla całej przeszłości, dla 
doświadczenia, ażebyś poznał, co znaczy miłość a dzięki temu, co to znaczy żyć. 
A więc życie, miłość i umieranie to ta sama rzecz polegająca na życiu w pełni, 
całkowicie, teraz. Pojawia się wtedy działanie, które nie jest sprzeczne, nie 
przynosi ze sobą bólu i smutku – istnieje życie, miłość i śmierć, w których 
następuje działanie. Takie działanie to porządek. A jeśli żyjemy w ten sposób – 
a tak trzeba, nie w sporadycznych momentach, lecz codziennie, w każdej chwili – 
to będziemy mieli porządek w społeczeństwie, to nastanie jedność ludzi i rządy 
będą dokonywane przez komputery, nie przez polityków z ich osobistymi ambicjami 
i uwarunkowaniami. Więc żyć to kochać i umrzeć. 
Słuchacz: Czy można się uwolnić natychmiast i żyć bez konfliktów czy zajmuje to 
czas? 
Krishnamurti: Czy można żyć bez przeszłości od zaraz, czy pozbycie się jej 
wymaga czasu? Czy uwolnienie od przeszłości zajmuje czas i czy to powstrzymuje 
od życia natychmiast? Oto problem. Przeszłość jest jak ukryta jaskinia, jak 
piwnica, w której trzymasz wino jeśli je posiadasz. Czy potrzeba czasu aby się 
od tego uwolnić? Co wiąże się z poświęceniem czasu? – czyli tym, co zwykliśmy 
robić. Mówię sobie „Wykorzystam czas, cnota to rzecz do przyswojenia, 
wypraktykowania dzień po dniu, pozbędę się nienawiści, okrucieństwa, stopniowo, 
powoli” – oto, do czego się przyzwyczailiśmy, oto nasze uwarunkowanie. A zatem 
pytamy samych siebie, czy to możliwe aby odrzucić całą przeszłość stopniowo – co 
oznacza czas. Wygląda to tak: będąc okrutnym mówię „Stopniowo się tego pozbędę.” 
Co to znaczy – ‘stopniowo’, ‘krok, po kroku’? W międzyczasie jestem okrutny. 
Idea stopniowego uwolnienia się od okrucieństwa to rodzaj hipokryzji. 
Oczywiście, jeśli jestem okrutny, nie mogę się od tego uwolnić stopniowo, muszę 
zakończyć to natychmiast. Czy umiem zakończyć sprawy psychologiczne od razu? Nie 
potrafię, jeżeli akceptuje ideę stopniowego uwalniania się od przeszłości. 
Jednak to, co gra rolę, to widzieć fakty, jakimi są teraz, bez żadnego 
zniekształcenia. Jeśli jestem zazdrosny i zawistny, muszę zobaczyć to całkowicie 
poprzez zupełną, nie częściową, obserwację. Patrzę na swą zazdrość – dlaczego 
jestem zazdrosny? Bo jestem samotny, osoba, od której byłem zależny, opuściła 
mnie i nagle zostałem skonfrontowany z mą pustką, moim oddzieleniem i boję się 
tego, dlatego uzależniam się od ciebie. A jeżeli się odwrócisz, wpadam w gniew, 
staję się zazdrosny. Faktem jest, że jestem samotny, potrzebuję towarzystwa, 
potrzebuję kogoś nie tylko po to by mi gotował, zapewniał wygodę, przyjemność 
seksualną i całą resztę, ale również dlatego, że z gruntu jestem samotny. Oto 
dlaczego jestem zazdrosny. Czy potrafię zrozumieć tę samotność natychmiast? Mogę 
to zrobić tylko, jeśli ją obserwuję, jeżeli nie uciekam od niej – jeżel umie 
patrzeć na nią, krytycznie ją obserwować, z przebudzoną inteligencją, nie szukam 
usprawiedliwień, nie próbuję wypełnić pustki ani znaleźć nowej znajomości. Aby 
spojrzeć na to potrzeba wolności, a gdy wolność patrzenia jest obecna, uwalniam 
się od zazdrości. Więc percepcja, zupełna obserwacja zazdrości i wolność od 
niej, nie są sprawą czasu, ale poświęcenia pełnej uwagi, krytycznej świadomości, 
obserwacji bez wybierania, niezwłocznie, wszystkich rzeczy, kiedy się pojawiają. 
Wtedy istnieje wolność – nie w przyszłości, ale teraz – od tego, co nazywamy 
zazdrością.
Tak samo znajduje to zastosowanie wobec przemocy, gniewu i każdego innego 
nawyku, czy palisz, pijesz czy masz przyzwyczajenia seksualne. Kiedy obserwujemy 
je bardzo uważnie, całkowicie, sercem i umysłem, jesteśmy w inteligentny sposób 
świadomi całej ich zawartości, wtedy powstaje wolność. Gdy uważność zacznie 
działać, to cokolwiek się pojawia – gniew, zazdrość, okrucieństwo, przemoc, 
złudzenie podwójnego znaczenia, wrogość, wszystkie te sprawy mogą być 
zaobserwowane natychmiast, w pełni. Jest w tym wolność, a obserwowana rzecz 
przestaje istnieć. Tak więc przeszłość nie ma być wymazywana przez czas. Czas 
nie jest drogą do wolności. Czy idea stopniowości nie jest rodzajem lenistwa, 
nieumiejętności zajęcia się przeszłością natychmiast, kiedy się pojawia? Gdy 
masz tę zadziwiającą zdolność dokładnej obserwacji tego, co przychodzi i 
oddajesz jej całkowicie swój umysł i serce, przeszłość zanika.
Tak więc czas i myśl nie zakończą przeszłości, bo czas i myśl to przeszłość. 
Słuchacz: Czy myśl jest ruchem umysłu? Czy uważność to działanie 
nieumotywowanego umysłu? 
Krishnamurti: Jak powiedzieliśmy któregoś dnia, myśl to odpowiedź pamięci, jak 
komputer, który nakarmiłeś wszelkimi rodzajami informacji. A gdy zadajesz 
pytanie, to, co zostało w nim zmagazynowane odpowiada. W ten sam sposób umysł, 
mózg jest magazynem przeszłości będącej pamięcią, która sprowokowana odpowiada 
myślą zgodnie ze swą wiedzą, doświadczeniem, uwarunkowaniem i tak dalej. Więc 
myśl to poruszenie, czy raczej część ruchu, umysłu i mózgu. Pytający chciał 
wiedzieć, czy uważność to spokój umysłu. Czy potrafisz obserwować cokolwiek – 
drzewo, swą żonę, sąsiada, polityka, duchownego, piękną twarz – bez poruszenia 
umysłu? Wyobrażenia żony, męża, sąsiada, wiedza o obłoku lub o przyjemności, 
wszystko to się wtrąca, czyż nie? Więc, gdy następuje zakłócenie przez dowolnego 
rodzaju wyobrażenie, subtelne czy rzucające się w oczy, nie ma obserwacji, nie 
ma prawdziwej, zupełnej uważności – obecna jest tylko uważność częściowa. By 
obserwować dokładnie nie można mieć wyobrażenia wchodzącego pomiędzy obserwatora 
i obserwowaną rzecz. Czy, kiedy patrzysz na drzewo, umiesz spojrzeć na nie bez 
wiedzy botanicznej na jego temat, bez wiedzy o przyjemności czy pożądania jej? 
Czy potrafisz patrzeć tak zupełnie, że znika przestrzeń pomiędzy tobą – 
obserwatorem – i obserwowaną rzeczą? To nie oznacza, że staniesz się drzewem! 
Ale, gdy przestrzeń ta zniknie, przestanie istnieć obserwator i pozostanie tylko 
rzecz, którą obserwujesz. W takiej obserwacji obecna jest percepcja, widzenie 
rzeczy z niezwykłą żywością, koloru, kształtu, piękna liścia czy pnia – gdy nie 
ma obserwacji przez centrum ‘ja’, pozostajesz w bliskim kontakcie z tym, co 
obserwujesz.
Gdy pojawia się wyzwanie, na które trzeba nią odpowiedzieć, następuje ruch myśli 
będącej częścią mózgu i umysłu. Jednak, aby odkryć coś nowego, coś, na co nie 
patrzyło się nigdy, potrzeba intensywnej uważności bez żadnego poruszenia. Nie 
jest to nic tajemniczego ani nadprzyrodzonego, co musisz praktykować latami i 
latami – to czysty nonsens. Zachodzi to, kiedy, pomiędzy dwiema kolejnymi 
myślami, obserwujesz.
Wiecie, jak człowiek odkrył napęd odrzutowy? Jak to się stało? Wiedział 
wszystko, co można o silniku spalinowym i szukał jakiejś innej metody. By 
patrzeć musisz zachować ciszę – jeśli zabierzesz ze sobą całą wiedzę o napędzie 
spalinowym, znajdziesz tylko to, co już poznałeś. To, czego się nauczyłeś, musi 
pozostać uśpione, ciche – wtedy odkryjesz coś nowego. Na tej samej zasadzie, 
żeby widzieć żonę, męża, drzewo, sąsiada, całą strukturę społeczeństwa, która 
jest nieporządkiem, musisz odnaleźć w ciszy nowy sposób patrzenia i dzięki temu 
nowy sposób życia i działania. 
Słuchacz: Gdzie znajdziemy siłę by żyć bez teorii i ideałów? 
Krishnamurti: Skąd ma Pan siłę by żyć wraz z nimi? Skąd Pan ma tę zadziwiającą 
energię by żyć z regułami, z ideałami, z teoriami? Żyje Pan z nimi – skąd ma Pan 
energię? Energia rozprasza się w konfliktach. Ideał jest gdzieś daleko a ty 
jesteś tutaj i próbujesz żyć według niego. Tak więc powstaje podział, istnieje 
konflikt, co oznacza utratę energii. Kiedy zatem widzisz marnotrawstwo energii, 
gdy widzisz absurdalność posiadania ideałów, reguł, koncepcji, wszystkiego, co 
powoduje ten ciągły konflikt, kiedy to widzisz, masz energię by żyć bez tego. 
Masz wtedy energii pod dostatkiem, bo w ogóle nie jest ona tracona w konflikcie. 
Lecz widzicie, z powodu naszego uwarunkowania obawiamy się żyć w ten sposób. I 
akceptujemy strukturę reguł i ideałów tak, jak zrobili inni. Żyjemy z nimi, 
akceptujemy konflikt jako sposób na życie. Jednak, kiedy widzimy to wszystko, 
nie werbalnie, nie teoretycznie, nie intelektualnie, ale odczuwamy całą swą 
istotą absurdalność takiego życia, wtedy mamy dostatecznie dużo energii, która 
przychodzi, gdy nie ma jakiegokolwiek konfliktu. Pozostaje wtedy tylko fakt i 
nic więcej. Faktem jest, że jesteś chciwy; nie ideał, że nie powinieneś taki być 
– to strata energii – ale fakt, że jesteś chciwy, zachłanny i pragniesz 
dominować. Oto jedyny fakt, a gdy poświęcisz mu całą swoją uwagę, masz energię 
aby to rozproszyć i wtedy możesz żyć wolno, bez żadnego ideału, bez żadnych 
zasad, bez żadnej wiary. A to oznacza kochać i umrzeć dla całej przeszłości. 
Amsterdam, 11 maja 1969

Rozdział 7. 

