Anne Rice

Sługa Kości

Servant of the Bones
Przekład: Maciejka Mazan
Wydanie oryginalne: – 1996
Wydanie polskie: – 2000
Ta książka dedykowana jest BOGU
Psalm 137
Nad rzekami Babilonu -
tam myśmy siedzieli i płakali,
kiedyśmy wspominali Syjon.
Na topolach tamtej krainy
zawiesiliśmy nasze harfy.
Bo tam żądali pieśni od nas ci,
którzy nas uprowadzili,
pieśni radości ci, którzy nas uciskali:
„Zaśpiewajcie nam
jakąś z pieśni syjońskich!”
Jakże możemy śpiewać
pieśń Pańską
w obcej krainie?
Jeruzalem, jeśli zapomnę o tobie,
niech uschnie moja prawica!
Niech język mi przyschnie do podniebienia,
jeśli nie będę pamiętał o tobie,
jeśli nie postawię Jeruzalem
ponad największą moją radość.
Przypomnij, Panie, synom Edonu,
dzień Jeruzalem, kiedy oni mówili:
„Burzcie, burzcie -
aż do jej fundamentów!”
Córo Babilonu, niszczycielko,
szczęśliwy, kto ci odpłaci
za zło, jakie nam wyrządziłaś!
Szczęśliwy, kto schwyci i rozbije o skałę twoje 
dzieci*
Wstęp
Zamordowana. Czarne były jej włosy, tak jak i oczy.
Popełniono je na Fifth Avenue, morderstwo, w pięknym sklepie z ubraniami, 
pomiędzy 
ludźmi. Histeria, kiedy upadła... być może.
Ujrzałem to w ciszy na ekranie telewizora. Estera. Znałem ją. Tak, Estera 
Belkin. Była 
moją studentką. Estera. Bogata i miła oku.
Jej ojciec. Główny kapłan tej ogólnoświatowej Świątyni. Banały rodem z New Age, 
koszulki z hasłami. I proszę: Belkinowie posiadają fortunę, jakiej pragnąłby i o 
jakiej 
marzyłby każdy śmiertelnik, a oto Estera, słodka Estera, dziewczyna podobna 
kwiatu, zawsze 
tak płochliwie zadająca pytania – nie żyje.
W dzienniku, „wiadomościach na żywo”, ujrzałem jej śmierć. Czytałem książkę, nie 
darząc jej uwagą. Telewizor pracował niemo, plącząc ze sobą gwiazdy filmu i 
wojnę. Rzucał 
jaskrawe refleksy na ściany pokoju. Milczące fajerwerki, nieoglądane przez 
nikogo. 
Wróciłem do lektury, kiedy już umarła „na żywo”.
W dniach, które nastąpiły potem, od czasu do czasu wracałem do niej myślą. Po 
jej 
śmierci doszło do innych strasznych wydarzeń, związanych z jej ojcem i tym 
elektronicznym 
Kościołem. Znowu rozlano krew.
Nie znałem jej ojca. Jego wyznawcy to proch z ulicy.
Ale dobrze pamiętałem Esterę. Chciała wiedzieć wszystko, jedna z tych pokornych, 
zawsze uważnych i słodkich, tak bardzo słodkich... Pamiętałem ją. Pewnie. Cóż za 
ironia, 
zabójstwo tej gołębicy, a potem upadek fałszywych nauk jej ojca.
Nigdy nie siliłem się, by zrozumieć owo zdarzenie.
Zapomniałem o niej. Zapomniałem, że ją zamordowano. Zapomniałem o jej ojcu. 
Chyba 
zapomniałem, że w ogóle istniała.
Wiadomości, wiadomości, ciągle wiadomości.
Nadeszła pora, by na jakiś czas zarzucić nauczanie.
Wycofałem się z życia, by napisać książkę. Wyjechałem w góry, wyjechałem w 
wieczne 
śniegi. Nie odmówiłem nawet jednej modlitwy za duszę Estery Belkin, ale jestem 
historykiem, nie kapłanem.
W górach dowiedziałem się o wszystkim. Jej śmierć poszła za mną, prawdziwa i 
brzemienna znaczeniem.
CZĘŚĆ I
Kości niedoli
Złote są kości niedoli.
Gdzie podzieje się ich blask.
Sięgnąć może do wnętrza,
Drążyć brzask.
Płaczący ojcowie, z którymi piliśmy,
i mleko matki, i finalny smród.
Możemy marzyć, lecz nie myśleć.
Złote kości u twych stóp.
Złoto, srebro, jedwab, miedź.
Niedola to woda wstrząśnięta z mlekiem.
Atak serca, zabójca, rak.
Kto by pomyślał, że kości tańczą tak.
Złote są kości niedoli.
Szkielet tuli szkielet.
Słowa duchów są nieznane.
Uczymy się ignorancji.
Stan Rice, „Piękne jagniątko”, 1975
1.
Oto historia Azriela, tak jak mi ją opowiedział, gdy poprosił, bym stał się 
świadkiem i 
kronikarzem jego słów. Nazywajcie mnie Jonatanem, tak jak on. To imię wybrał 
owej nocy, 
kiedy pojawił się w otwartych drzwiach i uratował mi życie.
Pewne jest, że gdyby nie przyszedł w poszukiwaniu skryby, umarłbym przed świtem.
Pozwolę sobie wyjaśnić, że jestem powszechnie znany w środowisku historyków, 
archeologów, badaczy kultury sumeryjskiej. A Jonatan w rzeczy samej jest jednym 
z 
nadanych mi imion, choć nie znajdziecie go na okładkach książek, które studenci 
czytają z 
konieczności lub przez zamiłowanie do tajemnic historii starożytnej, równie 
wielkie jak moje.
Azriel był tego świadom – iż jestem naukowcem, nauczycielem – kiedy przyszedł.
Jonatan to poufałe imię, na które obaj się zgodziliśmy. Wybrał je spośród trzech 
imion, 
widniejących na notkach o prawach autorskich do moich książek. A ja na nie 
zareagowałem. I 
stało się dla niego moim właściwym imieniem, przez te wszystkie godziny, kiedy 
opowiadał 
swoją historię – historię, jakiej nigdy nie opublikowałbym pod swoim prawdziwym 
profesorskim nazwiskiem, ponieważ doskonale zdaję sobie sprawę, podobnie jak i 
on, że nikt 
nie zaakceptowałby takiej opowieści pomiędzy moimi pracami.
Zatem jestem Jonatanem; jestem skrybą. Opowiadam tę historię tak, jak przekazał 
mi ją 
Azriel. Jest mu obojętne, jakim się nazwę imieniem. Liczy się jedynie, że ktoś 
spisał to, co 
miał do powiedzenia. Księga Azriela została podyktowana Jonatanowi.
W istocie wiedział, kim jestem. Znał wszystkie moje prace i przed pojawieniem 
się u 
mnie zadał sobie trud ich mozolnego przeczytania. Znał moją akademicką pozycję i 
coś w 
moim stylu i poglądach zdołało go ująć. Być może miłe wydało mu się to, iż 
osiągnąłem 
szacowny wiek sześćdziesięciu pięciu lat i nadal piszę i pracuję dniami i nocami 
niczym 
młodzik, daleki od myśli o odejściu na emeryturę, choć czasem muszę uciec z 
uczelni, w 
której wykładam.
A więc to nie przypadek kazał mu się wspinać na strome zbocza porośniętych 
lasami gór, 
w śniegu, pieszo, ze zwiniętą gazetą jako jedynym bagażem. Jego wysoką sylwetkę 
otulała 
gruba opończa czarnych kędzierzawych włosów, sięgających mu daleko za ramiona – 
prawdziwie zacny przyodziewek, chroniący głowę i kark – a także jeden z tych 
dwurzędowych i powiewających zimowych płaszczy, które jedynie ludzie słusznego 
wzrostu i 
romantycznego serca potrafią nosić z pewnością siebie lub czarującą 
nonszalancją.
Przy blasku ognia wydał mi się zrazu szlachetnym młodzieńcem, o wielkich 
czarnych 
oczach i grubych wyraźnych brwiach, nosie krótkim i szerokim i wydatnych wargach 
cherubina; jego włosy znaczyły płatki śniegu, a wiatr wydymał mu płaszcz i 
szarpał nim z 
furkotem; jego podmuch wdarł się do wnętrza domostwa i rozrzucił na wszystkie 
strony 
cenne dokumenty.
Aż nagle płaszcz stał się dla niego zbyt obszerny. Powierzchowność mojego gościa 
zmieniła się zupełnie, dopasowała się do zdjęcia w gazecie, którą ze sobą 
przyniósł.
Był to cud, który zobaczyłem najpierw, zanim dowiedziałem się, kim jest, a 
także, że 
będę żyć, że gorączka spadła.
Musicie zrozumieć, że nie jestem szalony ani nawet ekscentryczny, a także, że 
nigdy nie 
miałem skłonności autodestrukcyjnych. Nie wyjechałem w góry, żeby umrzeć. Wydało 
mi się 
dobrym pomysłem poszukać absolutnego odosobnienia w moim domu na północy, 
niepołączonym ze światem telefonem, faksem, telewizją ani elektrycznością. 
Musiałem 
dokończyć książkę, którą zajmowałem się już od dziesięciu lat, i chciałem tego 
dokonać 
właśnie na owym dobrowolnym wygnaniu.
Dom należy do mnie i w owym czasie był dobrze zaopatrzony w mnóstwo wody pitnej, 
oleju i nafty do lamp, skrzynie pełne świec, a także baterie wszelkich możliwych 
rodzajów: 
do małego magnetofonu, z którego zwykłem korzystać, jak również do roboczych 
laptopów; 
na cały okres pobytu miałem też szopę pełną suszonej dębiny.
W metalowej skrzynce przeniosłem niezbędne lekarstwa. Zaopatrzyłem się w proste 
pożywienie, które gotowałem na ogniu w kominku: ryż, suszoną kukurydzę, mnóstwo 
puszek 
z niesolonym bulionem oraz parę baryłek z jabłkami, dzięki którym powinienem 
przetrwać 
zimę. Przywiozłem również parę worków słodkich ziemniaków, ponieważ odkryłem, iż 
mogę 
zawinąć je w folię i upiec w węglu i dębinie na kominku.
Podobał mi się soczyście pomarańczowy kolor słodkich ziemniaków. Spieszę z 
wyjaśnieniem, iż nie byłem szczególnie dumny z tej diety i nie chciałem napisać 
o niej 
artykułu do gazety. Jestem po prostu zmęczony obfitym jedzeniem; zmęczony 
modnymi 
restauracjami Nowego Jorku, wystawnymi przyjęciami z bufetem, a nawet nierzadko 
wspaniałymi posiłkami, na jakie zapraszają mnie koledzy. Staram się to 
wytłumaczyć. 
Pragnąłem pokrzepienia dla ciała i umysłu.
Przywiozłem z sobą wszystko, czego mi było potrzeba, by móc w spokoju pisać. Nie 
było 
w tym nic szczególnego.
Mieszkanie i tak już wypełniały książki; stare drewniane ściany stodoły zostały 
ocieplone 
i zabudowane półkami aż po sufit. Trzymałem tu duplikaty każdego istotnego 
tekstu, z 
jakiego korzystałem w domu, a także te nieliczne tomiki poezji, które czytywałem 
bez końca 
ze względu na uniesienie, jakie mi dawały.
Komputery, małe i potężne ponad wszelkie zrozumienie, jakim kiedykolwiek mógłbym 
ogarnąć owe twarde dyski, bajty, megabajty pamięci bądź czterysta osiemdziesiąt 
sześć 
chipów, sprowadziłem tu już wcześniej, wraz z nieprawdopodobnie obfitym zapasem 
dyskietek, na których miałbym zapisywać pracę lub robić jej kopię zapasowe.
Prawda wygląda tak, że przeważnie piszę ręcznie w dużych żółtych notesach. Mam 
kartony pełne długopisów, z gatunku tych bardzo cienkich, z czarnym wkładem.
Wszystko zapowiadało się wspaniale.
W tym miejscu powinienem zaznaczyć, że świat, kiedy go porzuciłem, wydawał się 
jeszcze bardziej szalony niż zazwyczaj.
Dzienniki były pełne wieści o sprawie makabrycznego morderstwa na zachodnim 
wybrzeżu, mającym coś wspólnego ze znanym sportowcem oskarżonym o poderżnięcie 
gardła swojej żonie; ta sensacja zelektryzowała bez reszty wszystkie talk-show, 
dzienniki i 
nawet ten miałki, naiwny i infantylny łącznik ze światem, który nazywa się „R 
jak 
Rozrywka”.
Budynek rządowy w Oklahoma City został wysadzony w powietrze – i nie przez 
obcych 
terrorystów, jak uważano, lecz przez naszych rodaków, członków milicji 
obywatelskiej, za 
jakich się mają, którzy na wzór hipisów z zamierzchłych czasów uznali nasz rząd 
za 
niebezpiecznego wroga. Ale podczas gdy hipisi i uczestnicy protestów przeciwko 
wojnie 
wietnamskiej ograniczali się do leżenia na torach i wspólnego śpiewania, ci 
świeżo upieczeni 
działacze – z głowami pełnymi rojeń o nadchodzącej zagładzie – odebrali życie 
innym 
Amerykanom. Setkom Amerykanów.
Za granicą toczyły się walki, które zaczęły przypominać prawdziwe igrzyska. Nie 
było 
ani jednego dnia bez wzmianki o okrucieństwach popełnianych przez Bośniaków i 
Serbów na 
Bałkanach – w regionie, który od wieków był areną działań wojennych, toczonych z 
tego czy 
innego powodu. Straciłem rozeznanie, kto był tu muzułmaninem, chrześcijaninem, 
rosyjskim 
sprzymierzeńcem czy przyjacielem. Dla amerykańskich telewidzów Sarajewo już od 
lat było 
dobrze znaną nazwą. Na jego ulicach codziennie umierali ludzie, nie wyłączając 
tych, którzy 
nazywali się orędownikami pokoju ONZ.
W krajach Afryki ludzie cierpieli głód w wyniku wojen domowych lub nędzy. Widok 
wychudzonych małych Murzyniątek ze wzdętymi brzuszkami i twarzami oblepionymi 
przez 
muchy stał się równie zwyczajny jak reklama piwa.
Żydzi i Arabowie walczyli na ulicach Jerozolimy. Wybuchały bomby; żołnierze 
strzelali 
do uczestników protestów, a terroryści mordowali niewinnych ludzi, by udowodnić, 
że nie 
żartują.
Na Ukrainie ostatni zwolennicy upadłego Związku Radzieckiego wszczęli walki z 
narodem górali, którzy nigdy nie poddali się obcym naciskom. Ludzie umierali na 
śniegu i 
mrozie za sprawy, których właściwie nie sposób było wyjaśnić.
W sumie w dziesiątkach miejsc gorzały punkty zapalne, pełne walk, śmierci, 
dziennikarzy, podczas gdy rządy wszystkich państw na próżno starały się je 
ugasić bez 
używania przemocy. Ta dekada była orgią przemocy.
A potem śmierć Estery Belkin, po niej zaś skandal ze Świątynią Umysłu. W jej 
filiach od 
New Jersey po Libię znaleziono istny skład śmiercionośnej broni. W szpitalach 
Świątyni 
utworzono magazyny materiałów wybuchowych i trujących gazów. Wielki przywódca 
tego 
popularnego międzynarodowego Kościoła – Gregory Belkin – był szaleńcem.
Przed jego pojawieniem się znaliśmy trzech innych obłąkańców z wielkimi 
zamierzeniami, lecz mniejszymi możliwościami. Jim Jones popełnił wraz ze swoją 
Świątynią 
Ludu zbiorowe samobójstwo w dżunglach Gujany; David Koresh, uważający się za 
wcielenie 
Chrystusa, zginął od kul i ognia na dziedzińcu Waco w Teksasie.
Ostatnio pewien japoński religijny przywódca został oskarżony o zabijanie 
niewinnych 
ludzi w metrze.
Członkowie Kościoła o wdzięcznym mianie Świątyni Solaire nie tak dawno popełnili 
zbiorowe samobójstwo jednocześnie w trzech różnych miejscach w Szwajcarii i 
Kanadzie.
Gospodarz popularnego programu dał publiczności wskazówki, jak zamordować 
prezydenta Stanów Zjednoczonych.
Śmiercionośny wirus zaatakował niedawno z furią pewien afrykański kraj, a potem 
zanikł, przypomniawszy wszystkim myślącym ludziom o znanej od dawna obsesji: 
zbliżającym się końcu świata. Najwyraźniej istniały więcej niż trzy mutacje 
wirusa, a wiele 
innych, równie niebezpiecznych, czai się jeszcze w dżunglach.
Codziennie w wiadomościach i rozmowach światowców spotykamy się z setkami równie 
surrealistycznych opowieści.
A więc uciekłem od tego, podobnie jak od wszystkiego innego. Uciekłem w 
samotność, 
w śnieżną biel, brutalną obojętność niebosiężnych drzew i okruchy zimowych 
gwiazd.
Mój jeep przewiózł mnie przez „lasy Skórzanej Pończochy”, jak jeszcze czasami 
się je 
nazywa na cześć Jamesa Fenimore’a Coopera, bym mógł zamknąć się na zimę w swojej 
twierdzy. W samochodzie jest telefon, przez który można przy pewnej dozie 
samozaparcia 
skontaktować się ze światem zewnętrznym. Zamierzałem go przenieść, ale prawda 
wygląda 
tak, iż nie jestem zbyt zręczny i nie potrafiłem wyjąć tego urządzenia, nie 
uszkadzając 
samochodu.
Zatem rozumiecie już, że nie jestem głupcem, a jedynie naukowcem. Miałem plan. 
Byłem 
przygotowany na nadejście obfitych śnieżyc i wichur, wyjących w metalowym 
kominie nad 
centralnym paleniskiem. Zapach książek, dymu z dębiny, śnieg prószący od czasu 
do czasu w 
kominek oto rzeczy, które kocham i których czasem potrzebuję i przez wiele zim 
mój dom 
dawał mi dokładnie to, o co prosiłem.
Ta noc zaczęła się jak każda inna. Gorączka wzięła mnie zupełnie z zaskoczenia i 
pamiętam, jak rozpaliłem potężny ogień na okrągłym palenisku, ponieważ nie 
chciałem do 
niego dokładać. Nie wiem, kiedy wypiłem całą wodę stojącą w pobliżu łóżka. Nie 
mogłem 
być wówczas w pełni przytomny. Przypominam sobie, że podszedłem do drzwi, 
odciągnąłem 
zasuwę i nie potrafiłem jej zasunąć z powrotem; tyle potrafię odnaleźć w 
pamięci. 
Prawdopodobnie chciałem dostać się do jeepa.
Zamknięcie zasuwy okazało się po prostu niemożliwe. Przez długi czas leżałem w 
śniegu, 
po czym wczołgałem się do domu, uchodząc z paszczy zimy. Przynajmniej tak to 
wyglądało.
Pamiętam to wszystko, ponieważ przypominam sobie, iż poczułem, że znajduję się w 
wielkim niebezpieczeństwie. Długa podróż powrotna do łóżka i ciepła ognia 
wyczerpała mnie 
do cna. Pod stertą wełnianych koców i kołder znalazłem schronienie przed 
porywistym 
wichrem, który wtargnął do wnętrza domu. I wiedziałem, że jeśli nie odzyskam 
jasności 
myśli, jeśli jakoś nie zdołam dojść do siebie, zima wkrótce przekroczy próg, by 
na zawsze 
uśpić ogień i zabrać mnie ze sobą.
Leżąc na plecach, przykryty kołdrami po brodę, pociłem się i drżałem na zmianę. 
Patrzyłem, jak płatki śniegu wirują pod belkami sufitu. Patrzyłem na płonącą 
stertę bierwion. 
Czułem swąd spalonego garnka, z którego wygotowała się zupa. Widziałem, jak 
śnieg 
zasypuje moje biurko.
Zamierzałem wstać, a potem zapadłem w sen. Śnił mi się jeden z tych głupich 
majaków, 
jakie sprowadza ze sobą gorączka. Wreszcie obudziłem się gwałtownie, poderwałem, 
upadłem na wznak i znowu zasnąłem. Świece już się wypaliły, ale ogień jeszcze 
nie wygasł, a 
śnieg zdążył zasypać cały pokój, pokryć grubą warstwą biurko, krzesło, może 
nawet i łóżko. 
Raz zlizałem śniegowe płatki z warg, tyle sobie przypominam, i smakowały mi, 
więc od 
czasu do czasu piłem roztopiony śnieg, który zgarniałem dłonią. Paliło mnie 
piekielne 
pragnienie. Lepiej było spać, niż je czuć.
Azriel pojawił się chyba około północy.
Czy wybrał tę godzinę, kierując się zamiłowaniem do mocnych efektów? Wprost 
przeciwnie. Już z daleka, idąc przez śnieg i wiatr, widział ogień na szczycie 
góry, iskry 
strzelające z komina i światło migoczące przez otwarte drzwi. Pospieszył ku tym 
drogowskazom.
Mój dom był jedynym gospodarstwem na tym terenie, a on o tym wiedział. 
Wywnioskował to z przypadkowych taktownych uwag tych wszystkich, którzy 
oficjalnie i 
delikatnie dawali mu do zrozumienia, iż przez najbliższe miesiące nie będzie ze 
mną 
kontaktu, że ukryłem się w swojej pustelni.
Ujrzałem go w chwili, kiedy stanął w drzwiach. Widziałem lśnienie gęstej fali 
czarnych 
kędzierzawych włosów oraz ogień w jego oczach. Widziałem siłę i zręczność, kiedy 
zamknął 
drzwi i zbliżył się do mnie.
Zdaje się, że powiedziałem:
– Umieram.
– Nie, nie umierasz, Jonatanie – odrzekł.
Natychmiast przyniósł butelkę wody i uniósł mi głowę. Piłem i piłem, i piła moja 
gorączka, a ja go błogosławiłem.
– To zwykła rzecz, Jonatanie – powiedział z prostotą.
Zapadłem w drzemkę, a on rozpalił ogień na nowo, zmiótł śnieg i przypominam 
sobie z 
wielką wyrazistością i zdumieniem, jak pozbierał zewsząd moje notatki, bardzo 
pieczołowicie, po czym ukląkł i rozłożył je przed ogniem, by wyschły i by można 
było z nich 
coś jeszcze uratować.
– To twoja praca, twoja cenna praca – odezwał się, kiedy spostrzegł, że na niego 
patrzę.
Zdjął obszerny, fałdzisty płaszcz. Został w koszuli z długimi rękawami, co 
oznaczało, że 
nic nam już nie grozi. Znów poczułem zapach gotującej się zupy, bulgoczący 
bulion z kury. 
Przyniósł mi go w glinianej misce – z tych rustykalnych, jakie wybrałem 
specjalnie do tego 
domu – i kazał mi wypić, a ja usłuchałem.
W istocie to dzięki wodzie i bulionowi powoli sprowadził mnie z powrotem. Do tej 
pory 
nie miałem na tyle przytomności umysłu, by wspomnieć o lekarstwach z białej 
apteczki. 
Obmył mi twarz zimną wodą.
Umył mnie całego, powoli i cierpliwie, obracając łagodnie moje ciało. Na łóżku 
rozesłał 
świeże prześcieradło.
– Bulion – powiedział. – Bulion, nie, musisz.
I woda. Nieustannie poił mnie wodą.
Czy wystarczy także dla niego, spytał. Niemal się roześmiałem.
– Oczywiście, mój przyjacielu, na Boga, bierz wszystko, czego chcesz.
Zaczął pić łapczywymi łykami i powiedział, że tylko tego mu potrzeba teraz, gdy 
Droga 
do Nieba znikła, a on pozostał sam.
– Nazywam się Azriel – powiedział, siadając przy mym łóżku. – Nazywają mnie 
Sługą 
Kości – ciągnął – lecz stałem się zbuntowanym duchem, rozgoryczonym i 
niepokornym.
Rozwinął gazetę, bym mógł na nią spojrzeć. Mój umysł nie był już tak zmącony. 
Siedziałem, podparty boskim dobrodziejstwem czystych poduszek. Wydawał mi się 
tak 
niepodobny do ducha, jak tylko może być niepodobny człowiek muskularny, 
tryskający 
życiem, z ciemnymi włosami na grzbietach dłoni i ramionach, co nadawało mu 
jeszcze 
bardziej witalny wygląd.
Ze strony słynnej gazety „Time” spoglądała na mnie twarz Gregory’ego Belkina. 
Gregory 
Belkin – ojciec Estery – założyciel Świątyni Umysłu. Człowiek, który mógłby 
skrzywdzić 
miliony osób.
– Zabiłem go – powiedział Azriel.
Odwróciłem się, żeby na niego spojrzeć, i wtedy po raz pierwszy ujrzałem cud.
Chciał, żebym go zobaczył. Uczynił go dla mnie.
Skurczył się, choć nieznacznie; splątana grzywa ciemnych kędziorów znikła. Miał 
teraz 
schludną fryzurę nowoczesnego biznesmena. Nawet jego obszerna koszula 
przekształciła się 
w godny pochwały i nieskazitelnie skrojony czarny garnitur, a on sam stał się... 
na moich 
oczach... stał się Gregorym Belkinem.
– Tak – odezwał się. – Tak wyglądałem w dniu, w którym dokonałem wyboru i na 
zawsze utraciłem moją moc, kiedy przybrałem prawdziwe ciało i prawdziwy wyraz 
cierpienia. Wyglądałem tak jak Gregory, kiedy go zastrzeliłem.
Zanim zdołałem wyrzec choć słowo, znowu się zmienił; jego głowa stała się 
masywniejsza, rysy – bardziej wyraziste, czoło szersze i bardziej wypukłe, a na 
miejsce 
zaciśniętych w linijkę ust Belkina pojawiły się wargi cherubina. Płonące oczy 
powiększyły się 
pod grubymi brwiami, które obniżały się przy uśmiechu, nadając i jemu, i 
intensywnemu 
spojrzeniu tajemniczy i uwodzicielski wyraz.
Uśmiech ten nie był wyrazem szczęścia. Nie było w nim wesołości ni słodyczy.
– Myślałem, że zawsze będę tak wyglądać – powiedział, podsuwając mi gazetę, bym 
się 
jej przyjrzał. – Myślałem, że umrę w tej postaci. – Westchnął. – Świątynia 
Umysłu legła w 
gruzach. Ludzie nie będą umierać. Kobiety i dzieci nie będą padać na ulicach, 
odetchnąwszy 
śmiercionośnym gazem. Ale ja nie umarłem. Znów jestem Azrielem.
Ująłem jego dłoń.
– Jesteś człowiekiem z krwi i kości. Nie wiem, co zrobiłeś, że wyglądałeś jak 
Gregory 
Belkin.
– Nie, nie człowiekiem. Duchem – sprostował. – Duchem tak silnym, że potrafię 
otoczyć 
się formą, jaką miałem za życia, a teraz nie potrafię się jej pozbyć. Dlaczego 
Bóg mi to 
uczynił? Nie jestem istotą niewinną. Zgrzeszyłem. Lecz czemu nie mogę umrzeć?
Nagle jego twarz rozjaśniła się uśmiechem. Stał się niemal dzieckiem ze 
splątanymi 
lokami wokół wypukłych policzków i pięknymi mięsistymi wargami cheruba.
– Może Bóg kazał mi żyć, bym mógł cię uratować, Jonatanie. Może to wszystko 
dlatego. 
Oddał mi dawne ciało, bym mógł wspiąć się na tę górę i opowiedzieć ci o 
wszystkim, a ty byś 
umarł, gdybym tu nie przyszedł.
– Być może, Azrielu.
– Teraz odpoczywaj. Czoło masz chłodne. Zaczekam przy tobie i będę cię pilnować, 
a 
jeśli od czasu do czasu zobaczysz, że znów zmieniam się w tamtego mężczyznę, to 
tylko 
dlatego, że za każdym razem staram się ocenić, jak trudne jest to zadanie. Nigdy 
nie było mi 
tak trudno zmienić kształt – dla czarownika, który powołał mnie z kości. Nigdy 
nie było mi 
tak trudno rzucić czar, by oszukać wrogów mojego Pana lub tych, których chciał 
okraść lub 
zwieść. Ale teraz prawie nie mogę przybrać czyjejkolwiek postaci, z wyjątkiem 
młodzieńca, 
którym byłem, zanim wszystko się zaczęło. Kiedy uwierzyłem w ich kłamstwa. Kiedy 
zostałem duchem, a nie męczennikiem, jak mi obiecali. Leż spokojnie, Jonatanie, 
śpij. Oczy 
masz czyste, a na policzki wróciły ci kolory.
– Daj mi jeszcze bulionu – poprosiłem.
Usłuchał.
– Azrielu, naprawdę umarłbym bez ciebie.
– Tak, tak wygląda prawda, czyż nie? A ja stałem już na Drabinie do Nieba, 
powiadam ci, 
tym razem już na niej byłem, kiedy dokonałem wyboru. I myślałem, że kiedy 
wszystko się 
skończy, a Świątynia zostanie zniszczona, Droga znowu ku mnie spłynie. Chasydzi 
są czyści i 
niewinni. Są dobrzy. Ale walkę muszą pozostawić potworom takim jak ja.
– Boże Wszechmogący – powiedziałem. Gregory Belkin. Plan szaleńca. Przypominałem 
sobie strzępy... – I ta piękna dziewczyna.
Postawił miskę z bulionem i otarł moją twarz i dłonie.
– Miała na imię Estera.
– Tak.
Rozpostarł przede mną pomiętą i mokrą gazetę. Zaczynała schnąć w cieple i jej 
papier się 
pomarszczył. Ujrzałem słynne zdjęcie Estery Belkin na Fifth Avenue. Zobaczyłem 
ją leżącą 
na noszach tuż przed przeniesieniem do ambulansu, tuż przed śmiercią.
Ale tym razem skupiłem się na postaci, na którą zwróciłem już uwagę w 
telewizyjnym 
dzienniku, i na większych fotografiach tej właśnie sceny. Ale aż dotąd nie 
przyjrzałem się jej 
naprawdę. Przy noszach Estery stał młody człowiek z rękami uniesionymi do 
twarzy, jakby 
płakał nad nią z żalu, młodzieniec równie trudny do rozpoznania, jak pozostałe 
osoby z tłumu 
na słynnej fotografii, wyjąwszy jego mocne, piękne w kształcie brwi i grzywę 
ciemnych 
kędzierzawych włosów.
– To ty – odezwałem się. – Azrielu, jesteś na tym zdjęciu.
Był roztargniony. Nie odpowiedział. Położył palce na postaci Estery.
– Umarła tam, Estera, jego córka.
Wyjaśniłem, że ją znałem. Świątynia była wówczas nowym zjawiskiem, raczej 
kontrowersyjnym, jeszcze nieustabilizowanym, niewzruszonym i niezmordowanym. 
Estera 
była dobrą studentką, poważną, skromną i uważną.
Patrzył na mnie przez długą chwilę.
– Była słodką, dobrą dziewczyną, prawda?
– Tak, rzeczywiście. Bardzo niepodobną do swego ojczyma.
Wskazał na własną postać na zdjęciu.
– Tak, duch, Sługa Kości. Widziano mnie w moim bólu. Nigdy się nie dowiem, kto 
mnie 
przywołał. Może tylko jej śmierć, jej mroczne i straszne piękno. Nigdy nie będę 
tego 
wiedział. Ale teraz widzisz, teraz czujesz, jak prawdziwy jest ten kształt, 
który dotąd stanowił 
jedynie mgłę. Bóg przyodział mnie w dawne ciało; sprawił, że coraz trudniej jest 
mi znikać i 
wracać; wtapiać się w powietrze, nicość i znów się z niej wyłaniać. Co się ze 
mną stało, 
Jonatanie? Tak bardzo rosnę w siłę w tej ludzkiej postaci, że boję się, iż nie 
mogę umrzeć. Że 
nigdy nie umrę.
– Azrielu, musisz mi o wszystkim opowiedzieć.
– O wszystkim? O, bardzo tego pragnę, Jonatanie. Pragnę tego.
Po godzinie mogłem już chodzić po domu bez zawrotów głowy. Azriel przyniósł mi 
gruby szlafrok i skórzane kapcie. Minęło jeszcze kilka godzin i poczułem głód.
Pewnie już świtało, kiedy zapadłem w sen. I wreszcie obudziłem się późnym 
popołudniem, będąc już sobą, przytomny i bystry, i dom był zapobiegliwie ogrzany 
ogniem, a 
w dodatku Azriel porozstawiał parę świec, z tych grubych, które dają subtelny i 
niejaskrawy 
blask.
– Czy może tak być? – spytał łagodnie.
Powiedziałem, żeby przyniósł jeszcze kilka i zapalił naftową lampę na biurku. 
Poradził 
sobie z tym bez kłopotu. Zapałki nie były mu obce, tak jak zapalniczka. Przyciął 
knot lampy. 
Postawił dwie nowe świece na kamiennym blacie stolika przy łóżku.
Pokój z drewnianymi okiennicami zamkniętymi równie szczelnie jak drzwi był 
oświetlony równomiernie i łagodnie. W kominie wył wiatr. W palenisko znowu 
osypał się 
śnieżny pył, który wyparował przy zetknięciu z płomieniami. Burza już straciła 
impet, ale 
śnieg nadal padał. Zima nas osaczyła.
I nikt nie miał się pojawić, nikt nie miał nam przeszkadzać, odrywać od tematu. 
Patrzyłem na niego z żywym zainteresowaniem. Byłem szczęśliwy. Niebywale 
szczęśliwy.
Nauczyłem go robić kawę po kowbojsku, gdy należy wrzucać całe ziarna do garnka, 
i 
wypiłem jej mnóstwo, rozkoszując się aromatem.
Choć chciał mnie wyręczyć, wymieszałem ziarno na solidny posiłek i pokazałem mu, 
że 
znajduje się ono w małych torebkach i wystarczy jedynie zagotować wodę i 
wymieszać z nim, 
by otrzymać gęstą i pyszną kukurydzianą polewkę.
Przyglądał się, jak jadłem. Powiedział, że nie trzeba mu niczego.
– Może choć spróbujesz? – spytałem. Zacząłem nalegać. – Moje ciało tego nie 
przyjmie – 
odparł. – Nie jest ludzkie. Mówiłem ci.
Wstał i powoli podszedł do drzwi. Sądziłem, że otworzy je na szalejący za nimi 
wicher, i 
skuliłem się, gotów na przyjęcie uderzenia nawałnicy. Nawet nie pomyślałem, by 
zabronić 
mu wyjścia. Po tym, co dla mnie zrobił, nie mogłem mu niczego odmówić.
Ale on uniósł ramiona. I choć drzwi się nie otworzyły, nagle zerwał się silny 
podmuch 
wiatru, a sylwetka Azriela zblakła, przez chwilę jak gdyby migotała, jej kolory 
i faktura 
rozpłynęły się w wirze i wreszcie wszystko znikło.
Jak zaczarowany wstałem powoli w krzesła przy kominku. W rozpaczliwym dziecinnym 
geście przygarnąłem miskę do piersi.
Wiatr ustał. Nigdzie nie widziałem Azriela, a potem wiatr uderzył znowu, i tym 
razem był 
gorący: podmuch z pieca hutniczego.
Azriel stał naprzeciw ognia i spoglądał na mnie. Ta sama biała koszula, te same 
czarne 
spodnie. Te same kruczoczarne włosy, gęsto porastające mu pierś, wyłaniającą się 
z rozpięcia 
kołnierzyka.
– Czy nigdy nie będę już nefesz? To znaczy jednym ciałem i duszą.
Znałem to hebrajskie słowo.
Poprosiłem, by usiadł. Powiedział, że może pić wodę. Powiedział też, że 
wszystkie duchy 
i dusze mogą pić wodę i chłonąć zapachy ofiar, dlatego wszyscy starożytni mówią 
o 
kadzidłach, paleniu ofiar i dymie, unoszącym się z ołtarzy. Napił się wody, 
która wydawała 
się go uspokajać.
Usiadł na jednym z moich licznych popękanych i kulawych krzeseł, nie zważając na 
jego 
podartą skórzaną tapicerkę. Przysunął stopy do kamiennego paleniska; zauważyłem, 
że ma 
mokre buty.
Dokończyłem posiłek, posprzątałem i wróciłem ze zdjęciem Estery. Wokół mojego 
okrągłego paleniska mogłoby usiąść sześć osób. Znajdowaliśmy się blisko siebie, 
wystarczająco blisko, on tyłem do biurka i znajdujących się za nim drzwi, ja w 
cieplejszym, 
odleglejszym i ciemniejszym kącie pokoju, w ulubionym fotelu z połamanymi 
sprężynami i 
okrągłymi, grubymi oparciami, poplamionymi nieostrożnie pitym winem i kawą.
Przyjrzałem się jej. Zdjęcie zajmowało pół strony, przypomniane wyłącznie przy 
okazji 
historii upadku Gregory’ego.
– To on ją zabił, prawda? – spytałem. – To było pierwsze morderstwo.
– Tak – potwierdził Azriel. Z zadziwieniem przyglądałem się jego brwiom, tak 
gęstym, 
mocnym i pięknym, i ustom tak delikatnym gdy się uśmiechał. – Nikt nie mógł 
umrzeć 
zamiast niej. Zabił własną pasierbicę. Wtedy się pojawiłem – ciągnął. – Wtedy 
właśnie 
wyłoniłem się z ciemności, jakby wezwany przez mojego Pana, choć go nie 
odnalazłem. 
Zjawiłem się w pełnym kształcie i pobiegłem ulicą Nowego Jorku tylko po to, by 
być 
świadkiem jej śmierci, okrutnej śmierci, i po to, by zabić tych, którzy odebrali 
jej życie.
– Tych trzech? Tych, którzy ją zasztyletowali?
Nie odpowiedział. Przypomniałem sobie. Mężczyźni zostali zakłuci własnymi 
szpikulcami do lodu zaledwie o dwie przecznice od miejsca zbrodni. Tego dnia 
Fifth Avenue 
była tak zatłoczona, że nikt nie powiązał śmierci trzech wyrzutków z 
zamordowaniem pięknej 
dziewczyny w modnym sklepie Henri Bendela. Dopiero następnego dnia szpikulce do 
lodu 
zdradziły historię mordu, wszystkie zbrukane krwią Estery; jeden noszący na 
sobie krew ich 
trzech został przez kogoś wybrany za narzędzie zemsty.
– A więc to musiał być spisek – powiedziałem. – Oznajmił, że zabili ją 
terroryści, i sam 
się pozbył swoich siepaczy, by bez przeszkód głosić kłamstwo.
– Nie, ci siepacze mieli uciec, by on mógł głosić kłamstwo o terrorystach. Ale 
pojawiłem 
się i zabiłem ich. – Spojrzał na mnie. – Zobaczyła mnie przez okno, zanim 
umarła, przez okno 
ambulansu, który ją zabrał, i wypowiedziała moje imię: Azriel.
– Więc to ona cię wezwała.
– Nie, nie była czarodziejką, nie znała zaklęcia. Nie miała kości. Byłem Sługą 
Kości. – 
Odchylił się na oparcie fotela. W milczeniu spojrzał w ogień, oczami o palącym 
spojrzeniu, 
ocienionymi ciemnymi wygiętymi rzęsami. Jego czoło było równie mocno zarysowane 
jak 
szczęka.
Minęło sporo czasu, zanim rzucił mi promienny i niewinny chłopięcy uśmiech.
– Jesteś już zdrowy, Jonatanie. Gorączka cię opuściła.
Roześmiał się.
– Tak – potwierdziłem. Siedziałem, chłonąc suche ciepło pokoju, zapach płonącej 
dębiny. 
Wypiłem kawę do końca, aż poczułem na zębach jej ziarna. Potem odstawiłem kubek 
na 
okrągłe kamienne palenisko. – Czy pozwolisz mi spisać swoje słowa?
Jego twarz znowu rozpromieniła się intensywnym blaskiem. Pochylił się ku mnie z 
chłopięcym entuzjazmem, oparł potężne dłonie na kolanach.
– Zrobisz to? Zapiszesz wszystko, co ci powiem?
– Mam urządzenie, które zapamięta za nas każde twoje słowo.
– A, wiem. – Uśmiechnął się z zadowoleniem i znowu oparł się wygodnie. – Nie 
sądź, że 
jestem ograniczonym duchem, Jonatanie. Sługa Kości nigdy taki nie był. Zostałem 
stworzony 
na potężnego ducha. Zostałem stworzony jako ten, którego Chaldejczycy nazwaliby 
geniuszem. Kiedy mnie sprowadzono, wiedziałem wszystko, co powinienem wiedzieć – 
o 
czasach, języku, obyczajach świata bliskiego i odległego – wszystko, czego 
trzeba, bym mógł 
służyć mojemu Panu.
Przerwałem mu, błagając, by wstrzymał się na chwilę.
– Pozwól, niech włączę magnetofon.
Dobrze było znowu wstać bez zawrotów głowy, bólu w piersiach i zamętu gorączki.
Przyniosłem dwa małe urządzenia, jak to leży w zwyczaju wszystkich tych, którzy 
już 
kiedyś stracili opowieść, zawierzywszy tylko jednemu magnetofonowi. Sprawdziłem 
baterie i 
przekonałem się, czy kamienie paleniska nie są dla nich zbyt ciepłe. Potem 
włożyłem do nich 
kasety i wreszcie ze słowami: „Opowiadaj” włączyłem je, by ich małe uszka 
słuchały nas 
uważnie.
– I pozwól, że wyjaśnię – dodałem, zwracając się do mikrofonów – iż wydajesz się 
młodym mężczyzną, nieliczącym więcej niż dwadzieścia lat. Masz owłosioną pierś i 
ramiona, 
twój zarost jest ciemny i zdrowy, skóra ma oliwkową karnację, a burza włosów na 
głowie 
musi być obiektem zazdrości kobiet.
– Lubią jej dotykać – powiedział ze słodkim i dobrym uśmiechem.
– I ufam ci – powiedziałem, by to nagrać. – Ufam ci. Uratowałeś mi życie i ufam 
ci. I nie 
wiem, dlaczego to robię. Na moich oczach zmieniłeś się w innego człowieka. 
Później uznam, 
że mi się to przyśniło. Widziałem, jak znikasz i znowu się pojawiasz. Później 
nie będę w to 
wierzyć. To także pragnę zarejestrować, jako skryba Jonatan. A teraz rozpocznij 
swoją 
opowieść, Azrielu. Zapomnij o tym miejscu, zapomnij o czasie. Wróć razem ze mną 
do 
samego początku. Powiedz mi o tym, co jest wiadome duchowi: jak się to zaczyna, 
co się 
pamięta z życia, lecz... – urwałem, nie bacząc na pracujące magnetofony. – Już 
teraz 
popełniłem najgorszy błąd.
– Jakiż to błąd, Jonatanie? – spytał.
– To ty chcesz mi opowiedzieć historię i to ty powinieneś ją mi przekazać.
Skinął głową.
– Szlachetny nauczycielu – powiedział. – Zbliżmy się do siebie. Zsuńmy fotele. 
Przysuńmy te małe urządzenia, byśmy mogli mówić cicho. Ale nie widzę nic złego w 
rozpoczęciu w sposób, jaki mi podsunąłeś. Chcę zacząć właśnie w ten sposób. Chcę 
ci 
wszystko powiedzieć.
Przesunęliśmy fotele tak, jak sobie życzył, aż zetknęły się oparciami. Ująłem 
jego dłoń, a 
on jej nie cofnął. Jego uścisk był mocny i ciepły. A kiedy znowu się uśmiechnął, 
nieznaczne 
drgnięcie brwi nadało mu wyraz niemal figlarny. Ale był to tylko układ jego 
rysów: brwi 
zbiegające się jak przy groźnym grymasie, a potem unoszące się łagodnym łukiem. 
Dzięki 
nim jego spojrzenie wydaje się pełne sekretnej wiedzy, a uśmiech staje się 
jeszcze bardziej 
promienny.
Pociągnął łyk wody, długi łyk.
– Czy jest ci przyjemnie przy ogniu? – spytałem.
Skinął głową.
– Ale wygląda jeszcze piękniej.
Potem spojrzał na mnie.
– Będzie się zdarzać, że się zapomnę. Będę do ciebie przemawiać po aramejsku lub 
hebrajsku. Czasem po persku. Mogę też użyć greki lub łaciny. Sprowadź mnie z 
powrotem, 
szybko przypomnij mi swoją mowę.
– Dobrze, choć nigdy wcześniej tak głęboko nie żałowałem braku znajomości tych 
języków. Mógłbym zrozumieć hebrajski, również łacinę, ale nie perski.
– Nie żałuj – powiedział. – Może strawiłeś ten czas na patrzeniu w gwiazdy, 
przyglądaniu 
się padającemu śniegowi lub miłości. Mój język powinien być mową duchów. Geniusz 
przemawia językiem Pana, któremu musi służyć, a także tych, których spotyka, 
wypełniając 
jego rozkazy. Tutaj to ja jestem Panem. Teraz już to rozumiem. Wybrałem dla nas 
twój język. 
To wystarczy.
Byliśmy gotowi. Jeśli mój dom był kiedykolwiek cieplejszy i rozkoszniejszy, 
jeśli 
kiedykolwiek bardziej cieszyło mnie towarzystwo drugiej osoby, nie pamiętam 
tego. 
Pragnąłem tylko jednego: być z nim i rozmawiać, a słaby ból w sercu przypominał 
mi, że 
kiedy Azriel skończy swą opowieść, kiedy ta bliskość między nami zostanie 
przerwana, nic 
już nie będzie takie samo.
Od tej chwili nic już nie będzie takie jak kiedyś.
I zaczął mówić.
2.
– Nie pamiętałem Jeruzalem. Nie urodziłem się tam. Moja matka została wywieziona 
jako dziecko przez Nabuchodonozora wraz z całą naszą rodziną i plemieniem, a ja 
ujrzałem 
światło dzienne jako Hebrajczyk w Babilonie, w bogatym domu – pełnym ciotek, 
wujów i 
kuzynów, bogatych kupców, skrybów, czasami proroków, a od czasu do czasu 
tancerzy, 
śpiewaków i paziów na dworze.
Uśmiechnął się.
– Naturalnie każdego dnia płakałem za Jeruzalem. Śpiewałem pieśń: „Jeruzalem, 
jeśli 
zapomnę o tobie, niech uschnie moja prawica”. A w nocnych modlitwach błagaliśmy, 
by Pan 
przywiódł nas do naszej ziemi, i czyniliśmy to także w modlitwach porannych.
Ale chcę tylko powiedzieć, że to Babilon był moim całym życiem. W wieku 
dwudziestu 
lat, kiedy spotkała mnie pierwsza – niech mi będzie wolno powiedzieć – wielka 
tragedia, 
znalem pieśni i bogów Babilonu równie dobrze jak hebrajski i psalmy Dawidowe, 
które 
codziennie przepisywałem, albo Księgę Samuela czy jakiekolwiek inne teksty, 
które 
nieustannie studiowaliśmy w rodzinie.
Było to wspaniałe życie. Ale zanim opiszę samego siebie i moje, by tak 
powiedzieć, 
otoczenie, pozwól opowiedzieć mi o Babilonie.
Pozwól, że zaśpiewam pieśń Babilonu w obcym kraju. Nie jestem miły Panu, w 
przeciwnym razie nie byłoby mnie tutaj, więc chyba wolno mi śpiewać pieśni, na 
które mam 
ochotę, jak ci się wydaje?
– Chcę ją usłyszeć – powiedziałem z powagą. – Nadaj jej kształt, jaki ci się 
spodoba. 
Niech słowa płyn§. Nie chcesz chyba ograniczać swojej wymowy? Zwracasz się do 
Boga czy 
tylko opowiadasz historię?
– Dobre pytanie. Zwracam się do ciebie, żebyś w moim imieniu ubrał tę opowieść w 
słowa. Tak. Gniewam się, krzyczę i bluźnię wtedy, kiedy zechcę. Niech moje słowa 
spłyną 
niczym potok. Zawsze tak jest, muszę wyznać. Uciszenie Azriela to obsesja całej 
rodziny.
Po raz pierwszy usłyszałem jego śmiech i był on lekki i serdeczny, tak naturalny 
jak 
oddech, ani powstrzymywany, ani świadomy.
Przyjrzał mi się uważnie.
– Mój śmiech zaskoczył cię, Jonatanie? – spytał. – Według mnie śmiech to jedna z 
najpowszechniejszych cech duchów, zjaw, a nawet bytów tak potężnych jak ja. Nie 
uczestniczyłeś w uczonych dysputach? Duchy słyną ze swego śmiechu. Anioły się 
śmieją. 
Święci się śmieją. Śmiech to odgłos z niebios. Tak mi się wydaje. Nie wiem.
– Może czujesz się bliski niebu, kiedy się śmiejesz.
– Może. – Jego duże wargi cherubina były prawdziwie piękne. Gdyby były mniejsze, 
nadawałyby mu wygląd dziecka. Ale nie były, a z grubymi czarnymi brwiami i 
żywymi 
wielkimi oczami doprawdy wyglądał wyjątkowo pięknie.
On także patrzył na mnie, jakby potrafił czytać w myślach.
– Mój uczony panie – powiedział. – Przeczytałem wszystkie twoje książki. 
Studenci cię 
kochają, prawda? Ale zdaje się, że starzy chasydzi są wstrząśnięci twoimi 
biblijnymi 
studiami.
– Ignorują mnie. Dla chasydyzmu nie istnieję, ale jeśli to się liczy, moja matka 
była 
chasydką, więc być może będę miał nieco zrozumienia dla tego, o czym mi 
opowiesz.
Już wiedziałem, że go lubię, bez względu na to, czego się dopuścił; lubiłem go 
za niego 
samego – dwudziestoletniego młodzieńca, jak twierdził – i choć byłem jeszcze 
otępiały po 
gorączce, jego pojawieniu się, jego sztuczkach, naprawdę zaczynałem do niego 
przywykać.
Odczekał parę minut, zamyślony, po czym podjął opowiadanie:
– Babilon. Babilon! Któż zna miasto, którego echa niosły się równie głośno i 
daleko jak 
echa Babilonu? Powiadam ci, nie jest nim nawet Rzym. A w owych czasach nie było 
jeszcze 
Rzymu. Centrum świata leżało w Babilonie. Babilon został wzniesiony przez bogów. 
Babilon 
był wielkim miastem Hammurabiego. Statki Egiptu, Ludzie Morza, lud Dilmun 
przybywali 
do portów Babilonu. A ja byłem szczęśliwym jego dziecięciem.
Widziałem to, co istnieje dziś w Iraku, udałem się tam osobiście, by ujrzeć mury 
odbudowane przez tyrana Saddama Husajna. Widziałem kopce piasku znaczące oblicze 
pustyni, wszystkie ukrywały stare grody i miasta, niegdyś asyryjskie, 
babilońskie, judejskie.
Poszedłem też do muzeum w Berlinie, by opłakać to, co wasz archeolog Koldewey 
odtworzył z potężnej niegdyś Bramy Isztar oraz Drogi Procesji.
O mój przyjacielu, czymże było chodzenie po tej ulicy! Czym było spoglądanie na 
ściany 
lśniące glazurą błękitnych cegieł, mijanie złotych smoków Marduka!...
Ale choćbyś schodził starą Drogę Procesji wzdłuż i wszerz, poczułbyś jedynie 
przedsmak 
tego, czym był Babilon. Wszystkie nasze ulice były proste, wiele z nich pokrywał 
bruk z 
wapienia i czerwonej brekcji. Mieszkaliśmy w miejscu jakby całym wykutym z 
półszlachetnych kamieni. Wyobraź sobie miasto pełne glazury i emalii w 
najpiękniejszych 
kolorach, pomyśl o wszechobecnych ogrodach.
Bóg Marduk wzniósł Babilon własnymi rękami, tak nam mówili, a my wierzyliśmy. 
Żyłem według babilońskich obyczajów, a wiesz, że każdy z nas miał wówczas 
prywatnego 
boga, własnego boga, do którego się modlił i którego prosił o pomoc. Zatem 
wybrałem 
Marduka. Sam Marduk stał się moim bogiem.
Wystaw sobie zamieszanie, które powstało, gdy wszedłem do domu z małym 
szczerozłotym posążkiem Marduka, rozmawiając z nim tak, jak to było w zwyczaju 
Babilończyków. Ale potem mój ojciec wybuchnął śmiechem. Bardzo to do niego 
podobne, do 
mojego pięknego i niewinnego ojca.
Odrzucając głowę do tyłu, zaśpiewał swym cudownym głosem: „Jahwe jest twoim 
Bogiem, Bogiem twego Ojca i Ojca twego Ojca, Bogiem Abrahama, Izaaka i Jakuba”.
Na to poderwał się jeden ze spochmurniałych wujów.
– A cóż on przyniósł za bożka?
– To zabawka! – odparł mój ojciec. – Dajcie się mu nią bawić. Azrielu, kiedy 
znudzą ci 
się te babilońskie przesądy, roztrzaskaj posążek. Albo go sprzedaj. Naszego Boga 
nie można 
sprzedać, ponieważ nie jest on ze złota czy innego cennego kruszcu. Nie ma on 
swojej 
świątyni. Jest ponad to.
Skinąłem głową i poszedłem do swojego pokoju, dużego i pełnego jedwabnych 
poduszek 
i zasłon, z przyczyn, do których przejdę później, położyłem się i zacząłem – 
pojmujesz – 
prosić Marduka o opiekę nade mną.
W obecnych czasach Amerykanie zwracają się w tej sprawie do anioła stróża. Nie 
wiem, 
ilu Babilończyków traktowało to poważnie, swego osobistego boga. Znasz 
przysłowie: Bóg 
pomaga tym, którzy pomagają sobie? I co ono może znaczyć?
– Babilończycy – powiedziałem – byli raczej praktyczni niż przesądni, prawda?
– Jonatanie, byli dokładnie tacy jak współcześni Amerykanie. Jeszcze nigdy nie 
spotkałem ludzi tak podobnych do starożytnych Sumeryjczyków i mieszkańców 
Babilonu jak 
oni.
Handel był dla nich wszystkim, ale cały naród chodził do astrologów, rozprawiał 
o magii 
i zajmował się wypędzaniem złych duchów. Ludzie zakładali rodziny, jedli, pili, 
walczyli o 
sukces w każdej możliwej dziedzinie, a jednak bez przerwy zabiegali o 
przychylność losu. 
Obecnie Amerykanie nie rozmawiają o demonach, o nie, za to paplają o „myśleniu 
negatywnym” i „samosprawdzających się przepowiedniach” oraz „wizualizacji”. Mają 
ze 
sobą wiele wspólnego, Babilon i Ameryka, wiele wspólnego.
Powinienem wspomnieć, że dopiero w Ameryce znalazłem coś najbardziej pokrewnego 
Babilonowi w dobrym znaczeniu tego wyrażenia. Nie byliśmy niewolnikami naszych 
bogów! 
Nie byliśmy niczyimi niewolnikami.
O czym to mówiłem? O Marduku, moim prywatnym bogu. Modliłem się do niego przez 
cały czas. Składałem mu ofiary, pojmujesz, małe kawałki kadzidła, kiedy nikt nie 
patrzył; 
ulewałem mu odrobinę miodu i wina w świątyńce, którą dla niego zrobiłem w grubej 
ceglanej 
ścianie swojej sypialni. Nikt nie zwracał na to zbytniej uwagi.
Aż wreszcie Marduk zaczął mi odpowiadać. Nie jestem pewien, kiedy zrobił to po 
raz 
pierwszy. Zdaje się, że byłem jeszcze bardzo młody. Powiedziałem do niego coś 
nierozważnego: „Spójrz, moi bracia dokazują, a ojciec tylko się śmieje, jakby 
sądził, że jest 
jednym z nich, ja zaś muszę wszystko robić sam!”, a Marduk się roześmiał. Jak 
powiedziałem, duchy często się śmieją. Potem powiedział łagodnie: „Znasz swojego 
ojca. 
Zrobi, co mu powiesz, Duży Bracie”. Jego głos był cichy i męski. Ale nie zaczął 
szeptać mi 
pytań do ucha, dopóki nie zbliżyłem się do dziewiątych urodzin, a wtedy były to 
proste 
zagadki i żarty, a także przekomarzanie się na temat Jahwe...
Nigdy nie było mu dosyć wykpiwania Jahwe, Boga, który mieszkał w namiocie i nie 
potrafił wyprowadzić swego ludu z małej nędznej pustyni przez ponad czterdzieści 
łat. 
Rozśmieszał mnie. I choć starałem się traktować go z jak największym respektem, 
zacząłem 
zwracać się do niego ze swobodą, a czasem nawet nieco przemądrzale i 
niegrzecznie.
– Może sam powtórzysz te nonsensy Jahwe, skoro jesteś bogiem? – pytałem. – 
Zaproś go 
do swej bajecznej świątyni pełnej cedrów libańskich i złota.
Na co Marduk wybuchał:
– Co? Rozmawiać z twoim bogiem? Nikt nie może spojrzeć mu w twarz i pozostać 
przy 
życiu! Czego ty mi życzysz? A jeśli zmieni się w ognisty słup jak wtedy, gdy 
wywiódł was z 
ziemi egipskiej... ho, ho, ho... i zburzy mi świątynię, tak że i ja będę musiał 
zamieszkać w 
namiocie?
Nie zastanawiałem się nad tym zbytnio aż do czasów, gdy ukończyłem jedenaście 
lat. 
Dopiero wtedy dowiedziałem się, że nie każdy słyszy swojego osobistego boga, a 
także 
odkryłem jedną rzecz: nie muszę odzywać się pierwszy do Marduka. Przemawiał do 
mnie, 
kiedy chciał, czasem w najbardziej niesprzyjających momentach. Miał też głowę 
pełną 
pomysłów. Mówił: „Chodźmy do dzielnicy garncarzy” albo „Chodźmy na targ”. I 
szliśmy.
– Azrielu, pozwól, że przerwę – odezwałem się. – Kiedy wszystko to miało 
miejsce, 
mówiłeś do posążka Marduka i nosiłeś go ze sobą?
– Nie, ależ skąd. Widzisz, osobisty bóg jest zawsze przy tobie. Bożek w domu, no 
cóż, 
otrzymywał kadzidło, myślę, że można powiedzieć, iż bóg wstępował w niego, by 
poczuć 
zapach kadzidła. Ale nie, Marduk po prostu był.
Przejąłem dość głupio zwyczaj Babilończyków, którzy czasami straszyli swoich 
bogów... 
Pojmujesz, mówiłem: „Ha, co z ciebie za bóg, skoro nie potrafisz pomóc mi 
odnaleźć 
naszyjnika siostry! Nie dam ci już więcej kadzidła!”. Babilończycy tacy już 
byli, ostro ganili 
swoich bogów, jeśli sprawy nie szły po ich myśli.
Azriel znowu wybuchnął śmiechem. Zastanawiałem się nad tym problemem, który 
naturalnie nie był mi całkiem obcy jako historykowi. Ale także się roześmiałem.
– Zdaje się, że czasy jednak aż tak się nie zmieniły. Katolicy potrafią się 
bardzo 
rozsierdzić na swoich świętych, kiedy ci nie sprawują się jak należy. 
Przypominani sobie, że 
kiedyś w Neapolu, gdy miejscowy święty odmówił uczynienia dorocznego cudu, 
zebrani w 
kościele wierni wstali ze swoich miejsc i krzyknęli: „Ty święta świnio!”.
– Istnieje tu pewne podobieństwo – przyznał Azriel. – Właściwie ma ono parę 
poziomów. 
Węzłów, by tak powiedzieć. A prawda wygląda tak, że bogowie nas potrzebują! Tak 
było z 
Mardukiem... – Znowu urwał. Nagle wydało mi się, że nadzieja go opuściła. Wbił 
wzrok w 
płomienie.
– Potrzebował ciebie?
– A przynajmniej mojego towarzystwa. Nie mogę powiedzieć, żeby potrzebował 
akurat 
mnie. Miał do dyspozycji cały Babilon. Ale te uczucia są nieznośnie 
skomplikowane. – 
Zwrócił spojrzenie na mnie. – Gdzie leżą kości twojego ojca?
– Tam gdzie je porzucili hitlerowcy w Polsce – wyjaśniłem. – Albo unoszą się w 
powietrzu, jeśli je spalono.
Wyglądał tak, jakbym go uderzył.
– Wiesz, że mówię o drugiej wojnie światowej i holokauście, zagładzie Żydów, 
prawda?
– Tak, tak, wiem o tym dość dużo, ale to tak boli, wiedzieć, że także twoi 
rodzice wtedy 
zginęli. Poza tym moje pytanie traci sens. Chciałem tylko zauważyć, że 
prawdopodobnie 
jesteś przesądny w związku ze swoimi rodzicami, tylko tyle, że nie chciałbyś 
zakłócać 
spoczynku ich kości.
– Jestem przesądny – potwierdziłem. – Tylko w przypadku fotografii rodziców. Nie 
pozwoliłbym, żeby coś się im przytrafiło, a kiedy zdarza mi się zgubić choć 
jedną, czuję się 
jak grzesznik, jakbym zhańbił moich przodków i cały naród.
– Ach – rzekł Azriel. – Otóż właśnie o tym chciałem powiedzieć. I pragnę ci coś 
pokazać. 
Gdzie jest mój płaszcz?
Wstał od paleniska, odnalazł swój fałdzisty płaszcz i wyjął z jego wewnętrznej 
kieszeni 
plastikową torebeczkę.
– Ten plastik, rozumiesz. Można rzec, że go uwielbiam.
– Tak – zgodziłem się, podczas gdy on wrócił na swoje miejsce i otworzył 
torebkę. – 
Pozwolę sobie zauważyć, że cały świat uwielbia plastik, ale dlaczego ty?
– Ponieważ dzięki niemu rzeczy pozostają czyste i nieskalane – oznajmił, 
podnosząc na 
mnie wzrok, a potem podał mi zdjęcie, które przedstawiało kogoś wyglądającego 
zupełnie jak 
Gregory Belkin. Jednak nie był to on. Mężczyzna ze zdjęcia miał długą brodę i 
pejsy, a także 
czarny jedwabny chasydzki kapelusz. Byłem zbity z tropu.
Azriel niczego mi nie wyjaśnił.
– Zostałem stworzony, by niszczyć – powiedział – a na pewno pamiętasz piękne 
hebrajskie słowa przed tak wieloma psalmami, które mieliśmy śpiewać na tę 
określoną 
melodię „Nie będziesz niszczyć”.
Musiałem się zastanowić.
– No, Jonatanie, z pewnością wiesz – ponaglił mnie.
– Altaszet! – wykrzyknąłem. – „Nie będziesz niszczyć”.
Uśmiechnął się, a w jego oczach pojawiły się łzy. Drżącymi dłońmi zabrał zdjęcie 
i 
złożył plastikową torebkę na niskim zydlu pomiędzy naszymi fotelami, na tyle 
daleko od 
paleniska, by ogień nie uczynił jej szkody. Potem na powrót zapatrzył się w 
płomienie.
Nagle doznałem dojmującego wrażenia. Nie mogłem się odezwać. Nie chodziło tylko 
o 
to, że wspomniał o moich rodzicach zamordowanych w Polsce przez hitlerowców. Nie 
szło 
wyłącznie o to, że przypomniał mi o szalonym planie Gregory’ego Belkina, 
katastrofalnie 
bliskim realizacji. Nie chodziło jedynie o jego urodę ani o to, że byliśmy tu 
razem, ani też o 
to, że rozmawiałem z duchem. Nie wiem, co się ze mną działo.
Przyszedł mi na myśl Iwan z „Braci Karamazow” i pomyślałem: czy to sen? Tak 
naprawdę umieram, śnieg zasypuje wnętrze domu, a ja umieram i majaczę o rozmowie 
z tym 
pięknym młodzieńcem o czarnych kędziorach – jakby żywcem przeniesionym z 
mezopotamskich kamiennych rzeźb z Muzeum Brytyjskiego, tych wizerunków 
dostojnych 
królów, którzy nie przypominają kotów, jak to jest w przypadku faraonów, lecz 
mają włosy o 
niemal seksualnym uroku – ciemnych włosach, tak gęstych jak łonowe. Nie wiem, co 
mnie 
wtedy naszło.
Spojrzałem na niego. Odwrócił się powoli i przez jedną chwilę poczułem strach. 
Był to 
pierwszy raz. Odwrócił głowę w jakiś szczególny sposób. Zwrócił się ku mnie, 
najwyraźniej 
zasłuchany w moje myśli, albo odczytując moje emocje, czy też zaglądając do mego 
serca, 
albo jak też zechcecie to nazwać, a potem zorientowałem się, że zrobił dla mnie 
sztuczkę.
Był ubrany zupełnie inaczej. Tym razem miał na sobie miękką tunikę z czerwonego 
aksamitu, związaną luźno w talii, a także czerwone aksamitne spodnie i pantofle.
– Ty nie śnisz, Jonatanie Ben Izaaku. Jestem tutaj.
Ogień strzelił nadzwyczaj gwałtowną racą iskier. Tak jakbyśmy coś w niego 
rzucili.
Zdałem sobie sprawę, że w wyglądzie Azriela zmieniło się coś jeszcze. Teraz jego 
gęste 
wąsy i broda były kunsztownie trefione, jak zarost królów i żołnierzy na owych 
starych 
płaskorzeźbach, i ujrzałem, czemu Bóg dał mu te duże usta cheruba: by były 
widoczne mimo 
bujnych skrętów – usta przemawiające, usta odsłonięte przez naturę nawet 
wówczas, gdy 
musiały iść o lepsze z zarostem.
Wzdrygnął się. Podniósł dłoń. Dotknął wąsów i spochmurniał.
– Tego nie zamierzałem. Chyba muszę się poddać. Broda chce wrócić.
– Czy to Pan Bóg chce, żeby tak było?
– Nie sądzę. Nie wiem!
– Jak sprawiłeś, że twoje ubranie się zmieniło? W jaki sposób znikasz?
– Nie ma w tym niczego szczególnego. Pewnego dnia naukowcy znajdą na to sposób. 
Dzisiejsza nauka wie wszystko o atomach i neutrinach. Ja tylko odrzuciłem 
wszystkie cząstki 
mniejsze od atomów, które utrzymywałem przy sobie siłą, jak byś powiedział, 
magnetycznego przyciągania i dzięki którym miałem na sobie dawne ubranie. Nie 
było 
prawdziwe. To tylko rzeczy stworzone przez ducha. Aby je oddalić, wyrzekłem 
słowa, 
których użyłby czarownik: „Odejdźcie, póki was znów nie wezwę”. Potem 
przywołałem 
nowe ubranie. W głębi serca zawołałem tak, jak uczyniłby to mag: „Przez żywych i 
umarłych, 
przez surową ziemię i przez to, co wykute i wysublimowane, utkane i cenione, 
przybądźcie do 
mnie mniejsze od ziaren piasku i bezgłośne, nie czyniąc nikomu krzywdy, a 
najszybciej jak 
możecie, mijając wszelkie granice, obleczcie mnie w czerwony aksamit, miękki 
strój barwy 
rubinu. Ujrzyjcie go w mej głowie i przybądźcie”.
Westchnął.
– I stało się.
Przez jakiś czas siedział w milczeniu. Byłem tak poruszony tym nowym czerwonym 
odzieniem, a także królewskim wyglądem, jaki mu nadało, że nie mogłem przemówić. 
Dorzuciłem wielkie polano do wysokiego ognia, sypnąłem szufelkę węgla, nie 
wstając przy 
tym z sanktuarium mego starego, toczonego przez korniki fotela.
Dopiero potem spojrzałem na niego. I w tej samej chwili, ujrzawszy jego oczy o 
nieskończenie odległym spojrzeniu, zdałem sobie sprawę, iż bardzo cicho śpiewa 
jakąś pieśń, 
pieśń tak cichą, że musiałem wytężyć słuch, by rozróżnić jej słowa mieszające 
się z trzaskiem 
buzującego ognia.
Śpiewał po hebrajsku, choć nie był to hebrajski, jaki znałem. Ale pojmowałem go 
na tyle, 
by rozpoznać ową pieśń: psalm „Nad rzekami Babilonu”. Kiedy skończył, byłem 
przejęty i 
wstrząśnięty jeszcze bardziej niż do tej pory.
Chciałbym wiedzieć, czy w Polsce padał śnieg. Chciałbym wiedzieć, czy moi 
rodzice 
zostali pogrzebani w ziemi, czy spaleni. Chciałbym wiedzieć, czy Azriel potrafi 
pozbierać ich 
prochy, lecz myśl ta wydała mi się okropna i bluźniercza.
– O to mi właśnie chodziło: mamy coś, co traktujemy przesądnie – powiedział 
Azriel. – 
Kiedy tak niefortunnie spytałem cię o rodziców, chciałem powiedzieć, że w pewne 
rzeczy 
wierzymy, choć im nie wierzymy. Żyjemy jakby w podwójnej perspektywie.
Zastanowiłem się.
Patrzył na mnie rozumnie, ze ściągniętymi brwiami, choć jego usta cheruba 
wyginały się 
w uśmiechu. Szczery, pełen respektu wyraz twarzy.
– I nie mogę przywrócić im życia. Tego nie potrafię – dodał.
Wbił wzrok w płomienie.
– Rodzice Gregory’ego Belkina zginęli podczas zagłady Żydów w Europie – 
oznajmił. – 
Gregory stał się szaleńcem, a jego brat świętym mężem, cadykiem. A ty zostałeś 
naukowcem 
i nauczycielem, obdarzonym szlachetnym darem uczenia studentów.
– Jesteś dla mnie bardzo łaskawy – odezwałem się cicho. Dziesiątki pytań 
brzęczały mi w 
głowie niczym rój maleńkich pszczół. Nie zamierzałem niczego ułatwiać. – Proszę, 
mów 
dalej, Azrielu. Powiedz mi to, o czym chcesz powiedzieć. Powiedz mi to, co 
chcesz, żebym 
wiedział.
– Cóż... Jak już wspomniałem, byliśmy bogatymi uchodźcami. Znasz historię. 
Nabuchodonozor przybył do Jeruzalem i wymordował żołnierzy, a ulice zasłał 
trupami, kiedy 
zaś odchodził, zostawił babilońskiego gubernatora, by rządził wieśniakami, 
którzy zajmowali 
się naszymi majątkami i winnicami, a plon mieli odsyłać na jego dwór. Typowe.
Ale ludzie bogaci, handlarze, pisarze, tacy jak mężczyźni w mojej rodzinie? Nie 
zostaliśmy zamordowani. Nikt nie przyszedł, by wypróbować miecze na naszych 
karkach. 
Zostaliśmy deportowani do Babilonu ze wszystkim, co zdołaliśmy unieść, pozwolę 
sobie 
dodać, z wozami pełnymi pięknych mebli, które pozwolono nam zatrzymać, choć 
Nabuchodonozor splądrował dokładnie świątynię. Dano nam piękne domy, w których 
mogliśmy założyć sklepy i służyć rynkowi Babilonu, a także świątyni i dworowi.
W tamtych wiekach było to dość powszechne zjawisko. Nawet okrutni Asyryjczycy 
robili 
tak samo. Zabijali żołnierzy, a potem wywozili ludzi, którzy posiedli 
umiejętność pisania w 
trzech językach, oraz chłopca, który doskonale rzeźbił w kości słoniowe j. Tak 
samo było z 
nami. Babilończycy nie byli tak niegodziwi, jak mogliby być inni wrogowie. 
Wyobraź sobie, 
że zawleczono cię do Egiptu. Pomyśl. Egipt, gdzie żyło się tylko po to, by 
umrzeć, ludzie 
dniem i nocą śpiewali o śmierci i o trupach, a w całym kraju nie było niczego, 
tylko wioska za 
wioską i pole za polem.
Nie, nie było nam aż tak źle.
Kiedy skończyłem jedenaście lat, zostałem zaprowadzony do samej świątyni – paź, 
jak to 
było w przypadku wielu bogatych żydowskich chłopców – i wreszcie ujrzałem 
potężny posąg 
Marduka we własnej osobie, boga w jego najświętszym sanktuarium na szczycie 
wielkiego 
zikkuratu Etemenanki. Wszedłem do wewnętrznej świątyni w towarzystwie kapłanów i 
raptem uderzyła mnie najdziwniejsza myśl pod słońcem! Wielka statua była o wiele 
bardziej 
podobna do mnie niż ta mała, która także – jak mi się zawsze zdawało – miała 
rysy wyraźnie 
przypominające moje.
Oczywiście nie powiedziałem tego na głos. Ale kiedy przyglądałem się potężnemu 
Mardukowi, wielkiemu złotemu Mardukowi, posągowi, w którym bóg żył i rządził, i 
w 
którym powinien być obnoszony w dorocznej procesji noworocznej – statua 
uśmiechnęła się 
do mnie.
Byłem za mądry, by odezwać się do kapłanów. Akurat trwały przygotowania 
wewnętrznego sanktuarium dla kobiety, która miała się tu zjawić, by spędzić noc 
z bogiem. 
Ale kapłani sami coś zauważyli. Spostrzegli, że spoglądam na Marduka, i jeden z 
nich spytał: 
„Co powiedziałeś?”, choć oczywiście niczego nie powiedziałem. Ale Marduk odezwał 
się do 
mnie słowami: „I jak ci się podoba mój dom, Azrielu? Tak często gościłem w 
twoim”.
Od tamtej chwili czujność obudziła się w kapłanach. A jednak i tak wszystko 
mogło 
jeszcze potoczyć się inaczej. Mogłem mieć długie, ludzkie życie. Mogłem iść inną 
ścieżką. 
Synowie, córki. Nie wiem.
Jednak wówczas sądziłem jedynie, że jest to zabawne i zadziwiające zdarzenie, i 
czułem 
do Marduka uwielbienie za tę sztuczkę. I dalej przygotowywaliśmy komnatę, 
prawdziwie 
wspaniałą w złotych blachach i z jedwabnym łożem, na którym miała spocząć tej 
nocy 
kobieta, by bóg mógł ją posiąść, a kiedy wyszliśmy, jeden z kapłanów odezwał 
się:
– Bóg uśmiechnął się do ciebie.
Zesztywniałem ze strachu. Nie chciałem odpowiadać.
Jak już mówiłem, bogaci żydowscy zakładnicy czy wygnańcy, tacy jak my, byli 
traktowani bardzo dobrze, ale nigdy nie rozmawiałem z kapłanami tak, jakby byli 
moimi 
rodakami. Służyli bogom, których nam nie wolno było czcić. Poza tym nie ufałem 
im, było 
ich zbyt wielu, a pomiędzy nimi trafiali się i głupi, i bardzo chytrzy, i 
przebiegli. Więc po 
prostu powiedziałem, że ja też widziałem ten uśmiech i sądzę, że to gra promieni 
słonecznych.
Kapłan zadrżał.
Zapomniałem o tym na wiele lat. Nie wiem, dlaczego akurat teraz zdarzenie to 
powróciło 
do mnie, chyba po to, bym mógł powiedzieć, że właśnie wtedy mój los został 
przypieczętowany.
Od tej pory Marduk mówił do mnie bez ustanku. Przebywałem w domu tabliczek, 
gdzie 
uczyłem się pilnie wszelkich sumeryjskich tekstów, bym mógł je przepisywać, a 
nawet 
wygłaszać, choć w naszych czasach nikt już nie mówił w tym języku. A, muszę ci 
opowiedzieć o jednej zabawnej rzeczy, o której dowiedziałem się w tym 
dwudziestowiecznym świecie. Usłyszałem o tym w Nowym Jorku, kiedy było już po 
wszystkim, to znaczy, kiedy skończyłem z Gregorym Belkinem i włóczyłem się po 
mieście, 
usiłując nadać swojemu ciału kształt innych mężczyzn – a ono wciąż przyjmowało 
dawną 
formę. Wtedy usłyszałem o tej zabawnej rzeczy...
– Jakiej? – spytałem niezwłocznie.
– Nikt nie wie, skąd przybyli Sumeryjczycy! Aż do dzisiaj. Pojawili się nie 
wiadomo 
skąd w Sumerii, mówili językiem kompletnie różnym od wszystkich innych i 
zbudowali 
pierwsze miasta w naszych przepięknych dolinach. Aż do dzisiejszego dnia nikt 
nie zna 
prawdy.
– Rzeczywiście. A wy znaliście?
– Nie. Wiedzieliśmy to, co było napisane na tabliczkach: że Marduk ulepił ludzi 
z gliny i 
tchnął w nich życie. To cała nasza wiedza. Ale żeby dowiedzieć się w dwa tysiące 
lat później, 
że wy także nie macie żadnych archeologicznych czy historycznych dowodów na 
pochodzenie Sumeryjczyków – jak rozwijał się ich język i jak przybyli do doliny, 
i tak dalej – 
to zabawne.
– A czy nie zauważyłeś, że nikt nie wie, skąd przybyli Żydzi? Albo czy chcesz mi 
powiedzieć, że w czasach swego dzieciństwa w Babilonie uważałeś za fakt to, iż 
Bóg 
wyprowadził Abrahama z miasta Ur i że Jakub walczył z aniołem?
Roześmiał się i wzruszył ramionami.
– Słyszało się tyle wersji tej opowieści! Gdybyś tylko wiedział... Oczywiście 
ludzie bez 
przerwy walczyli z aniołami. To nie podlega dyskusji. A co mamy obecnie w 
Świętej 
Księdze? Same resztki! Cała historia o Jahwe pokonującym Lewiatana przepadła, 
przepadła! 
A ja tak często ją przepisywałem! Ale uprzedzam wypadki. Chcę opisywać 
wydarzenia w 
pewnym porządku. Nie, wcale mnie nie dziwi, że nikt nie wie, skąd pochodzą 
Żydzi. Już 
wtedy krążyło o nich zbyt wiele opowieści...
Pozwól, że opowiem ci o moim domu. Stał w bogatej dzielnicy żydowskiej. Już 
wiesz, 
jak wyglądało nasze wygnanie.
Mieliśmy być obywatelami miasta pełnego różnych nacji. Stanowiliśmy zdobycz 
wojenną, puszczoną wolno, by pomnażała babiloński majątek. Z czasem, jak zapewne 
odgadujesz, Nabuchodonozor umarł i trafiliśmy pod rządy Nabonida, ale on nie 
przebywał w 
mieście i wszyscy go nienawidzili. Tak, nienawidzili.
Uważano, że był szalony lub owładnięty obsesją. Tak stoi w księdze Daniela, 
aczkolwiek 
nazywa się go tam błędnym imieniem. I rzeczywiście, nasi prorocy naprawdę 
starali się go 
doprowadzić do obłędu ciągłym wieszczeniem, jak to powinien puścić nas do domu. 
Ale nie 
sądzę, żeby coś wskórali.
Nabonid kierował się własnymi sekretnymi zamierzeniami. Przede wszystkim był 
naukowcem kopiącym w kurhanach i postanowił pomnażać chwałę Babilonu, o tak, ale 
żywił 
obłąkańczą miłość do boga Sina. A Babilon był miastem Marduka. Oczywiście nawet 
w 
świątyni Marduka znajdowało się wiele rozmaitych świątyń i kaplic, ale czy 
przystoi, by król 
popadał w szaloną miłość do innego boga?
A potem ucieczka, która trwała dziesięć lat, dwa lata na pustyni, porzucenie 
Baltazara – 
cóż, przez to wszystko Nabonid stał się jeszcze bardziej znienawidzony. Przez 
cały czas jego 
nieobecności noworoczna procesja nie mogła się odbywać, a było to największe 
święto 
Babilonu, kiedy Marduk ujmował dłoń króla i szedł wraz z nim przez ulice! Coś 
takiego nie 
mogło się zdarzyć, skoro nie było króla. Kapłani Marduka, zanim przybyłem, by 
podjąć 
poważną pracę w świątyni i pałacu, szczerze pogardzali Nabonidem. Podobnie jak 
wiele 
innych osób.
Prawdę mówiąc, nigdy nie poznałem w pełni tajemnicy Nabonida. Gdybyśmy potrafili 
go 
przywołać, pojmujesz, tak jak wróżka z Endor przywołała zmarłego proroka 
Samuela, 
zakłócając jego spoczynek – pamiętasz? – by król Saul mógł z nim porozmawiać... 
gdybyśmy 
mogli przywołać Nabonida, pewnie opowiedziałby nam zadziwiające historie. Ale 
nie to jest 
obecnie moją misją. Nie chodzi o to, bym stał się czarnoksiężnikiem czy 
nekromantą, lecz 
bym znalazł Schody do Nieba i rozstał się z mgłą, w której zagubione dusze 
błąkają się w 
poszukiwaniu kogoś, kto wypowie ich imię.
Poza tym może Nabonid odszedł w blask. Może wspiął się po Schodach. Nie strawił 
życia na okrucieństwach i rozwiązłości, lecz na służbie bogu, który nie był 
bogiem jego 
miasta, ot i wszystko.
Widziałem go tylko raz, w ostatnich dniach mojego życia, kiedy uwikłał się w 
spisek, i 
już wtedy wyglądał jak umarły – król, którego dni przeminęły – i wydawał się 
obdarzony 
błogosławieństwem obojętności wobec życia. Chciał jedynie – tego ostatniego 
dnia, kiedy się 
spotkaliśmy, lub też tej nocy – żeby żołnierze nie zniszczyli Babilonu. Wszyscy 
tego chcieli. 
Tak właśnie utraciłem duszę.
Ale do tego okropnego wydarzenia przejdę za chwilę.
Mówiłem o moim życiu. Nabonid wcale mnie nie obchodził. Mieszkaliśmy w bogatej 
dzielnicy żydowskiej. Stało tam wiele pięknych domów; wznosiliśmy ściany 
grubości około 
dwóch metrów – wiem, że dziś brzmi to absurdalnie, ale nie wyobrażasz sobie, jak 
skutecznie 
takie mury trzymały chłód. Budynki rozgałęziały się na wszystkie strony, miały 
wiele 
przedpokojów i ogromne jadalnie, a wszystkie pomieszczenia otaczały przestronny 
centralny 
dziedziniec. Dom mojego ojca miał cztery kondygnacje i jego drewniane pokoje na 
górze 
zawsze były pełne kuzynów i podstarzałych ciotek, które często nie schodziły na 
dół, na 
podwórzec, lecz siadywały w otwartych oknach i rozkoszowały się wietrzykiem.
Sam dziedziniec stanowił prawdziwy raj. Wyglądał jak fragment wiszących ogrodów 
lub 
publicznych ogrodów w mieście. Był wielki. Mieliśmy tam drzewo figowe, wierzbę i 
dwie 
palmy daktylowe, a także kwiaty wszelakich rodzajów, winne pnącza oplatające 
altanę, w 
której jadaliśmy wieczerzę, oraz fontanny, dniem i nocą wystrzeliwujące iskrzące 
się strugi 
wody, które wpadały do zbiornika z rybkami, migającymi niczym żywe klejnoty.
Piękne cegły powleczono glazurą, a na wielu z nich widniały figurki – dzieło 
jakiegoś 
Akadyjczyka, jeszcze sprzed nadejścia Chaldejczyków – i mieniły się błękitami, 
czerwienią i 
żółcienia, na podwórcu rosło także mnóstwo trawy, z kolei dalej znajdowało się 
pomieszczenie, w którym chowaliśmy przodków.
Dorastałem, bawiąc się pomiędzy palmami daktylowymi i kwieciem, które kochałem 
aż 
do dnia... do dnia mej śmierci. Uwielbiałem kłaść się tam późnym popołudniem, 
wsłuchiwać 
się w szmer fontanny i ignorować wszystkich, którzy napominali mnie, że 
powinienem być w 
scriptorium i przepisywać psalmy czy coś podobnego. Nie byłem leniwy z natury. 
Powiedzmy, że po prostu robiłem tylko to, na co miałem ochotę. Często wykręcałem 
się od 
różnych spraw. Dawałem sobie radę z każdą dziedziną; w gruncie rzeczy byłem 
najtęższą 
głową w rodzinie, a przynajmniej tak to widziałem – i wiele razy wujowie, choć 
nie mieli 
ochoty przyznać się do tego, przynosili mi trzy wersy psalmów króla Dawida i 
pytali mnie, 
który, moim zdaniem, jest najbardziej odpowiedni, a potem szli za moją radą.
Nie mieliśmy oficjalnego miejsca modlitw, ponieważ żyliśmy szczytnymi marzeniami 
powrotu do domu i odbudowania świątyni Salomona; dlatego nikt z nas nie 
zamierzał 
budować jakiejś świątyńki w zaułku Babilonu. Nasza świątynia miała być 
wzniesiona według 
uświęconych zasad, a kiedy umarłem, zostałem przeklęty i stałem się Sługą Kości, 
Żydzi 
wrócili do swego kraju i rzeczywiście zbudowali świątynię. Wiem to, bo raz ją 
widziałem... 
wprawdzie jakby we mgle, ale widziałem.
W Babilonie zbieraliśmy się na modlitwy w prywatnych domach, a także po to, by 
nasi 
starsi przeczytali nam listy, które otrzymywaliśmy od buntowników nadal 
ukrywających się 
na górze Syjon i proroków w Egipcie. Przez długi czas więziono w nim Jeremiasza. 
Nie 
pamiętam, czy ktoś czytywał listy od niego. Za to pamiętam mnóstwo szalonych 
listów 
Ezechiela. Nie pisał ich sam. Snuł bezładne opowieści o rozmowach i 
przewidywaniu, a inni 
je zapisywali.
I tak modliliśmy się w domach do naszego niewidzialnego i wszechmocnego Jahwe, 
przypominając sobie nawzajem, że zanim Dawid obiecał wybudować świątynię, Jahwe 
i Arka 
Przymierza mieli za schronienie zwykły namiot i że ma to duże znaczenie. Wielu 
starszych 
twierdziło, że sam pomysł budowania świątyni zrodził się w Babilonie. No wiesz, 
powrót do 
namiotu.
Z drugiej strony nasza rodzina od dziewięciu pokoleń składała się z bogatych 
kupców, 
mieszczan, przed Jeruzalem żyjących w Niniwie, jak mi się zdaje, i nie znaliśmy 
się na 
koczowniczym życiu czy przenoszeniu świątyń w namiotach. Historia Mojżesza nie 
wydawała nam się specjalnie sensowna. Na przykład, jak można błąkać się po 
pustyni przez 
czterdzieści lat? Ale powtarzam się, prawda? O czym to mówiłem?...
Dla mnie namiot był tym jedwabiem nad łóżkiem, czerwonym blaskiem, w którym 
leżałem z rękami pod głową, rozmawiałem z Mardukiem i słuchałem jego żartów.
Na niektórych naszych modlitewnych spotkaniach gościliśmy proroków, których 
dzieła 
są obecnie nieznane i którzy ogromnie hałasowali i krzyczeli. Często wskazywali 
na mnie i 
mówili, że znalazłem łaskę w oczach Jahwe, choć nikt nie wiedział, co to 
właściwie oznacza.
Prawdopodobnie wszyscy czuli, że widzę dalej niż inni, że zaglądam w ich dusze, 
pojmujesz, jak cadyk, święty, ale ja nie byłem żadnym świętym, tylko krnąbrnym 
młodzikiem.
Zamilkł. Wyrazistość wspomnienia wydawała się go wstrzymywać.
– Byłeś szczęśliwy – odezwałem się. – Z natury byłeś szczęśliwy, prawdziwie 
szczęśliwy.
– O tak, wiedziałem o tym, podobnie jak moi przyjaciele. Tak naprawdę często 
droczyli 
się ze mną, mówiąc, iż jestem zbyt szczęśliwy. Nic nie było dla mnie trudne. Nic 
nie 
wydawało się mroczne! Mrok nadszedł wraz ze śmiercią, a najgłębsze ciemności 
czekały 
mnie tuż przed nią, a może... może nawet teraz. Ale mrok... O, życie w świecie 
pełnym 
ciemności jest jak szukanie Schodów do Nieba.
O czym mówiłem? Wszystko było dla mnie łatwe. To mnie bawiło. Na przykład, żeby 
zostać człowiekiem wykształconym, musiałem pracować w domu tabliczek. Musiałem 
odebrać prawdziwą babilońską edukację. Tak było mądrze, dobrze na przyszłość, w 
handlu 
trzeba być światłym mężem. Bili nas bez litości, jeśli się spóźnialiśmy albo nie 
umieliśmy 
lekcji, ale ja na ogół nie miewałem problemów.
Uwielbiałem stary sumeryjski. Uwielbiałem przepisywać całe opowieści z 
„Gilgamesza” 
albo „Na początku” i przenosić je na te nowe tabliczki, które sprzedawano w 
innych miastach 
Babilonii. Właściwie mógłbym rozmawiać w tym języku. Mógłbym teraz usiąść i 
napisać ci 
mój życiorys po sumeryjsku... – Urwał. – Nie, tego nie mógłbym zrobić. Nie 
mógłbym, 
ponieważ gdybym potrafił spisać koleje swojego życia, nie wspinałbym się na 
szczyt tej 
ośnieżonej góry, by oddać je w twoje ręce. Nie mogę... nie potrafię... zapisać 
ich w żadnym 
języku. Kiedy mówię, ból spływa...
– Rozumiem to doskonale. Jestem tu, by słuchać. Mówiłeś, że znasz sumeryjski, 
potrafisz 
w nim czytać i tłumaczyć.
– Tak, tak, tak, i akadyjski, język, którego używano po nim, oraz perski, który 
już 
zaczynał nas atakować, i grekę – potrafię dobrze czytać – jak również aramejski, 
który liczył 
się w naszym codziennym życiu, choć pisałem również po hebrajsku.
Zawsze byłem przygotowany. Pisałem szybko. Mój sposób wbijania rysika w glinę 
rozśmieszał wszystkich, ale byłem dobry. Naprawdę dobry. Uwielbiałem też wstawać 
i 
głośno czytać, więc kiedy nauczyciel był chory lub miał jakieś sprawy, bądź też 
nagle musiał 
przyjąć lekarstwo, znane powszechnie jako piwo, to ja czytałem wszystkim 
„Gilgamesza”, 
afektowanym głosem, żeby ich rozbawić.
Oczywiście znasz ten stary epos. Ma on znaczenie dla naszej opowieści – jest 
głupi i 
szalony jak ona. Mamy więc króla Gilgamesza, który rozbija się po mieście – na 
części 
tabliczek jest olbrzymem, na innych nie przerasta człowieka. Zachowuje się jak 
rozszalały 
byk. Bez przerwy wali w bębny, czym unieszczęśliwia wszystkich. Nie powinno się 
bić w 
bębny bez szczególnego powodu: tylko żeby odstraszyć duchy i wezwać wszystkich 
na 
ceremonię ślubu, no wiesz.
Dobrze, a zatem mamy Gilgamesza, który przewraca do góry nogami miasto Uruk. I 
co 
robią bogowie – bogowie sumeryjscy, tak inteligentni jak stado bawołów – 
wymieniają 
Gilgamesza na dzikusa Enkidu, całego porośniętego sierścią i żyjącego w lasach, 
dzikusa, 
który lubi pijać ze zwierzętami (o, jakże ważne jest na tym świecie, z kim i co 
się jada i pija!). 
Mamy więc dzikusa Enkidu, który przychodzi do wodopoju razem ze zwierzakami, i 
oswajamy go dzięki siedmiu dniom spędzonym z nierządnicą ze świątyni.
Głupie, nie? Zwierzęta nie chcą mieć z nim nic wspólnego po tym, jak zadał się z 
nierządnicą. Dlaczego? Czy są zazdrosne, że to nie one ją posiadły? Czy wśród 
zwierząt nie 
ma nierządnic? Dlaczego kopulacja z kobietą ma uczłowieczyć mężczyznę? Cała ta 
historia 
nigdy nie miała najmniejszego sensu, jeśli nie liczyć dziwacznego kodu. Wszystko 
jest 
kodem, nie sądzisz?
– Masz rację, jest kodem – zgodziłem się. – Ale kodem czego? Opowiedz mi 
historię 
Gilgamesza. Powiedz mi, jak skończyła się twoja wersja – poprosiłem. Nie mogłem 
powstrzymać się przed zadaniem tego pytania. – Wiesz, że obecnie mamy tylko jej 
fragmenty, i brak starego zapisu, o którym mówiłeś.
– Kończy się tak samo jak w waszych współczesnych wersjach. Gilgamesz nie chciał 
się 
pogodzić z tym, że Enkidu miałby umrzeć. Enkidu zresztą umarł, choć nie pamiętam 
dokładnie dlaczego. Gilgamesz zachował się tak, jakby nigdy w życiu nie widział 
niczyjej 
śmierci i poszedł do nieśmiertelnego, który przeżył wielki potop. Wielki potop. 
Wasz potop. 
Nasz potop. Potop całego świata. U nas był Noe i jego synowie. U nich 
nieśmiertelny, który 
żył w kraju Dilmun na morzu. Był wielkim, który przeżył potop. I to do niego 
idzie nasz 
Gilgamesz, by otrzymać nieśmiertelność. I co mówi ów starożytny bohater, którego 
Żydzi 
nazwali Noem? „Gilgameszu, jeśli nie będziesz spać przez siedem dni i nocy, 
możesz stać się 
nieśmiertelny”.
I co dzieje się dalej? Gilgamesz natychmiast zapada w sen. Natychmiast! Nie 
zaczekał 
nawet jednego dnia. Ani nocy! Runął na ziemię. Trach. Uśpiony. I taki był koniec 
jego planu, 
ale nieśmiertelna żona nieśmiertelnego mężczyzny, która też przeżyła potop, 
ulitowała się nad 
nim i razem powiedzieli Gilgameszowi, że jeśli przywiąże kamienie do stóp i 
zanurzy się w 
morzu, znajdzie roślinę, która, gdy ją zje, obdarzy go wieczną młodością. Według 
mnie oboje 
chcieli go utopić!
Ale nasza wersja, podobnie jak wasza, śledziła każdy krok Gilgamesza. Zszedł na 
dno i 
znalazł roślinę. A potem wynurzył się na powierzchnię. I zasnął. Najwyraźniej 
spanie było 
jego najgorszym nawykiem... I oto zbliża się do niego wąż i kradnie roślinę. O, 
jakże to 
smutne dla Gilgamesza, lecz wreszcie nadchodzi pora na morał dla wszystkich: 
ciesz się 
życiem, napełniaj żołądek strawą i winem i pogódź się ze śmiercią. Bogowie 
zachowują 
nieśmiertelność dla siebie, śmierć pozostawili człowiekowi... Widzisz, jakie to 
głębokie!
Roześmiałem się.
– Podoba mi się twoja opowieść. Czy w domu tabliczek czytałeś z takim samym 
ferworem?
– O, zawsze! – zakrzyknął. – Ale nawet wtedy, cóż mieliśmy? Strzępy i fragmenty 
starej 
opowieści. Uruk zostało wzniesione tysiące lat przed nami. Może panował tam taki 
król. 
Może.
Pozwól jednak, że przejdę do tego, co chciałem powiedzieć. Szaleństwo u władców 
jest 
zjawiskiem powszechnym. W gruncie rzeczy sądzę, że do rzadkości należy król 
obdarzony 
zdrowym umysłem. Gilgamesz oszalał. Nabonid był szalony. W każdej znanej mi 
historii 
faraon zachowywał się jak obłąkany.
A ja to rozumiem. Rozumiem to, ponieważ spoglądałem w twarz Cyrusa Persa i 
Nabonida, i ujrzałem, że władcy są samotni, całkowicie samotni. Spojrzałem w 
twarz 
Gregory’ego Belkina, samozwańczego króla, i dostrzegłem to samo osamotnienie i 
straszliwą 
słabość: bez matki, bez ojca, bez granic władzy – gdyż klęska jest udziałem 
wszystkich 
królów. Spoglądałem w twarze innych władców, ale o tym wspomnimy później, 
ponieważ 
moje uczynki jako złego Sługi Kości nie mają w tej chwili znaczenia, choć za 
każdym razem, 
gdy przerywałem ludzkie życie, niszczyłem wszechświat, czyż nie?
– Być może. A może odsyłałeś płomień zła, by oczyścił się w wielkim boskim 
ogniu.
– Ach, to piękne – powiedział.
Pochlebił mi. Ale czy w to wierzyłem?
– A więc dalej o moim życiu. Podjąłem służbę na dworze, gdy tylko opuściłem dom 
tabliczek, a wówczas moja umiejętność czytania i pisania miała ogromną wagę. 
Znałem 
wszystkie języki. Widziałem wiele dziwnych dokumentów i starych sumeryjskich 
listów, 
toteż byłem użyteczny dla następcy tronu, Baltazara. Jak powiedziałem, nikt nie 
liczył się z 
Baltazarem. Nie mógł prowadzić noworocznej procesji, czy to dlatego, że kapłani 
go nie 
chcieli, czy też że Marduk go nie akceptował, kto wie? Nie była mu pisana miłość 
ludu.
A jednak nie mogę powiedzieć, że w pałacu panowała zła atmosfera. Odpowiadała mi 
ze 
wszech miar, a korespondencja nie miała końca. Z rubieży kraju nadchodziły 
listy, donoszące 
o nacierających Persach lub Egipcjanach, bądź też o gwiazdach, z których 
rozmaici 
astrologowie odczytywali bardzo złe lub dobre rzeczy dla króla.
W pałacu poznałem mędrców, których król radził się w każdej sprawie; lubiłem się 
im 
przysłuchiwać i zdałem sobie sprawę, że kiedy Marduk do mnie przemawiał, 
niektórzy z nich 
to słyszą. Stało się też jasne, że sprawa jego uśmiechu nigdy nie odeszła w 
zapomnienie. 
Marduk uśmiechnął się do Azriela.
Proszę, miałem swoje sekrety.
A więc słuchaj. Idę do domu. Mam dziewiętnaście lat. Zostało mi już bardzo 
niewiele 
życia, o czym nie wiem. Pytam Marduka: jak to możliwe, że mędrcy słyszą, kiedy 
do mnie 
mówi? Odpowiada, że ci mężowie, ci mędrcy, są prorokami i czarownikami, podobnie 
jak 
niektórzy z naszych żydowskich proroków, naszych mędrców, choć nikt nie kwapił 
się, by to 
przyznać – i że podobnie jak ja mają dar słuchania duchów.
Westchnął i powiedział po sumeryjsku, że muszę zachowywać największą ostrożność. 
„Ci mężowie znają twoją moc”.
Nigdy dotąd Marduk nie wydawał mi się przygnębiony. Dawno już minęliśmy etap, 
kiedy 
głupio żądałem od niego przysług lub robienia kawałów innym ludziom; teraz przez 
cały czas 
dyskutowaliśmy o różnych sprawach, a on często mawiał, że przez moje oczy widzi 
wyraźniej. Nie rozumiałem, co by to mogło znaczyć, ale tego dnia, kiedy zdradzał 
taki 
smutek, i ja się martwiłem.
– Moją moc! – rzekłem sarkastycznie. – Jaką znowu moc. Uśmiechnąłeś się. Jesteś 
bogiem!
Milczenie, choć wiedziałem, że nadal jest ze mną. Zawsze go wyczuwałem, tak jak 
wyczuwa się ciepło. Słyszałem go, jak słyszy się oddech. Pojmujesz, tak jak 
ślepiec wyczuwa 
bliskość drugiej osoby.
Podszedłem do drzwi frontowych, chcąc wejść do domu; odwróciłem się i po raz 
pierwszy moim oczom ukazał się Marduk. Ujrzałem go. Nie złoty posążek z mojego 
pokoju. 
Nie wielkie posągi ze świątyni. Ujrzałem Marduka we własnej osobie.
Stał pod ścianą z rękami splecionymi na piersi, ugiętym jednym kolanem i 
przyglądał się 
mi. To był Marduk. Złoto pokrywało całą jego postać, tak jak w świątyni, ale on 
był żywy i 
kędzierzawe włosy i broda nie wydawały się odlane ze złotego kruszcu, lecz 
złote, a przecież 
naturalne. Jego oczy miały odcień bardziej brązowy niż moje, to jest jaśniejszy 
i bardziej 
żółty. Uśmiechnął się do mnie.
– Ach, Azrielu – przemówił. – Wiedziałem, że do tego dojdzie. Wiedziałem.
Podszedł i pocałował mnie w oba policzki. Miał tak delikatne dłonie... 
Dorównywałem 
mu wzrostem i rzeczywiście byliśmy do siebie podobni, choć jego brwi rysowały 
się nieco 
wyżej niż moje, a czoło miał gładsze, dzięki czemu nie wyglądał tak przebiegle i 
drapieżnie 
jak ja.
Chciałem go objąć. Nie czekał, aż to powiem.
– Zrób to – rzekł – lecz za chwilę zobaczą mnie również inni. Uścisnąłem go 
niczym 
najdawniejszego przyjaciela, drogiego mi tak jak własny ojciec. I właśnie tej 
nocy popełniłem 
błąd i wyznałem ojcu, że przez cały czas rozmawiam z bogiem. Nie powinienem tego 
robić. 
Ciekawe, jak wyglądałoby moje życie, gdybym się wówczas powstrzymał.
Przerwałem mu.
– Czy widział go ktoś oprócz ciebie?
– Tak, w rzeczy samej. Widział go nasz odźwierny i omal nie padł trupem, gdy 
ujrzał 
mężczyznę całego w złotej farbie, a jedna z moich sióstr wyjrzała przez kraty i 
również go 
dostrzegła. Z kolei jeden z żydowskiej starszyzny ujrzał go na mgnienie oka i 
wieczorem 
przybył wraz ze sługami, twierdząc, iż widział mnie z diabłem lub aniołem – co 
do tego nie 
miał pewności.
I wtedy mój ojciec, mój ukochany, słodki, dobroduszny ojciec powiedział: 
„Widzieliście 
Marduka, babilońskiego boga”. I może to dlatego... może to dlatego rozmawiamy ze 
sobą. 
Ojciec nie chciał mnie skrzywdzić. Nigdy. W całym swoim życiu nie potraktował 
nikogo w 
okrutny sposób! On tego nie chciał! Był moim... moim małym braciszkiem.
Pozwól, że ci to wyjaśnię. Zastanawiałem się nad tym. Byłem pierworodnym; 
urodziłem 
się, kiedy mój ojciec był bardzo młody. Wygnanie z Jeruzalem dotkliwie 
doświadczyło mój 
lud, toteż młodzi ludzie bardzo wcześnie pobierali się, by mieć synów.
Ale mój ojciec był pieszczochem swojej rodziny, beniaminkiem ukochanym przez 
wszystkich i jakoś tak się stało, że czułem się jego starszym bratem i 
traktowałem go jak 
starszy brat. Trochę nim komenderowałem – a raczej staliśmy się... staliśmy się 
przyjaciółmi.
Ojciec ciężko pracował, ale byliśmy sobie bliscy. Piliśmy razem. Razem 
chodziliśmy do 
tawerny. Dzieliliśmy się kobietami. I tamtej nocy wyznałem mu, pijany, że Marduk 
od lat 
rozmawia ze mną i że nawet go widziałem, a także że moim osobistym bogiem jest 
bóg 
Babilonu.
Jakiż ze mnie głupiec, że to zrobiłem! Co dobrego mogło mi z tego przyjść! Z 
początku 
ojciec śmiał się, potem się zasępił, wreszcie spojrzał na mnie z zaciekawieniem. 
O, nie 
powinienem tego robić. A Marduk wiedział o wszystkim. Był z nami w tawernie, ale 
tak 
daleko ode mnie, że nie przybrał widzialnego kształtu, był niczym opar, złocisty 
jak 
słoneczne światło; tylko ja go widziałem. Kręcił ostrzegawczo głową, a kiedy 
opowiedziałem 
o wszystkim ojcu, odwrócił się do mnie plecami. Ale zrozum, kochałem ojca i 
byłem taki 
szczęśliwy! I chciałem, żeby o tym wiedział. Chciałem, żeby wiedział, że 
uścisnąłem boga! 
Głupiec!
Pozwól, że odmaluję ci tło tej historii. Pierwszy plan nagle stał się dla mnie 
zbyt bolesny; 
oczy palą mnie od jego widoku.
Rodzina. Wspomniałem ci już, kim byliśmy. Bogatymi kupcami i kopistami Świętej 
Księgi. Wszystkie hebrajskie plemiona w Babilonie miały swoich kopistów Świętej 
Księgi, 
którzy nieustannie przepisywali ją dla rodzin, ale my prowadziliśmy bardzo 
rozległą 
działalność, ponieważ słynęliśmy z szybkości i dokładności. I mieliśmy ogromny 
zbiór 
starych tekstów. Chyba już mówiłem, że mieliśmy jakieś, nie wiem, dwadzieścia 
pięć różnych 
opowieści o Józefie, Egipcie, Mojżeszu i tak dalej i że problem, co pozostawić, 
a co usunąć, 
stanowił zawsze temat wielu dyskusji. Mieliśmy tak wiele opowieści o Józefie w 
Egipcie, że 
postanowiliśmy nie wierzyć w nie wszystkie. Ciekawe, co się stało z tymi 
tabliczkami, 
zwojami... Nie sądziliśmy, żeby wszystkie te opowieści mogły być prawdziwe. Ale 
może nie 
mieliśmy racji. Och, któż to może wiedzieć?
Wracając do kolei mojego losu. Kiedy opuszczałem pałac, dom tabliczek czy rynek, 
zmierzałem prosto do domu, gdzie przez cały wieczór wraz z siostrami, kuzynami i 
wujami 
pracowałem nad Pismem Świętym w scriptoriach naszego domu, które mieściły się w 
dużych 
pokojach.
Jak już mówiłem, nigdy nie byłem milczkiem i często, przepisując psalmy, 
śpiewałem je 
głośno, co najbardziej irytowało mojego głuchego wuja. Nie wiem dlaczego. Był 
głuchy! A 
poza tym mam ładny głos.
– To prawda.
– Dlaczego głuchy człowiek tak się denerwował? Wiedział, że śpiewałem nie tak, 
jak 
przed chwilą dla ciebie, lecz jak powinno się śpiewać przy wtórze cymbałów, 
tańcząc, 
pojmujesz, z pewnym przytupem, by tak powiedzieć. To z tego powodu wuj był zły.
Powiedział, że mamy pisać wtedy, kiedy trzeba pisać, i śpiewać Panu wtedy, gdy 
przychodzi na to odpowiednia pora. Wzruszyłem ramionami i umilkłem, ale 
nieustannie 
dokazywałem. Nie, źle się wyrażam. Nie byłem aż tak zły...
– Wiem, jakim jesteś człowiekiem i jaki byłeś wtedy...
– Tak, chyba już to wiesz i może gdybyś uważał, że jestem zły, wyrzuciłbyś mnie 
na 
śnieg.
Spojrzał na mnie. W jego oczach nie dostrzegłem drapieżności. Brwi miał nisko 
opuszczone i grube, lecz oczy pod nimi były tak duże, że wyglądał z tym ładnie. 
Poza tym 
wydawało mi się, że jest nieco cieplejszy i bardziej odprężony niż wcześniej. 
Coś ciągnęło 
mnie do niego; chciałem wysłuchać wszystkiego, co zechce mi opowiedzieć.
Ale zamyśliłem się: czy mógłbym go wyrzucić na śnieg?
– Odebrałem życie wielu ludziom – powiedział, jakby wyjaśniając moje wątpliwości 
– ale 
nie mógłbym cię skrzywdzić, Jonatanie Ben Izaaku, wiesz o tym. Nie mógłbym 
skrzywdzić 
takiego człowieka. Zabijałem morderców. Przynajmniej kiedy stałem się sobą, 
przyjąłem taki 
kodeks honorowy. Przestrzegałem go do tej pory.
Kiedy stałem się Sługą Kości, złym, rozgoryczonym duchem należącym do potężnego 
czarownika, z początku zabijałem niewinnych, ponieważ taka była wola mojego Pana 
i 
myślałem, że muszę ją wypełniać. Myślałem, że człowiek, który mnie przywołał, ma 
nade 
mną władzę, i wykonywałem jego rozkazy, aż nadszedł wreszcie moment, kiedy 
zrozumiałem, że nie muszę być wiecznie niewolnikiem, że choć moja dusza została 
odarta z 
ducha, a duch i dusza z ciała, nadal mogę podobać się Bogu. I że w jakiś sposób 
wszystko 
może na powrót scalić się w jedną postać! Ach!
Pokręcił głową.
– Azrielu, może to właśnie się stało.
– Dobry Boże, Jonatanie, nie pocieszaj mnie. Tego nie zniosę. Po prostu mnie 
wysłuchaj. 
I sprawdź, czy te taśmy zachowują moje słowa. Zapamiętaj mnie. Zapamiętaj moje 
słowa...
Pewność siebie nagle go opuściła. Znów zapatrzył się w płomienie.
– Moja rodzina, mój ojciec... Mój ojciec! Jakże go ugodziło to, co mi uczynił, i 
jak wtedy 
na mnie spojrzał... Czy wiesz, co powiedział o swoim postępku? Powiedział: 
„Azrielu, który z 
moich synów kocha mnie tak jak ty? Żaden z nich nie wybaczyłby mi tego, tak jak 
ty mi 
wybaczasz!”. I mówił to z przekonaniem. Naprawdę, mój ojciec, mój mały 
braciszek, patrzył 
na mnie ze łzami w oczach, szczerze i z absolutnym przekonaniem!
Przepraszam. Pospieszyłem się. Wkrótce już umrę. Jeszcze tylko parę stron. – 
Zadrżał 
cały. I znów w jego oczach pojawiły się łzy. – Wybacz i wiedz, że przez tysiące 
lat nie 
pamiętałem o tych wydarzeniach. Byłem gniewnym duchem bez wspomnień. A teraz 
wszystko do mnie wróciło, a ja składam to przed tobą. Składam to we łzach.
– Mów dalej. Daj mi swoje łzy, ufność i ból. Nie zawiodę cię.
– Ach, jesteś kimś wyjątkowym, Jonatanie Ben Izaaku.
– Raczej nie. Jestem nauczycielem i szczęśliwym człowiekiem. Mam żonę i dzieci, 
które 
mnie kochają. Nie wyróżniam się.
– O, lecz jesteś dobrym człowiekiem, który chce rozmawiać z kimś złym! To nie 
zdarza 
się często. Rabin chasydów odwrócił się do mnie plecami! – Roześmiał się nagle, 
głęboko i 
gorzko. – Był zbyt dobry, by rozmawiać ze Sługą Kości.
Uśmiechnąłem się.
– Jesteśmy Żydami, a są Żydzi i Żydzi.
– Tak, ale teraz są też Izraelici, którzy powinni być Machabeuszami. I są też 
chasydzi.
– I żydzi ortodoksyjni, i „zreformowani”, i tak dalej. Wróćmy do twoich czasów. 
Jesteście wielką i szczęśliwą rodziną.
– Tak, i było rzeczą normalną – muszę to wyjaśnić – by bogaci Hebrajczycy 
służyli na 
dworze, tak jak mój ojciec i wielu kuzynów. Byliśmy skrybami, ale także kupcami, 
handlarzami drogich kamieni, jedwabi, srebra i książek. Dzięki mojemu ojcu 
królewski stół, a 
także Stół Bogów w świątyni Marduka i sam Marduk wzbogacili się o najpiękniejsze 
naczynia.
Świątynia składała się wówczas z wielu kaplic i codziennie dla każdego bóstwa, 
łącznie z 
Mardukiem, przygotowywano posiłek, więc zgromadzono ogromną liczbę złotych i 
srebrnych 
naczyń. A do zadań mojego ojca należało odkładanie tych, które nie były w dobrym 
stanie.
Zawsze chodziłem z nim do portu, kiedy przybijały statki powracające z pełnego 
morza, 
obarczone ładunkiem najdoskonalszych nowych dzieł greckich i egipskich. Od niego 
nauczyłem się oceniać płaskorzeźby na kielichu oraz rozpoznawać najcięższy i 
najlepszy stop 
złota. Nauczyłem się też rozpoznawać prawdziwe rubiny, diamenty i perły – perły, 
kochałem 
je, mieliśmy do czynienia z perłami wszelakich rodzajów i nie nazywaliśmy ich 
perłami, tylko 
oczami morza, pojmujesz.
W ten sposób zarabialiśmy na życie – na rynku, w świątyni i w pałacu.
Moja rodzina miała stragany na całym rynku, gdzie handlowali rozmaitymi 
klejnotami, 
miodem, materiami barwionymi purpurą i błękitem, najdelikatniejszymi jedwabiami 
i 
płótnem, a sprzedawali też kadzidło i wonności, choć tylko czcicielom bożków, 
którzy palili 
je dla Nabu, Isztar i oczywiście Marduka.
Ale było to nasze życie, źródło naszej siły, nasza wspólnota, umacnianie sił, 
które miało 
umożliwić pewnego dnia powrót do domu. Stało się to równie ważne jak kopiowanie 
Świętej 
Księgi.
– Stara historia – zauważyłem.
– Natomiast handel sprawił, że mój dom pławił się w luksusie, którego byśmy nie 
zaznali, 
gdybyśmy handlowali wielbłądami. Musisz to zrozumieć, ponieważ otaczające nas 
bogactwo 
nadawało duże znaczenie mojemu ojcu, a także mnie.
Chcę powiedzieć, że nie tylko pomnażaliśmy pieniądze, ale nasz dom był pełen 
kupców, 
którzy się przez niego przewijali. No, wiesz. Mieliśmy wspaniały cedrowy posąg 
Isztar, 
dopiero co przywieziony z Dilmun, i mój wuj trzymał go dla ozdoby w salonie, 
dopóki nie 
ubił interesu. Wszędzie stało mnóstwo prześlicznych podnóżków, delikatnych mebli 
z Egiptu, 
cudnych czarnych i czerwonych greckich urn i amfor oraz wszystko, co było łatwe 
do 
przeniesienia i miłe oku.
– Rosłeś otoczony pięknem, czy tak?
– Właśnie. To prawda. W rzeczy samej. Kiedy dorastałem, otaczała mnie miłość. 
Miłość 
mojego ojca. Miłość braci. Sióstr. Nawet wujów. Nawet tego wuja, który był 
głuchy. Kiedyś 
prorok Azarel powiedział do mnie: „Jahwe spogląda na ciebie z miłością”. Tak też 
mówiła 
stara wiedźma Asenath. O, ileż miłości.
Umilkł dla zaczerpnięcia oddechu. Siedział, wspaniały w czerwonych aksamitach, 
jego 
włosy były błyszczące i naturalnie piękne, a czysta skóra policzków równie 
delikatna jak cera 
dziewczyny. Chyba się starzeję. To dlatego młodzieńcy wydają mi się równie 
piękni jak 
dziewczęta. Nie przez to, że ich pożądam. To samo życie ma dla mnie ten wielki 
urok.
Był stropiony. Zbolały. Nie wiedziałem, czy go ponaglać. Potem rozchylił wargi, 
ale nie 
padło z nich żadne słowo.
3.
– Jak wyglądała świątynia, kiedy po niej wędrowałeś? I pałac? – spytałem. – 
Piękny dom 
potrafię sobie wyobrazić, ale pałac... Czy pałac był wykładany złotem? A 
świątynia?
Nie odpowiedział.
– Przedstaw mi obrazy, Azrielu. Opisz tę chwilę za pomocą obrazów. Świątynia, 
czy 
opowiesz mi, jak wyglądała?
– Tak – rzekł. – Była to budowla ze złota i drogich kamieni. Świat rozedrganych 
blasków 
klejnotów, cudownych woni i dźwięków harf i fletów; był to świat, w który 
wkraczało się 
boso po gładkich płytkach, przyciętych w kształt kwiatów.
Uśmiechnął się.
– I – powiedział – stanowiła cholernie dobre miejsce do zabawy. Nie całkiem 
poważne. 
Oczywiście oba budynki były wielkie, wiesz chyba, że Nabuchodonozor zbudował 
pałac ku 
czci pełnej chwały przeszłości, a przynajmniej tak mu się zdawało, przy czym 
bardzo 
wyeksponował prywatne ogrody; świątynia była potężną budowlą znaną jako Esagila, 
za 
którą stał wielki zikkurat Etemenanki, ze schodami do nieba i tarasami, 
prowadzącymi do 
świątyni na szczycie, świątyni mojego ulubionego i wspaniałego uśmiechniętego 
boga.
I w świątyni, i w pałacu znajdowało się mnóstwo zamkniętych i zapieczętowanych 
drzwi. 
Niektóre z tych pieczęci trwały nietknięte od stu lat. I oczywiście, jak pewnie 
wiesz, w ten 
sam sposób zawieraliśmy kontrakty. Spisywano go na glinianej tabliczce, którą 
suszono, a 
następnie zamykano w glinianej kopercie z tym samym tekstem, który także 
wysychał, tak że 
nie można było dostać się do oryginalnej tabliczki bez przełamania koperty. 
Gdyby jakiś 
nieuczciwy osobnik chciał zmienić coś w kopercie, zapieczętowana wewnętrzna 
tabliczka by 
go zdradziła.
Na dworze było tego mnóstwo; ludzie zawierali kontrakty, rozłamywali koperty, 
odkrywali, że jakiś podstępny nikczemnik dokonał zmiany w kontrakcie, a wtedy 
król i jego 
doradcy wraz z mędrcami wydawali wyrok. Nigdy nie uczestniczyłem w egzekucjach. 
Jak 
powiedziałeś, wyrosłem otoczony pięknem.
Na ulicach Babilonu nigdy nie widziałem głodnych. Ani okaleczonych niewolników. 
Babilon był miastem, w którym ludzie pragnęli zamieszkać; w Babilonie i pod 
rządami króla 
wszyscy żyli szczęśliwi.
Ale wróćmy do twojego pytania. Można było wędrować po świątyni. Można było 
włóczyć się bez celu. Mogłem wśliznąć się w moich wyszywanych drogimi kamieniami 
pantoflach do kaplic innych bogów – Nabu i Isztar, a także każdego boga i 
bogini, którzy 
zostali sprowadzeni z innego miasta do sanktuarium.
Widzisz, tak to było. Cyrus Pers zdecydowanie znajdował się w natarciu, podbijał 
greckie 
miasta na wybrzeżu, jedno po drugim. Przerażeni kapłani z całej Babilonii 
zostawiali nam pod 
główną bramą swoich bogów, byśmy ich chronili, a myśmy ustawiali te przyjezdne 
bóstwa w 
kaplicach i kaplice te wypełniały migoczące światełka.
Ta obawa o boga, o to, że wróg może go pojmać, była bardzo realna. Samego 
Marduka 
przez dwieście lat więziono w innym mieście, skradziono i przetrzymywano, a 
dzień, na 
długo przed moim narodzeniem, kiedy odbito go i przywieziono do domu, był dla 
Babilonu 
wielkim świętem.
– Czy opowiadał ci o tym? – spytałem.
– Nie. Ale ja go nie pytałem. Dojdziemy do takich rzeczy...
Jak powiedziałem, lubiłem wałęsać się po świątyni. Zanosiłem wiadomości 
kapłanom; 
czekałem przy stole, kiedy Baltazar ucztował, i zaprzyjaźniłem się z całym, 
można rzec, 
pałacowym tłumem: eunuchami, świątynnymi niewolnikami, innymi paziami i 
niektórymi ze 
świątynnych prostytutek, które, rzecz jasna, były pięknymi kobietami.
W całej tej pracy, wykonywanej dla świątyni i pałacu, tkwił pewien sens. Rząd 
prowadził 
bardzo rozsądną politykę. Kiedy bogaci zakładnicy, tacy jak my, majętni wygnańcy 
zostają 
przyjęci do miasta, nie tylko wzbogacają jego kulturę, ale także młodzi ludzie 
są 
wychowywani w babilońskim duchu. W ten sposób, gdybyśmy zostali odesłani do 
naszego 
kraju lub do jakiejś odległej prowincji, bylibyśmy dobrymi Babilończykami, to 
jest 
wykształconymi członkami świty królewskiej.
Na dworze szydziło się z Hebrajczyków.
Mimo iż niektórzy z moich wujów z wściekłością napadali na mnie i ojca za to, że 
służymy w świątyni, obaj wzruszaliśmy ramionami i mówiliśmy: „Nie czcimy 
Marduka! Nie 
ucztujemy z Babilończykami. Nie jemy pożywienia, które przyjmowali bogowie”. I 
większość społeczeństwa myślała tak jak my.
Pozwól, że zrobię tu dygresję; chodzi o to wspólne ucztowanie. Nadal jest 
istotne dla 
Hebrajczyków. Nie? Nie jada się z poganami. Wtedy się tego nie robiło. I nie 
jada się 
niczego, co było złożone przed bogiem. To bardzo ważne.
Jako dobrzy Hebrajczycy łamaliśmy się chlebem tylko między sobą, starannie 
myliśmy 
dłonie, odmawiając rytualną modlitwę przed dotknięciem jedzenia, potem zaś nic 
nie 
zagłuszało w nas potrzeby chwalenia Jahwe, naszego Pana Zastępów.
Ale musieliśmy jakoś żyć w Babilonie. Mieliśmy zamiar powrócić do ojczyzny 
bogaci. 
Musieliśmy być silni. A to znaczyło tyle samo co zawsze. Trzeba być na tyle 
silnym, by 
rozproszyć się i nie zginąć.
Znowu nastąpiła nieunikniona chwila ciszy. Azriel pochylił się i poruszył polana 
w 
kominku, jak to czynią ludzie, którzy chcą się zastanowić, a jednocześnie mieć 
poczucie, że 
robią coś pożytecznego. Poruszanie polan może to zapewnić, zwłaszcza jeśli się 
niczego nie 
pije, tak jak to robiłem; kubek z kawą trzymałem tak kurczowo, jakby miała 
wystarczyć na 
całą noc.
– Wtedy wyglądałeś dokładnie tak jak teraz, prawda? – odezwałem się, choć już go 
o to 
pytałem. Był to delikatny sygnał: Bóg dał ci wszystkie zalety, młodzieńcze.
– Tak – powiedział. – Tylko teraz chciałbym mieć gładką twarz. Wydawało mi się, 
że ci 
już mówiłem. Ale chyba nie będę mieć tego szczęścia.
Tym razem przybyłem we własnej postaci i aż do tej pory nie wiem, kto mnie 
wezwał. 
Dlaczego teraz? Czemu moje ciało otoczyło mnie na powrót? Czemu? Nie wiem.
W przeszłości, kiedy byłem przyzywany przez czarowników, nadawali mi wygląd 
taki, 
jaki im odpowiadał i przeważnie bywał odstręczający. Rzadko, jeśli w ogóle, 
czekali bodaj 
przez chwilę, by ujrzeć mnie w mojej własnej postaci. Przyzywano mnie specjalną 
formułą: 
„Azrielu, Sługo Złotych Kości, które trzymam w dłoni, przybądź w płomieniach i 
pochłoń 
moich wrogów. Zmień ich w popiół”. Takie zaklęcie.
Bez względu na wszystko, w odpowiedzi na twoje pytanie, wyglądam dokładnie tak 
jak w 
chwili śmierci, z wyjątkiem pewnej cechy charakterystycznej, którą dodano mi 
przed 
morderstwem, ale o tym opowiem później. Wyglądam tak jak wtedy, gdy umarłem.
– Twój ojciec... dlaczego błędem było opowiedzenie mu o Marduku? Dlaczego? Co to 
wszystko znaczy? Co on ci zrobił, Azrielu?
Potrząsnął głową.
– Jonatanie Ben Izaaku, to jest najgorsze, co mam ci do opowiedzenia, ale nigdy 
nie 
zdradziłem tego nikomu, wiesz? Nigdy nie powiedziałem o tym żadnemu Panu. Czy 
Bóg 
nigdy nie zapomina? Czy Bóg na zawsze odmówi mi Schodów do Nieba?
– Azrielu, pozwól, że cię upomnę, jako człowiek starszy od ciebie, choć moja 
dusza może 
być nowo narodzona. Nie bądź taki pewien zamiarów niebios. Nie bądź bardziej 
pewien 
twarzy naszego Boga niż Marduka.
– To znaczy, że wierzysz w jednego, a nie w drugiego?
– To znaczy, że chcę złagodzić twój ból, z jakim opowiadasz mi o swym losie. 
Chcę 
złagodzić twoje poczucie daremności i przekonanie, że zostałeś przeznaczony do 
czegoś 
strasznego ze względu na czyny innych.
– To mądre – rzekł. – I wspaniałomyślne. Nadal w tak wielu sprawach jestem 
głupcem.
– Wiem. Rozumiem. Jednak wróćmy do Babilonu, dobrze? Czy możesz mi to wyjaśnić? 
Co w końcu zrobił twój ojciec?
– O, mój ojciec i ja, jakimiż byliśmy przyjaciółmi! Nie miał lepszego 
przyjaciela ode 
mnie, a moim najlepszym przyjacielem był Marduk.
To ja byłem prowodyrem naszych pijaństw, a on... tylko on na całym świecie mógł 
skłonić mnie do uczynku, przez który stałem się tym, kim jestem... do tego, co 
uczyniło mnie 
Sługą Kości.
Dziwne, jak to się wszystko składa... – Jego głos stał się niewyraźnym 
pomrukiem. Znów 
popadł w roztargnienie. – Wybierają składniki i mieszają je ze sobą, ponieważ 
napój nie 
będzie mieć mocy, jeśli nie znajdzie się w nim wszystko, czego potrzeba. Sami 
kapłani nigdy 
by go do tego nie zmusili. Cyrus Pers? Ufałem mu tak samo jak każdemu innemu 
tyranowi. A 
stary Nabonid, który był jego doradcą? Znalazł się tam tylko dzięki pewnej 
życzliwości 
Cyrusa oraz swojemu sprytowi. Wszystko w perskim imperium opierało się na 
sprycie. Może 
dzieje się tak we wszystkich imperiach.
– Nie spiesz się – wtrąciłem. – Zaczerpnij oddechu.
– Tak... pozwól, że opiszę ci moją rodzinę. Matka umarła, kiedy byłem mały. 
Bardzo 
chorowała i płakała, że nie dożyje chwili, w której Jahwe znowu zwróci ku nam 
Swoją Twarz 
i przywróci nam Syjon. Pochodziła z rodu skrybów. Ona także się tym zajmowała, a 
niegdyś, 
jak słyszałem, była kimś w rodzaju prorokini, lecz to ustało, kiedy urodziła 
synów.
