Jan Sobieski, król Polski

Przełożyła
Krystyna Szyszkowska
Opracował i wstępem poprzedził
Zbigniew Wójcik

Państwowy Instytut Wydawniczy

Otto Forst de Battaglla

Jan Sobieski
król Polski

Tytuł oryginału
JAN SOBIESKI, KONIG •VON POLEN

Teksty łacińskie i angielskie przełożył
ZBIGNIEW WÓJCIK

Teksty francuskie i włoskie przełożyła
TERESA JEKIEL

Ilustracje dobrała
AGNIESZKA DĘBSKA

Indeks zestawiła
KRYSTYNA KONOPNICKA

Redaktor PIW
KRYSTYNA KONOPNICKA

Okładkę i strony tytułowe projektował
ANDRZEJ LUDWIK WŁOSZCZYNSKI

Š Copyright for the Polish edition by
Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1983


Spis treœci

Wstęp do wydania polskiego ............

Wstęp do I wydania szwajcarskiego ..........

1. Silny, zrodzony przez silnych. Sobieskiego okres burzy i naporu


2. Na drodze do władzy i sławy ..........

3. „Fuit homo missus a Deo, cui nomen erat Joannes". Interregnum
i elekcja .................

4. Król, wódz i dyplomata ............

5. Dšżenie ku morzu: Bałtyk czy Morze Czarne? .....

6. Przymierze z Francjš czy z Austriš? ........

7. Na drodze do Ligi Œwiętej ...........

8. Austriackie przymierze   ............

9. Wymarsz na wojnę tureckš ...........

10. Wyprawa pod Wiedeń .............

11. Bitwa pod Kahienbergiem  ...........

12. „Podzięka domu austriackiego?" ..........

13. Wojna turecka Sobieskiego: heroiczne szaleństwo czy szlachetna
mšdroœć stanu? ................

14. Liga Œwięta i dalszy cišg ostatniej krucjaty ......

15. Powrót do francuskiej orientacji   .........

16. Starania o reformę państwowš w Polsce i o dziedzictwo po
Janie III   ................

17. Ponowny zwrot w stronę Austrii i Ligi Œwiętej .....

18. Małżeństwo Jakuba Sobieskiego i waœń rodzinna w domu kró-
lewskim ..................

19. Tryumf Francuzów. Załamanie się polityki Ligi .....

20. Ponury schyłek życia i œmierć bohatera .......

21. Pogłos i wspomnienie poœmiertne .........

Notatka bibliograficzna z wydania szwajcarskiego z r. 1945 .
Bibliografia uzupełniajšca (do wydania^jSjdpie^S..  .....

Indeks osób .......  fj9 g.  •'<Ł\ .....  385

Spis ilustracji  ......  łg. ^of„^ ^|.   .   .   .   .400

Sobiescy (szkic genealogiczny) .   • | f • ^k""^ Si ... na wklejce
Spis ilustracji

Jakub .Sobieski, kasztelan krakowski, ojciec Jana III. Olej, XVII w.
Dawniej w galerii rodzinnej na zamku żółkiewskim.
Wilhelm Hondius (wg Daniela Schultza), Jan Kazimierz. Miedzioryt,
1650.

Wilhelm Hondius (wg Justusa yan/Egmont), Ludwika Maria Gonzaga.
Miedzioryt, 1649.

Matthaus Merian Starszy, Jerzy Sebastian Lubomirski, marszałek wiel-
ki koronny. Miedzioryt, przed 1650.

Nicolas Larmessin I, Henri Jules de Bourbon Conde, ksišżę d'Enghien,
jeden z pretendentów do tronu polskiego. Miedzioryt, 1662.
Eleonora Marża Wisniowiecka. Miedzioryt, XVII w.
Johann Bensheimer, Michał Korybut Wiœniowiecki, Miedzioryt, 1671.
Pierre Simon (wg Charles'a Le Bruna), Ludwik XIV. Miedzioryt, 1677.
Tatar. Rycina z francuskiego zbioru wizerunków strojów oriental-
nych, pocz. XVIII w. Miedzioryt z akwafortš.
Malarz francuski z końca XVII w., Marża Kazimiera (przed r. 1665).
Olej, XVII w. Warszawa, Muzeum Narodowe, oddział w Wilanowie.
Malarz polski, Jan III Sobieski. Olej, XVII w. Warszawa, Muzeum
Narodowe, oddział w Wilanowie.

Romeyn de Hooghe, Bitwa pod Chocimiem w r. 1673. Akwaforta,
1673 lub po nim,

Fryderyk Wilhelm, elektor brandenburski. Miedzioryt, 1667, w: T?iea-
trum Europaeum, t. VIII.

Wielki chan tatarski (Adii Gerej). Miedzioryt, XVII w.
Jakub Schmidt, Jan Andrzej Morsztyn, Medal srebrny, XVII w.
Leopold J, cesarz. Miedzioryt, 1666, w: Theatrum Europaeum, t. X.
Pięter Stevens (wg Nicolausa Vischera), Jan JII Sobieski. Miedzioryt,
4 ćw. XVII w.

Pięter Stevens (wg Nicolausa Vischera), Marża Kazimiera. Miedzioryt,
4 ćw. XVII w.

Koronacja Jana III oraz pogrzeb Jana Kazimierza i Michała Korybuta
Wisniowieckiego. Rycina niemiecka z XVII w.
Pięter Stevens (wg Davida van der Plasse), Emeryk Thokoly, przy-
wódca węgierski. Miedzioryt, 2 pół. XVIII w.

Iii w

Spis ilustracji                             401

21. Powstanie kuruców na Węgrzech, szturm zamku. Akwaforta, XVII w,

22. Bernardo Bellotto zw. Canaletto, Palšc w Wilanowie. Olej, 1776. War-
szawa, Muzeum Narodowe.

23. Karol de la Haye (wg Gioyanniego Marii Morandiego), Papież Inno-
centy XI. Miedzioryt, XVII w.

24. Ernst Riidiger Starhemberg, komendant Wiednia. Miedzioryt, 2 pół,
XVII w.

25. Kara Mustafa, wielki wezyr turecki. Miedzioryt z akwafortš, XVII w-

26. Romeyn de Hooghe, BŸtwa pod Wiedniem w r. 1683. Miedzioryt z akwa-
fortš, po 1683.

27. Karol V lotarynski. Miedzioryt, XVII w.

28. BŸtwa pod Wiedniem. Atak wojsk cesarskich. Akwaforta, po 1683.

29. Malarz francuski z końca XVII w., Marża Kazimiera. Olej. XVII w.,.
Warszawa, Zamek Królewski.

30. Portret zbiorowy synów Jana Sobieskiego. Kraków, Muzeum Narodo-
we, Zbiory Czartoryskich.

31. Medalier niemiecki z przełomu XVII i XVIII w., Teresa Kunegunda-
Sobieska. Medal srebrny, po 1694. Warszawa, Muzeum Narodowe, od-
dział w Wilanowie.

32. Ludwika Karolina .Radziwiłłówna, narzeczona Jakuba Sobieskiego. Olej r
XVII w. Warszawa, Muzeum Narodowe.

33. Malarz dworski Jana III, Jadwiga Elżbieta, księżniczka neuburska,
żona Jakuba Sobieskiego (fragment ii. 34). Warszawa, Muzeum Naro-
dowe, oddział w Wilanowie.

34. Malarz dworski Jana III, Rodzina Sobieskich. Od lewej: Konstanty,
Aleksander, Jakub, Jan III, Maria Kazimiera, Jadwiga Elżbieta z Ma-
riš Leopoldynš (córeczkš Jakuba), Teresa Kunegunda. Olej, XVII w.
Warszawa, Muzeum Narodowe, oddział w Wilanowie.

35. Johann Martin Bernigeroth, Jakub Sobiesk<i, syn Jana III. Miedzioryt,
l pół. XVIII w.

36. Piotr i Franciszek Bartol (wg Sebastiana Cipriano), Castrum doloris
Jana III. Miedzioryt.

37. Cirio Ferri, Apoteoza Jana III. Olej, XVII w. Warszawa, Muzeurr
Narodowe, oddział w Wilanowie.

Na okładce:

Karol de la Haye (wg Jerzego Eleutera Szymonowicza-Siemiginowskiego)
Jan ZII Sobieski

Wykonawcy zdjęć

Hanna Balcerzak: 9, 21.

Biblioteka Narodowa w Warszawie: l-8, 12-14, 16-18, 20, 23-28,

oraz zdjęcie na okładce.

402 Spis ilustracji

Jerzy Langda (neg. z IS PAN): 19, 36.

Anna Pietrzak (neg. z Archiwum Fotograficznego Muzeum Narodowego
w Warszawie): 32.

J. Ryœ (neg. z Archiwum • Fotograficznego Muzeum Narodowego w War-
szawie): 30.

Bożena Seredyńska: 10, 11, 22, 33, 34, 37.
Stanisław Turski: 15.
Neg. z Archiwum Fotograficznego Muzeum Narodowego w Warszawie:

29, 31.


Wst‘p
do wydania polskiego

Czytelnik polski otrzymuje do r†k najlepsz† chyba ksi†§k‘, jak†
dot†d napisano o Janie III Sobieskim, kr˘lu, kt˘rego posta i legenda
tak g’‘boko zakorzeni’y si‘ w žwiadomožci historycznej naszego na-
rodu, w’adcy, kt˘ry sta’ si‘ dla nas symbolem tych wielkich ws
-tožci, kt˘re pozwoli’y mu odnosi - po raz ostatni przed upadkiem
Rzeczypospolitej - wspania’e zwyci‘stwa i rozs’awi imi‘ Polski w
ca’ym žwiecie. A to w naszej tragicznej historii, pe’nej kl‘sk i -wy-
nikaj†cych z nich upokorze¤ dla narodu, ma znaczenie, kt˘rego prze-
ceni nie spos˘b.
                                                                  Niema’e zdumienie u tego§ czytelnika wywo’a zapewne fakt,
ksi†§ka ta napisana zosta’a w j‘zyku niemieckim i ukaza’a si‘ w
Szwajcarii bezpožrednio po zako¤czeniu drugiej wojny žwiatowej
(Jan Sobieski, K˘nig von Polen,, Einsiedeln-Zurich 1946). Zrozumi
przeto, §e osoba autora ksi†§ki wzbudzi musi ogromne zaintere;
sowanie tych wszystkich - a jestežmy przekonani, i§ b‘dzie ich bar
wielu - kt˘rzy wezm† jego dzie’o do r‘ki.

Otto Forst-Battaglia (tak† ostateczn† form‘ nazwiska przyj†’)1 u:

dzi’ si‘ 21 marca 1889 roku w Wiedniu. Ojcem jego by’ Polak po-
chodz†cy z rodziny przemys’owc˘w galicyjskich (z Przemyžla), ma1
pochodzi’a z W‘gier. W Wiedniu uko¤czy’ s’ynne Schotten-Gym]
sium, gdzie, jak w wiele lat p˘Śniej specjalnie podkrežli’ - "ko
gowa’em z Oskarem Haleckim". Nast‘pnie rozpocz†’ studia na V
dziale Prawa Uniwersytetu Wiede¤skiego, gdzie zda’ trzy egzam:

pa¤stwowe. Jego pierwsz† §yciow† pasj† mia’a si‘ sta jednak
storia, a žcižlej m˘wi†c jedna z jej nauk pomocniczych - genealogia
Studiowa’ na uniwersytetach szwajcarskich i niemieckich, a w
ku 1913 opublikowa’ sw† pierwsz† wi‘ksz† prac‘ pt. Ahnentafel i
Erzherzogs Franz Ferdinand, kt˘ra spotka’a si‘ z wysok† ocen† k
tyki, w wyniku czego powierzono mu - w˘wczas jeszcze stud
towi! - napisanie rozdzia’u o genealogii do pracy zbiorowej Grundi

’ Na stronie tytu’owej zachowujemy jednak wersj‘ nazwiska z ks
tytu’owej pierwszego wydania szwajcarskiego.

Wst‘p do wydania polskiego

der Geschichtwissenschaft. Zarys ten poszerzony zosta’ p˘Śniej w
trzech r˘§nych t’umaczeniach na j‘zyki obce, by wreszcie ukaza si‘
w ostatecznej, poprawionej, rozszerzonej i udoskonalonej formie po
francusku (Traite de Genealogie, Lausanne 1949). O pracy tej napisze
w wiele lat p˘Śniej Aleksander Gieysztor, §e "stanowi w literaturze
žwiatowej pozycj‘ podstawow† i nieprzežcignnion†, tak co do trzeŚ-
wožci krytycznej, jak co do szerokožci i gruntownožci wiedzy".

Jego zainteresowania Polsk† by’y - jak wszystkie zreszt† inne
jego pasje badawcze i publicystyczne - wszechstronne. Interesowa’a
go historia naszego, a zarazem i jego kraju, historia literatury, ].ite-/
ratura i nauka wsp˘’czesnej mu Polski, jej §ycie polityczne. Przed
hitlerowskim Anschlussem Austrii schroni’ si‘ do Szwajcarii. Tu sta-
n†’ do dyspozycji ambasady Rzeczypospolitej Polskiej w Bernie, w
kt˘rej przez lat przesz’o siedem (1940-1947), r˘wnie§ po obj‘ciu
plac˘wki przez rz†d Polski Ludowej, pe’ni’ funkcj‘ pe’nomocnika
Polski do spraw stosunk˘w kulturalnych z Republik† Helweck†.

Zar˘wno z pami‘ci tych, kt˘rzy go znali, jak i z jego przebogatej
spužcizny naukowej, literackiej i publicystycznej wy’ania si‘ sylwetka
cz’owieka ca’kowicie nieszablonowego, o olbrzymiej aktywnožci in-
telektualnej, humanisty o rzadko spotykanych horyzontach, cz’owie-
ka, kt˘ry skal† swych (Zainteresowa¤ przypomina’, jako §ywo, ludzi
Renesansu. Nieprzypadkowo przecie§ nazwa’ go "polskim Erazmem"
wybitny austriacki dramaturg, re§yser teatralny, poeta, powiežcio-
pisarz, a zarazem wielki i serdeczny przyjaciel naszego kraju Franz
Theodor Csokor. Sam o sobie Forst-Battaglia m˘wi’ w wywiadzie
dla "Wiadomožci Literackich" w lipcu 1929 r., §e "z tematem pracy
dzieje si‘ tak, §e nie potrafi‘ d’u§ej ni§ dwa lata zajmowa si‘ jed-
nym zagadnieniem". Mia’ niespo§yte si’y, przez wiele lat pracowa’ -
jak sam twierdzi’ - po 16 godzin na dob‘.

W tym kr˘tkim wst‘pie nie ma potrzeby podawa szczeg˘’˘w jego
dzia’alnožci naukowej i kulturalnej czy wymienia jego publikacji,
si‘gaj†cych setek pozycji. Nie ma zreszt† r˘wnie§ i §adnych mo§li-
wožci, om˘wienie dorobku jego §ycia wymaga’oby bowiem b†dŚ
obszernego artyku’u, b†dŚ nawet osobnej ksi†§ki. Jego zas’ugi w
propagowaniu historii i literatury polskiej w ca’ym w’ažciwie žwie-
cie zachodnim postawi’y go w szeregu ludzi najbardziej zas’u§onych
dla kultury polskiej w zbli§aj†cym si‘ powoli do swego ko¤ca na-
szym XX wieku. Mia’ §al, §e ze strony polskiej nie znajdowa’ zrozu-
mienia dla swej pracy.

Wszechstronnie zna’ literatur‘ polsk†, zw’aszcza okresu dwudzie-
stolecia 1918-1939. Zna’ nie tylko utwory, ale i ich tw˘rc˘w. Nie-
zwykle wysoko ceni’ Kadena-Bandrowskiego, Zofi‘ Na’kowsk†, Zofi‘
Kossak-Szczuck†, Emila Zegad’owicza, Ferdynanda Goetla, Mari‘
Kuncewiczow†, Karola Huberta Rostworowskiego, Leopolda Staffa,
Jana Lechonia, Boles’awa Ležmiana, Kazimier‘ I’’akowicz˘wn‘, Sta-

Wsf‘p do wydania polskiego

nis’awa Witkiewicza i - by nie przed’u§a listy - Witolda Go:
browicza.

By’ g’‘boko przekonany o randze literatury polskiej w okre
drugiej niepodleg’ožci, jak i po drugiej wojnie žwiatowej. Ąar˘w
w okresie mi‘dzywojennym, jak i po roku 1948, kiedy to obj†’ E
tedr‘ Historii i Literatury Polskiej oraz Genealogii na Uniwersytecie
Wiede¤skim, propagowa’ t‘ literatur‘ i histori‘ z podziwu godnym
                                                                     zapa’em. Jako wyk’adowca i badacz, jako pisarz i publicysta wsp˘’-
pracowa’ z setkami czasopism na ca’ym žwiecie, w tym z wieloma
polskimi. Opracowa’ mn˘stwo hase’ dotycz†cych historii i literati
polskiej w wielu encyklopediach žwiatowych. Jak pisano, prowa
nieustann†, zaci‘t† walk‘, by zniweczy sens znanego powiedzer
§e "polonica et catholica non leguntur et non tractantur"1. Poi;

literatura i polska historia dociera’y dzi‘ki jego godnej podziwu
energii i pracowitožci nie tylko do czytelnik˘w niemieckiego kr‘gu
kulturowego, lecz tak§e do Francuz˘w, W’och˘w, Anglik˘w czy Ho-
lendr˘w. Wiele artyku’˘w i recenzji dotycz†cych literatury polskiej
a tak§e historii i historii sztuki zamiežci’ w znanych w žwiecie nau]
wym przed wojn† wroc’awskich "Jahrbucher fiir Kultur und (
schichte der Slaven".

Interesowa’a go w’ažciwie ca’a literatura europejska. Spod ji
pi˘ra wysz’a cenna historia wsp˘’czesnej literatury francuskiej (.
framosische Literatur der Gegenwart, 1870-1924, Wiesbaden !L
i II wydanie pt. Die franzosische Literatur der Gegenwart seit li
- wydanie znacznie poszerzone i uzupe’nione, Wiesbaden-Leip
1928); w oparciu o to drugie wydanie przedstawi’ czytelnikowi ]:

skiemu kr˘tki zarys dziej˘w tej§e literatury od roku 1914, §arnie
czony w monumentalnej Historii literatury powszechnej, wydawanej
w okresie mi‘dzywojennym przez znan† firm‘ Trzaski, Everta i Mi-
chalskiego. Interesowa’y go nie tylko liczne, wybitne postacie z dzie-
j˘w literatury, lecz tak§e wsp˘’czežni mu m‘§owie stanu. Z r˘wnym
temperamentem i erudycj† szkicowa’ sylwetki od To’stoja i Kra;
skiego do Unamuno i d'Annunzio, od Pi’sudskiego, poprzez de Gaull
do Mao Tse Tunga. Napisa’ pi‘kn† ksi†§k‘ o Karolu Mayu (K
May. Traum eines Lebens - Leben eines Traumers, Bamberg 19
kt˘rej publikacji ju§ nie doczeka’. By’ znakomitym, niepowtarzain
stylist†, jednym z czo’owych wžr˘d historyk˘w i publicyst˘w i
mieckiego kr‘gu j‘zykowego.

Jako g’‘boko wierz†cy katolik, a zarazem polityczny libera’,
zdecydowanym przeciwnikiem dyktatury. Da’ temu wyraz w i
zmiernie ciekawym wydawnictwie publicystycznym pt. Prozess
Diktatur. Die filhrende Personiichkeiten alter Lander und Parti
ilber das brennendste Problem der Gegenwart, Wien 1930. WE

* Literatura polska i katolicka jest nie do czytania i nie jest pon‘tn

Wst‘p do wydania polskiego

w tym miejscu przypomnie, §e do angielskiej edycji tej ksi†§ki
(Dictatorship on its Trial), kt˘ra ukaza’a si‘ w tym samym roku,
wst‘p napisa’ Winston Churchill.

Otto Forst-Battaglia zmar’ w swym rodzinnym Wiedniu 2 maja
1965 roku.

Jego polonica historyczne si‘ga’y okresu sprzed pierwszej wojny
žwiatowej i by’y nie mniej liczne ni§ r˘§ne studia požwi‘cone dzie-
jom Austrii. Zacz†’ od studi˘w genealogicznych. Pierwsz† prac† z tej
dziedziny, požwi‘con† problematyce polskiej, by’y Przyczynki do naj-
dawniejszej genealogii Potockich herbu Pilawa ("Miesi‘cznik Heral-
dyczny", 1911/4), nast‘pnie zaž Wyw˘d przodk˘w Marii Leszczy¤skiej
("Roczniki Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie", 1913, IV/1).
Studia genealogiczne požwi‘ci’ mi‘dzy innymi przodkom Jana So-
bieskiego, arcyksi‘cia austriackiego Franciszka Ferdynanda i kr˘la
belgijskiego Leopolda III.

Historia jego drugiej ojczyzny poci†ga’a go coraz bardziej. W ro-
ku 1922 ukaza’o si‘ w Bonn cenne studium Eine unbekannte Kandi-
datur auf dem polnischen Thron. Landgraf Friedrich von Hessen-Kassel
und die Konf˘deration von Bar ("Schriften §ur europaischen Ge-
schichte seit dem Mittelalter" 3/1). W roku 1926 opublikowa’ w ,
,,Kwartalniku Historycznym" (R. 40) niewielki szkic pt. Maria Teresa
i pierwszy rozbi˘r Polski.
O dalszych drobiazgach nie ma mo§liwožci pisa w tym miejscu.
Musimy ograniczy si‘ do prac najwa§niejszych. Publikacja jego
dzie’a o ostatnim kr˘lu Polski - Stanis’aw August Poniatowski und
der Ausgang des alten Polenstaates, Berlin 1927 - by’a niew†tpliwie
nieb’ahym wydarzeniem w nauce historycznej. Ąyczliwie przyj‘li j†
historycy polscy, jeszcze bardziej §yczliwie czytelnicy niemieccy,
a Tomasz Mann nazwa’ j† najlepsz† ksi†§k† roku. Przek’ad w’oski
ukaza’ si‘ w roku 1930.

Po ksi†§ce, kt˘rej przek’ad polski dostajemy w’ažnie do r†k, spod
pi˘ra Forst-Battaglii wysz’y jeszcze tak wa§ne prace, jak zarys pa-
nowania Sobieskiego w The Cambridge History of Poland (t. II, 1947)
i rozprawa o Michale Korybucie w Festschrift der osterreichischen
Haus-, Hof- und Staatsarchiy, 1949.

Trzeba ze specjalnym naciskiem podkrežli, §e prace Forst-Battaglii,
odznaczaj†ce si‘ wysokim poziomem naukowym, pisane z przychyl-
nym dla Polski nastawieniem, wprowadzi’y, dzi‘ki prze’amaniu ba-
riery j‘zykowej, niekt˘re fragmenty dziej˘w Polski nie tylko do
obiegu w žwiatowej nauce historycznej, ale i do žwiadomožci nie-
profesjonalnych czytelnik˘w jego prac w krajach Europy Zachodniej
czy Ameryki P˘’nocnej.

W moim g’‘bokim przekonaniu, by mo§e jednostronnym i wyni-
kaj†cym z w’asnych zainteresowa¤, najwybitniejszym dzie’em histo-
rycznym Forst-Battaglii jest jego ksi†§ka o Sobieskim, kt˘r† mamy

Wst‘p do wydania polskiego

w’ažnie przed sob†. Pracowa’ nad tym dzie’em lat wiele. ˜wiadczy
o tym nie tylko jego podpisy na dziesi†tkach metryczek archiwalio
i r‘kopis˘w w wielu archiwach i zbiorach polskich i europejskie
lecz r˘wnie§ pomniejsze publikacje, poprzedzaj†ce ukazanie si‘ dzie’a
g’˘wnego. I tak nak’adem Instytutu Akcji Katolickiej w Poznaniu
ukaza’ si‘ w roku 1933, tj. w 250 rocznic‘ odsieczy wiede¤skiej, szk
pt. Johann Sobieski i w tym§e samym roku Ze studi˘w genealogie
nych nad epok† Jana Sobieskiego, gdzie zamiežci’ wyw˘d przodk
Jana III i Marii Kazimiery.
W obronie Marysie¤ki, o kt˘rej mia’ znacznie pochlebniejsze zdanie
ni§ wi‘kszož historyk˘w, skrzy§owa’ szpady z Tadeuszem Boyer
-Ąele¤skim, dla kt˘rego, jak sam pisa’, §ywi’ "bezgraniczny zachwyt
cho od jego zapatrywa¤ wszystko mnie dzieli’o".
Bo te§ by’o o co si‘ spiera! Boy w swej s’ynnej ksi†§ce o Marii
Kazimierze wykaza’ wprawdzie zaskakuj†c† wprost erudycj‘ histo-
ryczn†, r˘wnoczežnie jednak ca’y sw˘j ogromny talent pisarza i p
iemisty skierowa’ wy’†cznie ku temu, by pomniejszy posta Sobie
kiego i wykaza, m˘wi†c nieco przesadnie i trywialnie, §e losy Polski
zale§a’y w˘wczas przede wszystkim od ,,wszystkich žlicznožci na
wdzi‘czniejszego cia’eczka jedynej Marysie¤ki". Boy nie by’ histo-
rykiem, by’ tylko publicyst† historycznym, trudno mu wi‘c z tego
                                                                  powodu robi zarzuty, z drugiej jednak strony jego niepowtarzalne
pi˘ro wykrzywi’o w spos˘b szkodliwy rzeczywistož historyczn† tan
tych czas˘w, przedstawi’o w krzywym zwierciadle posta ostatniego
wybitnego kr˘la Polski, rol‘ Marii Kazimiery ograniczy’o do rc
intrygantki, kt˘rej nieocenione walory alkowiane decydowa’y bez
reszty o polityce jej kr˘lewskiego ma’§onka.

Forst-Battaglia by’ jednym z pierwszych historyk˘w, kt˘ry prze-
rwa’ dostojne milczenie wok˘’ ksi†§ki Boya. W artykule Br†zowan
Marysie¤ki ("Przegl†d Powszechny", t. 217, 1938) wykaza’, moi
zdaniem trafnie, s’abožci Boyowskiego bestselleru, polegaj†ce g’˘v
nie na tym, §e ka§de jednostronne spojrzenie na przesz’ož daje j
wypaczony obraz. Napisa’ - jak§e s’usznie! - §e "skoro tylko M;

rysie¤ka przestaje by istot† p’ciow†, znika i zainteresowanie [Boy;

jej losami". I to by’a prawda, gdy§ autor Marysie¤ki Sobieski
nie interesowa’ si‘ ju§ bli§ej losami swej bohaterki po roku 16i
i niezwykle ciekawy, a zarazem pe’en dramatyzmu jej §yciorys a§ c
žmierci we Francji w roku 1716 naszkicowa’ bardzo pobie§nie i skn
towo.

Dzie’o o Sobieskim sko¤czy’ Forst-Battaglia na emigracji w Szwa
carii, w warunkach wojennych. Odbi’o si‘ to, niestety, ujemnie r
pracy, poniewa§ odci‘ty od swego warsztatu, zawieraj†cego wypis
z prac historycznych i ze Śr˘de’, z kt˘rych korzysta’,' nie m˘g’ -
pragn†c, by ksi†§ka ukaza’a si‘ w 250 rocznic‘ žmierci kr˘la Ji
na III - zaopatrzy jej w przepisy Śr˘d’owe i wykaz bibliograf:

10

Wst‘p do wydania polskiego

Mimo to ka§dy historyk znaj†cy epok‘ orientuje si‘ žwietnie, w miar‘
post‘puj†cej lektury, i§ dzie’o to wprost nasycone jest Śr˘d’ami, §e
wida w nim niemal na ka§dej stronie, jak g’‘boko si‘gn†’ autor
iv przebogate zbiory archiwali˘w i r‘kopis˘w z epoki.

Ksi†§ka Forst-Battaglii jest biografi† polityczn† Sobieskiego, rzu-
con† g’˘wnie na szerokie t’o stosunk˘w mi‘dzynarodowych w Euro-
pie w ostatnim wierwieczu XVII stulecia. S’abiej natomiast wy-
pad’ obraz dziej˘w wewn‘trznych Rzeczypospolitej, do czego zreszt†
autor w pewnym stopniu przyzna’ si‘, stwierdzaj†c z §alem we wst‘-
pie, i§ nie uda’o mu si‘, z przyczyn rzeczywižcie ode¤ niezale§nych,
przedstawi szerokiej panoramy kultury, ustroju politycznego i spo-
’ecze¤stwa polskiego w XVII wieku.

Errare humanum est! C˘§, nie myli si‘ tylko ten, kto nic nie robi.
Do ka§dej pracy, zw’aszcza historycznej, zakradaj† si‘ zawsze jakiež
b’‘dy. Nie unikn†’ ich i autor znakomitego dzie’a o Janie III. Jak§e
jednak nieliczne s† to b’‘dy (kt˘re wy’owi’em i sprostowa’em bez-
požrednio w przypisach do tekstu) zwa§ywszy, §e ksi†§ka liczy pra-
wie 400 stron!

Jak ju§ wy§ej wspomnia’em, odczuwa si‘ pewien niedosyt w
przedstawieniu przez Forst-Battagli‘ niekt˘rych, wewn‘trznopoli-
tycznych problem˘w ˘wczesnego pa¤stwa polsko-litewskiego. Zaci‘ta,
bezkompromisowa walka kr˘la z opozycj†, przede wszystkim sapie-
§y¤sk† na Litwie po roku 1683, a zw’aszcza w ostatnich latach jego
panowania, nie znalaz’a, niestety, wystarczaj†cego ožwietlenia w
ksi†§ce. Podobny zarzut mo§na by postawi autorowi w odniesieniu
do polityki Jana III wobec Rosji, Krymu, a nawet w pewnym stop-
niu i Turcji. Powstaje jednak pytanie, czy chodzi tu o zarzut, czy
nie jest to po prostu raczej dezyderat? Je§eli zdecydowa’em si‘ u§y
s’owa "zarzut", to chyba przede wszystkim dlatego, §e stosunki So-
bieskiego z g’˘wnymi partnerami zachodnimi, Francj† i Austri†,
a tak§e ze Stolic† Apostolsk† czy Brandenburgi† zosta’y przedsta-
wione wszechstronnie. Na tym tle Wsch˘d wypad’ s’abiej.

Ka§dy historyk ma swoje suwerenne prawa autorskie, polegaj†ce
na tym, §e nie mo§na mu narzuca opinii i s†d˘w, kt˘re mu nie od-
powiadaj†. Mo§na natomiast i trzeba polemizowa z nim.

S† w pracy Forst-Battaglii kwestie dyskusyjne - wa§niejsze i mniej
wa§ne. Zacznijmy, oczywižcie, od tych pierwszych. Autor pisze bar-
dzo wyraŚnie (s. 27-28), §e Jan Zamoyski, starosta ka’uski i wo-
jewoda sandomierski, pierwszy m†§ Marii Kazimiery, by’ powa§nym
kandydatem do korony polskiej w okresie pierwszych zamys’˘w
o elekcji vivente rege (za §ycia Jana Kazimierza), konkretnie w ro-
ku 1656. Sam fakt, §e o kandydaturze jego m˘wiono, nie ulega, oczy-
wižcie, w†tpliwožci, ale wydaje si‘, i§ by’a to kandydatura - §e
u§yj‘ tego okrežlenia - "pr˘bna", pierwsza karta z talii, kt˘r† wy-
ci†gn‘’a kr˘lowa Ludwika Maria w swej grze dyplomatycznej wok˘’

Wst‘p do wydania polskiego

zapewnienia sukcesji tronu w Polsce. I chyba nic wi‘cej. Przeci
ju§ wiosn† 1657 roku dw˘r polski przyrzeka t‘ sukcesj‘ - i to l
pižmie! - Habsburgom, trudno wi‘c przypuszcza, by kandydatur‘
"Sobiepana" bra’ ktokolwiek na serio.

Wydaje si‘ te§, §e Forst-Battaglia przeceni’ znaczenie Marysie¤ki
i jej ambicji rodzinnych, a na tym tle i pretensji do Ludwika X]
w sprawie niepowodzenia plan˘w zdobycia przez Sobieskiego Pr
Ksi†§‘cych (s. 114). To by’y sprawy w tym przypadku drugorz‘dne
g’˘wn† przyczyn† by’y kl‘ski sojusznika szwedzkiego w wojn
z Brandenburgi† i przede wszystkim zmiany polityczne w Europ:

jakie zasz’y po traktatach nimwege¤skich (1678-1679), a przei
wszystkim po traktacie w Saint Germain-en-Laye (29 czerwca 1679 i
zawartym mi‘dzy Ludwikiem XIV i elektorem brandenburskim Fr
derykiem Wilhelmem.

Wielki Elektor straci’ wprawdzie pewne zdobycze wojenne, a
zyskiwa’ což znacznie wa§niejszego - przyjaŚ¤ (co prawda tylko ]
lat kilka) samego kr˘la-s’o¤ce w Wersalu. Sta’ si‘ jednym z jego
sprzymierze¤c˘w. W tym stanie rzeczy ca’a tzw. polityka ba’tya
Jana III, polegaj†ca na tym, by w sojuszu z Francj† i Szwecj† p
kona Brandenburgi‘ i odzyska utracone w roku 1657 dawne len:

pruskie (Prusy Ksi†§‘ce), straci’a podstaw‘ swego bytu. Ta zmia:

polityki sojusznika francuskiego, w po’†czeniu z uprzednimi kl‘sk
mi Szwed˘w, przyczyni’a si‘ ostatecznie do fiaska wielkich plan
politycznych Sobieskiego.

Nale§a’oby podkrežli wyraŚnie, §e odnowienie przymierza z ces
rzem i elektorem na sejmie warszawskim 1677 roku (s. 107) zostE
na Sobieskim wyraŚnie wymuszone. Uczyni’ to raczej pro forn
by’o to bowiem w szczytowym okresie jego polityki ba’tyckiej. Ąar
po owym renovatio pactorum z Leopoldom I i Fryderykiem Wilhf
mem wyruszy’ przecie§ do Gda¤ska, gdzie w czasie d’u§szego poby
podpisa’ tajny traktat ze Szwedami (4 sierpnia 1677 r.) w’ažnie prz
ciw Brandenburgii, a w pewnym stopniu tak§e przeciw Austrii.

Nie m˘g’ Forst-Battaglia zna wynik˘w p˘Śniejszych o lat wie
bada¤, ze strony polskiej g’˘wnie Jana Wimmera, dlatego pode
nieaktualne ju§ dziž liczby §o’nierzy polskich, kt˘rzy wzi‘li udz:

w bitwie wiede¤skiej. By’o ich nie 25 tysi‘cy, tylko niespe’na ;

Liczebnož wojsk tureckich zosta’a r˘wnie§ zawy§ona, podobnie j
i liczba poleg’ych §o’nierzy Kara Mustafy. Turk˘w, razem z Tataran
pod Wiedniem by’o nie wi‘cej ni§ 90 tysi‘cy, a jak podaje na og
bardzo dobrze poinformowane Śr˘d’o francuskie z tamtych czas˘
"Gazette de France", w bitwie 12 wrzežnia 1683 roku poleg’o i
oko’o 8 tysi‘cy. Mo§na mie te§ inne pogl†dy ni§ Forst-Battaglia, g<
pisze on (s. 2-53), §e decyzja marszu Jana III pod Wiede¤ by’a k
niecznožci† §yciow† dla Polski. Mo§e raczej po zerwaniu z Francj†
nie mia’ ju§ Sobieski mo§liwožci wyboru?

12

Wst‘p do wydania polskiego

Co najmniej dyskusyjna jest r˘wnie§ opinia autora o Litwinach.
Zachowanie si‘ wojsk litewskich, kt˘re jak wiadomo pod Wiede¤ nie
zd†§y’y, natomiast wzi‘’y udzia’ w jesiennej kampanii w‘gierskiej,
by’o rzeczywižcie skandaliczne. Ich rabunki i gwa’ty, dokonywane
na ziemi s’owackiej, by’y chyba gorsze ni§ lisowczyk˘w przed ponad
szeždziesi‘ciu laty. Fakt ten da’ Forst-Battaglii asumpt do stwier-
dzenia (s. 263), i§ Litwini pozostawali pod wzgl‘dem kulturalnym
i og˘lnocywilizacyjnym daleko w tyle za obywatelami zachodniej
i po’udniowej Polski.

Nie mog‘ zgodzi si‘ z wybitnym humanist†, gdy ocenia on zbyt
optymistycznie tzw. traktat Grzymu’towskiego z roku 1686. Dok’ad-
niejsza analiza tego dokumentu dyplomatycznego niestety nie daje
absolutnie podstaw do takiej oceny. Traktat ˘w, obok uk’ad˘w we-
lawsko-bydgoskich z 1657 roku, nale§y niew†tpliwie do najci‘§szych
kl‘sk dyplomatycznych Rzeczypospolitej przed wiekiem XVIII, z cze-
go Sobieski zdawa’ sobie žwietnie spraw‘, usi’uj†c do ostatniej chwili
odwlec jego ratyfikacj‘. Mia’ nadziej‘, §e zwyci‘stwo w kampanii
mo’dawskiej w tym§e roku pozwoli mu na odrzucenie owego "wie-
czystego" pokoju z Rosj†. Niestety, z Mo’dawii nie wr˘ci’ Sobieski
jako triumfator, wr‘cz przeciwnie.

W ksi†§ce czytamy mi‘dzy innymi, §e ,,wiernož Lidze, zwyci‘stwo
nad Turkami by’o dla Polski naczeln† §yciow† koniecznožci†". Wielce
to dyskusyjny pogl†d, tym bardziej §e Jan III w ostatnich latach

swego panowania szuka’ mo§liwožci zawarcia separatystycznego po-
koju z Turcj† i wycofania si‘ z Ligi ˜wi‘tej.

R˘§ni‘ si‘ te§, jako autor biografii Sobieskiego, z mym znakomi-
tym poprzednikiem, gdy usi’uje on zdj† win‘ z kr˘lewicza Jakuba
za jego post‘powanie w ostatnich latach §ycia ojca. Post‘powanie to
doprowadzi’o, jak wiadomo, do zupe’nego rozbratu Jakuba z rodzi-
cami, kt˘rzy przestali ju§ widzie w nim przysz’ego kr˘la Polski czy

jakiegož innego suwerennego w’adc‘ i wszystkie swe nadzieje prze-
niežli na m’odszego syna - Aleksandra.

Inaczej patrz‘ r˘wnie§ ni§ Forst-Battaglia na spraw‘ tzw. rz†d˘w
Marysie¤ki, kt˘ra mia’a by jakoby jedyn† rzeczywist† w’adczyni†
Polski w ci†gu ostatnich pi‘ciu lat §ycia swego ci‘§ko schorowanego
m‘§a. Bezsprzeczny jest fakt, §e ster uj‘’a w swe r‘ce, ale z drugiej
strony Jan III nie sta’ si‘ w˘wczas nigdy bezwolnym narz‘dziem
w r‘ku swej przedsi‘biorczej ma’§onki. Jako przyk’ad na poparcie
mej opinii mog‘ przytoczy odmow‘ Sobieskiego podpisania traktatu,
kt˘ry Maria Kazimiera podpisa’a z ambasadorem francuskim w ro-
ku 1692. Jeszcze wymowniejszym dowodem jest odrzucenie przez
kr˘la myžli o pogodzeniu si‘ z nienawidz†cym go i znienawidzonym

przez niego klanem Sapieh˘w, do czego u schy’ku panowania usilnie
d†§y’a kr˘lowa.

Wst‘p do wydania polskiego

A z drobniejszych sprostowa¤ i kwestii spornych? Za dziewi‘tna
stowiecznym biografem Sobieskiego, Francuzem Salvandym, Forst

-Battaglia, podobnie jak kilkadziesi†t lat wczežniej Tadeusz Korzol
w swych przedkr˘lewskich dziejach Sobieskiego, got˘w jest wierzyi

•w to, i§ w czasie swego pobytu w Pary§u m’odziutki Jan pozna’ oso
bižcie wielkiego Kondeusza (s. 21). Poza Salvandym, kt˘ry w nie
jednym miejscu jest bardzo ba’amutny, §adne inne Śr˘d’a nic o tyn
nie wspominaj†, przeciwnie, wszystko wskazuje, §e spotkanie takii
nie mia’o nigdy miejsca.

Surowa ocena hetmana Jab’onowskiego jest niew†tpliwie s’uszna
ale czy zas’uguje on a§ na miano nikczemnego (s. 271)? Jestem prze
konany, i§ na dož d’ugiej ližcie magnat˘w, przeciwnik˘w, a naw‘
wrog˘w Jana III, Jab’onowski by’ tym, kt˘ry na miano takie za
s’u§y’ chyba najmniej.

Sobieski pope’ni’ wiele b’‘d˘w, ale to, §e na sejmie 1695 roki
nazwa’ hetmana wielkiego litewskiego Kazimierza Jana Sapieh‘, po
sta rzeczywižcie nikczemn†, gwa’cicielem swob˘d kožcielnych, t
chyba, wbrew temu, co twierdzi Forst-Battaglia (s. 363), b’‘dem ni
by’o. Zaciek’a walka, jak† prowadzi’ kr˘l u schy’ku swego §yci;

przeciwko butnym oligarchom magnackim, owocowa’a, dzi‘ki nie
przejednanej postawie monarchy, dopiero po jego žmierci. Gn‘bion
przez Sapieh˘w Litwa podnios’a w ko¤cu g’ow‘. Dosz’o do kr˘tkie
wojny domowej i bezprzyk’adnej kl‘ski despot˘w w bitwie poi
Olkiennikami (2 listopada 1700 r.). Korzyžci z tego wyci†gn†’ JU;

oczywižcie, nast‘pca Jana III, August II, ale pierwsze, rzec mo§n
decyduj†ce, ciosy zada’ oligarchom Sobieski.

Poruszy’em tu kilka kwestii dyskusyjnych. Cz‘žciowo wynikaj
one z post‘pu bada¤ historycznych nad Sobieskim i jego epok†, kto
rych wynik˘w Forst-Battaglia uwzgl‘dni ju§ nie m˘g’. Dlatego \
ko¤cu ksi†§ki podaj‘ wykaz podstawowych prac dotycz†cych So
oleskiego, kt˘re ukaza’y si‘ ju§ po wojnie. Czytelnik, kt˘rego posta
kr˘la Jana zainteresuje bli§ej, b‘dzie m˘g’ si‘gn† do nich i skon
frontowa je sam z niniejszym dzie’em.

Nie by’o, nie ma i nigdy nie b‘dzie monografii czy syntezy histo
rycznej, kt˘ra by si‘ po pewnym czasie nie zestarza’a. S† ksi†§k
do kt˘rych po latach kilku czy kilkudziesi‘ciu zajrzy najwy§ej wy
j†tkowo dociekliwy badacz pokrewnej tematyki, s† jednak dzieli
kt˘rych poszczeg˘lne s†dy, opinie czy stwierdzenia wymagaj† wpraw
dzie rewizji naukowej, ale kt˘rych og˘lna wartož poznawcza, spos˘b
uj‘cia i talent pisarski autora wprowadzaj† je do biblioteki klasyk˘w
historiografii. Znakomite dzie’o Ottona Forst-Battaglii do takiej bi
biblioteki na pewno ju§ wesz’o. Ąaden badacz przesz’ožci, kt˘ry za;

rnuje si‘ epok† Sobieskiego, a szerzej m˘wi†c, dziejami Polski w dru
giej po’owie XVII wieku, nie mo§e si‘ obejž bez gruntownej lektur
tej ksi†§ki. S†dz‘, §e i czytelnik nieprofesjonalista, kt˘ry chcia’by
                                                                     14
                                                                     Wst‘p do wydania polskiego
                                                                     tTSino021136 posta wybitaeg0 w’adcy i jeSO ^^ ^i "e.yni6
Rozliczne walory ksi†§ki podnosi jeszcze to, §e przek’ad polski
-^tagSr      m> w spos˘b godny uznania ^ko^ity styl S

Zbigniew W˘jcik


1. Silny zrodzony przez silnych Sobieskiego okres burzy i naporu

Jan Sobieski był synem pierwszego rangš 'senatora stanu
œwieckiego, jednakże pochodził z rodu, który z masy szlachty
powoli, dzięki wytrwałej pracy, wybitnym osišgnięciom, tak pod-
czas wojny, jak pokoju, i przez zręczne wykorzystanie wszelkich
możliwoœci doszedł do bogactwa i zaszczytów. Zwarty szereg So-
bieskich rozpoczyna niejaki Mikołaj, do którego w roku 1480 na-
leżały majštki Radoryż, Sobieszyn, Lędo i. Ułożę w okręgu Stę-
zyca województwa lubelskiego. Jest to rodzina rdzennie polska,
herbu Janina, który w œredniowieczu nosili możni wojowie. Ta
gałšŸ rodu, która mieszkała w Sobieszynie, żyła w umiarkowa-
nym dobrobycie, z dala od wielkiej polityki. Korzystne ożenki
zawiodły syna, Stanisława, i Sebastiana, wnuka najstarszego po-
œwiadczonego protoplasty Mikołaja, do sšsiednich obszarów wo-
jewództwa lubelskiego po prawej stronie Wisły. Tam nabyi Se-
bastian piękny majštek Pielaszkowice, z poczštku jako wójto-
stwo; dołšczył do tego dobra swojej małżonki, która wniosła mu
w wianie dziedzictwo dwóch innych gałęzi rodu Janina, Gieł-
czewskich i Pszonków, i ożenił swoich synów, Stanisława i Jana,
z córkami arystokracji. Jan, zmarły w młodym wieku, pozostawił
po sobie dzielnego Marka, dzięki któremu Sobiescy weszli do
senatu. Ich nazwisko pojawia się teraz w annałach Królestwa
jako nazwisko bohatera wojennego, który w Inflantach i w nad-
dunajskich księstwach dokonuje osobliwych czynów zbrojnych,
należy do najbliższego kręgu przyjaciół kanclerza Zamoyskiego

1 jako kasztelan, potem zaœ jako wojewoda lubelski przoduje
wœród szlachty swojej rodzimej prowincji.

Marek Sobieski, który już przez swojš matkę Katarzynę Gde-
szyńskš miał powišzania ze skolonizowanym przez Polaków obsza-
rem na wschodzie, zakłada głównš siedzibę swego rodu w po-

2 - Jan Sobieski

58

Rozdział l

bliżu Lwowa, skšd ród ów sięgnie po zaszczyty głoœne w historii
œwiata. W 1595 roku Marek kupuje Złoczów i przez małżeństwo
z Jadwigš Snopkowskš1 spowinowacš się z najpierwszymi do-
mami magnackimi południowo-wschodniej Polski, rodami Her-
burtów, Fredrów, a także z wieloma innymi. Dzięki temu za-
strzykowi krwi dynarskiej i œródziemnomorskiej zmienia się te-
raz charakter Sobieskich w tym sensie, że ich typ dopasowuje
się, psychicznie i fizycznie, do typu starej szlachty z ruskiego
obszaru granicznego.

Syn Marka, Jakub Sobieski, nie ma już w sobie nic z prostac-
kiej brawury swych czysto polskich przodków; jest, mimo swych
obfitych kształtów, ruchliwy, nerwowy i niespokojny, subtelny
i wrażliwy, elokwentny i otwarty na wszelkš intelektualnš wie-
dzę, przebiegły, pobudliwy artystycznie, zmienny, oczywiœcie też
odważny i uczciwy, powodowany silnš œwiadomoœciš moralnš.
Nie zawiódł jako polityk i jako wódz, mediator i mówca. Jako
pierwszy z Sobieskich zetknšł się z Zachodem. Studiował na
Sorbonie u najwybitniejszych uczonych swego czasu, także wiele
razy jeŸdził do Francji i Austrii. Przewodniczšcy najwyższego
trybunału, poseł na sejm, dyplomata, historyk pierwszej bitwy
chocimskiej, w której brał również udział, i w końcu, jako kasz-
telan krakowski, najwyższy doradca króla Władysława IV, Jakub
Sobieski wypełniał wszędzie i zawsze swoje zadania. Oszczędny
i troskliwy ojciec rodziny, skłonny do przepychu tylko wtedy,

kiedy chodziło o splendor familii, umiał znacznie pomnożyć odzie-
dziczony majštek.

Pomogła mu w tym doskonała małżonka, którš sobie wybrał
z potężnego magnackiego rodu Daniłowiczów. Pochodziła ona,
tak ze strony ojca, jak i matki, z rodów rycerzy, którzy brali
udział v/ owych nieustannych, godnych eposu walkach na przed-
murzu chrzeœcijaństwa. Tam, gdzie Polska graniczyła z imperium
tureckim i dokšd z przerażajšcš regularnoœciš hordy tatarskie
kierowały swe łupieskie wyprawy, żelazna koniecznoœć ukształ-
towała takš rasę bohaterów, których żadne przeciwnoœci i żadne
cierpienia nie były w stanie wystraszyć z wyznaczonego im miej-
sca. MężczyŸni i kobiety wzrastali tam w warunkach cišgłej woj-
ny podjazdowej, od małego patrzyli œmierci w oczy, swój kraj
i gród swoich przodków uczyli się kochać z owš żarliwš na-

1 Prawidłowo nazwisko jej brzmiało: Suopkówna - (przyp. red.),

Silny, zrodzony przez silnych

miętnoœciš, której najwyższš stawkš jest życie i która TE
każe umrzeć niż ustšpić.

Cztery kolejne rodziny pradziadków ze strony matki Jana
bieskiego: Daniłowicze, Tarłowie, Herburtowie pochodzšcy z
nej Saksonii i Żółkiewscy, mieszkały na godnych podziwu ;

kach, wzniesionych na wzgórzach, skšd można było objšć w
kiem powabne doliny krajobrazu karpackiego. Od czasu do c
rozbrzmiewało alarmujšce wołanie, że zbliża się odwieczny v
Tatarzy. Znaczyło to, iż trzeba stawić opór mordujšcym ban<
Pożary oœwietlały hen daleko okolicę, jęki i biadania upr<
dzanych chłopów i wyrywanych z domu rodzinnego córek szła
docierały aż na górę do zamków. Nierzadko też żałoba wkra<
i do pańskich siedzib, kiedy któryœ z mężów nie wrócił ju
domu z bitwy, którš wydał był Tatarom. Ci dzielni magnaci
wiem prowadzili nie tylko obronę przeciwko najeŸdŸcom,
zawsze też brali udział w zaczepnych wyprawach na Tur
Tatarów i Kozaków, które urzšdzali Polacy.

Dziadek Teofil! Sobieskiej ze strony matki, hetman wielki
ronny Stanisław Żółkiewski, jeden z największych wodzów
jej epoki, zwyciężył Szwedów i zdobył Moskwę. Jako sti
padł w bitwie z Turkami pod Cecorš, opuszczony przez s
niesubordynowanš armię; był wzorem i ostrzeżeniem dla
wnuka. Jan Żółkiewski, syn Stanisława, zginšł od ran, l
otrzymał u boku ojca w tej samej bitwie. Stanisław Daniło-
brat Teofil! i wuj póŸniejszego króla Jana III, dostał się do
woli u Tatarów i został przez nich tchórzliwie zamordowana

Procreati fortes ex fortibus - silni i zrodzeni przez sili
tak właœnie mógłby nazwać z całš słusznoœciš Jan Sobieski
ich antenatów i z takš samš racjš jego ojciec, Jakub, w m
nad grobem godnego sławy Stanisława Żółkiewskiego mógł o
powiedzieć: ,,Za jedynš, radoœć uważali pracę, trud, niebe
czeństwa, ofiary i bezsenne noce dla Ojczyzny; rany przy
wali jak cennš pamištkę swego bohaterstwa. O niczym ir
nie mówili i niczego bardziej nie pragnęli, jak œmierci p
chwały, i takš też œmierciš pomarli."