Strach 
Opór. Energia i uwaga
Wielu z nas zostało schwytanych przez nawyki – przyzwyczajenia na poziomie 
fizycznym i psychologicznym. Niektórzy są ich świadomi a inni nie. Jeżeli je 
sobie uświadamiasz, to czy możesz od razu powstrzymać określone przyzwyczajenie 
i nie przenosić go poprzez miesiące i lata? Czy, będąc świadomym pewnego nawyku, 
możesz położyć mu kres bez żadnego rodzaju walki, zarzucić go natychmiast – 
nałóg palenia, specyficzny tik głowy, notoryczny śmiech lub którekolwiek z 
naszych przeróżnych indywidualnych przyzwyczajeń? Stać się świadomym 
nieprzerwanej paplaniny o niczym, niepokoju umysłu – czy można to zrobić bez 
żadnego rodzaju oporu czy kontroli a zatem zakończyć łatwo, bez wysiłku i 
natychmiast? Pociąga to za sobą parę spraw: po pierwsze zrozumienie, że walka 
przeciw czemuś, na przykład pewnemu nawykowi, tworzy formę oporu wobec niego, i 
przekonujesz się, że opór w dowolnej postaci rodzi nowy konflikt. Jeżeli 
opierasz się przyzwyczajeniu, próbujesz je stłumić, walczysz z nim, to energia 
potrzebna do zrozumienia go jest tracona na walkę i kontrolę. Z tym wiąże się 
druga sprawa: zakładasz z góry, że konieczny jest czas, że każdy poszczególny 
nawyk trzeba stopniowo przepracować, trzeba powoli wytłumić lub pozbyć się go.
Przywykliśmy z jednej strony do idei, że od nawyku można uwolnić się jedynie 
poprzez opór, przez stworzenie przeciwnego przyzwyczajenia a z drugiej, że 
możemy to zrobić tylko stopniowo z upływem czasu. Lecz jeśli rzeczywiście to 
zbadasz, zobaczysz, że każdy rodzaj oporu powoduje dalsze konflikty i również, 
że czas, poświęcenie wielu dni, tygodni, lat, naprawdę nie kończy z 
przyzwyczajeniem – i pytamy, czy można je zakończyć bez oporu i bez czasu, 
natychmiast.
By uwolnić się od strachu potrzebny jest nie opór w pewnym okresie czasu, ale 
energia, która jest w stanie spotkać się z tym nawykiem i rozpuścić go od razu: 
a to jest uważnością. Uważność to właśnie istota każdej energii. Poświęcić uwagę 
oznacza oddać swe serce, swój umysł, całą energię fizyczną, być obecnym i wraz z 
tą energią stawić czoła, czyli je sobie uświadomić, określonemu przyzwyczajeniu: 
zobaczysz wtedy, że traci ono punkt zaczepienia – natychmiast znika.
Możesz myśleć, że twoje różnorodne nawyki nie są szczególnie ważne – masz je, co 
nieistotne, lub znajdujesz dla nich usprawiedliwienia. Jednak gdyby można 
wprowadzić do umysłu przymiot uważności, uchwyciłby on fakt, prawdę, że energia 
to uważność i że uważność jest konieczna aby rozpuścić przyzwyczajenia, każde z 
osobna – wtedy, uświadamiając sobie określony nawyk, czy tradycję, zobaczysz, że 
osiągają one kres, całkowicie.
Masz swój sposób wysławiania się albo folgujesz sobie w niekończącej się 
paplaninie o niczym: jeżeli stajesz się tego uważnie świadom, to dysponujesz 
niezwykłą energią – energią, która nie powstała z oporu, jak to bywa z 
większością naszych energii. Energia uważności to wolność. Jeśli naprawdę 
rozumiesz to bardzo głęboko, nie jako teorię, lecz bieżący fakt, z którym 
eksperymentujesz, fakt dostrzeżony, którego jesteś w pełni świadom, to możesz 
przejść do wejrzenia w całą naturę i strukturę strachu. I trzeba, rozmawiając o 
tych, raczej skomplikowanych kwestiach, mieć na uwadze, że komunikacja werbalna 
pomiędzy tobą i mówcą staje się coraz trudniejsza – jeżeli nie słuchasz z 
wystarczającą dbałością i uwagą, to porozumienie jest niemożliwe. Jeśli myślisz 
o jakiejś sprawie a mówca rozważa inną, to komunikacja się kończy, co oczywiste. 
Jeśli koncentrujesz się na własnym konkretnym lęku i poświęcasz mu całą swą 
uwagę, to komunikacja werbalna pomiędzy tobą i mówcą również osiąga kres. By 
porozumieć się nawzajem, na poziomie werbalnym, potrzeba przymiotu uważności, w 
jakiej zawarta jest troska, w której obecna jest intencja, pilna potrzeba 
zrozumienia kwestii strachu.
Ważniejsza od komunikacji jest wspólnota. Komunikacja jest werbalna a wspólnota 
niewerbalna. Dwoje ludzi znających się nawzajem bardzo dobrze może, bez 
wypowiedzenia słowa, zrozumieć się nawzajem całkowicie i natychmiast, ponieważ 
ustanowili oni pewien rodzaj porozumienia między sobą. Kiedy mamy do czynienia z 
taką bardzo skomplikowaną sprawą jak strach, wspólnota jest potrzebna w takim 
samym stopniu jak komunikacja werbalna – obie muszą cały czas współistnieć, bo, 
w przeciwnym razie, nie będziemy pracować razem. Powiedziawszy to wszystko – co 
było konieczne – rozważmy kwestię strachu.
To nie tak, że musisz być wolny od strachu. W chwili, gdy próbujesz się od niego 
uwolnić, tworzysz przeciw niemu opór. Opór, dowolnego rodzaju, nie kończy 
strachu – on tu będzie zawsze, chociaż możesz próbować go uniknąć, odeprzeć, 
kontrolować, uciec od niego itd., on tu będzie zawsze. Ucieczka, kontrola, 
tłumienie, wszystko to odmiany oporu, a strach trwa choćbyś nawet rozwinął w 
sobie większą siłę odporności. A więc nie rozmawiamy o uwolnieniu się od 
strachu. Uwolnienie się od czegoś nie jest wolnością. Proszę, zrozumcie to, bo 
wejście w to zagadnienie oznacza, że, o ile poświęcicie w pełni swą uwagę temu, 
co się tu mówi, musicie opuścić tę salę nie odczuwając strachu. To jedyna rzecz, 
jaka ma znaczenie, nie to, co słyszysz z ust mówcy lub to, co pominął ani to, 
czy się z nim zgadzasz czy nie – ważne jest tylko, że powinieneś zupełnie, we 
wnętrzu swej własnej istoty, psychologicznie zakończyć strach.
Więc to nie tak, że trzeba się uwolnić czy oprzeć strachowi, lecz należy 
zrozumieć całą jego naturę i strukturę, zrozumieć ją – to znaczy, poznać, 
obserwować, wejść w bezpośredni z nią kontakt. Mamy poznawać strach, nie uczyć 
się, jak od niego uciec ani jak mu się oprzeć dzięki odwadze i tym podobnym. 
Mamy poznawać. Co znaczy słowo ‘poznawać’? Na pewno nie chodzi tu o gromadzenie 
wiedzy o strachu. Zajmowanie się tym zagadnieniem będzie raczej bezużyteczne 
dopóty, dopóki nie zrozumiecie tego całkowicie. Myślimy, że poznawanie oznacza 
gromadzenie wiedzy o czymś: jeśli chcesz nauczyć się włoskiego, musisz zebrać 
słowa i ich znaczenia, gramatykę i jak łączyć ze sobą zdania oraz całą resztę – 
zgromadziwszy tę wiedzę jesteś w stanie rozmawiać w określonym języku. Tak to 
wygląda, następuje akumulacja wiedzy a potem działanie, wiąże się z tym czas. 
Teraz mówimy, że ta akumulacja nie jest poznawaniem. Poznawanie zachodzi zawsze 
w aktywnej teraźniejszości, nie jest rezultatem zgromadzonej wiedzy – poznawanie 
to proces, działanie, które zawsze odbywa się w teraźniejszości. Większość z nas 
przywykła do idei przede wszystkim gromadzenia wiedzy, informacji, doświadczenia 
i działania poprzez nie. Mówimy coś całkowicie odmiennego. Wiedza zawsze należy 
do przeszłości i, gdy działasz, przeszłość determinuje to, co robisz. Mówimy, że 
poznawanie to właśnie działanie samo w sobie i dlatego w ogóle nie następuje 
akumulacja w postaci wiedzy.
Poznawanie strachu zachodzi w teraźniejszości, jest czymś świeżym. Jeżeli 
podejdę do niego wraz z przeszłą wiedzą, z minionymi wspomnieniami i 
skojarzeniami, to nie stanę z nim twarzą w twarz i dlatego nie poznam go. Mogę 
to zrobić tylko jeśli mój umysł jest świeży, nowy. I tu napotykamy trudność, bo 
zawsze podchodziliśmy do strachu z wszelkimi skojarzeniami, wspomnieniami, 
wydarzeniami i doświadczeniami, jakie powstrzymują nas od spojrzenia na niego od 
nowa i poznania od początku.
Istnieje wiele lęków – strach przed śmiercią, lęk przed ciemnością, strach przed 
utratą pracy, obawa o męża czy żonę, niepewność, obawa niezaspokojenia, lęk 
przed brakiem miłości, strach przed samotnością, obawa nie odniesienia sukcesu. 
Czy te liczne lęki nie są wyrazem jednego głównego strachu? Powstaje tu pytanie: 
czy zamierzamy zajmować się poszczególnymi z nich, czy może faktem istnienia 
strachu jako takiego?
Chcemy zrozumieć naturę strachu, nie to, jak wyraża się on w jakimś określonym 
obszarze. Jeżeli umiemy zająć się głównym faktem istnienia strachu, to 
powinniśmy być w stanie rozwiązać, albo coś z nim zrobić, każdy konkretny lęk. 
Tak więc nie bierzcie pod uwagę któregoś z waszych indywidualnych lęków i nie 
mówcie „Muszę go rozwiązać”, ale zrozumcie naturę i strukturę strachu – 
będziecie wtedy potrafili postępować z każdym poszczególnym lękiem.
Zobaczcie, jak to ważne, ażeby umysł pozostawał w stanie, w którym nie istnieje 
jakikolwiek strach. Ponieważ, kiedy strach jest obecny, nastaje ciemność i umysł 
się przytępia – szuka wtedy różnorodnych ucieczek i pobudzenia przez rozrywkę – 
czy tę dostarczaną przez Kościół czy też futbol lub radio. Taki umysł boi się, 
nie zna jasności i nie wie, co to znaczy kochać – może znać przyjemność, ale na 
pewno nie wie, co to znaczy kochać. Strach niszczy umysł i powoduje, że staje 
się on odrażający.
Istnieje strach fizyczny i psychologiczny. Oto fizyczny strach przed 
niebezpieczeństwem – na przykład spotkaniem węża lub wpadnięciem w przepaść. Ten 
strach, fizyczny lęk przed niebezpieczeństwem, czyż to nie inteligencja? Oto 
przepaść – widzę ją i natychmiast reaguję, nie zbliżam się. Czy strach nie jest 
teraz inteligencją mówiącą mi „uważaj, tu jest niebezpiecznie”? Ta inteligencja 
została zgromadzona przez czas: innym zdarzyło się wpaść lub matka czy 
przyjaciel ostrzegali by uważać na przepaści. Więc w fizycznej ekspresji strachu 
obecna jest pamięć i inteligencja działające jednocześnie. No i mamy lęk 
psychologiczny przed fizycznym strachem, jaki przeżyliśmy, przed chorobą, która 
wywołała wiele bólu – znając ten ból, zjawisko czysto fizyczne, nie chcemy, żeby 
się powtórzył ponownie i podtrzymujemy psychologiczny lęk, chociaż ból od dawna 
nie istnieje. Teraz, czy ten strach psychologiczny może zostać zrozumiany, ażeby 
w ogóle się nie pojawiał? Odczuwałem ból – jak wielu z nas – było to w zeszłym 
tygodniu lub rok temu. Ból był rozdzierający, nie chcę by się powtórzył i boję 
się, że może powrócić. Co ma tu miejsce? Proszę, śledźcie to uważnie. Oto pamięć 
bólu i myśl mówiąca „Nie pozwól by znów się pojawił, bądź ostrożny.” Myślenie o 
przeszłości sprowadza strach przed jej powtórzeniem, myśl przynosi ze sobą 
strach. Oto specyficzny rodzaj strachu, strachu przed powrotem choroby z jej 
bólem.