Ojciec tęsknił za nią beznadziejnie aż do ostatniego dnia, który spędziłem razem 
z nim. 
Miał dwie gojki, podobnie jak ja; prawdę mówiąc, przeważnie dzieliliśmy ze sobą 
te same 
dwie kobiety, ale nie chodziło o dzieci ani małżeństwo, a jedynie uciechę.
W domu ojciec ciężko pracował, przepisując psalmy i ustalając każde słowo, jakie 
usłyszeliśmy od Jeremiasza, o co wszyscy spieraliśmy się dniem i nocą. Rzadko, 
jeśli w 
ogóle, przewodniczył modlitwie. Ale miał piękny głos i nadal pamiętam, jak 
śpiewał pieśni 
ku chwale Pana.
Kiedy pracowaliśmy w świątyni, w sekrecie uznaliśmy, że wszyscy czczący bóstwa 
są 
zupełnie szaleni, więc czemu nie mielibyśmy dla nich pracować i bawić ich?
Jak już wyjaśniałem, od czasu do czasu pomagaliśmy kapłanom przygotować ucztę 
dla 
samego Marduka. Miałem wśród nich wielu, wielu przyjaciół, i wiesz, jak w każdej 
innej 
grupie duchownych, niektórzy wierzyli we wszystko, a inni nie wierzyli w nic. 
Zaciągaliśmy 
zasłony wokół boskiego stołu, a potem zabieraliśmy jedzenie, które Marduk 
smakował na 
swój sposób i które spożywał – wyczuwał zapach i sok – i przyrządzaliśmy je dla 
członków 
rodziny królewskiej, królewskich zakładników, kapłanów i eunuchów, którym wolno 
było 
spożywać boskie potrawy i zasiadać przy królewskim stole.
Ale my, jako dobrzy Hebrajczycy, nigdy nie wzięlibyśmy takiego jedzenia do ust. 
Nie, 
nigdy byśmy tego nie zrobili.
Przestrzegaliśmy prawa mojżeszowego na wszystkie dostępne nam sposoby. I kiedy 
zostałem rzucony do Nowego Jorku i rozpocząłem podróż w poszukiwaniu morderców 
Estery 
Belkin, trafiłem do dziadka Gregory’ego Belkina, rabina Brooklynu. Ujrzałem 
wtedy, że 
wielu Żydów żyje w wielkim mieście Nowy Jork z handlu, tak jak my w Babilonie.
Widziałem także Żydów na różnych poziomach wiary, jak sam powiedziałeś.
Znowu zamilkł. Nie bał się bólu, który miał nadejść.
– Ale pozwól, że wrócę do Babilonu. Spójrz, tańczę z ojcem w tawernie. Tam 
mężczyźni 
tańczyli ze sobą, pojmujesz. Tamtej nocy nie było z nami nierządnic. Miejsce 
dozwolone 
tylko dla mężczyzn. A ja mówię: „Na własne oczy widziałem mojego boga. Widziałem 
go i 
czułem w sercu. Ojcze, jestem bałwochwalcą, ale przysięgam ci, widziałem Marduka 
i 
Marduk chodzi wraz ze mną”.
A w odległym kącie, patrz, Marduk odwraca się do mnie plecami i kręci głową.
Mija kilka godzin, a ja nadal spieram się z ojcem. „Jesteś mędrcem, prorokiem, i 
źle 
używasz swoich mocy – twierdzi ojciec. – Powinieneś je spożytkować na naszą 
korzyść”.
„Zrobię to, ojcze, użyję ich dla nas, lecz powiedz, co chcesz, żebym zrobił? 
Marduk o nic 
mnie nie prosi. Czego ode mnie żądasz?”.
Nazajutrz Marduk pojawił się o parę przecznic od domu, złocisty i przejrzysty, 
lecz 
widzialny. Ostrzegł mnie:
– Nie dotykaj mnie, albo będziemy odpowiedzialni za religijne niesnaski.
– Co, jesteś na mnie zły za to, że powiedziałem ojcu? – spytałem niezwłocznie. 
Rozmawialiśmy jak przyjaciele, a fakt, że go widziałem, przyniósł mi wielką 
ulgę.
– Nie, Azrielu, nie jestem zły, tylko nie ufam kapłanom ze świątyni. Jest tak 
wielu starych 
i podstępnych duchownych i nigdy nie wiadomo, czego właściwie chcą. Teraz 
posłuchaj 
mnie. Mam ci coś do powiedzenia, zanim wejdziemy w to głębiej. To znaczy, zanim 
ty 
wejdziesz, bo ja siedzę już tak głęboko, jak tylko można. Chodźmy do publicznych 
ogrodów. 
Chcę popatrzeć, jak jesz i pijesz.
Poszliśmy do jego ulubionego miejsca, wielkiego miejskiego ogrodu nad Eufratem, 
z dala 
od portu, cieśli i zgiełku. W to miejsce dochodził jeden z licznych kanałów i 
wody należały 
raczej do niego niż do rzeki, na której zawsze panował ruch. W ogrodzie rosło 
wiele topoli, 
wiesz, całkiem jak w tym psalmie, i było w nim też kilku muzykantów grających na 
fletach i 
tańczących za drobne datki.
Marduk usiadł naprzeciw mnie i założył ręce na piersi. Naprawdę, byliśmy do 
siebie tak 
podobni, że mogliśmy uchodzić za braci. Uderzyła mnie myśl, iż znam go lepiej 
niż 
któregokolwiek z moich rodzonych braci. A, właśnie – nie czułem do nich 
nienawiści, wbrew 
wszystkim historiom, w których Żydzi nienawidzą swego rodzeństwa. Zapomnij o 
tym. 
Kochałem moich braci. Byli nieco zbyt zasadniczy, jeśli idzie o picie i tańce. 
Lepiej bawiłem 
się z ojcem. Ale kochałem ich.
Zamilkł. Wydawało się, że z szacunku do zmarłych braci. Był teraz nieopisanie 
piękny w 
czerwonych aksamitach, a pauzy, jakie czynił, ściągały moją uwagę z powrotem na 
niego w 
prawdziwie uwodzicielski sposób. Ale on znów podjął opowiadanie:
– Słuchaj, chcę ci powiedzieć całą prawdę, więc uważaj – od razu mnie zaatakował 
Marduk. – Nie pamiętam swoich początków. Nie pamiętam zabicia smoczycy Tiamat i 
wydobycia świata z jej brzucha i nieboskłonu z reszty jej ciała. Ale to nie 
znaczy, że to się nie 
zdarzyło. Niemal przez cały czas poruszam się we mgle. Widzę duchy bogów i 
błąkające się 
dusze zmarłych, słucham modlitw i staram się na nie odpowiadać. Ale mieszkam w 
przykrym 
miejscu. Przyjście do świątyni na ucztę jest wielką przyjemnością, ponieważ 
wtedy mgła się 
rozstępuje. Wiesz, co ją rozwiewa?
– Nie, ale mogę zgadnąć... że kapłani cię widzą, że widzą cię potężni jasnowidze 
– 
powiedziałem.
– Tak właśnie się dzieje, Azrielu. Potrafię stać się widzialny dla wiedźm i 
czarowników, 
dla tych, którzy mają oczy do patrzenia, a potem piję wodę, wdycham opary 
kadzideł oraz 
zapach potraw, co wprawia mnie w nastrój przychylny wszelkiemu życiu. Następnie 
wchodzę 
w posąg i wypoczywam w ciemnościach, a czas nie ma dla mnie znaczenia. I słucham 
Babilonu. Słucham. Słucham. Ale podań o początkach nie pamiętam, rozumiesz, co 
chcę 
powiedzieć?
– Nie całkiem – wyznałem. – Czy mówisz, że nie jesteś bogiem?
– Nie, jestem bogiem i to potężnym. Gdyby taka była moja wola, mógłbym zmieść 
ten 
rynek, ten ogród w jednej chwili, uderzeniem wichru. To łatwe. Mówię, że bogowie 
nie 
wiedzą wszystkiego, a opowieść o tym, jak Marduk stał się przywódcą bogów, jak 
zabił 
Tiamat, jak wzniósł wieżę sięgającą nieba... cóż, albo o tym zapomniałem, albo 
staję się słaby 
i pamięć już mnie zawodzi. Bogowie mogą umierać. Mogą się rozwiewać. Tak jak 
królowie. 
Mogą zapaść w sen i trzeba wiele czasu, by ich obudzić. Kiedy nie śpię i jestem 
gotów do 
działania, kocham Babilon, a Babilon odpłaca mi tym samym.
– Panie, mój Panie – rzekłem. – Jesteś zmęczony, ponieważ od dziesięciu lat nie 
mieliśmy 
procesji noworocznej, gdyż król Nabonid zaniedbał ciebie i twoich kapłanów. To 
wszystko. 
Gdybyśmy mogli skłonić tego starego tępego idiotę do powrotu i ogłoszenia 
procesji, 
odżyłbyś; wypełniłoby cię życie tych wszystkich, którzy przybyliby do Babilonu, 
by ujrzeć 
cię na Drodze Procesji.
– To sympatyczny pomysł, Azrielu, i jest w nim nieco racji, ale nie darzę już 
miłością 
procesji noworocznej, ponieważ muszę tkwić w posągu i trzymać króla za rękę. W 
samym 
środku uroczystości kusi mnie, żeby go zrzucić wprost do rynsztoka Drogi 
Procesji. Nie 
rozumiesz? Nie jest tak, jak ci mówią! Nie jest!
Zamilkł i nakazał mi gestem, bym rozważył jego słowa, a potem oznajmił, że chce 
spróbować coś zrobić. Kilka następnych chwil miało mieć decydujący wpływ na mój 
los, ale 
wtedy nie mogłem o tym wiedzieć.
– Azrielu – powiedział. – Chcę, żebyś to zrobił. Spójrz na mnie i w swoim umyśle 
pozbaw mnie tego złota, ujrzyj mnie równie różowego i żywego jak ty, o czarnej 
brodzie i 
brązowych oczach, a potem dotknij mnie obiema rękami. Wyzwól boga ze złota. 
Spróbuj.
Zadrżałem.
– Czemu się tak lękasz! Wszyscy zobaczą tylko szlachcica w pięknej szacie, to 
wszystko.
– Boję się, ponieważ mogłoby się nam udać, mój Panie – odrzekłem – i ponieważ 
przyszła mi do głowy najbardziej niepokojąca myśl. Chcesz uciec, Marduku. Chcesz 
się 
wydostać. A jeśli to się uda, jeśli moje oczy i dotyk podarują ci widzialne 
ciało, będziesz 
mógł uciec, prawda?
– I czemu, do pioruna, miałoby to martwić syna Jahwe! – Odetchnął głęboko. – 
Przepraszam, że się uniosłem. Kochani cię ponad wszystkich moich wyznawców i 
kapłanów. 
Nie zamierzam opuścić Babilonu. Pozostanę tu tak długo, jak długo będę 
potrzebny. Będę tu, 
kiedy przyfrunie piasek, by nas zasypać. A wtedy może ucieknę. Ale rzeczywiście, 
to 
mogłoby mnie uwolnić, a nawet nauczyć, że jako bóg potrafię wejść w widzialne 
ludzkie 
ciało i poruszać się w nim. Mógłbym się nauczyć czegoś o swoich umiejętnościach, 
rozumiesz? Mogę budzić burze, czasami leczyć, chociaż z tym nigdy nic nie 
wiadomo, i mogę 
spełniać życzenia, ponieważ posiadłem wiedzę i wiem, że demony, których obawiają 
się 
ludzie, to tylko zmarli, niemogący zaznać spokoju.
– Czy to prawda? – spytałem. A pozwolę sobie wtrącić, że w Babilonie wypędzanie 
demonów było wspaniałym interesem. Ludzie zbijali fortuny na wypędzaniu demonów 
z 
domów, chorych ludzi i tak dalej. Istniały specjalne rytuały i zaklęcia, szło 
się do egzorcysty i 
robiło to, co powiedział. Dlatego chciałem wiedzieć, czy demony istnieją. Ale on 
nie odrzekł 
mi od razu.
Potem przemówił.
– Azrielu, większość demonów to zmarli, którzy nie mogą zaznać spokoju. Ale są 
też 
potężne duchy, duchy tak silne jak bogowie, a niektóre kipią nienawiścią i lubią 
krzywdzić. 
Lecz przeważnie nie tracą czasu na sprowadzanie chorób na mleczne krowy czy 
rzucanie 
przekleństw na małe domki. To zajęcia dla niespokojnych zmarłych! A oni muszą to 
robić, by 
mgła i opary, w których wędrują, rozpłynęły się.
Nie czekałem dłużej. Byłem tak przejęty jego wspaniałomyślnością i 
cierpliwością, z jaką 
się do mnie odnosił – a musisz wiedzieć, że wyglądał wspaniale, pokryty i 
przeniknięty 
złotem, taka piękna szlachetna osoba – że pokochałem go całym sercem. Pokochałem 
go we 
łzach. Pokochałem w śmiechu.
Wyciągnąłem dłonie i dotknąłem go, poprosiłem, by złoty pancerz został z niego 
zdjęty i 
by pozwolono mu chodzić wśród nas na podobieństwo zwykłego człowieka. 
Odgadujesz, co 
się stało?
– Przybrał widzialną postać.
– Tak, a ja wtedy dowiedziałem się o duchach czegoś, co później wykorzystywałem 
na 
swoją korzyść, aż do niedawna. Tak. Stał się widzialny, wspaniały szlachcic w 
odświętnych 
szatach, który siedział naprzeciw mnie przy marmurowym stole z kubkiem wina 
przed sobą i 
uśmiechał się. Wśród ludzi nastąpiło poruszenie na jego widok. Nie sądzę, żeby 
zauważyli 
jego materializację, jakbyśmy powiedzieli w dzisiejszych czasach. Zauważyli go, 
to 
wszystko. Ponieważ był piękny.
– Czy zauważono, że to Marduk?
– Nie. Bez złotej pokrywy mógł być królem lub ambasadorem. No, wiesz. Posąg był 
bardziej stylizowany, pamiętaj o tym. Ale wszyscy go zobaczyli. Nawet muzykanci 
rzucili 
swe flety, do czasu gdy Marduk spojrzał na nich i skinął, by grali. Ujrzeli go! 
I podjęli grę.
Byłem sparaliżowany strachem.
– Pójdź, przyjacielu! – powiedział. – Widzę wyraźniej niż kiedykolwiek, a choć 
ciało to 
jest lekkie, podoba mi się jego kształt, który zwraca na mnie uwagę. To daje mi 
tyle samo 
mocy, ile procesja noworoczna. Widzą mnie! Nie wiedzą, kim jestem, ale mnie 
widzą. Pójdź, 
przyjacielu, chodźmy na spacer, chcę wszystko zobaczyć z nową wyrazistością, 
mając cię u 
swego boku. Nie musisz mnie prowadzić do swego domu, twoi wujowie oszaleliby co 
do 
jednego. Niestety, słyszę już moim boskim uchem, że gromadzą mędrców Judei, by 
rozmawiać o tobie i o tym, że widzisz i słyszysz pogańskie bóstwa. Pójdź, 
wyjdźmy stąd, 
chcę się przejść.
Wstał, objął mnie i wyszliśmy z ogrodu. Spacerowaliśmy przez całe popołudnie. 
Spytałem:
– Co się stanie, jeśli nie wrócisz do świątyni na poranną ucztę?
– Głupi! – rzekł ze śmiechem. – Dobrze wiesz, co się stanie. Ja tylko wącham 
jedzenie. 
Nie spożywam go. Położą potrawy przed posągiem, zabiorą je i dadzą wszystkim 
pracownikom świątyni, którzy są dopuszczeni, by spożywać potrawy z boskiego 
stołu. Nic się 
nie stanie!
Schodziliśmy wszystkie dzielnice Babilonu, przeszliśmy brzegami kanałów, nad 
rzeką, 
przemierzyliśmy mosty, różne osiedla, rynek, wiele otwartych ogrodów i parków. 
Wpatrywał 
się dziko we wszystko, a teraz oczywiście, kiedy sam jestem duchem, wiem, co dla 
niego 
znaczyło ujrzenie tych żywych kolorów. Teraz lepiej rozumiem jego los.
Nagle koło Bramy Isztar zatrzymał się gwałtownie.
– Widzisz to?
I rzeczywiście widziałem; była to sama bogini. Patrzyła na nas groźnie, 
opancerzona 
złotem i klejnotami i niewidzialna. Jej zła twarz była przezroczysta.
– Ha, nie podoba się jej, że uciekłem!
Zatrzymał się, zmartwiony. Potem po raz pierwszy spojrzał na mnie ze strachem. 
Nie, nie 
ze strachem. Czujnie. I zrozumiałem dlaczego. Teraz otaczało nas wiele duchów, 
patrzących 
na niego zazdrośnie i wyzywająco, ze zmarszczonymi brwiami. Byli tam też 
bogowie. 
Przybył bóg Nabu! Widziałem go. Pojawił się też bóg Szamasz. Wszystko to były 
babilońskie 
bóstwa, mające własne świątynie i kapłanów. I widziałem, że są na nas złe.
– Czemu nie boisz się ich, Azrielu? – zwrócił się do mnie Marduk szeptem.
– Czy powinienem, Panie mój? Przede wszystkim jestem z tobą, a poza tym jestem 
Hebrajczykiem. To nie są moi bogowie.
To wydało mu się bardzo zabawne, więc wybuchnął niepowstrzymanym śmiechem. Nie 
słyszałem jego śmiechu od chwili, kiedy stał się widzialny.
– To doskonała hebrajska odpowiedź.
– Tak, mnie też się tak zdaje – odrzekłem. – Panie mój, czy obrażą się, jeśli 
spróbuję ich 
nie widzieć? Czy obraziłeś ich, odchodząc?
– Nie, to ja tu jestem największym bogiem. – I podjął decyzję. Uczynił gniewny i 
gwałtowny gest i wszystkie duchy zbladły i rozwiały się jak dym, nawet zły, zły 
Szamasz, i 
wszystkie znikły. Pozostali jednak zmarli, którzy nie mogli zaznać spokoju. 
Marduk rozłożył 
ramiona i wypowiedział słowa błogosławieństwa. Mówił po sumeryjsku i przekazywał 
jedno 
błogosławieństwo po drugim. – Odejdźcie w sen, odejdźcie na spoczynek w Matce 
Ziemi, 
wróćcie do spokoju mogił i schronienia wspomnień o was w sercach i umysłach 
waszych 
dzieci.
I, dzięki Bogu, martwi odeszli. Oczywiście obaj staliśmy na ulicy, doskonale 
widoczni i 
skupiający na sobie uwagę wszystkich, szlachetny pan, wykonujący ekstrawaganckie 
gesty do 
kogoś niewidzialnego, oraz bogaty Hebrajczyk, ociekający złotem i klejnotami, 
stojący u jego 
boku niczym paź, towarzysz czy ktoś inny.
Zmarli odeszli. Serce mi się ścisnęło. Przypomniałem sobie ducha Samuela, który 
został 
przywołany przez wróżkę z Endor dla króla Saula. Powiedział: „Dlaczego zakłócasz 
mój 
spoczynek?”. O, jakiż smutny to spoczynek. Nie chciałem umierać. Nie chciałem. 
Nie 
chciałem być martwy. Ująłem dłoń Marduka. Był już znacznie silniejszy, ponieważ 
widziało 
go tak wielu. Nie muszę ci tłumaczyć tego od podstaw, to proste: rósł w siłę tym 
bardziej, im 
częściej się pojawiał.
Wiele spraw budziło moje wątpliwości. Na przykład: dlaczego nie pozwolił, by 
kapłani 
powołali go do życia, by chodził w złocie – bóg we własnej osobie – po mieście? 
Oczywiście 
nigdy nie słyszałem, żeby jakikolwiek bóg tak postępował, ale przecież nie 
znałem żadnego 
boga oprócz Marduka. A on czytał moje myśli. Nadal miał ten czujny wygląd.
– Azrielu, przede wszystkim kapłani nie mają dość mocy, by nadać mi realną i 
widzialną 
złotą postać. Nie mogą poruszyć posągu! Nie potrafią stworzyć wizji mojej osoby 
w złocie, 
co dla ciebie jest łatwe, ani skłonić jej do chodzenia. Nie mają mocy. Nie mają 
twego daru. A 
nawet gdyby mieli, jak wyglądałoby moje życie? Niekończąca się procesja 
noworoczna, 
tłumy wiernych? Widziałem już bogów, którzy dali się na to złapać! A w 
rezultacie nie mieli 
niczego, należeli do każdego, kto zdołał dotknąć ich szat, skóry czy włosów, aż 
wreszcie 
uciekli we mgłę, zawodząc niczym potępieni zmarli. Nie, coś takiego mógłbym 
zrobić tylko 
wtedy, gdyby Babilon tego potrzebował, a tak nie jest. Ale Babilon potrzebuje 
czegoś, i to 
szybko, a ty wiesz dlaczego.
– Cyrus Pers – rzekłem. – Z każdym dniem się zbliża. Podbije Babilon. I... i... 
Albo 
zgładzi mój lud wraz ze wszystkimi w mieście, albo pozwoli nam żyć.
Marduk objął mnie i ruszyliśmy śmiało przez gęsty tłum, który zebrał się, by 
popatrzeć na 
nas i nasze dziwne zachowanie. Poszliśmy do innego wielkiego ogrodu, jednego z 
moich 
ulubionych, w których zawsze można było spotkać muzyków grających na harfach. A 
konkretnie, to właśnie tutaj Hebrajczycy grali swoją muzykę i gromadzili się na 
tańce. Nie 
chodziło mi o to, żeby znaleźć się pomiędzy swoimi, ale jak się okazało, nie 
miało to 
znaczenia. Marduk wkrótce przemówił:
– Azrielu, chyba idziemy w niewłaściwym kierunku.
– Dlaczego? Nie zwrócą na nas więcej uwagi niż inni. Zobaczą mnie z bogatym 
mężczyzną. Jestem kupcem. Powiem, że sprzedałem ci ten oto złoty pas i klejnoty.
Na to roześmiał się głośno, ale poprosił, byśmy usiedli. Znowu zaczęliśmy 
szeptać.
– Co wiesz o Persach? – spytał. – Co wiesz o miastach, które podbija Cyrus? Jak 
wiele 
wiesz?
– Cóż, znam kłamstwa, które rozgłaszają Persowie, twierdząc, że Cyrus przynosi 
nam 
pokój i dostatek i że pozostawi nas w spokoju, ale nie wierzę w nie. Jest królem 
niosącym 
śmierć, jak każdy inny. Wyruszył na wojnę niczym Asurbanipal. Nie wierzę, że 
Persowie 
wkroczą bez gwałtów do miasta, jeśli się ono podda. Kto im wierzy? Ty?
Zauważyłem, że już mnie nie słucha. Wskazał przed siebie.
– O to mi właśnie chodziło – powiedział – kiedy wspomniałem, że idziemy w 
niewłaściwym kierunku. Ale i tak by nas znaleźli. Zachowaj spokój. Nie odzywaj 
się. Nie 
zdradzaj niczego.
Ujrzałem to, co mi pokazywał – wielką grupę hebrajskiej starszyzny, idącej 
szybko w 
naszym kierunku, pomiędzy tłumem, który rozstępował się przed nimi. Otaczali nas 
ze 
wszystkich stron. A na czele tłumu kroczył prorok Enoch z siwymi włosami 
rozwianymi we 
wszystkie strony; spojrzał na Marduka i ujrzał go, choć wszyscy inni, 
zakłopotani i niepewni, 
nie chcąc spowodować zamieszek, widzieli tylko szlachcica z ich nieco szalonym 
Azrielem, 
którego już znali jako psotnika, choć łagodnego i posłusznego.
Marduk spojrzał prorokowi prosto w oczy! Uczyniłem podobnie. Enoch zatrzymał się 
tuż 
przy nas. Był na wpół nagi, jak to zwykłe bywa w przypadku proroków. Pokrywał go 
popiół i 
ziemia, niósł kostur i po raz pierwszy od chwili, w której o nim usłyszałem – a 
nie był moim 
ulubieńcem – zrozumiałem, że jest prawdziwym prorokiem, zwłaszcza gdy ujrzałem 
spojrzenie, jakim obrzucił Marduka, spojrzenie pełne ognia, wściekłości i 
zaciekłej wiary.
– Ty! – krzyknął, unosząc kostur i wskazując nim Marduka. Tłum cofnął się z 
lękiem. 
Marduk naprawdę wyglądał niczym możny pan! A potem nastąpiło najgorsze. Prorok 
otworzył szeroko oczy i powiedział: – Odziej się na powrót w swój łup, złoto, 
które twoi 
żołnierze zdarli ze świątyni w Jeruzalem, ubierz się w nie, ty głupi, 
niepotrzebny bożku, no 
już, zostałeś stworzony, by być z metalu!
I zanim zdołałem zareagować, złoto naprawdę zaczęło pokrywać Marduka niczym 
pancerz; opierał się jednak, a i ja starałem się mu pomóc i razem sprawiliśmy, 
że złoto 
pojawiło się jedynie cienką warstewką i nie miało w sobie tego niekłamanego 
autentyzmu 
wizji, jakich dotychczas doświadczałem. Ale i tak Marduk cały lśnił złotem i na 
ulicach nagle 
usłyszeliśmy tupot stóp. Spojrzałem w stronę odległych domów, które otaczały 
ogród, i 
przekonałem się, że na ich dachach roi się od obserwatorów.
Ojciec utorował sobie drogę pomiędzy tłumem i machnął ręką przed Enochem.
– Nie widzisz, że czynisz nam krzywdę! – zakrzyknął, a potem i on ujrzał Marduka 
oproszonego złotem. Enoch uderzył ojca kosturem.
Zapłonąłem gniewem, ale moi bracia otoczyli proroka, a Marduk wziął mnie za 
ramię.
– Zostań ze mną – szepnął prosząco. – Czy jestem cały złoty?
Wyjaśniłem, że jest pokryty złotem, które z każdą chwilą narasta grubszą 
warstwą, ale że 
nie wygląda jak ruchomy posąg, tak jak wtedy, gdy ukazał mi się po raz pierwszy. 
Uśmiechnął się blado, spojrzał na ludzi zgromadzonych na dachach budynków i 
obrócił się 
wokół własnej osi; tłum podniósł krzyk.
– Cisza! – krzyknął Enoch, waląc kosturem w bruk i trzęsąc siwą brodą. 
Powinieneś go 
zobaczyć. Powiadam ci, prorokowie to zbrodnicze, zbrodnicze plemię. – Ty, 
Marduku, boże 
Babilonu, jesteś niczym więcej, jak samozwańcem wysłanym przez świątynię! – 
ryknął.
Marduk roześmiał się cicho.
– Daje nam furtkę, Azrielu, co za ulga!
– Chcesz, żeby w ciebie wierzyli, mój Panie? Musisz tylko zniknąć i pojawić się 
na 
nowo. Pomogę ci.
Spojrzał na mnie z bólem.
– Wiem – rzekłem. – Zawiodłem cię. Nie chcesz być bogiem.
– Kto by chciał, do wszystkich diabłów? Nie, nie powinienem tego mówić. Pomyśl 
raczej, kto chciałby oddać za to życie? Ale nie mamy czasu. Twój prorok za 
chwilę zacznie 
ryczeć, niczym byk.
I rzeczywiście, tak właśnie się stało. Enoch natężył swój donośny głos, choć 
trudno pojąć, 
jak z tej wątłej piersi mógł wydobyć się tak potężny grzmot, i zakrzyknął:
– Babilonie, twoje dni się dopełniły! Będziesz upokorzony. Już teraz zbliża się 
pomazaniec boży, Cyrus Pers, bicz, który zesłał na was Pan Nasz Jahwe, by ukarać 
was za to, 
co uczyniliście jego ludowi wybranemu i by wyprowadzić nas do naszej ojczyzny!
Hebrajczycy zaczęli wznosić okrzyki, modlić się i śpiewać, i kłaniali się Panu 
Zastępów, 
a Babilończycy patrzyli zadziwieni, niektórzy nawet ze śmiechem, a potem Enoch 
znów 
zaczął prorokować:
– Jahwe zsyła nam zbawcę w osobie Cyrusa, który uratuje to miasto... o tak, 
nawet ty, 
Babilonie, nawet i ty będziesz wybawiony z rąk szalonego Nabonida i znajdziesz 
się we 
władaniu wyzwoliciela.
Nastąpiła chwila ciszy. Tylko chwila. A potem wszyscy zakrzyknęli – Hebrajczycy, 
Babilończycy, Grecy, Persowie. Cały tłum krzyczał z radości:
– Tak, tak, niech pomazaniec, Cyrus Pers, uwolni nas od szalonego króla, który 
opuścił 
miasto.
Masy zaczęły kłaniać się Mardukowi, chylić się mu do stóp, wyciągać ramiona i 
znów 
padać mu do nóg...
– Dobrze, samozwańcu, ciesz się chwilą tryumfu! – wrzasnął Enoch. – Wolą Jahwe 
jest, 
by twoje miasto poddało się bez rozlewu krwi. Ale nie jesteś prawdziwym Bogiem. 
Jesteś 
samozwańcem i w świątyniach nie ma nic prócz posągów. Posągów, powiadam. Ty i 
twoi 
kapłani ujrzycie nas odchodzących w tryumfie i będziesz nam dziękować za to, że 
uratowaliśmy Babilon!
Doprawdy, odebrało mi mowę. Nie potrafiłem tego pojąć. Ale Marduk tylko skinął 
głową, przyjął zniewagi proroka, a potem odwrócił się i uniósł ręce.
– Teraz opuszczę cię, Azrielu, ale uważaj na siebie i nie rób niczego, nie 
zasięgając mojej 
rady! Strzeż się tych, których kochasz. Lękam się nie o Babilon, Babilon bowiem 
zwycięży, 
ale o ciebie. A oto moja chwila chwały.
Rozjaśnił się złocistym światłem; w jego oszalałych oczach widziałem, że bije 
ono z 
wnętrza, a kiedy Babilończycy i Żydzi przyglądali się temu, on czerpał z nich 
siłę, dzięki 
której światło stało się jeszcze silniejsze. Odezwał się donośnym głosem, głosem 
ponad 
ludzkie wyobrażenie, który wstrząsał kratami i odbijał się echem od ścian:
– Odejdź ode mnie, Enochu, wraz z twoim plemieniem. Wybaczam ci złe słowa. Twój 
Bóg nie ma twarzy ani litości. Wezwę teraz wiatr, by was rozpędził!
I wiatr uderzył. Spadł z ogromną siłą sponad dachów, pełen piasku wiatr znad 
pustyni. 
Złota postać Marduka nagle urosła, ale ja wiedziałem, że to iluzja, ponieważ 
zaczęła blednąc, 
i kiedy tak stałem, zapatrzony, Marduk nagle eksplodował deszczem złota, a tłum 
kompletnie 
oszalał.
Wszyscy zaczęli uciekać. Owładnęła nimi panika. To, co ujrzeli, ścigało ich. 
Słowa, które 
usłyszeli, a przede wszystkim wiatr z piaskiem, ścigały ich.
Tylko ja stałem nieruchomo. Bracia podbiegli do mnie, a prorok Enoch śmiał się, 
nie 
inaczej, śmiał się i machał ramionami! Potem podszedł wprost do mnie, odsuwając 
z drogi 
mego ojca wraz ze służbą. Spojrzał na mnie złym okiem! Zmierzył mnie wzrokiem i 
powiedział:
– Zapłacisz za to, żeś spożywał jadło ze stołu fałszywego boga. Zapłacisz za to! 
Zapłacisz.
I plunął na mnie, nabrał w dłoń piasku, który już zaczął się gromadzić, i rzucił 
go we 
mnie. Bracia moi błagali go, by przestał, ale on śmiał się i powtarzał:
– Zapłacisz za to!
Owładnęła mną furia, prawdziwa furia. Opuściła mnie moja dobroduszna natura. Po 
raz 
pierwszy poczułem gniew, który po śmierci miał się stać dla mnie chlebem 
powszednim. 
Pochyliłem się ku prorokowi i rzekłem:
– Wezwij Jahwe, niech uciszy burzę, ty głupcze! – A wtedy bracia dosłownie 
odciągnęli 
mnie na bok.
Przywódca starszych pospieszył, by osłonić Enocha, i razem wzięli go i nieśli, 
szamoczącego się i rzucającego niczym szaleniec, aż stopniowo, stopniowo... 
kiedy biegliśmy 
w stronę naszego domu, wiatr ucichł.
4.
Kiedy dotarliśmy do domu, byłem niemal chory. Bracia nieśli mnie na rękach. I 
kogóż to 
spotkaliśmy tuż przed bramą?
Najpierw dwóch innych proroków, spokojniejszych, którzy tylko powtarzali stare 
słowa 
Jeremiasza, nadesłane z Egiptu, a z nimi starą kobietę, której wszyscy bali się 
i którą 
pogardzali. Nosiła imię Asenath, a pochodziła z naszego plemienia, lecz była 
nekromantką, o 
czym wiedzieli wszyscy, to zaś było zabronione, choć król Saul wezwał Samuela 
dzięki 
wróżce z Endor.
Wszyscy od czasu do czasu chodzili do niej po pomoc. Więc widzisz, nie było mi 
zbyt 
miło ujrzeć ją u naszych bram. Jednak znała moją matkę i dziadków i nie była nam 
wrogiem, 
tylko kimś o niesławnej reputacji, kobietą potrafiącą sporządzać trucizny 
zabijające ludzi i 
napoje budzące miłość.
Miała rozwichrzone włosy, zupełnie białe, i oczy, które z wiekiem stały się 
bardziej 
błękitne i nie wyblakły, a także pobrużdżoną pociągłą twarz i wyzywającą minę, a 
ubrała się 
w szkarłat, tryumfalny szkarłat, cała w jedwabiach, jakby była egipską 
nierządnicą czy kimś 
podobnym. Trzymała zakrzywioną laskę z wężem na końcu, całkiem podobną do 
kosturów, 
jakie nosili prorocy. I zwróciła się do mnie:
– Azrielu, pójdź do mnie. Albo wpuść mnie do środka.
Wszyscy domownicy wylegli na podwórzec i krzyczeli: „Odejdź od naszego domu, ty 
stara wiedźmo”, a moi bracia również powiedzieli, żeby odeszła, ale ku memu 
zaskoczeniu 
ojciec odezwał się:
– Wejdź, Asenath, wejdź.
Pamiętam, że potem ległem na łożu i słuchałem, jak inni rozmawiają. Bracia 
chcieli 
wiedzieć, jak, u diabła, się w to wpakowałem i jak mogłem uwierzyć, że ten demon 
to 
Marduk, skoro to najwyraźniej demon, i dlaczego nie powiedziałem im, że 
rozmawiam z 
innymi bogami! Siostry powtarzały: „Och, zostawcie go w spokoju” i przez chwilę 
wydawało 
mi się, że widziałem ducha matki, ale mogło to być tylko złudzenie.
Wszyscy wujowie i starszyzna zgromadzili się w podłużnych scriptoriach, które 
opasywały podwórzec przez połowę jego obwodu... a był on całkiem spory, jak już 
mówiłem. 
I nie wiedziałem, gdzie jest mój ojciec.
Wreszcie posłali po mnie. Brat wsparł mnie ramieniem, dźwignął na nogi i 
poprowadził 
ze sobą. Nie spodobały mi się drzwi, przez które weszliśmy. Był to mały 
przedpokój komnaty 
przodków, to jest pokoiku, w którym mieszkający w tym domu dawni Asyryjczycy i 
Akadyjczycy chowali zmarłych. W pokoiku owym odbywały się ich pogańskie obrzędy, 
więc 
nigdy nie zmyliśmy ze ścian wizerunków kapłanów i kapłanek oraz przodków tych 
ludzi. 
Powstrzymywały nas przesądy, a poza tym obecność owych pogan, których kości 
leżały pod 
podłogą.
W pokoju stały trzy krzesła, zupełnie zwykłe, znasz ten rodzaj, ze skóry i ze 
skrzyżowanymi malowanymi nogami, ale należały one do naszych najlepszych. Były 
też trzy 
lampy, a w każdej knoty zanurzone w oliwie z oliwek paliły się jasnym 
płomieniem, więc 
pomieszczenie wyglądało wspaniale, choć przerażająco.
Stara Asenath siedziała na jednym krześle, ojciec mój na drugim i szeptali ze 
sobą; 
przerwali, kiedy wszedłem do pokoju. Usiadłem na wolnym krześle, a bracia 
zostawili nas 
samych. Znajdowaliśmy się pomiędzy malowanymi Asyryjczykami, w migoczącym 
świetle, 
w dusznym pomieszczeniu. Chciałem ujrzeć duchy tych zmarłych, tak jak widywałem 
Marduka, kiedy był przy mnie. I przez chwilę mi się udało. Dostrzegłem zjawy 
snujące się po 
pokoju, z tych, co to człapią, mamroczą i pokazują cię palcami, toteż 
potrząsnąłem głową i 
wyrzekłem:
– Odejdźcie.
Asenath, która miała bardzo młody głos jak na tak starą wiedźmę, roześmiała się 
na to.
– Nauczyłeś się tego pańskiego tonu od wielkiego boga Marduka, co?
Zmilczałem. Potem powiedziała:
– Co? Nie przyznasz się do znajomości z bogiem w obecności ojca? Nie dziwi mnie 
to. 
Sądzisz, że jesteś pierwszym Hebrajczykiem, który czci babilońskie bóstwa? 
Wzgórza wokół 
Jeruzalem pełne są ołtarzy, na których Hebrajczycy nadal modlą się do bożków.
– Co mówisz, stara kobieto? – odrzekłem, zaskoczony własnym gniewem i 
niecierpliwością. – Przejdź do rzeczy. Co masz mi do powiedzenia?
– Tobie nic. Wszystko powiedziałam twemu ojcu. Dokonaj wyboru. Musisz wybrać. 
Dziesięć lat minęło, odkąd odbyła się ostatnia procesja, ale o wiele, wiele 
więcej lat od czasu 
prawdziwego cudu procesji. Starzy kapłani zdają sobie z tego sprawę, ale nie 
wiedzą 
wszystkiego. A za to, za to, co tu mam – wyciągnęła z fałd szaty pękate 
zawiniątko – daliby 
mi wszystko.
Spojrzałem. Była to starodawna gliniana sumeryjska koperta, co oznaczało, że w 
środku 
znajdowała się nietknięta tabliczka. Nikt nie próbował jej przeczytać. Widziałem 
to.
– Co mi po tym? Czym jest dla mnie prawdziwy cud procesji? Ojciec skinął na 
mnie, 
bym milczał.
Wiedźma złożyła w jego ręce glinianą kopertę z ukrytą w niej sekretną tabliczką.
– Schowaj ją wraz z kośćmi Asyryjczyków – powiedziała i roześmiała się. – I 
pamiętaj, 
co mówię, dadzą ci za nią Jeruzalem! Zrób, co mówię! Już po mnie posłali. Widać 
beze mnie 
nie umieją nawet mieszać złota. Pomogę im, ale kiedy zażądają tabliczki, będzie 
ona 
bezpieczna u ciebie.
– Kto dał ci tę jakże cenną tabliczkę? – spytałem sarkastycznie. Wszystko to 
coraz 
bardziej mnie niepokoiło i drażniło. Jeszcze nigdy nie widziałem mego ojca tak 
poważnego! 
Nie podobało mi się to.
– Patrzcie go, tego skrybę, jakiż mądrala! – odrzekła. – Jak ci się wydaje, ile 
lat ma ta 
tabliczka?
– Od jej czasów tysiąc królów zasiadło na tronie. Jest stara jak Uruk.
I rzeczywiście, było to tak samo, jak gdybym ci powiedział po angielsku, że coś 
ma dwa 
tysiące lat.
Skinęła głową.
– Ofiarowana mi przez kapłana, którego skazali na śmierć po to, by ich 
upokorzyć.
– Chcę przeczytać zewnętrzną część – powiedziałem.
– Nie! – krzyknęła. – Nie!
Potem wstała i wsparła się na swym wężowym kosturze, czy jak też go tam zwała, i 
zwróciła się do mego ojca.
– Pamiętaj, można to zrobić na dwa sposoby. Dwa sposoby. Daję ci radę. Gdyby był 
on 
moim synem, oddałabym im tę tabliczkę. Oddałabym ją w ręce najbardziej ambitnego 
spośród nich. Oddałabym ją w ręce najbardziej niezadowolonego i dążącego do 
odejścia stąd, 
a jest nim młody kapłan Remath. Bądź rozważny. Los twego ludu spoczywa w twoich 
rękach.
Potem odwróciła się i machnęła laską i patrzcie! Drzwi otworzyły się same, a ona 
obejrzała się na mnie i powiedziała:
– Jesteś wybrańcem, ponieważ daję ci moją jedyną szansę na nieśmiertelność. 
Gdybym ją 
zatrzymała, gdybym ją wykorzystała, mogłabym wznieść się nad tym światem i 
zmarłymi 
mocą wielkiego ducha.
– Więc czemu tego nie zrobisz? – spytałem.
– Ponieważ możesz ocalić swój lud. Możesz uratować nas wszystkich. Możesz 
sprowadzić nas do Jeruzalem i wtedy, ponieważ na coś zasługujesz, tak, 
zasługujesz na coś z 
tego powodu... zostać aniołem lub bogiem.
Zerwałem się na równe nogi i starałem się ją zatrzymać, i usłyszeć więcej, ale 
zaraz 
wyszła, rozpędzając całą rodzinę dzikimi pogróżkami, przemierzyła przedpokoje i 
brama 
otwarła się przed jej laską, a ona odeszła, płomień czerwonego jedwabiu, ulicą i 
dalej.
Wróciłem spojrzeniem do ojca. Siedział nieruchomo, trzymając tę tabliczkę w 
kopercie, i 
patrzył na mnie wielkimi oczami pełnymi łez. Nigdy jeszcze nie widziałem, żeby 
miał tak 
znieruchomiałą twarz. Tak jakby jego mięśnie nie znały wyrazu żalu, bólu czy 
strachu, by się 
w niego ułożyć. Mój ojciec był całkiem zdruzgotany.
– Ojcze, o czym ona mówiła, do diabła? – zwróciłem się do niego.
– Usiądź przy mnie – rzekł i łzy potoczyły się mu ciurkiem po policzkach, tak 
otwarcie, 
jakby płakała kobieta. Ujął moją dłoń.
– Pozwolisz mi przeczytać tę przeklętą tabliczkę? – spytałem.
Nie odpowiedział. Przycisnął ją do piersi. I zastanawiał się. Drzwi stały 
otworem i 
widziałem przez nie braci zaglądających do środka; potem nadeszła siostra i 
odezwała się:
– Ojcze, bracie, czy chcecie napić się wina?
– Nie ma dość wina na całym świecie, by mnie dziś upić – odparł ojciec. – 
Zamknij 
drzwi.
Zrobiła to.
Ojciec odwrócił się do mnie raptownie, ze skrzywionymi ustami, potem przełknął 
ślinę i 
zaczął:
– To Marduk był z tobą, prawda? Czy też duch, który twierdził, że jest 
Mardukiem. To 
była prawda.
– Tak, rzekłbym, że najprawdziwsza na świecie. Rozmawiałem z nim od dzieciństwa. 
Czy teraz mam być za to ukarany? Co się stanie? Kim jest Remath, kapłan? Znasz 
go? Nie 
wiem, czy ja go znam.
– Znasz go, tylko nie pamiętasz. W dniu, kiedy Marduk uśmiechnął się do ciebie, 
kiedy 
byłeś jeszcze chłopcem, Remath stał w kącie komnaty jadalnej. Jest młody, 
ambitny, kipi 
nienawiścią do Nabonida i na tyle nie znosi Babilonu, by chcieć go opuścić.
– Co ja mam z tym wspólnego?
– Nie wiem, mój synu, mój piękny i ukochany synu. Nie wiem. Wiem tylko, że cały 
Izrael błaga cię, byś zrobił to, czego chcą od ciebie kapłani Marduka. A co do 
tej tabliczki? 
Nie wiem. Po prostu nie wiem.
Długo płakał. Kusiło mnie, by wyrwać mu tabliczkę, i niespodziewanie zrobiłem 
to. 
Przeczytałem sumeryjski tekst. „Stworzyć Sługę Kości”.
– Co to jest, ojcze? – spytałem.
Odwrócił się – łzy nieco zniekształcały mu twarz – wytarł mokrą brodę i usta i 
odebrał mi 
tabliczkę.
– Zostaw to memu osądowi – rzekł niskim głosem, wstał i ruszył wzdłuż ściany, 
szukając 
obluzowanych kamieni, cegieł, które dałyby się wyjąć, aż znalazł to, czego 
szukał, kryjówkę, 
i umieścił w niej tabliczkę.
– Stworzyć Sługę Kości – powtórzyłem. – Co to znaczy?
– Musimy iść do świątyni, mój synu, do pałacu. Królowie na nas czekają. Zawarto 
umowy. Wymieniono obietnice. – Potem objął mnie i powoli ucałował całą moją 
twarz, 
całował me usta, czoło, oczy. – Kiedy Jahwe kazał Abrahamowi przywieść Izaaka i 
poświęcić 
go – powiedział – wiesz, że nasz wielki Ojciec Abraham usłuchał rozkazu.
– Tak mówią nam tabliczki i zwoje, ale czy to Jahwe powiedział ci, że musisz 
mnie 
poświęcić? Czy to Jahwe do ciebie przyszedł z Enochem i Asenath, i innymi? Czy 
spodziewasz się, że w to uwierzę? Ojcze, ty mnie opłakujesz. W twoich oczach już 
jestem 
martwy. Co to jest? Dlaczego mam umrzeć? Za co? Czego oni chcą – żebym osobiście 
oddał 
się bogu, żebym powiedział królowi, że bóg życzy mu dobrze! Jeśli to ma być 
jakieś zadanie, 
podejmę się go! Ale, ojcze, nie opłakuj mnie, jakbym już umarł!
– Tak, to zadanie, lecz trzeba wyjątkowej siły, by mu sprostać, wytrzymałości i 
przekonania, a także wielkiego serca pełnego miłości. Miłości do twego ludu, 
miłości do 
rodu, miłości do naszego utraconego Jeruzalem i miłości do Świątyni, którą tam 
wzniesiemy 
na chwałę Pana. Gdybym sądził, że mogę tego dokonać, że doprowadziłbym to 
zadanie do 
końca, podjąłbym się go. Ale ty możesz odmówić, możesz się nie zgodzić, możesz 
uciec.
Kapłani Marduka jednak żądają ciebie, mój synu, żądają ciebie. A także inni, 
bardziej 
potężni od nich. Żądają ciebie. I wiedzą, że jesteś silniejszy niż twoi bracia. 
– Głos mu się 
załamał.
– Rozumiem – powiedziałem.
– I jesteś jedynym, który może mi przebaczyć to, że skazałem cię na taki los.
Byłem jak porażony. Spojrzałem na niego, na jego oczy pełne łez i odezwałem się:
– Wiesz, ojcze, zapewne masz rację, przynajmniej na razie. Mógłbym ci wszystko 
wybaczyć, ponieważ znam cię, a ty nigdy nie uczyniłbyś mi krzywdy. Nie mógłbyś 
tego 
zrobić.
– Nie, nie mógłbym. Azrielu. Czy wiesz, co dla mnie znaczy, że mi cię zabierają, 
ciebie, 
twoją przyszłą żonę, przyszłych synów i córki? Och, to nieważne. Wybacz mi, 
synu, to, co 
zrobię. Wybacz mi. Błagam cię. Zanim się zacznie, zanim pójdziemy do pałacu, 
usłyszymy 
kłamstwa i spojrzymy im w twarz, wybacz mi.
Był moim ojcem. Słodkim, dobrym i owładniętym rozpaczą, straszną rozpaczą i 
bólem. 
Tak łatwo przyszło mi objąć go niczym małego braciszka i powiedzieć:
– Ojcze, przebaczam ci.
– Nigdy tego nie zapominaj, Azrielu – rzekł na to. – Kiedy będziesz cierpieć, 
kiedy 
godziny będą ci się dłużyć, kiedy będziesz cierpieć, wybacz... nie tylko ze 
względu na mnie, 
lecz i na siebie!
Zapukano do drzwi. Przybyli kapłani z pałacu.
Wstaliśmy od razu, otarliśmy twarze i wyszliśmy na podwórzec.
Stał tam Remath, a kiedy tylko go zobaczyłem, przypomniało mi się, co powiedział 
ojciec. Nigdy z nim nie rozmawiałem, ponieważ był prawdziwym zrzędą; chcę 
powiedzieć, że 
nienawidził Nabonida ponad wszelkie wyobrażenie za to, że nie dał świątyni 
Marduka tego, 
co się jej należało, lecz nienawidził także wszystkich innych. Zwykle kręcił się 
bezczynnie po 
pałacu i świątyni. Ale był sprytny. Wiedziałem o tym. I nie potrafił spocząć w 
miejscu. Był 
młody i inteligentny.
Przyjrzał się nam oczami głęboko osadzonymi w białej twarzy; długi i cienki nos 
nadawał 
mu pogardliwy wyraz. Poza tym zwykła burza czarnych kędzierzawych włosów... i 
szaty 
kapłana, bardzo piękne, aż po naszywane klejnotami sandały. Potem stanął przed 
mym ojcem 
i odezwał się:
– Czy Asenath ci to dała?
– Tak – rzekł ojciec. – Ale to nie znaczy, że ja dam to tobie.
– Jesteś głupi, skoro nie chcesz tego zrobić. Twój syn i tak pójdzie do ziemi. 
Co dobrego 
ci z tego przyjdzie?
– Nie ubliżaj mi, poganinie – powiedział mój ojciec. – Nie traćmy czasu. 
Pójdźmy.
W przedpokoju stali inni kapłani, a kiedy wyszliśmy na dwór, ujrzeliśmy kolorowo 
przystrojone lektyki, na których zabrano nas do pałacu, każdego w osobnej. 
Położyłem się i 
zacząłem się zastanawiać.
– Marduku, czy mi pomożesz? – szepnąłem.
Marduk odpowiedział:
– Nie wiem, co ci rzec, Azrielu. Nie wiem. Nie widzę, co się ma wydarzyć. Nie 
widzę! 
Wiem, że kiedy to się skończy, tak czy inaczej będę tutaj. Będę przemierzał 
ulice Babilonu w 
poszukiwaniu oczu, które zdołają mnie ujrzeć, oraz modlitw i kadzideł, które 
mnie ożywią. 
Ale gdzie wtedy będziesz ty, Azrielu?
– Chcą mnie zabić. Dlaczego?
– Powiedzą ci. Sam się przekonasz. Ale mogę cię zapewnić: jeśli odmówisz ich 
żądaniom, i tak cię zabiją. I prawdopodobnie zabiją też twego ojca, ponieważ wie 
już o 
intrydze.
– Rozumiem. Powinienem to przewidzieć. Potrzebują mojej pomocy, a jeśli jej nie 
udzielę, cóż, lepiej, żebym o nic nie pytał.
Milczał, ale dobiegał mnie szmer jego oddechu i wiedziałem, że jest blisko. Nie 
przybrał 
materialnej postaci, ale to nieważne; w mroku lektyki byliśmy sobie jeszcze 
bliżsi, wiezieni 
za zaciągniętymi zasłonami przez puste ulice Babilonu.
– Marduku, czy możesz mnie z tego wyciągnąć?
– Myślałem nad tym godzinami, odkąd wasz prorok bluznął na mnie swymi obelgami. 
Zadawałem sobie pytanie: „Marduku, co możesz zrobić?”. Ale widzisz, Azrielu, bez 
twojej 
siły nie potrafię robić tego, co chcę. Nie mogę. Mogę być złotym bogiem na 
tronie i to 
wszystko. Mogę być stojącą statuą, którą obnosi się podczas procesji. A gdybym 
miał z tobą 
uciec... gdybyśmy mieli zbiec, gdzie byśmy się podziali?
Ciasną zaciemnioną przestrzeń lektyki wypełnił dziwny dźwięk. Marduk płakał. A 
potem 
nagle:
– Azrielu, nie zgadzaj się! Odrzuć ich plugawe propozycje. Odrzuć je. Nie rób 
tego ani 
dla Izraela, ani dla Abrahama, ani dla Jahwe. Nie zgadzaj się.
– I umrzyj.
Nie odpowiedział.
– Cóż, i tak umrę, prawda?
– Jest trzecie wyjście.
– Masz na myśli Asenath i tabliczkę.
– Tak, ale to straszne, Azrielu. Straszne. I nie wiem, czy jest w tym prawda. 
Tabliczka 
jest starsza ode mnie. Jest starsza niż Marduk i Babilon; pochodzi z miasta 
Uruk. Może z 
czasów, zanim je zbudowano. Jest bardzo stara. Co mogę ci powiedzieć? Znasz 
siebie. 
Wykorzystaj tę szansę!
– Marduku, nie zostawiaj mnie. Proszę.
– Nie zrobię tego. Jesteś mi najdroższym przyjacielem, jakiego kiedykolwiek 
miałem. 
Nie opuszczę cię. Spraw, żebym się pojawił, jeśli chcesz ich przestraszyć lub 
powstrzymać. 
Spraw, żebym się pojawił, a będę się starał. I nie opuszczę cię. Jestem twoim 
bogiem, twoim 
osobistym bogiem i pozostanę z tobą.
Przybyliśmy do pałacu. Wpuszczono nas przez prywatną bramę i zostaliśmy 
zaproszeni 
do wyjścia z naszych małych pojazdów, byśmy szli wspaniałymi schodami ze złota i 
polewanych cegieł, przez wspaniałe zasłony, oddzielające jedną gigantyczną 
komnatę od 
następnej, i szliśmy zaiste w milczeniu, mój ojciec i ja, szliśmy w ślad za 
kapłanem, aż 
wprowadzono nas do królewskiej komnaty, w której Baltazar wysłuchiwał petycji i 
odprawiał 
codzienną farsę czynienia sprawiedliwości i w której jego mędrcy informowali go 
godzina po 
godzinie, co powiedziały im gwiazdy. Następnie weszliśmy do małych i pięknych 
apartamentów, których jeszcze nigdy nie widziałem.
Ujrzałem, iż pieczęć została złamana, starożytna pieczęć, a drzwi otworzono. Ale 
oto 
przybyli słudzy. Wszystko tu było luksusowe: piękne dywany, poduszki, tradycyjne 
kotary i 
lampy, które zwisały spod sufitu, a olej w nich był słodki, światło zaś jasne.
Na środku komnaty stał stół. Wokół niego zasiedli mężowie. A za nimi stali moi 
wujowie, dwóch z nich, w tym ten, który był głuchy, niech jego imię pozostanie 
nieznane, a 
także starszyzna Izraela na wygnaniu, Asenath i prorok Enoch.
Bardzo powoli skierowałem wzrok na mężów przy stole, choć zostaliśmy posadzeni 
naprzeciw nich – słudzy w pośpiechu podsunęli nam złote krzesła.
Ujrzałem naszego żałosnego regenta Baltazara, który wydawał się oszołomiony 
alkoholem i przerażony; bełkotał pod nosem coś o Marduku, a potem zorientowałem 
się, że 
patrzę na Nabonida, starego Nabonida, naszego prawowitego króla, który nie 
wracał do 
miasta przez niemal połowę mojego życia. Nasz prawowity król siedział ze 
wszystkimi 
insygniami, choć nie na tronie, a jego duże wodniste oczy były martwe i już 
puste; 
uśmiechnął się do mnie blado i powiedział:
– Ładny, ładny... wybraliście tak ładnego... jak bóg.
– Na tyle ładny, żeby być bogiem! – odezwał się jakiś głos i spojrzałem przed 
siebie, na 
tego przystojnego mężczyznę, wyższego od wszystkich obecnych i drobniejszego, z 
krótkimi 
wąsami i brodą.
Był to Pers! A inni u jego boku także byli Persami. Mieli na sobie perskie 
szaty, bardzo 
podobne do naszych, lecz w królewskim błękicie, i cali migotali od blasku 
drogich kamieni i 
złotych haftów, ich palce obciążały pierścienie, a kielichy przed nimi były 
naszymi kielichami 
ze świątyni!
Znajdowałem się przed obliczem mężów z cesarstwa perskiego, tych, którzy nas 
podbijali, tych, którzy nas zabijali. Wróciły do mnie wszystkie dziwne proroctwa 
Enocha; 
ujrzałem, iż mierzy mnie on palącym spojrzeniem i uśmiecha się niemal 
demonicznie, 
Asenath zaś wydawała się zdumiona.
– Siadaj, młodzieńcze – odezwał się wysoki i tryskający życiem mężczyzna o 
wielkich 
śmiejących się oczach, najprzystojniejszy z nich wszystkich, mężczyzna, z 
którego 
promieniowała moc. – Jestem Cyrus i chcę, żeby ci było wygodnie.
– Cyrus! – zakrzyknąłem. Cyrus zwycięzca.
Jego wszystkie osiągnięcia stały mi wyraźnie przed oczami. Był to król Cyrus 
Achemenida, już teraz rządzący połową świata. Mąż, który przejmował strachem 
wszystkie 
miasta wokół nas. Skończyły się rozmowy o wojnie, jakie prowadzi się w tawernie. 
Przed 
nami siedział Cyrus we własnej osobie.
Powinienem paść przed nim na twarz, ale nikt z obecnych tego nie zrobił, a on 
sam 
powiedział wyraźnie i z doskonałą znajomością aramejskiego, że mam czuć się 
swobodnie.
Bardzo dobrze. Spojrzałem mu prosto w oczy. W końcu mam umrzeć. Czemu nie?
Ojciec zajął puste krzesło obok mnie.
– Azrielu, mój chłopcze, mój piękny chłopcze – odezwał się Cyrus. Miał rześki 
głos, 
tryskał dobrym humorem. – Od wielu dni jestem w Babilonie, wraz ze mną tysiące 
moich 
żołnierzy. Od bardzo dawna przybywaliśmy tu różnymi bramami. Kapłani o tym 
wiedzą. 
Proszę, twój ukochany król – niech bogowie zachowają go w zdrowiu na wieki – sam 
Nabonid także o tym wiedział. – Skinął głową podejrzliwemu i umierającemu 
staremu 
królowi. – Wszyscy jego następcy i jego urzędnicy wiedzą, że tu jestem. Widzisz, 
wasza 
starszyzna. Nie obawiaj się. Raduj się. Twój naród będzie bogaty, będzie żyć 
wiecznie i wróci 
do domu.
– Ach, i to zależy od tego, co zrobię? – spytałem.
Nie wiedziałem wtedy i nadal nie wiem, czemu traktowałem go tak zimno i 
pogardliwie. 
Mimo władczej postawy pozostał człowiekiem. Poza tym był młody. A wreszcie, bez 
względu na to, co zrobił, dla mnie ucieleśniał poganina i nawet nie 
Babilończyka. A więc 
traktowałem go chłodno.
Uśmiechnął się w milczeniu.
– Więc to zależy od tego, co zrobię? – powtórzyłem pytanie. – A może, panie, 
podjąłeś 
już decyzję?
Cyrus roześmiał się, oczy błyszczały mu radością. Owszem, miał w sobie wigor 
właściwy 
władcom, lecz nie ich kompletne szaleństwo. Był zbyt młody i poił się krwią 
Azji. Rozpierały 
go siły. I zwycięstwo.
– Przemawiasz śmiało – powiedział dobrodusznie. – Spoglądasz odważnie. Jesteś 
pierworodnym swego ojca, nieprawdaż?
– Musi być bardzo silny przez trzy dni – odezwał się jeden z kapłanów. – Odwaga 
jest tu 
wymagana.
– Postawcie jeszcze jedno krzesło przy stole – rzekłem – za twoim pozwoleniem, 
królu 
Cyrusie, oraz waszym, królu Nabonidzie i panie Baltazarze. Postawcie je tutaj, u 
szczytu.
– Dlaczego, dla kogo? – spytał Cyrus uprzejmie.
– Dla Marduka. Mojego boga, który przyszedł ze mną.
– Nasz bóg nie jest ci posłuszny! – zagrzmiał arcykapłan. – Nie schodzi ze swego 
ołtarza 
dla ciebie! Nigdy nie widziałeś naszego boga, ty kłamliwy Żydzie, ty...
– Zamilknij, mistrzu – powiedział Remath półgłosem. – On widział boga, rozmawiał 
z 
nim i bóg uśmiechnął się do niego, więc jeśli zaprasza boga na to krzesło, bóg 
najprawdopodobniej się pojawi.
Cyrus uśmiechnął się i pokręcił głową.
– Wiecie – oznajmił – to miasto jest prawdziwie cudowne. Już je zaczynam kochać. 
Nie 
tknąłbym nawet kamienia w takim miejscu. O, Babilonie!
Słysząc coś takiego, mógłbym się uśmiechnąć na widok jego podstępów, braku 
szacunku 
do starszyzny i kapłanów, bezwzględności i rozumu. Ale śmiech nie miał już do 
mnie 
dostępu. Patrzyłem w płomienie lamp i myślałem: Oni mnie zabiją.
Poczułem dotyk jakiejś dłoni. Przejrzystej dłoni. Nikt jej nie zauważył. Jednak 
był to 
Marduk. Zajął krzesło po mojej lewicy, przezroczysty, złocisty i pełen życia. 
Ojciec mój 
siedział po prawej stronie; zakrył twarz dłońmi i płakał, płakał...
Płakał jak dziecko.
Cyrus spojrzał na niego cierpliwie i ze współczuciem.
– Skończmy już z tym – powiedział arcykapłan.
– Tak – zgodził się Enoch. – Skończmy, i to już!
– Stołki dla tych mężów, starszych, kapłanów, tej prorokini, stołki, by było im 
wygodnie 
– rzucił Cyrus przyjaźnie i radośnie. Uśmiechnął się do mnie. – Tkwimy w tym 
razem.
Odwróciłem się do Marduka.
– Naprawdę?
Wszyscy przyglądali się w milczeniu, jak mówię do mego niewidzialnego boga.
– Nie potrafię ci powiedzieć, co zrobić – oznajmił Marduk. – Za bardzo cię 
kocham, by 
popełnić błąd. Nie znam właściwych odpowiedzi.
– Zostań więc.
– Do końca.
Szybko przyniesiono stołki i krzesła i starszyzna otrzymała bardzo niedbałe 
pozwolenie, 
by usiąść obok nas i zwycięskiego króla Persów, monarchy, który doprowadzał 
Greków do 
szaleństwa na całym świecie, teraz zaś pragnął naszego miasta i miał wszystko, 
co należało 
do nas, z wyjątkiem miasta.
Tylko kapłan Remath nadal stał w pewnej odległości pod złoconą kolumną. 
Arcykapłan 
kazał mu odejść, ale on zlekceważył rozkaz i najwyraźniej zapomniano o jego 
istnieniu. 
Patrzył na mnie oraz mojego ojca i nagle zdałem sobie sprawę, że on także widzi 
Marduka. 
Niezbyt wyraźnie, ale jednak go dostrzega. Zmienił nieco pozycję, by mieć lepszy 
widok na 
naszą trójkę, przeszedł pod kolumnę za Cyrusem, gdzie – nawiasem mówiąc – stali 
żołnierze 
Cyrusa, gotowi do rozpoczęcia rzezi. Tam stanął i spojrzał na puste krzesło 
zimnymi i 
podstępnymi oczami, potem zaś przeniósł wzrok na mnie.
5.
– Czego więc chcesz ode mnie, mój panie? – spytałem. – Czemu ja, hebrajski 
skryba, tak 
nagle stałem się ważny?
– Słuchaj, dziecko – odparł Cyrus. – Chcę mieć Babilon bez walki, chcę go bez 
śmierci. 
Chcę go mieć tak, jak brałem greckie miasta, kiedy były na tyle mądre, że 
pozwalały mi na to. 
Nie chcę popiołów za sobą i morza ruin! Nie przychodzę z pochodnią i torbą na 
łupy jak 
złodziej. Nie chcę gwałcić i wypędzać. Przeciwnie, odeślę was wszystkich do 
domu. 
Jeruzalem będzie pod łaskawą opieką Cyrusa.
– On jest Mesjaszem – zwrócił się do mnie Enoch. Cóż za zmiana tonu u tego 
starca. 
Skoro Wielki Cyrus do mnie mówi, mój prorok również pójdzie w jego ślady. Teraz 
przez 
Mesjasza rozumiał „pomazańca bożego”. Później chrześcijanie nadali temu zwrotowi 
wielkie 
znaczenie, ale wtedy znaczył tylko tyle. A jednak i tak miał swoją wagę.
– A do tej proklamacji – ciągnął Cyrus – dodaj złoto, ilość złota ponad ludzkie 
wyobrażenie, a także pozwolenie zabrania wszystkiego, co do was należy, 
odzyskanie 
waszych winnic, ziem i posłuszeństwo potężnemu imperium, które pozwoli wam 
wznieść 
Świątynię Jahwe.
Spojrzałem na Marduka, który westchnął.
– Mówi prawdę, to wszystko, co mogę stwierdzić. Zamierza zwyciężać, tak czy 
inaczej.
– A zatem mogę mu ufać? – spytałem mego boga.
Wszyscy byli wstrząśnięci.
– Tak – potwierdził Marduk – ale do jakiego stopnia... uważaj. Masz coś, czego 
chcą: 
swoje życie. Może, kto wie, może uda ci się jednak z nim ujść.
– Ach, nie! – zakrzyknęła Asemath. – Marduku, mylisz się. Jest tylko jedna droga 
ucieczki i powinien ją wykorzystać do czegoś lepszego niż życie.
Dopiero teraz pojąłem, że i ona go widzi, przynajmniej częściowo, i że słyszy 
jego słowa.
Odwrócił się ku niej.
– Pozwólmy mu to osądzić. Śmierć może być lepsza niż to, co masz dla niego.
Cyrus przyglądał się nam w zadziwieniu. Potem rzucił okiem na kapłanów, 
arcykapłana 
Marduka i podstępnego Rematha, stojącego w cieniu kolumny.
– Potrzebuję błogosławieństwa waszego boga – rzekł Cyrus. – Macie rację, macie 
zupełną rację – przyznał skromnie, lecz także dość rozważnie, ponieważ było to 
właśnie coś, 
co kapłani chcieli usłyszeć. – Widzisz, Azrielu – kontynuował – to takie proste. 
Kapłani są 
potężni. Świątynia jest potężna. Twój bóg, jeśli z nami siedzi, a muszę wyznać, 
że jestem 
gotów go czcić, jest potężny. I może zwrócić miasto Babilon przeciwko mnie. I 
resztę 
Babilonii, ale to jest jej najpiękniejszy klejnot, to Brama Niebios.
– Ale jak mógłbyś zdobyć resztę kraju! – zawołałem. – Nasze miasta są zbrojne i 
warowne. Wiedzieliśmy, że nadchodzisz, ale ktoś zawsze na nas naciera.
– On mówi prawdę – przemówił Nabonid, a wszystkie oczy zwróciły się na niego. 
Nie 
był tępy ani głupi. Tylko bardzo stary i zmęczony. – Miasta są wzięte, każde z 
nich wpadło w 
ramiona Cyrusa. Wieże sygnalizacyjne są już w jego władaniu, a ludzie Cyrusa 
wysyłają z 
nich wiadomości, by uśpić czujność Babilonu, lecz miasta upadły, a sygnały są 
fałszywe.
– Widzisz – rzekł Cyrus – wyślę do tych miast wszystkich bogów, którzy tutaj 
znaleźli 
schronienie. Chcę, by wasze świątynie kwitły. Nie rozumiesz? Chcę was 
przygarnąć. Nie 
zniszczyłem Efezu ni Miletu! To nadal greckie miasta, a filozofowie wciąż toczą 
w nich 
dysputy. Chcę, by Babilonia znalazła się w mych ramionach, nie w gruzach.
Potem odwrócił się gwałtownie i spojrzał na „puste” krzesło.
– Ale wasz bóg Marduk musi podać mi rękę – powiedział – jeśli mam zdobyć to 
miasto 
bez ognia. A wtedy odeślę do domu wszystkich bogów Babilonii, jak obiecałem.
Marduk, niewidoczny jego oczom, tylko słuchał i nie odzywał się. Lecz arcykapłan 
stracił 
cierpliwość.
– Na tym krześle nie ma żadnego boga! Nasz bóg został zaniedbany przez króla i 
zapadł 
w głęboki sen, z którego nikt nie może go obudzić.
– Powiedz – wtrąciłem – czemu mnie wezwałeś? Co ja mam z tym wspólnego? Tutaj, w 
świątyni Esagila, przechowujesz posąg Marduka, którego potrzebujesz w procesji. 
Jedź z nim 
na wielkim wozie, trzymaj go za rękę, tak jak on będzie trzymał ciebie, i 
zostaniesz królem 
Babilonu. Jeśli kapłani pozwolą ci zabrać posąg, do czego mogę ci być potrzebny? 
Musisz 
mieć tylko złotego idola! Jest tutaj, w tej kaplicy.
– Nie, mój synu – odrzekł Cyrus. – Wszystko to mogłoby dać wspaniałe rezultaty, 
gdybyście rok w rok mieli tu procesję z bogiem i gdyby ludzie ujrzeli złotego 
idola, jak go 
nazwałeś, i wznosili okrzyki na cześć jego i waszego króla Nabonida, lecz ich 
procesji dawno 
zaniechano, a drogocenny posąg nie pojawi się przy innej okazji, nawet gdybym 
tego chciał. 
Potrzeba mi teraz ceremonii takiej, jaką odprawiano w dawnych czasach.
Przeszedł mnie dreszcz. Marduk spojrzał na mnie i powiedział:
– Wiem bardzo niewiele o tym, co się tu mówi, ale wszystkie duchy widzą 
przyszłość, a 
ja widzę straszny los przeznaczony tobie. Nie odzywaj się. Czekaj.
Tymczasem pomiędzy kapłanami zapanowało poruszenie. Do naszego stołu 
przyniesiono 
na marach jakiś pękaty kształt owinięty w płótno. Słudzy z pochodniami unieśli 
materiał. 
Spojrzeliśmy i zabrakło nam tchu.
Była to statua procesyjna, pęknięta, a z jej toczonego zgnilizną wnętrza 
wystawały kości, 
które chyba należały do człowieka. One także gniły, a w miejscu, gdzie pękła 
powlekana 
złotem emalia, wyzierała połowa czaszki. Cała postać leżała w pohańbieniu i 
zniszczeniu.
Arcykapłan zmierzył mnie palącym spojrzeniem. Splótł ręce na piersi.
– Czy ty to zrobiłeś, Hebrajczyku? Czy namówiłeś Marduka, by opuścił posąg? I 
odszedł 
z miasta? Czy to ty, czy też nasz król, którego tak oskarżamy?
W jednej chwili niemal wszystko zrozumiałem. Spojrzałem na mego boga, który 
przyglądał się zimno zniszczonemu idolowi.
– Czy to twoje kości, mój Panie? – spytałem go.
– Nie – odrzekł – i z największym trudem przypominam sobie, jak się tu znalazły. 
Duch 
tego młodzieńca był słaby, pokonałem go więc i nadal panowałem. Być może dodał 
mi sił 
fakt, iż chciano mnie zastąpić. Nie wiem, Azrielu! Pamiętaj, to 
najroztropniejsze słowa, jakie 
mam dla ciebie. Teraz chcą zastąpić mnie tobą, tyle wiemy już obaj.
– Czego pragniesz, Panie?
– By cię nie skrzywdzono, Azrielu. Ale czy chcesz się stać tym, kim jestem? Czy 
chcesz, 
by twoje kości zostały uwięzione na trzysta lat? Aż spróchnieją i rozpocznie się 
polowanie na 
następnego młodego człowieka? Ale sam mi to powiedz. – Pochylił się ku mnie. – 
Zapomniałem, jak wielkie masz serce. Pytałeś o moje dobro. Zapewniam cię, mogę 
przychodzić i odchodzić zgodnie z własnym upodobaniem. Ostatniego zastępcę 
oddaliłem 
jednym skinieniem dłoni i rozwiał się we mgle. Śmiertelnik zamordowany w ten 
wyrafinowany sposób niekoniecznie musi stać się bogiem czy potężnym duchem. – 
Wzruszył 
ramionami. – Myśl o sobie, tylko o sobie. Jestem tym... czym wiesz. – Smutek na 
jego twarzy 
wstrząsnął mną. – Nie chcę, żebyś umarł! – szepnął.
Arcykapłan nie mógł ścierpieć naszej rozmowy ani chwili dłużej. Nie widział 
Marduka 
ani nie słyszał jego głosu. Dławił się furią. Ale Asenath słyszała wszystko i 
wodziła 
wzrokiem ode mnie do boga z wielkim zadziwieniem, z kolei lis Remath nie 
zdradzał się, lecz 
widział, że puste krzesło nie było puste. Zdawał sobie z tego sprawę. Rozumiał 
też nieco z 
naszej rozmowy.
– Mówicie o złotym posągu – odezwał się mój ojciec. – Nie możecie zrobić złotego 
posągu bez mojego syna?
– Te kości są kośćmi boga! – oznajmił arcykapłan. – To dlatego nasze miasto jest 
tym, 
czym jest, to dlatego potrzeba nam perskiego wybawiciela. Bóg jest stary, kości 
zgniły, posąg 
nie może stać i trzeba nam nowego boga.
– A posąg z Wielkiego Sanktuarium? – spytał ojciec w bardzo dziecinny sposób.
– Nie można go nieść ulicami – odrzekli kapłani. – To zwykły kawał...
– Metalu! – wtrącił prorok Enoch z okrutnym uśmiechem.
– Tracicie czas – odezwał się Cyrus. – Ceremonia musi się odbyć na starodawną 
modłę – 
dodał, spoglądając na mnie. – Wyjaśnijcie mu to, kapłani, nie stójcie tak. 
Wyjaśnijcie. A ty, 
mój dzielny Azrielu, co mówi ci Marduk?
Ale to siwowłosa Asenath zabrała głos, wprzódy uderzywszy wężowatym kosturem w 
posadzkę, by wszyscy wiedzieli, że mają zamilknąć.
– Bóg mówi, że odejdzie lub zostanie, jeśli mu się spodoba, że kości wewnątrz 
posągu nie 
mają dla niego znaczenia, nie są to jego kości, oto co mówi! – Potem spojrzała 
wprost na 
Marduka. – Cóż, czy nie tak brzmiały twe słowa, ty żałosny bożku, który drżysz w 
blasku 
Jahwe!
Kapłani byli zupełnie zbici z tropu. Jak mieli bronić honoru Marduka, który w 
ogóle nie 
powinien się tu znajdować?
– Słuchaj, mój chłopcze – zwrócił się do mnie Cyrus. – Zostaniesz bogiem. 
Pójdziesz w 
procesji. Zostaniesz pokryty delikatnie złotem, choć stara formuła chyba się 
gdzieś... 
zapodziała? – Rzucił spojrzenie arcykapłanowi. – Pod tą pokrywą pozostaniesz 
żywy. Musisz 
żyć na tyle długo, by uścisnąć mi dłoń i unieść drugą rękę do swych poddanych. I 
będziesz 
żyć przez trzy dni, by zwalczyć siły chaosu, a potem wrócisz wraz ze mną na 
Podwórzec 
Esagila, gdzie zostanę ogłoszony przez ciebie królem. Zrobimy to szybciej, jeśli 
przyjdzie 
nam na myśl sposób, by uczynić to bardziej znośnym.
– Żywy pod pokrywą złota – rzekłem zdumiony. – A potem?
Przemówiła Asenath.
– Potem złoto stwardnieje i umrzesz. Przez pewien czas będziesz jeszcze widział 
i słyszał, 
ale umrzesz, a kiedy zobaczą, że oczy twe gniją, wyłupią je, a na ich miejsce 
wprawią oczy z 
drogich klejnotów, i posąg Marduka stanie się twym grobem.
Ojciec ukrył twarz w dłoniach, a po chwili jednak podniósł głowę.
– Nigdy nie widziałem tej uroczystości na dawną modłę – powiedział cicho. – Ale 
ojciec 
mojego ojca był jej świadkiem, przynajmniej tak twierdził. W złocie tym jest 
trucizna, która 
cię zabije. Umrzesz powoli, w miarę jak złoto będzie przenikać twe ciało, kiedy 
sięgnie twego 
serca i płuc, a wtedy... jak mówią, wreszcie zaznasz spokoju.
– Ale – dodała Asenath – dopiero wtedy, gdy przeniosą cię przez całą Drogę 
Procesji, 
lśniącego złotem, z uniesioną dłonią, a nawet lekko obracającego głowę, podczas 
gdy gruba 
pokrywa będzie stopniowo twardnieć.
– I za to – zakrzyknął Enoch – wrócimy do Jeruzalem, wszyscy, nawet ci, co są w 
więzieniu, i będziemy mieć dość bogactw, by na nowo wznieść Świątynię Pana 
Naszego, tak 
jak przykazał król Salomon!
– Rozumiem – rzekłem. – A więc w dawnych czasach był to żywy człowiek! A kiedy 
posąg wreszcie się skruszy...
– Bluźnierco! – przerwał mi arcykapłan. – To kości Marduka.
Tego było już za wiele dla mojego boga. Widzialny czy nie, wstał, przewrócił 
krzesło i 
potężnym ciosem lewej ręki rozrzucił kości na wszystkie strony. Rozpadły się i 
pokruszyły, 
uderzając o ściany. Wszyscy padli na podłogę. Nawet ja schyliłem głowę. Cyrus 
nie drgnął, 
lecz patrzył na wszystko dzikimi, dziecięcymi oczami, a stary Nabonid oparł 
głowę na 
ramieniu, jakby zamierzał zapaść w sen. Prorok Enoch parsknął szyderczo.
Potem Marduk zwrócił się do mnie. Obrzucił mnie twardym wzrokiem, a następnie 
przeniósł spojrzenie na Asenath.
– Znam twoje podstępy, starucho. Ale opowiedz mu o wszystkim! Wyjaw mu całą 
prawdę. Znasz zmarłych. Wiesz, co mówią tobie i twojemu ludowi. Będę tu zawsze, 
tak jak 
jestem teraz, i czy to wy mnie widzicie i dajecie mi siłę, czy też ja widzę was 
i daję wam siłę, 
tego nikt nie potrafi powiedzieć. Nikt nie może orzec, czy to ja mówię do 
ciebie. Twoja dusza 
zostanie poddana próbie w tej wielkiej procesji, walce z chaosem, koronacji na 
dziedzińcu, w 
tej burzy! Ale burza owa nie musi koniecznie dać życia twemu duchowi. I możesz 
rozpłynąć 
się we mgle wraz z innymi zmęczonymi i błąkającymi się zmarłymi. Zmarłymi całego 
świata, 
którzy nie dbają o bogów, anioły, demony czy Jahwe. Zrób, co musisz zrobić jako 
człowiek 
honoru. Lecz kiedy los twój się dokona, nie wiem, nawet ja, tak potężny, czy 
zdołam cię 
odnaleźć lub udzielić ci pomocy.
Asenath była pełna uniesienia.
– Oddawałabym ci cześć, Marduku, gdybyś nie był takim złym, nikczemnym bogiem. 
Jesteś mądry.
– Tak rzekł bóg! – zakrzyknął Cyrus.
Enoch spojrzał na Asenath.
– Musimy mu powiedzieć, co się z nim stanie, i tyle. Azrielu, przypominasz posąg 
Marduka. Powleczony złotem zdołasz oszukać swych przyjaciół. Nikt się nie dowie, 
że nie 
jesteś bogiem, będziesz wyglądać jak żywy złoty mężczyzna i będziesz odczuwać 
odrętwienie 
i również ból, tak, powolny ból, gdy życie będzie cię opuszczać, lecz nie będzie 
on straszny. 
A kiedy będziesz szedł Drogą Procesji, twój lud zacznie się gotować do 
opuszczenia 
Babilonu!
– Tak, to dość proste – rzekłem. – Niech całe plemię hebrajskie odejdzie teraz, 
a zrobię 
to.
Czułem ściskanie w gardle. Wiedziałem, że to głupota młodości i że wkrótce 
ogarnie 
mnie przerażenie.
– To niemożliwe, mój synu – odpowiedział Cyrus. – Twój lud i twoi prorocy są nam 
potrzebni. Muszą ogłosić, że Cyrus Pers jest pomazańcem twojego boga. Całe 
miasto musi 
zakrzyknąć jednym głosem, lecz ja cię nie zwiodę. Nie wierzę w twego boga 
Marduka i nie 
wierzę, że sam staniesz się bogiem, jeśli to uczynisz.
– Powiedz mu o wszystkim! – odezwał się Marduk.
– Nie teraz, to nie ma znaczenia – wtrąciła Asenath. – On mógłby się na to nie 
zgodzić, 
wiesz o tym równie dobrze jak ja.
– Azrielu – rzekł Marduk, odwracając się ku mnie i biorąc mnie w ramiona. – 
Kocham 
cię. Będę przy tobie na procesji. Oni mówią prawdę. Pozwolą odejść twojemu 
ludowi. Nie 
mogę dłużej znieść towarzystwa tych śmiertelników. Asenath, bądź dobra dla 
zmarłych, 
których tak często przywołujesz, gdyż za wszelką cenę chcą być blisko życia. Za 
wszelką 
cenę.
– Wiem o tym, boże pogan – odpowiedziała. – Przyjdź teraz do mnie i przemów.
– Nigdy! – wrzasnął arcykapłan. Potem ucichł. Spojrzał na dwóch innych mężów, 
których 
niemal nie pamiętałem. Wtedy przemówił podstępny Remath.
– Wiedz, że tylko ona umie mieszać złoto.
Roześmiałem się. Nie mogłem się powstrzymać. Wybuchnąłem śmiechem.
– Ach, rozumiem – rzekł Cyrus. – Więc zwróciliście się do kanaanejskiej 
czarownicy, 
ponieważ wasi mędrcy nie znają już tej tajemnicy.
Mój śmiech – odosobniony – wreszcie sprowadził na mnie spokój.
Wiele odwagi ode mnie wymagało zwrócenie się do ojca. Siedział, złamany i 
zrozpaczony, z mokrymi oczami i zastygłą w maskę twarzą. Można by pomyśleć, że 
już mnie 
pochował.
– Ty także musisz pójść, ojcze, ty i wszyscy moi bracia.
– Och, Azrielu...
– Nie, to ostatnia moja prośba, ojcze. Pójdź. Gdy poprowadzą nas Drogą Procesji, 
pozwól 
mi ujrzeć twoją twarz oraz twarze mego rodzeństwa. Oczywiście, jeśli wierzysz 
tym ludziom 
i ich obietnicom.
– Pieniądze już przeszły z rąk do rąk – odezwał się Cyrus. – Posłańcy zmierzają 
do 
Jeruzalem. Twoja rodzina urośnie w siłę pomiędzy swoim plemieniem, a ciebie będą 
pamiętać za twe poświęcenie.
– Akurat, wielki władco – powiedziałem. – Hebrajczycy nie pamiętają tych, którzy 
podają 
się za babilońskich bogów. Ale zrobię to. Zrobię to, ponieważ ojciec mój 
pragnie, żebym to 
zrobił... i... i wybaczam mu.
Ojciec spojrzał na mnie. W jego oczach ujrzałem wszystko, miłość i to, że ma 
złamane 
serce. Potem spojrzał na Enocha, Asenath i starszych, którzy przez cały czas 
siedzieli w 
milczeniu, i rzekł najprostszymi słowy:
– Kocham cię, mój synu.
– Ojcze, chcę, żebyś to wiedział – odrzekłem. – Jest jeszcze jeden powód, dla 
którego to 
robię... Robię to dla ciebie, dla naszego narodu, dla Jeruzalem i dlatego, że 
rozmawiałem z 
samym bogiem. Ale robię to jeszcze z innej przyczyny, i jest to proste. Nie 
chcę, by los ten 
spotkał kogoś innego. Nie życzyłbym tego nikomu.
Oczywiście, w słowach mych kryła się próżność, lecz nikt tak nie pomyślał. A 
jeśli tak, to 
zostało mi to wybaczone. Starsi wstali z proklamacją w dłoniach. Wszyscy byli 
zadowoleni. 
Stało się. Cyrus Pers był Mesjaszem.
– Jutro rano zadmiemy w trąby – odezwał się arcykapłan. – Zostanie obwieszczone, 
że 
Marduk przywiódł Cyrusa, by ten uwolnił nas od Nabonida! Droga Procesji jest już 
przygotowana. Zanim słońce znajdzie się wysoko na niebie, wszyscy wyjdą na 
ulice. Na rzece 
czeka już łódź, by zabrać nas do ogrodu, gdzie zabijesz smoczycę Tiamat, co 
oczywiście nie 
sprawi ci najmniejszego kłopotu. Następnego dnia wrócimy z tobą. Będziemy cię 
trzymać i 
zrobimy wszystko, co w naszej mocy, by złagodzić twój ból.
Trzeciego ranka, na Podwórcu, musisz żyć tak długo, by wstać i włożyć koronę na 
głowę 
Cyrusa. To wszystko. Potem możesz stać, podtrzymywany przez złoto, które cię 
zabije, 
oszołomiony nim, i możesz w nim umrzeć. Przez resztę uroczystości musisz tylko 
pilnować, 
by oczy ci się nie zamknęły.
– A jeśli nie przeżyję tych trzech dni?
– Przeżyjesz. Inni przeżywali. Dopiero potem możemy złagodzić twoją agonię, 
zapewne 
wlejemy ci do ust trochę więcej złota. Ale nie będziesz cierpieć.
– Na pewno – rzekłem. – Czy wiesz, jak tobą pogardzam?
– Jest mi to obojętne – odparł arcykapłan. – Jesteś Hebrajczykiem. Nigdy mnie 
nie 
kochałeś. Nigdy nie kochałeś naszego boga.
– O, ależ kocha! – wtrąciła Asenath. – Cóż za szkoda! Ale nie obawiaj się, 
Azrielu, twoje 
poświęcenie jest tak cenne dla Izraela, że Pan Zastępów wybaczy ci i twój 
płomień zjednoczy 
się z wielkim ogniem, jakim jest On.
– Przysięgam na to – rzekł Enoch.
Roześmiałem się pogardliwie. Uniosłem wzrok, by okazać im wzgardę, lecz nagle 
ujrzałem, że w sali roi się od duchów. Niczym dym snuły się tu i tam. Nie wiem, 
kim były za 
życia lub teraz, ich szaty bowiem należały do najprostszych. Nie zostało z nich 
nic prócz 
tunik czy sukni, czasami nie miały nawet postaci, a jedynie wpatrującą się we 
mnie twarz.
– Co się stało, synu? – spytał Cyrus łagodnie.
– Nic. Tylko widzę zbłąkane dusze i mam nadzieję, że naprawdę znajdę ukojenie w 
ogniu 
mego Boga. Ale... głupotą jest samo myślenie o tym.
– Zostawcie nas teraz, wszyscy, zostawcie chłopca z nami – odezwał się Remath. – 
Musimy go uczesać i ubrać, by stał się najwspanialszym Mardukiem, jakiego 
kiedykolwiek 
niesiono Drogą Procesji, a ty, stara kobieto, dotrzymaj swej obietnicy i powiedz 
nam, jak 
mieszać złoto i jak je na niego nałożyć, na skórę, włosy, ubranie.
– Odejdź, ojcze – rzekłem. – Ale wróć jutro, by mnie zobaczyć. Wiedz, że cię 
kocham. 
Wiedz, że ci wybaczam. Uczyń nasz dom potężnym, uczyń potężnym nasz naród.
Pochyliłem się i ucałowałem mocno jego usta i policzki, a potem spojrzałem na 
króla 
Cyrusa.
Ale on nie pozwolił mi odejść. Mój ojciec odszedł, a kapłani zabrali starego 
Nabonida, 
który faktycznie zapadł w sen, oraz żałosnego mamroczącego Baltazara, pijanego i 
zagubionego, i chyba w każdej chwili spodziewającego się, że go zamordują. Nie 
obchodziło 
mnie, co się z nimi stanie. Słuchałem kroków ojca, dopóki nie umilkły.
Enoch wyszedł ze starszymi, na pożegnanie wygłaszając wspaniałe przemówienie, z 
którego nie pamiętam ani słowa, oprócz tego, że wydało mi się kiepską imitacją 
stylu 
Samuela.
Cyrus spojrzał na mnie. Jego oczy były pełne wyrazu, pełne szacunku, wybaczenia 
za 
moje szorstkie zachowanie, brak pokory i uprzejmości.
– Są gorsze rodzaje śmierci! – odezwał się arcykapłan. – Będziesz otoczony 
wyznawcami; kiedy wzrok ci się zmąci, będziesz widział padające ci do stóp 
płatki róż, 
będziesz widział klękającego przed tobą króla.
– Musimy go zabrać – powiedział Remath.
Cyrus skinął na mnie. Wstałem, okrążyłem stół i pochyliłem się, by mógł mnie 
objąć, a 
on wstał, trzymając mnie w mocnym uścisku.
– Trzymaj moją dłoń przez te trzy dni, mój synu, trzymaj pewnie, a obiecuję ci, 
Izrael 
będzie na wieki żyć pod moimi rządami w pokoju, jak długo będzie Cyrus i Persja, 
a Jahwe 
dostanie Świątynię. Jesteś dzielniejszy ode mnie, synu, a uważam się za 
najdzielniejszego 
męża na całym świecie. Ale ty mnie zaćmiłeś. A teraz idź, jutro zaś rozpoczniemy 
naszą 
wspólną podróż. Masz moją miłość, masz moją bezgraniczną miłość, miłość króla, 
który był 
królem, zanim przybył do ciebie, i zostanie potężniejszym królem dzięki twojemu 
czynowi.
– Dziękuję ci, mój panie – odrzekłem. – Bądź dobry dla mojego ludu. Jestem 
nędznym 
mówcą mojego Boga, lecz jest On potężny.
– Oddaję mu cześć – powiedział Cyrus – a także wszystkim wierzeniom i wszystkim 
bogom, których otaczam opieką. Dobrej nocy, dziecko. Dobrej nocy.
Odwrócił się, a żołnierze otoczyli go pierścieniem, i wyszedł, wyprostowany i 
spokojny. 
Pozostałem tylko ja, kapłani i Asenath.
Rozejrzałem się. Zmarli rozpłynęli się. Ale Marduk powrócił i obserwował nas z 
rękami 
splecionymi na piersi. Może to on rozpędził duchy.
– Pożegnalne słowa? – spytałem.
– Pozostanę z tobą – odparł. – Użyję wszystkich mych sił, by złagodzić twój ból 
i by ci 
pomóc. Jak powiedziałem, nie pamiętam niczego z takich procesji, ani z narodzin, 
ani ze 
śmierci. I może, kiedy twój płomień zniknie w wielkim ogniu waszego Boga, ja 
nadal zostanę 
w Babilonie. Skoro tak bardzo kochasz swój lud, zapewne i ja mogę bardziej 
pokochać mój.
– O, możesz mu wierzyć, wspaniały z niego demon – wtrąciła Asenath.
Marduk spojrzał na nią gniewnie i zniknął.
Stary kapłan uniósł dłoń, jakby chciał ją uderzyć, ale Asenath roześmiała się mu 
w twarz.
– Nie poradzisz sobie beze mnie, ty głupcze – powiedziała. – I lepiej zapisz 
sobie każde 
słowo, które wypowiem. Jesteście pośmiewiskiem, wy wszyscy, wierni kapłani 
Marduka. To 
cud, że w ogóle potraficie odczytać modlitwy!
Remath zbliżył się do niej.
– Pamiętaj, co mi obiecałaś – rzekł zniżonym głosem.
– W swoim czasie, we właściwym czasie – odparła Asenath. – Ojciec ukrył 
tabliczkę tam, 
gdzie nigdy jej nie znajdziesz, a kiedy dopełnią się owe trzy dni, kiedy wojsko 
wejdzie przez 
wszystkie bramy i kiedy Hebrajczycy wyruszą w drogę, dopilnuję, by przekazano ci 
jej treść.
– Czym jest tabliczka, o której mówisz? – spytałem. – Jaką rolę odgrywa?
Oczywiście wiedziałem, gdzie się znajduje, gdzie ojciec ukrył ją w naszym domu.
– Modlitwa za twą duszę, synu – odrzekła. – Byś mógł zobaczyć Boga, ale 
oczywiście 
wiesz, że cię okłamuję. – Pokręciła głową. Wesołość ją opuściła, podobnie jak 
nienawiść. To 
stare zaklęcie. Możesz więc wybrać. Będziesz konać. Nie musisz się tym teraz 
trapić. To 
tylko zaklęcie, z tych, w które wierzyli starożytni, to wszystko, nic innego. 
Reszta, którą 
mamy się zająć, to tylko medycyna, nie magia.
Poprowadzili mnie w głąb pałacu i oto złamaliśmy jeszcze jedną starą pieczęć, i 
weszliśmy do dużej komnaty. Słudzy przemknęli obok nas, by wstawić do niej stoły 
i lampy. 
Ujrzałem, iż wniesiono wielką kadź. Ujrzałem palenisko, na którym miał zapłonąć 
ogień pod 
kadzią. Po raz pierwszy poczułem paraliżujący lęk. Lęk przed bólem, ranami i 
oparzeniami.
– Jeśli skłamaliście co do bólu, powiedzcie mi prawdę, łatwiej go zniosę.
– Nie skłamaliśmy ci w niczym! – rzekł arcykapłan. – Pozostaniesz w świątyni 
Esagila 
przez setki lat i będziesz przyjmować nasze ofiary. Staniesz się naszym bogiem. 
Jeśli go w 
ogóle widziałeś, stań się nim! Jakże mógłby zostać tym, kim jest, jeśli nie 
dzięki nam?
Przynieśli łoże, a ja położyłem się na nim i zamknąłem oczy. Kto wie? Może byłem 
w 
domu i to tylko sen. Ale jednak nie. Zaczęli się mną zajmować. Leżałem z 
zamkniętymi 
oczami, odwrócony to do ściany, to do nich, i czułem ich dłonie przycinające mi 
włosy i 
brodę, i paznokcie, by miały idealną długość, a kiedy musiałem, unosiłem 
kończyny, by mnie 
rozebrali i wykąpali. Potem zrobiło się ciemno. Palił się tylko ogień pod 
kadzią.
Słyszałem, jak starucha recytuje coś po sumeryjsku. Była to formuła mieszania 
złota, 
ołowiu i ziół oraz mikstur, jednych mi nieobcych, a innych znanych jedynie 
czarownicom, 
lecz i tak wiedziałem tyle, by zorientować się, iż mogłyby zabić każdego.
Zorientowałem się też, iż ów napar zawierał nasiona, które ludzie żują, aby 
doznawać 
wizji, oraz wielką liczbę substancji, które pije się, by mieć dzikie sny, i 
zrozumiałem, że 
miały one złagodzić cierpienie i zmącić myśli.
Kto wie? Może nie zauważę własnej śmierci, przebiegło mi przez głowę.
Remath zbliżył się do mnie. Jego twarz nie ukrywała niczego i nie było w nim 
podłości. 
Przemówił niemal ze smutkiem:
– Nie włożymy ci wierzchniego stroju aż do świtu – rzekł. – Jest już gotowy w 
innej 
komnacie. Złoto już się gotuje, ale będzie chłodne, nie obawiaj się, będzie 
chłodne i gładkie, 
gdy nałożymy je na skórę. Więc co możemy ci dać, Panie nasz, Marduku, co możemy 
ci dać, 
byś był dziś szczęśliwy?
– Chyba chcę spać – powiedziałem. – Obawiam się tego wrzącego złota.
– Nie, będzie chłodne – oznajmiła Asenath. – Pamiętaj, że musisz żyć jeszcze 
parę dni, 
zanim złoto cię przeniknie. Będzie ochłodzone. Musisz być uśmiechniętym bogiem 
najdłużej, 
jak zdołasz, a potem bogiem z uniesioną dłonią, najdłużej, jak zdołasz, a potem 
widzącym 
bogiem, także najdłużej, jak zdołasz.
– Tak, dobrze, zostawcie mnie.
– Nie chcesz pomodlić się do własnego Boga? – spytała Asenath.
– Nie ośmieliłbym się – szepnąłem.
Odwróciłem się i zamknąłem oczy. Może to dziwne, ale zasnąłem.
Przykryli mnie najdelikatniejszym kocem. Było mi słodko.
Spałem ze zwykłego wyczerpania, jakbym miał już wszystko za sobą, nie przed 
sobą. 
Spałem. I nie pamiętam, o czym śniłem. Czy to ważne? Pamiętam, że dziwiło mnie, 
iż nie 
chcę znów ujrzeć Marduka. Pamiętam, jak myślałem: dlaczegóż to, czemu nie płaczę 
na jego 
ramieniu? Ale tak właśnie było, nie chciałem płakać na niczyim ramieniu. 
Przyjąłem 
śmiertelny cios. Nie wiedziałem, co mnie czeka. Dym, mgła, płomień czy moc równa 
jego 
mocy. Nie mogłem tego wiedzieć. Tak jak on.
Zdaje się, że zacząłem śpiewać psalm, który tak kochałem, a potem pomyślałem: do 
diabła z tym, Jeruzalem będzie ich, nie moje.
Nawiedziła mnie wizja. Zdaje się, że z Ezechiela, którego zawsze przepisywałem w 
domu, o którego zawsze kłóciłem się i spierałem... była to wizja doliny kości, 
kości 
wszystkich zmarłych, kości wszystkich śmiertelnych mężczyzn, kobiet i dzieci. I 
nie 
myślałem o powstających kościach. Nie myślałem, że są powołane do życia. Po 
prostu je 
ujrzałem i pomyślałem: za tę dolinę, zrobię to, za tę dolinę, za nas wszystkich, 
którzy 
jesteśmy ludźmi.
Czy byłem nazbyt dumny? Nie wiem. Byłem młody. Nie chciałem niczego. Spałem. I 
zbyt szybko, zaprawdę zbyt szybko pojawiły się lampy, światło i odległy blask 
słońca na 
marmurowych podłogach, daleko od drzwi komnaty.
6.
Czułem oszołomienie. Zdaje się, że przez opary. Przez całą noc w kotle warzył 
się ów 
niezwykły stop, złota glazura, ogromna ilość złota, ołowiu i wszystkiego innego. 
Wyziewy 
były gęste, rozkoszne i zakręciło mi się od nich w głowie.
Podnieśli mnie z łoża.
Otrząsnąłem się, by się ocknąć, by lampy nie raziły mnie w oczy. To było światło 
słoneczne, prawda? Asenath już przyszła, a potem kapłani zaczęli nakładać na 
mnie złoto. 
Zaczęli od stóp, nakazawszy mi stać prosto i nieruchomo, a potem pokryli złotem 
całe moje 
nogi, starannie, ruchami niemal kojącymi. Stop był ciepły, ale nie parzył. Nie 
ranił też mojej 
skóry. Powoli pomalowali mi twarz. Wprowadzili farbę do nozdrzy i powlekli nią 
rzęsy, 
jedną po drugiej, a wreszcie zajęli się kędziorami mych włosów i brody, i jeden 
po drugim 
uczynili złotym.
Do tego czasu zdążyłem się już obudzić.
– Nie zamykaj oczu – powiedziała Asenath.
Potem przynieśli mi wszystkie piękne szaty Marduka. Były to prawdziwe ubrania, 
które 
wkładano codziennie posągowi, lecz ujrzałem, co zamierzają zrobić – nie chcieli 
przystroić 
ich złotem, lecz zanurzyć je w nim, bym w rzeczy samej wyglądał niczym żyjący 
posąg.
Ubrali mnie i przystąpili do pracy; malowali każdą fałdę długiej szaty, jej 
długie sute 
rękawy i ciągle prosili mnie, bym unosił ręce i się poruszał.
Stanąłem przed lustrem. Spojrzałem na siebie i zobaczyłem boga. Stałem się 
bogiem.
– Jesteś bogiem! – odezwał się do mnie młody kapłan. – Jesteś naszym bogiem i 
będziemy ci wiecznie służyć. Uśmiechnij się do mnie, Marduku, nasz Panie, 
proszę.
– Zrób to – powiedziała Asenath. – Widzisz, emalia nie może zbyt szybko 
zastygnąć. Nie 
możemy dopuścić, żeby zaczęła pękać. A za każdym razem, gdy wyda ci się zbyt 
sztywna, 
kapłani nałożą nową warstwę na to miejsce, byś mógł poruszać mięśniami. 
Uśmiechnij się, 
otwórz oczy i zamknij je, tak, właśnie, mój piękny chłopcze. Tak dobrze. 
Słyszysz ten hałas?
– Wydaje się, że całe miasto podniosło krzyk – powiedziałem. Słyszałem także 
trąby, ale 
nie wspomniałem o nich. – Kręci mi się w głowie!
– Przytrzymamy cię – rzekł młody kapłan. – Sam Cyrus cię podtrzyma i twoi 
adiutanci. 
Pamiętaj, weź jego rękę, trzymaj go za dłoń. Często odwracaj się do niego i 
całuj go. Ta 
odrobina złota z twoich warg nie zrobi mu krzywdy. Musisz to zrobić.
Nie minęła nawet minuta, a byliśmy już na wozie, a wokół siebie ujrzałem sterty 
kwiatów 
– wszelkich pięknych kwiatów, jakie wyhodowano w Babilonii lub poza nią, a także 
kwiatów 
z zamorskich krajów, kwiecie Egiptu i wysp południowych.
Znajdowaliśmy się na wojennym rydwanie, stojącym na wozie, lecz jego koła były 
unieruchomione, a adiutanci stali niżej i z tyłu i trzymali mnie mocno w pasie. 
Jeden z boku 
również obejmował mnie wpół. I oto na rydwan wspiął się Cyrus.
Zewsząd rozległy się okrzyki i wołania. Bramy przez cały czas stały otworem. 
Ludzie 
napływali do miasta. Procesja się rozpoczęła. Zamrugałem. Chciałem wytężyć 
wzrok. 
Widziałem płatki wirujące w powietrzu, różowe, czerwone i białe, czułem 
wznoszące się 
opary kadzidła. Spojrzałem w dół pomimo sztywnego karku i dostrzegłem wszystkich 
kapłanów i wszystkie kobiety ze świątyni. Leżeli twarzą w dół na wspaniałej, 
wykładanej 
płytkami posadzce dziedzińca. Białe muły rozpoczęły powolny marsz naprzód.
Odwróciłem się w oszołomieniu i spojrzałem na króla! Jakże wspaniale wyglądał i 
jaki 
był piękny.
Kiedy tylko minęliśmy bramę, zerwały się najgłośniejsze krzyki i wrzaski. 
Hebrajczycy 
wylegli na dachy domów. Spojrzałem. Wszystko pokrywała mgła. Ale słyszałem, że 
śpiewają 
psalmy Syjonu. Ich twarze były małe i odległe.
Powóz nabrał niewielkiej szybkości, gdyż tylko taka była możliwa w przypadku tak 
wielkiego pojazdu, ale sunęliśmy naprzód w równym tempie, a ja trzymałem się 
krawędzi 
rydwanu jedną ręką, zaciskając złote palce, potem wyciągnąłem drugą dłoń – jakby 
wiedziony instynktem, gdyż nikt mi tego nie mówił – i podałem ją Cyrusowi, 
natomiast na 
jego policzku złożyłem pierwszy pocałunek.
Tłum szalał. Każdy dom wzdłuż Drogi Procesji wydawał się żywym stworzeniem, 
krzyczącym ze swych okien i dachów, życie kipiało w jego drzwiach, a po obu 
stronach ulicy 
ludzie śpiewali i machali dłońmi, zewsząd słyszałem hebrajską muzykę. Ta muzyka 
szła za 
nami.
Nie pamiętam, kiedy przemierzyliśmy wielki kanał, choć wydaje mi się, że 
widziałem 
wodną kipiel. Adiutanci trzymali mnie mocno i napominali szorstko, bym okazał 
siłę.
– Jesteś moim bogiem, Marduku – odezwał się Cyrus. – Okaż im cierpliwość, to 
głupcy. 
Trzymaj moją dłoń, mój panie. Teraz jesteśmy królem i bogiem i nikt nie może 
temu 
zaprzeczyć.
Uśmiechnąłem się i znów pocałowałem go w policzek, i znów przez tłum przeszła 
fala 
radosnych okrzyków. Zbliżaliśmy się do rzeki. Mieliśmy zostać przeniesieni na 
łódź i 
dowiezieni do Domu Sądu Bożego z Tiamat, na miejsce wielkiej boskiej walki z 
chaosem. 
Cóż by to mogło oznaczać?
Czułem się niczym człowiek zupełnie pijany, więc nic nie miało dla mnie 
znaczenia. 
Pokrywa złota twardniała na mnie. Czułem jej pieszczotę, tak jak mnie 
uprzedzili. 
Przynajmniej pewnie stałem na nogach, a adiutanci trzymali mnie krzepko, żywa i 
ciepła ręka 
Cyrusa ściskała mocno moją dłoń, on sam z kolei machał, kłaniał się i 
wykrzykiwał tysięczne 
powitania do gorliwych mieszkańców Babilonu.
Kiedy tak łódź sunęła rzeką, przyszła mi do głowy śmieszna myśl. Na obu brzegach 
stały 
tłumy. A ja pomyślałem: Wydaje mu się, że to wszystko dla niego, dla Cyrusa. A 
to po prostu 
Babilon. Babilon urządził wielką zabawę czy procesję, tak jak to często robi, a 
Cyrus nigdy 
nie widział, jak całe miasto szaleje, tańcząc i pijąc, toteż jest pod wielkim 
wrażeniem. A 
zatem niech się bawi. Przypomniałem sobie jednak mętnie, że nie zauważyłem mojej 
rodziny. 
Przybyli, byłem tego pewny, lecz dotąd ich nie spostrzegłem.
Dom Sądu Bożego był szczodrze przybrany srebrem, szmaragdami i rubinami. Kolumny 
były ze złota, a ich zwieńczeniom nadano kształt kwiatów lotosu. Dach był na 
środku otwarty, 
a wokół nas wszędzie tłoczyły się setki setek szlachetnych Babilończyków, 
bogaczy, wielkich 
urzędników z innych miast, kapłanów, którzy przysłali swych bogów do Babilonu, 
by 
zapewnić im bezpieczeństwo, a także setki i tysiące ludzi Cyrusa, podobnych nam, 
a jednak 
innych. Wyższych, szczuplejszych, bardziej zaprawionych w bojach i o ostrzejszym 
spojrzeniu.
Nagle znalazłem się samotny – pośrodku otwartego dziedzińca. Wszyscy się 
cofnęli. U 
mego boku stał Remath, po drugiej zaś stronie młody współczujący kapłan.
– Unieś ramiona – powiedział ten ostatni. – Wyjmij miecz z pochwy.
– Miecz, nie wiedziałem, że go mam.
– Tak – rzekł gorliwie młody kapłan. – Och, tak, unieś go wysoko.
Niemal nie pamiętam, kiedy go usłuchałem. Świat tańczył mi przed oczami. 
Szlachetnie 
urodzeni śpiewali, grały harfy, a potem usłyszałem dźwięk, który znałem z wielu 
przedstawień i z polowań z ojcem i braćmi. Usłyszałem ryk lwów uwięzionych w 
klatkach.
– Nie obawiaj się – powiedział Remath. – Zwierzęta są nakarmione do syta i 
napojone 
wywarami, które je oszołomiły, zostaną wypuszczone pojedynczo. Staną na tylnych 
łapach, 
tak jak były uczone, by zlizać ci z ust miód, który teraz nałożę, miód i krew, a 
kiedy to zrobią, 
przeszyjesz je mieczem.
Roześmiałem się.
– A wy, gdzie będziecie?
– Tutaj, tuż za tobą – rzekł młody kapłan. – To nic wielkiego, Marduku, nasz 
panie, te 
lwy chcą dla ciebie umrzeć.
Uniósł kielich do moich warg.
– Wypij ten miód i krew.
Usłuchałem go, choć niemal nie czułem, że coś przełykam. Raptem zdałem sobie 
sprawę, 
że moja skóra niemal zupełnie utraciła wszelką wrażliwość. Byłem niczym człowiek 
w 
zimnym i kąsającym nocnym pustynnym wietrze. Ale przełknąłem, a on dał mi 
więcej, aż 
wreszcie mój język i wargi były oblepione krwią i miodem.
Przez tłum przebiegło ogromne podniecenie. Widziałem ich strach. Pojawił się 
pierwszy 
lew i podszedł do mnie. Zdawało mi się, że Persowie cofnęli się pod ściany. 
Czułem zapach 
ich strachu. I znowu wybuchnąłem śmiechem.
– To takie zabawne – powiedziałem. – Ja jestem na wpół martwy, a ten lew się 
zatacza.
Nagle zwierzę skoczyło, a obaj kapłani musieli mnie podtrzymać, żebym nie upadł 
pod 
jego ciężarem. Uniosłem miecz. Wezwałem moją złotą emalię, by dała mi siłę, i 
przeszyłem 
serce lwa. Jego gorący, cuchnący oddech uderzył w me nozdrza, a język musnął 
wargi, a 
potem zwierzę przewróciło się, niezdarne, martwe, tłum zaś śpiewał, śpiewał, 
śpiewał o 
odwadze.
Teraz u mego boku stanął król i on także miał miecz, a ja ujrzałem, że oto 
wypuszczono 
drugiego i trzeciego lwa, mieliśmy zabić je wspólnie. Twarz króla była tak 
nieruchoma jak 
moja; zmierzył bestie spojrzeniem przymrużonych oczu.
– Zdaje mi się, że jest w nich wiele życia – rzekł.
– O, lecz ty jesteś królem, a ja bogiem, więc zabijmy je.
Kapłan stojący za lwami strzelił z bata, a jedna bestia skoczyła na Cyrusa. Ten 
cofnął się, 
dobył miecza i odepchnął zwierzę od siebie. Drugi lew był już u mych warg. 
Poczułem, że 
kapłan unosi mój nadgarstek.
– Uderzaj!
Usłuchałem. Uderzyłem więcej niż raz, pragnąc pozbyć się przygniatającej mnie 
bestii.
I znowu wszyscy zaczęli śpiewać i wznosić okrzyki, i słyszałem też wrzawę 
dobiegającą 
z zewnątrz. Ujrzałem, że słudzy zabierają lwy i wynoszą. Dobiegła mnie śpiewana 
przez 
kapłana pieśń o tym, jak Marduk zabił złą Tiamat.
– I z jej skóry uczynił niebo i ziemię, i morza... – rozbrzmiewały 
starosumeryjskie słowa. 
A potem akadyjskie i hebrajskie, i były niczym wzburzone fale dźwięków, a ja się 
w nich 
pławiłem.
Stałem samotnie na dziedzińcu. Kapłani smarowali mnie krwią i miodem.
– Nie zrobią ci krzywdy – powiedział Remath.
– Kto? – spytałem. Ale już wiedziałem. I słyszałem równie wyraźnie jak bestie. 
Pszczoły. 
I oto, gdy zbliżał się ku mnie wielki jedwabny smok, mocno zszyty, z wygiętymi 
złotymi 
żebrami, ujrzałem, że jest pełen pszczół. Owinięto go wokół mnie i zostałem 
uwięziony w 
jedwabnym namiocie. Smoczy ogon nakrywał mi nawet głowę. Dobiegł mnie trzask 
rozrywanego materiału. Pszczoły zostały wypuszczone i pokryły całe ciało. Byłem 
zrozpaczony. Lecz moje stopy nie chciały nawet drgnąć. Ale żądła pszczół nie 
potrafiły 
przebić złota, a kiedy owady podeszły do mych oczu, przymknąłem powieki i 
stopniowo 
zdałem sobie sprawę, że pszczoły umierają. Umierały od własnego jadu i być może 
od 
zawartej w złocie trucizny. Odetchnąłem głęboko.
– Otwórz oczy! – krzyknął Remath.
A kiedy wszystkie pszczoły padły na ziemię i wielki jedwabny smok osunął się w 
ślad za 
nimi, kazano mi rozedrzeć go mieczem i znowu rozległy się okrzyki.
Wniesiono mnie po schodach aż na dach. Widziałem stamtąd otwarte pola. 
Widziałem, 
jak tłum nieustannie powiększa się, i uniosłem ramię z mieczem, unosiłem je raz 
po raz, 
obracając się na wschód, zachód, północ i południe, a wznosząc je, uśmiechałem 
się, tłum zaś 
śpiewał na moją cześć.
– Jakie to piękne – rzekłem. – Jakie nieopisanie piękne.
Ale nie było przy mnie nikogo, kto by to usłyszał. Świeże powietrze obudziło 
mnie nieco, 
dotknęło nozdrzy i gardła, ochłodziło oczy. Otoczyły mnie kapłanki ze świątyni, 
rzucające 
kwiaty w powietrze, a potem przypominam sobie, że zostałem zaprowadzony na 
królewskie 
łoże.
– Możesz ich mieć, ile zechcesz, ale radzę ci zasnąć – powiedział Remath.
– Tak, dobry pomysł. Co zrobicie, żebym nie umarł?
– Słyszę twoje serce. Będziesz żyć na tyle długo, by wrócić. Jesteś silniejszy, 
niż 
ktokolwiek mógł przypuszczać.
– Więc dajcie mi nierządnicę.
Wszyscy byli poruszeni.
– No? – spytałem.
Nierządnice zakrzyknęły z radości. Skinąłem na nie, by się zbliżyły. Jednak nie 
mogłem 
tego z nimi zrobić. Mogłem jedynie wziąć jedną z nich w ramiona i złożyć trujący 
pocałunek 
na jej wdzięcznych słodkich usteczkach, a potem odesłać ją, by jak najszybciej 
je wytarła, na 
co liczyłem. Roześmiałem się głęboko w duchu.
Tej nocy robiono inne rzeczy, ale ja spałem. Ognie, wiersze, tańce, rzeczy, 
których nie 
dane mi było ujrzeć.
Spałem. Stałem tak, że wydawałem się sam podtrzymywać, oczy miałem otwarte, gdyż 
powleczono je świeżym złotem i nie mogłem ich zamknąć, ale spałem.
Świat zdawał mi się otchłanią szaleństwa. Od czasu do czasu budziłem się i 
widziałem 
płomienie i tańczące sylwetki. Albo słyszałem tupot stóp i czułem dotykające 
mnie ręce.
Sądzę, że raz ujrzałem króla tańczącego pode mną. Widziałem króla w tańcu z 
kobietą, w 
dziwnym powolnym tańcu, w którym postacie obracały się uroczyście, a potem król 
uniósł 
ręce i skłonił się przede mną. Ale niczego już ode mnie nie chciano. Uśmiech 
zastygł na 
mojej twarzy, utrwalony w zakrzepłym złocie. I tylko kiedy się śmiałem, czułem 
jeszcze 
drgnięcia ciała.
W południe następnego dnia, kiedy procesja rozpoczęła powrót do świątyni 
Esagila, 
wiedziałem już na pewno, że umieram. Już prawie wcale nie mogłem się poruszać. 
Adiutanci, 
pod przykryciem jedwabnych wstęg i sukni, z zapałem malowali złotym płynem moje 
kolana, 
by zachowały giętkość, lecz nie chcieli, by ludzie ich zobaczyli. A ja, nie tyle 
zmęczony, ile 
oszołomiony, gapiłem się przed siebie.
Podeszliśmy pod bramy... weszliśmy na dziedziniec, gdzie miał być odczytany 
wielki 
poemat „Na początku” i gdzie aktorzy mieli pokazywać żywe obrazy. W pewnej 
chwili 
nawiedził mnie smutek, okropny smutek i zmieszanie. Coś było nie tak.
Ale nagle, jakby w odpowiedzi na modlitwę, wszystko zostało naprawione. 
Usłyszałem 
głos mojego ojca. Usłyszałem jego i moich braci:
Uczynię męża cenniejszego niż szczere złoto;
cenniejszego niż złoty kraniec Ofiru.
Wytężyłem słuch, by uchwycić słowa, ich błogosławione, znajome głosy:
Tak bowiem rzekł Pan do swego pomazańca,
do Cyrusa, którego prawicę trzymałem,
by poddać mu narody...
– Odwróć ku nim głowę, Marduku, nasz Panie – odezwał się Cyrus. – To twój 
ojciec, 
śpiewający z całego serca.
Odwróciłem się. Nie ujrzałem niczego z wyjątkiem zamazanych machających rąk, 
girland 
rzucanych w powietrze, padających kwiatów, ale słyszałem śpiew mego ojca:
Pójdę oto przed tobą
i wygładzę drogę przed tobą...
I obdarzę cię skarbami ciemności
i zakazanymi bogactwami tajemnych miejsc,
aby ci było wiadome, że ja, Pan,
który wołam imię twoje,
jestem Bogiem Izraela.
Śpiew niósł się bez końca, szedł za nami aż do bram świątyni. A potem zerwały 
się 
okrzyki „Mesjasz, Mesjasz, Mesjasz!”, Cyrus zaś machał dłonią i posyłał tłumowi 
pocałunki, 
i wreszcie nadeszła pora koronacji.
Zdjęto nas z rydwanu i wozu i poprowadzono na dywan z kwiatów, do którego wiodły 
niekończące się schody wielkiego zikkuratu Etemenanki, tak że nawet ci, którzy 
stali daleko, 
widzieli je przez szerokie bramy. Sądziłem, że umrę, zanim dotrę na sam szczyt; 
nie mogłem 
patrzeć w górę, tylko na złote stopnie przede mną, i myślałem o drabinie do 
nieba ze snu 
Jakuba, po której wchodziły i schodziły anioły.
Wreszcie stanęliśmy na szczycie, górze stworzonej przez i dla bogów, a mnie 
podano 
koronę. Do tego czasu utraciłem już władzę w kończynach. Nie czułem niczego. 
Uśmiechałem się, ponieważ tak było łatwiej, ale ramiona zabolały mnie nagle ze 
znużenia, 
kiedy podniosłem wielką perską koronę, całą ze złota, i osadziłem ją na głowie 
Żyjącego 
Króla.
– Teraz pozwólcie mi umrzeć – szepnąłem. Ogarnęło mnie wielkie zmęczenie. Czułem 
ból w kolanach, moje stopy, całe moje ciało nie mogło się już swobodnie poruszać 
ani stać.
Widziałem wyraźnie kochające oczy Cyrusa, ujrzałem na jego twarzy powagę, 
dostrzegłem w nim... oddanie królestwu. Być może zobaczyłem też odrobinę 
szaleństwa 
władców.
Kapłani otoczyli mnie chytrze i przemyślnie i znów malowali, i malowali, aż 
mogłem 
poruszać nogami i wróciło we mnie nieco życia.
– Nie zamykaj oczu – powiedział Remath. – Trzymaj oczy otwarte.
Usłuchałem go. Zabrano nas na dziedziniec. Uczta trwała godzinami. Wiem, że 
przyszli 
poeci i że śpiewali, i wiem też, że król spożywał potrawy w towarzystwie 
szlachetnie 
urodzonych. Lecz ja siedziałem sztywno i patrzyłem. Oczy nie chciały mi się już 
zamykać, 
obojętne na moje starania. Głupcy, nakładali na nie złoto, pomyślałem. Ono 
zmiękcza 
powieki tylko na chwilę. Spojrzałem na swe dłonie leżące na stole i pomyślałem: 
Marduku, 
ani razu cię nie wezwałem.
W moich uszach rozległ się jego głos:
– Nie potrzebujesz mnie, Azrielu. Lecz jestem przy tobie.
Wreszcie nastąpił koniec. Zapadły ciemności. Skończyło się. Koronacja dobiegła 
końca, 
Babilonia stała się Persją, miasto piło za bramami pałacu i świątyni, w których 
również pito i 
weselono się.
– Teraz – powiedział młody kapłan – zaniesiemy cię do świątyni. Nie musisz już 
chodzić. 
Zajmiesz tylko miejsce przy swoim stole, a jeśli nie umrzesz w ciągu kilku 
godzin, podamy ci 
złoto do ust.
– Jeszcze nie – odezwał się Remath. – Idź za mną, i to szybko, gdyż musimy 
dopełnić 
jeszcze jednego rytuału, i musimy dopełnić go jak należy.
Młody kapłan był zmieszany. Ja również, lecz o nic nie dbałem. Miałem to w 
pogardzie. 
Nie obchodziło mnie już nic. Zacząłem tracić przytomność i ujrzałem niewyraźne 
cienie 
zmarłych, chwiejące się w kątach komnaty i patrzące na mnie z lękiem. Byłem 
zadowolony. 
Myślałem, że rzucą się na mnie dziką hordą i wywloką ze złotych strojów, mówiąc: 
„Pójdź z 
nami błąkać się przez wieczność!”, ale nie zrobiły tego.
Nagle poczułem nieznośne gorąco. Ujrzałem wielki ogień. Wydawało mi się, że 
słyszę 
głos ojca, choć nie wiedziałem, czy to nie złudzenie, a potem dobiegły mnie 
słowa Asenath:
– To wielka, wielka magia! Chcesz, żeby umarł! Oddaj mi to!
Przez krótką chwilę ujrzałem ojca, a on, zmieszany, oddał wiedźmie starą 
tabliczkę w 
glinianej kopercie.
– Azrielu! – zawołał. Wyciągnął ku mnie rękę.
Chciałem przemówić, ale nie mogłem dobyć głosu. Nic nie mogłem zrobić.
Drzwi zatrzasnęły się przed ojcem i całym światem.
Byliśmy w komnacie, w której palił się wielki ogień, stał kocioł pełen wrzącego 
złota, a 
powietrze niemal wrzało. Asenath rozłamała glinianą kopertę starej tabliczki. 
Wyrzuciła tę 
osłonę, jakby była ona nędznym śmieciem, i uniosła tajemną tabliczkę ku światłu 
pochodni.
Stałem, niepodtrzymywany przez nikogo, zbyt sztywny, by się poruszyć, zbyt 
sztywny, 
by upaść, i patrzyłem na nich nieruchomo. Nawet nie byłem zbyt przerażony 
widokiem ognia. 
Co zamierzali, Remath i starucha? Gdzie arcykapłan? Czy nie ujrzałem go 
przelotnie?
Potem Asenath zaczęła czytać, lecz nie były to słowa sumeryjskie, tylko 
hebrajskie, stary 
hebrajski z krainy Kanaan.
– ...i by ujrzał swą śmierć i by ujrzał swą duszę, celem i ducha, i ciało razem 
ugotowane 
w kościach, by żył w kościach, na wieki, przywoływany jedynie przez Pana, który 
będzie 
znać jego imię i zawoła je...
– Nie! – krzyknąłem. – To nie jest zaklęcie! To po hebrajsku. Klątwa. Ty 
kłamliwa 
wiedźmo.
Mój złoty pancerz zaczął pękać i osypywać się, kiedy rzuciłem się na nią z 
desperacją, 
lecz ona uskoczyła niczym tancerka, a Remath chwycił mnie za gardło. Byłem 
otępiały i 
słaby jak te lwy, które na nas wypuszczono.
– Ty wiedźmo, to klątwa – powtórzyłem.
– By ujrzał całego siebie widzialnego i niewidzialnego, i by wszystkie płyny z 
jego ciała 
wygotowały się i przeniknęły przez kości i by był on związany z tymi kośćmi i 
tym, który jest 
ich Panem, i by nie pochłonęły go ciemności Szeolu ani wieczne życie u boku 
Boga.
– Marduku! – krzyknąłem.
Poczułem, że ktoś popycha mnie do tyłu i rzuca we wrzące złoto. Krzyczałem i 
wyłem. 
To było niewyobrażalne. Nie wierzyłem, bym naprawdę czuł taki ból. Nie 
wierzyłem, by 
spotkało mnie coś takiego, by wrzące złoto zalało mi usta i zalepiło oczy!
A kiedy wydawało mi się, że oszalałem, oszalałem z przerażenia i bólu, że nie 
zostało we 
mnie nic z człowieka, wystrzeliłem nagle z kotła, uwolniony od ciała, które 
pływało i 
gotowało się w kotle, z jednym okiem ponad burzącym się złotem. Ciało, które 
należało do 
mnie! Ale mnie w nim nie było.
Znajdowałem się nad ich głowami, z rozłożonymi ramionami, zwrócony twarzą w dół. 
I 
ujrzałem, że Asenath spogląda na mnie.
– Tak, Azrielu! – wrzasnęła. – Patrz! Patrz, jak gotuje się złoto, patrz, jak 
ciało odpada od 
twych kości, patrz, jak kości stają się złotem, nie odwracaj oczu, bo wrócisz w 
to cierpienie i 
śmierć.
– Marduku! – krzyknąłem.
– Musisz wybrać – powiedział. – Wróć do tego kotła, wróć do kaźni, a umrzesz.
Głos jego był smutny. Spostrzegłem, że stoi pode mną. Wznosił twarz ku mnie.
I po raz pierwszy wydał mi się mały i zwyczajny. Nie boski i dostojny. A Asenath 
była 
tylko starą głupią kobietą. Remath zaś patrzył na ciało tonące w bulgoczącym 
kotle, 
podskakiwał, zaciskał dłonie w pięści, przeklinał i krzyczał.
Nie miałem czasu. Nie mogłem podjąć decyzji. A może było to czyste tchórzostwo. 
Nie 
mógłbym wrócić do takiego bólu. Nie mogłem ugotować się żywcem. Nie mogłem 
znieść, że 
taki los mógł spotkać jakąkolwiek ludzką istotę. Patrzyłem, patrzyłem i 
patrzyłem, a kawałki 
ciała unosiły się swobodnie na powierzchni złotej mazi, czaszka kołysała się tuż 
obok, złoto 
gotowało się, gotowało i gotowało, a pokój wypełniały coraz gęstsze opary.
Asenth zaczęła się krztusić. Nie mogła odetchnąć i upadła na twarz. Remath stał 
tylko i 
patrzył na kocioł. A Marduk przyglądał mi się zdziwiony.
I wreszcie cała zawartość kadzi wygotowała się i pozostały tylko resztki, które 
niegdyś 
były mną. Remath zaczął grzebać w ogniu, żeby je wyjąć. Podszedł tak blisko, jak 
tylko 
mógł, i przyjrzał się kupce złotych kości leżących na dnie kotła. Ubranie 
znikło, rozpuściło 
się, ciało znikło, rozpuściło się, płyn zniknął, również rozpuszczony. Zostały 
jedynie kości, 
oraz wyziewy i cząsteczki, które ze mnie zostały w zapieczętowanej komnacie, 
kości zaś były 
całe ze złota.