Duch tych bojowników, a szczególnie duch poległego poć
córš żył w tym butnym domostwie, gdzie 27 sierpnia 1629
po raz pierwszy ujrzał œwiat przyszły król. Wówczas jeszc
komnacie, z której Żółkiewski wyruszył w drogę na wyprav
œmierć bohatera, niczego nie zmieniono. Przed obrazem I
Boskiej paliła się lampka; skrwawiony płaszcz, miecz i bi;

2-

2e>
^/

Rozdział l.

hetmana leżały jako milczšcy œwiadkowie życia i œmierci tego
oto, który je nosił.

Tam też babka, Zofia Daniłowiczowa, i matka wczeœnie skie-
rowały kroki dziecka, w którego sercu obraz ten pozostawił nie-
zatarte piętno. Miało to większš wagę niż owe ominš, które to-
warzyszyły narodzinom Jana Sobieskiego. Zamek Olesko, gdzie
przyszedł na œwiat, jak i inne twierdze w tej okolicy, położony
na nienajwyższym, lecz niedostępnym wzniesieniu, został - pod-
czas gdy małżonka Jakuba Sobieskiego jęczała w bólach poro-
dowych - napadnięty przez Tatarów. Hen dookoła płonęły po-
żary, a ów póŸniej tak sławny Chmielnicki1 był wówczas jeszcze

poœród polskich rycerzy, którzy przepędzali z Pokucia barba-
rzyńskiego wroga.

Opowiadania o chwalebnych czynach przodków, o burzliwym
dniu narodzin, o wojnie i zwycięstwie, w którym mieli swój
udział najbliżsi krewni, nakreœliły obraz œwiata tego dziecka,
zanim w chłopcu uformowały się pierwsze zarysy samodzielnego
myœlenia. Jakub Sobieski czuwał troskliwie nad wychowaniem
swoich synów, starszego Marka i drugiego z kolei Jana (dwaj
młodsi bracia zmarli w niemowlęctwie, z dwóch dorosłych sióstr
jedna zmarła w wieku lat dziewiętnastu jako zakonnica, druga
była najpierw żonš księcia Ostrogskiego, potem Radziwiłła).
W pištym roku życia Jana przenieœli się bracia wraz z matkš,
po œmierci babki, z Oleska Daniłowzczów do ojcowskiego zamku
w Żółkwi. Była to pełna pychy, w stylu wczesnego baroku urzš-
dzona magnacka rezydencja; która królowała poœrodku rozkwi-
tajšcego miasta i nie miała już charakteru prz^-frontowej twier-
dzy nadgranicznej. Tu pobierali chłopcy pierwsze nauki. Jan był
bystry, żywy i inteligentny, jednakże od dzieciństwa cierpiał na
katar nosa, wielce dla niego dokuczliwy.

Dwunastolatka wysłał ojciec do Krakowa, gdzie obaj synowie
senatora mieli zdobyć odpowiadajšce ich randze akademickie wy-
kształcenie. Marek i Jan, którzy przybyli tu z wychowawcš,
wielu dorosłymi osobami asysty i kilkoma towarzyszami zabaw,
uczęszczali do z dawna sławnego Gimnazjum Œwiętej Anny. Tu
uczyli się gramatyki, retoryki, dialektyki, dokładnie ojczystej hi-
storii, trochę matematyki; poznawali twórczoœć antycznych i kil-
ku polskich pisarzy oraz ćwiczyli się w sztuce wyrażania swych

l  tV T"7Q^'ťťł~''"^ •"•*•" -s -' ł-    "'   '         '     ^~

1 W rzeczywistoœci był to nie Chmielnicki, lecz słynny pogromca Tatarów,

wojewoda kijowski i regimentarz wojsk ukrainnych, Stefan Chmielecki
<zm. w 1690 r.) - (przyp. red.).

Silny, zrodzony przez silnych

myœli w piœmie i mowie. Z okazji œwięta zakończenia roku l
czternastoletni Jan Sobieski w układnej mowie dziękował ob
nym goœciom za ich łaskawe przybycie. Przez następne dwa l
słuchał wykładów na uniwersytecie; lato i jesień 1645 r<
ubiegły im w kręgu rodzinnym, gdzie młodzieńcy po raz osts
mogli wysłuchać przestróg ojca. Z poczštkiem roku 1646 Ma
i Jan udali się, jak to wówczas nakazywał zwyczaj, w kawa^
skš podróż do obcych krajów. Kasztelan krakowski zaopati
ich w wyczerpujšcš instrukcję, v/ której spożytkował własne
œwiadczenia młodzieńcze. Z odpowiednim dla swego stanu ori
kiem podróżowali bracia przez Wielkopolskę, Berlin i Lipsk
Hamburga, potem do Holandii, Belgii i wreszcie przybyli

Paryża.

O pobycie we Francji póŸniejszego monarchy istnieje w
legend. Pewne sš następujšce fakty: Jan Sobieski przekro'
francuskš granicę 6 czerwca 1646 roku pod Cambrai, od 9 czer
1646 do l maja 1647 roku bawił w Paryżu, potem przybył tu
jeszcze na krótki czas w końcu sierpnia. W międzyczasie prze
drował całš Francję pieczołowicie opracowanš trasš: z Paryże
Orleanu, Blois i Tours, przez Chartres i Angers do Nantes i
Rochelle, stamtšd do Poitiers, Lusignan, Bordeaux, przez ^
tauban i Tuluzę do Narbonne i Carcassonne, dalej do Perpig:

Montpellier, Nimes, Aix, Tulonu i Avignon, do Orange, Vale
Grenoble i Chambery. Tydzień przebywał w Lyonie, nastę
w Nevers, które zyskało tak wielkie znaczenie w jego ż;

z Paryża pojechał wreszcie przez- Rouen i Dieppe, Hawr i Am
do Calais, gdzie zaokrętował się do Anglii.

To itinerarium daje nam obraz gruntownoœci studiów Soi
kiego; nakreœla nam ono oczywiœcie granice czasu, dzięki kto
mogliœmy sprawdzić wiadomoœci o jego służbie we francui
armii, o jego przebywaniu w kołach literackich i kontak
z Kondeuszem. O bardzo prawdopodobnym wstšpieniu tego :

dego polskiego kawalera do "czerwonych" muszkieterów Kro
skiej Gwardii francuskie Ÿródła milczš. Powiadamiajš nas z
o polskim oficerze artylerii, Przyjemskim, który istotnie
jakoby przedstawić Jana Sobieskiego księciu de Conde. Zr
moœć obu wielkich wodzów, nawet jeœli pominiemy różnice
ku i stanu, nie mogła stać się jednak bardzo zażyła, albo-s;

Jan Sobieski i Kondeusz przebywali jednoczeœnie w Paryżu t
od grudnia 1646 do końca marca 1647 roku. Jednakże Jan
bliski kontakt z kręgiem Chantiiiy, ze œrodowiskiem frond;

22

Rozdział l

którego należeli zwycięzca spod Rocroy i Ludwika Maria/ mał-
żonka polskich królów Władysława i Jana Kazimierza. Polecono
go elektorowej Palatynatu, Annie von Simmern, siostrze Ludwiki
Marii, w której paryskim domu bywała zarówno najwyższa szlach-
ta, politycy i wodzowie, jak też uczeni i pisarze. Echo tego prze-
szkolenia w salonie afektowanych dam odnajdziemy póŸniej w
korespondencji Jana Sobieskiego z jego Marysieńkš. Zresztš za-
warł on także znajomoœć z mistrzyniš dwornego stylu, Mile de
Scudery. I tę dwornoœć, tę galanterię - możemy to tutaj do-
rzucić - stosował w życiu codziennym z dobrym skutkiem. Nie
baczšc na upomnienia swej pobożnej matki, ten pełen tempera-
mentu polski paniczyk trzymał ze swymi równymi mu stanem
towarzyszami i rodakami, Zamoyskim i Radziwiłłem, którzy w
Paryżu prowadzili barwne i wesołe życie. Pewne wspomnienie
z tego okresu zgotowało królowi swego czasu niejednš gorzkš
chwilę. W Hotel de la Ville de Brisac, gdzie mieszkał póŸnym
latem 1647 roku, nawišzał przelotnš znajomoœć z małżonkš pew-
nego urzędnika. Owoc tych miłosnych igraszek pojawił się pew-
nego dnia w Polsce jako M. de Brisacier i wywołał skandal na
skalę europejskš.

W każdym razie już wówczas zetknšł się Sobieski także z ro-
dzinš swojej przyszłej małżonki, Arguien de La Grange, a uczu-
cie podziwu, jakie wówczas wzbudziła w nim Francja, nie opuœ-
ciło go do końca życia. Wersal był dla niego zaczarowanym pa-
łacem, le Palais enchante, francuski obyczaj i francuskie wy-
kształcenie ucieleœniały w jego pojęciu najwyższy ideał ludzkiej
doskonałoœci; francuska sztuka wojenna i francuski system pań-
stwowy wydawały mu się nieprzeœcigłym wzorem.

Anglia, dokšd udali się obaj Sobiescy jesieniš 1647 roku, nie
wywarła na nich głębszego wrażenia. Za to pobyt w Hadze był
bardzo istotny dla przyszłego wodza, studiował tam bowiem
naukę o fortyfikacji pod okiem pewnego wybitnego niderlandz-
kiego fachowca. Z Brukseli synowie kasztelana krakowskiego zo-
stali odwołani w lipcu 1648 roku do domu. Ich ojciec zmarł już
w poprzednim roku i matka uważała za wskazane, żeby Marek,
obecnie głowa rodu, jak również jego młodszy brat Jan powró-
cili do Polski, gdzie tymczasem œmierć Władysława IV i rozruchy

kozackie wymagały obecnoœci dziedziców jednego z największych
polskich latyfundiów na wschodzie.

' Autor nazywa przyszłš królowš "Mariš Ludwikš", jednakże używała
ona imion w kolejnoœci: Ludwika Maria - (przyp. red.),

Silny, zrodzony przez silnych

We wrzeœniu tegoż roku obieżyœwiaty znalazły się znowu
kraju, u swojej matki, w oblężonym Zamoœciu. Walczš pod <
wództwem trzech nieudolnych regimentarzy przeciwko hord
Chmielnickiego, potem pod rozkazami Wiœniowieckiego z Ta
rami. Jan Sobieski otrzymuje w następnym roku, majšc lat dv
dzieœcia, starostwo Jaworów, bierze udział w odsieczy osaczo:

go Zbaraża' i prowadzi wówczas, w czasie przerw w walce, \
sołe życie pełnego energii, głodnego wrażeń wielkiego pana,
powe dla magnatów w jego wieku. Lecz gdy woła go obowišz
spieszy do choršgwi, w 1651 roku jest pod Beresteczkiem; w
bitwie omal nie został zabity; uratował go spieszšcy z pom
Jerzy Lubomirski. W 1652 roku walczy ten, już doœwiadczony
bitwach, oficer na Podolu. Na ten rok też przypada pewna
storia miłosna, która dzięki zdecydowanej interwencji db;

o œwietnoœć swego domu Teofil! Sobieskiej nie zakończyła
mezaliansem. Jan zapłonšł wielkim uczuciem do córki zmarł
w podróży na Zachód, w Hadze, ochmistrza Orchowskiego; u
chana została szybko wydana za mšż za odpowiadajšcego
stanem szlachcica należšcego do œwity Sobieskich. Czy to t
ta pięknoœć, z powodu której starosta z Jaworowa pojedynko
się wiosnš 1652 roku z litewskim magnatem Pacem, nie wie:

Pewne jest za to, że rany, które otrzymał Jan Sobieski w 1
pojedynku, uchroniły go przed podzieleniem losu swego bi
Marka. Ów bowiem padł 2 lipca w bitwie z Tatarami i Chm
nickim pod Batohem. Tak więc ten, który pozostał, teraz
jedyny potomek tej rodziny, miał do pomszczenia na odwieczr
wrogu jeszcze jednego zmarłego ze swych bliskich.

Matka nie przebaczyła nigdy młodszemu synowi, że wski:

jakiegoœ tam romansu, który uważała za niegodny, zajšł mię
bardziej kochanego Marka. Poœwięciła, by uczcić pamięć pole:

go, pewnš sumę, za którš zbudowano klasztor dominikan
a następnie, z poczštkiem roku 1653, udała się do Włoch, gi
przebywała ponad pięć lat. Bez oparcia w rodzicach czy inn
krewnych, których doœwiadczenie mogłoby powœcišgać jego
rywczoœć, Jan Sobieski wkroczył w swoje lata "burzy i napo:

które obejmujš też najbardziej przygodowy rok wędrówki. Zy,
on sobie uzasadnione miano łowcy serc niewieœcich i raczej
najwygodniejszego sšsiada. W lipcu 1653 roku został nawet ',

1 Jedynie Marek Sobłeski walczył w Zbarażu pod komendš Wiœniov
kiego. Starostwo jaworskie otrzymał Jan wczeœniej, rychło po œmierć
ca - (przyp. red.).

24

Rozdział l

zany na wygnanie, które to orzeczenie wydał lwowski sšd grodzki
po rozprawie nad niesubordynowanym. Jednakże żołnierskie cno-
ty tego pędziwiatra usprawiedliwiały wcišż jego wyskoki. Na
jesieni dowodzi już z największš odwagš choršgwiš kozackš pod
Zwańcem nad Dniestrem. Pod koniec grudnia możemy go zna-
leŸć poœród zakładników, których dano Tatarom jako porękę za
sporzšdzony wówczas układ. Ten pobyt u krymskich muzułma-
nów skłonił, być może, Jana Sobieskiego, który nie tylko pragnšł
zwyciężyć wroga, lecz także go poznać, do przyłšczenia się w
styczniu 1654 roku do polskiego poselstwa udajšcego się do Tur-
cji. Jako asysta posła Bieganowskiego jechał przez Mołdawię
i Bułgarię do Istambułu, w drodze powrotnej odwiedził Serbię
i Boœnię. Godny pożałowania los chrzeœcijan bałkańskich wstrzšs-
nšł nim nie mniej, niż ich naiwna wiara w oswobodzenie przez
Polaków, z którš się stykał u wszystkich ciemiężonych rajš."
Wówczas to po raz pierwszy obudziło się w Sobieskim mocne
postanowienie, by poœwięcić życie walce z islamem i poczynajšc
od Polski przepędzić Osmanów z Europy. Od 29 marca do 21 ma-
ja przebywał w stolicy sułtana; wzišł udział w uroczystej audien-
cji. której 5 kwietnia padyszach udzielił Bieganowskiemu, przy-
glšdał się z wielkš ciekawoœciš tamtejszym osobliwym ceremo-
niom, jadł przy drugim stole u sułtana w goœciach i został ubrany
w honorowy kaftan. Jednak zapamiętał dobrze również wszy-
stkie te upokorzenia, które chrzeœcijańscy dyplomaci musieli
œcierpieć w owym czasie, kiedy imperium tureckie sięgnęło szczy-
tu swej potęgi. Czyż nie prowadzili go, jak każdego z poselstwa,
dwaj słudzy Wielkiej Porty za ramiona i nie przyginali mu bez
pardonu głowy ku ziemi, kiedy pojawiał się kalif? Czy nie ka-
zano posłowi za takie traktowanie jeszcze słono zapłacić? Zaiste,
Sobieski miał obowišzek pomœcić nie tylko prochy swoich przod-
ków, lecz także zniewagę, którš wyrzšdzali Krzyżowi i jego wy-
znawcom zuchwali wrogowie.

W sierpniu ten bywały w œwiecie człowiek znalazł się znowu
w Jaworowie; wiadomoœć o ponownych działaniach wojennych
przeciwko Rosji przeszkodziła mu w realizacji pierwotnego pla-
nu, w poznaniu azjatyckiej Turcji. W ojczyŸnie musiał się naj-
pierw zajšć pewnym procesem przeciwko rodzinie Wiœniowieckich.
Zima zastała Sobieskiego znowu w armii jako pułkownika pod

1 W imperium osmańskim nazwa poddanych chłopów, przede wszyst-
kim chrzeœcijan - (przyp. red.).

Silny, zrodzony przez silnych

rozkazami uwielbianego przezeń bohatera Czarnieckiego. Arn
szła do boju przeciwko Kozakom, a Tatarzy byli tym razem sprz
mierzeńcami Polski. Starosta jaworowski wyjštkowo dobrze róż
miał się z tymi dzikimi synami stepu, podczas gdy oni od same
poczštku darzyli go głębokim szacunkiem.

W połowie maja udał się młody pułkownik do Warszawy
sejm. Tu dosięgło go jego przeznaczenie. Przeznaczenie licz;

sobie ledwie lat czternaœcie, rozkosznie paplało po francusku i
polsku, było rozwinięte ponad swój wiek, miało cudownie pięk
twarzyczkę, żywy, wczeœnie dojrzały umysł, najambitniejsze p
ny, żelaznš wolę i protekcję królowej Ludwiki Marii. Przezi
czenie nazywało się Maria Kazimiera de La Grange d'Arquii
Ta dworka małżonki Jana Kazimierza pochodziła z prastary
rodów szlacheckich, wywodzšcych się po kšdzieli nawet od E
petyngów i Karolingów; ojciec i matka należeli do arystokra
Berry i Nivernais, w których to okolicach dominujšcy wpł;

mieli Gonzagowie z francuskiej linii. Papa, osławiony ama
kobiet, gracz i nałogowy dłużnik, był wówczas oficerem i dv
rakiem w służbie Monsieur, królewskiego brata, nosił tytuł m.
kiza i pana czterech włoœci, nie miał jednak nigdy grosza w k
szeni i .dlatego był zadowolony, jeœli mógł swojemu licznemu ]
tomstwu, szczególnie zaœ córkom, zapewnić v/ jakiœ sposób b
Jedne powsadzał do klasztoru, inne - te ładniejsze - od
w charakterze dam dworu królewskim księżniczkom.

Czarujšcš Mariš Kazimierš, która już jako małe dziecko pi
bijała wszystkie serca, zaopiekowała się Ludwika Maria Gonza
kiedy jeszcze jako księżniczka szykowała się do wyjazdu do F
ski. Czteroletnia dzieweczka towarzyszyła poœlubionej w Par;

małżonce Władysława IV jadšc w jej powozie do Warszaw;

przebywała tam lat kilka. Potem sprowadzono jš z powrót
do jej francuskiej ojczyzny. W rodzinnym mieœcie Nevers umie
czono Marię Kazimierę jako uczennicę w klasztorze urszulan
do których póŸniej wstšpiła jej siostra Jeanne. Tu była wyć'
wywana pod czułš opiekš nauczycielskš Marii od Matki Bosk
Szlif wielkiej damy jednakże otrzymała na zamku Prie i w do
swojej ciotki, hrabiny de Maligny. Na krótko przed spotkani
z Sobieskim wróciła ta wspaniale rozkwitajšca panienka do L
wiki Marii do Polski, by tam - jak inne jej towarzyszki - z
być polskiego arystokratę jako poszukiwanego małżonka.

Starosta z Jaworowa z pewnoœciš był owš "dobrš partiš" i
kochał się od pierwszego wejrzenia na œmierć i życie w zacł^

26

Rozdział l

cajšcej Francuzce; atoli iSprawa wzajemnoœci uczuć wyglšdała
poczštkowo nie najlepiej. Marysieńka, Mile de La Grange d'Ar-
quien, marzyła bowiem jeszcze za bardzo o konkietach, które
chciała robić wœród mężczyzn, i dlatego nie miała ochoty od-
dawać swego serca jednemu. Wkrótce Sobieski musiał wyjechać.
Obowišzki państwowe i obywatelskie wzywały go do Lwowa,
a potem wojskowe z powrotem do armii. Szwed wiódł poprzez,
Polskę swój zwycięski pochód; Jan Kazimierz i Ludwika Maria,
a z nimi mała d'Arquien, uciekli na ziemie cesarskie, na Œlšsk.
Koniecpolski, Czarniecki i polskie wojsko kwarciane, razem ze
wszystkimi oficerami, wœród których Sobieski był jednym ze-
znaczniejszych, wypowiedzieli posłuszeństwo zbiegłemu monar-
sze i zaprzysięgli je Karolowi Gustawowi, królowi szwedzkie-
mu. Dłużej niż cztery miesišce walczył Sobieski pod sztandara-
mi najeŸdŸcy. Lecz gdy Jan Kazimierz, namówiony przez Lud-
wikę Marię, w nadziei na austriackš pomoc i pod silnym wpły-
wem Jerzego Lubomirskiego, powrócił do swego królestwa, rów-
nież starosta jaworowski przyłšczył się do potężnego, patriotyczne-
go powstania. Od końca marca 1656 roku Sobieski wyróżniał się
spoœród dowodzšcych polskš armiš. Brał udział w starciu na Pod-
karpaciu i póŸniej w walkach przy zdobywaniu Warszawy. Tam
otrzymał dowództwo nad korpusem posiłkowym Tatarów pod
wodzš subchana Gasi agi; znajomoœć języka i zwyczajów tych
przejmujšcych grozš sprzymierzeńców pozwoliła ich polskiemu'
komendantowi na utrzymanie wojska w surowej karnoœci, a mi-
mo to zdobył też ich przychylnoœć. Kapitał sympatii u barbarzyń- ~
skich towarzyszy broni miał mu przynieœć póŸniej obfity profit.
Najpierw jednak Sobieski rozpalił w swoich jeŸdŸcach szaleńczš
odwagę do godnego pamięci ataku w trzydniowej bitwie pod War-
szawš. To spotkanie między znacznie przeważajšcym wojskiem;

polsko-tatarskim i szwedzko-brandenburskimi oddziałami Karola
Gustawa oraz Wielkiego Elektora zakończyło się wprawdzie tak-
tycznš porażkš Jana Kazimierza, ale indywidualna akcja Sobie-
skiego przebiegła pomyœlnie.

Tu, pod ogniem armat, spotkał się z królowš swego serca, któ-
ra przybyła za swojš władczyniš, Ludwikš Mariš, na pole bitwy.
Lecz o Marysieńkę ubiegał się właœnie kto inny, jeden z najbo-
gatszych mężczyzn w Polsce, potomek sławnego rodu, Jan Za-
moyski, wojewoda lubelski,1 który zbliżył się do pięknej dziew-

1 Jan Zamoyski był wojewodš nie lubelskim, lecz sandomierskim
(przyp. red.).

Silny, zrodzony przez silnych

czyny jeszcze w dniach œlšskiej emigracji, kiedy to Sobieski l
się po stronie Szwedów. Ten polski krezus dysponował najwła
ciwszymi œrodkami dla zdobycia przychylnoœci kobiecej. "Tr
debauche pour le sexe et Bacchus... peu spirituel",1 wprawdz
"całš swojš młodoœć na obcych akademiach" przetrawił i b;

majšc zaledwie lat piętnaœcie, polecany papieżowi jako "młodzi'
nieć, którego wybitne uzdolnienia przeznaczajš go do cnót wszel
kich", przy bliższym poznaniu ograniczało się jednakże jego w:

kształcenie do tego, że w Paryżu "tańczył w Palais Royal". S
to miał 700 000 liwrów rocznej renty, w chwili swych konk
rów lat dwadzieœcia osiem i był już senatorem; wysłał też je
nego z "pierwszych ze szlachty", który siebie samego ochrzi
hrabiš, a swego chlebodawcę księciem i wręczył, jako podar
nek urodzinowy dla Mile d'Arquien, krzyż z pięcioma diament
mi wartoœci 10 000 franków.

Biedny Jan Sobieski, nad którego bogactwem, składajšcym s
z ziemskich posiadłoœci, czuwała spartańska matka i który r
tak łatwo znajdował w swojej kasie dziesištki tysięcy liwró'
Atoli serce Marysieńki zabiło wreszcie dla naszego bohatera,
w obliczu fałszywego księcia i prawdziwego milionera pozosta
nieme i głuche. Tymczasem starosta znowu podšża za wrogie
przez całš Polskę i tylko sporadycznie spotyka się ze swš umil
wanš u dworu. Królowa jednak łšczy ze swš faworyzowanš dwć
kš konkretne polityczne plany, w których dla Sobieskiego r
ma żadnego miejsca. Już w lutym 1656 roku układano się, w na
większej tajemnicy, z Wielkim Elektorem o następstwo tronu
Polsce. Jako wspólny kandydat Ludwiki Marii i Hohenzoller:

był przy tym wymieniany - z jak wielkš szczeroœciš, nie będzi
my w to wnikać - Jan Zamoyski, który, podobnie jak jego si
strzeniec, póŸniejszy król Michał Wiœniowiecki, był "Piastem",
znaczy po kšdzieli potomkiem pierwszego polskiego królewski
go rodu. Wrogi zatarg w lecie 1656 roku przerwał te dyplomatyc
ne kombinacje tylko na krótko. W listopadzie 1657 roku rozp
częła się znowu poufna wymiana poglšdów między polskš wła

•czyniš i Wielkim Elektorem; umowa spadkowa z Austriš z ma
1657 roku nie miała na to żadnego hamujšcego wpływu, gd
Ludwika Maria nie zamierzała jej dotrzymać. W cišgu kilku mi

•sięcy doszło do ugody, o której Fryderyk Wilhelm brandenbu
ski poinformował francuskiego posła de Lumbres i na podstaw

1 Wielce rozwišzły lubieżnik i pijanica... mało uduchowiony.

28 Rozdział l

której Zamoyski został wyznaczony jako kandydat na następcę
tronu polskiego. O tę właœnie sprawę przede wszystkim chodziło,
nie tylko o ršczkę małej d'Arquien, kiedy królowa zaprosiła wo-
jewodę do Warszawy.

Powabna panna nigdy się nie opierała, gdy uwielbiana i budzš-
ca w niej uczucie bojażni władczyni wydawała jakiekolwiek pole-
cenie. Wówczas Marysieńka i Ludwika Maria były prawie nie-
odłšczne; właœnie bawiła z niš w Poznaniu i wzbudzała tam, jak
dowiadujemy się z pewnego przypadkowego œwiadectwa, wielkie
zgorszenie przez to, że się codziennie kšpała. Sobieski zniknšł
z oczu, więc i z serca, a nie zdšżył jeszcze wypełnić jej myœli.
Tak więc kontrakt małżeński między Janem Zamoyskim i Maria
Kazimierš de La Grange d'Arquien został sporzšdzony bez opo-
ru. 600 000 guldenów daru pierwszej nocy, 12 000 guldenów rocz-
nej pensji na drobne wydatki, tzw. szpilkowego, były przyzwoitš.
sumš na otarcie łez za tę ranę w sercu, która nie tak mocno zno--
wu paliła. Wspaniała uroczystoœć weselna, która się odbyła z azja-
tyckim przepychem i z okazji której węgrzyn z trzystu beczek
popłynšł w polskie gardła, połšczyła tę niedobranš parę 17 mar-
ca 1658 roku.

Dworska plotka szybko rozgłosiła szczegóły z miodowych mie-
sięcy tych dwojga, które rzucajš dziwne œwiatło na rzekome za-
kochanie małżonka i każš widzieć w zwišzku tego polskiego ma-
gnata z pięknš Francuzkš jedynie polityczne małżeństwo z roz-
sšdku. Prawda wyglšdała właœnie tak, jak jš sekretarz Ludwiki
Marii, des Noyers, nakreœlił w swoich listach: "Le prince Zamoy-
ski a qui la reine marie Mile d'Arquien..."1 Młodziutka pani wo-
jewodzina nudziła się przy boku nieokrzesanego i banalnego mę-
ża i była, nawet jeœli sama nie żywiła żadnych cieplejszych uczuć,.
tym bardziej urażona jego chłodem, gdy widziała, że Zamoyski
wobec innych, mniej skomplikowanych kobiet potrafił zapłonšć
prawdziwš namiętnoœciš. Marysieńka w energicznych pisemnych
poleceniach do zarzšdcy majštku dostarczyła wówczas pierw-
szych próbek swej żšdzy panowania i swego talentu do rzšdzenia
i już po kilku miesišcach, dzięki wyproszonemu od królowej li-
stowi, uciekła z powrotem na dwór warszawski, "by ratować-
zdrowie".

Tymczasem starosta jaworowski medytował w swoich ruskich do-
brach nad niestałoœciš kobiet, unikał młodożeńców, wzišł udział

; Ksišżę Zamoyski, którego królowa żeni z pannš d'Arquien...

Silny, zrodzony przez silnych

w powtórnym weselu swojej siostry z Michałem Radziwiłłei
powitał bez wylewnej czułoœci matkę, która z tej okazji powr
ciła do kraju, a potem pocišgnšł znowu na pole walki. Jesień
1658 roku pod rozkazami Jerzego Lubomirskiego dowodził wię1
szym oddziałem w Prusach; z poczštkiem następnego roku ob
żuje z tymże oddziałem pod Toruniem. Z końcem marca pojaw
się jako poseł na warszawskim sejmie. Latem wraca w swoje ok
lice. Na pamištkę swoich trzydziestych urodzin darowuje szpit
lewi lwowskiemu 30 000 guldenów, za każdy ukończony rok t
siać, i przekazuje je we właœciwe ręce. Widać wyraŸnie, jak t'
człowiek, rozczarowany w swej głębokiej miłoœci, oscyluje mi
dzy religijnš ascezš, poœwięceniem się sprawom wojskowym
chęciš ogłuszenia się niewybrednymi, rubasznymi przyjemnoœci
mi.

Jednakże znowu nad poprzerzynanym bruzdami krajobrazu
jego serca wzeszła gwiazda Marysieńki; z poczštku łagodna
œwiatłem, potem promieniejšc i palšc. Na poczštku roku 16
widzimy Sobieskiego na dworze Jana Kazimierza w Gdańsk
zostało wówczas choršżemu koronnemu nadane drugie starosty
stryjskie. Ten lukratywny dowód łaski został odwzajemnić
przez obdarowanego szczęœliwca podpisem na dokumencie,
którym na poczštku maja 1660 roku pewna liczba magnati
desygnowała księcia Kondeusza na następcę małżonka Ludw
Marii. Królowa dawno wyzbyła się przelotnej myœli o kandyc
turze Zamoyskiego na tron polski; nie potrzebowała teraz zv
żać na wojewodę z Lublina i wcale nie niechętnym okiem i
trzyła na to, że Marysieńka podjęła znowu flirt ze swoim pier
szym zalotnikiem, by go uczynić œlepym narzędziem w polib
Ludwiki Marii.

Nie było nic prostszego ponad to. Pozyskanie Sobieskiego l
ło najmniej skomplikowanš rzeczš na œwiecie. Pani Zamoyi
paradowała po swym pierwszym połogu w pełnym blasku sv
jej młodzieńczej pięknoœci. Któż by potrafił się jej, któż Ami
strzałom oprzeć? Z lata 1660 roku pochodzš pierwsze z r.
skończenie długiej serii listów między tš zalotnš, zagadkom
kapryœnš kobietš i tym żarliwie pożšdajšcym, zżeranym pr
własnš namiętnoœć mężczyznš. Marysieńka, jako wierna pom
ni ca swojej królewskiej protektorki, wykorzystywała go do pi
tyeznych celów, lecz również i ona, po smutnych doœwiadc
niach nieudanego małżeństwa, kochała go czule na swój spos
Taktyka, duma i erotyczny instynkt dyktowały jej tę osobli

30 Rozdział l

grę chłodu, dystansu, dręczšcych uszczypliwoœci i wybuchajšcych
z nagła wyznań, a gra owa zdała się szacownemu, w tego ro-
dzaju sprawach przerażajšco prostolinijnemu adeptowi szczytem
niegodziwoœci. Tak czy inaczej, ponowne spotkanie Sobieskiego
i Marysieńki œciœle się łšczy z układami, dzięki którym w o-
wych tygodniach lipca 1660 roku choršży koronny i jego serdecz-
ny przyjaciel Jan Sapieha zwišzali się z Ludwikš Mariš i fran-
cuskim stronnictwem.

Obaj, Orestes i Pylades, pospieszyli póŸniej do armii na Wo-
łyń, by walczyć z Rosjanami. Pod dowództwem starego hetmana
Potockiego bił się tam kwiat polskiej szlachty. Obok Sobieskiego,
który rozkazywał 500 ludziom, widzimy małżonka jego Egerii,
Zamoyskiego, który przewodził liczbie 1700 żołnierzy. Choršży
koronny zdobył w tej kampanii przeciwko Moskwiczanom pod
rozkazami Szeremietiewa zasłużone wawrzyny. W decydujšcej
bitwie pod Słobodyszczami dowodził całym skrzydłem armii. PóŸ-
niej był jednym z czterech polskich komisarzy przy pertrakta-
cjach pokojowych z hetmanem Chmielnickim,1 sprzymierzeńcem
Rosjan.

W czasie gdy walczył dzielnie na froncie z wrogiem, otrzymał
od Marysieńki niezaprzeczalne dowody jej przychylnoœci. Dała
mu krzyż i szkaplerz, zaopatrzyła go w lekturę - co znamienne,
we francuskie powieœci sentymentalne, które pełne były tylko
czynów rycerskich, zwycięstw i platonicznej miłoœci, jak na przy-
kład Grand Cyruy - zwierzała mu się, uskarżajšc się na nie-
snaski z dworakami Zamoyskiego, którzy podczas nieobecnoœci swe-
go pana uprzykrzali życie znienawidzonej Francuzce. Prosiła So-
bieskiego o przedstawienie tej sprawy małżonkowi, który prze-
cież był jego towarzyszem broni, i spowodowanie, by tamten
przepędził z rezydencji Zamoyskich jej przeciwników. Nic w
korespondencji naszego bohatera i jego uroczej pani nie zdradza
zmysłowych uczuć, a w żadnym razie wykroczenia przeciwko
œwiętemu sakramentowi małżeństwa. A jednak, z nadšsanego
wyrzutu, który Marysieńka kieruje do Jana Sapiehy: "czy też
może jego przyjaciela znużyły już jej względy", z drwišcych,
uszczypliwych uwag dotyczšcych planowanego ożenku Sobieskie-
go z pewnš młodš, pięknš i bogatš wdówkš, nietrudno nam od-

1 Chodzi tu o Jerzego (Jurija) Chmielnickiego, syna Bohdana - (przyp.
?ed.).

2 Cyrus, czyli Artamenes pana d'Urfe.

Silny, zrodzony przez silnych

czytać prawdziwe uczucia wiernej swym obowišzkom małżo:

Zamoyskiego.

Ów obstajšcy przy swej gwarantowanej na piœmie własne
małżonek czynił zaœ wszystko, aby zachwiać tę cnotę. Kiedy w
Maria Kazimiera miała urodzić drugie dziecko - pierwsze zm
ło w kołysce, płacšc za grzechy swego ojca, z powodu któr;

przyszło na œwiat obcišżone chorobš wrodzonš - Zamoyski zn
sil opierajšcš się żonę, by oczekiwała rozwišzania w otoczei
nieprzyjaznych jej ludzi, zamiast żeby, jak tego goršco pragnę
odbyło się ono w Warszawie. Pozostawiał spragnionš czuło
żonę samš i włóczył się w najgorszym towarzystwie po okoli
Smętnie wspominała biedaczka swš macierzyńskš dobrodzie;

z królewskiego zamku i swojego wiernego rycerza na służ!
wojskowej.

Czy ten ostatni również nie dochował wiernoœci? Plotka g
siła o bliskim małżeństwie Sobieskiego z wdowš po kanclei
Leszczyńskim, z domu księżniczkš Radziwiłłównš. Teofila L
bieska, matka choršżego koronnego, zabiegała gorliwie o ten zw
zek, wiedziała bowiem, że łatwo zapalne serce jej syna zno'
jest gotowe do popełnienia niebezpiecznych szaleństw, jak prz
dziesięcioma laty, kiedy biło mocno dla córki ochmistrza. S]:

dziewała się jeszcze, że przez odpowiednie małżeństwo wylec
tego zmiennika z jego romantycznej egzaltacji do tej, w jej Ę
jęciu, odrażajšcej Francuzki. Między matkš Sobieskiego i je
bożyszczem od samego poczštku istniała wzajemna szczera n
chęć, której nie była w stanie usunšć żadna interwencja bs
dzo nad tym ubolewajšcego Jana.

Małżeńskie plany zwišzane z pożšdanš przez wielu polskš dz:

dziczkš nie przybrały nigdy realnego kształtu, za to w lei
1661 roku pojawia się Sobieski jako starajšcy się o rękę fra
cuskiej księżniczki, powinowatej Kondeusza, wybranego pr2
Ludwikę Marię na następcę jej męża i na króla Polski. Pełr
mocnik kandydata na tron, Caillet, 12 czerwca rekomenduje 1
goż konkurenta do ręki księżniczki jako "bogatego, młodego
pochodzšcego z wielkiego rodu". Do tego czasu stosunki międ
Sobieskim i Marysieńka weszły rzeczywiœcie w stadium, ktć
wykluczało wszystkie plany małżeńskie choršżego koronne^
Po powrocie Sobieskiego z pola walki i aż do poczštku roku n
stępnego ta para, jakby żywcem wzięta z kart romansu Marivau
przeszła przez okres dšsów, wzajemnego sprzeciwiania się soi
i akcentowanej przy każdej okazji obojętnoœci; wówczas to je

Rozdział l

no z nich zagrało kartš swych francuskich planów małżeńskich.
Tymczasem jednak w maju Sobieski udał się jako delegat nie-
zadowolonej armii do Warszawy, spotkał tam Marysieńkę, która
znowu bawiła w otoczeniu królowej. Zaufana garderobiana Lud-
wiki Marii, Beaulieu, wzięła kochanków pod swš opiekę i prze-
znaczenie dopełniło się. Nie chcemy rozstrzygać, jak daleko po-
sunęło się tych dwoje w owym czułym baraszkowaniu, w każ-
dym razie zawarli ze sobš wcale osobliwy zwišzek. W owym
miesišcu rozkoszy roku 1661 Sobieski i Marysieńka uprzytomni-
li sobie, że sš dla siebie stworzeni, iż to wyższe zrzšdzenie losu
musiało ich sobie przeznaczyć. Nic bowiem nie wišzało tej ko-
biety z jej prawym małżonkiem oprócz przyrzeczenia złożonego
przed ołtarzem. Chciała się więc uwolnić od tej przysięgi, by
potem przed całym już œwiatem poœlubić wybranego przez sie-
bie mężczyznę. Tymczasem zaœ 24 czerwca 1661 roku w War-
szawie, w koœciele karmelitów, Jan i Maria Kazimiera zaprzy-
sięgli sobie wzajem uroczyœcie wiernoœć i dozgonnš miłoœć i przy
tym złożyli też zobowišzanie, że podejmš wszelkie starania, aby
ostatecznie połšczyć się ze sobš. Pani Zamoyska pod jakimœ pre-
tekstem zamierzała wyjechać do Francji i stamtšd wszczšć
kroki prowadzšce do właœciwego unieważnienia jej pierwsze-
go małżeństwa. Jednakże ciężka choroba uniemożliwiła jej
ten plan.

Ta nieoczekiwana przeszkoda pozwoliła za to Sobieskiemu od-
wiedzać coraz częœciej najdroższš mu kobietę. To przyjeżdżał,
to wyjeżdżał z Zamoœcia; dla wojewody lubelskiego przestało to
już być dokuczliwe, a niech tam sobie nawet złe języki szepczš
i wrzeszczš. Dla choršżego koronnego zaœ wszystko stawało się
nieważne, .kiedy w rachubę wchodziło wspólne przebywanie z
Marysieńka. Z jej powodu zerwał w Warszawie ze swoim dotych-
czasowym przyjacielem, a wczeœniejszym dowódcš Jerzym Lu-
bomirskim, stał się całkowicie oddany francuskiemu stronnictwu
Ludwiki Marii, obiecał przystšpić do konfederacji w armii, która
chciała przemocš zdobyć koronę dla księcia Kondeusza, z jej też
powodu zaniedbywał œmiertelnie chorš matkę. 27 listopada 1661
roku Teofila Sobieska zmarła w Żółkwi, nie ujrzawszy przed
œmierciš swego syna.

Została pochowana z wielkš pompš w lutym następnego roku,
chociaż życzyła sobie skromnego pogrzebu. "Sic mater voluit"
brzmiało przy prostym poczštku uroczystoœci noerzebowei. ..sic

którego, jak mniemał Sobieski, wymagał splendor rodzinny. Ów
splendor, który zmarła uważała za najwyższe z ziemskich dóbr.
Wówczas jednakże serce syna było bardziej rozdarte decyzja-
mi dotyczšcymi jego własnego życia niż tš dysharmoniš między
ostatnim życzeniem zmarłej i nadętym pychš obyczajem œro-
dowiska magnatów. W Zamoœciu groziła katastrofa. Maria Kazi-
miera słała rozpaczliwe wołania o pomoc; małżonek brał, podob-
no, stronę swych dworaków. ,,Jeżeli kapryœna żona chce odejœć

- tak podobno miał powiedzieć - niechże więc sobie idzie." Nie,
w tak wielkim poniżeniu nie wolno tej cudownej istocie mar-
nieć. Wydostać się stamtšd na wolnoœć i poprzez niš do szczęœcia

- tak chciał Sobieski, atoli względy moralne hamowały; nie mo-
że być mowy o skandalu, tylko honorowe rozwišzanie; tak mu
się bowiem godzi postšpić.

Jadšc z Żółkwi, gdzie pochował Teofilę Sobieskš, do Warsza-
wy na sejm choršży koronny miał schadzkę z paniš Zamoyskš.
Uzgodniono, albowiem wydawało się, że żadnego innego wyjœcia
z tej sytuacji nie ma, potajemnš ucieczkę Marysieńki. Z Fran-
cji, gdzie musiałaby odszukać swš rodzinę, należałoby wszczšć
kroki do rozwodu, i do Francji miał wyruszyć Sobieski z misjš
od polskiego dworu. Pierwsza częœć przedsięwzięcia powiodła się.
21 kwietnia 1662 roku obrażona wojewodzina lubelska2 zniknęła
ze swej rezydencji. Zabrała ze sobš tyle pieniędzy i klejnotów,
ile tylko była w stanie; za to pozostawiła małżonkowi chorš có-
reczkę i piętno oœmieszenia, Sobieskiemu zaœ i jego przyjacielo-
wi Janowi Sapieże pełnomocnictwo, by strzegli interesów ucie-
kinierki. Z drugš częœciš programu jednakże szło niesporo.

Polityczne wydarzenia w Polsce zmusiły niecierpliwego ko-
chanka do pozostania w kraju i rzetelnego zaprzštania swej wy-
obraŸni misjami do zbuntowanej armii, zamiast romantycznymi
wizjami miłosnych podróży do królestwa Afrodyty. Dopóki zbun-
towani żołnierze nie zostali zaspokojeni, nie mógł myœleć Sobie-
ski o swoich prywatnych sprawach. PóŸnym latem i na Boże
Narodzenie goœcił parę królewskš u siebie w Żółkwi, przez wiele
miesięcy zabiegał wspólnie z Janem Kazimierzem o równowagę
między żšdaniami żołdowymi armii a skšpymi zapasami gotówki
kasy państwowej. Zbędne było przyjacielskie napomnienie Ale-

1 Tak chciała matka... tak przystało synowi

2 Właœciwie wojewodzina sandomierska - (przyp. red.).

S - Jan SoblesKi

34 Rozdział l

ksandry Lubomirskiej, by przekonać tego patriotę, że powszech-
ne dobro należy stawiać przed własnym. Miał wprawdzie zamiar
oddalić się z Polski, tak pisał Sobieski do upominajšcej go da-
my, lecz w żadnym razie teraz, dopóki jest potrzebny swej oj-
czyŸnie; sprawę honoru i ojczyzny stawia bowiem wyżej niż
swojš prywatnš namiętnoœć.

Marysieńki nie ucieszyła zbytnio ta postawa prawdziwego Rzy-
mianina. Ze swej podróży i póŸniej z Francji przynagla opie-
szałego podług wszelkich reguł kobiecego sprytu. Gniewa się z
powodu rzadko nadsyłanych listów; czyżby miał dla niej, tej
godnej pożšdania, tak mało czasu? Gawędzi, pozornie bez celu,
mimo woli, o przyjęciu, jakiego doznała w Paryżu, i o swoich
zajęciach; że podziwiany jest jej wdzięk, że uczy się tańczyć,
œpiewać i grać na lutni; że siostrzenica Ludwiki Marii i inne wy-
soko postawione osobistoœci byłyby gotowe poprzeć rozwód i po-
nowne jej małżeństwo. Kiedy te przejrzyste aluzje nie wywołujš
oczekiwanego skutku, zaniepokojona oœwiadcza wprost, że So-
bieski mógłby pomówić z jej ojcem o swych uczuciach: "vous
pouvez lui parter avec respect de la passion que vous avez eu
pour moi des que vous me connustes et de Fenyle que vous avez
eu de luy estre plus proche".1

Prócz tego nie brakuje też kuszšcych opisów wspaniałoœci
francuskiego stylu życia. Dobra ziemskie oferowane tu sš na
sprzedaż po przystępnej cenie, pani Zamoyska prowadzi piękny
"train"2 z dwoma paziami, czterema lokajami, "ma livree est ad-
mirable, mon carosse sera fort beau".3 Ojciec i córka d'Arquien
nie czekajš, aż Sobieski przemoże swój respekt i zwierzy się ze
swojej namiętnoœci, lecz urabiajš go propozycjami, by nabył coœ
w Paryżu lub na wsi w pobliżu francuskiej stolicy. A gdy odpo-
wiedŸ zawodzi oczekiwania, sięga Marysieńka do poważnych œrod-
ków. Jest bardzo, bardzo chora, trapiona melancholiš. Wprawdzie
kocha wcišż jeszcze tego niedobrego Sobieskiego, mimo to pojed-
na się z Zamoyskim, któremu była przecież wzorowš małżonkš.
Ach, jakież to bolesne, opuszczać odnalezionš rodzinę, papę
d'Arquien i rodzeństwo! O, jakież to gorzkie, że Celadon nie pra-
gnie przybyć do swej Astrei do Francji! Tak brzmi fragment z

1 możesz mu pan powiedzieć w słowach pełnych szacunku o żarliwym
uczuciu, jakim do mnie zapałałeœ, odkšd mnie poznałeœ, i jak pragnšłeœ do
niego się zbliżyć.

2 styl życia

3 moje barwy sš zachwycajšce, kareta bardzo piękna.

Silny, zrodzony przez silnych

elegii, którš Marysieńka œle do Sobieskiego w poczštku paŸdzie
nika 1662 roku z miejsca swego dzieciństwa, zamku Prie w N
vernais. W końcu lipca 1663 roku sprawa nie ruszyła z miejsc
sytuacja nie zmieniła się ani na jotę, a więc pani wojewodził
decyduje się spełnić swš groŸbę. Rzeczywiœcie wraca do Polsl
po pierwsze, aby spróbować raz jeszcze szczęœcia ze wstrętny
mężem, po drugie, by użyć wobec choršżego koronnego przemo
nej siły swojej obecnoœci, skoro listy z oddali zawiodły.

Sobieski jednakże wyrusza właœnie teraz w pole. Wyœwiadc
Janowi Kazimierzowi nieocenione usługi, tłumi bunt w arm
odnosi w wojnie z Moskwš zwycięstwo za zwycięstwem i zdób
wa podczas niebezpiecznego odwrotu na poczštku roku 1663 jes
cze większš sławę niż w czasie zwycięskiego pochodu. Choršżen
koronnemu bowiem należało przede wszystkim zawdzięczać,
powrót polskiej armii z Ukrainy zakończył się tylko moraL
klęskš, a nie katastrofš, jak póŸniej w podobnych okoliczne
ciach nieudane wschodnie ofensywy Napoleona I i Hitlera. Ti
znakomity dowódca staje się najcenniejszym stronnikiem dw
ru; na Sobieskim spoczyv/a nadzieja ostatecznej realizacji t,
długo przygotowywanych planów Ludwiki Marii i przeprowadŸ
niš, wbrew wszelkim oporom, wyboru Kondeusza na następ
Jana Kazimierza.

Zamoyski, mšż Marii Kazimiery, raczej pogodził się z fakte
powrotu swojej pięknej uciekinierki, niż się z niš pojednał, a j
żeli chodzi o królowš, której ongiœ zawdzięczał tę niewygód
towarzyszkę, to dawno na niej położył krzyżyk. On i Jerzy L
bomirski, dawny przyjaciel i naczelny dowódca Sobieskiego, n
leżeli do najzagorzalszych przeciwników kandydatury Kondeus;

. z tego zresztš zrozumiałego powodu, że każdy z nich miał nadzi
je na włożenie korony, byli bowiem "Piastami", ze staropolskie
rodu panujšcych. Polityka i miłoœć rozpoczęły więc ponowi
swš wymiennš grę.

Podczas gdy choršży koronny był na wojnie, zgoda między w
jewodš i wojewodzinš lubelskš wydawała się niezmšcona. Obc
mieszkali w swoich zamkach w Zamoœciu i Zwierzyńcu. Małi
nek był pijany jak zawsze, grubiański wobec swojej połowi
jak zwykle, małżonka jak poprzednio pisywała do swego odleg;

go platonicznego wielbiciela, jednakże o rozwodzie nie było w<
le mowy. Przede wszystkim zaœ obecnoœć brata pani Zamoyski
comte de Maligny, hamowała wybuchy wzajemnej niechę
Wkrótce jednak doszło, właœnie z powodu tej cišżšcej panu ć

36

Rozdział l

mu wizyty, do gwałtownych awantur; przy pewnej okropnej sce-
nie wojewoda mało co a zabiłby Francuza, gdyby inni ich nie
rozdzielili. Tak wyglšdało to nieszczęsne małżeństwo Marysieńki,
gdy Sobieski po dwu i półrocznej rozłšce znowu ujrzał swš umi-
łowanš. Nigdy nie wygasłe uczucia znowu zapłonęły, atoli nie
było już mowy o rychłym połšczeniu. Teraz ważniejsza od mi-
łoœci była polityka, a ta "Jutrzenka", ta "Les Essences", jak to
Maria Kazimiera została nazwana w osobliwym języku jej ko-
respondencji z Sobieskim, używała swej magicznej mocy przede
wszystkim w tym celu, by skłonić go do przyjęcia ofiarowywa-
nych zaszczytów i narzucanej mu przez dwór roli.

Jan Kazimierz i jego małżonka chcieli się pozbyć swego naj-
groŸniejszego przeciwnika. Stało się to w wyniku werdyktu sej-
mu z 22 grudnia 1664 roku, który ogłosił Jerzego Lubomirskiego
winnym zdrady stanu i skazał go na œmierć. Wyrok był, nie ba-
czšc na polityczne motywy działania, sprawiedliwy; ten dumny
magnat bowiem konspirował przeciwko polskiemu królowi w naj-
œciœlejszym porozumieniu z Wiedniem i Berlinem; Lubomirski
zresztš nie czynił nic innego jak to, czego tak wielu wielmożów
polskich przed nim i po nim bezkarnie się dopuszczało. Uratował
niegdyœ życie Sobieskiemu i był przez wiele lat towarzyszem
broni choršżego koronnego; te okolicznoœci wstrzymywały to-
warzysza z pola walki pod Słobodyszczami przed wyrażeniem
zgody na propozycje dworu i przyjęciem godnoœci marszałka
wielkiego koronnego, która wakowała z powodu banicji Lubo-
irsirskiego. Dopiero dzięki perswazji przywołanej przez królowš
Marysieńki udało się go przekonać. Jednakże zażšdał wówczas
za zdradzenie przyjaciela i za ofiarę z politycznych przekonań
najwyższej ceny, ostatecznego posiadania ukochanej. Jeżeli So-
bieski, który uparcie odmawiał walki ze swoimi rodakami, przy-
jšł rolę przywódcy w nieuniknionej już wojnie domowej równo-
czeœnie ze stanowiskiem ministra, to - takie właœnie postawił on
wymagania - para królewska musi mu zagwarantować rozwišza-
nie małżeństwa Zamoyskich i poœlubienie Marii Kazimiery. Po
tym ultimatum powrócił do swych ruskich posiadłoœci.