Istnieją różnorodne lęki psychologiczne wywodzące się z myśli: strach przed tym, 
co sąsiad może powiedzieć, obawa, że nie jest się wysoce szacownym i 
mieszczańskim, lęk przed niedopasowaniem się do społecznej moralności – która 
jest niemoralna – obawa utraty pracy, strach przed samotnością, lęk przed 
niepokojem – niepokój sam z siebie przechodzi w strach i tak dalej – wszelki 
owoc życia opartego na myśli.
Istnieje nie tylko strach uświadomiony, ale również głębokie lęki ukryte w 
psychice, w głębszych warstwach umysłu. Można uporać się ze świadomym strachem, 
ale głębokie, ukryte obawy są trudniejsze. Jak te nieuświadomione, głębokie, 
ukryte lęki masz wynieść na powierzchnię i ujawnić? Czy świadomy umysł potrafi 
to zrobić? Czy świadomy umysł wraz ze swą aktywną myślą może odsłonić 
nieświadome, ukryte? (Nie używamy słowa ‘nieświadome’ w sensie analitycznym, 
lecz: nie uświadamiając sobie, lub nie znając, ukrytych warstw – to wszystko.) 
Czy umysł świadomy – umysł wyszkolony, aby się dostosowywać by przeżyć, żeby 
przyjmować rzeczy, jakimi są – znacie go, wiecie jaki jest podstępny – czy ten 
umysł może odkryć całą zawartość nieświadomości? Nie wydaje mi się aby to umiał. 
Może odkryć jakąś warstwę, którą przetłumaczy zgodnie ze swymi uwarunkowaniami. 
Jednak samo tłumaczenie wywoła w nim dalsze uprzedzenia, będzie zatem w 
mniejszym wręcz stopniu zdolny do zupełnego zbadania następnej warstwy.
Jak widać, zwykły świadomy wysiłek by badać głębsze obszary umysłu jest 
niezmiernie trudny dopóty, dopóki na powierzchni umysł nie jest całkowicie wolny 
od wszelkich uwarunkowań, od wszelkich uprzedzeń, od wszelkiego strachu – w 
przeciwnym razie nie potrafi patrzeć. Jak widać, może to być w najwyższym 
stopniu trudne, zapewne zupełnie niemożliwe. Powstaje więc pytanie: czy istnieje 
inny sposób, całkowicie odmienny?
Czy umysł może się opróżnić z całego strachu poprzez analizę, swą własną albo 
fachową? Wiąże się z tym coś jeszcze. Kiedy analizuję, patrzę na siebie, warstwa 
po warstwie, badam, osądzam, oceniam, mówię „To dobre”, „To złe”, „To zachowam”, 
„Tego nie”. Czy, kiedy analizuję, różnię się od analizowanej rzeczy? Muszę na to 
pytanie odpowiedzieć sam dla siebie, zobaczyć jaka prawda się w nim kryje. 
Analizator, czy różni się on od tego, co analizuje – powiedzmy zazdrości? Nie 
różni się, jest zazdrością, i próbuje oddzielić się od niej jako jednostka 
mówiąca „Zamierzam popatrzeć na zazdrość, pozbyć się jej lub wejść z nią w 
kontakt.” Ale zazdrość i analizator są nawzajem częścią siebie.
W proces analizy zaangażowany jest czas, to znaczy poświęcam wiele dni albo 
wiele lat na analizowanie siebie. Po upływie wielu lat boję się nadal. Tak więc 
analiza donikąd nie prowadzi. Wymaga ona wielkiej ilości czasu a, gdy płonie 
dom, nie siedzisz i nie analizujesz ani nie idziesz do fachowca i nie mówisz 
„Proszę, powiedz mi wszystko na mój temat” – musisz działać. Analiza to rodzaj 
ucieczki, lenistwa i nieudolności. (Neurotyk może potrzebować wizyty u 
analityka, ale nawet w jej efekcie jego neuroza nie dobiegnie w pełni końca. 
Lecz jest to inne zagadnienie.)
Analiza nieświadomego przez świadome nie prowadzi donikąd. Umysł dostrzegł to i 
mówi sobie „Nie będę już więcej analizował, widzę bezużyteczność tego”, „Nie 
będę się dłużej opierał strachowi.” Śledzicie, co w nim zaszło? Kiedy odrzucił 
tradycyjne podejście, podejście analizy, oporu, czasu, cóż dzieje się wtedy z 
nim samym? Umysł staje się niezwykle bystry. Umysł staje się, poprzez 
konieczność obserwacji, niezwykle wytężony, bystry, żywy. Pyta: czy istnieje 
inne podejście do problemu odsłonięcia całej mej zawartości, przeszłości, 
dziedzictwa rasowego, uwarunkowań rodzinnych, obciążeń tradycją kulturową i 
religijną, rezultatu dwóch lub dziesięciu tysięcy lat? Czy umie on uwolnić się 
od tego wszystkiego, czy potrafi porzucić to wszystko, a wiec odrzucić też 
wszelki strach?
Tak więc mam ten problem, problem, który wyostrzony umysł – umysł, który 
odrzucił wszelkie rodzaje analizy, jaka z konieczności zabiera czas i dlatego 
nie ma przyszłości – musi rozwiązać całkowicie, teraz. Dzięki temu nie istnieje 
ideał, nie ma kwestii przyszłości, mówienia „Uwolnię się.” Dzięki temu umysł 
jest teraz w stanie zupełnej uważności. Już dłużej nie ucieka, nie tworzy czasu 
jako sposobu rozwiązania problemu, nie stosuje analizy ani oporu. Dzięki temu 
sam z siebie osiąga zupełnie nową jakość.
Psychologowie twierdzą, że trzeba śnić, inaczej się oszaleje. Zapytuję siebie 
„Dlaczego w ogóle mam mieć sny?” Czy istnieje sposób życia taki, ażeby wcale nie 
śnić? – bo wtedy, gdy nie ma snów, umysł rzeczywiście wypoczywa. Był aktywny 
przez cały dzień, obserwując, słuchając, pytając, przyglądając się pięknu 
obłoku, twarzy uroczej osoby, wodzie, ruchowi życia, wszystkiemu – obserwował i 
obserwował, a gdy śpi, musi wypocząć całkowicie, w przeciwnym razie zbudziwszy 
się rano będzie zmęczony, wczorajszy.
Powstaje zatem pytanie, czy istnieje sposób by w ogóle nie śnić, ażeby umysł 
podczas snu wypoczywał całkowicie i umiał dotrzeć do pewnych jakości 
niedostępnych mu w godzinach przytomności? Jest to możliwe jedynie – i jest to 
fakt, nie przypuszczenie, nie teoria, nie wymysł ani nadzieja – jest to możliwe 
jedynie, gdy jesteś w pełni przebudzony w ciągu dnia, obserwując wszelką 
aktywność swoich myśli, swe uczucia, przebudzony na wszelkie bodźce, na każdy 
sygnał, każdą wskazówkę dotyczącą tego, co w głębi: kiedy paplesz, gdy 
spacerujesz, gdy kogoś słuchasz, kiedy obserwujesz swą ambicję, swą zazdrość, 
obserwujesz swoją reakcję na ‘chwałę Francji’, gdy czytasz książkę mówiącą 
„twoje przekonania religijne są bzdurą” dostrzegając, co oznacza wiara. Podczas 
godzin przytomności bądź w pełni przebudzony: kiedy jedziesz autobusem, gdy 
rozmawiasz z żoną, dziećmi, przyjacielem, kiedy palisz – dlaczego palisz – gdy 
czytasz kryminał – dlaczego go czytasz – kiedy idziesz do kina – dlaczego – dla 
rozrywki, dla seksu? Kiedy widzisz przepiękne drzewo lub ruch obłoku na niebie, 
bądź w pełni świadom tego, co się dzieje wewnątrz i na zewnątrz, zobaczysz 
wtedy, że, kiedy śpisz, nie śnisz, a gdy obudzisz się rano, umysł jest świeży, 
wytężony i żywy.
Paryż, 13 kwietnia 1969

Rozdział 8. 

Transcendentalność 
Przeniknąć rzeczywistość? Tradycja medytacji. Rzeczywistość i nieporuszony umysł
Rozmawialiśmy o chaosie w świecie, przemocy, wielkim zamęcie, nie tylko na 
zewnątrz, lecz również wewnątrz. Przemoc to rezultat strachu a kwestią strachu 
się zajmowaliśmy. Myślę, że teraz powinniśmy wejść w coś, co może być trochę 
obce większości z was: jednak trzeba to rozważyć i nie odrzucać mówiąc, że to 
złudzenie, fantazja i tym podobne.
Poprzez całą historię człowiek – zdając sobie sprawę, że życie jest bardzo 
krótkie, wypełnione przypadkiem, smutkiem i nieuchronną śmiercią – zawsze 
formułował ideę zwaną Bogiem. Uświadomił sobie, jak i my teraz, że życie jest 
krótkotrwałe i zapragnął doświadczyć czegoś bezmiernie wspaniałego, doskonałego, 
doświadczyć czegoś nie zebranego przez umysł czy przez emocję – zapragnął 
doświadczyć lub odczuć jak trafić do świata, który byłby całkowicie inny, świata 
wykraczającego poza ten znany, świata, jaki leżałby poza wszelką niedolą i 
cierpieniem. I miał nadzieję odnaleźć ten transcendentalny świat poprzez 
poszukiwanie. Powinniśmy zająć się kwestią, czy istnieje, czy też nie, 
rzeczywistość – nie gra roli, jakie dasz jej imię – która znajduje się w 
całkowicie innym wymiarze. By przeniknąć jej głębię trzeba naturalnie zdać sobie 
sprawę, że nie wystarczy rozumieć jedynie na poziomie werbalnym – bo opis nigdy 
nie jest tym, co opisuje, słowo nigdy nie jest rzeczą. Czy potrafimy przeniknąć 
tajemnicę – o ile tajemnicą jest to, w co człowiek zawsze próbował wkroczyć, 
czym pragnął zawładnąć, zapraszając, podtrzymując, wielbiąc, zostając wyznawcą?
Życie takie, jakim jest – raczej płytkie, puste, pokręcona sprawa bez większego 
znaczenia – próbujesz odkryć jego doniosłość, nadać mu sens. Jeśli masz odrobinę 
sprytu, to znaczenie i cel tego odkrywania okazują się dosyć złożone. A nie 
znajdując piękna, miłości, poczucia nieograniczoności, stajesz się cyniczny, 
przestajesz wierzyć w cokolwiek. Można zobaczyć, że to mocno absurdalne, złudne 
i bez wielkiego znaczenia, gdy stwarza się jedynie ideologię, regułę, 
utrzymując, że Bóg istnieje, albo że nie istnieje podczas, gdy życie nie ma 
jakiegokolwiek sensu – co jest prawdą, sposób, w jaki żyjemy, jest bez 
znaczenia. Więc nie wynajdujmy go.