– Przywołaj je do siebie, duchu – rzekł Remath. – Przywołaj ciało do siebie, 
wezwij je z 
całego świata, wezwij z głębi tych kości i z powietrza, w które chciało uciec, 
zawołaj na nie.
Spłynąłem w dół i stanąłem. W gęstej, okropnej parze ujrzałem, że mam ciało. 
Składało 
się z mgły. Ale należało do mnie, a potem zaczęło coraz bardziej gęstnieć.
Marduk odstąpił o krok i pokręcił głową.
– Co to? Dlaczego to robisz? – spytałem.
– O, na dawnych bogów – rzekł Marduk. – Cóżeście uczynili, ty i ta wiedźma?
Remath ryknął:
– Jesteś mój, Sługo Kości, gdyż ja jestem Panem Kości. Będziesz mi posłuszny. 
Będziesz 
posłuszny.
Marduk cofnął się pod ścianę, patrząc na mnie z niekłamanym strachem.
Remath chwycił gruby węzeł materii z kanapy, by chronić dłonie, i zdołał 
przewrócić 
kadź. Kości rozsypały się, a on sięgnął po to, co zostało, i zbierał je, 
cierpiąc oparzenia, 
dopóki nie odnalazł wszystkich.
– Obudź się, starucho! – wrzasnął. – Obudź się! Co mam teraz zrobić!
Stanąłem za jego plecami. Moje ciało miało pewną jędrność, jakby nadał żyło; 
różowe i 
tak pełne życia jak i on, lecz nie było prawdziwe. Nie czułem, żeby było 
prawdziwe. Nie 
miało serca, płuc, duszy, krwi, tylko kształt, który nadał mu mój duch, taki sam 
w 
najdrobniejszym szczególe.
– Słuchaj, głupcze – rzekłem. – Asenath nie żyje. Jeśli chcesz wiedzieć, co 
robić, lepiej 
przynieś mi tę tabliczkę. Tylko ja potrafię odczytać stare kanaanejskie słowa.
7.
Remath się nie poruszył. Był na to zbyt przerażony. Nawet wypuścił kości. 
Leżały, 
połyskując, na kafelkach posadzki. Rozsypane, ohydne, a pomiędzy nimi zęby i 
drobne 
kosteczki moich dłoni i stóp, niczym kamyki.
Marduk milczał.
Otoczyło nas niskie wycie. Słyszałem je tak, jakby wiatr sunął po pałacu i i 
świątyni, 
powoli, korytarz za korytarzem, alkowa po alkowie, a potem podniosłem głowę i 
ujrzałem 
cały świat duchów, jakich nigdy dotąd nie oglądałem.
Ściany i sufit celi znikły. Cały świat wypełnił się zabłąkanymi duszami, 
mamroczącymi, 
gapiącymi się na nas i wskazującymi nas palcami, i sięgającymi ku mnie 
zakrzywionymi 
palcami, choć lękliwie.
– Precz! – ryknąłem. I cały tłum natychmiast się rozproszył, lecz wycie nadal 
drażniło mi 
uszy i dokuczało, a kiedy znowu spojrzałem, twarz Marduka była mi obca, bez 
lęku, lecz 
również pozbawiona ufności i łagodności.
Odwróciłem się, podszedłem z łatwością i lekko do ciała upadłej Asenath i 
zabrałem jej 
tabliczkę. Tekst sprawiał mi kłopoty. Był to dialekt hebrajski, owszem, lecz 
pochodzący z 
czasów daleko przed moim narodzeniem. Odczytałem słowa najlepiej, jak 
potrafiłem.
„A gdy ujrzy swą śmierć i ujrzy, jak płyny jego ciała i duch, i dusza przenikają 
w kości i 
zostają zapieczętowane w złotych kościach na wieki, niech zostanie wezwany do 
kości, niech 
każą mu w nie wejść i pozostać w nich, dopóki Pan jego nie zechce go wezwać”.
– Zrób to! – krzyknął Remath. – Wejdź w kości.
Spojrzałem na tabliczkę.
„A kiedy kości zostaną zebrane, na zawsze zatrzymają jego ducha, przechodząc z 
pokolenia na pokolenie, by służył Panu swemu ze wszystkich sił, by wypełniał 
jego rozkazy i 
poruszał się jedynie wedle woli swego Pana. Kiedy Pan jego powie: «Przybądź», 
Sługa Kości 
pojawi się. Kiedy Pan powie: «0blecz się w ciało», Sługa Kości oblecze się w 
nie, a kiedy Pan 
powie: «Wróć do kości», Sługa Kości usłucha go, a kiedy Pan powie: «Zabij dla 
mnie tego 
człowieka», Sługa Kości zabije go, a kiedy Pan powie: «Leż cicho i pilnuj, mój 
niewolniku», 
Sługa Kości uczyni to. Gdyż Sługa i kości są teraz jednym. I żaden duch na 
świecie nie będzie 
się równał siłą ze Sługą Kości”.
– No! – powiedziałem. – A to dopiero historia.
– Do kości! – zakrzyknął Remath. – Wejdź w kości. – Stał drżący, zaciskał pięści 
i uginał 
kolana. – Wróć do kości! – zakrzyknął. – Leż cicho i pilnuj, mój niewolniku! – 
zakrzyknął.
Nic nie uczyniłem.
Przyglądałem mu się przez długą chwilę. Nic się we mnie nie zmieniło.
Spojrzałem na płótno, które zdjął z łoża. Było to prześcieradło, świeże, 
położone na 
miejscu tego, na którym spałem, a ja wziąłem je i zrobiłem z niego zawiniątko, w 
które 
włożyłem tabliczkę, a za nią kości. Wziąłem kość udową i piszczel, i kości rąk, 
i czaszkę, 
moją własną czaszkę, ciągle gorącą i połyskującą złotem, i zebrałem każdy 
kawałeczek tego, 
kim był niegdyś Azriel, żyjący człowiek, głupiec, idiota. Pozbierałem zęby i 
kości palców. A 
wtedy związałem małe zawiniątko, przerzuciłem przez ramię i spojrzałem na 
Rematha.
– Niech cię piekło pochłonie, wróć w kości! – ryknął. Podszedłem do niego, 
wyciągnąłem 
prawicę i skręciłem mu kark.
Nie żył, zanim opadł na kolana. Ujrzałem, jak ulatuje z niego duch, zataczający 
się i 
przerażony, przejrzysty – i wkrótce rozpłynął się i zniknął.
Spojrzałem na Marduka.
– Azrielu, co teraz poczniesz? – spytał. Wydawał się całkiem zagubiony.
– Co mogę począć z sobą, mój Panie? Mogę znaleźć najpotężniejszego maga w 
Babilonie, na tyle silnego, by pomógł mi zrozumieć moje przeznaczenie i 
ograniczenia, albo 
po prostu błąkać się w tej postaci. Jestem niczym, jak widzisz, niczym jak tylko 
naśladownictwem żyjącego człowieka. Czy mam się błąkać? Spójrz, wydaję się żywy 
i 
prawdziwy, lecz jestem niczym, a to co ze mnie pozostało, mieści się w tym 
zawiniątku.
Nie czekałem na jego odpowiedź. Odwróciłem się i odszedłem. Odwróciłem się do 
niego 
plecami. Porzuciłem go ze smutkiem, jak sądzę, niegrzecznie i bezmyślnie. Ale 
kiedy 
kroczyłem, miałem wrażenie, że mi towarzyszy.
Przeszedłem przez świątynię, w przekonująco prawdziwej postaci mężczyzny, co 
chwila 
zatrzymywany przez strażników, których odsuwałem prawą ręką. Włócznia przebiła 
mi plecy. 
Miecz przeszył ciało. Nie czułem niczego, tylko spoglądałem na zbitego z tropu i 
żałosnego 
wojownika. I szedłem dalej.
Wkroczyłem do pałacu i przemierzyłem go, kierując się do komnaty króla. 
Strażnicy 
rzucili się na mnie, a ja przeszedłem przez nich, odczuwając to jedynie jako 
dreszcz, a potem 
podniosłem głowę i ujrzałem Marduka, przyglądającego mi się z daleka.
Wtargnąłem do komnaty króla. Cyrus leżał z piękną nierządnicą, a kiedy mnie 
zobaczył, 
zerwał się nagi z łoża.
– Znasz mnie? – spytałem. – Co widzisz?
– Azriel! – wykrzyknął i dodał ze szczerą radością: – Azrielu, oszukałeś śmierć, 
darowali 
ci życie, o mój synu, mój synu.
Było to tak szczere i wzruszające, że poczułem zaskoczenie. Zbliżył się do mnie, 
ale 
kiedy mnie objął, zrozumiał, że jestem nicością, jedynie pozorem prawdziwego 
kształtu, 
skorupą lub czymś bardziej od niej ulotnym, bańką na powierzchni wody, tak 
lekką, że może 
pęknąć i zniknąć. Ale nie znikła. Nie znikłem. Poczułem tylko wokół siebie jego 
mocne i 
ciężkie ramiona, a potem Cyrus się cofnął.
– Tak, jestem martwy, królu – rzekłem. – A to, co ze mnie zostało, jest w tym 
węzełku, i 
pokrywa je złoto. Teraz musisz mi odpłacić.
– Jak, Azrielu? – spytał.
– Kto jest największym czarownikiem na całym świecie? Z pewnością Cyrus to wie. 
Czy 
najsilniejszy i najmądrzejszy mąż mieszka w Persji? Czy w Jonii? A może w Lidii? 
Powiedz 
mi, gdzie jest. Stałem się potworem. Potworem! Nawet Marduk się mnie boi! 
Cyrusie, kto jest 
najmądrzejszym mężem, któremu powierzyłbyś własną potępioną duszę, gdybyś stał 
tutaj tak 
jak ja?
Cyrus osunął się na łoże. Tymczasem nierządnica tylko okryła się prześcieradłami 
i 
patrzyła. Marduk wszedł milcząco do komnaty i choć z jego twarzy zniknął zimny 
podejrzliwy wyraz, nie było w niej ciepła, które zawsze miał dla mnie.
– Wiem kto – powiedział Cyrus. – Ze wszystkich czarowników, którzy przede mną 
przeszli, tylko on ma prawdziwą moc i prostotę ducha.
– Wyślij mnie do niego. Przypominam człowieka, prawda? Wyglądam, jakbym żył? 
Wyślij mnie do niego.
– Wyślę – powiedział. – Mieszka w Milecie, gdzie codziennie chadza po rynku, 
skupując 
manuskrypty z całego świata, żyje w wielkim greckim mieście portowym, gdzie 
gromadzi 
wiedzę. Mówi, że celem życia jest wiedzieć i kochać.
– Twierdzisz, że to dobry człowiek?
– Czy nie takiego chcesz?
– O tym nie pomyślałem.
– A twój lud?
To pytanie zmieszało mnie. W jednej chwili znałem całą listę imion, pamiętałem 
zapach 
skóry i włosów, a w następnej tożsamość tych istot zniknęła z mej pamięci.
– Mój lud? Czy mam własny lud? – Zrobiłem rozpaczliwy wysiłek, by cofnąć się, 
odświeżyć wspomnienia. Jak trafiłem do tej komnaty? Pamiętałem kocioł. 
Pamiętałem tę 
kobietę, ale jak brzmiało jej imię, a tego kapłana, którego zabiłem, a tego 
boga, dobrego 
łagodnego boga, który stał z nami, niewidzialny dla oczu króla, kim był ten 
król? – Ty jesteś 
Cyrus, król Persów i Babilonii, król całego świata – rzekłem.
Byłem przerażony, że nie znałem imion tych, których kochałem, że zapomniałem je 
zaledwie przed chwilą. A ta starucha, która umarła, znałem ją przez całe życie! 
Odwróciłem 
się i w rozterce powiodłem wzrokiem po komnacie. Była pełna darów, prezentów od 
szlachetnych rodzin z całej Babilonii. Ujrzałem kuferek z drewna cedrowego i 
złota. Nie był 
duży. Podszedłem i otworzyłem go.
Król obserwował mnie, nie mogąc dobyć z siebie głosu. W kuferku znajdowały się 
talerze 
i kielichy.
– Weź je, jeśli chcesz – powiedział Cyrus, bardzo dobrze maskując strach. – I 
pozwól, że 
przywołam Siedmiu Mędrców.
– Chcę jedynie kuferek – rzekłem. Delikatnie opróżniłem go, by nie zniszczyć 
cennych 
przedmiotów, a potem uniosłem i poczułem woń cedru dobywającą się spod 
czerwonego 
jedwabiu, który go wyściełał. Rozdarłem mój płócienny węzełek i najpierw 
przełożyłem do 
kuferka tabliczkę z całym tekstem, w tym również ze słowami, których nie 
przeczytałem 
jeszcze na głos, potem zaś dopiero ostrożnie włożyłem do niego moje kości.
Nie zdążyłem skończyć, kiedy stanęła obok mnie piękna nierządnica, która podała 
mi 
złocisty jedwabny szal.
– Proszę, owiń je – odezwała się. – By je ochronić.
Wziąłem szal i owinąłem kości, a ona przyniosła następny, ciemnopurpurowy, który 
również przyjąłem, i owinąłem je ściślej, tak że teraz nie hałasowały przy 
poruszeniu 
kuferkiem.
– Wyślij mnie do nich, Cyrusie – poprosiłem. – Wyślij mnie w kości!
Cyrus potrząsnął głową.
Odezwał się Marduk:
– Azrielu, sam w nie wejdź, a potem wyjdź, zrób to teraz, bo nigdy już nie 
zdołasz tego 
dokonać, zrób to teraz, bo nigdy się tego nie nauczysz. To rada drugiego ducha. 
Odrzuć 
cząstki, które nadają ci kształt, i szukaj ciemności, a jeśli nie zdołasz 
wrócić, ja cię 
przywołam.
Król, który nie słyszał ani nie widział Marduka, był zdumiony. Jeszcze raz 
wspomniał o 
Siedmiu Mędrcach i w rzeczy samej słyszałem ich głosy pod drzwiami komnaty, 
słyszałem 
ich szepty.
– Nie wpuszczaj ich, panie – rzekłem. – Mędrcy to łgarze, kapłani to łgarze, 
bogowie to 
łgarze!
– Rozumiem cię, Azrielu – odparł Cyrus. – Jesteś potężnym aniołem lub demonem. 
Nie 
wiem, którym z nich, ale nie może tobą kierować zwykły mędrzec.
Spojrzałem na Marduka.
– Wejdź w kości – powiedział. – Obiecuję, że użyję całej mej mocy, by cię 
przywołać. 
Sprawdź, czy znajdziesz tam schronienie, tak jak ja znajduję je w moim posągu. 
Musisz mieć 
jakieś schronienie!
Skłoniłem głowę.
– Do kości, dopóki sam nie zechcę wrócić; wszystkie jesteście częścią mnie, 
macie 
pozostać w pobliżu i czekać, aż was wezwę.
Gwałtowny wicher zatrzepotał baldachimem łoża. Nierządnica podbiegła do króla, a 
on 
spokojnie ukrył ją w swych ramionach. Poczułem się ogromny i podobny powietrzu – 
w 
rzeczy samej, dotknąłem ścian, sufitu i czterech rogów malowanego pokoju, z 
kolei potem 
wir zacieśnił się wokół mnie i poczułem nieznośnie napierające na mnie, wyjące i 
krzyczące 
dusze.
– O, nie, przeklęte! – krzyknąłem. – Kości, mam schronienie we własnych 
kościach. 
Wracam do mych kości.
Zapadł mrok. Absolutny mrok i cisza. Odpłynąłem. Był to najsłodszy odpoczynek, 
jakiego zaznałem. Tylko czy nie powinienem teraz czegoś zrobić? Ale nie mógłbym. 
Nie 
mogłem. A potem usłyszałem głos Marduka:
– Sługo Kości, powstań i przybierz kształt.
Oczywiście, to właśnie było to, co powinienem zrobić. Tak jakbym nabrał głęboki 
haust 
powietrza, a potem bezgłośnie krzyknął. Znowu stałem się idealnie wierną repliką 
Azriela, 
stojącą przed otwartym kuferkiem i złotymi kośćmi. Moje ciało drżało, lecz 
stopniowo się 
uspokoiło. Poczułem chłodne powietrze, jakby po raz pierwszy w życiu.
Spojrzałem na Cyrusa. Spojrzałem na Marduka. Wiedziałem, że kiedy wejdę w kości, 
nie 
będę mógł powrócić. Lecz czy to miało znaczenie? Sen mój był tak aksamitny. W 
taki sen 
zapada się, kiedy jest się chłopcem i leży się na ciepłej trawie pagórka, 
wietrzyk gładzi cię 
lekko, a ty nie masz żadnych trosk.
– Królu – odezwałem się. – Błagam cię. Wrócę teraz do kości. Wyślij je w tym 
kuferku 
do twego mędrca z Miletu. Zrób to dla mnie, a jeśli mnie zdradzisz, co wtedy? 
Nie wiem. 
Ktoś... ktoś mnie już zdradził, ale nie pamiętam, kto taki...
Podszedł i pocałował mnie. Był to pocałunek w usta, jakim w Persji obdarzają się 
królowie i równi sobie. Odwróciłem się i spojrzałem na Marduka.
– Marduku, chodź ze mną. Nie pamiętam, co nas łączyło, z wyjątkiem tego, że 
zawsze 
było to dobre.
– Nie mam tyle mocy, Azrielu – odparł spokojnie. – Jest tak, jak mówi król 
Cyrus. Stałeś 
się tym, co magowie nazywają aniołem lub demonem mocy. Nie mam tyle sił. Łagodny 
płomień moich myśli jest karmiony przez lud Babilonu, który wierzy we mnie i 
zanosi do 
mnie modlitwy. Nawet jako więzień jestem podtrzymywany przy życiu przez tych, 
którzy 
mnie uwięzili. Nie mogę iść z tobą. Nawet nie wiem, jak mam to zrobić.
Zmarszczył czoło.
– Lecz dlaczego ufać jakiemuś człowiekowi, nawet królowi? Weź swój kuferek i idź 
tam, 
gdzie chcesz.
– Nie. Spójrz, nawet teraz moje ciało drży. Jestem noworodkiem, nie mam siły. 
Nie 
mogę. Muszę zaufać... Cyrusowi, królowi Persów, ale jeśli on się mnie pozbędzie, 
jeśli okaże 
się tak podstępny i okrutny, jak ci, których kochałem, jeśli to zrobi, znajdę 
sposób, by się 
zemścić, czyż nie, potężny władco?
– Nie dam ci powodu, byś się mścił – odparł Cyrus. – Odwróć ode mnie swą 
nienawiść. 
Rani mnie. Czuję ją.
– Ja też – powiedziałem. – To boskie uczucie! Czuć gniew! Niszczyć!
Zrobiłem krok w jego kierunku.
Nie cofnął się nawet o cal. Wpatrywał się we mnie, a ja poczułem, że coś mnie 
łagodnie 
wstrzymuje, i mogłem co najwyżej spojrzeć mu w oczy. Nie starałem się zbyt 
usilnie, by mu 
się przeciwstawić, ale czułem jego władzę, której korzenie tkwiły w nieulękłości 
i 
zwycięstwie. Stanąłem spokojnie.
– Zaufaj mi, Azrielu, gdyż dziś uczyniłeś mnie Królem Świata, a ja dopilnuję, by 
zabrano 
cię do maga, który nauczy cię wszystkiego, co powinien wiedzieć duch.
– Królem Świata? Czy to właśnie dla ciebie zrobiłem, o piękny? – spytałem. 
Wzdrygnąłem się cały. Oczywiście, znałem go. Znałem tę historię. Oddech lwa.
A potem już jej nie znałem. Nie pamiętałem niczego.
Odezwał się Marduk, ale on stał się jedynie zwyczajnym duchem, przyjaznym i 
dobrym.
– Azrielu, wiesz, kim jestem?
– Przyjacielem, przyjaznym duchem?
– A poza tym?
Poczułem wielki ból.
– Nie pamiętam.
Powiedziałem, że pamiętam kadź, zamordowanie tego bezimiennego kapłana i martwą 
staruchę. Wiedziałem o królu. Znałem go. Ale tak naprawdę nie potrafiłem 
przywołać 
wspomnień. Poczułem nagłą falę woni róż. Spuściłem wzrok i ujrzałem, że podłoga 
była 
zasłana ich płatkami.
– Daj mu je – zwrócił się Cyrus do nierządnicy, wskazując płatki.
A słodka, łagodna nierządnica nabrała ich w obie dłonie.
– Złóż je do skrzyni – rzekłem. – Co to za miasto? Gdzie jesteśmy?
– Babilon – odparł Cyrus.
– A ty wyślesz mnie do Miletu, do wielkiego czarnoksiężnika. Muszę wiedzieć i 
zapamiętać jego imię.
– On cię przywoła – obiecał Cyrus.
Obrzuciłem ich ostatnim spojrzeniem. Podszedłem do okien, wychodzących na rzekę, 
spojrzałem i pomyślałem: Jakież to piękne miasto, tak pełne dziś płonących ogni, 
śmiechu i 
wesela.
Nie podnosząc głosu, jeszcze raz rozproszyłem mój kształt, krzyknąłem gniewnie 
na 
dusze, które mnie otoczyły, i na powrót zapadłem w aksamitną czerń, ale tym 
razem czułem 
woń róż, a wraz z różami wróciło wspomnienie, wspomnienie procesji i ludzi 
wiwatujących, 
płaczących i machających rękami, oraz przystojnego mężczyzny, który śpiewa coś 
pięknym 
głosem, a inni tak wysoko rzucają płatki, że opadają na nas niczym deszcz, na 
nasze 
ramiona... ale wspomnienie zblakło.
Przez dwa tysiące lat nie było mi dane pamiętać tych chwil, tych spraw, o 
których ci tu 
opowiadam.
Azriel odchylił się na oparcie fotela.
Niemal świtało.
Zamknął oczy.
– Musisz teraz odpocząć, Jonatanie – powiedział – bo jutro znowu będziesz chory, 
a i ja 
muszę zasnąć, choć boję się, co się stanie. Ale jestem zmęczony, zmęczony!
– Gdzie są twe kości, Azrielu? – spytałem.
– O tym opowiem ci, kiedy się obudzimy. Opowiem ci, co się stało z Esterą, 
Gregorym i 
Świątynią Umysłu. Opowiem ci...
Wydawał się zbyt zmęczony, by mówić.
Wstał, a potem uniósł mnie bardzo silnym ramieniem.
– Musisz wypić jeszcze bulionu, Jonatanie.
Podał mi go, z kubka przy palenisku, a ja wypiłem, potem zaś pomógł mi przejść 
do 
małej łazienki i grzecznie odwrócił się, kiedy oddawałem mocz. Następnie 
zaprowadził mnie 
do łóżka.
Miałem silne dreszcze. Gardło mnie bolało i miałem opuchnięty język.
Dostrzegłem, iż Azriel jest bardzo niespokojny. Opowieść musiała być dla niego 
ciężkim 
przeżyciem.
Pewnie dostrzegł, że mu współczuję.
– Już nigdy nie opowiem tego nikomu – rzekł. – Nie chcę o tym kiedykolwiek 
wspominać. Nie chcę oglądać wrzącego kotła...
Jego głos ucichł.
Potrząsnął głową i gęstymi włosami, by się obudzić, a potem pomógł mi położyć 
się na 
łóżku. Kazał mi napić się chłodnej wody, która wyjątkowo dobrze smakowała.
– Nie trap się o mnie – powiedziałem. – Czuję się dobrze. Jestem tylko trochę 
zmęczony i 
słaby.
Pociągnąłem jeszcze jeden łyk i podałem mu butelkę, a on zaczął pić, znacznie 
łapczywiej. I uśmiechnął się.
– Co mogę dla ciebie zrobić? – spytałem. – Jesteś moim gościem i obrońcą.
– Pozwolisz mi spać obok siebie? Tak jakbyśmy byli chłopcami śpiącymi razem na 
polu, 
żebym kiedy... kiedy... żebym... jeśli wir przyjdzie po mnie, jeśli pojawią się 
dusze, mógł 
dotknąć twojej ciepłej ręki.
Skinąłem głową. Przykrył mnie kołdrą i ułożył się obok. Odwróciłem się ku niemu, 
a on 
odwrócił głowę. Objąłem go. Czerwona aksamitna szata była wygodna, gruba i 
ciepła. 
Rozluźnił się, kiedy tak leżeliśmy, jego głowa zapadła się głęboko w poduszkę, 
bogactwo 
czarnych kędziorów rozsypało się tuż obok mej twarzy i pachniało czystym 
powietrzem 
górskim i słodkim dymem z paleniska.
Promienie słońca zakradały się już pod próg. Po ich jasności i cieple w pokoju 
mogłem 
poznać, że burza śnieżna już przeszła. Ogień płonął raźno. Ranek był spokojny.
Obudziłem się w południe.
Byłem rozpalony, mamrotałem coś i przyśnił mi się straszny sen. Azriel uniósł 
mnie i dał 
mi dużo chłodnej wody. Włożył do niej śnieg i smakowała czystością. Piłem i 
piłem, a potem 
znowu się położyłem.
Wydawało mi się, że sylwetka Azriela migocze, postać obleczona w czerwień, 
postać o 
głębokich czarnych oczach. Jego broda i włosy przypominały jedwab i przyszły mi 
na myśl 
wszystkie stare teksty, w których mówiło się o olejkach i pachnidłach, jakimi 
namaszczało się 
włosy; jego włosy są tego warte, pomyślałem. Przed oczami przesunęła mi się 
panorama 
ściennych płaskorzeźb, które widziałem na całym świecie.
Widziałem w Muzeum Brytyjskim wspaniałe asyryjskie płaskorzeźby. Widziałem 
obrazki 
w książkach. „Czarnogłowi ludzie”, oto jak Sumeryjczycy nazywali samych siebie. 
A my 
pochodziliśmy od nich lub w jakiś sposób zmieszaliśmy się z nimi i teraz 
wiedziałem już, że 
te dziwne rzeźbione postaci brodatych królów w długich szatach były mi bliższe 
niż 
europejskie symbole, które uważałem za tak mi pokrewne, podczas gdy znaczyły 
bardzo 
niewiele.
– Dobrze spałeś? – spytałem, choć znowu zacząłem odpływać.
– Tak – odpowiedział. – Teraz zaśnij. Wyjdę na śnieg, na przechadzkę. Śpij, 
słyszysz? 
Zrobię ci kolację, kiedy się obudzisz.
8.
Obudziłem się bardzo późnym popołudniem. Po świetle w szparze pod drzwiami 
poznałem, że niebo musiało być błękitne, a słońce zachodziło jasno.
Azriela nie było w domu, który miał rozmiary niewiele większe niż sam pokój. 
Wstałem, 
okręciłem się najgrubszym z moich szlafroków, kaszmirowym, i zacząłem go szukać 
– w 
małych pokoikach na zapleczu, w łazience, spiżarce. Nie znalazłem. Przypomniałem 
sobie, że 
wspomniał coś o chodzeniu po śniegu, ale jego nieobecność mnie zdenerwowała.
Kiedy spojrzałem na palenisko, ujrzałem duży garnek bulionu z ziemniakami i 
marchwią, 
co oznaczało, że nie śniłem. Ktoś mnie odwiedził. Czułem się też jeszcze nieco 
chory. Głowa 
nie oczyściła mi się jeszcze, tak jak wtedy, gdy choroba zupełnie nas opuszcza.
Spojrzałem na swoje stopy. Miałem na nich grube wełniane skarpetki ze skórzanymi 
podeszwami. To on musiał mi je włożyć. Podszedłem do drzwi. Musiałem go 
odnaleźć, 
odszukać. Nagle przeraziłem się, że odszedł. Ogromnie się przeraziłem.
Przerażenie nawiedziło mnie z wielu powodów, ale nie wiem jakich.
Włożyłem wysokie buty i szubę, która jest niezwykle pękata, waży tonę i została 
uszyta, 
by mogły pod nią wejść najgrubsze swetry, a potem otworzyłem drzwi.
Zachodzące słońce nadal rzucało blaski na odległe ośnieżone góry, ale reszta 
nieba 
zaczynała już ciemnieć. Świat stał się szary i biały, metaliczny i przyćmiony.
Nie mogłem go odnaleźć. Powietrze było nieruchome i całkiem znośne, na tyle, na 
ile 
może być podczas najsroższej zimy, kiedy wiatr na chwilę ustaje. Z dachu zwisały 
sople lodu. 
Na śniegu nie zobaczyłem żadnych śladów. Był świeży, ale nie nadto głęboki.
– Azrielu! – zawołałem. Dlaczego byłem tak zdesperowany? Czy bałem się o niego? 
Tak, 
na pewno. Bałem się o niego, o siebie, o swoje zdrowe zmysły, o rozum, 
bezpieczeństwo i 
spokój całego życia...
Zamknąłem drzwi i oddaliłem się nieco od domu. Mróz zaczął kąsać twarz i dłonie. 
Popełniałem szaleństwo i dobrze o tym wiedziałem. Gorączka mogła wrócić. Nie 
powinienem 
zostawać na dworze.
Zawołałem jeszcze kilka razy, ale nikt nie odpowiedział. Przede mną rozciągał 
się piękny 
śnieżny krajobraz. Świerki z godnością dźwigały kożuchy śniegu, a wieczorne 
gwiazdy 
zaczęły się już zapalać. Słońce zaszło. Panował jednak tylko półmrok.
W pewnej odległości zauważyłem samochód; przez cały czas miałem go przed oczami, 
ale nie spostrzegłem go dotąd, ponieważ był przysypany śniegiem. Uderzyła mnie 
pewna 
myśl. Podbiegłem do niego – stopy miałem już niemal zupełnie zdrętwiałe – i 
otworzyłem 
tylne drzwi.
W środku znajdował się stary telewizor, przenośny, z tych, które produkuje się 
dla 
rybaków, by mogli zabierać je na łodzie. Miał maleńki ekran, był podłużny, z 
wbudowanym 
uchwytem i przypominał wielką latarkę. Działał na baterie. Nie używałem go od 
lat. 
Zabrałem go, zamknąłem jeepa i pobiegłem do domu.
Zamknąłem drzwi i poczułem się jak zdrajca. Tak jakbym chciał przeniknąć do 
świata, o 
którym mówił – świata Belkina, brzydkiego świata terroryzmu i ohydnej przemocy 
rozsiewanej przez Świątynię Umysłu.
Nie powinienem tego robić, pomyślałem. No, może w ogóle nie będzie działać. 
Usiadłem 
przy ogniu, zdjąłem buty i ogrzałem dłonie i stopy. Głupiec, głupiec, myślałem, 
ale nie 
zadrżałem. Potem poszedłem po wielką stertę baterii i nakarmiłem nimi telewizor, 
który 
trzymałem za uchwyt. Postawiłem go tak, by widzieć ekran z fotela.
Wyciągnąłem antenę i pokręciłem gałką. Jeszcze nigdy nie używałem telewizora w 
tym 
domu. Zawsze trzymałem go w samochodzie. Gdybym sobie o nim przypomniał przed 
wyjściem, nie wziąłbym go.
Ale używałem go na łodzi, kiedy wypłynąłem na połów pięć lat temu, a on działał 
tak jak 
teraz. Na ekranie pojawiły się czarne i białe błyski, zygzakowate linie, a potem 
wreszcie 
napłynął „dziennikowy głos”, bardzo wyraźny i władczy, wyliczający ostatnie 
wydarzenia.
Podkręciłem dźwięk. Obraz tańczył, skręcał się i migotał, ale głos był wyraźny. 
Wojna na 
Bałkanach wkroczyła w kolejny okropny etap. Pociski padające na Sarajewo zabiły 
ludzi w 
szpitalu. W Japonii aresztowano kultowego przywódcę pod zarzutem planowania 
morderstwa. 
W niedalekim mieście popełniono morderstwo. Lista ciągnęła się w nieskończoność, 
fakty 
wciśnięte w krótkie brutalne zdania... obraz się uspokoił. Widziałem spikerkę, 
niezbyt 
wyraźnie, ale dzięki temu mogłem bardziej się skupić na jej głosie.
– ...kolejne koszmarne wydarzenia wokół Świątyni Umysłu. Wszyscy członkowie 
boliwijskiej świątyni nie żyją; woleli zginąć w ogniu, niż poddać się agentom. 
Tymczasem 
trwają aresztowania nowojorskich zwolenników Gregory’ego Belkina.
Byłem poruszony. Wziąłem telewizorek, by przyjrzeć się obrazowi z bliska. 
Ujrzałem 
zamazane zarysy aresztowanych, skutych kajdankami.
– ...w Nowym Jorku ilość gazu wystarczającą, by zabić wszystkich jego 
mieszkańców. 
Tymczasem władze Iranu zapewniły ONZ, że aresztowano wszystkich członków 
Świątyni 
Belkina, choć kwestia ekstradycji terrorystów Belkina, jak nas poinformowano, 
wymaga 
jeszcze rozważenia. Kair zapewnia, że wszyscy zwolennicy Belkina zostali 
aresztowani. 
Środki chemiczne, które przy nich znaleziono, zostały zabezpieczone.
Kolejne zdjęcia, twarze, mężczyźni, strzelanina, ogień, okropny ogień, 
zredukowany do 
czarno-białego migotania w moich dłoniach. Potem wróciła jasna twarz spikerki, 
która 
zmieniła ton, spoglądając prosto w oczy kamery i moje.
– Kim był Gregory Belkin? Czy to prawda, że miał bliźniaczego brata Natana, jak 
podejrzewają najbliżsi temu tyranowi? Pozostały dwa ciała, jedno pogrzebane na 
żydowskim 
cmentarzu, drugie w kostnicy na Manhattanie. I choć nieliczni reprezentanci 
chasydzkiego 
społeczeństwa w Brooklynie, wspieranego przez ojca Belkina, odmawiają rozmowy z 
władzami, biuro koronera nadal prowadzi dochodzenie w sprawie tych dwóch 
mężczyzn.
Twarz kobiet rozpłynęła się. Ujrzałem Azriela. Jego fotografię, zamazaną i 
odległą, lecz 
ponad wszelką wątpliwość przedstawiającą właśnie jego.
– Tymczasem mężczyzna oskarżony o zamordowanie Estery Belkin, mężczyzna, który 
może być zamieszany w spisek, wciąż pozostaje na wolności.
Pokazano kilka zdjęć, najwyraźniej zrobionych przez kamery systemu alarmowego – 
Azriel bez brody i wąsów przechodzi przez hali budynku; Azriel w tłumie, 
opłakujący Esterę 
Belkin. Zbliżenie Azriela, bez brody i wąsów, patrzącego przed siebie przy 
wchodzeniu w 
drzwi. I jeszcze inne zdjęcia, zbyt nieostre, by cokolwiek na nich zobaczyć, w 
tym jedno 
przedstawiające Azriela bez brody idącego z samą Rachelą Belkin, matką Estery i 
żoną 
Gregory’ego, zgodnie z objaśnieniami spikerki. Rachelą była jedynie szczupłym 
ciałem na 
niemożliwie wysokich obcasach i z napuszonymi włosami. Ale przy niej szedł 
Azriel, co do 
tego nie było wątpliwości.
Patrzyłem jak zahipnotyzowany.
Twarz jakiegoś łysego urzędnika, najwyraźniej także znękanego mrozem, 
prawdopodobnie w Waszyngtonie, nagle pojawiła się na ekranie i oświadczyła 
krzepiąco:
– Nie ma powodu, by obawiać się Świątyni i jej wielkich planów. Wszystkie 
miejsca 
pobytu jej członków zostały przeszukane przez policję, spalone przez samych 
wyznawców 
lub dokładnie oczyszczone, członkowie Świątyni znaleźli się pod kluczem. Co do 
tego 
tajemniczego mężczyzny, nie mamy żadnego świadka, który widziałby go w nocy po 
śmierci 
Racheli Belkin, a mógł on równie dobrze zginąć wraz z setkami innych w pożarze 
nowojorskiej Świątyni, który trwał pełną dobę, zanim zdołano go opanować.
Mikrofon przejął inny mężczyzna, jeszcze bardziej władczy i chyba zły.
– Świątynia została unieszkodliwiona; została powstrzymana. W tej chwili 
dokonujemy 
aresztowań w kręgach finansowych Paryża, Londynu i Nowego Jorku.
Rozległ się szum, a na małym ekranie pojawiły się białe światełka. Potrząsnąłem 
telewizorkiem. Głos nadal mówił, lecz tym razem donosił o zamachu 
terrorystycznym w 
Ameryce Południowej, kartelach narkotykowych i sankcjach handlowych przeciwko 
Japonii. 
Odstawiłem odbiornik. Wyłączyłem. Mogłem jeszcze poszukać innego kanału, ale 
miałem już 
dość.
Parę razy zakaszlałem, zdziwiony tym, jak głęboko brzmiał mój kaszel i jaki był 
bolesny, 
a potem wytężyłem pamięć. Rachelą Belkin. Rachelą Belkin zamordowana. Miało to 
miejsce 
parę dni po Esterze Belkin. Rachelą Belkin w Miami. Zamordowana.
Bliźniacy. Przypomniałem sobie zdjęcie, które pokazał mi Azriel – chasyda z 
brodą, 
pejsami i w jedwabnym kapeluszu.
Z głębi potężnej biblioteki mojej pamięci nadeszła do mnie wiadomość, iż Rachelą 
Belkin 
była ustosunkowaną żoną Gregory’ego, otwarcie krytykującą jego Świątynię, ja zaś 
zapamiętałem jej imię, powiązania i wręcz istnienie, kiedy zobaczyłem fragment 
pogrzebu 
Estery. Kamery szły za jej matką do czarnego samochodu, a głosy domagały się jej 
opinii. 
Czy to wrogowie Belkina zabili jej córkę? Czy to spisek terrorystów z Dalekiego 
Wschodu?
Poczułem zawroty głowy. Zanosiło się, że będzie jeszcze gorzej. Wróciłem do 
łóżka. 
Położyłem się. Byłem zmęczony i chciało mi się pić. Przykryłem się i usiadłem, 
żeby się 
napić wody. Piłem, piłem i piłem, a potem położyłem się i zacząłem rozmyślać.
To nie telewizja i jej ponure doniesienia wydawały mi się realne.
Realny wydawał mi się ten pokój, taniec płomieni na palenisku oraz to, że Azriel 
był ze 
mną. Realna wydawała mi się wizja wrzącego kotła i niewyobrażalna myśl o tym, że 
można 
się w nim znaleźć. Znaleźć się we wrzącym płynie. Zamknąłem oczy.
Znów usłyszałem jego głos:
– Nad rzekami Babilonu, tam myśmy siedzieli i płakali, kiedyśmy wspominali 
Syjon.
Usłyszałem, że sam śpiewam.
– Wróć, Azrielu, wróć! Opowiedz mi, co się stało dalej! – powiedziałem i 
zasnąłem.
Obudził mnie odgłos otwieranych drzwi. Na zewnątrz zrobiło się już zupełnie 
ciemno, a 
w pokoju było rozkosznie ciepło. Zimno całkowicie opuściło moje kości.
Przy palenisku stała jakaś postać, wpatrzona w płomienie. Krzyknąłem cicho, 
zanim 
zdołałem się opanować. Nie było to szczególnie mężne czy godne pochwały.
Ale z postaci uniosła się para lub mgła i ujrzałem, że jest to Gregory Belkin, a 
przynajmniej ktoś z jego głową i włosami, które wkrótce zmieniły się w grzywę 
kędziorów 
Azriela i jego grymas. Widziałem kolejną próbę. W pokoju pojawił się ohydny 
odór, straszny 
jak wyziewy z kostnicy. Potem ulotnił się.
Azriel, w odzyskanej własnej postaci, stał przy palenisku, odwrócony do mnie 
plecami. 
Rozłożył ręce i powiedział coś najprawdopodobniej po sumeryjsku, choć nie jestem 
tego 
pewien. Poprosił o coś, a tym czymś okazał się słodki zapach.
Zamrugałem powiekami. W powietrzu widziałem płatki róż. Widziałem, że spadają na 
moją twarz. Odór kostnicy zniknął.
Z kolei on jeszcze raz rozłożył ramiona przed ogniem i znowu dokonał zmiany; był 
to 
blady obraz Gregory’ego Belkina. Zadrżał i natychmiast pokryła go postać 
Azriela. Opuścił 
ręce i westchnął.
Wygrzebałem się w łóżka i poszedłem po magnetofon.
– Mogę go włączyć? – spytałem.
Podniosłem wzrok i ujrzałem go w pełnym blasku ognia; zdałem sobie sprawę, że 
tym 
razem ma na sobie garnitur z błękitnego aksamitu, ozdobiony złotym motywem wokół 
kołnierza, mankietów i nogawek. Azriel miał także szeroki pas tego samego 
koloru, 
haftowany złotem, jego twarz zaś wydawała się nieco starsza.
Wstałem i podszedłem do niego, starając się zachować największą uprzejmość. Co 
właściwie się w nim zmieniło? Cóż, miał nieco ciemniejszą cerę, jak ktoś, kto 
przebywa na 
słońcu, a jego oczom chyba przybyło szczegółów, powieki stały się 
delikatniejsze, nie tak 
doskonałe i chyba piękniejsze. Widziałem pory skóry i drobne niesforne włoski, 
ciemne, 
delikatne, na linii czoła.
– Co widzisz? – spytał.
Usiadłem blisko magnetofonu.
– Wszystko jest nieco ciemniejsze i bardziej szczegółowe.
Skinął głową.
– Nie mogę już dowolnie przybierać kształtu Gregory’ego Belkina. Nie potrafię 
zbyt 
długo utrzymać podobieństwa do kogoś innego. Nie jestem tak biegły w nauce, by 
to 
zrozumieć. Niegdyś zostanie to wytłumaczone. Musi mieć coś wspólnego z cząstkami 
i 
wibracją. To zwykłe sprawy.
Byłem nieprzytomny z ciekawości.
– Czy próbowałeś przybrać jakiś inny kształt, kształt kogoś, kogo lubisz 
bardziej niż 
Gregory’ego Belkina?
Pokręcił głową.
– Mógłbym stać się brzydki, gdybym chciał cię przestraszyć, ale nie chcę być 
brzydki. 
Nie chcę już nikogo straszyć. Nienawiść opuściła mnie i zabrała mi nieco mocy, 
jak sądzę. 
Ale mogę robić sztuczki. Popatrz.
Uniósł dłonie do szyi i powoli pociągnął nimi po haftowanym gorsie marynarki; 
spod 
nich wyłonił się stopniowo naszyjnik z grawerowanych złotych dysków, jakby 
starożytnych 
monet. Cały dom zatrząsł się w posadach. Ogień buchnął na chwilę, a potem 
przygasł.
Azriel podniósł naszyjnik, by zaprezentować jego namacalność i ciężar, po czym 
upuścił 
go na podłogę.
– Lękasz się zwierząt? – spytał. – Czujesz niesmak do noszenia ich skór? Nie 
widzę tu 
zwierzęcych skór, ciepłych, na przykład niedźwiedzich.
– Nie czuję lęku – powiedziałem. – Nie czuję niesmaku.
Temperatura w pokoju podniosła się raptownie, a ogień jeszcze raz buchnął 
płomieniem, 
jakby ktoś dolał do niego oliwy, nagle poczułem otulającą mnie ciemną 
niedźwiedzią skórę, 
podbitą jedwabiem. Przeciągnąłem po niej dłonią i poczułem dotyk futra. Było 
bujne i gęste i 
przywiodło mi na myśl rosyjskie lasy oraz mężczyzn z rosyjskich powieści, zawsze 
odzianych 
w futra. Pomyślałem o Żydach, którzy w Rosji mieli zwyczaj noszenia futrzanych 
kapeluszy, 
a może nawet nadal je noszą.
Usiadłem i okręciłem się skórą ciaśniej.
– To zadziwiające – powiedziałem. Zadrżałem. W głowie wirowało mi tyle myśli, że 
nie 
mogłem się zdecydować, co powiedzieć najpierw.
Azriel westchnął i opadł dramatycznie na krzesło.
– To cię zmęczyło – zauważyłem. – Zmiany, sztuczki.
– Tak, nieco. Ale nie zmęczyło mnie tak, bym nie mógł mówić. Chodzi jedynie o 
to, że 
mogę zrobić tylko tyle i nic więcej... chociaż... kto wie? Co Bóg ze mną robi? 
Wydawało mi 
się, że tym razem, kiedy zakończę moje zadanie, wiesz, że schody pojawią się... 
albo że 
spadnie na mnie głęboki sen. Myślałem o... tak wielu sprawach.
– I pragnąłeś końca.
Zamilkł na chwilę.
– Dowiedziałem się czegoś – oznajmił. – Przez te dwa ostatnie dni dowiedziałem 
się, że 
opowiedzenie mej historii nie będzie tym, co przypuszczałem.
– Wyjaśnij mi to.
– Myślałem, że jeśli opowiem o wrzącym kotle, ból mnie opuści. Nie opuścił. 
Niezdolny 
do nienawiści i gniewu, jestem w rozpaczy.
Zamilkł.
– Chcę, żebyś opowiedział mi o wszystkim. Wierzysz w to. To dlatego się tu 
zjawiłeś, 
żeby mi to opowiedzieć.
– Cóż, powiedzmy, że skończę tę historię, ponieważ... ktoś powinien ją znać. 
Ktoś 
powinien ją zapisać. A także z uprzejmości wobec ciebie, ponieważ jesteś 
wdzięcznym 
słuchaczem i chyba chcesz znać moje losy.
– Tak. Ale muszę przyznać, że z wielkim trudem przychodzi mi wyobrazić sobie 
takie 
okrucieństwo, z trudem pojmuję, że wydał cię własny ojciec. I nie umiem 
zrozumieć śmierci 
tak zaplanowanej. Czy nadal nie czujesz żalu do ojca?
– Nie w tej chwili – powiedział. – Właśnie o tym mówię, opowiedzenie ci tej 
historii nie 
spowodowało, że mu wybaczyłem. Zbliżyłem się tylko do niego, chcę mu to 
przyznać, chcę 
go zobaczyć.
– Nie był tak silny jak ty, co do tego się nie mylił.
Zapadło milczenie. Pomyślałem o Racheli Belkin, morderstwie Racheli Belkin, ale 
nie 
wspomniałem o tym.
– Dobrze chodziło ci się po śniegu? – spytałem.
Odwrócił się do mnie z zaskoczeniem, a potem się uśmiechnął. Bardzo wesoło i 
życzliwie.
– Owszem, ale nie zjadłeś jeszcze kolacji, którą ci przygotowałem. Nie, ty 
siedź, ja ci 
przyniosę, razem z jedną z twoich srebrnych łyżek.
I tak właśnie zrobił. Zjadłem miskę gulaszu, a on przyglądał mi się z założonymi 
rękami.
Odstawiłem talerz, który od razu mi zabrał wraz ze srebrną łyżką. Usłyszałem 
szum 
wody; Azriel zmywał. Przyniósł mi małą miseczkę z czystą wodą i ręcznik, tak jak 
się to 
robiło w jego kraju. Nie musiałem tego robić. Ale zanurzyłem palce w wodzie i 
otarłem 
ręcznikiem usta, co sprawiło mi sporą ulgę, on zaś zabrał miseczkę i ręcznik.
Wtedy to właśnie zauważył telewizorek z łodzi, z wbudowaną rączką i maleńkim 
ekranem. Prawdopodobnie zostawiłem go za blisko ognia. Poczułem ukłucie 
zażenowania, 
jakbym wtargnął do jego świata, by sprawdzić, czy mówił prawdę.
Patrzył przez chwilę na aparat, a potem odwrócił wzrok.
– Działa? Mówił do ciebie? – spytał bez zachwytu.
– Dziennik z lokalnej stacji, chyba nadawany na wspólnym paśmie. Świątynie 
Belkina 
zostały zniszczone, ludzie aresztowani, same zapewnienia.
Długo się nie odzywał. Potem rzekł:
– Tak, cóż, są też pewnie inne, których jeszcze nie znaleźli, ale ludzie w nich 
już nie żyją. 
Kiedy spotyka się ich uzbrojonych, przysięgli bowiem zadać śmierć sobie i 
wszystkim 
mieszkańcom kraju, najlepiej ich po prostu... zabić na miejscu.
– Pokazali twoją twarz – powiedziałem. – Gładko ogoloną.
Roześmiał się.
– Co oznacza, że nigdy mnie nie znajdą pod tym zarostem.
– Zwłaszcza jeśli zetniesz włosy, choć byłoby naprawdę szkoda.
– Nie muszę. Nadal potrafię to, co najważniejsze.
– A mianowicie?
– Znikać.
– Ach! Dobrze to słyszeć. Wiesz, że cię szukają? Powiedzieli coś o morderstwie 
Racheli 
Belkin. Jej imię prawie nic mi nie mówi.
Nie wydawał się zaskoczony, urażony ani wytrącony z równowagi.
– Była matką Estery. Nie chciała umrzeć w domu Gregory’ego Belkina. Ale opowiem 
ci, 
co jest najdziwniejsze. Kiedy spojrzał na jej martwe ciało, wydawał się 
zrozpaczony. Sądzę, 
że ją kochał. Zapominamy, że tacy ludzie także kochają.
– Chcesz mi powiedzieć... czy ją zabiłeś? A może nie powinienem o to pytać?
– Nie zabiłem jej – oznajmił z prostotą. – Wiedzą o tym. Byli tam. Wcześniej. 
Dlaczego 
zadają sobie tyle trudu i jeszcze mnie szukają?
– To ma coś wspólnego ze spiskiem, bankami i intrygami, a także długimi mackami 
Świątyni. Jesteś tajemniczą postacią.
– O, tak. I, jak powiedziałem, jestem tym, który w razie potrzeby potrafi 
zniknąć.
– Wrócić do kości?
– O, kości, złote kości.
– Jesteś gotów, by mi opowiedzieć?
– Zastanawiam się, jak to zrobić. Powinienem wspomnieć o czymś jeszcze, zanim 
przejdę 
do chwili śmierci Estery Belkin. Byli Panowie, których kochałem. Powinienem coś 
jeszcze 
wyjaśnić.
– Nie opowiesz mi o nich wszystkich?
– Zbyt wielu ich było. Niektórzy nie są warci wspominania, innych zaś w ogóle 
nie 
pamiętam. Dwóch z nich pragnę ci opisać. Pierwszego i ostatniego Pana, którym 
byłem 
posłuszny. Odmówiłem posłuszeństwa każdemu innemu. Wezwany zabijałem – nie tylko 
mężczyznę lub kobietę, którzy mnie wezwali, ale wszystkich, którzy byli 
świadkami mojego 
pojawienia się. Robiłem to przez wiele, wiele lat. A potem kości zostały 
opatrzone w 
ostrzeżenia w języku hebrajskim, niemieckim i polskim i nikt nie odważał się 
wezwać Sługi 
Kości.
Ale chcę ci opowiedzieć o tych dwóch – pierwszym i ostatnim, którym byłem 
posłuszny. 
Pozostałych możemy skwitować paroma słowami.
– Wydajesz się bardziej pogodny, bardziej wypoczęty.
– Tak? – roześmiał się. – Jak to możliwe? Ach, tak, spałem i jestem silny, 
bardzo silny, 
nie ma co do tego wątpliwości. Ta historia w jakiś sposób mnie do siebie wzywa.
Westchnął.
– Nie znam życia w śmierci bez bólu – rzekł. – Ale sądzę, że na to zasługuję, 
jako że 
jestem demonem mocy. Ostatni Pan, któremu okazywałem posłuszeństwo, był Żydem z 
miasta Strasburg, kiedy to spalono w nim wszystkich Żydów, oskarżając ich o 
sprowadzenie 
czarnej śmierci.
– A – odezwałem się. – Prawdopodobnie czternasty wiek.
– Rok 1349 obecnej ery – przyznał z uśmiechem. – Zawitałem tam. Zabijano wówczas 
Żydów w całej Europie jako tych, którzy byli odpowiedzialni za pojawienie się 
czarnej 
śmierci.
– Wiem. Tak, od tego czasu wiele razy dopuszczano się zagłady Żydów.
– Wiesz, co powiedział mi Gregory Belkin? Nasz ukochany Gregory Belkin? Kiedy 
sądził, że jest moim Panem i że mu pomogę?
– Nie zgadnę.
– Powiedział, że gdyby czarna śmierć nie nawiedziła Europy, Europa byłaby dziś 
pustynią. Powiedział, że ludności przybywało zbyt szybko; że tak szybko wycinano 
drzewa, 
iż do naszych czasów nie byłoby już lasów. A europejskie lasy rosną od 
czternastego stulecia.
– To prawda – zgodziłem się. – Tak mi się zdaje. Czy tak usprawiedliwiał 
mordowanie 
ludzi?
– O, było to jedno z wielu usprawiedliwień. Doprawdy Gregory był człowiekiem 
niezwykłym, ponieważ nie kłamał.
– Nie był szalony, skoro założył Świątynię działającą na całym świecie i 
zaludnił ją 
terrorystami?
– Nie. – Azriel pokręcił głową. – Był jedynie okrutny i uczciwy. Powiedział mi, 
że 
istnieje tylko jeden człowiek, który zdecydowanie zmienił historię świata. 
Sądziłem, że mówi 
o Chrystusie lub Cyrusie. A może o Mahomecie. Ale on powiedział, że nie. Za 
człowieka, 
który zmienił bieg historii świata, uważał Aleksandra Wielkiego. To był jego 
idol. Gregory 
był najzupełniej przy zdrowych zmysłach. Zamierzał przeciąć węzeł gordyjski. I 
prawie mu 
się udało. Prawie...
– Jak go powstrzymałeś? Jak do tego doszło?
– Przeszkodziła mu jego fatalna wada. Czy wiesz, że staroperska religia głosiła 
w jednej z 
legend, iż zło pojawiło się na świecie nie w wyniku grzechu czy mocą Boga, lecz 
przez 
pomyłkę? Pomyłkę w rytuale.
– Słyszałem o tym. Mówisz o bardzo starych mitach, wyjątkach z zoroastryzmu.
– Tak. Mity, które Medowie przekazali Persom, a ci – Żydom. Nie chodzi o 
nieposłuszeństwo, tylko o złą ocenę sytuacji. Coś podobnego mamy w Genesis, nie 
sądzisz? 
Ewa błędnie ocenia sytuację. Lamie rytualną zasadę. To chyba coś innego niż 
grzech, jak 
uważasz?
– Nie wiem. Gdybym wiedział, byłbym o wiele szczęśliwszy.
Roześmiał się.
– Gregory potknął się na błędzie w ocenie sytuacji.
– Jak to?
– Liczył na to, że moja próżność jest równie wielka jak jego. A może tylko nie 
docenił 
mojej mocy, mojego pragnienia interwencji... Sądził, że można mnie oszołomić 
kłamstwami. 
Sądził, że są nieodparte. Gdyby nie zdradzał mi różnych spraw, kluczowych spraw 
w 
odpowiednim momencie, nawet ja nie potrafiłbym pokrzyżować jego planów. Ale on 
musiał 
mówić, chełpić się, bym go rozpoznał i pokochał... tak, myślę, że właśnie po to.
– Czy wiedział, kim jesteś? Sługą Kości? Duchem?
– O, tak, zeszliśmy się bez żadnych pytań o wiarygodność, jakbyście to dzisiaj 
powiedzieli. Ale dojdę do tego.
Odchylił się na oparcie fotela. Sprawdziłem oba magnetofony. Wyjąłem z nich 
stare 
kasety i zastąpiłem nowymi, a potem zrobiłem notatki na etykietach, żebym się 
nie pomylił. 
Oba urządzenia postawiłem obok paleniska.
Obserwował mnie przyjaźnie, z żywym zainteresowaniem.
A jednak ociągał się z rozpoczęciem, a może zadanie to wydawało mu się trudne, 
acz 
pociągające.
– Czy Cyrus Perski dotrzymał danego ci słowa? – spytałem. Zastanawiałem się nad 
tym 
od czasu, kiedy Azriel urwał opowieść. – Czy naprawdę wysłał cię do Miletu? 
Trudno mi 
uwierzyć, żeby cię nie zawiódł...
– Naprawdę? – Spojrzał na mnie z uśmiechem. – A jednak dotrzymał słowa danego 
Izraelowi, jak ci wiadomo. Żydzi mogli opuścić. Babilon, więc wrócili do domu i 
jeszcze raz 
odbudowali Królestwo Judei oraz Świątynię Salomona. Wiesz o tym z historii. 
Cyrus 
dotrzymywał słowa danego podbitym ludom, a zwłaszcza Żydom. Pamiętaj, jego 
religia nie 
była tak strasznie różna od naszej. W gruncie rzeczy jest to religia... etyki, 
nie sądzisz?
– Tak, i wiem, że Jerozolima kwitła pod rządami Cyrusa.
– O, tak było, zawsze, przez setki lat, aż do Rzymian, kiedy rozpoczęły się 
bunty, a potem 
ostateczne zdobycie Masady. W tamtych czasach nie wiedziałem, co się stanie. Ale 
wiedziałem, że Cyrus dotrzyma słowa, że odeśle mnie do Miletu. Zaufałem mu od 
pierwszej 
chwili, gdy go ujrzałem. Nie był kłamcą. Przynajmniej nie takim jak większość 
ludzi.
– Ale jeśli miał własnych mędrców, dlaczego pozwolił, by coś tak potężnego... 
chcę 
powiedzieć, ktoś tak potężny jak ty wymknął się mu z rąk?
– Chciał się mnie czym prędzej pozbyć! – powiedział Azriel. – A mówiąc szczerze, 
tego 
samego pragnęli jego mędrcy! Nie wypuścił mnie z rąk. Odesłał mnie do Zurvana, 
najpotężniejszego maga, jakiego znał. A Zurvan był lojalny wobec niego. Bogaty 
Zurvan 
mieszkał w Milecie, który poddał się Cyrusowi i Persji bez walki, tak jak 
Babilon. 
Oczywiście później Grecy z jońskich miast powstali przeciwko Persom. Ale na 
razie, kiedy 
stałem przed wielkim królem i błagałem go, by wysłał mnie do potężnego 
czarnoksiężnika, 
Milet był greckim miastem kwitnącym pod perskimi rządami.
Przyjrzał mi się. Chciałem zadać następne pytanie, ale powstrzymał mnie.
– Wyszedłeś na mróz, a nie powinieneś. Teraz już się rozgrzałeś, ale gorączka 
nieco się 
wzmogła. Trzeba ci zimnej wody. Przyniosę ci jej. Wypijesz i wtedy zaczniemy.
Wstał i podszedł do drzwi. Przyniósł butelkę stojącą obok nich. Woda była bardzo 
zimna, 
wiedziałem to, a mnie chciało się pić.
Spojrzałem i zauważyłem, że Azriel nalewa wodę do srebrnego kubka. Nie był to 
żaden 
starożytny kubek. Wydawał się dość nowy, wyprodukowany przez maszyny, a jednak 
piękny, 
i oczywiście od razu zrobił się zimny od wody. Był niczym Graal lub kielich, z 
którego 
mogliby pić Babilończycy. Albo może Salomon.
Przed fotelem stał drugi kubek.
– Jak je stworzyłeś? – spytałem.
– Tak samo jak moje odzienie. Zwołałem wszystkie cząstki, których potrzeba, by 
przybyły czym prędzej i bez zwłoki. Nie jestem zbyt wprawnym projektantem. Gdyby 
mój 
ojciec je zaprojektował, byłyby wspaniałe. Ja tylko powiedziałem cząstkom, że 
mają stworzyć 
ozdobne kubki w stylu tych czasów... Trzeba do tego wiele więcej słów, mnóstwo 
energii, ale 
na tym polega sedno problemu.
Skinąłem głową. Byłem mu wdzięczny za to wyjaśnienie.
Wypiłem całą wodę. Jeszcze raz napełnił kubek. Wypiłem. Kubek był prawdziwy i 
namacalny. Srebro dobrej próby. Przyjrzałem się mu. Był ozdobiony zwykłym 
motywem 
bachicznym – kiściami winogron biegnącymi wokół krawędzi – i miał prostą nóżkę. 
I był 
naprawdę piękny.
Trzymałem go w obu dłoniach, chyba z miłością, i podziwiałem smukły kształt oraz 
głębokie linie rzeźbień, kiedy na nozdrzach poczułem subtelne poruszenie 
powietrza. Nagle 
zdałem sobie sprawę, że na kubku wygrawerowane jest moje nazwisko. Było napisane 
po 
hebrajsku. Jonatan Ben Izaak. Słowa biegły wokół całego kubka, a pismo było 
drobne i 
doskonałe.
Spojrzałem na Azriela. Niemal leżał w fotelu, z zamkniętymi oczami. Zaczerpnął 
głęboko 
powietrza.
– Pamięć jest wszystkim – przemówił cicho. – Niech ci się nie wydaje, że można 
żyć ze 
świadomością, iż Bóg nie jest doskonały, dopóki wiemy, że On nie zapomina... nie 
zapomina 
niczego...
– Chcesz powiedzieć, że wie wszystko. Chcielibyśmy, żeby zapomniał o naszych 
wykroczeniach.
– Chyba tak.
Nalał wody do swojego kielicha, nieoznaczonego imieniem, lecz podobnego do 
mojego 
jak dwie krople wody. Wypił z niego. Znowu odpoczął, wpatrzony w ogień. Ciężko 
oddychał.
Zastanowiłem się, czym było życie w świecie takich jak on.
Czy właśnie tak wyglądała Esagila? Brodaci mężczyźni w długich szatach kapiących 
złotem i lśniących?
– Czy wiesz – spytał z uśmiechem – że starożytni Persowi sądzili, iż... w 
ostatnim 
tysiącleciu przed ostatecznym Zmartwychwstaniem ludzie będą stopniowo odchodzić 
od 
spożywania mięsa, mleka, a nawet roślin i że będą odżywiać się jedynie wodą? 
Czystą wodą.
– A potem nadejdzie Zmartwychwstanie.
– Tak, powstaną kości... dolina kości powstanie do życia. – Uśmiechnął się. – 
Więc 
czasami, kiedy chcę się pocieszyć, myślę, że anioły i demony mocy, takie jak 
ja... że jesteśmy 
po prostu ostatnim etapem człowieczeństwa... kiedy ludzie będą żyć wyłącznie 
wodą. Więc... 
nie jesteśmy nieczyści. Jesteśmy tylko bardzo postępowi.
Uśmiechnąłem się.
– Są tacy, którzy uważają, że nasze ziemskie ciała to tylko jeden z etapów, że 
duchy 
tworzą sobie następne, a wszystko to jest kwestią atomów i cząstek, jak 
powiedziałeś.
– Dajesz im posłuch?
– Oczywiście. Nie obawiam się śmierci. Mam nadzieję, że moje światło dołączy do 
światła Boga, choć być może tak nie będzie. Ale słucham z wielką uwagą tego, w 
co wierzą 
inni. To nie jest wiek obojętności, choć może się tak wydawać.
– Owszem, zgadzam się z tobą – powiedział. – To praktyczny, pragmatyczny czas, 
kiedy 
przyzwoitość stała się najpierwszą cnotą – pojmujesz, przyzwoite ubrania, 
przyzwoity dom, 
przyzwoite jedzenie...
– Tak.
– Ale jest to też czas wielkich, wspaniałych duchowych idei, może jedyny czas, 
kiedy 
takie myślenie nie ściąga na nikogo kar, ponieważ można głosić wszystko i nie 
zostać 
zakutym w łańcuchy. Nikt nie nosi w sercu inkwizycji.
– Nie, ona istnieje, żyje w sercach wszystkich fundamentalistów ze wszystkich 
sekt, ale w 
większości krajów świata nie mają oni dość władzy, by zakuć w łańcuchy proroka 
czy 
bluźniercę. Chyba to zauważyłeś.
– Tak.
Nastąpiła długa cisza.
Azriel wyprostował się, najwyraźniej znów pełen sił i gotów do podjęcia 
opowieści. 
Odwrócił się lekko w moją stronę, cofnął lewy łokieć, trzymając wyciągnięte 
ramię na 
oparciu fotela. Złoto na błękitnym aksamicie kreśliło pętle i koła, które w 
historii wzornictwa 
miały bez wątpienia szacowną tradycję, może nawet nazwę. Nić była złota i gruba. 
Migotała 
w blasku ognia.
Azriel spojrzał na taśmy. Zrobiłem gest oznaczający, iż obie zamieniły się w 
słuch, tak 
jak i ja.
– Cyrus dotrzymał słowa – zaczął i wzruszył ramionami. – Danego wszystkim. 
Dotrzymał obietnicy, jaką dał rodzinie mego ojca, Hebrajczykom z Babilonu. Ci, 
którzy 
chcieli, gdyż nawiasem mówiąc nie wszyscy sobie tego – życzyli, ale ci, którzy 
chcieli, 
wrócili do Syjonu i odbudowali Świątynię, Persowie zaś nigdy nie byli okrutni 
wobec 
Palestyny. Problemy zaczęły się kilkaset lat później, wraz z nadejściem Rzymian, 
jak 
powiedzieliśmy. A wiesz również, że wielu, bardzo wielu Żydów pozostało w 
Babilonie, 
gdzie uczyli się i pisali Talmud, a Babilon był wspaniałym miejscem aż do 
jednego 
strasznego dnia w późniejszych stuleciach, kiedy został spalony, a potem 
zniszczony. Ale to 
nastąpiło znacznie później. Najpierw chcę ci opowiedzieć o dwóch mistrzach, od 
których 
nauczyłem się wszystkiego, co było mi potrzebne.
Skinąłem głową. Azriel zamilkł, a ja nie przerywałem jego milczenia.
Spojrzałem w ogień i przez chwilę odczułem zawroty głowy, jakby tempo mego 
życia, 
moje serce, oddech zaczęły stopniowo zwalniać. Ogień powstał z drewna, którego 
nie 
przyniosłem. Ogień trawił cedr wraz z dębiną i innymi gatunkami drewna. Jego dym 
był 
wonny, płomienie trzaskały głośno i znowu zaczęło mi się wydawać, że chyba 
umarłem, że to 
jakiś stan umysłu. Czułem kadzidło, a całe moje ciało przenikało niezmącone 
szczęście. 
Wiedziałem, że jestem chory. W piersi i gardle czułem ból, ale były to sprawy 
niegodne 
uwagi. Czułem się bez reszty szczęśliwy. A jeśli umarłem, pomyślałem.
– Żyjesz – powiedział Azriel cichym, spokojnym głosem. – Niech Pan cię 
błogosławi i 
zachowa.
Patrzył na mnie. Milczał.
– O co chodzi, Azrielu? – spytałem.
– Tylko o to, że cię lubię – odparł. – Wybacz mi. Czytałem twoje księgi, 
kochałem je, ale 
nie wiedziałem... że polubię ciebie. Widzę teraz, jak będzie wyglądać moja 
egzystencja... 
Widzę coś, co zaplanował Bóg, ale to nieważne. Rozmawiamy o przeszłości, nie o 
Bogu i 
przyszłych wydarzeniach...
CZEŚĆ II
TEORIA ESTETYKI
Wysnuj wiersz z uszu.
Powiedz go
tak, by jego płatki wysłodziły się
jak mózg w słoju.
Orzech włoski, roztopiony myślą.
Zrób z niego wiersz niemal
nieuczenie świadomy
i niech jego świadomość
sączy się syropem z ugodzonego pnia.
Niech wśliźnie się do molekularnej kurewki
i przyłoży usta
atomu do jej rdzenia.
Wysnuj jego łodygę,
by ukazał płód. Niech rodzi
dzieci o lśniących, żwawych żuchwach,
niech psy jęczą, kiedy je minie,
wypuść go ze słoja,
niech ułoży się z naszym ciałem, naszym 
chaosem.
Niech będzie głodnym, złym wrogiem Śmierci.
Przenieś go na papier. Odczytaj. Uczyń 
operację
jego westchnieniem, a takie żądło
skorpiony zwą Jahwe & Kimś.
Zrób to teraz, zanim przegrasz.
Wysnuj go, zapłodnij, wygłaszcz,
niech będzie wydajny, niech będzie sprawny,
uczyń go poezją bardziej, niż Poezja zdoła 
znieść.
Stan Rice, „Piękne jagniątko”, 1975
9.
Teraz rozpocznę opowieść o dwóch moich Panach i tym, czego mnie nauczyli. I 
zapewniam cię, że będzie to najkrótsza część mej historii. Pragnę jak 
najszybciej przejść do 
teraźniejszych wydarzeń. Ale chciałbym, żeby to również zostało przez ciebie 
zapisane, jeśli 
będziesz tak dobry. A więc...
Zurvan pojawił się w moim życiu w dramatyczny sposób. Jak powiedziałem, 
odszedłem 
w kości. Znajdowałem się w ciemnościach i uśpieniu. Świadomość mnie nie 
opuściła, jak 
zawsze, choć nie wiem, jak ją wyrazić słowami. Może tak, że jestem w swoim 
uśpieniu 
niczym tabliczka, na której zapisuje się historia. Ale to wyobrażenie jest zbyt 
niezgrabne i 
dosłowne.
Spałem, nie znając strachu ni bólu. Z pewnością nie czułem się uwięziony. Nie 
wiedziałem, kim jestem ani gdzie się znajduję. Wtedy Zurvan zawołał mnie tymi 
słowami:
– Azrielu, Sługo Kości, przybądź do mnie, niewidzialny, jedynie jako celem, 
przyfruń ku 
mnie na skrzydłach swej mocy.
Poczułem się jakby wessany przez niebo. Pofrunąłem w stronę głosu, który do mnie 
wołał, i tak jak poprzednio ujrzałem powietrze pełne duchów, duchów we 
wszystkich 
miejscach, i duchów, przez które przemykałem w pośpiechu, starając się nie robić 
im 
krzywdy, choć przerażały mnie ich krzyki i twarze wykrzywione rozpaczą.
Niektóre z nich nawet chwytały mnie i starały się zatrzymać. Ale musiałem 
spieszyć na 
wezwanie, więc odrzucałem je z zadziwiającą siłą, co było strasznie śmieszne.
Kiedy ujrzałem pod sobą Milet, było południe; powietrze oczyściło się z duchów 
albo 
poruszałem się w innym tempie i przez to ich nie widziałem. Milet leżał na 
półwyspie, 
pierwsze jońskie lub greckie miasto kolonialne, jakie ujrzały moje oczy.
Był piękny i przestronny, pełen zadziwiających rynków, kolumnad i wszystkich 
doskonałych dzieł greckiej sztuki tego wczesnego okresu. Agora, palestra, 
świątynie, 
amfiteatr... wszystko to wyglądało jak dłoń, otwarta, by chwytać powiew letniego 
wietrzyka.
A z trzech stron rozlewały się wody pełnego morza, rojące się od greckich, 
fenickich i 
egipskich statków handlowych, w porcie zaś mrowili się kupcy i niewolnicy skuci 
łańcuchami 
w długie szeregi.
Im niżej schodziłem, tym bardziej uderzała mnie uroda tego wszystkiego; 
oczywiście w 
Babilonie również było pięknie, lecz widok miasta pełnego tak wspaniałych 
marmurów – 
białego, lśniącego i nieobudowanego przed atakami pustynnego wiatru – o, widok 
taki był 
prawdziwie wspaniały. W mieście tym ludzie wychodzili z domów, by spacerować i 
gawędzić, a także uczestniczyć w zebraniach i wypełniać codzienne obowiązki, 
upał nie był 
dokuczliwy, a pustynne piaski nie nękały nikogo.
Niezwłocznie przybyłem do domu Zurvana. Zastałem go przy biurku, z listem w 
dłoni.
Był Persem, a może raczej Medem, czarnowłosym, mimo iż na jego głowie lśniło już 
wiele srebrnych włosów, a przecież niestarym – i miał wielkie niebieskie oczy, 
które od razu 
na mnie podniósł, bezbłędnie rozpoznając moją niewidzialną postać, po czym 
powiedział:
– Ach, stwórz swoje ciało. Wiesz, jak to zrobić. Zrób to zaraz!
Był to doskonały pomysł, ponieważ czułem się ogromnie dumny z umiejętności 
przywoływania ciała. Nie znałem żadnych słów z wyjątkiem tych, które znajdowały 
się na 
tabliczce. Ale potrafiłem przyoblec ciało w ciągu kilku sekund, i to dobrze. 
Zurvan roześmiał 
się z zadowoleniem, spoglądając na mnie, odchylając się na krześle i wznosząc 
jedno kolano. 
Przypuszczam, że wyglądałem tak jak w tej chwili.
Pamiętam, że byłem zaskoczony widokiem tego pięknego greckiego domu z 
dziedzińcem 
i wszędzie otwartymi drzwiami, ze ściennymi malowidłami smukłych, wielkookich 
Greków i 
Greczynek w rozwianych szatach, które przywiodły mi na myśl Egipt, choć miały 
cechy 
zdecydowanie jońskie.
Zurvan postawił stopę na podłodze, rozplótł założone ręce i wstał. Miał na sobie 
luźniejsze szaty, odsłaniające więcej ciała – na modłę grecką – i pozbawione 
dopasowanych 
rękawów, jakie my nosiliśmy. Miał także sandały. Przyjrzał mi się bez lęku 
wzrokiem, jakim 
mój ojciec szacowałby srebrny przedmiot.
– Gdzie twoje paznokcie, duchu? – spytał. – Gdzie zarost na twarzy? Gdzie rzęsy! 
Spiesz 
się! Musisz jedynie powiedzieć: „Sprowadźcie wszystkie te szczegóły, których mi 
w tej 
chwili potrzeba”, nic więcej. Stwórz obraz, a ukończysz swe zadanie. Tak jest. 
Tak jest.
Klasnął w dłonie.
– Teraz jesteś już gotów do tego, co musisz zrobić. Usiądź. Chcę zobaczyć, jak 
się 
poruszasz, chodzisz, unosisz ręce. No, usiądźże.
Usłuchałem go. Było to greckie krzesło, wyglądające wdzięcznie z wysokimi 
oparciami 
na ręce i bez pleców. Słońce wydawało się tu bardziej olśniewające i odmienne; 
chmury 
płynęły wyżej. Powietrze było bardziej przejrzyste.
– To dlatego, że jesteśmy na brzegu morza – powiedział. – Czujesz wodę w 
powietrzu, 
duchu? To ci zawsze pomoże. To dlatego otępiałe duchy zmarłych i demony lubią 
wilgotne 
miejsca, potrzebują wody, jej szumu, zapachu, ogarniającego ich chłodu, 
jakąkolwiek 
przybrałyby postać.
Zaczął przechadzać się po pokoju. Siedziałem arogancko, nie okazując mu 
szacunku. Nie 
wydawało się, żeby sprawiało mu to jakąś różnicę.
W bardziej kompletnym babilońskim lub perskim stroju wyglądałby lepiej przy jego 
cienkich i długich kończynach. Ale na to było zbyt ciepło.
Mój wzrok odpłynął od niego. Zachwyciłem się mozaiką na podłodze. Nasze posadzki 
były często tak samo barwne i wykonane z równym mistrzostwem, ale tu nie 
widziałem 
sztywnych rozet czy figur z procesji, lecz rozbawionych tancerzy i obfite winne 
grona, a 
krawędzie stanowiła intarsja z najróżniejszych rodzajów marmuru. Ozdobne wzory 
były 
płynne i radosne. Pomyślałem o wszystkich tych greckich wazach, które 
znajdowałem na 
targu, i jak zachwycała mnie ich finezja. Freski na ścianach były równie piękne 
i pełne życia, 
a powtarzające się w nich pasma barw cieszyły moje oko.
Zurvan zatrzymał się na środku pokoju.
– Zachwyca nas piękno, tak?
Nie odpowiedziałem. Wtedy ponaglił mnie:
– Przemów, chcę usłyszeć twój głos.
– I co mam powiedzieć? – odrzekłem, nie podnosząc się z miejsca. – Co mam ci do 
powiedzenia? A co ty chcesz usłyszeć? Moje prawdziwe myśli czy jakieś służalcze 
bzdury – 
że jestem twoim niewolnikiem?
Urwałem raptownie. Straciłem całą pewność siebie. Zdałem sobie sprawę, że nie 
wiem, 
dlaczego powiedziałem to wszystko. Z wysiłkiem przywołałem wspomnienia. Zostałem 
do 
niego wysłany. Był wielkim magiem. Ten mężczyzna miał być mistrzem w swojej 
sztuce. A 
ja byłem Sługą. Kto mnie nim uczynił?
– Nie gub się w tych małostkowych żalach – powiedział. – Mówisz dobrze i 
wyraźnie, to 
właśnie chciałem usłyszeć, myślisz i masz wielką moc. Prawdopodobnie jesteś 
najpotężniejszym aniołem mocy, jakiego kiedykolwiek spotkałem, a nic, co 
stworzyłem, nie 
miało twojej potęgi.
– Kto mnie tu przysłał? Był królem – rzekłem. – Ale mój umysł zaćmił się nagle, 
niewiedza zaś jest dla mnie męczarnią.
– To słabość duchów, która nie pozwala im urosnąć w siłę, to usterka, zesłana 
przez 
Boga, żebyś nigdy nie zgromadził tyle mocy, by zanadto krzywdzić ludzi. Ale 
wiesz, kto cię 
przysłał. Myśl! Niech odpowiedź pojawi się w twej głowie. Teraz zaczniesz 
przypominać 
sobie różne sprawy, zaczniesz zwracać na nie uwagę. Lecz najpierw pozbądź się 
wściekłego 
krzyku, który w sobie nosisz. Nie mam nic wspólnego z tymi, którzy zadali ci ból 
i odebrali 
życie. I podejrzewam, że cała ta historia pociągnęła za sobą wiele zdarzeń, 
których duch 
słabszy od ciebie mógłby nie przetrwać. Ale ty przetrwałeś. A mąż, który cię tu 
przysłał? 
Zrobił to, o co go prosiłeś, pamiętasz? Spełnił twą prośbę.
– O tak, król Cyrus, rzeczywiście wysłał mnie do Miletu, tak jak go prosiłem.
Odzyskałem jasność myśli, która wzmogła się jeszcze, kiedy wypuściłem z siebie 
gniew, 
jak wypuszcza się powietrze z płuc. I czułem nawet, że mam płuca. Czułem, że 
oddycham.
– Nie trać na to czasu – powiedział Zurvan. – Pamiętasz pytania, jakie ci 
zadałem? 
Paznokcie? Rzęsy? Szczegóły, które są widzialne. Nie potrzebujesz wewnętrznych 
organów. 
Twój duch doskonale wypełnia skorupę, którą jesteś i której nikt nie odróżni od 
żyjącego 
człowieka. Nie trać sił na tworzenie serca, krwi czy płuc, tylko po to, by 
poczuć się bardziej 
ludzki. To głupie i nierozważne. Od czasu do czasu będziesz musiał pokazać nieco 
krwi, 
wypływającej z twego ciała. To niewiele, lecz nie pożądaj ludzkiej postaci. 
Teraz jesteś 
lepszy!
– Naprawdę? – spytałem, nadal siedząc na krześle z nogą założoną na nogę. A ten 
starszy 
i mądrzejszy mężczyzna spokojnie znosił mą arogancję. – Jestem dobry czy też mam 
coś 
wspólnego ze złem? Nazwałeś mnie aniołem mocy. Te słowa wypowiedział król. Lecz 
wspomniał także o demonie. A może był to ktoś inny.
Zurvan stał na środku pokoju, kołysząc się nieco, i przyglądał mi się spokojnie, 
przymrużonymi oczami.
– Podejrzewam, że możesz być, kim zechcesz – powiedział – choć inni mogą 
próbować 
uczynić cię kimś według swojej woli. Masz w sobie tyle nienawiści, Azrielu, tyle 
nienawiści.
– Masz rację. Rzeczywiście, czuję nienawiść. Widzę wrzący kocioł i czuję 
przerażenie, a 
potem nienawiść.
– Nikt nigdy nie zdoła cię tak skrzywdzić. I pamiętaj, powstałeś z tego kotła, 
czyż nie? 
Czułeś to palące złoto?
Cały zadrżałem. Nie mogłem powstrzymać łez. Nawet teraz nie mogę znieść rozmowy 
na 
ten temat, a wtedy nie chciałem z nim mówić.
– Czułem je przez chwilę – rzekłem. – Przez jedną chwilę poczułem je i poznałem, 
co 
znaczy pozostać w nim i umrzeć w bólu. Czułem je... czułem, jak przewierca się 
przez moją 
skorupę, ten gruby i krępujący pancerz, ale prawdziwy ból poczułem, gdy... gdy 
zalało mi 
oczy.
– Ach, rozumiem. Cóż, twoim oczom nic już nie dolega. Muszę mieć tę kanaanejską 
tabliczkę. Muszę mieć te kości.
– Nie ma ich tutaj?
– Nie, do diabła – rzekł. – Ukradła je banda głupców. Napadli na ludzi Cyrusa, 
zabili ich 
dla złota, które tamci mieli na sobie, i zabrali im kuferek. Przeżył tylko jeden 
Pers, który 
dotarł do pobliskiej wioski. Wysłano wieści. Musisz odnaleźć kości i tabliczkę, 
całą skrzynkę, 
i przynieść mi ją.
– Potrafię to zrobić?
– Z pewnością. Przybyłeś, kiedy cię wezwałem. Wróć w to miejsce albo w miejsce, 
z 
którego przybyłeś. Widzisz, na tym polega tajemnica magii, mój synu. Dokładność. 
Powiedz, 
że chcesz wrócić w to samo miejsce, z którego przybyłeś. W ten sposób, jeśli 
bandyci oddalili 
się o dziesięć mil od miejsca, z którego do mnie przyszedłeś, dogonisz ich. 
Kiedy już 
przybędziesz na miejsce, pozostań w widzialnej postaci i zabij tych złodziei, 
jeśli zdołasz. 
Jeśli nie jesteś dość silny, by to uczynić, jeśli przeciwstawią ci się bronią, 
która zbije cię z 
nóg, jeśli rzucą na ciebie czary, które cię przerażą – a twierdzę, że nie ma na 
świecie czaru, 
który ma moc przerazić Sługę Kości – wtedy stań się niewidzialny, lecz zabierz 
ze sobą kości, 
porwij je, jakbyś był podmuchem pustynnego wiatru, porwij je i przynieś do mnie. 
Później 
sam rozprawię się ze złodziejami. Idź i przynieś mi kości.
– Ale wolisz, żebym ich zabił?
– Pustynnych bandytów? Tak, zabij ich. Zrób to ich własną bronią. Nie trać czasu 
na 
magię. Szkoda sił. Chwyć miecze i odrąb im głowy. Przez chwilę ujrzysz ich 
duchy, wtedy 
krzyknij na nie, by je przerazić, a wierz mi, nie będziesz miał żadnych 
kłopotów. Może to 
ukoi twój ból. Idź, przynieś mi kości i tabliczkę. Spiesz się.
Wstałem.
– Czy mam ci podsunąć właściwe słowa? – spytał. – Poproś o powrót do miejsca, z 
którego wyruszyłeś, wszystkie cząstki twego obecnego ciała czekają na wezwanie i 
otoczą 
cię, uczynią widzialnym i silnym, kiedy znajdziesz się w pobliżu kości. Polubisz 
to. Spiesz 
się. Sądzę, że wszystko to potrwa aż do wieczerzy. Będę jadł, kiedy powrócisz.
– Czy coś może mi się stać?
– Możesz pozwolić się im tak zastraszyć, że poniesiesz klęskę, a ja będę się z 
ciebie śmiał 
– powiedział, wzruszając ramionami.
– Czy mają potężne duchy?
– Pustynni bandyci – nigdy! Zrozum, to ci się spodoba. A, zapomniałem 
powiedzieć, 
kiedy zaczniesz się sposobić do powrotu, musisz oczywiście stać się 
niewidzialny. Oni będą 
martwi, a ty otocz ściśle skrzynkę swym duchem, tak jakbyś otaczał ją podmuchem 
wiatru. 
Nie chcę, być wracał tu w namacalnej postaci. Musisz się nauczyć przenosić 
przedmioty. Jeśli 
ktoś cię zobaczy, nie zwracaj na niego uwagi, ponieważ znikniesz mu sprzed oczu, 
zanim 
zacznie rozumieć, co ujrzał. Spiesz się.
Powstałem i – z wyciem w uszach – pojawiłem się z całą skorupą mego ciała w 
małym 
pustynnym domku, gdzie wokół ognia zebrali się Beduini.
Zerwali się na równe nogi, krzyknęli i wyciągnęli miecze.
– To wy ukradliście kości, czy tak? – spytałem. – To wy zabiliście ludzi króla.
Jeszcze nigdy, przez całe swoje ludzkie życie nie odczuwałem tak wielkiej 
rozkoszy, 
nigdy nie czułem się tak silny i wolny. Zdaje się, że zaciskałem zęby ze 
szczęścia. Odebrałem 
miecz jednemu z nich i posiekałem wszystkich, co do jednego, na kawałki, bez 
trudu 
odcinając ręce, co chciały ich bronić, zdejmując głowy z korpusów i rozrzucając 
nogi. 
Następnie spojrzałem w płomienie. Upuściłem miecz i wszedłem w ogień, a potem z 
niego 
wyszedłem. Nie zadał bólu mojemu ciału ani nie umniejszył jego podobieństwa do 
ciała 
ludzkiego! Wydałem z siebie ryk, który chyba słyszano nawet w piekle. Byłem 
histerycznie 
szczęśliwy.
Chata śmierdziała potem i krwią. Jeden z mężczyzn wydał przedśmiertne rzężenie, 
a 
potem zapanowała cisza. Drzwi otworzyły się i rzuciło się na mnie dwóch 
uzbrojonych 
Beduinów, ja zaś porwałem jednego z nich i ukręciłem mu głowę. Drugi padł na 
kolana. Ale i 
jego zabiłem w ten sam sposób – bez trudu. Z zewnątrz słyszałem odgłosy wydawane 
przez 
wielbłądy i jakieś krzyki.
W pomieszczeniu nie było już nikogo żywego, ale pod kocami z surowej wełny 
ujrzałem 
wybrzuszenie. Odrzuciłem je, zobaczyłem skrzynkę z moimi kośćmi i zajrzałem do 
nie j. To, 
muszę przyznać, nie należało do przyjemności. Zmąciło mi rozkosz zabijania. 
Zajrzałem, 
ujrzałem kości, westchnąłem i pomyślałem: Ach, wiedziałeś przecież, że nie 
żyjesz. I co z 
tego? W chacie było wiele innych skarbów. Całe torby.
Zebrałem wszystko w koc, objąłem mocno dłońmi i powiedziałem: „Opuśćcie mnie, 
cząstki tego ciała. Pozwólcie mi stać się niewidzialnym, szybkim i silnym niczym 
wiatr, i 
zachowajcie przy mnie te cenne przedmioty, i unieście mnie do mego Pana z 
Miletu, który 
mnie tu przysłał”.
Wielki skarb był niczym kotwica, głaz, który spowolnił moją podróż, lecz uczynił 
ją tym 
przyjemniejszą. Wznosiłem się z nadzwyczajną rozkoszą, wszedłem pomiędzy chmury, 
a 
potem zacząłem zniżać się ku migoczącemu morzu. Byłem tak zadziwiony jego 
pięknem, że 
niemal upuściłem swoje brzemię, lecz potem zbeształem się i powiedziałem sobie: 
„Wracaj 
do Zurvana, idioto! Wracaj do męża, który cię wysłał, i to natychmiast!”.
Wraz ze skrzynką wylądowałem na podwórcu. Zmierzch. Niebo wypełniło się 
cudownym, żywym światłem. Chmury były nim zabarwione. Leżałem, we własnej 
postaci, 
najwyraźniej sprowadzonej moim życzeniem, a skarb znajdował się obok, skrzynka 
pękła od 
zetknięcia z ziemią, a jakaś kasetka z listami leżała otwarta.
Mój nowy Pan wyszedł do ogrodu i natychmiast zaczął zbierać listy.
– Co za bydlęta; wszystko to listy Cyrusa do mnie! Mam nadzieję, że ich zabiłeś.
– Z wielką radością – odrzekłem.
Wstałem, podniosłem pękniętą skrzynkę z kośćmi i czekałem, czy nie zechce, bym 
mu 
pomógł. Ułożył mi w objęciach kilka miękkich toreb, najwyraźniej zawierających 
klejnoty, co 
do tego nie miałem pewności, choć dotyk o tym świadczył – przyniosłem je z sobą, 
wraz ze 
skrzynką i listami – koc zaś odrzucił.
Ku memu najwyższemu zdumieniu koc po prostu odfrunął, jakby porwany wiatrem, 
uniósł się ponad ścianami, trzepocząc na wietrze, aż zniknął.
– Znajdzie go jakiś zmarznięty biedak i będzie wiedział, co z nim zrobić – 
powiedział 
Zurvan. – Odrzucając to, czego nie chcesz, zawsze pamiętaj o biednych i 
głodnych.
– Naprawdę obchodzi cię ich los? – spytałem. Poszedłem za nim. Wrócił do 
wielkiego 
pokoju, teraz oświetlonego licznymi olejnymi lampkami. Dopiero w tej chwili 
zauważyłem 
półki pełne tabliczek i lekkie drewniane ramy na zwoje, w których gustowali 
Grecy. Kiedy 
pojawiłem się tu po raz pierwszy, znajdowały się za moimi plecami.
Postawiłem pękniętą skrzynkę na podłodze i otworzyłem ją. Kości znajdowały się w 
środku, nietknięte.
Zurvan zaniósł listy i torby z klejnotami na stół, usiadł za nim i natychmiast 
zaczął 
szybko czytać, opierając się na łokciach i od czasu do czasu sięgając po winne 
grono ze 
srebrnego talerza. Otworzył torby, wytrząsnął z nich wielkie kłęby klejnotów, z 
których 
większość przypominała egipskie ozdoby, choć część była wyraźnie grecka, a potem 
znów 
zabrał się do czytania.
– Ach – powiedział wreszcie – oto kanaanejska tabliczka z zaklęciem, które cię 
stworzyło. Pękła na cztery części, lecz mogę ją złożyć.
Zestawił ze sobą wszystkie ćwiartki tabliczki.
Chyba mi ulżyło. Całkiem o niej zapomniałem. Nie znalazłem jej w skrzynce. Była 
mała, 
gruba, pokryta drobnym pismem klinowym i wydawała się w znakomitym stanie, jakby 
nigdy 
nie doznała uszczerbku.
Zurvan podniósł nagle wzrok i powiedział:
– Nie stój tak. Musimy zabrać się do pracy. Rozłóż wszystkie kości w kształt 
ludzkiej 
postaci.
– Nie zrobię tego! – uniosłem się. Gniew buchnął we mnie płomieniem, który 
poczułem 
nawet w tej skorupie. Nie spalił mnie. Ale czułem w sobie buzowanie ukropu. – 
Nie dotknę 
ich.
– Dobrze, jak wolisz. Usiądź i bądź cicho. Myśl, staraj się myśleć o wszystkim, 
co wiesz. 
Użyj rozumu, który zawsze należał do twego ducha, a nigdy do ciała.
– Jeśli zniszczę te kości, czy umrę? – spytałem.
– Powiedziałem, byś myślał, nie gadał. Nie, nie umrzesz. Nie możesz umrzeć. 
Chcesz 
skończyć jako niespokojny duch, idiota mamroczący na wietrze? Widziałeś je, 
prawda? Albo 
stać się ogłupiałym aniołem, który włóczy się po polach, nie mogąc przypomnieć 
sobie 
niebiańskich hymnów? Teraz należysz do nich, na wieki, i możesz zapomnieć o tak 
wspaniałych pomysłach, jak pozbycie się kości. Te kości nadają ci kształt, 
dosłownie. Kości 
dadzą ci miejsce spoczynku, którego będziesz potrzebować z całych sił. Kości 
utrzymają 
twego ducha w takiej postaci, byś mógł korzystać z jego mocy. Słuchaj, co ci 
mówię. Nie 
bądź głupcem.
– Nie spieram się z tobą – powiedziałem. – Skończyłeś już czytać tabliczkę?
– Bądź cicho.
Westchnąłem gniewnie i siedziałem dalej. Spojrzałem na swoje paznokcie. Były 
wypolerowane. Czułem, że mam włosy, gęste, takie jak zawsze. Jak to jest? Żyć w 
doskonałym zdrowiu, zawsze w pełni sił i przytomności umysłu, nie znając głodu, 
zmęczenia, 
najmniejszej niedogodności... u szczytu możliwości fizycznych. Kopnąłem drzwi 
stopą w 
miękkim pantoflu. Miałem na sobie ulubione haftowane szaty i aksamitne buty. 
Stukały tak, 
jak powinny.
Wreszcie Zurvan odłożył tabliczki i powiedział:
– Dobrze, skoro tak niechętnie myślisz o dotknięciu własnych kości, kapryśny i 
tchórzliwy młody duchu, wykonam to zadanie za ciebie.
Wyszedł na środek pokoju. Wysypał na podłogę wszystkie kości. Odstąpił o krok, 
wyciągnął ręce, a potem opuścił je powoli, aż przykucnął, z jego ust popłynęła 
litania 
perskich zaklęć – i ujrzałem, że z jego rąk coś się wydziela, niczym rozgrzane 
powietrze 
ponad ogniem, lecz nie bardziej widoczne niż ono.
Ku memu zdumieniu kości same ułożyły się w kształt człowieka przygotowanego do 
pochówku. Zurvan nadal wymawiał magiczne słowa, jednocześnie czyniąc dłonią 
siekące 
gesty, zupełnie jakby szył. Przyciągnął do siebie wielki kłąb grubego drutu, 
miedzianego lub 
złotego, lub jeszcze innego, nie potrafię powiedzieć, po czym powtarzanymi wciąż 
gestami 
przeciągnął go przez cały szkielet, nawlekając kości po kolei, niczym korale. 
Połączył drutem 
kość po kości, nie dotykając niczego, samymi ruchami, ale nad rękami i nogami 
szkieletu, 
mającymi tak wiele drobnych kosteczek, zawiesił dłonie na chwilę. Potem 
przeszedł do żeber 
i miednicy, i wreszcie, długim zgarniającym gestem prawej ręki, złożył kręgosłup 
i połączył 
go z czaszką. Wreszcie wszystko było przewleczone drutem. Można by teraz 
powiesić 
szkielet na haku, by klekotał na wietrze.
Ujrzałem go, niczym w otwartym grobie. Odepchnąłem od siebie wszelką myśl o 
kotle i 
bólu i ledwie na niego spojrzałem.
Tymczasem Zurvan pospieszył do innego pokoju i wrócił z dwoma małymi chłopcami, 
dziećmi w wieku około dziesięciu lat, które natychmiast rozpoznałem jako duchy w 
cielesnej 
postaci. Nieśli drugą skrzynkę, mniejszą niż pierwsza, prostokątną, pachnącą 
drewnem 
cedrowym, choć hojnie inkrustowaną złotem i srebrem, i migoczącą drogimi 
kamieniami. 
Zurvan otworzył szkatułkę. Ujrzałem fałdy jedwabiu. Powiedział chłopcom, by 
wzięli szkielet 
i ułożyli go niczym dziecko w łonie matki, z podkurczonymi rękami, schyloną 
głową i 
kolanami pod brodą.
Malcy usłuchali rozkazu. Obaj wstali i spojrzeli na mnie oczami czarnymi jak 
atrament. 
Skulony szkielet doskonale mieścił się w szkatułce. Nie została nawet odrobina 
wolnego 
miejsca.
– Odejdźcie – rzekł do nich Zurvan – i czekajcie na mój następny rozkaz.
Ale oni nie chcieli tego zrobić.
– Precz! – ryknął.
Wybiegli z pokoju i stanęli pod drzwiami, popatrując na mnie.
Wstałem i podszedłem do szkatułki. Teraz wyglądała jak trumna wykonana zgodnie z 
wymogami zasad starego pochówku, jedna z tych, które znajdujemy w pagórkach, ze 
starożytnych czasów, kiedy właśnie w ten sposób grzebano ludzi w łonie Matki 
Ziemi. 
Spojrzałem na nią.
Zurvan dumał nad czymś głęboko.
– Wosk – odezwał się. – Potrzebuję wiele roztopionego wosku.
Wstał i odwrócił się. Raptem wstrząsnął mną lęk.
– Co się z tobą dzieje? – spytał.
Znowu pojawili się dwaj mali słudzy, przyglądający mi się nieufnie. Nieśli 
wielkie 
naczynie z roztopionym woskiem. Zurvan odebrał im je, po czym oblał woskiem 
kości, tak że 
kiedy zakrzepł, uwięził je w sobie. Było to delikatne, białe więzienie. Potem 
Zurvan 
powiedział malcom, by odeszli i pozbyli się naczynia. Pozwolił im pobawić się w 
ciałach 
przez godzinkę w ogrodzie, jeśli nie będą hałasować. Usłuchali z wielką ochotą.
– To duchy? – spytałem.
– Nie wiedzą tego – odparł, nadal przyglądając się kościom, teraz zatopionym w 
wosku. 
Najwyraźniej ta kwestia nie była dla niego interesująca. Zamknął szkatułkę. 
Miała mocne 
zawiasy i zamek. Sprawdził go i jeszcze raz ją otworzył. – Z czasem – powiedział 
– choć nie 
będę czekał zbyt długo, biorąc pod uwagę mój wiek, z czasem zrobię srebrną 
plakietkę, którą 
tutaj dołączę. Będzie na niej wszystko, co trzeba, przepisane z kanaanejskiej 
tabliczki. Lecz 
na razie kości spoczywają tak, jak zawsze powinny. Wejdź w nie i wyjdź z 
powrotem.
Naturalnie nie chciałem tego robić. Targały mną nienawiść do kości i buntowniczy 
charakter. Ale Zurvan zaczekał, niczym mądry nauczyciel, i usłuchałem wreszcie, 
rozpłynąłem się, zatonąłem w łagodnym spokoju mroku, potem zaś wir gorąca wessał 
mnie i 
oto znów stałem u boku Zurvana, na powrót w cielesnej postaci.
– Znakomicie – powiedział. – Znakomicie. Teraz powiedz mi o wszystkim, co 
pamiętasz 
ze swego życia.
Jego pytanie rozpoczęło najbardziej niemiłą rozmowę w całym moim nieśmiertelnym 
życiu. Nie pamiętałem niczego, co przeżyłem. Bez względu na to, jak mnie nękał, 
nie 
potrafiłem sobie przypomnieć. Pamiętałem strach przed kotłem. Pamiętałem, że 
bałem się 
ukropu. Pamiętałem, że bałem się pszczół, a wosk nasunął mi wspomnienie o nich. 
Pamiętałem, że widziałem Cyrusa, króla Persji, i że prośba, jaką do niego 
miałem, nie była 
nadmiernie śmiała. A poza tym? Wiedziałem tylko rzeczy ogólne.
Bez końca żądał, żebym się postarał. Bez końca ponosiłem klęskę. Płakałem. 
Wreszcie 
powiedziałem, żeby zostawił mnie w spokoju, czego ode mnie chce, a on dotknął 
mego 
ramienia i powiedział:
– No, no, czy nie rozumiesz, jeśli nie będziesz pamiętać swego życia, nie 
zapamiętasz 
nauk, jakie ci daje.
– A jeśli nie dawało mi żadnych nauk! – rzekłem groźnie. – Jeśli widziałem tylko 
oszustwo i zdradę?
– To po prostu niemożliwe – rzekł. – Ale pamiętasz Cyrusa i pamiętasz, co dziś 
robiłeś?
Pamiętałem tylko swoje przybycie, pamiętałem, że mnie wysłał, bym zamordował 
Beduinów, przyjemność, jaką mi to sprawiło, powrót i wszystko, co zdarzyło się 
potem. 
Rzucił kilka przypadkowych pytań o szczegóły... na przykład, czym palono w 
obozie 
Beduinów – odpowiedź brzmiała: wielbłądzim łajnem. Czy były tam kobiety? Nie. 
Gdzie 
znajdowało się to miejsce? Musiałem pomyśleć, gdyż nie zwracałem na to uwagi, 
ale ku jego 
zadowoleniu miejsce okazało się leżeć siedemdziesiąt mil od brzegów pustyni na 
wschód od 
Miletu.
– Kto jest obecnie królem?
– Cyrus Pers.
Następnie przeszedł do całego szeregu pytań. Odpowiedziałem na wszystkie. Kim 
byli 
Lidyjczycy, Medowie, Jończycy, gdzie są Ateny, kim był faraon, w jakim mieście 
Cyrus 
obwieścił się królem świata. Odpowiadałem, odpowiadałem, odpowiadałem.
Zadawał mi praktyczne pytania o kolory, pożywienie i powietrze, o ciepło i 
gorąco. 
Znałem odpowiedzi na wszystkie. Wiedziałem o wszystkich ogólnych sprawach, ale 
nic o 
własnym życiu. Wiedziałem wiele o srebrze i złocie i mogłem mu o tym powiedzieć 
– był pod 
wielkim wrażeniem. Przyjrzałem się szmaragdom, które przysłał mu król, i 
powiedziałem, że 
są one wyjątkowo cenne i piękne, jeden wspanialszy od drugiego. Wymieniłem nazwy 
kwiatów w jego ogrodzie. Potem poczułem zmęczenie.
I wydarzyło się coś dziwnego. Zacząłem szlochać. Zacząłem szlochać niczym 
dziecko. 
Nie potrafiłem się powstrzymać i nic dla mnie nie znaczyło upokorzenie czy 
ośmieszenie w 
jego jasnych, zaciekawionych i raczej bezlitosnych błękitnych oczach.
– Czy mówiłeś szczerze, kiedy rzekłeś, by zawsze pamiętać o głodnych i ubogich? 
– 
spytałem.
– Tak. Chcę ci teraz powiedzieć o najważniejszej ze znanych mi rzeczy. Słuchaj. 
Chcę, 
żebyś mi to powtarzał, kiedy poproszę. Dobrze? Nazwij to naukami Zurvana i długo 
po mojej 
śmierci żądaj od swych Panów, by powiedzieli, że je znają. I zatrzymaj je w 
pamięci, nawet 
jeśli to coś głupiego, a ty będziesz to wiedział. Jesteś mądrym, mądrym duchem.
– Dobrze, błękitnooki Panie – powiedziałem gniewnie. – Powiedz mi, co wiesz.
Zmarszczył brwi na ten obraźliwy sarkazm. Usiadł, zamyślony. Założył nogę na 
nogę. W 
swej tunice wyglądał na bardzo kościstego. Siwe włosy sięgały mu do ramion i 
dalej nie 
rosły. Lecz na twarzy miał wyraz najwyższej czujności.
– Azrielu – powiedział. – Mógłbym cię ukarać za tę impertynencję. Mógłbym 
sprawić, że 
poczujesz ból. Mógłbym rzucić cię w kadź, której się tak obawiasz, że nie wiesz, 
iż nie 
istnieje! Mogę to zrobić w każdej chwili.
– Ale wtedy wydostanę się z niej i rozedrę cię na sztuki, magu!
– Tak, dlatego właśnie jeszcze tego nie zrobiłem. Więc pozwól, że ujmę to w ten 
sposób. 
Życzę sobie i spodziewam się, że będziesz mi okazywał uprzejmość w zamian za to, 
czego cię 
nauczę. Jestem twoim Panem – za twym przyzwoleniem.
– Na to chyba mogę się zgodzić – przyznałem.
– Dobrze. A oto, co wiem. Nigdy o tym nie zapominaj. Dopóki czujesz nienawiść, 
póki 
płoniesz w piekle gniewu, twoje możliwości mają swój kres. Będziesz na łasce 
innych 
duchów i magów. Gniew jest siłą, która gubi, a nienawiść zaślepia. Tym samym 
okaleczasz 
siebie i właśnie dlatego miałbym ochotę wybić ci to z głowy, choć to niemożliwe.
Moja rada. Pogódź się z tym, z czym gniew i nienawiść pozwolą ci się pogodzić. 
Po 
pierwsze, jest jeden Bóg, a jego imię nie ma większego znaczenia. Jahwe, 
Ahuramazda, Zeus, 
Atena, to zupełnie bez znaczenia. Jak należy go czcić, służyć mu, jakie są 
obrządki, to także 
nie jest ważne.
W życiu ma się jeden jedyny cel: należy być świadkiem i rozumieć w miarę 
możności 
złożoną istotę świata, jego piękno, tajemnice, zagadki. Im więcej rozumiesz, im 
pilniej się 
przyglądasz, tym większe jest twoje upodobanie do życia i pragnienie pokoju. To 
wszystko. 
Reszta to zabawa i gry. Jeśli coś nie bierze korzeni w „kochać” czy „uczyć się”, 
nie ma żadnej 
wartości.
Po trzecie, bądź dobry. Zawsze, jeśli masz jakiś wybór, bądź dobry. Pamiętaj o 
biednych, 
głodnych i nieszczęśliwych. Zawsze pamiętaj o cierpiących i potrzebujących. 
Największa 
twórcza moc, jaką można mieć na ziemi, czy jesteś aniołem, duchem, mężczyzną, 
kobietą, 
czy dzieckiem, to pomaganie innym... biednym, głodnym, uciśnionym. Koić ból, 
dawać 
radość – oto twoja najwspanialsza moc. Dobroć to cud, który czynią ludzie, jeśli 
można tak 
powiedzieć. Jest wyłącznym przywilejem nas, ludzi, a także bardziej doskonałych 
aniołów 
czy duchów.
Po czwarte, co do magii. Cała magia wszystkich krajów i wszystkich szkół polega 
na tym 
samym. Jest próbą panowania nad niewidzialnymi duchami, a także duchami osób 
żyjących, 
bądź też sprowadzaniem duchów umarłych, które nadal otaczają ziemię. I to 
wszystko. 
Tworzenie iluzji, robienie sztuczek, sprowadzanie bogactwa, wszystko to czynią 
duchy, 
znaczy byty bezcielesne, które mogą poruszać się szybko, niezauważalnie, kraść, 
szpiegować, 
przenosić się i tak dalej. To wszystko magia. Słowa zaklęć różnią się w 
zależności od kraju, 
od Efezu po Delfy i północne stepy, ale to jedno i to samo. Znam wszystkie 
zaklęcia, o 
których nam wiadomo, i nadal prowadzę poszukiwania. Nauczenie się nowego 
zaklęcia daje 
mi nowe możliwości. Teraz posłuchaj! Otrzymuję nowe możliwości, ale nie 
powiększa to 
mojej mocy, gdyż ta rośnie wraz ze zrozumieniem i siłą woli. Cała magia jest tym 
samym. 
Chcę ci powiedzieć, że możesz niemal wszystko, niezależnie od tego, czy znasz 
odpowiednie 
zaklęcie!
Magowie przeważnie rodzą się z darem, lecz niektórzy ludzie mogą się dopiero 
stać 
magami... zaklęcia uczą ich i nakierowują, ale w ogólnym rozrachunku słowa nie 
mają 
znaczenia. Dla Boga wszystkie języki są jednym. Dla duchów wszystkie języki są 
jednym. 
Zaklęcia bardziej pomagają słabym magom niż potężnym. Ale ty to rozumiesz, 
prawda? 
Jesteś bardzo silny. Możesz robić wszystko bez żadnych zaklęć. Widziałem to 
dzisiaj. Ty 
także. Nie pozwól się przekonać, że ktokolwiek mocą zaklęcia może zdobyć nad 
tobą władzę. 
To prawda, mag może cię opanować, owszem, ale nie dawaj się ogłupić samymi 
słowami. 
Staw czoło sile, jeśli chcesz wiedzieć, czy zdołasz się jej oprzeć. Powstań i 
stwórz własne 
zaklęcie. Zaklęcia przerażają zarówno duchy, jak i ludzi. Ułóż pieśń siły, pieśń 
mocy, kiedy 
będziesz chciał obstawać przy swoim. A drzwi się otworzą.
Strzelił palcami. Odczekał chwilę, a potem ciągnął:
– I wreszcie, żaden człowiek nie wie, co leży za rzeczywistą śmiercią. Duchy 
potrafią 
bardzo się zbliżyć do tej wiedzy; mogą widzieć jasne schody do nieba, mogą 
ujrzeć owocowe 
drzewa raju, mogą rozmawiać ze zmarłymi pod różnymi postaciami, mogą nawet 
ujrzeć w 
przelocie światło Boga, o, to się już zdarzało, te przebłyski światła, ale nie 
wiedzą naprawdę, 
co leży za rzeczywistą śmiercią! Nikt, kto prawdziwie opuścił ziemię i przykute 
do niej 
duchy, nigdy nie powrócił. Czasem może się pojawić, nawet przemówić. Ale nie 
można 
kogoś takiego skłonić do przybycia zza granicy śmierci. Więc nie wierz nikomu, 
kto twierdzi, 
że wie wszystko o niebie. Królestwo duchów i aniołów, które objawia się tobie 
lub mnie, nie 
jest spoza granic śmierci, lecz pochodzi z tego świata. Rozumiesz.
– Tak, boję się, że rozumiem – powiedziałem. – Ale dlaczego kochać i uczyć się? 
Czemu 
ma to być celem życia? Dlaczego nim się stało, dlaczego tylko to możemy robić z 
takim 
oddaniem?
– Zadałeś głupie pytanie. Nie jest ważne, dlaczego się tak dzieje; dzieje się 
tak i już. 
Celem życia jest kochać i uczyć się. – Westchnął. – Wyobraźmy sobie, że odpowiem 
na 
pozostałe... dlaczego tak ważne jest, by kochać i uczyć się? Dla okrutnego, 
głupiego 
człowieka taka odpowiedź byłaby wystarczająca: „To najbezpieczniejszy sposób, by 
przeżyć 
życie”. Dla człowieka wielkiego odpowiedź byłaby taka: „To najbardziej 
wynagradzający i 
oświecający sposób, by przeżyć życie”. Do osoby samolubnej i krótkowzrocznej 
mógłbym 
powiedzieć: „Zyskasz najwięcej spokoju, jeśli będziesz pamiętać o biednych, 
głodnych, 
uciśnionych, jeśli będziesz myśleć o innych, jeśli będziesz kochać, jeśli 
będziesz się uczyć”. – 
Wzruszył ramionami. – Dla samych uciśnionych odpowiedź brzmi: „To złagodzi wasz 
ból, 
wasz okrutny ból”.
– Rozumiem – powiedziałem. Uśmiechnąłem się. Poczułem silny dreszcz rozkoszy. 
Silny, słodki dreszcz rozkoszy.
– Ach. Zatem naprawdę rozumiesz.
Znowu zacząłem płakać.
– Czy nie ma jakiegoś prostego hasła?
– Jakiego?
– Nie zawsze jest łatwo kochać i uczyć się; można popełniać ohydne błędy, 
potworne 
pomyłki, ranić innych. Czy nie ma jakiegoś prostego hasła! Na przykład... w 
języku 
hebrajskim istnieje słowo „altaszet” – nie niszcz. – Prawie nie mogłem mówić. 
Krztusiłem się 
łzami. Zacząłem powtarzać to słowo bez końca. Wreszcie skończyłem szeptem: 
„altaszet”.
Zurvan zastanowił się, całkiem poważnie, a potem powiedział:
– Nie. Nie ma tak prostego hasła. Nie możemy śpiewać „altaszet”, dopóki cały 
świat nie 
dołączy do nas.
– A czy to się kiedyś stanie, czy cały świat zaśpiewa tę samą pieśń?
– Tego nikt nie wie. Ani Medowie, ani Hebrajczycy, ani Egipcjanie, ani Grecy, 
ani 
wojownicy z północnych krajów, tego nie wie nikt. Pamiętaj. Powiedziałem ci o 
wszystkim, 
co sam wiedziałem. Reszta to zaklęcia, gusła i ułuda. A teraz daj mi słowo 
honoru, że 
będziesz mi służyć, a ja dam ci słowo honoru, że dopóki żyję, nigdy nie zaznasz 
bólu, jeśli 
będzie w mojej mocy mu zapobiec.
– Daję ci słowo – powiedziałem. – Dziękuję ci za cierpliwość. Wydaje mi się, że 
raz w 
życiu byłem dobry.
– Dlaczego ciągle płaczesz?
– Ponieważ nie lubię czuć nienawiści ani gniewu. Chcę uczyć się i kochać.
– To wystarczy. Będziesz kochać i będziesz się uczyć. Zapadła już noc. Jestem 
stary i 
zmęczony. Chcę czytać, aż zasnę, taki mam zwyczaj. Chcę, byś spał w kościach, 
póki cię nie 
przywołam. Nie odpowiadaj na żadne wezwanie z wyjątkiem mojego. 
Najprawdopodobniej 
nie wezwie cię nikt poza mną, ale nigdy nie wiadomo, jakie są zamiary demonów, 
czego 
mogą dopuścić się zazdrosne złe anioły. Odpowiadaj tylko na mój głos. A wtedy 
znów 
będziemy działać razem. Jeśli zostaniesz wezwany, przybądź i obudź mnie. Tak 
naprawdę nie 
martwię się o ciebie... Przy swojej mocy możesz zdobyć dla mnie wszystko, czego 
zapragnę.
– Wszystko, czego zapragniesz? Ale czego pragniesz? Nie mogę
– Chodzi przeważnie o książki, synu, nie unoś się tak – rzekł. – Bogactwa używam 
jedynie do gromadzenia pięknych drobiazgów, które widzisz dokoła, co w rzeczy 
samej 
oznacza, że jestem bogaty, lecz wystarczy mi już pieniędzy. Pragnę książek ze 
wszystkich 
krain, pragnę znaleźć się w różnych miejscach, północnych pieczarach i egipskich 
miastach 
na południu. Ty możesz tego dokonać. Powiem ci o wszystkim, co wiem, a kiedy 
umrę, 
będziesz już na tyle silny, by oprzeć się mistrzom niegodnym twojej mocy. A 
teraz wracaj do 
kości.
– Kocham cię, Panie – powiedziałem.
– A tak, tak – rzekł i machnął ręką. – Ja też cię będę kochać, lecz pewnego dnia 
będziesz 
musiał patrzeć na moją śmierć.
– Ale czy ty mnie kochasz... to znaczy właśnie... mnie... czy mnie kochasz?
– Tak, młody gniewny duchu, kocham właśnie ciebie. Jeszcze jakieś pytania przed 
snem?
– Jakie pytania mógłbym zadać?
– Kanaanejska tabliczka, przez którą powstałeś. Ani razu nie poprosiłeś mnie, 
bym ci ją 
przeczytał, ani nie chciałeś jej sam przeczytać, choć najwyraźniej potrafisz.
– Znam wiele języków – powiedziałem. – Nie chcę jej już oglądać. Nigdy.
– Ach, tak. Rozumiem. Pójdź do mnie, pocałuj mnie, tak, właśnie, w usta na 
sposób 
perski, w policzki na sposób grecki, a potem odejdź, dopóki cię znów nie 
przywołam.
Ciepło jego ciała było mi miłe, tak bardzo miłe... dotknąłem czołem jego 
policzka, a 
potem, nie czekając na dalsze rozkazy, nakazałem sobie wrócić w kości, w 
ciemność. Czułem 
się niemal szczęśliwy.
10.
– Jak ci wspomniałem, ta część opowieści – historia przynależności do dwóch 
moich 
Panów – będzie najkrótsza. Ale muszę wyjaśnić dokładnie wszystko na temat 
Zurvana, jego 
nauk oraz tego, kim był. Panowie po nim – czy ich pamiętam, czy też nie – nie 
dorównywali 
mu potęgą, jestem co do tego przekonany, lecz co ważniejsze, nie mieli jego 
zamiłowania do 
nauki i nauczania, a była to pasja Zurvana, nauczanie mnie, ten brak lęku przede 
mną, przed 
niezależnością, która miała wpływ na moje dalsze życie, nawet w okresach, kiedy 
nie 
potrafiłem sobie przypomnieć niczego o Zurvanie, jego przenikliwych błękitnych 
oczach i 
rozwichrzonej białej brodzie.
Innymi słowy, lekcje Zurvana były ze mną zawsze, nawet w najmroczniej szych 
czasach.
Zurvan był bogaty dzięki Cyrusowi i miał wszystko, czego pragnął; nie kłamał, 
mówiąc, 
że manuskrypty są jego najcenniejszymi skarbami. Zlecał mi mnóstwo zadań, bym 
odnalazł 
miejsca ukrycia licznych manuskryptów, czasami wręcz kradłem lub tylko wracałem 
z 
informacją, dzięki której mógł targować się o nie. Jego biblioteka miała ogromne 
rozmiary, a 
ciekawość była niezaspokojona.
Ale tego pierwszego dnia, kiedy się obudziłem, Zurvan miał dla mnie o wiele 
bardziej 
interesujące lekcje niż wskazówki dotyczące tego, jak mam niewidzialny 
podróżować na jego 
rozkaz.
Moje pierwsze przebudzenie następnego dnia było zadziwiającym przeżyciem. 
Pojawiłem 
się przybrany w najlepszą imitację ciała i w babilońskie szaty z długimi 
rękawami i stanąłem 
w gabinecie. Słońce wychodziło ponad horyzont i rzucało wspaniałe blaski na 
marmurową 
podłogę. Przyglądałem się im przez chwilę i stopniowo napłynęła do mnie 
świadomość 
samego siebie, tego, że jestem Azrielem i że przybyłem tu z jakiegoś powodu, i 
że nie żyję.
Przeszedłem przez cały dom, szukając kogoś żyjącego. Otworzyłem drzwi malowanej 
sypialnej komnaty. Tutaj uderzyło mnie nie piękno fresków czy łukowatych okien 
wychodzących na ogród, lecz ogromna horda półwidzialnych stworzeń, które runęły 
na mnie, 
skrzecząc i skacząc, a potem otoczyły postać Zurvana, który leżał na łóżku, 
jakby uśpiony.
Trudno było dojrzeć te postacie, będące czymś pomiędzy zarysem sylwetki i 
błyskiem 
światła. Pokazywały obnażone zęby i wydawały dźwięki, przemykając tak 
gwałtownie, że 
niemal nie nadążałem za nimi wzrokiem. Czasami nawet sprawiały wrażenie, że brak 
im 
jakiegokolwiek kształtu. Były podobne do człowieka, lecz mniejsze, słabsze, 
bardziej kruche i 
zachowywały się jak rozbrykane dzieci.
Wreszcie zebrały się wszystkie wokół łóżka, najwyraźniej po to, by strzec 
Zurvana lub 
może szukać jego pomocy. Zurvan otworzył oczy. Patrzył na mnie długo, potem 
podniósł się 
z ożywieniem i jeszcze raz na mnie spojrzał, jakby nie wierzył świadectwu 
własnych oczu.
– Z pewnością pamiętasz wczorajszy dzień, kiedy przybyłem do ciebie, Panie. 
Powiedziałeś wtedy, że mnie wezwiesz.
Skinął głową i wyciągnąwszy ramiona, odprawił inne duchy, aż pokój stał się 
pusty i 
spokojny, piękna grecka sypialnia z zachwycającymi freskami. Stanąłem w nogach 
łóżka.
– Więc co zrobiłem źle?
– Usłyszałeś, jak wołam cię we śnie, oto co zrobiłeś, i przybyłeś, a to oznacza, 
że twoja 
siła jest jeszcze większa, niż sądziłem. Leżałem tu, na wpół rozbudzony, i 
zaledwie myślałem 
o tobie i o tym, jak zacząć, a to wystarczyło, by przywołać cię z kości. 
Nawiasem mówiąc, są 
one tutaj. Nie dotykałem ich. Obudziłeś się, słysząc, iż jesteś przedmiotem 
moich rozmyślań.
Wskazał szkatułkę i ujrzałem ją na podłodze, bardzo blisko łóżka.
– Ale wykorzystamy tę moc, nie będziemy jej dławić dla moich celów czy dla celów 
innych.
I zadumał się.
– Wróć do kości – powiedział następnie – a kiedy cię zawołam, stań się namacalny 
i 
przybądź do mnie w południe na agorę, w pełnym stroju, rzeczywisty, idąc przez 
całą drogę i 
rozpytując o mnie.
Zrobiłem, jak mi kazał. Zatonąłem na powrót w aksamitnej, mrocznej głębi, ale 
tym 
razem dręczyło mnie wiele pytań – na przykład, dlaczego ocknąłem się w innym 
pokoju, choć 
było to pomieszczenie, w którym poprzedniego dnia zastałem Zurvana. Potem 
zasnąłem. 
Byłem na wpół świadomy, tak jak ktoś, kto tylko drzemie, ale nie czułem nic, 
prócz ulgi, jaką 
niesie spoczynek.
Kiedy poczułem, że zbliża się południe – dzięki licznym drobnym sygnałom, 
związanym 
ze światłem i temperaturą – znowu znalazłem się w salonie, w pełnej postaci i 
kompletnym 
stroju. Sprawdziłem szczegóły. Spojrzałem na dłonie, stopy i ubranie, i 
przekonałem się, że 
moje włosy i broda są uczesane, a dokonałem tego, przesuwając dłońmi po ciele i 
życząc 
sobie, by tak się stało.
W pokoju znajdowało się wielkie wypolerowane lustro. Kiedy ujrzałem w nim swoje 
odbicie, byłem zaskoczony, gdyż spodziewałem się przesądnie, że duchy nie 
odbijają się w 
zwierciadłach. Potem zaświtała mi pewna myśl. Powinienem natychmiast pójść do 
mojego 
Pana, tak jak mi rozkazał, ale dlaczego nie miałbym najpierw wezwać innych? 
Sprawdzić, 
czy tu są?
– Ukażcie się, wy tchórzliwe potworki! – powiedziałem głośno i natychmiast w 
pokoju 
pojawiły się zastępy małych duchów, które patrzyły na mnie z wielkim strachem. 
Tym razem 
nie ruszały się i wyglądało na to, że nakładają się na siebie warstwami, jakby 
ich substancja z 
łatwością przenikała substancję innych. Spostrzegłem, iż znajdują się między 
nimi wysokie, 
dobrze ukształtowane ludzkie postacie, przyglądające mi się nieufnie, oraz małe 
skrzaty, 
składające się jedynie z twarzy i kończyn. Nie odwróciłem wzroku i powiedziałem: 
– 
Pokażcie się.
I wkrótce ujrzałem inne duchy, duchy, które wydały mi się zmęczone i odarte z 
nadziei, 
być może niedawno umarły, a jeden z nich podniósł powoli rękę w moim kierunku i 
spytał:
– Którędy?
– Nie wiem, bracie – odrzekłem. Spojrzałem do ogrodu, a w nim roiło się od 
duchów. 
Widziałem je tak wyraźnie, jakby były przytwierdzone do jednego miejsca. 
Wyczułem, że 
tylko tak można je zobaczyć. Przypomniałem sobie ich atak w pałacu, kiedy 
zostałem 
duchem, i wtedy sytuacja zmieniła się raptownie.
Pomiędzy nieruchomych i zadumanych zmarłych wpadły ze wszystkich stron gniewne, 
wirujące, wyjące duchy, które pamiętałem ze swoich pierwszych chwil w nowej 
postaci. 
Krzyknąłem:
– Precz! Precz ode mnie!
Byłem zadziwiony rykiem, jaki wydobył się z mego gardła. Nieprzyjaciele w 
większości 
pierzchli, lecz jeden przylgnął do mnie, wbił się we mnie pazurami, choć nie 
zrobił na moim 
ciele żadnych śladów, ja zaś odwróciłem się i grzmotnąłem go pięścią, a 
następnie rzuciłem 
zaklęcie nakazujące mu wrócić do kryjówki. W przeciwnym razie musiałbym go 
zniszczyć. 
Zniknął w panice.
Komnata stała się pusta i cicha. Zmrużyłem oczy. Ujrzałem, że małe duchy 
czekają. Ale 
potem usłyszałem bardzo wyraźny głos:
– Kazałem ci przyjść na agorę, do tawerny. Gdzie jesteś?
Oczywiście głos należał do Zurvana.
– Mam ci narysować mapę? – pytał. – Pamiętasz, co ci rozkazałem? Ruszaj w moim 
kierunku. Znajdziesz mnie i nie zawracaj sobie głowy żywymi ani umarłymi.
Przeniknął mnie miażdżący strach; nie posłuchałem go natychmiast, ale pamiętałem 
jego 
rozkaz, pamiętałem poranek, uczyniłem wysiłek, by go zapamiętać, a potem 
wyszedłem z 
domu na ulicę.
Po raz pierwszy przechadzałem się ulicami Miletu, który był pięknym i 
przestronnym 
greckim miastem, pełnym marmurów i otwartych miejsc zgromadzeń, świeżego 
morskiego 
powietrza i olśniewających odblasków, jakie migoczące fale rzucały na chmury. 
Szedłem i 
szedłem, przyglądając się wielu rzeczom, sklepikom i straganom, prywatnym domom 
i 
fontannom, małym świątyńkom wyciętym w ścianach, aż wreszcie dotarłem do rynku, 
otoczonego ze wszystkich stron bazarem, i ujrzałem tawernę na świeżym powietrzu, 
z 
olśniewająco białym żaglem płóciennej markizy, trzepoczącej na morskim wietrze, 
wewnątrz 
spostrzegłem Zurvana, wszedłem więc i stanąłem przed nim.
– Siadaj – powiedział. – Powiedz, dlaczego otworzyłeś drzwi mojego domu, zamiast 
po 
prostu przejść przez nie.
– Nie wiedziałem, że mogę to robić. Jestem namacalny. Powiedziałeś, żebym 
przyszedł 
do ciebie w namacalnej postaci. Jesteś na mnie zły? Zatrzymałem się przy 
duchach. Wszędzie 
widziałem mnóstwo duchów i jeszcze nigdy nie byłem świadkiem takiego 
widowiska...
– Ćśś, nie pytałem się, co myślałeś, chciałem tylko wiedzieć, dlaczego nie 
przeszedłeś 
przez drzwi. Nawet w najbardziej rzeczywistej postaci możesz przez nie 
przenikać. Możesz to 
robić, ponieważ to, co czyni cię namacalnym, nie jest tym samym, dzięki czemu 
one mają 
rzeczywisty kształt. Rozumiesz? A teraz zniknij i znów się tu pojaw. Nikt tego 
nie zauważy. 