Wtedy Jan Kazimierz i Ludwika Maria skoczyli sobie do oczu.
Monarchini serdecznie nienawidziła Lubomirskiego; aby zwer-
bować przeciwko niemu sprzymierzeńców, gotowa byłaby roz-
wieœć wszystkie małżeństwa na całej kuli ziemskiej, prawdopo-
dobnie nie wykluczajšc własnego. Władca natomiast zachował
dla Zamoyskiego z powodu wyœwiadczonych usług wdzięcznoœć

Silny, zrodzony przez silnych

i sympatię, których to uczuć nie żywił ani dla Sobieskiego, a
dla Marii Kazimiery. Lecz oto los rozwišzał wszystkie te kłop
ty: 7 kwietnia 1665 roku wojewoda lubelski zmarł na jednš
owych chorób, które zwykły mœcić się za grzechy młodoœci prze
wczesnš œmierciš. Pięć dni póŸniej wiadomoœć o tym była j
w Warszawie. Płaczšc Jan Kazimierz wszedł na pokoje sw
małżonki, u której od poczštku tego roku bawiła Marysieńl?
"Oto ma pani swoje pismo rozwodowe" - zawołał do wdowy :

Zamoyskim i rzucił jej pod stopy zawiadomienie o zgonie zni
nawidzonego małżonka.

Jakże jednak Celadon, gdy Astrea była już wolna, mógł b
tak niepomnym swych zapałów? Przez dwa niekończšce się t
godnie nie dał znać o sobie. Królowa i jej podopieczna były ni
spokojne; ta pierwsza, czy ten potężny stronnik nie zechce prz
padkiem przejœć do partii Lubomirskiego, ta druga, ponieważ k
chała z całego serca mężczyznę swego przeznaczenia. Nag
21 kwietnia, w Warszawie zjawił się Sobieski, przybył, zobacz;

zwyciężył i został zwyciężony. Tristan i Izolda padli sobie w r
miona, kiedy zniknšł na zawsze król Marek. Rankiem, po i
pierwszej nocy miłosnej, przyjšł Sobieski urzšd marszałka wii
kiego koronnego. Natychmiast zrozumiano, że ten nowy minisi
zwišzał się na dobre i złe ze stronnictwem francuskim. Austrie
ki ambasador Kinsky i wszyscy wtajemniczeni znali przyczyi
liaison1 promieniejšcego ze szczęœcia i miłoœci Sobieskiego z ui
czš pomocnicš Ludwiki Marii była publicznš tajemnicš. Je
chodzi o przesunięcie terminu œlubu, to były temu winne tył
wštpliwoœci francuskiego posła, biskupa Bonzy'ego, który wpra
dzie, mimo swego duchownego stanu, nie był wzorem cnót, je
nakże chciał wymusić na marszałku wielkim koronnym jeszc
kilka gwarancji jego posłuszeństwa, zanim błogosławieństwo K(
cioła ukoronuje spełnionš tęsknotę Sobieskiego.

Teraz Ludwika Maria ujęła się za swojš ulubienicš; nie chc
ła, by Marysieńka wzbudziła jeszcze większy skandal, co i 1
już się stało, ponieważ Sobieski i jego nie mniejszš namiętnoœ
płonšca przyjaciółka nie zadawali sobie żadnego trudu, by uta
mać pozory, i tak zachowywali się na zamku królewskim, jak
od dawna już połšczyła ich ręka kapłana. Wierszyki satyryc2
na tę niecierpliwš parę, wesołš wdówkę i porywczego marszał:

kršżyły wszędzie. Tak więc postanowiono potajemny œlub t;

1 zwišzek

38

Rozdział l

dwojga i odbył się on 14 maja w kaplicy zamkowej króla. Byli
przy tym obecni Ludwika Maria, Bonzy i kilku innych œwiadków;

druga, oficjalna ceremonia miała nastšpić póŸniej. Plotka, której
echo dociera do nas ze sprawozdania brandenburskiego agenta
Niemirycza, mówi o nadzwyczaj romantycznych okolicznoœciach
poprzedzajšcych tę, zresztš i tak wystarczajšco romantycznš, ce-
remonię œlubnš przy blasku latarni. Królowa miała podobno za-
skoczyć tę parę i Sobieski pod groŸbš œmierci został jakoby zmu-
szony do œlubu. W rzeczywistoœci nikomu bardziej się nie spie-
szyło do pobłogosławienia przez Koœciół tego miłosnego zwišzku
niż małżonkowi, a Ludwika Maria była o wszystkim dokładnie

informowana, tak że nie musiała zaskakiwać swej dawnej dwor-
ki.

Tak tajemnicze postępowanie miało raczej podwójnš przyczy-
nę. Nie chciano powiększać oburzenia jeszcze i przez to, że wdo-
wa staje przed œlubnym ołtarzem, podczas gdy jej pierwszy mšż
jeszcze spoczywa na marach, Sobieski zaœ spodziewał się, że fi-
nansowe rozliczenia Marysieńki z Zamoyskim łatwiej dojdš do
skutku, jeœli wystšpi ona jeszcze jako wojewodzina lubelska. Fa-
ma jednak była szybsza od podróżnego powozu, w którym głów-
nymi traktami pędziła Maria Kazimiera z Warszawy na pogrzeb
swego dotychczasowego towarzysza życia. Wysłanego przodem
posłańca odprawiła Gryzelda Wiœniowiecka, siostra nieboszczyka,
z kwitkiem. Skoro pani Sobieska nie zaprosiła Zamoyskich na
swój drugi œlub, również oni nie muszš jej widzieć na pogrzebie
wojewody lubelskiego. Kiedy Marysieńka przybyła pod Zamoœć,
znalazła bramy zawarte i wrogš gromadę, która zagrodziła jej
drogę. Trzęsšc się z gniewu i złoœci zażšdała ta energiczna ko-
bieta wstępu. Odpowiedziš były drwišce okrzyki.
"To tak przyjmujecie waszš paniš?"
Szydercza odpowiedŸ.
"Czy wiesz ty, z kim mówisz?"
"Z paniš Sobieska."

Gra była przegrana, przynajmniej w tym momencie.
Odprawiona znalazła pocieszenie w ramionach swego nowego
małżonka, z którym w jego miłej Żółkwi spędziła wspaniałe ty-
godnie miodowe. Potem trzeba było jechać z powrotem do War-
szawy na powtórny, oficjalny œlub i wesele. 6 lipca dokonał
nuncjusz Pignatelli œwiętych obrzędów - za życia już następ-
nej generacji miał on, jako papież Innocenty XII, powitać w
Rzymie owdowiałš królowš Polski Marię Kazimierę - Jan Ka-

Silny, zrodzony przez silnych

zimierz, Ludwika Maria, dyplomaci i cała arystokracja wzi(
udział w tej uroczystoœci. Stoły uginały się pod prezentan
a jeœli nawet tym razem zostały wypite tylko cztery becz
węgrzyna, zamiast trzystu, jak przy pierwszym œlubie Mar:

sieńki, to wielkoœć i siła weselnego gwaru nie były mniejsze
słabsze. Kilku z nietrzeŸwych goœci biło się na szable, służl
plšdrowała stoły, rozbijano szklanice, kielichy i naczynia. M
zyka zagłuszała hałas, a w tym ogólnym bachicznym zamiesz
niu król i królowa powiedli owš podwójnie zaœlubionš parę n
wożeńców do małżeńskiej łożnicy.
2. Na drodze do władzy i sławy

Sobieski miał niedługo rozkoszować się swym nowym szczęœ-
ciem. Teraz należało za nie zapłacić osobistym działaniem. 12 lip-
ca wyruszył marszałek wielki koronny, by œcigać swego poprzed-
nika na urzędzie, Jerzego Lubomirskiego, który podniósł żagiew
buntu przeciw Janowi Kazimierzowi. Wojsko przecišgało tam
i z powrotem przez Wielkopolskę, przy czym nie doszło do żad-
nych poważniejszych potyczek. Trwało to kilka miesięcy, aż
8 listopada, dzięki poœrednictwu dwóch biskupów, doszło do za-
warcia tymczasowego pokoju. Ani Jan Kazimierz, ani Lubomir -
ski nie mieli ochoty na zimowš wyprawę. Sobieski, którego w
obozie trapiła palšca tęsknota za swojš Marysieńkš, nie zgadzał
się jednakże z takim zakończeniem kampanii; uważał, że zwy-
cięstwo mu się wymknie, i liczył na ponowny wybuch działań
wojennych z poczštkiem roku. Przy tym jego dobre cechy cha-
rakteru skłaniały go wcišż do pojednania. Jeden serdeczny list
od Lubomirskiego wystarczyłby, żeby marszałek wielki koronny
zmiękł i zapragnšł zwrócić swojš godnoœć pozbawionemu jej
poprzednikowi.

Zaiste, Maria Kazimiera i francuski poseł Bonzy nie mieli
łatwego życia z tym opierajšcym się wewnętrznie wszystkim ich
knowaniom człowiekiem, który pragnšł używać swej szabli tylko
przeciwko wrogowi ojczyzny w uczciwej walce i którego bardzo
irytowało to, że miast rozkoszować się spokojnym domowym
szczęœciem u boku ukochanej żony, jest przez niš podżegany do
coraz to bardziej zawikłanego politycznego przetargu. Sprawa
pogorszyła się znacznie przez to, że Bonzy zakochał się po uszy
w Marysieńce i że obaj z Sobieskim byli o siebie zazdroœni, pod-
czas gdy Maria Kazimiera wodziła ich, jak chciała, na pasku, nie
łamišc przy tym wiernoœci małżeńskiej.

Na drodze do władzy i sławy

W takim paskudnym nastroju dowódca armii musiał znowu
wyruszyć w maju 1666 roku przeciwko Lubomirskiemu. Teraz
został również mianowany hetmanem polnym koronnym, czyi:

otrzymał rangę jednego z dwóch najwyższych dowódców polskie;

armii. Z Francji nadeszła propozycja awansu na marszałka Fran-
cji, jeżeli udałoby mu się przeprowadzić wybór Kondeusza ne
tron polski. Sobieskiego te tytuły ni grzały, ni ziębiły. Skarży
się na zakłócone szczęœcie małżeńskie i przekleństwo bratobójcze,
walki. Doœwiadczenia z sejmu kwietniowego 1666 roku, kiedy t(
posłowie wzbraniali się przyznać następcy Jerzego Lubomirskie
go godnoœci marszałka wielkiego koronnego, wywarły na Sobies
kim przygnębiajšce wrażenie. Przy tym podejrzewał, że dwó'
przy pojednaniu z tym buntowniczym magnatem będzie chcia
złożyć w ofierze jego, dowódcę tej "lojalistycznej" armii i żi
mogłoby to zaszkodzić przede wszystkim interesom Marysieńki
dziedziczšcej po Zamoyskim. Złamany i jak w koszmarnym œni'
przedzierajšc się przez te ciężkie czasy, nie miał Sobieski doœ
siły, by oprzeć się woli Jana Kazimierza i nie podejmować decy
dujšcej bitwy; owszem, dał się do niej nakłonić, i to właœnie v
takim momencie i w takim miejscu, które po temu były na j
mniej odpowiednie.

Pod Mštwami w Wielkopolsce, na bagnistym terenie, przekra
czał w obliczu oddziałów Lubomirskiego jakšœ małš rzeczkę. Za
nim się jeszcze dragoni hetmana polnego na drugim brzegu ufor
mowali w szyki, zostali okršżeni przez przeciwników galopujš
cych półkolem i w cišgu zaledwie jednej godziny większoœć krć
lewskiej armii poległa. Sobieski i walczšcy obok niego d'Arquier
jeden z dwóch braci Marysieńki przybyły z Francji, z truder
zdołali się uratować. Kiedy wydarzyło się to nieszczęœcie, krc
przypisał za nie winę pokonanemu. Oba stronnictwa były wstrzo
œnięte tš masakrš, która rozpętała się jakby przypadkowo. Tera
wszczęte pertraktacje doprowadziły do ponownego pokoju, któr
został zawarty w zaledwie trzy tygodnie po bitwie pod Mštwam
31 lipca 1666 roku, w Łęgonicach nad Pilicš.

Układ, stanowišcy formalnie połowę, a w istocie całkowil
zwycięstwo Jana Kazimierza, pozbawił Lubomirskiego owocó1
jego buntu. Rezygnacja króla z wyboru swego następcy viven1
rege1 pozostała na papierze; ujarzmienie, poddanie się dawneg
marszałka wielkiego koronnego było faktem i po kilku tyg<

1 za życia króla

42 Rozdział 2

dniach uciekł on po raz trzeci ze swej ojczyzny, której już nigdy
więcej nie zobaczył, na Œlšsk. Mimo to Ludwika Maria bez-
trosko kontynuowała swoje plany i rozważała ponownie, już
wiele razy rozpatrywanš, propozycję ze strony rebeliantów wę-
gierskich schwytania i zamordowania Lubomirskiego. Także So-
bieski zamieszany był w te knowania, by dawnego przyjaciela
pochwycić i powiesić.

W Jaroszynie, gdzie 8 sierpnia odgrywała się scena zwodni-
czych przeprosin Jana Kazimierza przez Lubomirskiego, odbyło
się też milczšce spotkanie Sobieskiego z tym rebeliantem. Po
dokonaniu aktu państwowego upokorzony magnat obszedł kršg
senatorów i uœcisnšł każdemu z nich dłoń. Kiedy doszedł do
hetmana polnego, spojrzał mu bez słowa w oczy, potem ujšł jego
prawicę i położył jš sobie na głowie. Wymowny wyrzut, który
tkwił w tym geœcie, wstrzšsnšł wrażliwym Sobieskim do głębi.

Przeżycia z czasów wojny domowej skłoniły tego zwykle tak
samowolnego mężczyznę do pojednawczej postawy wobec Zamoy-
skich i Wiœniowieckich. Między spadkobiercami pierwszego mał-
żonka Marii Kazimiery i parš małżeńskš Sobieskich został za-
warty kompromis, na mocy którego otrzymała ona sumę 450 000
guldenów, częœciowo w gotówce, częœciowo w posiadłoœciach ziem-
skich. Małżeństwo młodego Michała Wiœniowieckiego, siostrzeńca
zmarłego wojewody lubelskiego, a póŸniejszego króla, z siostrze-
nicš hetmana polnego, księżniczkš Teofila Ostrogskš, miało przy-
pieczętować to pojednanie. Obie sprawy, pienišdze i powišzania
rodzinne, były Sobieskiemu bardzo na rękę. Znajdował się on
bowiem w finansowej opresji. Jego pokaŸny majštek składał się
z samych nieruchomoœci, a wystawny tryb życia, do którego
zmuszały go charakter małżonki i polskie zwyczaje, pochłaniał
ogromne sumy. PrzyjaŸń z Wiœniowieckimi i Zamoyskimi wzmoc-
niła politycznš pozycję marszałka wielkiego koronnego do tego
stopnia, że stał się najznaczniejszym magnatem wœród ruskich
królewišt.

Wsparta na takich układach para małżeńska Sobieskich obrała
znowu kierunek na Francję, aby zdobytš już tam pozycję po-
stawić na jeszcze mocniejszych fundamentach. Tych dwoje mš-
drych ludzi znało wystarczajšco dobrze królowš Ludwikę Marię,
^y ^llliiIIP^ć uwolnić się wreszcie od tej "choršgiewki na wie-
trze", óu tego "kameleona" - tak nazwana została władczyni
w korespondencji Marysieńki i jej małżonka - a mogło dojœć
do tego jedynie przez rozległe stosunki z innymi polskimi wiel-

Na drodze do władzy i stawy

możami i przez bezpoœrednie zwišzanie się z francuskim dw
rem. Atoli w pewnej kwestii istniała rozbieżnoœć zdań międ;

Sobieskim a Marysieńkš. Dla tej kobiety, która w Polsce min
wszystko pozostała obcš, wpływ i znaczenie u Sarmatów by
tylko odskoczniš, aby zyskać splendor i rangę we Francji. Prš
nęła, po zlikwidowaniu wszystkich swych polskich interesó'
wraz ze swoim drogim Celadonem wrócić do własnej ojczyzł
i tam błyszczeć jak gwiazda. On, małżonek, życzył sobie na
wyżej francuskich odznaczeń, by jako dobry strateg zabezpi
czyć sobie linię odwrotu, z której zresztš najchętniej by nig<
nie skorzystał.

Z powodu tej i różnych innych rzeczy, które były powišżš;

z przesadnš obustronnš zazdroœciš tej pełnej temperamentu p
ry, dochodziło między Orondatem i jego Astreš do sprzecze
a te przybierały formy, jakich nie znały już ani powieœci ryce
skie, ani też idylle pasterskie. Sobieski nie chciał puœcić sw
małżonki, ona upierała się przy ponownej podróży do Franc
on zarzucał jej zalotne krygowanie się wobec tego lub owe^
ona obwiniała go o małżeńskš zdradę (zarówno jedno, jak i dr
gie nie miało żadnych do tego podstaw). W końcu Marysień:

przeforsowała swojš wolę. 2 czerwca 1667 roku w Jaworów
rozstała się z tym, z owej przyczyny niepocieszonym "najdrc
szym z małżonków i najbardziej namiętnym z kochanków"
wielkiej kłótni, po której, według œwiadectwa osób najbardzi
w to zaangażowanych, przez cały dzień "traktowała go gor2
jak psa".

Jan Sobieski cierpiał niesłychanie z powodu rozłški ze "sw
• im sercem", wszelako możemy sobie powiedzieć, że ten kryz
małżeński był dla niego, dla Polski, nawet dla tak niebanair
wspólnoty tych dwojga niezwykłych ludzi zbawienny. Dopc
hetman polny widział przy sobie żonę, był niezdolny do żadne
innego zajęcia, jak tylko dotyczšcego jej i jej planów. Mai
Kazimiera zaœ nie nauczyła się jeszcze dostosowywać swoje
zachowania i projektów do miary tego wielkiego męża, które
przeznaczyła jej łaskawa Opatrznoœć.

Droga Marysieńki do Paryża wiodła przez Warszawę statki
do Gdańska, potem przez północne Niemcy, Holandię i Belg
Chevalier d'Arquien i 40 osób orszaku towarzyszyło małżor
polskiego możnowładcy. Nie dała też sobie dwa razy powtar2
swemu troskliwemu Sylwandrowi, że ma żyć przynajmniej t
samo wystawnie, jak podczas swego ostatniego pobytu we Frań

44 Rozdział 2

jako pani Zamoyska. Cel wizyty w ojczyŸnie został zresztš, jeœli
chodzi o konkrety, jednomyœlnie uzgodniony. Maria Kazimiera
miała odbyć poród na swojej rodzinnej ziemi i uprosić Ludwi-
ka XIV ha chrzestnego ojca oczekiwanego potomka rodu; miała
zakończyć pewnš sprawę spadkowš dotyczšcš jej rodziny w po-
dobny sposób, przez kompromis, jak z Zamoyskim w Polsce;

' przede wszystkim jednak musiała wyjednać umowę, która w kon-
kretnej formie przyrzekałaby Sobieskim zaproponowane przez
francuskš dyplomację ,,zaszczyty".

Marysieńka, chociaż pochodziła ze zdrowego, długowiecznego
rodu, nigdy nie odznaczała się szczególnie silnym zdrowiem;

jej pierwsze dziecko z małżeństwa z marszałkiem wielkim ko-.
ronnym przyszło na œwiat przedwczeœnie, przy czym życie matki
było poważnie zagrożone. Tak więc pomyœlano, by nowš cišżę
rozwišzać pod opiekš znakomitych francuskich lekarzy. Umowa
z francuskim dworem, według mniemania Sobieskiego, musiałaby
obejmować obietnicę nadania godnoœci marszałka, dziedzicznego
parostwa, tytułu księcia i orderu Œwiętego Ducha; oprócz tego,
naturalnie, szereg korzyœci dla rodziny d'Arquien, między inny-
mi pomyœlnš decyzję w sporze spadkowym o dziedzictwo po
kuzynce Marii Kazimiery, hrabinie de Guitaut, wreszcie kon-
kretne materialne koncesje: podwyższenie pensji wynoszšcej
12 000 liwrów, którš Sobieski niezależnie od wszystkiego właœnie
pobierał, posiadłoœci ziemskie we Francji albo pałac w Paryżu.
Jak z tego widać, ta młoda kobieta odznaczała się ršczej wszy-
stkim, lecz w żadnym razie skromnoœciš.

Kilka z tych spraw udało się pomyœlnie załatwić. Dziecko,
którego się spodziewała, przyszło szczęœliwie na œwiat w Paryżu
2 listopada 1667 roku. Król-słońce został jego chrzestnym ojcem,
a jeœli wolno sšdzić po krzyku, który wydał z siebie nowy oby-
watel przy tym œwiętym akcie, to po Louisie Jacques'u Sobieskim
należało oczekiwać naprawdę czegoœ wielkiego. Przezorni rodzice
nadali mu od razu dwa torujšce drogę w życiu imiona: Ludwik,
ze względu na Francję, i Jakub, po dziadku Sobieskim, ze wzglę-
du na Polskę. Nie można przecież było przewidzieć, dokšd ten
chłopiec, dorósłszy, skieruje kiedyœ swoje kroki. Marysieńka
kwitła na francuskiej ziemi; była zdrowa, rzeœka, wesoła i pięk-
na jak nigdy. Wróciła do domu po piętnastu miesišcach, uboższa
o 70 000 guldenów, a bogatsza w doœwiadczenia. Jednakże punk-
ty drugi i trzeci planu, dzięki którym właœnie zdobyła doœwiad-
czenia, nie przebiegły całkowicie podług ustalonego programu.

Na drodze do władzy i slawy

Wszystko, co dotyczyło Sobieskiego, Ludwik XIV był gotów zs
gwarantować. W piœmie odręcznym z 15 paŸdziernika 1668 rok
król obiecywał ksišżęcy tytuł i parostwo, order i piękny dor
w Paryżu wraz z pensjš rocznš, jeżeli Enghien, syn Kondeusz;

zostanie wybrany na króla po ustšpieniu Jana Kazimierza, jec
nakże na życzenia d'Arquienów był monarcha głuchy. Oburzać
go pożšdliwoœć tej drobnej, prowincjonalnej szlachty, która chcis
łaby cišgnšć grube korzyœci z małżeństwa swej pięknej córecz]
z tym uległym polskim magnatem. Taboret dla Marysieńki, pi
tent porucznika Gardes du Corps dla kawalera d'Arquien, opai
two dla drugiego brata, zaszczyty i pienišdze dla ojca, ingerenc,
w sporze prawnym o markizat Espoisses - co to miało wspólni

go z polskimi sprawami?

Tak więc wróciła Marysieńka z jednym wilgotnym, a drugi
suchym okiem do domu. Suche oceniało trzeŸwo obiecane dow
dy życzliwoœci dla małżonka, wilgotne opłakiwało niełaskę wob1
jej francuskiej rodziny. I w zależnoœci od tego, którym okie
popatrywała na małżonka zachwyconego jej powrotem do dom
ten przybliżał się lub oddalał od francuskiego stronnictwa.

Jednakże w czasie, gdy Maria Kazimiera rozgrywała dyplom
tyczne pojedynki z francuskimi ministrami i intrygowała, ko
wersowała i czarowała na dworze Ludwika XIV, osišgnšł S
bieski swš historycznš wielkoœć, która wyniosła go daleko pon
dotychczasowš pozycję jednego z przywódców francuskiej fra
cji. Pierwsze miesišce roku 1667 przyniosły œmierć dwóch ns
potężniejszych osobistoœci Polski. Jerzy Lubomirski zmarł
swoim œlšskim wygnaniu 31 stycznia, właœnie wtedy, gdy prz
gotowywał się do nowego powstania. Jego wielka przeciwniczl
Ludwika Maria, pożegnała się z tym œwiatem 10 maja w W;

szawie wskutek burzliwej rozprawy z jednym z Paców, ktć
przeszedł z francuskiego do austriackiego stronnictwa. Tak w
obie partie nie miały już przywódców. W obliczu zdecydowane
postanowienia Jana Kazimierza, by złożyć władzę, było podw
nie ważne, komu przy bliskich już zmaganiach o następstwo ti
nu przypadnie przywództwo tych dwóch wrogich obozów.
cesarskim kandydatem, który jeszcze wcale nie był wyznaczo]
występowali brat Jerzego Lubomirskiego, Aleksander, kanci
Jan Leszczyński, Pacowie i Potoccy; na organizatora i fakty
nego dowódcę zaofiarował się wielkopolski polityk Grzymułtc
ski, który wprawdzie, według słów Leszczyńskiego, będzie o wi
mniej kosztować i nie mniej działać od zmarłego przywó<

46

Rozdział 2

ostatnich buntów szlacheckich, lecz nie ma takiego poważania,
jakie miał tamten dumny magnat. Po francuskiej stronie rzeczy
wyglšdały podobnie. W kręgu przeważajšcej tu ruskiej arysto-
kracji nie było żadnej dominujšcej osobowoœci prócz Sobieskiego,
a nadzwyczaj mšdremu Morsztynowi brakowało, jak Grzymuł-
towskiemu, koniecznego autorytetu. Tak więc marszałek wielki
koronny objšł, jakby to było samo przez się zrozumiałe, po Lud-
wice Marii przywództwo francuskiej frakcji w kraju.

Jednakże pewne wydarzenia oddaliły go dla dni sławy od
waœni partyjnych i dały mu okazję do działania w interesie ca-
łego narodu. Podczas zastoju w wydarzeniach politycznych we-
wnštrz kraju, co umożliwiła rezygnacja Ludwika XIV z kandy-
datury Kondeusza i uzgodnienie między cesarzem, Francjš
i Brandenburgiš kandydatury palatyna neuburskiego na przy-
szłego króla Polski - wynikało to z sytuacji ogólnej - krajowi
zagroził wróg z zewnštrz, od dawna już nie dajšcy znać o sobie,
ale obawiano się go bardziej niż innych. Byli to Turcy.

Dopóki dwór warszawski trzymał się niewzruszenie Ludwi-
ka XIV, Tatarzy czynili wprawdzie małe wyprawy łupieżcze na
Polskę, jednakże te najazdy należały do ,,katastrof żywiołowych",
jak powódŸ czy plaga szarańczy, którymi się specjalnie nie przej-
mowano i które po prostu należało przeczekać. Tym razem nie-
proszeni goœcie pojawili się w tak wielkiej liczbie jak nigdy do-
tšd. ródła mówiš o 160 000 wraz z 24 000 Kozaków i 3000 Tur-
ków. Możemy więc przyjšć, że faktycznie było ponad 20 000 wro-
ga, któremu naprzeciw pospieszył Sobieski, na czele zaledwie
8000 żołnierzy armii koronnej. Dowódca, dzięki swym znakomi- .
tym uzdolnieniom, trzymał w szachu te, w każdym razie liczeb-
nie, przeważajšce hordy i gwarantował Janowi Kazimierzowi
czas na zebranie pospolitego ruszenia, które zwykle postępowało
powoli.

Hetman polny uwzględnił, oczywiœcie, w swoim planie wojen-
nym doœwiadczenia z oblężenia Zbaraża, w którym wzišł udział
jako bardzo młody człowiek. Jak wówczas, tak i teraz armię
barbarzyńskich najeŸdŸców przykuło silnie umocnione, bronione
przez zastęp bohaterów miejsce. "Sisto gradum pod Podhajca-
mi - pisał Jan Sobieski w swoim uniwersale z 4 paŸdziernika
1667 roku do szlachty - chcšc, jeżeli nie avertere malum... pro-
priis viribus... saltem przedłużyć do czasu, ne ruat impetus na
niespodzianych nieprzyjacielski, a siebie samego podajšc w œcisłe
oblężenie z częœciš wojska, drugš... ordynowałem do WMoœciów

Na drodze do władzy i sławy

Panów, occurende... częstym i potężnym zagonem nieprzyjacie
skim, aby impune mógł grasować w Rzeczypospolitej."'

Podhajce, miasto i zamek, chroniła woda, bagno i lasy. Przi
dwa tygodnie odbijały się odeń wszystkie ataki Tatarów i i<
sprzymierzeńców. Jednakże oprócz dzielnoœci żołnierza pomog
też zręcznoœć dyplomaty w osłabieniu chęci przeciwnika do ciš
łych szturmów na twierdzę. Sobieski, który z wezeœniejszyi
czasów znał usposobienie Tatarów i miał dobre stosunki z kilk
ma ich przywódcami, znalazł właœciwš potajemnš drogę do ser
i kiesy oblegajšcych. I skoro nadeszły wiadomoœci, że podob:

hetman kozacki Sirko z przyjaznymi Polsce Kozakami prze
sięwzišł wyprawę łupieżczš na odsłonięty przez wojska Perekc
ci synowie stepów byli gotowi do zawarcia pokoju.

Po 'trzydniowych pertraktacjach, 19 paŸdziernika 1667 rok
w Podhajcach został zawarty układ, na podstawie którego h<
mań kozacki Doroszenko poddał się znowu Rzeczypospolitej. I
tarzy zostali ułagodzeni "grzecznoœciami", obiecali zwrot jeńc<
i przestrzeganie nienagannego sšsiedztwa. Ten rezultat nie t
olœniewajšcy, jeœli się go rozważa w próżni, za to niezwykle l'
rzystny w obliczu warunków, w jakich został osišgnięty. Oc
żałe pospolite ruszenie było dopiero w drodze na swoje miej;

przeglšdu, gdy Tatarzy właœnie się wycofywali. Bywało już,
nie nadcišgało ono, powolniejsze od grenadierów Offenbacha, i
wet po zakończeniu bitew. Zmęczony rzšdami król Polski odeg
jednakże w tej całej aferze prawie że rolę głupiego Augus
w cyrku. Przesłał Sobieskiemu nieproszonš i niepotrzebnš n
oraz wyraził potem bohaterowi spod Podhajców aprobatę i uzi

nie.

Hetman polny stał się narodowym bohaterem, on, który, ,
to brzmiało w jednej z uchwał sejmikowych, potęgę nieprzyjac
przed oczyma całej Europy "magis scientia militari quam an
depressit et repressit".3 Jako tryumfator pojawił się l ma
1668 roku na sejmie w Warszawie; od 5 lutego był, jako nastę]
zmarłego Stanisława Potockiego, hetmanem wielkim koronn

1 Utrzymuję pozycję pod Podhajcami, chcšc... jeżeli nie odwrócić :

szczęœcia własnymi siłami, to przynajmniej przedłużyć do czasu, aby
runšł impet na... abyœcie wybiegli naprzeciw... częstym i potężnym ZE
nom nieprzyjacielskim, aby bezkarnie [nie] mógł grasować w Rzecz;

spolitej.

2 Postać z ludowych anegdot niemieckich - (przyp. red.).

3 bardziej znajomoœciš rzeczy wojennych niż orężem zgniótł i odes

48

Rozdział 2

i tym samym najwyższym dowódcš armii. Łšczył w swojej oso-
bie oba najważniejsze ministerstwa i zbierał wszędzie plony swo-
jej wielkiej popularnoœci. Kiedy we wspaniałej, przez szeœć koni
cišgnionej karocy, w otoczeniu gwardii i Kozaków, dragonów
i hajduków, janczarów, pojmanych Tatarów, Wołochów oraz
husarzy, ubranych na koszt hetmana w nowe szaty, jechał uli-
• cami stolicy, nie było końca wiwatom. Sto tysięcy guldenów
kosztował ten jeden dzień sławy, liczne posiadłoœci, tysišce pod-
danych padły ofiarš najazdu tatarskiego, który był przygrywkš
do sukcesu pod Podhajcami; pobyt w Paryżu Marysieńki po-
chłonšł, jak już mówiliœmy, olbrzymie sumy. Jednakże cała ta
rozrzutnoœć i wszystkie te straty były dobrze ulokowanym ka-
pitałem. Albowiem, gdy Jan Kazimierz wypowiedział wreszcie,
16 wrzeœnia 1668 roku, swojš abdykację na sejmie, kiedy wra-
cajšca do domu Marysieńka 20 tego samego miesišca w Gdańsku
mogła wzišć w objęcia swojego małżonka, wówczas ten był naj-
znaczniejszym i najwładniejszym człowiekiem w Polsce, jeszcze
nie władcš tego kraju, jednakże tym, który zdawał się decydo-
wać o koronie.

Jak to się często zdarza, pozory myliły. Nieobliczalne przy-
padki polityki, kaprys tłumu czy zrzšdzenie losu stršciły Sobies-
kiego z jego wyżyn, kiedy zbliżał się już do szczytu swej kariery.
Oznaczało to wprawdzie tylko przerwę w jego dšżeniu wzwyż;

niech więc nam się wydaje, że była ona konieczna, tak jak na
drodze ku jasnym przestworzom wędrowiec musi raz jeszcze

zejœć ze strzelistego wzniesienia na ostatniš przełęcz, w ten ostat-
ni wšwóz.

Hetman wielki koronny, chociaż jego ,,Jutrzenka" wróciła
z mieszanymi uczuciami ze swego rodzinnego kraju, był w za-
sadzie zdecydowany na wybór francuskiego kandydata na króla
Polski. Bez względu na to, jakie były złudzenia Wielkiego Elek-
tora i palatyna co do zamiarów Sobieskiego, zdecydował się on
już w listopadzie 1668 roku, wraz z Aleksandrem Lubomirskim,
Michałem Radziwiłłem, Morsztynem i kanclerzem Leszczyńskim,
na protegowanego Francji, Kondeusza, obok którego oficjalnie
podstawiony palatyn Filip Wilhelm służył tylko za pilota, za nim
bowiem kryła się właœciwa kandydatura Hohenzollernów i praw-
dziwy faworyt Austrii, ksišżę Karol lotaryński. 22 listopada het-
man zobowišzał się formalnie wobec Courtois, agenta Kondeusza,
że dopomoże ze wszystkich swoich sił zwycięzcy spod Rocroy
wstšpić na tron polski. Skrupuły, jakie naszły wrażliwego het-

Na drodze do władzy i sławy

mana, czy wolno mu wybierać pana, od którego przyjšł pewn
dary - sejm ustanowił bowiem przysięgę, którš mieli złoży
wszyscy wyborcy, że oddadzš swój głos zupełnie bezinteresow
nie - skrupuły, które były nie na miejscu i nie na czasie, ze
stały uœmierzone przez samego arcybiskupa Prażmowskieg<
interrexa i najwyższego prałata.

Maria Kazimiera, sekundujšca bardzo gorliwie prymasów
o mało nie stała się mimowolnš przyczynš zawodu, jaki mim
wszystko sprawiłby jej mšż. Najpierw rozchorowała się na osp
i nikt nie był zdolny zrozpaczonego hetmana odwieœć od łóż
ukochanej żony. Ledwo wyzdrowiała, a już, nie zważajšc n
grożšce jej niebezpieczeństwa, ruszyła ze Lwowa w drogę d
Warszawy, jednakże tu uległa nawrotowi choroby i z Sobieskii
znowu nie można było rozmawiać. Tak oto siedział przy cierpię
cej, która urodziła martwe bliŸnięta, łzy spływały mu po ogc
rzałych policzkach, trzymał najdroższš dłoń i nie troszczył s:

o to, czyje skronie uwieńczy korona. Ledwo jednak polepszy]
się Marysieńce, dzielna, żywotna kobieta znów się chwyciła pc
lityki, a jej małżonek natychmiast został zwrócony życiu pi
blicznemu. Ta para małżeńska pertraktowała na różne zreszt
sposoby z Bonzym, francuskim posłem, zaœ potem, kiedy nacis
wzburzonej szlachty wykluczył Kondeusza z walki o koron
z pełnomocnikiem palatyna neuburskiego i księciem lotaryńskin

Naiwnoœć i zapał tłumu udaremniły subtelnš grę magnató\
19 czerwca 1669 roku został wybrany na króla Polski "Piast
Michał Wiœniowiecki, siostrzeniec pierwszego męża Marysieńh
Sobieski, który już i tak był mocno rozsierdzony wykluczenie!
Kondeusza, nie chciał się poddać z poczštku decyzji narodu, r;

czył się jednak zdecydować w obliczu stosunku sił - 80 0(
szlachty i częœć magnatów przeciwko kilku zaledwie tysišce:

czepiajšcej się pańskich klamek pozostałej arystokracji - i z;

aprobować to, co zaszło, w nadziei, że wkrótce da się to unii
ważnić.

Nowemu królowi w kręgu Sobieskiego nadano przezwisko "
singe".1 Przypomniano sobie tego uczonego, niezdarnego i nr
zgrabnego młodzieńca, który w Zamoœciu biegał truchtem :

swojš pięknš ciotkš Mariš Kazimierš, cherubin, wyglšdajšcy JE
obłaskawiony szatan, półczłowiek, półmężczyzna, o zdrożnyc
skłonnoœciach, po którym nie można było rozpoznać ani dzie

1 małpa.
4 - Jan Sobieski

50

Rozdział 3

nego, brutalnego, sprytnego ojca, ani pobożnej, wielkodusznej
i nieznoœnie wprost nienagannej matki. Hetman koronny czuł
z wielu przyczyn odrazę do tego narzuconego mu przez nieroz-
sšdek szlachty monarchy i pogardzał nim. Przede wszystkim
dlatego, że uważał tę żałosnš figurę za niezdolnš do ochrony
,,ojczyzny i wiary œwiętej", następnie, miał w pamięci dawnš
wrogoœć familijnš między panami na Żółkwi i Wiœniowieckimi,
która obecnie znowu rozgorzała, a także z powodu urazy, że tak
niegodny rywal odniósł zwycięstwo nad nim, dotychczasowym
ulubieńcem szlacheckiej nacji.

Hetman w kilka dni po elekcji opuœcił Warszawę, nie zapomi-
najšc przekazać Bonzy'emu, że jeszcze teraz, wspólnie z Praż-
mowskim, Morsztynem i innymi przyjaciółmi, mogš wynieœć na
tron Kondeusza, jeœli tylko Francja udzieli pomocy. Ludwika XIV
rozgniewały bardzo sukcesy Wiœniowieckiego, zarazem jednak
odczuł dużš radoœć, że nie powiodło się Marii Kazimierze. "Nie
mogę wymazać z mej pamięci słów, jakie ta kobieta powiedziała
panu Courtois: ŤNie ma opactwa [dla brata Marysieńki], nie ma
łaski; nie ma podarunków, po raz wtóry nie ma łaski.ť Dlatego
jestem zdecydowany, i to pewnie i ostatecznie, pozostawić ich,
Sobieskich, w tym upokorzeniu, w jakim się obecnie znajdujš."

To były plony siewu, który Astrea, tak wówczas nieostrożna,
rozsiała na paryskiej glebie. Nikt bezkarnie nie może się ważyć,
tym bardziej dawna poddana, butnie stawiać warunków królowi-

-słońcu jak komuœ równemu sobie, nawet jeœli jest kobietš. Oczy-
wiœcie nawet Ludwik XIV nie okazał się w postępowaniu tak
porywczy, jak goršcy był jego gniew. Kiedy więc brat Mary-
sieńki przybył do Francji z notyfikacjš objęcia tronu przez Mi-
chała I i wykorzystał okazję, by natychmiast podjudzać prze-
ciwko temu właœnie monarsze, radoœć ze zmartwienia Sobieskich
wkrótce się rozwiała. Lionne, syn francuskiego ministra spraw
zagranicznych, który pojechał do Polski na koronację Wiœnio-
wieckiego, przywiózł hetmanowi koronnemu order Œwiętego Du-

•cha i dokument własnoręcznie napisany przez Ludwika, podwyż-
szajšcy rocznš pensję tego cennego sprzymierzeńca do 20 000
liwrów.

Równoczeœnie francuski delegat nawišzał niezobowišzujšce roz-
mowy z przywódcami francuskiego stronnictwa w zwišzku z wy-
borem innego króla; brano pod uwagę hrabiego de St. Pauł,
siostrzeńca Kondeusza. Marysieńka podczas swego ostatniego po-
bytu w Paryżu zwróciła uwagę na tego olœniewajšcego, młodego

Na drodze do władzy i sławy

kawalera i miała mu dużo mniej do zarzucenia niż Kondeuszow
który był protektorem jej kuzyna, wrogo do niej nastawioneg
hrabiego de Guitaut, i zdecydowanym przeciwnikiem jej ojc;

D'Arquien, wymieniony wyżej brat Marii Kazimiery, omów
całš sprawę z kandydatem do tronu i jego matkš. Tak więc poć
czas sejmu, na którym został ukoronowany Michał, 14 listopad
1669 roku, niezadowoleni magnaci ułożyli list, w którym zape-w
niali Ludwika XIV o swej wiernoœci i prosili o wyznaczenie frar
cuskiego kandydata do polskiej korony. Przy okazji Sobieski '
specjalnym piœmie do Lionne'a potwierdził ponownie swojš gotc
woœć do współpracy, jednak zażšdał przy tym dowodów prz;

chylnoœci dla nienasyconych d'Arquienów.

Gniew hetmana doszedł do wrzenia, gdy dowiedział się o bli;

kim małżeństwie króla Michała I z arcyksiężniczkš. Jakże t'
ta małpa, ten głupiec ("le sof") miałby poœlubić Habsburżani-
i przez to w pewnej mierze stworzyć sobie ochronę przed detr<
nizacjš? A w głębi serca tkwił cierń, że władca zapomniał o te
z którš zwišzek niegdyœ, jako zubożały, pozbawiony urzędu ksi;

że, tak sobie cenił, wówczas, kiedy Wiœniowieccy (i Zamoysc
na krótki czas pojednali się z Sobieskimi: o księżniczce Ostro;

skiej, siostrzenicy wielkiego hetmana koronnego - z niš to prz'
cięż chciał się żenić. Waœń obu tych rodów magnackich wzmog
się jak nigdy dotšd. Minęły już czasy pozornie znoœnych stosu;

ków na dworze królewskim, minęły te dni w Krakowie, kiec
Marysieńka jesieniš 1669 roku wypróbowywała na nowym kro
trwajšcy wcišż jeszcze urok swych łask, którymi dawniej raczy
darzyć go od czasu do czasu w Zamoœciu, i kiedy złe języki n
dawały tej niewinnej kokieterii brzydkie znaczenie.

Dymitr Wiœniowiecki, stryj króla i "młodszy" kolega awans
wanego na hetmana wielkiego koronnego Sobieskiego, rozp
wszechniał po całej Polsce zeznania pojmanych Tatarów, jako1
mieli być do swego ostatniego najazdu podżegani przez przyj
cielš ich sułtana i ich murzy; przez tego to samego człowiek
który jak nikt inny przed nim uczynił ze swej własnej piei
szaniec obronny dla Polski przeciwko grabieżczym wyprawę
tych barbarzyńców! Kraj zalała powódŸ pamfietów, w który
obydwaj hetmani i ich zwolennicy szkalowali się nawzajem i z
rzucali sobie brak patriotyzmu.

W powietrzu wisiał już zapach prochu. W pełnej tych prz
kroœci i niezadowolenia zimie 1670 roku nie mówiono o nicz^
innym, jak o wojnie domowej i detronizacji. W końcu styczr

52 Rozdział 2

przywódcy opozycji porozumieli się co do hrabiego de St. Pauł
jako nowego króla Polski. Obcy dyplomaci jednak zaczęli roz-
powiadać o własnych zamiarach Sobieskiego, czy raczej jego
małżonki, zdobycia polskiej korony. "Sobiescius licet ad actiones
tardus ab uxore stimulatus sceptrum Michaeli Wiœniowieccio
porrectum sibi oblatum putat"1 - sš to słowa z doniesienia
z 9 kwietnia, a w lipcu francuski agent Paulmiers melduje na
wpół szyderczo o "chimeres", które główkę Marysieńki wypeł-
niajš i każš jej widzieć hetmana królem.

Czy te ambitne nadzieje Sobieskich mogły rzeczywiœcie powstać
już na poczštku panowania Michała I? Czy Maria Kazimiera
wreszcie - jak podejrzewa lotaryński poseł specjalny Chavagnac,
a Austriak Mayern daje do zrozumienia - już przy elekcji w
czerwcu 1669 roku planowała jakšœ niespodziankę, z której mia-
łoby wyniknšć, że zamiast Wiœniowieckiego wybrańcem szlachty
zostałby zwycięzca pod Podhajcami? Mamy na to pewien ważny
Ÿródłowy dowód w postaci fragmentu z korespondencji małżon-
ków Sobieskich; również psychologiczne prawdopodobieństwo za
tym przemawia, a mianowicie przede wszystkim fakt, że ta upar-
ta, zapalczywie żšdna sławy Maria Kazimiera nigdy nie będzie
mogła zapomnieć, iż już jako podlotek była do tego przeznaczo-
na, by nosić koronę, że jej pierwszy nieszczęsny małżonek przez
chwilę był kandydatem do tronu w planach Ludwiki Marii. Co
tamtemu, niegodnemu przeznaczono, a co mu się sprawiedliwie
nie należało, to musi się słusznie należeć "najpiękniejszemu, naj-
droższemu Jachniczkowi". ,,Wć chciała - to słowa listu do Ma-
rysieńki z 15 kwietnia2 1671 roku - abym [był] hospodarem w
tym kraju."

Jednakże na wszystkich przecież dokumentach, które na miej-
sce wykluczonego Kondeusza powołujš hrabiego de St. Pauł,
znajdujemy podpis Sobieskiego! Przypomnijmy więc sobie pol-
* ski przekaz, że każdy wysuwał pozornš kandydaturę, za którš
kryły się jego własne zamiary, i stare przysłowie, że gdzie dwóch
się bije, tam trzeci korzysta. Hetman nie mógł się spodziewać,
że zostanie wysunięty przez równych mu stanem towarzyszy ja-
ko przeciwnik; Wiœniowieckiego. Chodziło raczej o to, żeby naj-
pierw załatwić wreszcie sprawę Michała I. Co potem miało się

1 Sobieski, chociaż powolny w działaniu, zachęcony przez żonę sšdzi, że
berło ofiarowane Michałowi Wiœniowieckiemu znajduje się w zasięgu jego
ręki.

2 W rzeczywistoœci "ist ten pisany był 15 maja - (przyp. red.).

Na drodze do władzy i sławy

zdarzyć, to dalsza sprawa. Do nieba wysoko, Francja dalek<
a Sobieski - ze swš całkowicie oddanš mu armiš - blisko.

Tego rodzaju rozważania jednak chowało się głęboko w ZE
nadrzu. Na zewnštrz hetman popierał wespół z innymi niezadc
wolonymi przede wszystkim sprawę francuskiego tajemnego pr<
tendenta do tronu. Wrogie stosunki z dworem zmieniły się tylk
o tyle, że przez poœrednictwo doprowadzono do przelotnego pc
jednania między Dymitrem Wiœniowieckim i Sobieskim, a rdzs
niem ugody miał być raz jeszcze zwišzek rodzinny tych obi
Odkrycie korespondencji St.. Paula ze sprzysiężonymi i wniesi<
nie na sejm na podstawie przechwyconych listów oskarżeń:

o zdradę przeciwko Morsztynowi i Grzymułtowskiemu (obecn:

gorliwie profrancuskiemu, dawnemu austrofilowi) przytłumi:

zapał opozycji; tempo politycznych machinacji zostało zwolnit
ne, jednakże nie zmieniło to wcale wrogiego nastawienia c
Wiœniowieckiego. Najcięższy jednak cios przeciw planowanerr
powstaniu nie został zadany przez polskš dłoń, raczej nadszei
z Francji, a został wymierzony przez tych, na których pomc
liczono. Tak jak w roku 1667 Ludwik XIV pozwolił upaœć kai
dydaturze Kondeusza, wówczas gdy wszystko było gotowe r
jego przyjęcie, tak również i teraz król francuski zabronił w;

jazdu następnemu kandydatowi na tron, a zwolennikom St. Pau
wypadło na własnš rękę przystosować się do nowej sytuacji.

Jak przed trzema laty, tak teraz musiał nieoficjalny pełni
mocnik kandydata do tronu - pełnomocnik siostrzeńca Koi
deusza nazywał się abbe de Courthonne de Paulmiers i był człi
wiekiem wielkiej odwagi, żywego umysłu i niedoœcigłej prz
biegłoœci - znosić cierpliwie zarzuty zawiedzionych. Jak prz<
trzema laty, tak i obecnie względy ogólnopolityczne, zwłaszcza
dotyczšce krótkotrwałego odprężenia między Francjš i Austri
skłoniły Ludwika XIV do złożenia ofiary ze swoich polskie
stronników. Jak przed trzema laty wreszcie, Marysieńka mia
swój udział w tym odwrocie. W sierpniu 1670 roku ponown
wyjechała do swojej ojczyzny, z powodów podobnych jak prz
szłym razem. I wzbudziła niezadowolenie francuskiego króla, je;

te możliwe, w jeszcze większym stopniu niż poprzednio. Z d
niesienia Akakii, pewnego agenta używanego do na j drażliwszy i
zadań w Europie Wschodniej, przesłanego do ministra Lionne'
możemy wnioskować, że przypuszczenia o własnych zamiarai
Sobieskich co do tronu współdecydowały o tym, że w Pary:

zahamowano przebieg wydarzeń w Polsce.

54 Rozdział 2

Jak zwykle nieobecnoœć małżonki rozluŸniła stosunki hetmana
wielkiego koronnego z Francjš, pobyt z dala od domu tej intry-
gujšcej wcišż i mœciwej kobiety działał korzystnie na politycznš
pojednawczoœć z natury lubišcego spokój i dobrodusznego So-
bieskiego. Kiedy przebywajšcy przy armii Paulmiers w połowie
listopada 1670 roku przekazał nakaz swojego dworu, żeby zrezy-
gnować z przygotowanej już w każdym szczególe konfederacji
wojska przeciwko Wiœniowieckiemu i pozwolić temu ówczesnemu
monarsze spokojnie sprawować swš królewskš władzę, kiedy
Gryzelda Wiœniowiecka, otaczana najwyższš czciš i szacunkiem
przez Sobieskiego, matka króla, wyzyskała pobyt za granicš Ma-
rysieńki i zaprosiła obie strony do pojednania, kiedy wreszcie
obydwaj hetmani, po długich przygotowaniach, naprawdę podali
sobie ręce, wówczas dopiero sprawy dojrzały do zawarcia we-
wnętrznego pokoju.

Wesele hetmana polnego Dymitra Wiœniowieckiego z księżnicz-
kš Ostrogskš, siostrzenicš Sobieskiego, 10 maja 1671 roku, zgro-
madziło w Warszawie przywódców obu partii wokół dostojnych
rodzin, które sšdzšc po pozorach doszły między sobš do zgody.
Małżonek Marii Kazimiery, pozbawiony codziennych uszczypli-
woœci swojej drugiej połowy, cieszył się, że może w uroczystym
œwištecznym gronie przyjaznych sobie i wrogich panów braci
popić, potańczyć i pogawędzić. Wszystko widział teraz w różo-
wym kolorze. Matka króla, wspaniała, szlachetna kobieta; królo-'
wa Eleonora, anioł, piękna, dobra i mšdra. Nawet ta ukorono-
wana małpa nie była taka znowu najgorsza. Tylko jedna kropla
goryczy spadła w tak wiele wspaniałoœci, lecz właœnie ona prze-
pełniła serce: przebywajšca z dala małżonka słała wcišż niedobre
listy, twierdziła, że ma powody do niewiernoœci, bowiem Celadon
jš oszukuje - ach jak bardzo cierpiał ten biedny, silny, a zara-
zem słaby mężczyzna z powodu wstrzemięŸliwoœci, jakże dzie-
cinne sš jego skargi nad skutkami tej niezawinionej ascezy, któ-
rej wszakże wzdychajšc i biadolšc poddał się mimo wszystko.
Lecz Marysieńka wyjaœniała mu w kółko, że nie chce wcale wra-
cać do tego niewdzięcznego dla niej kraju Sarmatów.