Gdybyśmy mogli pójść razem i odkryć sami dla siebie, czy istnieje, czy też nie, 
rzeczywistość nie będąca tylko intelektualnym czy emocjonalnym wymysłem, 
ucieczką. Człowiek w ciągu historii twierdził, że istnieje rzeczywistość, do 
której musisz się przygotować, oprzeć się wszelakiego rodzaju pokusom, 
kontrolować się, kontrolować seks, dopasować się do wzoru ustanowionego przez 
autorytet religijny, świętych i tak dalej, albo musisz odrzucić świat, wycofać 
się do klasztoru, do jaskini, w której możesz medytować, pozostawać w samotności 
i nie dawać okazji pokusom. Widać tu absurdalność tych usiłowań, widać, że 
najprawdopodobniej nie da się uciec od świata, od ‘tego, co jest’, od 
cierpienia, od rozterek, i od wszystkiego, co człowiek zgromadził w nauce. I 
teologie: trzeba oczywiście odrzucić wszelkie teologie i każdą wiarę. Jeśli 
odłożysz całkowicie na bok wszelkiego rodzaju wierzenia, to nieobecny jest 
jakikolwiek strach.
Wiedząc, że moralność społeczna nie jest moralnością, że jest niemoralna, 
dostrzega się, że trzeba być niezwykle moralnym, bo to pomimo wszystko jedyna 
droga do porządku zarówno wewnątrz siebie jak też na zewnątrz – potrzebna jest 
jednak moralność w działaniu; nie tylko wyidealizowana czy pojęciowa moralność, 
ale bieżące moralne postępowanie.
Czy można zdyscyplinować się bez tłumienia, kontroli, ucieczki? Źródłowe 
znaczenie słowa ‘dyscyplina’ to ‘poznawać’, nie dopasowywać się ani zostawać 
czyimś uczniem, nie naśladować bądź tłumić, ale poznawać. Sam akt poznania 
wymaga dyscypliny – dyscypliny, jaka nie została wymuszona ani nie przystosowuje 
się do jakiejś ideologii – nie surowej prostoty mnicha. Jednak bez dogłębnej 
prostoty nasze zachowanie w codziennym życiu prowadzi jedynie do nieporządku. 
Można dostrzec, jak to istotne aby mieć w sobie zupełny porządek, taki, jak 
porządek matematyczny, niezależny, bezwzględny, nie stworzony przez wpływy 
zewnętrzne. By mieć w umyśle zupełny porządek, trzeba stosować prawe 
postępowanie. Umysł udręczony, zwiedziony, ukształtowany przez środowisko, 
dopasowujący się do społecznej moralności musi być wewnętrznie pomieszany, a 
taki nie potrafi odkryć, co jest prawdą.
Jeżeli ma on dotrzeć do tej niezwykłej tajemnicy – o ile coś takiego istnieje – 
musi położyć fundament postępowania, moralności innej niż społeczna, moralności 
nie opartej na jakimkolwiek strachu i dzięki temu wolnej. Tylko wtedy – po 
położeniu takiego głębokiego fundamentu – umysł może zacząć odkrywać, czym jest 
medytacja, ten przymiot ciszy, obserwacji, w jakiej nie ma ‘obserwatora’. Jeśli 
w życiu, w działaniu brak podłoża prawego postępowania, to medytacja ma 
niewielkie znaczenie.
W krajach Orientu istnieje wiele szkół, systemów i metod medytacji – w tym zen i 
joga – które sprowadzono na Zachód. Trzeba z pełną jasnością zrozumieć, co 
oznacza sugestia, że poprzez metodę, dzięki systemowi, przez dopasowanie się do 
pewnego wzorca bądź tradycji umysł może dotrzeć do tamtej rzeczywistości. Można 
zobaczyć, jakie to absurdalne, nieważne czy zostało przywiezione ze Wschodu czy 
wymyślone tutaj. Metoda oznacza dopasowywanie się, powtarzanie, metoda oznacza, 
że ktoś, kto osiągnął pewien poziom oświecenia, mówi: rób to, nie rób tamtego. A 
my, tak gorąco pragnąc tamtej rzeczywistości, naśladujemy, dopasowujemy się, 
podporządkowujemy, praktykujemy, co kazano, dzień po dniu, jak maszyny. 
Otępiony, niewrażliwy umysł, umysł nie dysponujący zbyt wysoką inteligencją, 
może bez końca praktykować metodę: stanie się jeszcze głupszy, bardziej i 
bardziej tępy. Przeżyje swoje własne ‘doświadczenie’ wewnątrz obszaru swych 
własnych uwarunkowań.
Być może niektórzy z was byli na Wschodzie i studiowali tam medytację. Stoi za 
nią cała tradycja. Z Indii, na obszar Azji, rozprzestrzeniła się ona w czasach 
starożytnych. Nawet teraz ciągle utrzymuje się w umysłach, napisano o niej 
nieskończoną liczbę ksiąg. Lecz każdy rodzaj tradycji – czegoś przeniesionego z 
przeszłości – jakiej się używa by odkryć, czy istnieje tamta wspaniała 
rzeczywistość, to oczywiście zmarnowany wysiłek. Umysł musi być wolny od 
wszelkiego rodzaju tradycji i sankcji duchowej, w przeciwnym razie wykazuje 
zupełny brak najwyższych form inteligencji.
Więc czym jest medytacja, jeżeli to nie pochodna tradycji? – a nie może się ona 
wywodzić z tradycji, nikt nie może cię jej nauczyć, nie możesz pójść określoną 
ścieżką mówiąc „Na tej drodze nauczę się, czym jest medytacja.” Pełne znaczenie 
medytacji można dostrzec, kiedy umysł się całkowicie uspokaja, uspokaja nie 
tylko na poziomie świadomym, ale też na głębokich, tajnych, ukrytych poziomach 
nieświadomości, uspokaja się tak zupełnie i całkowicie, że myśl się ucisza i nie 
wędruje już po wszelkich dostępnych miejscach. Jedna z nauk tradycji 
medytacyjnej – tradycyjnego podejścia, o jakim rozmawiamy – mówi, że myśl należy 
kontrolować; trzeba jednak zupełnie odłożyć ten pomysł na bok a, aby to zrobić 
trzeba popatrzeć na niego z bardzo bliska, obiektywnie, nieemocjonalnie.
Tradycja mówi, że potrzebujesz guru, nauczyciela, który pomoże ci medytować, 
powie, co robić. Wschód ma własne odmiany tradycji, modlitwy, kontemplacji i 
wyznawania. Lecz sama zasada, że ktoś inny wie a ty nie wiesz, że ten, kto wie, 
nauczy cię, da ci oświecenie, oznacza autorytet, mistrza, guru, zbawiciela, Syna 
Bożego itp. Oni wiedzą a ty nie wiesz, mówią: stosuj tę metodę, ten system, rób 
to dzień po dniu, praktykuj a może się tam dostaniesz – jeśli będziesz miał 
szczęście. Co oznacza, że walczysz ze sobą przez cały dzień próbując dopasować 
się do wzorca, do systemu, próbując stłumić własne pragnienia, własne 
zachcianki, własną zawiść, zazdrość, ambicję. A więc powstaje konflikt pomiędzy 
tym, czym jesteś i tym, czym być powinieneś według systemu – to oznacza obecność 
wysiłku, a umysł podejmujący wysiłek nie umie zachować spokoju, dzięki wysiłkowi 
nie potrafi być całkowicie nieporuszony.
Tradycja mówi też: koncentruj się by kontrolować myśli. Koncentrować się to po 
prostu się opierać, budować mur wokół siebie, pilnować zogniskowania wyłącznie 
na jednej idei, zasadzie, obrazie lub czymś podobnym. Tradycja mówi, że musisz 
przez to przejść, ażeby znaleźć, czegokolwiek szukasz. Twierdzi ona również, że 
nie wolno ci uprawiać seksu, nie wolno patrzeć na ten świat – jak nakazywali 
wszelcy święci, którzy w większym lub mniejszym stopniu byli neurotykami. A 
kiedy widzisz – nie tylko werbalnie i intelektualnie, ale faktycznie – co się z 
tym wszystkim wiąże – a możesz to dostrzec jedynie, gdy nie jesteś w to 
zaangażowany i potrafisz patrzeć obiektywnie – wtedy odrzucasz to zupełnie. 
Trzeba zupełnie to odrzucić, bo wtedy, dokonawszy odrzucenia, umysł staje się 
wolny a dzięki temu inteligentny, przebudzony i niepodatny na schwytanie przez 
iluzje.
Aby medytować, w najgłębszym znaczeniu tego słowa, trzeba być cnotliwym, 
moralnym – nie moralnością wypraktykowaną, zgodną ze wzorcem albo porządkiem 
społecznym, ale przychodzącą naturalnie, niechybnie, słodko, gdy zaczniesz 
rozumieć siebie, kiedy jesteś świadom swoich myśli, swych uczuć, swoich czynów, 
swoich zachcianek, ambicji i tak dalej – świadom bez żadnego wybierania, jedynie 
obserwując. Poprzez tę obserwację przychodzi właściwe działanie nie mające nic 
wspólnego z dopasowywaniem się ani postępowaniem według ideału. Wtedy, gdy to 
istnieje głęboko w tobie, ze swym pięknem i prostotą, w jakiej nieobecna jest 
odrobina surowości – bo surowość istnieje tylko tam, gdzie jest wysiłek – kiedy 
obejrzałeś wszystkie systemy, wszelkie metody, wszelkie obietnice i popatrzyłeś 
na nie obiektywnie nie decydując, czy je lubisz czy nie, wtedy możesz odrzucić 
wszystkie jednocześnie, ażeby twój umysł uwolnił się od przeszłości – możesz 
wtedy przejść do odkrywania, czym jest medytacja.
Jeżeli faktycznie nie położyłeś fundamentu, możesz bawić się medytacją, ale jest 
to bez znaczenia – tak robią ludzie, którzy jadą na Wschód, idą do mistrza, żeby 
im powiedział, jak siedzieć, jak oddychać, co robić, to czy tamto, i którzy po 
powrocie piszą książkę będącą czystym nonsensem. Musisz być swoim własnym 
nauczycielem i uczniem siebie samego, nie ma autorytetu, jest tylko zrozumienie.
Zrozumienie jest możliwe jedynie, gdy zachodzi obserwacja bez centrum czyli 
obserwatora. Czy kiedykolwiek obserwowaliście, przyglądaliście się, 
próbowaliście odkryć, czym jest zrozumienie? Nie jest ono procesem 
intelektualnym, nie jest intuicją ani odczuciem. Kiedy stwierdzasz „Rozumiem coś 
bardzo jasno” zachodzi obserwacja w zupełnej ciszy – tylko wtedy istnieje 
zrozumienie. Gdy mówisz „Rozumiem coś”, masz na myśli to, że umysł słucha w 
wielkim spokoju ani się zgadzając ani nie zgadzając, w tym stanie słucha 
zupełnie – jedynie wtedy istnieje zrozumienie a takie zrozumienie to działanie. 
To nie tak, że najpierw następuje zrozumienie a potem idzie za nim działanie, to 
równoczesne, w jednej chwili.
Tak więc medytacja – słowo, które zostało tak mocno przeciążone przez tradycję – 
to wynieść umysł i mózg, bez wysiłku, bez przymusu w dowolnej postaci, na poziom 
ich najwyższych zdolności, czyli inteligencji korzystającej z wysokiej 
wrażliwości zmysłowej. Mózg jest spokojny, ten magazyn przeszłości, efekt 
miliona lat ewolucji, aktywny nieprzerwanie i bezustannie – ten mózg jest 
spokojny.
Czy to w ogóle możliwe by mózg – który cały czas, odpowiadając na najdrobniejszy 
bodziec, reaguje zgodnie ze swoim uwarunkowaniem – się uspokoił? Tradycjonaliści 
twierdzą, że można go uczynić nieporuszonym poprzez prawidłowe oddychanie, przez 
praktykowanie uważności. To znów wiąże się z kwestią, ‘kto’ jest jednostką 
kontrolującą, praktykującą, kształtującą mózg. Czy to nie myśl mówiąca „Jestem 
obserwatorem i zamierzam kontrolować mózg, położyć kres myśleniu”? Myśl rodzi 
myślącego.