Tawerna jest prawie pusta. No, już.
Usłuchałem go. Było to uczucie rozpierającej radości, jakbym rozrzucił szeroko 
kończyny i roześmiał się, a potem znów przybrał realny kształt.
Zurvan miał znacznie pogodniejszą minę i zechciał wysłuchać, co zobaczyłem. 
Opowiedziałem mu więc. Potem spytał:
– Kiedy żyłeś, także widziałeś duchy, czy nie? Odpowiedz bez namysłu lub 
postaraj się 
sobie przypomnieć.
– Tak – rzekłem. Czułem ból i nie mogłem sobie przypomnieć żadnych szczegółów. 
Nie 
chciałem. Czułem się zdradzony. Czułem nienawiść.
– Wiedziałem – powiedział z westchnieniem. – Cyrus mi o tym powiedział, lecz 
wyrażał 
się tak oględnie i dyplomatycznie, że nie miałem pewności. Cyrus żywi względem 
ciebie 
uczucie wyjątkowej miłości oraz zobowiązania. Uważaj, teraz wejdziemy do 
królestwa 
duchów. Tak będzie najlepiej, byś wiedział, czym ono jest. Lecz najpierw 
posłuchaj. Każdy 
mag, jakiego kiedykolwiek zdarzy ci się poznać, ma inną mapę ziem należących do 
duchów. 
Będzie miał inne wyobrażenie o tym, czym są duchy i dlaczego zachowują się tak, 
jak się 
zachowują. Lecz w ogólności, wszystko, z czym spotkasz się podczas duchowych 
podróży, 
jest tym samym.
– Czy chcesz jeszcze wina, Panie? – spytałem. – Twój puchar jest pusty.
– Dlaczego mi przerwałeś? – spytał.
– Ponieważ jesteś spragniony – odrzekłem. – Wiem o tym.
– I co ja mam z tobą zrobić? Jak mam cię skłonić do słuchania?
Odwróciłem się i skinąłem na pomocnika karczmarza, który natychmiast podbiegł i 
napełnił puchar mojego Pana. Spytał, czy nie trzeba mi jeszcze czegoś, i zwracał 
się do mnie 
z wielkim szacunkiem, o wiele większym niż do mojego Pana. Zdałem sobie sprawę, 
iż to 
przez moje ozdobne szaty, ten wielki babiloński spektakl z klejnotami i haftami, 
a także przez 
moją oficjalną fryzurę i brodę.
– Nie – powiedziałem. Poczułem smutek, iż nie mam pieniędzy, by go obdarzyć, 
lecz oto 
ujrzałem na stole kilka szekli. Dałem mu je, a on odszedł.
Kiedy zwróciłem wzrok na Zurvana, ujrzałem, iż przygląda mi się, podparty na 
łokciach.
– Chyba już rozumiem – powiedział.
– Co konkretnie? – spytałem.
– Nie zostałeś stworzony ani urodzony, byś komukolwiek okazywał posłuszeństwo. 
Całe 
to kanaanejskie zaklęcie odciśnięte na tabliczce...
– Musisz mówić o tej obrzydliwej tabliczce?
– Sza! Nigdy nie spotkałeś nikogo starszego, nauczyciela, ojca, króla? Przestań 
mi 
przerywać. I słuchaj. O bogowie, Azrielu, dlaczego tego nie potrafisz pojąć, ty 
już nie możesz 
umrzeć! Nauczę cię tego, co ci pomoże! Nie bądź aż takim impertynentem i 
przestań się 
rozpraszać. No! Słuchaj.
Skinąłem głową. Czułem łzy zbierające się pod powiekami. Byłem zawstydzony, iż 
go 
rozgniewałem, więc wyciągnąłem z szaty jedwabną chusteczkę i przytknąłem ją do 
oczu. Tak 
jak sądziłem, zostały na niej ślady wody. Woda.
– Ach, więc o to chodzi! Rozgniewałem się i przez to musisz mi być posłuszny.
– Czy mógłbym cię opuścić, gdybym tego zapragnął?
– Prawdopodobnie, lecz byłbyś głupcem, gdybyś to uczynił. A teraz uważaj. Co ci 
powiedziałem, zanim uznałeś, że powinienem napić się wina?
– Powiedziałeś, że magowie mogą na różne sposoby widzieć świat duchów, a także, 
iż 
mogą nadawać duchom różne imiona i atrybuty.
Moja odpowiedź wyraźnie go zadziwiła! Nie pojmowałem dlaczego. Lecz wydawało 
się, 
że zdobyłem jego przychylność.
– Tak, właśnie. A teraz zrób, co ci powiem. Rozejrzyj się. Spójrz na tawernę i 
agorę, 
spójrz prosto w słońce. Zobaczysz duchy. Nie rozmawiaj z nimi, nie reaguj na 
zaproszenia 
czy gesty. Zobacz tylko wszystko, co można. Przetrząśnij niebieski przestwór, 
tak jak szukasz 
rzeczy cennych i drobnych, które gdzieś ci się zapodziały, lecz nie poruszaj 
ustami.
Zrobiłem, jak mi nakazał. Sądzę, iż spodziewałem się ujrzeć te same natrętne 
demonki, 
które trapiły jego dom, lecz tych nie znalazłem, podobnie jak zabłąkanych duchów 
zmarłych. 
Widziałem ich kształty czy duchy w tawernie, zgarbione nad stołami, próbujące 
rozmawiać z 
żywymi, włóczące się jakby w poszukiwaniu czegoś...
– Teraz spójrz poza zmarłych przykutych do ziemi, nowo umarłych, i ujrzyj 
starsze 
duchy, duchy na swój sposób pełne życia.
Uczyniłem to i ujrzałem owe wysokie postacie z nieruchomymi oczami, lecz o 
ludzkich 
kształtach i wyraźnych twarzach. Widziałem nie tylko te, które na mnie 
spoglądały i 
wskazywały, lecz chmary innych. Zapełniały całą agorę. Uniosłem wzrok i 
dostrzegłem inne, 
promienne duchy. Wydałem cichy okrzyk. Owe promienne duchy nie były udręczone, 
gniewne, zagubione czy poszukujące, lecz wydawały się pełnić rolę strażników 
ludzi 
żyjących, jako bogowie lub anioły, a widziałem je, jak daleko sięgał mój wzrok. 
Pojawiały się 
i znikały szybko. W rzeczy samej, cały świat duchów znajdował się w ciągłym 
ruchu, same 
zaś duchy można by podzielić wedle ich poruszania się – cienie zmarłych były 
ślamazarne, 
duchy starsze powolne i bardziej ludzkie, a owe byty anielskie, te radosne, 
przemieszczały się 
z szybkością, której oko ludzkie nie potrafiło uchwycić.
Pewnie wydałem wiele okrzyków zachwytu. Byłem przejęty urodą niektórych z 
powietrznych istot, wznoszących się wprost ku słońcu. Lecz nagle ujrzałem 
zbliżający się 
cień zmarłego, zgłodniały i zrozpaczony, więc wzdrygnąłem się i cofnąłem. 
Niektóre duchy 
spostrzegły mnie i teraz pokazywały innym. Jak zauważyłem, były to duchy 
pośrednie, 
pomiędzy aniołami i zmarłymi, wśród nich przemykały dzikie duchy, śmigające tam 
i tu, 
wykrzywiające się w straszliwy sposób i czyniące gesty, jakby chciały mnie 
zaatakować. 
Potrząsały pięściami i starały się mnie sprowokować do walki.
Wizja zaczęła nabierać nieznośnej realności. Straciłem z oczu tawernę, agorę, 
stojące 
naprzeciwko budynki. Znalazłem się na ziemiach należących do stworzeń 
gromadzących się 
w pobliżu. Wówczas poczułem dotyk czegoś żywego i ciepłego. Była to dłoń 
Zurvana.
– Stań się niewidzialny – rzekł – i otocz mnie, przylgnij ze wszystkich sił i 
wynieś mnie 
stąd. Pozostanę widzialny, gdyż muszę, lecz ty mnie otaczaj, oblecz mnie w 
niewidzialność i 
chroń.
Odwróciłem się i ujrzałem go w soczystych kolorach żyjącego ciała, i usłuchałem, 
oplotłem się wokół niego, czyniąc każdą moją kończynę długą i szeroką, aż 
osłoniłem go bez 
reszty i uniosłem się z nim w powietrze, prosto w niebo, przez gęstą opokę 
duchów, przez 
zaskoczone demony, które wyły, syczały i chciały nas złapać. Odtrąciłem je.
Wznieśliśmy się ponad miasto. Widziałem je pod sobą, tak jak za pierwszym razem, 
piękny półwysep kładący się na błękitnym morzu, stojące na kotwicy statki o 
różnych flagach 
i gorączkowo pracujących łudzi, wykonujących najwyraźniej bezsensowne, lecz 
wyuczone 
prace.
– Zabierz mnie w góry – odezwał się mój Pan. – Zabierz mnie na najdalszą i 
najwyższą 
górę na świecie, górę, z której zeszli bogowie i wokół której obraca się słońce, 
zabierz mnie 
na górę zwaną Meru. Zabierz mnie tam.
Wznieśliśmy się ponad pustynię, ponad Babilonię, i ujrzałem jej miasta 
rozrzucone 
niczym kwiaty lub pułapki. Pułapki. Wyglądały jak pułapki. Jak pułapki, do 
których mieli się 
zbliżyć bogowie... tak jak kwiaty są pułapkami na pszczoły.
– Kieruj się na północ – powiedział. – Na daleką północ, i otul mnie kocami, bym 
nie 
poczuł chłodu. I nieś mnie prędzej. Poruszaj się szybciej, aż usłyszysz, że 
krzyczę z bólu.
Usłuchałem, otuliłem go przednią wełną i otoczyłem sobą, po czym skierowałem się 
na 
północ, aż wreszcie pod nami nie było niczego prócz gór przykrytych czapami 
śniegu, a od 
czasu do czasu i pól ośnieżonych i pustych, na których pasły się stada, a 
mężczyźni ujeżdżali 
konie, po czym znów nastały same góry.
– Meru – rzekł mój Pan. – Znajdź ją. Meru.
Nastroiłem umysł tylko na tę górę i powoli napłynęła do mnie świadomość, iż nie 
mogę 
tego zrobić.
– Nie ma tu góry Meru, bym mógł ją odnaleźć – powiedziałem.
– Tak właśnie sądziłem. Postaw nas na ziemi, w tej dolinie, w której biegają 
konie, 
postaw nas właśnie tam.
Stanęliśmy na ziemi, lecz nadal otulałem go kocem i własną niewidzialnością i 
pojąłem, 
że w tej postaci mogę dotykać twarzą jego twarzy.
– Jest to stara opowieść, mit o wielkiej górze – rzekł. – Na górze tej wzorowano 
zikkuraty 
i piramidy, opierały na niej swe wizje plemiona, w których pamięci niemal się 
zatarła. Jest to 
góra, na której wzorują się wszystkie wysokie świątynie na całym świecie. Puść 
mnie teraz, 
Azrielu, oblecz się w ciało i uzbrój się dobrze przeciwko tym stepowym 
wojownikom. Nie 
daj im mnie skrzywdzić. Zabij ich, jeśli spróbują.
Uczyniłem, jak kazał, i odstąpiłem od niego, mimo że drżał w kocach. Jedynie 
kilku 
pasterzy ujrzało nas i natychmiast uciekli do owych uzbrojonych jeźdźców, 
których było 
chyba sześciu; rozproszeni w szyku pełnili pewnie funkcję strażników. Śnieg 
wokół nas 
wyglądał pięknie, lecz wiedziałem, że jest zimny, czułem, iż Pan mój marznie, 
więc 
otoczyłem go cielesnymi ramionami i nakazałem sobie, bym stał się ciepły i 
ogrzał go, i to 
przyniosło mu natychmiastową ulgę.
Tymczasem sześciu wojowników, którzy śmierdzieli bardziej niż ich konie, 
niechlujnych 
ludzi stepów, otoczyło nas kręgiem. Mój Pan zawołał do nich w języku, którego 
nigdy nie 
słyszałem, lecz który był dla mnie zrozumiały, a spytał ich o górę będącą 
pępkiem świata.
Wszyscy cofnęli się i zaczęli się spierać, po czym zgodnie wskazali w tym samym 
kierunku, mianowicie na północ, lecz żaden z nich nie był tego pewien i nikt 
nigdy nie 
widział owej góry.
– Stań się niewidzialny, unieś mnie i zabierz od nich. Zamąć im w głowach. Nie 
mogą 
nas skrzywdzić, a nie obchodzi nas, co zobaczą.
I znowu pomknęliśmy na północ. Wiatr stał się dla niego nieznośnie zimny. Nie 
wiedziałem, czy mogę chronić go lepiej, więc zebrałem skóry, by go chroniły, i 
stałem się tak 
gorący, jak tylko mogłem, lecz wkrótce Zurvan zaczął odczuwać ból. Posunąłem się 
za 
daleko.
– Meru – powiedział. – Meru.
Ale to nie pomogło mi w znalezieniu kierunku, a on nagle rzekł:
– Najszybciej, jak możesz, Azrielu, zabierz mnie do domu.
Rozległ się potężny ryk, gdy przyspieszyłem, krajobraz raptownie rozpłynął się w 
eksplozji bieli, a duchy wydawały się rzucać na nas ze wszystkich stron, po czym 
odskakiwały, jakby odrzucone wielką siłą naszego pędu. Przed oczami majaczył mi 
płowy 
kolor pustyni, a potem znowu rozpostarł się przede mną Milet i znaleźliśmy się w 
sypialni 
Zurvana, a ja wyjąłem go z koców i skór i zaniosłem do łoża.
Małe duchy stały wokół nas zdziwione.
– Jedzenia i picia – zwrócił się do nich. Pospieszyły, by wypełnić jego rozkaz, 
i wróciły z 
czarką bulionu i złotym pucharem pełnym wina. Puchar pochodził z Grecji i był 
bardzo 
piękny, jak wszystkie ówczesne greckie przedmioty, bardziej wdzięczny i nie tak 
surowy jak 
kielichy orientalne.
Bałem się o Zurvana. Leżał, prawie zamarznięty, a ja starałem się go ogrzewać; 
wpierw 
wirowałem wokół niego, potem trzymałem go w ramionach, aż wreszcie wróciły mu 
kolory 
człowieka żywego, a jego błękitne oczy otwarły się szeroko. Zostawiłem go wtedy, 
przykrytego pościelą.
Gromadka małych duchów pomogła mu się podnieść i nawet przytrzymała łyżkę i 
kielich 
u jego warg.
Usiadłem w nogach łoża. Nie musiałem jeść i to mnie napawało dumą. Wyzwolony. 
Byłem też bardzo silny. Po długiej chwili Zurvan spojrzał na mnie.
– Dobrze się spisałeś – powiedział. – Zadziwiająco dobrze.
– Nie znalazłem góry.
Roześmiał się.
– I pewnie nigdy nie znajdziesz, tak jak i ja, i tak jak wszyscy inni.
Oddalił duchy, które usłuchały niczym niewolnicy, i pokój opustoszał.
– Każdy człowiek pielęgnuje jakiś mit, starą historię, którą mu opowiedziano i 
która jest 
dla niego prawdziwa lub piękna. Tak było ze mną i świętą górą. Dzięki twej mocy 
przemierzyłem najwyższe rejony świata i ujrzałem, że Meru nie jest miejscem, nie 
bardziej, 
niż się spodziewałem, lecz ideą, pojęciem, wyobrażeniem.
Odpoczywał przez chwilę, a potem na jego twarzy ukazał się wyraz zaciekawienia. 
Nie 
pochłonęło go zmęczenie ani rozczarowanie. Spojrzał na mnie, a jego oczy 
wypełniły się 
zachwytem.
– Czego się nauczyłeś, Azrielu, podczas naszej podróży? Co zobaczyłeś?
– Przede wszystkim dowiedziałem się, że można dokonać czegoś takiego – 
odrzekłem. 
Potem zaś opowiedziałem o wszystkim, co widziałem i jak miasta wydały mi się 
pułapkami 
wabiącymi bogów, by zeszli z nieba na ziemię.
To go rozbawiło i zainteresowało.
– Wydawały się – ciągnąłem – zaprojektowane z myślą o przyciągnięciu uwagi 
bogów, 
skłonieniu ich do porzucenia podniebnych lotów i zejścia na dół, na przykład do 
świątyni 
Marduka. Góry, jak sam powiedziałeś, znaczyły ziemię niczym zapraszające dłonie, 
a może 
źle się wyraziłem, może wyglądały jak piękne wejścia na ziemię, bramy, o, to 
słowo 
spodobałoby się kapłanom, jestem pewien, że Babilon jest Bramą Bogów.
– Każde miasto – rzekł Zurvan pogardliwie – jest bramą jakiegoś boga.
– Co to za duchy, które widziałem, te radosne, śmigające tu i tam, te, co 
przenikają duchy 
pośrednie i niewidzialne dla duchów zmarłych?
– Tak jak mówiłem, każdy mag ma na to swoje wytłumaczenie, lecz zobaczyłeś 
najważniejsze; ujrzałeś ich wielkie mrowie. Z czasem zobaczysz jeszcze więcej, 
ale teraz 
byłeś świadkiem własnej mocy i tego, jak one ją szanują, ujrzałeś, że duchy 
pośrednie, jak je 
nazywasz, nie mogą cię skrzywdzić, demony zaś są głupie, a ty możesz je 
przepędzić groźną 
miną. Zrozumiałeś to.
– Ale czy to wszystko, Panie?
– O tym właśnie mówiłem wczoraj. To wszystko, czego możesz się dowiedzieć na tej 
ziemi. Duchy radosne wznoszą się, pośrednie widzą, blade i smutne duchy zmarłych 
zachowują się tak jak pośrednie, a skąd przychodzą demony? Kto wie? Czy 
wszystkie były 
ludźmi? Nie, nie sądzę. Czy mogą nawiedzać ludzi i trapić ich? O, tak. Ale ty, 
Sługa Kości, 
możesz przejrzeć ich wszystkie słabości i nie musisz się obawiać z ich strony 
niczego, 
pamiętasz? Gdy staną ci na drodze, odsuń je tylko. Gdy zechcą wstąpić w 
człowieka 
będącego pod twoją opieką, wtargnąć w jego ciało i żyć w nim, dążąc do własnych 
celów, 
sięgnij swą niewidzialną ręką i uchwyć niewidzialne ciało intruza, a dowiesz 
się, że możesz 
go wyciągnąć i wydrzeć z ludzkiego nosiciela.
Potem westchnął głęboko.
– Teraz muszę odpocząć, ta podróż mnie utrudziła. Jestem istotą ludzką. No, a ty 
idź na 
spacer po mieście. Idź w swym widzialnym ciele, idź, jak to czynią wszyscy 
ludzie, i patrz jak 
oni. Nie przechodź przez zamknięte drzwi czy mury, gdyż możesz kogoś przerazić, 
a jeśli 
pojawią się duchy, by cię niepokoić, odeprzyj je mocą swego gniewu i pięści. 
Jeśli będziesz 
mnie potrzebować, zawołaj. Ale przede wszystkim spaceruj.
Byłem zachwycony tą perspektywą. Wstałem i podszedłem do drzwi. Jego głos 
zawrócił 
mnie.
– Jesteś najpotężniejszym duchem, jakiego znałem lub o jakim wiem. Spójrz na 
siebie, w 
wspaniałych błękitnych szatach i złocie, z włosami lśniącymi i spływającymi na 
ramiona. 
Spójrz na siebie. Widzialny, niewidzialny, wizja, postać namacalna, dla ciebie 
wszystko jest 
możliwe. Możesz być idealnym narzędziem zła.
– Nie chcę nim być! – zawołałem.
– Pamiętaj o tym, pamiętaj o tym nade wszystko. Zostałeś stworzony w 
niedoskonały 
sposób przez niedouczonych idiotów! A w rezultacie stałeś się bardziej potężny, 
niżby to 
leżało w zamiarach jakiegokolwiek maga, i masz to, co mają ludzie...
Zacząłem płakać. Było to to samo niepohamowane i natychmiastowe łkanie, które 
nawiedziło mnie wcześniej.
– Duszę? – spytałem. – Czy mam duszę?
– Nie znam odpowiedzi na to pytanie – odrzekł Zurvan. – Mówiłem o czymś innym. 
Masz wolną wolę.
Położył się i zamknął oczy.
– Przynieś mi coś, co nikomu nie sprawi cierpienia.
– Kwiaty – powiedziałem. – Piękny bukiet kwiatów, z tej ściany, tamtej bramy i 
tego 
ogrodu.
Roześmiał się.
– Tak, a co do śmiertelników – bądź łagodny! Nie czyń im krzywdy. Nawet jeśli 
będą cię 
lżyć, biorąc za człowieka śmiertelnego, nie czyń im krzywdy. Bądź cierpliwy i 
dobry.
– Tak się stanie, przysięgam – powiedziałem.
I ruszyłem w drogę.
11.
– To, czego Zurvan nauczył mnie przez następne piętnaście lat, było kontynuacją 
i 
rozwinięciem tego, o czym powiedział podczas pierwszych trzech dni. To, iż 
pamiętam je tak 
wyraźnie – po raz pierwszy od stuleci – napełnia mnie szczęściem. Chcę 
opowiedzieć ci o 
wszystkich szczegółach. Ach, Boże, to, że pamiętam, jak żyłem, a potem żyć 
przestałem, że 
potrafię połączyć jedno wspomnienie z innym, to... to coś o wiele bardziej 
łaskawego niż 
spełnienie moich modlitw.
Powiedziałem, że wydaje mi się, iż go rozumiem, ale nie rzekłem nic więcej, gdyż 
pragnąłem, by opowiadał dalej.
– Kiedy Zurvan zezwolił mi przechadzać się w namacalnej postaci, nie wróciłem, 
dopóki 
mnie nie przywołał, a stało się to o północy lub później. Do tego czasu miałem 
już ogromny 
bukiet niezwykle delikatnych kwiatów, z których żaden się nie powtarzał, 
wstawiłem je w 
wazon z wodą i postawiłem na stole do czytania.
Zurvan nakazał mi wyliczyć wszystko, co zobaczyłem i uczyniłem. Opisałem każdą 
ulicę 
Miletu, powiedziałem, jak bardzo mnie kusiło, by przenikać przez przedmioty, 
lecz byłem 
posłuszny jego zaleceniu, i jak długo obserwowałem statki w porcie i słuchałem 
języków, 
które w nim rozbrzmiewały. Powiedziałem, że czasami czułem pragnienie i piłem z 
fontanny, 
niepewny, co się stanie, i jak woda przeniknęła me ciało, nie przez narządy 
wewnętrzne, 
których nie miałem, lecz każde jego włókienko.
Wysłuchał mnie i rzekł:
– Jak oceniasz wszystko, co widziałeś, każdą rzecz, o której zechciałeś mi 
opowiedzieć?
– Wspaniałe – odpowiedziałem, wzruszając ramionami. – Świątynie niewiarygodnej 
urody. Marmur, cóż za marmur. Ludzie tutaj pochodzą ze wszystkich narodów. 
Jeszcze nigdy 
dotąd nie spotkałem tylu Greków; przysłuchiwałem się grupie Ateńczyków, 
spierających się 
na tematy filozoficzne, które wydały mi się śmieszne, lecz cieszyło mnie 
przyglądanie się im, 
a także zawędrowałem w pobliże dworu perskiego i pozwolono mi wejść do świątyni 
i pałacu, 
najwyraźniej dzięki mym szatom i wyglądowi; przechadzałem się więc nowo 
wzniesionymi 
cytadelami z mojego starego świata, a potem wróciłem do świątyń greckich bogów i 
podobały 
mi się ich otwarte przestrzenie i biel, a także temperament Greków, którzy 
różnią się od 
Babilończyków bardziej, niż przypuszczałem.
– Ale – spytał – czy jest coś, co przede mną ukrywasz, coś, co cię rozgniewało 
lub 
napełniło smutkiem?
– Nie chcę cię zawieść, lecz nic takiego nie przychodzi mi na myśl. Wszędzie 
moim 
oczom ukazywał się wielki splendor. Ach, cóż za barwy mają te kwiaty, spójrz na 
nie. Od 
czasu do czasu spostrzegałem duchy, ale musiałem tylko zamknąć na nie oczy, 
jeśli mogę się 
tak wyrazić, i znów widziałem tylko jasny, żyjący świat. Pożądałem wielu rzeczy. 
Pożądałem 
biżuterii i wiem, że mógłbym ją ukraść. Prawdę mówiąc, udało mi się odkryć pewną 
sztuczkę. 
Potrafię nakazać klejnotom, by do mnie przyszły, jeśli stoję dość blisko i 
zwracam się do nich 
całą siłą woli. Ale oddałem wszystko, co ukradłem. Natomiast w kieszeniach 
znalazłem 
pieniądze, złoto. Nie wiem, skąd się tam wzięło.
– Ja je tam włożyłem – powiedział. – Coś jeszcze? Czy spostrzegłeś lub poczułeś 
coś 
jeszcze?
– Tych Greków. Są tak praktyczni jak mój lud... jakikolwiek był mój lud... ale 
wierzą w 
zasady moralne w sposób, który nie ma nic wspólnego z czczeniem bóstw; nie jest 
to jedynie 
kwestia oszczędzania biednych, wspierania słabych i robienia wszystkiego dla 
chwały bogów, 
lecz potwierdzenie czegoś, co jest... co jest...
– Abstrakcyjne – powiedział. – Niewidzialne i niezwiązane z działaniem na swoją 
korzyść.
– Tak, właśnie. Mówią o zasadach, które regulują zachowanie w sposób niebędący 
religią, o to chodzi. Ale nie mają wrażliwszego sumienia. Potrafią być okrutni. 
Czy nie jest 
tak w przypadku wszystkich ludzi?
– Na razie wystarczy. Powiedziałeś mi to, czego chciałem się dowiedzieć.
– Cóż to takiego?
– Nie zazdrościsz żyjącym.
– O niebiosa, dlaczegóż miałbym to robić? Wędrowałem przez cały dzień i nie 
czuję 
zmęczenia, jedynie niewielkie pragnienie. Nikt nie może mnie skrzywdzić. 
Dlaczego 
miałbym zazdrościć ludziom, którzy są jeszcze żywi? Lituję się nad nimi, jeśli 
ich 
przyszłością ma być żywot zagubionego ducha czy demona. Chciałbym, by wszyscy 
mogli 
być na nowo zrodzeni, tak jak ja, ale wiem także, iż widzę tylko to, co – jak 
ująłeś – należy do 
tego świata. Poza tym...
– Tak...
– Nie pamiętam, co to znaczy żyć. Wiem, że powiedziałeś, iż kiedyś żyłem, a może 
to ja 
sam mówiłem, a może wiemy o tym obaj i rozmawialiśmy o tej przeklętej tabliczce 
i 
spartaczonym zadaniu, lecz nie pamiętam, że byłem żywy. Nie pamiętam bólu, 
oparzeń, 
upadków czy krwawienia. A właśnie, miałeś rację. Nie potrzebuję narządów 
wewnętrznych. 
A kiedy się skaleczę, mogę krwawić lub nie, jeśli mi się spodoba.
– Oczywiście zdajesz sobie sprawę – powiedział – że wielu umarłych, których 
spotkałeś, 
nienawidzi żyjących? Nienawidzą ich.
– Dlaczego?
– Ponieważ ich własna egzystencja jest mdła, monotonna i przepełniona tęsknotą 
za tym, 
czego mieć nie mogą. Nie mogą być widzialni, nie mogą poruszać przedmiotów, mogą 
tylko 
przelatywać przez świat niczym niewidzialne pszczoły.
– Co się wydarzy, jeśli stanę się niewidzialny i przyłączę się do tych bardziej 
radosnych 
istot, tych, które są tak zajęte i wydają się sięgać tak wysoko?
– Zrób to i wróć do mnie cały i zdrowy, chyba że dotrzesz do raju – powiedział.
– Myślisz, że to możliwe?
– Nie, ale nigdy nie odmówię ci raju czy nieba; czy ty odmówiłbyś tego 
komukolwiek?
Usłuchałem go bez zwłoki. Po raz pierwszy odrzuciłem ciężar ciała i ubrania, 
nakazując 
im jednak pozostawać w pobliżu.
Wyszedłem na podwórzec, rozejrzałem się za duchami i znalazłem je wokół siebie, 
otaczały mnie ciżbą; a kiedy moje oczy spoczęły na nich, te, które były 
demonami, stały się 
drapieżne i wiele walk musiałem stoczyć. Zbłąkani zmarli bez końca dręczyli mnie 
żałosnymi 
pytaniami, pytaniami o tych, których pozostawili w świecie żywych.
I ujrzałem, iż owi zbłąkani zmarli znajdowali się zarówno na wyższych poziomach, 
jak i 
na bardzo niskich, tylko stali się bardziej świetliści i silniejsi, a może tylko 
znajdowali się w 
lepszym położeniu niż ci oślepieni i zagubieni zmarli, przemierzający samą 
ziemię.
Wzniosłem się w wyższe rejony owych radosnych istot i wszystkie natychmiast 
zwróciły 
się ku mnie ze zdumionymi minami, po czym łagodnymi gestami nakazały mi wrócić 
na dół. 
W ułamku chwili otoczyły mnie, a wiele z nich miało niewyraźne, lecz migotliwe 
sylwetki, 
niektóre nawet skrzydła, a inne długie białe szaty, lecz wszystkie nakazywały mi 
wracać na 
ziemię, wskazywały w dół, czyniły gesty i napominały mnie, jakbym był dzieckiem, 
które 
zbłądziło do sanktuarium. Nie było w nich gniewu ni pogardy, wskazywały jedynie 
w dół i 
mówiły, że muszę odejść.
– Nie, nie odejdę – powiedziałem, lecz kiedy chciałem wznieść się wyżej, 
ujrzałem drogę 
całkowicie wypełnioną nimi i ich ciałami, a przez jedną chwilę zdało mi się, iż 
dostrzegam 
światło, lecz raziło ono moje oczy i upadłem, niczym strącony, uderzając o 
ziemię.
Leżałem w ciemnościach, a demony rzuciły się na mnie, szarpiąc za niewidzialne 
włosy i 
ciało, tak że musiałem rozpłynąć się w powietrzu i wymknąłem się im, a potem 
uczyniłem 
prawe i lewe ramię i odepchnąłem je na boki, przeklinając w ich własnych 
językach, dopóki 
nie uciekły.
Starałem się opanować; czy znajdowałem się pod powierzchnią ziemi? Nie 
wiedziałem. 
Upadłem w popioły i proch, we mgłę, przez którą nie widziałem nic materialnego. 
Duchy, 
które ode mnie uciekły lub czaiły się w pobliżu, stanowiły część zanieczyszczeń 
i zaduchu, 
panującego w tym miejscu.
Potem z oparów wyłonił się potężny duch w postaci mężczyzny, tak jak i ja, 
uśmiechał 
się do mnie podstępnie i natychmiast wyczułem niebezpieczeństwo. Rzucił się z 
wyciągniętymi rękami i chwycił mnie za szyję, demony zaś znów otoczyły nas 
pierścieniem. 
Walczyłem z nim zawzięcie, przeklinając dla odebrania mocy i wyrzucając z siebie 
zaklęcia, 
by go przepędzić, aż wreszcie schwyciłem za gardło i potrząsałem tak długo, aż 
zaczął błagać 
o litość; utracił ludzką postać; potem uciekł, zmieniwszy się w smużkę mgły, a 
demony 
pierzchły.
– Muszę wrócić do mego Pana – powiedziałem. Zamknąłem oczy. Zawołałem do mojego 
Pana i ciała, które czekało, a także ubrania, które również czekało, i obudziłem 
się, siedząc na 
greckim krześle w gabinecie mego Pana, a on siedział za stołem, z jednym kolanem 
wzniesionym i stopą na podnóżku, bębniąc palcami i przyglądając mi się.
– Czy widziałeś wszystko to, co ja? – spytałem.
– Część. Widziałem, że się wznosisz, ale nie mogłeś sięgnąć wyżej, duchy 
wyższych 
rejonów nie pozwoliły ci na to.
– Nie, nie pozwoliły, lecz były dobre. Czy widziałeś światło, drogę za nimi?
– Nie, nie widziałem.
– To pewnie światło niebios – rzekłem – na dół prowadziła drabina, schody, tak, 
aż do 
ziemi, lecz dlaczego nie dla wszystkich zmarłych, dlaczego nie dla wszystkich, 
którzy są 
zagubieni czy rozgniewani?
– Tego nie wie nikt. Nie oczekuj, że ci odpowiem. Sam możesz znaleźć odpowiedź. 
Lecz 
dlaczego jesteś taki pewien, że owa drabina czy schody są przeznaczone dla 
kogokolwiek? 
Czy to obietnica zikkuratów, piramid? Legenda o górze Meru?
Namyślałem się długo, zanim odpowiedziałem.
– Nie. Choć oczywiście są to dowody, nie, nie dowody, lecz wskazówki. Wiem to 
dzięki 
twarzom owych wyższych duchów... kiedy nakazywały mi wracać na ziemię. Nie było 
na 
nich złośliwości. Ani zła. Ani gniewu. Nie krzyczały jak odźwierni w pałacu; po 
prostu 
uniemożliwiły mi przejście i nieustannie wskazywały gestem drogę, którą musiałem 
podążyć... z powrotem na ziemię.
Zadumał się nad tym w milczeniu. Byłem zbyt poruszony, by się nie odzywać.
– Czy widziałeś tego potężnego, który mnie zaatakował? – spytałem. – Tego, który 
podszedł do mnie, równy mi wzrostem i wagą, i uśmiechał się, a potem rzucił się 
na mnie?
– Nie. Co się stało?
– Złapałem go za gardło i trząsłem, i pognębiłem, i odrzuciłem.
Mój Pan roześmiał się.
– Biedny głupi duch.
– Mówisz do mnie?
– Wyrażam się sarkastycznie o nim.
– Lecz dlaczego nie odezwał się do mnie? Dlaczego nie spytał, kim jestem? 
Dlaczego, 
powiedz, nie powitał mnie jak istoty równej mu mocą, dlaczego nie miał dla mnie 
nic prócz 
walki?
– Azrielu, większość duchów nie wie, co robi i dlaczego – odparł mój Pan. – Im 
dłużej 
dryfują, tym mniej wiedzą. Nienawiść jest ich zwykłą cechą. Wypróbował na tobie 
swoją siłę. 
Może gdyby zwyciężył, starałby się uczynić cię swym niewolnikiem pomiędzy 
niewidzialnymi, lecz nie zdołał tego dokonać. Najprawdopodobniej nie pojmuje 
niczego poza 
walką, dominacją i poddaniem. Wielu ludzi żyje w ten sam sposób.
– O tak, wiem o tym – powiedziałem.
– Idź tam, do dzbana z wodą. Wypij wszystko. Możesz pić, kiedy tylko zechcesz. 
Woda 
wzmocni twoje ulotne ciało. To dotyczy wszystkich duchów i zjaw. Uwielbiają wodę 
i tęsknią 
za wilgocią, ale o tym już mówiłem. Pospiesz się. Mam dla ciebie zadanie.
Woda smakowała mi wybornie i wypiłem jej tyle, ile nie zdołałby wypić żaden 
normalny 
człowiek. Kiedy odstawiłem dzban, byłem już gotów do działania.
– Chcę, byś przywdział ciało i przeszedł przed ścianę do ogrodu i z powrotem. 
Poczujesz 
opór. Nie zwracaj na niego uwagi. Składasz się z innych cząstek niż mur i możesz 
przejść 
pomiędzy jego cząstkami, nie niszcząc go. Rób to dopóty, dopóki nie nauczysz się 
przechodzić przez przedmioty stałe bez wahania.
Okazało się to bardzo proste. Przeszedłem przez zamknięte drzwi, przeniknąłem 
przez 
ścianę grubości pięciu stóp, przeniknąłem przez kolumny. Przenikałem przez różne 
meble. Za 
każdym razem czułem wirowanie cząstek, które stanowiły barierę lub przedmiot, 
lecz owa 
penetracja nie sprawiała mi bólu i wystarczyła siła woli, by przezwyciężyć 
naturalne 
instynkty, nakazujące mi schylenie się czy cofnięcie.
– Jesteś zmęczony?
– Nie – powiedziałem.
– Dobrze, oto twoje pierwsze prawdziwe zadanie. Idź do domu greckiego kupca 
Lisandra 
na ulicy pisarzy, ukradnij wszystkie manuskrypty z jego biblioteki i przenieś 
je. Będziesz 
musiał odbyć cztery wycieczki, zanim przyniesiesz wszystkie. Zrób to w 
widzialnej postaci i 
nie zwracaj uwagi na tych, którzy cię zobaczą. Pamiętaj, że aby zwoje 
przeniknęły ścianę, 
musisz je umieścić wewnątrz swego ciała, które obejmuje również i szaty. Musisz 
je otulić 
swym duchem. Jeśli jest to zbyt trudne, wejdź i wyjdź drzwiami. Ktokolwiek cię 
uderzy... nie 
zrobi ci krzywdy.
– A czy ja mam ich zaatakować?
– Nie. Nie, chyba że będą mieli moc cię powstrzymać. Ogólnie rzecz biorąc, ich 
sztylety i 
miecze przejdą przez ciebie na wylot i nie zrobią ci krzywdy. Ale jeśli chwycą 
zwoje, które są 
materialne, musisz ich odepchnąć. Zrób to... delikatnie. Albo... jak ci będzie 
wygodniej, 
zależnie od tego, czy ktoś cię obrazi. Zostawiam to twojej decyzji.
Uniósł pióro i zaczął pisać. Potem zdał sobie sprawę, że nie drgnąłem.
– Cóż? – spytał.
– Mam kraść?
– Azrielu, mój moralisto, mój nowo narodzony duchu, wszystko, co znajduje się w 
domu 
Lisandra, zostało skradzione! Zdobył wszystko, kiedy przez Milet przeszli 
Persowie. Większa 
część jego biblioteki należała do mnie. Jest złym człowiekiem. Możesz go zabić, 
jeśli 
zechcesz. Nie jest to dla mnie ważne. Ale idź i przynieś mi wszystkie jego 
księgi. Zrób, co 
mówię, i nigdy nie kwestionuj moich poleceń w takich sprawach.
– Więc nigdy nie zechcesz, bym okradł biednego czy skrzywdził pognębionego lub 
przeraził pokornych i maluczkich?
Wzniósł oczy ku niebu.
– Azrielu, ten etap mamy już za sobą. Twoje słowa przypominają owe pompatyczne 
inskrypcje u stóp asyryjskich królów.
– Nie chciałem marnować twego czasu dłuższymi pytaniami.
– Nie interesuje mnie nic poza dobrym zachowaniem. Staraj się zapamiętać moje 
nauki. 
Kocham nawet te nieznośne duchy, które trzymam tu, by mi służyły, lecz Lisander 
jest zły, 
kradnie i sprzedaje dla zysku, a poza tym nie umie czytać.
Zadanie okazało się dość łatwe. Musiałem jedynie zdzielić mocno służących, bym 
mógł 
za trzema podejściami przenieść całą bibliotekę do mojego Pana. Ale kłopot 
sprawiało mi 
przeniknięcie przez drzwi z wielkimi naręczami zwojów. Nie zdołałem otoczyć ich 
duchem i 
przejść pomiędzy cząstkami. Jednak z czasem stawałem się coraz lepszy. Nawet 
nauczyłem 
się czegoś, o czym Zurvan mi nie powiedział – mogłem rozrzedzać i powiększać 
ciało przy 
przechodzeniu przez mury, dzięki czemu lepiej okrywałem zwoje, by później 
kurczyć się do 
rozmiarów człowieka.
By być wobec niego uczciwym i otwartym, zrobiłem to za ostatnim razem, kiedy 
wszedłem przez ścianę do jego gabinetu z ogromnym naręczem łupów, powiększając 
się, a 
potem kurcząc.
Obrzucił mnie nieruchomym spojrzeniem, a ja zdałem sobie z czegoś sprawę. Przez 
cały 
dzień i całą noc, odkąd się pojawiłem, zadziwiałem go. A on to wyrażał takim 
właśnie 
spojrzeniem. I nie okazywał strachu.
– Nie czuję przed tobą obawy – odezwał się w odpowiedzi na moje myśli – ale masz 
rację, jako mag, naukowiec i mężczyzna nie zwykłem zdradzać zdumienia i 
krzyczeć.
– Co teraz, Panie? – spytałem.
– Wróć do kości i nie przychodź, dopóki mnie nie usłyszysz... póki nie usłyszysz 
mojego 
wezwania. Sam sen czy myśl o tobie nie wystarczą.
– Postaram się, Panie – rzekłem.
– Sprawisz mi zawód, jeśli mnie nie posłuchasz. Jesteś zbyt młody i silny, by 
biegać 
samopas. Zranisz mnie, jeśli spróbujesz wyjść, kiedy o tobie pomyślę.
Znowu poczułem łzy, grożące wylaniem.
– A więc nie zrobię tego, mistrzu.
Wróciłem do kości. Przez chwilę, zanim zamknąłem oczy, ujrzałem samą szkatułkę, 
która 
została przeniesiona do kryjówki w niszy w ścianie, ale wkrótce opadł na mnie 
aksamitny sen 
i myśl: Kocham go i chcę mu służyć. Potem nie było nic.
Następnego ranka obudziłem się, lecz nie drgnąłem. Minęło wiele czasu, gdy 
leżałem w 
ciemnościach, nie czując żadnych cielesnych doznań, czekając, a potem bardzo 
wyraźnie 
usłyszałem jego głos i odpowiedziałem na wezwanie.
Znowu rozpostarł się przede mną żywy świat. Siedziałem w ogrodzie pomiędzy 
kwiatami, on zaś spoczywał na leżance, czytając, potargany i ziewający, jakby 
spędził noc 
pod gwiazdami.
– No, tym razem zaczekałem – odezwałem się.
– A, więc poczułeś, że się obudziłeś, zanim cię wezwałem? – Tak, lecz czekałem, 
byś był 
zadowolony. Powrócił do mnie strzęp wspomnień, a może odzyskałem go w tej chwili 
– dość, 
że chcę ci zadać pytanie.
– Pytaj. Jeśli nie będę mógł odpowiedzieć zgodnie z prawdą, nie zmyślę niczego.
Na to roześmiałem się szczerze i długo nie mogłem przestać! Mimo gnębiącej mnie 
niepamięci wiedziałem, że kapłani i magowie łżą jak najęci. Zurvan skinął głową 
z 
satysfakcją.
– Twoje pytanie?
– Czy mam jakieś przeznaczenie?
– Jaka dziwna wątpliwość. Dlaczego sądzisz, że ktokolwiek ma jakieś 
przeznaczenie? 
Robimy, co robimy, a potem umieramy. Już ci mówiłem. Jest tylko jeden Bóg 
Stwórca, a jego 
imię nie ma większego znaczenia. Naszym przeznaczeniem, przeznaczeniem całej 
ludzkości, 
jest kochać, poznawać i cenić wszystko, co nas otacza. Dlaczego twoje miałoby 
być inne?
– Ach, tylko tyle... Moje przeznaczenie powinno być wyjątkowe czy nie?
– Wiara w pisany nam wyjątkowy los jest jednym z najdzikszych i najbardziej 
szkodliwych przekonań. Odejmuje się niewinne dzieciątka od piersi królowych i 
mówi się, iż 
przeznaczono im wyjątkowy los – by rządziły Atenami, Spartą, Miletem, Egiptem 
czy 
Babilonem. Co za głupota. Ale wiem, co kryje się za twoim pytaniem. I lepiej 
mnie teraz 
posłuchaj. Idź po kanaanejską tabliczkę i nie zniszcz jej. Jeśli ją zniszczysz, 
będę musiał ją na 
powrót poskładać i sprawię, że będziesz płakać.
– Hmmm... Z łatwością doprowadzasz mnie do łez, prawda?
– Chyba tak. Idź po tabliczkę. Spiesz się. Dziś czeka nas podróż. Skoro 
zaniosłeś mnie na 
stepy północy, w góry, pomiędzy którymi miała się znajdować wielka góra bogów, 
możesz 
mnie zabrać także gdzie indziej. Chcę wrócić do Aten. Chcę się przechadzać po 
Atenach. 
Dalej, potężny duchu. Przynieś tabliczkę. Żywo. Ignorancja nikomu nie wychodzi 
na dobre. 
Nie bój się.
12.
Położyłem dłonie na kanaanejskiej tabliczce, choć przepełniała mnie wstrętem i 
nienawiścią. W rzeczy samej aż dygotałem z nienawiści. Byłem jej tak pełen, że 
przez chwilę 
nie mogłem się poruszyć. Głos Zurvana przywołał mnie z powrotem rozkazem, 
którego nie 
mogłem nie usłuchać. Pismo jest bardzo drobne, przypomniał mi, i jeden odprysk 
może 
zaszkodzić całości, a ja muszę znać cały tekst.
– Dlaczego? – spytałem. Skinąłem w stronę poduszek, leżących w pokoju. – Czy 
mogę 
wziąć jedną z nich, by na niej usiąść u jego stóp, nie brudząc szat? – Kiwnął 
głową.
Usiadłem ze skrzyżowanymi nogami. Zurvan leżał na łóżku, uniósłszy jedno kolano, 
co 
wydawało się jego ulubioną pozycją, i trzymał tabliczkę tak, by móc ją odczytać 
w 
słonecznym świetle. To wspomnienie jest dla mnie nadal żywe, może dlatego, że 
ściany były 
białe i pokryte czerwonymi kwiatami, drzewo oliwne stare, powykręcane i 
rozgałęzione, a 
zielona trawa, wyrastająca pomiędzy marmurowymi płytami – miękka. Lubiłem 
przesuwać 
po niej dłonią. Lubiłem kłaść dłoń na marmurze i czuć ciepło słońca.
I oczywiście wspominam go z miłością, ubranego w luźną, długą i obszerną grecką 
tunikę 
ze złotymi nitkami wystającymi na brzegach, dość chudego, zadowolonego i w wieku 
trudnym do określenia, kiedy jego błękitne oczy przebiegały tabliczkę, którą od 
czasu do 
czasu przysuwał blisko twarzy i odsuwał daleko. Sądzę, że pewnie odczytał każde 
maleńkie 
słowo, które na niej wyżłobiono w długich i wąskich kolumnach pisma klinowego. 
Nienawidziłem tej tabliczki.
– Uciekłeś w świat duchów z rąk idiotów – powiedział. – To stare kanaanejskie 
zaklęcie 
wzywające potężnego złego ducha, sługę zła równie silnego, jak złe duchy zesłane 
na ziemię 
przez Boga. Ma ono stworzyć mal’aka dla potrzeb maga, równie potężnego jak 
Mal’ak, 
którego Jahwe zesłał, by zgładził pierworodnych Egipcjan.
Byłem oszołomiony. Nie odpowiedziałem. Znałem wiele tłumaczeń historii ucieczki 
z 
Egiptu i słyszałem o Mal’aku, świetlistym aniele Bożego Gniewu.
– Kanaanejczycy uznali tę informację za niebezpieczną i zapieczętowali ją w tej 
tabliczce, 
jeśli data jest ścisła, przed tysiącem lat. To czarna magia, zła magia, magia 
taka, jaką 
posługiwała się wróżka z Endor, która sprowadziła ducha Samuela, by rozmawiał z 
królem 
Saulem.
– Znam tę historię – powiedziałem cicho.
– Mag może stworzyć własnego mal’aka, potężnego niczym szatan, upadły anioł czy 
zły 
duch, który niegdyś dzielił moc z samym Jahwe.
– Rozumiem.
– Zasady są tu bardzo określone. Kandydat na mal’aka musi być z gruntu zły, 
przeciwny 
Bogu i wszelkim dobrym rzeczom, musi być zrozpaczony i pogardzać okrucieństwem, 
z 
jakim Bóg traktuje człowieka, oraz niesprawiedliwością, jaką zesłał na świat. 
Kandydat na 
mal’aka musi być tak zdeterminowany, zły i gniewny, by mógł walczyć z samym 
Bogiem, 
gdyby nadarzyła mu się taka okazja lub gdyby otrzymał taki rozkaz. Powinien 
przeciwstawić 
się każdemu aniołowi i pokonać go.
– Mówisz o dobrych aniołach?
– Tak, dobrych i złych; miałeś być im równy i być może będziesz. Jesteś 
mal’akiem, 
całkiem niezwykłym duchem. Ale jak powiedziałem, człowiek, który ma nim zostać, 
powinien być zły do głębi serca, musi stracić cierpliwość do Boga i musi pragnąć 
służyć tym 
wywrotowym siłom, które nie zgadzają się postępować zgodnie z boskimi zasadami. 
Tego 
ducha nie stwarza się, by służył diabłu czy demonowi, lecz by nim został.
Straciłem dech.
– Wydajesz się zbyt młody na tak zaciekłą złość... przynajmniej w postaci, którą 
sobie 
wybrałeś i która zdaje się doskonałym odzwierciedleniem twojego wizerunku za 
życia. Czy 
byłeś aż tak zły? Czy aż tak nienawidziłeś Boga?
– Nie, przynajmniej nie wydaje mi się. Jeśli tak było, nie zdawałem sobie z tego 
sprawy.
– Czy twoją decyzją było stać się Sługą Kości?
– Nie. Wiem, że nie.
– Znowu partactwo. Nie byłeś zły, nie zgłosiłeś się dobrowolnie i nie 
przysiągłeś służby 
temu, kto będzie posiadał kości, prawda?
– Z pewnością nie!
Natężyłem pamięć. Teraz wydawało mi się to nad wyraz trudne, przeszłość 
rozbłyskiwała 
jasnym światłem i znowu blakła, lecz udało mi się przedrzeć do komnaty Cyrusa, 
przypomniałem sobie, że Cyrus wysłał mnie do Zurvana i jeszcze coś 
wcześniejszego... 
martwego kapłana na posadzce.
– Zabiłem tego, który mógł być moim Panem – odezwałem się. – Zabiłem go, a wokół 
mnie była tylko śmierć, konałem, kiedy mnie stworzono. Pozostał we mnie jedynie 
słaby 
płomyk. Miałem umrzeć. Być może schody do nieba już zbliżały się do mnie, a może 
miałem 
odejść w światło i stać się jego częścią. Nie wiem, co się stało. Ale cokolwiek 
to było, nie 
chciałem zostać Sługą Kości, próbowałem uciec... pamiętam, jak biegłem i wołałem 
pomocy, 
lecz nie pamiętam, do kogo się zwracałem. Dopiero później przyniosłem moje kości 
do 
komnaty króla.
– Tak też mi powiedział. Cóż, z tego wynika, że powinieneś być znawcą zła i 
okrucieństwa, zanim cię wybrano, a także powinieneś błagać o przywilej wiecznego 
życia na 
równi z boskimi aniołami i z własnej woli powinieneś zgodzić się na poniesienie 
śmierci w 
męczarniach. W chwili gdy ból stanie się dla ciebie zbyt wielki, twój duch miał 
się oddzielić i 
obserwować, jak ciało wygotowuje się aż do kości. Ale dopiero wtedy, gdy ból 
stanie się zbyt 
wielki. Tylko wtedy. Miałeś cierpieć wrzące złoto tak długo, jak tylko mogłeś, 
by wzrosła twa 
nienawiść do Boga za to, że uczynił ludzi tak słabymi, i dopiero wtedy mogłeś 
się uwolnić, 
świadomy ogromu swego tryumfu nad śmiercią oraz nienawiści do Boga, który 
stworzył 
śmierć, a także pełen zapału, by zostać mal’akiem, równie potężnym jak okrutne 
serce Jahwe, 
kiedy odwrócił się od tych, których zgładzili Saul, Dawid czy Joszua.
Miałeś zostać mścicielem Adama i Ewy, którzy zostali tak podle oszukani przez 
twojego 
Boga. Czy coś ci to mówi?
– Wszystko to partactwo, jak sam powiedziałeś. Nie pamiętam, bym był w kotle, 
pamiętam jedynie straszny lęk przed nim. Sądzę, iż uciekłem z ciała, zanim 
nadszedł ból, 
myślę, iż nie mógłbym go znieść. Wszystko to było chaosem, otaczały mnie słabe i 
niepewne 
stworzenia, zniknął wszelki majestat. Zrobiłem coś, być może to, czego 
spodziewali się po 
mnie inni, ale akt ten był napiętnowany, a ja czułem jedynie zagubienie.
– Czy ów napiętnowany postępek miał w sobie majestat?
– Cóż, tak mi się wydaje. Pamiętam poczucie wielkiego poświęcenia, jakiegoś 
celu. 
Przypominam sobie płatki róż i senną, powolną śmierć, której najgorszą 
dolegliwością była 
świadomość, iż jest ona nieodwracalna i może trwać długo, lecz nic jej nie 
zmieni. Nie wiem, 
dlaczego wspomniałem o majestacie. Co powiedział ci o mnie Cyrus?
– Niewiele. Ale z tej tabliczki wynika, że jesteś niezniszczalny. Jeśli kości 
zostaną 
zniszczone, spadniesz na świat, by zemścić się na wszystkim, co żyje, niczym 
zaraza.
Przejęła mnie rozpacz. Przejęła mnie całego, rozpacz niepojęta dla ducha, którym 
byłem 
zaledwie parę godzin przedtem. Kiedy zbliżałem się do owych radosnych twarzy, 
kiedy 
ujrzałem blask światła, nie znałem rozpaczy! Nie wiedziałem o niej więcej niż 
dziecko 
niedopuszczone do talerza słodyczy. Teraz już ją znałem.
– Chcę umrzeć – szepnąłem. – Chcę naprawdę umrzeć, tak jak było mi przeznaczone, 
zanim mi to uczynili, nieświadomi głupcy! Zanim tknęli to przerażające zaklęcie. 
Ach, 
głupcy! Ach, Boże!
– Umrzeć? – spytał Zurvan. – I błąkać się pomiędzy głupimi umarłymi? Stać się 
demonem jęczącym wraz z innymi duchami, stać się wielkim wrogiem wszystkiego, co 
dobre, 
posłańcem śmierci i zagłady?
– Nie, po prostu umrzeć, jakby w ramionach matki, umrzeć i spocząć w matce 
ziemi, 
jakbym stał się światłem, a jeśli istnieje niebo, by się w nim znaleźć, jeśli 
zaś nie, tylko 
umrzeć i żyć w pamięci za wszystkie moje dobre uczynki, za wszystkie zacne 
czyny, akty 
dobroci i miłości, i...
– I co?
– Chciałem powiedzieć, że chcę żyć w pamięci za wszystko, co zrobiłem ku chwale 
Boga, lecz w tej chwili nie dbam o to. Chcę tylko umrzeć. Wolałbym, żeby Bóg dał 
mi 
spokój.
Wstałem. Spojrzałem na niego.
– Czy Cyrus powiedział ci, kim byłem za życia? Jak mnie poznał? – Nie, możesz 
sam 
przeczytać jego listy. Napisał tylko, że twoja moc jest zbyt wielka dla 
jakiegokolwiek maga 
poza mną, a także, że ma u ciebie wielki dług, że twoja śmierć jest jego 
dziełem. – Zurvan 
zamilkł, zamyślony, i szarpnął się za brodę. – Oczywiście król całego świata nie 
może 
wyznać w liście, że duch zdołał go przerazić i że chce go oddalić od siebie tak 
bardzo, jak to 
tylko możliwe, ale treść listu miała takie, powiedzmy, zabarwienie. Rozumiesz. 
„Nie mogę 
rozkazywać temu duchowi. Nie śmiałbym tego uczynić. A jednak zawdzięczam mu 
królestwo”.
– Nie pamiętam, żeby był mi coś winien. Pamiętam, że prosiłem, by mnie 
odesłał... 
pamiętam...
– Tak?
– Że opuścili mnie wszyscy.
– No, ale ci idioci nie stworzyli demona. Stworzyli kogoś podobnego aniołowi.
– Aniołowi mocy – powiedziałem. – Sam użyłeś tych słów. Podobnie jak Cyrus. I 
Marduk... – urwałem. To imię poraziło mnie, lecz za nim nie przyszło nic, by je 
potwierdzić.
– Marduk, bóg Babilonu? – spytał Zurvan.
– Nie drwij z niego, on cierpi – rzekłem, zadziwiając tym sam siebie.
– Chcesz pomsty na tych, którzy cię skrzywdzili?
– Dokonałem jej. Nie pamiętam nikogo, kto nie byłby martwy. To wina owego 
kapłana, a 
on... i tej starej kobiety, co umarła, tej wiedźmy, czarownicy. Nie pamiętam... 
Wiem, że tylko 
Cyrus mógł mi pomóc, i wiem, że miałem prawo wejść do jego łożnicy, że mogłem go 
skłonić, by mnie wysłuchał. Nie, nie pragnę zemsty. Nie. Nie pamiętam aż tyle, 
by jej 
zapragnąć, nic więcej jak tylko to, że nie tęsknię za życiem. Nie tęsknię. Jest 
coś, czego 
pragnę... umrzeć... spocząć, zasnąć, leżeć martwy w wonnej ziemi... albo ujrzeć 
światło, gdy 
się z nim scalę, maleńka iskra bożego ognia, która powróciła, skąd przyszła. 
Śmierci pragnę 
najbardziej... nawet bardziej niż owego światła. Jedynie spokoju śmierci.
– Teraz tego chcesz. Nie pragnąłeś jej, kiedy spacerowałeś czy zwiedzałeś 
królestwo 
duchów, albo gdy przyniosłeś mi zwoje. Albo kiedy po raz pierwszy usiadłeś w tym 
ogrodzie 
i gładziłeś trawę.
– To dlatego, że jesteś dobrym człowiekiem.
– Nie, to dlatego, że to ty nim jesteś. Lub byłeś. A dobroć pali się w tobie 
równie jasnym 
płomieniem jak zawsze. Dusze bez pamięci są niebezpieczne. Ty pamiętasz... lecz 
tylko to, co 
dobre.
– Nie. Powiedziałem ci, jak ich nienawidzę...
– Owszem, lecz oni odeszli, szybko oddalają się od ciebie. Nie przypominasz 
sobie ich 
imion czy twarzy... nie czujesz do nich nienawiści. Ale pamiętasz to, co dobre. 
Wczoraj 
wieczorem powiedziałeś mi, że znalazłeś w kieszeniach złoto. Co z nim zrobiłeś? 
O tym mi 
nie wspomniałeś.
– Dałem je biednym i głodnym, całej rodzinie, by mieli co jeść. – Wyciągnąłem 
dłoń i 
zamknąłem w niej pojedyncze źdźbła trawy, wychylające się spomiędzy marmurowych 
płyt. 
Spojrzałem na delikatne zielone łodyżki. – Masz rację. Rzeczywiście pamiętam 
rzeczy dobre i 
znam je. Wiem o nich, widzę je i czuję...
– A więc nauczę cię wszystkiego, co potrafię – powiedział. – Będziemy 
podróżować. 
Pojedziemy do Aten, a potem do Egiptu. Jeszcze nigdy nie zapuściłem się w głąb 
tego kraju. 
Chcę do niego pojechać. Będziemy poruszać się dzięki magii. A czasami w 
naturalny sposób, 
ponieważ jesteś potężnym strażnikiem i musisz zapamiętać wszystko, czego cię 
nauczę... 
twoją skłonnością i słabością jest ucieczka od bólu w niepamięć, a kiedy umrę, 
będziesz 
odczuwać pewien ból.
Zamilkł. Uznałem, że lekcja na razie się skończyła. Zamknął oczy. Ale mnie 
dręczyło 
jeszcze jedno pytanie.
– Zadaj je, zanim pójdę na spoczynek.
– Owi Kanaanejczycy, którzy stworzyli zaklęcie. Czy byli Hebrajczykami?
– Nie, nie tak jak ty. Ich Jahwe był jednym z wielu bóstw, najpotężniejszym z 
nich, zdaje 
się, że był bogiem wojny. Był to lud starożytny i wierzył także w innych bogów. 
Czy ta 
odpowiedź cię zadowala?
Mój umysł odpłynął.
– Chyba tak – powiedziałem. – Tak, jestem zadowolony. Ale teraz nie przynależę 
już do 
żadnego narodu. Moim przeznaczeniem jest należeć do najlepszego z Panów, bez 
którego 
mogę zapomnieć o wszystkim, mogę odpłynąć... mogę przestać widzieć, słyszeć czy 
czuć... i 
nie umrę, lecz tylko będę czekać na tego, który mnie przywoła.
– Moje życie nie będzie trwało długo – powiedział. – Nauczę cię wszelkich 
sztuczek, 
jakie znam, byś był silny, nauczę cię, jak zwodzić ludzi iluzjami i jak rzucać 
na nich zaklęcia 
słowami i zachowaniem... to wszystko, nic więcej... pamiętaj... słowa, 
zachowanie... to 
abstrakcja... nic konkretnego. Możesz rzucić zaklęcie, czytając listę baryłek z 
ziarnem, jeśli 
zrobisz to we właściwy sposób, wiesz? Ale nauczę cię wszystkiego, ty zaś 
będziesz mnie 
słuchać, a kiedy umrę...
– Tak...
– Zobaczymy, czego nauczy cię wielki świat.
– Nie spodziewaj się po mnie zbyt wiele – powiedziałem. Spojrzałem mu prosto w 
oczy, 
czego do tej pory niemal nie robiłem. – Pytasz mnie, co pamiętam. Pamiętam, że 
zabiłem 
Beduinów i że spodobało mi się to. Nie aż tak jak kwiaty, jak zrywanie kwiatów, 
ale 
zabijanie... czy coś może się z tym równać?
– Masz rację. Będziesz musiał się nauczyć, że miłość jest lepsza... a bycie 
dobrym jest 
jeszcze lepsze. Zabijając, niszczysz cały wszechświat wierzeń, uczuć i pokoleń w 
tej jednej 
osobie, której odbierasz życie. Ale kiedy czynisz dobro, jest to niczym 
wrzucenie kamyka do 
wielkiego oceanu, który faluje przez całą wieczność, a żadna fala, nawet te tak 
odległe, w 
Italii czy Egipcie, żadna z nich nie ma sobie podobnej. Dobroć niesie ze sobą 
więcej mocy niż 
zabijanie. Ale musisz się sam o tym przekonać. Wiedziałeś o tym za życia.
Zastanowił się przez chwilę, a potem podsumował wszystko, czego nauczył mnie 
tego 
dnia.
– Widzisz, jest to kwestia tego, jak oceniasz te rzeczy. Kiedy powalisz 
człowieka, nie 
widzisz wszystkich implikacji swego czynu. Nie wtedy. Czujesz szum krwi, nawet 
jako duch 
w postaci człowieka. Ale kiedy zrobisz coś dobrego, widzisz to często... możesz 
to oglądać 
bez końca... i to właśnie odbiera ci w końcu przyjemność zabijania. Dobro świeci 
zbyt 
mocnym blaskiem, jest zbyt... niezaprzeczalne. Kiedy spacerowałeś, widziałeś je 
w oczach 
ludzi, prawda? Dobro. Nikt nie chciał cię skrzywdzić. Nawet strażnicy w pałacu. 
Pozwolili ci 
przejść. Czy chodziło o twe szaty lub wygląd? A może uśmiechnąłeś się do nich? 
Czy twoja 
twarz promieniała dobrą wolą? Za każdym razem, kiedy do mnie wracasz, jesteś 
szczęśliwy, a 
twój duch, cokolwiek go ukształtowało, ma ogromną moc miłości.
Nie odpowiedziałem.
– Co ci znów chodzi po głowie? – spytał. – Powiedz.
– Chodzi o Beduinów – powiedziałem. – Ależ przyjemnie było ich zabić – rzekłem.
– Jesteś uparty!
Zamknął oczy i zasnął. Siedziałem, przyglądając się mu, i stopniowo również 
zapadłem w 
sen, usnąłem w moim ciele, słuchając kwiatów tuż przy uszach i od czasu do czasu 
spoglądając w gałęzie drzewa oliwnego, by ujrzeć na nim ptaki, a odległy gwar 
miasta zdał 
mi się dźwiękami muzyki. A kiedy spałem, śniłem o ogrodach, świetle i drzewach 
owocowych, a także radosnych duchach o twarzach rozjaśnionych miłością.
I we śnie moim snuły się słowa:
„I oddam ci skarby ciemności i ukryte bogactwa miejsc tajemnych, byś widział, że 
ja, 
Pan, który wołam twoje imię, jestem Bogiem Izraela... Ja stwarzam światło i 
mrok; Ja 
stwarzam pokój i zło... „.
Otworzyłem oczy, ale potem poznałem słowa bardziej pełne słodyczy i znów 
zapadłem w 
półsen o pieśni i topolach chwiejących się na lekkim wietrzyku.
13.
Przez piętnaście lat podróżowałem razem z Zurvanem, posłuszny mu we wszystkim. 
Jak 
wspomniałem, był bogaty i często chciał podróżować jak wszyscy, więc 
wchodziliśmy na 
pokład statku płynącego do Egiptu, a potem do Aten i innych miejsc, które 
odwiedził w 
młodości i gorąco pragnął zobaczyć raz jeszcze.
Chyba nigdy nie zdradził, że jest magiem, choć od czasu do czasu ktoś 
rozpoznawał go 
po bliższym przyjrzeniu się. A kiedy wzywano go, by uleczył chorego, robił 
wszystko, co 
było w jego mocy. W każdym mieście, które odwiedzaliśmy, kupował albo polecał mi 
pożyczyć czy nawet ukraść tabliczki i zwoje dotyczące magii, które następnie 
studiował i 
odczytywał mi na głos, bym nauczył się ich na pamięć, i wszystkie one 
potwierdzały jego 
przekonanie, iż wszelkie zaklęcia są mniej więcej takie same.
To, iż pamiętam te lata z tak kryształową jasnością, jest błogosławieństwem, 
ponieważ 
czas dzielący jego śmierć od teraźniejszości niemal zupełnie ginie dla mnie w 
niepamięci. 
Wiem, że w czasach po śmierci Zurvana budziłem się bez żadnych wspomnień i 
służyłem 
mym Panom z nudów, a czasami przyglądałem się, jak sami sprowadzają na siebie 
zagładę, i 
uważałem to za zabawne, czasami zaś sam odbierałem swoje kości jednemu i 
zanosiłem 
innemu. Ale wszystko to tonie we mgle i zapomnieniu. I nie ma żadnego znaczenia.
Zurvan miał rację. Moją reakcją na ból i cierpienie była niepamięć. I jest to 
cecha 
właściwa wszystkim duchom. Ciało i krew, potrzeby ciała, to wszystko zasila 
pamięć 
człowieka. A kiedy tych nie stanie, słodko jest nie pamiętać zupełnie nic.
Zurvan zdołał sporządzić za swego życia lepszą skrzynkę na moje kości. Wykonał 
ją z 
bardzo trwałego drewna, wykładanego na zewnątrz i wewnątrz złotem, w środku zaś 
umieścił 
komorę na kości, ułożone w skulonej pozycji, niczym uśpione dziecko. Zlecił tę 
pracę 
stolarzom, ponieważ wysiłki mieszkających z nim duchów nie wydawały mu się 
wystarczające.
Na zewnętrznej stronie skrzynki, mającej kształt prostokąta, na tyle długiego, 
by 
pomieścić mój szkielet, wyrzeźbił imię tego, którym byłem, oraz imię, którym 
miałem być 
nazywany, a także ostrzeżenie, iż nie wolno mnie zmuszać do czynienia zła, gdyż 
obróci się 
ono przeciwko temu, który mnie wezwał. Ostrzegł także przed zniszczeniem moich 
kości, 
gdyż wówczas pękną wszystkie wiążące mnie pęta.
Zapisał to wszystko na powierzchni całej szkatułki w formie wierszowanego 
zaklęcia w 
licznych językach.
A także umieścił na niej hebrajski symbol lub literę oznaczającą życie.
Bardzo dobrze, że zdążył to zrobić dość wcześnie, gdyż śmierć go zaskoczyła. 
Zmarł we 
śnie, a ja zostałem przywołany dopiero wówczas, gdy na jego dom napadli 
złodzieje i ludzie z 
wioski, którzy wiedzieli, że nie miał on rodziny, i nie żywili przed nim 
strachu. A ponieważ 
nie postawił demonów na straży swego ciała, ludzie złupili jego dom, znaleźli 
skrzynkę, 
zaczęli rozmawiać o kościach i obudziłem się.
Zgładziłem wszystkich, którzy tam byli, nawet najmniejsze dziecko gmerające w 
ubraniach Zurvana. Zgładziłem ich wszystkich. Tej nocy wieśniacy przybyli, by 
spalić dom 
maga, licząc, iż oczyszczą go ze zła. Byłem zadowolony, ponieważ wiedziałem, iż 
Zurvan, 
jako Grek z urodzenia, choć z wyboru nie posiadający plemienia ni narodu, życzył 
sobie, by 
jego szczątki zostały spalone, a ja ułożyłem je w domu w ten sposób, że spłonęły 
w pierwszej 
kolejności.
Wróciłem do Miletu, a potem ruszyłem w stronę Babilonu, choć nie wiedziałem, 
czemu 
to czynię. Byłem pogrążony w żałobie po Zurvanie. Myślałem tylko o nim. Ból 
gnębił mnie 
dniem i nocą, niewidzialnego, w cielesnej postaci, a nie chciałem wrócić do 
kości z obawy, iż 
nigdy już z nich nie wyjdę. I tak wlokłem za sobą własny szkielet przez piaski 
pustyni.
Wreszcie dotarłem do Babilonu, lecz nagle zrozumiałem, iż brzydzę się nim i 
czuję do 
niego nienawiść, a każdy krok w jego kierunku sprawia mi ból. Nie ujrzałem nic, 
co 
rozjaśniłoby moje wspomnienia, miałem jedynie niejasne przeczucie. Zostałem tam 
bardzo 
krótko i wróciłem do Aten, które były miejscem narodzin Zurvana. Znalazłem 
niewielki 
domek, urządziłem kryjówkę dla moich kości głęboko, bardzo głęboko pod jego 
fundamentami i schowałem się w nich. I zapadła ciemność.
Po długim czasie obudziłem się ze słabym wspomnieniem o Zurvanie i pamiętając 
jeszcze jego nauki, choć istniało już inne stulecie. I możliwe, że jego lekcje 
pozostały ze mną 
na zawsze. Stąd chyba wywodzą się korzenie mego buntu – gdyż pamiętałem jego 
nauki i 
znienawidziłem ich przewrotność.
W każdym razie w Atenach znowu mnie wezwano. Żołnierze Filipa II Macedońskiego 
napadli na Ateny i zwyciężyli Greków, a Filip Barbarzyńca, jak go nazywano, 
łupił całe 
miasto i w ten sposób znaleziono moje kości.
Kiedy przybyłem, znalazłem się w namiocie macedońskiego maga, który zdumiał się, 
gdy 
objawiłem się jego oczom, ja zaś również byłem zaskoczony.
Niemal go nie pamiętam. Przypominam sobie tylko soczystość tego świata, urok 
ponownego znajdowania się w namacalnej postaci, smakowania wody i pragnienia 
zostania 
żyjącą i oddychającą istotą, nawet gdyby miały to być jedynie pozory. Znałem 
także moją 
wielką moc, zataiłem ją przed tym Panem i posłusznie wypełniałem jego 
niezmiernie 
nikczemne i głupie rozkazy. Był pomniejszym magiem.
Z jego rąk przeszedłem do innego czarownika, a potem do jeszcze innego. Moje 
następne 
wspomnienie jest wyraźne tylko dlatego, iż obudził je we mnie Gregory Belkin... 
gdyż byłem 
w Babilonie w chwili śmierci Aleksandra Wielkiego. Jak się tam znalazłem, komu 
służyłem – 
nie pamiętam. Ale pamiętam, jak się ubierałem, jak przywdziewałem ciało jednego 
z 
żołnierzy Aleksandra, bym mógł przedostać się do łoża wielkiego wodza i ujrzeć, 
jak daje 
znak ręką, że umiera.
Pamiętam Aleksandra, jak leżał na łożu, wokół niego płonęła aura równie 
płomienna jak 
aura Cyrusa, króla Persji. I choć umierał, był bardzo piękny i dziwnie czujny. 
Obserwował 
własną śmierć i nie walczył, by pozostać przy życiu. Nie czepiał się go. Tak 
jakby wiedział, 
że to musi być koniec. Nie przypominam sobie, by rozpoznał we mnie ducha, a ja 
przybrałem 
postać namacalną i bardzo szczegółową. Pamiętam, jak wróciłem do mojego 
ówczesnego 
Pana i powiedziałem mu: „Tak, ten, który podbił cały świat, umiera”. Tamten Pan, 
który 
również był starym Grekiem, zapłakał, a ja przypominam sobie, że objąłem go i 
pocieszałem.
Nie przypomniałbym sobie tego tak dokładnie, gdyby Gregory nie wykrzyczał 
imienia 
Aleksandra z taką furią i nie oznajmił, że był on jedynym człowiekiem, który 
naprawdę 
zmienił oblicze świata.
Mógłbym teraz opisać moich innych Panów... ocalić z kotła pamięci skrawki i 
strzępy. 
Ale nie widzę w nich żadnej godności, magii czy wielkości, które by do mnie 
przemówiły, nie 
chcę zadawać sobie tyle trudu. Byłem chłopcem na posyłki, duchem wysyłanym na 
przeszpiegi, złodziejem, czasami nawet mordercą. Pamiętam, że zabijałem. Ale nie 
przypominam sobie skruchy. Nie pamiętam, bym służył komuś, kogo uznałbym za 
niezaprzeczalnie złego. I pamiętam, że zabiłem dwóch moich Panów, ponieważ byli 
źli.
Ale jak powiedziałem, wszystko to tonie we mgle, jest nieostre. Następne moje 
prawdziwe i żywe wspomnienie, które powróciło do mnie zaledwie przed paroma 
tygodniami, 
gdy przebudziłem się na zimnych ulicach Nowego Jorku, bym stał się świadkiem 
zamordowania Estery Belkin, dotyczy mojego ostatniego Pana, Samuela ze 
Strasburga – 
nazwanego na cześć proroka, ma się rozumieć.
Samuel był przywódcą i magiem społeczności żydowskiej w Strasburgu. Pamiętam, że 
kochałem jego i jego pięć pięknych córek, lecz nie pamiętam początków czy środka 
naszej 
znajomości, a tylko ostatnie dni, kiedy nadeszła czarna śmierć, w mieście 
zapanował chaos, a 
możni goje orzekli, że wszyscy Żydzi powinni odejść, ponieważ władze nie będą w 
stanie 
chronić nas przed tłumem.
Ostatnią noc nadal mam przed oczami. Tylko Samuel pozostał w domu. Jego pięć 
córek 
wykradło się ze Strasburga w bezpieczne miejsce, a ja siedziałem razem z nim w 
głównej 
komnacie domu, domu bardzo bogatego, muszę zaznaczyć, po czym on wyjawił mi, iż 
bez 
względu na to, co bym powiedział czy zrobił, nie będzie uciekał przed 
wściekłością tłumu.
Wielu biednych Żydów nie mogło uciec przed tym, co miało nastąpić. A Samuel, ku 
memu wielkiemu zdumieniu, powziął przekonanie, iż ktoś z jego narodu czy rodu 
może go 
potrzebować i dlatego postanowił pozostać. Nie zawsze był tak skłonny do 
poświęceń, a 
jednak teraz postanowił nie uciekać.
Byłem rozgorączkowany, uderzałem pięściami w stół, wypadałem na dwór i wracałem 
z 
wieścią, iż cała okolica została otoczona, że wkrótce wszyscy mieszkańcy 
dzielnicy zginą w 
płomieniach.
Historia świata nie była tajemnicą ani dla mnie, ani dla Samuela; charakter 
człowieka był 
dla nas jasny. Zdobywałem dla mojego Pana obfitość złota; szpiegowałem jego 
partnerów w 
interesach; byłem źródłem jego ogromnego i ciągle powiększającego się majątku. 
Morderstwo – o to jedno nigdy mnie nie prosił, ponieważ nie przyszło mu na myśl 
coś tak 
okrutnego. Był żydowskim handlowcem, bankierem, inteligentnym, kochanym i 
szanowanym 
przez społeczeństwo gojów ze względu na niski procent, na jaki pożyczał, oraz 
rozsądne 
warunki, kiedy przychodziło do spłaty długu. Człowiek dobry? Tak, lecz również 
światowy, 
choć do pewnego stopnia religijny. Teraz siedział w swej komnacie, tłuszcza 
podchodziła 
coraz bliżej z ogniem, miasto wokół nas zmieniło się w piekielną czeluść, a on 
spokojnie 
oświadczył, że nie odejdzie.
– Jeszcze istnieje droga ucieczki, mogę cię wyprowadzić! – powiedziałem.
W rzeczy samej, obaj wiedzieliśmy o tunelu pod jego domem, prowadzącym poza mury 
żydowskiej dzielnicy. Były stare, to prawda, ale znaliśmy je. Mogłem go przez 
nie 
przeprowadzić. Albo górą, dzięki mojej mocy, przenieść go w niewidzialnej 
postaci.
– Panie, co zamierzasz? Pozwolisz, by cię zabili? Rozszarpali cię na sztuki? 
Albo by 
ogień cię otoczył, albo by oni zdarli z ciebie pierścienie i szaty, nim cię 
zabiją? Panie, 
dlaczego chcesz umrzeć?
Dwadzieścia razy kazał mi milczeć i wracać do kości. Nie usłuchałem go. Wreszcie 
powiedziałem:
– Nie pozwolę na to. Zabiorę cię stąd, ciebie i kości!
– Azrielu! – krzyknął. – Wystarczy! Nie ruszaj się!
Starannie odłożył ostatnią z książek, ukochany Talmud, oraz księgi Kabały, z 
których 
czerpał wiele magicznych zaklęć, po czym zamarł w oczekiwaniu, wpatrzony w 
drzwi.
– Panie – odezwałem się. Pamięć moja o tej chwili nadal żyje. – Panie, a co ze 
mną? Co 
się stanie? Czy kości zostaną znalezione bez skrzynki? Gdzie się podzieję, 
Panie?
Z pewnością jeszcze nigdy nie zadałem tak samolubnego pytania. Wiem to, gdyż na 
jego 
twarzy pojawił się wyraz zaskoczenia. Samuel ocknął się z zamyślenia, odwrócił 
wzrok od 
drzwi i spojrzał na mnie.
– Panie, kiedy umrzesz, czy możesz zabrać mojego ducha ze sobą? – spytałem. – 
Czy 
możesz zabrać swego wiernego sługę w światło?
– O, Azrielu – powiedział najbardziej zrozpaczonym głosem. – Skąd ci się wzięły 
takie 
przekonania, ty głupi, głupi duchu. Za kogo się uważasz?
Ton jego głosu rozwścieczył mnie. Rozwścieczył mnie wyraz jego twarzy.
– Panie, zostawiasz mnie pomiędzy popiołami! Pomiędzy grabieżcami! – krzyknąłem. 
– 
Czy nie zechcesz chwycić mnie za rękę, kiedy cię będą zabijać, czy nie weźmiesz 
mnie ze 
sobą? Służyłem ci lat trzydzieści, pomnożyłem twój majątek, pomnożyłem majątek 
twych 
córek. Panie! Zostawiasz mnie tutaj. Skrzynka może spłonąć. Spłonąć mogą moje 
kości. Co 
się ze mną stanie!
Spoglądał na mnie z zaskoczeniem. I ze wstydem. Wtedy właśnie otworzyły się 
drzwi i 
weszli dwaj pięknie ubrani bankierzy, chrześcijanie, których znałem.
– Musimy się spieszyć, Samuelu – powiedzieli. – Podkładają już ogień pod mury. 
Wszędzie zabijają Żydów. Nie możemy ci pomóc w ucieczce.
– Czyż prosiłem was o to? – rzekł Samuel z pogardą. – Dajcie mi dowód, że moje 
córki 
są bezpieczne.
Lękliwie podali mu list. Ujrzałem, iż napisał go jeden z wielu dłużników, 
najbardziej 
zaufany, a mieszkający w Italii – zapewniał go, iż córki jego przybyły na 
miejsce, opisywał 
kolor sukni każdej z nich, a także kolor ich włosów, dołączył też umówione słowa 
każdej 
dziewczyny, tak jak wymagał tego ich ojciec.
Chrześcijanie stali niespokojnie.
– Musimy się spieszyć, Samuelu. Jeśli zdecydowałeś tutaj umrzeć, dotrzymaj 
słowa! 
Gdzie skrzynka?
Słowa te zdumiały mnie. Jednak zrozumiałem wszystko, zbyt szybko to zrozumiałem! 
Zostałem sprzedany w zamian za uratowanie pięciu córek! Mężczyźni ci nie 
widzieli mnie, 
lecz widzieli skrzynkę z mymi kośćmi, stojącą na stole wraz z księgami Kabały. 
Podeszli do 
niej, otworzyli ją, a tam leżały moje kości!
– Panie – odezwałem się do niego tajemnym głosem. – Nie możesz mnie oddać tym 
mężom! To chrześcijanie. Nie są magami. Nie są ludźmi wielkimi.
Samuel nadal nie mógł ochłonąć ze zdumienia i wpatrywał się we mnie.
– Wielkimi? A kiedyż to ci powiedziałem, że jestem wielki czy choćby dobry? Czy 
mnie 
o to pytałeś?
– Klnę się na Pana Zastępów – powiedziałem. – Robiłem to, co było dobre dla 
ciebie, 
twojej rodziny, starszyzny i synagogi. Samuelu! Cóż mi teraz czynisz?
Chrześcijańscy bankierzy zamknęli skrzynkę.
– Do widzenia, Samuelu – powiedzieli, jeden z nich przycisnął skrzynkę do piersi 
i obaj 
spiesznie wyszli. Widziałem już łunę pożaru. Czułem dym. Słyszałem krzyki ludzi.
– Ty nikczemniku! – zawołałem. – Myślisz, że Bóg ci przebaczy, bo ogień cię 
oczyści, i 
sprzedałeś mnie dla pieniędzy, dla złota!
– Dla moich córek, Azrielu. Duchu, dopiero pod koniec zdobyłeś się na potężny 
głos.
– Pod koniec czego? – Ale wiedziałem. Czułem już wołanie innych, tych, którzy 
dostali 
w ręce moje kości. Już teraz znaleźli się za bramami miasta. A we mnie wrzała 
nienawiść i 
pogarda. Ich wołania kusiły mnie!
Ruszyłem na Samuela.
– Nie, duchu! – zakrzyknął. – Bądź mi posłuszny, idź do kości. Bądź posłuszny 
jak 
zawsze. Zostaw mi moje męczeństwo.
Wołanie znowu mnie dosięgnęło. Nie potrafiłem utrzymać własnego kształtu. Byłem 
zbyt 
rozgniewany. Rozpływało się moje ciało. W gniewie straciłem zbyt wiele sił. 
Głosy, które 
mnie wzywały, były silne. Oddalały się coraz bardziej, ale były silne.
Chwyciłem Samuela i wypchnąłem go przez otwarte drzwi. Ulice płonęły.
– Oto twoje męczeństwo, rabbi! – wrzasnąłem. – Przeklinam cię, byś przez całe 
swoje 
bytowanie błąkał się pomiędzy tymi, którzy nie mogą zaznać spokoju, dopóki Bóg 
nie 
wybaczy ci tego, co mi zrobiłeś, póki ci nie wybaczy, żeś mnie zostawił, 
sprzedał, żeś 
pozwolił, bym cię pokochał, i żeś sprzedał mnie niczym złoto!
Ze wszystkich stron podbiegli do niego przerażeni ludzie, ludzie zdjęci 
śmiertelnym 
strachem.
– Samuelu, Samuelu! – wykrzykiwali jego imię.
W jednej chwili moje rozgoryczenie prysło, kiedy ujrzałem, jak ich obejmuje i 
tuli do 
siebie.
– Samuelu! – krzyknąłem. Podbiegłem ku niemu. Siły opuszczały mnie, ale nadal 
byłem 
dla niego widzialny. – Weź moją dłoń. Ujmij dłoń mojego ducha, proszę cię, 
Samuelu, 
zaprowadź mnie ze sobą w śmierć.
Nie odezwał się. Tłum otaczał go, ludzie szlochali i lgnęli do niego, lecz 
usłyszałem jego 
ostatnią myśl, kiedy mnie odtrącił i odwrócił ode mnie oczy.
– Nie, duchu, ponieważ jeśli umrę z dłonią w twoim uścisku, możesz zabrać mnie 
do 
piekła.
Przekląłem go.
– Nie ma dla nas obu dość łaski i dobroci, Panie! Panie! Przywódco! Nauczycielu! 
Rabbi!
Płomienie otoczyły tłum. Wzniosłem się ponad ogień i dym i poczułem, że przenika 
mnie 
zimna noc. I pomknąłem ku sanktuarium mych kości. Uciekłem od dymu, przerażenia, 
niesprawiedliwości i krzyków niewinnych. Przemierzałem ciemne lasy jak wiedźma 
lecąca na 
sabat, frunąłem z rozpostartymi ramionami, a potem ujrzałem dwóch chrześcijan u 
drzwi 
małego kościółka z dala od miasta. Skrzynka leżała na ziemi pomiędzy nimi, a ja 
spocząłem 
w kościach, pragnąc jedynie śmierci i spokoju.
Dowiedziałem się wówczas, że opłakiwali cały Strasburg, Żydów, Samuela, całą 
tragedię. 
A także, że zamierzali sprzedać mnie w Egipcie. Nie byli magami, mnie zaś 
potraktowali jak 
cenny towar.
Nie spałem długo i spokojnie. Wzywano mnie, zabierano w różne miejsca, a ja 
zabijałem 
tych, którzy mnie wzywali, i kilku z nich pamiętam, innych zaś nie. Historia 
świata 
zapisywała się na pustych i niezliczonych tabliczkach mojego umysłu, kolumna za 
kolumną. 
Ale nie myślałem o tym. Spałem.
Pewnego razu przywołał mnie mameluk w pięknych jedwabiach. Działo się to w 
Kairze, 
a ja posiekałem go na kawałki jego własnym mieczem. Wszyscy mędrcy w pałacu 
musieli 
połączyć siły, by sprowadzić mnie z powrotem do kości. Pamiętam te piękne 
turbany oraz 
przerażone krzyki. Cóż to za barwne plemię ci muzułmańscy wojownicy, ci dziwni 
mężczyźni, którzy potrafią całe życie przeżyć bez kobiet, tylko po to, by 
walczyć i zabijać. 
Dlaczego nie zniszczyli mnie wtedy? Ze względu na inskrypcje, które 
przestrzegały ich przed 
bezpańskim duchem szukającym zemsty.
Przypominam sobie Paryż i sprytnego diabolicznego magika w pokoju oświetlonym 
światłem gazowym. Najbardziej zaciekawiły mnie tapety na ścianach. Na wieszaku 
spostrzegłem dziwny czarny płaszcz. Życie niemal mnie skusiło. Światło gazowe i 
maszyny; 
pojazdy turkoczące na bruku. Ale i tak zabiłem owego tajemniczego mężczyznę i 
jeszcze raz 
poszukałem schronienia w kościach.
Tak było zawsze. Spałem. Zdaje się, że przypominam sobie zimę w Polsce. 
Przypominam 
sobie spór pomiędzy dwoma uczonymi mężczyznami. Ale wszystko to ginie we mgle, 
jest 
niewyraźne. Mężczyźni mówili hebrajskim dialektem i wezwali mnie, ale żaden z 
nich nie 
zauważył mojej obecności. Byli to dobrzy, łagodni ludzie. Znajdowaliśmy się w 
zwykłej 
synagodze, a oni spierali się ze sobą. A potem uznali, że należy schować moje 
kości w 
ścianie. Dobrzy ludzie. Spałem dalej.
– Kiedy znów ożyłem, a było to pewnego jasnego zimowego dnia przed paroma 
tygodniami, trzej zabójcy przedzierali się przez tłum na Fifth Avenue, by zabić 
Esterę Belkin, 
która wysiadła z czarnej limuzyny i weszła do sklepu – niewinna, piękna, ani 
przez chwilę nie 
spodziewająca się śmierci, która już zataczała wokół niej kręgi.
Lecz dlaczego się tam znalazłem? Kto mnie wezwał? Wiedziałem tylko, że zabójcy 
chcą 
odebrać jej życie, ci ohydni, prymitywni, źli ludzie, oszołomieni narkotykami, 
głupi i 
podnieceni przyjemnością zabicia dziewczyny oraz jej niewinności. Musiałem ich 
powstrzymać. Musiałem.
Ale było już za późno. Wiesz, o czym piszą gazety.
Kim było to niewinne dziecko? Gdy się jej ukazałem, wymówiła moje imię. Skąd je 
znała? To nie ona mnie wezwała. Widziała mnie jedynie na tym wąskim skrawku 
ziemi 
pomiędzy życiem i śmiercią, na którym widzialne są prawdy, wszędzie indziej 
pozostające w 
ukryciu.
Zostańmy przy tym zabójstwie. Śmierć kogoś takiego jak Estera zasługuje na 
więcej 
słów. A może muszę policzyć moje powroty do świadomości. Może muszę opisać, co 
znaczy 
znowu widzieć i oddychać w tak potężnym mieście, którego wieże sięgają wyżej niż 
tajemnicza góra Meru, pomiędzy tysiącami ludzi, dobrych i złych, i bardzo 
prostymi słowami 
opowiedzieć, jak Estera została skazana na śmierć.
CZĘŚĆ III
JAK ODSUNĄĆ CIEMNOŚĆ I SZABLON
Jak odsunąć ciemność
i szablon, który znosi każdy,
od siebie – pod ścianę, tam gdzie kapelusz
wynika ze szpiku & ziewnięć -
jak utrzymać głowę ponad krzykiem
& pochówkiem, gdzie rodzą się szablony -
jak szeregi myją swe serca
& wyżymają je po to, by znów nasiąkły – 
ludzie
plamiący lustra – ostrzenie kling -
język & rzęsy Słodkiej Sprawy
chwiejny kształt dnia w obszernym cieniu -
jak odsunąć ciemność?
A może jako kula, w lśniącym stroju lub naga 
– przeszyć
każdą jednostkę – każdy zegar – wyostrzoną 
sztuką
lub winem – jak
wejść w igłę, w materiał -
jak przyjąć szablon, który znosi każdy, i nie 
stracić niczego, kiedy go zedrzesz.
Stan Rice, „Piękne jagniątko”, 1975
14.
Pójdź razem ze mną w świadomość – jeśli zechcesz.
Satonowie w jasnym świetle zimowego dnia. Zobacz, jak jaśnieją. Tak ich ujrzałem 
po 
raz pierwszy. Los zażartował z nich, ponieważ szatan był dla nich synonimem zła, 
a ich 
nazwisko brzmiało: Saton. Trzej bracia z Teksasu, wynajęci do zabicia bogatej 
dziewczyny.
I oto idą zatłoczoną aleją, w potokach południowego słońca, popychając się, 
śmiejąc, 
podając sobie nawzajem papierosa, brutalni i rozpaleni wizją morderstwa. Jakże 
lubią 
przyglądać się sobie w lustrach sklepów, a to przecież Nowy Jork, największe 
miasto świata. 
Gdzie udadzą się z pieniędzmi, które dostaną za rozwalenie jej, co w ich 
rodzimym dialekcie 
oznacza morderstwo?
Nie zamierzają wrócić do Teksasu. Kto wie, jakie zadania zleci im jeszcze 
„facet”? Ale 
najpierw muszą dobrze wykonać robotę.
Czułem ich prostą nikczemność, niemal tak wyraźnie jak oni sami – Billy Joel 
Saton na 
przedzie, z rewolwerem w kieszeni i długim ostrym szpikulcem, okrutnym ostrym 
szpikulcem 
z klingą z toczonej stali. Doby Saton zaraz za nim, a Hayden Saton w ogonie, jak 
mówią, 
kiedy się z niego naśmiewają, a wszyscy mają te straszne ostrza, długie 
szpikulce ze stali, 
och, tak im spieszno, by ją zabić, lecz kim ona jest?
Musiał istnieć jakiś powód, dla którego to zobaczyłem, musiała istnieć 
przyczyna, dla 
której znalazłem się w Nowym Jorku, wdychając jego wyziewy, jakbym żył, 
widzialny, 
wiedząc jedynie to, co zawsze wiedzą duchy... że zostałem wezwany do wykonania 
jakiegoś 
zadania, że jeszcze raz moje oczy i umysł otworzyły się na olśniewający i 
tętniący życiem 
świat.
Wiesz, że zawsze byłem buntownikiem, mówiłem ci o tym, jak byłem obojętny, jak 
zawsze chciałem rozsiekać znienawidzonego Pana. Ale co się tu działo?
Przeklęcie tych prymitywnych potworów było bardzo łatwe. Szedłem tuż obok nich! 
Widziałem ich blisko siebie, ubranych w miejskie stroje opryszków, w kurtki z 
nylonu i 
obszarpane bawełniane spodnie, maszynowo robione buty nabijane ćwiekami i 
haczykami na 
sznurówki. Billy Joel nie mógł się doczekać, żeby ją zobaczyć, chciał jak 
najszybciej zbliżyć 
się do niej, i tylko Hayden się ociągał, nie śmiejąc wyznać braciom, że nie 
bardzo mu się 
podoba to całe morderstwo. Gdyby tylko znali tego, który im zapłacił.
Kto im zapłacił?
– Kolega kolegi kolegi – powiedział Doby Saton. – Jakbyś sam nie wiedział.
Nagle poczułem, że moje stopy dotknęły chodnika. Jednak byłem zbyt ulotny, by 
mnie 
ktoś zobaczył, jak powoli idę za nimi, jak zbliżam się do nich tak bardzo, że 
gdyby się 
obejrzeli, zobaczyliby mnie, oczywiście, gdyby ktokolwiek mógł mnie ujrzeć, a 
nie byłem 
tego pewien.
– Kto mnie wezwał? – szepnąłem. Poczułem, że moje usta się poruszają. Na tej 
ulicy 
panował tłok tak wielki, że jeszcze nigdy nie widziałem podobnego, a bogactwo 
wyzierało ze 
wszystkich stron, niczym na rynku w Babilonie w Nowy Rok lub na bazarze w 
Bagdadzie czy 
Istambule.
Przez szklane tafle widziałem pozbawione twarzy białe plastikowe boginie we 
wspaniałych szatach i futrach, lśniące prawdziwymi rubinami, o stopach 
uwięzionych w 
magicznych butach z cienkich metalowych pasków.
I wszystko to bez słowa wyjaśnienia.
Cóż, znasz mnie już dość dobrze, człowieka łasego na rozkosze.
Podaj mi świat w kielichu, a wypiję go.
Ale to zabicie dziewczyny, trzeba było mu zapobiec.
Dogoniłem ich i szedłem pomiędzy nimi, ale oni nadal mnie nie widzieli, choć sam 
czułem już kształt swego ciała, jego ciepło, narastającą gęstość. Tak, byłem 
tam, bez dwóch 
zdań, nie mogłem tego nazwać ohydnym i zniekształconym snem.
Z chodnika pod stopami promieniowało ciepło i słyszałem coś niby odgłos stukania 
zwykłych skórzanych butów, którymi chciałem się do nich upodobnić. Wiedziałem, 
że 
wyziewy pochodzą z pojazdów na ulicy, a kiedy podniosłem wzrok, ujrzałem wieże 
sięgające 
chmur, choć światło lało się ze wszystkich stron, z okien, spod pisanych znaków, 
wszystko 
napędzane elektrycznością.
Cóż to za nowoczesny świat – przepełniony bogaczami – cóż za miasto, gdzie 
garbaty 
karzeł i kaleka, którzy mnie minęli, noszą piękne szaty i złoto, a skrzecząca 
kobieta na rogu, 
od dawna szalona, rozdarła na sobie bluzkę z czystego jedwabiu i obnażyła 
piersi. Ktoś 
zepchnął ją z krawężnika. Zastępy młodzieńców w poważnych ciemnych garniturach, 
każdy z 
krawatem pod kołnierzykiem koszuli, szły szybko i wyraźnie z jakimś zadaniem, 
choć nie 
razem, nawet nie patrząc na siebie.
Satonowie roześmiali się.
– Słowo daję, niezły ten Nowy Jork, słowo daję, patrzcie na nią, widzieliście 
to? No, 
znacie tę sukę, co ją mamy rozwalić, nie jest aż tak walnięta, nie, brachu, 
dobra, to róbcie, co 
wam każę...
– Co każesz, akurat – obruszył się jego brat Hayden. Szedłem tuż obok nich, 
czułem ich 
pot i tanie mydło, którym się nie domyli, i czułem zapach broni, ale nie 
chodziło o to; broń, 
kula, wybuch – starałem się nauczyć tego najszybciej, jak mogłem – oni 
zamierzali zabić ją 
tymi ostrymi szpikulcami, które nieśli ukryte pod odzieniem.
Czemu chcecie jej do zrobić?
Chyba powiedziałem to na głos, bo Billy Joel zatrzymał się, podrywając prawe 
ramię, z 
wykrzywionymi ustami, zmierzył Haydena spojrzeniem i powiedział:
– Zamknij się wreszcie, skurwielu, i chodź, mówię ci, że inaczej się stąd nie 
wydostaniemy, jak tylko tak.
– Jasne, stukniemy ją i uciekniemy, uciekniemy jak dzieci, damy nogę! – rzekł na 
to 
Hayden, szturchając brata w plecy, a jego brat, Billy Joel, powiedział:
– Odwal się, skurwielu, sam zobaczysz. Doby, ten jej wózek, zobaczysz, jaki ma 
wózek.
Wszyscy trzej szli razem, a ja zostałem w tyle, nadal niewidzialny, lecz 
zupełnie 
ukształtowany, a może raczej przekształcony na podobieństwo otaczających mnie 
ludzi.
Chciałem zobaczyć dziewczynę, którą zamierzali zabić tymi strasznymi 
szpikulcami, a 
oni zatrzymali się nagle, opływał ich strumień ludzi, i szturchali jeden 
drugiego, by się 
zatrzymał, oto ona! Nadszedł czas.
Spójrz. Widzisz długą czarną limuzynę przy krawężniku oraz siwowłosego szofera, 
otwierającego drzwi przed dziewczyną?
Estera. Burza czarnych włosów, czarnych jak skrzydło kruka, czarnych tak jak 
moje, z 
oczami większymi od moich, których białka były tak lśniące, że robiły wrażenie 
ulanych z 
masy perłowej, i długa biała szyja, obnażona aż do wznoszących się piersi, 
otulona płaszczem 
malowanym w zwierzęce prążki, które nie miały naśladować zwierzęcej skóry, lecz 
wyglądać 
jak jej naśladownictwo.
Nawet ich nie zauważyła, tych trzech, tak pospolitych i niekryjących się 
bandytów, którzy 
chcieli ją „rozwalić”. Tłum zakołysał się i rozstąpił, robiąc dla niej nierówną 
ścieżkę.
– Co mam zrobić? – szepnąłem. – Powstrzymać ich? Dlaczego miałaby umrzeć, za co?
Nie chciałem być tego świadkiem.
Dziewczyna pchnęła szklane drzwi sklepu i weszła do środka, w tłum tak gęsty, że 
zanim 
Satonowie weszli w ślad za nią, wyprzedziło ich pięć osób, a oni zorientowali 
się, że znaleźli 
się w kłopotliwej sytuacji.
– Jezu, mamy to zrobić tutaj?
Hayden chciał przez to powiedzieć, że jest to pałac pełen dóbr, skarbiec 
pękający w 
szwach od futer i welonów, skór barwionych na wszelkie kolory i pachnideł 
unoszących się 
ze szklanych stołów niczym z ołtarzy.
Nie wyglądali tu aż tak ordynarnie, ci wieśniacy idący śmiałym, zwinnym krokiem, 
nie, 
raczej sprawiali wrażenie włóczęgów z portu, wyczołgujących się z zakamarków 
wraz ze 
szczurami, by kraść to, co zgubili ludzie. Ale jakiż tłum się tu przewalał, 
ramię przy ramieniu, 
policzek odwrócony od policzka, rzęsy spuszczone, by chronić tajemnicze 
spojrzenia. I jakże 
było głośno. Nikt nie widział, co się dzieje – trzej oberwańcy śledzący piękną 
kobietę.
A ona, młoda królowa o włosach ciemnych i lśniących, odziana w malowany płaszcz, 
weszła po schodach na podest, z twarzą niewinną i jasną, i sięgnęła po długi 
czarny szal, 
naszywany paciorkami, cudny i migoczący, i ujęła go w palce, szal pełen ciemnych 
dzierganych kwiatów i iskrzących się haftowanych wzorów, piękny i jakby 
stworzony dla 
niej.
– Dzień dobry, panno Belkin.
A więc królowa miała nazwisko, a kupcy tych czasów byli nie mniej sprytni niż 
inni.
Ale ujrzałem, że Billy Joel zadał cios! W jednej sekundzie uderzył jej smukłe 
plecy, 
Hayden zaatakował z lewej, a Doby, tak samo ogarnięty szałem jak Billy Joel, 
zamachnął się 
szpikulcem z prawej, tak że trzy rany zostały zadane w jednej chwili. Życie w 
niej zgasło i 
mowa umarła, choć nie serce. Jej płuca wypełniła krew.
Cóż za geniusze zbrodni, ci tani zabójcy. Natychmiast odskoczyli od niej, 
jeszcze zanim 
upadła, nie zadali sobie nawet tyle trudu, by biec, wyszli, nim zatoczyła się na 
szklaną 
gablotę. Szal nadał tkwił pomiędzy palcami jej prawej ręki. Kobieta pochyliła 
się nad nią:
– Co się stało?
Musiałem pójść za nimi. Upadała już martwa, chyliła się na gablotę, jakby tylko 
poczuła 
ból, który minie. Śmierć miała nadejść w ciągu paru sekund! A ja znałem 
morderców, 
handlarka zaś nie wiedziała nawet, że dziewczyna umiera.
Wyskoczyłem przez drzwi. Wiem, że wpadałem na śmiertelników, by odsunąć ich 
sobie z 
drogi. Czułem ich. Nie chciałem stracić z oczu Salonów. Uniosłem się w 
powietrze.
Poszybowałem nad głowami tłumu, ukształtowany, lecz przejrzysty, niezauważony 
przez 
nikogo, i szybko ich dogoniłem.
Rozdzielili się. Ale i tak nikt z tych sunących przed siebie setek przechodniów 
nie 
zauważył ich; po co więc mieli się spieszyć? Na twarzy Billy’ego Joela ujrzałem 
uśmiech, 
szeroki uśmiech.
Od miejsca morderstwa dzieliło ich trzysta osób i dziesięć sekund marszu.
– Zabiję was za to! – usłyszałem własny donośny głos. Poczułem w sobie wirowanie 
powietrza, jakbym robił się na tyle solidny, by karmić się wyziewami chodników, 
silników, 
ryczących klaksonów, mrowia ludzkich ciał.
Pójdźcie do mnie, szaty takie, jakie ma mój wróg, jako że stałem się ciałem! 
Wylądowałem przed Billy Joelem. Sięgnąć po szpikulec. Odebrać. Zabić. Ujrzałem, 
że moje 
palce zamykają się na jego przegubie. Właściwie nie zobaczył mnie wyraźnie, 
poczuł tylko, 
że kości mu pękają. Bracia odwrócili się, słysząc krzyk. Pchnąłem Billy’ego 
Joela 
szpikulcem, wyszarpnąłem drewnianą rękojeść z ciała i przeciągnąłem nim głęboko 
przez 
koszulę, tak jak on wbił go w Esterę, tylko ciosy padały znacznie gęściej.
Parsknął krwią, zdumiony.
– Giń, nieczysty psie, zabiłeś tę dziewczynę, więc giń.
Hayden zbliżył się do mnie, wprost na szpikulec, bez żadnych problemów, a ja 
pchnąłem 
go trzy razy, szybko, w tym raz w szyję. Ludzie przechodzili obok, nie 
odwracając głów w 
naszym kierunku. Inni patrzyli na leżącego Billy Joela.
Teraz został mi tylko Doby, ale Doby uciekł, Doby zobaczył, jak bracia padają, i 
rzucił 
się przed siebie tak szybko, jak można biec przez tor przeszkód, jakim jest 
tłum. 
Wyciągnąłem rękę, złapałem go za ramię...
– Czekaj, czekaj! – powiedział. Zatopiłem mu szpikulec w piersi, tak samo trzy 
razy, 
żeby na pewno zabić, po czym pchnąłem go na ścianę. Ludzie schodzili nam z 
drogi, 
odwracali głowy. Osunął się martwy na chodnik, a jakaś kobieta zaklęła, kiedy 
nastąpiła mu 
na lewą nogę.
Teraz pojąłem w pełni geniusz zbrodni w rojnym mieście. Ale nie miałem czasu 
zastanawiać się nad tym. Musiałem wrócić do Estery.
Powietrze drżało od krzyków. Do imperium strojów wbiegli mężczyźni. Przepchnąłem 
się przez tłum, by podejść bliżej. Czułem swoje splątane czarne włosy. Czułem 
swoją brodę. 
Ale oczy wszystkich skierowane były na nią.
Wynieśli ją, złożoną na białych płóciennych noszach. Ujrzałem, iż jej głowa 
odwraca się 
w moją stronę, ujrzałem wielkie lśniące oczy z perłowymi białkami, krew sączącą 
się z ust jak 
na starych fontannach. Słabym strumyczkiem.
Mężczyźni krzyczeli na ludzi, by się cofnęli. Jakiś starzec zawodził 
wniebogłosy, a na jej 
widok zaczął się chwiać. Był to jej szofer, może i strażnik, siwowłosy 
mężczyzna. Miał zrytą 
zmarszczkami twarz, wąskie przygarbione plecy. Kiwał się i krzyczał, wykrzykiwał 
coś w 
hebrajskim dialekcie. Kochał ją. Delikatnie przepchnąłem się w jej kierunku.
Jakiś biały samochód nadjechał w pełnym pędzie, oznakowany czerwonymi krzyżami i 
z 
migającym światłem na dachu. Syreny wyły w niewysłowiony sposób. Równie dobrze 
mógłbym przebijać sobie uszy gwoździami, lecz nie miałem czasu martwić się o 
własny ból. 
Estera nadal żyła, oddychała. Musiałem jej powiedzieć.
Zapakowali ją do samochodu, unieśli wysoko, niczym ofiarę ponad tłumem... 
Wnieśli ją 
do wnętrza, a jej oczy ciągle czegoś szukały, ciągle szukały kogoś.
Zebrałem wszystkie siły i odsunąłem ludzi z drogi. Moje dłonie – prawdziwe, 
znane, 
moje – uderzyły w podłużne oszklone boczne tafle białego samochodu. Spojrzałem 
przez 
szybę. Dotknąłem jej nosem. Ujrzałem ją! Te wielkie, senne oczy pełne 
rozmarzonej śmierci. 
Ujrzałem ją.
A ona powiedziała na głos, słyszałem to, szept unoszący się niczym smużka dymu:
– Sługa... Azriel, Sługa Kości!
Drzwi się otworzyły. Służący jej mężczyźni pochylili się nisko.
– Co, kochanie? Co powiedziałaś?
– Nie zmuszaj jej.
Patrzyła na mnie przez szkło i przemówiła jeszcze raz. Widziałem ruch jej warg. 
Słyszałem jej głos. Słyszałem jej myśli.
– Azriel – szepnęła. – Sługa Kości.
– Oni nie żyją, najdroższa! – krzyknąłem. Nikt z ludzi wokół mnie, cisnących się 
tak 
gwałtownie jak ja, nie zważał na to, co mówię.
Ona i ja spojrzeliśmy na siebie. Potem jej dusza i duch zapłonęły przez chwilę 
jasnym 
blaskiem, widzialne i połączone, pełny kształt jej ciała ponad nią, włosy niczym 
skrzydła, 
twarz bez wyrazu lub na wieki odwrócona od ziemi, któż może wiedzieć, a potem 
odeszła, 
uniosła się w oślepiające światło. Uchyliłem się przed nim, lecz po chwili znowu 
chciałem je 
zobaczyć. Ale już znikło.
Ciało leżało niczym pusty worek.
Drzwi zamknięto z hukiem.
Syrena znowu zraniła moje uszy.
Samochód z rykiem włączył się w strumień innych pojazdów, wymuszając dla siebie 
drogę, ludzie wokół mnie poruszali się, wzdychali i jęczeli. Ja stałem 
nieruchomo niczym 
posąg. Jej dusza odeszła.
Uniosłem wzrok. Jakieś kolana naparły na moją nogę. Czyjaś stopa mocno nadepnęła 
moją. Nosiłem takie same brudne sznurowane buty jak mój wróg. Niemal zostałem 
zepchnięty z niskiego krawężnika.
Samochód zniknął już z oczu, a Satonowie leżeli martwi nie dalej niż dziesięć 
stóp od 
nas, choć nikt w całym zamieszaniu nie zwrócił na to uwagi, tak wielki tłum się 
zebrał, a ja 
pomyślałem – nagle, bez przyczyny – o tym, co powiedziano o Babilonie w czasach, 
kiedy 
Cyrus go podbił, o tej zabawnej uwadze, jaką uczynił grecki historyk Ksenofont, 
a może to 
był Herodot: że Babilon był tak wielki i tak gęsto zaludniony, że minęły całe 
dwa dni, zanim 
mieszkańcy jego centrum dowiedzieli się, że zostali podbici.
No, ja nie!
Jakiś mężczyzna odezwał się:
– Widział pan, kto to był? – Mówił po angielsku, czy nowojorsku, a ja odwróciłem 
się do 
niego, jakbym był żyjącym człowiekiem i chciałbym odpowiedzieć, lecz w moich 
oczach 
lśniły łzy. Chciałem wyrzec: „To oni ją zabili”. Żadne słowo nie padło z moich 
ust, ale 
miałem usta, a mężczyzna pokiwał głową, ujrzawszy łzy. Boże, pomóż mi. Ten 
człowiek 
chciał mi ulżyć w cierpieniu. Ktoś inny przemówił:
– To była córka Gregory’ego Belkina, właśnie ona – rzekł jakiś mężczyzna. – To 
była 
Estera Belkin.
Córka Belkina...
... Świątynia Umysłu.
Świątynia Bożego Umysłu. Belkin.
Co znaczyły dla mnie te słowa?
Panie! Gdzie jesteś? Wyjaw swe imię lub ukaż mi się! Kto mnie wezwał? Dlaczego 
miałem być tego świadkiem!
– Córeczka Gregory’ego Belkina, Umysłowcy...
Którędy?
Zacząłem blednąc. Czułem, że dzieje się to szybko i przerażająco jak zawsze, 
gdyż mój 
Pan z pewnością rozkazał wszystkim sztucznym i zebranym cząstkom, tak jak 
zostało 
napisane: Teraz powróćcie na swoje miejsce. Na jedną chwilę objąłem tę burzę 
materii, 
rozkazałem jej okryć mnie, ale mój krzyk brzmiał jak łkanie. Spojrzałem na 
dłonie, stopy, te 
wstrętne buty z materiału, wiązań i skóry, bardziej podobne do domowych pantofli 
niż butów 
do chodzenia po trotuarze.
– Azrielu, pozostań żywy! – wyrwał się głos z moich ust.
– Spokojnie, synu – odezwał się mężczyzna. I spojrzał tak, jakby mnie żałował. 
Uniósł 
ramię, żeby mnie objąć. Podniosłem rękę. Ujrzałem łzy.
Ale wiatr już się zerwał, ten wiatr, który przychodzi po wszystkie duchy. 
Traciłem punkt 
zaczepienia.
Mężczyzna szukał mnie wzrokiem i nie mógł znaleźć, i nie wiedział, dlaczego tak 
się 
dzieje. Pomyślał, że to wszystko przez zdenerwowanie.
A potem on i wszyscy obok niego – i to wielkie miasto – również znikli.
Stałem się niczym, stałem się nicością.
Starałem się ujrzeć tłum u swoich stóp, ale nie potrafiłem odnaleźć miejsc, w 
których 
Satonowie leżeli martwi w kałużach własnej krwi lub z których odnoszono ich z 
taką samą 
troską jak królową o ciemnych włosach, boginię, która umarła, patrząc na mnie. 
Powiedziała 
to, słyszałem wyraźnie, że powiedziała: „Azriel, Sługa Kości”. Słyszałem ją tak, 
jak słyszą 
duchy, choć mężczyźni w samochodzie mogli nie wychwycić tego szeptu, tak cichego 
i 
tragicznego.
Porwał mnie wiatr. Wiatr wypełnił mnie łkaniem dusz, pędzącymi twarzami, rękami 
starającymi się mnie pochwycić, a ja jak zwykle odwróciłem się do nich plecami i 
odszedłem. 
Przez ułamek chwili widziałem jeszcze niewyraźny zarys dłoni; czułem kształt 
ramion i nóg; 
czułem łzy na policzkach. Tak, poczułem to. A potem zniknąłem.
Do kości, Azrielu. Byłem bezpieczny.
Więc teraz już mnie rozumiesz! Bezpański, obudzony, bym stał się świadkiem, bym 
pomścił jej śmierć. Dlaczego? Mrok opadł na mnie jak kojący balsam. Bezpieczny, 
tak, ale ja 
nie chciałem być bezpieczny. Chciałem odnaleźć człowieka, który wysłał tych 
Satonów, by ją 
zabili.
15.
Mijał czas.
Czułem jego wpływ intensywniej niż zazwyczaj. Wiedziałem, że nasłuchuję. Byłem.
Wiedziałem mniej więcej, czym stał się obecny świat. Miej jeszcze cierpliwość. 
Wiedziałem to, co wiedzą wszyscy ludzie – ci, których widziałem i dotykałem na 
ulicach 
Nowego Jorku.
Szczegóły stworzyły wrażenie moralności. Uczucie stopniowo towarzyszyło 
kształtowaniu się wiedzy. Duchy nie muszą niczego interpretować. Duchy nie muszą 
się 
dziwić czy przerażać.
Ale umysł ducha, oddzielony od ciała, może bez wyboru i chyba bez końca chłonąć 
wszystko, co kryją sąsiednie ludzkie umysły.
Jeszcze raz obudzony w mroku, pojąłem wszystko w ogóle i szczególe – że zbliżamy 
się 
do końca dwudziestego wieku ery, którą ludzie zwą czasami nowożytnymi, że paliwo 
i 
elektryczność są niezbędne do wytwarzania żywności i napojów, do spania, 
porozumiewania 
się, podróżowania, budowania i walki, że niezwykle skomplikowane mikromaszyny 
potrafią 
przechowywać mnóstwo informacji i że ruchome obrazy, na których pojawiają się i 
przemawiają ludzie, mogą być przenoszone na falach lub innych drobnych i 
delikatnych 
włóknach, cenniejszych niż szlachetne szkło.
Fale. Powietrze było ich pełne. Chór głosów przemawiających zarówno prywatnie, 
jak i 
publicznie – przez telefony, odbiorniki radiowe, telewizory. Świat był ściśle 
otoczony 
głosami, tak samo jak powietrze.
A Ziemia w rzeczy samej była kulista. Ani jedna jej piędź nie pozostała 
zapomniana, bez 
właściciela czy nazwy. Żadna jej część nie pozostawała poza zasięgiem 
komunikacji, 
ponieważ tajemnicze fale telefonów, radioodbiorników i telewizorów mogą odbijać 
się od 
satelitów w przestrzeni kosmicznej i wracać znów na Ziemię, do jakiegokolwiek 
miejsca. 
Czasami obrazy i głosy telewizyjne przedstawiały ludzi i wydarzenia dziejące się 
w tej chwili; 
jest to przekaz na żywo.
Chemia sięgnęła niespotykanych szczytów, poprzez ekstrakcję, oczyszczenie, 
analizę i 
nowe połączenia produkuje się wszelkiego rodzaju substancje, materiały, leki. 
Sam proces 
łączenia uległ takiej transformacji, że spowodował zmiany fizyczne, chemiczne, 
reakcje 
łańcuchowe, reakcje chemiczne i fuzje, by wymienić tylko kilka z nich. Materiały 
rozkładano 
i tworzono z nich inne materiały, a proces ten przebiegał bez ograniczeń.
Nauka prześcignęła wszelkie rojenia alchemików.
Diamenty umieszczano w wiertłach, a jednak ludzie nadal nosili je jako klejnoty 
i płacili 
za nie miliony dolarów, co było najwyraźniej preferowaną walutą, amerykańskie 
dolary, choć 
na świecie było mnóstwo innych walut i języków. Ludzie z Hongkongu rozmawiali z 
mieszkańcami Nowego Jorku dzięki przyciśnięciu kilku guzików. Katalog materiałów 
syntetycznych i produkowanych z nich przedmiotów przerastał możliwość rozumienia 
przeciętnego człowieka, tak że niemal nikt nie potrafił określić składników 
nylonowej 
koszuli, którą miał na sobie, ani plastikowego kalkulatora noszonego w kieszeni.
Oczywiście pewne wnioski były nieuniknione, nawet dla mnie. Samochód czy 
samolot, 
napędzany paliwem ze skamieniałości, mógł w każdej chwili eksplodować, zamiast 
ruszyć. Z 
jednego kraju do drugiego można było wysłać bomby bez pilotów, by zniszczyć 
nawet 
największe miasto z najwyższymi budynkami. Niemal nigdzie na świecie nie 
istniało morze, 
którego wody nie miałyby posmaku benzyny.
Nowy Jork leży bardzo na północ od równika, to oczywiste, i można powiedzieć, iż 
jest 
on stolicą zachodniego świata swych czasów.
Świat Zachodu. To tutaj się znalazłem. I czymże jest ów świat Zachodu? 
Najwyraźniej to 
on dziedziczy kulturę helleńską Aleksandra Wielkiego, jej pojęcie o 
sprawiedliwości i 
czystości, nieskończenie złożone i skomplikowane, lecz nigdy tak naprawdę nie 
wyparte 
przez chrześcijaństwo w jego najróżniejszych postaciach – od prymitywnego i 
wrzaskliwego 
wysławiania Jezusa po liczne sekty teologiczne, nadal spierające się o istotę 
Trójcy Świętej, 
to znaczy rozważające, czy Bóg naprawdę może występować w trzech postaciach. 
Trudno 
było znaleźć taki zakątek zachodniego świata, który nie byłby wzbogacany i 
doskonalony 
przez niezwykle twórczy i nieustępliwie uduchowiony judaizm. Żydowscy naukowcy, 
filozofowie, lekarze, kupcy i muzycy znajdowali się pomiędzy największymi swoich 
czasów.
Dążenie do doskonałości było zrozumiałe samo przez się, tak jak w Babilonie. 
Nawet dla 
tych pogrążonych w rozpaczy.
Prawa naturalne i te, które stworzył rozsądek, stały się wartościami 
powszechnymi, choć 
prawa objawione i odziedziczone uważano za podejrzane i często poddawano je 
dyskusji, a 
wszystkie ludzkie stworzenia były obecnie „stworzone jako równe sobie”. To 
znaczy, że 
życie rolnika było równie cenne, jak życie królowej Anglii lub jej premiera.
Z technicznego i prawnego punktu widzenia nie istniało niewolnictwo.
Bardzo niewiele osób znało sens życia, równie niewiele jak za czasów, kiedy sam 
cieszyłem się życiem.
Niegdyś, jako śmiertelny chłopiec, odczytałem w scriptorium sumeryjski lament: 
„Kto 
kiedykolwiek poznał zamiary niebios?”. Mężczyźni i kobiety na ulicach Nowego 
Jorku 
mogliby powiedzieć to samo.
Ten zachodni świat, ta spuścizna hellenizmu, zmieszana z ciągle 
rozprzestrzeniającym się 
judaizmem i chrześcijaństwem, najbujniej rozkwitał w północnych rejonach 
planety, zarówno 
w Europie, jak i w Ameryce, w pewien sposób poskramiając okrucieństwo i 
nieustępliwość 
owych wyższych, bardziej szorstkich i często bardziej prawych mieszkańców lasów 
i stepów, 
którzy nie nauczyli się być ludźmi w Edenie, lecz w krajach, gdzie po lecie 
zawsze następuje 
dręczące zimno i śnieg.
Cały świat Zachodu, w tym jego najbardziej tropikalne placówki, żył teraz tak, 
jakby 
zima miała nastąpić lada chwila.
Od miast w pobliżu bieguna północnego aż po dżungle Peru ludzie żyli w miejscach 
zaprojektowanych i obsługiwanych przez maszyny, mikrochipy i mikrobiologię, 
otoczeni 
zapasami energii, paliwa, kruszców i żywności.
Nikt nie chciał żyć w niedostatku, również w niedostatku informacji.
Magazyny. Archiwa. Banki informacji. Twarde dyski, dyskietki, zapasowe taśmy, 
taśmy-
matki – wszystko, cokolwiek miało wartość, było powielane i przechowywane.
Taka sama teoria stworzyła babilońskie archiwa tabliczek, które niegdyś 
studiowałem. 
Nietrudno to pojąć.
Ale mimo tych oszałamiających wynalazków, spomiędzy których Estera Belkin w 
jakiś 
sposób przyciągała mnie ku sobie na podobieństwo magnesu, istniał jeszcze Stary 
Świat.
Pójdź za strumieniem w stronę mokradeł, w góry, na pustynię.
Nazywali to Wschodem albo Trzecim Światem, albo krajami rozwijającymi się, albo 
rejonami prymitywnymi – i termin ten obejmował kontynenty, na których Beduini w 
ponadczasowych białych szatach przemierzali na wielbłądach pustynię, jak zawsze 
szczęśliwi, że mogą żyć w swoich spalonych słońcem samotniach. Ale teraz wieźli 
ze sobą 
telewizory na baterie i puszki rozniecającego ogień specyfiku zwanego sterno, by 
rozbiwszy 
namioty, mogli słuchać nadawanego w telewizji czytania Koranu i podgrzewać 
żywność bez 
drewna czy węgla.
Na polach ryżowych, na polach Indii, w mokradłach Iraku, w wioskach na całym 
świecie, 
mężczyźni i kobiety schylali się przy zbiorach i żniwach, jak to było od 
początku czasów.
Wielkie nowoczesne miasta wznoszono pomiędzy milionami mieszkańców Azji, lecz 
ogromna liczba plemion, wieśniaków, tkaczy, sprzedawców, matek, kapłanów, 
żebraków i 
dzieci pozostawała poza zasięgiem zachodnich wynalazków, bogactw, medycyny i 
higieny.
Higiena była najważniejsza.
Higiena oznaczała chemiczne oczyszczanie odpadów ludzkich i przemysłowych, 
oczyszczanie wody pitnej oraz służącej do kąpieli, eliminowanie brudu we 
wszelkiej postaci, 
a także utrzymywanie porządku w otoczeniu, w którym ludzie rodzą się, rodzą swe 
dzieci, 
dorastają i umierają, ze zwróceniem uwagi na jak najmniejsze skażenie 
środowiska.
Na Zachodzie higiena nie podlegała dyskusji; na Wschodzie patrzono na nią 
podejrzliwie, 
a może ludność była zbyt liczna, by nauczyć się pewnych koniecznych nawyków.
W dżunglach szalały choroby; podobnie na mokradłach i w biednych dzielnicach 
wielkich miast oraz w dzikich ostępach, w których wieśniacy, robotnicy, 
fellahowie nadal żyli 
tak jak przed wiekami.
Głód. Taka obfitość, a jednak istnieje głód. Na każdej ulicy Nowego Jorku leży 
wyrzucone jedzenie, a telewizyjne programy ukazują głodujących w Azji. To 
kwestia 
podziału.
Wszędzie dramatyczne kontrasty, które zarówno zbijają z tropu, jak i zachwycają 
oko. 
Święci mężowie w Indiach przechadzają się nago obok ryczących automobili na 
tętniących 
życiem ulicach Kalkuty. Ludzie na Haiti leżą na ziemi i umierają z głodu, a nad 
ich głowami 
latają aeroplany.
Nil płynie przez metropolię Kair, w której budynki ze stali i szkła sięgają 
równie wysoko 
jak na Manhattanie, a jednak na ulicach pełno jest mężczyzn i kobiet w luźnych, 
przewiewnych bawełnianych szatach, białych i czarnych, równie czystych jak 
ubrania 
noszone przez lud Izraela, kiedy faraon wypuścił go z Egiptu.
Piramidy w Gizie pozostały takie jak zawsze, tylko otaczające je powietrze 
zgęstniało od 
wyziewów pojazdów, a nowoczesne miasto podpełzło niemal do ich stóp.
Na rzut kamieniem od klimatyzowanych biur rozciąga się dżungla, której 
mieszkańcy nie 
wiedzą nic o Jehowie, Allahu, Jezusie czy Sziwie, tak jak nieznane jest im 
żelazo, miedź, 
złoto i brąz. Polują drewnianymi włóczniami i trucizną gadów, czasem tylko 
stając w 
zadziwieniu na widok wielkich mechanicznych buldożerów, kładących pokotem lasy, 
które są 
ich światem.
Stado kóz w górach Judei nadal wygląda dokładnie tak samo jak stado kóz z czasów 
Cyrusa, króla Persji. Pasterze pędzący owce pod Betlejem wyglądają dokładnie tak 
samo jak 
za czasów proroka Jeremiasza.
Mimo iż Wschód i Zachód komunikują się nieustannie, są sobie przeciwne. Pustynni 
szejkowie, bogaci dzięki ropie odkrytej pod piaskami, nadal noszą przybrania 
głowy i szaty, 
choć jeżdżą automobilami. Ogromna liczba kobiet nadal żyje niemal wyłącznie w 
domu i 
wychodzi na ulicę z zasłoniętą twarzą.
W Nowym Jorku, stolicy Zachodu i miasta ulubionego przez mądrych i potężnych, 
zwykły człowiek jednocześnie pokłada ogromne zaufanie w „nauce”, będąc w jej 
kwestii 
zupełnym ignorantem.
Któż na całym świecie wie, czym naprawdę jest kod binarny, półprzewodnik, 
triody, 
elektrolity czy promienie laserowe?