Nie wolno nam jednak brać zbyt tragicznie ani złoœliwostek
żony, ani krzyków rozpaczy męża. "Afektacja nad afektacjami"
należałoby raczej zawołać wobec tych, w tym momencie z pew-
noœciš prawdziwie gorzkich listów, których urok polega właœnie
na tym, że były prawdziwym teatrem - takš tragicomedie
humaine o historycznym znaczeniu. Pani Sobieska starała się ze

Na drodze do władzy i sławy

•wszystkich swoich sił œcišgnšć krnšbrnego małżonka do Francji
on zaœ starał się sprowadzić tego uparciucha z powrotem do Poi
ski. Z tych zapasów jednakże wynika pełen chwały morał. Pai
stworzenia zostaje zwycięzcš, Madame zażywa jeszcze kšpiel
u wód w Bourbon, ale na Boże Narodzenie pojawia się jedna:

znowu w Polsce.

W tym czasie zdšżył jeszcze Sobieski, z genialnš wprost ła1

woœciš, która charakteryzowała wszystkie jego wielkie militara
i polityczne akcje, wpłynšć trochę na historię œwiata i ot tal
przy okazji, dokonać paru czynów zbrojnych, należšcych d
najwspanialszych. Dzięki warszawskiej uroczystoœci pojednań:

i dzięki zmartwieniu z powodu tej złej Marysieńki w jednaki
mierze duchowo predysponowany, aby zwrócić swój gniew i
nieprzyjaciół ojczyzny, rzucił się hetman koronny z małš arm
4000 ludzi, składajšcš się z doborowych oddziałów, na wojsi
tatarskie i na sprzymierzonych z nimi Kozaków. Tym razem w;

gišdało to inaczej niż w czasie bitwy pod Podhajcami, gdz
upartš defensywš starano się utrzymać kluczowš pozycję. Obe
nie trzeba było w odważnym ataku zmuszać dużo liczniejsze
przeciwnika do walki w pojedynkę. Również to zadanie, ktć
po raz pierwszy miał do wykonania jako głównodowodzšcy, z
stało œwietnie rozwišzane przez genialnego wodza. Myœl stra1
gicznš, którš przy tym rozwinšł i która miała mu przyni(
jeszcze niejeden tryumf, zaczerpnšł wprawdzie z polskich c
œwiadczeń wojennych przeciwko hordom barbarzyńców, jednał
w realizacji jest ona wyłšcznie własnoœciš tego znakomitego h
mana. Dokładna znajomoœć psychiki własnych żołnierzy, wo
nieprzyjaciela, jak też miejscowej ludnoœci, łšczyła się tu z i
skonałym rozpoznaniem terenu i nieprawdopodobnš wprost pr:

tomnoœciš umysłu, która błyskawicznie pozwalała mu przysto
wać się do każdej sytuacji. Dodajmy do tego odwagę, fizyc:

odpornoœć i porywajšcš wszystkich siłę rozpędu Sobieskie
a wtedy otrzymamy najistotniejsze elementy, którym zawdzię

on niesłychany sukces swej wyprawy.

Trasa, którš pokonał w walce, w 6 dni 240 km, zawiodła ]
skš armię aż pod Bar. Miasto za miastem, twierdza za twier
poddawały się lub były zajmowane w pierwszym szturmie.
wody łaski i łagodnego traktowania tych, którzy się pode
czyniły swoje, i tak w połowie paŸdziernika cały olbrzymi, pi
dziesištkami lat utracony przez Rzeczpospolitš teren, pię
i urodzajna Ukraina, został odzyskany. Kłócšcy się między i

56 Rozdział 2

hetmani kozaccy starali się na wyœcigi zdobyć przychylnoœć pol-
skiego wodza. Również najpotężniejszy wœród nich, ów Doro-
szenko, który się poddał pod Podhajcami i od tamtej pory prze-
szedł do wrogiego Polsce obozu, chciał wrócić, być przy boku
obecnego zwycięzcy.

Gdyby nie wywarły teraz swego zgubnego działania oba grze-
chy pierworodne Polaków, wszystko przebiegłoby zgodnie
z pragnieniami; cuda dzielnoœci i zręcznoœci, których dokonał
Sobieski, zostałyby ukoronowane trwałym posiadaniem odzyska-
nych prowincji. Z niewielkš gromadš bohaterów można było jed-
nak w wyjštkowych wypadkach, jak w tym właœnie, przemierzyć
cały kraj, całe niemal królestwo; by utrwalić zwycięstwo, po-
trzebne były wielkie zgrupowania oddziałów, nadesłane w odpo-
wiednim czasie, a do zorganizowania tego nie byli ani zdolni, ani
chętni ci, którzy pozostali w domowych pieleszach. Ogłoszone
przez króla pospolite ruszenie nie dało nawet znaku życia, nie
wykonało nawet pozornego gestu gotowoœci, nie zapewniono też
i dostatecznego żołdu i zaprowiantowania. Pomijajšc już egoizm
i anarchię, które w tych posępnych okolicznoœciach zwykle da-
wały znać o sobie, doszła tu też do głosu obrzydliwa stronniczoœć.
Wrogowie Sobieskiego zazdroœcili mu sukcesów i bali się jego
prestiżu, który wyrósł z tego zwycięstwa. Michał I niewielkš po-
nosi winę za rozwój tych wypadków, jego znakomity doradca,
mšdry i szlachetny podkanclerzy, biskup Olszowski, nawet się im
przeciwstawiał i działał, jak zresztš podczas całego okresu rzš-
dów osadzonego dzięki niemu właœnie na tronie monarchy, na
rzecz narodowej jednoœci.

Jednakże Pac, litewski hetman wielki i wróg œmiertelny So-
bieskiego jeszcze z czasów, kiedy w swej młodoœci skrzyżowali
ze sobš w pojedynku szable,' Pac, który odstšpił od Francji i stał
się klientem Austrii i który w głębi swego dumnego serca pota-
jemnie żywił zamiary objęcia tronu, pozbawił znienawidzonego
rywala i tym samym Polskę zdobyczy ukraińskiej kampanii.
16 paŸdziernika nagle armia litewska została rozpuszczona, co
zmusiło zdanego obecnie na swoje liczebnie nie wystarczajšce
oddziały hetmana wielkiego koronnego do zarzšdzenia natych-
miastowego odwrotu. Jeszcze nie wszystko było stracone, jeszcze
obozowały polskie garnizony w najważniejszych ze zdobytych

1 Sobieski w młodoœci pojedynkował się z innym Pacem, nie z póŸniej-
szym hetmanem wielkim litewskim - (przyp. red.).

Na drodze do władzy i sławy

miejsc, jednakże łatwo było przewidzieć dalszy przebieg zdarzei
Katastrofa z roku 1672 wynikała bezwzględnie ze zdradzieckieg
postępku Paca i z gnuœnoœci polskiej szlachty.

Głęboko wstrzšœnięty tym wydarzeniem, podupadły mocno n
zdrowiu przez trudy wojenne, leżał Sobieski, po rozstaniu z armi
rozdzielonš na zimowe kwatery, chory we Lwowie. Wiadomo;

o przybyciu Marysieńki poderwała ledwie zdrowiejšcego na nóg
popędził jej naprzeciw, tej tak goršco wytęsknionej, i został ns
tychmiast z powrotem pozyskany do wysłuchiwania podszeptó'
Paulmiersa, którym się opierał, nim jeszcze "Jutrzenka" zdšżyi
wzejœć na horyzont swego Orondata. Tak więc znowu został
wycišgnięte stare plany konfederacji. Hetman koronny uznał ;

teraz całkowicie za słuszne, nie tylko z powodu urażonej cz
rozbudzonej ambicji, lecz dlatego że wštpił, by w obecnej s;

tuacji można było stawić czoło nadcišgajšcej tureckiej nawal
W Warszawie szło mu wszystko na opak. Armia nie mogła s:

spodziewać tak od dworu, jak i od sejmu, ani pieniędzy, ani mi
teriału technicznego, ani zapasów, ani też rekruta. Zamiast te^
przeniesiono na grunt armii waœnie partyjne, mianowano nii
udolnych komendantów tylko dlatego, że Sobieski ich nie cię:

piał, i odkładano na stronę, nie bioršc ich wcale pod uwag
wszystkie nalegajšce memoranda hetmana.

Gdybyż tylko był jakikolwiek widok na zmianę! Nawet ten
ten strateg nie uczepił się w żadnym razie kurczowo mys
o zbrojnej insurekcji, marzenia o własnym wywyższeniu n
przybrały konkretnej postaci. Mieli rację Olszowski i pos
austriacki Mayern, kiedy próbowali przede wszystkim udobn
chać Sobieskiego, umieli bowiem odróżnić jego r z e c z o w
powody do niezadowolenia od chęci zemsty i innych osobistyc
uczuć, które popychały do buntu Prażmowskiego, Morsztyl
i większoœć pozostałych niezadowolonych. W obrzydliwych, bru<
nych intrygach, które najintymniejsze sprawy pożycia małŸei
skiego króla czyniły centralnym punktem politycznego przedsi
wzięcia, nie miał Sobieski udziału. Dšżył do otwartego męskiej
postępowania, które zostawiłoby także wolnš drogę do ugoc
z dworem.

W połowie czerwca pojawił się na sejmie w Warszawie, i
którym, jak dotšd, miała przewagę partia królewska. Obecno
oficerów i żołnierzy hetmana spowodowała, że to ciało ustaw
dawcze znalazło się pod silnym naciskiem. Spoglšdajšc na ma
sowę postacie w pomieszczeniu dla przysłuchujšcych się obr

58 Rozdział 2

dom, można było mieć wrażenie, że się jest w parlamencie Crom-
wella. W czasie debat tłum wojskowych wzrastał, a ich zacho-
wanie wobec argumentów partii dworskiej, "ultima ratio regum",'
szczęk wycišganej broni, doprowadzało do starć. Sobieski, cho-
ciaż obecnie miał faktycznš władzę w swoich rękach, jednak
okazywał umiar. On to powstrzymał porywczego prymasa Praż-
mowskiego, który chciał ogłosić detronizację Michała I, i, jak
się okazało, miał rację. Albowiem w samym œrodku ostatecznych
. przygotowań do rewolucyjnego aktu spadła niczym bomba wia-
domoœć. że St. Pauł, wybrany kontrkandydat, 12 czerwca 1672 ro-
ku padł podczas przeprawy przez Ren. Teraz więc wskazany był
kompromis, oba stronnictwa zaœ obstawały przy swoim i trwały
we wzajemnym gniewie. Odłożono jednak rozstrzygnięcie spraw
spornych, albowiem od południowo-wschodnich prowincji doszły
rozpaczliwe wołania o pomoc. Wróg zbliżał się.

W lipcu jak burza y/padli Tatarzy i Kozacy i wymietli z Ukrai-
ny i Podola resztę polskiego wojska. W sierpniu pojawiła się stu-
tysięczna, otoczona olbrzymim taborem królewska armia Osma-
nów, pod wodzš samego sułtana Mehmeda, księcia wiernych,
władcy krajów i mórz. Kamieniec, niedostępna skalista twierdza
nad Dniestrem, klucz do œwiata chrzeœcijańskiego, padł po ty-
godniowym oblężeniu, bohatersko broniony przez małš załogę
wyposażonš w niedostateczne œrodki. Nawała turecka przewaliła
się przez Pokucie, zdobyła zamki i dotarła aż pod Lwów, podczas
gdy Tatarzy rozcišgnęli swe podjazdy hen poprzez całe Podkar-
pacie, aż do Wisły.

Owo słynne-niesławne pospolite ruszenie zebrało się pod miej-
scowoœciš Gołšb, dokšd je zwołał król Michał, jednakże ta roz-
przężona masa oszczędzała swej odwagi i gniewu, by obrócić je
na wewnętrznych nieprzyjaciół dworu, zamiast przeciw tureckiej
inwazji. Lwów musiał się wykupić od otaczajšcych go muzułma-
nów, nieszczęsna ludnoœć południowo-wschodnich prowincji by-
ła wydana na łup Tatarom, którzy wedle chęci i okrutnego ka-
prysu mordowali, palili, brali w jasyr kobiety, dziewczęta i dzieci.
Bezbronna, mimo tych 80 000, którzy pod Gołębiem krzyczeli,
pili i kłócili się, musiała Polska przyjšć warunki padyszacha.
Jak jagnię, jednak, ach!, nie tak zupełnie bez winy jak ono, da-
łaby się zacišgnšć na rzeŸ, gdyby nie zjawił się "lew Lechistanu",
Jan Sobieski.

1 najwyższa racja .stanu

Na drodze do władzy i sławy

Znowu dokonał rzeczy niewiarygodnej, wprost nadludzkie:

5 paŸdziernika ruszył do ataku z jak zwykle liczebnie bardz
małš armiš, którš zgromadził wokół siebie. Od tego dnia d
14 tego samego miesišca przemierzył 305 km, co dzień prawi
odnoszšc zwycięstwo. 1500 żołnierza rozbijało po kolei pojedyr
cze oddziały hord tatarskich, liczšcych ponad 10 000 ludzi, wy
zwalało dziesištki tysięcy wziętych w jasyr i oczyœciło całe pas
mo kraju na zachodzie i północy Pokucia z najeŸdŸców. Ten czy
nie zdołał wprawdzie odwrócić losu wojny, jednakże wpłyni
na warunki hańbišcego pokoju, który został zawarty w Buczacz
17 paŸdziernika 1672 roku. Jeżeli istnieje gradacja w hańbie, 1
Sobieski przyczynił się do tego, że ta przeznaczona jego ojczyzn:

hańba została zmniejszona o kilka stopni. Trybut w wysokoœ
22 000 złotych guldenów, który w przyszłoœci Polska miała z;

płacić Wysokiej Porcie, był mniejszy, niż go pierwotnie ustal:

Turcy. Podole przeszło wprawdzie w ręce Osmanów, Ukraina z<
stała odstšpiona Kozakom, ale zwycięzcy zagwarantowali kill
ustępstw tyczšcych swobody wyznania i niezakłóconego wyma
szu tamtejszej szlachty, a także wytyczenie granic miało b;

korzystniejsze dla Polski, niż żšdano tego na poczštku.

W tym momencie wezbrał w masie szlacheckiej gniew, Chw:

ciła za broń, wyruszyła z Gołębia, rozlała się po kraju z urzek
jšcym wprost zapałem, podjęła twarde, przepełnione rzyms!
surowoœciš decyzje. Przeciwko komu jednak został skierował
ten żywiołowy wybuch? Przeciw bohaterowi wyprawy na Tat
rów, przeciwko obrońcy polskiej czci żołnierskiej, przeciw Jan
wi Sobieskiemu. Splšdrowano jego dziedzicznš posiadłoœć Pięłaœ
kowice, żšdano jego banicji i skazano prymasa Prażmowskie
na utratę urzędu.

Teraz miara już się dopełniła, a nawet przebrała. 24 listopa
armia koronna pod wodzš Sobieskiego zawišzała koniederac
i hetman dšżył obecnie do tego, by zaprowadzić porzšdek w Pi
sce. Wcišż jeszcze majšc wzglšd na nieszczęsnego króla, był n
mo to zdecydowany nie spoczšć prędzej, aż przywództwo naro
dostanie się faktycznie w ręce tego, kto na to zasługuje i l
udowodni czynem, że jest do tego zadania powołany. Jeœli
możliwe, cel ten miał być osišgnięty bez wojny domowej, 1(
jeœli będzie to konieczne, nie wahał_się wszakże podjšć krwav
rozprawy z wewnętrznym wroaji^mĽd-^^

Wprost z teatru wojny na^^ftudnralQCn wschodzie, naty<
miast po zawarciu pokoju, aopieftl^^^isię na wybrzeże B

B ET   iB-fatMi   P •

60 Rozdział 2

tyku, aby zapewnić sobie poprzez morze łšcznoœć z Francjš.
Nie pogardził też ofiarowanš pomocnš dłoniš cesarza i dšżył do
zachowania pokoju ze wszystkimi chrzeœcijańskimi mocarstwa-
mi, tak samo jak do zgody wewnštrz kraju. Tak więc znalazły
chętne ucho słowa mšdrego papieskiego nuncjusza Buonvisiego,
który właœnie przybył w odpowiednim momencie do Warszawy,
aby tam poœredniczyć w zawarciu kompromisu między gotowymi
do walki stronnictwami. On i sympatyczna dwudziestoletnia kró-
lowa Eleonora po wielu tygodniach burzliwych dyskusji dopro-
wadzili zwolenników dworu i opozycję do tego, że zgodzono się
na "Constitutio pacis interioris"1 z 12 marca 1673 roku, która po-
zostawiała tron Michałowi I, a Sobieskiemu przyznawała fak-
tyczne kierownictwo politykš w czasie wojny i pokoju. A że nie-
znoœny, intrygancki prymas Prażmowski zmarł w bardzo odpo-
wiednim czasie, 15 kwietnia 1673 roku, nie spotkało się to roz-
wišzanie z żadnym sprzeciwem również ze strony dotychczaso-
wych niezadowolonych. Podkanclerzy biskup Olszowski i hetman
wielki koronny poczynili wspólnie kroki zaradcze, by w tym ro-
ku oprzeć się skuteczniej ponownemu uderzeniu osmańskiej na-
wały.

Wódz opracował plan na wielkš skalę, który tymczasem był
obliczony na dalekš przyszłoœć i miał na oku ni mniej ni więcej
tylko przepędzenie Turków z Europy dzięki koalicji wszystkich
chrzeœcijańskich mocarstw. Najpierw jednak należało bronić gra-
nic polskich. Przy istniejšcych stosunkach, z podwójnego podzi-
wu godnš żelaznš energiš zebrał Sobieski armię liczšcš 40 000
ludzi; tak wielkiej Polska od dawna nie wystawiała. Nad tš tym-
' czasem dobrze przeszkolonš armiš przejšł on osobiœcie dowodze-
nie z poczštkiem paŸdziernika 1673 roku w Glinianach pod Lwo-
wem, gdy ciężko chory Wiœniowiecki zrzekł się naczelnego do-
wództwa.

Koniec panowania i życia Michała I potwierdza, że ów poża-
łowania godny monarcha jako człowiek był lepszy niż opinia
o nim i niż narzucone mu przez splot zrzšdzeń losu czyny; tak,
wolno nam nawet dodać, że jego kres był w swojej stoickiej wiel-
koœci i pokorze doprawdy królewski, nawet gdyby płomień życia
Wiœniowieckiego zgasł w skromniejszej oprawie. Władca ten
wprawdzie nie stawił już czoła nieprzyjacielowi, lecz œmierci
spbjrzał odważnie w oczy. Umierał w pełni œwiadomoœci, myœlšc
o swojej małżonce, wobec której nie zawsze był wzorowym par-
1 Ustawa o pokoju wewnętrznym

Na drodze do władzy i sławy

tnerem, i o ojczyŸnie, wiedzšc, że przyczynił się do jej nie-
szczęœcia. 10 listopada 1673 roku we Lwowie Michał I pożegnał
się z tym œwiatem na zawsze.

W tej samej godzinie Sobieski wraz z armiš stał pod tureckš
twierdzš granicznš Chocimiem, nad Dniestrem. Pac, hetman
wielki litewski, i jego oddziały były u boku Sobieskiego. Na
krótki czas ustały uczucia zazdroœci, a wobec wielkodusznej pro-
pozycji Sobieskiego, że podporzšdkuje się konkurentowi, gdy tyl-
ko zostanie dokonany szturm na obóz osmańskiej armii pod do-
wództwem Huseina paszy, wobec tego dowodu bezinteresownoœć
zamilkły nieżyczliwoœć i zawiœć. Zgodna w godzinie największego
zagrożenia polsko-litewska armia urzeczywistniła 11 listopada
ten, jak zwykle znakomicie obmyœlony i œwietnie przeprowadzę
ny, plan wojenny Sobieskiego. Po kilku godzinach nieprzyjaciel
skie pozycje były zdobyte, z armii tureckiej, która liczyła pona<
20 000 żołnierzy i znajdowała się w doskonałej pozycji do obro
ny, mogło się uratować zaledwie parę tysięcy, chronišc się w po
bliskim Kamieńcu. Reszta została zabita lub dostała się do nie
woli. Sobieski był wcišż w pierwszych szeregach. Podšżał d
ataku na czele swych dragonów, póŸniej, kiedy przez chwilę lo
bitwy był niepewny, popędził w sam œrodek walczšcych. Do nie
' go, wodza, należało to zwycięstwo, jego zasługš była ta kara z
Buczacz. Choršgiew sułtana i 76 dział znalazło się poœród trc
feów. Armaty mogły dobrze przysłużyć się Polsce, proporzec wy
słano papieżowi do Rzymu i tam, po raz pierwszy, całemu œwiat
chrzeœcijańskiemu upamiętnił nazwisko Jana Sobieskiego.

,,Dextra Domini fecit virtutem!"1 Tymi słowy rozpoczyna hel
mań sprawozdanie z pola walki, pisane "z namiotów Huseir
paszy" dla biskupa Olszowskiego. Owe dumnie pokorne słowa p<
bożnego bohatera stały się szybko porzekadłem, obiegły w li
cały œwiat i stały się œwiadectwem tego, że duch zapanuje ni
wet nad najoporniejszš materiš. Przy pomocy tych samych luds
którzy przedtem nie umieli nic więcej, jak biadolić i oskarża
jak się między sobš handryczyć i czekać na pomoc obcych, d'
konał wielki dowódca, a jeszcze większy charakter rzeczy ni
słychanej - odniósł zdecydowane zwycięstwo na ziemi turecki
nad osmańskš armiš. Prawica Pana sprawiła cud, obdarzyła m
stwem, narzędziem jej jednakże był człowiek wybrany, zesłał
przez Opatrznoœć, wódz.

1 Prawica Pana zesłała męstwo!


3. "Fuit homo missus a Deo,
cui nomen erat Joannes."1
elekcja


Jan Sobieski już na poczštku interregnum został wymieniony
jako kandydat majšcy najwięcej widoków na elekcję. Wiemy
dobrze, że plany hetmana i jego małżonki dotyczšce objęcia tro-
nu sięgajš czasów odległych, że tych dwoje miało nadzieję na
zwycięstwo przez zaskoczenie już w 1669 roku, i że tak cesarska,
jak i francuska dyplomacja powiadamiała o tych "chimeres". Od
kiedy choroba Michała I czyniła postępy, nawet już od konfede-
racji wojska z 24 listopada 1672 roku, austriacki poseł Stumb był
niezmordowany w ujawnianiu i udowadnianiu zamiarów wodza.
28 grudnia melduje, że Sobieski "pragnie dla siebie korony
z poduszczenia swej małżonki i próbuje to uczynić przy pomocy
Francji". To samo prawie powtarza się w raportach z 14 czerwca
i 30 sierpnia 1673 roku. Trochę póŸniej austriacki emisariusz
Kindsberg, który przebywał wówczas w Ruszczuku, dowiedział
się, jakoby Ahmed Kópriilu, wielki wezyr, przez hospodara
Wołoszczyzny, Ghicę, obiecał Sobłeskiemu poparcie Porty w ra-
zie jego ewentualnych starań o godnoœć polskiego króla "tylko
wówczas i w tym wypadku, jeœli teraz rozpuœci [on] polskš armię
i roznieci dawnš niezgodę między polskš szlachtš i królem".

Wiemy dobrze, że Sobieski ze wszystkich swych sił walczył
przeciw Osmanom i że do końca został lojalny wobec tego poża-
łowania godnego Michała Wiœniowieckiego; mimo to tkwiło ziar-
no prawdy w tych przekręconych wieœciach, które dotarły do
nieżyczliwych uszu. Ghica, bardzo wštpliwy bohater, który od
roku pertraktował z polskim wodzem, przeszedł do niego pod
Chocimiem i wkrótce potem znowu go opuœcił, starał się Turkom

1 Był człowiek posłany od Boga, któremu było imię Jan (Jan I, 6;

przekład J. Wujka, Biblia, Warszawa 1960) - (przyp. red.).

Fuit homo missus a Deo...

wmówić, że utrzymuje kontakty z Sobieskim tylko dlatego, żeby
go nakłonić do zdrady, a jej cenš miała być polska korona. Fakt
ten wskazuje na to, że nawet na dworze sułtana liczono się
z kandydaturš okrytego chwałš zwycięzcy.

Wolno nam do tego dorzucić, że bardzo ogólne plany hetmana
w czerwcu 1673 roku, podczas jego pobytu w Warszawie, zanim
udał się do armii na Pokucie i gdy omawiał z królem, którego
wkrótce miała zabrać œmierć, nadchodzšcš wyprawę wojennš,
przyjęły już konkretnš formę. Były one objęte œcisłš tajemnicš,
mimo to dotarły do największej nieprzyjaciółki Marysieńki, do
małżonki litewskiego kanclerza Paca, jej dawnej towarzyszki na
dworze Ludwiki Marii, z domu de Mailly, i ta Krymhilda, która
pragnęła tronu dla własnego męża, za poœrednictwem swego bra-
ta pospieszyła przestrzec Austriaków przed Brunhildš - przed
paniš Sobieskš i jej ambicjami, nie omieszkawszy przy tym
wstawić się za litewskim kanclerzem.

Dworowi cesarskiemu, jak zresztš i innym dynastiom, nie mo-
gło się na razie zupełnie pomieœcić w głowie, że ujrzš raz jeszcze
l   na tronie Polaka jako następcę Wazów. Cała plejada najwyżej
i naj-najwyżej urodzonych roœciła sobie pretensje do pierwszeń-
stwa przed tym, tylko wysoko urodzonym, sarmackim magnatem.
Wiedeń, którego nie hamowały już żadne względy wobec Fran-
cji, ponieważ znowu znalazł się z niš w stanie wojny, był zde-
cydowany natychmiast udzielić ponownego wsparcia Lotaryńczy-
kowi. Leopold I wypowiedział się już w tej sprawie na wiado-
moœć o œmiertelnej chorobie Wiœniowieckiego. Sšdził, że "ksišżę
Karol powinien sobie tam nieŸle poradzić". Z szybkoœciš, jak ns
austriackš politykę niesłychanš, został wyprawiony do Warszawa
wysłannik specjalny w osobie grafa zu Ottingen, który zjawi;

się tam już 3 grudnia, zapewnił królowš-wdowę Eleonorę o cał-
kowitym poparciu ze strony jej cesarskiego brata i zaraz podjš
pertraktacje z polskimi wielmożami. Instrukcja dana Ottingenow
brzmiała: utorować drogę takiemu kandydatowi, który mógłb;

poœlubić Eleonorę i którego ta chciałaby za męża, przede wszy
stkim więc księciu lotaryńskiemu.

Ów kandydat Austrii na tron polski przy swych powtórnyci
zabiegach był zaangażowany nie tylko ambicjonalnie, lecz rów
nież sercowo. Kochał Eleonorę wiernie i głęboko; swego czasi
Karol z wielkim bólem poddał się politycznemu rozsšdków:

który odebrał mu jego potajemnš narzeczonš i oddał jš nie
szczęsnemu Michałowi, a córa cesarza zachowała swe uczucia d

64 Rozdział 3

przyjaciela młodoœci, nawet jeœli sumiennie wywišzywała się ze
swoich małżeńskich obowišzków. Teraz zabrała się z wielkim
zapałem do dzieła, by drogiemu jej sercu mężczyŸnie wystarać
się o koronę i przy tym ofiarować własnš rękę. To zaważyło
wielce na szali, królowa bowiem cieszyła się w Polsce powszechnš
sympatiš. Jej orędownictwo skłoniło nie tylko filary proaustriac-
kiej partii, biskupa Trzebickiego, Dymitra Wiœniowieckłego i Pa-
ców, lecz też takich mężów, jak Olszowski, który w ostatnich
latach rzšdów Wiœniowieckiego wyraŸnie zwrócił się w stronę
Francji, do obietnicy poparcia lotaryńskich pragnień. Stumb
wspomógł przy tym bardzo darowiznami pieniężnymi; i tak bis-
kup-podkanclerzy otrzymał tysišc dukatów.

Ponadto cesarska dyplomacja dšżyła do tego, by przychylnie
nastroić inne obce mocarstwa do księcia Karola. Dotyczyło to
przede wszystkim Stolicy Apostolskiej, Hiszpanii i Brandenburgii,
która znowu była na bakier z Francjš. Papież był tym łatwiejszy
do pozyskania, iż przestraszył się, fałszywych zresztš, informacji
wiedeńskiego nuncjusza Albrizziego, że Leopold I zechce przy-
rzec rękę Eleonory i polskš koronę brandenburskiemu księciu
Karolowi Emilowi, który jako protestant raczej mało przypadał
do gustu Watykanowi. Z Hiszpaniš sprawa wyglšdała nieco trud-
niej, tam bowiem knuł własne ambitne polskie plany don Juan
de Austria, bastard Habsburgów. Mimo to osišgnięto, że do War-
szawy przybył wysłannik króla Karola II, don Pedro Ronquillo,
który podczas bezkrólewia, dzięki swym œrodkom pieniężnym
i wybitnym umiejętnoœciom, odegrał dużš rolę i który, gdy już
się przekonał o bezcelowoœci wysuwania hiszpańskiej kandyda-
tury, działał usilnie na rzecz Lotaryńczyka.

Wielki Elektor w ostrożnych słowach obiecał tak austriackie-
mu posłowi Goessowi, jak również samemu księciu Karolowi po-
parcie lotaryńskich zamiarów. W rzeczywistoœci jednak zamyœlał
postšpić wobec jedynego podopiecznego cesarza podobnie, jak
w 1669 roku wobec palatyna. Pod przykrywkš osoby wspólnego
z dworem wiedeńskim, oficjalnego konkurenta miał być wysta-
wiony Hohenzollern, właœnie ów ksišżę Karol Emil, którego ojciec
faktycznie chciał ożenić z Eleonorš, a którego Austria w żadnym
razie nie miała zamiaru akceptować.

Na rzecz młodego brandenburskiego księcia agitowano, tak jak
na Sobieskiego, już w czasie choroby króla Michała. Jest piękny
jak dziewczyna i ma podobno "une grandę inclination pour cette

Fuit homo missus a Deo...

nation"1 (t j. do Polaków) - tak wychwalali berlińscy politycy
swego kandydata do tronu. Za nim opowiedział się jako agitator
wyborczy obrotny Andrzej Morsztyn, z którym zgadzała się
większoœć magnatów wielkopolskich. Najcięższa przeszkoda, przy-
należnoœć kandydata do wyznania ewangelickiego, była, zdaniem
obojętnego na tego rodzaju kwestie Morsztyna, do usunięcia, na-
wet bez formalnego przejœcia na katolicyzm przyszłego władcy,
Wystarczyłoby, gdyby ten uczestniczył tylko we mszy. Polska
jednakże musiałaby otrzymać od nowego władcy jako dar pierw-
szej nocy okupowane przez Brandenburgię tereny: Lębork, Dra-
him i Bytów, następnie musiałaby dostać wsparcie w sile 10 OOC
żołnierzy przeciwko Turkom. Jako dalszy, nawet nie tak dalek:

cel marzyło się obu stronom zjednoczenie Polski z państewkam:

Hohenzollernów, przy czym z tego geograficznie zaokršglonego
potężnego bloku, który sięgałby z samego serca Niemiec aż pc
Dniepr i od Bałtyku po Karpaty, powstałaby w krótkim czasit
polityczna i militarna potęga pierwszej rangi, zresztš królestwo
o czysto polskim charakterze, w którym element niemiecki miał-
by pełnić podobne zadania jak w Rosji pseudo-Romanowie.

Przeciwko temu niebezpieczeństwu, które zagrażało w jedna-
kowym stopniu wszystkim dawnym europejskim mocarstwom
zwróciły się obecnie usilne starania Austrii, Moskwy i Francji
Fryderyk Wilhelm próbował i miał nadzieję pozyskać cara
W tym celu został wysłany do Moskwy wypróbowany agent
dyplomata kurfirsta w zachodniej Polsce, Scultetus, musiał tan
jednak przyjšć do wiadomoœci, że Aleksiej Michajłowicz sań
chce się w Warszawie koronować za cenę sojuszu zaczepno
-obronnego przeciw Osmanom, a w razie koniecznoœci nawet z,
cenę zwrotu pojedynczych kawałków kraju. Na poczštku luteg
1674 roku zjawił się w Polsce z dalekosiężnymi planami mo
skiewski pełnomocnik Tjapkin.

Tymczasem cesarska polityka zyskała sobie sprzymierzeńca \
stolicy papieskiej. Ottingen przywiózł pod koniec grudnia d
Wiednia wiadomoœć, że największe szansę ma Brandenburgii
Z tego powodu Leopold I słusznie ogromnie się zaniepokoił. Na
leży uważać - tak pisał do swego zaufanego - "żeby do Polsl
nie wœliznšł się zły sšsiad, gdyż można by za to zapłacić Œle
skiem". Pod koniec roku 1673 zwycięstwo Karola Emila stai
się bardzo prawdopodobne. Brandenburski minister Schweri

1 wielkš sympatię do tego narodu
S - Jan Sobieski

66

Rozdział 3

przyjšł warunki Morsztyna i kierowanego przez jego krewnych
ugrupowania; wiele filarów austriackiego stronnictwa, między
innymi właœnie biskupi Trzebicki i Olszowski, zaczęło się chwiać.
W tej sytuacji na arenę wkroczył nuncjusz Buonvisi.

Leopold I napisał do papieża, do sekretarza stanu Altieriego
i do kardynała heskiego, by zdopingować ich do zwalczania
kandydatury Hohenzollernów i do energicznego wsparcia Lota-
ryńczyka. Cesarzowi nie wolno było przecież wystšpić wprost
przeciwko brandenburskiemu elektorowi, żeby nie spowodować
ponownie jego sprzymierzenia się z Francuzami. Tak więc droga
przez Rzym była najpewniejsza i najrozsšdniejsza. Buonvisi, na
podstawie pospiesznych wytycznych kurii, zajšł się urobieniem
biskupów i nadzieje Hohenzollernów rozwiały się w mgnieniu
oka. Pod koniec stycznia 1674 roku Hoyerbeck, poseł branden-
burski, musiał zameldować, że "dobrzy patrioci" sš za księciem.
jednakże napiętrzyło się trudnoœci nie do pokonania. Żšdano te-
raz od przyszłego króla uroczystej zmiany religii, następnie wcie-
lenia Prus Ksišżęcych do Polski.

Skłoniło to Brandenburgię do popierania albo księcia Jerzego
z Danii, albo palatyna Filipa Wilhelma, byle tylko uniemożliwić
zwycięstwo Lotaryńczyka bšdŸ też któregoœ z francuskich pod-
opiecznych. Większoœć pozostałych kandydatów do tronu, a było
ich więcej jak tuzin, została wyeliminowana od razu na poczštku
z poważnej walki wyborczej. Byli to Siedmiogrodczyk Apafi,
ksišżštka włoscy z Parmy, Modeny i Mantui, Maksymilian ba-
warski i ksišżę Jorku (póŸniejszy Jakub II, król Anglii), ksišżę
orański, wielki ksišżę Florencji, król Szwecji i papieski nepot
Altieri. Do ostatecznej rozgrywki stanęli tylko ci, którym albo
nieograniczone wsparcie jednego z dwóch wrogich mocarstw, albo
żywiołowy entuzjazm polskiego narodu mógł zagwarantować
tryumf.

W instrukcji dla biskupa Marsylii, Forbin-Jansona, z 30 marca'
1674 roku, którš można również zastosować do wczeœniejszej po-
lityki Francji, polecono temuż ambasadorowi Ludwika XIV sta-
rać się o koronę przede wszystkim dla księcia Kondeusza, owego
genialnego wodza, a w drugiej kolejnoœci dla jego syna Enghiena.
Gdyby jednak ich wybór był nie do przeprowadzenia - dla ja-
kiegoœ innego księcia ze œcisłego kręgu Wersalu. W każdym razie
zalecono wykluczyć Lotaryńczyka i nad tego, jeœli nie da się
inaczej, przedłożyć nawet palatyna. O Sobieskim jako przyszłym
monarsze zabraniała myœleć królowi-słońce owa wyniosła duma,

Fuit homo missus a Deo...

która nie pozwalała mu nigdy rzucić łaskawym okiem poza krš
ksišżšt z urodzenia.

A mimo to wszyscy znawcy, ministrowie i dyplomaci byli jec
nego zdania, że los wyborów zależy od polskiego hetmana wie.
kiego koronnego. Zasypywany był listami i obietnicami od na;

wyższych tego œwiata; Forbin-Jansona, który przywiózł frar
cuskš laskę marszałkowskš, parostwo, tytuł księcia i 400 00
liwrów, do tego łaski dla rodziny małżonki Sobieskiego, d'Arquie
de La Grange, ubiegł cesarski przedstawiciel Stumb. Wódz 1
najważniejsza osoba w kraju, rozporzšdza przecież armiš, trzet
mu proponować złote góry, szczególnie zaœ przypochlebić się j(
go małżonce; tak z wielkš słusznoœciš poradził swemu chlebc
dawcy Stumb. Pozwolono mu więc przyobiecać jej 6000 duks
tów, do tego dla małżonka tytuł księcia w cesarstwie.

Ach, co też mogły znaczyć te bogactwa i tytuły, które mię
do rozdania cesarz i król francuski, wobec królewskiej korona
Ze przypadnie ona zwycięzcy spod Chocimia, o tym wiedział c
pierwszej chwili mšdry brandenburski poseł Hoverbeck. Te
prawy człowiek stosował się wprawdzie wiernie do sporzšdŸ;

nych dlań w Berlinie wskazówek, ale z jego sprawozdań wcis
przeziera przestroga, aby zawczasu ułożyć się dobrze z przyszły]
władcš Polski i zrezygnować z marzenia o wyborze księci
Stumb był właœciwie tego samego zdania, chociaż Sobieskie^
"i jego żony interesowne i ambitne uczucia każdy zna i rozi
mię". Najłatwiej dała się wywieœć w pole co do zamiarów i pi
gišdów ambitnej pary francuska dyplomacja, przynajmniej prz<
przybyciem Forbin-Jansona, dopóki Ludwik XIV nie miał
Polsce oficjalnego przedstawiciela.

Czego jednak pragnęli ci, których najbardziej ta sprawa di
tyczyła, wyborcy szlacheccy? Byli gorzko rozczarowani ,,Pia
' tem". Postanowienie sejmiku w Haliczu z 2 stycznia 1674 roŁ
może być uważane za symptomatyczne: "Non vanus był meti
naszych wielce chwalebnych przodków, iż przed Piastami cav
bant i dlatego, iże już zawczasu postarali się concurrentia
Piastorum wykluczyć, takoż nikomu ex civibus ad regimen koi
kurować wolno nie było, zasię każdy władzy pożšdliwy, któł
to audeat, za hoste patriae był deklarowany."1 Niechże więc ka

1 Niepróżny był lęk naszych wielce chwalebnych przodków, iż prz
Piastami strzegli się tego, iże już zawczasu postarali się współzawodnicy
Piastów wykluczyć, takoż nikomu z obywateli do władzy konkurować w<

5*

68 .Rozdział 3

dy rodzimy, lecz żaden z obcych konkurentów nie zostanie wy-
kluczony. To żšdanie było równie nierozsšdne, jak przed lustrum1
tęsknota za Piastem. Jeżeli masom brak politycznego doœwiad-
czenia i nie dojrzały do właœciwego sšdu, to zwykle dajš sobš
powodować za pomocš tego typu sloganów i teorii, zamiast bacz-
nie przyglšdać się osobom i rozstrzygać rzeczowo w każdym po-
szczególnym wypadku.

Przeprowadzenie kampanii wyborczej przez Sobieskiego i jego
żonę jest niezrównanym majstersztykiem dyplomatycznej i poli-
tycznej sztuki. Kiedy hetman wielki koronny odebrał wiadomoœć
o œmierci Wiœniowieckiego, przerwał natychmiast wyprawę prze-
ciw Turkom. Podczas bezkrólewia nie można było atakować ze-
wnętrznego wroga; najpierw należało przeprowadzić elekcję no-
wego króla, póŸniej dopiero można było podnieœć znowu broń
przeciwko Osmanom. Sobieski i tak nie mógłby sfinalizować
zwycięstwa spod Chocimia, stosujšc atak na drugš tureckš armię
pod wodzš Kapłana paszy, gdyż Pac powtórzył swojš sztuczkę
z 1672 roku i wycofał się wraz z większš częœciš litewskiego
wojska, majšc już po uszy swej zgody z hetmanem wielkim
koronnym. Ponieważ teraz uciekł do Turków również hospodar
Ghica, ponieważ znowu w polskim obozie zaczęły się mnożyć
dezercje, Sobieski musiał się zadowolić zabezpieczeniem południo-
wo-wschodniej granicy przez krótki wypad na teren mołdawski,
osadzeniem tam swego klienta, Petryczejki, w Jassach i właœ-
ciwym rozstawieniem polskich garnizonów. Po czym powrócił
do domu, do Lwowa, gdzie był dostatecznie blisko wojska, a jed-
noczeœnie nie za daleko od Warszawy.

Z tej kwatery stałej nalegał u prymasa i interrexa Czarto-
ryskiego, następcy Prażmowskiego, na szybkš elekcję, nawišzał
kontakt ze swoimi politycznymi przyjaciółmi i wysłał zaufanego
człowieka do Francji, aby zorientować się co do postawy dworu
wersalskiego. Właœciwy kandydat może przybyć tylko z Francji,
zwierzał się Aleksandrowi Lubomirskiemu, mianowicie taki,
który, jak to Sobieski wyłuszczył sejmowi w Lublinie, "cieszył-
by się sławš wojennš i był przez to postrachem dla nieprzyja-
ciół". Któż mógłby uczynić zadoœć tym wymaganiom? Przy wkra-
czaniu hetmana wielkiego koronnego do Lwowa padła odpowiedŸ;

pewien mówca pozdrowił go tymi słowy: ,,Działaj, zwyciężaj

no nie było, zasię każdy władzy pożšdliwy, który by się na to odważył, za'
wroga ojczyzny był uważany.
1 przed pięcioma laty

Fuit homo missus a Deo...

i panuj!" Propaganda, rozprzestrzeniona szybko z ziem ruskie
po całej Polsce, przezwyciężyła "pod pretekstem niedawno uzy
skanej Wiktorii" przesšd szlacheckiego tłumu przeciwnego eleh
cji swego rodaka. Magnaci poczęli się już godzić z wyniesieniei
jednego spoœród siebie, lecz opierali się temu, by uznać za krć
Iowš kobietę obcego, niskiego szlacheckiego rodu. Wypłynšł prc
jekt: Sobieski powinien się rozwieœć ze swš żonš i ożenić z krc
Iowš-wdowš Eleonorš. W ten sposób uszanowano by dumę po'
skiej arystokracji, pozostawiono by koronę powszechnie lubiane
monarchini i... skarbowi państwa zaoszczędzono by wypłat
specjalnego apanażu dla Habsburżanki.

Mędrkowania rozbiły się atoli o czułš miłoœć głównych bohs
terów. Sobieski bawił wówczas u łoża znowu chorej swej uwie
bianej żony i jeœli dšżył do tronu, to przede wszystkim z j<
powodu, aby móc ujrzeć jš w blasku korony. Poza tym hetma
był raczej gotowy opowiedzieć się za Kondeuszem, niż okup
godnoœć królewskš zdradš swej towarzyszki. Ta rycerska posti
wa zmniejszyła na moment szansę Sobieskiego, w rezultacie jec
nak przyniosła pełne zwycięstwo, do którego przyczyniła s
istotnie Maria Kazimiera.

W styczniu 1674 roku zebrał się w Warszawie sejm konwok;

cyjny. Sobieski nie brał w nim udziału, za to pojawiła się depi
tacja dowodzonej przez niego armii i wysławiała uroczyœcie prze
przedstawicielami narodu nieprzeciętne zasługi hetmana. Zaż.
dała następnie przyspieszenia elekcji, posiłków dla armii stacj
nujšcej w Mołdawii i prowiantu. Parlament uchwalił znaczi
zbrojenia, konieczne na to podatki i ustalił kontyngent wojsi
jak do tej pory na 33 400 żołnierzy, do czego doszło jeszc'
12 000 Litwinów i różnorakich oddziałów posiłkowych, tak
w sumie na papierze dysponowano okršgłš liczbš 60 000 lud:

którš Sobieski swego czasu okreœlił jako nieodzownš. Poza ty
stronnictwo austriackie, które w Warszawie miało zdecydował
większoœć, postępowało z wielkš ostrożnoœciš, by przypadkie
nie urazić Sobieskiego i jego przyjaciół. Hetman litewski P
przystał nawet na to, żeby w specjalnej mowie uznać wojen:

zasługi Sobieskiego, a nawet wyraził zadowolenie, że wyb
,,Piasta", którego prawnego zakazu żšdajš Litwini, został poda]
tylko ustnie jako niedozwolony.

Po zakończeniu sejmu (22 lutego) kampania wyborcza wkr
czyła w swš decydujšcš fazę. W pewnym piœmie okólnym
sejmików, z dnia 6 marca, wysłanym ze swojej posiadłoœci J

70 Rozdział 3

worowa, przedstawia Sobieski zagrożenie tureckie, które mu
wzbroniło podróży do Warszawy. Ostrzega przed takim królem,
który by zrezygnował z kraju za Wisłš, aby z reszty królestwa
uczynić absolutum dominium .(to było wymierzone przeciwko
obcym kandydatom), i w ten sposób zgłasza poœrednio, jak słusz-
nie zauważył nuncjusz Buonvisi, swojš własnš kandydaturę. Na
zjeŸdzie magnatów w Lublinie miała być rozważana elekcja w
małym kręgu osób. Sobieski pojawił się tu w korzystniejszym
otoczeniu, niż miałoby to miejsce w Warszawie na sejmie, i naj-
pierw doprowadził do zaspokojenia żšdań żołdowych swego woj-
ska, następnie zaœ do ukarania dezerterów zeszłorocznej wyprawy
jesiennej. Jeœli chodzi o kwestię następstwa tronu, nie osišgnięto
jednomyœlnoœci. Każda partia przypisywała sobie zdecydowanš
przewagę. Tyle tylko było wiadomo, że szansę wyboru wahały
się między Kondeuszem, palatynem, Lotaryńczykiem i Sobieskim.
Za księciem Karolem ujmował się ze szczególnym zapałem wo-
jewoda lubelski Rey, żywišcy żarliwe ojcowskie uczucia wobec
Eleonory; sekundował mu w tym niedawno przybyły lotaryński
agent Belchamp, który przywiózł z Nancy od sprawujšcego tam
władzę księcia 50 000 guldenów reńskich. Na poczštku kwietnia
Stumb i Hoverbeck donosili zgodnie, że Lotaryńczyk ma więk-
sze szansę niż pozostali trzej konkurenci. Tym razem dali się
wywieœć w pole ci, w innych razach tak rozważni, wytrawni
dyplomaci.

Sobieski i jego małżonka wiedzieli, jak w najrozumniejszych,
najroztropniejszych ludziach, którzy właœciwie przekonani byli
o czymœ wręcz przeciwnym, wzbudzić wrażenie, że Sobiescy
ulegli całkowicie komu innemu. Belchamp wyjechał z Lublina
z mocnym przeœwiadczeniem, że zwerbował hetmana koronnego
dla Lotaryńczyka, tak że dalsze poczynania Sobieskiego miały
raczej tylko zamaskować tę zmianę poglšdów. A cóż miała sšdzić
królowa Eleonora, kiedy otrzymała od swej wypróbowanej nie-
przyjaciółki, pani Sobieskiej, taki oto list: ,,Zapewniam, że Wasza
Królewska Moœć może spokojnie zawsze i w każdej sprawie roz-
kazywać mojemu mężowi i mnie, jeżeli uważa nas za godnych
Jej służby." Hoverbeck natomiast zaklinał się na wszystko, że
hetman wielki koronny zobowišzał się obecnie wobec Kondeusza,
podczas gdy agent palatyński twierdził to samo w zwišzku ze
swoim panem.

Jednakże Hiszpan Ronquillo i nuncjusz Buonvisi nie dali się
zwieœć dzięki swej łacińskiej przenikliwoœci. Obaj podczas otwar-

Fuit homo missus a Deo...

cia sejmu elekcyjnego przepowiadali niewštpliwy wybór Sobies-
kiego. Don Pedro wiedział, że dwaj najsilniejsi pomocnicy po-
gromcy Turków, wojewoda ruski Jabłonowski i Aleksander Lu
bomirski, zwerbowali dla hetmana wielkiego koronnego więk-
szoœć magnatów i że teraz tylko chodzi o to, aby na polu elek-
cyjnym porwać za sobš masę delegatów wojewódzkich. Wszystko
przebiegało podług planu.

Z poczštku partia austriacka mogła się wygrzewać w słońci
swej potęgi i opanować miasto w pierwszych tygodniach sejmi
elekcyjnego. Pacowie mieli przy sobie swe litewskie oddziały
a ich zwolennicy debatowali w sali posiedzeń nad wykluczenien
"Piastów". 2 maja Sobieski odbył swój wjazd do stolicy z ogrom
nym przepychem. Znał się na tego rodzaju pokazowej pomp ii
i lubił to. Towarzyszyli mu janczarzy, gromada wielmożów two
rzyła dwór przyszłego króla. Kilka tysięcy osób dawało te
œwietnoœci realne tło.

Cudzoziemscy posłowie, przynajmniej Austriak Schaffgotsch
Francuz Forbin-Janson i palatyńczyk Strattmann, którzy zjawi]
się w maju w Warszawie, zdali sobie wkrótce sprawę z rzeczy
wistej sytuacji: Hoverbeck radził swemu austriackiemu koledz
ważyć się na rozpaczliwš próbę i zaproponować Sobieskiemu ni
tylko tytuł ksišżęcy, lecz rzeczywiste księstwo na Œlšsku, do teg
drugie w Lotaryngii dla d'Arquienów. Schaffgotsch i lotaryńsk
pełnomocnik Taaffe przekazali rzeczywiœcie hetmanowi tę w in
nych okolicznoœciach kuszšcš propozycję, dodatkowo jeszcz
20 000 talarów dożywotniej pensji i 100 000 talarów w gotówce
300 000 w diamentach. Ale było za póŸno, teraz nawet to bogactw
było za małe.

Pertraktacje na wokandzie sejmowej, wobec działań za kuli
sami, nie miały innego znaczenia jak tylko popisów przed pv
blicznoœciš. Nuncjusz był pierwszy w szeregu mówców, którz
wyrażali przed polskimi senatorami i posłami swe ostrzeżeni
i rekomendacje. Buonvisi wybrał na motto swego przemówień!
powiedzenie "Dextra Domini fecit virtutem". Zrozumiano pouczc
nie, słowa poczštkowe z listu Sobieskiego o bitwie pod Choć
miem były przecież w pamięci każdego. Rzym opowiedział się 2
Sobieskim, tym samym sprawa była właœciwie przesšdzeń
Schaffgotsch nie wysunšł swego kandydata, aby nie narażać r
szwank cesarskiego prestiżu zbędnš rekomendacjš; skšpił róv
nież pieniędzy, które wydane byłyby na próżno, i puszył się w(
bęc natrętów nałożywszy maskę Katona: "Nie chcę kupows

72 Rozdział 3

waszej wolnoœci." Forbin-Janson oczarował sejm pełnym polotu
peanem na czeœć przyjaŸni francusko-polskiej, polecił, ku zasko-
czeniu niewtajemniczonych, palatyna i napisał jeszcze tego sa-
mego wieczora do Ludwika XIV, że tylko Sobieski ma szansę.
Dlatego on, Forbin, dšżył do zwišzania przyszłego króla z inte-
resami Francji, stawiwszy mu natychmiast do dyspozycji duże
sumy, razem bioršc 200 000 liwrów.