Czy to możliwe by umysł był całkowicie spokojny? Odkrycie tego jest częścią 
medytacji, nikt nie jest w stanie ci powiedzieć, jak to zrobić. Twój mózg – 
który został tak silnie uwarunkowany przez kulturę, przez każdy rodzaj 
doświadczenia, mózg będący wynikiem niezmierzonych lat ewolucji – czy umie on 
pozostać nieporuszony? – bo bez tego, cokolwiek zobaczy czy doświadczy, będzie 
zniekształcone, zostanie przetłumaczone według jego uwarunkowań.
Jaką rolę w medytacji, w życiu gra sen? To bardzo interesujące zagadnienie: 
jeżeli wchodzisz w nie samodzielnie, wiele odkryjesz. Jak mówiliśmy któregoś 
dnia: sny nie są konieczne. Powiedzieliśmy: umysł, mózg musi być w pełni 
świadomy w ciągu dnia – uważny na to, co się dzieje i na zewnątrz i wewnątrz, 
świadom wewnętrznych reakcji na zewnętrzny świat z jego napięciami wywołującymi 
reakcje, uważny na sygnały z nieświadomości – a potem, na koniec dnia musi 
wszystko wziąć w rachubę. Jeżeli na koniec dnia nie podsumujesz wszystkiego, co 
się zdarzyło, mózg musi pracować w nocy, kiedy śpisz, aby wprowadzić porządek 
wewnątrz siebie – co oczywiste. Jeśli zrobiłeś to wszystko, to, kiedy śpisz, 
poznajesz zupełnie inną rzecz, poznajesz w zupełnie innym wymiarze, a to jest 
częścią medytacji.
Oto położenie fundamentu postępowania, w jakim działanie jest miłością. Oto 
odrzucenie wszelkiej tradycji, ażeby umysł uwolnił się całkowicie a mózg 
zupełnie uspokoił. Jeżeli w to wszedłeś zobaczysz, że umysł umie zachować 
spokój, nie skutkiem jakiegoś podstępu, nie przez zażycie narkotyku, ale dzięki 
tej aktywnej a równocześnie pasywnej uważności w ciągu dnia. I jeśli wieczorem 
pozbierasz, to, co się wydarzyło a dzięki temu zaprowadzisz porządek, to 
przychodzi sen, mózg jest spokojny, poznając w innym ruchu.
Tak więc całe ciało, mózg, wszystko, są spokojne, nie wprowadzając żadnego 
rodzaju zniekształceń – tak się stanie tylko, jeśli istnieje rzeczywistość, 
jakiej taki umysł może doznać. Nie da się jej zaprosić, tego bezmiaru – jeżeli 
istnieje taki bezmiar, o ile istnieje nienazwane, transcendentalne, jeśli 
istnieje coś takiego – tylko taki umysł potrafi dojrzeć fałsz lub prawdę tej 
rzeczywistości.
Mógłbyś powiedzieć „W czym to wszystko dotyczy życia?” „Muszę wieść to codzienne 
życie, chodzić do pracy, myć naczynia, jeździć zatłoczonym, pełnym hałasu 
autobusem – cóż do tego wszystkiego ma medytacja?” Przecież medytacja to 
zrozumienie życia, przeżywanie każdego dnia w całej jego złożoności, niedoli, 
smutku, samotności, rozpaczy, dążeniu do sławy czy sukcesu, strachu, zawiści – 
zrozumienie tego wszystkiego jest medytacją. Bez tego zrozumienia usiłowanie 
odnalezienia tajemnicy jest bez wartości, dokonuje się całkowicie na próżno. To, 
jak nieuporządkowane życie, nieuporządkowany umysł próbujący znaleźć porządek 
matematyczny. Medytacja we wszystkim dotyczy życia, nie jest wejściem w pewien 
ekstatyczny stan emocjonalny. Pojawia się w niej ekstaza nie będąca 
przyjemnością, przychodzi ona jedynie, gdy masz w sobie matematyczny porządek i 
jest absolutem. Medytacja to sposób życia, każdego dnia – tylko wtedy to, co 
nieprzemijające, w czym nie ma czasu, może zaistnieć. 
Słuchacz: Kim jest obserwator uświadamiający sobie swe własne reakcje? Czym jest 
energia, jakiej się używa? 
Krishnamurti: Czy patrzył Pan na coś bez reagowania? Czy popatrzył Pan na 
drzewo, na twarz kobiety, na szczyt górski, lub obłok, bądź odblask światła na 
wodzie, by tylko obserwować bez przekładania na to, co się lubi a czego nie, 
przyjemność czy ból – by tylko obserwować? Czy w takiej obserwacji, kiedy jesteś 
w pełni uważny, istnieje obserwator? Proszę to sprawdzić, nie pytać mnie – jeśli 
Pan tak zrobi, to Pan odkryje. Proszę obserwować reakcje, bez osądzania, oceny, 
zniekształcania, być całkowicie uważnym na każdą z nich a poprzez tę uważność 
zobaczy Pan, że w ogóle nie ma obserwatora ani myślącego czy doświadczającego.
Teraz drugie pytanie: aby coś w sobie zmienić, wywołać transformację, rewolucję 
w psychice, jakiej używa się energii? Skąd ją wziąć? Mamy teraz energię, ale w 
napięciach, w sprzeczności, w konflikcie – bierze ona udział w walce pomiędzy 
dwiema pragnieniami, między tym, co muszę i co powinienem zrobić – to pochłania 
znaczną jej ilość. Jednak, gdyby nie istniały jakiekolwiek sprzeczności, to 
byłoby energii pod dostatkiem. Proszę spojrzeć na swe własne życie, faktycznie 
na nie popatrzeć – pełne jest sprzeczności: pragniesz żyć w pokoju a 
nienawidzisz kogoś, chcesz kochać a jesteś ambitny. Te sprzeczności rodzą 
konflikt, walkę, ta walka to marnowanie energii. Gdyby nie istniała jakakolwiek 
sprzeczność, dysponowałbyś wielką energią do przekształcenia siebie. Powstaje 
pytanie: jak można usunąć sprzeczność między ‘obserwatorem’ i ‘obserwowanym’, 
między ‘doświadczającym’ i ‘doświadczeniem’, pomiędzy miłością i nienawiścią? – 
ta dualność, jak można żyć bez niej? Jest to możliwe, gdy istnieje tylko fakt i 
nic więcej – fakt, że nienawidzisz, że jesteś okrutny, a nie tego przeciwieństwo 
czyli idea. Kiedy się boisz stwarzasz przeciwieństwo, odwagę będącą oporem, 
sprzecznością, wysiłkiem i napięciem. Ale gdy rozumiesz w pełni, czym jest 
strach i nie uciekasz w przeciwieństwo, kiedy poświęcasz całą swą uwagę 
strachowi, to nie tylko następuje jego zanik, psychologicznie, ale masz też 
energię potrzebną by stawić mu czoła. Tradycjonaliści twierdzą „Musisz mieć tę 
energię, dlatego unikaj seksu, unikaj świata, skoncentruj się, poświęć swój 
umysł Bogu, zapomnij o świecie, nie daj okazji pokusom” – wszystko po to, żeby 
mieć energię. Ale ciągle jesteś ludzką istotą z pragnieniami, rozpaloną wewnątrz 
seksualnymi, biologicznymi popędami, chcącą zrobić to czy tamto, kontrolującą, 
wymuszającą itd. – poprzez to tracącą energię. Lecz jeśli żyjesz z faktem i 
niczym więcej – jeżeli jesteś rozgniewany, zrozum to a nie „jak mam się nie 
gniewać”, wejdź w to, bądź z tym, żyj z tym, całkowicie poświęć temu uwagę – 
zobaczysz, że masz dostatecznie dużo energii. To taka energia, jaka podtrzymuje 
jasność umysłu, otwartość serca, ażeby objawiła się obfitość miłości – nie idei, 
nie sentymentów. 
Słuchacz: Co ma Pan na myśli mówiąc ‘ekstaza’, czy może Pan to wyjaśnić? Mówił 
Pan, że ekstaza to nie przyjemność, że miłość nie jest przyjemnością? 
Krishnamurti: Czym jest ekstaza? Kiedy patrzysz na obłok, na odblaski światła na 
nim obecne jest piękno. Piękno to pasja. By dostrzec piękno obłoku lub 
oświetlonego słońcem drzewa potrzeba pasji, intencji. W tej intencji, w tej 
pasji nie ma jakiegokolwiek sentymentu, żadnego odczucia, że to lubię bądź nie. 
Ekstaza nie jest osobista, nie jest ani wasza ani moja, tak, jak miłość nie jest 
ani wasza ani moja. Kiedy pojawia się przyjemność należy ona do was lub do mnie. 
Gdy działa medytujący umysł, zna on swą własną ekstazę – jakiej nie da się 
opisać, nie da się ująć w słowa. 
Słuchacz: Czy mówi Pan, że nie ma dobrego ani złego, że wszystkie reakcje są 
dobre – czy tak Pan twierdzi? 
Krishnamurti: Nie, proszę Pana, nie mówiłem tego. Powiedziałem: obserwuj swoje 
reakcje, nie nazywaj ich dobrymi ani złymi. Kiedy je tak nazywasz powodujesz 
sprzeczność. Czy kiedykolwiek patrzył Pan na swą żonę – przepraszam, że tego 
dotykam – bez wyobrażenia, jakie ma Pan na jej temat, wyobrażenia powstałego 
poprzez gromadzenie w okresie ponad trzydziestu czy iluś lat? Ma Pan jej obraz a 
ona ma obraz Pana – te wyobrażenia wchodzą w związek – Pani i ona nie jesteście 
związani. Takie wyobrażenia powstają, gdy nie jest się uważnym w swoich 
relacjach – to nieuważność rodzi obrazy. Czy umie Pan patrzeć na żonę bez 
potępiania, oceniania, mówienia, że ma rację, że jej nie ma, po prostu 
obserwować bez włączania swoich uprzedzeń? Zobaczy Pan wtedy, że następuje 
zupełnie inny sposób działania, wywodzący się z takiej obserwacji. 
Paryż, 24 kwietnia 1969

Rozdział 9. 

O przemocy 
Czym jest przemoc? Przymus jako źródło przemocy psychologicznej. Potrzeba 
obserwacji. Nieuważność
Krishnamurti: Intencją tej dyskusji jest utrzymanie twórczej obserwacji – 
przyglądania się sobie w twórczy sposób podczas, gdy rozmawiamy. Każdy z nas 
powinien zaangażować się w temat, na jaki chcemy pomówić oraz potrzebujemy 
pewnej otwartości – nie arogancji ani opryskliwego wskazywania głupoty czy 
inteligencji innych – lecz każdy z nas powinien wziąć udział w omówieniu pewnego 
zagadnienia w całej jego rozciągłości. Przez samo wyrażanie wszystkiego, co 
czujemy, lub co rozpatrujemy, musimy odnieść wrażenie uświadomienia sobie czegoś 
nowego. Jest to tworzenie, nie powtarzanie starego ale ekspresja nowego przez 
odkrywanie siebie, gdy wyrażamy się za pomocą słów. Myślę, że wtedy ta rozmowa 
będzie miała wartość.
Rozmówca (1): Czy możemy wejść głębiej w zagadnienie energii i tego, jak jest 
ona tracona?
Rozmówca (2): Mówił Pan o przemocy, przemocy wojny, przemocy w tym, jak 
traktujemy ludzi, przemocy w tym, jak myślimy o innych i jak na nich patrzymy. 