W wyższych sferach elity technologicznej, mającej potęgę równą władzy kapłanów, 
z 
całkowitym przekonaniem mówi się o niewidzialnym: jonach, neutrinach, 
promieniach 
gamma, promieniach ultrafioletowych i czarnych dziurach w kosmosie.
Mojemu przebudzeniu przyświecały ikony, tak samo jasne jak oczy umierającej 
Estery.
– Sługo Kości, słuchaj – mogłaby równie dobrze powiedzieć. – Sługo Kości, 
przybądź, 
patrz.
Przed moimi oczami otworzył się cały świat materialny, który miałem podziwiać, 
poznawać, bez pośpiechu czy niepokoju, pogrążony w żałobie po Esterze i 
rozgniewany, o, 
jakże rozgniewany na jej zabójców.
Niewidzialny i milczący, widziałem, jak jakiś mężczyzna parkuje samochód na rogu 
Pięćdziesiątej Szóstej i Piątej, jak rozmawia przez maleńki telefon po niemiecku 
ze swoim 
pracownikiem w Wiedniu.
Kobieta w budynku w Atlancie, amerykańskim mieście, przez dwadzieścia cztery 
godziny dziennie mówiła przed kamerą o pogodzie na całej kuli ziemskiej.
Po Esterze Belkin, mojej utraconej, płakało tysiące ludzi, którzy jej nawet nie 
znali, gdyż 
jej historia rozeszła się po wszystkich krajach, które odbierały kablową sieć 
informacyjną, 
znaną powszechnie jako CNN. Członkowie międzynarodowej Świątyni Bożego Umysłu, 
do 
której Estera nigdy nie należała, przywdziali żałobę po niej.
Jej ojczym, Gregory Belkin, tryskający energią mężczyzna słusznego wzrostu, 
założyciel 
Świątyni, płakał przed kamerami i mówił o sektach, terrorystach i spisku.
– Dlaczego chcą nam zadać ból?! – powiedział. Oczy miał czyste i lśniąco czarne, 
włosy 
krótko obcięte, lecz gęste tak, jak gęste były jej włosy, a skórę niemal tego 
koloru, jaki ma 
miód w słonecznym świetle.
Matka zamordowanej Estery unikała publicznego pokazywania się. Odziane w biel 
pielęgniarki przeprowadziły panią Belkin obok krzyczących reporterów. Z długimi, 
dziewczęco rozpuszczonymi włosami i chudymi drżącymi rękami wyglądała na starszą 
siostrę 
swojej córki.
Policjanci i urzędnicy potępili przemoc panującą w naszych czasach.
A czasy były pełne przemocy. W rzeczy samej przemoc teraz istniała, jak 
wszystkie inne 
usługi, we wszelkich rodzajach i formach.
Kradzieże, gwałty i napady zdarzały się codziennie pod płaszczykiem cywilizacji 
i 
pokoju. Małe, zorganizowane wojny rozwijały się nieustannie. Ludzie walczyli na 
śmierć i 
życie w Somalii, Afganistanie, na Ukrainie. Dusze nowo umarłych snuły się nad 
ziemią 
niczym dym.
Rynek broni był czarny, biały, chaotyczny i nie miał końca. Małe walczące kraje 
konkurowały z większymi i bardziej potężnymi narodami w legalnych i nielegalnych 
zakupach broni i materiałów wybuchowych. Potężne kraje protestowały przeciwko 
wzrostowi 
produkcji pocisków, granatów, kul i kanistrów z trującymi gazami, choć same 
wytwarzały 
bomby nuklearne, zdolne zniszczyć całą Ziemię.
Bardzo ważne były leki. Wszyscy o nich mówili.
Leki przywracały zdrowie. Leki odbierały życie. Leki pomagały. Leki krzywdziły.
Leków było tak wiele i miały tak różnorodne przeznaczenie.
Tylko w jednym nowojorskim szpitalu liczba leków, które codziennie ratowały 
ludzkie 
życie poprzez zastrzyki, kroplówki lub podawanie doustne, przekraczała niemal 
ludzkie 
pojęcie. A jednak system komputerowy orientował się w tym bezbłędnie.
Na całym świecie giganci zbrodni walczyli o handel nielegalnymi lekami – 
produkowanie, rozprowadzanie i sprzedawanie kokainy i heroiny – substancjami 
chemicznymi, służącymi tylko wywoływaniu uzależniającej euforii czy spokoju.
Sekty. Sekty były przedmiotem powszechnej obsesji i lęku. Sekty wydawały się 
nieoficjalnymi religijnymi organizacjami, to jest organizacjami, których 
członkowie 
przysięgali posłuszeństwo przywódcy, człowiekowi, którego postawa moralna i cele 
były 
niepewne. Sekty powstawały z niczego i skupiały się wokół jednej osoby – jak 
Gregory 
Belkin. A czasem mogły się wyłonić z większej zorganizowanej grupy religijnej i 
utworzyć 
fanatyczną enklawę.
Sekty niosły pokój i wojnę.
Śmierć Estery Belkin wywołała burzliwą dyskusję na temat sekt.
Jej twarz bez końca pojawiała się na ekranach telewizorów.
Ona, nienależąca do żadnej organizacji, była przypisywana do wszystkich – 
przeciwko 
rządowi, przeciwko Bogu, przeciwko bogaczom.
Czy członkowie sekty jej ojca rzeczywiście byli winni jej śmierci?
Niegdyś słyszano, jak prywatnie zauważyła, iż Świątynia Bożego Umysłu ma zbyt 
wiele 
pieniędzy, za dużo władzy, za wiele filii na całym świecie. A może to wrogowie 
Gregory’ego 
Belkina i jego Świątyni chcieli poprzez śmierć córki zadać cios ojcu, wysłać 
skierowane do 
niego i jego potężnych popleczników ostrzeżenie, iż organizacja stała się zbyt 
duża i 
niebezpieczna, ale dla kogo?
Sekty mogły być liberalne, radykalne, reakcyjne, staromodne.
Sekty mogły dopuszczać się strasznych czynów.
Dryfowałem, obserwowałem, słuchałem; wiedziałem, co wiedzą wszyscy.
Był to świat imperiów, narodów, krajów i gangów; a najmniejszy z nich mógł 
zagarnąć 
dla siebie ekrany telewizorów na całym świecie dzięki jednej dobrze obmyślanej 
eksplozji. 
Dzienniki przez cały dzień mówiły o przywódcy pięćdziesięciu ludzi, tak jak 
innym razem 
mówiłyby o przywódcy milionów.
Wrogowie byli poddawani takiemu samemu demokratycznemu i dokładnemu badaniu jak 
ich ofiary.
Twarze Salonów – Billy’ego Joela, Doby’ego i Haydena – ukazywały się na 
pierwszym 
planie telewizyjnych ekranów i przez parę sekund jaśniały tak jak twarz Estery. 
Czy ludzie, 
którzy zabili Esterę Belkin, należeli do tajnego ruchu? Mówiło się o żyjących w 
lasach 
„surwiwalistach”, otaczających się ogrodzeniami z kolczastego drutu i 
chronionych przez złe 
psy. Nie ufali ponoć żadnej władzy. Spisek. Mógł czaić się wszędzie, w każdej 
postaci.
Byli także chrześcijanie Apokalipsy, mający więcej niż kiedykolwiek dowodów na 
zbliżanie się Sądu Ostatecznego.
Czy bracia Satonowie należeli do takiej organizacji?
Gregory Belkin, ojczym Estery, mówił cichym, władczym głosem o spisku 
wymierzonym 
we wszystkich ludzi żyjącym w bojaźni bożej. Niewinność Estery była 
niezaprzeczalna i 
wołała o pomstę. Terroryści, brylanty, fanatycy – te słowa krążyły wokół 
pojawiającej się na 
chwilę twarzy Estery.
Wiadomości we wszystkich postaciach – drukowane, transmitowane, rozprowadzane w 
Internecie – powtarzały się bez końca, na zmianę alarmujące, przewidujące, 
fatalistyczne, 
szczegółowe, śmieszne w zamierzony i niezamierzony sposób.
Jak powiedziałem, każdy duch potrafi to pojąć.
Pozostawało pytanie, dlaczego o tym myślałem? Czemu obudziłem się z głębokiego 
snu 
bliskiego śmierci i znalazłem się pomiędzy Billym Joelem, Haydenem i Dobym 
Satonami – 
niespodziewany, przerażony świadek ich zbrodni?
Cokolwiek było tego przyczyną, na razie straciłem zamiłowanie do unoszenia się 
na 
powierzchni, egzystowania, nienawiści.
Chciałem skupić uwagę. Chciałem zrobić pełny użytek z umysłu, niegnębionego 
sprawami ciała, umysłu rosnącego w siłę z każdym nowym przebudzeniem, ginącego w 
mroku nie z samym doświadczeniem, lecz z uczuciem i być może z pewnym 
postanowieniem.
Musiał istnieć jakiś Pan, który uszeregowałby to wszystko poprzez odpowiedzi, 
reakcje, 
siłę woli.
Gnębiło mnie pewne szczególne pytanie. Tak, wróciłem i chciałem wrócić. Ale czyż 
nie 
dopilnowałem mych spraw, by nigdy więcej nikt mnie już nie przywołał?
Gdybym chciał, chyba przypomniałbym sobie, co zrobiłem. Na chwilę zapomniałem o 
świecie i jego sprawach. Jestem Azrielem. Azriel może sobie przypomnieć własne 
czyny.
Zabijałem mych Panów.
Gdybym zechciał, mógłbym sobie przypomnieć więcej martwych magów niż ci, których 
już opisałem. Mógłbym znowu poczuć zapach mongolskiego obozu, skałę, słonie, 
wonne 
oleje – migotanie ogni pod obwisłym jedwabiem, przewróconą szachownicę i 
maleńkie 
rzeźbione figurki ze srebra i złota toczące się po kwiecistym dywanie.
Krzyki mężczyzn. Zniszczyć go, to demon, niech wraca do kości!
Szereg okien w Bagdadzie z widokiem na bitwę. Do kości! Potwór z piekła! Zamek 
pod 
Pragą. Lodowaty kamienny pokój wysoko w Alpach. I może nawet więcej – już po 
jaskrawym, czarującym blasku światła na kwiecistych tapetach w paryskim pokoju 
czarnoksiężnika.
Ten sługa nie będzie już służyć!
Tak, dowiodłem sobie i tamtym, że potrafię zgładzić każdego czarownika.
Więc gdzie się kryje to chytre, skryte istnienie, które sprowadziło mnie na ten 
pokaz siły?
O, jakżebym chciał powiedzieć, że nie podobało mi się, iż znów jestem świadomy, 
jakże 
chciałbym przekląć całe życie i to, co się z nim łączy, lecz nie mogłem tego 
uczynić. Nie 
mogłem zapomnieć oczu Estery, pięknego szkła na Fifth Avenue czy chwili, kiedy 
przez 
podeszwy butów poczułem ciepło i gdy objął mnie ów mężczyzna, dobry i 
nieświadomy!
Byłem zaciekawiony i wolny! Te dziwne wypadki przyciągały mnie na swą orbitę. 
Lecz 
nie kierował mną żaden Pan.
Estera znała mnie, lecz to nie ona mnie wezwała. Czy ktoś zrobił to w jej 
imieniu, ktoś, 
kogo już teraz tragicznie zawiodłem?
Minęły dwie noce prawdziwego czasu, zanim zdałem sobie sprawę, że znowu się 
obudziłem i unoszę się w powietrzu – anioł mocy, anioł zła, kto wie?
Oto, co ujrzałem:
16.
Miasto niedaleko Nowego Jorku. Samochód jadący w deszczu był tym, który zawiózł 
Esterę na spotkanie z Salonami. Wraz z nim jechał inny pojazd, pełen strażników, 
których 
oczy lustrowały mroczne i opuszczone budynki.
Procesja ta była tajna, lecz pełna godności.
Przez potoki deszczu widziałem lśniące wieże ulicy, na której umarła Estera. 
Dostojna 
niczym Aleksandria czy Konstantynopol, kamienna stolica zachodniego świata, Nowy 
Jork, w 
całym swym nuklearnym splendorze. Jej tnące niebo budynki przypominały mi 
narzędzie 
zbrodni Satonów. Twarde i bardzo ostre.
Mężczyzna jadący w samochodzie był z niego bardzo dumny, podobnie jak ze 
strażników, którzy podróżowali razem z nim, dumny ze swojego pięknego wełnianego 
płaszcza i dobrze przystrzyżonych gęstych kędzierzawych włosów.
Zbliżyłem się, by przyjrzeć się mu przez przyciemniane szyby: Gregory Belkin, 
jej 
ojczym, założyciel Świątyni Bożego Umysłu, człowiek bogaty. Bogaty ponad 
wyobrażenia 
dawniejszych władców, ponieważ nie mogli oni latać na magicznych dywanach.
Samochód? Mercedes-benz, zupełnie wyjątkowy, gdyż przerobiony z małego sedana i 
przedłużony trzema doskonale złączonymi segmentami, tak że dwukrotnie przerastał 
długością otaczające go pojazdy, lśniący i czarny, ostentacyjnie piękny, jakby 
wyrzeźbiony z 
obsydianu i wypolerowany cierpliwymi dłońmi.
Przemierzał całe dzielnice, zanim się zatrzymał, z szoferem czujnym na każdy 
gest ręki 
Belkina.
Potem ten dumny kapłan, prorok, czy kimkolwiek się mienił, wyszedł bez ochrony 
prosto 
w krąg światła rzucany przez uliczną latarnię, jakby chciał, by zalśniło na jego 
młodzieńczej, 
wygolonej twarzy, włosach przyciętych krótko na karku, niczym u rzymskiego 
żołnierza, lecz 
pomimo to kręcących się lekko.
Przeszedł całą nędzną dzielnicę, samotny, obok ponurych, zabitych deskami 
sklepów, 
obok znaków w języku angielskim i hebrajskim, aż do miejsca, które chciał 
odwiedzić, a jego 
strażnicy sunęli w mroku przed nim i za nim, idącym z kroplami deszczu lśniącymi 
niczym 
klejnoty na ramionach długiego płaszcza.
Dobrze. Czy to on był Panem? Jeśli tak, dlaczego o tym nie wiedziałem? Nie 
podobał mi 
się. W moim półśnie widziałem, jak płakał nad Estera i mówił o spisku, i nie 
spodobał mi się.
Dlaczego zbliżyłem się tak, że mógłbym dotknąć jego twarzy? Był przystojny, nikt 
nie 
mógłby zaprzeczyć, w kwiecie wieku, barczysty, wysoki niczym człowiek z północy, 
choć 
bardziej śniady, o oczach czarnych jak węgiel.
Czy jesteś Panem?
Mózg Umysłowców, tak nazywali go cyniczni dziennikarze, jego – miliardera, 
Gregory’ego Belkina. Teraz powtarzał sobie ostatnią mowę, którą wygłosił pod 
brązowymi 
drzwiami Świątyni na Manhattanie. „Najbardziej obawiam się, że wcale nie byli to 
złodzieje i 
że naszyjnik nic dla nich nie znaczył. To nasz kościół był ich celem. To źli 
ludzie”.
Naszyjnik, pomyślałem. Nie widziałem żadnego naszyjnika.
Strażnicy, obserwujący Gregory’ego z pobliskich samochodów, byli jego 
„wyznawcami”. 
Piękna mi świątynia pokoju i dobra. Mieli pistolety i noże, a sam prorok był 
uzbrojony w 
mały rewolwer, bardzo lśniący – całkiem jak jego samochód – i ukryty w lewej 
kieszeni 
płaszcza.
Był niczym król nawykły do tego, że każdy jego gest jest śledzony przez liczne 
oczy, 
choć nie wiedział, że go obserwuję. Nie czuł, że u jego boku idzie duch, jak 
osobisty bóg.
Ale ja nie byłem bogiem tego człowieka. Nie byłem jego sługą. Natomiast 
obserwowałem 
go i musiałem się dowiedzieć dlaczego.
Zatrzymał się przed ceglanym domem o wielu oknach, wszystkich zasłoniętych. 
Budynek 
miał spiczasty dach z uwagi na śnieg. Wyglądał jak tysiące, może nawet miliony 
innych 
domów w tym rejonie miasta. Doprawdy, proporcje tych czasów i miejsca wymykały 
się 
moim ocenom.
Byłem zafascynowany. Na jego wspaniałych, czarnych skórzanych butach pięknie 
lśniły 
kropelki deszczu. Dlaczego nas tu sprowadził?
Skręcił w wąską alejkę. Szedł w stronę światełka. Miał klucz do małej furtki. A 
potem 
klucz do drzwi pomiędzy oświetlonymi drzwiami.
Weszliśmy do środka, on i ja. Poczułem wir ciepła wokół siebie.
Sufit nad głową. Noc zostawiona za progiem. A za drewnianym biurkiem siedział 
starzec.
Zapach człowieka, słodki i dobry. I wiele innych cudownych woni, zbyt wiele, by 
każdą 
się rozkoszować czy choćby nazwać.
Wszystkie duchy, bogowie i zjawy karmią się zapachami, jak ci już wspominałem.
Byłem wygłodzony, a te wonie niemal mnie upoiły.
Wiedziałem, że jestem na miejscu.
Powoli przyjmowałem postać. Pod czyim kierunkiem? Z czyjego rozkazu? Byłem 
zachwycony.
Z moich ust nie padło żadne stare słowo; stawałem się namacalny. To działo się 
samo z 
siebie, tak jak w Nowym Jorku, kiedy ścigałem morderców. Czułem to. Czułem, że 
otacza 
mnie dobre ciało, ciało, które lubiłem, choć nie wiedziałem, co to właściwie 
oznacza.
Teraz już wiem: stałem się widzialny i namacalny we własnym ciele lub ciele, w 
którym 
mnie teraz widzisz, w postaci, jaką miałem za życia.
Nikt więcej o tym nie wiedział. Stałem za szafą z książkami i patrzyłem.
Gregory Belkin stanął na samym środku pokoju, tuż pod żarówką z postrzępionym 
sznurem. A starzec za biurkiem, ten starzec prawdopodobnie mnie nie widział.
Siedział z pochyloną głową. Miał czarną jedwabną jarmułkę, właściwą religijnym 
Żydom. Lampa z zielonym abażurem na jego biurku rzucała łagodne i złociste 
światło.
Broda i włosy starca były białe jak śnieg, czyste i piękne, a dwa faliste pejsy 
obejmowały 
jego twarz niczym ramy. Na czubku głowy, gdzie włosy były najrzadsze, 
przeświecała 
różowa skóra, lecz brodę miał bujną i gęstą.
Książki na półkach były napisane po hebrajsku, arabsku, aramejsku, grecku, 
niemiecku i 
po łacinie. Czułem zapach pergaminu i skóry. Wciągnąłem w nozdrza tę woń i na 
chwilę 
ożyły wszystkie wspomnienia, wypłynęły na powierzchnię pamięci nadal żywe, choć 
chciałem je zamordować.
Ale ten starzec także nie był moim Panem! Poznałem to w jednej chwili.
Starzec nie czuł mojego nadejścia, nie czuł go wcale, jedynie patrzył na 
młodszego 
mężczyznę, mężczyznę silnego i strzelistego, który stanął w dość oficjalnej 
pozie, zdjął 
gładkie szare rękawiczki i starannie włożył je do prawej kieszeni płaszcza. 
Dotknął lewej 
kieszeni, w której znajdowała się broń. Mały śmiercionośny drobiazg. Pragnąłem 
usłyszeć 
strzał. Ale mężczyzna nie zjawił się tu, by strzelać.
W pokoju niemal nie było wolnego miejsca. Rzędy półek dzieliły mnie od starca, 
lecz 
mogłem spoglądać ponad grzbietami książek. Czułem woń kadzidła, od którego 
przeszedł 
mnie dreszcz rozkoszy. Czułem zapach żelaza, złota, atramentu. Czy kości mogą 
się tu 
znajdować?
Starzec miał niezwykle jasne oczy, co mnie uderzyło, jak zwykle; bardzo 
przyjemny 
widok – oczy bardziej podobne wodzie niż kamieniom. Ale były małe i osłabione 
wiekiem, i 
nie lśniły spomiędzy głębokich zmarszczek na jego twarzy.
Silniejszy, z każdą chwilą stajesz się silniejszy. Jesteś już niemal zupełnie 
widoczny.
Nie widziałem całej twarzy młodszego mężczyzny. Przesunąłem się jeszcze bardziej 
na 
jego lewą stronę, by się lepiej ukryć. Za półką z książkami stałem się kompletny 
i skończony, 
wzrostem równy Belkinowi.
Jego czarny płaszcz lśnił kroplami deszczu, na plecach miał długi szew, a szyję, 
ocierając 
się o czarne kędziory włosów, okalała biała jedwabna szarfa, równie piękna jak 
szal, który 
został w martwej dłoni Estery, szal, który pewnie nadal znajduje się w sklepie, 
miejscu jej 
śmierci. Starałem się przypomnieć go sobie, szal, po który sięgnęła przez 
śmierć, nie mając 
pojęcia o znaczeniu tego ostatniego gestu, jeśli rzeczywiście miał on jakieś 
znaczenie. Szal, 
którego pragnęła, był czarny, lecz migotliwy, obsypany czarnymi koralikami. 
Chyba już ci o 
nim mówiłem. Ale teraz znowu jestem z nimi, znowu z nimi. Miej do mnie 
cierpliwość.
Starzec przemówił w jidysz:
– Zabiłeś swoją córkę.
Byłem zdumiony. A więc tak od razu przechodzimy do rzeczy?
Miłość, którą do niej czułem, dręczyła mnie tak, jakby ona sama podeszła do 
mnie, wbiła 
paznokcie w mą skórę i powiedziała: „Nie zapomnisz mnie, Azrielu”. Umarła tak 
upokorzona; kiedy wymówiła moje imię, w jej głosie pobrzmiewało zdziwienie.
Zbyt okropne było jeszcze raz ujrzeć ten widok, jej agonię.
Idź, fruń, duchu. Odwróć się plecami do nich wszystkich – do jej śmierci i 
oskarżeń 
starca, do tego fascynującego pokoju o kuszących kolorach i zapachach. Odejdź, 
duchu. 
Niech sami, bez twojej interwencji, brną ku Drabinie do Nieba. W końcu, czy 
dusze 
potrzebują Sługi Kości, by zawlókł je do Szeolu?
Nigdzie się nie wybierałem. Chciałem się dowiedzieć, co miał na myśli ów 
starzec.
Młodszy mężczyzna tylko się roześmiał.
Nie bez szacunku; był to niełatwy, gniewny śmiech kogoś, kto nie chciał dać się 
zmusić 
do natychmiastowej odpowiedzi. Nie zaskoczył mnie niecierpliwy gest jego ręki. 
Pokręcił 
głową.
Chciałem zbliżyć się do niego, przyjrzeć się mu, ale na to było już za późno, 
wiedziałem, 
że jestem kompletny, że stoję na ziemi, że dotykam książek na półce; bardzo 
powoli 
przesunąłem się na lewo, by ukryć się zupełnie za półkami, z obawy, iż starzec 
mnie zobaczy, 
choć aż do tej pory w niczym nie zdradził, że zauważył moją obecność. Młodszy 
mężczyzna 
westchnął.
– Rebe, po co miałbym zabić córkę Racheli? – spytał w jidysz. – Dlaczego miałbym 
zabić 
moje jedyne dziecko? – Ten język sprawiał mu trudności. – Estera, moja piękna 
Estera – 
powiedział z uczuciem i mocą. Nie lubił mówić w jidysz, wolał angielski.
– Ale zrobiłeś to – odrzekł starzec. Słowa padły z jego wyschniętych warg, pełne 
nienawiści. Znowu przemówił, teraz po hebrajsku. – Jesteś bałwochwalcą. Jesteś 
mordercą. 
Zabiłeś swoje dziecko. Zamordowałeś ją. Chodzisz ścieżkami zła. Cuchniesz złem!
Byłem wstrząśnięty. Czułem fizyczny wstrząs, rozdzierające zaskoczenie na widok 
gniewu starca.
Młodszy mężczyzna udawał cierpliwość, przestąpił z nogi na nogę, pokręcił głową, 
jakby 
naśmiewał się z półnagiego proroka pomstującego u jego drzwi.
– Nauczycielu – szepnął po angielsku. – Mój mistrzu. Dziadku. Oskarżasz mnie o 
jej 
śmierć?
Na to starzec wpadł w furię.
On także przemówił po angielsku.
– Czego ode mnie chcesz, Gregory? Nigdy nie pojawiłeś się w tym domu bez powodu.
Jego furia była cicha i zimna. Nie miał wpływu na śmierć tej dziewczyny. 
Siedział za 
biurkiem z rękami splecionymi na otwartej księdze. Drobny maczek hebrajskich 
liter.
Znowu odczułem jej brak, jakby ktoś wymierzył mi kopniaka, chciałem powiedzieć 
na 
głos: „Starcze, pomściłem ją. Zgładziłem trzech zabójców bronią ich przywódcy. 
Zgładziłem 
ich. Umarli na chodniku”.
Czułem, jakbym tylko ja z obecnych w pokoju palił świeczkę w jej pamięci. Nie 
opłakiwali Estery, niech będą przeklęte ich oskarżenia.
Dlaczego pozwalasz, by się to działo, Azrielu? Żałoba po tych, których nie 
znasz, jest 
łatwa. Może nawet interesująca. Ale samotność? Samotność oznacza życie. A ty z 
pewnością 
jesteś tu nieznany i sam.
– Łamiesz mi serce, rebe – powiedział Gregory po angielsku. Najwyraźniej obecny 
język 
Ameryki był dla niego znacznie łatwiejszy. Całe jego ciało zgasło wraz z tym 
szeptem 
rozpaczy. Ręce trzymał głęboko w kieszeniach. Był nieco zmarznięty po pobycie na 
zewnątrz, 
a w pokoju panował zaduch.
Czułem ich zapach, niezagłuszony przez woń wosku, pergaminu, stare szacowne 
wonie, 
czułem zapach ich obu – ciepłą i żywą skórę starszego mężczyzny, czystą i 
delikatną, wolną 
od chorób i jedwabistą ze starości, czystą jak kości w głębi jego żywego ciała, 
kości bez 
wątpienia tak kruche, że mogłyby się złamać przy najlżejszym uderzeniu.
Młodszy mężczyzna wyglądał nieskazitelnie i był namaszczony pięknym i subtelnym 
pachnidłem. Woń przenikała przez pory jego skóry, unosiła się z kędziorów, z 
ubrania, 
delikatna mieszanina zapachów. Perfumy nowoczesnego monarchy.
Podszedłem do niego bliżej. Stałem pewnie nie dalej niż o dwie stopy od niego, 
po jego 
lewej stronie, nieco z tyłu. Widziałem jego profil. Grube brwi, gładkie i 
wypielęgnowane, o 
pięknym kształcie, urodziwe rysy o dobrych proporcjach; można by nazwać go 
wybrańcem 
bogów. Nie miał ani jednej blizny ni skazy. Coś nieuchwytnego dla mnie 
wzbogacało go i 
powiększało jego potęgę. Kiedy się uśmiechał, kiedy mówił coś ze smutkiem i 
błagalnie, 
ukazywał idealnie białe zęby.
Oczy miał wielkie tak jak ona, lecz nie tak piękne. Uniósł dłonie, jeszcze jeden 
błagalny 
gest, drobny, spokojny. Miał ładne palce, przyjemnie gładkie policzki. Był 
dorodny tak jak i 
ona, nasycony miłością, tak jakby świat przez całe życie był mu niczym pierś 
matki. Czego 
mu brakowało? Nie zauważyłem w nim ani jednej zmarszczki, żadnej rany, tylko 
nieskończoną doskonałość.
Później zdałem sobie sprawę, co mnie niepokoi. Jaśniał urodą młodości, lecz 
liczył sobie 
ponad pięćdziesiąt lat! Jakie to zadziwiające. W jak zaskakujący sposób wiek 
uwydatnił jego 
fizyczne zalety i nadał spojrzeniu tak wielką moc.
– Przemów do mnie – odezwał się starzec pogardliwie – i powiedz, po co 
przyszedłeś, 
albo opuść mój dom.
Jego gniew znowu mną wstrząsnął.
– Dobrze, rebe – powiedział młodszy mężczyzna, jakby ton i forma rozkazu nie 
były dla 
niego niczym nowym.
Starzec czekał.
– Mam w kieszeni czek, rebe – powiedział Gregory. – Przyszedłem, by ci go dać 
dla 
dobra całej gminy.
Miał na myśli ludzi, dla których starzec był rabbim, cadykiem, przywódcą.
Zraniły mnie odpryski wspomnień, jak ostre kawałki szkła – obraz mojego od dawna 
nieżyjącego Pana, Samuela. Ale one nie oznaczały nic i odsunąłem je od siebie. 
Wiedz, że na 
tamtym etapie nie potrafiłem sobie przypomnieć niczego z mojej przeszłości. 
Niczego. Ale 
wiedziałem, kim jest ten człowiek – szacowny, potężny w święty sposób, być może 
mag; lecz 
jeśli był magiem, dlaczego nie wyczuł mojej obecności?
– Zawsze przynosisz nam czeki – powiedział teraz. – Twoje czeki idą do banku bez 
ciebie. Bierzemy te pieniądze przez wzgląd na twą zmarłą matkę i ojca, który był 
moim 
ukochanym synem. Bierzemy pieniądze, ponieważ mogą pomóc tym, których twoi 
rodzice 
niegdyś kochali. Wracaj do swojej Świątyni. Wracaj do swoich komputerów. Wracaj 
do 
swojego światowego Kościoła. Wracaj do domu, Gregory! Weź swoją żonę za rękę. 
Jej córka 
została zamordowana. Opłakuj ją wraz z Rachelą Belkin. Czy nie ma do tego prawa?
Młodszy mężczyzna kiwnął lekko głową, jakby mówiąc: no, tutaj już nic się nie da 
zrobić, potem zaś przechylił ją na bok i odezwał się znowu:
– Potrzebuję czegoś od ciebie, rebe.
Konkretnie, to prawda, lecz gładko.
Starszy mężczyzna uniósł dłonie i wzruszył ramionami. Poprawił się na krześle w 
świetle 
elektrycznej lampy, westchnął. Wargi miał pełne jak na starego człowieka. Na 
czubku głowy 
zalśniła mu cienka warstewka potu.
Za jego plecami widniały jeszcze inne półki z książkami. Pokój pękał w szwach od 
książek. Fotele, które w nim stały, były duże, pokryte skórą i otoczone 
książkami. Były tu też 
zwoje, zwoje w pokrowcach i zwoje ze skóry.
Przecież nie można spalić czy zniszczyć starych zwój ów Tory. Muszą zostać 
zakopane 
zgodnie z zasadami albo być przechowywane, tak jak tutaj.
Kto wiedział, co ten starzec skrywał u siebie przed całym światem? Jego 
angielszczyzna 
nie była czysta i płynna jak ta, którą posługiwał się Gregory, i zdradzała 
naleciałości z innych 
języków. Polska. Ujrzałem Polskę i ujrzałem śnieg.
Gregory włożył lewą rękę do kieszeni. Miał w niej czek, papierową kartkę, 
banknot, 
prezent, który tak bardzo pragnął ofiarować. Usłyszałem szelest, kiedy go 
dotknął. Czek leżał 
tuż obok broni.
Starzec się nie odzywał.
– Rebe, kiedy byłem bardzo mały – powiedział Gregory – słyszałem, jak 
opowiadałeś 
pewną szczególną historię. Słyszałem ją tylko jeden raz. A jednak ją 
zapamiętałem. Pamiętam 
każde słowo.
Starzec nie odpowiedział. Luźne fałdy jego skóry lśniły w świetle, ale kiedy 
uniósł białe 
brwi, podniosły się także fałdy na czole.
– Rebe – ciągnął Gregory – niegdyś mówiłeś mojej ciotce o legendzie, 
tajemnicy... 
rodzinnym skarbie. Przyszedłem tu, by zapytać cię o to, co wtedy słyszałem.
Starszy mężczyzna był zaskoczony. Nie, nie tak. Starzec był zaskoczony tylko 
dlatego, że 
młodszy okazał, iż się nim niegdyś interesował. Przez chwilę milczał, potem zaś 
odrzekł w 
języku jidysz, tak jak poprzednio:
– Skarb? Ty i twój brat, to wy byliście skarbami waszych rodziców. Co 
sprowadziło cię 
do Brooklynu, byś pytał mnie o opowieści o skarbach? Masz majątek ponad ludzkie 
wyobrażenie.
– Tak, rebe – powiedział Gregory cierpliwie.
– Słyszę, iż twój Kościół opływa w dostatki, a twoje misje w innych krajach to 
zbytkowne kurorty, do których przybywają bogacze, by wspomagać biednych. 
Doprawdy. 
Słyszałem, że twoja fortuna powiększa się szybciej niż fortuna twej żony czy jej 
córki. 
Słyszałem, że nikt nie potrafi oszacować majątku, jaki posiadasz, i pieniędzy, 
którymi 
rządzisz.
– Tak, rebe – przyznał cierpliwie Gregory po angielsku. – Jestem tak bogaty, jak 
tylko 
można sobie wyobrazić, ale wiem, że nie chcesz tego robić ani myśleć o tym, ani 
czerpać z 
tego korzyści...
– Dobrze, dobrze, do rzeczy – przerwał starzec w jidysz. – Marnotrawisz mój 
czas. 
Marnujesz te cenne chwile, jakie mi pozostały, a raczej wolę je spędzić na 
czynieniu dobra 
niż na potępianiu. Czego chcesz?
– Mówiłeś o rodzinnej tajemnicy. Rebe, mów do mnie po angielsku, proszę.
Starzec prychnął pogardliwie.
– I co mówiłem, kiedy byłeś chłopcem? – spytał w jidysz. – Czy wtedy mówiłem w 
jidysz, po polsku, czy też może po angielsku?
– Nie pamiętam – rzekł młodszy mężczyzna. – Ale chciałbym, żebyś teraz mówił po 
angielsku. – Wzruszył ramionami i dodał z wielkim pośpiechem: – Rebe, ja 
opłakuję Esterę! 
To nie dzięki moim pieniądzom miała te brylanty. To nie ja spowodowałem, że 
nosiła je tak 
beztrosko. To nie mnie należy winić, że złodzieje dopadli ją, gdy się tego nie 
spodziewała.
Brylanty? Nie było w tym prawdy. Estera nie nosiła żadnych brylantów. Satonowie 
jej nie 
obrabowali. Ale Gregory mówił gładko, jak zawsze.
Jakże on to rozgrywał. Jakże przyglądał się mu starzec!
Starszy mężczyzna cofnął się nieco, jakby odepchnięty mocą słów, może nawet 
rozdrażniony. Obrzucił młodszego mężczyznę surowym spojrzeniem.
– Mylnie osądzasz moje intencje, Gregory – rzekł po angielsku. – Nie mówię o 
twoim 
bogactwie ani o tym, co Estera miała na szyi, kiedy została zamordowana. Mówię, 
że zabiłeś 
swoją córkę, Esterę. Kazałeś ją zamordować.
Milczenie.
W mroku widziałem swoje dłonie, bielejące na tle książek; widziałem delikatne 
zmarszczki na kostkach palców, a w miejscu, gdzie człowiek ma serce, czułem ból.
Ten tak wymowny mężczyzna nie zdradzał w niczym poczucia winy, wstydu czy nawet 
wstrząsu. W tym spokoju utwierdzała go albo całkowita niewinność, albo całkowita 
niegodziwość.
– Dziadku, to szaleństwo. Po co miałbym robić coś podobnego? Jestem bożym 
człowiekiem, podobnie jak ty.
– Milcz! – powiedział rebe. Uniósł dłoń.
– Moi wyznawcy nigdy nie skrzywdziliby Estery, są...
– Milcz! – powtórzył znowu rebe. – Mów wreszcie, czego naprawdę chcesz.
Gregory pokręcił głową, zakłopotany i z niewesołym uśmiechem. Zebrał w sobie 
siły, by 
zacząć od nowa. Usta mu drżały, ale nie sądzę, żeby starzec widział to tak 
wyraźnie jak ja.
Gregory nadal trzymał w dłoni czek, ofiarę.
– Jest coś, co pamiętam – powiedział po angielsku, płynnie i naturalnie. – Natan 
i ja 
znajdowaliśmy się w pokoju. Nie pamiętam, czy był tam ktoś jeszcze, oprócz 
Ryfki, siostry 
mojej matki... i zdaje się, że przypominam sobie jakieś stare kobiety. Ale 
działo się to tutaj, 
na Brooklynie, tuż po naszym przybyciu. Mógłbym spytać Natana...
– Zostaw go w spokoju! – powiedział starzec, tym razem po angielsku, ze swobodą 
i 
równie naturalnie jak w jidysz. Była to zasługa gniewu, który okiełznał język 
tak, by mógł 
przemówić jak najlepiej.
– Nie zbliżaj się do swego brata Natana. Zostaw go z spokoju! Sam powiedziałeś, 
że on 
nie zechce tego słuchać.
– Tak, wiem, że to by ci się podobało, rebe. Wiem, że nie chcesz, abym zaraził 
Natana.
– Mów wreszcie.
– To dlatego tu przyszedłem, żeby cię zapytać. Wyjaśnij mi to, a nie będę 
niepokoił mego 
ukochanego brata, ale muszę to wiedzieć.
– Potem ciągnął dalej. – Tego dnia, gdy byłem dzieckiem, mówiłeś o tajemnicy. O 
kimś, 
kogo zwałeś Sługą Kości.
Byłem wstrząśnięty. Jego słowa wytrąciły mnie z równowagi. Lecz poruszenie to 
tylko 
umocniło mą postać. Nie byłbym bardziej zaskoczony, gdyby mężczyzna odwrócił się 
i mnie 
zobaczył. Przywołałem szaty, by mnie okryły, przywołałem szaty, by mnie okryły 
na 
podobieństwo tych, jakie on, cadyk, miał na sobie. I natychmiast poczułem, że 
spowija mnie 
czarny jedwab, taki jak jego, ciepły i dopasowany, powietrze stało się ciepłe, a 
niewielka 
żarówka kołysała się na postrzępionym sznurze.
Rebe spojrzał na nią przelotnie, a potem przeniósł wzrok na wnuka.
Nie ruszaj się, Azrielu – rozkazałem sobie. – I słuchaj. Teraz rozpoczną się 
wyjaśnienia.
– Pamiętasz? – spytał młodszy mężczyzna. – Rodzinna tajemnica? Skarb zwany Sługą 
Kości?
Stary mężczyzna pamiętał to, ale nie przemówił.
– Opowiadałeś – ciągnął Gregory – że niegdyś jakiś człowiek przyniósł go do 
twego ojca 
w Pradze. Był on muzułmaninem, pochodził z gór. Powiedziałeś, że oddał on tę 
rzecz twemu 
ojcu jako spłatę długu.
Ach, więc ten cadyk miał moje kości! Lecz nie on był mym Panem, nie, i nigdy nie 
mógłby nim być.
Spojrzał na swego wnuka twardym, nieprzeniknionym spojrzeniem.
– Rozmawiałeś ze starą Ryfką – naciskał Gregory – i powtórzyłeś jej, co mówił 
tamten 
muzułmanin. Powiedziałeś, że twój ojciec nigdy nie przyjąłby czegoś takiego, ale 
zmyliły go 
hebrajskie napisy na drewnianej skrzynce. Nazwałeś to plugastwem; powiedziałeś, 
że 
powinno się je zniszczyć.
Uśmiechnąłem się. Czułem ulgę czy gniew? Plugastwo. Jestem plugawy. To plugastwo 
może zniszczyć i was, i ten pokój pełen książek. Może roznieść ten dom na 
strzępy! Ale kto 
mnie wezwał?
Położyłem dłoń na ustach. W obecności cadyka nie mogłem pozwolić sobie na 
przypadkowe westchnienie czy inny odgłos. Nie mogłem pozwolić sobie na płacz.
Cadyk nadal zachowywał spokój, pozwalając młodszemu mężczyźnie coraz bardziej 
się 
zdradzać.
– Ryfka spytała, dlaczego tego nie zniszczyłeś – ciągnął Gregory powoli i 
cierpliwie – a 
ty odparłeś, że nie jest to proste. Powiedziałeś, że to jest jak stare zwoje, ta 
rzecz. Nie można 
jej zniszczyć bez szacunku. Powiedziałeś też o jakimś piśmie, dokumencie. 
Pamiętasz to, 
dziadku? Czy mi się przyśniło?
Oczy starego mężczyzny były zimne.
– Słyszałeś to, siedząc u moich stóp? – wymamrotał. – Dlaczego teraz mnie o to 
pytasz?
Nagle uniósł dłoń, zacisnął jaw pięść i uderzył nią w blat biurka. Nikt się nie 
poruszył, 
tylko kurz zawirował.
Gregory nawet nie drgnął.
– Dlaczego przychodzisz tu w dniu pogrzebu swojej córki – krzyknął stary 
mężczyzna – i 
zadajesz mi pytania o stare bajki! Ta opowieść, ta tajemnica czy skarb, jak 
zechcesz ją 
nazwać, którą słyszałeś, gdy byłeś moim eloi, moim najjaśniejszym, wybranym 
uczniem, 
moją dumą! Dlaczego przychodzisz tu teraz i mówisz o niej!
Starzec dygotał niebezpiecznie.
Gregory rozważał wszystko w milczeniu, potem zaś wziął głęboki oddech.
– Rebe, za ten czek można kupić wiele rzeczy – powiedział.
– Odpowiedz na moje pytanie! Mamy pieniądze. Jesteśmy tu bogaci. Byliśmy bogaci, 
kiedy wyjeżdżaliśmy z Polski. Byliśmy bogaci, kiedy opuszczaliśmy Izrael. 
Odpowiedz na 
moje pytanie. Dlaczego pytasz o to akurat teraz?
W pokoju nie było widać bogactwa, ale uwierzyłem mu.
Znałem ludzi jego pokroju. Żył po to, by studiować Torę, przestrzegać zasad i 
modlić się, 
a także po to, by udzielać porad tym, którzy wierzyli, iż potrafi spoglądać w 
duszę i czynić 
cuda, dla których był narzędziem Boga.
Poczułem tętnienie krwi, bardzo mocne. Poczułem przepływ powietrza w swoim 
wnętrzu. 
Moje siły stopniowo narastały, odkąd słowa zostały wypowiedziane. Kości musiały 
tu być. 
Tak, to on je miał i w jakiś sposób zdołał mnie wezwać. Położył na nich ręce, 
odczytał słowa, 
odmówił modlitwę... to musiał być ten starzec, ale jak zdołał tego dokonać i 
dlaczego nie 
zgładziłem go od razu?
Z głębi pamięci, niczym kometa, przybyła twarz, którą znałem i kochałem. W 
jednej 
chwili pomiędzy setkami lat został przerzucony pomost.
Była to twarz Samuela, o którym ci opowiadałem. Samuela ze Strasburga. Był to 
Pan, 
który sprzedał mnie za swoje dzieci, tak jak ja niegdyś sprzedałem się za dzieci 
Boga. We 
wspomnieniach ujrzałem skrzynkę.
Gdzie znajdowała się teraz?
Wspomnienia były gorzkie, niewyraźne. Nie chciałem ich. Pretensje rozpraszały 
mnie i 
nie mogły zmienić przeszłości; ona nie zmieni się już nigdy, nigdy.
Stałem w tym ciepłym pokoju w Brooklynie, inny stary naukowiec był otoczony 
zakurzonymi księgami, zaklęciami i urokami, a ja go nienawidziłem. Pogardzałem 
nim. 
Oczywiście był o wiele bardziej cnotliwy niż Samuel, zwłaszcza w ostatnich 
chwilach, kiedy 
kazał mi odejść do piekła.
Nienawidziłem tego rabina niemal tak, jak nienawidził go wnuk.
A wnuk?
Kim dla mnie był ten wymowny Gregory Belkin i jego ogólnoświatowa sekta? Ale 
jeśli 
to on zabił Esterę...
Powstrzymałem się. Zdławiłem w sobie wściekłość i ból; nakazałem sobie: bądź 
jedynie 
żywy i milcz.
Ten młodszy, wspaniały niczym książę, czekał cierpliwie tak jak ja, aż cadyk 
ochłonie.
– Dlaczego pytasz mnie o to właśnie teraz? – powtórzył starzec.
Pomyślałem o dziewczynie, tym czułym dziewczęciu, głowie odwróconej na noszach. 
Jakże pełen podziwu i dobroci był jej słaby szept. Sługa Kości.
Starzec nagle stracił nad sobą panowanie. Nie pozwolił Gregory’emu odpowiedzieć. 
Zasypał go gniewnymi pytaniami.
– Co tobą kieruje, Gregory? – powiedział po angielsku. Mówił takim tonem, jakby 
naprawdę chciał się tego dowiedzieć. Uniósł się z krzesła i stanął na wprost 
wnuka. – Zadałeś 
mi pytanie. Pozwól, że ja także o coś cię spytam. Czy jest na tym świecie coś, 
co chciałbyś 
mieć? Jesteś bogaty ponad wszelkie wyobrażenie, tak bogaty, że nasz majątek 
wydaje się 
kroplą w morzu, a jednak stworzyłeś Kościół, który zwodzi tysiące osób, tworzysz 
prawa, 
które wcale nie są prawami. Sprzedajesz książki i programy telewizyjne, które 
niczego nie 
mówią. Mogłeś być Mahometem lub Chrystusem! A potem zabiłeś swą córkę. Tak, 
zrobiłeś 
to. Wejrzałem w ciebie. Wiem, że ją zabiłeś. Wysłałeś tych ludzi. Jej krew była 
na tym 
samym narzędziu, które ich zabiło. Czy ich także się pozbyłeś? Czy też twoi 
wyznawcy 
wynajęli zabójców, a potem ich usunęli? Co ci się marzy, Gregory, dlaczego 
ściągnąłeś na nas 
takie zło i wstyd, że Mesjasz nie może ani chwili dłużej pozostawać w oddaleniu! 
Odebrałeś 
mu wybór!
Uśmiechnąłem się. Była to piękna przemowa. Zapomniałem o Zurvanie i innych 
mądrych 
i elokwentnych, i z przyjemnością słuchałem, z jakim przekonaniem starzec mówił. 
Teraz 
spodobał mi się bardziej.
Gregory dostosował się do sytuacji, posmutniał, lecz nadal milczał. Pozwalał 
starcowi 
wyładować gniew.
– Myślisz, że nie wiem, jak to zrobiłeś? – mówił rebe. Usiadł z powrotem na 
krześle. 
Musiał. Gniew pozbawił go sił. – Wiem. Znam cię i znałem cię jak nikt od dnia, w 
którym się 
urodziłeś. Natan, twój bliźniaczy brat, nie zna cię. Natan modli się za ciebie, 
Gregory!
– A ty nie, prawda, dziadku? Już odmówiłeś modlitwę za mnie, prawda?
– Tak, odmówiłem kadisz, kiedy opuściłeś ten dom, i gdybym dostał znak z nieba, 
własnymi rękami położyłbym kres twojemu życiu, Świątyni Umysłu i twoim 
kłamstwom!
Czy rzeczywiście?
– To się łatwo mówi, dziadku – powiedział Gregory, niezrażony. – Każdy zdobyłby 
się na 
wiele, gdyby dostał znak z nieba. Ja uczę moich wyznawców kochać w świecie, w 
którym nie 
zdarzają się takie znaki!
– Uczysz ich, jak mają ci dawać pieniądze. Uczysz ich, jak mają sprzedawać twoje 
książki. Jeszcze raz podniesiesz głos i opuścisz mój dom, nie usłyszawszy 
odpowiedzi na 
swoje pytania. Twój brat nie wie o tym, o czym mówisz – o tych dawnych 
wspomnieniach z 
dzieciństwa. Nie było go tam. Tamten dzień nadal żyje w mojej pamięci. Nie 
pozostał już nikt 
żywy, kto o tym wie.
Gregory uniósł rękę. Spokój, cierpliwość.
Byłem przejęty i niespokojny. Czekałem na następne słowa.
– Dziadku, powiedz mi zatem, co znaczy: Sługa Kości. Czy jestem tak nieczysty, 
że 
odpowiedź zdoła cię zbrukać?
Starzec zadrżał. Opadły mu ramiona pod czarnym kaftanem. Zadrżał, a kostki jego 
palców były różowe i otarte. Światło kładło się na jego białej brodzie i wąsach, 
które 
zasłaniały mu górną wargę, a także na półprzeźroczystych powiekach, kiedy trząsł 
głową i 
kołysał się niczym przy modlitwie.
Rozległ się nadzwyczaj gładki głos Gregory’ego.
– Dziadku, moje jedyne dziecko nie żyje, a ja przyszedłem do ciebie z prostym 
pytaniem. 
Po co miałbym zabijać moją córkę Esterę? Sam wiesz, że na całym bożym świecie 
nie ma 
powodu, dla którego miałbym ją skrzywdzić. Co mogę ci dać za odpowiedź na moje 
pytanie? 
Czy pamiętasz tę historię, tę rzecz, tego Sługę Kości? Czy ma on imię, czy jego 
imię brzmi: 
Azriel?
Starzec się zdumiał.
Ja również.
– Nigdy nie wymieniłem tego imienia – powiedział starzec.
– Rzeczywiście – przyznał Gregory. – Zrobił to ktoś inny.
– Kto ci o tym powiedział? Kto mógłby to zrobić?
Gregory zmieszał się.
Oparłem się o półki z książkami, moje palce dotknęły luźnej, łuszczącej się 
skóry 
grzbietów. Nie rób im krzywdy. Nie rób krzywdy książkom.
Głos starca brzmiał twardo i pogardliwie.
– Czy ktoś przyszedł do ciebie z tą legendą? – spytał. – Czy ktoś opowiedział ci 
ładną 
bajeczkę o magii i potędze? Czy był muzułmaninem? Chrześcijaninem? Żydem? Może 
to 
jakiś fanatyk New Age, który przeczytał twoje trele morele o Kabale?
Gregory pokręcił głową.
– Rebe, źle mnie zrozumiałeś – zapewnił go solennie. – Słyszałem tylko twoją 
opowieść. 
A teraz, przed dwoma dniami, ktoś inny wymówił te słowa w obecności świadków: 
Azriel, 
Sługa Kości!
Bałem się zgadywać.
– Kto to był? – spytał starzec.
– Ona to powiedziała, rebe – oznajmił Gregory. – Powiedziała to Estera, kiedy 
umierała. 
Człowiek z ambulansu usłyszał te słowa z jej ust w chwili, gdy konała. To 
powiedziała 
Estera. Estera powiedziała: „Sługa Kości” oraz imię „Azriel”. Estera powiedziała 
to dwa razy 
na głos, a dwie osoby ją słyszały. Powtórzyły to mnie.
Uśmiechnąłem się. Było to bardziej tajemnicze, niż się spodziewałem.
Przyglądałem się im w napięciu. Twarz pulsowała mi gorącem. Wiedziałem, że drżę 
tak 
samo jak ów starzec, zupełnie jakby moje ciało było prawdziwe.
Starzec cofnął się. Nie chciał uwierzyć. Ale gniew go opuścił. Spojrzał w twarz 
młodszego mężczyzny.
Znów rozległ się głos Gregory’ego, celowo i umiejętnie czuły.
– Kto to jest, rebe? Kim jest Sługa Kości? Czym jest ta rzecz, o której mówiła 
Estera? O 
której ty sam mówiłeś? Kiedy byłem dzieckiem bawiącym się u twych stóp? Estera 
wymówiła jego imię: Azriel. Czy to imię Sługi Kości?
Krew tętniła we mnie tak głośno, że słyszałem jej szum w uszach. Poczułem, że 
palce mej 
lewej ręki lekko dotykają grzbietów książek. Poczułem napór półki na piersi. 
Czułem 
cementową podłogę pod podeszwami butów i nie śmiałem odwrócić wzroku od dwóch 
mężczyzn.
Mój Boże, pomyślałem, spraw, by starzec to powiedział, spraw, by powiedział to, 
czego 
pragnę się dowiedzieć, mój Boże, jeśli nadal tam jesteś, spraw, by powiedział, 
kim i czym jest 
Sługa Kości. Niech mi to powie!
Starzec był zbyt zdumiony, by mógł przemówić.
– Ta informacja znajduje się w posiadaniu policji – dodał Gregory. – Strzegą jej 
zazdrośnie. Sądzą, że Estera mówiła o zabójcy.
Niemal krzyknąłem z oburzenia.
Starzec zachmurzył się, a jego oczy zwilgotniały.
– Rebe, czy nie rozumiesz? Chcą odnaleźć jej zabójcę – nie tych mętów ze 
szpikulcami 
do lodu, którzy odebrali jej życie, lecz tego, kto ich wysłał, kto znał wartość 
jej klejnotów!
Znowu ten naszyjnik. Nie widziałem go wtedy i nie odnajdowałem teraz w moich 
wspomnieniach. Jej szyi nie zdobił żaden naszyjnik. Niczego nie skradziono. 
Czemu miał 
służyć ten wybieg?
Gdybym tylko znał tych ludzi lepiej. Nie potrafiłem określić z całą pewnością, 
kiedy 
Gregory kłamał.
Mówił teraz ciszej, chłodniej, mniej pojednawczo. Wyprostował się.
– Pozwól, że powiem to wprost, rebe. Na twój rozkaz nigdy nie zdradziłem naszego 
sekretu, mojego sekretu, naszego sekretu – iż założyciel Świątyni Umysłu jest 
wnukiem 
rabina tej gminy! – Jego głos uniósł się, jakby Gregory stracił nad nim 
panowanie. – Dla 
twego dobra dochowałem tajemnicy! Dla dobra Natana. Dla dobra gminy. Dla dobra 
tych, 
którzy kochali moich rodziców i pamiętają ich. Dochowałem tajemnicy dla ciebie i 
dla nich!
Zamilkł, jakby powstrzymując się od oskarżeń, a starzec czekał, zbyt mądry, by 
przerwać 
jego milczenie.
– Ponieważ prosiłeś mnie o to – ciągnął Gregory – dochowałem tajemnicy. Ponieważ 
prosił mnie o to mój brat. I ponieważ kocham mojego brata. A na swój sposób 
kocham 
również ciebie, rebe. Dochowałem tajemnicy, byś nie został zhańbiony we własnych 
oczach i 
by obiektywy aparatów nie zaglądały ci w okna, by dziennikarze nie czekali 
tłumnie pod 
twoimi drzwiami i nie pytali, jak to możliwe, że z twojej Tory i Talmudu, i 
Kabały wyszedł 
Gregory Belkin, Mesjasz Świątyni Umysłu, którego głosu słuchają od Limy po Nową 
Szkocję, od Edynburga po Zair. Jak to się stało, że z twoich tradycji, modlitw, 
dziwacznych 
czarnych strojów, czarnych kapeluszy, tych szalonych tańców, kiwania się i 
ciskania gromów 
wyłonił się słynny człowiek sukcesu, Gregory Belkin, i jego Świątynia Umysłu? 
Dla twego 
własnego dobra nie zdradziłem tajemnicy.
Milczenie, nieprzejednane i pogardliwe. Starzec się zaciął.
Byłem zupełnie zbity z tropu. Nic nie ciągnęło mnie do żadnego z nich, ani 
nienawiść, ani 
miłość, nic nie miało na mnie wpływu, lecz nie mogłem zapomnieć oczu i głosu 
dziewczyny, 
która umarła.
I znowu odezwał się młodszy mężczyzna.
– Tylko raz odezwałeś się do mnie z własnej woli. Przekroczyłeś wielki mur, 
który dzieli 
nasze światy, jak to nazwałeś. Przyszedłeś do mojego biura, by błagać mnie, bym 
nie zdradzał 
nikomu, skąd pochodzę! Bym dochował tajemnicy, bez względu na wypytywania 
dziennikarzy.
Starzec nie odpowiedział.
– Gdybyś nie zabronił mi opowiedzieć o wszystkim światu, mógłbym na tym zyskać. 
Jakże mógłbym zyskać, mówiąc, iż wywodzę się z tak silnych i ortodoksyjnych 
tradycji! Ale 
na długo, zanim zwróciłeś się do mnie z prośbą, pochowałem przeszłość wraz z 
tobą. 
Pokryłem ją kłamstwami i fantazjami, by cię chronić! Byś nie został zhańbiony. 
Ty i mój 
ukochany Natan, za którego modlę się co noc. Zrobiłem to i nadal to robię... dla 
ciebie.
Zamilkł, jakby gniew odebrał mu mowę. Stałem obezwładniony napięciem i 
zafascynowany opowieścią.
– W mojej Świątyni biorę Boga na świadka – powiedział Gregory – i ośmielam się o 
nim 
mówić, tak jak ty to robisz w jesziwie. Estera powiedziała pewne słowa w chwili 
swej 
śmierci. A ty wiesz, że nie zabili jej twoi święci mężowie w czerni, którzy w 
szabas klaszczą 
w dłonie i śpiewają. I nie zabił jej mój łagodnooki brat. Nie zabili jej 
chasydzi. Kiedy 
hitlerowcy zastrzelili rodziców, żaden z was nie ruszył palcem, by ich 
powstrzymać, czyż 
nie?
Starzec, poruszony i zbolały, skinął głową – jakby wyszli daleko poza wzajemną 
nienawiść.
– Ale – ciągnął Gregory, unosząc rękę z czekiem – jeśli nie zdradzisz mi, co 
znaczą te 
słowa, a pamiętam je dobrze, powiem policji, gdzie je słyszałem. Było to tutaj, 
w tym domu, 
pomiędzy chasydami, skąd wywodzi się Gregory Belkin, tajemniczy założyciel 
Świątyni 
Umysłu!
Oniemiałem. Czekałem na dalsze słowa. Nie śmiałem odwrócić spojrzenia od starca.
On zaś ciągle milczał.
Gregory westchnął. Wzruszył ramionami. Postąpił parę kroków, odwrócił się i 
wzniósł 
wzrok do nieba. Potem spuścił głowę.
– Powiem im: tak, słyszałem już te słowa. Tak, już je słyszałem. U stóp mego 
dziadka, 
tak, on żyje i musicie go odnaleźć i dowiedzieć się, co miał wtedy na myśli. 
Powiem im, 
przyślę ich do ciebie, byś im wyjaśnił znaczenie tych słów.
– Dość – odezwał się starzec. – Jesteś głupcem, zawsze nim byłeś!
Westchnął ciężko, a potem na wpół świadomie zapytał jakby siebie:
– Estera wymówiła te słowa? Słyszano ją?
– Sanitariusze powiedzieli, że patrzyła na mężczyznę za oknem, mężczyznę z 
długimi 
czarnymi włosami! To wiadomość, którą policja trzyma w tajemnicy, lecz widzieli 
go inni, 
widzieli, że patrzyła na niego, a ten mężczyzna, rebe, ten mężczyzna płakał nad 
nią! On ją 
opłakiwał!
Teraz ja zadrżałem!
– Milcz! Zamilcz. Nie wolno ci...
Gregory roześmiał się cicho i drwiąco. Odstąpił o krok, obrócił się parę razy, 
nie 
podnosząc jednak oczu; nie dojrzał mnie, choć przy lepszym świetle jego wzrok 
pewnie 
natrafiłby na moje buty. Odwrócił się do rabina.
– Nigdy nie przyszło mi do głowy, by was oskarżać, kogokolwiek spośród was, o 
jej 
śmierć! Taka myśl nigdy nie powstała w mojej głowie, choć przecież słyszałem te 
słowa 
właśnie z twoich ust! Przychodzę do ciebie, a ty oskarżasz mnie, że zabiłem 
własną 
pasierbicę! Po co miałbym to uczynić? Przyszedłem do ciebie z szacunku dla jej 
ostatnich 
słów!
Starzec odpowiedział z wielkim spokojem:
– Wierzę ci. Biedne dziecko wypowiedziało te słowa. Gazety wspominały o jakichś 
dziwnych słowach. Wierzę ci. Ale wiem też, że zabiłeś swą córkę. To ty za to 
odpowiadasz.
Ramiona Gregory’ego stężały, jak to się dzieje w przypadku ludzi, którzy chcą 
kogoś 
uderzyć, ale on nie mógł i nie chciał uderzyć rabina. Do czegoś takiego nigdy 
nie mogłoby 
dojść pomiędzy nimi. Wiedziałem o tym. Ale Gregory znalazł się na skraju 
wytrzymałości, a 
cadyk był przekonany o jego winie.
Ja również. Ale jakie miałem na to dowody? Nie większe niż cadyk.
Chciałem zajrzeć w ich dusze, gdyż z pewnością szczycili się nimi, ci dwaj, 
ludzie z krwi 
i kości. Chciałem ich przejrzeć, tak jak to czynią ludzie, jak duch, który może 
zanurzyć się w 
głębinę duszy osób żywych. Pochyliłem się nieco, jakby rytm oddechów mógł ich 
zdradzić, 
jakby bicie ich serc mogło zdradzić ten sekret. Gregory, czy to ty ją zabiłeś?
Czy starzec zadawał mu to samo pytanie? Pochylił się naprzód w ostrym świetle 
zakurzonej żarówki; jego tonące w zmarszczkach oczy lśniły jasnym blaskiem.
Znowu spojrzał na Gregory’ego, a kiedy to zrobił, przez przypadek zobaczył mnie.
Jego spojrzenie przesunęło się bardzo powoli i naturalnie z wnuka na mnie.
W miejscu, w którym stałem, ujrzał mężczyznę. Ujrzał młodego mężczyznę o długich 
ciemnych kędziorach i ciemnych oczach. Ujrzał mężczyznę znacznego wzrostu i 
znacznej 
siły, bardzo młodego mężczyznę, właściwie jeszcze chłopca. Ujrzał mnie, Azriela.
Uśmiechnąłem się lekko, jakbym chciał jedynie przemówić, a nie szydzić z niego. 
Pozwoliłem, by ujrzał biel moich zębów. Pokazałem, iż się go nie obawiam. 
Stałem, podobny 
jemu, z długą brodą i w czarnych jedwabiach, w kaftanie czy długim płaszczu. Jak 
on sam i 
jeden z jego ludu.
I sądzę, że nie wiedziałem dlaczego ani w jaki sposób, ale wiedziałem, że 
pochodzę z 
jego ludu, że z pewnością jestem bliższy jemu niż jarmarcznemu prorokowi 
stojącemu 
naprzeciw niego.
Przeniknął mnie dreszcz mocy, jakby starzec położył dłonie na moich kościach i 
ryknął! 
To się często zdarza, kiedy rosnę w siłę pod czyimś spojrzeniem. Bywałem wówczas 
niemal 
tak silny jak teraz.
Starzec niczym nie zdradził, co ujrzał. Nie zdradził tego Gregory’emu ani mnie. 
Siedział 
nieruchomo. Jego spojrzenie wędrowało swobodnie po całym pokoju, nie 
zatrzymywało się 
na niczym konkretnym i nie wyrażało żadnych uczuć, oprócz łagodnego smutku.
Spojrzał na mnie znowu, jednak tak dyskretnie, że Gregory niczego nie zauważył. 
Patrzył 
na mnie z całkowitym spokojem.
Krew znowu zaczęła we mnie tętnić, skorupa mego ciała zacisnęła mocniej pory 
skóry. 
Czułem, że mnie zobaczył i ujrzał moje piękno! Młodość i urodę! Poczułem jedwab, 
który 
otulał moją skórę, poczułem ciężar mych włosów.
Ach, więc mnie widzisz, rebe, słyszysz mnie. Przemówiłem, nie poruszając ustami.
Nie odpowiedział. Patrzył na mnie wzrokiem, jaki zamyślony człowiek wbija w 
pustkę. 
Ale usłyszał mnie. Nie był fałszywym prorokiem, lecz prawdziwym cadykiem i 
usłyszał moją 
krótką modlitwę.
Ale młodszy mężczyzna, z pewnością zwiedziony jego zachowaniem i odwrócony do 
mnie tyłem, jeszcze raz przemówił po angielsku:
– Rebe, czy opowiedziałeś jeszcze komuś o tej legendzie? Czy Estera mogła 
przyjść tu 
przypadkiem, by się dowiedzieć, kim jesteś, a ty...
– Nie bądź aż tak głupi, Gregory – odparł starzec. Na chwilę odwrócił ode mnie 
wzrok. 
Potem znowu spojrzał na mnie i mówił dalej. – Nie znałem twojej pasierbicy. 
Nigdy tu nie 
była. Podobnie jak twoja żona. Wiesz o tym.
Westchnął, nie odrywając ode mnie wzroku, jakby bał się to zrobić.
– Czy to legenda chasydów czy lubawiczów? – spytał Gregory. – Czy któryś z 
mitnagdim 
mógł powiedzieć Esterze o...
– Nie.
Zmierzyliśmy się wzrokiem. Żywy starzec i młody duch tryskający siłą, mający 
coraz 
więcej energii i mocy.
– Rebe, więc kto...
– Nikt – rzekł starzec, patrząc na mnie nieruchomo, tak jak ja patrzyłem na 
niego. – To, 
co pamiętasz, to prawda, twój brat nie mógł tego słyszeć, a ciotka Ryfka nie 
żyje. Nikt nie 
mógł o tym powiedzieć Esterze.
Teraz odwrócił ode mnie wzrok i zmierzył nim Gregory’ego.
– Mówisz o przeklętej rzeczy. To demon, który przybywa wezwany potężnymi czarami 
i 
wyrządza zło.
I znowu na mnie spojrzał, choć młody mężczyzna wpatrywał się w niego.
– A zatem inni Żydzi znają tę historię. Natan ją zna...
– Nie, nikt jej nie zna. Nie uważaj mnie za idiotę. Chyba nie sądzisz, że nie 
wiem, iż 
rozpytywałeś o to innych Żydów? Dzwoniłeś do różnych gmin, dzwoniłeś do 
profesorów na 
uniwersytetach. Znam cię. Jesteś zbyt sprytny. Masz telefony we wszystkich 
pokojach. 
Przyszedłeś do mnie, bo jestem twoją ostatnią nadzieją.
Młodszy mężczyzna skinął głową.
– Masz rację. Sądziłem, iż to znane podanie. Przeprowadziłem pewne poszukiwania. 
Podobnie jak policja. Ale nikt nie zna tej legendy. Dlatego jestem tutaj.
Przechylił głowę na bok i podał rabinowi złożony bankowy druk.
Dzięki temu starzec zyskał sekundę, by zrobić gest w moim kierunku, tylko jedną 
sekundę, która wystarczyła, by skinąć lekko palcem wskazującym prawej ręki, 
dając znak 
„ukryj się” lub „bądź cicho”. Dołączył do niego ostrzegawcze spojrzenie i 
minimalny ruch 
głowy. Ale nie był to rozkaz ani groźba. Było to coś przypominającego modlitwę.
Potem go usłyszałem. Nie ukazuj się, duchu.
Bardzo dobrze, starcze, nie ukażę się przez pewien czas, jeśli sobie tego 
życzysz.
Gregory – nadal stojąc tyłem do mnie – rozłożył czek.
– Wyjaśnij mi to, rebe. Powiedz, co to jest i czy nadal to masz. Powiedziałeś 
Ryfce, że 
niełatwo jest zniszczyć tę rzecz.
Starzec znowu spojrzał na Gregory’ego, widać ufał, że pozostanę na miejscu.
– Może powiem ci wszystko, co chcesz wiedzieć – powiedział. – Może oddam ci to, 
o 
czym mówisz. Ale nie za taką sumę. Mamy więcej niż dość pieniędzy. Musisz dać 
nam coś, 
co się dla nas liczy.
Gregory nie mógł opanować podniecenia.
– Ile? Rebe, mówisz tak, jakbyś nadal miał tę rzecz!
– Bo tak jest – potwierdził starzec. – Nadal ją mam.
– Chcę ją mieć! – wykrzyknął Gregory chciwie, tak chciwie, iż przestraszyłem 
się, że 
przecenił swe siły. – Powiedz, czego za nią chcesz.
Starzec się zastanawiał. Znowu przeszył mnie wzrokiem, ale trwało to ułamek 
sekundy; 
ujrzałem, że na pobrużdżone policzki wypływa rumieniec, a dłonie poruszają się 
niespokojnie. Powoli jego spojrzenie skupiło się na mnie.
Przez jedną piękną chwilę, kiedy nasze oczy się spotkały, cała przeszłość niemal 
wróciła 
do mnie. Ujrzałem stulecia sprzed czasów Samuela. Zdaje się, że widziałem nawet 
Zurvana. 
Zdaje się, że widziałem samą procesję. Przed oczami mignęła mi postać złotego 
uśmiechniętego boga i poczułem śmiertelne przerażenie, iż będę pamiętać i żyć 
jak inni 
ludzie, obarczony pamięcią i bólem.
Gdyby to uczucie nie minęło szybko, poczułbym tak potworny ból, że zacząłbym 
wyć, 
wyć jak pies, jak szofer Estery, kiedy ujrzał jej bezwładne ciało, i wyłbym tak 
bez końca. 
Zerwałby się wiatr. Wiatr zabrałby mnie i rzucił pomiędzy zagubione i wyjące 
dusze. Kiedy 
w Kairze zgładziłem złego Pana, mameluka, wiatr przybył po mnie, ale ja 
zwyciężyłem go i 
schroniłem się w zapomnieniu.
Pozostań żywy, Azrielu. Przeszłość poczeka. Ból może zaczekać. Wiatr może 
zaczekać. 
Wiatr może czekać przez całą wieczność. Pozostań żywy w tym domu. Dowiedz się.
Jestem tu, starcze.
Patrzył na mnie spokojnie, nie wzbudzając podejrzeń wnuka. Przemówił, nie 
odrywając 
wzroku ode mnie, choć Gregory schylił się, by wysłuchać jego słów:
– Pójdź tam, za mnie, za te książki – odezwał się po angielsku – i otwórz 
szafkę, którą 
tam zobaczysz. Wewnątrz ujrzysz materiał. Unieś go. I przynieś to, co się pod 
nim znajduje. 
Jest ciężkie, ale poradzisz sobie. Jesteś silny.
Straciłem dech. Usłyszałem to i poczułem, że moje serce płacze. Kości znajdowały 
się 
tutaj! W tym pokoju!
Gregory zawahał się przez moment, być może nie przywykł do słuchania rozkazów, a 
nawet do wykonywania bodaj najdrobniejszej rzeczy własnymi rękami. Nie wiem. Ale 
potem 
ruszył do dzieła. Pospiesznie podszedł do biblioteczki za plecami starca.
Usłyszałem skrzypnięcie drewna i znowu doleciał mnie zapach cedru i kadzidła. 
Rozległo 
się trzaśniecie metalowych zamków. Poczułem, że wspinam się na palce, a potem 
znowu staję 
mocno na ziemi.
Starzec i ja nie odrywaliśmy od siebie wzroku. Wyłoniłem się zupełnie zza półek, 
tak że 
mógł mnie ujrzeć, odzianego w długi płaszcz, podobny jego strojowi, on zaś 
zdradził jedynie 
odrobinę strachu, a potem poprosił mnie uprzejmym skinieniem głowy, bym zechciał 
wrócić 
do kryjówki.
Usłuchałem.
Za jego plecami niewidoczny Gregory szarpał się i przeklinał.
– Przesuń książki – odezwał się rebe. – Odsuń je na bok, wszystkie – powiedział, 
patrząc 
na mnie, jakby wzrokiem trzymał mnie na smyczy. – Czy teraz widzisz?
Zapach kurzu uderzył mnie w nozdrza. Ujrzałem kłęby kurzu wirujące w świetle 
żarówki. 
Słyszałem hałas przesuwanych książek. O, jak słodko jest słyszeć uszami i 
patrzeć oczami. 
Nie płacz, Azrielu, nie przy człowieku, który tobą pogardza.
Mimo woli uniosłem palec do warg. Zrobiłem to w naturalny sposób, jakbym chciał 
modlić się wobec katastrofy. Poczułem zarost nad górną wargą i gęstwinę brody. 
Podobało mi 
się to. Taki jak ty, rebe, kiedy byłeś młody?
Starzec siedział sztywno, niezłomny, władczy i czujny.
Gregory wyłonił się zza biblioteczki i wszedł w krąg światła.
Trzymał w objęciach moją skrzynkę!
Ujrzałem, że złoto nadal pokrywa cedr grubą warstwą. Ujrzałem to, a także 
omotane 
wokół niej żelazne łańcuchy.
Żelazo! Więc sądzili, że to mnie powstrzyma? Mnie, Azriela! Czy żelazo może 
pokonać 
kogoś takiego jak ja? Miałem ochotę wybuchnąć śmiechem. Ale patrzyłem tylko na 
skrzynkę 
powleczoną złotą pokrywą, nadal spoczywającą w ramionach Gregory’ego, który 
trzymał ją 
niczym niemowlę.
Powróciło do mnie niewyraźne wspomnienie chwili, kiedy została sporządzona, ale 
nie 
zdołałem dostrzec szczegółów. Pamiętałem jedynie plamy słońca na marmurowych 
płytach i 
dobre słowa. Miłość, słowo „miłość” przywiodło mi na myśl Esterę.
Jakże dumny i zafascynowany był Gregory. Nie dbał o to, że jego piękny płaszcz 
był 
siwy od kurzu. Kurz także osiadł na jego włosach. Ale on patrzył tylko na ten 
przedmiot, ten 
skarb i położył go przed starcem ostrożnie, jak kładzie się niemowlę.
– Nie! – starzec uniósł obie ręce. – Połóż to na podłodze i cofnij się. 
Uśmiechnąłem się 
gorzko. Nie brukaj sobie rąk.
Starzec nie zwrócił na mnie uwagi. Patrzył na skrzynkę, którą Gregory położył na 
podłodze.
– Dobry Boże, sądzisz, że wybuchnie? – spytał Gregory. Ostrożnie ułożył skrzynkę 
pod 
żarówką, tuż przed biurkiem starca. – To zabytek, to pismo nie jest hebrajskie, 
tylko 
sumeryjskie! – Cofnął dłonie i potarł je o siebie.
Był przejęty i poruszony.
– Rebe, to jest bezcenne.
– Wiem, co to jest – odrzekł starzec, wodząc wzrokiem ode mnie do skrzynki. Nie 
zmieniłem się. Nawet się nie uśmiechnąłem.
Gregory wpatrywał się w skrzynkę z nabożeństwem, jakby zobaczył Dzieciątko w 
żłóbku, jakby był jednym z pasterzy, którzy przyszli zobaczyć Syna Bożego w 
namacalnej 
postaci.
– Co to jest, dziadku? Co jest tu napisane? – Dotknął żelaznych łańcuchów, 
powoli, jakby 
spodziewał się, że starzec mu zabroni. Dotknął ogniw, grubych i brzydkich, 
dotknął zwoju 
wetkniętego pomiędzy nie w miejscu, gdzie się krzyżowały.
Aż do tej chwili nie widziałem zwoju, nie zauważyłem go do momentu, kiedy 
Gregory 
delikatnie dotknął jego brzegów. Złoto raziło moje oczy, zaczęły łzawić. Czułem 
woń cedru i 
korzeni, a także dym, którym okadzono drewno przed obłożeniem złotem. Czułem 
ciało 
innych ludzi i zapach ofiar.
Nagle poczułem silny zawrót głowy.
Poczułem kości.
O, mój prywatny boże, kto mnie przywołał? Gdybym tylko mógł ujrzeć przez chwilę 
jego 
radosną twarz, twarz mego boga, mojego prywatnego boga. Mojego boga, który 
przechadzał 
się ze mną, boga, którego każdy ma w sobie, swojego własnego boga, i ja go 
miałem, więc 
gdybyż tylko mógł teraz do mnie przyjść!
Pojmujesz, nie było to prawdziwe wspomnienie, tylko nagłe niewyjaśnione 
pragnienie, 
które zmroziło mnie i zmieszało.
Ale bez przerwy myślałem o tej osobie jako o swoim bogu. Czyby się roześmiał? 
Czy 
powiedziałby: „A więc twój bóg zawiódł cię, Azrielu, a ty, nawet kiedy znalazłeś 
się 
pomiędzy wybranymi, nadal mnie wzywasz? Czy cię nie ostrzegałem? Czy nie 
radziłem, byś 
uciekał, dopóki możesz?”.
Ale mojego boga nie było ze mną i brakowało jego uśmiechu. Nie stał u mego boku 
jak 
przyjaciel, który spacerował ze mną w chłodne wieczory wzdłuż rzeki. I nie 
powiedział tych 
słów. Ale był ze mną kiedyś i wiedziałem o tym. Przeszłość zdała mi się niczym 
potop, który 
czeka, by spaść i mnie zatopić.
Nagle obudziła się we mnie dzika nadzieja, od której oddech przyspieszył; wonie 
pokoju 
omal mnie nie zadławiły.
Może nikt cię nie wezwał, Azrielu! Może przybyłeś z własnej woli i jesteś teraz 
sobie 
panem! I możesz nienawidzić i pogardzać tymi dwoma, by zadowolić swe serce!
Jakże słodkie to było, ta siła, ten uśmiech, ten żart, iżbym miał wreszcie być 
panem 
samego siebie. Niemal usłyszałem własny cichy śmiech. Zacisnąłem palce na 
kędziorach 
brody i pociągnąłem się za nią lekko.
– Ten zwój jest nietknięty, rebe – powiedział Gregory podekscytowany. – Patrz, 
można 
go wyjąć spod łańcuchów. Możesz go odczytać?
Czy wydałem ci się piękny, starcze? Wiem, co ujrzałeś. Nie muszę tego widzieć. 
Oto 
Azriel, niestworzony na miarę przez jakiegoś Pana, nie ukształtowany w ten czy 
inny sposób 
dla potrzeb swego Pana, lecz Azriel taki, jakiego stworzył Bóg, kiedy Azriel był 
duszą, 
duchem i ciałem w jednym.
Starzec spiorunował mnie wzrokiem. Rozkazuję ci! Nie pokazuj się, duchu.
Czyżby, starcze, nienawidzę twego zimnego serca! Jakieś ogniwo wiąże nas ze 
sobą, ale 
ty tak samo kipisz nienawiścią jak ja i skąd mamy wiedzieć, czy Bóg się w to 
mieszał dla niej, 
dla Estery!
Patrzył na mnie zafascynowany, niezdolny odpowiedzieć.
Gregory przykucnął nad swoją zdobyczą, dotknął zwoju gorliwie i w bojaźni.
– Rebe, sam ten zwój jest wart fortunę – powiedział. – Podaj mi cenę. Pozwól mi 
go 
otworzyć.
Nagle położył dłoń na drewnie i rozpostarł palce, ogarnięty miłością do tego 
przedmiotu.
– Nie! – powiedział starzec. – Nie pod moim dachem. Spojrzałem w jego blade, 
zamglone 
oczy.
Nienawidzę cię. Czy sądzisz, że prosiłem, żeby stać się tym, czym jestem? Byłeś 
kiedyś 
młody? Czy twoje włosy były kiedyś tak czarne, a twoje usta tak czerwone?
Nie odpowiedział, ale usłyszał mnie.
– Usiądź – odezwał się do wnuka i wskazał mu stojący nieopodal fotel ze 
skórzanym 
obiciem. – Usiądź i wypisz czeki, które ci podyktuję. A potem ten przedmiot – i 
wszystko, co 
o nim wiem – będzie należeć do ciebie.
Niemal roześmiałem się na głos. A więc o to chodziło! Wiedział, że tu jestem, i 
sprzedawał mnie swojemu wnukowi, którym pogardzał. To miała być okrutna kara za 
wszystkie krzywdy wyrządzone jemu i jego Bogu. Składał mnie w ręce 
niespodziewającego 
się niczego wnuka. Zdaje się, że się roześmiałem, choć bezdźwięcznie, jedynie 
tak, by to do 
niego dotarło, by ujrzał tylko błysk mojego oka i drgnięcie ust, by zobaczył, że 
śmieję się w 
duchu i kręcę głową z podziwu nad jego sprytem i zimnym, nieczułym sercem.
Gregory usiadł powoli na starym fotelu z popękanym i łuszczącym się obiciem. Był 
przejęty niezwykłym podnieceniem.
– Podaj swą cenę.
Mój uśmiech musiał być gorzki, pełen smutnej wiedzy. Ale nie straciłem spokoju. 
Mój 
dawny bóg mógłby być ze mnie dumny. Dobra robota, mój dzielny, walcz z nimi! Co 
masz do 
stracenia? Myślisz, że twój Bóg jest miłosierny? Posłuchaj, co zamierzają w 
twojej sprawie! 
Ale kto wypowiedział te słowa na samym początku tej długiej historii? Kto je 
wypowiedział? 
Kto stał u mego boku, pełen miłości, kto chciał mnie ostrzec? Spojrzałem na 
Gregory’ego. 
Nie zamierzałem dać się zmieszać, wciągnąć w chaos bólu, musiałem dotrzeć wpierw 
do 
sedna tej tajemnicy. Moja tajemnica może poczekać.
Zatopiłem paznokcie prawej ręki w utwardzone ciało dłoni. Tak, tutaj. Jesteś 
tutaj, 
Azrielu, bez względu na to, czy ten starzec pogardza tobą, czy też nie, czy 
młodszy 
mężczyzna jest mordercą i głupcem, czy znowu zostałeś sprzedany i czy nie masz 
własnej 
duszy, nie miałeś jej nigdy i nigdy mieć nie będziesz. Jesteś tutaj. Nie w 
kościach, które 
spoczywają w tej skrzynce!
Udawałem, że mój bóg jest ze mną. Staliśmy razem. Czy nie zrobiłem tego z innymi 
Panami, nie mówiąc im tego, czy przywoływałem mojego boga, by stanął u mego 
boku, lecz 
on nigdy naprawdę się nie zjawił?
W chmurze dymu ujrzałem, jak mój bóg odwraca się, jak mnie opłakuje. Było to w 
jakiejś komnacie, a para unosiła się z wrzącego kotła! Mój boże, pomóż mi! Ale 
ten obraz 
stanowił tylko fragment całości. To coś nieopisanego, co nigdy nie może odżyć!
Gregory wyciągnął z kieszeni długi skórzany portfel. Otworzył go na kolanie, a w 
prawą 
dłoń ujął złote pióro.
Stary mężczyzna zaczął wymieniać sumy w amerykańskich dolarach. Ogromne sumy. 
Wymienił nazwy placówek, którym należy przekazać te czeki. Szpitale, instytucje 
edukacyjne, towarzystwa, które następnie miały przekazać pieniądze jesziwie 
uczącej 
młodych Tory. Pewną sumę polecił wysłać gminie w Izraelu. A także nowej 
chasydzkiej 
grupie, która chciała założyć wioskę na wzgórzach nieopodal miasta. Starzec 
wymieniał 
wszystkie te miejsca, ograniczając się do najzwięźlejszych wyjaśnień.
Gregory pisał bez słowa sprzeciwu. Złote pióro żłobiło litery w bankowych 
drukach, a on 
odrywał czeki, by pisać kolejne, i kolejne, a podpisywał je z rozmachem, tak jak 
to robią 
ludzie mający władzę.
Wreszcie położył wszystkie czeki przed rabinem. Ten przyjrzał się im 
skrupulatnie. 
Rozłożył je przed sobą w długim rzędzie i przyjrzał się im nieco zaskoczony.
– Dałbyś mi tak wiele – spytał – za coś, czego nie znasz i nie rozumiesz?
– Moja córka wymówiła przed śmiercią jego imię.
– Nie, ty pożądasz tego przedmiotu! Pożądasz jego mocy.
– Dlaczego miałbym w nią wierzyć? Tak, tak, chcę, chcę to zobaczyć, spróbować 
zrozumieć, co Estera o tym wiedziała, i tak, tak, dam ci te pieniądze.
– Wyjmij zwój spod łańcuchów i daj mi go.
Gregory usłuchał go gorliwie, niczym chłopiec. Zwój nie był stary, nie tak jak 
skrzynka. 
Gregory włożył go w dłoń starca.
Czy później umyjesz ręce?
Rabin nie zwracał na mnie uwagi. Ostrożnie rozwinął pergamin i zaczął czytać, 
tłumacząc słowa na angielski, by jego wnuk mógł je zrozumieć:
– „Oddaj ten przedmiot Hebrajczykom, gdyż jest to ich magia i tylko oni mogą 
odesłać ją 
na dno piekła, gdzie jej miejsce. Sługa Kości nie jest już posłuszny swemu Panu. 
Stare 
zaklęcia już go nie wiążą. Stare klątwy już go nie odpędzają. Raz przywołany, 
niszczy 
wszystko, co zobaczy. Tylko Hebrajczycy znają znaczenie tej istoty. Tylko 
Hebrajczycy 
potrafią okiełznać jej furię. Oddaj ją im, nie żądając zapłaty”.
Znowu się uśmiechnąłem. Nie potrafiłem się powstrzymać. Zdaje się, że zamknąłem 
oczy 
z ulgą, a kiedy znów je otworzyłem, spojrzałem na starca, który wpatrywał się 
jedynie w 
pergamin.
Ale czy naprawdę jestem panem samego siebie? Jeszcze nie śmiałem w to uwierzyć. 
Nie. 
To na pewno jakiś podstęp wymyślony na moją zgubę, jakaś pułapka, w której 
śmierć Estery 
jest jedynie przynętą.
Starzec siedział nad rozwiniętym pergaminem i wpatrywał się w niego. Nie odezwał 
się 
ani słowem.
Gregory nie wytrzymał milczenia.
– Więc dlaczego tego nie zniszczyłeś! – Był tak podniecony, że z trudem 
zachowywał 
spokój. – Co tam jeszcze napisali? Co to za język?
Starzec spojrzał na niego, a potem na mnie i wrócił spojrzeniem do zwoju.
– Posłuchaj, co ci teraz przeczytam – powiedział – ponieważ przetłumaczę to 
tylko raz:
„Nieszczęście spadnie na tego, który zniszczy kości, ponieważ jeśli to nastąpi, 
o czym nie 
słyszeli nawet najwięksi mędrcy, na świat spadnie duch o niewyobrażalnej mocy, 
bezpański i 
nieokiełznany, skazany na wieczne pozostanie w powietrzu, niezdolny wspiąć się 
na Drabinę 
do Nieba czy otworzyć bramy piekła. A kto wie, do jakich okrutnych czynów zdolny 
jest taki 
duch wobec Bożych dzieci? Czyż na tym świecie nie ma dosyć demonów?”.
Starzec podniósł dramatyczne spojrzenie na wnuka, który okazywał jedynie 
największą 
fascynację.
Gregory zatarł chciwie ręce.
Rabin przemówił znowu, bardzo powoli.
– Mój ojciec przyjął tę rzecz, ponieważ czuł, że musi to zrobić. A teraz ty 
przychodzisz 
do mnie i prosisz mnie o nią. Cóż, jest już prawie twoja.
Młodszy mężczyzna wydawał się pijany radością.
– Och, rebe, to zbyt cudowne, zbyt zadziwiające – powiedział. – Ale skąd mogła 
go znać 
moja biedna Estera?
– Tego musisz się dowiedzieć sam – rzekł starzec zimno. – Ponieważ ja tego nie 
wiem. 
Nigdy go nie przywoływałem, nie robił tego także mój ojciec. Ani muzułmanin, 
który oddał 
go w ręce ojca.
– Daj mi ten zwój. Wezmę go już teraz.
– Nie.
– Dziadku, chcę go mieć! Patrz, dałem ci czeki!
– Jutro pieniądze będą w banku. Jutro, kiedy pieniądze zostaną przekazane, kiedy 
transakcja będzie zamknięta...
– Dziadku, ja chcę go teraz!
– Jutro, wtedy do mnie przyjdziesz, weźmiesz go i będzie twój. Zostaniesz Panem 
Sługi 
Kości.
– Ty uparty, niemożliwy starcze! Wiesz, że czeki są dobre. Oddaj go!
– Och, jak ci się spieszy! – powiedział stary.
Spojrzał na mnie. Mógłbym przysiąc, że gdybym go zachęcił, uśmiechnąłby się, ale 
nie 
zrobiłem tego.
Potem wrócił spojrzeniem do wnuka, który niemal wił się z niecierpliwości, 
wpatrzony w 
złotą skrzynkę u swych stóp, nie śmiejąc jej dotknąć, ale niemal jęcząc z 
pożądliwości.
– Dlaczego ją zabiłeś? – spytał starzec.
– Co?
– Dlaczego kazałeś zabić swoją córkę? Chcę to wiedzieć. To część mojej ceny!
– O, ty głupcze, wszyscy jesteście głupi, niepoprawni i przesądni, durni słudzy 
waszego 
Boga!
Stary mężczyzna uniósł się gniewem.
– Twoje świątynie to schroniska dla zbłąkanych i potępionych – powiedział. – Ale 
nie 
obrzucajmy się wyzwiskami. Znamy się nawzajem. Jutro wieczorem, kiedy moi 
bankierzy 
powiedzą, że pieniądze znajdują się w naszych rękach, przyjdziesz i zabierzesz 
tę rzecz. I 
zachowaj tajemnicę. Dotrzymaj przysięgi. Nie mów nikomu, że jesteś... byłeś... 
moim 
wnukiem.
Gregory uśmiechnął się, wzruszył ramionami i uniósł dłonie w geście zgody. 
Odwrócił 
się do wyjścia, nie patrząc nawet w miejsce, gdzie stałem.
Przed drzwiami zatrzymał się i spojrzał na dziadka.
– Powiedz Natanowi, mojemu bratu, że dziękuję mu, iż zadzwonił do mnie z 
kondolencjami.
– Nie zrobił tego! – zakrzyknął rebe.
– Ależ zrobił. Zadzwonił i rozmawiał ze mną, starał się złagodzić mój ból i 
pocieszyć 
moją żonę.
– On nie ma nic wspólnego z tobą ani z ludźmi twojego pokroju!
– I nie mówię ci tego, by ściągnąć na niego twój gniew, nie, całkiem nie 
dlatego, ale po 
to, byś wiedział, że brat mój, Natan, kocha mnie na tyle, że zadzwonił i 
powiedział, że żałuje 
tej dziewczyny.
Gregory otworzył drzwi. Zimny powiew nocy zawahał się w progu.
– Nie zbliżaj się do swego brata! – Starzec podniósł się zza biurka, opierając 
pięści na 
jego blacie.
– Nie marnuj słów – rzekł na to Gregory. – Zachowaj je dla swojej trzódki. Mój 
Kościół 
naucza miłości.
– Twój brat chodzi ścieżkami Boga – powiedział starzec, ale jego głos brzmiał 
słabo. 
Rebe był zmęczony, wyczerpany.
Zerknął na mnie. Wytrzymałem jego spojrzenie.
– Nie próbuj mnie oszukać, rebe – powiedział Gregory, gdy zimne powietrze wpadło 
do 
pokoju. – Jeśli nie znajdę tej rzeczy jutro wieczorem, jak mi obiecałeś, wrócę 
tu z kamerami. 
W następnej książce opublikuję historię mojego dzieciństwa pomiędzy chasydami.
– Kpij ze mnie, jeśli chcesz – rzekł starzec, który odzyskał panowanie nad sobą. 
– Ale 
transakcja została zawarta i Sługa Kości będzie na ciebie jutro czekać. A ty 
zabierzesz go ode 
mnie. Ty jesteś zły. Ty czynisz zło. Ty chodzisz ścieżkami szatana. Twoje 
kościoły chodzą 
jego ścieżkami. Twoi wyznawcy czczą szatana. Poznaj tego demona i jego plemię. 
Opuść mój 
dom.
– Dobrze, nauczycielu – zgodził się Gregory. – Mój Abrahamie.
Otworzył drzwi szeroko i przekroczył próg, a potem zajrzał jeszcze do pokoju, a 
światło 
padło na jego uśmiechniętą twarz.
– Mój patriarcho, mój Mojżeszu! Przekaż Natanowi ode mnie wyrazy miłości. Czy 
mam 
powiedzieć żonie, która jest w żałobie, że przesyłasz jej wyrazy współczucia?
Cofnął się i zatrzasnął za sobą drzwi.
Pozostawił po sobie cichą wibrację szkła i metalowych przedmiotów.
Zostałem na miejscu.
Spojrzeliśmy na siebie, ja i starzec, przez cały zakurzony pokój. Wyszedłem z 
cienia 
biblioteczki, a on pozostał nieruchomo za biurkiem.
Zadrżał.
Idź do kości, duchu. Nie wzywałem cię. Nie mówiłem do ciebie, chyba tylko po to, 
żeby cię 
odesłać.
– Dlaczego? – spytałem prosząco. Mówiłem w starym języku hebrajskim, wiedząc, iż 
będzie go znał. – Dlaczego mną tak pogardzasz, starcze? Co ci zrobiłem? Nie 
mówię jako 
duch, który zabija magów, mówię jako Azriel! Co ci zrobiłem?
Był zdumiony i wstrząśnięty. Stanąłem przed jego biurkiem; byłem ubrany tak jak 
on, a 
kiedy spojrzałem w dół, ujrzałem, że moja stopa niemal dotyka skrzynki, która 
wydawała się 
tak mała. W nozdrza uderzyła mnie para unosząca się z wrzącej wody.
– Marduku, mój boże – krzyknąłem po starochaldejsku. Cadyk znał te słowa. Niech 
spogląda na mnie z przerażeniem. – Boże mój, oni mi nie pomogą! – zakrzyknąłem 
po 
chaldejsku. – Znowu tu jestem i nie ma właściwej ścieżki!
Starzec wstał gwałtownie, pełen odrazy. Uniósł obie ręce.
– Odejdź stąd, duchu, odejdź stąd, wracaj do kości, z których przyszedłeś!
Przez moje kończyny przeszedł jedwabisty dreszcz. Opanowałem się.
– Rebe, powiedziałeś, że to on ją zabił. Powiedz mi, czy to prawda. To ja 
zgładziłem jej 
morderców!
– Odejdź, duchu. – Zasłonił twarz dłońmi i odwrócił głowę. Wyszedł zza biurka i 
obszedł 
mnie wkoło; zaczął wykrzykiwać te słowa, coraz głośniej i wyraźniej, i machał 
rękami przed 
moją twarzą. Poczułem, że słabnę. Poczułem łzy na policzkach.
– Dlaczego powiedziałeś, że to on zabił Esterę? Powiedz mi, a poniszczę ją! 
Zabiję 
winnych! O, Panie Zastępów, kiedy Jahwe przemówił do Saula i Dawida, powiedział: 
zgładźcie ich wszystkich, mężczyzn, kobiety i dzieci! A Saul i Dawid usłuchali 
Go. Czy nie 
było słusznym czynem zgładzić tych trzech nędzników, którzy zabili niewinną 
dziewczynę?
– Odejdź, duchu! – krzyknął. – Odejdź! Odejdź. Nie mam z tobą spraw. Wracaj do 
kości!
– Przeklinam cię, nienawidzę cię – powiedziałem, lecz z moich ust nie wydobył 
się 
dźwięk.
Zacząłem rozpływać się w powietrzu. Wszystko, co zdołałem przy sobie zebrać, 
rozpraszało się, jakby wiatr przedarł się przez drzwi i porwał mnie z sobą.
– Odejdź, duchu, odejdź stąd, odejdź z mojego domu i ode mnie!
Czerń.
A jednak nadal myślałem.
Nie mogłem przestać istnieć.
Jeszcze się spotkamy, starcze.
Nawiedziły mnie sny, jakbym był człowiekiem i jakbym spał, a mój umysł otworzył 
się 
przed żyjącymi nauczycielami. Nie, Azrielu, nie, zgiń raczej, lecz przestań 
śnić.
A jednak ujrzałem twarz Samuela; Strasburg; inne pomieszczenie pełne zwojów i 
ksiąg, 
stojące w płomieniach. Usłyszałem własny głos: „Weź mnie za rękę, Panie, zabierz 
mnie ze 
sobą w śmierć”. Bądź przeklęty, Samuelu! Bądź przeklęty, starcze.
Bądźcie przeklęci, wszyscy, którzy mi rozkazywaliście!
Ze szczytu wzgórza spoglądałem w dół, na miasteczko Strasburg. O, nie było tak 
wyraźne 
jak wtedy, kiedy ci je opisywałem.
Ale istniało, widziałem je. Wiedziałem, że wszyscy Żydzi cierpią. Wiedziałem, że 
jestem 
jednym z nich. A jednak nie mogłem być jednym z nich. Potem odezwały się dzwony. 
Aroganckie dzwony morderców odezwały się w ich kościołach. Niebo było spokojne i 
chmury wisiały nisko, jak zawsze w tamtych dniach, przed sześcioma wiekami – 
wtedy 
powietrze nie mówiło i może dlatego dźwięk dzwonów wydał mi się tak wyraźny.
– Azrielu.
Zgiełk. Wiatr. Nadchodzili niewidzialni, zbliżali się do mnie we mgle i dymie, 
otaczali, 
byli coraz bliżej, zwąchali słabość, strach i cierpienie.
– Azrielu! – Dobiegł mnie gwar zazdrosnych duchów, przykutych do ziemi. 
Zachłanne, 
zdesperowane, przykute do ziemi duchy.
Zostawcie mnie. Pozwólcie mi pamiętać.
Chciałem wiedzieć, chciałem przepchnąć się między nimi jak między ludźmi na 
chodniku, wtedy gdy Estera na mnie spojrzała. Chciałem pamiętać, chciałem...
Przez chwilę wpatrywałem się w rabina, lecz stał się ogromny, a jego głos 
pokonał wycie 
wiatru.
Odejdź, duchu! Rozkazuję ci!
Twarz miał krwistoczerwoną z wściekłości.
Odejdź, duchu!
Jego słowa uderzyły mnie. Zabolały. Smagnęły. Pozwól mi zamilknąć. Jeśli nie ma 
pokoju, istnieje milczenie i mrok. Mogło być gorzej, Azrielu.
Mogło być gorzej.
Źle jest, gdy cię skrzywdzą, lecz nie tak jak wtedy, gdy zabijesz niewinnego i 
uśmiechniesz się z nienawiścią.
17.
Jest parę rzeczy, na które powinienem się odważyć. Powinienem spróbować wyjść z 
pokoju, nietknięty, i podążyć za Gregorym. Miałem widzialne ciało! Ubrałem je w 
doskonały 
sposób. Nie powinienem się poddawać, tylko ruszyć w wędrówkę po ulicach 
Brooklynu i 
dowiedzieć się czegoś więcej o tym świecie, zadając ludziom szczegółowe pytania.
Powinienem dowiedzieć się czegoś więcej o Gregorym Belkinie i Świątyni Umysłu. 
Przechodnie mogliby ze mną porozmawiać na ten temat. Wyglądałem jak człowiek. 
Mógłbym 
oglądać programy telewizyjne w tawernach. Mógłbym spędzić owocną noc na 
intensywnej 
nauce, zamiast pozwolić, by stary rabin pozbawił mnie samego siebie i zapędził 
znowu w 
pustkę.
Mimo to, kiedy rabin chciał mnie zniszczyć, nie powinienem tracić czasu na 
wołanie do 
„mojego boga”.
Dla Sługi Kości jest to rzecz nie do pomyślenia – wołanie do boga – ponieważ mój 
bóg 
nie zjawił się przy mnie ani razu przez te wszystkie lata w służbie zła. Nie 
sądzę, by Sługa 
Kości, który przeklął Samuela, pamiętał mojego boga, ponieważ nie przypominał 
sobie, iż był 
człowiekiem, jak ja pamiętam to w tej chwili. Mój bóg należał do mnie, kiedy 
żyłem jako 
człowiek, młody mężczyzna z miasta Babilon, gdzie umarłem.
W rzeczy samej, aczkolwiek przyznaję to niechętnie, kiedy myślę o Samuelu, 
przypominam sobie jedynie, jaką dumą napawał mnie fakt, iż jestem jego 
geniuszem, duchem 
o niezwykłej mocy, której zwykłe dusze umarłych nigdy nie osiągną. Byłem 
wspaniałą 
kulminacją dawnej magii i osiągnięciem tych, którzy umieli się nią posługiwać.
Jeśli chodzi o moje ludzkie życie, nie przypominałem sobie niczego. Nie 
potrafiłem sobie 
nawet przypomnieć żadnego Pana sprzed czasów Samuela, choć z pewnością ich 
miałem. Od 
okresu babilońskiego musiałem znać wielu magów, którym służyłem i których 
przeżyłem.
Musiało tak być. Tak było. Sługa Kości przechodził z rąk do rąk.
I w pewnym momencie, co rebe wyjaśnił z takim wdziękiem, Sługa Kości zbuntował 
się 
przeciw swemu wspaniałemu przeznaczeniu. Obrócił się przeciwko tym, którzy 
powołali go 
do istnienia, i zgładził ich, a dokonał tego więcej niż raz.
Ale co działo się przedtem? Czy nigdy nie byłem człowiekiem?
Czego ode mnie chciały moje wspomnienia? Czego chciała ode mnie Estera? Co było 
tak 
pociągającego w posiadaniu oczu i uszu, odczuwaniu bólu i nienawiści, żądzy 
mordu? Tak, 
bardzo chciałem zabijać.
Chciałem zabić tego rabina, ale z jakiegoś powodu nie mogłem tego zrobić. 
Uważałem, 
że jest dobrym człowiekiem, być może człowiekiem bez skazy, może z wyjątkiem 
tego, że nie 
znał dobroci, a ja nie mogłem go zabić. Nie mogłem. I byłem zadowolony, że tego 
nie 
uczyniłem.
Ale potrafisz sobie wyobrazić, jaką zagadką byłem dla samego siebie, schwytany 
pomiędzy niebem i piekłem, bez świadomości, dlaczego przybyłem.
I nie czułem się wysłannikiem Boga, o nie, nie miałem z nim nic wspólnego, i nie 
miałem 
własnego boga, a kiedy rabin mnie wypędził, kiedy dzięki swej znacznej mocy 
rozproszył 
moją postać i zmącił umysł, tak że nie mogłem się mu przeciwstawić, zrobił to w 
imię Boga, 
a ja nie śmiałem powstać przeciwko Niemu, Bogu mojego ojca, Panu Zastępów, Bogu 
na 
wysokościach i Bogu Jedynemu.
Nie, w tej chwili słabości Azriel, człowiek i duch, przywołał swojego dawnego 
pogańskiego bożka, z czasów śmiertelnego życia, bożka, którego kochał.
Kiedy rebe mnie przeklął, umyślnie zawołałem Marduka po chaldejsku. Chciałem, by 
starzec usłyszał pogańską mowę. Gniew mnie opanował, tak jak to się często 
zdarzało. 
Wiedziałem, że mój bóg mi nie pomoże.
Nasze drogi się rozeszły.
Czy musiałem przypominać sobie wszystko akurat w tamtej chwili? Czy musiałem 
poznawać tę historię od samego początku?
Ale jeśli starałem się ją ułożyć, zrozumieć, pojąć, kim byłem i jak zostałem 
Sługą Kości, 
to tylko z jednego powodu: żebym mógł umrzeć.
Prawdziwie umrzeć.
Nie tylko znowu uciec w czerń, by zostać przywołanym do następnego gwałtownego 
dramatu, i z pewnością nie po to, by pozostać uwięziony, przykuty do ziemi wraz 
z 
zagubionymi duszami, mamroczącymi, błąkającymi się i skrzeczącymi, duszami, co 
ze 
wszystkich sił trzymają się śmiertelności. Umrzeć. Wreszcie dostąpić tego, co 
przed wieloma 
laty zostało mi odmówione z powodu sztuczki, której nie potrafiłem sobie 
przypomnieć.
„Azrielu, ostrzegam cię”. Kto wypowiedział te słowa wtedy, tysiące lat temu? 
Duch? Kim 
był ten mężczyzna za stołem rzeźbionym w bogate ornamenty, mężczyzna, którego 
widziałem 
niewyraźnie i który płakał, płakał... Kim był król? Bo był tam wielki król...
Ale gniew i wściekłość tak mnie osłabiły, że starzec zdołał mną zawładnąć i 
rozproszyć 
mnie. Mój umysł rozpłynął się chyba tak samo jak cała postać. Znikła zdolność 
rozsądnego 
myślenia i uniosłem się w mroku nocy, bez kształtu, bez celu, dryfując pomiędzy 
tymi 
elektrycznymi głosami, wirując jakby nad wielkim magnesem, który przyciąga nas 
wszystkich – cały świat.
Ale nie odszedłem. Nie odszedłem naprawdę.
Kiedy się ocknąłem, zebrawszy siły na nowo, kiedy wzrok skupił się na celu 
podróży, 
pomyślałem o różnorodnych aspektach mojej sytuacji – że z powodzeniem mógłbym 
być 
całkowicie bezpański, że nie mógłbym zawieść Estery, że jestem silniejszy niż 
kiedykolwiek 
– i że tym razem będę się bardziej starać, by uwolnić się od tych dwóch – rabina 
i jego wnuka 
Gregory’ego – postanowiłem, że jeśli nie mogę umrzeć, będę żyć bez nich.
Kto wie, co żywi ducha w cielesnej postaci lub bez niej?
Mężczyźni i kobiety współczesnych czasów, którzy śmieją się z naszych starych 
zwyczajów, wierzą w absolutnie absurdalne objaśnianie zjawisk – weźmy na 
przykład to, w 
jaki sposób powstaje grad: z drobiny kurzu w wyższych warstwach atmosfery, która 
spada, 
potem się unosi, obrasta lodem, znowu spada, znowu się unosi i coraz bardziej 
rośnie, aż 
osiąga pewien określony etap; wreszcie ziarenko gradu przerywa ten cykl i spada 
na ziemię i 
po wszystkich tych manewrach, po całym cudownym procesie, roztapia się. Z prochu 
powstałeś, w proch się obrócisz.
Pewnego dnia ci ludzie – te wielkie umysły dzisiejszych czasów – dowiedzą się 
wszystkiego o duchach. Dowiedzą się o nich, tak jak dowiadywali się wszystkiego 
o genach, 
neutrinach i innych rzeczach, których nie widać. Lekarze u łoża chorego ujrzą, 
jak jego duch 
unosi się z ciała, ujrzą jego celem, tak jak ja widziałem ducha Estery. Nie 
będzie już trzeba 
czarnoksiężnika, by wysłać ducha do nieba.
Znajdą się ludzie na tyle mądrzy, by wypędzić lub zniszczyć nawet coś takiego 
jak ja.
Zapisz to, Jonatanie.
Naukowcy twoich czasów wyodrębnili gen w muszce owocowej, która nie ma oczu. 
Potem wzięli jej geny i wszczepili je innym muszkom – niech Bóg się zlituje nad 
swymi 
małymi stworzeniami – i wiesz, że te muszki wytworzyły oczy na całym ciele. Oczy 
na 
łokciach? Oczy na skrzydłach?
Czy dlatego to pokochałeś naukowców? Nie czujesz do nich czułości i szacunku?
Wierz mi, kiedy wracałem do siebie i znowu przybierałem kształt, przejrzysty, 
lecz dobrej 
myśli i pełen nienawistnego spokoju, nie myślałem, żeby szukać pomocy naukowców, 
tak jak 
nie szukałem czarnoksiężników, by doprowadzili mnie do ostatecznej śmierci. Nie. 
Skończyłem już ze wszystkimi, co parają się rzeczami niewidzialnymi dla oka; 
skończyłem ze 
wszystkim z wyjątkiem znalezienia sprawiedliwości dla dziewczyny, której w ogóle 
nie 
znałem. I znajdę jakiś sposób, by umrzeć, nawet jeśli oznacza to, że będę musiał 
przypomnieć 
sobie wszystko, każdy bolesny moment cierpienia, kiedy śmierć powinna po mnie 
przyjść, 
kiedy powinna mi zostać przyznana, kiedy powinna opaść Drabina do Nieba lub 
przynajmniej 
kiedy powinny otworzyć się przede mną wrota piekła.
Gdybyś mógł żyć na tyle długo, by mnie zrozumieć!
Jakież to ekscytujące! Z pewnością jest to jedyna prawdziwie ekscytująca rzecz, 
którą w 
tamtej chwili potrafiłem sobie wyobrazić lub przypomnieć.
Na chodniku, tamtej następnej nocy w Brooklynie, przybrałem kształt tak szybko i 
sprawnie, jakby współczesny człowiek włączył światło. Niewidzialny dla 
śmiertelnych oczu, 
lecz w doskonałej postaci, która wkrótce miała stać się namacalna.
Chciałem tego. Ale czy pojawiłem się z własnej woli? Nie mogłem sobie całkowicie 
ufać. 
Tamtej nocy postanowiłem jednak, że ruszę na poszukiwania prawdy.
I znowu Brooklyn, znowu dom rabina i jego rodziny, i samochód Gregory’ego, 
zatrzymujący się płynnie przy krawężniku.
Niewidzialny, podpłynąłem bliżej Gregory’ego i owinąłem się lekko wokół niego, 
choć 
nie dotknąłem; odprowadziłem go alejką, niemal muskając mu palce, gdy otwierał 
furtkę.
Kiedy drzwi stanęły przed nim otworem, wszedłem u jego boku, śmiało i bez 
strachu; 
wdychałem zapach jego skóry i przyglądałem się mu dokładniej niż poprzednio.
Sądzę, iż przez pewien czas rozkoszowałem się swoją niewidzialnością, której 
zazwyczaj 
nienawidzę. Zbliżyłem się do niego, by ujrzeć, jak idealnie był zadbany i jak 
wielką posiadał 
siłę, a także splendor właściwy królom. Czarne oczy świeciły niespotykanym 
blaskiem, 
niezeszpecone zmarszczkami, które przywodzą na myśl zmęczenie lub zły nastrój, a 
szczególnie piękne miał usta, o wiele piękniejsze, niż zapamiętałem. Był znowu 
ubrany w 
cudne szaty, proste ubranie swojej ery, długi płaszcz z miękkiej i mięsistej 
wełny, delikatne 
płótno pod nim, a na szyi ten sam szal.
Stanąłem w przeciwległym lewym kącie pokoju, o wiele lepszej kryjówce niż 
poprzednia, 
tym razem zdecydowanie po lewej stronie obu mężczyzn oraz obskurnych lamp – 
intymne 
spotkanie, w którym obaj niechętnie brali udział.
Teraz widziałem profil rabina tak jak Gregory’ego; stali naprzeciw siebie, a na 
biurku 
lśniła skrzynka, tyle że tym razem z biurka zniknęły wszystkie święte księgi. 
Bez wątpienia 
później ktoś je oczyści tysiącami słów, gestów i świec, lecz cóż to mogło dla 
mnie znaczyć.
Moja obecność poruszała powietrze. Stary zorientowałby się w ciągu paru sekund. 
Musiałem zachować spokój, mimo iż rozsadzała mnie rosnąca siła. Pozostać 
przejrzysty, 
szybki, by mnie nie rozproszył, musiałem być zdolny do przechodzenia przez 
ściany, by nie 
przeraził mnie znowu i nie skrzywdził, tak jak poprzedniej nocy.
Znajdowałem się blisko ściany przylegającej do ulicy, obok drewnianych drzwi, 
które 
wydawały się nieużywane, gdyż mosiężną gałkę pokrywała warstwa kurzu. Widziałem 
już 
własny kształt, splecione ramiona, buty. Przywołałem duplikaty szat Gregory’ego, 
by mnie 
otuliły, na tyle, na ile znałem ich szczegóły.
Rabin opierał się na łokciach i wpatrywał w stojącą przed nim skrzynkę i czarne 
łańcuchy, brzydko wyglądające na tle złota.
Nie reagowałem na to, że znajdował się tak blisko kości. Nie czułem nic, kiedy 
obaj o 
nich mówili, chodzili wokół nich czy przyglądali się mieszczącej je skrzynce – i 
na to 
zwróciłem uwagę.
Zachowuj się teraz tak, jakbyś żył i jakby liczyło się dla ciebie, by żyć dalej. 
Bądź ostrożny 
jak śmiertelnicy. Nie spiesz się.
Własna rada mnie rozśmieszyła. Ale potem usadowiłem się w samym kącie, gdzie nie 
docierało światło, gdzie żaden promień nie dotykał nawet na wpół widzialnego 
buta czy 
lśniących oczu.
Tylko spróbuj, starcze! Teraz byłem już gotów. Byłem gotów na spotkanie ze 
wszystkim i 
każdym z osobna.
Gregory zbliżył się niespokojnie. Patrzył tylko na skrzynkę. Starzec zachowywał 
się tak, 
jakby był sam. Można by pomyśleć, że Gregory jest duchem. Rabin patrzył na złotą 
powierzchnię; przyglądał się żelaznym łańcuchom.
Gregory wyciągnął rękę i ujął skrzynkę, nie pytając o pozwolenie. Poczułem 
dreszcz, 
choć nie podobało mi się to, i natychmiast urosłem w siłę, stałem się silniejszy 
w ułamku 
sekundy.
Starzec spojrzał na ręce Gregory’ego. Potem usiadł, westchnął ciężko, dla efektu 
lub 
przed rozpoczęciem przemowy, po czym sięgnął po stertę kartek – papier raczej 
tani i cienki, 
nie tak dobry jak pergamin – i podał je Gregory’emu nad skrzynką.
Gregory wziął kartki.
– Co to?
– Wszystkie napisy ze skrzynki – powiedział starzec po angielsku. – Nie widzisz 
liter? – 
W jego głosie dźwięczała rozpacz. – Słowa są napisane w trzech językach. 
Pierwszy zwie się 
sumeryjskim, drugi aramejskim, a ostatni to hebrajski, choć wszystkie pochodzą 
ze 
starożytnych czasów.
– Ach! To nadzwyczaj uprzejmie. Nie spodziewałem się z twojej strony aż takiej 
pomocy.
Ja także tak pomyślałem. Co skłoniło starego do takiego postępowania?
Gregory nie mógł spokojnie utrzymać kartek. Przekładał je, układał w porządku, 
aż 
wreszcie zaczął odczytywać.
– Nie! – powiedział stary. – Nie tutaj. Teraz wszystko należy do ciebie i 
zabierzesz to. 
Wypowiesz te słowa w chwili i miejscu, które wybierzesz, ale nie pod moim 
dachem. I proszę 
o ostatnią obietnicę w zamian za te dokumenty, które dla ciebie przygotowałem. 
Wiesz, co to 
jest, prawda? Dzięki nim przywołasz ducha. One nauczą cię, jak to zrobić.
Gregory parsknął cichym śmiechem.
– I jeszcze raz twoja dobroć przepełniła mnie podziwem – powiedział. – Znam 
twoją 
niechęć do dotykania nawet drobiazgów, jeśli nie są czyste.
– To nie jest drobiazg.
– Hm, więc jeśli wypowiem te słowa, Sługa Kości powstanie?
– Jeśli w to nie wierzysz, po co chciałeś go mieć?
Przeszedł mnie silny dreszcz. Stałem się w pełni widzialny.
Skuliłem się pod ścianą, nie ośmielałem się nawet próbować dostrzec własnych 
kończyn. 
Odzienie osnuło się wokół mnie bez najmniejszego szelestu.
Niech buty lśnią jak najbardziej, dajcie mi złoto na przegub i oczyśćcie twarz z 
zarostu, 
lecz niech włosy będą takie jak zawsze – poprosiłem w milczeniu.
Poczułem pełną wagę mego ciała, być może bardziej zwartego niż poprzedniej nocy. 
Miałem ochotę spojrzeć na siebie, ale nie ośmieliłem się zdradzić swej 
obecności.
– Chyba tak naprawdę nie sądzisz, że w to wierzę – odparł grzecznie Gregory. 
Złożył 
kartki i schował je ostrożnie do kieszeni na piersiach.
Starzec nie odpowiedział.
– Chcę to poznać. Chcę poznać to, o czym mówiła Estera. Pragnę, pożądam. 
Pożądam, 
ponieważ jest bezcenne, jedyne na świecie, a Estera wspominała o tym w swoich 
ostatnich 
słowach.
– Tak, to rzeczywiście dodatkowo zwiększa jego cenę – powiedział starzec, głosem 
twardszym i wyraźniejszym niż dotąd.
Czułem włosy kładące mi się na ramionach. Czułem, że wilgotnieją od dotyku 
betonowej 
ściany, która mroziła mi kark. Sprawiłem, że szalik ciaśniej otulił moją szyję. 
Uniosłem go 
wyżej. Żarówka lekko się zakołysała. Meble zatrzeszczały, ale żaden z mężczyzn 
nie zwrócił 
na to uwagi, z takim napięciem wpatrywali się w skrzynkę i siebie nawzajem.
– Łańcuchy przerdzewiały, prawda? – zauważył Gregory, wznosząc palce. – Mogę je 
zdjąć?
– Nie tutaj.
– Dobrze, a zatem sądzę, że sfinalizowaliśmy naszą umowę. Ale chcesz czegoś 
jeszcze, 
prawda? Ostatniej obietnicy. Wiem. Widzę to w twoich oczach. Mów. Chcę zabrać 
mój skarb 
do domu i otworzyć go. Mów. Czego jeszcze chcesz?
– Obiecaj mi, że nigdy więcej nie przyjdziesz do tego domu. Nigdy więcej nie 
będziesz 
szukać mojego towarzystwa. Nigdy nie powiesz nikomu, że urodziłeś się jako jeden 
z nas. 
Dotrzymasz słowa, jak zawsze. Jeśli twój brat zadzwoni do ciebie, nie odbierzesz 
telefonu. 
Jeśli twój brat do ciebie przyjdzie, nie przyjmiesz go. Obiecaj mi to wszystko.
– Prosisz mnie o to za każdym razem, kiedy się widzimy – rzekł Gregory. 
Roześmiał się. 
– Zawsze jest to ostatnia obietnica i zawsze się na nią zgadzam.
Przechylił głowę i uśmiechnął się z uczuciem, władczo, z obezwładniającym 
bezwstydem.
– Nie zobaczysz mnie już nigdy więcej, dziadku. Nigdy, nigdy. Kiedy umrzesz, nie 
przejdę przez mur, by stanąć u twego grobu. Czy to właśnie chciałeś usłyszeć? 
Nie przyjdę do 
Natana, by cię z nim opłakiwać. Nie narażę go na to, ani jego, ani nikogo 
innego. Tak dobrze?
Starzec skinął głową.
– Ale i ja mam ostatnią prośbę – powiedział Gregory – skoro nie wolno mi już 
nigdy 
rozmawiać i spotykać się z Natanem.
Starzec zrobił obiema dłońmi nieznaczny gest.
– Powiedz mojemu bratu, że go kocham. Nalegam, żebyś to zrobił.
– Powiem mu.
Wtedy Gregory podniósł się szybko, zabrał skrzynkę, której łańcuchy zadrapały 
blat 
biurka, i stanął, przyciskając ją do siebie.
Znowu poczułem dreszcze, przebiegające moje ręce i nogi. Poczułem, że poruszam 
palcami. Poczułem mrowienie, jakby kłuły mnie setki maleńkich igiełek. Nie 
podobało mi się 
to, co płynęło z tego dotyku. Ale może płynęło to z nas wszystkich, naszej 
świadomości celu, 
naszego skupienia.
– Żegnaj, dziadku – powiedział Gregory. – Wiesz, kiedyś jeszcze napiszą o tobie 
moi 
biografowie, którzy opowiedzą historię Świątyni Umysłu. – Mocniej ścisnął 
skrzynkę. 
Zardzewiałe łańcuchy znaczyły klapy jego płaszcza rudym pyłem, ale on nie 
zwracał na to 
uwagi. – Napiszą ci epitafium, ponieważ jesteś moim dziadkiem. I zasługujesz na 
to 
wyróżnienie.
– Wynoś się z mego domu.
– Oczywiście na razie nie musisz się martwić. Nie istnieje żaden ślad po 
chłopcu, którego 
opłakałeś przed trzydziestu laty. Powiem o tym na łożu śmierci.
Starzec powoli pokręcił głową, ale powstrzymał się od odpowiedzi.
– Powiedz, czy nie jesteś choć trochę ciekawy, co jest w tej skrzynce, co może 
się 
wydarzyć, kiedy odczytam zaklęcia?
– Nie.
Uśmiech zgasł na wargach Gregory’ego. Mężczyzna przyjrzał się staremu i 
powiedział:
– Dobrze, dziadku. A więc nie mamy już o czym mówić, prawda?
Starzec przytaknął.
Na policzki Gregory’ego wystąpił rumieniec gniewu, ciemny i palący. Ale czas go 
naglił. 
Spojrzał na przedmiot, który trzymał w objęciach, odwrócił się i pospiesznie 
wyszedł, 
otwierając drzwi kolanem i zatrzaskując je za sobą.
Starzec siedział bez ruchu. Zdaje się, że patrzył na kurz na biurku. Zdaje się, 
że 
przyglądał się płatkom rdzy, które zostały na wypolerowanym drewnie. Ale nie 
jestem 
pewien.
Nie czułem niczego. Nie byłem poruszony ani nie urosłem w siłę, kiedy Gregory 
odszedł 
ze skrzynką. Nie, nie on był Panem, nigdy, nigdy, w żadnym razie. A ten starzec? 
Musiałem 
się dowiedzieć.
Kroki Gregory’ego ucichły i umilkły.
Wystąpiłem z cienia, zbliżyłem się do biurka i stanąłem przed starcem.
Spojrzał na mnie przerażony.
Nastąpiła chwila milczenia, napięcie było wyczuwalne, jego oczy zwęziły się w 
szparki, a 
kiedy przemówił, przemówił szeptem.
– Wracaj do kości, duchu.
Zebrałem wszystkie siły, by się mu przeciwstawić; nie myślałem o jego 
nienawiści, nie 
poświęciłem ani chwili na wspomnienie mojej długiej i żałosnej egzystencji, 
kiedy zwodzono 
mnie lub kochano. Patrzyłem na niego i stałem nieruchomo. Prawie go nie 
słyszałem.
– Dlaczego oddałeś mu kości? – spytałem. – Co zamierzasz? Jeśli wezwałeś mnie, 
bym 
go zgładził, powiedz mi!
Odwrócił ode mnie twarz, by na mnie nie patrzeć.
– Odejdź, duchu! – zawołał po hebrajsku.
Wstał i odsunął krzesło; przyglądałem się, jak wznosi ręce, i wiedziałem, że 
mówi po 
hebrajsku, a potem po chaldejsku, tak, on też o tym wiedział i wymawiał słowa ze 
znakomitym akcentem, lecz ja ich nie słyszałem. Słowa nie dotykały mnie.
– Dlaczego powiedziałeś, że zabił Esterę? Dlaczego, rebe, powiedz!
Milczenie. Zaprzestał odmawiania zaklęć. Nie modlił się nawet w myślach czy 
sercu. Stał 
znieruchomiały, zaciskał mocno usta pod białymi wąsami, pejsy drżały mu lekko, 
światło zaś 
ukazywało pożółkłe pasma brody, przetykane pasmami białymi niczym śnieg.
Zamknął oczy. Zaczął odmawiać szeptem hebrajską modlitwę, bardzo szybko, bez 
przerwy, kiwając się.
Jego strach i wściekłość były jednako silne; nienawiść nawet je prześcigała.
– Chcesz ją pomścić? – krzyknąłem. Ale nic nie mogło przebić się przez jego 
modlitwy, 
zamknięte oczy i pokłony.
Teraz przemówiłem cicho po chaldejsku.
– Odlećcie ode mnie – szepnąłem – wy, maleńkie cząstki ziemi i powietrza, gór i 
morza, i 
wszystkich żywych i umarłych, które przybyłyście, by nadać mi ten kształt, 
odlećcie, lecz 
niezbyt daleko, bym mógł was znowu przywołać, i zostawcie mnie w postaci, którą 
ten 
śmiertelnik będzie widział i której będzie się bał.
Żarówka znowu zadrżała na nagim sznurze. Ujrzałem, że powietrze wzburzyło brodę 
starca. Ujrzałem, że rabin porusza powiekami.
Spojrzałem na swoje przejrzyste ręce i zobaczyłem przez nie podłogę.
– Odlećcie ode mnie – szepnąłem – i pozostańcie w pobliżu na moje wezwanie, by 
sam 
Bóg nie zdołał mnie odróżnić od człowieka, którego stworzył!
Zniknąłem.
Wyciągnąłem znikające ręce, żeby go przestraszyć. Miałem ogromną ochotę trochę 
go 
skrzywdzić, tylko troszeczkę. Miałem ochotę go sprowokować. Lecz on modlił się 
bez końca 
z zamkniętymi oczami.
Nie miałem czasu na zabawy. Nie wiedziałem, czy zostało mi dość sił na to, co 
chciałem 
zrobić.
Przeniknąłem przez ścianę i poszybowałem w górę, ponad dachami, ponad splątanymi 
drutami, w chłodne nocne powietrze.
– Gregory – powiedziałem tak pewnie, jakby mój dawny Pan, Samuel, kazał mi to 
powiedzieć. – Gregory!
I poniżej, w strumieniu innych pojazdów na moście, ujrzałem samochód jadący 
pomiędzy 
wieloma strażnikami. Widziałem go, smukły i długi sunął pomiędzy nimi w równej 
odległości, niczym ptak w stadzie.
– W dół, obok niego, i tak by nie mógł mnie zobaczyć.
Żaden z moich Panów nie wypowiedziałby tych słów z większą determinacją, 
wskazując 
ofiarę, którą miałem okraść, zamordować czy przerazić.
– Przybądź teraz, Azrielu, gdyż ci rozkazuję – powiedziałem.
I łagodnie opadłem w dół, w miękkie ciepłe wnętrze samochodu, świat ciemnego 
syntetycznego aksamitu i barwionego szkła, które sprawiało, że noc za oknami 
gasła, jakby 
wszystko pokrywała gęsta mgła.
Zająłem miejsce naprzeciw niego, plecami odwrócony do skórzanej ściany dzielącej 
nas 
od szofera. Założyłem ręce i przyjrzałem się Gregory’emu siedzącemu ze skrzynką 
w 
ramionach. Zerwał bezużyteczne przerdzewiałe łańcuchy, które leżały, brudne i 
pokruszone, 
na pokrytej dywanem podłodze.
Chciało mi się płakać ze szczęścia. Tak się bałem! Byłem pewien, że nie zdołam 
tego 
zrobić! Całą siłę woli skupiłem na tym jednym zadaniu, tak że kiedy zrozumiałem, 
iż je 
wykonałem, brakowało mi tchu.