W tym właœnie przypadku dokonali małżonkowie Sobiescy
majstersztyku nad majstersztykami. Forbin był bowiem jedynym
człowiekiem, który mógł pokrzyżować ich plany. Przybył z suro-
wym nakazem popierania Kondeusza lub innego francuskiego
księcia, w najgorszym wypadku palatyna; mógł wykorzystać
prestiż i bogactwo Francji przeciwko hetmanowi koronnemu.
Jak więc ten biskup Marsylii, który przecież nie należał do umy-
słowo upoœledzonych, w cišgu zaledwie kilku dni został skło-
niony do tego, żeby łamišc nakazy instrukcji z całych sił po-
przeć kandydaturę Sobieskiego i na ostatku zebrać jeszcze za to
od Ludwika XIV pochwały?

Dzięki rzeczowym i osobistym argumentom Maria Kazimiera
obiecała Forbinowi kapelusz kardynalski. W czasie całego swego
panowania starał się póŸniej Sobieski zrealizować to przyrzecze-
nie i udało mu się to dopiero po wielu latach. Poza tym Sobiescy
dobrze wiedzieli, jak wmówić francuskiemu posłowi, że właœnie
oni, jako niezmienni przyjaciele jego ojczyzny, będš najpew-
niejszymi i najlepszymi sprzymierzeńcami Francji. Koronnym
atutem jednak była, podług œwiadectwa francuskiego ministra
spraw zagranicznych Pomponne'a, perspektywa, na którš So-
bieski przedłożył Forbinowi dowody, że jego, hetmana, wybór
i tylko ten, nie inny, oznacza, wbrew powszechnie szerzšcemu
się błędnemu oczekiwaniu, zawarcie szybkiego pokoju między
Polskš i Porta, wydarzenie, którego pilnie życzył sobie dwór
wersalski z powodów ogólnopolitycznych. W ten sposób bowiem
turecka potęga miałaby wolne ręce, by odcišżyć Francję od ce-
sarza. Poza tym wydaje się, że Sobieski, jako dalszš dywersję
na korzyœć Francji, złożył ustne przyrzeczenie, że uderzy na
Brandenburgię.

Sprawa pokoju z Turkami przedstawiała się jednakże nastę-
pujšco: ów Ghica, hospodar Wołoszczyzny, który nie czuł się
zbyt pewnie na dwóch stołkach, starał się rzeczywiœcie, by stało
się póŸniej prawdš to, o czym nazmyœlał najprzód Kapłanowi
paszy. Bombardował Sobieskiego listami i mšdry hetman wielki

Fuit homo missus a Deo...

koronny rozpoznał okazję, która się tu nadarzała. Podczas gdy
oficjalnie ostrzegał przed groŸbš tureckš i polecał siebie jako
zbawcę przed bliskš inwazjš, gdy w głębi ducha traktował wy-
parcie Osmanów jako jedno z głównych zadań swego przyszłego
panowania, doszedł w największej tajemnicy, za poœrednictwem
Ghicy, do przelotnego porozumienia z Turkami, na którego pod-
stawie zapanowało na południowo-wschodniej granicy faktyczne
zawieszenie broni. Z tego powodu podczas pobytu mołdawskiego
bojara i sławnego kronikarza Mirona Kostyna w Pielaszkowicach,
dziedzicznej posiadłoœci Sobieskiego, został zawarty układ, na
podstawie którego Polacy mieli opuœcić twierdze Chocim i Neam^u.
Poseł nadzwyczajny hetmana zawiózł wielkiemu wezyrowi
oœwiadczenia największej przyjaŸni kandydata do tronu i wrócił
do Warszawy właœnie jeszcze w odpowiednim czasie, aby dzięki
odpowiedzi Kopriilu'ego, który prosił o przybycie posła w spra-
wie zawarcia pokoju, wywrzeć wpływ na decyzję Forbin-Jansona.

Nadaremnie proponował teraz również Strattmann, palatyński
podkanclerzy, biskupowi Marsylii kapelusz kardynalski; całe
francuskie stronnictwo było jednomyœlnie za Sobieskim. Tylko
jedna, ostatnia już pozostała przeszkoda, pojedynek z Lotaryń-
czykiem. Ten konkurent nie był jeszcze pokonany. Jak był nie-
bezpieczny, o tym œwiadczyło głębokie wrażenie, które zrobiła
na wielu niezdecydowanych mowa Taaffego, wygłoszona w kla-
sycznej cycerońskiej łacinie przed parlamentem. Warunki, które
odczytał Belchamp, były nie mniej ponętne: 5000 żołnierza, żołd
dla całej polskiej armii na trzy czwarte roku, a dochody z dzie-
dzicznych księstw Karola, Lotaryngii i księstwa Bar miały w
połowie spływać do skarbu koronnego; zostawszy wybranym
chciał ksišżę wybudować na własny koszt dwie twierdze, 500 ze
szlachty przyjšć do swej gwardii i dobrze opłacać, założyć aka-
demię rycerskš i poprowadzić polskie wojsko pod znakiem krzy-
ża w imię Zbawiciela do zwycięstwa nad niewiernymi.

Warunki te bardzo zadowalały wybranš przez sejm komisję
Chociaż poseł palatyna podbił propozycję Lotaryńczyka jeszczi
większymi obietnicami, przyrzekajšc roczny żołd, 6000 żołnierz;

oddziałów pomocniczych i całe dochody księstwa Julich, korzystn<
wrażenie, jakie wywarł lotaryński mówca, pozostało nie pomniej
szone. Również obietnice hrabiego de Soisson: 20 milionów gul
denów, 5000 żołnierza, i duńskiego księcia Jerzego: sojusz, 3 mi
liony guldenów, 5000 żołnierza oddziałów doborowych, korzyœć
handlowe - odbijały się bez znaku i echa. W dniu 17 maja ko

74 Rozdział 3

misja sejmowa złożyła przychylne dla księcia Lotaryngii sprawo-
zdanie.

Ale oto niezmordowana towarzyszka życia Sobieskiego wymy-
œliła nowe posunięcie. Za jej podszeptem hetman koronny polecił
wysłać do królowej-wdowy deputację, która by jš wypytała, czy
chciałaby wyjœć za mšż za palatyna, w razie gdyby ów został
wybrany. Ten krok na korzyœć Witteisbacha miał ułatwić Litwi-
nom rezygnację z Lotaryńczyka, przy którym Pacowie uparcie
obstawali w obliczu beznadziejnoœci własnych oczekiwań na ko-
ronę. Pomysł był genialny. Litwini bowiem natychmiast poszli
na to, by wybrać palatyna, byleby tylko właœciwy kandydat Fran-
cji, Kondeusz, czy Sobieski zostali wykluczeni. Tak więc 18 maja,
dzięki intrydze Marii Kazimiery, został pozbawiony szans Lota-
ryńczyk.

Również druga częœć intrygi udała się znakomicie. Eleonora
odpowiedziała delegacji, która pojawiła się u niej wczesnym ran-
kiem 19 maja, że ,,podda się woli Boga i Rzeczypospolitej", co
musiało znaczyć tyle, że życzy sobie posłać palatyna do wszy-
stkich diabłów. Poniechano więc również tej kandydatury. I te-
raz droga była wolna dla Sobieskiego. Hoverbeck, który widział,
jak sprawy dojrzewajš, poparł hetmana, aby zdobyć jego wdzięcz-
noœć dla Brandenburgii. Biskup Trzebicki, znany dobrze jako
zwolennik Austrii, napierał na Paców, by się poddali oczywistej
większoœci. Jabłonowski, Aleksander Lubomirski i liczni sena-
torzy, którzy potajemnie zobowišzali się na piœmie do wyboru
Sobieskiego, robili swoje. Tak więc wyruszono na pole elekcyjne.
Tym razem województwa nie przybyły w pełnych składach, jak
przy elekcji Wiœniowieckiego. Mimo to napływ był dostatecznie
duży.

Jabłonowski polecał w płomiennej mowie Sobieskiego, męża
dzielnego i doœwiadczonego. Inni magnaci przyłšczyli się do wo-
jewody ruskiego. Ich swada była przekonujšca. Z poczštku było
12 województw za Lotaryńczykiem, 3 za Kondeuszem, 4 za So-
bieskim, reszta za palatynem. Po południu tylko Poznań, Kalisz
i Sandomierz trzymały się w większoœci Kondeusza, cała Litwa
Lotaryńczyka. Wieczorem jednomyœlnoœć Polaków za hetmanem
wielkim koronnym została osišgnięta. Litwini jednakże upierali
się przy Lotaryńczyku. Obecnie więc istniało wielkie niebezpie-
czeństwo, że dojdzie do podwójnego wyboru i w następstwie do
wojny domowej. Wówczas Sobieski, jak to czynił nierzadko,
dzięki swemu patriotyzmowi i skłonnoœciom do pojednania unik-

Fuit homo missus a Deo...

nšł walki bratobójczej. Sprzeciwił się proklamowaniu swego wy
boru, dopóki przeciwnicy nie zaakceptujš go dobrowolnie. Na
stępnego dnia, a była to niedziela, poœrednicy kršżyli tam i z po
wrotem. Forbin umacniał zapał przywódców stronnictwa róż
rzutnymi datkami. 336 000 liwrów zostało rozdanych przez niegi
w cišgu kilku zaledwie godzin, z tego jedna trzecia Litwinom, kto
rży przeciwstawiali się Pacom. Przyparci do muru przez nawró
conego za sprawš 100 000 liwrów Polub ińskiego i obłaskawioneg.
już 13 000 liwrów Sapiehę, z jednej strony, a z drugiej prze
szwagra Sobieskiego Michała Radziwiłła, litewski hetman wrš
ze swoim bratem kanclerzem osłabli w uporze. 21 maja wszystk
było uładzone. Biskup Trzebicki z Krakowa, w miejsce zmarłe
go kilka dni przed elekcjš prymasa Czartoryskiego, mógł ogłosi
hetmana i marszałka wielkiego koronnego królem Polski i wiel
kim księciem litewskim. Nastšpił tradycyjny pochód do warszaw
skiego koœcioła Sw. Jana. Tu nowa królowa, Maria Kazimier;.
promieniejšc ze szczęœcia, trzymajšc swego synka Jakuba za rę
kę, uczestniczyła w nabożeństwie.

Kilka niekorzystnych oznak nie było w stanie zakłócić radoœć
tej bardzo zabobonnej młodej pary panujšcych; krzesło marsza]
ka sejmu załamało się podczas proklamacji króla, pewien hajdu
przez nieuwagę uderzył w głowę halabardš wysiadajšcego z kc
rocy Sobieskiego, a przy wejœciu monarchy do koœcioła spać
krucyfiks. Również mroŸna audiencja u Eleonory, do której uds
się nowo wybrany król natychmiast po koœcielnej ceremonii, ni
zdołała przygasło radosnego nastroju. Jan Sobieski był pełe
ufnoœci i wiary, bowiem dzięki swym zasługom i dzięki zręcs
noœci, którš wykazali w każdej sytuacji on i jego nieoceniona te
warzyszka życia, utorował sam sobie drogę do korony. "Per hs
ad istam",1 czytano na pamištkowej monecie, którš kazano b
z okazji elekcji i na której można było ujrzeć szpadę, wienie
laurowy i koronę. Temu zawierzył ten panujšcy; jego lud jec
nakże wierzył wraz z kaznodziejš słowom z Pisma Swięteg
które ten odniósł do Jana III, nowego króla Polski: "Był człowie
posłany od Boga, któremu było imię Jan."

1 Poprzez te do tej


4. Król, wódz i dyplomata

Był człowiekiem posłanym od Boga, nie aniołem, był człowie-
kiem ze wszystkimi swoimi wadami i słaboœciami, polskim czło-
wiekiem, w którym szczególnie silnie uwydatniały się zalety
i wady jego narodu, i właœnie dlatego był jednym z owych mę-
żów wybranych przez Opatrznoœć, którzy mogš zbawić naród,
jeżeli jest on im posłuszny. Jan Sobieski w stopniu wyższym niż
którykolwiek z jego poprzedników, aż po Zygmunta Starego,
i niż wszyscy jego następcy łšczył w sobie talenty, by uczynić
swój kraj potężnym, a jego mieszkańców szczęœliwymi. Był mš-
dry i przezorny, wytrwały i nieustraszony, potrafił rozkazywać
i słuchać dobrych rad. Miał œwietne rozeznanie w stanie wiedzy
swojej epoki. Interesował się wszystkim i potrafił wiele zrozu-
mieć. Była w nim owa nieodparta siła, ów poryw, wzlot wielkiej
duszy, owo nieokreœlone "coœ", zdolne wprawić w ruch mdłe
ciało wielkiej społecznoœci. Postura jego budziła bojażń i miłoœć;

jego działalnoœć wodza i monarchy zyskiwała mu podziw współ-
czesnych, jeœli tylko nie zaœlepiała ich stronnicza namiętnoœć lub
osobista niechęć. Sobieski miał dar niezwykle łatwej orientacji,
w obliczu niebezpieczeństwa szybko podejmował właœciwe de-
cyzje; potrafił też jednak długo i starannie sporzšdzać plany na
wielkš skalę i trzymać się ich uparcie. Dodajmy jeszcze do tego
zdolnoœć jasnej, uprzejmej, a gdy trzeba było, porywajšcej wy-
powiedzi, tak w słowie, jak i w piœmie, a powstanie przed nami
obraz władcy, który byłby ozdobš każdego tronu. Wszystkie tu
bowiem wysławiane zalety zostały ukoronowane i przez żarliwš
miłoœć ojczyzny, i płynšcš z głębi serca pobożnoœć tego wielkiego
męża podporzšdkowane jednemu celowi.

Z pewnoœciš miał on też swoje cienie - czyż mogło być ina-
czej przy tej iloœci œwiatła - lecz ani ta tak szpetnie rozgłaszana

Król, wódz i dyplomata

chciwoœć, ani przekupstwo, nad którym tak obłudnie ubolewano,
ani nawet przywišzanie do rodziny, wiernoœć przyjaciołom czy
uległoœć wobec małżonki nie były przeszkodš dla rzšdów pełnych
chwały.

Przeciwnie, niektóre z tych grzechów piętnowanych przez na-
der surowych moralistów w swej politycznej konsekwencji oka-
zały się bardzo korzystne dla interesów państwa. Chcšc wydać
sšd o Sobieskim, trzeba przede wszystkim uwolnić się od dwu
rzeczy: od urojenia, że w społecznoœci należy realizować mecha-
nicznš równoœć, a hegemonia jednej grupy stanowi już sama w
sobie fatum i przestępstwo, wreszcie od ahistorycznego stosowa-
nia póŸniejszych kryteriów do czasów XVII wieku.

Subsydia, zapomogi i inne finansowe koncesje, jako cena po-
litycznego działania, były w tych czasach powszechnie przyjęte
Poczynajšc od papieża, cesarza i króla Francji, każdy kupowa
przyjaŸń, sojusz czy też tylko poniechanie wrogoœci. Nie byłf
w tym, według poglšdów owej epoki, nic zdrożnego, możnowład
ca bowiem miał prawo i obowišzek utrzymania dla siebie i swyci
poddanych raz zdobytej pozycji, nie tylko z ciasnego sacro ego
ismo, lecz również dlatego, że Bóg przez nadanie tego uprzywi
lejowanego stanowiska powierzył mu udział w interesach państw
czy nawet kierowanie krajem, przy tym też jednak służbę dl
dobra ogółu. W walce o byt polityczny utrzymywano się jedna
dzięki przemocy, która kryła się zarówno za osobistoœciš, ja
i za ideš; przemoc ta opierała się, tak wówczas, jak i dzisiaj, n
œrodkach, które miała do swej dyspozycji: bezpoœrednio na broi
i żołnierzach, poœrednio na skarbie, z którego opłacano jedr
i drugie. Jeœli więc Sobieski gromadził pienišdze i wartoœci pi<
niężne, tym samym wzmacniał siłę kraju, pomnażajšc siłę goc
noœci królewskiej; wolno nam przecież wobec kilku bolesnyc
doœwiadczeń z historii Polski stwierdzić, że bez finansowej zi
radnoœci tego monarchy byłoby pod nim Polakom tak samo żl
jak pod tymi, mniej zaradnymi, lecz nie mniej troszczšcymi s
o swojš kiesę władcami, panujšcymi przedtem i potem.

Albowiem gloria i bogactwo rodu Sobieskich stapiały się
jedno ze sławš i rozkwitem Polski. Ilekroć brakło ludzi, czerp
wpierw hetman, a póŸniej król pełnymi garœciami ze swoi
skarbów. Pienišdze i ich wartoœć - i to chcielibyœmy podkre
lic - nigdy nie odwiodły Sobieskiego od jego przekonań ani r
skłoniły go, by postšpił wbrew swemu mniemaniu. Podobnie :

78 Rozdział 4

go przywišzanie do krewnych i do towarzyszy młodoœci tylko
Polsce służyło, faworyzował bowiem zwłaszcza tych, którzy byli
mu bliscy, lecz z ich kręgu nie wynosił na znamienite stanowiska
nikogo, kto by na to nie zasłużył. Ta umiejętnoœć pogodzenia,
inaczej: ten nierozłšczny zwišzek między interesami monarchy
i jego rodziny, z jednej strony, a interesami państwa, z drugiej,
ujawnia się najlepiej przy zestawieniu jego tak bardzo zwalcza-
nych, dynastycznych planów z potrzebami kraju.

Sobieski, jak już wspomnieliœmy, od szeregu lat przygotowywał
się do godnoœci królewskiej. Wstšpił na tron z wyraŸnym pro-
gramem. To, że zmienił przy tym konkretne zastosowanie nie-
wzruszonych zasad, należy wymienić nie jako wadę czy błšd,
lecz jako dowód elastycznoœci, owej cechy, bez której każda po-
lityka wyradza się w doktrynerstwo i z podłoża rzeczywistoœci
odbiega w kierunku utopii. To jšdro, wokół którego układały się
dajšce się zmieniać otoczki, stanowiły: przemiana Polski w sil-
nš, unormowanš monarchię dziedzicznš rodu Sobieskich przy sta-
rannym dostosowaniu do historycznej i geograficznej rzeczywis-
toœci państwa; powiększenie granic terytorialnych, zwartoœci we-
wnętrznej i dobrobytu wewnštrz kraju; niepodległoœć zewnętrz-
na i wewnętrzna; pokój i, gdzie to tylko możliwe, polskie poko-
jowe poœrednictwo między chrzeœcijańskimi narodami; wspólne
zaczepne działania w celu odparcia wrogów chrzeœcijańskiej wia-
'ry, wolnoœci i kultury. Wszystkie te punkty łšczył z sobš trwały
zwišzek, jeden musiał wynikać z drugiego.

W jaki sposób jednakże i z jakimi sprzymierzeńcami, wbrew
jakim oporom i jakimi œrodkami miał być realizowany program
monarchy, to zależało od wydarzeń, do których miały się dosto-
sować dyplomacja, polityka wewnętrzna i działania wojskowe ja-
ko ultima ratio regum. Oczywistš sprawš było, że nowy władca
szukał najpierw sojuszu z Francjš. Dzięki pomocy biskupa Forbin-
-Jansona usunšł ostatnie przeszkody, które piętrzyły się przed
wyborem hetmana na króla, i ta skuteczna pomoc dawała najlep-
sze nadzieje na przyszłoœć. Wdzięcznoœć i dobrze rozumiany inte-
res doradzały w tym narzuconym przez ówczesnš międzynaro-
dowš sytuację dylemacie: Francja albo cesarz - opowiedzieć się
za Ludwikiem XIV. Znaczyło to jednoczeœnie przymierze ze Szwe-
dami, wrogoœć wobec Austrii i Brandenburgii. Miało to wreszcie,
podług mniemania dworu francuskiego, oznaczać szybki pokój z
Porta, która faktycznie współdziałała z Ludwikiem XIV; pocišga-

Fuit homo missus a Deo...

ło to za sobš wsparcie dla stronnictwa antyhabsburskiego na Gól

nych Węgrzech1 i w Siedmiogrodzie.

W systemie tym jednakże, przy bliższym przyjrzeniu się, b^
ło kilka logicznych sprzecznoœci i niebezpiecznych luk: Sobies!
zasadniczo i w praktyce inaczej musiał myœleć o stosunkach
państwem osmańskim niż Burbonowie. Francja leżała daleko (
granic Azji, Polska tworzyła przedmurze chrzeœcijaństwa i ów
kultury zachodniej, której najwspanialszy rozkwit przypadał i
Grand Siecle Ludwika XIV, przyjaciela Turków. Przez granii
Francji nie przemykali Tatarzy niszczšc dzieła ludzkiego trud
wlokšc na pohańbienie i w niewolę córy tego kraju; Francja r
była wydana na łaskę i niełaskę sułtana i jego paszów. Król
-słońce wreszcie, również to należy zauważyć, nie ożywiała jes
cze w owych latach tak żarliwa wiara, tak głęboka pobożnoœć j
Sobieskiego. Odnoœnie do islamu powstała między królami Frani
i Polski "incompabilite d'humeur"2 i o tę odmiennoœć usposób:

niš rozbiło się w innym wypadku naturalne przymierze obu ir
narchów. Byłoby się ono bowiem także rozpadło, gdyby nawet r
nagromadziły się te małostkowe, ludzkie, nadto ludzkie konflik
gdyby nawet Ludwik XIV był mniej oburzony z powodu ma
statycznych manier swej dawnej poddanki, gdyby Marysień
realizowała mniej górnolotne plany małżeńskie dla swego pi'
worodnego i gdyby nienasycona żšdza zaszczytów i bogactw :

dziny d'Arquien mieœciła się w nieco węższych granicach.

Albowiem ten inaczej ukształtowany sposób myœlenia objaw,
się nie tylko w postawie wobec Turcji, lecz również w zrod
nym z samej głębi pewnego œwiatopoglšdu stosunku do inn;

państw chrzeœcijańskich. Już wiele razy mieliœmy możnoœć p
kreœlić, jak wielkš czuł Sobieski odrazę, jeszcze przed swojš el
cjš, do wojny domowej, jak pokój i pojednawczoœć w kręgu k
tury europejskiej uważał za nadrzędne prawo swej działalno
Temu prawdziwemu Europejczykowi, w najszlachetniejszym z
czeniu tego słowa, walka między członkami rodziny naroc
chrzeœcijańskich wydawała się zatargiem między braćmi na wi
szš skalę. Przy całej swojej goršcej miłoœci do własnego nar
i jego szczególnych zwyczajów był Sobieski w rzadkim stop
wolny od uprzedzeń narodowoœciowych. Nie na próżno objęć
pół Europy, nie na próżno mówił i czytał po francusku, niem

1 Słowacja - (przyp. red.).

2 nie dajšca się pogodzić różnica usposobień

80 Rozdział 4

ku, włosku, trochę po hiszpańsku, holendersku i angielsku, pomi-
jajšc już jego znajomoœć łaciny, greki, rumuńskiego, rosyjskiego,
tureckiego i dialektu Tatarów krymskich.

Pokój ludziom dobrej woli - to była idea przewodnia polskiej
polityki zagranicznej pod panowaniem Sobieskiego. PóŸniej doœć
często i zawsze na próżno chciał poœredniczyć między Austriš i
Burbonami. Już w pierwszych dniach swoich rzšdów pokazał, że
swego przymierza z Francjš nie chciałby rozumieć w ten sposób,
iż przez nie zostanie natychmiast uwikłany w jej wojny przeciw-
ko cesarstwu i państwom niemieckim, a już na pewno nie chciał-
by zrezygnować z obrony przed azjatyckimi barbarzyńcami. Na-
tychmiast po elekcji nowy król oœwiadczył austriackiemu amba-
sadorowi Schaffgotschowi, że chciałby zachować przyjaŸń z ce-
sarzem i zaprasza go do wspólnego wystšpienia przeciw Turkom.
Ta propozycja mówiła więcej niż serdeczne słowa, w których So-
bieski zawiadamiał Leopolda I o wstšpieniu na tron i prosił o
kontynuację dobrosšsiedzkich stosunków. Z podobnš serdecznoœ-
ciš, zwrócił się Sobieski do Wielkiego Elektora. Wszystkie siły
miały być skoncentrowane w celu podjęcia wojny z Turkami i
odbicia obszarów straconych na rzecz Osmanów. Przy czym, oczy-
wiœcie, zastrzeżono, że Polska w dalszej przyszłoœci będzie się
starać o rozszerzenie swej zachodniej sfery wpływów, o utracone
tam obszary zamieszkane przez ludnoœć polskš.

"Pobłogosław mnie z całej Twojej duszy - pisał król w dniu
swojej elekcji do papieża - aby zgrzybiałoœć Orła Polskiego pod
mojš wodzš przemieniła się w młodoœć, aby wiara katolicka...
szerzyła się w Królestwie, aby też tych wielu wrogów, z którymi
mi przyjdzie walczyć za Boga i Ojczyznę, pobitych zostało z ręki
Najwyższego." "Mam nadzieję - tak rzekł ten władca do swoich
- że dzięki łasce Boga, której działanie wcišż w sobie czuję, po-
trafię przywrócić Królestwu pokój i dawnš szczęœliwoœć."

Już przy opracowywaniu paktów konwentów, przyrzeczeń ogra-
niczajšcych władzę króla, które każdy polski władca musiał za-
przysięgać po swojej elekcji, których wersja jednakże od przy-
padku do przypadku była zmieniana, pokazał Sobieski, że nie
chciałby tych swoich obietnic traktować jako puste frazesy. Pro-
si wyznaczonš do tego komisję sejmowš, żeby żšdała warunków
możliwych do przestrzegania, aby król nie musiał łamać danego
słowa i mimo to miał dostatecznš władzę, niezależnie od tego
zresztš obiecuje spędzać więcej czasu na polu walki niż w pałacu.
Pragnie naczelnego dowództwa w najbliższej wojnie z Turkami -

Król, wódz i dyplomata

;"i

V 9

dlatego władza hetmana pozostała w rękach monarchy - nie
może zrezygnować z prawa do zrzeczenia się tronu i już na sa-
mym wstępie chce uzmysłowić rodakom, że nie mogš polegać ns
obcych, lecz jedynie na własnych siłach. 5 czerwca 1674 roki:

Sobieski podpisał pod niejednym względem złagodzone pacta con-
veta. "Lubo concurrentia magnorum principum in Orbe Christia-
no zachodziła, jednak majšc w najpierwszym respekcie praesentis
Reipublicae pericula..." - czytamy w ustawie, która głosi prawo-
wity odtšd poczštek nowej władzy królewskiej - dlatego "obra
liœmy [tego], którego nie tylko maiorum w tej ojczyŸnie maxim;

decora, ale i samego post tot partas z nieprzyjaciela Krzyża Sw
victorias, teraz œwieżo na wszystek œwiat głoœne pod Chocimier
wystawione trophea, każdego z nas do należytej pocišgnę!:

wdzięcznoœci..."1

Od razu, po krótkiej uroczystoœci, rozpoczęły się obrady dc
tyczšce wojny z Turkami. Jan III obiecywał we wspaniałej prze
mowie, która uczyniła głębokie wrażenie, że ku chwale Bożej wy
drze muzułmanom zbezczeszczone œwiętoœci; oœwiadczył, iż prze
suwa swojš koronację aż do powrotu z pola, i ofiarował dużš si.
mę na uzbrojenie; podarował niegdyœ przez hetmana Sobieskieg
pożyczone skarbowi państwa pienišdze, których zwrotu król Ja
już nie żšdał, i przedstawił w ogólnych zarysach posunięcia d;

plomatyczne i militarne, które uznawał za konieczne. W oczek
waniu układów z cesarzem, carem i Brandenburczykiem, po kti
rych spodziewa się pomocy przeciw odwiecznemu wrogowi chrzi
œcijaństwa, postara się powstrzymać Portę przez poselstwo, ogr,
niczać się do defensywy na południowo-wschodniej granicy i d
piero na jesieni rozwinšć natarcie połšczonymi siłami tam, gdz
hetman Sobieski zatknšł przed dwoma laty swojš zwycięskš ch
ršgiew.

Zawistny przeciwnik, którego zdrada odebrała wówczas hę
manowi owoce jego kampanii, Michał Kazimierz Pac, starał s
znowu, i nawet na radzie wojennej, piętrzyć przeszkody. Ty
razem jednak Ÿle trafił. Kiedy Pac wraz ze swoimi Litwina]

1 Chociaż zachodziło współzawodnictwo wielkich ksišżšt chrzeœcijański
jednak majšc w największej uwadze obecne niebezpieczeństwo Rzec:

pospolitej... obraliœmy tego, którego nie tylko przodków w tej ojczyŸnie n
wspanialsze czyny, ale i samego po takich odniesionych zwycięstwach
nieprzyjacielu Krzyża Sw., teraz œwieżo na 'wszystek œwiat głoœne l
Chocimiem wystawione znaki zwycięstwa każdego z nas do należytej l
cišgnęły wdzięcznoœci...

82

Rozdział 4

chciał pozostać w domu, król wyjaœnił, że nie będzie mu to
wzbronione; tylko wtedy wojsko koronne samo będzie musiało
zdobywać przyszłe wawrzyny wojenne. Większoœć senatorów u-
gięła się przed niezwykłš osobowoœciš Jana III i zgodziła się na
jego propozycje. Tak więc poseł Karwowski został wyekspedio-
wany do Porty z propozycjš pokoju, ale nikt nie oczekiwał su-
kcesu owej wyprawy. Drugi emisariusz pojechał na Krym, aby
uœpić czujnoœć Tatarów tak długo, jak to tylko możliwe. W Pol-
sce zaczęły się goršczkowe zbrojenia. Równoczeœnie Sobieski od-
dawał się pilnie rozmowom z pełnomocnikami obcych rzšdów,
które zabiegały o jego względy propozycjami sojuszu. Przybył też
Moskwiczanin Tjapkin. 24 lipca polski władca zapewniał cara, że
wspólne działania wojenne obu ich krajów sš całkowicie po jego,
Sobieskiego, myœli. W kilka tygodni póŸniej jechali polscy dele-
gaci do Andruszowa, gdzie dotychczasowe, wcišż od nowa prze-
dłużane zawieszenie broni chciano przemienić w trwały sojusz
Moskwy z Rzeczšpospolitš przeciwko Półksiężycowi. Również ze
szwedzkim posłem Lilliehóókiem rozpoczšł Sobieski pertraktacje
o sojusz.

Jan III znajdował się w nadzwyczaj powikłanej, delikatnej sy-
tuacji, w której to potrzebował całej swej zręcznoœci, aby pozo-
stać wiernym swoim, wielkim zamierzeniom. Przede wszystkim
myœlał o odebraniu Turkom straconych obszarów i odzyskaniu
Ukrainy. Do tego potrzebny mu był jednakże spokój wewnštrz
kraju i finansowa pomoc z zewnštrz. Pomijajšc wszystkie ide-
alistyczne rozważania, które mu podsuwały myœl o pokoju między
państwami chrzeœcijańskimi, król musiał już choćby z tego po-
wodu unikać prowokowania Wiednia i Berlina, aby oba te nie-
mieckie dwory nie powtórzyły wobec niego podobnej gry, jakš
prowadziła Francja wobec Michała Wiœniowieckiego. Gdyby jed-
nak Jan III, jak każdy polski władca, miał "tylu zawistników w
królestwie, to jeœliby chciał zapomnieć choć jednš ze swoich za-
przysięganych na wszystkie œwiętoœci obietnic, przywiodš go oni
do umiarkowania" (słowa Hoverbecka do wielkiego kurfirsta). Z
drugiej strony nie można było spodziewać się po Francji żadnego
finansowego wsparcia, jeœli się nie stworzy choćby pozoru porno- ,
•cy przeciwko cesarzowi; oczywiœcie pomoc ta nie powinna być
zbyt wielka, aby zanadto nie rozdrażnić Leopolda I.

Sposób, w jaki Sobieski przemanewrował między Scyllš i Cha-
rybdš, był nowym majstersztykiem jego dyplomatycznych zdol-
noœci. By okazać swš uległoœć wobec francuskich żšdań, otarł się

Król, wódz i dyplomata

prawie o granicę, która oznaczała wojnę z Austriš i katastrof
wewnętrznš, a mimo to uniknšł przekroczenia tej nieszczęsnej li
nii granicznej. Przy tym otrzymał od Ludwika XIV wszystko, c
tylko było możliwe: finansowe wsparcie, poparcie wobec wróg
nastawionych do niego polskich klientów Francji i poœrednictw
w zawarciu znoœnego pokoju z Turcjš, który miał być tylko ZE
wieszeniem broni, a który poprzedzały przecież ważne militarr
sukcesy. Do tego wszystkiego doszło jednakże bez zrywania ni
łšczšcych z Wiedniem i tym samym bez dostania się Polski w ni<
odwracalnš zależnoœć od swego przepotężnego francuskiego s(

jusznika.

Ludwik XIV naprawdę ucieszył się wyborem hetmana, choci;

Forbin właœciwie przekroczył instrukcje udzielone mu jako posł
wi. Biskup Marsylii wiedział, jak może przekonać swego pan
"Jamais negociation ne pouvait tourner plus utiiement et pl'
glorieusement pour les interets de Sš Majeste que l'a fait celle-
qui ruinę entierement en ce pays le credit et la reputation de
maison d'Autriche."1 Na co natychmiast przyszła odpowiedŸ,
król francuski uważa już teraz Jana III za "jednego ze swoi

najważniejszych sojuszników".

Sojusznik - słowo to oznaczało w pojęciu Ludwika XIV was
la i towarzysza walki przeciwko znienawidzonym Habsburgo
"Zbędnym jest tłumaczenie panu, w jak wielkim stopniu w obe
nych układach może mi być potrzebne to przymierze z króle
Polski - tak pisze do Forbin-Jansona jego władca. - Może
się przyczynić do tego, by dać pożywkę niepokojom na Węgrze
lub by dochodzić praw, które Polska ma w tej prowincji, w r
stępnej kolejnoœci rozbudzić dawne roszczenia do Œlšska, a dyw<
sja, którš postraszyłby w dziedzicznych dobrach [Habsburgó
na mojš korzyœć, mogłaby wzbudzić na wiedeńskim dworze wie
niepokój, zaœ oddziały, wysłane przez cesarza nad Ren przeci
ko moim wrogom, odwołane by zostały na polskš granic
Równoczeœnie Polska, dochodzšc swoich praw do Drahimu, By
wa i Lęborka, utrzymałaby wahajšcego się kurfirsta brandenb1
skiego po stronie francuskiej. Aby zaœ Sobieski mógł mieć wo
ręce przeciwko obu niemieckim dworom, należy szybko zawr
pokój z Turkami. By nakłonić do tych planów Jana III, Ludwik 5

1 Żadne pertraktacje nie mogły obrócić się z większš chwałš i kor:

ciš dla interesów JKM aniżeli te, które całkowicie niweczš w tym ki
kredyt zaufania i dobre imię domu austriackiego. •

6Ť

84 Rozdział 4

przekazał 400 000 liwrów, które miały służyć na pokrycie
wydatków zwišzanych z elekcjš, następnie zaapelował do uczuć
królowej Marii Kazimiery, ona bowiem "ma duży wpływ na u-
mysł swego męża", i posłał jako oznakę szczególnego poważania
szwagra Sobieskiego, markiza de Bethune, który miał przekazać
życzenia z okazji wstšpienia na tron i dzięki stosunkom pokre-
wieństwa najskuteczniej bronić kursu francuskiego.

Marysieńka naprawdę podeszła z całym zapałem do przeznaczo-
nego jej zadania. "M'eslevant de sujette de V. M. au tróne de
Polegnę et eri me "laissant toutes les inclinations attachees au
devoir de ma naissance, je les conserveray cherement et n'auray
pas de peyne a les inspirer au Roy, mon seigneur et espoux."1
Ach, z jakimiż uczuciami przelewała na papier to wyznanie, któ-
re skierowane było do Niego, półboga w Wersalu, i wolno jej by-
ło teraz zaadresować: "Monsieur mon Frere!"2 Z pewnoœciš Astrea
chciała widzieć Celadona w najœciœlejszej przyjaŸni ze swojš oj-
czyznš; doskonałe stosunki z biskupem Marsylii i z przybyłym
na poczštku sierpnia 1674 roku Bethune'em, którego powitała z
otwartymi ramionami, zrobiły swoje, by umocnić uczucia wdzięcz-
noœci królowej. Jeœli coœ jeszcze mogło się do tego przyczynić,
to były to widoki na łaski i darowizny, o które upraszała Ludwi-
ka XIV dla swojej rodziny i których z ufnoœciš oczekiwała. Pe-
wien niezamierzony przypadek przyszedł z pomocš Marysieńce.
W paŸdzierniku 1674 roku rozchorowała się ciężko. Kiedy ujrza-
ła przybyłego z kwatery głównej małżonka drżšcego o jej zdro-
wie, zdołała wycyganić od niego zgodę na projekt układu, który
po tej wojnie z Turkami miał zobowišzać Polskę do walki z Aus-
triš i Brandenburgiš, Francję zaœ do subwencji.

Ta umowa, która nie została zatwierdzona żadnym wišżšcym
pismem, pozostała na razie bez praktycznych skutków. Dzięki niej
zapewnił Sobieski małżonce i sobie samemu spokój, którego ona
potrzebowała dla psychicznej równowagi, on zaœ do niezakłócone-
go kontynuowania wyprawy. 22 sierpnia 1674 roku Jan III wyru-
szył z Warszawy. Po krótkiej przerwie, spowodowanej pobytem
u ciężko chorej małżonki, której groziła œmierć, król z końcem
paŸdziernika podjšł energiczne akcje bojowe. Plan wojny przy-

1 Wyniesiona na tron Polski jako poddana WKM, majšc na uwadze
wszystkie sympatie, jakie wypływać powinny z mojego pochodzenia, za-
pewniam, iż zachowam je w sercu i bez trudu natchnę nimi króla, moje-
go pana i małżonka.

2 Mój panie bracie'

Król, wódz i dyplomata

pominšł ten z roku 1671. Trzydzieœci tysięcy żołnierzy stało gc
towych do walki. Z nimi to w szybkim pochodzie zdobył Ba
Mohylów, Bracław, Niemirów i Kalnik. Znowu Pac, który min-
wszystko przybył ze swymi Litwinami, powtórzył starš grę; S
listopada opuœcił obóz wraz z częœciš armii Wielkiego Księstw
Jednak ten cios udał się tylko w połowie. Znaczna częœć litev
skich oddziałów, pod dowództwem Radziwiłła i Sapiehy, wytrws
ła przy monarsze. Cała opinia publiczna była po stronie król
Zatwardziali austrofile, jak prymas Olszowski i biskup krakows'
Trzebicki, napominali hetmana do szybkiego powrotu i manife
towali swoje oburzenie na jego postawę.

Sobieski przezimował wraz ze swymi żołnierzami, mimo :

wielka mogła być jego tęsknota za cierpišcš Marysieńka. Ter,
okazało się, co była warta obecnoœć mšdrego, wojskowo i dypi
matycznie uzdolnionego władcy. Ludnoœć, poddana łagodnym,
mimo to surowym rzšdom, nabierała zaufania. Pułkownicy koza
cy poddali się, jak uprzednio, napawajšcemu bojażniš i szanow
nemu wodzowi polskiemu. Kiedy zbliżali się Tatarzy, Jan III ro
brajał jednych podarunkami, innych odpierał zbrojnie, wszy;

kich imię jego napawało strachem i głębokim szacunkiem. S
tuacja wydawała się pewna, dopóki król przebywał na wschodŸ
W kwietniu 1675 roku jednakże niecierpišce zwłoki politycz
potrzeby odwołały go do domu. Przed odjazdem  rozstaw
według pieczołowicie przemyœlanego planu polskie siły zbrój
na najważniejszych pozycjach zagrożonych terenów wschodnie
Stały one na linii od Dniepru do Dniestru.

Mimo to wszystkie œrodki bezpieczeństwa były niewystarcza;

ce, kiedy monarcha był nieobecny. Ledwie opuœcił Podole, na
cišgnęli Turcy i w krótkim czasie zajęli prawie całš dzielnicę. ;

poczštku czerwca ich straże przednie stały na ziemi wołyński
Paniczny strach poprzedzał ich nadejœcie. Bojażliwe dusze uc
kały Wisłš aż do Gdańska. Jednakże Jan III zachował zimnš krę
Nie opierał się wprawdzie stymulowanym przez Francję pertre
tacjom z chanem tatarskim, nie ufał jednak temu pokojowi i :

rzšdził przygotowania, aby zablokować muzułmanom drogę
serca Polski. Zdradliwego Paca zapraszał z subtelnš ironiš: j(
sam hetman wcišż jeszcze jest tak chory, jak ubiegłej jesieni, k
dy to ta przypadłoœć zmusiła go do wymarszu z obozu, nieci
więc przynajmniej wojsko litewskie pod hetmanem polnym I
dziwiłłem weŸmie udział w obronie królestwa. W połowie li]
rada wojenna w Jaworowie zadecydowała przegrupowanie r

86 Rozdział 4

wielkich liczebnie oddziałów, zebranych na terenach południowo-
-wschodnich. Wokół Lwowa, jako punktu centralnego, w którym
król miał swojš kwaterę głównš, zostały rozstawione cztery ugru-
powania, w nie za wielkiej odległoœci od ruskiej stolicy: pod Zło-
czowem, Oleskiem, Pomorzanami i Konstantynowem. W ten spo-
sób władca mógł sam prowadzić operacje i szybko przychodzić z
pomocš zagrożonym punktom.

Podczas gdy on bystrym okiem obserwował zdarzenia, Jabło-
nowski, Rzewuski, Mišczyński i inni dowódcy jazdy uganiali się
za Tatarami, od których aż się roiło po tym równinnym kraju. Kil-
ka warownych pozycji stawiło skuteczny opór, inne wpadły Tur-
kom w ręce, tak na przykład sławny z dawniejszych oblężeń Zba-
raż, gdzie ludnoœć zabiła dzielnego komendanta twierdzy Des Au-
teuils'a, Francuza, aby tym kupić sobie łaskę niewiernych, jed-
nakże w oczach przypadkiem obecnego francuskiego poœrednika w
pertraktacjach pokojowych została wymordowana. 24 sierpnia
1675 roku główne siły armii tatarskiej pojawiły się pod Lwowem.
Podczas gdy tak wielu obrońców dawnej wolnoœci przodków -
tych, o których jeszcze usłyszymy, a którym aż brakło słów na
potępianie Francuzki Marii Kazimiery - wzięło nogi za pas,
królowa udowodniła, że nie była najgorszš uczennicš Ludwiki
Marii. W chwili największego niebezpieczeństwa pospieszyła wraz
ze swymi małymi dziećmi do boku małżonka. Chociaż znowu w
cišży i delikatnego zdrowia, ważyła się przybyć na pole walki,
aby nie zostawiać samego swojego umiłowanego Jachniczka i by
w decydujšcej godzinie przez swš obecnoœć podwoić jego odwagę
i zwielokrotnić ostrożnoœć.

Marysieńka klęczała modlšc się we Lwowie, a na zewnštrz, le-
dwie 6 kilometrów od murów miasta, Jan III na czele zaledwie
5000 ludzi znakomitej jazdy polskiej zmierzył się z 20 000 Tata-
rów dowodzonych przez synów chana. I tu znowu Sóbieski od-
niósł zwycięstwo, które potwierdza jego umiejętnoœci genialnego
stratega i odwagę nieustraszonego bohatera. Dopuœcił barbarzyń-
ców bardzo blisko miasta, nie tracšc przy tym głowy. Dokładnie
we właœciwym momencie i we właœciwym miejscu zaatakował;

o trzeciej po południu przy wšwozie, niedaleko miejscowoœci Le-
sienice; Tatarzy zostali na kilka minut zaskoczeni, ponieważ właœ-
ciwoœci terenu przeszkodziły im w rozwinięciu linii bojowej i
tym samym w wykorzystaniu liczebnej przewagi. Jak zwykle,
bitwę zakończył wspaniale pomyœlany atak kawalerii. Ledwie po
upływie dwu godzin zostało z armii tatarskiej tylko kilka luŸnych

Król, wódz i dyplomata

hord, które w galopie uciekały w kierunku granicy. W walce
boku Sobieskiego brał udział zastęp rycerzy ze wszystkich eui
pejskich narodów. Tego dnia nie czuło się nic z dyplomatyczny
subtelnoœci, nic z owej nienaturalnej wspólnoty arcychrzeœcijs
skiego króla i księcia wszystkich wiernych. Biskup i poseł Forb
comte de Maligny (brat Marysieńki) i inni francuscy kawale]
wie bili się razem z Polakami, bohatersko i z radoœciš.

Zwycięstwo to umożliwiło polsko-litewskiej armii swobc
ruchów i możliwoœć ukończenia koncentracji wojsk. 20 wrzeœ]
stało już 32 000 żołnierza pod Glinianami. Ich pojawienie
uwolniło z oblężenia twierdzę Trembowla, w której bohater
oficer, Samuel Chrzanowski - wychrzczony Żyd, prawie że
dyny w dawniejszej historii polskich walk zbrojnych - wraz
swojš żonš Niemkš, 80 żołnierzami i 200 Ÿle uzbrojonymi ch
parni bronił się na powierzchni majšcej 100 m długoœci i 40 m s
rokoœci przez całe dwa tygodnie przeciwko wielotysięcznej ar:

tureckiej. Przed wojskiem Sobieskiego wszędzie pierzchali muz
manie. Pod koniec paŸdziernika na polskiej ziemi nie było już
jednego Turka.

Podczas gdy Sóbieski prawie całš swš uwagę poœwięcał ol
nie ojczyzny przed niewiernymi, francuska dyplomacja dšż
nieprzerwanie do tego, by położyć kres tej wojnie, ażeby ir
dla zysków i korzyœci Ludwika XIV, mogła się rozpoczšć: ta n
dzy Polskš i jej oboma niemieckimi sšsiadami. Z Brandenbur
aby zmusić jš z powrotem do sojuszu z Wersalem, i z Habsi
giem, żeby tego odwiecznego wroga Burbonów tak ujšć w kl<
cze, aby znalazł się w podobnych opałach jak Francja mię
hiszpańskimi i niemieckimi krajami domu austriackiego. Po]
podług tego planu miała zaszczytne zadanie "œwietnego sekund
ta" w tym sojuszu czworga, do którego poza tym miały nal(
Szwecja i Bawaria.

Starania u Porty były bardzo żmudne. Misja francuskiego
plomaty Sauvana, który jako poseł w sprawie zawarcia poi
kursował tam i z powrotem między Warszawš i Istambułem
jesieni 1674 roku, bezpoœrednie pertraktacje z tureckimi was
mi, chanem Tatarów Selimem Gerejem i Doroszenkš w m;

1675 roku, poœrednictwo siedmiogrodzkiego księcia Apafiego i
wet interwencja przy Złotym Rogu francuskiego ambasadora
intela pozostały w jednakowej mierze bez rezultatu. Pod ko
lipca polscy komisarze wrócili z tureckiego obozu z pustymi r

88

Rozdział 4

mi i pustymi kieszeniami, które na darmo zostały rozrzutnie
opróżnione na podarunki dla Tatarów.

Nie lepiej przebiegały negocjacje w sprawie polsko-szwedzkiego
sojuszu. Pomponne, gdyby mógł, chętnie usunšłby przykre wspo-
mnienia i ostre przeciwieństwa interesów, które hamowały zbliże-
nie między Warszawš i Sztokholmem. Od sierpnia 1674 roku peł-
nomocnik Karola XI, Lilliehóok, pracował nad przymierzem swe-
go władcy z Janem III. Jednakże Sobieski nie dał się uwieœć na-
wet propozycji wspólnego ataku na Prusy Ksišżęce. Równie nie-
chętnie patrzył na obecnoœć Szwedów u ujœcia Wisły, jak i na
obecnoœć Hohenzollernów. Zamiast pozwolenia na popierany przez
Francję przemarsz oddziałów feldmarszałka Wrangla, polski wład-
ca zarzšdził w styczniu 1675 roku, jeszcze będšc na Podolu, œrod-
ki bezpieczeństwa przeciwko tego rodzaju nieproszonym wędrow-
com. Lilliehóok umiał wprawdzie ze swej kwatery głównej w
Gdańsku wprawić w ożywiony niepokój okoliczne obszary, musiał
jednakże w kwietniu 1675 roku wrócić do kraju, nie osišgnšwszy
konkretnego porozumienia z Polskš.

Chociaż obecnie i pokój z Turkami, i szwedzkie przymierze speł-
zły na niczym, Sobieski mimo to okazał skłonnoœć do dalszych ro-
kowań z Francjš w sprawie programu, który Ludwik XIV przed-
sięwzišł sobie dla Europy Wschodniej, a nawet, przy dalszych roz-
mowach na ten temat w paŸdzierniku 1674 roku, doszło do for-
malnego układu, którego wejœcie w życie uwarunkowane było
przyszłym pokojem z Porta. Przypominamy sobie, że w kwietniu
1675 roku Jan III powrócił ze wschodu ze względu na polityczne
kłopoty: chciał wówczas obserwować z bliższej odległoœci ruchy
szwedzkich oddziałów przeciw Brandenburgii i odpowiednio przy-
gotować kampanię jesiennš, która potem skończyła się tak chwa-
lebnie. Tak wzglšd na Szwedów, jak też na wojnę z Turkami
skłoniły monarchę do zrobienia następnego kroku w kierunku,
który mu wyznaczała Francja.

Po Sztokholmie zwłaszcza spodziewał się niewiele dobrego. Nie
miał ani ochoty poprzez sojusz - starajšc się o przychylnoœć
Ludwika XIV - przykuć sobie do nogi Szwedów jako ucišżli-
wych sprzymierzeńców, rywalizujšcych z Polskš o Prusy Ksiš-
żęce, ani też nie był pewny tego, czy ci dawni przeciwnicy
Rzeczypospolitej rzeczywiœcie pozostanš wierni polsko-francuskie-
mu układowi. Zwłaszcza że, podczas gdy Lilliehóok działał prze-
ciw Brandenburgii i na rzecz przymierza z Rzeczšpospolitš, Ka-
rol XI starał się równoczeœnie o porozumienie z cesarzem i -

Król, wódz i dyplomata

o, straszna tajemnico, którš nam wyjawiajš hiszpańskie archi
wa: o rękę królowej-wdowy Eleonory. Wiemy, co to miało zna
czyć - nowe wydanie nieszczęsnej pamięci potopu, a dla Jan;

Sobieskiego, być może, podobny los do losu, który Karol X zgo
tował wówczas Janowi Kazimierzowi. Okolicznoœć ta i koniecz
noœć otrzymania pieniędzy od Francji, następnie zabezpieczeni
tyłów przez wersalskš dyplomację dajš wystarczajšce wyjaœnię
nie, dlaczego Sobieski zgodził się na układ, który tylko w częœć

mógł szczerze akceptować.

Musimy dokładnie przyjrzeć się tekstowi umowy jaworowskie
którš podpisano 11 czerwca 1675 roku, aby pojšć właœciwie j(
znaczenie. Obiecywała ona najpierw pokój z sułtanem. Tymczasc
we zakończenie wojny z Turkami było konieczne, by Polsce ZE
pewnić chwilę wytchnienia, żeby mogła użyć swej potęgi na inn
cele niż tylko obronę wschodnich granic i aby póŸniej ze wznc
wionš siłš podjęła walkę przeciw islamowi. Skoro tylko ustar
działania wojenne przeciwko Osmanom, tak to brzmiało we frai
cusko-polskim pakcie, Sobieski zaatakuje Brandenburgię i odzysk
Prusy Ksišżęce. Ten punkt całkowicie przypadał do gustu Jam
wi III. Wierzył bowiem w moralne prawo do odebrania Hohe)
zollernom tego, co oni zdobyli przemocš i wykorzystujšc przy ty:

krytycznš sytuację Polski w wojnie północnej. Do tego podróżi
jacy Szwedzi, Francuzi i Polacy zgodnie powiadamiali, że skar
przedstawicieli stanów pruskich, słane ustawicznie do Warszaw
pokrywajš się z żšdaniami ludnoœci. Syn Rothego, znajdujšce;

się w dożywotnim areszcie królewieckiego przywódcy ludu, żak
nał króla Jana, by wybawił Prusy Wschodnie od "tyranii" Fryd
ryka Wilhelma. Przede wszystkim jednak Sobieski chciał zdób
ten dawny kraj lenny dla swojego rodu. Jeœli bowiem jego dzi(
rzšdziłyby tam jako ksišżęta dziedziczni, wówczas Polska musi
łaby, chcšc nie chcšc, wybierać właœnie z tej rodziny swoich kr
łów, tak jak Jagiellonowie, dzięki swym prawom dziedziczna
na Litwie, nosili trwale polskš koronę; albowiem wybór wład
innego rodu odłšczyłby znowu Prusy od Rzeczypospolitej.