Ale co z przemocą w obronie własnej? Gdybym został zaatakowany przez wilka, 
broniłbym się z pasją ze wszystkich swoich sił. Czy można używać przemocy w 
jednej części siebie a w pozostałych nie?
Krishnamurti: Padła sugestia odnośnie przemocy, zniekształcania siebie by 
dopasować się do określonego wzorca społecznego lub moralnego; i pojawiło się 
też zagadnienie obrony własnej. Gdzie przebiega granica pomiędzy samoobroną – 
która może czasem oznaczać przemoc – i innymi formami przemocy? Czy chcecie o 
tym pomówić?
Audytorium: Tak.
Krishnamurti: Przede wszystkim, czy mogę zasugerować, abyśmy przedyskutowali 
różnorodne odmiany przemocy psychologicznej a potem zobaczyli, jakie miejsce w 
tym zajmuje obrona przed atakiem? Zastanawiam się, co myślicie o przemocy. Czym 
ona jest dla was?
Rozmówca (1): To odmiana obrony.
Rozmówca (2): To zakłócenie mojej wygody.
Krishnamurti: Co oznacza dla was przemoc, odczucie, słowo, natura przemocy?
Rozmówca (1): To agresja.
Rozmówca (2): Jeśli jesteś sfrustrowany stosujesz przemoc.
Rozmówca (3): Jeżeli człowiek nie jest w stanie czegoś zrealizować stosuje 
przemoc.
Rozmówca (4): Nienawiść, w sensie przezwyciężania.
Krishnamurti: Co oznacza dla was przemoc?
Rozmówca (1): Wyraz niebezpieczeństwa, gdy wchodzi w to ‘ja’.
Rozmówca (2): Strach.
Rozmówca (3): Na pewno poprzez przemoc ranisz coś lub kogoś, albo mentalnie albo 
fizycznie.
Krishnamurti: Czy znacie przemoc, ponieważ znacie działanie bez przemocy? Czy 
wiedzielibyście, czym ona jest bez jej przeciwieństwa? Czy rozpoznajecie ją 
dlatego, że znacie stan braku przemocy? Jak poznajesz przemoc? Ponieważ jesteś 
agresywny, współzawodniczysz i widzisz efekty tego wszystkiego, czyli przemoc, 
tworzysz stan braku przemocy. Gdyby nie było przeciwieństwa, skąd wiedziałbyś, 
że przemoc ma miejsce?
Rozmówca: Nie nazywałbym tego, ale coś bym odczuł.
Krishnamurti: Czy to odczucie istnieje czy pojawia się, bo zna Pan przemoc?
Rozmówca: Myślę, że powoduje ona, że zadajemy ból, to niezdrowe uczucie, którego 
chcemy się pozbyć. Oto dlaczego pragniemy uwolnić się od przemocy.
Krishnamurti: Nic nie wiem o przemocy, ani o jej braku. Nie zaczynam od żadnej 
koncepcji czy reguły. Rzeczywiście nie wiem, co znaczy przemoc. Chcę to odkryć.
Rozmówca: Doświadczenie, gdy zostało się zranionym i zaatakowanym, powoduje 
pragnienie zabezpieczenia się.
Krishnamurti: Tak, rozumiem, taka sugestia padła już wcześniej. Ciągle próbuję 
odkryć, czym jest przemoc. Chcę dociec, pragnę to zbadać, chcę ją wykorzenić, 
zmienić – nadążacie?
Rozmówca: Przemoc to brak miłości.
Krishnamurti: Czy wie Pan czym jest miłość?
Rozmówca: Myślę, że wszystkie te sprawy pochodzą od nas samych.
Krishnamurti: Tak, dokładnie tak jest.
Rozmówca: Przemoc ma źródło w nas.
Krishnamurti: Tak jest. Chcę odkryć czy pochodzi ona z zewnątrz czy z wnętrza.
Rozmówca: To rodzaj zabezpieczania się.
Krishnamurti: Proszę, idźmy powoli, to raczej poważny problem i wiąże się z tym 
cały świat.
Rozmówca: Przemoc marnotrawi część mojej energii.
Krishnamurti: Wszyscy mówili o przemocy i jej braku. Ludzie twierdzili „W życiu 
musisz używać przemocy” albo, widząc tego efekty, nakazywali „Musisz żyć w 
sposób pokojowy.” Słyszeliśmy tak wiele, z książek, od kaznodziejów, od 
wychowawców i innych, pragnę jednak zbadać, czy to możliwe by odkryć naturę 
przemocy i jakie zajmuje ona miejsce – o ile jakiekolwiek – w życiu. Co czyni 
cię okrutnym, agresywnym, ambitnym? I czy przemoc wiąże się z dopasowywaniem się 
do wzorca, na ile szlachetny by on nie był. Czy przemoc to część dyscypliny 
narzuconej przez samego siebie lub przez społeczeństwo? Czy przemoc to konflikt 
wewnątrz i na zewnątrz? Chcę odkryć, co jest źródłem, początkiem przemocy, w 
przeciwnym razie obracam jedynie wieloma słowy. Czy używanie przemocy jest 
naturalne w sensie psychologicznym? (Przypadki fizyczno-psychologiczne rozważymy 
później.) Czy, wewnętrznie, przemoc to agresja, gniew, nienawiść, konflikt, 
tłumienie, dopasowywanie się? A czy dopasowywanie się opiera się na nieustającej 
walce, żeby znaleźć, by osiągnąć, żeby się stać, aby dotrzeć, aby się 
zrealizować, by być szlachetnym i całej reszcie? Wszystko to należy do obszaru 
psychologicznego. Jeśli nie umiemy wejść w to bardzo głęboko, to nie będziemy w 
stanie zrozumieć, jak możemy wywołać odmienny stan w naszym codziennym życiu, co 
w pewnym stopniu wymaga samoobrony. Zgoda? Więc zacznijmy stąd.
Czym, jak uważacie, jest przemoc – nie werbalnie, ale faktycznie, wewnętrznie?
Rozmówca (1): To pogwałcenie czegoś innego. Narzuca ona coś.
Rozmówca (2): Co z odrzuceniem?
Krishnamurti: Weźmy najpierw przymus, pogwałcenie ‘tego, co jest’. Jestem 
zazdrosny i wymuszam na tym ideę, że mam taki nie być: „Nie wolno mi być 
zazdrosnym.” Narzucanie, pogwałcenie ‘tego, co jest’ to przemoc. Po trochu 
zaczynamy, prawdopodobnie to jedno zdanie może opisać całą sprawę. ‘To, co jest’ 
pozostaje zawsze w ruchu, nie jest statyczne. Gwałcę to przez narzucenie czegoś, 
co, jak myślę, ‘być powinno’.
Rozmówca: Czy ma Pan na myśli, że, gdy czuję złość, myślę, że jej nie powinno 
być i, zamiast się złościć, powstrzymuję to? Czy to przemoc? Czy może stosuję 
przemoc, kiedy to wyrażam?
Krishnamurti: Proszę popatrzeć na to: złoszczę się i, aby to uwolnić, uderzam 
cię a to powoduje łańcuch reakcji prowadzących do tego, że mi oddajesz. Samo 
wyrażenie złości to przemoc. A gdy na fakcie, że jestem zdenerwowany, wymuszam 
coś innego, czyli że „mam się nie złościć”, czy to nie jest również przemoc?
Rozmówca: Zgodziłbym się z tą bardzo ogólną definicją, ale przymus musi 
zachodzić w brutalny sposób. To czyni go przemocą. Jeżeli wymuszasz coś 
stopniowo, nie będzie to przemoc.
Krishnamurti: Rozumiem, proszę Pana. Jeśli stosujesz przymus z delikatnością, z 
taktem, nie jest on przemocą. Naruszam fakt, że nienawidzę, poprzez stopniowe, 
łagodne tłumienie go. Abym, jak mówią dżentelmeni, nie używał przemocy. Ale czy 
zrobisz to z okrucieństwem czy delikatnie, faktem pozostaje, że wymuszasz coś 
innego na ‘tym, co jest’. Czy zgadzamy się mniej więcej w tej kwestii?
Rozmówca: Nie.
Krishnamurti: Zbadajmy to. Powiedzmy, że mam ambicję zostać największym poetą na 
świecie (czy gdziekolwiek to będzie) i jestem zawiedziony, bo nie potrafię. Ten 
zawód, sama ta ambicja to odmiana przemocy wobec faktu, że mi się nie udaje. 
Czuję zawód, bo jesteś lepszy niż ja. Czy to nie rodzi przemocy?
Rozmówca: Wszelkie działanie przeciwko osobie lub przeciw rzeczy to przemoc.
Krishnamurti: Proszę spojrzeć na trudność w tym zawartą. Oto fakt i pogwałcenie 
go przez inne działanie. Powiedzmy na przykład, że nie lubię Rosjan, czy Niemców 
bądź Amerykanów i narzucam swą specyficzną opinię czy pogląd polityczny – oto 
rodzaj przemocy. Kiedy ci to narzucam jest to przemoc. Gdy porównuję się z tobą 
(mądrzejszym, bardziej inteligentnym), stosuję przemoc wobec siebie – czyż nie 
tak? Stosuję przemoc. W szkole ‘B’ zostaje porównany z ‘A’, który wypada 
znacznie lepiej na egzaminach i dostaje świetne oceny. Nauczyciel mówi do ‘B’ 
„Musisz być taki, jak on.” W wyniku porównania ‘B’ z ‘A’ powstaje przemoc i 
niszczy ona ‘B’. Zobaczcie, co oznacza ten fakt: kiedy wymuszam na ‘tym, co 
jest’ ‘to, co być powinno’ (ideał, doskonałość, wyobrażenie itd.) pojawia się 
przemoc.
Rozmówca (1): Odczuwam w sobie, że, jeżeli obecny jest jakiś opór, cokolwiek, co 
mogłoby niszczyć, to przemoc się pojawi, ale też, że, jeśli się nie opierasz, 
możesz gwałcić siebie.
Rozmówca (2): Czy wszystko to nie dotyczy siebie samego, ‘ja’ będącego źródłem 
wszelkiej przemocy?
Rozmówca (3): Załóżmy, że przyjmę Pańskie słowa na ten temat. Przypuśćmy, że 
nienawidzisz kogoś i chciałbyś wyeliminować tę nienawiść. Istnieją dwa 
podejścia: pierwsze wykorzystujące przemoc i drugie bez jej użycia. Jeżeli 
wymusisz na swej własnej istocie eliminację nienawiści, dokonasz przemocy wobec 
siebie. Jeśli z drugiej strony poświęcisz czas, pofatygujesz się by poznać swoje 
odczucia i obiekt nienawiści, to stopniowo ją opanujesz. Wtedy rozwiążesz 
problem bez użycia przemocy.
Krishnamurti: Myślę, że to zupełnie jasne, czyż nie, proszę Pana? Nie próbujemy 
obecnie odkryć, jak pozbyć się przemocy w taki czy inny sposób, ale co ją w nas 
wywołuje. Czym jest przemoc w nas, psychologicznie?
Rozmówca: Czy poprzez przymus nie następuje rozbicie czegoś? Wtedy odczuwa się 
przykrość i zaczyna stosować przemoc.
Krishnamurti: Rozbicie idei, sposobu życia itd., to powoduje dyskomfort. Ten 
dyskomfort wywołuje przemoc.
Rozmówca (1): Przemoc może pochodzić z zewnątrz lub z wnętrza. Zazwyczaj 
potępiam przemoc na zewnątrz.
Rozmówca (2): Czy korzenie przemocy nie sięgają rezultatów fragmentacji?