Jechaliśmy razem, człowiek ze skarbem w objęciach i obserwujący go duch; Gregory 
trzymał chyboczącą się skrzynkę na kolanach, sięgał do kieszeni płaszcza po 
dokumenty, 
wpychał je do niej na powrót, przytrzymywał znów skrzynkę i gładził ją, jakby 
złoto 
podniecało go tak samo jak jego przodków, jak niegdyś podniecało mnie.
Złoto.
Uderzył we mnie gorący podmuch, lecz było to tylko wspomnienie.
Odwagi. Rozpocznij. Z ziemi i morza, z żywych i umarłych, ze wszystkiego, co 
stworzone przez Boga, przybądźcie do mnie, wszystko, czego potrzebuję, by 
stworzyć postać, 
lekkie jak powietrze, bym stał się ledwie widoczną, lecz silną istotą.
Spuściłem wzrok i ujrzałem kształt nóg; znowu miałem ręce, a ubranie uczyniłem 
podobne odzieniu Gregory’ego. Niemal czułem już dotyk miękkiego siedzenia w 
samochodzie. Prawie je czułem i ogromnie chciałem go dotknąć, czekałem 
niecierpliwie, aż 
ubranie mnie otoczy.
Widziałem guziki, lśniące pozory guzików, a także paznokcie. I uniosłem 
niewidzialną 
rękę do twarzy, by sprawdzić, czy jestem ogolony tak jak on. Ale dajcie mi 
włosy, moje 
długie włosy, niczym włosy Samsona, gęste włosy. Palce zaplątały mi się w ich 
loki. 
Chciałem to już zakończyć, lecz jeszcze nie teraz...
Musiałem powiedzieć, kiedy Azriel ma się pojawić, prawda? Musiałem to 
powiedzieć. To 
ja byłem Panem.
Nagle Gregory postawił skrzynkę na podłodze. Upadł na kolana na podłogę i 
postawił 
przed sobą skrzynkę, wstrząsany ruchami samochodu, przytrzymując się siedzenia, 
z prawą 
ręką tak blisko mnie, że prawie mnie dotykała – a potem zerwał pokrywę.
Uniósł ją, a ona odskoczyła, spróchniała, wyschnięta, niemal jedynie cienka 
skorupa ze 
złota, potem zaś... potem na zwojach przegniłej materii ukazały się kości.
Wstrząsnął mną potężny dreszcz, jakby w żyły nagle wpuszczono krew. Moje serce 
tylko 
czekało, by zacząć bić. Nie, jeszcze nie.
Spojrzałem na szczątki mego ciała. Spojrzałem na kości, które więziły mój celem, 
pokryte złotem, związane razem i ułożone w pozycji dziecka uśpionego w łonie 
matki.
Nagle zagroziła mi ciemność, rozproszenie. Co było tego przyczyną? Ból. 
Znajdowaliśmy 
się w wielkiej komnacie. Znałem tę komnatę. Czułem fale ukropu bijące z wrzącego 
kotła. 
Nie. Nie pozwól, by to nadeszło. Nie pozwól się osłabić.
Spójrz na tego człowieka, który przed tobą klęczy, kości, którym niemal oddaje 
boską 
cześć, są twoimi kośćmi.
– Ciało, stań się moim – szepnąłem. – Stań się solidne i tak silne, by anioły 
spalały się z 
zawiści. Uczyń mnie człowiekiem, którym byłem w moich najszczęśliwszych dniach, 
tak 
jakbym trzymał zwierciadło przed własną twarzą.
Gregory zamarł. Usłyszał szept. Ale w ciemnościach nie dostrzegał nic prócz 
skrzynki. 
Czym były dla niego skrzypnięcia, szarpnięcia i szepty? Samochód mknął przed 
siebie. 
Miasto syczało i tętniło życiem.
Jego spojrzenie wróciło do kości.
– Boże Wszechmogący – powiedział i przysiadł na piętach. Wyciągnął rękę w stronę 
mojej czaszki.
Poczułem to. Poczułem dotyk jego ręki na mojej głowie. Ale było to tak, jakby 
zaledwie 
gładził mnie po gęstych czarnych włosach, które już się pojawiły, po włosach, 
które do siebie 
przywołałem.
– Dobry Boże! – zawołał Gregory. – Sługo Kości! Masz nowego Pana. Jest nim 
Gregory 
Belkin i jego trzódka. Wzywa cię Gregory Belkin ze Świątyni Bożego Umysłu. 
Przybądź do 
mnie, duchu! Przybądź do mnie.
Odezwałem się:
– Może przybędę, może nie. Po co te wszystkie słowa, już tu jestem.
Podniósł wzrok i ujrzał mnie naprzeciwko, w kompletnej postaci. Krzyknął głośno 
i 
cofnął się aż pod drzwi. Od razu puścił skrzynkę.
We mnie nie zmieniło się nic, oprócz tego, że przybyło mi sił i przytomności 
umysłu.
Wyciągnąłem ku niemu rękę, zakryłem skulony szkielet kruchym wiekiem. Przykryłem 
kości dłońmi, potem cofnąłem się, zaplotłem ręce i westchnąłem.
Gregory siedział bezwładnie na podłodze, mając za plecami siedzenie, a z boku 
drzwi 
samochodu. Kolana podciągnął pod brodę i patrzył na mnie, patrzył bez słowa, 
zdumiony jak 
każdy człowiek, jakiego sobie przypominam, bez lęku i niemal szalony z radości.
– Sługa Kości – powiedział i błysnął zębami.
– Tak, Gregory – odpowiedziałem po angielsku. – Jestem tu, jak widzisz.
Przyjrzałem mu się uważnie. Przeceniłem jego strój; mój płaszcz był miękki i 
jedwabisty, 
guziki jaspisowe, a włosy kładły mi się na ramionach. Były ciężkie! A ja byłem 
spokojny, on 
zaś siedział bezwładnie.
Powoli, bardzo powoli podniósł się, przytrzymując klamki drzwi i usiadł na 
aksamitnym 
siedzeniu, spoglądając najpierw na skrzynkę, a potem na mnie.
Odwróciłem się błyskawicznie. Musiałem. Bałem się. Ale musiałem. Musiałem 
sprawdzić, czy widzę swoje odbicie w mrocznym szkle szyb.
Poza nimi noc przesuwała się we wspaniałej sennej panoramie, miasto wież 
wyrastało tuż 
przed nami, ostre pomarańczowe elektryczne światła paliły się równie jasno jak 
pochodnie.
Ale widziałem też Azriela, który patrzył na siebie przenikliwymi czarnymi 
oczami, 
gładko ogolonego, ze zwykłą burzą włosów i grubymi brwiami, które obniżają się 
przy 
uśmiechu.
Niespiesznie wróciłem wzrokiem do Gregory’ego. Pozwoliłem mu podziwiać mój 
uśmiech.
Czułem bicie serca, czułem swobodne ruchy języka w ustach. Usiadłem wygodnie, 
rozkoszując się wygodą tego miękkiego siedzenia, a wibracje silnika samochodu 
przenikały 
moje ciało i miękki, jedwabisty aksamit.
Słyszałem jego przyspieszony oddech. Widziałem poruszającą się pierś. Znowu 
spojrzałem mu w oczy.
Kipiał radością. Jego ręce spoczywały spokojnie, palce leżały luźno na kolanach. 
Nie 
schylił się, nie przygarbił, jak to czynią ludzie, którzy się boją. Miał szeroko 
otwarte oczy i 
prawie się uśmiechał.
– Jesteś dzielnym człowiekiem, Gregory – powiedziałem. – Dzięki takim sztuczkom 
wpędziłem niektórych w szaleństwo.
– O, nie wątpię – odparł.
– Ale nie nazywaj mnie więcej Sługą Kości. Nie lubię tego. Nazywaj mnie 
Azrielem. To 
moje imię.
– Dlaczego je wymówiła? – spytał natychmiast. – Dlaczego powiedziała je w 
ambulansie. 
Powiedziała: „Azriel”, tak jak ty.
– Ponieważ mnie zobaczyła. Przyglądałem się jej śmierci. Widziała mnie i dwa 
razy 
przemówiła, wymieniając moje imię, lecz były to jedyne jej słowa i wkrótce potem 
umarła.
Lekko odsunął się w głąb siedzenia. Spojrzał w górę, nade mną, opierając się 
nieuniknionym wstrząsom samochodu, szarpnięciom przy zwalnianiu, być może z 
powodu 
przeszkód na drodze. Przez pewien czas wpatrywał się w przestrzeń, a potem 
powoli 
przeniósł na mnie wzrok w najbardziej nieustraszony i niedbały sposób, z jakim 
kiedykolwiek 
spotkałem się u człowieka.
Wreszcie podniósł dłoń i zadrżał. Ale nie było to tchórzostwo. Nie był to nawet 
szok. 
Zadrżał z radości, czystej i obłędnej radości, którą odczuł, kiedy spoglądał na 
czaszkę.
Chciał mnie dotknąć. Potarł dłonie, wyciągnął jedną rękę, a potem ją cofnął.
– Śmiało – powiedziałem. – Nie dbam o to. Zrób to. Chciałbym, żebyś to zrobił.
Wyciągnąłem dłoń i chwyciłem jego prawicę, zanim zdołał mnie powstrzymać; 
uniosłem 
ją, a on przyglądał się temu w zdumieniu. Otworzył usta. Uniosłem jego dłoń i 
przesunąłem 
nią przez moje gęste włosy, położyłem ją na policzku, a potem na piersi.
– Czujesz bicie serca? – spytałem. – Nie możesz go czuć. Tylko puls, jakbym cały 
był 
sercem, jakbym składał się wyłącznie z serca, podczas gdy jest zupełnie 
odwrotnie. Czuję 
jednak twój puls, który jest bardzo przyspieszony. Czuję twoją siłę, a masz jej 
wiele.
Chciał oswobodzić rękę, lecz bardzo delikatnie, ale ja nie pozwoliłem mu na to; 
odwróciłem jego dłoń tak, by przy wpadającym przez okna świetle ujrzeć jej 
wnętrze.
Samochód sunął bardzo powoli.
Ujrzałem linie na jego dłoni, a potem otworzyłem prawą rękę, którą miałem wolną, 
i 
zobaczyłem, że i na niej znajdują się linie. Sprawiłem się dobrze. Żaden Pan nie 
zrobiłby tego 
lepiej. Ale nie wiedziałem, jak mam odczytać te linie, wiedziałem tylko, że 
przybyły do mnie 
cudownie szczegółowe.
Potem postanowiłem zrobić coś, czego nie potrafiłem sobie wytłumaczyć. 
Pocałowałem 
wnętrze jego dłoni. Pocałowałem jego miękką skórę. Przycisnąłem do niej usta i 
poczułem, że 
przechodzi go dreszcz. Poczułem uniesienie, niemal równe temu, jakie on odczuwał 
w mojej 
obecności.
Spojrzałem w jego oczy i ujrzałem w nich coś z własnych oczu: ich wielkość, 
ciemny 
kolor, nawet gęstą firankę rzęs, z których byłem za życia bardzo dumny.
Chciałem pocałować go w usta, uwięzić je w zamknięciu, jak całują się wrogowie, 
zanim 
jeden z nich podejmie próbę zabicia drugiego.
W rzeczy samej, jeśli Sługa Kości robił coś podobnego z jakimkolwiek 
śmiertelnikiem, 
nie pamiętam tego. Nie pozostał mi ani jeden strzęp wspomnień. Prawdę mówiąc, 
nie czułem 
nic poza fascynacją nim i przeszkadzało mi tylko jedno: twarz Estery, jej usta i 
jej ostatnie 
słowa.
– I dlaczegóż to uważasz, że nie jestem Panem!? – szepnął. Na jego ustach 
błysnął 
uśmiech.
Puściłem jego dłoń, którą cofnął i splótł z drugą, jakby broniąc ich przede mną, 
choć 
uczynił to gestem pełnym wdzięcznego spokoju.
– Jestem Panem i wiesz o tym. – Powiedział to łagodnie. Ale jego głos był żywy i 
kochający. – Azrielu! Jesteś mój.
Nie było w nim nawet odrobiny zdrowego lęku. W rzeczy samej cud, którego był 
obserwatorem, miał w sobie jakieś ziarno jego osoby, tej części, która zawsze 
wyzywała do 
walki jego dziadka i cały legion innych, i zamierzała wyzwać mnie. Zadziwiającą 
cechą było 
w nim... co? Monstrualna arogancja imperatora?
– Nie jestem Panem? – spytał.
Spojrzałem na niego spokojnie. Zastanawiałem się nad nim w zupełnie nowy sposób, 
który nie miał nic wspólnego z gniewem, lecz z pragnieniem ustalenia, kim i czym 
był. Czy ją 
zabił? A jeśli nie?
– Twierdzę, że nie – odpowiedziałem na jego pytanie. – Nie jesteś Panem. Ale nie 
wiem 
przecież wszystkiego. Trzeba wybaczyć duchom, że wiedzą tak wiele i jednocześnie 
tak mało.
– Całkiem jak śmiertelnicy – zauważył z pewnym smutkiem. – I byłeś niegdyś 
jednym z 
nich?
Zimny dreszcz zaskoczył mnie, przebiegł moją nową skórę. Ciemność. Krzyki ludzi, 
odbijające się od glazurowanych cegieł muru. Wzdrygnąłem się.
Z pewnością byłem niegdyś śmiertelny! I co z tego?
Teraz siedziałem wraz z nim w samochodzie. Proces inkarnacji nadal we mnie 
zachodził, 
mięśnie grubiały, a minerały penetrowały głębiej moje nowe kości, które 
znajdowały się w 
namacalnym ciele, z kolei włosy pojawiały się na ramionach i palcach, podobnie 
jak delikatne 
resztki zarostu na policzkach.
I proces ten był moim dziełem. Gregory nie śpiewał pieśni, by tego dokonać; nie 
odmawiał zaklęć. Nie wiedział nawet, co się dzieje. Jeśli sączyła się z niego 
jakaś magia, była 
to magia uczuć, zachwytu, widocznej miłości.
Znowu zapadła ciemność. Nadeszła w mgnieniu oka, całkowita – procesja, wielka 
ulica i 
mury powlekane błękitną glazurą, wszechobecny zapach kwiatów, ludzie machający 
rękami i 
ogromny smutek, tak gorzki, tak całkowity, że przez jedną chwilę poczułem, iż 
się 
rozpraszam.
Samochód wokół mnie stał się nierealny, co oznaczało, że go opuszczam.
We wspomnieniach podniosłem ręce i zewsząd rozległy się okrzyki.
Mój bóg nie patrzył na mnie. Mój bóg obrócił się tyłem do mnie i procesji i 
płakał.
Potrząsnąłem głową. Gregory Belkin przyglądał się temu wszystkiemu i nic mu nie 
umykało.
– Coś cię trapi, duchu – powiedział łagodnie. – Czy to tylko dlatego, że trudno 
ci znów 
przybrać cielesną postać?
Przytrzymałem się klamki u drzwi. Spojrzałem w szybę, na swoją twarz.
To ja sam nakazałem sobie zostać.
Samochód trząsł się i podskakiwał, jadąc wyboistą ulicą. Gregory nie zwracał na 
to 
uwagi. Ale nowe światło wpadło z obu stron do wnętrza, przenikając nawet 
przyciemniane 
szyby i ukazało, jak pełen był życia, jak swobodny, jak młodo wyglądał z tym 
zdumieniem i 
radością.
– Bardzo dobrze – powiedział wdzięcznie, unosząc brwi. – A więc nie jestem 
Panem. 
Więc powiedz mi, mój piękny, a całkiem z ciebie przystojny duch, dlaczego do 
mnie 
przyszedłeś?
Jeszcze raz jego zęby błysnęły bielą i wydawało się, że w tej magicznej chwili, 
kiedy 
rozmaite ozdoby, jakie miał na sobie – małe i złote, na przegubach rąk i 
krawacie – 
zamigotały, jakby poruszone melodyjnym dźwiękiem, a on wyglądał bardzo pięknie, 
może 
tak pięknie, jak ja w jego oczach.
Pan... kto był dla mnie Panem? Starcy?
Przemówiłem, zanim zdążyłem się namyślić.
– Nigdy nie miałem Pana tak dzielnego jak ty – rzekłem. – O ile potrafię sobie 
przypomnieć, choć tak wiele rzeczy jest mi niedostępne. Nie, twoja dzielność 
jest inna i 
świeża. I nie jesteś Panem. Wydaje mi się, czy ci się to podoba, czy nie, że 
przybyłem do 
ciebie z własnej woli i z własnych powodów.
To sprawiło mu ogromną radość.
Poczułem narastające ciepło, bijące jakby od włókien mych szat, poczułem pełną 
zadowolenia pewność, że tu jestem. Moje stopy pewnie spoczywały w butach.
– Podoba mi się, że się mnie nie boisz – dodałem. – Podoba mi się, że wiesz, 
czym 
jestem, od samego początku, tak jak powinien to wiedzieć Pan, lecz ty nim nie 
jesteś. 
Obserwowałem cię. Uczyłem się od ciebie różnych rzeczy.
– Naprawdę? – spytał. Nawet nie drgnął. Był bliski ekstazy. – Powiedz mi, co 
widziałeś.
Wydawało się, że tylko jedno fascynuje go bardziej niż ja – on sam.
Uśmiechnąłem się do niego.
Nie był człowiekiem, któremu obce jest szczęście. Dobrze wiedział, jak cieszyć 
się 
zjawiskami, tymi, co trwają krótko i długo. I choć nic podobnego nigdy mu się 
nie zdarzyło, 
życie nauczyło go, że tym również należy się cieszyć.
– Tak – powiedział, uśmiechając się szeroko. – Tak!
Nie przemówiłem. Obaj o tym wiedzieliśmy. Czy czytał w moich myślach? Co jeszcze 
mógł w nich odczytać?
Wielki samochód zatrzymał się płynnie.
Ucieszyło mnie to. Wdzięk tego mężczyzny przerażał mnie, podobnie jak to, w jaki 
sposób lgnąłem do niego, a także to, że z rozmowy z nim w jakiś sposób czerpałem 
siłę. Nie 
chciał tego, nie leżało to w jego zamiarach, być może zamierzał być jedynie 
świadkiem. Ale 
tego nie mogłem tolerować. To ja byłem przy Esterze w chwili jej śmierci, nie 
on. Nie było 
go tam, nie patrzył na mnie, a jednak miałem dość sił, by po kolei odebrać życie 
mordercom.
Gregory wyjrzał przez okno, po jednej i drugiej stronie. Otoczył nas ogromny 
tłum, 
wrzeszczący, przepychający się, napierający na samochód tak, że zakołysał się on 
nagle 
niczym łódź na falach.
Gregory nie zdradzał niepokoju. Odwrócił się i spojrzał na mnie. Poczułem, że 
ciemność 
znowu nadchodzi, ponieważ ten tłum przypomniał mi o tamtym tłumie na procesji, o 
płatkach 
sypiących się w światło, o zapachu kadzidła i ludziach na płaskich dachach, 
ludziach 
stojących na samych krawędziach dachów, stojących z wyciągniętymi ramionami.
Jonatanie, wiesz, co mi się przypomniało, lecz ja tego wówczas nie wiedziałem, 
zrozum. 
Czułem się zagubiony. Czułem się tak, jakby coś zmuszało mnie, bym ujrzał swoje 
życie jako 
ciągły proces. Ale bałem się tego. Nauki Zurvana sprzed tysięcy lat były mi 
bardzo bliskie, a 
nie pamiętałem ich, nie pamiętałem nawet niego samego. Dlaczego chciałem pomścić 
tę 
dziewczynę? Dlaczego pogardzałem rabinem za brak litości dla mnie? Dlaczego ten 
zły 
człowiek tak mnie zafascynował, że jeszcze go nie zabiłem?
Gregory przerwał milczenie łagodnym głosem.
– Jesteśmy na miejscu, w moim domu, Azrielu – powiedział.
Szybko odciągnął mnie w głąb samochodu.
– Jesteśmy pod samymi drzwiami. – Sennym, zmęczonym gestem wskazał tłum po obu 
stronach. – Nie pozwól się im przestraszyć. Muszę cię zaprosić, proszę, wejdź do 
środka.
Ujrzałem nad sobą rząd okien.
Drzwi samochodu otworzyły się z głośnym i wyraźnym kliknięciem. Ktoś chciał 
otworzyć drzwi po mojej prawej stronie. W ułamku sekundy ujrzałem, że ludzie 
rozstępują się 
przed Gregorym. Liny, rozciągnięte pomiędzy słupkami z brązu, powstrzymywały 
napór 
tłumu. Z góry patrzyły na nas kamery telewizyjne. Widziałem mężczyzn w 
mundurach, 
powstrzymujących ludzi, którzy krzyczeli i wiwatowali.
– Czy oni cię widzą? – spytał Gregory cicho, jakby był to nasz wspólny sekret.
Była to luka w naszym niemal idealnym porozumieniu. Czułem pokusę, by 
zrezygnować. 
Ale nie zrobiłem tego.
– Sam osądź, czy mnie widzą – powiedziałem. Wziąłem skrzynkę, ująłem ją mocno 
pod 
lewe ramię, nacisnąłem klamkę i wysiadłem przed nim z samochodu, w oślepiające 
elektryczne światło.
Stanąłem na chodniku. Przede mną wznosił się wielki budynek. Mocno tuliłem do 
piersi 
skrzynkę z kośćmi. Szczyt budynku niemal ginął w chmurach.
Wszędzie gdzie spoglądałem, widziałem krzyczące twarze. Gdziekolwiek obracałem 
wzrok, natrafiałem na oczy tych, którzy patrzyli na mnie. Ludzie wołali 
Gregory’ego, wołali o 
pomstę za Esterę, ale ja nie potrafiłem rozróżnić słów modlitw.
Kamery i mikrofony zniżyły się ku nam; jakaś kobieta wściekle wykrzykiwała do 
mnie 
pytania, o wiele za szybko, bym ją zrozumiał. Tłum niemal przerwał liny, ale 
pojawiło się 
więcej mężczyzn w mundurach, by przywrócić porządek. Ludzie w tłumie byli młodzi 
i 
starzy.
Reflektory ekip telewizyjnych promieniowały ogromnym ciepłem, które parzyło mi 
skórę 
twarzy. Uniosłem dłonie i osłoniłem oczy.
Zerwał się grzmiący i zgodny okrzyk, kiedy Gregory wyłonił się z samochodu, 
wspomagany ręką szofera; otrzepał płaszcz z kurzu, którym pobrudziła go 
skrzynka, i zajął 
miejsce u mego boku.
Jego usta niemal dotknęły mojego ucha.
– W rzeczy samej, widzą cię – powiedział.
Ciemność zawisła nade mną, krzyki w obcych językach ogłuszyły mnie – i znowu 
strząsnąłem z siebie płaszcz smutku i spojrzałem prosto w oślepiające światła i 
krzyczące 
twarze.
– Gregory, Gregory, Gregory – zawodzili ludzie. – Jedna Świątynia, Jeden Bóg, 
Jeden 
Umysł.
Z początku panował chaos, modlitwa mieszała się z modlitwą, zupełnie jakby tak 
właśnie 
miało być, ale potem tłum zestroił głosy w jeden chór:
– Gregory, Gregory, Gregory. Jedna Świątynia, Jeden Bóg, Jeden Umysł.
Gregory uniósł dłoń i pomachał nią, obracając się z lewa na prawo, wokół własnej 
osi; 
kiwał głową, uśmiechał się i machał do tych, którzy stali za jego plecami, do 
tych, którzy stali 
daleko, i ucałował swoją rękę, tę samą, którą i ja pocałowałem, i posłał ten 
pocałunek w 
powietrze, a za nim tysiąc innych do ludzi, którzy wrzeszczeli i wykrzykiwali z 
zachwytem 
jego imię.
– Krwi, krwi, krwi za Esterę! – krzyknął jakiś głos.
– Tak, krwi! Kto ją zabił?
Modlitwa przetoczyła się znowu, ale inni skandowali już „krwi za Esterę”, tupiąc 
nogami 
w rytm słów.
– Krwi, krwi, krwi za Esterę.
Ci, których kamery i mikrofony wychylały się poza sznury, naparli na nas.
– Gregory, kto ją zabił?
– Gregory, kogo przyprowadziłeś?
– Gregory, kim jest twój przyjaciel?
– Czy należy pan do Świątyni?
Mówili do mnie!
– Proszę nam powiedzieć, kim pan jest!
– Co jest w tym pudełku?
– Gregory, powiedz, co zamierza twój Kościół?
Gregory odwrócił się i spojrzał w kamery.
Oddział mężczyzn odzianych w czerń pospiesznie otoczył nas i odgrodził od ludzi, 
którzy 
zadawali pytania; własnymi ciałami przepchnęli nas delikatnie przez ścieżkę 
pomiędzy 
gawiedzią.
Ale Gregory przemówił głośno:
– Estera była jagniątkiem! Nasi wrogowie zabili jagniątko. Estera była 
jagniątkiem!
Tłum zawył z zachwytu.
Stojąc za jego plecami, spoglądałem prosto w kamery, w lejące się na nas 
światła, błyski 
tysięcy fleszy aparatów, którymi robiono nieruchome zdjęcia.
Gregory zaczerpnął tchu, by przemówić, całkowicie panując nad tłumem, jak mógłby 
panować władca stojący przed tronem. Zaintonował głośno:
– Zabicie Estery było tylko ostrzeżeniem; dali nam znać, że kiedy nadejdzie 
czas, zginie 
każdy zacny człowiek!
Tłum znowu zawył i wybuchł aplauzem. Wykrzykiwano przysięgi, śpiewano.
– Nie usprawiedliwiajcie ich! – zakrzyknął Gregory. – Nie usprawiedliwiajcie ich 
wejścia 
do naszych kościołów i domów. Przychodzą pod różnymi postaciami!
Tłum napierał na nas z niebezpieczną siłą.
Gregory objął mnie czule ramieniem.
Podniosłem wzrok. Budynek sięgał nieba.
– Wejdź do środka, Azrielu – zaprosił mnie Gregory.
Rozległ się hałas rozbijanego szkła. Zawyły syreny alarmu. Tłum wgniótł do 
środka 
jedno z parterowych okien wieży. Adiutanci ruszyli biegiem w tamtą stronę. 
Rozległy się 
gwizdy. Ujrzałem policjantów na koniach.
Zostaliśmy wciągnięci przez drzwi do wnętrza o podłodze z lśniącego marmuru. 
Inni 
powstrzymywali napierający tłum. Pozostali nadal nas otaczali, przesuwaliśmy się 
w 
kierunku, w którym nas popychali.
Byłem szaleńczo szczęśliwy, czułem się żywy pomiędzy żywymi. Zdumiony i 
podniecony. Coś mi mówiło, że moi poprzedni Panowie byli ludźmi zazdrosnymi, 
którzy swą 
moc zachowywali dla siebie.
Oto staliśmy w stolicy tego świata; Gregory promieniał pewnością władzy, jaką 
posiadał, 
ja zaś szedłem u jego boku, pijany poczuciem, iż jestem żywy, pijany poczuciem, 
że oczy 
wszystkich są zwrócone na nas.
Wreszcie wyrosły przed nami odrzwia z brązu, rzeźbione w anioły, a kiedy się 
rozstąpiły, 
wepchnięto nas do wykładanej lustrami alkowy, a Gregory skinął na innych, by nas 
zostawili.
Drzwi się zasunęły. Była to winda. Zaczęła sunąć do góry. Widziałem w lustrach 
swoje 
odbicie; wstrząsnął mną widok długich i gęstych włosów oraz wyraźnie drapieżnego 
wyrazu 
twarzy. I ujrzałem także jego, zimnego i władczego jak zawsze. Przyglądał mi się 
i patrzył na 
siebie. Wydawałem się o wiele młodszy od niego i tak samo ludzki – lecz 
właściwie 
moglibyśmy być braćmi, obaj smagli, o skórze śniadej od słońca.
Miał delikatniejsze rysy, brwi cieńsze i starannie uczesane; widziałem wydatne 
kości 
mojego czoła i szczęki. A jednak było tak, jakbyśmy pochodzili z tego samego 
plemienia.
Winda mknęła coraz wyżej, a ja zdałem sobie sprawę, że jesteśmy całkiem sami – i 
przyglądaliśmy się sobie w sunącej w górę kabinie o zwierciadlanych ścianach.
Ale kiedy odczułem ten niewielki wstrząs, jeden z wielu, i kiedy oparłem się 
lekkiemu 
kołysaniu windy, drzwi otworzyły się znowu i ukazały mym oczom ogromne 
sanktuarium, 
zarazem wspaniałe i osobiste: półkoliste wejście intarsjowane marmurem, drzwi na 
prawo i 
lewo, a tuż przed nami szeroki korytarz prowadzący do odległej komnaty, której 
okna były 
szeroko otwarte na migotliwą noc.
Znajdowaliśmy się wyżej, niż mógłby sięgać najpotężniejszy zikkurat czy forteca. 
Było to 
królestwo duchów powietrza.
– Moje skromne domostwo – wymamrotał Gregory. Musiał siłą oderwać ode mnie 
wzrok, 
ale się opanował.
Zza drzwi dochodziły głosy i stłumione kroki. Jakaś kobieta płakała gdzieś w 
męce. 
Drzwi były zamknięte. Nikt zza nich nie wyszedł.
– To płacz matki, prawda? – spytałem. – Matki Estery.
Twarz Gregory’ego zastygła na chwilę, a potem pojawił się na niej wyraz smutku. 
Nie, 
było to coś bardziej bolesnego, coś, czego nie zdradzał w obecności rabina, gdy 
rozmawiali o 
zmarłej dziewczynie. Zawahał się, o krok od jakiegoś wyznania, a potem tylko 
skinął głową. 
Smutek przejął go całego, twarz, ciało, nawet ręce, które zwisły bezwładnie 
wzdłuż tułowia.
Pokiwał głową.
– Powinniśmy do niej pójść, prawda? – spytałem.
– Dlaczego mielibyśmy to zrobić? – odrzekł cierpliwie.
– Ponieważ płacze. Jest smutna. Posłuchaj tych głosów. Ktoś jest dla niej 
niedobry...
– Nie, tylko chce dać jej lekarstwo, które pomoże...
– Chciałbym jej powiedzieć, że Estera nie cierpiała, że byłem przy niej, a jej 
duch uniósł 
się tak lekki, że niczym samo powietrze wzniósł się po Drodze do Nieba. 
Chciałbym jej to 
powiedzieć.
Zadumał się nad moimi słowami. Głosy za drzwiami przycichły. Nie słyszałem już 
płaczu 
kobiety.
– Posłuchaj rady – powiedział Gregory; ujął mnie mocno za ramię. – Chodźmy 
najpierw 
do salonu i opowiedz to mnie. Twoja opowieść i tak nie będzie dla niej nic 
znaczyć.
Nie spodobało mi się to. Ale wiedziałem, że musimy porozmawiać, on i ja.
– Jednak później, podczas twego spoczynku – powiedziałem – chcę się z nią 
spotkać i 
pocieszyć ją. Chcę...
Cisza. Żadnych słów. Nagle żadnych ludzkich podstępów, nic, jedynie miażdżąca 
świadomość, że jestem zdany na siebie. Dlaczego, na litość boską, pozwolono mi 
powrócić w 
pełni ludzkich sił? A może nawet większych niż ludzkie.
Gregory przyglądał mi się uważnie.
W mdłym świetle ujrzałem w korytarzu dwie odziane w biel kobiety. Zza drzwi 
dobiegł 
mnie głos mężczyzny, chrapliwy i gniewny.
– Skrzynka – odezwał się Gregory, wskazując na złotą szkatułę, którą nadal 
trzymałem w 
objęciach. – Nie pokazuj jej tego. Zaniepokoiłaby się. Najpierw chodź ze mną.
– Tak, to dziwny przedmiot – przyznałem i spojrzałem na skrzynkę, na łuszczące 
się z 
niej złoto.
Mrok. Żal. Światło minimalnie zmieniło natężenie.
– Odejdźcie, wątpliwości i strapienia, niech zniknie lęk przed niepowodzeniem – 
szepnąłem w języku, którego Gregory nie mógł zrozumieć.
Uderzył we mnie znajomy zaduch wrzącego płynu, unoszących się w powietrzu 
złotych 
oparów. Wiesz dlaczego. Ja jednak nie wiedziałem. Odwróciłem się i zamknąłem 
oczy, a 
potem znowu spojrzałem w korytarz, ku odległemu oknu wychodzącemu na nocne 
niebo.
– Spójrz tylko – odezwałem się. W pamięci majaczyło mi coś niewyraźnego, coś 
bliskiego niebiańskim szatom, które są równie piękne jak otaczające nas marmury, 
jak łuki 
nad naszymi głowami, kolumny wokół drzwi. – Te gwiazdy nad nami, spójrz – 
powiedziałem 
znowu. – Te gwiazdy.
W domostwie zapadła cisza. Gregory przyglądał mi się uważnie, wnikliwie, 
nasłuchiwał 
każdego mojego tchnienia.
– Tak, gwiazdy – powiedział marząco, z widocznym respektem.
Jego ciemne, żywe oczy stały się ogromne i oto znów ujrzałem jego uśmiech, 
kochający i 
czuły.
– Pomówimy z nią później, obiecuję ci – powiedział. Mocno chwycił moje ramię i 
wskazał palcem kierunek. – Ale teraz chodź do mojego gabinetu, pójdź ze mną, 
byśmy mogli 
porozmawiać. Już czas, czyż nie?
– Chciałbym to wiedzieć – powiedziałem niemal szeptem. – Ona ciągle płacze, 
prawda?
– Będzie płakać aż do śmierci – rzekł. Ramiona opadły mu pod ciężarem smutku. 
Cała 
jego dusza była obolała od smutku. Pozwoliłem się poprowadzić korytarzem. 
Chciałem 
dowiedzieć się od niego różnych rzeczy. Chciałem wiedzieć wszystko.
Nie odpowiedziałem.
18.
Szliśmy korytarzem, Gregory wiódł mnie śmiało, jego kroki niosły się dźwięcznym 
echem po marmurze, a ja podążałem za nim, oszołomiony kolorem przymocowanych do 
ścian 
brzoskwiniowych jedwabistych paneli. Sama podłoga także miała ten śliczny, 
kojący kolor.
Mijaliśmy liczne drzwi, a jedne z nich, po prawej stronie, stały otworem. Był to 
jej pokój. 
Zajmowała go.
Zatrzymałem się gwałtownie i zajrzałem do środka, to nie było grzeczne, ale 
widok, jaki 
ukazał się moim oczom, zdumiał mnie i zaskoczył.
Zobaczyłem luksusową komnatę sypialną, przyozdobioną barbarzyńskim szkarłatem, z 
festonami czerwonego jedwabiu spływającymi spod sufitu wzdłuż słupów baldachimu 
nad 
łóżkiem. Także tu podłogę wykonano z marmuru, tym razem śnieżnobiałego.
Ale najbardziej zdumiał mnie widok kobiety – owej płaczącej kobiety – która 
siedziała na 
niskiej kozetce, odziana w suknię powiewną, migoczącą i tak czerwoną jak ozdoby 
w pokoju. 
Miała kruczoczarne włosy, jak włosy Estery, jak moje włosy – a także przenikliwe 
oczy 
Estery o niemal opalizujących białkach. Ale jej włosy były gęsto przetykane 
srebrnymi 
pasmami; wydawało się, że z wiekiem stały się jeszcze piękniejsze. Wokół stały 
pielęgniarki 
w bieli. Jedna z nich podeszła szybko, by zamknąć drzwi.
Ale ona podniosła głowę i ujrzała mnie. Miała ściągniętą, poszarzałą twarz, 
mokrą od łez. 
Nie była jednak stara. Musiała w bardzo młodym wieku urodzić Esterę. Usiadła 
gwałtownie.
Drzwi zamknięto i klucz przekręcono w zamku. Usłyszałem jej krzyk:
– Gregory!
Ale on szedł dalej; sięgnął po moją rękę dłonią ciepłą i gładką, i poprowadził 
mnie za 
sobą.
Inni szeptali coś za kolejnymi drzwiami. W ścianach znajdowały się druty, które 
przewodziły szepty. Nie słyszałem już płaczącej kobiety.
Weszliśmy do głównego pokoju, wielkiego półksiężyca z wysoką kopułą. Rząd okien 
sięgających od sufitu do podłogi, każde podzielone na dwanaście szklanych 
paneli, biegł po 
stronie pokoju wychodzącej na ulicę, a za naszymi plecami drzwi w takich samych 
futrynach 
znaczyły półokrąg, umieszczono je w równych odstępach.
Wyglądało to bardziej niż wspaniale.
Widok nocnej panoramy uderzył mnie swoją ponadczasową słodyczą. W oddaleniu, w 
dzielącym nas głębokim mroku, widziałem wieże, zdobne w szeregi świateł, 
rozmieszczone z 
niewiarygodną regularnością, ale potem zdałem sobie sprawę, że wszystkie te 
budynki mają 
takie proste rzędy okien, a wiek ten jest wiekiem matematycznej precyzji.
Poczułem zawrót głowy. Informacje lały się na mnie ze wszystkich stron.
Ujrzałem, iż pokój wychodzi nie na ciemną rzekę, jak się spodziewałem, lecz 
wielki 
mroczny park. Czułem zapach drzew. Spojrzałem w dół i ze zdumieniem przekonałem 
się, jak 
wysoko znajdowaliśmy się nad ziemią, co poznałem po maleńkich postaciach ludzi, 
kręcących się po miniaturowym rynku, oraz po sylwetkach konnych policjantów, 
przedzierających się niezdarnie przez tłum, niczym jeźdźcy uwięzieni przez 
piechotę podczas 
walki. Ludzkie mrowisko.
Odwróciłem się.
Drzwi za nami, w półkolistej ścianie, były już zamknięte. Nie potrafiłem się 
zorientować, 
którymi przyszliśmy. Widok płaczącej matki niespodziewanie zmieszał mnie i 
opętał.
Odsunąłem go jednak od siebie.
Na samym środku półkolistej ściany znajdowało się palenisko, monstrualne, 
wykonane z 
powszechnego tu białego marmuru, zimne i okazałe niczym ołtarz. Było rzeźbione w 
lwy, nad 
nim umieszczono półkę, a jeszcze wyżej ogromne lustro, w którym odbijały się 
okna.
W rzeczy samej, odbicia zewsząd rzucały się w oczy. Znajdujące się w ścianie z 
tyłu 
drzwi o dwunastu panelach były wyłożone lustrami, nieoszklone! Jakież iluzje 
powstawały z 
tego powodu. Unosiliśmy się w powietrzu, a miasto nas uspokajało, zupełnie jakby 
wzięło nas 
w ramiona.
Obok paleniska czekała w pogotowiu wielka sterta drew, jak gdyby panowała 
okrutna 
zima, co nie było prawdą.
Wszystkie drzwi, te prawdziwe i wykładane lustrami, miały podwójne skrzydła z 
wdzięcznie wygiętymi pozłacanymi klamkami, fantastycznie łukowate framugi i 
wąskie, 
lśniące panele ze szkła lub luster.
Obracałem się wokół, chłonąc wszystko, wyciągając z każdego przedmiotu wszystkie 
możliwe informacje i zastanawiając się nad źródłami wiedzy, która dla mnie jest 
niezrozumiała. Każdy nowy obiekt zadziwiał mnie. Potem ujrzałem, czym były. 
Figurki z 
Chin, grecka urna, tak znajoma i miła moim oczom, a także wspaniałe szklane 
wazony z 
kwiatami – wszystko stało na piedestałach.
Wokół znajdowały się sofy i krzesła, wyściełane brzoskwiniowym i złotym 
aksamitem, 
stoły o lśniących blatach, jeszcze inne wazony z olśniewającymi liliami i 
wielkimi złotymi 
stokrotkami, a przynajmniej za takie je uznałem, a pod naszymi stopami słał się 
kwadratowy 
dywan, sięgający niemal od wychodzących na park okien po półkolistą ścianę z 
tyłu.
Na dywanie widniał bardzo szczegółowy wizerunek drzewa życia, pełnego rajskich 
ptaków i rajskich owoców, a także postaci przechadzających się w azjatyckich 
strojach pod 
konarami drzewa.
Tak było zawsze; świat się zmieniał, stawał się bardziej skomplikowany, 
wzbogacał się o 
wynalazki, a czasami brzydł, ale znamiona moich czasów zawsze pojawiały się 
wokół. Każdy 
przedmiot w pokoju miał jakiś związek z najstarszymi znanymi mi zasadami 
estetyki.
Nagle wyobraziłem sobie, że ten dywan należał do zaginionych plemion Izraela, 
które 
sprzedały go, gdy Nabuchodonozor napadł północne królestwo, ale działo się to 
przed 
czasami, gdy Jeruzalem zostało zdobyte. Wizja walki, ognia.
Azriel, pan samego siebie.
– Powiedz – rzekłem, zdradzając zachwyt na widok tego wszystkiego, słabość i 
pożądanie owych przedmiotów. – Czym jest Świątynia Umysłu, skoro jej najwyższy 
kapłan 
mieszka wśród takich wspaniałości? To pokoje prywatne. Czy jesteś złodziejem i 
szarlatanem, jak twierdzi twój dziadek?
Nie odpowiedział, lecz sprawiłem mu wielką radość. Podszedł do mnie i przyjrzał 
mi się 
zachłannie, wyraźnie czekając, aż znowu się odezwę.
– Tam leży gazeta z ulicy, otworzona w miejscu, w którym ją zostawiłeś – 
ciągnąłem. – 
Ach, jest w niej twarz Estery. Estera uśmiecha się do historyków. Do widzów. A 
obok gazety, 
co to za dzban? Gorzka kawa. Twój smak pozostał na kubku. Czuję go. To wszystko 
należy 
tylko do ciebie, to twój azyl. Masz bogatego Boga, z Umysłem czy bez. – 
Uśmiechnąłem się 
niespiesznie. – A ty jesteś bogatym kapłanem.
– Nie jestem kapłanem – odrzekł.
Raptem pojawili się dwaj mężczyźni, gamoniowaci młodzieńcy w białych sztywnych 
koszulach i ciemnych spodniach. Wyszli ze ściany pełnej drzwi, a Gregory oblał 
się 
rumieńcem.
Szybkim ruchem wskazał im, że muszą odejść. Zwierciadlane drzwi zamknęły się za 
nimi.
Zostaliśmy sami. Czułem własny oddech i oczy, obracające się w czaszce, i 
dręczył mnie 
taki apetyt na wszystkie materialne i zmysłowe rzeczy, że omal się nie 
rozpłakałem. Gdybym 
był sam, pewnie bym zapłakał.
Przyjrzałem mu się podejrzliwie. Noc, ta prawdziwa i w lustrze, pulsowała 
migoczącymi 
światełkami. Rzeczywiście, światła były w tych czasach równie obfite i 
życiodajne jak 
niegdyś woda. Nawet w samym pokoju lampy rzucały silne światło – rzeźby z brązu 
z bogato 
zdobionymi szklanymi kloszami w kolorze pergaminu. Światło, światło, światło.
Wyczuwałem jego podniecenie. Z trudem powstrzymywał się od mówienia. Chciał 
zasypać mnie pytaniami, wyssać ze mnie całą wiedzę. Stałem w milczeniu, jakbym 
był 
prawdziwym człowiekiem, który ma prawo zachowywać milczenie i własną tożsamość.
Powietrze krążyło po pokoju, pełne zapachów drzew i koni, a także wyziewów 
unoszących się z pojazdów; pojazdów, które mąciły spokój nocy. Gdyby zamknąć 
okno, hałas 
by ucichł, ale wraz z nim odszedłby zapach zielonej trawy.
Wreszcie Gregory nie mógł się dłużej powstrzymywać.
– Kto cię wezwał? – spytał. Nie był nieprzyjemny. Właściwie przypominał teraz 
dziecko, 
lecz robił to ze zbyt wielką swobodą, by nie miało to dobrego stylu. – Kto 
wywiódł cię z 
Kości? Powiedz mi, musisz to zrobić. Teraz to ja jestem twoim Panem.
– Nie próbuj aż tak głupich sztuczek – odrzekłem. – Odebranie ci życia jest dla 
mnie 
niczym. To wprost zbyt łatwe.
Nie czułem osłabienia, kiedy się mu przeciwstawiłem.
A jeśli moim Panem jest teraz cały świat? Jeśli jest nim każdy człowiek z 
osobna? Nagle 
ujrzałem płonący ogień, ogień nie z tego świata, lecz ogień bogów.
Kości, które przez cały czas trzymałem w ramionach, ciążyły mi. Czy chciały, 
żebym je 
zobaczył? Spojrzałem na starą, sfatygowaną skrzynkę. Pobrudziła mi ubranie, ale 
nie dbałem 
o to.
– Czy mogę postawić kości? – spytałem. – Tutaj, na twoim stole, między gazetą i 
dzbankiem z gorzką kawą, obok twarzy twojej zmarłej córki, tak miłej oku.
Skinął głową i otworzył usta; z wysiłkiem starał się zachować spokój, myśleć, 
ale był 
zbyt podniecony, by zdobyć się na rozsądek.
Położyłem skrzynkę. Przez moje ciało przeszedł dreszcz, spowodowany przez samą 
bliskość kości i myśl, że są moje, a ja nie żyję i jestem duchem, i że znowu 
chodzę po tej 
ziemi.
Mój Boże, nie pozwól, żeby mnie zabrano, dopóki tego nie zrozumiem!
Gregory się zbliżył. Nie czekałem na niego. Śmiało zdjąłem kruchą pokrywę 
skrzynki, 
tak jak on to zrobił wcześniej. Odłożyłem ją na stół, nieco gniotąc gazetę, i 
spojrzałem na 
kości.
Były tak złote i lśniące, jak w dniu mojej śmierci. Ale kiedy to się wydarzyło?
– Dzień mojej śmierci! – szepnąłem. – Czy teraz dowiem się wszystkiego? Czy to 
część 
planu?
Znowu pomyślałem o matce Estery, kobiecie w czerwonych jedwabiach. Czułem jej 
obecność pod tym dachem. Z największą pewnością widziała mnie i zastanawiałem 
się teraz, 
jak wyglądałem w jej oczach. Chciałem, żeby tu nadeszła albo żebym znalazł jakiś 
sposób, by 
się do niej dostać.
– Co powiedziałeś? – spytał gorliwie. – Dzień twojej śmierci, kiedy to było? 
Powiedz mi. 
Kto uczynił cię duchem? O jakim planie mówiłeś?
– Nie znam odpowiedzi na te pytania – odparłem. – Nie traciłbym na ciebie czasu, 
gdybym je znał. Kiedy rabin odczytał napisy ze skrzynki, powiedział ci więcej, 
niż jest mi 
wiadomo.
– Nie traciłbyś na mnie czasu! – powtórzył. – Na mnie! Nie rozumiesz, że jeśli 
istnieje 
jakiś plan, plan nawet większy niż ten, który sam zamyśliłem, jesteś jego 
częścią?
Z wielką przyjemnością obserwowałem jego rosnącą ekscytację. To dawało mi siły, 
nie 
mam co do tego wątpliwości. Jego piękne brwi uniosły się nieco, a ja ujrzałem, 
że urok jego 
oczu nie leży w ich głębi, lecz długości. Ja byłem osobą o zaokrąglonych rysach. 
Linie jego 
twarzy kreśliły przepiękne trajektorie i punkty.
– Kiedy zjawiłeś się po raz pierwszy? Jak Estera mogła cię zobaczyć?
– Jeśli zostałem wysłany, by ją uratować – zawiodłem. Ale dlaczego nazwałeś ją 
jagniątkiem? Dlaczego użyłeś tego słowa? Kim są wrogowie, o których mówiłeś?
– Wkrótce się przekonasz. Wrogowie otaczają nas zewsząd. Podnoszą głowę, gdy 
tylko 
pokazujesz im władzę, kiedy opierasz się planom, które uknuli z całą powagą 
bóstwa, 
planom, które są skostniałe, planom, które są tradycją, prawem, normalnością, 
rytuałem, 
powszedniością, zdrowym rozsądkiem... Wiesz, o czym mówię, rozumiesz mnie.
Zaprawdę, rozumiałem go.
– Powstałem przeciw nim, a oni powstali przeciwko mnie, ale jestem dla nich zbyt 
silny, 
mam marzenia, które pomniejszają ich małostkowe zło!
– Ha, piękne słowa – odrzekłem. – I tak się starasz. Ale czemu przede mną?
– Przed tobą? Ponieważ jesteś duchem, bogiem, aniołem, który został mi zesłany. 
Byłeś 
świadkiem jej śmierci, gdyż ona była jagniątkiem. Nie rozumiesz? Przybyłeś, 
kiedy umarła, 
jakby po to, by przyjąć ofiarę!
– Jej śmierć była mi wstrętna – powiedziałem. – Zabiłem tych, którzy odebrali 
jej życie.
To go zdumiało.
– Naprawdę?
– Tak. Billy’ego Joela, Haydena i Doby’ego Satonów. Zabiłem ich. Gazety o tym 
wiedzą. 
Dzienniki mówią o jej krwi na ich broni, z którą zmieszała się także ich krew. 
To ja tego 
dokonałem! Ponieważ nie zdołałem powstrzymać zbrodniczych rąk. O jakiej to 
ofierze 
mówisz? Dlaczego nazywasz tę dziewczynę jagniątkiem? Gdzie był ołtarz? A jeśli 
bierzesz 
mnie za boga, jesteś głupcem! Nienawidzę Boga i wszystkich bogów. Nienawidzę 
ich.
Był wstrząśnięty. Zbliżył się do mnie, potem odstąpił o krok i obszedł mnie 
dookoła, zbyt 
poruszony, by ustać w miejscu.
Jeśli był winny morderstwa córki, nie zdradzał się. Patrzył na mnie ze szczerym 
zachwytem.
Nagle coś mnie uderzyło. Skóra jego twarzy została poruszona! Chirurg naciągnął 
ją na 
kościach. Roześmiałem się z tego odkrycia, na myśl, iż takie rzeczy są aż tak 
proste! I nagle, z 
gardłem ściśniętym przerażeniem, pomyślałem: a jeśli zostałem sprowadzony w te 
czasy z 
powodu, który ma coś wspólnego z ich potwornościami i cudami, i być może 
naprawdę od tej 
pory będę tu pozostawał, prawdziwy i żywy?
Skrzywiłem się, a on znowu zasypał mnie pytaniami. Uniosłem rękę, by go uciszyć.
Odsunąłem od siebie myśli. Odwróciłem się i spojrzałem na lśniące kości, 
schyliłem się i 
dotknąłem ich palcami, cielesnymi palcami, przesunąłem nimi po własnych 
kościach.
Natychmiast poczułem się tak, jakby mnie ktoś dotykał. Czułem dotyk palców na 
nogach. 
Czułem własne dłonie na twarzy, kiedy przesunąłem je po czaszce. Wsunąłem kciuki 
w puste 
oczodoły, w miejsce, gdzie niegdyś znajdowały się moje oczy, moje oczy... coś 
wrzącego, 
zbyt straszliwego, by o tym myśleć... wydałem cichy odgłos, który mnie 
zawstydził.
Pokój zadrżał, rozjaśnił się, a potem skurczył, jakbym zaczął się cofać. Nie, 
zostań. 
Zostań w tym pokoju. Zostań tu z nim! Ale to tylko poniosła mnie wyobraźnia, jak 
powiedzieliby ludzie. Moje ciało nie osłabło. Stałem prosto.
Powoli otworzyłem oczy i zamknąłem je, i znów spojrzałem na złote kości. Żelazo 
przytwierdzało je do przegniłej materii na dnie, żelazo przytwierdzało je do 
starego drewna 
skrzynki, ale była to ta sama skrzynka, przesiąknięta wonnymi olejkami, które 
przedłużały jej 
żywot, by trwała aż po kres czasu, tak jak kości. Przez głowę przemknął mi 
wizerunek 
Zurvana, a wraz z nim pojawił się potok słów... kochać, uczyć się, wiedzieć, 
kochać...
I znowu pojawiły się ogromne mury z cegieł o niebieskiej glazurze, złote lwy i 
okrzyki a 
ktoś wskazywał na mnie palcem i krzyczał w starohebrajskim języku – to prorok – 
zaklęcia 
zaś splatały się i opadały.
Coś się wydarzyło! Coś zrobiłem, coś niewypowiedzianego, co stworzyło tego 
ducha, 
tego starego ducha, który służył tak wielu Panom, że już ich nie pamiętał.
Ale gdybym się nad tym zastanowił, mógłbym zniknąć. A może nie.
Stałem bardzo spokojnie, lecz żadne wspomnienia już mnie nie nawiedziły. 
Wyciągnąłem 
ręce. Stałem i patrzyłem na kości.
Gregory wytrącił mnie z tego stanu.
Podszedł bliżej i dotknął mnie. Tak wielką miał na to ochotę. Jakże galopował 
jego puls. 
Było to cudownie erotyczne doznanie, te cielesne dłonie dotykające moich nowo 
ukształtowanych ramion. Jeśli nadal rosłem w siłę, nie czułem już tego.
Czułem cały świat. Na razie byłem w nim bezpieczny.
Jego palce zacisnęły się na rękawach mego płaszcza. Przyglądał się mu uważnie, 
podziwiał precyzję wykonania, urodę guzików, piękne szwy. A przecież wszystko to 
przywołałem w pośpiechu, za pomocą starego zaklęcia, które spłynęło z mojego 
języka bez 
żadnego trudu. Mógłbym nagle zmienić się w kobietę, żeby go przestraszyć. Ale 
nie chciałem 
tego robić. Zbyt szczęśliwy czułem się jako Azriel, a Azriel zanadto się bał.
Jednak... gdzie leżały granice władzy bezpańskiego ducha? Podejrzewałem, że to 
żart, 
okrutny żart. Uśmiechnąłem się, a potem wyszeptałem wszystkie znane mi słowa, 
tworząc z 
nich najbardziej kwieciste z możliwych zaklęć. I zmieniłem się w Esterę.
Wizja Estery. Poczułem jej drobne ciało, spojrzałem przez jej wielkie oczy i 
uśmiechnąłem się, a nawet poczułem ciasne współczesne szaty i błysk malowanego 
płaszcza.
Dzięki Bogu, nie musiałem tego sam oglądać. Poczułem litość do niego.
– Przestań! – ryknął. Upadł na podłogę i zaczął się cofać, by w końcu oprzeć się 
na 
łokciach.
Przybrałem własną postać. Uczyniłem to, a on nie miał nade mną władzy! To ja 
kierowałem wszystkim. Nagle poczułem się dumny i niegodziwy.
– Dlaczego nazwałeś ją jagniątkiem? Dlaczego rebe powiedział, że ją zabiłeś?
– Azrielu – powiedział. – Posłuchaj uważnie, co ci powiem.
Powstał lekko niczym tancerz. Podszedł do mnie.
– Cokolwiek zdarzy się później, cokolwiek to będzie, pamiętaj o jednym. Świat 
należy do 
nas. Świat, Azrielu.
Zdumiałem się.
– Świat, Gregory? – spytałem. Starałem się mówić ostro i inteligentnie. – Co 
masz na 
myśli?
– Mam na myśli cały świat. Mam na myśli świat taki, o jakim mówił Aleksander, 
kiedy 
wyruszył na jego podbój. – Zwrócił się do mnie cierpliwie. – Co jest ci znane, 
mój 
przyjacielu? Czy znasz imiona Bonapartego, Piotra Wielkiego lub Aleksandra? Czy 
znasz 
Amenhotepa? Konstantyna? Które z tych imion są ci znajome?
– Wszystkie i jeszcze więcej – odrzekłem. – Są to imperatorzy, zwycięzcy. Dodaj 
do nich 
Tamerlana i Skanderbega, a po nich Hitlera, który zgładził miliony ludzi.
– Naszych ludzi – oznajmił z uśmiechem. – Tak, pochodzimy z tego samego ludu, 
prawda? Wiedziałem. Wiedziałem.
– Jak to: wiedziałeś? Rebe ci powiedział. Odczytał to ze zwoju. Kim są dla 
ciebie ci 
zwycięzcy? Kto rządzi w tym elektrycznym raju, Nowym Jorku? Jesteś kapłanem, tak 
twierdzi rebe. Jesteś kupcem. Posiadasz miliardy, liczone w każdej znanej 
światowej walucie. 
Sądzisz, że Skanderbeg miał w swym zamku na Bałkanach takie bogactwo? Sądzisz, 
że Piotr 
Wielki przywiózł do Rosji takie cuda, jakie ty posiadasz? Nie mieli twojej mocy. 
Nie mogli 
mieć. Ich świat nie był elektryczną siecią głosów i świateł.
Roześmiał się z zachwytem; oczy zabłysły mu pięknie.
– Rzeczywiście. Ale teraz, w tym świecie tak pełnym cudów, nikt nie ma ich 
władzy! 
Nikt nie dorównuje potęgą Aleksandrowi, który przywiózł do Azji grecką 
filozofię. Nikt nie 
odważa się zabijać, jak to robił Piotr Wielki, który odrąbywał głowy złych 
żołnierzy, aż ręce 
spływały mu ich krwią.
– Twoje czasy nie są najgorszymi z możliwych – powiedziałem. – Macie przywódców, 
macie mowę, macie bogaczy, którzy wspomagają biednych. Macie ludzi światowych, 
którzy 
boją się zła i pragną dobroci.
– Mamy szaleństwo – odparł. – Przyjrzyj się lepiej. Szaleństwo!
– Co to dla ciebie znaczy? Czy misją twojego Kościoła jest opanować cały świat? 
Czy o 
to ci chodzi? Chcesz mieć władzę, by móc odrąbywać głowy? Pragniesz tego?
– Pragnę zmienić wszystko. Spójrz na tych zdobywców. Spójrz na ich osiągnięcia. 
Wspomóż się najsubtelniejszym wpływem swego umysłu.
– Zrobię to. Mów dalej.
– Kto naprawdę zmienił oblicze świata? Kto zmienił je bardziej niż jakikolwiek 
człowiek?
Milczałem.
– Aleksander. Aleksander Wielki! Ośmielił się niszczyć imperia, które stały mu 
na 
drodze. Ośmielił się pokonać Azję, by zaślubić Grecję. Ośmielił się przeciąć 
węzeł gordyjski.
Zastanowiłem się. Pogrążyłem się w myślach. Ujrzałem greckie miasta wzdłuż 
wybrzeża 
Azji, już dawno po śmierci Aleksandra w Babilonie; ujrzałem świat, jakbym się 
nad nim 
unosił. Ujrzałem go w plamach światła i ciemności.
– Aleksander zmienił twój świat – powiedziałem. – Świat Zachodu. Widzę to, co 
widzisz. 
Aleksander jest kamieniem węgielnym, na którym wsparł się Zachód. Ale Zachód nie 
jest 
całym światem, Gregory.
– Ależ jest, ponieważ Zachód, który zbudował Aleksander, zmienił Azję. Żadna 
część 
kuli ziemskiej nie zmieniła się z powodu Zachodu, który zbudował Aleksander. I 
żaden 
dzisiejszy umysł nie jest gotów zmienić oblicza świata, tak jak on to zrobił, 
ale ja... ja jestem 
gotowy.
Zbliżył się do mnie, a potem znienacka popchnął mnie obiema rękami. Nie 
poruszyłem 
się. Było to tak, jakby dziecko popchnęło mężczyznę. Gregory był zadowolony i 
spoważniał. 
Odstąpił o krok.
Popchnąłem go jedną ręką. Popchnąłem go tak, że stracił równowagę i upadł, a 
potem 
podniósł się powoli, niewzruszony, zdecydowany nie dać sobą wstrząsnąć.
Nie rozgniewał się. Upadł, ale teraz stanął pewnie i czekał.
– Dlaczego mnie sprawdzasz? – spytał. – Nie powiedziałem, że jestem bogiem czy 
aniołem. Ale zostałeś mi zesłany, czy nie rozumiesz? Zostałeś zesłany w 
przededniu 
transformacji świata, zostałeś zesłany jako znak! Jak za króla Cyrusa, kiedy 
puścił nasz lud do 
Jeruzalem!
Cyrus, król Persów. Całe ciało nagle mnie zabolało; zabolał mnie umysł. Z 
wysiłkiem 
zachowałem spokój.
– Nie mów o tym! – szepnąłem. Myśli mąciły mi się z wściekłości. Pewnie to sobie 
wyobrażasz. Wyszedłem z siebie. – Mów o Aleksandrze, jeśli chcesz. Ale nie 
wspominaj 
Cyrusa! Nic nie wiesz o tamtych czasach!
– A ty?
– Ja chcę wiedzieć, dlaczego się tu znalazłem – powiedziałem nieustępliwie. – 
Nie 
przyjmuję twoich gorączkowych proroctw i przepowiedni. Czy to ty zabiłeś Esterę? 
Czy 
wysłałeś tych ludzi, by ją zabili?
Gregory wyglądał jak rozdarty. Opanował się. Nie potrafiłem go przejrzeć.
– Nie chciałem, żeby umarła – powiedział. – Kochałem ją. Rzeczy donioślejsze 
wymagały jej śmierci.
Było to kłamstwo, zwykłe praktyczne kłamstwo.
– Co byś zrobił, gdybym powiedział: tak, zabiłem Esterę? Zabiłem ją dla świata, 
dla 
nowego świata, który powstanie z popiołów świata umierającego, świata, który sam 
się zabił 
małymi ludźmi, małymi marzeniami i małymi imperiami?
– Przysiągłem, że pomszczę jej śmierć – rzekłem. – I teraz wiem, że jesteś 
winien. Zabiję 
cię. Ale nie teraz. Kiedy zechcę.
Roześmiał się.
– Ty mnie zabijesz? Myślisz, że potrafisz?
– Oczywiście. Pamiętaj, co powiedział ci rebe. Zabijałem już tych, którzy mnie 
wzywali.
– Ale to nie ja cię wezwałem, czy nie rozumiesz? To plan cię wezwał, plan i 
świat! To 
przeznaczenie! Zostałeś mi zesłany, ponieważ cię potrzebuję i mogę cię użyć, a 
ty zrobisz to, 
co ci każę.
To świat mnie wezwał. Te same słowa powiedziałem do siebie w rozpaczliwej 
nadziei. 
Ale czy był to świat Gregory’ego?
– Z całą pewnością musisz mi pomóc – ciągnął. – Nie upieram się, żeby być twoim 
Panem. Potrzebuję cię! Potrzebuję cię, byś był świadkiem i byś zrozumiał. O, 
lecz to zbyt 
niezwykłe – iż przybyłeś żywy, by ujrzeć śmierć Estery i zabić tych trzech, sam 
mi to 
powiedziałeś, że to ty ich zabiłeś.
– Kochałeś Estere, prawda? – spytałem.
– Tak, bardzo. Ale ona nie miała wizji. Podobnie jak Rachela. To dlatego się 
zjawiłeś. To 
dlatego zostałeś zesłany naszemu ludowi, ojcu mojego dziadka, nie rozumiesz? 
Miałeś 
pojawić się przede mną w całej chwale. Jesteś świadkiem. Jesteś Tym, który 
zrozumie 
wszystko.
Jego słowa zbiły mnie z tropu. Plan, intryga, przeznaczenie.
– Ale czego mam być świadkiem? – spytałem. – Masz swój Kościół. Co ma z tym 
wspólnego Estera?
Zastanawiał się długo, a potem rzekł z niewinną otwartością:
– Oczywiście zostałeś stworzony dla mnie. Nic dziwnego, że zabijałeś innych. – 
Roześmiał się. – Azrielu, jesteś mnie wart, nie rozumiesz? To właśnie jest tak 
cudownie 
piękne, że jesteś mnie wart, zasługujesz na mój czas, moją niezwykłość, mój 
wysiłek. 
Jesteśmy dla siebie stworzeni. Podejrzewam, że jesteś księciem wśród duchów. 
Wiem to.
Wyciągnął rękę, by dotknąć moich włosów.
– Nie jestem tego pewien.
– Hmmm, książę, wiem to, i zostałeś mnie zesłany. Wszyscy ci starcy więzili cię, 
przekazywali z pokolenia na pokolenie. Dla mnie.
Wydawał się wzruszony niemal do łez. Twarz miał wrażliwą, promienną i pewną 
siebie.
– Jesteś dumny i podstępny niczym król, Gregory.
– Oczywiście. Co zwykle mówił ci Pan, duchu? Co pamiętasz?
– Nic – rzekłem niezłomnie. Moje prywatne kłamstwo. – Nie pozostawałbym z tobą, 
gdybym mógł. Zostanę, ponieważ chcę sobie przypomnieć i zrozumieć. Powinienem 
cię teraz 
zabić. Jak twój ukochany Aleksander, który przeciął węzeł gordyjski.
– Nie, to się nie zdarzy – odparł chłodno. – Nie to jest mi pisane. Gdyby Bóg 
chciał mojej 
śmierci, mógłby mnie zabić ktokolwiek. Nie zdajesz sobie sprawy, na jaką skalę 
zakrojone są 
moje plany. Aleksander by zrozumiał.
– Nie jestem twój. Tyle wiem na pewno. Tak, chcę poznać twoje marzenia, tak. Nie 
chcę 
cię zabijać, nie zrozumiawszy, dlaczego kazałeś zamordować Esterę. Ale nie 
należę do ciebie. 
Nie jestem dla ciebie stworzony. Co nie znaczy, że jestem stworzony... dla 
kogokolwiek.
W głębi domu matka znowu zaczęła płakać. Jestem pewien, że to słyszałem. 
Odwróciłem 
głowę.
– Zrobisz, co ci każę – powiedział i znowu mnie dotknął, ścisnął moje ramię.
Wyrwałem się. Zdaje się, że sprawiłem mu pewien ból.
Moja siła przedarła się przez uniesienie. Nie znałem znużenia. Chciałem chodzić, 
dotykać 
przedmiotów. Chciałem dotknąć tych aksamitnych kanap i przesunąć dłonią po 
marmurze. 
Chciałem po prostu przyglądać się własnym dłoniom. Przybrałem bardzo prawdziwą 
postać. 
Nie miałem pewności, czy gdybym zechciał, mógłbym się teraz rozpłynąć w 
powietrzu.
Było to dziwne uczucie, ta wielka siła i niepewność, czy stare sztuczki mnie nie 
zawiodą. 
Ale przed chwilą stałem się Estera. Kusiło mnie...
... ale nie, to nie był odpowiedni czas.
Spojrzałem gniewnie na kości. Zakryłem je kruchym wiekiem. Ujrzałem też 
sumeryjskie 
listy, które na mnie czekały, bym je przeczytał.
– Dlaczego to zrobiłeś? – spytał.
– Nie lubię widoku tych kości – powiedziałem.
– Dlaczego?
– Ponieważ są moje. – Spojrzałem na niego. – Ktoś mnie zamordował. Ktoś zrobił 
to 
wbrew mej woli. Ciebie także nie lubię, to nieuniknione. Dlaczego miałbym 
wierzyć, że 
jestem ciebie wart? Co zamierzasz? Gdzie twój aleksandryjski miecz?
Zacząłem się pocić. Serce waliło mi jak młotem. (Co prawda nie mam serca, ale 
wydawało mi się, że wali jak młotem). Zdjąłem płaszcz i z podziwem przyjrzałem 
się 
własnemu dziełu. Teraz ujrzałem, jak bardzo różniło się od jego odzienia, choć 
wzorowałem 
się na nim.
Może on także zauważył tę różnicę.
– Kto szył ci te ubrania? – spytał władczo. – Niewidzialne anioły czy 
niewidzialne 
prządki?
Roześmiał się, jakby był to najbardziej szalony pomysł. – Lepiej wymyśl coś 
mądrzejszego. Może cię nie zabiję, ale mogę cię opuścić.
– Nie możesz! Wiesz, że to niemożliwe.
Odwróciłem się do niego plecami. Zobaczmy, co jeszcze potrafię.
Spojrzałem na ściany, sufit, brzoskwiniowe jedwabne zasłony i wielkie drzewo 
życia, 
rozpostarte dumnie na dywanie. Podszedłem do okna, a powietrze pogładziło moje 
włosy. 
Chłód owiał skórę.
Powoli opuściłem powieki, choć nadal mogłem się poruszać, ponieważ wiedziałem, 
gdzie 
znajdują się wszystkie przedmioty, i przebrałem się, ujrzawszy szatę z 
czerwonego jedwabiu, 
z jedwabną sakiewką i pantoflami wyszywanymi klejnotami. Przybrałem jej odcień 
czerwieni, otuliłem się w niego, a na rękawy sprowadziłem złoto, podobnie jak na 
rąbek szaty 
i pantofle. Teraz byłem odziany w jej intensywną czerwień. Może matki tutaj 
opłakują swe 
dzieci w czerwieni.
To było możliwe.
Usłyszałem westchnienie Gregory’ego. Usłyszałem jego zdumienie. Zobaczyłem w 
zwierciadlanych drzwiach własne odbicie, wysokiego, czarnowłosego młodzieńca w 
długiej, 
czerwonej chaldejskiej szacie. Bez brody, bez najmniejszego włoska na twarzy. 
Gładka twarz 
mi się podobała. Ale to na nic, te szaty, zbyt starożytne; musiałem być wolny i 
silny.
Obróciłem się.
Jeszcze raz zamknąłem oczy. Wyobraziłem sobie płaszcz krojem podobny do jego 
płaszcza, lecz z ogniście czerwonej, najdelikatniejszej wełny, z guzikami 
prostymi i złotymi, 
z niemal czystego złota. Wyobraziłem sobie spodnie luźniejsze i gładkie, jakimi 
uczyniliby je 
Persowie, oraz pantofle, które pozbawiłem haftów.
Pod płaszczem przyciągnąłem do siebie, tuż przy skórze, koszulę taką jak jego, 
ale ze 
znacznie bielszego jedwabiu, o guzikach ze złota, natomiast wokół szyi, pomiędzy 
klapami 
płaszcza i na koszuli, położyłem dwa pełne sznurki paciorków, które uczyniłem ze 
wszystkich 
nieprzezroczystych kamieni świata, jakie kochałem – jaspisu, lapis-lazuli, 
berylu, granatu, 
jadeitu i kości słoniowej. Dodałem jeszcze bursztyn do tych dwóch sznurków, aż 
poczułem 
ich ciężar na piersi, a potem uniosłem dłoń i dotknąłem kamieni. I opuściłem 
ręce swobodnie, 
a płaszcz niemal zupełnie ukrył ów sekretny rys próżności, te starożytne 
paciorki. Buty 
stworzyłem takie same jak jego, lecz moje były z najbardziej miękkiego 
materiału, podbite 
jedwabiem.
Te proste sztuczki wstrząsnęły nim. Wydały mi się łatwiejsze niż kiedykolwiek.
– Jedwabny mężczyzna – rzekł. Powiedział to w jidysz. Zadener yinger mantchik.
– Mam ci to udowodnić? – spytałem. – Wychodząc stąd?
Opanował się. Głos lekko mu drżał. Nie była to pokora, lecz pewien rodzaj 
respektu.
– Nadeszła pora, byś pokazał mi wszystkie sztuczki, jakie znasz, lecz od tej 
chwili musisz 
mnie słuchać.
– Bardziej interesują cię twoje plany niż ujrzenie, jak znikam? – spytałem.
– Aleksander byłby nimi bardziej zainteresowany, czyż nie? Wszystko już gotowe. 
Wszystko jest na swoim miejscu, a ty się zjawiasz, prawica Boga!
– Nie spiesz się tak. Jakiego Boga?
– Ach, więc pogardzasz swoimi korzeniami i wszelkim złem, jakie wyrządziłeś, 
tak?
– Tak.
– Więc powinieneś powitać ten świat, który składam ci w ręce. O, teraz widzę to 
wyraźniej. Jesteś tu po to, by nas nauczać po Dniu Sądu!
– Jakim Dniu Sądu? Kiedy wreszcie, do diabła, śmiertelnicy przestaną z tym Dniem 
Sądu! Zdajesz sobie sprawę, jak wiele stuleci temu ludzie zaczęli gadać o Dniu 
Sądu?
– Tak, lecz ja znam dokładną datę – oznajmił spokojnie. – Sam ją wybrałem. Nie 
widzę 
powodu, żeby zwlekać z opowiedzeniem ci o moich planach. Nie widzę powodu, by 
zatajać je 
przed tobą. Cofasz się przede mną, kpisz ze mnie, ale nauczysz się. Jesteś 
pojętnym duchem, 
prawda?
Pojętny duch.
– Tak – zgodziłem się. Podobał mi się ten pomysł.
Słyszałem odgłos kroków w pasażu. Wydawało mi się, że słyszę głos matki, niski i 
natarczywy, i nie podobało mi się, że ciągle płakała.
Zorientowałem się, że jego bliskość nie ma dla mnie znaczenia. Mógł stać o krok 
lub trzy 
metry ode mnie. Byłem tak samo silny. Byłem niezależny, co wydawało mi się 
idealne. Na 
jego oczach pokryłem swe palce złotymi pierścieniami i tymi pięknymi klejnotami, 
które 
lubiłem widywać w pierścieniach, szmaragdami, brylantami, Oczami Morza – perłami 
i 
rubinami.
W lustrach odbijały się nasze liczne sylwetki. Mógłbym związać włosy rzemykiem i 
powinienem to zrobić, ale w tej chwili o to nie dbałem; jeszcze raz dotknąłem 
twarzy, 
sprawdzając, czy jest równie gładka jak jego, ponieważ mimo całego upodobania do 
długiej 
brody jego naga skóra podobała mi się bardziej.
Obszedł mnie dookoła. Stawiał ciche kroki i zatoczył koło, jakby chciał zamknąć 
mnie w 
nim razem z moją mocą. Ale nie wiedział niczego o zaklęciach, kręgach, 
pentagramach.
Spytałem swoich wspomnień: czy kiedykolwiek widziałem Pana bardziej 
podnieconego, 
bardziej dumnego i niecierpliwie czekającego chwały? Ujrzałem tłumy twarzy. 
Słyszałem 
pieśni. Widziałem ekstazę; ale były ich masy, a wszystko to stało na kłamstwie. 
A mój bóg 
płakał. Nie znalazłem odpowiedzi.
Odpowiedź wyglądała tak: nie mogłem go zabić, nie teraz. Nie mógłbym tego 
zrobić. 
Chciałem wiedzieć, czego naucza. Ale musiałem znać granice jego siły. A jeśli 
zacznie mi 
teraz rozkazywać, tak jak rabin?
Odsunąłem się od niego.
– Nagle przestraszyłeś się mnie? – spytał. – Dlaczego?
– Nie obawiam się ciebie. Nigdy nie służyłem królowi, ani jako duch, ani jako 
człowiek. 
Widywałem ich. Widziałem Aleksandra na łożu śmierci...
– Widziałeś go?
– Byłem w Babilonie i przyszedłem jako jeden z jego ludzi, przebrany w ich 
stroje. 
Unosił ciągle lewą dłoń. Po jego oczach poznałem, że był przygotowany na śmierć. 
Nie 
sądzę, żeby zostały mu jeszcze jakieś wielkie marzenia. Może dlatego umarł. Ale 
ty nadal je 
masz. I płoniesz jasno, tak jak Aleksander, to prawda, a ja z tobą walczę, 
lecz... lecz sądzę, że 
mógłbym cię pokochać.
Usiadłem nieruchomo na aksamitnych poduchach i zatopiłem się w rozmyślaniach.
Siedziałem z łokciami wspartymi na kolanach. Gregory stanął przede mną, zrobił 
jakieś 
dziesięć kroków, a potem założył ręce. Poczuł się panem.
– Ty już mnie kochasz – powiedział. – Prawie wszyscy mnie kochają. Nawet 
dziadek.
– Tak sądzisz? Orientujesz się, że wiedział, iż jestem w pokoju, kiedy 
sprzedawał ci 
kości? Widział mnie.
To go zupełnie zaskoczyło i odebrało mu mowę. Pokręcił głową, chciał coś 
powiedzieć, 
ale się rozmyślił.
– Byłem w pokoju, widzialny, a on spojrzał na mnie tymi nikczemnymi błękitnymi 
oczkami i dopiero wtedy zgodził się powiedzieć ci, co chciałeś wiedzieć o Słudze 
Kości, i 
sprzedać mnie.
Cały ból uderzył w niego. Cały ból. Wydawało mi się, że za chwilę się rozpłacze. 
Odwrócił się i zaczął chodzić w obie strony.
– Widział cię... – szepnął. – Wiedział, że ducha można przywołać z kości, i 
oddał je mnie.
– Wiedział, że duch jest w pokoju, i sprzedał ci kości w nadziei, że odejdę 
razem z nimi. 
Tak właśnie zrobił. Wiem, to boli, nieznośnie boli, kiedy zrozumie się, że taka 
sztuczka jest 
możliwa. Dla śmiertelnika skrzywdzić śmiertelnika to drobiazg. Ale jeśli cadyk 
widzi demona 
i wie, że ten demon może cię zgładzić, i jeśli ci go przekazuje...
– Dobrze, już zrozumiałem! – przerwał mi z goryczą. – A więc mnie nienawidzi, a 
nienawidzi mnie, odkąd się mu sprzeciwiłem. Kiedy miałem dwanaście lat, 
zasypywałem go 
pytaniami, jako trzynastolatek opuściłem jego dom i dla gminy stałem się martwy. 
– Zadrżał 
cały. – Widział cię i oddał mi kości. Widział cię!
– Właśnie – powiedziałem.
Uspokoił się zadziwiająco szybko. Jego twarz przyjęła na nowo wyraz pewności 
siebie i 
zadumał się, z łatwością odsuwając nienawiść i ból, jak i ja musiałem to robić.
– Powiesz mi o pewnych prostych faktach? – spytał. Nieco zniżył głos. Cały 
promieniał 
satysfakcją. – Kiedy po raz pierwszy zobaczyłeś mnie lub kogokolwiek związanego 
ze mną? 
Powiedz.
– Już mówiłem. Zjawiłem się żywy wśród Billy’ego Joela, Haydena i Doby’ego 
Satonów, 
kiedy szli zabić bogatą dziewczynę. Ugodzili ją szpikulcami, zanim się 
zorientowałem. 
Poszedłem za nimi. Zabiłem ich. A ona widziała mnie, umierając, wyrzekła moje 
imię. Jej 
dusza powędrowała prosto w światło, jak ci mówiłem. Później zobaczyłem ciebie w 
pokoju 
rabina, nie, kiedy do niego jechałeś, kiedy zbliżałeś się do niego w 
samochodzie, wśród 
strażników. Poszedłem za tobą do pokoju. Następnego wieczoru zrobiłem to samo. 
To tyle. 
Resztę już ci wyjaśniłem. Dla starego rabina byłem widzialny. Stałem się 
namacalny, tak jak 
w tej chwili, a on zawarł z tobą umowę.
– Rozmawiałeś z nim? – spytał, odwracając wzrok, jakby było to coś, z czym nie 
potrafił 
walczyć.
– Przeklął mnie, powiedział, że nie ma spraw do demonów. Nie chciał mi pomóc. 
Nie 
miał dla mnie litości i nie odpowiedział na pytania. Nie rozpoznał mnie!
Nie wspomniałem, że starzec sprawił, iż za pierwszym razem zniknąłem, a także, 
że za 
drugim opuściłem jego dom z własnej woli.
Po raz pierwszy twarz Gregory’ego naprawdę się zmieniła.
Oznacza to, że następna mina nie miała nic wspólnego z nastrojem, w którym się 
znajdował. Jakby coś mu odebrano. Nie był to dobry humor ani tryumf, nie była to 
siła. Z 
pewnością nie odwaga. Ale coś skrywanego, okrutnego, coś, co przywiodło mi na 
myśl moje 
palce, kiedy zacisnęły się wokół drewnianej rękojeści szpikulca i kiedy wbiłem 
go w miękki, 
trzęsący się brzuch Billy’ego Joela, tuż pod żebrami.
Odwrócił się i odszedł parę kroków – i znowu nic nie odczułem. Przyglądałem mu 
się; 
czułem, że krew krąży mi w żyłach. Czułem skórę napinającą mi się na twarzy, 
kiedy 
uśmiechnąłem się do siebie skrywanym uśmieszkiem, strzegącym mych myśli.
Wszystko to jest iluzją, Jonatanie, ale szczegóły oznaczają, że jest to bardzo 
dobra iluzja. 
Tak dobra jak teraz, kiedy siedzę przed tobą. Lecz dokonanie tego wymaga siły, 
wielkiej siły, 
pojmujesz. I choć zanim do ciebie przyszedłem, zdążyłem się już przyzwyczaić do 
mojej 
mocy, wtedy nie byłem do niej nawykły.
Tak, jestem od niego niezależny, pomyślałem, czując przypływ odwagi, ale co z 
kośćmi? 
I co to wszystko znaczy? Czy może być prawdą, że zostałem dla niego stworzony? 
Za chwilę 
Gregory zorientuje się, że fakt, iż cadyk widział mnie i przekazał jemu, nie 
zaprzecza teorii, iż 
zostałem przeznaczony dla niego.
– Właśnie – odezwał się nagle w odpowiedzi na moje myśli. – On był jedynie 
narzędziem. Nie miał świadomości. Nie był świadomy, czym jest dla mnie to, co 
trzymał w 
kościach. A słowa Estery, właśnie one są ogniwem. Umierając, Estera dała mi 
ogniwo; 
wysłała mnie do niego, bym zabrał kości, a z nimi ciebie, rozumiesz. Jesteś mi 
przeznaczony i 
jesteś mnie wart.
Znowu zaczął krążyć po pokoju, gładząc wargę palcem.
– Śmierć Estery była nieunikniona, potrzebna. Sam nie zdawałem sobie z tego 
sprawy. 
Była jagniątkiem. I przywiodła cię do mnie. To ja musiałem ci przedstawić twoje 
właściwe 
przeznaczenie.
– Wiesz, może w tym coś jest – rzekłem. – W tym, że jestem ciebie wart. Wydaje 
mi się, 
że być może to ty jesteś wart mnie. Jesteś tak zadziwiający... Ciekawe.
Zamilkłem na chwilę, po czym ciągnąłem:
– Ci Panowie może nie byli mnie warci.
– Nie mogli – powiedział gładko i zdradliwie. – Ale ja jestem. I wreszcie 
zaczynasz 
rozumieć i pomagasz zrozumieć mnie. To ja jestem twym Panem, lecz jeśli jestem 
twoim 
przeznaczeniem, jestem też... jestem...
– Odpowiedzialnością?
– Ach, to właśnie dokładnie to słowo.
– To dlatego nie zabiję cię już teraz, choć uświęciłeś śmierć tej biednej 
dziewczyny, 
usprawiedliwiłeś dziwaczną paplaniną.
– To fakty. Przywiodła cię do mnie poprzez dziadka. Wysłała mnie do ciebie, a 
ciebie do 
mnie! To jej dzieło! A to oznacza, że plan się powiedzie, że zostanie 
zrealizowany. Była 
męczennicą, ofiarą i wyrocznią.
– Czy Bóg tym kieruje? – spytałem kpiąco.
– Ja kieruję wszystkim tak, jak sądzę, że chciałby Bóg – odrzekł. – Kto mógłby 
zrobić to 
lepiej?
– Mógłbyś mnie uwieść, bym cię pokochał, prawda? Jesteś tak przywykły do 
miłości, 
miłości ludzi, którzy otwierają ci drzwi, nalewają napoje i prowadzą twój 
samochód...
– Muszę ją mieć – szepnął. – Muszę mieć miłość i popularność wśród milionów. 
Kocham 
to. Uwielbiam, kiedy kamera mnie opromienia. Uwielbiam, gdy widzę, jak mój 
wielki plan 
się rozprzestrzenia.
– Może bardzo długo nie dostaniesz tego ode mnie. Zanim ujrzałem śmierć Estery, 
byłem 
diabelnie znużony egzystencją ducha! Zmęczyło mnie służenie Panom. Nie widzę 
powodu, 
dla którego miałbym robić to, co jest napisane na skrzynce.
Znowu gniew. Ukrop. Ale mniejszy niż ten, który ma swe źródło w ciele człowieka.
Spojrzałem na skrzynkę. Wypowiedziałem w myślach zaklęcie. Czy rzeczywiście 
powiedziałem coś tak zuchwałego? Tak, powiedziałem i była to prawda, a nie 
urąganie pod 
czyimś adresem.
Milczenie. Jeśli coś powiedział, nie usłyszałem. Do moich uszu dobiegł jakiś 
dźwięk, ale 
był to krzyk bólu lub coś gorszego. Co jest gorsze od bólu? Przerażenie? Krzyk, 
który 
usłyszałem, znajdował się pomiędzy najgorszym bólem, jaki może odczuwać 
człowiek, a 
szaleństwem, które wymazuje jego wspomnienie. Usłyszałem piękny krzyk, można 
rzec, coś 
pomiędzy światłem i mrokiem, niczym słój na pniu drzewa.
– Widziałeś, jak cię zabijają? – Gregory mówił do mnie. – Azrielu, może teraz 
ujrzysz 
tego sens.
Słyszałem trzaskanie ognia pod kotłem. Czułem zapach mikstur, rzuconych na 
wrzące 
złoto!
Nie odpowiedziałem. Wiedziałem, że tak było, ale mówić o tym, myśleć o tym – to 
było 
zbyt wiele. Nie mogłem tego zrobić. Już próbowałem. Przechowywałem wspomnienia o 
tym, 
starałem się sobie przypomnieć i nie przypomniałem sobie niczego.
– Słuchaj, ty nędzna kreaturo – rzuciłem z furią. – Byłem tu od zawsze. Spałem. 
Śniłem. 
Budziłem się. Nie pamiętam. Może mnie zamordowano. Może nie zostałem zrodzony z 
kobiety. Ale byłem tu zawsze i jestem zmęczony. Mam zupełnie dosyć tej 
półśmierci! Mam 
dosyć wszystkiego, co nie pozwala mi osiągnąć pełni!
Zarumieniłem się. Oczy mi zwilgotniały. Moje szaty wydawały się wspaniałe i 
cudowne 
w dotyku; dobrze było założyć ramiona, objąć je dłońmi, unieść raptownie wzrok i 
ujrzeć 
najbardziej niewyraźny cień moich splątanych włosów, żyć, nawet z tym ogromnym 
bólem.
– O, Estero! Kim byłaś, kochanie? – spytałem na głos. – Czego ode mnie chciałaś?
Gregory zamilkł, zdumiony.
– Zwracasz się do niewłaściwej osoby – powiedział wreszcie. – I wiesz, że to 
prawda. 
Ona nie chce pomsty. Co mogę zrobić, jak cię przekonać, że jesteś dla mnie 
stworzony?
– Powiedz, czego ode mnie chcesz. Czy mam być czegoś świadkiem? Czego? 
Następnego morderstwa?
– Tak, porozmawiajmy. Musisz pójść ze mną do tajnego gabinetu. Musisz na własne 
oczy 
zobaczyć mapy. I plany.
– I zapomnę o jej śmierci, zapomnę o pomszczeniu jej?
– Nie, zrozumiesz, dlaczego umarła. Ktoś musi umrzeć za wielkie imperia.
Ból przeszył mi pierś. Pochyliłem się do przodu.
– Co się stało? – spytał. – Co dobrego da ci pomszczenie śmierci tej dziewczyny? 
Jeśli 
jesteś aniołem zemsty, dlaczego nie wyjdziesz na ulicę? Tam codziennie ktoś 
popełnia 
morderstwo. Możesz szukać zemsty. Wyjdź wreszcie ze stron komiksu! Zabijać 
czarne 
charaktery. Nie krępuj się. Rób to, aż się zmęczysz, tak jak zmęczyła cię 
egzystencja ducha. 
No, dalej.
– Jakiś ty nieustraszony.
– A ty uparty.
Obrzuciliśmy się płomiennymi spojrzeniami.
On przemówił pierwszy.
– Tak, jesteś silny, ale też głupi.
– Powiedz to jeszcze raz!
– Głupi. Wiesz i nie wiesz. I wiesz, że mam rację. Zdobywasz wiedzę z powietrza, 
tak jak 
zbierasz materię, która tworzy twoje ubranie, pewnie nawet i ciało, a wiedza 
spada na ciebie 
zbyt szybko. Jesteś zagubiony. Czy to słowo bardziej ci się podoba? Słyszę to w 
twoich 
pytaniach i odpowiedziach. Tęsknisz za klarownością myśli, której doznajesz, 
kiedy do mnie 
przemawiasz. Ale boisz się tego, że jestem ci potrzebny. Gregory jest ci 
potrzebny. Nie 
zabiłbyś mnie, nie mógłbyś zrobić czegoś wbrew mej woli.
Podszedł bliżej, z szeroko otwartymi oczami.
– Poznaj to, zanim dowiesz się czegoś więcej – powiedział. – Mam wszystko, o 
czym 
można zamarzyć. Jestem bogaty. Mam nieprzeliczone bogactwa. Miałeś rację. Mam 
majątek, 
o jakim nie śniło się faraonom ani rzymskim cesarzom, ani nawet najpotężniejszym 
czarnoksiężnikom, którzy obrzucali cię tymi sumeryjskimi wierszykami! Świątynia 
Bożego 
Umysłu jest moim dziełem, cała, kompletna i obecna na całym świecie. Mam miliony 
wyznawców. Wiesz, co znaczy to słowo? Miliony? Co to znaczy? To znaczy właśnie 
to, 
duchu. Chcę, czego chcę! Nie marzę, nie pożądam! Chcę właśnie tego, człowiek, 
który ma 
wszystko.
Zmierzył mnie spojrzeniem od stóp do głów.
– Czy jesteś mnie wart? – spytał. – Jesteś? Czy jesteś częścią tego, czego 
pragnę i co 
zdobędę? A może mam cię zniszczyć? Nie sądzisz, bym mógł to zrobić. Pozwól, że 
spróbuję. 
Inni umieli się ciebie pozbyć. Ja też mogę. Czymże jesteś dla mnie, który pragnę 
świata, 
całego świata? Jesteś niczym!
– Nie będę ci służyć – powiedziałem. – Nawet nie zostanę z tobą.
Miał aż nazbyt wiele racji. Zaczynałem go kochać, lecz było w nim coś do głębi 
przerażającego, coś straszliwie niszczącego, z czym nigdy nie spotkałem się u 
żadnego 
człowieka.
Odwróciłem się do niego plecami. Nie musiałem rozumieć wściekłości i odrazy, 
jakie 
czułem. Był mi wstrętny i to wystarczyło. Nie miałem już rozumu, tylko ból i 
gniew.
Podszedłem do skrzynki, uniosłem wieko i spojrzałem na szczerzącą zęby złotą 
czaszkę, 
która niegdyś była mną i nadal w jakimś stopniu wiązała się ze mną, jak butelka 
ma związek z 
płynem. Wziąłem skrzynkę w objęcia.
Gregory zbliżył się, ale zanim zdołał mnie powstrzymać, upuściłem skrzynkę i jej 
oddzielne wieko na marmurową podłogę. Cisnąłem ją na stertę drewna i patrzyłem 
spokojnie, 
jak polana rozlatują się na wszystkie strony. Wieko skrzynki zsunęło się ze 
sterty.
Gregory stanął u mego boku i przyglądał mi się, potem zaś przeniósł wzrok na 
skrzynkę. 
Spoglądaliśmy na nią, stojąc przed paleniskiem.
– Nie ośmielisz się ich spalić – powiedział.
– Zrobiłbym to, gdybym miał tu ogień – odrzekłem. – Mógłbym sprowadzić ogień, 
ale 
jeśli to zrobię, skrzywdzę tamtą kobietę, i innych, którzy na to nie 
zasługują...
– Nic nie szkodzi, mój ty gaduło.
Serce zabiło mi mocniej. Świece. W pokoju nie było płonących świec.
Usłyszałem trzask. Ujrzałem światło. Gregory trzymał maleńkie płonące drewienko, 
zapałkę.
– Proszę, weź – powiedział. – Jeśli jesteś taki pewny.
Przyjąłem zapałkę. Osłoniłem płomień palcami.
– O, jakie to ładne – rzekłem. – I takie ciepłe. Czuję to...
– Wypali się, jeśli się nie pospieszysz. Rozpal ogień. Zapal ten zgnieciony 
papier. Ogień 
buchnie płomieniem. Tak robią chłopcy. Buchnie tak, że aż zawyje w kominie. No, 
proszę. 
Spal kości. Zrób to.
– Wiesz co, Gregory – powiedziałem. – Chyba się nie powstrzymam.
Kucnąłem i przytknąłem gasnący ogienek do krawędzi papieru, który natychmiast 
zakwitł 
płomieniem, wznoszącym się i opadającym. Drobne ogniste strzępki uniosły się w 
kominie. 
Cienkie drewno zajęło się z trzaskiem; uderzył we mnie gorący podmuch. Płomienie 
objęły 
skrzynkę. Osmaliły złoto, o Boże! Cóż to za widok, ogień trawił materiał w 
środku! Wieko 
zaczęło się zwijać.
Płomienie zasłoniły moje kości!
– Nie! – krzyknął Gregory. – Nie!
Sięgnął w ogień i wywlókł z niego skrzynkę wraz z wiekiem, a za nią parę 
płonących 
strzępów, ale był to jedynie papier, który Gregory zdeptał gniewnie. Miał 
poparzone palce.
Stanął nad skrzynką i polizał palce. Szkielet się rozpadł. Kości, nietknięte, 
dymiły i lśniły. 
Wieko się zwęgliło.
Gregory upadł na kolana, wyjął z kieszeni białą chusteczkę i stłumił ostatnie 
tlące się 
iskry. Mruczał coś z rozdrażnieniem. Wieko skrzynki poczerniało, ale nadal 
dawało się 
odczytać sumeryjskie inskrypcje.
Moje kości leżały wśród popiołów.
– Bądź przeklęty – powiedział Gregory.
Jeszcze nie widziałem go w takim gniewie, a był bardziej rozgniewany niż 
najbardziej 
gniewni ludzie, jakich widziałem. Wściekłość paliła się w jego wnętrzu, gorsza 
niż 
wściekłość rabina. Spojrzał na mnie złym wzrokiem, a potem na skrzynkę, 
upewniając się, że 
się nie pali. Nie paliła się. Była tylko lekko osmalona.
– Ten zapach to smoła – wyjaśniłem.
– Wiem, co to jest. I wiem, skąd pochodzi i jak się jej używa. – Głos mu drżał. 
– A więc 
popisałeś się. Nie obchodzi cię, czy kości spłoną.
Wstał z wysiłkiem. Otrzepał spodnie. Popiół osypał się na podłogę. Był na całej 
posadzce. Ogień na kominku płonął dalej, pożerał sam siebie, bezużyteczny, 
zmarnotrawiony.
– Pozwól mi wrzucić je do ognia – powiedziałem. Sięgnąłem po czaszkę i uniosłem 
cały 
szkielet.
– Wystarczy, Azrielu! Krzywdzisz mnie! Przestań!
Zatrzymałem się. To wystarczyło, a i ja czułem trwogę, a może minęła właściwa 
chwila. 
Czy w pięć minut po walce potrafisz przeciąć człowieka mieczem? Wieje wiatr. 
Stoisz. On 
leży pomiędzy trupami, lecz nie umarł. Otwiera oczy i szepcze do ciebie, biorąc 
cię za 
przyjaciela. Czy potrafisz go zabić?
– Ale jeśli to zrobimy, obaj będziemy mieli pewność – powiedziałem. – A ja 
chciałbym 
mieć pewność. Tak, boję się, ale chcę się dowiedzieć. Wiesz, co podejrzewam?
– Tak. Że tym razem kości nie mają żadnego znaczenia.
Nie odpowiedziałem.
– Nawet gdyby utłuc je na proch w moździerzu – dodał.
Milczałem.
– Kości zakończyły swą podróż, przyjacielu. Kości przybyły do mnie. To mój czas, 
a 
także twój. Po to zostałeś stworzony. Gdybyśmy spalili kości, a ty byś nadal tu 
był, 
namacalny, piękny i silny – krnąbrny i kpiący, tak, ale gdybyś był tu tak jak 
teraz, zdolny 
oddychać, patrzeć i stroić się w aksamity, czy wtedy oddałbyś się w moje ręce? 
Czy 
zrozumiałbyś swoje przeznaczenie?
Mierzyliśmy się płomiennym wzrokiem. Nie chciałem ryzykować. Nie chciałem nawet 
myśleć o wirze, w jakim żyją zmarli, którzy nie mogą zaznać spokoju. Wróciły do 
mnie słowa 
wygrawerowane na skrzynce. Zadrżałem przed lękiem pozostawania bez kształtu, bez 
sił, 
zabłąkany, wpadający na duchy, które są wszędzie. Nie drgnąłem.
Gregory ukląkł, pozbierał skrzynkę i wieko, wstał, podszedł do stołu, delikatnie 
położył 
na nim skrzynkę, przykrył ją spalonym, powyginanym wiekiem, a potem usiadł na 
podłodze, 
z plecami opartymi o stół i wyciągniętymi nogami. Jednak nawet w tej pozie 
wyglądał bardzo 
sztywno i formalnie.
Podniósł głowę. Ujrzałem błysk jego zębów, które coś ugryzły. Zdaje się, że 
zatopił je we 
własnej wardze, poczuł smak własnej krwi.
Wstał i rzucił się na mnie.
Poruszał się szybko, jak tancerz skaczący ku drugiemu tancerzowi, by go złapać, 
a potem 
potknął się, chwycił mnie obiema rękami za szyję i wbił w nią kciuki. Nie 
spodobało mi się 
to, więc odepchnąłem jego ramiona. Uderzył mnie mocno w twarz, dwa razy, i 
kopnął 
kolanem w brzuch. Potrafił walczyć. Przy całej swej ogładzie i majątku znał owe 
tańczące 
metody walki właściwe ludziom Wschodu.
Wycofałem się poza zasięg jego ciosów, niemal ich nie czując, jedynie zdziwiony 
jego 
gracją i tym, jak odsunął się i kopnął mnie prosto w twarz, aż zatoczyłem się w 
tył wiele 
kroków.
Potem nastąpił najgorszy cios, z uniesionymi łokciami, wyprostowaną ręką i 
ramieniem 
wirującym dookoła, by mnie powalić.
Chwyciłem go za rękę i wykręciłem ją, tak że upadł na kolana, krzyknąwszy z 
wściekłości. Powaliłem go na dywan i przygniotłem stopą.
– Nie jesteś dla mnie przeciwnikiem – powiedziałem. Odstąpiłem i podałem mu 
rękę.
Podniósł się. Nie odwracał ode mnie spojrzenia. Ani na sekundę nie stracił nad 
sobą 
panowania. Nawet podczas tych nieudanych prób nie stracił godności i zamiłowania 
do walki 
i zwycięstwa, ma się rozumieć.
– Dobrze – rzekł. – Popisałeś się. Nie jesteś człowiekiem, jesteś kimś więcej, 
jesteś 
silniejszy. Twoja dusza jest równie złożona jak moja. Chcesz postępować dobrze, 
masz 
ustalone i głupie poglądy na to, co jest dobre.
– Wszyscy mają ustalone i głupie poglądy na dobro – odrzekłem cicho. Byłem 
upokorzony. I w tamtej chwili opadły mnie wątpliwości, zwątpienie wobec 
wszystkiego, z 
wyjątkiem tego, że odczuwałem przyjemność, a ta przyjemność wydawała się mieć 
coś 
wspólnego z grzechem. Było to tak grzeszne, że niemal zapierało dech. Ale 
dlaczego, 
dlaczego to zrobiłem? Nie chciałem już spoglądać we wspomnienia. Odepchnąłem od 
siebie 
wizje, te same, które ci opisałem: twarz Samuela, wrzący kocioł, wszystko inne. 
Powiedziałem sobie: skończyłeś z tym, Azrielu!
Stałem w pokoju, przysięgając sobie, że rozwikłam tę tajemnicę, nie spoglądając 
w 
przeszłość.
– Pochlebiło ci, że przyznałem ci posiadanie duszy, prawda? – spytał. – Czy 
tylko 
poczułeś ulgę, że rozumiem takie rzeczy? Że nie uważam cię za demona jak mój 
dziadek. Bo 
tak właśnie było, co? Wygnał cię sprzed swoich oczu, jakbyś nie miał duszy.
Odebrało mi mowę – ze zdumienia, a także z pożądania. Mieć duszę, być dobrym, 
wspiąć 
się po Schodach do Nieba. Celem życia jest kochać i poznawać piękno i złożoną 
naturę 
wszystkiego.
Gregory usiadł na aksamitnych poduchach. Brakowało mu tchu. Dopiero teraz to 
zauważyłem. Mój oddech się uspokoił.
Byłem rozpalony i spocony, ale nie brudny. I oczywiście niektóre rzeczy, które 
mu 
mówiłem, były kłamstwem.
Nie chciałem odchodzić w mrok i nicość. Nie potrafiłbym znieść samej myśli o 
tym. 
Dusza, myśl, że naprawdę ją posiadam, duszę, którą można zbawić...
Ale nie chciałem mu służyć! Ten plan, musiałem się dowiedzieć, na czym polegał; 
świat, 
jak zamierzał go zdobyć, kiedy wszędzie różne armie walczyły ze sobą? Czy miał 
na myśli 
świat duchowy?
W korytarzu rozległy się głosy. Z łatwością rozróżniałem głos matki, ale Gregory 
go 
zlekceważył, jakby nic nie znaczył. Przyglądał mi się z zastanowieniem, 
podziwiał mnie i 
myślał o tym, co mu powiedziałem.
W swojej ciekawości był wprost promienny, w niej i tym, jak wszystko przyjmował 
bez 
strachu.
– Widzisz, jak mnie to pociąga – powiedziałem. – Marmur, dywan, wietrzyk 
wpadający 
przez okna. Życie, największy wabik.
– Tak, ja również chcę wiedzieć i kochać, i ja także cię pociągam.
– Owszem. I coś mi mówi, że w przeszłości życie także miało dla mnie wielki 
urok, 
kusiło mnie tak, że służyłem złym ludziom i ludziom, których nie potrafię sobie 
przypomnieć. 
Za każdym razem kusi mnie życie i samo ciało, a potem nadchodzi ta chwila, 
otwierają się 
bramy niebios, a ja nie mogę przez nie przejść. Nie wolno mi. Moi Panowie mogą 
to uczynić. 
Ich piękne córki mogą przez nie przejść. Estera mogła je przekroczyć. A ja nie 
mogę.
Wciągnął głośno powietrze.
– Widziałeś bramy niebios? – spytał spokojnie.
– W takim stopniu, jak ty widzisz duchy.
– Ja także je widziałem. Widziałem bramy niebios. I widziałem raj na ziemi. 
Zostań ze 
mną, zostań ze mną, a przysięgam, że kiedy bramy się otworzą, zabiorę cię ze 
sobą. 
Zasługujesz na to.
Głosy na korytarzu stały się zbyt głośne, by je zignorować. Kobieta się 
gniewała. Inni 
przemawiali do niej, jakby była głupia. Wszystko to działo się daleko. Za oknami 
rozpościerała się ciemna noc migocząca światłami Nowego Jorku, tak jasnymi, że 
niebo 
poczerwieniało, jakby nadchodził świt, choć jeszcze nie świtało. Wietrzyk 
poświstywał cicho.
Spojrzałem na szkatułkę. Omal się nie rozpłakałem. Gregory mnie miał, świat mnie 
miał. 
Przynajmniej na razie, dopóki będę im na to pozwalał.
Gregory przysunął się, a ja odwróciłem się i pozwoliłem mu się zbliżyć i nagle 
pomiędzy 
nami zapadła cisza przepełniona czułością. Spojrzałem mu w oczy, ujrzałem w nich 
czarne 
kręgi i zastanowiłem się, czy on widzi w moich oczach tylko mrok.
– Chcesz ciała, które masz teraz – odezwał się. – Chcesz tego ciała i władzy. 
Jesteś do 
niej stworzony. Jesteś stworzony, by należeć do mnie, ale od tej chwili i na 
zawsze będę 
okazywał ci szacunek. Nie jesteś moim sługą. Jesteś Azrielem.
Chwycił mnie mocno za ramię. Uniósł rękę i chwycił mnie za twarz. Poczułem na 
skórze 
jego pocałunek, gorący i słodki. Odwróciłem się i na sekundę dotknąłem wargami 
jego ust, a 
potem odsunąłem się, jego twarz zaś rozpromieniła się miłością do mnie. Czy ja 
też płonąłem 
tak jak on?
Zza drzwi dobiegł nas hałas.
Gregory zrobił gest nakazujący cierpliwość, a potem pewnie podszedłby do drzwi, 
ale 
one otworzyły się i w progu stanęła kobieta, matka o czarno-srebrnych włosach, 
która 
niedawno nosiła czerwone jedwabie.
Była chora, lecz zadbana i ubrana w stosowny, oficjalny strój. Podeszła, spocona 
i blada, 
drżąca, i niosła torebkę i sakwę czy walizkę, zbyt ciężką dla niej.
– Pomóż mi! – krzyknęła. Zwracała się do mnie! I patrzyła na mnie. Podeszła do 
mnie, 
odwracając się tyłem do Gregory’ego. – Ty, ty mi pomożesz!
Była przyodziana w szarą wełnę, a jedyny jedwab widniał wokół jej szyi; miała 
buty o 
wymyślnych, wysokich obcasach i ślicznych paskach obejmujących wyprężone stopy, 
chude i 
pełne błękitnych żyłek pod cienką skórą. Roztaczała zapach mocnych i drogich 
perfum, a 
także nieznanych mi chemikaliów, rozkładu oraz śmierci, bardzo zaawansowanej, 
przeżerającej ją na wylot, mackami sięgającej serca i mózgu, by uśpić je na 
zawsze.
– Pomóż mi się stąd wydostać! – Chwyciła mnie za rękę, spocona, ciepła i równie 
uwodzicielska jak on.
– Rachelo – odezwał się Gregory. – To działanie lekarstw. – Jego głos 
stwardniał. – 
Wracaj do łóżka.
Do pokoju weszły towarzyszące jej kobiety i owi gamoniowaci chłopcy w sztywnych 
uniformach, lecz całe to zgromadzenie stanęło bezradnie, najwyraźniej bojąc się 
jej i czekając 
na decyzję Gregory’ego.
Kobieta mnie objęła. Przyjrzała mi się.
– Proszę, tylko pomóż mi się stąd wydostać, pomóż mi przejść do windy, wyjść na 
ulicę. 
– Starała się mówić wyraźnie i przekonująco, lecz robiła wrażenie pijanej i 
żałosnej. – Pomóż 
mi, zapłacę ci, wiesz, że to prawda! Chcę opuścić własny dom! Nie jestem tu 
więźniem. Nie 
chcę tu umierać! Czy nie mam prawa umrzeć w miejscu, które sama wybiorę?
– Zabrać ją – zwrócił się Gregory z furią do obecnych. – No już, zabierzcie ją i 
nie róbcie 
jej krzywdy.
– Proszę pani – odezwała się jedna z kobiet. Młodzi gamonie zbliżyli się do niej 
niczym 
stado, które musi poruszać się razem.
– Nie! – krzyknęła Rachela. Jej głos brzmiał silnie, jak głos młodej dziewczyny.
Cała czwórka chwyciła ją, z niepokojem i nieśmiało, a ona zawołała do mnie:
– Musisz mi pomóc. Wszystko jedno, kim jesteś. On chce mnie zabić. On mnie 
truje! 
Przyspiesza moją śmierć! Nie pozwól mu! Pomóż mi!
Szepty kobiet, kłamliwe głosy stały się głośniejsze i zagłuszyły ją.
– Ona jest chora – odezwała się jedna z kobiet, prawdziwie zmartwiona. Inne 
głosy 
powtórzyły jej słowa niczym nużące echo. – Znajduje się pod wpływem lekarstw i 
nie wie, co 
robi. Robi. Robi.
W gwarze głosów chłopców i Gregory’ego rozległ się krzyk Racheli Belkin, który 
wybił 
się ponad nie, choć pielęgniarka starała się ją przekrzyczeć.
Podbiegłem i oderwałem od niej jedną z kobiet, przypadkiem popchnąłem ją tak, że 
upadła. Pozostali zamarli jak sparaliżowani, z wyjątkiem Racheli, która 
wyciągnęła do mnie 
ręce i chwyciła mnie za głowę, jakby zmuszając, bym na nią spojrzał.
Była chora i gorączkowała. Nie miała więcej lat niż Gregory – najwyżej 
pięćdziesiąt pięć. 
Elegancka kobieta o wielkiej władzy, pomimo wszystko.
Gregory zaklął.
– Niech cię diabli, Rachelo. Azrielu, odejdź. – Machnął ręką do innych. – 
Odprowadźcie 
panią Belkin do łóżka.
– Nie – odezwałem się.
Bez wysiłku odepchnąłem z drogi dwóch chłopców, którzy cofnęli się, przytuleni 
do 
siebie.
– Nie – powtórzyłem. – Pomogę ci.
– Azriel! – powiedziała. – Azriel!
Rozpoznała moje imię, lecz nie potrafiła go skojarzyć.
– Do widzenia, Gregory – powiedziałem. – Zobaczymy, czy muszę wrócić do ciebie i 
kości. Ona chce umrzeć pod innym dachem. To jej prawo. Zgadzam się z nią. A co 
do Estery, 
muszę to zrobić, rozumiesz. Żegnaj – do chwili kiedy do ciebie wrócę.
Gregory stał przerażony.
Słudzy byli bezradni.
Rachela Belkin otoczyła mnie ramieniem, ja zaś trzymałem ją w mocnym uścisku.
Wydawało mi się, że lada chwila upadnie; jedna z jej stóp pośliznęła się na 
lśniącym 
parkiecie i Rachela krzyknęła z bólu. Przytrzymałem ją. Jej rozpuszczone włosy 
zwisały 
luźno po obu stronach twarzy, wyszczotkowane, błyszczące, srebrne, równie piękne 
jak 
czarne. Była szczupła i delikatna, i miała w sobie uparte piękno wierzby lub 
postrzępionych i 
lśniących liści, zostawionych na plaży przez morze, zniszczonych, lecz 
jaśniejących.
Razem ruszyliśmy szybko ku drzwiom.
– Nie waż się – rzucił za mną Gregory. Był purpurowy z wściekłości. Odwróciłem 
się i 
ujrzałem go, krztuszącego się złością, piorunującego nas wzrokiem. Zaciskał 
pięści, a wszelki 
wdzięk opuścił go bez śladu. – Zatrzymać ich! – rzucił pozostałym.
– Nie prowokuj mnie, Gregory – powiedziałem. – Sprawiłbyś mi zbyt wiele 
przyjemności.
Rzucił się na mnie. Zrobiłem obrót, nie wypuszczając Racheli z objęć i uderzyłem 
go 
lewą ręką.
Powaliłem go jednym ciosem, rzuciłem na plecy i cisnąłem na palenisko, w które 
uderzył 
głową.
Przez jedną zapierającą dech w piersiach chwilę sądziłem, że nie żyje, ale nie 
umarł, był 
tylko oszołomiony; jednak odniósł tak poważną ranę, że wszyscy tchórzliwi słudzy 
podbiegli 
do niego.
Nadeszła odpowiednia chwila, wiedzieliśmy o tym oboje, kobieta i ja, i razem 
opuściliśmy pokój.
Pospieszyliśmy korytarzem. Widziałem odległe drzwi z brązu, ale tym razem nie 
było na 
nich aniołów, jedynie znowu drzewo życia z wszystkimi konarami, które rozstąpiło 
się na 
boki, gdy drzwi się otworzyły.
Nie czułem nic prócz przeszywającej mnie mocy. Mógłbym nieść tę kobietę na 
ramieniu, 
lecz ona szła szybko, wyprostowana, jakby coś ją pchało. Trzymała mocno skórzaną 
torbę czy 
też sakwę.
Wsiedliśmy do windy. Drzwi się zamknęły. Kobieta osunęła się na mnie. Wziąłem 
sakiewkę i podtrzymałem ją. Znajdowaliśmy się sami w tej alkowie, która mknęła 
ciągle w 
dół, przez cały pałac.
– On chce mnie zabić – odezwała się kobieta. Stała bardzo blisko mnie. Miała 
piękne, 
wilgotne oczy. Jej ciało było gładkie i młode. – Truje mnie. Daję ci słowo, nie 
pożałujesz, że 
to zrobiłeś. Nie pożałujesz.
Spojrzałem na nią i ujrzałem oczy jej córki, tak samo wielkie i niezwykłe, mimo 
iż 
otaczała je skóra cieńsza i bledsza. Jak mogła być tak silna w wieku 
czterdziestu lat? 
Najwyraźniej walczyła z czasem i chorobą.
– Kim jesteś, Azrielu? – spytała. – Kim jesteś? Słyszałam twoje imię. Znam je. – 
Wypowiedziała je z pełną ufnością. – Powiedz, kim jesteś! Szybko. Odezwij się do 
mnie.
Podtrzymałem ją. Upadłaby, gdybym tego nie zrobił.
– Kiedy twoja córka umierała – rzekłem – wypowiedziała pewne słowa, mówili ci o 
tym?
– O Boże. Azriel, Sługa Kości – rzekła z goryczą, z oczami nagle pełnymi łez. – 
To 
właśnie powiedziała.
– Jestem nim – oznajmiłem. – Jestem Azrielem, tym, który widział jej śmierć. 
Płakałem, 
tak jak i ty teraz płaczesz. Widziałem ją i płakałem, i nie mogłem jej pomóc. 
Ale mogę pomóc 
tobie.
19.
To uciszyło jej rozpacz, choć nie potrafiłem określić, czy stało się tak dzięki 
informacji, 
czy dzięki mnie. Mimo całej choroby miała w sobie wszystkie perły urody Estery.
Kiedy drzwi znowu się otworzyły, ujrzeliśmy całą armię, która po nią przybyła – 
mężczyźni w mundurach, w większości starsi, wszyscy najwyraźniej zatroskani i 
hałaśliwi. 
Bez trudu odepchnąłem tę zbieraninę – na tyle mocno, że rozproszyła się na 
wszystkie strony. 
Już to samo przepełniło ich histerycznym lękiem. Rachela dokonała reszty.
– Przyprowadźcie mój samochód – rzekła. – Słyszycie? I zejdźcie nam z drogi. – 
Nie 
ośmielili się znowu jej przeciwstawić. A ona rzucała rozkazy: – Henry, wyjdź 
stąd. George, 
idź na górę. Mój mąż cię wzywa. Ty tam, co robisz...
Tamci zaczęli się z sobą spierać, a ona ruszyła przede mną ku otwartym drzwiom. 
Mężczyzna z prawej strony ujął złoconą słuchawkę telefonu, leżącą na marmurowym 
stoliku. 
Rachela odwróciła się i spojrzała na niego złym okiem, a on upuścił trzymany 
przedmiot. 
Roześmiałem się. Podobała mi się jej siła. Ale ona tego nie zauważyła.
Przez szklane drzwi widziałem wysokiego siwego mężczyznę, który wcześniej 
prowadził 
wóz, tego wysokiego i szczupłego, co opłakiwał Esterę. Ale on nas nie dostrzegł. 
Samochód 
stał obok.
Mężczyźni ruszyli ku nam w nowym ataku.
– Pani Belkin, jest pani chora... Rachelo, to ci nie pomoże...
Wskazałem owego człowieka, który płakał.
– Patrz, tam jest ten, który był razem z Esterą – powiedziałem. – To ten, który 
ją 
opłakiwał. On nas usłucha.
– Ritchie! – zakrzyknęła śpiewnie, stając na czubkach palców i odpychając od 
siebie 
innych. – Ritchie, chcę wyjechać.
Był to w istocie ten sam mężczyzna o twarzy zrytej zmarszczkami i nie omyliłem 
się w 
moich sądach. Otworzył drzwi, kiedy zbliżyliśmy się do niego.
Tłum przed budynkiem naparł na sznury, ze świecami i śpiewem na ustach. Światła 
migotały, pojawiły się gigantyczne jednookie kamery, otoczyły nas niczym rój 
owadów. 
Rachela nie była zmieszana bardziej niż Gregory.
Wiele ludzi kłaniało się jej głęboko; inni krzyczeli z rozpaczy.
– Chodź, Rachelo, chodź – powiedział szofer. Zwracał się do niej, jakby była 
jego siostrą. 
– Przepuśćcie ją – rzucił do żołnierzy, którzy nie potrafili się zdecydować, co 
powinni zrobić. 
Wykrzyknął do starszego mężczyzny na skraju chodnika: – Otwórz samochód!
Tłum po obu stronach chodnika oszalał. Myślałem, że w końcu przerwie liny. 
Gromko 
pozdrawiano Rachelę, choć z wielkim szacunkiem.
Znikła we wnętrzu samochodu, a ja poszedłem w jej ślady i usiadłem na siedzeniu 
z 
czarnego aksamitu. Spletliśmy palce naszych dłoni, mojej prawej i jej lewej. 
Zatrzaśnięto 
drzwi. Uścisnąłem ją mocno.
Był to ten sam długi mercedes, w którym Esterą przybyła do pałacu śmierci i w 
którym 
pojawiłem się przed Gregorym. Żadnych niespodzianek. Silnik pracował. Tłum, 
nawet 
oszalały, nie mógł powstrzymać takiego pojazdu. Za oknami migotały świeczki.
Starszy szofer siedział już za kierownicą, a ścianka, która poprzednio 
oddzielała go od 
reszty samochodu, znikła.
– Zawieź mnie na lotnisko, Ritchie – powiedziała kobieta. Jej głos zyskał na 
sile i 
odwadze. – Już tam dzwoniłam. I nie słuchaj nikogo innego. Samolot czeka, a ja 
odjeżdżam.
Samolot. Oczywiście znałem to słowo.
– Tak jest – powiedział szofer z pewnym rozbawieniem, a może jedynie z 
uśmiechem. 
Najwyraźniej słowa Racheli były tu obowiązującym prawem.
Samochód ruszył, oddalił się od śpiewającego tłumu i skierował się na środek 
ulicy, i 
pojechał, a my wpadliśmy na siebie.
Ściana podniosła się i oddzieliła nas od kierowcy, dzięki czemu znaleźliśmy się 
w 
intymnej przestrzeni, tak intymnej, że oblałem się rumieńcem.
Poczułem dotyk jej ręki i ujrzałem, jak zwiędła była jej skóra, jak biała. Ręce 
zdradzają 
wiek. Kostki miała obrzmiałe, lecz paznokcie pomalowała piękną czerwienią; były 
też bardzo 
zadbane. Nie zauważyłem tego wcześniej, ale teraz przeszedł mnie przyjemny 
dreszcz. Jej 
twarz była pięć razy młodsza od dłoni. Naciągnięta tak jak twarz Gregory’ego, 
napięta i 
odmłodzona i te ulepszenia dodały jej urody, ponieważ jej kości cechowała 
przepiękna 
symetria, a oczy, oczy były wiecznie młode.
Nastawiłem ucha, by tak powiedzieć, nasłuchując wołania Gregory’ego, 
jakichkolwiek 
zmian w mojej fizycznej postaci, które mogły być skutkiem tego, co mógł mówić 
lub robić z 
kośćmi.
Nic. Byłem zupełnie niezależny, tak jak przypuszczałem. Nic mnie nie krępowało.
Więc objąłem kobietę, przytuliłem mocno do siebie, przejęty miłością i ogromną 
potrzebą, by jej pomóc.
Poddała się temu z dziecięcym posłuszeństwem; jej ciało było o wiele bardziej 
kruche, 
niż się spodziewałem. A może to ja stawałem się coraz bardziej masywny?
– Jestem tu – powiedziałem, jakbym został przywołany przez swego boga lub Pana.
Jej choroba była poważna i obdarzyła ją urodą figurki z kości słoniowej. Czułem 
ją – nie 
jako odrażający odór, lecz zapach umierającego ciała. Tylko gęste, czarno-
srebrne włosy 
pozostały nietknięte, lecz perłowe białka oczu przygasły.
– On mnie truje – powiedziała, jakby czytając w moich myślach. Spojrzała na mnie 
przenikliwie. – Kontroluje to, co jem i piję! Umieram, to oczywiste. Powinien 
być 
zadowolony, ale on chce, żebym umarła natychmiast. Nie chcę umierać obok niego i 
jego 
ulubieńców, tych wyznawców.
– Nie będziesz. Dopilnuję tego. Zostanę z tobą tak długo, jak zechcesz. – Nagle 
zdałem 
sobie sprawę, że po raz pierwszy podczas tej inkarnacji dotknąłem kobiety; ten 
miękki dotyk 
podniecił mnie. W rzeczy samej czułem zmiany zachodzące w moim ciele, takie 
same, jakich 
doświadczałby normalny mężczyzna w obecności kruchej istoty o pełnych piersiach. 
Czułem, 
że mój organ sztywnieje.
Czy coś takiego mogłoby się zdarzyć, pomyślałem, nie mając na myśli jej cnoty, 
lecz 
własne ograniczenia. Wszystko, co otrzymywałem w zamian za cierpienia, składało 
się z 
garści splątanych wspomnień; i rzeczywiście, jako duch miewałem już kobiety, a 
moi 
Panowie besztali mnie z tego powodu, ponieważ osłabiało to moc. Znowu 
wspomnienia były 
pozbawione twarzy i otoczenia.
Nie wypuściłem jej z objęć; moje zmysły zalały obrazy jej białych ud, szyi i 
piersi.
Niecierpliwiła się, ponieważ leki nadal mąciły jej myśli.
– Dlaczego moja córka wyrzekła twoje imię – spytała. – Widziała cię? Widziałeś 
jej 
śmierć?
– Jej duch odszedł prosto w światło – odrzekłem. – Nie opłakuj jej. I 
rzeczywiście 
przemówiła do mnie, zanim umarła, ale nie wiem dlaczego. Pomsta za jej śmierć to 
z 
pewnością jedyny pewny powód, dla którego się tu zjawiłem.
To ją zaskoczyło, ale potem zainteresowała się innym problemem.
– Nie miała brylantowego naszyjnika, prawda?
– Tak – przyznałem. – Co oznaczają te opowieści o naszyjniku? Nie było żadnego 
naszyjnika. Ci trzej zabili ją bezboleśnie, jeśli to możliwe. Nie okradli jej. 
Utraciła tak wiele 
krwi, że jej umysł odpłynął. Sądzę, że umarła, nie zdając sobie sprawy, że ktoś 
wyrządził jej 
krzywdę.
Spojrzała na mnie twardo, jakby zupełnie mi nie wierzyła i nie przyjęła ciepła, 
jakie jej 
ofiarowywałem.
– Zabiłem tych trzech – powtórzyłem. – Z pewnością czytałaś o tym w gazetach. 
Zabiłem 
ich tymi samymi szpikulcami, którymi odebrali jej życie. Nie było żadnych 
brylantów. 
Widziałem ją, kiedy wchodziła do sklepu. Widziałem ją, zanim zdałem sobie 
sprawę, jak 
szybko zadziałają ci trzej.
– Kim jesteś? Dlaczego tam się znalazłeś? Co robiłeś z Gregorym?
– Jestem duchem. Bardzo potężnym duchem z własną wolą i jakimś rodzajem 
sumienia. 
To ciało nie jest ludzkie – wyjaśniłem. – To zbiór elementów przyciągniętych 
dzięki mojej 
mocy. Nie bój się, cokolwiek powiem. Jestem z tobą. Przybyłem z długiego snu, 
kiedy trzej 
mordercy zbliżali się do Estery. Nie dość szybko pojąłem, co chcieli uczynić.
Nie okazała strachu, nie kpiła ze mnie.
– Skąd moja córka cię znała?
– Nie wiem. Moją obecność tutaj otaczają liczne tajemnice. Przybyłem 
najwyraźniej z 
własnej woli, lecz w jakimś celu.
– A więc nie masz nic wspólnego z Gregorym?
– Oczywiście, że nie, nie. Widziałaś, że się mu przeciwstawiłem. Dlaczego 
pytasz?
– A to ciało – rzekła z lekkim uśmiechem. – Twierdzisz, że to ciało nie jest 
prawdziwe?
Patrzyła na mnie nieruchomo, jakby mogła odgadnąć prawdę. Czułem, że pomiędzy 
nami 
narasta gorączka.
Wtedy zrobiła najbardziej intymną rzecz, która mnie zadziwiła. Nachyliła się, co 
mnie 
zaskoczyło, i pocałowała w usta. Pocałowała mnie tak, jak ja pocałowałem 
Gregory’ego 
zaledwie na kilka sekund przed jej przybyciem. Jej usta były wilgotne, gorące i 
drobne.
Zdaje się, że moje wargi przyjęły ten pocałunek obojętnie i nie odwzajemniły go, 
ale 
potem ująłem w dłonie jej głowę, z rozkoszą dotykając gęstwiny włosów i 
pocałowałem ją tak 
mocno i słodko, jak tylko potrafiłem. Odsunąłem się.
Przeszyło mnie pożądanie. Jej ciało było w doskonałej kondycji. Jeszcze raz 
powróciło do 
mnie echo przestróg i rad... „byś nie znikł w jej ramionach” lub jakaś inna 
stara pieśń. Ale nie 
starałem się już niczego sobie przypominać.
Co jej sprawiało przyjemność?
Była namiętna niczym młoda kobieta, umierająca czy nie, a może raczej, co jest 
bardziej 
prawdziwe, namiętna jak kobieta w pełni rozkwitła. Jej usta pozostały uchylone, 
jakby nadal 
mnie całowała albo chciała to zrobić. Była sprytna i nie bała się mężczyzn ani 
namiętności. 
Była niczym królowa, która bierze sobie wielu kochanków. Właśnie tak.
– Dlaczego to zrobiłaś? – spytałem. – Skąd ten pocałunek?
Pocałunek wzmocnił mnie, ożywił te części, które są odpowiedzialne za szczególne 
funkcje życiowe. Nazywam to mocą.
– Jesteś człowiekiem – powiedziała głębokim i chłodnym głosem.
– Pochlebiasz mi, ale jestem duchem. Chcę pomścić Esterę, choć jest coś jeszcze.
– Jak znalazłeś się na piętrze z Gregorym? Znasz jego moc, jego wpływy. Prawica 
Pana 
naszego, założyciel Świątyni Bożego Umysłu – powiedziała pogardliwie. – Zbawca 
świata, 
pomazaniec boży. Kłamca, oszust, właściciel największej na Karaibach i Morzu 
Śródziemnym floty statków miłości, Mesjasz handlu i wyśmienitych potraw. 