Również finansowe klauzule układu z Jaworowa podobały
królowi polskiemu. Francja miała dawać na ekspedycję prus
200 000 talarów rocznie, suma ta miała jednak zostać podwojo]
jeœli Sobieski popadłby także w wojnę z cesarzem, czy to z \
wodu napaœci Austrii na Polaków, czy też wyprawy tychże
habsburskie dobra dziedziczne. Ten ostatni punkt, na któr
przede wszystkim zależało gabinetowi z Wersalu, jest w ten s]

90 Rozdział 4

sób ujęty, że nie zobowišzywał króla Jana właœciwie do niczego.
Mógł bowiem sprawy doprowadzać do owej granicy, która wy-
znaczała wojnę, lecz jej nie powodowała. Polska bowiem musiała
na swoim terenie pozwalać na francuskie werbunki, zabraniać
zaœ cesarskich; miała wspomagać węgierskie rebelie, jednakże
działo się to wszystko w formach, które pozwalały uniknšć ze-
rwania stosunków między Austriš a Sobieskim. Z drugiej strony
mógł ten, tak mistrzowsko zredagowany pakt, przy którym
Bethune całkiem jawnie okazał więcej troski o swojego szwagra
niż o swego królewskiego pana Ludwika XIV, stanowić punkt
wyjœcia do dalszych ataków Jana III na Węgry, jeœli ten uznałby
je za korzystne, i tylko wtedy. Krótko i zwięŸle: ten franko-
-polski sojusz wyglšdał z pozoru na sukces wielkiego sprzymie-
rzeńca, był atoli w swym sednie dyplomatycznš głównš wygra-
nš dla Sobieskiego. Pozwalał na jawne wojenne zamiary prze-
ciwko Brandenburgii i potajemne knowania przeciw Habsbur-
gowi.

Z poczštku wyglšdało na to, że konflikt między Berlinem
i Warszawš da się łatwiej uœmierzyć niż między Polskš i Austriš.
W pierwszej połowie roku 1675 sprzeczali się Sobieski i Wielki
Elektor o zapewnionš, ze zwłokš i niechętnie przez Fryderyka
Wilhelma, powszechnie zaœ uznanš, pomoc przeciw Turkom
i o wcišż przesuwane przez Jana III, a przy każdej zmianie rzš-
du podejmowane odnawianie brandenburskiego lenna i paktów
welawskich. Jako kamienie obrazy blokowały w następnej ko-
lejnoœci drogę plany małżeńskie Hohenzollerna, który swych obu,
synów chciał ożenić: jednego z majšcš wielu starajšcych się kró-
Iowš-wdowš Eleonorš, drugiego - z bogatš dziedziczkš zmarłe-
go księcia Bogusława Radziwiłła, Ludwikš Karolinš, następnie
ożywiona działalnoœć brandenburskich agentów Wicherta i Scul-
tetusa, którzy w Wielkopolsce podjudzali skutecznie przeciwko
wojnie z Turkami i przeciw warszawskiemu dworowi, wreszcie
plany Jana III dotyczšce Prus Ksišżęcych, dawno już przeczu-
wane w Berlinie, i pertraktacje Lilliehóoka w sprawie sojuszu.

Po zwycięstwie pod Fehrbellinem 28 czerwca 1675 roku na-
pięcie stało się doprawdy krytyczne: Wielki Elektor uderzył te-
raz w ostre tony. Szwedzcy jeńcy mieli podobno powiedzieć, że
Polska wkrótce przyjdzie z pomocš ich armii. Fryderyk Wilhelm
powiadomił o tym swoich wielkopolskich przyjaciół, Leszczyń-
skiego i Grzymułtowskiego, dodajšc, że liczy na nich wobec tak
bezwstydnego przedsięwzięcia. Listy między Hohenzollernem

Król, wódz i dyplomata

i Sobieskim odznaczały się niezwykłym raczej w tak wysokie
kręgach zjadliwym stylem. Polski monarcha 19 lipca żšda brar
denburskich kontyngentów również na wyprawę 1675 roku •'
imię chrzeœcijańskiej miłoœci i układów politycznych. Elektor oć
powiada niedyplomatycznym, prawdziwym grubiaństwem: "Ai
miłoœć bliŸniego, która bierze poczštek z własnej, ani pakty n-
wymagajš od Nas, byœmy jakiemuœ sprzymierzonemu z Nań
królestwu spieszyli z pomocš, dopóki sami jesteœmy zagrożeni
Na to Jan III zabrania 19 sierpnia przemarszu oddziałów brai
denburskich przez polskie Prusy. Fryderyk Wilhelm zaœ skari
się na to w piœmie okólnym do cesarza i królów Anglii i Dań:

Sobieski: Brandenburgia obrabowuje polskich kurierów. Wóv
czas Elektor łagodzi ton: w sprawie poczty zajrzy do odpowiei
niego prawa, jego prawo przemarszu jest zagwarantowane pakt
mi; zresztš Polska i Brandenburgia nie muszš sobie zaraz sk

kac do oczu.

Spór stopniowo przycichał. Pod wpływem mšdrego Hoverbecl
przestał Fryderyk Wilhelm drażnić zwycięskiego na turecki
arenie wojennej Sobieskiego, przeciwnie, na koronację polskie
władcy wysłał posła nadzwyczajnego, właœnie w osobie te
ostrożnego i doœwiadczonego doradcy.

Austria zaœ nie była reprezentowana przy tej uroczystej cei
monit. Dwór austriacki był gorzko rozczarowany i obrażor
Leopold I pogodził się z wyborem francuskiego kandydata
Sobieskiego, jak w 1669 roku, ponieważ ,,Wszechmocny dopuœ
do tego i w tym należy widzieć Jego niezbadanš wolę, tak w:

my tym razem nie jesteœmy już w stanie nic zmienić." Cess
przestraszył się jednak natychmiast, że ten nowy "król mc
z czasem, mieć chęć wyruszyć na Inflanty, Prusy czy nawet
Œlšsk". Mimo to wysłanemu do Polski Hansowi Christophc
baronowi von Zierowskiemu przykazano surowo nie wdawać
w żadne knowania z niezadowolonymi w Polsce; wobec Jana
i Marii Kazimiery ma się zachowywać czołobitnie i unikać wsz
kich wystšpień. Austrii nie było można więc nic zarzucić,
jak swojego czasu odrywania kawałków polskiego terytorium,
wewnštrzpolitycznych intryg z opozycjš. Mimo to spodziewc
się po francuskiej królowej i po będšcym całkowicie pod jej u
kiem monarsze najgorszego.

Hrabia Thurn, którego Leopold I wysłał do Polski, by odwi
królowš-wdowę Eleonorę do jej ojczystego kraju, nie potr
o niczym innym powiadomić jak tylko o samych niekorzystna

92 Rozdział 4

sprawach. Wprawdzie on również otrzymał wskazówkę, by skarg
niezadowolonych "nie przyjmować nawet ad referendum". Nie
odnosiło się to atoli do Najjaœniejszej Pani poleconej jego opiece,
a ta miała serce pełne goryczy. Jakkolwiek łagodna i dobra,
Eleonora, po elekcji Sobieskiego, położyła się rozwœcieczona do
łóżka i zrosiła poduszkę obfitymi łzami. Płakała z powodu oszu-
kanych nadziei swego ukochanego z młodoœci - Karola lota-
ryńskiego, trwożyła się bowiem, że jej małżeństwo z księciem
nie dojdzie do skutku, że będzie musiała ponownie wyjœć za mšż
ze względów politycznych. I faktycznie, jak już nadmieniliœmy,
skierowali swš uwagę na wdowę król Szwecji i Wielki Elektor.
Nawet ciężka choroba Marii Kazimiery uczyniła całkiem realnym
pragnienie szerokich rzesz polskiej szlachty: ożenku Sobieskiego
z Eleonorš, gdyby zmarła jego małżonka.

Te nie skrywane przed chorš projekty roznieciły wzajemnš
nienawiœć obu kobiet jeszcze bardziej. Marysieńka kazała zrozpa-
czonemu małżonkowi, gdy przybył pospiesznie w paŸdzierniku
do jej łoża boleœci, nie tylko obiecać zawarcie umowy z Francjš,
która to umowa doprowadziła w następstwie do układu z Jawo-
rowa, lecz również złożyć przysięgę, że nigdy nie ożeni się
z Eleonorš i jako drugš żonę weŸmie tylko Francuzkę. Królowa
była przekonana, że została otruta przez stronnictwo austriackie.
Czyż don Pedro Ronquillo, poseł hiszpański, nie przepowiedział,
iż w cišgu niespełna dwóch miesięcy nie będzie już Marii Kazi-
miery wœród żyjšcych? Jednakże złoœć ludzi cesarza nie posunęła
się dalej niż do pobożnych życzeń, którymi naszpikowane sš ra-
porty Thurna. Niechaj więc niebo weŸmie pod swš opiekę mał-
żonkę Sobieskiego, byle tylko prędzej!

Nie dziwota, że uzdrowiona wyładowała swojš złoœć na nie-
przyjaciółce. Ciemnowłosa Brunhilda szydziła z ragazza/ jasno-
włosej Eleonory, i przeszkodziła Janowi III w ulżeniu doli
Austriaczce. Dopiero po niekończšcych się pertraktacjach wdowa
po Wiœniowieckim mogła opuœcić Polskę w towarzystwie doradcy,
hrabiego Thurna; najpierw zatrzymała się w Nysie, potem w Mi-
kułowie, wreszcie przybyła do Wiednia i utworzyła tu, wraz ze
swojš matkš, cesarzowš-wdowš, póŸniej jeszcze raz ze szwagier-
kš, palatynkš, frakcję trzech Eleonor, które nienawiœć dwóch po-
konanych kandydatów do polskiego tronu, Lotaryńczyka i Neu-

dziewczyny

Król, wódz i dyplomata

burczyka, i resentyment zranionych uczuć kobiecych przekuły
w nieprzejednanš wrogoœć do Sobieskich.

Jakkolwiek byœmy jednak wysoko oceniali rolę tych trzech
dostojnych dam i oddziaływanie złoœliwych raportów Thurna:

zwrot w austriackiej polityce wobec Jana III nie nastšpiłby be2
ważkich rzeczowych powodów. Powszechnie uznane obawy Leo-
polda I zostały poparte licznymi niebezpiecznymi faktami. Nie
było jeszcze tak ważne to, że - jak ostrzegał wojewoda Rey -
l^bbieski dšży do absolutum dominium, że jest całkowicie po stro-
nie Francji. Jednak już bardzo realne zwišzki króla z węgier'
skimi rebeliantami i z Siedmiogrodem zagrażały egzystencj
Austrii. Jeœli bowiem tak silny sojusznik Francji, jak Polska
zwišzywał od wschodu habsburskie kraje, mocarstwowa pozycj;

Leopolda I w Europie była nie do utrzymania. Jednakże podpo
rzšdkowanie się Apafiego Janowi III, a nawet powołanie mo
narchy na tron węgierski było jawnym zamierzeniem francusko
-polskiej polityki.

Już częste podróże wersalskich agentów, jak wytrawneg
obserwatora i chytrego jak lis parlamentariusza-poœrednika Akak.
i dzielnego Beaumonta, potem pobyt na dworze Sobieskiego we
gierskiego magnata Wesselenyi i ożywione stosunki między sied
miogrodzkš i polskš szlachtš wzmocniły podejrzenie, że nadcišg
burza nad kraje należšce do korony króla Stefana. Potem dc
wiedziano się o pewnym porozumieniu między głównym doradę
Apafiego, Thokółym, i Akakiš, wreszcie o pakcie, który w
wrzeœniu, krótko po bitwie pod Lwowem, sporzšdził Jan T.
z. innym siedmiogrodzkim politykiem, Absalonem. Te i wie.
innych tajnych wiadomoœci zawdzięczał cesarz hrabiemu Thurn(
wi, który je ze swojej strony nabywał od pewnego "amigo" ;

ciężkie pienišdze.

Tym opłacanym setkami dukatów przyjacielem był nie k'
inny jak sekretarz francuskiego poselstwa, który od poczštt
lipca 1675 roku udostępniał Austriakom całš korespondenc
Bethune'a i Forbina, do tego zdawał sprawozdania z poufnyc
rozmów na polskim dworze, które szwagier Sobieskiego słysz
z pierwszego Ÿródła. W następstwie tego bardzo pieczołowic
strzeżona poczta kurierska francuskich posłów w Rzymie i
Wenecji do Jana III, do Forbina i Bethune'a ujawniła Austri
kom cały rozmiar węgiersko-polskich planów gabinetu werss
skiego. Polski emisariusz Giza przybył w styczniu 1676 roku i
Apafiego, nie zważajšc na protesty, które wniósł już zawęża

84 Rozdział 4

przeciwko temu posłannictwu cesarski poseł Zierowski. W tym
samym czasie pojawił się znów w Polsce Szwed Lilliehook. Po-
nowił u Sobieskiego propozycję szwedzkiego sojuszu, który, by
nie przerażać opinii publicznej, miał się składać z częœci oficjal-
nej i utrzymanej w tajemnicy. Przeciwko komu kierowała się
cała ta ruchliwoœć, było aż nazbyt jasne.

Austria i Brandenburgia, przyhamowane wojnš z Francjš, za-
skoczone nadzwyczajnš aktywnoœciš polskiego króla i zastraszone
niš pod wieloma względami, zadowoliły się defensywš. Przecie
temu niebezpieczeństwu z bliskiego wschodu szukały wsparcia
na dalszym wschodzie, u Moskwy. Tam też 22 paŸdziernika
1675 roku został zawarty sojusz cesarza z carem Aleksym. Jed-
nakże œmierć tego księcia,1 10 lutego 1676 roku, pozbawiła ów
sojusz prawie całej wartoœci. W Polsce zaœ pracowali usilnie
stronnicy Habsburgów i Hohenzollernów, przede wszystkim w
Wielkopolsce i na Litwie. Na licznych sejmach udało się prze-
pchnšć postanowienia, które żšdały zawarcia sojuszu z cesarzem
i carem przed zbliżajšcym się sejmem koronacyjnym, jednakże
opozycja musiała działać z wielkš ostrożnoœciš, albowiem zwy-
cięstwa Sobieskiego nad Turkami powiększyły jego i tak wielkš
popularnoœć. Tak więc sejmik w Haliczu, wyrażajšc życzenie
przyjaŸni z Austriš i Moskwš, dodał natychmiast: ,,albowiem
Jego Królewska Moœć œmiałš dłoniš trwajšcej prawie trzydzieœci
lat w buncie Ukrainie narzucił obsequium2 względem Siebie sa-
mego i Rzeczypospolitej". Do tego panowało powszechne rozgo-
ryczenie wobec Brandenburgii, podsycane przez francuskich agen-
tów. Wyjšwszy jedynie Wielkopolan, którzy po częœci z obawy
przed zniszczeniami grożšcymi ich dzielnicy v/ nadcišgajšcej woj-
nie, częœciowo wskutek przekupienia przez Hoverbecka i Sculte-
tusa popierali sprawę Hohenzollernów, cały naród wzišłby z za-
pałem udział w odbiciu Prus Ksišżęcych. Polsko-pruski sejmik
żšdał, by pakta welawskie i nadanie lenna Drabim odnowiono
tylko wówczas, jeœli kurfirst da' satysfakcję za wszystkie wczeœ-
niejsze skargi i zażalenia. Broszury, jak ta starosty Pucka, Za-
wadzkiego, Tractatus super advertentiam defectuum in capitibus
imperii Sarmatici,9 posuwały się jeszcze dalej i nawoływały do
wojny z Fryderykiem Wilhelmem. W tej goršczkowej atmosfe-

1 Cara tytułowano: "wielki ksišżę moskiewski" - (przyp. red.).

2 uległoœć

3 Traktat o bacznoœci na uszczerbki w rzšdzie królestwa Sarmatów

Król, wódz i dyplomata

rżę, dumy z dopiero co odniesionych zwycięstw i przypomnienia
dawnej wielkoœci, zebrała się szlachta na ceremonię, która swoje
wystawnoœciš podbechtała jeszcze bardziej narodowe samopo-
czucie - na koronację króla w Krakowie.

14 stycznia 1676 roku król wyruszył z Rusi, 30 odbył swó:

uroczysty wjazd do tej dawnej stolicy. Przepych temu towarzy-
szšcy dowodził w imponujšcy sposób potęgi i bogactwa kraju
który, gdyby tylko chciał, mógł utrzymać należnš mu pozycj<
w œwiecie. Ani najazdy tatarskie i wojny tureckie, ani waœni*
wewnętrzne nie nadwerężyły poważnie skarbu wielkich tradycj
i bardziej namacalnych kosztownoœci, które Polska posiadał;

z czasów swojej œwietnoœci, zgromadzone podczas panowani;

Jagiellonów i pierwszych Wazów.

Siedem godzin trwał przemarsz oddziałów, kawalkad przepysz
nie ubranej szlachty; nie kończšcy się szereg galowych powozów
otoczonych wspaniale przystrojonš służbš, robił głębokie wraże
nie na przybyłych ze wszech stron widzach. Cóż mogło być wspa
nialszego nad husarzy w ich połyskujšcym uzbrojeniu, na szła
chętnej krwi koniach! Stroje magnatów odznaczały się obfitoœci
złota i szlachetnych kamieni, z nimi współzawodniczyła "nie
zwykle liczna gromada obcych panów, wszyscy ubrani z frar
cuska. z rozmaitoœciš, która okrzyki zachwytu przyglšda j šcyc
się wywoływała". Następnie urzędnicy Korony i senatorowi*
marszałkowie Polski i Litwy ze wzniesionymi buławami z hebs
nu, które zdobiły klejnoty. Forbin, poseł ,,avec tout 1'eclat pou
repondre a la grandeur que doit faire paroistre un ambassadei:

du plus grand prince de monde".1 Wreszcie Sobieski.

Jego odœwiętny kontusz był z tureckiego brokatu, obramows
ny sobolami. Iskrzył się od brylantów, pod tym widoczna by;

kamizela z podobnego materiału, którego czerwień odbijała, ja,
niejšc, od złota i srebra wierzchniej szaty. Guzami były błyszcz;

ce diamenty, agrafa z rubinów promieniała jak gwiazda. Na ko
paku widać było trzy czarne perły szczególnej pięknoœci, któł
przytrzymywały przecudny pióropusz z czaplich piór. I jak chm,
ra gwiazd wokół słońca, tak kršżyli koło władcy Polski dw
rzanie i służšcy w oszałamiajšcej feerii barw. Na granicy mias
monarchę powitali mieszczanie. Dwudziestu czterech ławnikó
niosło baldachim, pod którym powoli jechał konno król. Za ni

1 którego œwietnoœć odpowiada wielkoœci, jakš winien się odznaczać p
seł największego w œwiecie władcy.

86 Rozdział 4

podšżała gwardia przyboczna, janczarzy, hajducy, dragoni panu-
jšcego i magnatów. Komu dane było podziwiać ów pokaz polskiej
wielkoœci i polskiego smaku, ten nie mógł wštpić w przyszłoœć
tego państwa; musiał sobie jednak również postawić pytanie, jak
więc przy takich zasobach były możliwe katastrofy rzšdów Jana
Kazimierza i Michała.

Obaj królowie, poprzednicy Jana III, spoczywali niemo w swo-
ich przepysznych trumnach. Niesiono je teraz, w dzień po wjeŸ-
dzie Sobieskiego, na Wawel do grobowca. Znowu rozkwitła œwiet-
noœć godna wielkiego królestwa, tym razem w ponurej żałobie.
Oto spoczęli bowiem w grobie œwiadkowie polskiej niedoli. Berło,
pieczęć i klucz skarbca zostały złamane nad sarkofagami.

Teraz miał jeszcze Sobieski udać się w tradycyjnš pielgrzymkę .
pokutnš do grobu œwiętego Stanisława, owego biskupa krakow-
skiego, który padł ofiarš samowoli Bolesława Œmiałego, i przed
pamięciš tego zdarzenia musiał się każdy z królów ukorzyć.
Patrz - tak brzmiało ostrzeżenie skierowane do monarchy -
jeœli ty pójdziesz w œlady tyrana i targniesz się na Koœciół i na
swobody narodu polskiego, wówczas znajdziesz kres twój tam,
dokšd skierował swe kroki morderca biskupa-męczennika, na
wygnaniu, a wieczna klštwa będzie twoim udziałem!

Teraz jednakże, 2 lutego 1676 roku, nadszedł dzień chwały.
Jan III został ukoronowany w czcigodnej katedrze, u jego boku,
po nim, najbardziej urocza królowa, promieniejšca ze szczęœcia,
i chociaż wyglšdała już rozwišzania, w całym powabie swym
i pięknoœci. Jeszcze nigdy para władajšca Polskš nie otrzymała
tego samego dnia namaszczenia. Ci jednak, Astrea i Celadon,
czuli się jak bohaterowie jakiejœ nieprawdopodobnie wspaniałej
powieœci. Rozdział ostatni został napisany nie bez przeszkód.
Podczas ostatnich dwóch lat wszystkie możliwe do wymyœlenia
intrygi sprzysięgały się, by udaremnić koronację tej obcej ko-
biety, nie pochodzšcej z ksišżęcego rodu. Austriacy i Branden-
burczycy, oligarchia i supernacjonalistyczni przedstawiciele
szlachty pragnęli odwieœć Sobieskiego od zamiaru przyozdobienia
małżonki oznakš najwyższego dostojeństwa. Kiedy powtarzajšce
się choroby Marysieńki nie przyniosły oczekiwanego przez tak
wielu naturalnego wyjœcia, wymyœlono w końcu podstęp, chcšc
tak ustalić dzień koronacji, żeby wypadł bezpoœrednio przed spo-
dziewanymi narodzinami nowego potomka króla. Daremne sztucz-
ki! To nie był sposób na Jana III i Marysieńkę. Jedno z nich
oœwiadczało raz po raz, że bez małżonki nie będzie żadnej koro-

Król, wódz i dyplomata

nacji, drugie - nawet konajšce, wiedzšc, że może oddać przed
ołtarzem ducha, kazałoby się mimo to przywieœć na tę uroczystš

ceremonię.

Wszystko szło jak należy. Inaczej niż przy namaszczaniu Wiœ-
niowieckiego, wszędzie było widać największy porzšdek. Celebro-
wał prymas Olszowski. Papieski legat, apostolski nuncjusz Mar-
telli sprawował ad hoc swš godnoœć; byli obecni posłowie Francji
i Brandenburgii. Mały ksišżę Jakub podziwiał swych rodziców
i sam był obiektem podziwu, dzięki swemu dziecięcemu urokowi
Wieczorem odbyła się trwajšca szeœć godzin galowa biesiada
Przy czym parze królewskiej usługiwali wysocy dostojnicy. Wy-
dawało się na moment, że Polska ze swej groŸnej rzeczywistoœć
przeniosła się w baœniowy raj. 3 lutego akt hołdu na krakowskin
rynku stał się finałem tej symfonii barw i podniosłych dżwię
ków. Był przy tym również obecny poseł perski, który nie móg
brać udziału w uroczystoœciach koœcielnych. Mógł być on uważa
ny za symbol tego, że pod panowaniem nowego władcy sił:

i sława Polski wywierały swój urok nawet poza granicam
Europy.

Jan Sobieski


5. Dšżenie ku morzu:

Bałtyk czy Morze Czarne?

Również kiedy wszystko powróciło do codziennoœci, różnica w
stosunku do rzšdów Wiœniowieckiego była widoczna. Jakże ża-
łosny był poprzedni sejm koronacyjny! Sesja z lutego i marca
1676 roku przebiegła w dawno już nie oglšdanej godnoœci i zgo-
dzie. Opozycja była zupełnie zbita z tropu. Wprawdzie kłócili
się litewscy hetmani, lecz wystarczyło jedno słowo królewskiej
pary, by zakończyć te niesnaski. Tylko sprawy brandenbursko-
-pruskie wywoływały trochę hałasu.

Chociaż Wielki Elektor nie szczędził ani miłych słów Sobies-
kiemu, ani pieniędzy dla opozycji - rozdzielono wœród posłów
ponad 4000 guldenów, przywódca wielkopolskich senatorów, kan-
clerz Leszczyński, otrzymał swojš rocznš pensję za kilka lat
z góry - dwór podtrzymywał ten wojenny nastrój przeciw
Hohenzollernom, aby po zawarciu pokoju z Turkami porwać na-
ród do ataku na Królewiec. Jezuita o. Pikarski wybrał do tekstu ^
swego kazania inauguracyjnego nakaz i upomnienie, by iœć w œla-
dy Bolesława Chrobrego. Pomorski wojewoda Bškowski kiero-
. wał w sejmie gwałtowne ataki przeciwko ' "temu niewiernemu
lennikowi" w Berlinie. Trzech brandenburskich agentów i liczne
listy Fryderyka Wilhelma do polskich senatorów nie starczały,
by ułagodzić roznieconš przez Francję i dwór atmosferę. Sam
prymas Olszowski 30 marca zabrał głos, by przedstawić Wielkie-
mu Elektorowi długi rejestr jego grzechów. W Berlinie zaczęto
się przygotowywać na najgorsze.

Energia polskiego króla i poważanie, ba, nawet zbawcza bo-
jażń, którymi się cieszył, wykluczały każdš próbę wywołania
wewnętrznej politycznej burdy. Posiadamy jednomyœlne œwiadec-
twa dwóch wzajem sobie wrogich, znakomitych zresztš obserwa-

Dšżenie ku morzu: Bałtyk czy Morze Czarne

torów, œwiadczšcych, że Sobieski był pierwszym i jedynym od cz
sów Batorego królem, który miał taki prestiż. Złoœliwy Balu
pisze 7 lutego 1676 roku do Pomponne'a: Polacy nigdy nie ci
szyli się sławš mšdrego narodu, lecz teraz zmieni się to na pe^
albowiem "initium sapientiae timor Domini. En ' effet

''    -r-* - _ ??i   A   'l^-"ft-n/-l^yiT-nTi,c,l7-i  T^nyprl^f

11U,     Cl-l-k-ł^-ł VV -Ł^-JL-ŁA     ,,^^J.W^ %•ť...•     --,.--- --

craignent estrangement le Roy."1 A brandenburski Hoverbe
10 kwietnia: "Tak wielkš bojażń odczuwajš stany przed t;

no

królem, że nawet autorytet Zygmunta III po 45 latach panów

niš nie może się z tym równać."

Bez poważnego sprzeciwu przyjęły izby opracowany przez L
bieskiego projekt "Bellandi modus et ordo defendendae Rei(
blicae temperę belli turcici"2 za podstawę swojej ustawodawc:

działalnoœci. Jan III w swoim elaboracie wyjaœniał, że nal(
wystawić armię w liczbie 50 000 żołnierza z Polski i 16 (
z Litwy, zgromadzić zapasy, sprzęt wojenny i pienišdze. Kro
stwo musi samo, bez obcej pomocy, rozprawić się z muzułmai
mi. Posłusznie uchwalił sejm podatki i stan wojska na 78 l
żołnierza, do tego niezbędne pełnomocnictwa, aby zagwaras
wać monarsze dyplomatycznš i militarnš swobodę działania.

Obecnie król mógł się zwrócić zarówno na wschód, jak i
zachód. Przyjaciele Brandenburgii radzili Wielkiemu Elektor'
za poœrednictwem Scultetusa mšdrze ustępować i w ten spo
wykluczyć każdy pretekst do napaœci na Prusy Ksišżęce, l
samym spełnić żšdania, które opat Hacki w połowie marca pi
kazał Fryderykowi Wilhelmowi: zaprzestanie napaœci na ku
rów pocztowych, pomoc w wojnie z Turkami i wolnoœć prak1
religijnej dla królewieckich katolików. W Berlinie wyrażono
to zgodę. Polski poseł Skoraszewski został tam bardzo upr
mię przyjęty w maju. Zarówno zdziwiono się, jak i uciesz'
że wiosna przeszła bez rozpoczęcia działań wojennych, A na
pod koniec czerwca Hoverbeck mógł zameldować, że Sobi
chce nawišzać z kurfirstem bliższe stosunki. W miesišc póz
ten ostatni polecił swemu posłowi dbać o przyjaŸń polsk
króla. Mšdremu Hoverbeckowi przyszedł do głowy pomysł, c
ki któremu mógł utrzymać Jana III w tym korzystnym nast
i który równoczeœnie przekreœlał niektóre francuskie rach
Polskiemu kanclerzowi Gnińskiemu poddał myœl, że Sob:

1 bojażń Pana to poczštek mšdroœci. W istocie bowiem nad podziw

jš się króla.

2 Sposób walki i porzšdek obronny Rzeczypospolitej podczas wojn:

reckiej

i"

100 Rozdział 5

mógłby przyjšć poœrednictwo pokojowe w europejskiej wojnie.

Dziwilibyœmy się i my brakiem wojennych działań na bałtyc-
kim wybrzeżu Polski i Brandenburgii, gdyby Ÿródła nie wyjaœ-
niały nam przyczyn, które ostudziły owš gorliwoœć polskiego mo-
narchy wobec Francji, a tym samym również jego zawziętoœć na
• Hohenzollernów. Jak to często bywało, wydarzenia na królew-
skich pokojach, sprawy rodzinne, nawet tajemnice alkowy spla-
tały się z wielkš politykš. Powiedzmy krótko: Marysieńka sšdzi-
ła podczas swego połogu w marcu, że ma powody do zazdroœci.
Wyprowadzony ostatecznie z równowagi jej uszczypliwoœciš, po-
rywczy Jachniczek dał się ponieœć złoœci, czego potem zwykle
żałował i za co musiał ciężko pokutować. Równoczeœnie dostojna

/ familia popadła w sprzeczkę wskutek grubo bramowanych zło-
tem afer małżeńskich obu sióstr Marii Kazimiery. Jedna, jeszcze
niezamężna, miała poœlubić polskiego magnata Wielopolskiego.
Był on gotów pojšć za żonę bezposażnš pannę, jednakże pod
warunkiem przyznania mu godnoœci kanclerza. Jan III, który
zwykł był spełniać, jak dotšd, każde życzenie swojej Jutrzenki,
zwlekał ze zgodš na to polityczne małżeństwo. To powikłanie
zostało rozwišzane, albowiem narzeczony tak bardzo się zakochał
w swojej pierwotnie wybranej jako narzędzie ambicji małej
Francuzce, że zrezygnował z kanclerstwa i posagu, co przyniosło
póŸniej wprawdzie nie pienišdze, których papa d'Arquien nie
posiadał, a nawet gdyby je posiadał, nie zechciałby ich dać, lecz
dostojeństwo samo przez się.

Nie tak romantycznie wyglšdała sytuacja drugiej siostry, któ-
ra przybyła z Francji za swoim mężem Bethune. Ta para mał-
żonków, którš połšczyła nieco burzliwa namiętnoœć, jak to było
w zwyczaju rodziny d'Arquien, żšdała z wielkim naciskiem po-
sagu w wysokoœci 20 000 talarów, jaki swego czasu przyrzekł im
ojciec małżonki, jednakże nigdy go nie wypłacił. Ten sympa-
tyczny człowiek, którego wiek - wówczas miał 63 lata - nie
chronił przed szaleństwami młodoœci, ożenił się właœnie po raz
drugi z pewnš lekkomyœlnš osóbkš, ale miał jej już dosyć, a ten

. niewielki skandal, który rozpętała sprawa rozwodowa, został wy-
grany natychmiast w polityce międzynarodowej: Marysieńka nie
miała nic lepszego do roboty, jak w najważniejsze kwestie wagi
państwowej wtršcać proœbę do Ludwika XIV, aby rozkazem
uwolnił jej ojca od tej ucišżliwej kobiety. D'Arquien ze swej
strony zarzucał koronowanš córkę najdziwaczniejszymi pretensja-
mi, przy tym stereotypowymi proœbami o pienišdze: jest stary,

Dšżenie ku morzu: Bałtyk czy Morze Czarne

ma przecież tak niewiele lat życia przed sobš (los udzielił i
jeszcze 31 wiosen1), cierpi wielkš nędzę. Że ten ojciec rod
z komedii nie myœlał wcale o wypłaceniu posagu, rozumie
samo przez się. Traktował on swoje córki, jak pan von Max
pfutsch Nestroya, jako kapitał, który musi przynosić odse
i kapitał, a nie jako powód do wydatków. Przez tego czcigod
go papę, jego żšdania i długi, chwyciły się obie córki, króle
i madame de Bethune, w dosłownym sensie tego wyrażenia
pieczołowicie ufryzowane włosy. Nie doœć było zazdroœci Ma
sieńki z powodu Bogu ducha winnej dworki, kłótni trzech si(
i niewygodnego teœcia! Prócz tego miał Sobieski jeszcze d
afery na karku. Bethune i Forbin mieli ze sobš na pieńku, c;

ciowo z powodu tych wysoko postawionych pań, częœciowo
z powodu ostatniej, najbardziej zakrawajšcej na burleskę s^
wy, która królowi zakłócała spokój: z powodu farsy o Brisaci

Historia tej intrygi wymaga właœciwie osobnej ksišżki, s
należałaby, bez wštpienia, do najbardziej zajmujšcych chronić
scandaleuses. Jan III pozostawił po sobie, jak już przelotnie 2
żyliœmy tu wspomnieć; pewnej francuskiej żonie urzędnika ;

pamištkę swego pobytu w Paryżu anno 1646/1647 chłopac
który (czy z powodu Hotel de Brisac, w którym Sobieski mi
kał?) przybrał nazwisko Brisacier. Gdy wiadomoœć o wyb'
króla dotarła do Francji, zapragnšł ów bękart wycišgnšć kórz
z chwały tego, co go spłodził. Wprawdzie wierny Jachnic
zanim popadł w miłosne kajdany swojej Marysieńki, posła]
prawo i lewo liczne dosyć potomstwo, o które się potem
troszczył, ale z tym młodym Francuzem sprawa była nie
prosta, jak z "owocami miłoœci" ruskich i polskich chłopek
też żon i córek drobnej szlachty. Monsieur Brisacier, wów
trzydziestolatek, miał urzšd dworski przy królowej Francji,
dzo skromny, lecz taki, który otwierał mu dostęp do małż
Ludwika XIV; był jej prywatnym sekretarzem. (Czy mu w
pomogły wpływy Sobieskiego, na przykład w salonie Longi
le'ów, nie wiadomo). Ten ambitny młodzieniec wymyœlił
powieœć, by - wykorzystujšc legendarny strach Sobiesl.
przed scenami zazdroœci jego małżonki - dojœć do wysokici:

szczytów. Groził Janowi III, że zwróci się bezpoœrednio do I
Kazimiery, jeœli król nie spełni wszystkich próœb natural
syna, mianowicie nie wypłaci mu znacznej sumy pieniędzy

1 A nawet więcej! - (przyp. red.).

102 Rozdział 5

wyprosi u Ludwika XIV własnoręcznym pismem parostwa i ty-
tułu księcia, których posiadacz byłby wskazany przez Sobieskie-
go (i nazywał się, oczywiœcie, Brisacier). W jaki sposób została
wplštana w zwykłe okolicznoœci tej sprawy osoba francuskiej
królowej, tego nie można się dowiedzieć dokładnie. W każdym
razie póŸniej twierdzono, że ona właœnie prosiła Jana III o to,
by ujšł się za Brisacierem w tak serdeczny sposób. Prawdopo-
dobnie jednak Brisacier wmieszał władczynię w swoje plany bez
jej wiedzy. Lecz Marysieńka znalazła się na tropie tej tajemni-
czej sprawy, kiedy pewien zbiegły z klasztoru karmelita, w któ-
rym domyœlała się cesarskiego agenta, zameldował się u niej,
a w jego bagażu znaleziono klejnoty i pismo od francuskiej mo-
narchini do Jana III. Ponieważ małżonek nie chciał puœcić pary
z ust i zdobył się tylko na ogólnikowe wyjaœnienia, rozgniewana
Maria Kazimiera dołożyła ten przypadek do innych akt winy
męża.

W wyniku końcowym dało to nieprzerwany cišg scen rodzin-
' nych, były dšsy i drwiny, sprzeciwy, krzyki z obu stron. Sobieski
jednakże odpłacił Francuzom za wszystkie kłopoty i przykroœci,
które sprawiała mu jego kapryœna małżonka i jej pełna tempe-
ramentu rodzina. W ten sposób nie doszedł do skutku atak na
Prusy. Wkrótce też i Marysieńkę opanowała złoœć na swojš
ojczyznę. Chciała bowiem jak zwykle, kiedy miała na pieńku
ze swym "najbardziej namiętnym i ukochanym małżonkiem",
wyjechać do Francji, przy czym połšczyć dwie przyjemnoœci
z pożytecznym, mianowicie przeprowadzić na dworze w Wersalu
polityczne rozmowy i wydębić dla d'Arquienów tyle, ile tylko
możliwe, przy tym jednak pobyć jakiœ czas z dala od Polski,
popielgrzymować do "zaczarowanego pałacu" i tam, gdzie kiedyœ
była tylko małš szlacheckš dworkš, być honorowanš jako kró-
lewski Majestat. Przy okazji miała też słabujšca Marysieńka sko-
rzystać z wód burbońskich. Królowa wyjechała w lipcu do Gdań-
ska i czekała tam na serdeczne zaproszenie od Ludwika XIV,
dla którego przecież tak wiele zdziałała. Duma monarchy była
jednakże większa niż jego pragnienie, by dawnš poddankę przy-
wišzać do siebie za cenę traktowania jej jak równej mu urodze-
niem. Zamiast powitalnego pozdrowienia nadeszło wskazanie dla
Bethune'a, by odwiódł Marię Kazimierę od jej zamiaru podróży
do Francji, a kiedy zagmatwane zastrzeżenia nic nie pomogły,
król odmówił po prostu zagwarantowania małżonce Sobieskiego
żšdanego przez niš przyjęcia: ceremoniał stosowny wobec angiel-

Dšżenie ku morzu: Bałtyk czy Morze Czarne

skiej królowej nie mógł mieć zastosowania wobec małżonki j
kiegoœ elekcyjnego władcy. Teraz wszyscy byli Ÿli na wszystkie
Jan III na Marię Kazimierę, Maria Kazimiera na Jana III, obc
na Ludwika XIV. Tylko że Sobieskiemu jego domowe troski r
przeszkodziły w zatroszczeniu się o zbliżajšcš się wyprawę w
jennš.

Wyprawa na Prusy Ksišżęce nie wchodziła już w rachul
przynajmniej teraz. Siły narodu zostały ponownie skierowa
przeciwko Osmanom, którzy anno 1676 nie okazywali więks;

gotowoœci do zawarcia pokoju niż w roku poprzednim. Sobie;

z właœciwš sobie aktywnoœciš czuwał nad tym, by zatwierdzę
przez sejm zbrojenia nie pozostały tylko na papierze. Tak w
nie pomogły ani skargi sejmików, że szlachta jest "w bieds
bez pieniędzy", ani knowania cesarskich czy brandenbursk
agentów. Podatki i zacišgi poszły swoim trybem. Na granice
dawne oddziały doborowe wytrwały na pozycjach. Zbudowe
obozowiska i magazyny. Znakomici oficerowie jazdy, Zbro:

i Rzewuski, niezmordowanie uganiali się za Tatarami, którzy
ko straż przednia armii tureckiej w lipcu rozsypali się w tyrali
aż na Wołyń.

Wczeœniej niż zwykle podjęli Polacy regularnš wyprawę
wroga. W połowie sierpnia rozpoczęły się walki podczas pi
prawy przez Dniestr pod Chocimiem. Miały tylko na celu odci
nięcie uwagi Turków, dopóki nie nastšpi koncentracja własn
sił pod Szczercem, niedaleko Lwowa. Armia Osmanów pod
wództwem Ibrahima Szejtana, następcy Ibrahima paszy z
maszku zmarłego na delirium tremens, przemaszerowała w
gu sierpnia przez Mołdawię aż do granic Pokucia. Liczyła ró''
20 000 Turków i mniej więcej tyle samo Tatarów. (Owcze
polskie Ÿródła mówiš, że zwykłš przesadš, o 200 000 żołnier
Potężny tabor, który właœciwie był co najmniej tak wielki
liczba wojowników, był w bitwach raczej przeszkodš niż ws]
ciem.

Turecki walec parowy sapał wolno, podšżajšc przez górz
Pokucie, wypluwajšc przed siebie pojedyncze bandy Tata]
Liczne małe twierdze zostały zdobyte przez niewiernych, wr
cię obiegli oni Stanisławów. W tym czasie Jan III zwołał :

wojennš w Żółkwi, na której, pomijajšc zasady gry wojer
zarzšdzono między innymi wysłanie komisarzy do tureck
głównodowodzšcego. 17 wrzeœnia był Sobieski we Lwowie, w
dni póŸniej wyruszył z polskim wojskiem w sile około 25 00(

104 Rozdział 5

dzi do miejscowoœci Zurawno, gdzie miał zamiar czekać na Tur-
ków we wczeœniej już wyszukanej, doskonałej pozycji defensyw-
nej. Wyborem tego miejsca znowu potwierdził król swoje zdol-
noœci dowódcy. Muzułmani nie przeszli przez tę przeszkodę; ża-
den szturm ani kanonada nie mogły jej pokonać. Oddziały suł-
tana traciły dzień za dniem, a Jan III, który był niezłym znawcš
psychologu swych azjatyckich wrogów, mógł liczyć na szybkie
wsparcie potężnego sojusznika, generała-zimy, przed którym
Turcy zwykle brali nogi za pas. Walki trwały od 23 wrzeœ-
nia do 14 paŸdziernika ze zmiennym nasileniem, którego sto-
pień wyznaczał przebieg rokowań Ibrahima i chana tatarskie-
go z polskimi delegatami, obecnymi w obozie tureckim pod
Zurawnem.

Sobieski z jednakowš przezornoœciš kierował militarnš obronš
i - za pomocš listów - dyplomatycznymi rozmowami. Przy
czym znajdował się król w głębokiej psychicznej opresji, Mary-
sieńka bowiem słała pełne goryczy listy, ,,jakby była w zmowie
z samym Ibrahimem". Jej zazdroœć - o niej samej i jej poli-
tycznym oddziaływaniu jeszcze opowiemy - była większa niż
œwiadomoœć, jakie szkody mogłaby wyrzšdzić przez swoje pre-
tensje. Na szczęœcie wrażliwy Jachniczek był nie tylko zrozpa-
czonym kochankiem i czułym małżonkiem, lecz również wrażli-
wym artystycznie człowiekiem i mężczyznš, który miał zmysł
na wszystko, co heroiczne: widok malowniczego tureckiego mia-
sta namiotów zachwycał go. To całe, tak naturalne bohaterstwo
Sobieskiego widać w bezstronnoœci, z jakš opisuje tureckich mu-
zykantów, gdy pisze o czarujšcym oko widoku kolorowo przemie-
szanej osmańskiej armii, o wjeŸdzie seraskiera i chana, o noc-
nych błyskawicach artylerii, jak gdyby to wspaniałe inscenizo-
wane widowisko nie zagrażało życiu i zdrowiu protagonistów.
Głos armat był dla króla muzykš. Jechał, wiwatujšc, do boju, bił
się na przykład w starciu z 8 paŸdziernika jak zwykły kawale-
rzysta i z trudem dał się przywołać swojemu przezornemu roz-
sšdkowi do kontynuowania strategii nękania nieprzyjaciela, by
nie wydać swego wojska na pastwę przynoszšcych wielkie straty
nieprzerwanych bitew w polu.

Jednakże polityk tkwišcy w Sobieskim nie dał się nigdy ogłu-
szyć wrzawie bitewnej ani okrzykom zwycięstwa. Poœrednictwo
przychylnego Polakom chana tatarskiego, na którego miał wpływ
dawny przyjaciel Jana III, subchan Gasi, trzeŸwe osšdzenie sy-
tuacji przez króla, którego nie zaœlepiały chwilowe sukcesy

Dšżenie ku morzu: Bałtyk czy Morze Czarne

i francuskie starania zarówno u Porty, jak i na polskim dworz
przyœpieszyły dojœcie do skutku układu, który 17 pażdziernil
1676 roku uroczyœcie w obozie tureckim pod Zurawnem zost
podpisany. Akt ten nosił wszelkie cechy prowizorycznego zawi'
szenia broni, które dawało obu partnerom widoki na przyszłoœ
Z dwóch najważniejszych kwestii jedna została zastrzeżona i
rokowania dla wysłanego w tym celu do Istambułu posła Rz
czypospolitej: dokładne wyznaczenie granicy. Drugš poruszol
z celowš niejasnoœciš w polskim tekœcie aktu, w tureckim z
załatwiono tę sprawę powołaniem się na pokój w Buczaczu: ch
dziło o płacenie trybutu sułtanowi przez Polskę. Jako bezpoœre
nie korzyœci tego układu należy wymienić: okres wytchnień
dla oszczędzonych na jakiœ czas przez Tatarów dzielnic wscho
nich, wolnoœć handlu dla kupców, zwrot jeńców. Za to wyrażo:

w pakcie przymierze dotychczasowych przeciwników miało tył
teoretycznš wartoœć. Jeœli chodzi o sprawy terytorialne, Pola
otrzymała z powrotem częœć Ukrainy i Podola. Jakiej wielkos
miały być te tereny, to zależało od sukcesu przyszłego pełr
mocnika przy Złotym Rogu i od sprawnoœci polskich garnizonc
w tych prowincjach, czy dadzš sobie radę z Tatarami i Ko;

karni. Podporzšdkowanie Kozaków Wysokiej Porcie zostało
akcie pokojowym pod Zurawnem wyraŸnie uznane.

Teraz, zdawało się, nadszedł moment, który francusko-polsl
przymierze z 11 lipca1 1675 roku chciało wykorzystać na in^
rencję Jana III w ogólnoeuropejskie spory. Jaki użytek ucz;

władca z tej możliwoœci posłużenia się na Zachodzie stojšcy
obecnie do dyspozycji polskimi siłami zbrojnymi? To pytai
zaprzštało kancelarie państwowe. Nadzieje i obawy, które st;

się przy tym głoœne, determinowały sšd o układzie w Żurawr
Nuncjusz Martelli nazwał go hańbš, do której nakłoniła Pols
Francja. W Wiedniu odczuwano, według œwiadectwa nuncju;

Albrizziego, wielki niepokój, albowiem zarówno Turków, ;

i Polaków uważano za zdolnych do przykrych niespodzian
Nie mniejsze panowało zaniepokojenie w Brandenburgii. Za
francuska dyplomacja cieszyła się ze swego dzieła.

Następne tygodnie charakteryzowała goršczkowa politycs
działalnoœć. Cesarz zwišzał się z carem nowym układem <
ochrony polskich wolnoœci i przeciw polskim zamiarom dotyc
cym habsburskich Węgier. Dania i Brandenburgia przyrzekły

1 W rzeczywistoœci: 11 czerwca 1675 r. - (przyp. red.).

106 Rozdzial 5

bie wzajemnš pomoc w razie szwedzkiego lub polskiego ataku.
•Zierowski i Hoverbeck starali się o to, by Sobieski nie zapragnšł
dokonać podboju ich własnych krajów. Brandenburczyk próbo-
wał przekonać króla, że szwedzkie Inflanty nadajš się na księstwo
dziedziczne dla królewicza Jakuba. Jednoczeœnie zostali zmobili-
zowani magnaci należšcy do cesarskiej i elektorskiej klienteli.
Leszczyńscy i Grzymułtowscy w Wielkopolsce - wspierani przez
polityków ze szlachty, jak Gałecki, Krzycki i Breza - Pacowie
na Litwie, biskup Trzebicki z Krakowa, ksišżę Dymitr Wiœnio-
wiecki w Małopolsce i na Rusi sprzeciwiali się wojnie z chrze-
œcijańskimi sšsiadami. Trudno jednakże było przewidzieć, czy
miecz wycišgnięty z pochwy do połowy da się w niej zatrzymać.
I w końcu Austriacy, Brandenburczycy i Szwedzi zaczęli postępo-
wać podług recepty odwiecznego egoizmu: "Œwięty Florianie,
oszczędŸ mój dom, podpal inny!"

Na poczštku można było sšdzić, że pożar obejmie Węgry. Bez-
poœrednio przed wyruszeniem na ostatniš wyprawę przeciw Tur-
kom przyjšł Jan III delegację rebeliantów z Węgier pod przy-
wództwem Szepesiego i Keczera, która ofiarowywała mu koronę
œwiętego Stefana dla syna Jakuba. Król odmówił wówczas, po-
nieważ potrzebował jedynaka na swego następcę w Polsce. To
"nie" było umotywowane wówczas przejœciowš irytacjš z powo-
du Francji. Po Zurawnie jednak panowało w domu monarchy
niezmšcone szczęœcie; Marysieńka i Jachniczek œwięcili jednš ze
swoich licznych wiosen miłoœci, które następowały po równie
licznych sporach małżeńskich. Z tym wišzał się jednoczeœnie po-
wrót do kursu francuskiego. Polski władca był znów gotowy do
węgierskiej ofensywy odcišżajšcej sojusznika na Zachodzie, oczy-
wiœcie nie w tym wymiarze, w jakim sobie życzył Ludwik XIV
i jaki martwił cesarza. W Wersalu zaaprobowano teraz, po za-
warciu polsko-tureckiego pokoju, układ Apafiego i Thokółyego,
dzięki któremu Siedmiogrodczycy uprawnieni zostali do poważ-
nych zbrojeń. Polecono Bethune'owi nalegać na przyrzeczonš po-
moc ze strony Jana III: "Rien. ne me peut importer davantage
qu'une diversion du cote de la Hongrie ou de celui de la Prusse."1

Leopold I natomiast zwrócił się na poczštku listopada do pa-
pieża, by ten wpłynšł na Sobieskiego i polskich panów, ażeby
w ich ojczyŸnie ustały werbunki dla wsparcia węgierskich po-
wstańców. Bethune jest duszš tych knowań, ,,qui ipsam sibi

1 Największe znaczenie ma dla mnie dywersja bšdŸ Węgier, bšdŸ Prus.

Dšżenie ku morzu: Bałtyk czy Morze Czarne

Hungariae coronam a rebellibus perfidis pepigisse dicitur".1 Inno-
centy XI rozkazał nuncjuszowi Martellemu podjšć konieczni
kroki na korzyœć Austrii. Następnie Ojciec Œwięty, w odpowiedz
na meldunek Jana III o układzie z Żurawna, wypowiedział sii
bardzo ostro przeciw temu paktowi z niewiernymi.