Krishnamurti: Proszę, istnieje wiele sposobów pokazania, czym jest przemoc i 
jakie są jej przyczyny. Czy nie możemy widzieć pojedynczego prostego faktu i 
stąd zacząć, powoli? Czy nie umiemy dostrzec, że każda odmiana przymusu, użyta 
przez ojca wobec dziecka czy przez dziecko wobec ojca, przez nauczyciela wobec 
ucznia, przez społeczeństwo bądź przez księdza, wszystko to są odmiany przemocy? 
Czy nie możemy zgodzić się z tym i stąd rozpocząć?
Rozmówca: To pochodzi z zewnątrz.
Krishnamurti: Dokonujemy tego nie tylko na zewnątrz, ale też wewnątrz. Mówię do 
siebie „Jestem rozgniewany” i wymuszam na tym ideę, że nie wolno mi się gniewać. 
Stwierdzamy, że to przemoc. Zewnętrznie, gdy dyktator poskramia ludzi, to 
przemoc. Kiedy tłumię to, co czuję, bo się boję, bo nie jest to szlachetne, bo 
nie jest to czyste itp., to również przemoc. A więc brak akceptacji faktu ‘tego, 
co jest’ powoduje przymus. Jeśli zaakceptuję fakt, że jestem zazdrosny i nie 
przeciwstawię mu oporu, to nie ma przymusu, wtedy będę wiedział co z tym faktem 
zrobić. W tym nie ma przemocy.
Rozmówca: Mówi Pan, że edukacja to przemoc.
Krishnamurti: Tak. Czy istnieje sposób edukacji bez przemocy?
Rozmówca: Zgodnie z tradycją, nie.
Krishnamurti: Oto problem: z natury, w swoich myślach, w sposobie, w jaki żyję, 
jestem okrutną ludzką istotą, agresywną, ambitną, brutalną i tak dalej – tym 
jestem. I mówię sobie „Jak mam żyć inaczej?”, ponieważ przemoc rodzi potężny 
antagonizm i zniszczenie w świecie. Chcę to zrozumieć i uwolnić się od tego, żyć 
inaczej. Więc zapytuję siebie „Czym ta przemoc jest we mnie?” „Czy to 
frustracja, bo pragnę być sławny a wiem, że nie mogę, dlatego nienawidzę znanych 
ludzi?” Jestem zazdrosny a chcę taki nie być i nienawidzę tego stanu zazdrości z 
jego wszystkimi obawami i strachem i irytacją, dlatego go tłumię. Robię to 
wszystko i uświadamiam sobie, że to rodzaj przemocy. Teraz chcę odkryć, czy to 
nieuniknione, czy może istnieje sposób zrozumienia tego, spojrzenia na to, 
wzięcia się z tym za bary prowadzący do innego życia. Tak więc muszę odkryć, 
czym jest przemoc.
Rozmówca: To reakcja.
Krishnamurti: Za bardzo się Pan śpieszy. Czy pomoże mi to w zrozumieniu natury 
mojej przemocy? Chcę w to wejść, pragnę odkryć. Widzę, że jak długo obecna jest 
dualność – mamy przemoc i jej brak – musi istnieć konflikt a dzięki niemu musi 
powstać więcej przemocy. Kiedy wymuszam na fakcie, że jestem głupi, ideę, że mam 
być mądry, zaczyna się przemoc. Gdy porównuję się z tobą reprezentującym sobą o 
wiele więcej niż ja, to również przemoc. Porównywanie, tłumienie, kontrola – 
wszystko to wskazuje na obecność jakiejś formy przemocy. Takim zostałem 
stworzony. Porównuję tłumię, jestem ambitny. Zdając sobie z tego sprawę, jak mam 
żyć nie używając przemocy? Chcę odkryć sposób życia bez tych zmagań.
Rozmówca: Czy to nie ‘ja’, które staje przeciw faktowi?
Krishnamurti: Dojdziemy do tego. Zobaczcie fakt, zobaczcie, co dzieje się 
najpierw. Całe moje życie, od początku edukacji do teraz, składało się z 
przemocy. Społeczeństwo każe mi się dopasować, akceptować, robić to, nie robić 
tamtego, a ja się temu podporządkowuję. To odmiana przemocy. A gdy buntuję się 
przeciw społeczeństwu, to również rodzaj przemocy (buntuję się w takim sensie, 
że nie akceptuję wartości przez nie ustanowionych). Buntuję się przeciw niemu a 
następnie tworzę moje własne wartości, które stają się wzorcem – i wzorzec ten 
zostaje narzucony innym albo mnie samemu, co prowadzi do kolejnej formy 
przemocy. W ten sposób prowadzę życie. Tak jest: stosuję przemoc. Co teraz 
powinienem zrobić?
Rozmówca: Po pierwsze powinien Pan spytać siebie, dlaczego nie chce dłużej 
używać przemocy.
Krishnamurti: Bo widzę, co uczyniła ona z istniejącym obecnie światem: wojny na 
zewnątrz, konflikt wewnątrz, konflikt w związkach. Obiektywnie widzę toczącą się 
wewnątrz bitwę i mówię „Na pewno musi istnieć inny sposób życia.”
Rozmówca: Dlaczego nie odpowiada Panu ta sytuacja?
Krishnamurti: Jest bardzo destrukcyjna.
Rozmówca: Oznacza to, że sam Pan nadał już najwyższą wartość miłości.
Krishnamurti: Nie nadaję wartości niczemu. Jedynie obserwuję.
Rozmówca: Jeśli coś Panu nie odpowiada, to nadaje Pan wartość.
Krishnamurti: Nie robię tego, obserwuję. Zauważam, że wojna jest destrukcyjna.
Rozmówca: Cóż jest z nią nie tak?
Krishnamurti: Nie mówię, że jest dobra lub zła.
Rozmówca: To dlaczego chce Pan to zmienić?
Krishnamurti: Chcę to zmienić, bo mój syn zginął na wojnie i pytam „Czy nie ma 
sposobu życia bez zabijania się nawzajem?”
Rozmówca: A więc wszystko, co pragnie Pan zrobić, to eksperyment z innym 
sposobem życia, potem porównanie nowego sposobu z tym, który funkcjonuje 
obecnie.
Krishnamurti: Nie, proszę Pana. Nie porównuję. Wyjaśniałem to wszystko. Widzę, 
że mój syn zginął na wojnie i mówię „Czy nie istnieje inny sposób życia?” Chcę 
odkryć czy można żyć tak, aby przemoc nie była obecna.
Rozmówca: Jednak zakładając...
Krishnamurti: Żadnych założeń, proszę Pana. Mój syn zginął na wojnie i chcę 
odkryć sposób życia, w jakim inni synowie nie będą zabijani.
Rozmówca: Więc to, czego Pan chce, to któraś z dwu możliwości.
Krishnamurti: Jest tuzin możliwości.
Rozmówca: Pańskie pragnienie odnalezienia innego sposobu życia jest tak wielkie, 
że chce Pan jakiś zastosować – cokolwiek to będzie. Chce Pan poeksperymentować z 
nim i porównać go.
Krishnamurti: Nie, proszę Pana, obawiam się, że kładzie Pan nacisk na coś, czego 
nie wyjaśniłem.
Albo akceptujemy istniejący obecnie sposób życia, z przemocą i całą resztą, albo 
mówimy, że musi istnieć inny, jaki ludzka inteligencja potrafi odnaleźć, w 
którym nie ma przemocy. To wszystko. I stwierdzamy, że przemoc będzie istnieć 
tak długo, jak długo porównywanie, tłumienie, dostosowywanie się, uczenie się 
wzorca jest sposobem na życie. Jest w tym konflikt a dzięki niemu przemoc.
Rozmówca: Dlaczego powstaje zamęt? Czy nie tworzy się on wokół ‘ja’?
Krishnamurti: Dojdziemy do tego, proszę Pana.
Rozmówca: Sprawa, jaka kryje się za przemocą, korzenie, istota przemocy to fakt 
oddziaływania. Na skutek faktu, że sami istniejemy, oddziałujemy na resztę 
istnienia. Jestem tu. Poprzez oddychanie powietrzem wpływam na istnienie w nim. 
Tak więc twierdzę, że istotą przemocy jest fakt oddziaływania właściwy 
istnieniu. Gdy wpływ jest dysonansem, dysharmonią, nazywamy to przemocą. Jeżeli 
jednak dokonamy tego harmonijnie, to jest to druga strona przemocy – lecz ciągle 
zachodzi oddziaływanie. ‘Oddziałuje się przeciwko’, co jest przemocą, lub 
odwrotnie oddziałuje się zgodnie.
Krishnamurti: Proszę Pana, czy mogę o coś zapytać? Czy jest Pan zainteresowany 
przemocą? Czy przemoc Pana dotyczy? Czy jest Pan zainteresowany przemocą w sobie 
i w świecie w tym sensie, że czuje Pan „Nie mogę żyć w ten sposób ?”
Rozmówca: Gdy buntujemy się przeciw przemocy stwarzamy problem, bo bunt to 
przemoc.
Krishnamurti: Rozumiem, proszę Pana, ale w jaki sposób będziemy ten temat 
kontynuować?
Rozmówca: Nie zgadzam się ze społeczeństwem. Bunt przeciw ideom – pieniądzom, 
efektywności i innym – to moja odmiana przemocy.
Krishnamurti: Tak, rozumiem. Dlatego bunt przeciw obecnej kulturze, edukacji 
itd., to przemoc.
Rozmówca: To jest to, o czym chcę się dowiedzieć.
Krishnamurti: Również pragnę dowiedzieć się na ten temat. Przyjrzyjmy się temu.
Rozmówca: Jeśli mam problem z jakąś osobą, mogę go zrozumieć znacznie 
dokładniej. Jeżeli kogoś nienawidzę, znam to, reaguję przeciw temu. Ale to 
niemożliwe w społeczeństwie.
Krishnamurti: Rozpatrzmy to, proszę. Buntuję się przeciw obecnej strukturze 
moralnej społeczeństwa. Zdaję sobie sprawę, że zwyczajny bunt przeciw niej, bez 
odkrycia, czym jest prawdziwa moralność, to przemoc. Czym jest prawdziwa 
moralność? Dopóki tego nie odkryję i nie przeżyję, dopóty bunt przeciw 
strukturze moralności społecznej ma bardzo małe znaczenie.
Rozmówca: Nie może Pan poznać przemocy, gdy nie żyje Pan z nią.
Krishnamurti: O! Czy twierdzi Pan, że muszę żyć z przemocą zanim będę mógł 
zrozumieć coś innego?
Rozmówca: Mówił Pan, że, aby zrozumieć prawdziwą moralność, trzeba ją przeżyć. 
Musi Pan żyć z przemocą, aby zobaczyć, czym jest miłość.
Krishnamurti: Gdy mówi Pan, że muszę żyć w ten sposób, narzuca mi już ideę, 
tego, co Pan uważa za miłość.
Rozmówca: To powtórzenie Pańskich słów.
Krishnamurti: Proszę Pana, oto moralność społeczna, przeciw której się buntuję, 
bo widzę, jak jest absurdalna. Czym jest prawdziwa moralność, w jakiej nie ma 
przemocy?
Rozmówca: Czy prawdziwa moralność to nie kontrolowanie przemocy? Chyba we 
wszystkich istnieje przemoc, ludzie – tak zwane istoty najwyższe – kontrolują 
ją, w naturze jest ona zawsze obecna – czy jako burza z piorunami czy dzikie 
zwierzę zabijające inne albo umierające drzewo, przemoc jest wszędzie.
Krishnamurti: Mogą istnieć wyższe odmiany przemocy, subtelniejsze, słabsze i 
mamy brutalne jej formy. Całość życia to przemoc, mała i duża. Jeżeli chce się 
odkryć, czy można wydostać się poza tę całą jej strukturę, trzeba w to wejść. 
Oto, co próbujemy zrobić.
Rozmówca: Przepraszam, co Pan rozumie przez ‘wejście w to’?