Twierdzisz, że 
nie jesteś jednym z jego przyjaciół?
– Statki – powtórzyłem. – Po co Kościołowi statki?
– To statki miłości, ale przewożą również ładunek. Nie rozumiem, co on czyni, i 
umrę, 
zanim zdołam zrozumieć. Ale co robiłeś w jego towarzystwie? – Po chwili mówiła 
dalej. – 
Jego statki cumują w każdym większym porcie świata. Nie wiedziałeś? Nie chodzi o 
to, że ci 
nie wierzę, że uważam, iż jesteś jego wyznawcą. Widziałem, że się mu 
sprzeciwiłeś, tak, i 
pomogłeś mi odejść.
Ale wszyscy w tym budynku są jego wyznawcami. Każdy w moim życiu. Każdy w jego 
Kościele – ciągnęła coraz szybciej, coraz bardziej zapalczywie. – Pielęgniarki 
należą do jego 
sekty. Odźwierni, posłańcy, cały personel tego budynku. Ci śpiewający ludzie, 
widziałeś ich 
przecież, to także jego wyznawcy. Jego Świątynia podbija cały świat. Jego 
samoloty zrzucają 
ulotki nad dżunglami i bezimiennymi wysepkami.
Westchnęła, a potem mówiła dalej:
– Chcę powiedzieć, że jeśli nie jesteś jednym z jego ludzi i nie zwiodłeś mnie, 
by 
zamknąć później w jakimś innym miejscu, jak to się stało, że znalazłeś się na 
wyższym 
piętrze?
Samochód oddalał się od zatłoczonych ulic. Poczułem zapach rzeki.
Nie wierzyła mi. Ale mówiła wiele rzeczy. Wiele intrygujących rzeczy. Poza jej 
słowami 
było coś, czego nie dostrzegała.
Nieco wytrąciła mnie z rozmyślań. Uważała mnie za atrakcyjnego mężczyznę. Czułem 
to 
i czułem w niej desperację, która nadchodzi wraz ze świadomością zbliżającej się 
śmierci. 
Żywiła beztroski zamiar, a raczej marzenie, by mnie posiąść.
Poczułem się tym niezwykle podniecony.
– Twój akcent – odezwała się. – Co to za akcent? Nie jesteś z Izraela?
– To nieważne – rzekłem. – Mówię po angielsku najlepiej, jak potrafię. 
Wspomniałem ci, 
jestem duchem. Chcę pomścić twoją córkę. Chcesz, żebym to zrobił? Ten naszyjnik, 
dlaczego 
on mówił o naszyjniku? Dlaczego ty o niego pytałaś?
– Prawdopodobnie to jeden z jego okrutnych żartów. Przez ten naszyjnik on i 
Estera 
pokłócili się na długo przed tym wszystkim. Estera miała słabość do brylantów – 
to 
niewątpliwie prawda. Zawsze robiła zakupy w dzielnicy diamentów. Bardziej lubiła 
chodzić 
tam niż do wymyślnych sklepów jubilerskich.
W dniu, w którym ją zabito, musiała zabrać naszyjnik ze sobą. Pokojówka tak 
twierdziła. 
Gregory uchwycił się tego szczegółu. Niemal usprawiedliwił morderców Estery 
przez to 
gadanie o naszyjniku. Ale ci trzej, kiedy ich znaleziono, nie mieli przy sobie 
brylantów. 
Naprawdę ich zabiłeś?
– Nie zabrali jej niczego – powiedziałem. – Poszedłem za nimi i zgładziłem ich. 
Twoje 
gazety mówią, że zginęli zaraz potem od własnej broni. Słuchaj, możesz mi nie 
wierzyć, jeśli 
chcesz, ale wyjaśnij mi wszystko. To o Esterze i Gregorym. Czy to on ją zabił? 
Dlaczego tak 
sądzisz?
– Wiem, że to zrobił – rzekła. Całe jej zachowanie się zmieniło. Twarz jej 
pociemniała. – 
Ale sądzę, że przez ten naszyjnik popełnił błąd. Podejrzewam, że odniosła gdzieś 
naszyjnik, 
zanim weszła do sklepu. A jeśli to zrobiła, znajduje się on w rękach kogoś, kto 
wie, że 
Gregory kłamie, przynajmniej częściowo. Ale nie potrafię odnaleźć tej osoby.
To mnie niezmiernie zaintrygowało. Chciałem zadawać kolejne pytania.
Ale pożądanie znowu rozproszyło jej myśli. Przyglądała mi się uważnie, włosom i 
skórze. 
Żałoba leżała jej na sercu kamieniem, ale rozpierała ją zwykła ludzka 
zmysłowość.
Podobało mi się, że tak na mnie patrzy.
Kiedy osiągnąłem ten etap, kiedy stałem się do tego stopnia żywy, ludzie 
spoglądali na 
mnie, jakbym był prawdziwym człowiekiem i cieszył się życiem, które dał mi Bóg. 
Zauważali wydatne kości czoła, czerń brwi, które obniżają się i marszczą nawet 
wtedy, gdy 
się uśmiecham, ale także unoszą się i zbiegają wysoko, zauważali, że mam usta 
dziecka, 
chociaż są duże, i kwadratową szczękę.
Te cechy przyciągały ją, a potem nawiedził mnie szereg wspomnień o starożytnych, 
którzy mówili i powtarzali rzeczy największej wagi, oraz o kimś, kto mówił: 
„Skoro musimy 
to robić, gdzie można znaleźć człowieka piękniejszego? Bardziej podobnego 
bogom?”.
Samochód coraz szybciej jechał pustymi ulicami. Inne pojazdy ucichły, a chodniki 
Nowego Jorku były obsadzone cienkimi, wyschniętymi drzewkami, wabiącymi 
niewielkimi 
listkami, niemal podobnymi do ofiar przed wspaniałymi budynkami. Jakże były 
delikatne, 
kiedy dotknął ich wiatr – maleńkie, żałosne i bezbarwne.
Rozpędzaliśmy się coraz bardziej. Wyjechaliśmy na szeroką drogę i doszedł mnie 
coraz 
silniejszy, stęchły zapach rzeki. Niemal nie czułem słodkiej woni wody, lecz i 
tak gnębiło 
mnie ogromne pragnienie. Z Gregorym także mijałem rzekę, lecz wtedy nie chciałem 
pić. 
Teraz zaś poznałem pragnienie. Pragnienie oznaczało, że moje ciało jest 
prawdziwie silne.
– Kimkolwiek jesteś – odezwała się – powiem ci jedno. Jeśli zdołamy dotrzeć do 
samolotu, a sądzę, że zdołamy, już nigdy w życiu niczego ci nie zabraknie.
– Opowiedz mi o naszyjniku – powiedziałem łagodnie.
– Gregory ma tajemniczą przeszłość, ogromnie tajemniczą, przeszłość, o której 
nic nie 
wiem, a Estera przypadkiem dowiedziała się o niej, kupując naszyjnik. Kupiła go 
od pewnego 
chasyda, który wyglądał dokładnie jak Gregory. Powiedział, że jest jego bratem 
bliźniakiem.
– A, Natan, oczywiście – powiedziałem. – Chasyd pomiędzy handlarzami brylantów, 
naturalnie.
– Natan! Znasz go?
– Hm, nie znam go, lecz znam jego dziadka, rabina, ponieważ Gregory poszedł do 
niego, 
by dowiedzieć się, co znaczyły słowa wypowiedziane przez Esterę.
– Jaki rabin!
– Jego dziadek, dziadek Gregory’ego. Nazywa się Abram, ale zwracają się do niego 
specjalnym tytułem. Powiedziałaś, że Estera dowiedziała się o jego przeszłości, 
że miał w 
Brooklynie wielką rodzinę.
– To wielka rodzina?
– Tak, bardzo wielka, chasydzka gmina, klan, plemię. Nie rozumiesz tego.
– Ach. – Oparła się o siedzenie. – Cóż, wiedziałam, że to rodzina. Domyśliłam 
się tego z 
ich kłótni. Ale nie rozumiałam zbyt wiele. On i Estera kłócili się. Dowiedziała 
się o jego 
rodzinie. Nie chodziło tylko o brata, który sprzedał jej naszyjnik. Mój Boże, 
więc to był ten 
straszny sekret. Czy mógł ją zabić dlatego, że spotkała jego brata? I rodzinę?
– Jest tu pewien problem.
– Jaki?
– Dlaczego Gregory miałby trzymać swoje pochodzenie w tajemnicy? Kiedy byłem tam 
z 
nim i rabinem, jego dziadkiem, to właśnie rebe błagał go o dyskrecję. Chasydzi z 
pewnością 
nie zabili Estery. To zbyt głupie, nie chcę tego rozważać.
Była bezradna.
Samochód przejechał przez rzekę i mknął w stronę piekła wielopiętrowych 
ceglanych 
budynków, rozjaśnionych tanim i ponurym światłem.
Zadumana, pokręciła głową.
– Dlaczego byłeś z Gregorym i tym rabinem?
– Gregory poszedł do niego, by dowiedzieć się, co znaczą słowa Estery. Rabin 
znał je. 
Miał kości. Teraz ma je Gregory. Nazywają mnie Sługą Kości. Rabin sprzedał je 
Gregory’emu za obietnicę, iż ten nigdy nie odezwie się już do swojego brata, 
Natana, i że nie 
zbliży się do gminy, i że nie narazi ich na niebezpieczeństwo, zdradzając ich 
związek z 
dzieciństwem Gregory’ego i jego Kościołem.
– Dobry Boże – powiedziała. Przyglądała mi się przenikliwie.
– Rebe nigdy mnie nie wezwał. Rebe nie chciał mieć ze mną nic wspólnego. Ale 
przechowywał moje kości przez całe życie, a dostał je od ojca w Polsce pod 
koniec zeszłego 
stulecia. Dowiedziałem się tego, przysłuchując się, jak rozmawiają. Do tego 
czasu spałem w 
kościach!
Nie potrafiła wydobyć z siebie głosu.
– Ty naprawdę wierzysz w to, co mówisz – powiedziała. – Ty w to wierzysz.
– Mów – rzekłem. – O Esterze i Natanie...
– Estera wróciła do domu i pokłóciła się z Gregorym; krzyczała, że jeśli ma 
rodzeństwo 
za rzeką, powinien się z nim spotykać, że miłość jego brata jest prawdziwa. 
Wszystko 
słyszałam. Nie zwróciłam na to uwagi. Przyszła do mnie i opowiedziała całą 
historię. 
Odparłem, że jeśli są chasydami, już dawno odmówili za niego kadisz. Byłam taka 
chora, 
otumaniona lekami. Gregory wściekł się na nią. Ale oni zawsze się kłócili, 
wiesz. Tyle że 
on... on miał coś wspólnego z jej śmiercią, wiem o tym! Ten naszyjnik. Nigdy nie 
włożyłaby 
naszyjnika w południe.
– Dlaczego?
– Z bardzo prostego powodu. Wychowała się w najlepszych szkołach i została już 
wprowadzona do towarzystwa. Brylantów nie nosi się przed szóstą po południu. 
Nigdy nie 
włożyłaby brylantowego naszyjnika na spacer po Fifth Avenue w samo południe. To 
niestosowne. Ale dlaczego chciał jej zrobić krzywdę? Dlaczego? Czy to przez jego 
rodzinę? 
Nie, nie rozumiem. I twierdzi, że to przez naszyjnik, dlaczego? Dlaczego nagle 
miesza w to 
naszyjnik?
– Mów dalej. Widzę już zarys. Statki, samoloty, przeszłość, którą chce zataić 
tak 
Gregory, jak i niewinni chasydzi. Coś widzę... ale nie jest to wyraźne.
Spojrzała na mnie.
– Mów – powiedziałem. – Mów. Zaufaj mi. Wiesz, że jestem twoim strażnikiem, że 
jestem tu dla twojego dobra. Kocham ciebie i kocham twoją córkę, ponieważ 
jesteście dobre i 
sprawiedliwe, a ludzie was skrzywdzili. Nie lubię krzywdy. Denerwuje mnie, a 
wtedy staję 
się niebezpieczny...
To ją zadziwiło. Ale uwierzyła mi. Potem chciała coś powiedzieć, ale nie mogła. 
Umysł 
jej odpłynął i zaczęła drżeć. Dotknąłem kojąco jej twarzy. Miałem nadzieję, że 
moje dłonie są 
ciepłe i niosą słodką pieszczotę.
– Zostaw mnie teraz – poprosiła delikatnie. Ale położyła rękę na moim ramieniu i 
pogładziła je, a potem oparła się o nie. Prawą dłoń zacisnęła w pięść.
Zwinęła się w kłębek i skrzyżowała nogi, tak że widziałem jej nagie kolano, 
twarde i 
jasne. Jęknęła nisko i straszliwie krzyknęła z bólu.
Samochód wlókł się niemiłosiernie powoli.
Dotarliśmy do dziwnego pola, pełnego złych wyziewów i samolotów, tak, samolotów. 
Samoloty nagle objawiły mi się w całej swej chwale, ogromne metalowe ptaki na 
maleńkich 
kółeczkach, o skrzydłach niosących tyle oleju, że można by spalić cały świat. 
Samoloty latały, 
jeździły, stały puste z rozdziawionymi drzwiami i brzydkimi schodami, 
prowadzącymi w noc. 
Samoloty spały.
– Chodź – powiedziała. Schwyciła konwulsyjnie moją rękę. – Kimkolwiek jesteś, 
znaleźliśmy się w tym razem. Wierzę ci.
– Dobrze – szepnąłem.
Ale byłem oszołomiony.
Kiedy wysiedliśmy z samochodu, znałem jedynie swoje myśli; szedłem za nią, 
słyszałem 
głosy, nie zwracałem na nic uwagi, spoglądałem w gwiazdy. W powietrzu unosił się 
dym, jak 
podczas wojny, kiedy wszystko płonie.
Weszliśmy do samolotu wśród ogłuszającego hałasu. Rachela wydawała rozkazy, ale 
nie 
słyszałem jej głosu; wiatr porywał go ze sobą. Schody opadły na ziemię, niczym 
Drabina do 
Nieba, lecz była to tylko metalowa drabinka do samolotu.
Nagle, kiedy razem wspinaliśmy się po nich, Rachela zamknęła oczy i zatrzymała 
się. 
Sięgnęła na oślep ku mojej szyi i przytrzymała ją mocno, jakby szukała tętnicy. 
Była chora i 
cierpiała.
– Mam cię – szepnąłem.
Ritchie, szofer, czekał za nami, gotów pospieszyć z pomocą.
Rachela złapała oddech.
Pobiegła po schodkach.
Musiałem się pospieszyć, żeby ją dogonić.
Weszliśmy razem w niskie drzwi, w królestwo nieznośnych dźwięków. Młoda kobieta 
o 
odważnych, zimnych oczach powiedziała:
– Mąż chce, żeby pani wróciła do domu.
– Nie, teraz lecimy do mojego domu – odparła Rachela.
Dwaj mężczyźni w mundurach wysunęli się do przodu. Ujrzałem, że przy samym 
dziobie 
samolotu znajduje się maleńka alkowa, pełna przycisków i świateł.
Zimnooka kobieta zaprowadziła mnie na tyły samolotu, ale ociągałem się i 
nasłuchiwałem, bym mógł wrócić, kiedy będę potrzebny.
– Macie robić, co wam każę – powiedziała Rachela. Mężczyźni skapitulowali. – 
Startujcie jak najszybciej.
Kobieta zostawiła mnie i pobiegła, by powstrzymać Rachelę. Ritchie, wierny 
sługa, stał 
nad nią.
– Zostawcie te gazety! – krzyknęła Rachela. – O co wam chodzi, myślicie, że 
zmartwychwstanie, jeśli o niej przeczytam? Startujcie najszybciej, jak można!
Rozległy się słabe protesty – mężczyźni, kobiety, nawet starszy, siwowłosy 
Ritchie.
– Lecicie ze mną, to wszystko – powiedziała i natychmiast wokół niej zapadło 
milczenie, 
całkiem jakby była królową.
Wzięła mnie za rękę i zaprowadziła do małej komnatki wyłożonej lśniącą, 
delikatną 
skórą. Wszystko było tu gładkie. Całe pomieszczenie lśniło: grube szklane 
kielichy na 
stoliczku, poduchy pod stopy, wyściełane krzesła, dające spoczynek równie 
wspaniały jak 
kanapy.
Głosy zamilkły lub tylko ucichły, stłumione i konspiracyjne.
Małe okienka stanowiły jedyny brzydki element, grube, porysowane i tak brudne, 
że noc 
zupełnie ginęła za nimi. Nie widziałem gwiazd.
Rachela kazała mi usiąść.
Usłuchałem i zapadłem w zbyt miękką kanapę z wonnej farbowanej skóry, która 
objęła 
mnie, jakby zamierzała obezwładnić.
Spojrzeliśmy na siebie, usadowieni w obfitych i dziwnie wygodnych kanapach. 
Powoli 
przyzwyczaiłem się do tego braku godności. Zrozumiałem, że przy surowości 
materiałów był 
to rodzaj obfitości. Wypoczywaliśmy tutaj niczym potentaci. Barwne magazyny 
leżały w 
równym stosiku na stole. Stęchłe powietrze owiewało nas niczym jakieś przedziwne 
błogosławieństwo.
– Jeszcze nigdy nie widziałeś samolotu, prawda? – spytała.
– Nie. Nie potrzebuję ich. Co za zbytek – dodałem. – Nie mógłbym się 
wyprostować, 
nawet gdybym chciał.
Weszła kobieta o bladych oczach i sięgnęła za mnie po więzy, pasy z klamrą. Jej 
skóra i 
dłonie zafascynowały mnie. Wszyscy ci ludzie byli doskonali. Jak to możliwe?
– Pasy bezpieczeństwa – odezwała się Rachela. Sama zapięła własny pas, a potem 
zrobiła 
rzecz, która mnie uwiodła. Zrzuciła buty, te piękne ozdobne buty o bardzo 
cienkich i 
wysokich obcasach. Zdjęła je, opierając jedną stopę o drugą, aż upadły na 
podłogę, a na 
wąskim białym podbiciu ujrzałem odcisk pasków, które obejmowały jej nogę, i 
zapragnąłem 
go dotknąć. Zapragnąłem go pocałować.
Czyżby było to jedno z najpiękniej ukształtowanych ciał, jakie widziałem?
Zimna kobieta spojrzała na mnie z niepokojem i poruszyła się, a potem niechętnie 
odeszła.
Rachela nie zwróciła na to wszystko uwagi.
Nie potrafiłem odwrócić od niej oczu; była tak pełna życia i mroczna w 
przyćmionym 
świetle komnaty, sali w samolocie, i pożądałem jej. Pragnąłem dotknąć 
wewnętrznej strony 
jej ud i sprawdzić, czy jej pokryty runem kwiat jest równie dobrze zachowany jak 
wszystko 
inne.
Było to rozpraszające i hańbiące. Znowu nawiedziła mnie nowa myśl. Taka uroda 
jest 
właściwa chorym stworzeniom. Może ogień jest chorym zjawiskiem, kiedy się nad 
tym 
zastanowić, płomień tańczący na knocie, pożerający to, co jest pod nim, tak jak 
choroba 
pożerała jej ciało wokół duszy. Rachela paliła się wielkim płomieniem gorączki i 
bystrości 
umysłu.
– Będziemy tym lecieć – powiedziałem. – Wzniesiemy się i będziemy się 
przemieszczać 
szybciej niż po ziemi, niczym oszczep tnący powietrze, ale sami wybierzemy 
kierunek.
– Tak – przyznała. – Samolot zabierze nas na południe tego kraju, na miejsce 
dotrzemy w 
niespełna dwie godziny – powiedziała. – Udamy się do domu, małego domku, który 
przez 
wszystkie te lata należał wyłącznie do mnie. Tam umrę. Wiem o tym.
– Pragniesz tego?
– Tak. W głowie zaczyna mi się już rozjaśniać. Czuję ból. Czuję, że organizm 
oczyszcza 
się z trucizny. Pragnę być świadkiem tego, co się ze mną stanie.
Chciałem powiedzieć, że nie sądzę, by śmierć wyglądała tak w przypadku 
większości 
ludzi, ale nie zamierzałem mówić nic, czego nie byłem pewien ani co mogłoby 
spotęgować 
jej ból.
Skinęła na kobietę, która chyba czekała gdzieś za mną. Samolot przesuwał się, 
prawdopodobnie na tych małych kółeczkach. Nie szło to gładko.
– Coś do picia – rozkazała Rachela. – Na co masz ochotę? – I niespodziewanie 
uśmiechnęła się. Chciała zażartować. – Co pijają duchy?
Odrzekłem:
– Wodę. Jak to dobrze, że mnie spytałaś. Dręczy mnie pragnienie. To ciało jest 
gęste i 
bardzo delikatnie zbudowane. Zdaje się, że rosną mi nowe organy!
Roześmiała się głośno.
– Ciekawe, co to za organy?
Pojawiła się woda. Mnóstwo wody. Cudownej wody.
Przejrzysta butelka spoczywała w wielkim wiadrze z lodem, a lód był piękny. 
Oderwałem 
spojrzenie od samej wody i przyjrzałem się przezroczystym kostkom. Ze 
wszystkiego, co 
widziałem w tych nowoczesnych czasach, nic, zupełnie nic nie dorównywało czystej 
urodzie 
lodu, lśniącego i rozjarzonego iskierkami wokół dziwnie matowego pojemnika z 
wodą.
Młoda kobieta, która postawiła przed nami wiaderko z zadziwiającym lodem, 
wyciągnęła 
z niego butelkę, a kostki lodu rozsypały się z grzechotem i strzeliły 
oślepiającymi iskrami. 
Ujrzałem, iż butelka została wykonana z czegoś miękkiego, na pewno nie ze szkła; 
nie miała 
jego grubości ani blasku. Był to plastik. Taką butelkę można po opróżnieniu 
zgnieść z 
dłoniach. Był to najlżejszy pojemnik na wodę, niczym bukłak przytroczony do 
juków, 
najcieńszy bukłak, jaki można by znaleźć.
Kobieta nalała wodę do dwóch szklanych kielichów. Do pomieszczenia wszedł 
Ritchie. 
Schylił się i szepnął coś do ucha Racheli. Miało to coś wspólnego z Gregorym i 
jego 
wściekłością.
– Lecimy zgodnie z planem – powiedział głośno. Wskazał na magazyny. – Tam jest 
coś...
– Zostaw, nie dbam o to, wszystkie już czytałam, co z nich za pożytek? Sprawia 
mi ulgę, 
że jej zdjęcie jest na okładce każdego z nich. Dlaczego nie?
Chciał zaprotestować, ale ona nie ustąpiła. Samolot wystartował. Ktoś zadzwonił. 
Ritchie 
musiał zapiąć pasy.
Wypiłem łapczywie wodę, wyglądało to tak, jak widziałeś. Była rozbawiona. 
Samolot 
odrywał się od ziemi.
– Wypij wszystko – powiedziała. – Mamy tego dużo. Potraktowałem jej słowa 
poważnie i 
osuszyłem całą plastikową butelkę. Moje ciało wchłonęło wodę i pozostało 
spragnione – 
najlepsze świadectwo rosnącej siły.
Więc co porabiał Gregory? Wściekał się nad kośćmi? To nie miało znaczenia! A 
może 
miało?
Nagle dotarło do mnie, że niemal każdy subtelny manewr, jaki wykonywałem, dotąd 
odbywał się pod kierunkiem magów. Nawet kiedy kochałem się z kobietą, robiłem to 
za ich 
niechętnym przyzwoleniem. Mógłbym się zbuntować, zabić i zniknąć. Tak. Ale 
konkretne 
fizyczne podniecenie, które odczuwałem przy tej kobiecie – napływ sił, który 
spowodowała 
woda – to było coś nowego.
Zrozumiałem z całą jasnością, że muszę się dowiedzieć, jak silny jestem, 
pozostając 
swoim Panem, ale nie poczyniłem żadnych konkretnych kroków, by to sprawdzić. Z 
cielesnej 
atrakcyjności tej kobiety czerpałem tyle samo siły, ile z fascynacji 
Gregory’ego.
Odstawiłem butelkę i ujrzałem, że ostatnie krople wody upadły na magazyny. 
Spojrzałem 
na nie.
Wtedy pojąłem, dlaczego wszyscy tak się zaniepokoili na ich widok. Zamieszczone 
w 
nich zdjęcia przedstawiały Esterę w najgorszym momencie. Były to fotografie 
zrobione na 
chwilę przed jej śmiercią.
Tak, na okładce magazynu z informacjami widniało zdjęcie Estery na noszach, w 
otaczającym ją tłumie.
Ktoś powiedział, że wzięliśmy kurs na Miami, i poprosił o pozwolenie na 
natychmiastowe lądowanie, kiedy się tam znajdziemy.
– Miami. – Ta nazwa brzmiała tak zabawnie, że musiałem się roześmiać. – Miami. – 
Całkiem jak pieszczotliwe słowa, które mówi się do dzieci, żeby je rozśmieszyć. 
– Miami.
Samolot frunął, rzucając nami na wszystkie strony. Bladooka dziewczyna pojawiła 
się z 
kolejną butelką wody. Była zimna. Nie trzeba było do niej lodu. Wziąłem ją i 
wypiłem 
dużymi, spokojnymi łykami.
Usiadłem i poczułem, że woda rozlewa się we mnie. O, była to boska chwila, 
chwila 
niemal równa tej, kiedy całowałem Rachelę – chwila, gdy woda przepłynęła moim 
gardłem i 
zwojami we wnętrzu, uczynionym magią i siłą woli. Odetchnąłem głęboko.
Otworzyłem oczy i ujrzałem, że Rachela patrzy na mnie. Dziewczyna odeszła. 
Kielichy 
znikły. Jedyną butelką z wodą była ta, którą trzymałem w dłoni.
Opadło na mnie wielkie ciśnienie, zdławiło mnie i wcisnęło w skórzane poduchy, 
pieszcząc przedziwną mocą, niezwykle tajemniczą.
Samolot unosił się szybko w niebo, z ogromnym przyspieszeniem. Ciśnienie 
zwiększało 
się i nagle poczułem ból głowy, ale oddaliłem go od siebie. Spojrzałem na 
Rachelę. Siedziała 
nieruchomo, jakby odmawiała modlitwę, jakby był to jakiś uroczysty moment, i nie 
przemówiła ani nie poruszyła się, aż samolot odnalazł wygodną dla siebie 
wysokość i przestał 
się wznosić.
Poznałem tę chwilę po tym, że Rachela odprężyła się, a także po pracy silników 
samolotu. Nie spodobał mi się ten samolot, a jednak było to elektryzujące 
przeżycie.
Jesteś żywy, Azrielu, jesteś żywy! Chyba się roześmiałem. A może zapłakałem. 
Potrzebowałem więcej wody. Nie, miałem ochotę napić się znowu. Nie potrzebowałem 
niczego.
Ale musiałem wiedzieć, co Gregory robił z moimi kośćmi. Czy w tej samej chwili 
starał 
się mnie wezwać? Musiał coś robić, choć ja tego nie czułem. Jednak pragnąłem się 
tego 
dowiedzieć. Chciałem się także przekonać, czy mimo tak silnego ciała mogę je do 
woli 
rozpraszać i przywoływać. Ciekawość mnie dręczyła.
Przesunąłem językiem po wargach, które były chłodne od wody. Zdałem sobie 
sprawę, że 
przez pociąg do tej kobiety, tej delikatnej bladej istoty, stałem się gniewny i 
zmieszany do 
granic możliwości. Musiałem położyć kres wątpliwości i po prostu ogłosić się 
swoim Panem. 
Właśnie to musiałem zrobić. Pożądałem jej. Wszystko to miało związek z ludzkimi 
sprawami 
– cielesne pożądanie i żądza przeciwstawienia się Gregory’emu, życia bez niego, 
udowodnienia samemu sobie, że nie może mną rządzić tylko dlatego, że kości 
znalazły się w 
jego posiadaniu.
– Przestraszyłeś się – przemówiła Rachela. – Nie bój się samolotu. To zwykła 
rzecz. – 
Potem uśmiechnęła się przebiegle i dodała: – Oczywiście w każdej chwili może 
eksplodować, 
lecz na razie jeszcze mu się to nie przydarzyło.
Roześmiała się lekko i z goryczą.
– Macie takie wyrażenie: upiec dwie pieczenie przy jednym ogniu – odrzekłem. – 
Mam 
zamiar to zrobić. Teraz cię opuszczę, a potem wrócę. Dzięki temu udowodnię ci, 
że jestem 
duchem, a ty przestaniesz się martwić, że w desperacji złożyłaś swój los w ręce 
szaleńca. 
Ponadto dowiem się, co zamierza Gregory. Ponieważ ma on moje kości i jest 
dziwnym, nad 
wyraz dziwnym człowiekiem.
– Chcesz zniknąć? Z samolotu?
– Tak. Teraz powiedz mi o naszym celu podróży w Miami. Czym jest Miami? Spotkamy 
się przed drzwiami twojego domu w tym Miami.
– Nie rób tego.
– Muszę. Nie możemy ze sobą przebywać, skoro mnie podejrzewasz. Teraz widzę, że 
Estera jest niczym brylant pośrodku ogromnego naszyjnika, a naszyjnik ten jest 
tak splątany, 
że trudno objąć go wzrokiem. Dokąd zmierzamy? Gdzie znajdę Miami?
– To koniec wschodniego wybrzeża Stanów Zjednoczonych. Mój dom znajduje się w 
wieżowcu na samym końcu miasta zwanego Miami Beach. Znajduje się w 
wielopiętrowym 
budynku. Mieszkam na najwyższym piętrze. Nad moim apartamentem znajduje się 
różowa 
latarnia morska. Dalej na południe znajdziesz wyspy nazywane Florida Keys, a 
potem 
Karaiby.
– To wystarczy. Tam się spotkamy.
Spojrzałem na rozpryśnięte kropelki wody, na przerażające zdjęcie Estery na 
noszach, a 
potem, kompletnie wstrząśnięty, dostrzegłem, że i ja znajduję się na zdjęciu! 
Byłem tam! 
Aparat uchwycił mnie w chwili, kiedy unosiłem ręce ku twarzy i zawodziłem z żalu 
po 
Esterze. Działo się to przed wyniesieniem noszy z ambulansu.
– Spójrz – powiedziałem. – To ja!
Ujęła magazyn i spojrzała na zdjęcie, a potem na mnie.
– Teraz udowodnię ci, że jestem po twojej stronie, i zamierzam nastraszyć tego 
potwora 
Gregory’ego. Potrzebujesz czegoś z domu? Przyniosę ci.
Nie potrafiła wydobyć z siebie głosu.
Zdałem sobie sprawę, iż przestraszyłem ją i uciszyłem. Obserwowała mnie, nic 
więcej. 
Wyobraziłem sobie jej ciało bez ubrania. Kształt jej kończyn był przyjemny i 
mocny. 
Zwłaszcza jej nogi były umięśnione w smukły i wdzięczny sposób. Miałem ochotę 
dotknąć 
ich od tyłu, dotknąć łydek i ścisnąć je.
Zebrało się we mnie wiele siły, bardzo wiele, a teraz musiałem rozwiązać problem 
mojej 
wolności.
– Zmieniasz się – powiedziała podejrzliwie. – Ale na pewno nie znikasz.
– Tak? A co widzisz? – spytałem. Chciałem dodać dumnie, że jeszcze nie zacząłem 
znikać, ale to było oczywiste.
– Twoja skóra; pot wysycha. O, nie było go wiele. Tylko na rękach i twarzy, a 
teraz go 
nie ma, a ty wyglądasz... wyglądasz inaczej. Mogłabym przysiąc, że na rękach 
masz więcej 
ciemnych włosów, wiesz, tak jak zwykle u mocno owłosionych mężczyzn.
– Jestem taki. – Uniosłem rękę, spojrzałem na ciemne włosy na wierzchu dłoni, 
sięgnąłem za koszulę i poczułem gęste kędziory na piersi. Pociągnąłem za nie, 
jeszcze raz, i 
znowu. Była to moja pierś, szorstki i kłujący dotyk włosów, kiedy nakrywałem je 
dłonią, ich 
jedwabista miękkość, kiedy przeciągałem po nich palcami. – Jestem żywy – 
szepnąłem. – 
Posłuchaj mnie.
– Słucham. Nie mogłabym już bardziej uważać. Co powiedziałeś o śmierci Estery i 
tym 
naszyjniku? O czymś mówiłeś...
– Twoja córka. Przed śmiercią dotknęła pewnego szala. Chcesz go mieć? Był 
piękny. 
Wyciągnęła po niego rękę w chwili, gdy otoczyli ją Satonowie, to znaczy 
mordercy. Chciała 
go mieć i umarła, trzymając go w dłoni.
– Skąd to wiesz!
– Widziałem.
– Mam już ten szal – powiedziała. Była blada i wstrząśnięta. – Przyniosła mi go 
sprzedawczyni. Powiedziała, że Estera wyciągnęła po niego rękę, że go pragnęła! 
Skąd o tym 
wiedziałeś?
– Nie wiedziałem o sprzedawczyni. Zobaczyłem tylko, że Estera sięgnęła po szal. 
Zamierzałem ci go przynieść z tych samych powodów, z jakich zrobiła to ta 
kobieta.
– Chcę go! – powiedziała. – Leży w moim pokoju, w tym, w którym mnie po raz 
pierwszy ujrzałeś. Jest... nie. Jest w pokoju Estery. Leży na jej łóżku. Tak, 
tam go zostawiłam.
– Dobrze, kiedy spotkamy się w Miami, przyniosę go.
Wyraz jej twarzy był nie do opisania.
Odezwała się szeptem:
– Poszła tam, by kupić ten szal! – Jakże cichy był jej głos. – Powiedziała mi, 
że go 
widziała i że nie może o nim zapomnieć. Powiedziała mi, że chce mieć ten szal.
– Przyniosę ci go w geście miłości.
– Tak, chcę umrzeć, trzymając go w ręce.
– Nie sądzisz, że zniknę, prawda?
– Nie, skąd.
– Uważaj na siebie. Zamierzam to zrobić. Pytanie, kiedy wrócę. – Mruknąłem coś 
pod 
nosem. – Ale spróbuję, spróbuję z całej siły. Muszę poddać się próbie.
Pochyliłem się nad nią i pozwoliłem sobie na to, na co ona pozwoliła sobie 
niedawno ze 
mną. Pocałowałem ją. Jej namiętność przeszyła mnie. Zapaliła się we mnie.
Wówczas wypowiedziałem w sercu stosowne słowa. Odejdźcie ode mnie, wszystkie 
cząstki tego ziemskiego ciała, ale nie wracajcie tam, gdzie wasze miejsce, lecz 
oczekujcie 
mojego rozkazu, byście wszystkie zjawiły się natychmiast, kiedy was wezwę.
Zniknąłem.
Moje ciało rozproszyło się w lekkiej mgle po całym wnętrzu samolotu, położyło 
się 
migotliwą warstewką na skórze, oknach, suficie.
Unosiłem się w powietrzu, lekki, całkowicie ukształtowany i silny, i spoglądałem 
na 
puste miejsce. Widziałem też czubek głowy Racheli i słyszałem jej krzyk.
Uniosłem się poprzez samolot. Nie było to trudniejsze niż przechodzenie przez 
cokolwiek 
innego. Ale odczułem to. Czułem dygoczącą energię i gorąco samolotu, który 
popędził 
naprzód z tak straszliwą szybkością, że potknąłem się i zacząłem spadać, jakbym 
miał własny 
ciężar. W dół, w dół, przez ciemności, aż wreszcie rozłożyłem ramiona i 
poleciałem w stronę 
Gregory’ego. Odszukaj kości, Sługo. Znajdź swoje kości. Szukaj kości.
W podmuchu wiatru ujrzałem przez chwilę inne dusze, jak zawsze. Widziałem, jak 
przedzierają się ku mnie z wysiłkiem, jak chcą mnie zobaczyć i same stać się 
widzialne. 
Wiedziałem, że wyczuły moją siłę, zdecydowanie i przez parę sekund błyskały, 
migotały i 
iskrzyły, a potem znikły. Przemknąłem pomiędzy nimi i ich światem, tym okropnym 
kożuchem dymu, który otacza Ziemię niczym pleśń, po czym popędziłem przed 
siebie, ku 
kościom. Ku Gregory’emu.
– Kości – mówiłem. – Kości – mówiłem do wiatru.
Światła Nowego Jorku rozbiegały się we wszystkich kierunkach, bardziej wspaniałe 
i 
olśniewające niż światła Rzymu w czasach jego największej świetności albo 
Kalkuty, pełnej 
milionów, milionów lamp. Słyszałem już głos Gregory’ego.
A potem w ciemnościach przede mną pojawiły się kości, drobne, odległe, 
niezaprzeczalne 
i złote.
20.
Był to wielki pokój, nie w apartamentach Gregory’ego i Racheli, ale na wyższym 
piętrze 
tego samego budynku. Po raz pierwszy zdałem sobie sprawę, że właśnie ten budynek 
był 
Świątynią Bożego Umysłu i że każde jego piętro pulsuje życiem tysięcy ludzi.
Pokój lśnił stalą i szkłem, znajdowały się w nim stoły ze sztucznego kamienia, 
twardego 
jak wszystko, co jest wydobywane z ziemi; pod ścianami stały rzędy rozmaitych 
maszyn, a 
także kamery, które śledziły ruchy wszystkich osób w pokoju.
A było ich tu wiele.
Wszedłem niewidzialny, z łatwością przenikając przez wszelkie przeszkody, jakbym 
był 
ławicą małych rybek, a ściany sieciami. Przeszedłem pomiędzy stołami, 
przyjrzałem się 
rzędom ekranów na ścianie, komputerom osadzonym w niszach oraz innym narzędziom, 
których przeznaczenia nie znałem.
Na owych ekranach pojawiały się wiadomości z całej planety. Niektóre z nich 
ukazywały 
dzienniki odbierane przez większość ludzi. Inne najwyraźniej monitorowały 
konkretne i 
prywatne miejsca. Te szpiegowskie ekrany były najbardziej nieostre, zielonkawe, 
mroczne.
Kości leżały na samym środku pokoju, na sterylnym stole. Obok znajdowała się 
opróżniona skrzynka. Mężczyźni stojący wokół Gregory’ego byli najwyraźniej 
lekarzami. 
Nosili się i zachowywali jak uczeni.
Gregory prowadził właśnie rozmowę, opisywał kości jako zabytek, który należy 
przeanalizować w każdy możliwy sposób, nie czyniąc im krzywdy; prześwietlić 
promieniami 
Roentgena, przyjrzeć się maleńkim skrawkom, by wyszczególnić ich zawartość. 
Zbadać płyn, 
jeśli znajdował się w środku.
Gregory był wstrząśnięty, zaniedbany. Miał na sobie to samo ubranie co 
poprzednio, lecz 
był już innym człowiekiem.
– Nie słuchacie! – rzucił zapalczywie swoim nadwornym lekarzom. – Traktujcie je 
jak 
przedmiot bezcenny. Nie wolno wam ich naruszyć. Nie życzę sobie przecieków do 
prasy. Nie 
życzę sobie żadnych przecieków. Macie pracować nad tym tylko wy. Nie pokazujcie 
ich 
technikom.
Mężczyźni chwytali wszystko w lot. Nie płaszczyli się przed nim, robili notatki 
w 
notesach, spoglądali na siebie porozumiewawczo i potakiwali zgodnie człowiekowi, 
który za 
wszystko płacił.
Znałem ten typ. Współcześni naukowcy, którzy dowiedzieli się tylu rzeczy, że 
mają 
pewność, iż świat duchowy nie istnieje, że jest tylko świat materialny, który 
stworzył się sam 
lub w efekcie jakiegoś wielkiego wybuchu, a duchy, zaklęcia, Bóg i szatan to 
bezużyteczne 
bajki.
Nie byli dobrzy z natury. W gruncie rzeczy byli twardzi w pewien szczególny 
sposób, 
niemający zbyt wiele wspólnego z grzechem, lecz raczej z deformacją moralności. 
Zdradzało 
ich zachowanie, lecz ja to pojąłem, przyjrzawszy się im dokładnie. Wszyscy 
popełnili jakieś 
zbrodnie w medycynie, a ich status był absolutnie zależny od Gregory’ego 
Belkina, który ich 
chronił.
Innymi słowy, była to banda zbiegłych lekarzy, wybranych przez Gregory’ego do 
specjalnych zadań.
Wydawało mi się szczególnie korzystnym zbiegiem okoliczności, że przekazał kości 
tej 
bandzie głupców, a nie magom. Ale gdzie miałby znaleźć maga?
Jakże inaczej wyglądałoby to, gdyby wezwał chasydów – cadyków, którzy nie czują 
do 
niego nienawiści ani strachu – buddystów lub wyznawców zoroastryzmu. Nawet 
hinduski 
doktor zachodniej medycyny mógłby stanowić dla mnie niebezpieczeństwo.
Stanąłem wyprostowany, nadal w niewidzialnej postaci, potem zbliżałem się, aż 
dotknąłem ramienia Gregory’ego. Czułem jego uperfumowaną skórę, delikatną, 
jedwabistą 
twarz. Mówił szorstkim, cierpkim tonem, kryjąc cały niepokój, jakby był on 
chmurą, którą 
można połknąć i wypuszczać tylko idealnie wąski strumień płynnej wymowy.
Kości. Ich widok wcale mnie nie poruszył. Zrób tu jakiś dobry psikus, zdobądź 
szal i 
wróć do Racheli. Najwyraźniej przeniesienie kości nie miało na mnie wpływu; tak 
jak 
wścibskie oczy lekarzy.
Czy już z wami skończyłem? Przemówiłem do kości, ale one nie odpowiedziały.
Nie były ułożone jak poprzednio. Leżały byle jak, pomieszane, lśniąc złotą 
pokrywą w 
promieniach światła elektrycznego. Przywarły do nich strzępki materii, jakby 
resztki liści i 
ziemi. Popiół także do nich przywarł, ale wydawały się równie solidne jak 
zawsze, nietknięte. 
Na wieczność.
Czy moja dusza, mój celem, były w nich zamknięte?
Czy was jeszcze potrzebuję? Czy możesz mnie skrzywdzić, Panie?
Gregory poczuł, że jestem przy nim! Obrócił się dookoła, ale mnie nie zobaczył. 
Pozostali – a było ich sześciu – dostrzegli jego ożywienie i zaczęli go 
wypytywać.
Jeden z nich dotknął skrzynki.
– Przestań! – zawołał Gregory. Był cudownie przestraszony. Zanadto mi się to 
podobało.
Dręczenie prawdziwych, żyjących ludzi zawsze wynika z dumy, ale doprawdy, jakież 
to 
łatwe. Musiałem się powstrzymywać.
Sprawdzić jego i siebie – z taką misją znalazłem się tutaj i nie powinienem 
marnować 
czasu na figle.
– Będziemy zajmować się tym z największą uwagą – powiedział jeden z nich, młody 
doktor. – Ale będziemy musieli pobrać parę próbek; już to zrobiliśmy. Do metody 
radiowęglowej... i musimy pobrać DNA...
– Chcesz przecież mieć pełną sekwencję DNA, prawda? – spytał inny, gorliwie 
starający 
się o względy przywódcy. – Chcesz mieć wszystko, czego dowiemy się o tym 
szkielecie – 
jego płeć, wiek, przyczynę śmierci, wszystko, co może być w nim zapisane...
– ...będziesz zdumiony naszymi osiągnięciami.
– ...mumia z Manchesteru, widziałeś to?
Gregory kiwał głową i potwierdzał krótko, ponieważ wiedział, że znajduję się 
obok. 
Nadal byłem niewidzialny – lecz wykształciłem już wszystkie części ciała i 
odziałem się w 
wybrane szaty – na tyle ulotny, że gdybym zechciał, mógłbym przez niego 
przeniknąć, od 
czego pewnie poczułby ból i musiałby się przewrócić.
Dotknąłem jego policzka. Poczuł to i zdrętwiał. Przesunąłem palcami przez jego 
włosy. 
Wciągnął powietrze.
Naukowcy paplali dalej.
– Rozmiar czaszki i miednicy wskazuje na mężczyznę, prawdopodobnie zdajesz sobie 
sprawę...
– Ostrożnie! – wybuchnął gwałtownie Gregory. Naukowcy zamilkli. – Traktujcie je 
jak 
relikwię, zrozumiano?
– Tak jest. Rozumiemy.
– Naukowcy, którzy pracują nad Egipcjanami i...
– Nie tłumaczcie mi jak. Wytłumaczcie mi: co! I zachowajcie to w tajemnicy. Nie 
zostało 
nam wiele czasu, panowie.
Co to mogło oznaczać?
– Nie chcę, żebyście się z tym ociągali, więc od razu zabierajcie się do roboty.
– Wszystko idzie bez przeszkód – odezwał się starszy doktor. – Nie martw się 
czasem. 
Jeden czy dwa dni nie zrobią nam różnicy.
– Chyba tak – powiedział zbolały Gregory. – Ale coś może się nie udać.
Skinęli głowami tylko dlatego, że bali się utracić jego łaski. Zastanawiali się, 
co robić? 
Mówić, nie mówić, przytakiwać, kłaniać się?
Wciągnąłem powietrze i nakazałem sobie stać się widzialny; powietrze poruszyło 
się, 
rozległ się cichy odgłos. W pokoju dał się zauważyć nieznaczny ruch, kiedy 
cząstki pomknęły 
ku mnie z ogromną siłą, ale przybrałem jedynie pierwszy stopień widzialności, 
postać ulotną.
Lekarze rozejrzeli się z zakłopotaniem; pierwszy, który mnie zobaczył, wskazał 
innym. 
Byłem przezroczysty, lecz miałem żywe kolory i doskonale dopracowane szczegóły.
Potem zobaczyli mnie inni.
Gregory obrócił się w prawo i też mnie ujrzał.
Uśmiechnąłem się do niego, nieznacznie i złośliwie. Przynajmniej tak mi się 
wydawało. 
Uniosłem się w powietrze. W ulotnej postaci nie musiałem stać ani znajdować 
oparcia. Moja 
masa miała tysiąc razy mniejszą gęstość niż ta, na którą oddziałuje grawitacja. 
Stanąłem na 
ziemi, choć nie musiałem. Tak zdecydowałem, całkiem jakbym wybierał położenie 
kwiatu na 
obrazie.
Gregory spiorunował mnie wzrokiem, przyjrzał się przejrzystemu mirażowi 
długowłosego mężczyzny w takich samych szatach, jakie miał przy ostatnim 
spotkaniu, lecz 
cieńszemu niż szkło.
– To hologram – odezwał się jeden z lekarzy.
– Wyświetlają go – dodał drugi.
Zaczęli rozglądać się po pokoju.
– Tak, to któraś z tych kamer...
– ...jakaś sztuczka.
– Ale kto śmiał podkładać ci taką...
– Cisza! – krzyknął Gregory.
Uniósł władczo rękę i wszyscy usłuchali. Twarz miał ściągniętą strachem i 
desperacją.
– Pamiętaj – odezwałem się głośno. – Obserwuję cię.
Jego słudzy także mnie usłyszeli i zaczęli szeptać między sobą.
– Przełóż przez niego rękę – powiedział jeden z nich, stojący najbliżej mnie. 
Kiedy 
Gregory nie usłuchał, młodzieniec zbliżył się, chcąc go zastąpić, lecz ja tylko 
na niego 
spojrzałem, i byłem ciekaw, co poczuł, dreszcz czy elektryczny wstrząs. Jego 
dłoń przeszła 
przeze mnie na wylot, bez trudu, nie mącąc obrazu.
Cofnął ją.
– Ktoś dostał się do naszej ochrony – powiedział szybko, patrząc mi prosto w 
oczy. 
Znowu zaczęli paplać, że ktoś wyświetla mój obraz, że ktoś znalazł na to jakiś 
sposób i że to 
prawdopodobnie...
Gregory nie mógł wydobyć z siebie głosu.
Osiągnąłem swój cel.
Rozpaczliwie szukał jakiegoś rozkazu, jakiejś potężnej werbalnej broni przeciwko 
mnie, 
dzięki której nie wyszedłby przy świadkach na głupca. Wreszcie odezwał się 
zimno:
– Kiedy zakończycie badania, powiedzcie mi, w jaki sposób można zniszczyć te 
kości.
– Gregory, to tylko hologram. Zadzwonię do ochrony...
– Nie – przerwał. – Wiem, kto odpowiada za tę głupią sztuczkę. Już to wiem. 
Nieco mnie 
zaskoczyła. Nie ma żadnego przecieku. Wracajcie do pracy.
Ta pewność siebie i spokojna aura władzy w rzeczy samej były godne króla.
Roześmiałem się cicho. Pocałowałem go w policzek. Pocałowałem mocno, a on się 
odsunął, ale spojrzał na mnie. Pozostali patrzyli na nas, zaskoczeni tym gestem.
Podeszli bliżej, otoczyli mnie, butni i ufni w swoją niewiarygodną ignorancję, 
przekonanie, iż jestem zjawą stworzoną przez kogoś za pomocą elektryczności. 
Przyjrzałem 
się ich twarzom. Ujrzałem w nich podłość, lecz taką, której nie rozumiałem. 
Miała zbyt wiele 
wspólnego z władzą. Ci ludzie uwielbiali władzę. Kochali swoje zajęcie, ale co 
właściwie 
robili, kiedy nie analizowali starych szczątków?
Pozwoliłem im spoglądać na mnie, wodząc wzrokiem od twarzy do twarzy. Potem 
rozpoznałem ich przywódcę. Wysoki, wychudzony doktor, który skrycie czernił 
sobie włosy 
farbą i któremu wychudzone ciało dodawało lat. To on był mądry. Spojrzenie miał 
o wiele 
bardziej krytyczne i podejrzliwe niż inni. Z zimnym namysłem przyjrzał się 
reakcji 
Gregory’ego.
– Tak, to bardzo wymyślne, ten hologram – powiedział – ale musimy dziś skończyć 
analizy. Zdajesz sobie sprawę, że możemy dać ci właśnie taki obraz jak ten 
hologram, obraz 
człowieka, do którego należały kości?
– Naprawdę możecie to zrobić? – spytałem.
– Oczywiście... – urwał, uprzytomniwszy sobie, że zwraca się do mnie. Zaczął 
czynić 
wokół mnie jakieś gesty. Podobnie inni. Starali się przerwać projekcję 
promienia, czy też 
czegoś, co według nich mnie stworzyło.
– Całkiem prosta procedura – powiedział inny lekarz, dzielnie ignorując tę 
dziwną 
sytuację.
– I zaraz wyjaśnimy tę sprawę z ochroną.
Zaczęli szukać czegoś na suficie i ścianach.
Jeden z nich podszedł to telefonu.
– Nie! – powiedział Gregory. Patrzył na kości.
– ...przesycone jakąś substancją, najwyraźniej chemiczną; no, możemy to wszystko 
dać 
do analizy, to znaczy, że będziemy coś wiedzieć...
Gregory odwrócił się i spojrzał na mnie. Teraz zrozumiałem go lepiej.
Potrafił wykorzystać wszystko, co mu się przytrafiało; nie był bierny w żadnym 
znaczeniu tego słowa. Frustracja, jaką odczuwał, zmieniła się we wściekłość i 
pomysłowość. 
Mogła go zaprowadzić bardzo daleko. Nie spieszył się, a to, czego się 
dowiedział, mogło 
korzystnie wpłynąć na jego spryt i umiejętność zaskakiwania.
Odwróciłem się do lekarzy.
– Powiadomicie mnie o wynikach, dobrze? – powiedziałem, umyślnie z szatańskim 
uśmiechem.
Znowu ich zdenerwowałem.
Rozpłynąłem się. Zrobiłem to w ułamku chwili.
Przebiegła mnie fala gorąca, poczułem mrowienie cząstek, bez wątpienia zbyt 
maleńkich, 
by je zobaczyć. Obecni w pokoju również odczuli zmianę temperatury; zauważyli 
ruch 
powietrza. Byli zbici z tropu, rozglądali się wokół, może w poszukiwaniu innej 
wyświetlanej 
postaci, w poszukiwaniu wyłącznika promienia, dzięki któremu się pojawiłem.
Później zrozumiałem coś więcej. Uważali swoją naukę za wszechmocną. Nauka 
tłumaczyła nie tylko moje istnienie, ale wszystko i wszystkich. Inaczej mówiąc, 
byli to 
materialiści, którzy traktowali nauki ścisłe jak magię.
Ironia tego stwierdzenia bardzo mnie rozbawiła. Wszystkie moje poczynania 
uważali za 
niepojęte osiągnięcia naukowe. A ja zostałem stworzony przez tych, którzy byli 
przekonani, 
iż magia ma moc „nauki”, jeśli tylko zna się odpowiednie zaklęcia!
Wzbiłem się w górę, przez sufit i dach, przemknąłem przez lśniące, gwarne, rojne 
kondygnacje budynku, aż wreszcie kości znikły z mojego pola widzenia. Złoty 
blask zgasł.
Wydostałem się w świeże i chłodne nocne powietrze. Wróć do Racheli, pomyślałem. 
Twoja próba się zakończyła. Wiesz już, że jesteś wolny.
Nie potrafił cię powstrzymać. Idź tam, gdzie tylko zechcesz.
Ale prawdę mówiąc, eksperyment można by było uznać za zakończony dopiero 
wówczas, 
gdybym mógł jeszcze raz przybrać namacalną postać.
Szal. Zapomniałem o szalu.
Zawróciłem do budynku. Dopiero teraz w pełni oceniłem jego wysokość i 
wspaniałość. 
Pokryty granitem aż po najwyższe piętro, wznosił się majestatycznie niczym 
starożytne 
święte miejsce. Musiał mieć jakieś pięćdziesiąt pięter. Te liczby nie przyszły 
do mnie 
automatycznie. Przed chwilą znajdowaliśmy się na dwudziestym piątym piętrze.
Zszedłem niżej, po drodze zaglądając do okien, szukając prywatnych apartamentów. 
Biura, widziałem setki gabinetów. Poruszałem się lekko z prawej strony na lewą, 
zadziwiony 
widokiem sal pełnych komputerów, a potem zobaczyłem laboratoria, laboratoria na 
najwyższym poziomie, gdzie poważni ludzie przyglądali się uważnie czemuś pod 
mikroskopami, odmierzali nieznane mi mikstury do fiolek, które starannie 
plombowali.
Co to miało być, religijna armia Gregory’ego? Narkotyki dla jego wyznawców? Leki 
duchowe, tak jak soma perskich czcicieli Słońca?
Lecz jakże liczne były te laboratoria! Znajdowali się w nich mężczyźni i kobiety 
w 
sterylnych białych fartuchach i maskach, z włosami starannie schowanymi pod 
białymi 
czepkami. Ujrzałem także ogromne lodówki i znaki ostrzegawcze, mówiące coś o 
„zakażeniu”. Widziałem zwierzęta w klatkach – szare małpki o wielkich, 
przerażonych 
oczach. Lekarze dawali im jedzenie.
W innym miejscu zobaczyłem poruszających się niezgrabnie ludzi, opiętych bardzo 
jaskrawymi pomarańczowymi kombinezonami z plastiku i w złowróżbnych hełmach ze 
szklanymi przyłbicami, godnych współczesnych wojowników. Owi ludzie mieli na 
dłoniach 
wielkie, krępujące ruchy rękawice.
Małpki szarpały się rozpaczliwie i bezsilnie w małych więzieniach. Niektóre 
leżały 
bezwładnie, chore lub przerażone. Zadziwiające. Piękna Świątynia Umysłu, 
pomyślałem. 
Wreszcie dotarłem mniej więcej na dwunaste piętro i tam właśnie ujrzałem ów 
wielki 
półkolisty pokój, w którym spierałem się z Gregorym. Bez trudu przeniknąłem 
przez okno i 
ruszyłem korytarzami, powoli przeszedłem przez drzwi, tak lekko, że mogłem wydać 
się 
podmuchem wiatru.
Ujrzałem łoże Estery. Ujrzałem jej łoże i stojące obok zdjęcie, uśmiechnięta 
dziewczyna 
wraz z innymi dziewczętami, zdjęcia w srebrnej ramce, a na śnieżnobiałej 
pościeli 
spostrzegłem złożony schludnie czarny szal, naszywany koralikami. Byłem 
zachwycony. 
Kiedy wszedłem do pokoju, poczułem perfumy Estery. To tutaj sypiała; tutaj 
śniła.
Na toaletce leżały brylantowe pierścionki, kolczyki z brylantami i bransoletki z 
brylantami, zbiór finezyjnych dzieł sztuki, delikatnych i pięknych, srebrnych i 
złotych. Na 
ścianach znajdowały się fotografie – Gregory, Rachela, Estera – razem, rok po 
roku. Jedna z 
nich została zrobiona na łodzi, inna na plaży, jeszcze inna na ceremonii albo 
przyjęciu, na 
której kobiety nosiły długie suknie.
– Estero, przemów do mnie! Kto tego dokonał! Dlaczego? Czy mógł cię zabić tylko 
dlatego, że dowiedziałaś się o jego bracie, Natanie? Dlaczego to ma dla niego 
takie 
znaczenie?
Ale odpowiedź nie nadeszła. Jej dusza poszła prosto w jasność i zabrała za sobą 
wszystkie cząsteczki bólu i radości, jakie kiedykolwiek przeżywała. Nie zostało 
nic. Ach, 
zostać zabitym i powstać w tak łatwy sposób!
Popłynąłem ku szalowi. Moje dłonie stały się bardziej widoczne i solidniejsze, 
kiedy 
obciążyła je waga materii; była ona przepięknie utkana, w środku koronkowa, 
długa i obszyta 
na całej długości maleńkimi czarnymi paciorkami, tak jak zapamiętałem. Była 
ciężka, bardzo 
ciężka. Niemal tak wielka jak chusta. Wydała mi się dziwna i niepodobna do 
współczesnych 
strojów. Być może Estera uznała ją za egzotyczną.
Ciemność przemknęła obok mnie. Stań się kompletny i namacalny. Uczyniłem to. Coś 
otarło się o mnie, mętne i niepewne. Ale była to tylko zagubiona dusza, może 
dusza 
człowieka, którego nie pochowano i który wziął mnie za anioła. Potem odszedł. 
Nie miałem 
tu już nic do roboty.
Wypowiedziałem zaklęcie przeciwko zbłąkanym duszom i rozstałem się ze światem 
materialnym.
Mocno ściskałem szal w dłoniach, znowu oszołomiony świadomością, iż nie 
odpowiadam 
przed nikim prócz siebie. I jeszcze raz, z szalem w ręce, nakazałem cząstkom 
odlecieć ode 
mnie, owinąłem się wokół szala, tego ciężkiego szala, który miałem ze sobą 
zabrać.
Pomknąłem przez hałas i dym wiszący nad miastem. Przez chwilę widziałem światła 
rozpryśnięte pomiędzy chmurami, szal spoczywał w środku mojej istoty, spowalniał 
mnie i 
sprawiał, że walcząc z wiatrem, opadałem i wznosiłem się, co sprawiało mi 
niespodziewaną 
przyjemność.
Może tak czują się ptaki, pomyślałem.
Rachela, Rachela, Rachela. Widziałem ją taką, jaką ją zostawiłem, nie w dole, 
krzyczącą 
ze strachu, lecz taką, jaka była, siedząc naprzeciw mnie, Rachela o wielkich 
oczach, twardym 
spojrzeniu i ze srebrnymi nitkami we włosach, całkiem jakby dwudziestu 
niewolników 
wplotło je w jej włosy, by uczynić jeszcze wspanialszymi.
Z każdą sekundą zbliżałem się do niej. Niemal już ją widziałem. Frunęła przez 
noc tak 
szybko jak ja, a ja zatoczyłem wokół niej krąg, wzniosłem się wysoko, a potem 
się zbliżyłem. 
Jeszcze nie widziałem jej dość dobrze. Jej postać przemieszczała się, zamazana 
ruchem i 
światłem.
Był to samolot.
Nie mogłem do niego wejść. Nie byłem siebie na tyle pewien, żeby do niego wejść. 
Nie 
wiedziałem, czy starczy mi sił. Nie wiedziałem, czy zdołam zwołać materię do 
stworzenia 
ciała w tak szybko poruszającej się maszynie. Cała budowa samolotu wydawała mi 
się 
zanadto pełna sprzeczności i przedziwnych sprzętów. Wyobraziłem sobie okropną 
katastrofę, 
przez którą znowu znajdę się w pustce, w zapomnieniu, niezdolny odżyć.
Gdyby tak się wydarzyło, szal opadłby na ziemię niczym czarny strzęp, wiatr 
miotałby 
nim na wszystkie strony, aż wreszcie wszedłby w dolną warstwę atmosfery i legł 
na ziemi. 
Szał Estery, odłączony od wszystkich rzeczy, które do niej należały, i od tych, 
którzy ją 
kochali. Szal Estery leżący w jakimś obcym mieście – gdyż przelatywaliśmy nad 
małymi 
miasteczkami.
Szybowałem, nie podejmując żadnej decyzji. Ale nie przeżywałem rozterki. 
Postanowiłem, że spotkam się z nią.
Czekałem i podążałem za samolotem; prowadził mnie niczym maleńki świetlik przez 
mrok nocy.
Znajdowaliśmy się nad południowymi morzami. Samolot kreślił kręgi i zaczął 
tracić 
wysokość. Schodząc poniżej chmur, ujrzałem wielkie obszary Miami. Pławiło się w 
ciepłym 
powietrzu, morskim, wilgotnym powietrzu, tak cudnym, jak nad jakimś starożytnym 
miastem, 
w którym byłem niegdyś bardzo szczęśliwy, jako duch uczony przez mędrca. 
Właściwie 
prawie...
Ale musiałem się skupić. Ujrzałem długi strumień upiornych świateł. Widziałem je 
tak 
wyraźnie, jakby Rachela narysowała mi mapę, i ujrzałem budynek z różową latarnią 
morską, 
na samym końcu kościstego palca półwyspu.
Powoli zniżyłem lot, nie podchodząc blisko budynku, lecz o parę dzielnic od 
niego, 
przemknąłem nad tłumem, sunącym ulicą pomiędzy plażą i kawiarniami. Ciepłe 
powietrze 
było wspaniałe. Prawie krzyczałem ze szczęścia przesiąknięty jego słodyczą, a 
także na 
widok wielkiego morza i cudnych kłębiastych chmur. Pomyślałem, że jeśli mam 
umrzeć, 
chciałbym umrzeć właśnie tutaj.
Otaczała mnie niebywała zbieranina ludzi, całkiem odmiennych od zapracowanych 
mieszkańców Nowego Jorku. Tutaj znajdowali się poszukiwacze przyjemności, 
wszyscy dość 
mili oku, wszyscy uważnie obserwujący innych; mieszały się najróżniejsze style i 
zauważyłem zarówno osoby bardzo młode, ostentacyjnie zalotne, jak i ludzi 
zwyczajnych i 
bardzo starych.
Ale moje odzienie nie pasowało do tego miejsca. Mężczyźni nosili luźne szaty, 
krótkie 
spodnie, sandały. Nie. Ujrzałem także mężczyznę w pięknym białym garniturze, 
takim jak 
garnitur Gregory’ego, z koszulą i rozpiętym kołnierzykiem.
Wybrałem ten właśnie styl. Kiedy moje stopy dotknęły chodnika, byłem już ubrany 
tak 
jak tamten mężczyzna, trzymałem szal w dłoni i zmierzałem na południe w kierunku 
mieszkania Racheli.
Głowy odwracały się za mną, ludzie uśmiechali się, spoglądali na siebie; wszyscy 
tutaj 
chcieli podziwiać piękno. W powietrzu unosiła się atmosfera wielkiego święta. 
Nagle jakaś 
dziewczyna chwyciła mnie za ramię. Zdumiałem się. Odwróciłem się w jej stronę i 
schyliłem 
w ukłonie.
– Tak, o co chodzi?
Była jeszcze niemal dzieckiem o wielkich piersiach, prawie naga pod różową 
bawełnianą 
tuniką. Miała jasne, kędzierzawe włosy, związane wielką różową kokardą.
– Te włosy, te piękne włosy – powiedziała. Miała zamglone spojrzenie.
– Na tym wietrze to wielka niewygoda – powiedziałem i roześmiałem się.
– Tak sądziłam – oznajmiła. – Kiedy zobaczyłam, jak nadchodzisz, wydałeś mi się 
taki 
szczęśliwy, tylko wiatr bez przerwy nawiewał ci włosy na twarz. Proszę, pozwól. 
– 
Roześmiała się, tak po prostu, z radości i zdjęła z szyi długi złoty łańcuszek.
– Ale ja nie mogę nic dać ci w zamian.
– Dałeś mi uśmiech – powiedziała i stanęła za mną. Zebrała moje włosy na karku i 
obwiązała je łańcuszkiem. – O, teraz jest ci chłodniej i wygodniej – rzekła, 
podskakując 
przede mną. Skąpa tunika niemal nie kryła jej bielizny, a ona tańczyła, z nagimi 
nogami w 
sandałach o jednym pasku.
– Dziękuję, dziękuję najuprzejmiej – powiedziałem i skłoniłem się głęboko. – O, 
żałuję, 
że niczego nie mam. Nie wiem, gdzie... – Jak mógłbym zdobyć jakiś cenny 
przedmiot, nie 
kradnąc go? Spojrzałem zawstydzony na szal. – Mógłbym dać ci to...
– Nie chcę od ciebie niczego! – powiedziała i położyła drobną dłoń na mojej 
ręce, w 
której trzymałem szal. – Uśmiechnij się jeszcze raz. – A kiedy to zrobiłem, 
wybuchnęła 
śmiechem.
– Niech twoje życie będzie ciągłym błogosławieństwem – rzekłem. – Chciałbym cię 
pocałować.
Stanęła na palcach, zarzuciła mi ręce na szyję i obdarzyła namiętnym 
pocałunkiem, który 
obudził każdą molekułę mojego ciała. Zadrżałem, niezdolny odsunąć ją od siebie, 
lecz 
wkrótce stałem się jej niewolnikiem, a wszystko to działo się na jasnej ulicy, w 
lekkim 
wietrzyku wiejącym od oceanu, przy setkach gapiów.
Lecz niespodziewanie coś mi przeszkodziło. Było to wołanie. Rachela wołała mnie 
i 
Rachela była bardzo blisko, i płakała.
– Muszę już iść, śliczna dziewczyno – powiedziałem. – Śliczna dziewczyno.
Pocałowałem ją jeszcze raz i pospieszyłem ulicą, starając się pamiętać, że 
powinienem iść 
tak jak ludzie. Na wzgórzu widziałem już dom Racheli.
Dobiegłem do niego w niespełna pięć minut. Pocałunek tej dziewczyny był dla mnie 
niczym wino dla śmiertelnika. Śmiałem się do siebie. Nagle stałem się tak 
szczęśliwy, że 
żyję, iż nawet poczułem odrobinę współczucia dla tych, którzy krzywdzili mnie 
lub innych. 
Ale ta chwila minęła dość szybko. Nienawiść od zbyt dawna stała się cechą mojego 
charakteru.
Ci dobrzy ludzie mogli ją jednak wykorzenić. Dobrzy ludzie.
Zbliżywszy się do tarasowych ogrodów należących do tego budynku, spojrzałem w 
górę i 
z podziwem przyjrzałem się jego wysokości. Potem wspiąłem się przez płot i 
pobiegłem 
podjazdem, z ledwością uprzytamniając sobie, że minąłem budkę strażnika.
Ogromna biała limuzyna stała pod frontowymi drzwiami, a Rachela właśnie z niej 
wysiadała. Ritchie, wierny szofer, trzymał ją za ramię. Był przejęty, lecz 
milczał. Nie 
zauważyłem żadnych reporterów ani gapiów. Tylko służba w białych mundurach i 
wietrzyk 
poruszający purpurowymi egipskimi liliami.
Odwróciłem się i znowu spojrzałem na morze, wiecznie falujące pod białymi 
chmurami. 
Wydawało mi się, że znalazłem się w niebie. Potem po drugiej stronie budynku 
zauważyłem 
zatokę. Bardziej migoczącą, spokojną i piękną wodę, a ponad nią wieże światła.
Kochałem ten świat.
Zbliżyłem się do Racheli, paplać ze szczęścia.
– Patrz, ile wody – mówiłem. – A niebo jest takie czyste, takie wysokie, spójrz 
na te 
kłębiaste chmurki. Widać ich kształty i biel, jakby był dzień.
Rachela zesztywniała. Spojrzała na mnie nieruchomym wzrokiem.
Upuściłem szal na jej dłonie, oplatałem je nim.
Potrząsnęła głową. Chciała coś powiedzieć. Ona i ponury Ritchie gapili się na 
mnie z 
największym osłupieniem.
– Jeszcze nigdy w życiu nie zemdlałam – odezwała się wreszcie. – Ale teraz chyba 
zemdleję.
– Nie, nie, to tylko ja. Wróciłem. Widziałem Gregory’ego. Wiem, co zamierza, 
masz tu 
szal. Nie mdlej. Ale jeśli chcesz, proszę bardzo. Zaniosę cię.
Szerokie szklane drzwi otworzyły się przed nami. Słudzy ruszyli przodem, niosąc 
jej 
skórzaną sakiewkę i jakąś inną walizkę, którą widziałem po raz pierwszy. Ritchie 
patrzył na 
mnie i kręcił głową. Jego pomarszczoną twarz wykrzywiał gniew.
Rachela podeszła bliżej.
– A więc sama widzisz – powiedziałem. – Mówiłem prawdę.
– Tak? – szepnęła. Była śmiertelnie blada.
– Proszę, wejdźmy do środka – odezwał się Ritchie. W rzeczy samej, wziął ją na 
ręce i 
zaniósł do windy. Mimo podeszłego wieku z łatwością niósł ją w ramionach.
– Wpuść mnie – powiedziałem, kiedy drzwi zaczęły się zamykać. Ale Ritchie 
spiorunował mnie wzrokiem, zmarszczył brwi i dziabnął palcem przycisk, który 
zastopował 
drzwi.
– Dobrze, jak wolisz – powiedziałem.
Czekałem na nich na górze. Wystarczyło popędzić po schodach, jak w dzieciństwie, 
kiedy 
się ścigałem.
Ritchie, oniemiały i wściekły, pospieszył do drzwi pokoju Racheli i otworzył je 
kluczem, 
nadal trzymając ją w ramionach. Słudzy weszli za nimi z bagażami.
– Postaw mnie, Ritchie – poprosiła Rachela. – Już dobrze. Poczekaj na dole. 
Zabierz 
innych ze sobą.
– Rachelo! – zawołał. Wierny, cierpiący. Jego powykrzywiane starcze palce 
ścisnęły się 
w pięści.
– Dlaczego się mnie tak boisz? – spytałem. – Myślisz, że mógłbym ją skrzywdzić?
– Nie wiem, co mam myśleć! – powiedział ochrypłym, zdartym głosem. – Nic nie 
myślę.
Rachela wciągnęła mnie do pokoju.
– Odejdźcie wszyscy – rozkazała.
Ujrzałem niewyraźną panoramę pięknych komnat, wielu nad morzem, innych z 
widokiem 
na ogród, tak jak podwórzec mojego rodzinnego domu, a także podwórzec w greckim 
mieście 
nad morzem, gdzie najpierw byłem najnieszczęśliwszy na świecie, a potem 
szczęśliwy. 
Zdumiałem się.
Piękno tego pokoju, ciepło, okno obejmujące w ramy niebiosa są niemal nie do 
opisania. 
Ten widok zalał mnie falą miłości i zdaje się, że musnęło mnie wspomnienie 
Zurvana, 
nieujęte w słowa, lecz objawione. Fala miłości obmyła mnie do czysta i doznałem 
ulgi. 
Zrozumiałem, że tutaj istnieje świat, w którym jedyną ważną cnotą jest miłość. 
Ogarnęła mnie 
błogość. Ale nie starałem się odszukać wspomnień.
Wszędzie powiewały na wietrze białe firanki. Podwórzec kipiał ogromnymi, 
czerwonymi 
afrykańskimi kwiatami i cudownymi purpurowymi pnączami, a najbardziej ażurowe i 
delikatne drzewa gięły się tu pod podmuchami zabłąkanego wietrzyka. Wszędzie 
unosił się 
mocny zapach kwiatów.
Rachela zatrzasnęła drzwi za wychodzącymi, w tym również za jej szoferem – 
aniołem 
stróżem. Potem zaciągnęła zasuwkę i założyła łańcuch, i wreszcie odwróciła się 
do mnie.
– Teraz mi wierzysz?
Pochyliła się ku mnie.
– Pozwól, że cię podtrzymam.
Miękko opadła na mnie.
– Zanieś mnie do łóżka – powiedziała. – Tam, za ogrodem i dalej, na lewo, do 
łóżka.
Objęła mnie za szyję, a ja zrobiłem, jak prosiła. Była lekka, pachnąca, 
delikatna.
Znaleźliśmy się w najbardziej zachwycającym pokoju, z trzech stron wychodzącym 
na 
morze; znowu przejęło mnie wspomniane ciepło. Ale gdzie na całym świecie 
widziałem takie 
chmury i porozsiewane pomiędzy nimi gorejące gwiazdy, przyjazne, drobne i dobre?
Położyłem ją na wielkim jedwabnym łożu, przykrytym jedwabnymi prześcieradłami i 
poduszkami; łagodny złoty kolor wydawał się znajdować na każdym skrawku 
materiału czy 
tapety, lub innych ornamentach, a wszędzie stały miękkie krzesła, luksus na 
turecką modłę.
Czułem sól i słodycz jej perfum, i spojrzałem na nią, na jej gładką jak wosk 
twarz. 
Najczulej, jak mogłem, pocałowałem ją w czoło.
– Nie obawiaj się, ukochana – rzekłem. – Wszystko, co ci powiedziałem, jest 
prawdą. 
Musisz mi uwierzyć. Musisz mi zdradzić, co wiesz o Esterze i Natanie.
Zaczęła łkać, a potem odwróciła się, słaba i drżąca, i wtuliła się w poduszki. 
Usiadłem 
obok niej. Przykryłem ją jedwabną kapą, tkaną we francuskie lilie. Ale ona jej 
nie 
potrzebowała.
– Nie, tylko powietrza – poprosiła. – Powietrza. Pocałuj mnie jeszcze. Przytul 
mnie. Bądź 
ze mną.
– Trzymam cię w ramionach. Moje usta dotykają twojego czoła, policzka, brody, 
ramienia, dłoni...
Rzeczywiście, z trudem się jej opierałem. Miałem ochotę rozpiąć jej wymyślne 
ubrania, 
ulżyć jej dzięki swojej mocy.
Delikatnie objąłem wrażliwy nadgarstek. Ona naprawdę umierała.
– Nie obawiaj się mnie, ukochana – powtórzyłem. – Chyba że to łagodzi ból. 
Czasem tak 
się dzieje, strach przed jedną rzeczą pozwala zapomnieć o innej.
W odpowiedzi odwróciła się i znowu mnie pocałowała, przyciągnęła ku sobie moją 
głowę, by wsunąć mi język do ust. Był to lubieżny pocałunek, pełen namiętności i 
nieznośnej 
żądzy. Pocałowałem ją pożądliwie. Moje ciało płonęło.
Musiałem ją mieć, musiałem ją uszczęśliwić. I cały świat dał mi poznać, jaka 
jest moja 
siła, tak jak dał mi poznać wszystko inne. Gdybym miał stracić moc w jej 
ramionach, 
zgodziłbym się.
Zbyt wiele ludzkiego pożądania zebrało się tutaj, by mogło dojść do czegoś 
innego niż 
miłość. Samo niebo, rozmarzone gwiazdy, wysokie białe chmury – to także – dawały 
mi 
osobiste błogosławieństwo.
21.
Pociągnęła słabo za guziki bluzki.
– Rozbierz mnie, proszę, pomóż mi – powiedziała.
Szybko zdjąłem z niej wszystko, co chciała. Kierowała mną i pomagała mi. Zapadła 
głęboko w poduszki, blada, lecz o ciele tak jędrnym w dotyku, jak ciało młodej 
kobiety.
Ucałowałem jej łydki, uda. Ogród szeleścił i wzdychał za moimi plecami. Dopiero 
teraz 
usłyszałem szum wodospadu, delikatne ciurkanie wody, zacząłem nasłuchiwać jej 
bulgotania 
w liściach, ale pożądanie rozpędziło już moje ciało i ujrzałem jej nagie piersi, 
dość drobne, z 
różowymi dziewczęcymi sutkami, poczułem jednak odór śmierci, mdłą słodycz, 
podobną 
zapachowi więdnącej lilii. Jednak nie śmierć mnie w niej pociągała; czyniła ją 
tylko 
cenniejszą w obliczu rychłego odejścia.
Rachela leżała na plecach, wzdychając czasem głęboko. Linie jej twarzy były 
czyste, 
delikatne i precyzyjne.
– Chcę cię zobaczyć nagiego – powiedziała. Sięgnęła ku guzikom, ale gestem dałem 
znać, że nie musi tego robić. Wstałem i cofnąłem się nieco.
W pokoju nie paliło się elektryczne światło. Panowała wymarzona ciemność.
Rozłożyłem ręce i spojrzałem w niebo. Nagle zdałem sobie sprawę, że całodzienne 
sztuczki zmęczyły mnie, ale nakazałem szatom czekać w pobliżu na mój rozkaz. 
Chciałem 
być nagi.
Dokonałem tego nawet szybciej i dokładniej niż ostatnim razem.
Po raz pierwszy przyjrzałem się swojej klatce piersiowej, włosom łonowym, 
wzniesionemu męskiemu organowi. Byłem zbyt szczęśliwy, by czuć się upokorzony; 
czułem, 
że mięśnie ramion zaczynają mi się prężyć niczym mięśnie żywego człowieka, z 
pewnością 
niektóre z ludzkich zachowań musiały dawać radość.
Rachela usiadła na łożu – piersi miała zadziwiająco twarde, a różowe sutki 
sterczące. 
Czarno-srebrne włosy spływały jej po plecach splątanym gąszczem i ukazywały 
długą szyję.
– Wspaniały – szepnęła.
Nawiedziły mnie wątpliwości.
Ale musiałem to zrobić. Czy miałem ją ostrzec, że mogę zniknąć w trakcie aktu?
Usiadłem obok i wziąłem ją w ramiona. Czułem wilgotną i jedwabistą skórę, 
niezbyt 
zdrową u zbyt szczupłej kobiety, ale rozkoszną. Nawet kości jej nadgarstków były 
piękne.
Przyciągnęła mnie do siebie za włosy i pocałowała, zamknąwszy oczy, całowała 
całą 
moją twarz, i nagle z przerażeniem zdałem sobie sprawę, że wróciły moje wąsy i 
broda.
Odsunęła się i spojrzała na nie. Nakazałem zarostowi odejść.
– Nie – powiedziała. – Przywróć je! Twoje usta są wówczas wilgotniejsze i 
słodsze.
Poczułem, że zarost wraca, jakby sam tego chciał! Nie potrafiłem tego zrozumieć, 
dlaczego włosy zaczęły same decydować o sobie, ale tak wyglądała przecież cała 
ta historia, 
moje ciało było krnąbrne i miało własne zapatrywania. Wystarczyła chwila 
nieuwagi, 
zapamiętanie się w dumie z samego siebie i zarost uparcie wracał.
Ale jej się podobał. Zaczerpnąłem powietrza, czując, że to żonglowanie magią 
zbiera już 
swoje żniwo, lecz mój członek był nadal twardy niczym marmur. Nie mogłem się 
doczekać, 
kiedy się na nią rzucę. Tymczasem pozwoliłem jej ukryć twarz we włosach na mojej 
piersi i 
całować moje sutki, a rozkosz uderzała mi falami prosto w lędźwie.
Ująłem jej piersi, zadziwiony ich delikatnością, niewielkim rozmiarem. Takie 
różowe, tak 
dziewczęco różowe.
– To wszystko chemia, mój ukochany – powiedziała, całkiem jakby odczuła moje 
zdumienie. Pocałowała moją brodę i powiodła ustami wzdłuż linii szczęki. – To 
hormony i 
współczesna nauka. Mam w sobie kobiece substancje, to wszystko. Mogą dać mi 
młody 
wygląd, ale nie potrafią uratować życia.
Pocałowałem ją i objąłem; moje ręce dotknęły szorstko jej ud i sięgnąłem ku 
owemu 
sekretnemu miejscu, i poczułem jędrność jej tajemnego kobiecego ciała. Chemia, 
tak? 
Nowoczesna nauka?
– Te rzeczy mogą zachowywać młodość – powiedziałem. – Ale to ty jesteś piękna.
– Słodki Boże – szepnęła i zaczęła całować moją twarz. Wsunąłem dłonie pod jej 
małe 
pośladki i przygarnąłem ją do siebie.
– Tak – powiedziałem. – Bóg, kapryśny Bóg, nie szczędził błogosławieństw tobie i 
twojej 
córce Esterze.
– A ty jesteś ostatnim z nich – szepnęła mi do ucha; delikatnie wbiła mi 
paznokcie w 
plecy. – Ciebie ostatniego widziała. Jakże musiała być szczęśliwa.
Wypełniła mnie dzika siła, poczucie, że ta krucha istota jest bez reszty na 
mojej łasce i że 
niczyje rozkazy nie zmuszą mnie, żebym ją zostawił. Teraz mogłyby mnie 
powstrzymać tylko 
jej słowa i to wyłącznie dlatego, że dawałem im posłuch.
Miejsce pomiędzy jej nogami było niczym owoc, jak brzoskwinia lub śliwka, 
wilgotne. 
Uniosłem palce do nozdrzy.
– Nie mogę się wstrzymywać, ukochana.
Rozłożyła nogi i uniosła biodra, i nagle stał się raj, być w niej, we wnętrzu 
tego gorącego, 
pulsującego owocu i jednocześnie więzić w pocałunku jej usta, mieć w posiadaniu 
obie pary 
jej ust, przykrywać ją włosami i mocą. Poddałem się męskiemu rytmowi. Żywy, 
żywy, żywy. 
Oślepłem. Rozkosz oślepiła wszystkie moje zmysły.
– Tak, teraz, zrób to – powiedziała. Uniosła biodra pode mną. Oparłem się na 
łokciach, 
żeby jej nie przygniatać i, wpatrzony w nią, poczułem, że moje nasienie 
eksploduje w jej 
wnętrzu. Moje gwałtowne ruchy z pewnością sprawiały jej ból. Ale potem ujrzałem 
na jej 
twarzy rumieniec, którego pragnąłem, poczułem pulsowanie jej gardła i 
wiedziałem, że jest 
równie szczęśliwa jak ja. Ciasne wnętrze jej owocu wycisnęło ze mnie ostatnią 
kroplę i 
ległem na plecach, prawdziwy i żywy, wpatrzony w sufit lub ciemność.
Jakiekolwiek było moje życie, jako ducha czy człowieka, nie potrafiłem sobie 
przypomnieć rozkoszy tak oszałamiającej, tak zupełnie upokarzającej przez to, 
jak mnie 
podbiła, jak jednocześnie czułem się niewolnikiem i panem. Nie zadawałem sobie 
pytań, co 
czują mężczyźni.
Obróciła ku mnie głowę; policzki miała zalane krwistym rumieńcem.
– Chodź do mnie, proszę, teraz – powiedziała.
Uniesiony radością, przetoczyłem się na nią i wszedłem w jej wnętrze. Nie 
potrzebowałem odpoczynku. Teraz owo tajemne miejsce było jeszcze słodsze i 
bardziej 
napięte, i pulsowało mocniej. Znowu osiągnąłem szczyt, a ona zalała się krwistym 
rumieńcem 
i wreszcie zaczęła obiema rękami mocno drapać moje plecy, bębniła w nie 
pięściami, a kiedy 
uniosłem się do pchnięcia, uniosła się wraz ze mną, a potem odsunęła, ogarnięta 
ekstazą.
– Mocniej – powiedziała. – Mocniej. Niech będzie jak na polu bitwy, niech będę 
chłopcem, którego znalazłeś, dziewczyną, obojętne.
Było to zbyt zachęcające. Rzuciłem się na nią, zadawałem pchnięcie za 
pchnięciem, 
brutalnie, czułem, że nasienie znowu się rozlewa, a widok jej zaczerwienionej 
twarzy 
napełniał mnie bardzo ludzkim poczuciem władzy. Tak, posiadać ją, dać jej 
rozkosz, dać jej 
rozkosz, tak, znowu i jeszcze raz.
Wypełniłem ją. Wypełniałem ją tak szczelnie, uniosłem się razem z jej biodrami, 
przesuwałem się w wilgoci, a potem cisnąłem ją na łóżko jak brutalny żołnierz, 
wgniotłem w 
poduszki i przez na wpół zamknięte oczy ujrzałem, że się uśmiecha.
– Poddanie, tego pragnę – wyszeptała przez zaciśnięte zęby. Nie mogła 
powstrzymać 
wybuchu rozkoszy; gdy nadszedł, to z taką siłą, że omal jej serce nie pękło. 
Wiła się i rzucała, 
ale ja jej nie puszczałem i raz za razem uderzałem w słodki owoc, aż wreszcie 
zasłoniła twarz 
rękami, jakby chciała się przede mną ukryć.
Ten jeden gest, ten gest dziewicy, ten słodki gest odebrał mi resztki opanowania 
i po raz 
trzeci wystrzeliłem nasieniem, jęcząc głośno.
Teraz byłem zmęczony. Chciałem odpocząć. A on pobladła w świetle księżyca i 
białych 
kłębiastych chmur; legliśmy obok siebie.
Odwróciła się i najczulej, niemal jak mała dziewczynka, ucałowała moje ramię. 
Przesunęła dłonią po włosach na mojej piersi.
– Kochanie – powiedziałem. Przemawiałem do niej w dawnych językach, naturalnych 
dla 
mnie: chaldejskim, aramejskim, wypowiadałem słowa miłości i wyznania wierności i 
oddania, i szeptałem jej do ucha, a ona drżała mocno z rozkoszy i znowu chwyciła 
mnie za 
włosy.
Poduszki spadły na jedną stronę. Powietrze wirowało wokół niej, przesycone 
zapachami 
ogrodu. Falowało pod niskim białym sufitem i nagle, jakby wiatr zmienił 
kierunek, 
usłyszałem pieśń morza, pełnego morza, nieprzejednanego, zwodniczą pieśń wody 
bulgoczącej w wodospadzie, która wydaje się przemawiać do ciebie, choć nie mówi, 
nie 
wypowiada sylab, oraz wody uderzającej o plażę, jakby mówiła: nadchodzę, 
nadchodzę. Ale 
nie było tu żadnego „ja”.
– Gdybym miała teraz umrzeć, zgodziłabym się – odezwała się Rachela. – Ale są 
sprawy, 
o których musisz się dowiedzieć.
Odpłynąłem. Drzemałem. Czułem zmęczenie. I siłą otrząsnąłem się z uśpienia. Czy 
mam 
jeszcze ciało? Bałem się snu. Ale potrzebowałem go, to ciało go potrzebowało, 
jak ja 
potrzebowałem wody.
– Nie mów o śmierci – powiedziałem. – Nadejdzie wkrótce.
Odwróciłem się i spojrzałem na nią.
Była opanowana, promieniowała inteligencją, sam rozum, kanciaste kończyny, 
zupełnie 
niezdolna do namiętności, której przed chwilą doznawaliśmy. Wybuchnąłem:
– Nie mam mocy, by cię uleczyć, nie tak zaawansowaną chorobę.
– Czy cię o to prosiłam?
– Musiałaś się zastanawiać, musiałaś o tym myśleć.
– Powiem ci, dlaczego cię nie prosiłam – oznajmiła i pociągnęła mnie żartobliwie 
za 
włosy na piersi. – Wiedziałam, że gdybyś miał taką moc, z pewnością pomógłbyś mi 
przy 
pierwszej okazji.
Zamknęła oczy, zacisnęła powieki. Nadszedł ból.
– Co mogę zrobić? – spytałem.
– Nic. Chcę, żeby te leki przestały działać. Chcę umrzeć własnymi siłami.
– Chętnie dam ci wszystko, co mogę – rzekłem. Byłem wstrząśnięty do granic 
widokiem 
jej cierpienia, ale ono minęło, a jej twarz znowu stała się gładka niczym wosk i 
doskonale 
piękna.
– Mówiłeś o Esterze, powiedziałeś, że chcesz się dowiedzieć...
– Tak, dlaczego sądzisz, że zabił ją twój mąż?
– Nie wiem. Po prostu. Kłócili się, ale nie wiem. Nie wierzę, żeby chodziło o 
rodzinę. 
Estera przez cały czas kłóciła się z nim. To było normalne. Nie wiem.
– Powiedz mi o wszystkim, co wiesz o Esterze i Gregorym, i tym brylantowym 
naszyjniku. Powiedziałaś, że poznała jego brata Natana, kiedy kupowała 
naszyjnik.
– Spotkała go w dzielnicy diamentów. Zauważyła jego podobieństwo do Gregory’ego, 
a 
kiedy o tym wspomniała, wyznał, iż jest jego identycznym bliźniakiem.
– Ach, identycznym.
– Ale co to może znaczyć? Powiedział, że jest bratem Gregory’ego. Poprosił, by 
przekazała mu jego wyrazy miłości. To ją zdumiało. Polubiła go. Poznała innych 
chasydów, 
którzy pracowali w sklepie razem z nim. Poczuła wielką sympatię do Natana. 
Mówiła, że to 
było tak, jakby patrzyła na człowieka, jakim mógłby się stać Gregory, dobrego i 
łagodnego.
W dniu swojej śmierci z pewnością odniosła naszyjnik do Natana. Wydaje mi się, 
że 
wspominała, iż musi go tam zostawić, ponieważ coś się w nim zepsuło i Natan 
powinien to 
naprawić. I dodała: „Nie mów Mesjaszowi, że idę do jego brata”, i roześmiała 
się. Zdaje się, 
że zostawiła naszyjnik, zanim mordercy ją dopadli. Gregory wiedział, że 
wybierała się na 
zakupy do Henri Bendela. Wiedział o tym. Ale nie sądzę, żeby wiedział o 
naszyjniku. Aż do 
wczoraj. Nikt nie podejrzewał, że naszyjnik znikł. Nikt. Potem Gregory 
przypomniał sobie o 
nim, powiedział, że terroryści go zauważyli i zabili ją dla zysku. To pewne, że 
naszyjnik 
zniknął, ale nie potrafiłam dotrzeć do Natana, by spytać, czy go ma. Poza tym on 
by 
zadzwonił. Wydaje mi się, że dzięki tym rozmowom przez telefon poznałam go.
– Wróć do wcześniejszych czasów. Estera kłóciła się z Gregorym o jego brata.
– Chciała, żeby się z nim spotkał. Był chory ze strachu, żeby nikomu nie mówiła 
o 
chasydach, nikomu. Powiedział, że to sprawa życia i śmierci. Chciał ją 
zastraszyć. Znam go. 
Wiem, kiedy jest słaby, kiedy nie myśli jasno, kiedy jest zbity z tropu, a kiedy 
wściekły i 
zdesperowany.
– Ja też to widziałem – rzekłem. – Przez chwilę.
– Wtedy taki był. „Nie, nie, nie, nie spotkałaś żadnego brata, nie mam brata!”. 
Potem 
naskoczył na mnie i rozpaczliwie żądał w jidysz, żebym wyjaśniła Esterze, jak to 
chasydzi nie 
życzą sobie, by ich z nim kojarzono. Ale przez tę sprawę wpadł we wściekłość. 
Estera nie 
mówi w jidysz. Weszła do pokoju i pamiętam, że odwrócił się i powiedział: „Nigdy 
ci nie 
wybaczę, jeśli powiesz komukolwiek o Natanie!”.
Była bardzo zdziwiona. Wzięłam ją na bok i starałam się wyjaśnić, że 
orotodoksyjni 
Żydzi nie lubią Żydów takich jak my, którzy nie modlą się codziennie i nie 
przestrzegają 
praw Talmudu. Słuchała, ale widziałam, że tego nie pojmuje. Powiedziała: „Ale 
Natan mówił, 
że kocha Gregory’ego. Mówił, że chciałby go spotkać. Mówił, że od czasu do czasu 
stara się 
dzwonić do niego, ale on nie podchodzi”.
Myślałam, że Gregory oszaleje. „Nie chcę tego więcej słuchać – powiedział. – 
Jeśli dałaś 
mu mój prywatny numer, powiedz mi! Ci ludzie mnie krzywdzą. Odszedłem od nich, 
kiedy 
byłem chłopcem. Oni mnie krzywdzą. Stworzyłem własny Kościół, własne plemię, 
własną 
drogę. Sam jestem Mesjaszem”.
Starałam się go uspokoić. Mówiłam: „Gregory, proszę, nie jesteśmy w studiu 
telewizyjnym. Usiądź. Uspokój się”.
Potem Estera zażądała wyjaśnienia, dlaczego Gregory był tak dobry dla Natana i 
zabrał 
go do szpitala. Powiedziała, że Natan zdradził jej całą historię swojego pobytu 
w szpitalu – 
jak Gregory umieścił go w nim pod własnym nazwiskiem, jak zapłacił wszystkie 
rachunki – 
Natan dostał prywatny pokój – i jak Gregory nie chciał martwić rabina ani żony 
Natana i zajął 
się wszystkim. Powiedziała: „Natan twierdził, że byłeś bardzo hojny”. 
Przysięgam, myślałam, 
że Gregory oszaleje.
Zaczęłam rozumieć, jak skomplikowana jest to sprawa. Gregory walczył o coś 
więcej niż 
rozgłos. W gruncie rzeczy wydawało się całkiem oczywiste, że związki z chasydami 
umocniłyby jego pozycję religijną... rozumiesz?
– Tak, rozumiem. Egzotyczne i czyste korzenie wielkiego przywódcy.
– Właśnie. Więc usiadłam i zaczęłam pytać. Dlaczego Natan poszedł do szpitala? A 
Estera powiedziała, że tak radził Gregory. Gregory powiedział Natanowi, że obaj 
mogą być 
nosicielami jakiejś wady dziedzicznej, i wiedział, że rebe nigdy się na to nie 
zgodzi, więc 
skłonił Natana, by zrobił sobie badania pod jego nazwiskiem. Dla Natana było to 
niczym sen, 
piękny szpitalny pokój, koszerne jedzenie, wszystko zgodnie z regułami, a ludzie 
brali go za 
Gregory’ego. Uważał, że to zabawne. Oczywiście nie miał tej choroby 
dziedzicznej, 
czymkolwiek miała ona być. Boże, co on...
– Ach, rozumiem – powiedziałem.
– Co z tego wynika?
– Mów mi dalej o Nalanie i Esterze – rzekłem. – Co jeszcze jest ci wiadome?
– O, tamtej nocy kłóciliśmy się godzinami. Wreszcie zgodziła się, że nikomu nie 
powie i 
że nie będzie się starała pogodzić obu rodzin, ale że będzie od czasu do czasu 
widywać się z 
Natanem i przekazywać mu pozdrowienia od Gregory’ego. Gregory zaczął płakać z 
ulgi. 
Gregory potrafi płakać na zawołanie i przed kamerami. Zaczął mówić, że straciłby 
posłuch 
wśród swoich ludzi. Świątynia jest dla niego wszystkim, jest sensem jego życia.
Kiedy zaczął gadać, ja i Estera tylko wznosiłyśmy oczy do nieba. Wiedziałyśmy, 
że nauki 
Świątyni opracował komputerowo. Wprowadził do komputera dane na temat innych 
sekt, to 
wszystko, co daje ich wyznawcom największą ulgę i pocieszenie, a potem otrzymał 
spis 
najbardziej odpowiednich przykazań. Inne aspekty Świątyni zostały stworzone w 
ten sam 
sposób, poprzez tajemne obserwacje i kompilację najbardziej pociągających stron 
innych 
religii. Ja i Estera uznałyśmy to za żart. Ale tamtej nocy Gregory nie 
przestawał płakać. To 
było całe jego życie. Bóg kierował nim i jego komputerem.
Poszłam spać. Przez dwa dni Estera i Gregory nie odzywali się do siebie. Nie 
było w tym 
nic dziwnego. Potrafili skakać sobie do oczu z powodu jakichś politycznych 
drobiazgów. Tak 
właśnie na siebie reagowali.
– A potem?
– Dwa dni później Gregory obudził mnie o czwartej rano. Znowu wpadł w ten swój 
szał. 
Powiedział: „Weź telefon, porozmawiaj z nim, sama go posłuchaj”. Nie miałam 
pojęcia, o co 
mu chodzi.
Głos w słuchawce brzmiał tak, jakby to mówił sam Gregory! Nie przesadzam. Z 
trudem 
przyjęłam do wiadomości, że jest to ktoś inny, ale tak było, a on przedstawił 
się jako Natan, 
brat Gregory’ego. Poprosił mnie łagodnie, żebym wyjaśniła Esterze, iż nasze 
rodziny nie 
mogą się połączyć. „Serce mi pęka, że muszę to powiedzieć żonie mojego brata – 
dodał – ale 
naszemu dziadkowi nie pozostało zbyt wiele życia, a cała gmina zależy od niego. 
To on jest 
rabinem. Powiedz Esterze, że tak być nie może, i przekaż jej moje wyrazy 
miłości, a kiedyś 
spotkam się z nią, jeśli do mnie przyjdzie”.
Powiedziałam, że rozumiem go doskonale. „Ty także przyjmij moje wyrazy miłości. 
Ja 
również straciłam rodziców w obozie. Życzę ci wszystkiego najlepszego”.
Potem powiedział w jidysz, że wspomina o nas w modlitwach i myśli o nas, i jeśli 
będziemy go potrzebować, jeśli Gregory będzie kiedyś chory albo będzie się bał, 
musi do 
niego zadzwonić.
Powiedziałam, jak dobrze jest znowu usłyszeć jidysz, i rozmawialiśmy. Roześmiał 
się i 
powiedział: „Gregory sądzi, że posiadł wszystko, i – dzięki Bogu – ma dobrą 
żonę, ale nigdy 
nie wiadomo, kiedy brat będzie potrzebować brata. Gregory nigdy nie był chory, 
ani przez 
jeden dzień swojego życia, nigdy nie wszedł do szpitala, oczywiście wyjąwszy te 
dni, kiedy 
zajmował się mną, ale przybędę, jeśli kiedyś do mnie zadzwoni”.
Pamiętam, jak zastanawiałam się nad tym jego pobytem w szpitalu, badaniami. Czy 
Gregory się im poddał? O jaką chorobę dziedziczną chodziło? Wiedziałam z całą 
pewnością, 
że Gregory nigdy w życiu nie był w szpitalu. Ma prywatnego lekarza, raczej nie 
jest to osoba, 
którą można by nazwać dyplomowanym doktorem medycyny, ale o ile wiem, nigdy nie 
przekroczył progu szpitala. Powiedziałam Natanowi, że jest bardzo uprzejmy, i 
spytałam, jak 
mogę się z nim skontaktować, ale wtedy Gregory odebrał mi słuchawkę.
Wyniósł telefon z pokoju i słyszałem, jak mówi w jidysz, tonem tak naturalnym i 
serdecznym, jakim nigdy nie zwracał się do nikogo. Po raz pierwszy słyszałam, 
jak rozmawia 
z bratem. Przedtem to się nie zdarzało. Zawsze mówił mi, że cała jego rodzina 
nie żyje. Że 
wszyscy umarli.
– Kiedy się to wydarzyło?
– Mniej więcej miesiąc temu. Ale nie myślałam o tym aż do dzisiaj. W głębi serca 
wiedziałam, że to on jest odpowiedzialny za śmierć Estery, zrozumiałam to w 
chwili, kiedy 
usłyszałam jego przemowę o terroryzmie i wrogach, i wiedziałam, że kłamie. Był 
zbyt dobrze 
przygotowany na śmierć Estery! Ale mówiąc szczerze, czy mógłby z takiego powodu 
zabić 
swoją własną córkę?
– Tak, tak sądzę, ale widzę w tym większy plan. I rabin. Nigdy nie spotkałaś 
rabina, nie 
rozmawiałaś z nim?
– Nie. Nie poszłam tam, żeby nie zostać wypędzona. Darzę tych ludzi wielkim 
szacunkiem, moi rodzice byli polskimi chasydami. Ale nie, znam takich jak on.
– Więc pozwól, że ci to powiem. Ten starzec także oskarżył Gregory’ego o śmierć 
Estery. 
I chciał wiedzieć to samo co ty – co go do tego popchnęło.
– Zdajesz sobie sprawę, co to oznacza? – spytała. – Jeśli zabił Esterę, by 
chronić rodzinną 
tajemnicę, może również zabić Natana!
– Czy Natan nie dzwonił w sprawie naszyjnika? Wiem, jak żyją chasydzi, ale o tym 
wiedzieli wszyscy. Wszyscy mówili o cennych brylantach, skradzionych przez 
terrorystów.
– Nie, nie dzwonił, o ile mi wiadomo. Ale zrozum, byłam odcięta od świata, 
otoczona 
przez wyznawców Świątyni. A Gregory nie poruszał kwestii naszyjnika przez 
pierwszy dzień 
po morderstwie. W pierwszej mowie wspominał jedynie o wrogach. A potem... mój 
Boże, 
może właśnie wtedy Natan zadzwonił do niego, ale przecież on by tak nie 
kłamał... Po co, do 
diabła, wspominał o naszyjniku?
Rozważałem jej słowa w milczeniu.
– Zdaje się, że już rozumiem – rzekłem. – Jedno jest tu faktem, pokrzyżowałem mu 
plany. Ma wielki plan. Ma wielki cel. Pokrzyżowałem go, zabijając tych mętów, 
jej 
morderców. Przez to nie mógł oskarżyć o wszystko terrorystów. Ci trzej nie mają 
związków z 
terrorystami, prawda?
– Nie, żadnych. Wraz z nim płacze połowa świata, a druga połowa śmieje się z 
niego. Ci 
ludzie to szumowiny z jakiejś dziury na południu Teksasu, zwykłe szumowiny. 
Teraz 
Gregory twierdzi, że jego wrogowie zrobią wszystko, żeby mu zaszkodzić, a te 
szumowiny 
były z nimi w zmowie, naszyjnik zaś miał im posłużyć do zdobycia pieniędzy 
niezbędnych do 
walki z jego Kościołem.
– Zostawmy na chwilę naszyjnik. Gregory nadal ciągnie temat terrorystów i z 
jakiegoś 
dziwnego powodu miesza w to naszyjnik. Teraz posłuchaj, muszę zadać ci pytanie. 
Co to za 
laboratoria w Świątyni Umysłu? Do czego służą?
– Laboratoria? – zdziwiła się. – Nie mam pojęcia. Nie wiedziałam nawet, że są 
tam jakieś 
laboratoria. Oczywiście mieszka tam prywatny lekarz Gregory’ego, szprycuje go 
hormonem 
wzrostu i przyrządza dla niego specjalne napoje proteinowe, które podtrzymują 
jego młodość 
i siłę, i rzeczywiście jest tam coś w rodzaju szpitala, i kiedy Gregory ma 
temperaturę 
podwyższoną choć o jeden stopień, lekarz poddaje go badaniom, ale nie ma tam 
prawdziwych 
laboratoriów, przynajmniej nic mi o nich nie wiadomo.
– Nie, nie, mam na myśli wielkie laboratoria, w których ludzie pracują nad 
substancjami 
chemicznymi, używając komputerów. Wielkie laboratoria ze sterylnym sprzętem, w 
których 
ludzie noszą takie śmieszne szaty dla ochrony. Widziałem to dziś wieczorem. 
Widziałem to w 
Świątyni Umysłu. Widziałem ludzi ubranych w pomarańczowe szaty zakrywające całe 
ich 
ciała. Wtedy o tym nie myślałem. Szukałem Gregory’ego...
– Pomarańczowe kombinezony, mówisz o kombinezonach chroniących ludzi przed 
wirusami. Dobry Boże, czy w samym sercu budynku panuje zaraza? Gregory jest 
chory? Co, 
do cholery, robił z Natanem w szpitalu?!
– Chyba wiem. Nie chciał mu robić krzywdy. I nie jest chory. To mogę ci 
powiedzieć na 
pewno. Ani on, ani rebe. Wiedziałbym to w chwili, w której go ujrzałem. Wyczuwam 
to.
Skrzywiła się; sama myśl o chorobie nagle rozproszyła jej skupienie i zmąciła 
myśli.
– Do czego Świątynia potrzebuje zespołu lekarzy, wielkiej grupy mądrych ludzi, 
gotowych na każde skinienie Gregory’ego? Geniuszy z mikroskopami i wszelkim 
innym 
sprzętem?
– Nie wiem – powiedziała znowu. – Oczywiście kiedyś pracowali nad serią 
produktów, 
no wiesz, takich bzdur jak szampon oczyszczający duchowo albo mydło zmywające 
złe 
wibracje...
Roześmiałem się. Nie mogłem się powstrzymać. Ona także się uśmiechnęła.
– Ale wybiliśmy mu to z głowy. Zawarł niewiarygodnie lukratywną umowę z jakimś 
projektantem z Nowego Jorku na wszystko, co miał w swoich kurortach, na łodziach 
i w 
dżungli...
– I znowu to samo, łodzie, samoloty, dżungle, lekarze, naszyjnik, bliźniaczy 
brat.
– O co ci chodzi?
– Zrozum, Rachelo, identyczny bliźniak nie jest tylko bratem, to duplikat, a 
mówimy tu o 
bliźniaku nieznanym całemu światu i nierozpoznawanym na ulicach, być może 
dlatego, że ma 
brodę i pejsy. Identycznego bliźniaka można wykorzystać do wielu spraw.
Spojrzała na mnie uważnie. Milczała. Potem znowu skrzywiła się z bólu.
– Słuchaj, muszę napić się wody – powiedziałem. – Przyniosę ci.
– Dobrze. Zimna woda. Pali mnie w gardle, nie mogę...
Opadła na poduszki.
Pobiegłem przez piękny ogród i wszedłem do pomieszczenia wyglądającego na wielki 
magazyn najlepszych potraw i rzeczywiście, w lodówce znalazłem obfitość wody w 
plastikowych butelkach. Wziąłem dwie oraz piękną kryształową szklankę, którą 
zauważyłem 
na półce.
Usiadłem obok Racheli i podałem jej wodę. Już się zakryła. Wypiła. I ja wypiłem.
Byłem prawdziwie zmęczony. Nie miałem czasu na wyczerpanie, nie miałem czasu na 
ryzykowanie, że zasnę i utracę ciało. Wypiłem dużo wody i zacząłem się 
zastanawiać, czy to, 
co ze mnie wyszło, było prawdziwym nasieniem, czy też jego złudzeniem?
Przypomniałem sobie coś na temat Samuela. Samuel śmiał się z katolickich 
zakonnic, 
które twierdziły, że zaszły w ciążę z duchami. Pamiętałem to ze Strasburga, a 
potem pojawiło 
się inne śliczne wspomnienie, bardzo zmysłowe, miało coś wspólnego z Zurvanem i 
pamiętam, jak mówił: „Tak, możesz to zrobić, ale stracisz energię i nigdy nie 
wolno ci 
wybrać kobiety bez mojej zgody”.
Nie przypominałem sobie tego, kto to mówił, a jedynie miłość, ogród i słowa, a 
także, jak 
bardzo mi się to podobało. „Stracisz energię”. Nie mogłem zasnąć.
– A jeśli nie mamy racji? – spytała Rachela. – A jeśli on nie ma nic wspólnego 
ze 
śmiercią Estery? Jest człowiekiem, który potrafi wykorzystać wszystko. 
Wykorzystał jej 
śmierć, ale to nie znaczy...
– Rabin powiedział, że to Gregory ją zabił. Ja też tak sądzę. Lecz jest w tym 
jeszcze coś. 
Ta jego Świątynia, czy naucza w niej czegoś wyjątkowego, o wyjątkowym znaczeniu?
– Właściwie nie. Jak wspominałam, opracował swoją religię dzięki programowi 
komputerowemu. Jest to przedziwnie bliskie religii bez wiary.
Westchnęła. Powiedziała, że w szafie wisi szlafrok. Czy zechcę go jej przynieść? 
Trochę 
zmarzła. Powiedziała też, że są tam inne szlafroki, jeśli mam ochotę się ubrać. 
Miałem, choć 
nie dlatego, że było mi zimno. Czułem perską lub babilońską niechęć do 
pozostawania nago.
Znalazłem gruby niebieski szlafrok, który upadł na podłogę. Miał szarfę do 
zawiązania w 
pasie i okręciłem się nim. Czułem się jakby uwięziony, ale na razie to mi 
powinno 
wystarczyć, gdyż potrzebowałem całej mocy.
Przyniosłem peniuar Racheli. Był złoty, jak większość rzeczy w tym pokoju, z 
czystego 
jedwabiu i naszywany paciorkami, tak jak ów ciemny szal. Rachela usiadła, a ja 
pomogłem 
się jej ubrać, zapiąłem perłowe guziki i zasupłałem pasek. Zapiąłem perełki u 
nadgarstków.
Spojrzała na mnie.
– Mam jeszcze coś – odezwała się – o czym chciałabym ci powiedzieć.
– Powiedz – rzekłem, siadając i biorąc ją za rękę.
– Gregory zadzwonił do mnie tuż przed lądowaniem samolotu w Miami. Powiedział, 
że 
to ty zabiłeś Esterę. Powiedział, że widziano cię na miejscu zbrodni. Widziałam 
twoje zdjęcie 
w magazynie, ale zrozumiałam, że to głupie kłamstwo. Chciałam odłożyć słuchawkę. 
Nie ma 
sensu prosić go, żeby był rozsądny, ale wtedy przeszedł sam siebie. Powiedział, 
że jesteś 
duchem i chciałeś zająć miejsce Estery, że tak się tu zjawiłeś.
– Kłamstwo! – szepnąłem. – Jaki on podstępny.
– Tak też pomyślałam. Nie uwierzyłam mu. Ale wtedy poczułam wielką pewność co do 
jednej rzeczy. Jesteś tutaj z powodu śmierci Estery. Jesteś tutaj, by zabić 
Gregory’ego. 
Chciałabym, żebyś mi obiecał, iż cokolwiek się stanie, zabijesz go. Wiem, że 
mówię straszne 
rzeczy.
– Nie dla mnie – powiedziałem. – Chciałbym go zabić, ale nie wcześniej, nim 
rozwiążę tę 
zagadkę.
– Czy możesz spotkać się z Natanem? Sprawdzić, czy nic mu nie grozi?
– Mogę. Ale żywię względem niego straszne podejrzenia. Nieważne. Bądź pewna, 
cokolwiek się stanie, rozwikłam zagadkę, a Gregory zapłaci własnym życiem.
– Laboratoria – powiedziała. – Wiesz, że Gregory jest szalony. Wierzy, że 
znalazł się 
tutaj, aby zbawić świat. Jeździ do innych krajów, bywa u dyktatorów, zakłada 
świątynie w 
krajach, które... i nagle terroryzm. – Zabicie go nie jest niczym złym – dodała, 
opierając się o 
poduszki. – Ta Świątynia to niebezpieczeństwo. To śmieć, a w dodatku 
wykorzystuje ludzi, 
zabiera ich oszczędności, fortuny...
Zamknęła oczy i nagle znieruchomiała, a w szparze pomiędzy powiekami błysnęły 
białka.
– Rachelo! Rachelo! – Potrząsnąłem jej ramieniem.
– Żyję, Azrielu – powiedziała cicho, poruszając tylko ustami. Jej ciemne brwi 
drgnęły o 
ułamek milimetra. Nie otworzyła oczu. – Jestem tutaj. Przykryjesz mnie? Jeszcze 
mi zimno. 
Jest ciepło, prawda?
– Wietrzyk jest cudownie ciepły.
– Więc otwórz wszystkie okna. Ale przykryj mnie. Co? O co chodzi?
Wszystkie okna już były otwarte, nawet wielkie szklane drzwi po lewej stronie, 
wychodzące na taras nad oceanem. Ale nie chciałem jej niepokoić.
Nagle drgnąłem. Po raz pierwszy zauważyłem jej ramiona. Naprawdę je ujrzałem pod 
cienkim jedwabiem.
– Twoje ramiona, posiniaczyłem je! Patrz, co ci zrobiłem!
– Nie szkodzi – powiedziała. – To nic. To tylko te leki, rozrzedzają krew, 
siniaki 
powstają, choć ja tego nie czuję. Byłam zachwycona, kiedy trzymałeś mnie w 
ramionach. 
Chodź do mnie, zostaniesz ze mną? Wiesz, podejrzewam, że zaraz umrę. Odstawiłam 
wszystkie leki, które utrzymywały mnie przy życiu.
Nie odpowiedziałem, lecz wiedziałem, że Rachela umrze. Jej serce biło zbyt 
powoli. 
Palce zaczęły sinieć.
Położyłem się i nakryłem ją barwną draperią, która leżała na łóżku, jedną z 
tych, które 
nazywają „kapami” albo „narzutami”, choć dotąd nie zdawałem sobie z tego sprawy 
ani o tym 
nie myślałem.
Rachela leżała obok mnie, ciepła i miękka.
– Bardzo się śmiałam, kiedy powiedział, że jesteś duchem i zabiłeś Esterę, żeby 
przyjść 
na świat. I tak wiedziałam, że nie jesteś człowiekiem. Wiedziałem. Zniknąłeś z 
samolotu. 
Widziałam. A mimo to Gregory wydał mi się tak obłędnie śmieszny, kiedy plótł, że 
Estera 
musiała zostać złożona w ofierze, niczym jagnię, byś ty mógł przyjść na świat, i 
że dokonały 
tego złe duchy. Powiedział, że mnie zabijesz. Powiedział, że jeśli nie wrócę, 
zawiadomi 
policję. Nie chcę, żeby tu przyszedł i zakłócał mi spokój. Nie chcę go tutaj.
– Nie wpuszczę go – przyrzekłem. – Odpoczywaj. Chcę się zastanowić. Chcę 
przypomnieć sobie laboratoria i ludzi w pomarańczowych kombinezonach. Chcę 
ujrzeć wielki 
plan.
Widok jej fioletowych sińców był straszliwy i czułem wstyd, że nie okazałem się 
delikatniejszy, że nie uważałem, że nie zwracałem uwagi na nic z wyjątkiem żądzy 
i że nic 
poza nią mnie nie obchodziło.
Dotknąłem jej rąk. Pocałowałem te miejsca i ujrzałem punkty, w których igły ją 
podziurawiły, widziałem, gdzie zdarto z niej bandaże wraz z całym meszkiem.
– Rachelo, cierpisz, a ja powiększyłem twój ból – powiedziałem. – Pozwól, że 
zdobędę 
to, czego ci potrzeba. Wyślij mnie. Powiedz. Potrafię zdobyć dla ciebie wszystko 
na świecie. 
To leży w mojej naturze. Czy macie lekarzy o wielkich umiejętnościach? Tylko mi 
powiedz, 
kim są. Zniknę w wyjącym wichrze, jeśli zacznę szukać lekarzy i magów. Pokieruj 
mną. 
Wyślij mnie. Wyślij mnie po cokolwiek...
– Nie.
Spojrzałem na jej cichą twarz; jej uśmiech się nie zmienił. Wyglądała, jakby 
była na wpół 
uśpiona. Zdałem sobie sprawę, że śpiewa lub mruczy coś z zamkniętymi ustami. 
Ręce miała 
zbyt zimne.
Westchnąłem; cierpienie nadchodzi wraz z miłością. Było tak ostre, jakby nigdy 
wcześniej mnie nie spotkało, tak bolesne i okrutne, jakbym żył i był 
młodzieńcem.
– Nie martw się – szepnęła. – Wszyscy najlepsi lekarze świata przysłużyli się mi 
najgorzej, jak mogli. Poza tym... chcę...
– ...być z Estera.
– Tak, myślisz, że będę?
– Tak sądzę – rzekłem. – Widziałem, że poszła prosto w czyste światło. – 
Chciałem 
dodać: „Tak czy inaczej, i tak się spotkacie”. Ale nie odezwałem się. Nie 
wiedziałem, czy 
wierzy, że jesteśmy małymi płomykami, które wracają do Boga, czy też że mamy 
raj, w 
którym można się spotkać, całować i trzymać w objęciach. Co do mnie, wierzyłem w 
raj i 
pamiętałem mgliście, że niegdyś przelatywałem bardzo, bardzo wysoko, a łagodne 
duchy 
broniły mi dostępu do czegoś.
Położyłem się na wznak. Nie byłem całkiem pewien, czy chcę umrzeć. A teraz, 
kiedy 
płomyk życia nadal w niej płonął, topiąc ją niczym świecę, życie wydawało mi się 
szczególnie cenne.
Chciałem spróbować ją uleczyć. Postarałem się ujrzeć pracujące w niej 
mechanizmy, 
jeden związany z drugim, a wszystkie przetykane żyłami niczym pasmami 
złotogłowiu.
Położyłem na niej dłonie i modliłem się. Moje włosy dotykały jej twarzy. 
Modliłem się 
do wszystkich znanych mi bogów.
Poruszyła się.
– Co powiedziałeś, Azrielu? – Zdołała wydobyć z siebie jeszcze parę innych słów. 
Z 
początku ich nie rozumiałem. Potem zdałem sobie sprawę, że mówi w jidysz. – 
Mówiłeś po 
hebrajsku?
– Tylko się modliłem, ukochana – rzekłem. – Nie trap się tym.
Odetchnęła głęboko i położyła dłoń na mojej piersi, jakby sam proces podnoszenia 
i 
opuszczania dłoni sprawiał jej wielki trud. Przykryłem jej dłonie swoimi.
Te małe rączki były zbyt zimne. Rozpaliłem w sobie ogień dla nas obojga.
– Naprawdę ze mną zostaniesz, tak?
– Dlaczego to cię dziwi?
– Nie wiem. Ponieważ ludzie uciekają, kiedy widzą śmierć. Pamiętam złe noce, gdy 
czułam się strasznie, a lekarze nie przychodzili i pielęgniarki zostawiały mnie 
samą. Nawet 
Gregory mnie nie odwiedzał. Potem kryzys przechodził i wszyscy wracali. A ty, ty 
zostajesz 
ze mną. Czy to powietrze tak ładnie pachnie? I światło. Światło nocnego nieba.
– Jest piękne, pierwszy zarys raju.
Roześmiała się cicho.
– Jestem gotowa, by stać się nicością.
Co mogłem powiedzieć?
Gdzieś w oddali zadzwonił dzwonek. Nieprzyjemnie. Usiadłem. Doznałem złego 
przeczucia. Wbiłem spojrzenie w ogród, w wielkie czerwone kwiaty przypominające 
trąbki i 
po raz pierwszy zauważyłem, że pada na nie mdłe światło elektryczne. Wszystko 
było 
doskonałe. Potem dzwonek rozległ się znowu.
– Nie otwieraj – powiedziała Rachela. Była cała spocona. – Słuchaj. Powstrzymaj 
go, 
powstrzymaj jego Kościół. Jest tym, których nazywają charyzmatycznymi 
przywódcami. Jest 
zły. Laboratoria. Nie podoba mi się to. A te sekty, te sekty zabijały ludzi, 
zabijały własnych 
wyznawców.
– Wiem. Zawsze tak było. Zawsze.
– Ale Natan, Natan jest tak niewinny – ciągnęła. – Pamiętam jego głos, taki 
piękny, i 
pomyślałam o tym, co powiedziała Estera, że jest człowiekiem, jakim mógłby się 
stać 
Gregory. Tak brzmiał jego głos...
– Znajdę i dopilnuję, by nic się mu nie stało – obiecałem. – Poznam, co wie i co 
widział.
– Ten starzec, czy jest taki straszny?
– Święty i stary – powiedziałem. Wzruszyłem ramionami.
Roześmiała się, słodkim śmiechem rozkoszy. Cudownie było go słyszeć. Schyliłem 
się i 
pocałowałem jej wyschnięte wargi. Napoiłem ją, podtrzymując głowę.
Położyła się. Patrzyła na mnie i stopniowo zdałem sobie sprawę, że jej twarz nie 
wyraża 
już niczego. Stała się maską bólu, który przenikał płuca, serce i kości. Ból 
przeszywał ją całą. 
Kojące leki, które przyjmowała przed opuszczeniem Nowego Jorku, przestały 
działać. Jej 
serce stawało się coraz słabsze.
Wziąłem ją w ramiona i kołysałem.
Znowu rozległ się ten hałas, ten dzwonek, alarmujący dzwonek, i tym razem więcej 
niż 
jeden. Usłyszałem hałas silnika. Dochodził od strony windy.
– Nie zwracaj uwagi – odezwała się. – Nie mogą tu wejść.
Zaczęła spychać z siebie przykrycie.
– O co chodzi? – spytałem.
– Pomóż mi, pomóż mi wstać. Przynieś mi inny szlafrok, z grubego jedwabiu. 
Proszę...
Zrobiłem, o co mnie prosiła, przyniosłem szlafrok, który wskazywała, a ona 
włożyła go. 
Stała, dygocząc pod ciężarem ozdobnej szaty.
Za drzwiami wejściowymi rozległ się potężny hałas.
– Jesteś pewna, że nie wejdą?
– Ty nie musisz się bać, prawda? – odparła.
– Nie, ja nie, ale nie chcę, żeby...
– Wiem... żeby przeszkadzali mi w umieraniu.
– Tak.
Była zupełnie biała.
– Przewrócisz się.
– Wiem – rzuciła. – Ale zamierzam się przewrócić tam, gdzie mi się podoba. Pomóż 
mi 
stąd wyjść. Chcę spojrzeć na ocean.
Wziąłem ją na ręce i zaniosłem na balkon. Wychodził na wschód. Nie była to 
zatoka, lecz 
otwarte morze. Zdałem sobie sprawę, że jest to to samo morze, które obmywa 
brzegi Europy, 
brzegi zrujnowanych greckich miast, piaski Aleksandrii.
Za naszymi plecami rozległo się łomotanie w drzwi. Odwróciłem się. Dochodziło z 
windy, znajdowało się w niej pełno ludzi. Ale drzwi były zamknięte.
Wietrzyk muskał szeroki taras. Czułem chłód płyt pod stopami. Rachela wydawała 
się 
tym rozkoszować; położyła głowę na moim ramieniu i spoglądała na ciemne morze. 
Przed 
nami, tuż przed linią horyzontu, przesunął się wielki statek obwieszony 
światłami, a wyżej, na 
niebie, trwał wielki spektakl chmur.
Tuliłem do siebie Rachelę, trzymałem ją w objęciach i zacząłem podnosić.
– Nie, pozwól mi stać – odezwała się. Łagodnie wyswobodziła się i położyła ręce 
na 
wysokiej kamiennej balustradzie. Spojrzała w dół. Ujrzałem ogród, daleko w dole, 
wypieszczony i pełen drzew i jasnych świateł. Obfitość egipskich lilii i wielkie 
rośliny, 
podobne wachlarzom, powiewające pod podmuchami wietrzyka.
– Na dole jest pusto, prawda? – spytała.
– Co?
– W ogrodzie. Jak w samotni. Tylko kwiaty, a dalej morze.
– Tak.
Ktoś siłą otwierał drzwi windy.
– Pamiętaj, co ci powiedziałam – odezwała się. – Zabicie go nie jest niczym 
złym. 
Naprawdę. Będzie chciał cię uwieść lub zniszczyć, albo wykorzystać do swoich 
celów. Daję 
głowę, że już teraz nad tym rozmyśla, jak cię najlepiej wykorzystać.
– Rozumiem go doskonale – powiedziałem. – Nie trap się. Zrobię, co trzeba. Kto 
wie? 
Może go nauczę, co jest dobre, a co złe. Może wiem, co to jest. Może zbawię jego 
duszę. – 
Roześmiałem się. – To by było piękne.
– Tak – przyznała. – Ale ty pożądasz życia, pożądasz go. Co oznacza, że możesz 
dać się 
mu uwieść, jemu i jego zaciekłemu życiu, tak jak dałeś się uwieść mnie.
– Nigdy. Już ci mówiłem. Zrobię, co trzeba.
– Tylko o to chodzi, żeby robić, co trzeba.
Kilku mężczyzn przebijało się przez drzwi. Słyszałem trzask pękającego drewna.
Rachela westchnęła.
– Może Estera naprawdę cię przywołała. Może i tak – powiedziała. – Mój aniele.
Pocałowałem ją.
Mężczyźni majaczyli w pokoju za naszymi plecami. Nie musiałem się oglądać, by 
wiedzieć, że tam są. Potykali się w mroku; słyszałem gwałtowne głosy. Potem 
rozległ się głos 
Gregory’ego, najbardziej donośny.
– Rachelo! Chwała Bogu, nic ci nie jest!
Odwróciłem się i ujrzałem go, a on ujrzał mnie, i patrzył na mnie twardym, 
zimnym i 
zdeterminowanym wzrokiem.
– Puść moją żonę! – zawołał. Kłamca.
Płonął gniewem i gniew uczynił go nikczemnym; gniew odebrał mu urok. 
Podejrzewam, 
że tak było także w moim przypadku. I nagle, stojąc tam, zdałem sobie sprawę, że 
znowu 
potrafię kochać i nie czuję nienawiści. Kochałem Esterę i kochałem Rachelę. Nie 
czułem 
nienawiści nawet do niego.
– Idź do drzwi i stań pomiędzy nami – odezwała się Rachela. – Zrób to dla mnie, 
proszę. 
– Pocałowała mnie w policzek. – Zrób to, mój aniele.
Usłuchałem. Położyłem dłoń na metalowej futrynie.
– Nie przejdziesz – powiedziałem.
Gregory ryknął z wściekłości. Wydał z siebie przerażający ryk, ryk z głębi 
duszy, a 
wszyscy mężczyźni rzucili się na mnie. Odwróciłem się, a oni przemknęli pod 
moimi 
ramionami, minęli mnie. Ale już wiedziałem, dlaczego krzyczeli.
Rachela skoczyła.
Podbiegłem do balustrady, odepchnąłem ich na boki i spojrzałem do ogrodu, gdzie 
leżała 
krucha i pusta skorupa jej ciała. Wokół niej majaczyło światło.