Papież i cesarz znajdowali poparcie na większoœci sejmików
w Polsce. Nawet tam, gdzie pokój z Porta był witany z radoœciš
szlachta ostrzegała przed mieszaniem się w ewentualnš wojn
europejskš. I głos namiestnika Bożego, i publiczna opinia wy
warły wrażenie na Sobieskim. Król został umocniony w swoir
zamiarze, by postępować z największš ostrożnoœciš i przy całyr
poparciu dla francuskich celów nie dać się nakłonić do zajęci
otwartego stanowiska wobec węgierskich powstańców. Tak sam
opierał się regularnym działaniom wojennym przeciwko Brar
denburgii. Dopiero teraz okazało się, jak zręcznie został zrede
gowany sojusz z Jaworowa. Albowiem przez wyznaczenie term
nu polskiego uderzenia na czas po zawarciu pokoju z Turkam
od decyzji Jana III zależało przyjęcie danego momentu za włas
ciwy, dlatego mógł uznać pakt spod Żurawna jako zaledw:

wstępny etap do ostatecznego zawarcia pokoju i przez to zyske
na czasie. W końcu król mógł również, jak się zwierzył nuncji
szowi, podjšć walkę z Porta w każdej chwili na nowo, a wóv
czas był wolny od każdego zobowišzania na Zachodzie. Rozwi.
zanie tego problemu zależało od wyniku pertraktacji na dwór;

sułtana. Tylko w tym wypadku mogła się Polska ważyć na ts
ryzykownš awanturę, jak wyprawa na podbój Prus Ksišżęcyc
gdyby na znoœnych warunkach rzeczywiœcie na dłuższy czas z;

skała całkowity spokój od Turków i Tatarów. Jednakże konfli
z cesarzem, tego jesteœmy pewni, nie był nigdy przez Sobieski
go brany poważnie pod uwagę, chociaż pozory œwiadczš prz
ciwnie. Ile razy emocje cišgnęły go na Węgry, tyleż razy rozs
dek przywoływał go do'porzšdku.

To okazało się na sejmie zebranym 14 stycznia 1677 rok
Jan III przedłożył delegatom, bez ocišgania, propozycję odnowi
niš austriacko-polskiego przymierza z 1657 roku, zgodził się r
wet na dołšczenie klauzuli, zabraniajšcej obu partnerom pop
raniš buntów przeciwko stronie sprzymierzonej lub zamachf
na jej terytorium. Król przez to wyraŸne zobowišzanie - "nei

1 o którym mówiš, że pragnšł dostać dla siebie tę właœnie koronę \
gierskš od wiarołomnych rebeliantów.

108 Rozdział

alterius rebelles proteget"1 - znalazł się w drażliwej sytuacji.
Właœnie w kwietniu, na krótko przed akceptacjš sojuszu z cesa-
rzem, Bethune zawarł z księciem Hieronimem Lubomirskim, ma-
gnatem z kręgu najbliższych przyjaciół Sobieskiego, układ, po-
dług którego ów na czele korpusu ochotniczego, składajšcego się
z 4000 ludzi, chciał œpieszyć na pomoc węgierskim powstańcom.
Lubomirskiemu, który należał do zakonu kawalerów maltańskich,
przyrzeczone za to opactwo we Francji i tytuł francuskiego gene-
rała-lejtnanta. Ta sprzecznoœć między bez wštpienia znanš pol-
skiemu władcy działalnoœciš zapobiegliwego ambasadora i pierw-
szej rangi magnata, z jednej strony, a wyrażonym w utrzyma-
niu sojuszu z Austriš życzeniem dobrych stosunków z cesarzem,
z drugiej, nie była nie do rozwišzania; wymagała, oczywiœcie,
wielkiej dyplomatycznej sztuki, aby nie uwikłać się w zręcznie
rozpiętej sieci tej doprawdy akrobatycznej polityki zagranicznej.

Sobieski chciał rozwišzać problem zatrudnienia zwerbowanych
na wojnę z Turkami, a obecnie zbędnych, nie opłacanych już
przez skarb państwa oddziałów wojskowych tak, by nie wypła-
cać im żołdu z publicznych œrodków. Musiał przy tym uważać,
by żołnierze nie zorganizowali się w jednš z owych wojskowych
konfederacji, które odegrały tak fatalnš rolę w historii polskiej,
i nie mógł znieœć tego, że zwolnieni weterani podejmowali służbę
u innych dowódców, a nawet w końcu u wrogów króla czy Rze-
czypospolitej. Wyjœcie z tej sytuacji, jakie znalazł Jan III, było
genialnym politycznym posunięciem. Kazał sprowadzić oddziały
z Francji, częœć ich wysłał z Polski na Węgry, częœć zaœ zebrał
na granicy pruskiej, przy czym poprzez dowódców tych nowo
utworzonych ochotniczych korpusów zachował wpływ na nie,
a mimo to nie wikłał Polski w żaden otwarty konflikt z najbliż-
szymi sšsiadami zachodnimi, dopóki sam tego nie zechciał. Gdy-
by zdecydował się, na przykład, poprowadzić wyprawę na Prusy
Ksišżęce, wówczas wojskowe formacje byłyby do tego v/ krótkim
czasie gotowe. Jeœliby jednak pokój z Austriš i Brandenburgiš
został utrzymany, wówczas żołnierzy przebywajšcych na Wę-
grzech i na terenach nad dolnš Wisłš potraktowano by jedynie
jako prywatne oddziały, za które władca nie ponosi żadnej od-
powiedzialnoœci i tym samym nie popiera żadnych rebelii prze-
ciwko Habsburgowi ani nie nosi się z wrogimi zamiarami prze-
ciw Hohenzollernom.

1 aby nikt nie popierał buntowników

Dšżenie ku morzu: Bałtyk czy Morze Czarne

Tak więc armia mogła być zmniejszona do 12 000 żołnierz;

co nie zagrażało prawdopodobnš w innym wypadku wojnš dc
mowš i tworzeniem się band rozbójniczych ze zwolnionych żo3
nierzy. Jedni bowiem znaleŸli przytulisko u Lubomirskiego, im
u tej "bezpańskiej hołoty", którš dostrzegł brandenburski post
Hoverbeck wokół Prus Ksišżęcych. Trzecia grupa została na poć
stawie pewnej rozsšdnej ,,Konstytucji o wojsku" osiedlona '
tzw. granicznych koloniach na południowym wschodzie Rzecz;

pospolitej, by tam na pierwsze wezwanie chwycić za broń prz<

ciw muzułmanom i Kozakom.

Oprócz odnowienia sojuszu z Austriš i zastosowania krokó
sprowadzajšcych armię na stopę pokojowš, sejm uchwalił jeszc;

potwierdzenie paktów z Brandenburgiš (wreszcie!), następnie w;

słanie poselstw do Turcji i na dwór cara. Wojewoda Gnińs:

miał jechać do Konstantynopola, ksišżę Czartoryski do Moskw
I tym razem zwierzchnoœć Sobieskiego objawiła się tak sań
wyraŸnie jak na sejmie koronacyjnym. Polska była na najlepsz
drodze, by dzięki wzmocnieniu królewskiego autorytetu wyj
z nieładu i liberum veto i powrócić do czasów kwitnšcego parł
inentaryzmu. Debaty były wprawdzie często burzliwe, na prz
kład nad układem z Wielkim Elektorem (przy czym ujawni
się w całoœci polsko-brandenburskie stosunki) i nad fideikon
sem1 Ostrogskich, który przez dwa stulecia periodycznie wzni
cał zamieszki na sejmach; monarcha nie tracił mimo to pan
wanta nad posłami, kierował izbami, jak i do jakiego stopi

chciał.

Podczas sesji obcy dyplomaci stosowali swoje zwykłe sztucz
Nuncjusz oraz przedstawiciele Austrii, Francji, Brandenburi
Szwecji i Danii werbowali nowych zwolenników, a starych s*
raii się utrzymać w cuglach. Węgrzyn lał się strumieniami, n
przerwanie również płynšł potok złota. Hoverbeck nawiš'
bliższe stosunki z wojewodš ruskim Jabłonowskim, który grc
Francuzom, że da drapaka; za to zachwiała się galofobia Pac
i ocierali się oni o kršg Bethune'a. Jednakże litewskie królewi'
powróciły stamtšd rozczarowane i zaoferowały Hohenzollern
pomoc w razie szwedzko-polskiego sojuszu, i to za skromnš c(
20 000 talarów. Wielki Elektor musiał głęboko sięgać do kieszt

1 Fideikomis - rozporzšdzenie spadkodawcy, aby kolejni spadkobie
przekazywali majštek swym następcom w stanie nieuszczuplonym,
dług ustalonego porzšdku dzi-edzicz&nia (ordynacje, majoraty itp.) - (pr:

red.).

110 Rozdział 5

by odpowiednio uhonorować nie tylko Paców, lecz również pry-
masa Olszowskiego, Gnińskiego i innych magnatów, którzy przy-
czynili się do potwierdzenia paktów welawskich.

Mimo to stosunek między Polskš a Brandenburgiš nie polep-
szył się. Podczas sejmu ukazała się broszura Nobilis Poloni de
statu moderno Reipublicae iudicium,1 pełna gwałtownych ataków
na Sobieskiego, wzbudzajšc jego gniew. Hoverbeck, oskarżony
o autorstwo, wiedział, jak się oczyœcić; jednakże to, że autorem.
jest jeden z bliskich mu rodaków, było pewne. Polski dwór od-
powiedział pismem polemicznym Respons Pseudo-Poloni,2 w któ-
rym znowu Brandenburgia została potraktowana jak najsurowiej.
Ta wojna na pióra sama w sobie była mniej groŸna niż jako
oznaka niezmiennego napięcia między Warszawš a Berlinem. Po
zakończeniu sejmu (27 kwietnia 1677 roku) dołšczył się następny
incydent; agent Hohenzollernów Wichert został wydalony z kra-
ju przez Sobieskiego z powodu "swojej nadmiernej ciekawoœci".
To było wstępem do bacznie obserwowanej podróży, jakš podjšł
Jan III wraz ze swš rodzinš z biegiem Wisły, w której towa-
rzyszyli mu Bethune, Forbin i liczny orszak. Monarcha zabawił
dwa miesišce w polskich Prusach, potem, poczšwszy od l sierp-
nia 1677 roku, zamieszkał w swojej rezydencji w Gdańsku. Tu
miała zapaœć decyzja o pokoju lub wojnie.

Sobieski nie był przeciwny napaœci zbrojnej, jednakże chciał
jš skierować na Prusy Ksišżęce. Ale Francuzi starali się przede
wszystkim wmieszać króla w awanturę węgierskš. Szczególnie
Bethune pracował nad tym z wielkim naciskiem. Miał wyjštko-
we powody. Ponieważ polski władca wcišż jeszcze nie zdecydo-
wał się na ofiarowywanš mu koronę œw. Stefana, ambitny mar-
kiz nakłonił więc pełnomocników powstańców węgierskich, by
jemu właœnie zaproponowano godnoœć królewskš ich kraju. Apafi,
ksišżę Siedmiogrodu, zgodził się na to, choć sam żywił podobne
nadzieje. Jego posłowie u Porty pracowali tam na rzecz wywyż-
szenia Bethune'a. Ów 27 maja zawarł z węgierskimi delegatami,
Absalonem i Munkacsym, ostentacyjny układ, na mocy którego.
Francja przyrzekała im 100 000 talarów rocznej subwencji, za
co oni mieli wystawić 15 000 zbrojnych do walki z cesarzem.
Oddziały te miały być użyte, stosownie do francuskiego życze-
nia, albo na Węgrzech, albo przeciwko Morawom i Œlšskowi,

' Sad polskiego szlachcica o obecnym stanie państwa
2 Odpowiedz pseudo-Polakowi

__________Dšżenie ku morzu: Bałtyk czy Morze Czarne_________1!

W drugiej tajnej umowie został przyrzeczony ambasadorowi w<

gierski tron.

Marzenia o władzy tego ambitnego mężczyzny były całkowic:

zrozumiałe. Mšż jednej z panien d'Arquien, znajšc koleje los
innej córki z tego rodu, został zachęcony do zdobycia równi(
dla siebie królewskiego diademu. Czyż Bethune'owie nie by
starszym i bardziej jaœnie oœwieconym rodem od Sobieskid
Madame Bethune ustawicznie dopingowała męża. Splendor si
stry nie dawał jej spokoju. Na poczštku ambasador szturmów
swego władcę proœbš o tytuł księcia. Wkrótce jednak żšdała
dumna para jeszcze więcej. Ale Ludwik XIV milczał żarów]
wobec proœby o najwyższy tytuł francuskiej szlachty, jak i w
bęc dosyć nieokrzesanego sondowania jego opinii o węgierski'
planach koronacyjnych ambasadora. Bethune, który właœnie d
wał się fetować swoim przyszłym poddanym jako ich władca, •
swój meldunek o układzie z powstańcami otrzymał chłodne p
winszowanie, jednakże na opowiadanie o - ponoć odrzucona
przez niego - zamiarze Madziarów, by powołać Bethune'a
tron, nie zwrócono w ogóle w Wersalu uwagi.

Splot spraw węgierskich zaważył jednak mocno na francusk
polityce dotyczšcej Polski i zaszkodził jej. Zaœlepiony całkowi
swoimi iluzjami powstrzymał Bethune swego szwagra przed a
kiem na Prusy Ksišżęce, który już dojrzał do realizacji. Dziœ
już za póŸno na tę ekspedycję - pisał ambasador w pewn;

liœcie z 15 lipca - należy poczekać do następnego roku. O
niezdecydowanie udaremniło cały plan. Albowiem Jan III pr;

pomniał sobie swoje francuskie doœwiadczenia z hetmańskich c
sów, kiedy go przy poprzednich sposobnoœciach na tym sam
wybrzeżu bałtyckim zostawiono na lodzie. Wzbraniał się, je:

chodzi o Węgry, wykroczyć poza pomoc dotychczas udzieli
i wdać się w całkiem obojętnš dla Polski, jeœli nie zgubnš
niej awanturę. Król był gotów tylko tam zaangażować całš
zbrojnš, gdzie rysowały się widoki na najkorzystniejszš zdób;

zaokršglenie terytorium, które otwierało szeroki dostęp do mc
i gdzie można się było przy tym powoływać na historię, działa

zgodnie z życzeniem miejscowej ludnoœci.

W pełni lata 1677 roku Sobieski był zdecydowany uder:

Przebywał w Gdańsku, aby być blisko pomorskiego placu t
i by w najdogodniejszym momencie zerwać pokój z Brane
burgiš. Gdańskie sprawy dostarczały po temu różnorakich ]
tekstów. W tym, będšcym pod polskim protektoratem, żre

112 Rozdział 5

narodowoœciowo niemieckim i samorzšdnym mieœcie, lud był za
Polskš, podczas gdy rody cišżyły ku Hohenzollernom. Na czele
,,pospólstwa" stał œwietny mówca, pastor Strauch, demagog o nad-
zwyczajnej sile przycišgania. Wielki Elektor pojmał go i trzy-
mał w areszcie. Żšdanie uwolnienia gdańskiego przywódcy ludu
z tego, oczywiœcie doœć łagodnego, aresztu wybrał Sobieski jako
jednš ze skarg prowadzšcych najprostszš drogš do konfliktu, aby
przedłożyć jš w odpowiednim momencie Fryderykowi Wilhel-
mowi. Innym spornym punktem, który mógł doprowadzić do
zbrojnego starcia, było traktowanie gdańskich katolików. Jan III
ofiarował im swojš opiekę, Hohenzollern zaœ ujmował się za
swymi braćmi w wierze.

Pod koniec sierpnia kryzys osišgnšł punkt szczytowy. W Gdań-
sku został wreszcie podpisany sojusz polsko-szwedzki, nad któ-
rym od trzech lat pracował niezmordowanie Lilliehóók. Po czym
armia złożona z wojsk obu krajów, w liczbie od 14 000 do 17 000
żołnierza, miała zdobyć Prusy Ksišżęce, a te miały przypaœć Ja-
kubowi Sobieskiemu, synowi króla, jako księstwo dziedziczne,
podczas gdy Kłajpedę odstšpiono by Szwedom. Szwedzkie siły
zbrojne przemaszerujš przez Polskę omijajšc większe miasta,
będš one musiały za wszystko płacić gotówkš. Francja ręczy za
przestrzeganie tego sojuszu. Aby nie powodować kłopotów zwiš-
zanych z konstytucjš, Sobieski będzie działał jako osoba pry-
watna, a nie w imieniu Rzeczypospolitej. Polskie kontyngenty
nie były werbowane przez państwo, lecz przez zaufanego czło-
wieka władcy. Miało to jeszcze tę zaletę, że zdobyte tereny przy-
padłyby pod nieograniczone zwierzchnictwo dynastii Sobieskich.

Parę dni po zawarciu tego paktu pojawił się u Jana III wy-
słany przez Fryderyka Wilhelma brandenburski dyplomata
Scultetus. W podarunku przekazał szeœć klaczy, miał jednak za-
sięgnšć języka co do planów Sobieskiego. Albowiem Wielki Elek-
tor był œwietnie poinformowany o nadcišgajšcym niebezpieczeń-
stwie. Już na poczštku lipca przekazano mu z Danii tekst plano-
wanego szwedzko-polskiego sojuszu, który został tam przechwy-
cony. Hoverbeck podał go do wiadomoœci polskim przyjaciołom
Brandenburgii i zaklinał ich, by ratowali pokój. Zanim jednakże
powolny aparat sejmików ziemskich został wprawiony w ruch,
Sobieski podjšł kroki, które musiały przerodzić się we wrogie
działania. Ledwo Scultetus zdšżył wyjechać z Gdańska, w obozie
pod Szczecinom u Fryderyka Wilhelma zameldował się polski
ablegat Hacki i zażšdał uwolnienia pastora Straucha. Pod koniec

Dšżenie ku morzu: Bałtyk czy Morze Czarne

paŸdziernika żšdanie to powtórzone zostało dużo ostrzej prz'
drugiego wysłannika, który prócz tego wniósł sprzeciw przeciwi
przeœladowaniu katolików na brandenburskim obszarze Drahim
polskim lennie, i przeciwko nadużyciom licznych kaprów Fryd
ryka Wilhelma. Poseł Sobieskiego Gorzyński, ,,człowiek całk
wicie zależny od francuskiej frakcji, bardzo sprawny w gęt
i majšcy doœć długi język", zachowywał się nad wyraz butr
i wynioœle. Jego mowa przypominała, jak skarżyli się radcy z kl
sycznym wykształceniem, mowę posła Aleksandra Wielkiego li
Cezara, i faktycznie chciał on się czuć podobnie jak rzyms
senatorowie, którzy w swej todze mogli przynieœć wojnę lub p
kój. lecz do ojczyzny zdecydowani byli powrócić tylko z wieœć

o wojnie.

Hohenzollern znajdował się w przykrej, by nie powiedz!
rozpaczliwej, sytuacji. Jego przedsięwzięcie przeciwko szwedzki
mu garnizonowi w Szczecinie było zagrożone, jeœli Polacy
swej strony przystšpiš do walki. Był przekonany o trwałej ok
pacji Gdańska przez Sobieskiego i liczył się z możliwoœciš d3
giej wojny na œmierć i życie, gdyby Jan III rzeczywiœcie zaa1
kował Prusy Ksišżęce. Dlatego ten pewny siebie kurfirst pr;

łknšł wyzwanie, przyrzekł w swej odpowiedzi do Sobieskie
uwolnienie Straucha, jeżeli inaczej nie da się przywrócić spokc
w Gdańsku, i zgodził się na komisję dla zbadania dalszych osk;

żeń króla. Jednoczeœnie starał się ułagodzić monarchę przez ^
selstwo nadzwyczajne, którego przedstawicielem był w Poi;

wysoko ceniony i wielce doœwiadczony Hoverbeck.

Jednakże wszelkie te zabiegi miłosne poszłyby na próżno, gc
by sami Francuzi i Szwedzi nie przegrali swej szansy, gdy
Turcy nie stali się mimowolnymi sprzymierzeńcami Hohenzoll
nów i gdyby węgierskie marzenia o władzy pana Bethune'a
wprawiły w stan wrzenia polskiej opinii publicznej. Trzeba upr:

tomnić sobie sytuację wojennš: Wielki Elektor obozował
swoimi najlepszymi oddziałami pod Szczecinem, nad Renem ]
trzebne mu były do obrony znaczne siły zbrojne. Prusy Ksišż'
właœciwie były bezbronne. Na ich granicach zarzšdca dóbr !
bieskiego, Francuz nazwiskiem Beaulieu, zebrał z odprawiona
weteranów wojny tureckiej znakomitš armię. Poœród jej ofi
rów było wielu emigrantów, którzy by w chwili wymarszu
te tereny otrzymali natychmiast wsparcie, między nimi niej
Schlieben, mianowany wojewodš Inflant, i młody Rothe. Jeœl
teraz wkroczyły oczekiwane szwedzkie regimenty i jeœliby Fr

8 - Jan Sobieski

114 Rozdział 5

cja z całym naciskiem poparła ofensywę bałtyckš, wówczas Fry-
deryk Wilhelm nie uniknšłby katastrofy.

Niebo jednak okazało się łaskawe dla Hohenzollernów. Naj-
pierw zawiedli Szwedzi. Zamiast wysłać nowe oddziały, których
uderzenia zniecierpliwiony król polski zażšdał 2 grudnia, ultyma-
tywnie najpóŸniej do 20 tego samego miesišca, Szwedzi zaskoczyli
władcę kapitulacjš Szczecina 27 grudnia. Jan III ujrzał się teraz
.samotnym wobec wypróbowanej w bojach armii kurfirsta. Tak,
gdybyż były tu oddziały, które od miesięcy nieprzerwanie pły-
nęły przez Stryj z Polski na Węgry! Brakowało ich tam, gdzie
były niezbędne, a swojš obecnoœciš w niewłaœciwym miejscu
przyczyniały wielkich szkód polskim interesom.

Grzymułtowski z właœciwš sobie diabelskš przenikliwoœciš po-
radził brandenburskiemu agentowi Scultetusowi, by jego pan
skłonił cesarza do skargi na francuskie werbunki; jeœli bowiem
Leopold I wniósłby protest przeciwko pomocy dla węgierskich re-
beliantów wychodzšcej z polskiej ziemi, wówczas doszłoby na-
tychmiast do powszechnego oburzenia. Albowiem każdy w Pol-
sce jest za ekspedycjš na Prusy, za to nikt za lekkomyœlnie spro-
wokowanš wojnš z Habsburgami.

Powiedziano, wykonano. Fryderyk napisał do władcy Rzeszy,
z Wiednia poszły listy do sarmackich wielmożów i sukces nastš-
pił natychmiast. Biskup krakowski gniewnie zagroził nowemu
prymasowi Wydżdze, że znajdzie się już sposób na zlikwidowa-
nie wsparcia dla madziarskich buntowników. "Ista est infelicitas
nostra quod ministri gallici tantum audeant in hoc regno."1 Ulewa
pism protestacyjnych spadła na Jana III i ów zauważył ku
swemu zmartwieniu, że niechęć wobec - nigdy zresztš przez nie-
go samego nie zaakceptowanej - węgierskiej awantury zaczyna
się także rozszerzać na odzyskanie Prus Ksišżęcych.

Gromada przeciwników Bethune'a i francuskiej orientacji po-
większyła się prócz tego o nowego potężnego sprzymierzeńca,
którego nikt nie ważyłby się nawet spodziewać - o królowš, Ta
bowiem znowu poczuła się urażona w swoich najœwiętszych u-
czuciach, ponieważ jej brat, comte de Maligny, nie mógł załatwić
w Wersalu wszystkiego podług jej życzenia, czyli tego, co mu
Marysieńka poleciła: ani nie uzyskał tytułu ksišżęcego dla papy
d'Arquien, ani nie wymógł na francuskich możnowładcach innych

1 Owo jest nieszczęœcie nasze, że ministrowie francuscy tak wiele po-
zwalajš sobie w tym królestwie.

Dšżenie ku morzu; Bałtyk czy Morze Czarne

oczywistych argumentów. Za to zręczny Austriak Zierowski, kto
ry powoli i wytrwale wkradał się w łaski Marii Kazimiery, róż
taczał przed jej oczyma piękne miraże. Jeœli nie francuski tytu
diuka, to ranga cesarskiego księcia może też zdobić ojca władczy
ni, a talary w należytej sumie sš tak samo dobre, jeœli nie lep
.sze niż francuskie liwry. Wreszcie Marysieńka czuła urazę d
siostry, że ta chciała posłużyć się Polskš jako stopniem wiodš
cym do węgierskiego tronu. Co było godne Astrei Celadona Jach
niczka, to nie musiało się zaraz należeć tej Egerii jakiegoœ Bethu
ne'a, a już tym bardziej, jeœli Sobieskich coœ tak drogo kosztowe
ło jak te żšdze koronacyjne ambasadora.

Do decydujšcego zwrotu, który przygotowało zachowanie si
Szwedów i ich militarna niezaradnoœć oraz węgierskie iluzje mai
kiza, doprowadziły jednak meldunki Gnińskiego z Istambułu. Ó'
przed swojš podróżš w maju 1677 roku otrzymał polecenie, ab
możliwie najwięcej terenów Podola i Ukrainy wcielić do Polsl
przy ustalaniu nowych granic, uchylić się od praktycznego sti
sowania sojuszu z Porta i dzięki obecnej wojnie Osmanów z Mo:

kwš wynegocjować jak najdłuższy okres spokoju bez opowiad;

ma się Polski za żadnš z walczšcych stron. Takie stanowisko by
dla Turków niepożšdane. Wielki wezyr Kara Mustafa, niegodr
i zaletami umysłu nie dorównujšcy swemu poprzednikowi sła\
nemu Koprulu, wmówił sobie, że Polacy jako pewien rodzaj w:

sali, nie inaczej jak hospodarowie księstw naddunajskich czy js
mianowany obecnie z łaski sułtana na hetmana Kozaków s;

Bohdana Chmielnickiego, Jurij, sš zobowišzani do wspólnej w;

prawy przeciw carowi. Zarozumiały, ograniczony pierwszy n'
nister padyszacha już z góry postanowił sobie, że upokorzy Poi
ków. Nie przemilczał zamiaru, że po Moskwiczanach dobierze s
do skóry cesarzowi i Rzeczypospolitej. Gniński, którego zwiod
wspaniałe przyjęcie u seraskiera Ibrahima paszy w drodze
Konstantynopola, został wkrótce wyprowadzony z błędu. Prz
pyszny wjazd posła do Istambułu nie wywołał zamierzonego wi
żeniš. Kiedy Gniński sšdził, że swym, w połowie od polski
ksišżšt Koœcioła pożyczonym, bogatym wyposażeniem - ćwie
miliona guldenów, z pięćdziesięcioma wozami bagażu i orszakic
przypominajšcym małš armię - zaimponuje Osmanom, ci stwie
dzili, co następuje: "Za mało tego na oblężenie, zbyt wiele na ^
selstwo." Ten pokojowy negocjator prawie że był trzymany
areszcie, cierpiał głód i nie osišgnšł nawet tego, by chociaż poi
zmawiać z miarodajnymi ludŸmi Porty, nie mówišc już o prze

8Ť

116 Rozdział 5

łożeniu polskich życzeń. Wobec faktów, które ujawniły bezwar-
toœciowoœć tak zwanego pokoju z Żurawna, musiał się Sobieski
po trzykroć zastanowić, czy może zadrzeć równoczeœnie z cesa-
rzem i Brandenburgiš.

Tym samym sprawa planu pruskiego została przesšdzona, cho-
ciaż przykre konsekwencje tego utrzymywały się jeszcze przez
dłuższy czas. Sobieski starał się teraz tylko o to, żeby wybrnšć
we właœciwy sposób z przegranej sytuacji. Okazał przy tym, jak
zwykle, swojš wielkš mšdroœć. Mimo to jego autorytet doznał
uszczerbku, dopiero wyprawa wiedeńska przywróciła go w pełni.
Opozycja, która do tej pory nie ważyła się podnosić głowy, wy-
korzystywała z gorliwoœciš okazję, by na niezadowoleniu szlach-
ty, spowodowanym węgierskimi ekstraturami Bethune'a, zbić ka-
pitał; wielkopolscy i litewscy magnaci ponadto szukali przeciw
swemu potężnemu królowi wsparcia w Wiedniu i Berlinie. Ów
jednakże, dzięki dokonaniu w porę właœciwego zwrotu w polityce,
pozbawił ich żagle wiatru. Z Fryderykiem Wilhelmem, który
ułatwiał temu monarsze nawišzanie dialogu, doszedł w cišgu zi-
my znowu do znoœnego porozumienia. Jan III zezwolił na prze-
marsz brandenburskich oddziałów przez polskie tereny do Prus
Ksišżęcych, l lutego 1678 roku poprosił Karola XI, by nie wysy-
łał szwedzkich regimentów do wspólnej walki przeciw Hohenzol-
lernom, albowiem korzystny moment po temu już minšł. Rów-
noczeœnie na ponaglajšce memorandum Lilliehóoka odpowiedział,
że w sytuacji, kiedy Szczecin upadł i zagraża nie tylko wojsko
elektora, lecz również sprzymierzona z nim armia litewska pod
dowództwem Paca, zbrojna rozprawa z tak przeważajšcym nie-
przyjacielem mogłaby jedynie doprowadzić do klęski.

Tymczasem Hoverbeck tej cudem zażegnanej wojny omal że
nie przemienił w sojusz. Ów mšdry dyplomata powstrzymał swe-
go władcę przed nawišzaniem kontaktu z wewnętrznymi przeci-
wnikami Sobieskiego. Wywinšł się zręcznie Pacom, którzy prosi-
li Brandenburgię o ni mniej i ni więcej, jak tylko o pomoc w
planie detronizacji Jana III. Miast tego mógł Hoverbeck przeka-
zać pismo od kurfirsta, które królowi i królowej "tak serca po-
ruszyło", że poznali, "iż żaden z sšsiadów nie jest godny więk-
szego zaufania niż [Fryderyk Wilhelm] i wyrażajš gotowoœć oka-
zania się podobnie życzliwymi jak on im i ich domowi, więc rów-
nież troszczyć się i pracować dla dobra i korzyœci [Fryderyka
Wilhelma] domu".

Co mogło ten nagły zwrot jeœli już nie wywołać, to przecież

Dšżenie ku morzu: Bałtyk czy Morze Czarne

przyspieszyć? Kurfirst obiecał swojš pomoc w przekształceniu
Polski w królestwo dziedziczne rodu Sobieskich i przekazanie
Drahimu i Bytowa Jakubowi, najstarszemu synowi króla; do te-
go zainicjował przymierze z cesarzem. Było to oczywiœcie naj-
lepsze wyjœcie, jakiego mógł sobie życzyć Jan III, skoro fran-
cuska polityka zgotowała mu same tarapaty, a teraz groziła wy-
buchem nowa wojna z tureckimi przyjaciółmi Ludwika XIV.
6 marca polski król dziękował serdecznie ze życzliwoœć swemu
brandenburskiemu sšsiadowi. Wówczas otrzymał również pojed-
nawcze pismo od Leopolda I. Pod wpływem nuncjusza Buonvi-
siego zdecydował się cesarz zaproponować Polsce całkowity po-
wrót do starej, zachowywanej przez stulecia zgody; dwór wiedeń-
' ski pragnšł zapomnieć o pomocy króla dla węgierskich rebelian-
tów, jeżeliby ta natychmiast ustała. Obaj monarchowie sš prze-
cie zwišzani ze sobš wspólnš walkš obronnš przeciwko niewier-
nym.

Sprawozdania Gnińskiego z Konstantynopola ponaglały Sobie-
skiego do pochwycenia wycišgniętych ku niemu dłoni Habsbur
ga i Hohenzollerna. Turcy nie zgadzali się na najmniejsze nawę
ustępstwa. Przyjazny Polsce chan tatarski, Selim Gerej, zastš
piony został 10 lutego przez Murada Gereja, a ten zapowiedziš?
że wkroczy, jeœli giaurowie nie spełniš natychmiast wszystkie]
warunków Porty. Rozmowy między Tatarami i posłem przebie
gały w najostrzejszej formie. Wojewoda, który w swej ojczyzn!
przywykł do innych manier, nawet wobec swego władcy, zwra
cał się na przykład do chana: "Proszę pokornie, jeœli coœ uprosz<
i dziękuję nawet wówczas, jeœli nic nie osišgnę." Na wielogc
dzinnych konferencjach wcišż musiał Gniński wysłuchiwać, ż
granice będš tak ustalone, jak się Turkom spodoba. "Lubo si
gniewacie, lubo się kłaniacie, nam to jedno, o przyjaŸń waszš JE
ko i o gniew Porta nie dba. Nie ustšpi ani piędzi zdobytej zi(
mi."' Takie były na pożegnanie słowa chana, który z końcei
lutego wyruszył w pole. 8 marca został przekazany Gnińskiem
. tekst ostateczny układu, pokoju podyktowanego, który potwie;

dzał wyraŸnie układ z Buczacza. Pertraktacje z wielkim wezyrei
i z reis-efendim były bezowocne. Również ci wszyscy dostojnie
Porty traktowali polskiego pełnomocnika z lekceważeniem. Ji
den z nich odparł w ten sposób, gdy Gniński żšdał dostępu c
Grobu Œwiętego w Jerozolimie dla katolików rzymskiego obrzši
ku: "Wy i Grecy kłócicie się jak psy o koœć. Chętniej się jš da
jednak psu własnemu niż obcemu kundlowi." Gdy poseł pro;

118 Rozdział 5

o niewielkš regulację granicy, usłyszał wówczas: "Chcecie zaœ
odbierać swoje, niechże przyjdš wojska wasze i pokażš, co wa-
szego!"

Gdy tylko wiadomoœci z Istambułu, z jednej strony, a układne
głosy z Wiednia i Berlina, z drugiej, przypieczętowały konieczny
zwrot w jego polityce zagranicznej, Jan III wyjechał z Gdań-
ska. 14 lutego opuœcił miasto, godzšc przedtem magistrat z cecha-
mi. Król udał się do Lublina, aby być bliżej granicy południowo-
-wschodniej, czekajšc tam na ostatecznš wiadomoœć z Turcji i na
poselstwo moskiewskie, które miało przynieœć odpowiedŸ na
misję Czartoryskiego i Sapiehy na carskim dworze. Sprawy po-
sunęły się tak daleko, że zamiast walki o wybrzeże bałtyckie,
wyglšdano nowej wojny z Turkami. Jabłonowski, frankofil, i Pa-
cowie byli zgodni co do tego, że należy starać się o współdziałanie
z Moskwš. Tymczasem, ku przykremu rozczarowaniu Polaków,
rosyjski poseł Odojewski sprzeciwił się tej współpracy wojskowej.
Zaraz potem i pod wpływem Bethune'a, zręcznie wykorzystujš-
cego lęk Marysieńki przed nowš rozłškš z Janem III, senat na
posiedzeniu z 16 kwietnia zezwolił na ratyfikację pokoju z Zuraw-
na w formie, jakš dał sobie narzucić Gniński. Posłowi rozkazano,
aby złożył podpis pod tym układem. I w ten sposób sporzšdzony
został traktat, który w œwietle towarzyszšcych okolicznoœci jego
powstania i wobec nadziei na przyszłe złagodzenie klauzul uzna-
ny został za sukces Sobieskiego, jednakże w aktualnej formie był
dla Polski upokorzeniem i nieznoœnym ciężarem. Wyglšdał jak
przywilej udzielony łaskawie Polsce przez padyszacha. Wszech-
mocny Niepokonany Ksišżę Wiernych przystał na proœby Gniń-
skiego, że Pawołocz i Biała Cerkiew, dwie ukraińskie twierdze,
z należšcym do nich obszarem pozostanš przy Polsce; dalej, ^&e
na proœbę chana Tatarów nie będzie już w przyszłoœci płacony
Polsce trybut w wysokoœci 22 000 dukatów. Poza tym pokój z
Buczacza utrzymuje nadal swojš ważnoœć, a więc Podole jest
podległe Turkom, a przeważna częœć Ukrainy, przekazana Koza-
kom, znajduje się pod zwierzchnictwem Porty. Te drołme ustęp-
stwa, które przede wszystkim wyszły na korzyœć polskim przygra-
nicznym terenom, powetowali sobie Turcy z nawišzkš, zobowiš-
zujšc Rzeczpospolitš do regularnego "obdarowywania" chana
tatarskiego, aby nie podejmował żadnych najazdów, i również do
nieudzielania żadnej pomocy chrzeœcijańskim ksišżętom, prowa-
dzšcym wojnę z Osmanami.

Nikt w Polsce nie wierzył, że pokój ten utrzyma si^ dłużej niż

Dšżenie ku morzu: Bałtyk czy Morze Czarne

do momentu, w którym zaistnieje szansa na przerwanie go 2
sukcesem. Naród, który był tak dbały o swój honor i czeœć, mu-
siał się starać ze wszech sił o to, by zrzucić narzucone mu ogra-
niczenia suwerennoœci i ponownie sforsować granice, które mi
w czasie jego dajšcej się wytłumaczyć wewnštrzpolitycznym za
mieszaniem militarnej słaboœci nakreœlono. Podobnie naturalni
koniecznoœciš okazało się to, że Polska będzie szukała przyjaŸń
i sojuszu z wrogami sprawcy tego układu pokojowego nie di
utrzymania, zagrożonymi przez tę samš potęgę, która Rzeczpospo
litš skazała na hańbę i cierpienie. Wreszcie Polskę dzieliła tera
przepaœć od sprzymierzeńca Porty, któremu nie udało się spo
wodować, by Turcy lepiej zrozumieli istotę porozumienia pokoje
wego.


6. Przymierze z Francjš czy z Austriš?

Francusko-polskie porozumienie manifestowało się w trzech
kierunkach: na wschodzie jako polityka przyjaznego sšsiedzkiego
kompromisu z państwem osmańskim, na zachodzie jako planowa-
ny w sojuszu ze Szwedami atak na brandenburskie Prusy Ksišżę-
ce i na południu jako wsparcie dla węgierskich powstańców. Wraz
z niepowodzeniem misji dyplomatycznej Gnińskiego i odpręże-
niem między Warszawš i Berlinem nieunikniony był również kres
marzeń Bethune'a o królewskiej godnoœci na Węgrzech. Buonvisi
w Wiedniu, a Martelli w Polsce triumfowali nad siłami, które
sprzeciwiały się naturalnej wspólnocie interesów między Leopol-
dom I i Sobieskim. Mšdry nuncjusz na cesarskim dworze przeko-
nał Habsburga o korzyœci umiarkowanego postępowania na Wę-
grzech i o zaletach sojuszu z Polskš i Moskwš skierowanego prze-
ciwko Porcie. Jan III natomiast zdawał sobie doskonale z tego
sprawę, że skoro zawiodła dyplomatyczna sztuka gabinetu wer-
salskiego, skutki pokoju z Buczacza i Żurawna mogłoby tylko
wymazać braterstwo broni z Austriš. Tak więc spełnił najpierw
wstępny warunek nawišzania szczerych stosunków z dworem ce-
sarskim - zabronił najsurowiej dalszych werbunków wojskowych
dla Węgier.

Teraz król mógł już 25 kwietnia napisać do Gnińskiego, że
meldunki o sporze Sobieskiego z Leopoldom I i Fryderykiem Wil-
helmem sš kłamliwe; przeciwnie, polski władca jest z dworem
wiedeńskim na najlepszej stopie. Bethune, który przyglšdał się
temu nagłemu rozwojowi wydarzeń z bliska, nie był w stanie
go zahamować. Niezadowolenie ze skutków jego porad dotyczš-
cych Turcji, Prus i Węgier było równie wielkie, jak chęć króla
złšczenia się ze Stolicš Apostolskš i z Austriš w celu, dla którego
zrealizowania również i sojusz z Francjš był tylko jednym ze

Przymierze z Francjš czy z Austriš

œrodków: zbudowania silnej monarchii rodu Sobieskich. Jan III
i Maria Kazimiera przestali nagle traktować z przymrużeniem
oka osoby prowadzšce werbunki dla węgierskich powstańców.
Jedna z ofiar tego politycznego zwrotu została przyłapana przez
ludzi Dymitra Wiœniowieckiego i skazana na œmierć, jak zaleca-
ło prawo hetmańskie, czego jeszcze przed paroma miesišcami
nikt by się nie spodziewał.

Z tego właœnie powodu Francuzi się obrazili. Rozpoczęła się
era wzajemnych uszczypliwoœci, w czasie której wkrótce już nie
można było ustalić, kto pierwszy zaczšł. Marysieńka słała listy
do Ludwika XIV i do jego brata, Monsieur, aby któryœ z nich
wzišł stronę jej ojca w jego niezliczonych procesach i aferach
honorowych. Francuski dwór był zbulwersowany bezczelnoœciš tej
pani z domu d'Arquien. Małżonce Sobieskiego, która, jak zresz-
tš każdemu, poskarżyła się również Forbinowi na swego szwagra
Bethune'a, ów biskup-dyplomata odpowiedział wcale nie z takš
skruchš, jakiej Marysieńka oczekiwała: Ludwika XIV i œwiat ca-
ły oburza bardzo list Jej Wysokoœci do Monsieur, Jej interwen-
cja u Wiœniowieckiego, żeby pozbawiono głowy francuskiego wer-
bownika, oraz inne niegrzecznoœci, które popełniła z gniewu, dla-
tego że ojcu Jej odmówiono tytułu ksišżęcego. Maria Kazimiera
powinna przede wszystkim naprawić to, co się stało. Bethune,

•którego wysłano do Polski jako ambasadora tylko po to, by Je;

zrobić przyjemnoœć, nie jest niczemu winny, i Ludwik XIV nit
zrezygnuje z jego usług.

Podczas gdy nieporozumienia między dworami w Wersalu i ^
Warszawie stawały się coraz ostrzejsze, nad polsko-austriackin
zbliżeniem zaœwieciło cieplejsze słońce. Jako widomy znak teg<
na tajnej konferencji ministrów Leopolda I postanowiono speł-
nić proœbę Sobieskich: zgodzić się na trzymanie do chrztu niedaw-
no narodzonego dziecka tej królewskiej pary. "Niechaj będzi'
to poczštkiem i fundamentem lepszego zrozumienia się." 15 sierp
niš 1678 roku księcia Aleksandra - który przyszedł na œwiat v
Gdańsku, gdy jego ojciec szykował się do wojny z Brandenburgii

- trzymali nad chrzcielnicš przedstawiciele papieża i cesarzowe;

Pewien zabawny epizod został wówczas pieczołowicie zanotowa
ny przez kilku przesšdnych obserwatorów: otóż nucjusz Martell:

spacerujšc po parku w Jaworowie, wpadł do stawu i z trudnos
ciš udało się szanownego prałata stamtšd wyłowić. Czyżby rów
nież owe ,,liczne dobre porozumienia" miały pójœć na dno?

122

Rozdział 6

Gdy obserwowało się opozycjonistów, którzy w Wiedniu, w
Berlinie i w Polsce starali się przeszkodzić zgodzie między Ja-
nem III i jego zachodnimi sšsiadami, wówczas przyszłoœć nie ry-
sowała się w nazbyt różowych barwach. Leopold I i Sobieski szcze-
rze pragnęli pojednania. U Wielkiego Elektora natomiast zno-
wu doszła do głosu stara hohenzollernowska zasada: nie wolno
dopuœcić do tego, by polski władca stał się zbyt silny, należy
przeszkodzić stworzeniu absolutum dominium w miejsce republi-
ki. Również na wiedeńskim dworze nie brakło Sobieskiemu wro-
gów, którzy nie mieli ochoty złożyć broni; były to trzy Eleonory.
Te cesarskie damy i Hohenzollern zwišzali się z wewnętrznymi
przeciwnikami króla Polski, aby nie mógł zakosztować owoców
zwrotu swej polityki.

Wrogoœć macochy, siostry przyrodniej i małżonki Leopolda I
miała z poczštku przyczyny osobiste. Do starego gniewu na szczę-
œliwego rywala Lotaryńczyka i palatyna dołšczyła się teraz, gdy
wdowa po Michale I w lutym 1678 roku poœlubiła swego podzi-
wianego, ubóstwianego Karola, palšca ambicja, by mimo wszy-
stko przyozdobić czoło ukochanego koronš Jagiellonów. Pacowie,
których plany detronizacyjne dotyczšce Sobieskiego spotkały się
z tak małym zrozumieniem u Hoverbecka, trafili wraz z innymi
wielkopolskimi i ruskimi magnatami, należšcymi do opozycji, do
obozu cesarzowe j-wdowy i księżnej lotaryńskiej. Z poufnej ko-
respondencji macochy Leopolda I do czule kochanego przez niš
zięcia można zorientować się w przebiegu intrygi skierowane}
przeciwko Sobieskim. Można w niej też dostrzec owš zajadłš
nienawiœć, która właœciwie obejmowała wszystko, co w jakimœ
tylko stopniu dotyczyło polskiego dworu. Na przykład: księżna
Radziwiłłowa, siostra Jana III, będšc przejazdem w Wiedniu,
składa najjaœniejszym państwu, wraz ze swym małżonkiem, obo-
wišzkowš wizytę. Cóż to za wyniosła i zarozumiała kobieta -
pisze starsza Eleonora - już od pierwszego wejrzenia ogarnia
cię gniew; naturalnie, bo czegóż dobrego można się stamtšd spo-
dziewać. A ten Radziwiłł, jakże nieznoœnie pretensjonalny goœć?
W dwa tygodnie póŸniej, 3 lipca, ta sama jaœnie oœwiecona ko-
respondentka opowiada, że ostrożnie podsunęła cesarzowi propo-
zycję niezadowolonych Polaków - możemy się domyœlić, jakš,,
jednakże ta przezorna kobieta nawet w swojej korespondencji ro-
dzinnej nie będzie się nigdy wyrażała zanadto szczerze i wyraŸnie.
- Leopold I miał podobno odrzec z tym swoim zwykłym w ta-
kich razach zakłopotaniem, że to doprawdy piękny pomysł, że-

Przymierze z Francjš czy z Austriš

właœciwie nie ma nic przeciwko temu, ale obecnie jest zadowolo-
ny ze swych nie najgorszych stosunków z Polskš i nie da sobie
odebrać spokoju.

Fryderyk Wilhelm, kurfirst, obdarzony był mniej zrównoważo-
nym temperamentem. Chociaż unikał każdego, jawnie wrogiego
działania wymierzonego przeciwko Sobieskiemu i czynił mu ZE
poœrednictwem Hoverbecka najbardziej nęcšce propozycje, mi-
mo to zdecydowanie zajšł przeciwne stanowisko. Pod koniec ma-
ja 1678 roku pełnomocnicy Hohenzollerna zawarli z Pacami umo-
wę, która zobowišzywała tych ostatnich do zbrojnej interwencj
w wypadku przemarszu Szwedów, którego wcišż się obawiano
a nawet brała pod uwagę atak na szwedzkie Inflanty. Delega
litewskiego hetmana, Marcjan Ogiński, przywiózł potem z Kro
lewca bliższe wskazówki i pienišdze, aby pozyskać wojska Wiel
kiego Księstwa dla polityki Paców. Tak się dobrze złożyło, że t;

skłonna do awanturnictwa armia, jak zwykle, nie została zaspo
kojona w swoich żšdaniach żołdowych i że nie została rozpusz.
czona z powodu mšdrej przezornoœci swego naczelnego dowódcy
Tak więc litewscy weterani nie przeszli do francuskich werbo
wników, za to byli teraz gotowi za brandenburskie talary broni
polskiej niepodległoœci przed szwedzkimi atakami.

Delegacja litewskiej armii pojawiła się u Jana III pod konie
lipca w Jaworowie i groziła konfederacjš. Sobieski wahał się
po kim może się spodziewać większego zła, po swoich staryc'
wypróbowanych wrogach Pacach czy po ich przeciwnikach Sš
piehach. Za pierwszymi, którzy odpowiadali obecnemu kierunkc
wi polityki zagranicznej, opowiadała się Maria Kazimiera, z
drugimi, frankofilami, przemawiało ich powišzanie z rodem Ra
dziwiłłów. Niechęć monarchy do zadawania się z Pacem była si]
niejsza niż obiektywne rzeczowe powody. Tak więc Jan III zawal
umowę z Sapiehami; ten układ z litewskimi przeciwnikami AL
strii i Brandenburgii był drażnišcš lukš w systemie, poza tył
jasno i wyraŸnie nakreœlonym; nie była to jedyna luka, albowiei
chwiejna polityka, którš prowadził Sobieski i inne europejski
rzšdy, stała się prawie koniecznoœciš z powodu zbliżajšcego si
pokoju między Habsburgiem i Burbonem. Sojusze rozluŸniały si'
wrogoœci zacierały, wszystko stało się płynne i dla każdego by3
korzystne, by nie wyrywać się w żadnym kierunku i nie wišże
z nikim ostatecznie.

10 sierpnia 1678 roku Niderlandy i Francja zawarły pokój •
Nimwegen. Cesarz przygotowywał się, aby uczynić podobni'

124 Rozdział 6

Fryderyk Wilhelm szykował się do nowej zmiany frontu, do po- '
wrotu pod znaki Ludwika XIV. W tym zamieszaniu król polski
musiał bardzo uważać, żeby nie zaszkodzić dopiero co rozpoczęte-
mu nawišzywaniu kontaktów z niemieckimi sšsiadami i nie po-
paœć przy tym w konflikt z Francjš. To, co planowała kierujšca
się bardziej uczuciem niż rozsšdkiem Maria Kazimiera w swoim .
gniewie z powodu nieudzielenia d'Arquienom tytułu ksišżęcego,
z powodu Bethune'a i z powodu finansowych perturbacji, pcha-
ło prosto do zerwania z Wersalem jeszcze przed pozyskaniem
niezawodnego nowego sprzymierzeńca. Albowiem przyjaŸń z Au-
striš jeszcze nie przeszła próby, bazowała na œmiałych nadzie-
jach Marii Kazimiery na małżeństwo Jakuba Sobieskiego z arcy-
księżniczkš, zasugerowane zresztš przez Zierowskiego, i na rezy-
gnacji Polski z dalszego wspierania węgierskich rebeliantów.
Przywrócone dobre stosunki z Brandenburgiš miały również za
podstawę obietnice na korzyœć pierworodnego syna i tymczaso-
we poniechanie polskich zamiarów dotyczšcych Prus Ksišżęcych.
Mimo to ani Wiedeń, ani Berlin nie myœlały rezygnować ze swych
polskich przyjaciół, którymi byli dawni i najczęœciej nieprzejed-
nani przeciwnicy Sobieskich. Jeœli Jan III poróżniłby się z Fran-
cjš, wtedy miałby jeszcze przeciw sobie klientów tego mocarstwa,
a przy takim, nawet jeœli jeszcze tak krótkotrwałym, zawieszeniu
broni między Leopoldom I i Ludwikiem XIV mogłoby się zda-
rzyć, że Sobiescy, pozostawieni przez wszystkich na lodzie, za-
atakowani przez dotychczasowych sojuszników i nie bronieni
przez oczekiwanych przyszłych sprzymierzeńców, zapłaciliby
koszty owego zaprowadzenia pokoju w całym chrzeœcijańskim
œwiecie, którego z głębi serca tak pragnšł król Polski.

Rozważania te wyjaœniajš i usprawiedliwiajš pozornie nielo-
gicznš działalnoœć Jana III, który to wcišż jeszcze mamił Szwe-
dów spóŸnionymi nadziejami na militarnš interwencję, to słał .
do Fryderyka Wilhelma zapewnienia swojej sympatii, to łago-
dził w Wiedniu, to znowu w Wersalu. Przy czym sam w kraju
oparł się na Sapiehach i Hieronimie Lubomirskim, na których
głowy cesarz i Brandenburczyk zsyłali wszystkie klštwy niebios,
podczas gdy znowu Marysieńka i Dymitr Wiœniowiecki budzili
gniew Ludwika XIV, ponieważ blokowali dostawy dla powstań-
ców węgierskich.