Krishnamurti: Przez ‘wejście w to’ rozumiem po pierwsze oglądanie, badanie 
‘tego, co jest’. By badać potrzeba wolności od wszelkich wniosków, od wszelkich 
uprzedzeń. Patrzę wtedy, z tą wolnością, na problem przemocy. Oto ‘wchodzenie’.
Rozmówca: Czy coś się wtedy dzieje?
Krishnamurti: Nie, nic się nie dzieje.
Rozmówczyni: Zauważam, że moją reakcją na wojnę jest „Nie chcę walczyć”... 
Jednak stwierdzam, że to, co robię polega na próbie trzymania się z dala, życia 
w innym kraju albo unikania ludzi, którzy mi nie odpowiadają. Po prostu trzymam 
się z dala od społeczeństwa amerykańskiego.
Krishnamurti: Mówi Pani „Nie organizuję demonstracji ani protestów, ale nie 
mieszkam w kraju, gdzie obecne jest to, co mi nie odpowiada. Trzymam się z dala 
od ludzi, których nie lubię.” Wszystko to jest odmianą przemocy. Proszę, 
poświęćmy temu trochę uwagi. Użyjmy naszych umysłów by zrozumieć to zagadnienie. 
Co ma zrobić człowiek, który widzi cały wzór zachowań politycznych, religijnych 
i ekonomicznych, z jakim w mniejszym czy większym stopniu wiąże się przemoc, 
który czuje się schwytany w pułapkę, jaką sam stworzył?
Rozmówca: Czy mogę zasugerować, że nie ma przemocy, lecz myślenie ją tworzy.
Krishnamurti: O! Zabijam kogoś i myślę o tym, dlatego jest to przemoc. Nie, 
proszę Pana, czyż nie bawimy się słowami? Czy nie moglibyśmy wejść w to trochę 
bardziej? Zobaczyliśmy, że kiedykolwiek narzucam sobie coś, psychologicznie, 
ideę lub wniosek, rodzi to przemoc. (Zajmiemy się tym za chwilę.) Jestem okrutny 
– rozumiem to werbalnie i odczuwam. Wymuszam na tym, że „Nie wolno mi”, i 
uświadamiam sobie, że to rodzaj przemocy. Co mam uczynić z tym odczuciem 
okrucieństwa bez narzucania mu czegoś innego? Czy mogę je zrozumieć bez 
tłumienia go, bez uciekania od niego, bez żadnego rodzaju uników czy udawania? 
Oto fakt – jestem okrutny. Oto mój problem i żadna ilość wyjaśnień, mówienia 
„powinieneś, nie powinieneś” nie rozwiąże go. Oto kwestia, która mnie dotyka i 
pragnę ją rozstrzygnąć, bo widzę, że może istnieć inny sposób życia. Więc mówię 
sobie „Jak mogę uwolnić się od tego okrucieństwa bez konfliktu”, ponieważ w 
chwili, gdy rozpoczynam konflikt by pozbyć się okrucieństwa, już wniosłem 
przemoc w swą istotę. Więc najpierw muszę mieć pełną jasność, co oznacza 
konflikt. Jeżeli istnieje jakiś konflikt w odniesieniu do okrucieństwa – od 
którego chcę się uwolnić – z niego właśnie rodzi się przemoc. Jak mam się 
uwolnić od okrucieństwa bez konfliktu?
Rozmówca: Zaakceptować je.
Krishnamurti: Zastanawiam się, co rozumiemy przez akceptację swego okrucieństwa. 
Oto ono! Nie akceptuję ani nie odrzucam go. Co dobrego wynika ze stwierdzenia 
‘zaakceptuj to’? Faktem jest, że mam brązową skórę – tak jest. Dlaczego mam to 
akceptować lub odrzucać? Faktem jest, że jestem okrutny.
Rozmówca: Jeżeli widzę, że jestem okrutny, to akceptuję, rozumiem to – ale też 
boję się działać w okrutny sposób i to podtrzymywać.
Krishnamurti: Tak. Powiedziałem „Jestem okrutny.” Ani tego nie akceptuję ani nie 
odrzucam. To fakt, a oto kolejny fakt, że, kiedy następuje konflikt mający 
usunąć okrucieństwo, pojawia się przemoc. Muszę więc mieć do czynienia z tymi 
dwoma sprawami. Przemoc, okrucieństwo i pozbycie się ich bez wysiłku. Co mam 
zrobić? Całe moje życie to szamotanina i walka.
Rozmówca: Kwestią nie jest przemoc, ale tworzenie wyobrażenia.
Krishnamurti: Wyobrażenie zostaje narzucone ‘temu, co jest’ – zgoda?
Rozmówca: Pochodzi ono z nieznajomości swej prawdziwej istoty.
Krishnamurti: Nie do końca wiem, co rozumie Pan przez ‘prawdziwą istotę’.
Rozmówca: Rozumiem przez to, że nie jest się oddzielonym od świata, że jest się 
światem, a dlatego odpowiada się za przemoc obecną wokół.
Krishnamurti: Tak. Powiedział Pan, że prawdziwa istota to rozpoznanie, że jesteś 
światem i świat jest tobą, a okrucieństwo i przemoc nie są czymś innym, tylko 
częścią jedności. Czy to miał Pan na myśli?
Rozmówca: Nie. Rolę ignorancji.
Krishnamurti: A więc mówi Pan, że istnieje prawdziwe ja i jego nieznajomość? 
Obecne są dwa stany, prawdziwa istota i ukrywanie jej pod ignorancją. Dlaczego? 
To stara teoria indyjska. Skąd Pan wie, że istnieje prawdziwa istota schowana 
pod iluzją i ignorancją?
Rozmówca: Jeżeli zdamy sobie sprawę, że problemy, jakie mamy, istnieją w 
kategoriach przeciwieństw, to wszelkie problemy znikną.
Krishnamurti: Wszystko, co trzeba zrobić to nie myśleć przeciwieństwami. Czy tak 
robimy, czy to jedynie idea?
Rozmówca: Proszę Pana, czyż dualność nie jest właściwością myśli?
Krishnamurti: Doszliśmy do jakiegoś miejsca i odchodzimy od niego. Wiem, że 
jestem okrutny – z różnych przyczyn psychologicznych. Oto fakt. Jak mam się 
uwolnić bez wysiłku?
Rozmówca: Co ma Pan na myśli mówiąc ‘bez wysiłku’?
Krishnamurti: Wyjaśniałem, co rozumiem przez wysiłek. Jeśli tłumię okrucieństwo, 
obecny jest wysiłek związany z odczuciem, że jest w tym sprzeczność: 
okrucieństwo i pragnienie by go nie było. Następuje konflikt pomiędzy ‘tym, co 
jest’ i ‘tym, co być powinno’.
Rozmówca: Jeżeli rzeczywiście na to spojrzę, nie mogę pozostać okrutny.
Krishnamurti: Pragnę odkryć, nie akceptować stwierdzenia. Pragnę odkryć, czy to 
w ogóle możliwe by uwolnić się od okrucieństwa. Czy można się od niego uwolnić 
bez tłumienia, bez uciekania, prób pokonania go. Co mam zrobić?
Rozmówca: Jedyna rzecz do zrobienia to je wyrazić.
Krishnamurti: By je wyrazić muszę pozwolić mu wyjść, pozwolić aby się ukazało – 
nie w sensie stania się bardziej okrutnym. Dlaczego nie pozwalam mu wyjść? 
Przede wszystkim boję się tego. Nie wiem, czy przez pozwolenie na taką 
ekspresję, nie stanę się bardziej okrutny. A jeśli je wyrażę, to czy jestem w 
stanie je zrozumieć? Czy umiem popatrzeć na nie z wielką starannością, co znaczy 
uważnie? Mogę to zrobić tylko, jeśli moja energia, zainteresowanie i pragnienie 
zbiegają się w chwili ekspresji. W takim momencie potrzebuję pilnego pragnienia 
by zrozumieć, potrzebuję umysłu bez żadnych zniekształceń. Potrzebuję olbrzymiej 
energii by patrzeć. I te trzy rzeczy muszą mieć miejsce jednocześnie dokładnie w 
chwili ekspresji. Co oznacza, że jestem wystarczająco wrażliwy i wolny, ażeby 
dysponować taką energią witalną, intencją i uważnością. Skąd wezmę tę intensywną 
uważność? Jak do niej dotrę?
Rozmówca: Jeżeli doszliśmy do tego momentu desperackiego pragnienia zrozumienia, 
to tę uważność mamy.
Krishnamurti: Rozumiem. Pytam jedynie „Czy to możliwe by być uważnym?” 
Poczekajcie, zobaczcie, co z tego wynika, zobaczcie, co się z tym wiąże. Nie 
nadawajcie znaczeń, nie układajcie nowych zbiorów słów. Jestem tu. Nie wiem, co 
znaczy uważność. Prawdopodobnie nigdy nie poświęciłem niczemu uwagi, bo przez 
większość mojego życia jestem nieuważny. Nagle przychodzisz i mówisz „Patrz, 
bądź uważny wobec przemocy”, a ja odpowiadam „Będę” – ale co to znaczy? Jak mam 
sprowadzić ten stan uważności? Czy jest na to metoda? Jeśli istnieje metoda i 
mogę praktykować uważność, zajmie to czas. A w tym czasie pozostaję nieuważny i 
dzięki temu powoduję dalsze zniszczenia. Więc to wszystko musi nastąpić 
natychmiast!
Jestem okrutny. Nie będę tłumił, nie będę uciekał, co nie oznacza, że jestem 
zdeterminowany nie uciekać, co nie oznacza, że zdecydowałem nie tłumić tego. 
Lecz widzę i rozumiem dzięki inteligencji, że tłumienie, kontrola, ucieczka, nie 
rozwiązują problemu, dlatego odkładam je na bok. Teraz dysponuję inteligencją, 
jaka zaistniała przez zrozumienie daremności tłumienia, ucieczki, prób 
pokonania. Dzięki tej inteligencji badam, przyglądam się okrucieństwu. 
Uświadamiam sobie, że, aby na nie patrzeć, potrzeba wielkiej uważności a, aby 
nią dysponować, muszę bardzo uważać na mą nieuważność. Co to znaczy? Jeżeli 
praktykuję uważność, staje się to mechaniczne, głupie i bez znaczenia, ale jeśli 
zauważę lub uświadomię sobie brak uwagi, to zaczynam odkrywać, jak powstaje 
uważność. Dlaczego jestem nieuważny wobec uczuć innych ludzi, wobec sposobu, w 
jaki się wyrażam, w jaki jem, wobec tego, co ludzie mówią i robią? Poprzez 
zrozumienie stanu negatywnego powinienem dojść do pozytywnego, czyli uważności. 
Tak więc badam, próbuję zrozumieć, skąd bierze się nieuważność.
To bardzo poważne zagadnienie, bo cały świat płonie. Skoro jestem częścią tego 
świata a świat jest mną, muszę położyć kres temu pożarowi. Więc ugrzęźliśmy z 
tym problemem. Ponieważ to brak uważności wywołuje cały ten chaos w świecie. 
Widać tu osobliwość faktu, że nieuważność jest negacją – brak uwagi, brak ‘bycia 
tutaj’ w tej chwili. Jak można uświadomić sobie w pełni swą nieuważność, ażeby 
stała się uważnością? Jak mam być całkowicie, natychmiast, świadom, z wielką 
energią, okrucieństwa we mnie, ażeby nie istniały tarcia, sprzeczności, aby 
powstała całość, jedność? Jak to spowodować? Powiedzieliśmy, że to możliwe 
jedynie, gdy obecna jest zupełna uważność, a nie istnieje ona, bo nasze życie to 
marnowanie energii w nieuważności.
Saanen, Szwajcaria, 3 sierpnia 1969