– O Boże, zabierz ją, proszę – wymówiłem słowa modlitwy w moim starym języku.
Potem światło zajaśniało i uniosło się prosto w górę i przez chwilę wydawało mi 
się, że 
niebo po południowej stronie przeszyła błyskawica, eksplodowała za chmurami – 
lecz to 
tylko ona przemknęła na ich tle. Uniosła się i zdaje się, że przez chwilę 
widziałem bramy 
niebios.
W ogrodzie pozostały tylko grządki egipskich lilii i jej puste ciało, nietknięta 
twarz, 
wzniesiona ślepo do góry.
Wzbij się wysoko, Rachelo, proszę cię. Estero, wciągnij ją na Drabinę. 
Wyobraziłem to 
sobie, Drogę do Nieba, tak jak ją pamiętałem.
Gregory krzyczał w potwornym bólu. Jego ludzie chwycili mnie za ręce. Gregory 
krzyczał, płakał i łkał, i nie było w tym kłamstwa. Patrzył w dół, wył z bólu i 
bił pięściami 
balustradę.
– Rachelo, Rachelo, Rachelo!
Strząsnąłem z siebie ręce jego ludzi. Upadli, zdumieni moją siłą, i nie 
wiedzieli, co robić, 
najwyraźniej zażenowani widokiem Gregory’ego ryczącego z bólu.
Nagle rozpętało się piekło. Przybyli inni, biedny Ritchie, a Gregory zawodził, 
zawodził i 
wychylał się przez balustradę. Bił pokłony, kiwał się niczym Hebrajczyk i 
wykrzykiwał słowa 
w jidysz.
Znowu odepchnąłem jego ludzi – niektórzy z nich zatoczyli się aż na koniec 
tarasu. 
Odpychałem ich, aż wreszcie po prostu dali za wygraną.
Zwróciłem się do Gregory’ego:
– Naprawdę ją kochałeś, prawda?
Spojrzał na nią i chciał coś powiedzieć, lecz rozpacz odebrała mu głos.
– Była... moją królową Saby – wykrztusił wreszcie. – Była moją królową...
I znowu zaczął zawodzić i wykrzykiwać modlitwy.
– Teraz cię zostawię – oznajmiłem – wraz z twymi zbrojnymi strażami.
Po zboczu ogrodu wspinali się już ludzie. Ludzie z latarkami, którymi oświetlili 
jej 
martwą twarz.
Potem uniosłem się w powietrze, wyżej i wyżej.
Dokąd miałem się udać? Co miałem począć?
Pora żyć na własny rachunek.
Jeszcze raz spojrzałem na ludzików na tarasie, oszołomionych moim zniknięciem. 
Gregory upadł i siedział, kołysząc się i trzymając za głowę.
A ja uniosłem się tak wysoko, że ujrzałem nawet radosne duchy i wydawało mi się, 
że 
kiedy frunąłem na północ, przyglądały mi się z wielkim zainteresowaniem.
Wiedziałem, co powinienem zrobić najpierw. Znaleźć Natana.
22.
Kiedy dotarłem do Nowego Jorku, senność przytłaczała mnie niczym kamień. 
Powinienem się przespać przed dalszym działaniem.
Ale gnębiła mnie troska o Natana. Zanim przywołałem ciało, w niewidzialnej 
postaci 
przeszukałem całą Świątynię Umysłu.
Tak jak podejrzewałem, prowadzono tam liczne badania chemiczne. Znajdowało się 
tam 
wiele strzeżonych rejonów, a ludzie pracowali nocą w tych dziwnych, 
pomarańczowych 
plastikowych kombinezonach, które widziałem, i wydawało mi się, że są one 
wypełnione 
powietrzem. Ci w kombinezonach spoglądali przez przyłbice hełmów i pracowali 
przy 
specyfikach, których najwyraźniej nie można było dotykać i przy których nie 
można było 
oddychać. Wkładali je do czegoś, co przypominało bardzo lekkie, plastikowe 
naboje.
Przyjrzałem się wszystkiemu innemu.
W antyseptycznym laboratorium leżały moje kości, złożone na twardym stole, a zły 
doktor, ten chudy z czarnymi włosami, oglądał je uważnie. Nie poczuł mojej 
obecności, kiedy 
go okrążyłem. Nie potrafiłem odczytać jego notatek. Nie czułem niczego do kości, 
wyjąwszy 
silną chęć, by je zniszczyć, bym nigdy więcej nie został w nie wciągnięty. Ale 
mógłbym od 
tego umrzeć. Było zbyt wcześnie na podejmowanie takiego ryzyka.
W innych miejscach budynku znajdowało się centrum informacyjne. Siedzieli w nich 
ludzie, którzy przyglądali się monitorom, mówili do telefonów i pracowali nad 
mapami. Na 
ścianie wisiała wielka elektryczna mapa świata, na której jarzyły się dziesiątki 
maleńkich 
światełek.
Pomiędzy owymi nocnymi pracownikami panowała atmosfera wielkiego napięcia i 
pośpiechu.
Wszyscy porozumiewali się bardzo ostrożnie, jakby sądzili, że wrogowie śledzą 
ich każde 
słowo, a ich stwierdzenia były obłędnie ogólnikowe. „Musimy się spieszyć”. „To 
będzie 
wspaniałe”. „Trzeba to wyładować do czwartej rano”. „W Punkcie Siedemnastym 
wszystko 
jest najzupełniej w porządku”.
Nie rozumiałem nic z tego, co mówili. Z jednego przejęzyczenia udało mi się 
odgadnąć, 
że projekt, nad którym pracowali, nazywa się „Dzień Sądu”.
Dzień Sądu.
Wszystko, co widziałem, przejmowało mnie odrazą i niepokojem. Podejrzewałem, że 
chemikalia w kanistrach to filowirusy lub jakiś inny śmiercionośny czynnik, 
odkryty w 
ostatnich dniach dzięki najnowszej technologii, a cała ta Świątynia cuchnęła 
morderstwem.
Minąłem wiele pustych pięter, wiele sypialni pełnych młodych wyznawców, ogromną 
kaplicę, w której modlili się bezgłośnie niczym mnisi objęci klauzulą milczenia, 
klęcząc i 
przyciskając dłonie do czoła. Obraz nad nimi symbolizował wielki Mózg. Boży 
Umysł, jak 
się domyślam. Był to sam kontur, złota linia. Przedziwnie trywialny. Wyglądał 
jak preparat 
anatomiczny.
Mijałem sale, w których w zupełnych ciemnościach spali sami mężczyźni. W jednym 
pokoju znajdował się mężczyzna w bandażach i pilnująca go pielęgniarka. W innych 
pomieszczeniach leżeli jacyś chorzy, owinięci prześcieradłami, lśniącymi tubami 
przytwierdzeni do maleńkich komputerów. Wiele odosobnionych pokojów mieściło 
śpiących 
wyznawców. Niektóre z nich kapały złotem, jakby konkurując z apartamentem 
Gregory’ego. 
Ich podłogi były wykonane z marmurowych płyt, stały tam złocone meble. W 
ogromnych 
łazienkach ujrzałem wielkie, kwadratowe wanny.
Nie rozumiałem bardzo wielu rzeczy i powinienem tam zabawić dłużej.
Ale teraz musiałem zmierzać ku Brooklynowi. Czułem, że wiem już, co się stanie. 
Z całą 
pewnością, Natan znajdował się w niebezpieczeństwie.
Była druga w nocy. W niewidzialnej postaci przeszedłem przez dom rabina i 
znalazłem 
go uśpionego w łóżku, lecz obudził się w chwili, gdy znalazłem się w pokoju. 
Wiedział, że tu 
jestem. Natychmiast zaniepokoił się i wstał. Ale ja tylko maksymalnie oddaliłem 
się od domu. 
Nie pora poszukiwać Natana ani bardziej życzliwych mi członków tej rodziny.
Poza tym z każdą minutą odczuwałem coraz większe zmęczenie. Nie ośmieliłbym się 
poszukać schronienia w kościach; prawdę mówiąc, nie zamierzałem już nigdy do 
nich 
wracać, nie w tym stanie ducha, w którym się znajdowałem, i obawiałem się swojej 
słabości 
we śnie, gdyż mógłbym wówczas usłuchać wezwania lub rozproszyć się przez 
działanie 
Gregory’ego, a może nawet rabina.
Wróciłem na Manhattan, na środku Central Parku znalazłem jezioro, niezbyt daleko 
od 
niebosiężnej Świątyni Umysłu. W rzeczy samej widziałem stamtąd jej oświetlone 
okna. 
Przyjąłem kształt człowieka, ubrałem się w najwspanialszy strój, jaki przyszedł 
mi na myśl – 
garnitur z czerwonego aksamitu, koszula z cienkiego płótna, wszystko zdobione 
egzotycznymi złotymi ornamentami – a potem wypiłem ogromną ilość wody z jeziora. 
Ukląkłem i piłem ze złożonych dłoni. Woda wypełniła mnie całego i dała mi 
poczucie 
wielkiej siły. Położyłem się na trawie pod drzewem, żeby odpocząć, na otwartym 
terenie, 
nakazałem swojemu ciału, by pozostało prawdziwe i solidne, i by obudziło się, 
jeśli ktoś mnie 
zaatakuje – w sposób naturalny lub nadnaturalny. Powiedziałem, że nie wolno mu 
słuchać 
żadnych rozkazów poza moimi.
Kiedy się obudziłem, była ósma rano, zgodnie z miejskimi zegarami, a ja byłem 
cały, 
nietknięty, ubrany i wypoczęty. Tak jak się spodziewałem, buszujący tu 
śmiertelnicy uznali 
mnie za zbyt dziwacznego, by mnie zaatakować, a żebrakom wydawałem się zanadto 
zagadkowy. Jakkolwiek było, pozostałem silny i nie doznałem żadnego uszczerbku w 
moich 
aksamitach i lśniących czarnych butach.
Przeżyłem godziny wypoczynku w materialnej formie, poza kośćmi, i był to mój 
kolejny 
tryumf.
Przez chwilę tańczyłem na trawie z radości, potem odesłałem ubranie, 
rozproszyłem się 
dzięki odpowiednim zaklęciom i znów się pojawiłem, odziany w aksamit, brodaty i 
otrzepany 
z trawy i ziemi – w mieszkaniu rabina. Nie chciałem brody, lecz ona powracała. I 
może nawet 
była już wtedy, gdy się obudziłem. Właściwie jestem tego pewien. Towarzyszyła mi 
cały 
czas. Chciała być ze mną. Bardzo dobrze.
Dom był nowoczesny, ciasny i złożony z wielu małych pokoi.
Najbardziej zadziwiająca wydała mi się jego konwencjonalność. Wypełniony raczej 
przeciętnymi meblami, ani pięknymi, ani brzydkimi. Wygodny i dobrze oświetlony.
Ludzie w salonie natychmiast mnie zauważyli i zaczęli szeptać. Podszedł do mnie 
jakiś 
mężczyzna, a ja oświadczyłem w jidysz, że muszę natychmiast widzieć się z 
Natanem.
Teraz zdałem sobie sprawę, iż nie wiem, jak naprawdę nazywa się Natan. Nawet nie 
wiedziałem, czy tutaj także zwracają się do niego tym imieniem. Z całą pewnością 
nie 
nazywał się Belkin. Belkin to nazwisko wymyślone przez Gregory’ego. Powiedziałem 
w 
jidysz, że jest to sprawa życia i śmierci i że muszę zobaczyć się z Natanem.
Rabin otworzył gwałtownie drzwi gabinetu. Był wściekły. Za jego plecami stały 
dwie 
starsze kobiety i dwaj młodzieńcy, chasydzi, kobiety w perukach zakrywających 
prawdziwe 
włosy, młodzieńcy z pejsami i w jedwabnych szatach. W całym domu nie znalazłby 
się nikt, 
kto nie byłby chasydem.
Rebe był tak wzburzony, że twarz zaczęła mu się wykrzywiać. Podjął próbę, by 
wypędzić 
mnie egzorcyzmami, lecz ja stałem niewzruszony i podniosłem rękę.
– Muszę pomówić z Natanem – powtórzyłem w jidysz. – Może mu grozić 
niebezpieczeństwo. Gregory jest nieobliczalny. Muszę pomówić z Natanem. Nie 
odejdę, 
dopóki go nie znajdę. Może on okaże mi współczucie, może on ma odważne serce i 
zechce 
mnie wysłuchać. W każdym razie przemówię do niego z miłością. Może Natan chodzi 
ścieżkami Boga, a jeśli go uratuję, także i ja będę mógł nimi kroczyć.
Zapadła zupełna cisza. Wreszcie mężczyźni rozkazali kobietom, żeby odeszły, co 
uczyniły, a potem wezwali kilku starców z salonu i nakazali mi wejść do gabinetu 
rabina.
Znalazłem się w otoczeniu starszyzny gminy.
Jeden z mężów wziął kawałek białej kredy, narysował na dywanie koło i kazał mi 
stanąć 
w jego środku.
Powiedziałem:
– Nie, przyszedłem tu w miłości, by zapobiec złu, jestem tu z miłości do dwóch 
osób, 
które teraz nie żyją. Od nich nauczyłem się miłości. Nie będę Sługą Kości. Nie 
będę czynił 
zła. Nie będą mną już kierować gniew, nienawiść i gorycz. I nie dam się uwięzić 
waszej magii 
i temu kręgowi. Jestem na to zbyt silny. Teraz rozkazuje mi miłość do Natana.
Rabin usiadł za biurkiem, znacznie piękniejszym niż biurko w piwnicy, w której 
spotkałem go po raz pierwszy. Wydawał się zrozpaczony.
– Rachela Belkin nie żyje – odezwałem się do niego w jidysz. – Sama odebrała 
sobie 
życie.
– Dzienniki twierdzą, że to ty ją zabiłeś! – odparł rebe w tym samym języku. 
Pozostali 
potwierdzili jego słowa, mrucząc i kiwając głowami.
Jeden bardzo sędziwy mąż, łysy i chudy, z głową niczym czaszka nakryta czarnym 
jedwabiem, podszedł do mnie i spojrzał mi w oczy.
– Nie oglądamy telewizji, nie robimy tego. Ale wieści rozchodzą się szybko. To 
ty zabiłeś 
ją i jej córkę.
– To kłamstwo – powiedziałem. – Estera Belkin spotkała się z Natanem, bratem 
Gregory’ego, w dzielnicy diamentów. Kupiła od niego naszyjnik. Sądzę, że Gregory 
zamordował ją, ponieważ dowiedziała się o jego rodzinie, a zwłaszcza o 
bliźniaczym bracie. 
Natan znalazł się w niebezpieczeństwie.
Wszyscy zastygli w bezruchu. Nie potrafiłem przewidzieć, co się teraz stanie. 
Wiem, że 
musiałem wyglądać dziwnie w purpurowym aksamitnym stroju z taką obfitością 
złotych 
ornamentów na mankietach, z ciemnymi włosami i długą brodą, ale oni także 
przedstawiali 
sobą dziwaczny widok, wszyscy brodaci i w kapeluszach, małych i wielkich, a 
także w 
długich jedwabnych szatach.
Stopniowo zaczęli do mnie podchodzić i otoczyli mnie kręgiem.
Zaczęli zasypywać mnie pytaniami. Początkowo nie rozumiałem, o co im chodzi. 
Potem 
pojąłem, że jest to sprawdzian. Pierwszym pytaniem było, czy potrafię zacytować 
to lub owo 
z Tory. Rzucali mi litery i imiona, a ja rozumiałem ich doskonale. Odpowiadałem 
na ich 
pytania, przytaczając cytaty najpierw po hebrajsku, potem po grecku, a czasami, 
żeby 
naprawdę ich zadziwić, po staroaramejsku.
– Wymień proroków – powiedzieli.
Zrobiłem to, włącznie z Enochem, który w moich czasach był babilońskim 
prorokiem, 
czego nie wiedzieli. To nimi wstrząsnęło.
– Babilon?
– Nie pamiętam! – powiedziałem. – Muszę powstrzymać Gregory’ego, żeby nie zrobił 
krzywdy swemu bratu Natanowi. Jestem przekonany, że to on zabił Esterę, ponieważ 
spotkała 
Natana i wiedziała o nim, ale są też inne podejrzane sprawy.
Teraz zaczęli przepytywać mnie z Talmudu. Co to są micwot? Powiedziałem, że jest 
ich 
sześćset trzynaście i są to reguły lub przykazania dotyczące ogólnie zachowania, 
postępowania, dobrych obyczajów i wypowiedzi.
Pytaniom nie było końca. O rytuał i czystość, co jest zakazane, o heretyckich 
rabinów i 
Kabałę. Odpowiadałem na wszystko błyskawicznie, co chwila posiłkując się 
aramejskim, a 
potem wracając do jidysz. Kiedy cytowałem Septuagintę, mówiłem po grecku.
Czasami wspominałem o Talmudzie babilońskim, a czasem o starojeruzalemskim. 
Odpowiedziałem na wszystkie pytania o święte liczby, a pytania zaczęły stawać 
się coraz 
bardziej finezyjne. Wyglądało to tak, jakby każdy z obecnych starał się 
prześcignąć innych 
pod względem subtelności zagadnienia.
Wreszcie się zniecierpliwiłem.
– Zdajecie sobie sprawę, że zachowujemy się, jakbyśmy byli w jesziwie, a 
Natanowi 
może grozić niebezpieczeństwo? Czym jest pomiędzy wami jego imię? W imię Boga, 
pomóżcie mi go uratować.
– Natana tu nie ma – powiedział rabin. – Jest bardzo daleko stąd, gdzie Gregory 
nie może 
go odnaleźć. Jest bezpieczny w mieście Pana naszego.
– Skąd wiecie, że nic mu nie grozi?
– W dzień po śmierci Estery wyjechał do Izraela. Gregory go tam nie znajdzie. 
Gregory 
nigdy go nie odszuka.
– W dniu po... to znaczy na dzień przed tym, gdy spotkałeś mnie po raz pierwszy?
– Tak. Jeśli nie jesteś dybukiem, to kim jesteś?
– Nie wiem. Chcę być aniołem i tym zamierzam się stać. A Bóg osądzi, czy 
spełniłem 
Jego Wolę. Dlaczego Natan wyjechał do Izraela?
Starcy spojrzeli na rabina, najwyraźniej zakłopotani. Rabin powiedział, że sam 
nie wie, 
dlaczego Natan zdecydował się akurat wtedy wybrać w podróż, ale wydawało się, że 
kieruje 
nim żałoba po Esterze. Wspominał coś o wykonaniu dorocznej pracy w Izraelu. Ta 
praca 
miała coś wspólnego z kopiowaniem Tory, kopie miał ze sobą przywieźć.
– Czy możecie się z nim skontaktować? – spytałem.
– Dlaczego mielibyśmy ci mówić coś jeszcze? – odezwał się rabin. – Ze strony 
Gregory’ego nic mu nie grozi.
– Nie sądzę – powiedziałem. – Skoro jesteście tu wszyscy, chcę, żebyście mi 
odpowiedzieli. Czy którykolwiek z was wzywał Sługę Kości? Czy zrobił to Natan?
Wszyscy pokręcili głowami i spojrzeli na rabina.
– Natan nigdy nie dopuściłby się tak nieczystego czynu.
– Czy jestem nieczysty? – Uniosłem ręce. – Chodźcie. Zapraszam was. Odprawcie 
nade 
mną egzorcyzmy, odeślijcie mnie w imię Pana Zastępów. Nie ugnę się, z miłości do 
Natana, 
Estery i Racheli Belkin. Chcę odwrócić od nich zło. Nie ugnę się. No dalej, 
zacznijcie te 
swoje czary mary!
To ich wzburzyło, zaczęli szeptać i mruczeć, aż rabin, który ciągle pienił się 
ze złości, 
zaczął głośno recytować egzorcyzmy. Wszyscy dołączyli do niego, a ja tylko na 
nich 
patrzyłem i niczego nie czułem, nie pozwalałem, by gniew mną zawładnął, i czułem 
jedynie 
miłość, i z miłością myślałem o moim Panu, Samuelu, i o tym, jak nienawidziłem 
go za coś, 
co było tylko bardzo ludzkie. Nie pamiętałem samego jego czynu. Pamiętałem 
Babilon. 
Pamiętałem proroka Enocha, ale za każdym razem, kiedy o nim myślałem, uderzały 
we mnie 
smutek, nienawiść i gorycz, które odsuwałem, i rozmyślałem o miłości, miłości 
barbarzyńskiej, miłości uświęconej, miłości do dobra...
Nadal nie przypominałem sobie Zurvana, nawiedzało mnie jedynie jakieś mgliste 
wspomnienie, ale potrafiłem cytować jego słowa i robiłem to na głos, najlepiej, 
jak 
potrafiłem. Za każdym razem wydawało mi się, że używam nowych słów, lecz zdanie 
pozostawało to samo. „Celem życia jest kochać i powiększać wiedzę o złożoności 
Stworzenia. Dobroć jest ścieżką Boga”.
Chasydzi nadal odprawiali egzorcyzmy, a ja przeszukiwałem swój umysł, zamknąwszy 
oczy, i szukałem właściwych słów, które by ich uspokoiły, tak jak inne słowa 
trzymały przy 
mnie szaty, które miałem na sobie.
Wreszcie ujrzałem je. Ujrzałem pokój. Nie wiedziałem, gdzie się to rozgrywało. 
Teraz 
wiem, że było to scriptorium w domu mojego ojca. Wtedy pamiętałem tylko, że może 
to być 
znajome mi miejsce, i odnalazłem słowa, które znałem dawno temu i śpiewałem z 
harfą 
opartą na kolanie. I przepisywałem je bez końca.
Zaintonowałem je w starożytnym języku, w którym się ich nauczyłem, głośno i 
rytmicznie, kołysząc się do taktu:
Miłuję Cię, Panie, Mocy moja,
Panie, ostojo moja i twierdzo, mój wybawicielu,
Boże mój, skało moja, na którą się chronię,
Tarczo moja, mocy zbawienia mojego i moja obrono!
Wzywam Pana, godnego chwały,
i jestem wolny od moich nieprzyjaciół.
Ogarnęły mnie fale śmierci
i zatrwożyły mnie odmęty niosące zagładę;
oplatały mnie pęta Szeolu,
zaskoczyły mnie sidła śmierci.
W moim utrapieniu wzywam Pana
i wołam do mojego Boga;
usłyszał On mój głos ze swojej świątyni...
Wtedy umilkli. Stali, zadziwieni, nie bojąc się mnie i nie czując do mnie 
nienawiści. 
Nawet dusza rabina uciszyła się i wyzbyła się nienawiści.
Przemówiłem po aramejsku:
– Wybaczam tym, którzy zmienili mnie w demona, kimkolwiek byli i w jakimkolwiek 
celu to uczynili. Nauczywszy się miłości od Estery i Racheli, przybyłem w 
miłości, by kochać 
Natana i aby miłować Boga. Miłością jest znać miłość, a tym jest miłość Boga. 
Amen.
Starzec spojrzał nagle podejrzliwie, ale nie na mnie. Spojrzał na telefon na 
biurku. Potem 
znowu zmierzył mnie wzrokiem.
Jeden mąż, bardzo sędziwy, odezwał się po hebrajsku.
– A więc on jest tym demonem, który mógłby być aniołem? Czy to możliwe?
Rabin nie odpowiedział.
Nagle wziął słuchawkę i wystukał długą serię numerów, zbyt długą, bym zdołał je 
zapamiętać, i zaczął rozmawiać w jidysz.
Spytał, czy jest tam Natan. Czy przybył bezpiecznie? Zakładał, że ktoś by do 
niego 
zadzwonił, gdyby Natan nie przyjechał, ale chciał porozmawiać z wnukiem.
Potem na jego twarzy odmalował się wstrząs. W pokoju zapadła cisza. Wszyscy 
patrzyli 
na niego, jakby czytali w jego myślach.
Rabin powiedział w jidysz:
– Nie powiedział, że przyjeżdża? Nie wysłał wam wiadomości, ani jednego słowa?
Starcy zaniepokoili się wyraźnie. Ja także.
– Nie ma go tam! – powiedziałem. – Nie ma go tam!
Starzec omówił szczegóły z tymi, którzy znajdowali się po drugiej stronie linii. 
Nie 
wiedzieli, że Natan przyjeżdża do Izraela. Sądzili, że Natan odwiedzi ich o 
takiej samej porze 
jak zwykle. Wszystko czekało na jego przyjazd. Nie otrzymali od Natana żadnego 
zawiadomienia o wcześniejszej wizycie.
Rabin odłożył słuchawkę.
– Nie mówcie Sarze! – rzekł z uniesionymi rękami. Wszyscy skinęli głowami. Potem 
powiedział najmłodszemu z mężczyzn, by poszedł po Sarę. – Ja z nią pomówię.
Sara weszła do pokoju, skromna i pokorna, bardzo piękna, z włosami nakrytymi 
brzydką 
brązową peruką. Miała wąskie migdałowe oczy i cudowne miękkie usta. Promieniała 
dobrocią, a kiedy zerknęła na mnie nieśmiało, nie osądziła mnie.
Spojrzała na rabina.
– Czy twój mąż dzwonił do ciebie od czasu wyjazdu?
Powiedziała, że nie.
– Odprowadziłaś go z Jakubem i Józefem do samolotu?
Zaprzeczyła.
Milczenie.
Spojrzała na mnie i spuściła oczy.
– Proszę o wybaczenie – odezwałem się – ale czy Natan mówił, że wyjeżdża do 
Izraela?
Powiedziała, że tak i że przyjechał po niego samochód od bardzo bogatego 
przyjaciela z 
miasta, i że powiedział jeszcze, iż bardzo szybko będzie z powrotem.
– Czy powiedział, kim jest ten przyjaciel? – spytałem. – Proszę, Saro, 
odpowiedz, proszę.
Wydawała się zupełnie uspokojona, a coś w jej wnętrzu nagle się otworzyło. 
Ujrzałem w 
jej oczach tę samą dobroć, co u dziewczyny na ulicy południowego miasta, a także 
u samej 
Estery i u Racheli. Czysta dobroć kobiety, która jest zupełnie odmienna od 
czystej dobroci 
mężczyzny.
Może to właśnie się staje, kiedy kochasz, prawdziwie kochasz, pomyślałem. Ludzie 
odpowiadają ci miłością! Nagle poczułem się tak uwolniony od nienawiści i 
gniewu, że 
zadrżałem, ale nie odwracałem od niej naglącego spojrzenia.
Wyglądała tak, jakby nią coś wstrząsnęło; spojrzała na rabina, schyliła głowę i 
zarumieniła się. Z trudem powstrzymywała łzy.
– Miał ze sobą jej brylantowy naszyjnik – powiedziała. – Ten, który należał do 
córki jego 
brata, Estery Belkin. Odniósł go swemu bratu.
Zaczęła plakat.
– Kiedy usłyszał, że naszyjnik został skradziony – powiedziała – wiedział, że to 
kłamstwo. To on miał naszyjnik. Estera Belkin przyniosła mu go do naprawy. – 
Przełknęła 
łzy i mówiła dalej. – Rebe, on nie chciał nikogo rozgniewać. Zadzwonił do brata, 
żeby 
powiedzieć mu prawdę. Powiedział, że brat płakał. Przyjechał samochód, który 
zawiózł go do 
brata, by mógł mu oddać naszyjnik należący do Estery, a potem ów brat poprosił 
Natana, by 
pojechał z nim do Izraela, żeby mogli razem stanąć pod Ścianą Płaczu. Natan 
obiecał mi, że 
wróci, kiedy pocieszy brata. Być może, powiedział, zdoła skłonić go do powrotu 
do domu.
– Ach, tak – powiedziałem.
– Cisza – odezwał się rebe. – Saro, nie martw się i nie smuć. Nie martw się. Nie 
jestem 
rozgniewany, że twój mąż wyjechał z bratem. Pojechał z miłości, z dobrymi 
zamiarami.
– To prawda – powiedziała. – To prawda.
– Zostaw to nam.
– Tak mi przykro, rebe. Ale on kochał brata i był tak smutny po stracie tej 
dziewczyny. 
Powiedział, że kiedyś mogłaby zapragnąć zostać jedną z nas. Był tego pewien. 
Zobaczył to w 
jej oczach.
– Rozumiem. Nie myśl już o tym. Wyjdź.
Odwróciła się, nadal płacząc, jeszcze raz zerknęła na mnie, i opuściła pokój.
Tak mi było jej żal, tak bardzo żal! Czuła, że coś się wydarzyło, ale nie 
wiedziała co, nie 
miała pojęcia, jak bardzo jest to groźne. Była dobra z natury. Może Natan także. 
To bardzo 
prawdopodobne. A Rachela i Estera również tak twierdziły.
– Jest tak, jak myślałem – odezwałem się.
Starzec czekał w milczeniu na moje słowa.
– Gregory wykorzystał naszyjnik, by zwabić do siebie Natana. Ogłosił tę głupią 
historię o 
skradzionym naszyjniku, by Natan do niego zadzwonił, i zdołał go przekonać, by 
się z nim 
spotkał i został. Natan przygotował was na tę długą nieobecność. To Gregory 
skłonił go do 
tego. Zrobię wszystko, co w mojej mocy, by Natan powrócił i by nie stała się mu 
żadna 
krzywda. Nie mogę teraz z wami zostać. Czy pobłogosławicie mnie wszyscy tu 
obecni? Nie 
będę was o to błagał, ale jeśli zechcecie mi dać błogosławieństwo, przyjmę je z 
miłością, w 
imię Pana naszego. Nazywam się Azriel.
Wszyscy krzyknęli, wyciągnęli ręce i cofnęli się. Był to lęk przed poznaniem 
imienia 
ducha, choć nie spodziewałem się aż takiego przerażenia. Przyłożyłem dłonie do 
skroni i 
pomyślałem: Przywołaj do mnie słowa! Przywołaj do mnie słowa! Wiem, że moje imię 
nie 
jest imieniem szatana.
Potem oznajmiłem:
– Zostałem nazwany Azrielem przez mojego ojca, kiedy zostałem obrzezany w naszym 
domu modlitwy w Babilonie. Byliśmy ostatnimi plemionami wziętymi w niewolę przez 
Nabuchodonozora. Moje imię było dobre dla Boga, plemienia i mojego ojca! Królem 
był 
Nabonid, a my pod jego rządami wyznawaliśmy wiarę naszą w pokoju. W tamtym obcym 
kraju każdego dnia śpiewaliśmy pieśni Pana.
Przeszedł mnie dreszcz energii, ale znowu wspomnieniom brakło treści, koloru. 
Wiedziałem tylko, że powiedziałem prawdę i że jeśli zdołam rozwiązać tę 
przeklętą 
tajemnicę, ten koszmar, być może z czasem uda mi się przypomnieć sobie także 
inne sprawy, 
tak jak przypomniałem sobie wszystko dotąd, i cała moja przeszłość przybędzie do 
mnie. Nie 
w nienawiści, lecz w miłości. Teraz byłem zauroczony miłością. Nie ma co do tego 
wątpliwości.
Znowu zaczęli mamrotać, to hebrajskie imię, to ludzkie, to imię pobłogosławione 
przez 
Boga; niektórzy spierali się, że poznanie mojego imienia da im władzę nade mną, 
inni 
szeptali, że jestem aniołem.
Potem rabin skinął głową i wszyscy dali mi swoje błogosławieństwo. Nie poczułem 
niczego, ale przynajmniej nie żywiłem już do nich urazy. Kochałem ich i ujrzałem 
takich, 
jacy byli, i bałem się o Natana.
– Ale co zamierza Gregory? – szepnął rabin, bardziej do siebie niż do mnie.
– Nie wiem – przyznałem znowu. – Ale Natan jest jego identycznym bliźniakiem, 
czyż 
nie? A twój wnuk Gregory miał być Mesjaszem, prawda? Miał zmienić cały świat.
Starzec spojrzał na mnie, zdjęty zgrozą.
– Jeśli będę was potrzebować dla dobra Natana, dla dobra wszystkich stworzeń 
bożych, 
czy przybędziecie? – spytałem.
– Tak – powiedział rabin.
Miałem już wyjść z pokoju. Ale nagle zdecydowałem, że z oczywistych przyczyn 
lepiej 
jest zniknąć. Zrobiłem to powoli, by ich zdumieć, pomału stawałem się 
przezroczysty, 
uniosłem się, rozłożyłem ramiona i zupełnie zniknąłem. Nie sądzę, żeby 
dostrzegli maleńkie 
kropelki wilgoci w powietrzu, Prawdopodobnie poczuli jedynie chłód, a potem 
uderzenie 
gorąca, jak zwykle przy zniknięciu ducha.
Zostawiłem ich z oczami wbitymi w miejsce, gdzie stałem. Odczuwałem wielką 
potrzebę, 
by pocieszyć Sarę, którą widziałem płaczącą przy kuchennym stole, ale nie było 
na to czasu.
Wznosiłem się coraz wyżej.
– Gregory! – powiedziałem i skierowałem się w miejsce, w którym mógł się 
znajdować 
Pan Kości – do jego Świątyni. Nie mogłem szukać Natana jako duch. Nigdy go nie 
widziałem, nie poczułem, nie dotknąłem jego ani jego szat. Mógł spać w jednym z 
tych pokoi 
w Świątyni, przez które przeszedłem, niewidzialny, poprzedniej nocy. Ale wówczas 
nie 
przyglądałem się twarzom. Były ich tam setki.
Szukaj Gregory’ego. Natan był zagrożony ze strony swojego brata i tam właśnie 
musiałem być obecny. Nawiedziła mnie pocieszająca myśl. Cokolwiek czekało 
Natana, 
jeszcze nie zostało wprowadzone w życie.
A jednak nie mogłem zapomnieć, że ludzie w Świątyni pracowali dniem i nocą nad 
projektem zwanym Sądem Ostatecznym.
23.
Potężny tłum otaczał Świątynię Umysłu. Spłynąłem w dół w niewidzialnej postaci, 
pomiędzy kamerami i ludźmi z radia, i dowiedziałem się, że Gregory Belkin miał 
się pojawić 
o szóstej po południu lub wcześniej, by wygłosić krótkie oświadczenie i ujawnić 
tożsamość 
swych wrogów i wrogów Świątyni. Zamierzał wymienić nazwiska owych wrogów i 
położyć 
kres nowym planom zniszczenia.
Tłum kłębił się na Fifth Avenue, blokując przejazd samochodom, a wielu 
wyznawców, 
dosłownie odepchniętych przez policjantów, znajdowało się w parku, gdzie 
oddawali się 
modłom.
Zbliżyłem się do budynku, wszedłem do środka i znalazłem Gregory’ego w wielkim 
pokoju, gdzie siedział wraz z pięcioma mężczyznami pomiędzy wielkimi 
elektrycznymi 
mapami i licznymi monitorami, pochłonięty rozdzielaniem ostatnich wskazówek. Sam 
pokój 
był dźwiękoszczelny, ale zanim przybrałem widzialną postać, ujrzałem, że nie 
monitoruje go 
żadna z kamer. Wszystkie ekrany ukazywały ulice przed budynkiem, a ściany także 
nie miały 
tu uszu.
Kiedy zszedłem niżej, Gregory mówił właśnie:
– Na razie wszystko będzie przebiegać spokojnie, dopiero w dwie godziny po 
oficjalnym 
uznaniu mnie za zmarłego... – rzekł, a jego słowa wstrząsnęły mną potężnie.
Pojawiłem się w pełnej babilońskiej szacie z niebieskiego aksamitu i złota, z 
długimi 
włosami i brodą, i porwałem go z krzesła.
Mężczyźni rzucili się na mnie, ale ich odepchnąłem. Przez inne drzwi wpadła 
niewielka 
grupa żołnierzy w pełnym uzbrojeniu. Ktoś wystrzelił. Gregory krzyknął: „Nie! 
Nie!”. 
Oddział bezlitosnych strażników otoczył mnie, zbrojny w potężne nowoczesne 
karabiny, 
które znajdują cię promieniem światła, zanim wystrzelą. Wszyscy ci ludzie 
wyglądali na 
morderców.
Co do tych, którzy siedzieli przy stole, należeli oni do gatunku łagodniejszych, 
choć byli 
równie poważni, w tym także ich Największy Doktor, cuchnęli nienawiścią, 
podejrzliwością, i 
bezwzględną determinacją.
– Nie, spokojnie – powiedział Gregory. – To było nieuniknione, ale nie 
przeszkodzi nam. 
To anioł, zesłany przez Boga, żeby nam pomógł.
– Doprawdy? – spytałem. – Co zrobiłeś ze swoim bratem? Jeśli nie powiesz prawdy, 
rozerwę cię na sztuki, a po tobie wszystkich tych ludzi. To jedyne, co mi 
pozostało. Dlaczego 
wspomniałeś o swojej śmierci? Mów natychmiast albo cię zgładzę.
Gregory westchnął i nakazał innym odejść.
– Wszystko odbędzie się tak, jak mówiliśmy; ten anioł musi tylko poznać zasięg 
swojej 
potęgi. Zajmijcie miejsca i sprawdźcie, czy mojemu bratu nic nie brakuje i czy 
się nie boi. 
Wszystko odbędzie się ku naszej chwale. Żyjemy w czasach cudów. Ta istota, którą 
tu 
widzicie, jest cudem zesłanym nam przez Boga. Nie rozmawiajcie z nikim.
Obecni opuścili pokój z zadziwiającą szybkością, ale żołnierzom trzeba było 
wytłumaczyć jeszcze raz, że Gregory wie, co robi.
Cisnąłem go na krzesło.
– Ty kłamliwy potworze – powiedziałem. – Jak mogłeś ogłosić światu, że zabiłem 
twoją 
żonę i córkę? Mów, gdzie jest Natan, mów, co zamierzasz.
Powiodłem wzrokiem po monitorach u szczytu ściany. Ukazywały wejścia do budynku, 
główny hall, windy, które nie działały. Nie zauważyłem niczego poza pustymi 
pomieszczeniami i przechodzącymi strażnikami.
Oszałamiające mapy pulsowały kolorami neonów; kraje zaznaczono szkarłatem i 
żółcienia, rzeki zaś przypominały smugi światła i wyglądały jak małe błyskawice. 
Ale nie 
miałem czasu na podziwianie tych cudów.
– Jeszcze nie odgadłeś, mądry duchu? – Gregory uśmiechnął się do mnie. – Cieszę 
się, że 
cię widzę. Co cię tak długo zatrzymywało? Potrzebuję cię, a czas ucieka.
– Wiem, że zamierzasz coś w związku ze swoim bratem – powiedziałem. – Chcesz go 
podstawić zamiast siebie, by został zabity, a ty wówczas zmartwychwstaniesz! 
Tyle mogę 
sobie wyobrazić z łatwością, a wyznaczyłeś to na godzinę szóstą. Szóstą lub 
wcześniej, co to 
znaczy? Chcę zobaczyć twojego brata już teraz, zdrowego i żywego, i wziąć go w 
ramiona, 
bym mógł go zabrać pomiędzy jego lud.
– Nie zrobisz tego, Azrielu – powiedział bardzo spokojnie, a pewność siebie 
płonęła w 
nim niczym nieugaszony płomień. – Usiądź i wysłuchaj, co ma się wydarzyć. Nie 
wyobrażasz 
sobie piękna mych zamierzeń, a Natan nie odczuje ani odrobiny bólu. Został 
znieczulony i 
prawie nie wie, co się z nim dzieje.
– Jestem pewien – rzuciłem pogardliwie i uderzyło mnie wspomnienie ludzi, którzy 
dawali mi coś do picia i mówili: „Nie będziesz cierpieć”. Malowali moją skórę 
złotem.
– Jeśli mnie zabijesz – powiedział Gregory – nie zmienisz niczego. Plan wejdzie 
w życie 
po mojej śmierci. Jeśli chcesz mnie zabić przed szóstą, tylko przyspieszysz 
nadejście Sądu 
Ostatecznego. Wszystko jest gotowe. Tylko ja mogę zatrzymać tę machinę. Byłbyś 
głupcem, 
gdybyś mnie zabił.
Gestem wskazał mi krzesło.
– Ten pokój jest dźwiękoszczelny, nie ma w nim kamer systemu alarmowego – 
powiedział. – Wszystko, co powiemy, pozostanie tajemnicą. I chciałbym, żebyś 
okazał mi 
poważanie i współczucie.
– A żołnierze?
– Przycisnąłem guzik, tutaj, pod stołem. Nie wejdą tu, ale to, co ci powiem, 
musi 
pozostać tajemnicą dla całego świata. Kiedy wyjdziemy z tego pokoju, musisz być 
jednym z 
nas. Musimy wyjść stąd razem.
– Tylko tak ci się wydaje.
– Nie. Brak ci wyobraźni, duchu, zawsze tak było. Przez zbyt wiele stuleci żyłeś 
jako 
niewolnik. Ale teraz, choć nie od razu, poznasz swą siłę. Przyznaj się. Lekarze 
znaleźli w 
ciele mojej żony żywe nasienie. Utraciłeś ten mglistooki wygląd. Moja żona 
nauczyła cię, jak 
być mężczyzną?
Nie odpowiedziałem. Ale miałem jakieś bardzo wyraźne przeczucie – i nie mogłem 
zakończyć tej sytuacji, przecinając wszystko niczym węzeł gordyjski.
– Święta racja! – zawołał. – Siadaj i słuchaj. Zająłem pierwsze krzesło po jego 
lewej 
stronie.
Podniósł małe urządzenie o wielu przyciskach, obdarzone zdolnością zdalnego 
sterowania innymi urządzeniami. Położyłem na nim dłoń.
– To do obsługiwania monitorów, nic więcej. Większość z nich to monitory systemu 
alarmowego. Tylko dwa zawierają taśmę. Spójrz w to miejsce, ponad centralną 
mapą.
Dwa ekrany pokazały nieruchome obrazki – każdy zatrzymany mniej więcej na dwie 
sekundy – przedstawiające ludzi konających z głodu, umarłych, pola bitwy, 
zbombardowane 
budynki, góry śmieci. Rozpoznałem w nich nieruchomą panoramę całego świata. Na 
jednym 
obrazku, w tle za mieszkańcami wioski, rozpoznałem świątynię Majów. Zauważyłem 
też 
ruiny, które znałem z Kambodży.
On patrzył na nie niemal z uśmiechem, jakby zapomniał o mojej obecności lub nie 
żywił 
wobec mnie żadnych obaw.
– Obiecaj, że Natanowi nic się nie stanie – powiedziałem – dopóki rozmawiamy.
– Obiecuję. Nic się nie stanie aż do szóstej, a wtedy wszystko rozpocznie się na 
mój znak. 
Ale powinienem cię uprzedzić, mój niebiański przyjacielu, nie masz żadnych 
atutów w tej 
rozgrywce.
– Nie?
Odwrócił się i uśmiechnął do mnie z wdziękiem, promieniejąc szczęściem i dumą.
– Tak długo czekałem na tę chwilę – powiedział. – I pomyśleć, że przybyłeś w 
samym 
środku przygotowań. Naprawdę sądzę, że Bóg zesłał cię jako odpowiedź na ofiarę z 
Estery. 
Długo nie dostrzegałem symetrii ani geniuszu tego zdarzenia. Ofiarowałem Esterę, 
którą 
kochałem, prawdziwie kochałem, a ty przybyłeś przez szczelinę nieba.
Wydawało się, że z całą powagą wierzy w to, co mówi.
– Nie przybyłem z nieba – powiedziałem. – Gdzie jest Natan?
– Po pierwsze, rozumujmy logicznie. Jeśli stracisz anielską cierpliwość i 
zabijesz mnie, 
osiągniesz tylko tyle, że automatycznie uruchomisz cały plan. Jeśli zniszczysz 
ten budynek, 
automatycznie uruchomisz cały plan. Jeśli chcesz cokolwiek zrozumieć, 
zaakceptować lub 
zmienić, potrzebujesz mnie. Więc mnie wysłuchaj.
– Dobrze – powiedziałem. – Ale czy rzeczywiście chcesz zabić Natana o szóstej? 
Mogłeś 
dokonać tego już wcześniej. To dlatego umieściłeś go w szpitalu pod swoim 
nazwiskiem, by 
stworzyć swoje akta ze świadectwem DNA i prześwietleniem zębów, by Natan mógł 
być 
zidentyfikowany jako ty, żeby twoja śmierć została potwierdzona, czy tak?
Nie wydawał się zadowolony, że odgadłem aż tyle.
– To dość prymitywna wersja tego, co zamierzyłem – oświadczył. – Ale zrozum, 
chodzi o 
świat, Azrielu, o cały świat. Dobry Boże, musisz być moim Bożym Świadkiem.
– Nie popadaj w przesadę, Gregory, wyjaśnij mi swój plan. Masz gdzieś dokumenty 
ze 
swoim DNA, które umieścisz na miejscu dokumentów Natana, i one udowodnią, że 
powstałeś 
z grobu. Wiele osób pracowało nad wymazywaniem i przenoszeniem danych.
– Zaczynam kochać cię za tę inteligencję – powiedział. – A teraz naprawdę ją 
wykorzystaj. Dla dobra samego świata! Nie możesz zapobiec temu, co się tu 
stanie, i musisz 
pamiętać, że kiedy nadejdzie Sąd Ostateczny, a nadejdzie dzisiaj przed północą, 
będziesz 
mnie potrzebować. Będziesz mnie rozpaczliwie potrzebować, tak jak wszyscy żywi, 
którym 
przeznaczone będzie żyć. W innym razie czeka cię jedynie pasmo udręk i 
niepowodzeń.
– Dobrze, więc czym jest ten Sąd Ostateczny? Co ma się wydarzyć? Zamierzasz 
zabić 
Natana. Co potem? Zmartwychwstanie?
– Za trzy dni. Czy nie tak postępowali inni mesjasze?
Trzy dni. Przepłynęły przeze mnie nieostre, straszliwe wizje – lwy, przeklęty 
rój pszczół, 
tańce. Zadrżałem i odsunąłem je od siebie. Ujrzałem krzyż Chrystusa. Ujrzałem 
zmartwychwstałego Chrystusa na starych i nowych malowidłach. Usłyszałem 
chrześcijańskie 
słowa, greckie i łacińskie.
– Chętnie ci to wytłumaczę – powiedział Gregory. – Widzisz, parę razy przyszło 
mi do 
głowy, że jesteś jedyną osobą, która to w pełni doceni.
– A to dlaczego?
– Azrielu, nikt z żyjących nie ma mojej odwagi. Nikt. Trzeba odwagi, by zabić. 
Wiesz o 
tym. Znasz czasy i świat, i pewnie byłeś świadkiem wojny, głodu, 
niesprawiedliwości. Ale 
najpierw pozwól, że dam ci ostrzeżenie. Jeśli mnie nie wysłuchasz, jeśli uznasz, 
że moja 
śmierć jest potrzebna i że nie dbasz o to, co stanie się ze światem, pozostaje 
kwestia kości.
– Tak?
– Znajdują się w piecu w tym budynku, i jedno moje słowo sprawi, że spłoną i 
roztopią 
się w płynne złoto. Chyba powinienem ci też powiedzieć o wynikach testów, 
prawda?
– Jeśli chcesz marnować czas. Wolałbym usłyszeć o Sądzie Ostatecznym.
– Nie chcesz wiedzieć, co jest w twoich kościach?
– Wiem. Moje kości.
Pokręcił głową z uśmiechem.
– Już nie. Ludzkie kości zostały niemal całkowicie przeżarte metalem, w którym 
je 
zatopiono. Zostało z nich bardzo niewiele, jeśli w ogóle cokolwiek. Co oznacza, 
że kiedy 
tylko metal zostanie podgrzany, z łatwością pochłonie i zniszczy wszelki ślad po 
resztkach 
człowieka.
– O to ci chodziło? – Uśmiechnąłem się. – Zabawne. Wyniki twoich testów mają dla 
mnie 
zupełnie odmienne znaczenie. Czy znalazłeś tego dosyć, by dokonać czarów z DNA?
Zaprzeczył.
– Nie zostało prawie nic.
– To dobre wieści. Opowiadaj dalej.
Przyjrzał mi się z największą uwagą. Sięgnął po moją rękę, na co do pewnego 
stopnia 
pozwoliłem. Rzucił na szalę cały swój urok, jego oczy miały głębię wielkości, a 
także 
szczerość wielkości. Bardzo kuszące. Rachela ostrzegała przed tym.
Ale ja żywiłem do niego odrazę. Za Esterę i Natana, jakby cały świat się nie 
liczył albo 
jakby opłakiwanie ich oznaczało płacz nad wszelką niesprawiedliwością.
– Azrielu, to sen o nieporównanej wielkości. Idzie za nią brutalność i śmierć, 
ale tak było 
i podczas podbojów Aleksandra. A także Konstantyna. Wiesz o tym. Wiesz, że Egipt 
żył w 
pokoju przez dwa tysiące lat dzięki brutalności i zabijaniu. Wiesz i pamiętasz 
te długie czasy 
pokoju. Czasy Aleksandra, a potem Pax Romana.
– Opowiedz mi o planie.
Wskazał wielką mapę na ścianie, mapę świata, jarzącą się punkcikami światła. 
Punkciki 
były czerwone i niebieskie, choć zdarzały się także żółte. Ostro odróżniały się 
od reszty 
światełek na mapie, lecz teraz dostrzegałem wiele znaków i linii. Wielce 
szczegółowa mapa.
– To moje kwatery na całym świecie – oznajmił. – To moje świątynie, moje tak 
zwane 
kurorty, moje tak zwane biura. Lotniska. Wyspy.
– Boże, dlaczego dałeś ambicję takiemu człowiekowi? – zawołałem. – Pomyśl, ile 
dobra 
mógłbyś uczynić, zbłąkany szaleńcze!
Roześmiał się, szczerze niczym dziecko.
– Kiedy właśnie o to chodzi, mój ty nietaktowny złośniku, jestem geniuszem 
moralności. 
– Wskazał ku mapom. – Są gotowi, by w dwie godziny po potwierdzeniu mojej 
śmierci 
zniszczyć dwie trzecie populacji świata. A teraz, zanim się sprzeciwisz, pozwól 
mi wyjaśnić, 
że dokonam tego dzięki filowirusom, które tu udoskonaliłem i które już teraz 
znajdują się w 
owych świątyniach. Nie przerywaj.
Uniósł rękę i ciągnął dalej.
– Jest to wirus, który zabija w ciągu pięciu minut lub nawet szybciej; żyje w 
powietrzu 
tak długo, jak jego nosiciel oddycha, co trwa nie więcej niż pięć minut; jego 
pierwszym i 
natychmiastowym działaniem jest zmącenie umysłu i wypełnienie ofiary uczuciem 
spokoju i 
rozkoszy.
Uśmiechnął się, a jego oczy powlokły się mgiełką, jakby słuchał wspaniałej i 
dostojnej 
muzyki.
– Nikt nie będzie cierpieć, Azrielu, najwyżej przez parę chwil. O, cóż za 
doskonałość w 
porównaniu z ohydną, gadatliwą głupotą Hitlera, który straszył, rozstrzeliwał i 
dręczył 
Żydów. Jakim był prymitywnym, okrutnym potworem. Rzeźnikiem, szmaciarzem, 
cmentarnym złodziejem, który wyrywał złoto z ust milionów ofiar. – Wzruszył 
ramionami. – 
Zresztą może czasy były inne. Nie mieliśmy takiej technologii.
I mówił dalej:
– Wirus zostanie zrzucony wraz z śmiercionośnym gazem, który po czterech 
godzinach 
straci swoje właściwości. Te połączone czynniki powinny zabić wszystkie żywe 
istoty na 
wybranym terenie. Moje samoloty i helikoptery we wszystkich punktach świata już 
czekają, 
by rozpocząć eksterminację. Będą przelatywać nad wybranymi terytoriami tak 
długo, aż ich 
mieszkańcy zostaną unieszkodliwieni.
W niektórych miastach o dużym zaludnieniu, jak Bagdad, Kair i Kalkuta, zostały 
zorganizowane bataliony piechoty. Umieszczą gaz i wirusa w systemach 
wentylacyjnych 
wielkich budynków. Niektórzy zgadzają się umrzeć, inni będą nosić odzież 
ochronną.
– Dobry Boże, ile miast, państw, ludzi, o jakich liczbach mówisz?
– Niemal o całym świecie, Azrielu, już ci mówiłem. Dwie trzecie populacji 
świata. 
Traktuj to jak nieuniknioną plagę, jeśli wolisz, plagę, która nadejdzie w tej 
anielskiej postaci, 
by oczyścić naszą planetę ze śmiecia, tak jak w przeszłości robiły to inne 
plagi. Czy wiesz, co 
czarna śmierć uczyniła w Europie?
– Jakże mógłbym nie wiedzieć? – Pomyślałem o Samuelu i płonących domach 
Strasburga.
– Ale nie wiesz, że gdyby nie zaraza, Europa byłaby teraz pustynią. Nie wiesz, 
jak wiele 
osób umarło na epidemię grypy na początkach naszego stulecia. Nie wiesz, co 
oznaczała 
epidemia AIDS. Nie wiesz, jak wiele potrzeba odwagi, by wzorować się na naturze 
i wznieść 
się ponad nią, a nie tylko się w niej babrać i potęgować jeszcze chaos.
– Jakie kraje świata; mówisz o Azji?
– Ależ tak – odparł. – Azja, oczywiście. Daleki Wschód, wszystkie te ludy znikną 
z 
oblicza świata. Cała północna Rosja. Oszczędzę jedynie pewną część wschodniej 
Rosji, a i na 
to jeszcze się nie zdecydowałem. I nie będzie już Japonii.
Nie zatrzymał się nawet dla nabrania oddechu; wciąż mówił, coraz bardziej 
podniecony. 
Mógłbym przysiąc, że bił z niego jakiś blask.
– Nie było cię tu zbyt długo, byś pojął całą logikę planu. Przede wszystkim, 
wykasujemy 
całą populację afrykańskiego kontynentu. Tylko pomyśl. Opróżnienie Afryki. 
Namierzyliśmy 
wszystkie wioski, wszystkie zamieszkane rejony. Przeżyją tylko te zwierzęta, 
które będą się 
znajdować daleko od nich. Genialne. Widzisz, filowirus i tak nie ma wpływu na 
większość 
zwierząt, a gaz rozproszy się dostatecznie wcześnie, by zdołały przeżyć. O, to 
bardzo 
skomplikowane. Opracowaliśmy kilka etapów. Ale zrobiono wszystko, by uniknąć 
paniki, 
bólu czy świadomości u umierających. Nie będą cierpieć, nie, nie będą znosić 
koszmarnej 
agonii swoich rodziców i innych, więzionych w niemieckich obozach. To było 
ohydne 
bestialstwo.
Nie śmiałem mu przerywać. Ale, Jonatanie, potrafisz sobie wyobrazić, co czułem. 
Narastała we mnie panika; jednak tłumiło ją coś silniejszego; zdeterminowane 
postanowienie, 
że to szaleństwo nie dojdzie do skutku! W żadnym wypadku! Ukryłem prawdziwe 
uczucia 
pod maską.
– W rzeczy samej twój cel jest niezwykły.
– Zginie cała ludność Indii i Pakistanu, do ostatniego człowieka – ciągnął 
Gregory z 
okrutnym ożywieniem. – A także cała ludność Nepalu i wyższych rejonów górskich. 
Oczywiście Izrael zostanie zniszczony, ponieważ zniszczona musi być Palestyna, a 
także Irak 
i Iran. Poza tym zginie cały świat – Ormianie, Turcy... Grecy, wszyscy na 
Bałkanach, tam 
gdzie toczy się wojna, Arabia Saudyjska, Jemen...
– Trzeci Świat, jak go nazywacie – powiedziałem. – Świat biedaków. To o nim 
mówisz.
– Mówię o świecie przeżartym chorobą, wiecznie walczącym, głodującym i ciągnącym 
nas ze sobą na dno. Wielki świat, którego nie można uratować – świat, którego 
nie zdołałby 
uratować Aleksander Wielki ani Konstantyn, ani prezydent tego kraju, ani ONZ, 
ani wszyscy 
ci słabowici i rozmamłani współcześni apostołowie pokoju, gdyż ci nie potrafią 
niczego poza 
kierowaniem masakrami!
Westchnął.
– Tak – powiedział. – Toczony chorobą, poza kontrolą i zbawieniem. To 
nieodwołalne. 
Wszyscy muszą umrzeć. Do północy większość z nich straci życie. Ale świątynie są 
przygotowane na ponowienie już jutro ataku gazowego na wszystkie te terytoria. 
Nasze 
ciężarówki, samoloty, helikoptery – wszystkie występują jako pojazdy służby 
zdrowia. 
Ludzie będą sądzić, że przyjechały z pomocą. Sami zaczną do nich przychodzić, 
szukając 
pomocy i schronienia, i stracą życie bez tortur i przerażenia. Wszystko zostało 
zaprojektowane po prostu genialnie. Oszacowaliśmy średnie wyniki. Cała ludność 
Kairu 
zginie w ciągu dwóch godzin. W Kalkucie potrwa to dłużej.
Ciągnął dalej z wyraźnym smutkiem:
– Trzeci dzień będzie najgorszy, bo wtedy ruszy polowanie na tych, którzy w 
jakiś sposób 
zdołali przeżyć, i to będzie trudne. Ludzie odczują strach. Ale będzie on 
krótkotrwały. Wtedy 
możemy skorzystać z broni palnej, a nawet bomb, ale mamy nadzieję, że tego 
unikniemy. 
Spodziewamy się, że pod koniec trzeciego dnia ujrzymy spokojny i piękny świat.
Jego dłoń leżała na mojej, ciepła i ciężka, oczy płonęły.
– Wyobraź sobie, Azrielu, cały afrykański kontynent, cichy i spokojny, piękne 
egipskie 
piramidy stojące w ciszy, smog i brud Kairu osiadły na miejscu, niczym piasek. 
Wyobraź 
sobie Zair bez epidemii i nierozpoznanych filowirusów, grożących zniszczeniem 
całemu 
światu. Wyobraź sobie głodujących, uśpionych w spokoju. Wyobraź sobie wielkie 
lasy 
podzwrotnikowe, którym znów wolno rosnąć, gęstą kwitnącą dżunglę, w której nie 
ma 
intruzów, dzikie zwierzęta, którym wolno się rozmnażać, jak im przeznaczył Bóg.
O, Azrielu, mój zamysł jest równie wielki jak zamysł Jahwe, kiedy nakazał Noemu 
zbudować arkę. Znalazłem nawet schronienie dla wybranych osobników. Wielcy 
geniusze i 
naukowcy już teraz zostali zwabieni na konferencję, gdzie zostaną uratowani, 
podczas gdy 
inni umrą. Oto mój kraj, moja arka. Ale reszta musi zginąć. Nie ma absolutnie 
żadnego 
innego równie pięknego, eleganckiego ani miłosiernego wyjścia z obecnej 
sytuacji.
– Izrael musi umrzeć, uczyniłbyś to własnemu ludowi?
– Muszę to zrobić, nie ma rady. Poza tym... Musimy odwiedzać święte miejsca w 
ciszy i 
skupieniu. Ale ty nie rozumiesz, wielu Żydów przeżyje. Przeżyją wszyscy w 
Stanach 
Zjednoczonych i Kanadzie. Nikt w tych krajach nie dozna żadnej krzywdy.
Atak wyeliminuje jedynie kraje na południu – cały Meksyk, Amerykę Łacińską oraz 
Karaiby. Wszystkie te wyspy znowu będą spokojne i piękne, a poinsecje zakwitną 
na nich 
głęboką czerwienią, palmy zaś będą kołysać się na wietrze.
Ale wszystko w naszym kraju i Kanadzie przeżyje. Filowirus szybko ginie. 
Udoskonaliliśmy formułę z trzech rodzajów wirusa Ebola, a niektóre znaleźliśmy 
sami. Gaz 
traci swoje właściwości. Mówiłem ci. Szybko przestaje działać. Nie masz pojęcia, 
do jakiego 
stopnia udoskonaliliśmy formułę; konie i bydło pozostaną nietknięte. Nie masz 
pojęcia, jak 
ciężko pracowaliśmy, by działanie wirusa było tak miłosierne.
Westchnął, pokręcił lekko głową i powiedział:
– W wioskach puszczy amazońskiej przeprowadzimy punktowe ataki – tak, to 
konieczne 
– ale ogólnie dzikie życie będzie oszczędzone. Wyrafinowane trucizny nie uczynią 
tam nic 
złego. Azrielu, zdajesz sobie sprawę, jacy geniusze dla mnie pracowali, ludzie 
świadomi 
spraw, o których my obaj nie mamy pojęcia?
– A Europa? – spytałem. – Zgładzisz Azję Mniejszą? Wymordujesz narody 
bałkańskie. 
Co zrobisz z Europą?
– To nasz największy strategiczny problem. Musimy wyeliminować Niemców, musimy 
to zrobić ze względu na to, co Hitler uczynił Żydom. Niemcy muszą umrzeć. Muszą. 
Wszyscy. Bezwzględnie.
Ale chcemy oszczędzić wszystkie europejskie kraje. Z wyjątkiem Hiszpanii. Nie 
lubię 
Hiszpanii, a poza tym za wiele tam muzułmańskich wpływów. Ale eksterminacja w 
Niemczech musi przebiegać bardziej skrycie, potrzeba tam więcej pieszych 
pracowników niż 
gdziekolwiek indziej, i oczywiście mogą mieć miejsce pewne nieuniknione wypadki 
śmierci 
Francuzów i Anglików, zwłaszcza tych, którzy w owym czasie będą podróżować po 
Niemczech.
Wstał i podszedł do mapy.
– Wszystko przygotowane. Wszystko jest na miejscu. Wysłano ostatnie transporty 
substancji. To, co pozostało w budynku, przyda się do zaatakowania wszystkich, 
którzy 
zechcą tu wtargnąć. Są tu miejsca, które trzeba zapieczętować, kiedy będzie się 
używało gazu 
przeciwko policji. Oczywiście zdajesz sobie sprawę – ciągnął – że w większości 
tych 
potępionych krajów będziemy jedyną stacją nadawczą odbieraną w Stanach. Mamy tę 
przewagę, iż wolno nam będzie opisać tę łagodną zarazę. Napisaliśmy wiersze 
warte 
zapamiętania, podobne rytej w kamieniu historii wojen Dariusza.
Wskazał liczne monitory ukazujące nieruchomy obraz korytarzy, pustych pokoi i 
wind.
– Wszystko to śmiercionośne pułapki. Znajdujemy się w fortecy.
– Trzeciego dnia – rzekł – kiedy Stany Zjednoczone będą opłakiwać resztę świata, 
w 
głębi ducha z ulgą myśląc, że się jej pozbyły, ja powstanę z martwych i powiem, 
że 
widziałem powszechną śmierć, że zaraza była nieunikniona i spadła na świat z 
woli Boga. 
Wszyscy członkowie mojej Świątyni są przygotowani na zajęcie przywódczych 
stanowisk.
– Czy wiedzą, że to kłamstwo? – spytałem. – Ci twoi głupi wyznawcy? Czy wiedzą, 
że 
zabity zostanie Natan, twój identyczny bliźniak?
Uśmiechnął się cierpliwie, stojąc z założonymi rękami, tyłem do mapy.
– Umieściłeś go w szpitalu, by otrzymać jego kod DNA, potrzebny ci do 
potwierdzenia 
własnej śmierci – powiedziałem. – Ile osób wie o tym oszustwie? Ile osób ma coś 
wspólnego 
z zamienieniem w kluczowym momencie danych DNA, żeby potwierdzić twoje 
zmartwychwstanie?
– Wystarczająco wiele. Oczywiście szerokie masy wyznawców nie mają o niczym 
pojęcia. Wiedzą, kim jestem, a kiedy się pojawię, będą wiedzieć, że to Gregory. 
Biorę na 
siebie odpowiedzialność za to, co się stanie. Biorę na siebie winę za zagładę 
świata oraz 
brzemię nowej legendy o podróży do piekła i z powrotem. Ja jestem nowym 
Mesjaszem. Ja 
jestem pomazańcem bożym. I mam własne tajemne sprawy, tak jak ma je Jahwe.
Minęło parę minut, zanim zdołał się uspokoić. Oczy zwilgotniały mu z emocji.
– Jesteś piękny, Azrielu. Potrzebuję cię. Zostałeś mi zesłany, by stanąć u mego 
boku. 
Zostałeś mi zesłany.
– Mów dalej o planie. Kto go zna?
– Jedynie nieliczni wiedzą, że śmierć i zmartwychwstanie są udane. Czy nie tak 
to 
wyglądało za pierwszym razem?
– Za pierwszym razem – szepnąłem. – A kiedy był ten pierwszy raz? Na Golgocie? O 
to 
ci chodzi?
– Nawet ludzie rozprowadzający gaz w Indiach nie wiedzą naprawdę, do czego on 
służy. 
Wiedzą to tylko dowódcy. Istnieją stopnie wtajemniczenia. Do mnie należy świat 
pełen 
zelotów, gotowych za mnie umrzeć, nie rozumiesz? Umrzeć za mnie i nowy świat. 
Teraz 
słuchaj, co ci mam do powiedzenia. Słuchaj!
Wyobraź sobie ulgę, która zapanuje, kiedy ludzie zdadzą sobie sprawę, co się 
wydarzyło. 
Wiem, co mówię. Pomyśl o uldze wszystkich inteligentnych Amerykanów, 
Europejczyków, 
wszystkich mieszkańców świata zachodniego, czy jak zechcesz nas nazwać.
Usiadł i pochylił się ku mnie.
– Azrielu, ludzie będą się radować, kiedy minie Wielka Śmierć. Będą się radować! 
Pozostanie tylko Zachód ze swymi zasobami, tylko on. A bieda, choroby, walki, 
wszystko 
zniknie. Zniknie z powierzchni ziemi. Nowy początek.
Świątynia Umysłu będzie wszystkim kierować. Przewyższamy liczbą tych z 
Waszyngtonu, którzy początkowo mogą się nam sprzeciwiać. W innych miejscach nie 
będziemy napotykać oporu. Wiemy, co się stało. Jesteśmy poinformowani. Będziemy 
bez 
ustanku nadawać na naszych falach, będziemy mówić, że dokonała się wola Boża i 
że na 
Ziemi zapanował pokój, że pozbyliśmy się milionów tych, którzy dręczyli ją jak 
owady i 
pasożyty.
– I sądzisz, że prezydent tego kraju poda ci rękę?
– Prawdopodobnie będziemy musieli go zabić. Ale przynajmniej damy mu szansę. W 
tej 
chwili jest wspaniałym człowiekiem i pięknym mężczyzną. Ale nasi wyznawcy w 
Waszyngtonie pozostają w pogotowiu. W samych kwaterach Białego Domu i 
pobliskiego 
Pentagonu jest ich trzy tysiące. Zakładam, że wiesz o tych ważnych punktach. 
Możemy 
udusić gazem wszystkich w tych pomieszczeniach. Jeśli to się okaże konieczne, 
zginie cała 
ludność Waszyngtonu. Cierpiałem, podejmując tę decyzję. Wierzę, że nie 
powinniśmy tego 
robić rodakom.
– Jakiś ty dobry.
– Tylko mądry. Chcemy, by rząd zdał sobie sprawę, iż prorok Gregory oszczędził 
go z 
łaski Pana, by pomógł odbudować nowy i wspaniały porządek świata. Zamierzamy 
przynajmniej dać prezydentowi i kongresmanom czas na wyobrażenie sobie tych 
pustych 
kontynentów, na których pola lilii znów zakwitną w pełnej krasie.
Spojrzał na mnie badawczo. Był naprawdę podekscytowany. Drżał, lecz nie ze 
strachu, a 
z niecierpliwości.
– Nie rozumiesz, mój wspaniały przyjacielu? – spytał. – Tego pragną wszyscy. 
Kiedy 
włączamy w nocy telewizor i widzimy wojnę na Bałkanach, ogarnia nas rozpacz. A 
więc nie 
będzie już wojny. I Serbowie, i Bośniacy znikną z powierzchni ziemi.
Wyobraź sobie, że nigdy już nie będziesz musiał się smucić na myśl o nagich, 
głodnych, 
powodziach, katastrofach w Indiach. Wszystko to zniknie. Wszystkie piękne miasta 
i 
świątynie pozostaną czyste i będą oczekiwać ponownego przebudzenia. Nikt nie 
chce już 
słyszeć o ohydnej zagładzie narodu w Iraku ani ulicznych walkach w Kambodży. 
Wszyscy 
mamy już dość przyglądania się walce ludzi Trzeciego Świata: bezradnych, 
wykastrowanych 
naszą wyższością i subtelnymi wartościami.
Wszyscy tego chcą!
To właśnie zrobiłby Aleksander! To właśnie zrobiłby Konstantyn! Nikt inny nie ma 
takich środków, takiej odwagi, mądrości ani brawury! Tylko ja! Sam tego dokonam. 
Ja sam! 
Uderzę, jak uderzali faraonowie, kiedy napadali tych, którzy wtargnęli do Doliny 
Królów.
Nie odpowiedziałem. W moim mózgu tykał zegar, powiadam: zegar. Szósta lub 
wcześniej. Która godzina była teraz?
– Musisz to rozważyć – ciągnął. – Musisz to sumiennie rozważyć. Wyobraź sobie 
dżungle Indochin i te piękne ruiny, wolne od wojujących ludzi! Wyobraź sobie 
majestat 
miasta takiego jak Berlin. Wyobraź sobie jego zasoby. W rzeczy samej całe Niemcy 
są pełne 
bogactw. A ci Niemcy, którzy ponieśli krzywdę w czasie drugiej wojny światowej, 
będą 
szczęśliwi, że nie ma już tego państwa na mapie!
Oni sami ściągnęli to na siebie! Po to właśnie przyszedłem na świat, jesteś tego 
dowodem.
– Skąd masz tę pewność? – spytałem. – Czy moja obecność nie powstrzymuje cię 
choć na 
chwilę?
– Nie. Nie, kiedy wyobrażę sobie świat po Sądzie Ostatecznym. Raj. Wyobraź sobie 
spokojną słodycz tej ziemi, znowu bujną trawę i tylko tych, którzy zasługują na 
życie, na 
ratunek, by odbudować państwa od podstaw, nie dopuszczając do chaosu, który 
znamy z 
przeszłości. Ameryka skolonizuje ten spokojny i piękny świat. Pod moim 
przywództwem. 
Jeśli rząd nam pomoże, to dobrze. Potrzeba nam pomocy. Jeśli nie, przejmiemy 
rządy.
– A mieszkańcy tego kraju. Uważasz, że wam na to pozwolą?
– Zaufaj mi, będą szczęśliwi, kiedy wszystko się skończy, kiedy będą wiedzieli, 
że 
wszystko już za nimi, kiedy dowiedzą się, że żyją w świecie znowu pełnym 
naturalnych 
bogactw i wolnych terenów, a żyzne i wspaniałe ziemie czekają na swoich 
kolonizatorów. 
Nawet nasi Afroamerykanie będą zachwyceni, że nie muszą się już martwić o 
Afrykę. 
Amerykańscy członkowie naszych populacji mniejszościowych zostaną oszczędzeni. 
Nie ma 
takiego ludu ani rasy, która nie miałaby kolonii w Ameryce. Ten kraj jest arką! 
Zgódź się! 
Będą nas czcić. Będą czcić zmartwychwstałego Mesjasza, a potem zostanie 
ujawnione jego 
chasydzkie pochodzenie, i wszystko zostanie zapisane; to będzie punkt zwrotny w 
historii.
Pozwoliłem mu mówić; zaprawdę, nic nie mogło go zmusić do zamilknięcia, to była 
jego 
aria.
– Azrielu, gdybyś tylko wiedział, jak bardzo staraliśmy się ocalić te 
nieszczęsne kraje. 
Gdybyś tylko znał warunki panujące w Bagdadzie i Izraelu. Gdybyś tylko znał ten 
niemożliwy stan rzeczy.
Przez pierwszą połowę tego stulecia oglądaliśmy szaleńców, takich jak Hitler, 
Mussolini, 
Franco i Stalin. Widzieliśmy, jak ich okrutne metody zawodzą i strącają Europę w 
otchłań 
cierpienia.
Ktoś musiał udać się do tych nieszczęsnych zrujnowanych miasteczek, jak na 
przykład 
Bagdad, by znaleźć pomniejszych dyktatorów w rodzaju Saddama Husajna, albo 
pojechać na 
Bałkany, by znaleźć ludzi gotowych na śmierć w walce. Nawet Rosja nie ma już 
wielkiego 
Stalina, ani Lenina, ani Piotra Wielkiego.
– A ty uważasz ich za wielkich? – spytałem. – Sądzisz, że to wielcy ludzie?
– Nie, byli źli. Czynili zło, a poza tym zgładzili miliony. Nie łudź się, że 
Stalin zabił 
mniej ludzi niż Hitler. Zabijali, zabijali, zabijali. Ale to było okrucieństwo, 
sadyzm, brzydota, 
prymitywizm. Nie uważam ich za ludzi wielkich.
Teraz Zachodem rządzą ludzie schwytani w pułapkę własnego sumienia i dobroci. 
Wiedzą, że powinni zmieść Irak i Iran z mapy świata, ale żaden z nich nie ma 
dość śmiałości, 
by to zrobić! Wszyscy wiedzą, że Afryka jest krwawiącą raną, wylęgarnią chorób, 
które 
zabijają świat. Nikt nie ma odwagi, by zgładzić jej mieszkańców.
– A ten kraj, co będzie z biednymi i nieszczęśliwymi, którzy mieszkają tutaj?
– Jesteśmy arką, już ci mówiłem. W Nowym Świecie ta mała populacja ludzi, którzy 
nie 
zasługują na odkupienie, otrzyma nową szansę. Albo zostanie usunięta. Nie jest 
to 
problemem. Nasze kłopoty w kraju to drobiazgi, jak ugryzienie komara.
Na tym właśnie polega piękno tego planu. Ameryka, sam Nowy Jork, mieści ludzi 
wszystkich ras. Mogą wraz z nami rozpocząć budowanie nowego świata. Jeśli ktoś 
będzie się 
buntował z sentymentu do utraconych krajów, zabijemy go. Ale nie mamy żadnych 
uprzedzeń 
względem ras i narodów, i w naszym projekcie przewidzieliśmy miejsce dla ludzi 
wszelkich 
rodzajów.
Pamiętaj, że nasza kampania telewizyjna ma wielki zasięg. Jest już opracowana. 
Kiedy 
wydarzą się okropne zgony, będziemy całkowicie kontrolować doniesienia z tamtych 
rejonów. Prezydent i wojsko będą bezradni. Nie znajdą żadnych zagranicznych 
aliantów ani 
wsparcia. Będzie tylko Świątynia Bożego Umysłu.
– A podczas Sądu Ostatecznego ludzie wpadną w taką panikę, że ich także trzeba 
będzie 
usunąć. Cała Ameryka będzie szaleć ze strachu przed plagą.
– Właśnie; a potem odkryją, że zostali wybrani. A ja powstanę z martwych i 
przyniosę ze 
sobą wizję Nowego Świata. Dowiedzą się, że to wszystko jest zamiarem Boga, że 
Bóg wybrał 
Świątynię na swoje narzędzie, ale to ja byłem pomiędzy martwymi! Wierz mi, kiedy 
to 
wszystko się skończy, świątynia Bożego Umysłu będzie jedyną religijną 
instytucją, jaka 
pozostanie przy władzy, a nieliczne bunty przeciwko niej łatwo dadzą się 
zdławić. Wszystko 
zaplanowaliśmy, mamy przywódców, kwatery, mamy wszystko, czego trzeba.
Natan musi umrzeć zamiast mnie o szóstej, ale gdybym umarł wcześniej, gdyby coś 
mi 
się przytrafiło, gdybym dał znak, proces eksterminacji rozpocznie się 
automatycznie. A mam 
tysiące sposobów na danie takiego znaku.
– Wymień choć jeden.
– Słucham?
– A gdybym cię po prostu zabił, uratował Natana i odkrył intrygę przed światem.
– Nie możesz tego zrobić. Nie rozumiesz, że przy wszystkich drzwiach stoją 
żołnierze? 
No i kości, pamiętaj, to ja je mam, jeśli zaczniesz z nami walczyć, moi ludzie 
mają je spalić. 
To położy kres twojej egzystencji.
– A jeśli nie?
– Co możesz zrobić? Nie zdołasz powstrzymać wszystkich naszych ludzi, nie 
potrafisz 
nawet oddać tego budynku w ręce wroga. Mamy go pod absolutną kontrolą. Nie 
rozumiesz? 
Możesz przebywać tylko w jednym miejscu naraz bez względu na to, czy jesteś 
duchem, czy 
nie, a twoje możliwości są mocno ograniczone. Nawet nie wiedziałeś, że Rachela 
popełnia 
samobójstwo za twoimi plecami.
– Sądzisz, że pozwolę ci na to jakby nigdy nic – powiedziałem. – Nie 
przypuszczasz 
chyba, że nie spróbuję przeszkodzić. Myślisz, że przyłożę rękę do tej 
okropności? Błędnie 
zaliczasz się do wielkich przywódców. Cyrus urósł w siłę, tolerując religie 
imperium 
perskiego. Aleksander sprowadził hellenizm do Azji, zaślubił ją z Grecją. Pax 
Romana to czas 
tolerancji. Nie rozumiesz, ty śmieciu, stoisz w jednym rzędzie z mordercami!
Nie zdołałem powściągnąć gniewu. Gregory spojrzał na mnie z bólem, prawdziwie 
zraniony, ale przede wszystkim zawiedziony i smutny – człowiek oddany swojej 
sprawie.
– Stoisz w jednym rzędzie z Attylą i Hunami – ciągnąłem. – Stoisz obok 
Tamerlana, 
który wznosił ściany z żywych ciał pokonanych. W rzeczy samej, stoisz w jednym 
rzędzie z 
czarną śmiercią, wirusem Ebola i AIDS. Jesteś zniszczeniem!
Potrząsnął dłońmi. Zakrył nimi twarz.
– Azrielu, spróbuj ujrzeć piękno mego planu. Jego zasięg. Tego właśnie 
potrzebuje świat 
i tylko to może go zbawić. Zawsze zabijano narody, by zrobić miejsce dla innych. 
Wybito 
Indian, by mógł powstać ten wielki naród. Czy mam ci przypominać, co Jahwe 
powiedział do 
Joszuy, Saula i Dawida? Że nakazał im zgładzić wrogów, mężczyzn, kobiety i 
dzieci, do 
ostatniego żywego człowieka.
Nie rozumiesz, Azrielu, to wymaga rozmachu i odwagi. Niewiarygodnej odwagi. A ja 
ją 
mam. Mam ją, mam także środki, by tego dokonać, i potrafię przewidzieć wszystko. 
Zniosę 
potępienie i krzyki oburzenia. Mam wizję!
Znowu wstał i podszedł do mapy, jakby musiał się zastanowić.
– Wiesz, może zrozumiesz dopiero, kiedy się zacznie.
– To się nie zacznie! – oznajmiłem. Ja także wstałem.
Na samym środku mapy znajdowała się mała gwiazdka. Zbyt późno ją zobaczyłem. 
Biała, 
Gwiazda Dawida lub Gwiazda Magów. Przez całe wieki miała ogromne znaczenie. 
Gregory 
patrzył na nią z miłością.
Za późno zdałem sobie sprawę, że już to zrobił. Był to przycisk. Gregory 
uruchomił jakiś 
proces!
– Coś uczynił? – spytałem.
– Na razie tylko posłałem Natana na śmierć. Jest odpowiednio ubrany i 
przygotowany. Za 
pięć minut zostanie zabity przed budynkiem. To rozpocznie odliczanie owych dwóch 
godzin. 
Spożytkuj ten czas, by uczyć się ode mnie, modlić się i zostać moim pomocnikiem.
Wstałem, oniemiały.
– Mój Boże! – krzyknąłem z najwyższym przerażeniem.
– No, i co teraz zrobisz? Zostaniesz tutaj? Zabijesz mnie? Pobiegniesz na 
ratunek 
Natanowi? Natan już jedzie windą. Spójrz na ten monitor. Widzisz?
Spojrzałem. Wysoko w kącie ujrzałem niewyraźny obraz Natana, teraz prawdziwie 
identycznego klona Gregory’ego, pozbawionego brody i pejsów, podtrzymywanego 
przez 
tych, którzy go otaczali. Miał na sobie ubranie Gregory’ego. Dostrzegłem nawet 
lekkie 
wybrzuszenie w kieszeni płaszcza, zdradzające obecność prywatnego rewolweru 
Gregory’ego. Ujrzałem z przerażeniem, że drzwi windy się otwierają. Ujrzałem z 
przerażeniem, że postaci zmierzają ku wejściowym drzwiom Świątyni, ku tłumowi.
– Jesteś bezsilny, Azrielu. Obudziłeś się do życia, by być moim posłańcem. Jeśli 
mnie 
zabijesz, zabijesz jedynego człowieka, który później mógłby dać ci się odwieść 
od tego 
wszystkiego. Oczywiście nie zrobię tego, ale sam postawiłbyś nas w obliczu faktu 
dokonanego, jak to nazywamy. Potrzebujesz mnie. Sam o tym wiesz. Bardzo mnie 
potrzebujesz.
W szale zawołałem na żelazo, by przybyło do mnie. W moich dłoniach znalazły się 
dwa 
gwoździe. Rzuciłem Gregory’ego o ścianę, gdyż mapa mogła być pełna przycisków i 
guzików.
Wbiłem gwoździe w jego dłonie. Skrzywił się, ale nie krzyknął.
– Głupcze! – rzekł. Przymknął oczy, jakby rozkoszował się bólem. Potem wpadł we 
wściekłość.
– A co, nie chciałeś być Mesjaszem? – spytałem.
Zaklął i zaczął się wić, choć gwoździe trzymały mocno.
Na monitorze ujrzałem postać „Gregory’ego”, Natana w przebraniu, wychodzącego 
przed 
tłum.
Rozproszyłem się i przeniosłem w tamto miejsce całą moją mocą, niewidzialny.
Ale zanim to zrobiłem, usłyszałem strzały. Usłyszałem grad kul, który uderzył w 
niewinnego Natana. Usłyszałem krzyki na ulicy.
24.
Natan leżał w kałuży krwi, mrugając oczami w jasnym blasku słońca, a wokół niego 
kłębił się przerażony tłum. Zabójcy zostali schwytani. Wyły syreny. Wyznawcy 
łkali.
Spojrzałem na ciało Natana. Ujrzałem oszołomienie w jego wielkich ciemnych 
oczach. 
Wspomnienia przemknęły przeze mnie, grożąc zamętem.
Potem nagle zorientowałem się, że wszystko wokół mnie wygląda inaczej. Budynek 
wyblakł. Tłum znikł.
Ponad moją głową, prosto w piękny błękit, wznosiły się lśniące i autentyczne 
Schody do 
Nieba.
Powiadam ci, własnymi oczami ujrzałem, iż światło, o którym opowiada tak wielu, 
jest 
nie do opisania. Zobaczyłem światło tak pełne ciepła, miłości i zrozumienia, że 
wypełniło 
całą moją niewidzialną postać i dotknęło bezpośrednio mego serca. I ujrzałem 
Natana, który 
powoli wspinał się po Drabinie.
Na górze pojawiła się Rachela i Estera. Byli tam inni, których nie znałem, i 
nagle w tym 
oślepiającym i pięknym świetle zdałem sobie sprawę, że wszyscy mówią Natanowi, 
iż 
powinien wrócić, nie wolno mu umrzeć, musi wracać.
Natan posłusznie zawrócił i zaczął płakać; płakał i płakał, zasłaniając oczy 
dłońmi. 
Wyglądał teraz jak chasyd; miał brodę i pejsy, które mu ogolono, a także czarny 
kapelusz. 
Ale był duchem, który wracał do poranionego ciała, leżącego na ziemi, ciała, w 
którym serce 
właśnie przestało bić.
Nagle Rachela zawołała do mnie. Spostrzegłem, że biegnę po Schodach. Nic mnie 
nie 
powstrzymywało. Znalazłem się na nich, powiadam ci, Jonatanie, znalazłem się na 
złotych 
schodach, a oni stali w górze, widziałem ich wszystkich, nie tylko Rachelę i 
Esterę, ale i 
mojego ojca, i Zurvana, mojego pierwszego nauczyciela, Samuela i pozostałych. 
Ujrzałem 
ich; w jednym rozbłysku wróciły do mnie wszystkie wspomnienia.
Przez oczami przewinęło mi się całe życie, od młodości i niewinności po koszmar 
morderstwa, które na mnie popełniono, i znałem każdą osobę i rolę, jaką 
odegrała, a potem 
wróciły do mnie wszystkie nauki Zurvana. Ujrzałem wszystko, co uczyniłem, dobro 
i zło.
Byłem już niemal na górze, a Natan przyglądał mi się zdziwiony. Rachela 
wystąpiła 
naprzód.
– Azrielu – powiedziała. – Musisz wrócić do ciała Natana. Azrielu, on nie jest 
silny, by 
mógł stawić czoło Gregory’emu, lecz ty jesteś. Możesz utrzymać to ciało przy 
życiu! Azrielu, 
błagam cię.
Natan zwrócił się w moją stronę; był podobny do Gregory’ego, a jednak tak 
czysty, 
nieskalany i pełen miłości, najdoskonalszej miłości. Spojrzał badawczo na szczyt 
schodów, o 
parę metrów od miejsca, w którym staliśmy, gdzie zaczynał się ogród, a blask 
rósł z 
nieograniczoną jasnością.
– Czy to znaczy, że mogę z wami zostać? – spytał. Spojrzał na Rachelę, Esterę i 
innych 
chasydów, których nie znałem, starszych, a także na babilońską starszyznę!
Chciałem rzucić się w ramiona mojego ojca.
– Czy nie możemy przyjść obaj? – zakrzyknąłem. – Proszę, ojcze!
Nagle przemówił Zurvan:
– Azrielu, musisz wrócić do tego ciała i sprawić, by podniosło się z ziemi. 
Nawet jeśli 
oznacza to, że nigdy się z niego nie wydostaniesz. Musisz to zrobić.
– Proszę cię, Azrielu – odezwała się moja śliczna Estera. – Proszę cię, wiesz, 
jak 
niegodziwy jest Gregory. Tylko anioł może go pokonać.
Mój ojciec płakał, tak jak przed tysiącami lat.
– Mój synu, kocham cię, ale oni cię tak bardzo potrzebują! Potrzebują cię, 
Azrielu! Plan 
nie powiedzie się tylko wtedy, kiedy to martwe ciało podniesie się z prochu!
W mgnieniu oka uznałem rację tych argumentów. Zrozumiałem, o czym mówią. 
Musiałem zaprzeczyć temu morderstwu i przemówić przed kamerami, tylko tak mogłem 
ostrzec świat.
Odwróciłem się, skinąwszy głową:
– Idź z Bogiem, Natanie! – krzyknąłem i usłyszałem ich ukochane głosy, 
dziękujące mi i 
modlące się za mnie.
Potem nagle po obu stronach ujrzałem niezadowolone duchy, szarpiące mnie z 
wszystkich sił, z twarzami wykrzywionymi nienawiścią, moich dawnych Panów, o 
których 
zapomniałem, ludzi, dla których czyniłem zło.
– Po co to robisz?
– Po co ci to?
– Niech ten szaleniec zniszczy cały świat.
– Co cię to obchodzi! – krzyknął mag z Paryża.
– Znowu cię wykorzystują. Wykorzystują cię! – zawołał mameluk, którego zabiłem, 
gdy 
go tylko ujrzałem.
– Stracisz moc, nie rozumiesz?
– W tym ciele staniesz się śmiertelny, uwięziony. Umrzesz w nim przez rany, 
jakie 
odniosło.
– Czemu masz cierpieć śmiertelność, skoro jesteś wolnym duchem!
A za ich twarzami i głosami roiło się mrowie gniewnych, zazdrosnych i 
nienawistnych 
duchów.
Spojrzałem w stronę schodów. Ujrzałem tam wszystkich, Natan ich obejmował, a oni 
go 
otaczali. Rachela uniosła dłoń i posłała mi pocałunek, a Estera pomachała mi 
niczym dziecko. 
Roztopili się w jasnym świetle. Mój ojciec stał się czystym blaskiem.
Spojrzałem na owo światło i otworzyłem się na nie, by mnie wypełniło. Przez 
ułamek 
chwili zrozumiałem wszystko, pogodziłem się ze wszystkim, ze wszystkim, co mi 
uczyniono i 
co ja uczyniłem, i wszystkim, co kiedykolwiek się stało; wtedy świat nabrał 
znaczenia. Miał 
pełne i wyjątkowe znaczenie. A miliony biednych, głodnych, gniewnych, wojowników 
– nie 
były to pasożyty, za jakie miał ich Gregory. To były dusze!
– Nie – rzekłem do gniewnych duchów. – Muszę to zrobić.
– Wracaj do tego ciała, wskrześ je – powiedział Zurvan – nawet jeśli oznacza to, 
że 
stracisz wszystko.
– Azrielu, moja miłość idzie z tobą! – krzyknął Natan. Teraz i on lśnił jasnym 
światłem, 
jak i inni.
Czerń. Nagle coś mnie wessało, jakby potężna maszyna, i raptem ogarnął mnie ból, 
ból w 
płucach, ból w sercu, ból we wszystkich kończynach, i mrugałem powiekami w 
blasku słońca, 
a ludzie kładli mnie na noszach, tak jak kiedyś zrobili to z Estera.
Poruszyłem się i przewróciłem na bok, nie bacząc na zdumienie innych, ale nie 
widziałem 
już schodów ani światła, jedynie samą Świątynię i krzyczący tłum.
Usiadłem na noszach, powoli zsunąłem się z nich. Medycy spojrzeli na mnie, nie 
wierząc 
własnym oczom. Wiedziałem dlaczego. Te rany były śmiertelne. Więcej niż jedna.
Ujrzałem kamery i skinąłem na reporterów. Wyciągnąłem do nich ręce.
– Wasz rząd, wasze agencje... Otoczcie ten budynek i przeszukajcie go 
natychmiast. Moje 
miejsce zajął fałszywy prorok. Fałszywy prorok chciał mnie zabić. W tym budynku 
ukryto 
śmiercionośne wirusy; świątynie na całym świecie są gotowe do ich 
rozprzestrzenienia. 
Powstrzymajcie to! Musicie wejść na trzydzieste dziewiąte piętro. Musicie 
odnaleźć pokój z 
mapą i fałszywego proroka przygwożdżonego do ściany. Spieszcie się! Daję wam 
pozwolenie 
na wejście do Świątyni Umysłu. Weźcie ze sobą broń.
Odwróciłem się. Wszędzie, gdzie spojrzałem, ludzie wyciągali te małe telefony z 
antenkami i krzyczeli do nich. Nadjechała policja. Wyły syreny.
– To fałszywy prorok – powiedziałem. – To mój bliźniak i ma plan zniszczenia, 
jakiego 
nie potraficie sobie wyobrazić.
Zauważyłem, że kamery telewizyjne mierzą we mnie.
– Trzeba powstrzymać Świątynię Umysłu w każdym kraju. W każdym budynku 
przechowywane są zapasy trującego gazu i śmiercionośnych wirusów. Musicie 
powstrzymać 
działalność Świątyni Umysłu, gdziekolwiek się ona znajduje, i strzeżcie się jej 
kłamstw, 
strzeżcie się jej kłamstw. Spójrzcie, co mi zrobili, a przeżyłem, by wam o tym 
powiedzieć.
Czułem, że słabnę. Krew wypływała mi wprost z serca. Byłem w straszliwym stanie. 
Sięgnąłem po mikrofon. Usłyszałem własny głos, zabarwiony tonem Natana, nieco 
wyższy.
– Wyznawcy Świątyni, wasz przywódca został zastrzelony, oszukany! Do waszych 
szeregów przeniknęli wrogowie! Wejdźcie do środka, zgładźcie ludzi, którzy was 
oszukali!
Czułem, że za chwilę upadnę. Oparłem się o młodą kobietę, reporterkę stojącą 
obok mnie, 
której kamerzysta rejestrował każdy mój oddech.
– Organizacje wojskowe, której pracownicy zajmują się badaniem śmiertelnych 
chorób. 
Na całym świecie. Zawiadomcie ich. W każdym budynku Świątyni jest dość 
materiału, by 
zniszczyć miasto, nawet takie jak to!
Ujrzałem niewyraźnie, że ludzie rozbiegają się na wszystkie strony, odwracają 
się ode 
mnie.
Nagle usłyszałem krzyki. Odwróciłem się, niemal zemdlony, wspierany przez 
otaczających mnie lekarzy. Przed szklanymi drzwiami, powstrzymywany przez 
zdezorientowanych i przerażonych wyznawców stał Gregory, krwawiący z ran na 
dłoniach. 
Krzyczał:
– To ja jestem Gregory Belkin! To on jest fałszywym prorokiem! Patrzcie, krwawię 
jak 
Chrystus! Powstrzymajcie szatana! Powstrzymajcie kłamcę!
Zachwiałem się. Prawie straciłem przytomność. Rozejrzałem się i nagle 
przypomniałem 
sobie, że w lewej kieszeni palta znajduje się broń. Gregory wyposażył 
oszołomionego lekami 
Natana we wszystko, co sam miał, nawet we własny rewolwer. Był on niewielki, ten 
sam, 
który Gregory miał przy sobie pierwszej nocy, kiedy go poznałem, który zawsze ze 
sobą 
nosił.
Wyjąłem go, a ludzie krzyknęli i cofnęli się. Powlokłem się ku Gregory’emu i 
zanim 
ochroniarze zdołali postanowić, co zrobić, zacząłem do niego strzelać. 
Strzelałem do niego 
raz za razem. Spojrzał w zdumieniu na pierwszą kulę, która trafiła go w pierś; 
przy drugiej 
wyprężył się, jakby chciał wezwać pomocy; trzecia trafiła go w głowę. 
Wystrzeliłem jeszcze 
raz, zanim mnie powstrzymali. Gregory padł martwy na chodnik.
Wokół mnie podniósł się krzyk. Ktoś bardzo ostrożnie odebrał mi broń. Słyszałem 
ciągły 
bełkot głosów, gadających do telefonów. Widziałem uzbrojonych mężczyzn, którzy 
biegli w 
stronę drzwi Świątyni i martwego ciała. Widziałem mężczyzn rzucających broń i 
podnoszących ręce. Słyszałem strzały. Odwróciłem się i upadłem w ramiona młodego 
doktora, przerażonego i wpatrującego się we mnie z respektem.
Chciałem poruszyć jego duszę.
– Spieszcie się! – szepnąłem. – Spieszcie się! Świątynia zacznie mordować 
ludność 
całych państw. Jest już gotowa! Człowiek, którego zabiłem, to szaleniec. To jego 
nikczemny 
plan. Spieszcie się.
Potem poczułem, że się zapadam, nie w głąb odrętwiałego, mrocznego snu ducha, 
lecz w 
śmiertelną agonię, w ból, który odebrał mi mowę. Poczułem w ustach smak ludzkiej 
krwi.
– Zadzwońcie po rabina Abrama – powiedziałem. – Zadzwońcie po żonę Natana.
Błagałem słowa, by nadeszły, nazwa brooklyńskiej gminy. Ktoś wymienił nazwisko 
rabina Abrama i było ono właściwe, więc powiedziałem:
– Tak, wezwijcie go, by zaświadczył, że zabiłem fałszywego proroka.
Znowu leżałem na noszach, mrugając w świetle słonecznym. Czy to wystarczy? Czy 
ich 
powstrzymałem? Czułem ruch ambulansu, czułem tlen sączący się w moje płuca. 
Widziałem 
niewinną twarz nade mną.
Odepchnąłem plastikową maskę.
– Połączcie mnie teraz z ludźmi, którzy potrafią powstrzymać Świątynię.
Wciśnięto mi w dłoń telefon. Nie znam osoby, do której skierowałem ostatni apel.
– To wirus Ebola – powiedziałem. – Mieszanka starych i nowych odmian, opracowana 
tak, by zabijał w kilka minut. Znajduje się w kanistrach. Spieszcie się. Gaz i 
wirus znajdują 
się w świątyniach w miastach Azji, Środkowego Wschodu, Afryki. Na statkach. 
Samoloty są 
już gotowe do startu. Helikoptery. Powiedzcie wszystkim dobrym wyznawcom 
Świątyni, że 
muszą z wami współpracować. Dziewięćdziesiąt dziewięć procent członków tej sekty 
jest 
niewinnych! Powiedzcie im, żeby uwięzili miejscowych przywódców! Wszędzie. 
Musicie ich 
otoczyć i schwytać, zanim wszystko się zacznie. Ci ludzie mają mordować.
Straciłem przytomność. Ciągle mówiłem, walcząc ze sobą, z bólem, ale naprawdę 
byłem 
już nieprzytomny. Ludzkie ciało zostało zniszczone, a ja znajdowałem się na 
krawędzi 
śmierci. Byłem bardzo zadowolony. Ale czy dokonałem już wystarczająco wiele?
Ocknąłem się w sali pogotowia. Wokół mnie tłoczyli się ludzie. Przy moim łóżku 
stał 
rabin. Ujrzałem jego białą brodę, łzy w jego oczach, ujrzałem Sarę, żonę Natana. 
Odezwałem 
się w jidysz:
– Powiedz im, że jestem twoim wnukiem Gregorym, i oznajmij, że ten, który nie 
żyje, 
jest fałszywym prorokiem. Musisz to zrobić. Gregory postanowił, że ciało Natana 
będzie 
uznane za jego zwłoki. Powiedz tylko, że jestem twoim dobrym wnukiem, jeśli 
wolisz. Jest 
ciemno. Wszystko się plącze. I chyba umieram.
Przed moimi oczami błysnęła twarz Sary.
– Natan – szepnęła.
Odwróciłem się i skinąłem, by nachyliła się nad moimi ustami.
– Natan chodzi ścieżkami Boga i nie ma już Natana – powiedziałem. – Widziałem go 
w 
ramionach tych, których kochał. Nie obawiaj się. Nie obawiaj się niczego. 
Utrzymam to ciało 
przy życiu tak długo, jak będę mógł. Pomóżcie mi.
Zaczęła szlochać i pogładziła mnie po czole.
Usłyszałem inny głos:
– Tracimy go! Wszyscy wyjść! Już!
Świat zniknął w mroku. Wszystko, co znałem, utonęło w ciemnościach i poczułem, 
że 
jedynym miejscem, jakie znam, jest owo światło zachowane w moich wspomnieniach 
tak 
świeżo, jakby był to zapach. Ciemności zgęstniały, potem zaś się rozproszyły. 
Zrozumiałem, 
że mnie przeniesiono.
Wiedziałem, że jechaliśmy windą. A potem jakby zapadł zmierzch, a obok mnie 
pojawiła 
się mroczna postać. Nie wiedziałem, czy była ona dobra, czy zła, ale rozpoznałem 
jej głos i 
język, którym się posługiwała:
– Celem jest kochać i rozumieć, cenić... – szepnęła.
Wszystko tonęło w czerni. Zdaje się, że myślałem: Czy Schody się pojawią? Czy 
się 
pojawią? Czy mogą się pojawić po tym, co zrobiłem? Potem nicość.
Obudziłem się w sali, w czymś, co nazywa się aparatem do podtrzymywania życia. 
Byłem przywiązany do różnych maszyn. Otaczały mnie pielęgniarki. Wielcy tego 
świata 
czekali, by ze mną porozmawiać, dowódcy armii i głowy stanu.
Zdałem sobie sprawę, że ból stępiał, a język spoczywa obrzmiały w moich ustach. 
Byłem 
śmiertelny, niekłamanie i bezradnie śmiertelny! I musiałem pozostać w tym ciele. 
Było to 
jedyne ciało, którego zechcieliby wysłuchać.
Pojawił się rebe. Ujrzałem czarne szaty i białe włosy, i brodę, zanim 
rozpoznałem twarz. 
Potem poczułem bliskość jego ust. Tym razem to on przemówił w starożytnym 
aramejskim 
języku, tylko dla moich uszu:
– Powstrzymano ich. DNA ze szpitalnych akt potwierdziło, że jesteś Gregorym. 
Oświadczyłem, że zmarły był demonem, który zajął miejsce mojego wnuka. W gruncie 
rzeczy jest to najszczersza prawda. Wszystkie świątynie są opanowywane. Naukowcy 
i 
badacze poddali się. Trwają aresztowania. We wszystkich krajach jego diabelskie 
działanie 
zostało powstrzymane. – Westchnął głęboko. – Ty tego dokonałeś.
Chciałem uścisnąć mu rękę, ale nie czułem własnych dłoni, dopiero stopniowo 
dotarło do 
mnie, że ktoś przywiązał je po obu stronach łóżka. Westchnąłem i zamknąłem oczy.
– Chciałbym tu umrzeć, jeśli mogę – odezwałem się do rabina. Znów mówiłem po 
aramejsku. – Chcę tu umrzeć, w ciele twojego wnuka. Jeśli Bóg mnie przyjmie, czy 
mnie 
pochowasz?
Skinął głową. A potem zasnąłem – niespokojnym, wątłym śmiertelnym snem, żywym 
snem.
Obudziłem się bardzo późno w nocy. Wszystkie pielęgniarki znajdowały się za 
szklaną 
taflą. Otaczały mnie tylko maszyny. Na krześle nieopodal spał rabin.
Z absolutnym zdumieniem zdałem sobie sprawę, że mam własne ciało. Stałem się 
Azrielem. Ze wszystkich sił starałem się zmienić w Natana. Ale ciało Natana nie 
żyło. Była to 
tylko iluzja. Mógłbym otoczyć ciało i zmusić je do poruszania się, ale moja 
władza nad nim 
już się skończyła.
Odwróciłem głowę i zacząłem płakać.
– Gdzie są schody, mój Panie? Czy nie wycierpiałem dosyć?
I znów stałem się Azrielem, tak łatwo, jakbym zaczerpnął powietrza, i już nie 
więziły 
mnie igły i inne maszyny. Wstałem, silny, prawdziwy, zdrowy, w moim własnym 
ciele i 
ulubionym babilońskim stroju, błękitnym i złotym. Broda, wąsy, wszystko wróciło. 
Byłem 
Azrielem.
Obejrzałem się na śpiącego rabina. Dostrzegłem postać uśpionej Sary, leżącej na 
zimnej 
podłodze, z ręką na poduszce.
Opuściłem pokój. Dwie pielęgniarki zauważyły mnie i podeszły. Powiedziały 
łagodnie, 
że nie wolno mi tu przebywać bez pozwolenia, człowiek w tamtej sali jest bardzo 
chory.
Spojrzałem w jego kierunku. Ujrzałem jego ciało. Był martwy od chwili, kiedy 
ugodziły 
go kule. Nagle usłyszały alarmujące dźwięki. Usłyszały sygnały.
Rabin obudził się. Sara dźwignęła się z podłogi. Stanęli nad martwym ciałem 
Natana.
– Umarł w pokoju – powiedziałem i pocałowałem pielęgniarkę w czoło. – 
Zrobiłyście 
wszystko, żeby mu pomóc.
Wyszedłem ze szpitala.
25.
Kroczyłem ulicami Nowego Jorku. Przybywszy do Świątyni ujrzałem ją otoczoną 
kordonem policji oraz zbrojnymi z rozmaitych ugrupowań. Najwyraźniej budynek 
został 
zdobyty i oczyszczony z nikczemników.
Nikt nie zwracał na mnie uwagi – uważali mnie za zwykłego wariata w niebieskich 
aksamitach, jak mi się zdaje. Wszędzie spotykałem wyznawców Świątyni, łkających 
i 
zawodzących.
Poszedłem do parku, gdzie wyznawcy leżeli na trawie i pod drzewami, śpiewali 
hymny i 
twierdzili, że nie wierzą, by to wszystko było kłamstwem. Nie mogli. Przesłanie 
Świątyni 
niosło tak wiele miłości, dobroci, życzliwości.
Przez pewien czas stałem nieruchomo, a potem, zbierając w sobie wszystkie siły, 
zmieniłem się w Gregory’ego.
Okazało się, że jest to zaskakująco trudne; ale równie trudno było mi utrzymać 
ten 
kształt.
Podszedłem do nich, a oni wstali na mój widok. Ja zaś powiedziałem, żeby 
zachowali 
spokój.
Głosem Gregory’ego przemówiłem, iż jestem posłańcem, który ma im przekazać, że 
ich 
przywódca nie zdołał wykonać swego zadania, lecz jego przesłanie, odwieczne 
przesłanie 
miłości nadal zachowało pełne znaczenie.
Wkrótce otoczył mnie ogromny tłum. Mówiłem i mówiłem, odpowiadałem na proste 
pytania o stare prawdy, miłość, wspólnotę, zdrowie planety, wszystko, i 
potwierdzałem, że 
jest to dobre. Wreszcie przytoczyłem słowa Zurvana.
– Kochać, uczyć się i okazywać dobroć – powiedziałem.
Byłem wyczerpany.
Zniknąłem.
Uniosłem się ku oknom Świątyni Umysłu.
– Kości – szepnąłem. – Zabierzcie mnie do kości.
Znalazłem się w sali z piecem. Ale była już pusta i nie śledziły jej kamery, 
gdyż cały 
system alarmowy został zabrany. Otworzyłem drzwi pieca i ujrzałem nietknięte 
kości. 
Zwykły stary szkielet.
Wyjąłem go i trzymałem, zwisał i kołysał się na nowym drucie, a potem wezwałem 
siłę, 
bym mógł uczynić moje dłonie podobnymi stali, i zmiażdżyłem własną czaszkę, 
gniotłem ją i 
kruszyłem w dłoniach tak długo, aż wysypała się spomiędzy nich jak pył, złoty 
pył.
Wszystko to zrobiłem w niewidzialnej postaci, kość po kości, zgniatając je w 
dłoniach i 
miażdżąc, dopóki nie został z nich sam pył, migoczące drobiny złota. Wirowały ku 
kratkom 
wentylacyjnym. Otworzyłem okno wychodzące na ulicę, a ów pył wyfrunął przez nie 
z 
wielkim podmuchem świeżego powietrza.
Stałem i przyglądałem się, dopóki wszystek nie zniknął z moich oczu, a wtedy 
przywołałem wiatr, by oczyścił pokój, by wyniósł każdą drobinę w świat, nawet 
tak maleńką 
jak złoty łebek od szpilki.
I odkryłem, że przybrałem widzialną postać, całkowity, ubraną.
Opuściłem ten pokój. Ale wszędzie widziałem wielu policjantów. Przybyło mnóstwo 
osób z Centrum Kontroli Chorób Zakaźnych oraz żołnierze. Nie było sensu 
paradować wśród 
tych przerażonych ludzi.
Poza tym czekało mnie jeszcze jedno zadanie. Nie czułem do niego upodobania. Ale 
musiałem je wykonać. Zbyt wiele trucizny zostało w nazbyt wielu kłopotliwych 
miejscach. 
Zbyt wielu szaleńców miało przewagę nad urzędnikami i ścigającymi ich 
żołnierzami.
Odrzuciłem ciało – znów zaskoczył mnie wysiłek – wzniosłem się, poza budynek, 
ponad 
świat, a potem spadłem na Świątynię Umysłu w Tel Awiwie.
Żołnierze już ją otoczyli. Wkroczyłem do niej w niewidzialnej postaci i 
zgładziłem 
wszystkich wyznawców Gregory’ego, którzy nie chcieli się poddać. Zgładziłem 
lekarzy, 
strzegących toksycznej broni. Działałem szybko, atakowałem błyskawicznymi i 
celnymi 
ciosami. Nie zrobiłem najmniejszego hałasu. Śmierć szła moim śladem. Zadanie 
było nużące i 
smutne, ale wykonałem je dobrze i dokładnie.
Natychmiast przeniosłem się do Jeruzalem i ujrzałem, że wszyscy wyznawcy 
Gregory’ego się poddali. Miasto było bezpieczne.
Odwrotnie niż Teheran. Jeszcze raz zadałem śmierć tym, którzy się opierali, i 
tym razem 
muszę się przyznać do nikczemnego postępku. Przybrałem potężną i efektowną 
fizyczną 
postać, by ci bardziej przesądni perscy wyznawcy – którzy dla Gregory’ego 
porzucili swe 
pustynne religie – szczególnie się mnie przerazili. Próżność, ta próżność. Byłem 
na siebie zły 
za tak niesmaczny popis. Krew nie miała już barwy rubinów. Strach w oczach ofiar 
nie 
wydawał mi się tak ładny.
A zatem moje rozgrywki miały dla mnie pewien walor edukacyjny, dzięki czemu 
wyszły 
mi na dobre. Wracając do tematu, zabiłem wszystkich, którzy znajdowali się w 
teherańskiej 
świątyni, nie poddali się i nie błagali o litość, którzy nie rzucili broni i nie 
padli na kolana.
Inne świątynie także wymagały mojej interwencji.
Ale nie będę tu wymieniał litanii moich mordów.
Pozwolę sobie wspomnieć tylko, że każdą świątynię sprawdzałem, czy została 
„zneutralizowana”, jak powiedzieliby współcześni wojskowi, i udzielałem wsparcia 
tam, 
gdzie wydawało mi się to konieczne. Coraz bardziej opadałem z sił.
Wiedziałem, że świat współczesny musi dokończyć mego dzieła. Wiedziałem, że musi 
wyglądać to tak, jakby sam świat pokonał Gregory’ego Belkina i jego Świątynię 
Umysłu. 
Pewne sukcesy pozostawiłem ludziom.
Przy tej okazji nauczyłem się czegoś. Dowiedziałem się, że nie kocham już 
zabijania. Nie 
pozostało we mnie nic z Mal’aka.
Teraz byłem zafascynowany miłością, opętany miłością.
A prawdą jest, że ostatnie z tych zadań – zamordowanie bardzo niebezpiecznych 
wyznawców Gregory’ego w Berlinie i w Hiszpanii – wykonałem z wielkim trudem i 
wysiłkiem.
Walki ze Świątynią nadal trwały.
Ale ja już zakończyłem swą misję.
Spłynęła na mnie wielka ulga. Z łatwością powróciłem do własnej cielesnej 
postaci. Był 
to naturalny rezultat roztargnienia lub nieuwagi – by stać się postacią 
namacalną i prawdziwą, 
taką, jaką widzisz w tej chwili, jakiej dotykasz, jakiej zapach czujesz, jaka 
chodzi po świecie. 
Niewidzialność stała się dla mnie niemal nieosiągalna. Wymaga wielkiego wysiłku.
Przez tydzień podróżowałem po Ziemi.
Bez końca.
Widziałem puste piaski Iraku. Odwiedziłem ruiny greckich miast. Poszedłem do 
muzeów, 
prezentujących najwspanialsze dzieła sztuki moich czasów – i w milczeniu 
przyglądałem się 
owym przedmiotom.
Przenoszenie się z miejsca na miejsce w niewidzialnej postaci kosztowało mnie 
sporo 
energii, ale i tak byłem dość silny. W rzeczy samej trud sprawiało mi jedynie 
przybieranie 
formy innej niż własna.
I jak ci wiadomo – jak sam zauważyłeś – kiedy przywołałem do siebie moje 
komórki, nie 
połączyły się z komórkami Natana. Ciało to bowiem było nieczyste, z grobu, 
odesłałem je, 
upokorzony i zawstydzony, że przerwałem mu spoczynek.
Przez całą podróż uczyłem się nowych rzeczy. Wchodziłem do księgarni i 
bibliotek. 
Wiele nocy strawiłem na czytaniu, bez snu. Nieustannie oglądałem telewizję, gdyż 
świątynie 
nadal były zajmowane i niszczone. Słyszałem o zbiorowych samobójstwach. Wreszcie 
ujrzałem, że sprawa Świątyni miesza się z innymi wiadomościami w dziennikach. Z 
początku 
znajdowała się na pierwszych stronach gazet. Później nadal widniała na pierwszej 
stronie 
„New York Timesa”, ale już znacznie niżej.
Magazyny wabiły okładkami, kolorowymi niczym kwiaty, a potem wyszło nowe wydanie 
i opisywało już inną historię.
Życie toczyło się dalej. Poznałem twoje książki. Czytałem je w nocy. Podszedłem 
do 
twojego domu w Nowym Jorku.
Przybyłem aż tutaj, żeby cię odnaleźć. Pamiętasz. Miałeś wysoką gorączkę.
Resztę już znasz. Nadal potrafię zmieniać kształt. Nadal mogę podróżować w 
niewidzialnej postaci. Ale zmiana w kogoś innego sprawia mi coraz większy trud. 
Pojmujesz?
Zrozumiałeś mnie? Nie jestem człowiekiem. Jestem kompletnym duchem, jakim zawsze 
chciałem zostać – w tych strasznych i mrocznych czasach, kiedy bunt i nienawiść 
stanowiły 
jedyne źródło mojej siły.
Nie wiem, co się teraz stanie. Usłyszałeś moją historię. Mógłbym opowiedzieć ci 
więcej o 
tych złych Panach, o drobiazgach, jakie widziałem, ale wszystko to wyjdzie na 
jaw w 
odpowiednim czasie.
To już koniec mojej przygody, jej kres. I nie jestem też martwy. Jestem 
najwyraźniej bez 
skazy. Być może jestem również nieśmiertelny. Jak sądzisz? Czego jeszcze może 
ode mnie 
chcieć Bóg?
Czy Rachela, Estera i Natan zapomną o mnie? Czy leży w naturze błogosławionych, 
którzy spoczywają w blasku, iż zapominają i przybywają tylko na wezwanie?
Wzywałem ich. Wołałem, wołałem i wołałem. Ale nie odpowiadali. Wiem, że są 
bezpieczni. Wiem, że pewnego dnia ja również mogę ujrzeć światło. Poza tym celem 
życia 
jest uczyć się i kochać, i tylko to zamierzam teraz robić.
Czy to przelana krew Gregory’ego przykuła mnie do ziemi? Nie wiem. Wiem tylko, 
że 
istnieję i że tym razem służę samemu sobie, najlepiej jak umiem.
Zabijałem ludzi, tak, ale nie bez powodu, lecz by ich powstrzymać. Nie robiłem 
tego dla 
żadnego Pana, lecz by ich powstrzymać. Nie robiłem tego dla idei, lecz dla wielu 
idei. Nie 
robiłem tego, by uzyskać rozwiązanie, lecz dla powoli objawiającej się 
tajemnicy, która nas 
otaczała. Nie robiłem tego dla samej śmierci, której pragnąłem ponad wszystko, 
dla 
spoczynku, dostojności ostatecznego wyboru, by umrzeć. Nie, tego, czego 
dokonałem, nie 
zrobiłem z tych powodów. Zrobiłem to dla życia – by inni mogli o nie walczyć. 
Odwróciłem 
się od światła i zastrzeliłem człowieka, który miał wielkie plany.
Nie zapominaj o tym, Jonatanie, kiedy będziesz spisywać tę historię. 
Zastrzeliłem 
Gregory’ego Belkina. Odebrałem mu życie.
Czy Bóg przeznaczył dla mnie szczególne miejsce? Czy stworzył je dla mnie? Czy 
dawał 
mi wizje i znaki? Czy bóg Marduk był strzegącym mnie duchem? A może on i 
wszystkie 
duchy, które widziałem, to tylko rojenia samotnego ludzkiego umysłu o niebie, 
którego wizja 
zmienia się nieustannie?
Być może w mojej historii trudno doszukać się porządku. To kolejny rozdział tej 
niekończącej się sagi o chybionych, lecz oszałamiających zamiarach niegodziwych 
ludzi, o 
wielkich, choć zbyt śmiałych ambicjach małych dusz. Mojej, Gregory’ego...
Być może wszyscy jesteśmy małymi duszami. Ale pamiętaj, mówiłem ci, że byłem 
świadkiem tych zdarzeń. A kiedy odwróciłem się od Niebiańskiego Blasku, 
popełniłem 
kolejne morderstwo. Śmierć kroczy wraz ze mną od najwcześniejszych czasów.
I nie wiem o niej więcej niż śmiertelni ludzie. Być może nawet mniej.
CZĘŚĆ IV
LAMENT
Nie płacz, dziecino.
Płacz.
Żaba zjadła białą ćmę.
Żaba nie płakała.
Dlatego jest żabą.
Ćma nie płakała.
Nie ma już ćmy.
Nie płacz, dziecino. Płacz. Tak wiele przed 
nami.
Ja też zapłaczę.
Zapłaczę nad tobą.
Stan Rice, „Piękne jagniątko”, 1975
26.
Nastał nowy ranek, zimny, kryształowy i cichy. Azriel powiedział, że musi 
zasnąć, ale 
najpierw przyrządzi mi śniadanie. Znowu zjadłem kukurydzianą polewkę, a potem 
razem 
położyliśmy się i zasnęliśmy.
Kiedy się obudził, uśmiechnął się do mnie i powiedział:
– Jonatanie, nie zostawię cię tutaj. Jesteś bardzo chory i musisz wrócić do 
domu.
– Wiem – odparłem. – Chciałbym się tym zająć, ale mogę myśleć tylko o twojej 
historii. 
Jest tutaj, na tych taśmach, prawda?
– Tak, w dwóch egzemplarzach – powiedział ze śmiechem. – Zapiszesz ją dla mnie, 
kiedy 
będziesz gotów, i, Jonatanie, jeśli nie zechcesz tego zrobić, przekaż ją komuś 
innemu, 
dobrze? A teraz zaczniemy się pakować i odwiozę cię do domu.
W ciągu godziny byliśmy gotowi do drogi. Azriel zgasił ogień na palenisku i 
wszystkie 
świeczki. Nadal miałem gorączkę, ale on opatulił mnie tak grubo, że mogłem spać 
na tylnym 
siedzeniu jeepa. Nagrania przez cały czas trzymałem w objęciach.
Jechał szybko jak szaleniec, choć nie sądzę, żeby naraził czyjekolwiek życie na 
niebezpieczeństwo.
Od czasu do czasu budziłem się, przewracałem z boku na bok i widziałem go za 
kierownicą, widziałem jego długie, gęste włosy, a on odwracał się i rzucał mi 
uśmiech.
– Śpij, Jonatanie.
Wjechaliśmy na podjazd pod moim domem; żona wybiegła, żeby nas powitać. Pomogła 
mi wygrzebać się z samochodu, zjawiła się także dwójka moich dzieci, 
najmłodszych, które 
jeszcze są w domu, i zaprowadziły mnie na piętro do sypialni.
Bałem się, że Azriel odejdzie bez pożegnania, na zawsze. Ale on wszedł razem z 
nami, 
jakby była to najnormalniejsza rzecz pod słońcem.
Pocałował w czoło moją żonę, pocałował moje dzieci.
– Twój mąż nie mógł tam zostać. Okropna burza. Dostał gorączki.
– Ale jak go pan znalazł? – spytała moja żona.
– Zobaczyłem światło w oknach. Porozmawialiśmy sobie, bardzo przyjemnie.
– Dokąd się wybierasz? – spytałem. Siedziałem oparty o stertę poduszek.
– Jeszcze nie wiem – odparł. Podszedł do mojego łóżka. Byłem nakryty dwiema 
kołdrami, a w całym domu, zgodnie z upodobaniami mojej żony, panował nieznośny 
upał, ale 
ulżyło mi, że wróciłem.
– Nie odchodź, Azrielu – poprosiłem.
– Muszę. Muszę wędrować. Chcę podróżować i uczyć się. Chcę poznawać różne 
rzeczy. 
Teraz chcę pamiętać wszystko, wreszcie mogę naprawdę się uczyć, naprawdę 
zgłębiać 
wiedzę. Bez pamięci nie może być nauki. Bez miłości nie może być podziwu.
Nie martw się o mnie. Wracam na pustynie Iraku, w ruiny Babilonu. Mam przedziwne 
wrażenie, że Marduk nadal tam jest, zagubiony, bez czcicieli i świątyni, i że go 
odnajdę. Nie 
wiem. Pewnie jest to głupie marzenie. Ale wszyscy, których kochałem – z 
wyjątkiem ciebie – 
nie żyją.
– A chasydzi?
– Może z czasem do nich przyjdę, nie wiem. Zobaczymy, czy będzie to dobre, czy 
wywoła lęk. Teraz jedynie chcę czynić dobro.
– Zawdzięczam ci życie, a od tej pory nic w moim życiu nie będzie takie samo. 
Napiszę 
twoją historię – powiedziałem. – Wiesz, czym się stałeś.
– Synem Bożym? – spytał. Roześmiał się. – Nie wiem. Wiem jedno. Zurvan miał 
rację, w 
ostatecznym rozliczeniu jest tylko jeden Stwórca, gdzieś poza światłem, które 
widziałem, a 
liczy się jedynie miłość i dobroć. Nie chcę, by znów pochłonął mnie gniew lub 
nienawiść, i 
tak się nie stanie, bez względu na to, jak długa lub trudna okaże się moja 
podróż. Jeśli potrafię 
dokonać na tym świecie tylko tego jednego, uznam, że to dosyć. Pamiętasz? 
Altaszet. Nie 
niszczyć. To samo wystarczy. Altaszet.
Pochylił się i pocałował mnie.
– Kiedy będziesz pisać moją historię, nie obawiaj się nazywać mnie Sługą Kości, 
gdyż 
tym właśnie jestem nawet teraz, tylko nie są to kości zdradzonego babilońskiego 
chłopca, ani 
kości złego maga w pokoju oświetlonym świecami, ani knującego kapłana, ani króla 
śniącego 
o sławie. Jestem Sługą Kości, które leżą w wielkiej dolinie opisanej przez 
Ezechiela, kości 
wszystkich naszych ludzkich braci i sióstr.
Przytoczył po hebrajsku słowa Ezechiela, słowa, które cały świat zna jako 
następujący 
ustęp:
Potem spoczęła na mnie ręka Pana
i wyprowadził mnie On w duchu na zewnątrz,
i postawił mnie pośród doliny.
Była ona pełna kości,
... i oto było ich na obszarze doliny bardzo wiele;
były one zupełnie wyschłe.
– Kto wie? – powiedział następnie. – Może pewnego dnia znowu powrócą do życia? A 
może stary prorok chciał jedynie powiedzieć, że kiedyś wszystkie tajemnice 
zostaną 
wyjaśnione, że wszelkie kości będą otoczone szacunkiem, że wszyscy, którzy 
niegdyś żyli, 
poznają sens swoich cierpień na tym świecie.
Spojrzał na mnie i uśmiechnął się.
– Może kiedyś w ludzkich kościach znajdzie się DNA Boga.
Nie potrafiłem znaleźć żadnej odpowiedzi. Ale także się uśmiechnąłem. I 
pozwoliłem mu 
mówić dalej.
– Ale muszę wyznać na koniec, że marzę o czasach, kiedy nie będzie różnicy 
między 
życiem i śmiercią, i nasza stanie się wieczność, o której śnimy. Do widzenia, 
Jonatanie, mój 
łagodny przyjacielu. Kocham cię.
Od tamtych wydarzeń minął rok.
Był to ostatni raz, kiedy z nim rozmawiałem.
Widziałem go jeszcze trzy razy, z tego dwa razy w telewizyjnych dziennikach.
Po raz pierwszy zobaczyłem go pomiędzy pracownikami medycznymi podczas epidemii 
cholery w Ameryce Południowej. Miał na sobie prosty biały strój i pomagał karmić 
chore 
dzieci. Włosy, oczy – nie mogły należeć do kogoś innego.
Potem zobaczyłem go w wiadomościach z Jerozolimy. Poprzedniego dnia zabito 
Icchaka 
Rabina, premiera Izraela.
Azriel stał w tłumie, który objęła kamera CNN; odwrócił się i spojrzał prosto w 
obiektyw.
Spiker mówił o mieście i kraju, opłakujących zamordowanego przywódcę. Cały świat 
opłakiwał człowieka, który pragnął pokoju z Arabami i został zabity.
Azriel patrzył w kamerę, a kamera znieruchomiała. Azriel milczał – w zamyśleniu 
– 
patrzył prosto na mnie. Miał na sobie prosty czarny strój.
Wiadomości potoczyły się swoim torem.
Za trzecim razem było to ledwie mgnienie. Ale wiedziałem, że to Azriel. 
Znajdowałem 
się w Nowym Jorku. Jechałem przez centrum w taksówce, dziko przebijającej się 
przez 
popołudniowe korki, i na chodniku po jednej stronie zauważyłem Azriela.
Był pięknie ubrany, z rozpuszczonymi włosami, i wyglądał wspaniale. Szedł 
spokojnym 
krokiem, beztroski i zaciekawiony. Nagle odwrócił się, jakby poczuł na sobie mój 
wzrok; 
rozejrzał się z zaskoczeniem. Ale taksówka popędziła naprzód. Jakieś ciężarówki 
zasłoniły mi 
widok. Nie potrafię nawet określić, gdzie się to wydarzyło, na jakiej ulicy go 
zobaczyłem.
Może nie był to Azriel, nie byłem pewien, a przynajmniej tak sobie mówiłem.
Oczywiście zdaję sobie sprawę, że gdyby zechciał, mógłby mnie odnaleźć. Ja nie 
wróciłem, żeby go odszukać.
Przez cały rok przygotowywałem tę książkę do opublikowania, a potem wydałem ją 
anonimowo, by moi szacowni koledzy z uniwersytetu mnie nie wyśmiewali, a ci, 
którzy 
zechcieli wysłuchać opowieści Azriela, nie sugerowali się moim nazwiskiem.
Oto ona. Historia Sługi Kości. A także prawdziwa historia tego, co naprawdę 
stało się z 
sektą Świątyni Umysłu. Lub też opowieść o dziejach duszy, jej cierpieniach i 
walce, i 
ostatecznym zwycięstwie.
Azrielu, jeśli czytasz te słowa, jeśli jesteś zadowolony, daj mi znać. Telefon; 
krótka 
wiadomość; twoja obecność. Cokolwiek. Moje życie nie jest już takie, jakie było.
Ale jestem przekonany, że gdziekolwiek się znajdujesz, jesteś zarazem szczęśliwy 
i 
dobry. A to właśnie liczy się dla ciebie najbardziej, jestem o tym przekonany.
Altaszet.
* Wszystkie cytaty z Pisma Świętego zostały zaczerpnięte z Biblii Tysiąclecia 
(przyp. tłum.)