Zręczne lawirowanie Sobieskiego pomogło przede wszystkim
utrzymać francuskie poparcie i koniecznš dla tego poparcia przy-
chylnoœć Bethune'a podczas krytycznych obrad sejmu w zimie

Przymierze z Francjš czy z Austriš

1678/1679 roku, mimo że Marysieńka zerwała wszelkie więzy z<
swoim szwagrem i w Wersalu była uważana za niewdzięcznš, nie-
wiernš sojuszniczkę. Królowi Polski poszczęœciło się również v
powstrzymaniu cesarza i Wielkiego Elektora od efektywnej po
mocy dla potężnego spisku magnatów, mimo że w Berlinie Pa
ców i wielkopolskich oligarchów, zaœ w Wiedniu biskupa Trzebić
kiego, Czarnieckiego, Wiœniowieckich i Stanisława Lubomirskiegc
marszałka wielkiego koronnego, bardzo sobie ceniono. Jest t'
dowodem wielkiej sztuki dyplomatycznej, że ten, z powodu swo
jej bezczynnoœci lub chwiejnoœci lekceważšco traktowany prze
krótkowzrocznie oceniajšcych go współczesnych, monarcha wie
dział, jak przezwyciężyć skutki fałszywej, z jednej skrajnoœć
w drugš popadajšcej polityki swojej żony i fatalne skutki pora
Bethune'a.

Tak więc Fryderyk Wilhelm przez używanego zwykle w te
kich wypadkach rzetelnego poœrednika między Berlinem i Wai
szawš, posiadajšcego dobra ziemskie w obu państwach, dysydent
Niemirycza, nie tylko zapewnił Jana III o przyjaznych sšsied;

kich stosunkach, lecz również przestrzegł go przed spiskujšc;

mi, którzy zwrócili się o pomoc do Brandenburgii. Kurfirst pi
lecił przekazać Sobieskiemu, że Pacowie sš Hohenzollernom nie;

będni tylko jako narzędzie obrony przed wcišż jeszcze grożšc
szwedzkš inwazjš, jednakże nie przeszkadza to Fryderykom
Wilhelmowi ani w aprobowaniu Jakuba, królewskiego syna, jat
następcy na polski tron, ani w neutralnej postawie wobec niez;

dowolonych z rzšdów teraŸniejszego władcy. Również pomy;

który dziesięć lat póŸniej stał się zarodkiem drugiego kryzysu
polsko-brandenburskich stosunkach, był wówczas za poœredni
twem Niemirycza rozważany u kurfista i u Sobieskiego: była
sprawa małżeństwa pierworodnego syna Jana III z Ludwikš K
rolinš Radziwiłłównš, nad którš najwyższš kuratelę sprawow
Fryderyk Wilhelm. W końcu, aby dopełnić miary dobrego, zgódŸ
no się w Berlinie na uwolnienie pastora Straucha. W tak wie
wyznaniach i dowodach miłoœci mogła być odrobina kłamstwa •
na przykład dziedziczka Radziwiłłów była już wówczas "zareze
wowana" na narzeczonš dla jednego z młodych margrabiów bra
denburskich - jest jednak faktem niezaprzeczonym, że kurfii
przekładał polskiego króla nad jego wrogów, którzy byli przyj
ciółmi Hohenzollernów. Hoverbeck musiał odradzić delegato
spisku magnackiego biskupowi Opalińskiemu podróż do Berlii
Pacowie nie znajdowali posłuchu, gdy mówili o innych sprawa

126 Rozdzial 6

niż o walce ze Szwedami. A to właœnie sprawił Sobieski swojš
mšdrš dyplomacjš.

Nie inaczej układały się sprawy w stosunkach z Austriš. Wpraw-
dzie działało tam prawo inercji, które Leopold I podniósł do ran-
gi nadrzędnej zasady swojego rzšdzenia. Nie wolno, oczywiœcie,
zapominać o trzech bardzo obrotnych Parkach, które by tak chęt-
nie przecięły nić losu Jana III, ani o okolicznoœci, że wicekan-
clerz Kónigsegg był zwišzany z tš lotaryńskš intrygš. To właœ-
nie zimna krew Sobieskiego, jego pełne umiaru i przy tym ener-
giczne działanie przeciwko wspomaganiu węgierskich powstań-
ców wytršciły broń z ręki jego wiedeńskim wrogom. Król był
dokładnie poinformowany o tych powišzaniach i o intrydze; kiedy
jednak Bethune tę i tak paskudnš sprawę niepotrzebnie rozdmu-
chał, malujšc w jaskrawych kolorach spodziewanš austriackš in-
wazję, kiedy ambasador wysłał francuskich oficerów do Często-
chowy, aby przygotować tę twierdzę do obrony przed atakiem
księcia łotaryńskiego, kiedy wreszcie na dodatek żołnierze francu-
skiego stronnictwa dali się bardzo we znaki biskupowi krakow-
skiemu podczas jego wizyty w owym od dawna sławnym miej-
scu pielgrzymek, wówczas władca nie bał się wystšpić przeciw
tym nadgorliwym obrońcom. Znał Polaków wystarczajšco dobrze,
by wiedzieć, że nic bardziej nie zachęca politycznych wrogów do
działania niż okazywana bojażń przed ich knowaniami, że najlep-
szym œrodkiem, by wprawić ich w niepewnoœć, jest spoglšdanie
na ich zamysły z pewnš dozš obojętnoœci.

Jak słusznie Sobieski uczynił nie dajšc się nakłonić zdener-
wowanemu Bethune'owi do podjęcia gwałtownych kroków, oka-
zało się na sejmie w Grodnie (14 grudnia 1678 r. do 4 kwietnia
1679 r.). Ambasador oczekiwał tej sesji ze zrozumiałym niezado-
woleniem. Miał za mało pieniędzy do dyspozycji, aby zdobyć so-
bie serca panów delegatów dzięki stale szeroko otwartej sakiew-
ce; był sparaliżowany w działaniu przez nieszczęsnš kłótnię z
Mariš Kazimierš, a musiał być przy tym przygotowany na gwał-
towne spory z powodu obu przedsięwzięć, do których namówił
króla: do ataku na Prusy Ksišżęce i do węgierskiej awantury.
Ten nerwowy markiz, który przez napływajšce do niego z Wer-
salu instrukcje i bijšcy z nich w oczy brak zainteresowania Lud-
wika XIV dla zbędnej obecnie dywersji na wschodzie stracił zu-
pełnie ze strachu głowę, przewidywał w duchu jako rezultat
parlamentarnych utarczek słownych regularnš wojnę domowš.
Jan III bowiem, mimo wszystko uczciwy przyjaciel Francji i Be-

Przymierze z Francjš czy z Austriš

thune'a, będzie zmuszony bronić się przeciw kontrkandydatowi
habsburskiemu podopiecznemu Karolowi z Lotaryngii.

Sprawy nigdy nie posunęłyby się tak daleko, gdyby Jan II]
od poczštku dawał mniej posłuchu ambasadorowi; zły koniec nic
nastšpił tylko dlatego, że polski monarcha zdał się obecnie wy-
łšcznie na własny osšd sytuacji. Gdyby nie nastšpił zdecydowa-
ny zw^ot w polityce, który pozwalał się spodziewać, że ten wspo-
magajšcy węgierskich powstańców król stanie się przyszłyn
sprzymierzeńcem w wojnie z Turkami, wówczas wzięłyby v
Wiedniu górę wrogie Sobieskiemu siły i przeczucia Bethune'a sta
łyby się faktem. Mianowicie na krótko przed rozpoczęciem sej
mu zmienił Wielki Elektor swoje dotychczas przyjazne nastawie
nie wobec polskiego dworu. Fryderyk Wilhelm był bowiem go
tów za cenę anty szwedzkie j, nawet tylko neutralnej polityki kro
la "spełnić wszystkie żšdania, ażeby najstarszy syn Jego Królew
skiej Moœci otrzymał koronę"; niemal nie zerwał z Pacami, kto
rym ze względu na Jana III okazał ostentacyjnie obojętnoœć. C
litewscy oligarchowie rozgniewali się z tego powodu bardzo, po
zwolili Szwedom bez przeszkód przejœć przez polski teren i wtar
gnać do Prus Ksišżęcych, a jednoczeœnie starali się również o
œwiecić kurfirsta co do prawdziwych zamiarów Sobieskiego. \
końcu listopada 1678 roku przechwycili list szwedzkiego genera
ła Horna do Jana III, w którym powoływał się na okreœlonš -\
umowie pomoc wojskowš z Polski. Pismo to przesłane do BerL
na otworzyło oczy Hohenzollernowi na "sincerite"1 tego człowiekc
któremu na podstawie raportów Hoverbecka i Niemirycza zaufa
Stało się to akurat jeszcze we właœciwym czasie, by na sejmi
wystawić w pełnej gotowoœci przeciwko dworowi całš armię kl
entów Brandenburgii. "Przychylnie usposobionych" powiadomi]
się o tym, co planuje ich monarcha przeciwko wolnoœci Rzecz;

pospolitej: dziedzicznš monarchię z absolutnš władzš króla.

Na nowo rozżarzona wrogoœć Fryderyka Wilhelma była szczt
gólnie niebezpieczna z dwóch powodów. Ponieważ kurfist, przi
szedłszy obecnie znowu do obozu francuskiego, potrafił sob
również zapewnić posłuch u ludzi będšcych blisko wersalskie^
gabinetu, następnie, ponieważ olœniewajšce zwycięstwa brandei
burskiej armii nad Szwedami nadzwyczaj podniosły prestiż H'
henzollernów. W styczniu 1679 roku Fryderyk Wilhelm uderza
z impetem na oddziały Horna, które zagnieŸdziły się w Prusac

1 szczeroœć

Rozdział 6

Ksišżęcych, i pobił je na głowę pod Kuckernese. Tym samym rów-
noczeœnie zamknšł usta polskim wrogom Brandenburgii; nikt nie
myœlał już więcej o tym, jak miało to miejsce jeszcze na poczštku
sejmu, by żšdać wspólnej okupacji Prus Ksišżęcych, skoro szwedz-
ki partner tak haniebnie ustšpił pola. Pacowie i Ogińscy tryumfo-
wali. Powstanie przeciwko Sobieskiemu wybuchłoby z pewnoœciš,
gdyby cesarz, silnie w tej decyzji umocniony przez Stolicę Apostol-
skš, nie powstrzymał swoich polskich stronników.

Leopold I odpowiadał na dowody przyjaznych zamiarów, któ-
rych mu Jan III nic szczędził, odmowš na wszystkie wymierzone
przeciw temu królowi propozycje. Doœwiadczył tego brandenburski
agent Chwałkowski, który w Wiedniu judził przeciwko Sobies-
kiemu. To również zamanifestowało się na sejmie w Grodnie. Z
chwik' kiedy dopływ posiłków z północnego Podkarpacia dla wę-
gierskich powstańców wstał zablokowany, wykreœlono z parni ęci
na dworze cesarskim tę niedawnš złš przeszłoœć. Zwolennicy Lo-
taryńczyka musieli złagodzić ton i pogodzić się z Sobieskim. W
ten sposób najbardziej drażliwe sprawy sejmowych obrad stra-
ciły .swojš ostroœć.

Hetman Dymitr Wiœniowiecki, jeden z przywódców spisku, żš-
dał od. sejmu wydania surowego wyroku na Hieronima Lubo-
mirskiego, organizatora pomocy wojskowej dla Węgrów, i na
wszystkich jego pomocników. Oburzenie marszałka wielkiego ko-
ronnego na tego chętnego do walki rycerza zakonu maltańskiego
spowodowane było nie tylko niezgodnš z prawem międzynarodo-
wym pomocš dla burzšcych się Madziarów, lecz również i prze-
de wszystkim sporem, w który uwikłani byli obaj magnaci: o
ordynację Ostrogskich. Atoli właœnie ów splot politycznych i gos-
podarczych spraw ułatwił kompromis. Hetman zgodził się na
amnestię dla towarzyszy węgierskich powstańców, a Lubomir -
ski pozostawił w posiadaniu księcia Wiœniowieckiego aż do następ-
nych decyzji ogromne dobra Ostrogskich.

Również burza, która nadcišgała od strony zachmurzonego nie-
ba nad Bałtykiem, przeszła nie wyrzšdziwszy szkód. Ani bran-
denburskie żšdanie, by zobowišzać prawnie Polskę do obrony
Prus Ksišżęcych przed Szwedami, ani starania francuskiego stron-
nictwa, by jednak jeszcze nakłonić Rzeczpospolitš do interwencji
w szwedzko-brandenburskiej wojnie, nie zostały ukoronowane
sukcesem. Król zatroszczył się o to, żeby hrabiemu Hornowi zwró-
cono zabranš podczas wycofywania się broń, skarcił postępowanie

ikże nie wdał się w żadne niepotrzebne spory z kurfirstem, któ-

• niezbyt dokładnie wnikał w polskš neutralnoœć.
Ten sam monarcha, którego detronizację przez powszechne po-
stanie przewidywał w przededniu sejmu Bethune, znajdował
^, dzięki swej niedoœcignionej zręcznoœci politycznej, pod ko-
ec sejmowych obrad w sytuacji, którš Hoyerbeck, z pewnoœciš
e nazbyt przychylny Sobieskiemu œwiadek, opisuje w następu-
cy sposób: ,,0d kilku stuleci nie uszło żadnemu królowi tak
lele jak teraŸniejszemu. Przeforsował wszystko, czego pragnšł
;o może posłużyć do ustabilizowania prawie nieograniczonej wła-
;y i autorytetu." Rozumiemy dobrze owo "pełne rozkoszowanie
?" Sobieskiego i możemy ocenić po jednogłoœnym niezadowole-
u wszystkich zagranicznych dyplomatów, jak znakomicie zabez-
eczył interesy swoje i swo-jego królestwa.

Sejm w Grodnie, pominšwszy już jego odpornoœć na wszystkie
ice intrygi i polubowne załatwienie wschodnioprusko-brsin-
"nbursko-szwedzkiej, jak i węgierskiej kwestii, może się po-
ilubić doskonała, ustawodawczš pracš. Zaakceptował 259 uchwał,
tędzy innymi ważne ustawy dotyczšce finansów państwa, opła-
.nia wojska i oczywiœcie również jednš dotyczšcš dóbr wdowich

•ólowej; fakt ten został zaraz wykorzystany w propagandzie

•zeciwko Marii Kazimierze. Najważniejsza jednak była zasad-
cza decyzja, by potwierdzić piętnastoletnie zawieszenie broni
Moskwš i wznowić wojnę z Porta u boku cara. Tym samym
wnoczeœnie utorowano drogę do sojuszu z papieżem i z cesa-
em, którzy przygotowywali się również do wspólnej obrony

•zed niewiernymi.

Na poczštku 1679 roku Sobieski, kiedy przerwał karpackš
yanturę i gdy jego plany bałtyckie spełzły na niczym z powodu
esprzyjajšcych okolicznoœci, znalazł się znowu na drodze do
lu, którego nigdy nie tracił z pola widzenia. Węgierska i pru-
:a dywersja powstrzymały króla i opóŸniły jego karierę œwiato-
š. Obecnie jednak droga zdawała się wolna. Ten "drogi pokój"
.panował wreszcie poœród chrzeœcijańskich mocarstw, gdy 5 lu-
go 1679 roku również cesarz i Francja podali sobie ręce i gdy
ojenne działania między Szwedami i Brandenburgiš nie mogły
iż trwać długo. Teraz nadszedł dla Jana III odpowiedni moment,
'by przekształcić marzenie w rzeczywistoœć i uwieńczyć dzieło
rojego życia najchwalebniejszym czynem. Przystšpił więc do
arań, by jako naczelny dowódca pojednanego chrzeœcijaństwa

•zepędzić Turków z Europy.

• Jan Sobieski

130

Rozdział 6

Jakże małe wydajš się wobec tego zadania partyjne podzia-
ły, nawet po paktach z Nimwegen trwajšce wcišż zawiœci dworu
cesarskiego i Francuzów! Sobieski pokazał w Grodnie, jak on
rozumie wielkš europejskš, chrzeœcijańskš politykę. Nawet jeœli
zbliżył się do Austrii, jeżeli pogodził się z Brandenburgiš i po-
twierdził wymagajšcy tylu wyrzeczeń rozejm z Rosjš, to w żad-
nym razie nie myœlał przy tym, by pokazać plecy Francji, swej
drugiej, ukochanej duszš i sercem ojczyŸnie. Przyœwiecała mu
ta sama idea, której w Rzymie hołdował wielki papież Innocen-
ty XI: że kres waœniom między narodami Zachodu może położyć
wspólny czyn. Bolesne i przygnębiajšce były dla Sobieskiego u-
pomnienia, które mu przysłał w ostatnich miesišcach namiestnik
Chrystusa. Król czuł z dnia na dzień coraz większy ciężar pokoju
z Żurawna. Niepotrzebne były tu ani perswazje, których niezmor-
dowany nuncjusz Martelli nie szczędził, ani listy Ojca Œwiętego
do władcy i do polskich wielmożów, aby rozniecić nastrój wy-
prawy krzyżowej, który od najwczeœniejszego dzieciństwa towa-
rzyszył Janowi III i król ten nigdy się całkiem \ od niego nie
uwolnił. Również większoœć innych uczestników sejmu - sena-
torzy, ministrowie i delegaci - nie była tak bardzo zaœlepiona
frakcyjnymi sporami, żeby owo płomienne wezwanie do walki z
islamem pozostawiło ich obojętnymi. Król polski otrzymał swoje
prawie nieograniczone pełnomocnictwa przede wszystkim dlate-
go, żeby przygotować tę wojnę od strony militarnej i dyploma-
tycznej; rozejm z Moskwš został zaaprobowany tylko ze względu
na tureckie zagrożenie.

28 lutego 1679 roku Sobieski podał do wiadomoœci przez kan-
clerza, swojego szwagra Wielopolskiego, dyrektywy tego potęż-
nego przedsięwzięcia, którego realizacja i naczelne dowództwo
należały odtšd do króla. Wojna z muzułmanami jest nieuniknio-
na. Gniński, poseł, który bezpoœrednio przed rozpoczęciem sejmu
wyczerpany i upokorzony wrócił do kraju z Istambułu, straciw-
szy ponad stu ludzi ze swego orszaku z powodu zarazy i na sku-
tek złego traktowania przez Turków, Gniński, który na próżna
błagał o warunki możliwego do dotrzymania rozejmu, jest œwiad-
kiem tego, że pycha Osmanów może być tylko złamana przemocš.
"Mam-li mówić, czy tylko płakać?" - tak zaczšł swoje sprawo-
zdanie przed sejmem polski poseł w sprawach pokojowych z Tur-
cjš. Sobieski dał na to odpowiedŸ: nie mówić, nie płakać, lecz dzia-
łać i walczyć.

Przymierze z Francjš czy z Austriš

Zaproponował, aby wysłać posłów do papieża, cesarza, do Frań
cji i do cara. Do Leopolda I, albowiem ,,łšczy nas ta sama wiarę
ten sam interes, ten sam wrogi nam sšsiad, który równie blisk
jest Wiednia, jak naszego Lwowa. Pora i okolicznoœci sš ko
rzystne, od stuleci czekaliœmy na możliwoœć współdziałani
z Moskwš." Od cesarza nie wymaga się ani pieniędzy, ani łudŸ:

tylko dywersji na Węgrzech. Francję należy poprosić o oficeró\
artylerii, Hiszpanię o współdziałanie jej floty. Polska musi sams
dzięki podatkom i darowiznom, zgromadzić œrodki na tę wojn
i zakończyć zbrojenia do lata. Do tego czasu wrócš z pewnoœci
wysłańcy. Wówczas należy prowadzić wojnę ofensywnie i we
drzeć się do kraju wroga.

Niejednokrotnie już podkreœlaliœmy, że przekonanie o œwiętyr
posłannictwie przepędzenia islamu z Europy odziedziczył Sobiesk
po przodkach, że wzrastał z myœlš o krucjacie i że wiara w Polsk
jako przedmurze chrzeœcijaństwa, a więc jako pionierskiego obroń
cę, tworzyła jednš z podstaw œwiatopoglšdu króla. Tak więc te'
konkretny plan chrzeœcijańskiej ligi pod dowództwem Sobieskie
go, to urzeczywistnienie idei, ucieleœnienie pewnego marzenia, mit
realne, bezpoœrednie powody. Ten przyczynowy zwišzek, na kto
ry jeszcze nigdy nie zwrócono uwagi, należy wreszcie odsłonił

Najpierw trzeba należycie ocenić wydarzenie, jakim był wy
bór Innocentego XI na papieża. Miało ono decydujšce znaczeni
dla ożywienia ducha wypraw krzyżowych œwiata Zachodu. Te
pontifex wyczuł ze wspaniałš jednostronnoœciš geniusza całš sił
tkwišcš w zregenerowanym imperium Kóprulii, którš mogła pc
konać tylko przeciwsiła działajšca z równym lub jeszcze wiek
szym rozmachem. Innocenty XI, nie bioršc pod uwagę polityc2
nych sztuczek mężów stanu Grand Siecle'u, dostrzegł ponadcza
sowę posłannictwo narodów Zachodu i rozsadził wydajšce si
dzieciom tego œwiata nie do naruszenia granice, które zazwyczg
wytyczała polityka jakiegoœ "ale" i "gdyby", granice konwenansi
koniunktury i koniektury. Wspierany przez swych niezrówns
nych pomocników-dyplomatów - Cibo, Buonvisi i Martelli w^
trzymujš porównanie z największymi dyplomatami spraw zagrs
nicznych wszystkich czasów - papież wysłał swój fluid prze
skamieniałš, okrutnš, zatwardziałš Europę i fluid ów przenikn;

przez peruki do chłonnych umysłów, przez pancerze do wrazi
wych serc tych niewielu powołanych. U Innocentego XI znajdę
wały posłuch owe odosobnione głosy, które w innym przypadk

9*

132

przebrzmiałyby niepostrzeżenie, głosy wołajšcych na puszczy

egoizmu.

Jeden z tych głosów, które musimy pieczołowicie odnotować,

należał do kapucyna fra Paoła da Lagni, drugi do daleko sław-
niejszego Marka d'Aviano. Fra Paolo przebywał w Konstanty-
nopolu i z bliska mógł przejrzeć słaboœci osmańskiego imperium. ,
W memorandum do Ojca Œwiętego naszkicował ten mšdry mnich
pewien plan, który przewidywał współdziałanie papieża, cesarza,
cara, Francji i Hiszpani, Polski oraz Wenecji, a nawet szacha
Persji. Kapucyn ów znalazł we francuskim ambasadorze Nointelu
uważnego słuchacza i godnego zaufania informatora. Fra Paolo
przesłał swój plan w 1678 roku do Rzymu, miał on jednak rów-
nież - i tym samym wracamy znów do Sobieskiego - okazję
albo bezpoœrednio, lub przez Nointela wymienić poglšdy z pol-
skim posłem podczas pobytu Gnińskiego w Turcji. Godne pa-
mięci pismo Gnińskiego do kardynała Yidoniego z 20 lipca
1678 roku tkwi w kręgu przemyœleń fra Paola. Również następca
tego ambasadora, polski rezydent Proski, dostał się pod wpływ
owego męża stanu w habicie. W raportach i listach Proskiego
do króla i polskich ministrów wcišż powtarza się ostrzeżenie fra
Paola i zebrane przez niego dowody osmańskich słaboœci, jak też
rada stworzenia wielkiej ligi wszystkich wrogich sułtanowi
chrzeœcijańskich mocarstw, do której mogliby się przyłšczyć

egzotyczni przeciwnicy Porty.

Jan III chętnie i szybko dał się przekonać do tego planu. Wy-
różnił trzy najistotniejsze sprawy konieczne do zrealizowania te-
go szlachetnego projektu: usunięcie albo odroczenie sprzecznoœci
między Polskš i Moskwš, sojusz Polski z cesarzem i wreszcie
współpraca cesarza i Francji. Dwie pierwsze kwestie, na ile to
od niego zależało, Sobieski uregulował. Jeżeli chodzi o trzeciš,
mógł on tylko spróbować poœrednictwa między tymi dwoma naj-
większymi mocarstwami, odgrywajšcymi głównš rolę w polityce
europejskiej. I ta próba została podjęta - zaraz postaramy się
jš opisać - lecz za pomocš nieodpowiednich œrodków. Oczy-
wiœcie nawet najznakomitsze œrodki okazałyby się niewystarcza-
jšce, aby nakłonić domy Habsburgów i Burbonów do współ-
pracy w tej samej sprawie.

Innocenty XI lekceważył ten majšcy zasadniczy wpływ na

wszystko spór obu wiodšcych mocarstw œwiata z dziecięcš
naiwnoœciš zwiastuna wzniosłych posłannictw, który, przeœciga-
jšc swojš epokę i sprawy swego kręgu ziemi, wybiega myœlš na

Przymierze z Francjš czy z Austriš

nowe kontynenty. Ach, jakże ciasna jest ta europejska przestrzeń
wymiany myœli! Papież pisze do Ludwika XIV i do Pomponne'a,
do Leopolda I i do cesarskich ministrów, że Austria i Francja
sobie nawzajem mogš, a obie powinny Polsce pomóc w pokona-
niu odwiecznego wroga. W Wiedniu to napomnienie zostało le-
piej przyjęte, ponieważ wymagał tego polityczny interes, a tak-
że - po cóż temu zaprzeczać - ponieważ w Habsburgu chrzeœ-
cijańskie uczucia były co najmniej tak silne, jak jego poczucie
odpowiedzialnoœci za państwo. W Wersalu owo kazanie najwyż-
szego duszpasterza zbyto gładkš uprzejmoœciš, nie wywołało bo-
wiem ono najmniejszego wrażenia.

Czyż więc proœby Sobieskiego mogły mieć inny skutek? Pod-
skarbi wielki Morsztyn udał się pod koniec maja-1679 roku jako
poseł nadzwyczajny do Paryża. Jak nikt inny, był on mile wi-
dziany przez Ludwika XIV. Właœnie niedawno uzyskał natura-
lizację we Francji, kupił tam duże posiadłoœci ziemskie i tym
samym okazał wolę uzależnienia się od monarchy, który obecnie
panował nad znacznš częœciš jego bogactw. Temu Francuzo-Pola-
kowi najistotniejszy przedmiot jego misji był całkowicie obo-
jętny. Zupełnie niereligijny, nie interesował się walkš z islamem;

ograniczył się do tego, by wypełnić swš misję zgodnie z otrzy-
manš pisemnš instrukcjš: poprosić o francuskie pienišdze i o
francuskich oficerów na wojnę z Turkami. Papieski nuncjusz
powiadomił Rzym, jak niewielkiego osobistego poparcia użyczył
Morsztyn tej proœbie. Zresztš gdyby nawet ten ambasador wy-
recytował przed władcš wszystkie tyrady Corneille'owskiego
Cyda, którego przetłumaczył na polski, gdyby nawet najbardziej
wzruszajšco zaapelował do wielkodusznoœci monarchy i jego
wštpliwej żarliwoœci religijnej, nie zdołałby poruszyć serca Lud-
wika XIV. Handel lewantyński Francji, troska, żeby przypad-
kiem przez pomoc przeciwko Osmanom nie przyczynić się do
powiększenia potęgi Habsburgów, wzglšd na węgierskich po-
wstańców i pragnienie, by mieć stale w odwodzie Polskę do ata-
ków na Zachód, były daleko silniejsze niż skłonnoœć do gęsta

Dci per Francos.1

Morsztyn, prócz zadania nakłonienia gabinetu wersalskiego dc

uczestnictwa w lidze chrzeœcijańskiej, miał jeszcze udowodnić
że postawa Jana III wobec Francji podczas ostatnich lat byłs
bez zarzutu, i wyprosić przebaczenie za grzechy Marii Kazimie'

* dzieł Bożych za poœrednictwem Francuzów.

134 Rozdziat 6

ry, następnie pozyskać Ludwika XIV dla korzystnego ożenku
księcia Jakuba i dla sprawy odziedziczenia przez niego polskiego
tronu. Z trzema pierwszymi punktami poszło tak jak z pomocš
przeciw Turkom. O rage! O desespoir!1 Były to tylko dworne
odpowiedzi, które brzmiały "tak", a oznaczały "nie" lub jeszcze
gorzej, bo obojętnoœć. Jedynie przyrzeczone poparcie kandydatu-
ry do tronu dla pierworodnego syna Sobieskiego. Sprawa ta po-
jawia się nawet jako jedna z klauzul w sojuszu francusko-bran-
denburskim, który został zawarty 25 paŸdziernika 1679 roku w
St.-Germain.

Był to marny sukces, albowiem realny zmysł polityczny pol-
skiej pary królewskiej oceniał to wštpliwe następstwo tronu na
przyszłoœć z mniejszš jeszcze nadziejš niż spłatę niewštpliwych,
dawno płatnych weksli z minionego okresu, które wcišż jeszcze
czekały na wykupienie, tych pożółkłych œwiadków z lat, kiedy
to Longueville miał być następcš Wiœniowieckiego. Jednakże
misja Morsztyna przyniosła niewštpliwie jeden pożytek: samemu
jej ambasadorowi. Siedział bowiem on we Francji ponad rok,
zyskał tam sobie potężnych protektorów i stał się wyroczniš dla
francuskiego ministra spraw zagranicznych we wszystkich spra-
wach dotyczšcych Polski. Zadarł przez to, oczywiœcie, w ojczyŸnie
nie tylko ze swoimi dawnymi przeciwnikami, wœród których naj-
znamienitszym była Maria Kazimiera, lecz również z Janem III,
dotychczas życzliwie do niego usposobionym.

Spoœród innych wyprawionych na Zachód posłańców Hieronim
Lubomirski z Italii i Portugalii, a Władysław Morsztyn z Anglii
i z Niderlandów przywieŸli obietnicę pomocy finansowej. Decy-
dujšce znaczenie miała jednak wyłšcznie misja księcia Michała
Radziwiłła w Wiedniu i Rzymie. Przypominamy sobie owo złe
wrażenie, jakie ten szwagier Sobieskiego wywarł na dworze ce-
sarskim podczas wczeœniejszych tam pobytów. Zarozumiały, ma-
łych kwalifikacji, występujšc z przepychem tam, gdzie miał wno-
sić proœby, nie był litewski hetman najwłaœciwszš osobš do speł-
niania dyplomatycznych misji. W każdym razie nie był człowie-'
kiem, który przy pierwszym. starcie pokonałby tę różnorodnoœć
przeszkód, jaka piętrzyła się przed sojuszem Jana III z Leopol-
dom I. O braku zapewnienia przychylnoœci Francuzów była już
mowa; spowodowanie zmiany tutaj leżało poza polskimi możli-
woœciami. Nieufnoœć wobec siebie jako protektora powstania na

1 O, wœciekłoœci! O, rozpaczy!

Przymierze z Francjš czy z Austriš

Węgrzech zdołał Sobieski złagodzić swoim lojalnym postępowa-
niem, ale jej nie pokonał. Francuski dowódca korpusu posiłko-
wego dla kuruców, Boham, wrócił wprawdzie w maju 1679 roku
do Polski, gdzie wraz ze swymi bezrobotnymi teraz oficerami
sprawiał wielki kłopot Bethune'owi, jednakże wspomnienie o pla-
nach Sobieskiego dotyczšcych węgierskiej korony nie zblakło tak
szybko w Wiedniu i również nie wygasło tak nagle w Janie III
i Marii Kazimierze, na nieszczęœcie dla wszystkich zaangażowa-
nych. Trzeciš przeszkodš była kwestia pieniężna. Bez odpowied-
nich papieskich subsydiów przy stałej pustce w kasie nie mógł
Habsburg myœleć o wielkiej wojnie z Osmanami. Przewidywano
w przyszłoœci pomoc ze strony Moskwy; obaj kolejni carowie
wahali się tymczasem jeszcze między wojnš a pokojem. W końcu
Sobiescy oczekiwali od Austrii spełnienia szeregu obietnic, któ-
rych im Ludwik XIV odmówił albo których nikt od niego nie
oczekiwał: ręki księżniczki dla Jakuba, najstarszego syna króla,
tytułu para Francji dla markiza d'Arquien i pieniężnych korzyœci,
o których jeszcze należało pomówić. Do jawnych kamieni obrazy
trzeba by jeszcze dodać intrygę hiszpańskiego i lotaryńskiego
stronnictwa na cesarskim dworze, które nie chciało nic słyszeć
o walce z Turkami, aby stać w gotowoœci zbrojnej na granicy
francuskiej, i które nie wyrzekło się nienawiœci do elekta
z 1674 roku.

Nuncjusz Buonvisi trudził się od dawna, aby znieœć tę górę
uprzedzeń. Zdawał sobie z tego sprawę, że ma przed sobš mur,
którego najlepsza i najtwardsza głowa nie jest w stanie przebić,
pocieszał się jednakowoż tym, jeœli można by to nazwać pocie-
szeniem, że w niedalekiej przyszłoœci Austriacy zostanš zaatako-
wani przez Turków; wówczas Wiedeń będzie musiał sam poprosić
o to, czego przedtem wcišż odmawiał. Tymczasem spoœród ziem-
skich plag spadła na cesarskie miasto wprawdzie jeszcze nit
œwięta wojna, lecz za to morowa zaraza. Plaga ta dostarczył?
dworowi cesarskiemu pretekstu, by ucieczkš do Pragi ratować
się nie tylko przed groŸbš zarażenia, lecz również przed pertrak-
tacjami z Radziwiłłem. Wenecjanie również powołali się na za-
razę, aby nie wpuœcić niewygodnego posła; tak więc w końci
grudnia 1679 roku zaszedł on jedynie tak daleko, że na granic;

republiki adriatyckiej gawędził sobie z tamtejszym nuncjuszem
nie wstšpiwszy wcale na "ziemię obiecanš" Italii.


7. Na drodze do Ligi Œwiętej

Podczas gdy Radziwiłł kłócił się z władzami Wenecji, których
skrupuły dotyczšce higieny wynikały z obawy przed niezadowo-
leniem Porty, i otrzymał wprost z Rzymu radę, by się dłużej
na próżno nie przemęczać, negocjacje dotyczšce sojuszu austria-
cko-polskiego przeszły w zręczniejsze, mniej jaœniepańskie, a mi-
mo to delikatniejsze ręce. Pani Małgorzata Kotowska, małżonka
pewnego królewskiego sekretarza i zaufanego Radziwiłłów, którš
Bethune rekomendował "autant d'estime et d'amitie qu'elle en
merite",1 a która za odpowiedniš rekompensatę obiecała fran-
cuskiemu ambasadorowi sprawozdanie ze wszystkich swych po-
czynań, zajęła się w Pradze wraz z innym klientem Radziwiłłów,
Platerem, sprawami polskiego dworu z tak wielkim powodzeniem
i zręcznoœciš, że pod koniec roku przymierze obronne między
Leopoldom I i Janem III było gotowe do akceptacji. Buonvisi
dopomógł ze swej strony i w ten sposób tajna konferencja
z 8 stycznia 1680 roku przesłała Zierowskiemu polecenie, by za-
proponował w Warszawie sojusz, w celu wspólnej obrony prze-
ciwko sułtanowi.

Propozycję miało rozważyć zebranie senatorów, ministrów
i posłów wybranych na ostatni sejm, zwołane 11 stycznia w War-
szawie. Na sesji tej Martelli i Zierowski zmierzyli swe siły z si-
łami Bethune'a i Francuz zatryumfował raz jeszcze, chociaż nie
otrzymał najmniejszej pomocy od swego rzšdu. Większoœć obec-
nych odrzuciła sojusz obronny, uznała natomiast za zasadniczy
sojusz ofensywny. O burzliwych debatach, które miały zostać
utrzymane w tajemnicy, dowiedzieli się wszystkiego nie tylko
najbardziej zaangażowani w tę sprawę obcy dyplomaci. Dzisiaj

1 wyrazami uznania i przyjaŸni, na jakie zasługuje

Na drodze do Ligi Œwiętej

wiemy, że przyczyn decyzji tej "konwokacji" nie należy spro
wadzšc jedynie do intryg Bethune'a. Raczej trzeba na tym na
miastkowym sejmie dopatrzeć się oddziaływania wewnętrznyci
politycznych planów, które wyjawili Sobiescy prawdopodobni
ze względu na wojnę z Turcjš.

Poszczególne punkty programu, jaki nakreœlił sobie władcę
były ze sobš w nierozerwalnym zwišzku. Gdy Jan III zawiera
lub rozwišzywał przymierza, myœlał wówczas również o wspar
ciu, jakiego mu one mogš dostarczyć dla stworzenia silnej mo
narchii dziedzicznej, miał przed oczyma małżeństwo wybraneg
przez siebie następcy i jego prawa do tronu. I odwrotnie, stwo
rżenie nowoczesnego absolutnego państwa miało zapewnić Polsc
szansę umocnienia się na zewnštrz, tak w czasie wojny, jak i po
koju. Podczas pierwszych lat swego panowania musiał się mo
narcha przede wszystkim zajmować obronš przed tureckim nie
bezpieczeństwem. Dyplomacja i sprawy militarne pochłaniały g
prawie bez reszty. Następnie należało stworzyć dobrze zorgani
zowanš partię królewskš i - dla Polski niezbędny warunek -
zebrać potrzebne œrodki finansowe. Teraz, w momencie pokój
europejskiego - każdy zdawał sobie sprawę, jak jest on kru
chy - przed wznowieniem walki z niewiernymi i wobec szwan
kujšcego zdrowia króla, jak i ze względu na wiek obecnie trzy
nastoletniego księcia Jakuba, tym pilniejsza stała się reform
konstytucji. Jan III, przygotowujšc jš, miał trzech najbliższyc
współpracowników: swego kuzyna prymasa Wydżgę, swojeg
szwagra kanclerza wielkiego koronnego Wielopolskiego i dotych
czasowego ambasadora w Istambule Jana duńskiego, swego dłu
goletniego powiernika. Wszyscy trzej, jak dotychczas, zaliczać
się do przyjaciół Francji. Uzupełniali się też wzajem swoim tem
peramentem.

Prymas, leniwy i gadatliwy, dowcipny, inteligentny i powier2
chowny, był jakby powołany do tego, by ten niepopularny œrodę
zaradczy uczynić dla senatu i posłów ziemskich możliwym d
przełknięcia. Wielopolski, poważny, solidny, milczšcy i z grunt
uczciwy - on jeden odmawiał wcišż każdemu przyjęcia pens;

bšdŸ darów pieniężnych; oczywiœcie był dostatecznie bogaty, b
sobie pozwolić na tę bezinteresownoœć - musiał redagować prc
jekty prawodawcze. Gniński zaœ, chociaż przesšdny i niezwyk]
kapryœny, był dzięki swoim wybitnym przymiotom umysłu włas
ciwym człowiekiem do każdej intrygi, niezrównanym strategiei
i wypróbowanym taktykiem polskiego parlamentaryzmu, do teg

138 Rozdział 7

nie mniej uzdolnionym dyplomatš. "Beaucoup d'esprit, un des |
plus fins et des plus adroits du royaumer",1 "canning, crafty,
and of long experience"2 - tak przedstawiajš tego właœciwego !
spiritus rector zagranicznej i wewnętrznej polityki Sobieskiego !
w latach poprzedzajšcych wielkš wojnę tureckš dwaj, tak wy-
soko cenieni, obcy obserwatorzy, jak de Lumbres i Hyde.

Z tego współdziałania króla z jego trzema doradcami, a przede
wszystkim z jego władczyniš Marysieńkš, powstał w kwietniu
1679 roku projekt Wielopolskiego, konstytucja uwzględniajšca
w zupełnoœci wymagania czasu i miejsca. Tak więc utrzymane
w niej zostały liberum veto i kilka innych schlebiajšcych pol-
skiej odrębnoœci, samych w sobie dziwacznych, ba, nawet szkod-
liwych postanowień, na przykład to, że władcy wolno wydawać
akta tylko po łacinie lub po polsku, że może nadawać tytuły wy-
łšcznie ważne za granicš. Najistotniejszym jednak było wzmoc-
nienie władzy królewskiej. Elekcja miała być zachowana -
Jan III chciał wprowadzić monarchię dziedzicznš na drodze fak-
tów, a nie poprzez prawo - jednakże odbywałaby się, na wzór
konklawe, w cišgu dwudziestu dni. Monarsze miałyby zostać
przydane stałe organa doradcze, a władza hetmanów, która mo-
gła prowadzić do tworzenia siły przeciwnej królowi, miała być
ograniczona przez stworzenie liczniejszych stałych stanowisk do-
wódczych. Regularny żołd dla stałego wojska, stworzenie
z Ukrainy pogranicznego księstwa, zakaz obecnoœci stałych
obcych posłów - to były podstawy polskiego dobrobytu, po-
myœlnoœci polskiego państwa. Projekt uzupełniono jeszcze kon-
ceptami, które ograniczały liberum veto, jak to tylko było możli-
we, i stanowiły regułš decyzję większoœci.

Za wszystkimi tymi szczegółami kryła się, oczywiœcie, wcišż
ta sama myœl zasadnicza, żeby pozbawić władzy oligarchię i za-
pewnić królowi właœciwe kierownictwo wszystkimi sprawami
dotyczšcymi państwa. Jeœli już myœl ta doszła do głosu, nawet
pod tak niewinnym nagłówkiem jak reforma porzšdku obrad,
wówczas rozgorzały namiętnoœci. Podobnie zdarzyło się również,
gdy wyœledzono, że dwór przez sprzedaż wyższych urzędów za-
pewnia sobie poważne œrodki finansowe, szczególnie jednak obu-
rzano się wtedy, gdy próbował on jakimikolwiek okrężnymi dro-

1 umysł żywy, jeden z najprzenikliwszych ł najsprawniejszych w całym
królestwie

2 zdolny, przebiegły i bardzo doœwiadczony

Na drodze do Ligi Swięte]_

gami zapewniać pierwszeństwo najstarszemu księciu i innym
członkom królewskiej rodziny przed pozostałymi obywatelami
państwa.

W XVII wieku owe, dla nas œmieszne, kłótnie ceremonialne,
te debaty o pierwszeństwo przy stole i na sali balowej były w
swej istocie wyrazem walki o zewnętrzne oznaki władzy. Kiedy
Sobiescy uparcie walczyli o miejsce, które zajmowała siostra
Jana III czy ojciec Marysieńki, kiedy chciano chłopca Jakuba
poprzez najosobliwsze podstępy w jakiœ sposób wyróżnić - tak,
na przykład, podczas pewnej procesji w ostatnim momencie wsu-
nšł się on między ojca i najwyższych rangš senatorów; wówczas
natychmiast marszałek wielki koronny skłonił swš buławę i za-
przestał sprawowania urzędowej funkcji - znaczyło to wtedy
dla znawcy tyle, co: my Sobiescy i nasi najbliżsi jesteœmy ludŸmi
wyjštkowego rodzaju, znaczymy więcej niż zwykli œmiertelnicy;

mamy owo wyjštkowe prawo do władzy. I dlatego "republikań-
scy" magnaci bronili się przed każdym hołdem dla królewskiej
rodziny, przed małżeństwem Jakuba z obcš księżniczkš, przed
paktami z obcymi dworami, krótko: przed wszystkim dosłownie,
gdyż zza wszystkiego szczerzyło zęby w uœmiechu widmo abso-
lutyzmu. Również zza nabożnego malowidła, które nosiło podpis
"Chrzeœcijańska liga przeciwko niewiernym". Tylko więc dlatego
większoœć uczestników konwokacji ze stycznia 1680 roku grzmia-
ła przeciwko sojuszowi obronnemu, że został on zaproponowana
przez dwór, i żšdała ofensywnego przymierza z cesarzem, ponie-
waż uchodziło ono za niemożliwe. Tej krajowej opozycji przyszłe
z pomocš obca intryga.

Z poczštku byli to drobni truciciele Baluze i Piccinardi, ter
pierwszy Francuz, ten drugi Włoch w służbie cesarskiej; oba,
starali się pracowicie utopić w błocie i brudzie Sobieskiego i Po-
laków. Pełne nienawiœci plotki Baluze'a stworzyły w Wersali
wrażenie, że Jan III i jego małżonka ulegajš karygodnej wproœ
• żšdzy chciwoœci, że trwoniš życie na najgłupszych i najnikczem
niejszych rozrywkach, a cały naród odnosi się do nich z odrazš
Piccinardi natomiast donosił, że Jan III oszukuje cesarza, Węgrze
tak dziœ, jak przedtem otrzymujš pomoc z Polski, a o wojnii
z Turkami nikt w tym kraju nie myœli poważnie. Sobieski, kto
remu skończyła się już cierpliwoœć i który wiedział od dawni
o podżegawczych intrygach obu złoœliwych kreatur, zażšdał \
lutym 1680 roku od ich przełożonych, żeby położyli kres teg
rodzaju korespondencji. Włoch został wydalony z kraju, Balu

140 Rozdział 7

ze'owi wolno było jakiœ czas przebywać w ukryciu poza Warsza-
wš, następnie po kilku miesišcach zniknšł całkowicie z powierzch-
ni polskiej ziemi.

Niestety, raporty ambasadora Bethune'a nie przyczyniały się
w rezultacie do niczego lepszego niż doniesienia podwładnego
mu agenta, mimo że markiz dumnie się wzbraniał, by wymie-
niano go w jednym rzędzie z tamtym człowiekiem. Małostkowoœć
i krótkowzrocznoœć owego wysoko postawionego przedstawiciela
Francji była jeszcze bardziej pożałowania godna, gdyż objawiała
się w szczególnej nieumiejętnoœci wczuwania się w mentalnoœć
ludzi, z którymi Bethune miał kontakt na co dzień. Nieumiejęt-
noœć ta brała się z sieci intryg, w której się ich sprawca zaplštał
i przez którš poniósł klęskę. W tym wypadku więc zerwał on
jeszcze resztki francusko-polskiej przyjaŸni, które mimo wszy-
stko oparłyby się niezamierzonemu niszczycielskiemu działaniu
gabinetu wersalskiego.

Było to nieszczęsnym fatum francuskich dyplomatów, że
wprzęgnięci w swš własnš, narodowš, z pewnoœciš przewyższa-
jšcš wszystkie inne ówczesne kultury, cywilizację i otoczeni
francuskš atmosferš niczym nieprzeniknionym pancerzem, wę-
drowali przez wszystkie inne kraje, nie wyczuwajšc nawet po-
wiewu ich swoistej aury. Dla Bethune'a, który nie był najgorszy,
któremu nie brakło serca ni rozumu, charakterystyczne jest to,
że on, szwagier polskiego króla, po czteroletnim pobycie u Sar-
matów nie rozumiał ani słowa z ich języka. Okropnie poprzekrę-
cane nazwiska w raportach Bethune'a i całkowity brak w nich
wszystkich intelektualnych i politycznych problemów, które
wówczas bulwersowały państwo i naród polski, mówiš same za
siebie. Bethune rozumiał i widział tylko kilka prymitywnych
faktów: w barbarzyńskiej, niepojętej scenerii działa i gra tuzin
aktorów pierwszoplanowych, kilka tuzinów drugoplanowych
i wielka liczba Ÿle wyszkolonych, niezdyscyplinowanych staty-
stów. Gwiazdorom należy płacić wysokie gaże, dopóki ci ludzie •
nadajš się do swych funkcji; póŸniej, jeœli nie chcš już nic dać
z siebie lub nic dać z siebie nie mogš, przepędza się ich do
diabła, bez względu na ewentualne kontrakty. Drugoplanowi
aktorzy otrzymujš honoraria za grę; statystom rzuca się od czasu
do czasu sumy ryczałtowe. Jan III i Marysieńka to gwiazdorzy
wœród gwiazdorów. Trzeba uwzględnić kilka ich kaprysów, na-
leży im wypłacać wspaniałe pensje. Jednakże za to obowišzkiem
bohatera (który jednoczeœnie odgrywa już niezbyt młodego aman-

Na drodze do Ligi Œwiętej

ta) i pierwszej i jedynej amantki (która równoczeœnie chciałaby
występować jako heroina, a nawet jako bohaterska matka) jes'
wierne i piękne recytowanie tekstu zleconej im roli. Niech in
tylko nie przyjdzie na myœl, by samodzielnie układać sztuk
i wyznaczać tok akcji! Autorzy siedzš w Wersalu, a dyrekto:

teatru, Bethune, strzeże ich praw. Co wcale nie wyklucza tego
że po kryjomu wyœwiadczy tym największym aktorom kilki
przysług, ani tego, że sam również uważa się za zdolnego di
odgrywania ról bohaterów.

To ostatnie przekonanie, do którego Bethune doszedł podcza
swojej kierowniczej roli na polskiej scenie, wespół z tragiko
media za kulisami, charakteryzujšcš się przemiennoœciš niena
wiœci i miłoœci, czułoœci i gniewu, co jest rzeczš powszedni
wœród ludzi teatru, doprowadziło do tego, że autor i mecena
\v Wersalu poczuł się zmuszony na miejsce dyrektora, który mis
za wiele aktorskich skłonnoœci i który zbyt blisko był zwišzan
z aktorami, przysłać autentycznego administratora.

Przekładajšc to porównanie na rzeczywistoœć, historia dwór
królewskiego i Bethune'a w jej ważnym politycznie aspekci
przedstawia się mniej więcej w ten sposób. Aż do sejmu w Groć
nie Marysieńka trwała uparcie w oporze przeciwko swej dawn<
ojczyŸnie i jej ambasadorowi. Przybycie kochanego, dobrego pap
d'Arquien umocniło jeszcze królowš w jej gniewie. Ten biedn;

przeœladowany starzec zjawił się w paŸdzierniku 1678 roku •
Tomaszowie; jego dostojny zięć zgotował mu "accueił civil",1 a.
Marysieńka objęła, płaczšc z radoœci, upragnionego goœcia i l
czułe przyjęcie przybrało wkrótce wojowniczy cb-irakter; d'A
quien zionšł ogniem nienawiœci na Ludwika XIV który mu o(
mówił tytułu ksišżęcego i odpowiednich do stanu œrodków, i
drugiego zięcia Beth"une'a, który procesował się o posag, i i
jego małżonkę, tę okrutnš córkę. Kornelia-Marysieńka osuszy
markizowi-Learowi łzy, a wycisnęła ich wcale wiele z oczu sw
jej złej siostry. Tak się sprawy toczyły aż do poczštku roku 167
Po sejmie Sobieskł, człowiek wielkiej dobroci, doprowadził żoi
do tego, że nie tylko zawarła swój prywatny pokój z Francjš -
teraz, kiedy nawet cesarz zakopał topór wojenny - lecz ró^
nież pojednała się z Bethune'em. Po czym cała familia - dzi
dek, trzy gracje: Marysieńka, Mme de Bethune i małżonka p(
skiego  kanclerza Wielopolskiego, wraz ze swoimi mężami

'• grzeczne przylęcie

142 Rozdział 7

zaczęła oczekiwać w pełnej harmonii zgody francusko-austriac-
kiej wymierzonej przeciwko Porcie i spływajšcej obfitoœci łask
Ludwika XIV dla siebie. Tak to przynajmniej wyglšdało.

Bethune pisał obecnie ustawicznie do Wersalu, aby przyspie-
szyć spełnienie znanych już życzeń swojej królewskiej szwagier-
ki: nadania tytułu ksišżšcego d'Arquienom, przysłania pieniędzy
dla Marii Kazimiery i jej małżonka. Jednakże domagał się jesz-
cze czegoœ, czego Sobiescy nie żšdali: dużych sum dla wielu pol-
skich magnatów, dowodów przychylnoœci dla ludzi, którzy do tej
pory wcale nie uchodzili za wielkich frankofilów. Tu właœnie
zaczęła się wielka iluzja Bethune'a, mrzonka ze złudy i oszu-
stwa, którš chciał powołać do życia. Podczas gdy Ludwik XIV,
o czym już pisaliœmy i co było wiadome jego ambasadorowi, jako
jedynš przynętę dał polskiej parze królewskiej obietnicę, że bę-
dzie działał na korzyœć następstwa tronu dla księcia Jakuba,
Bethune pracował - jak sam sšdził, wcale chytrze i wyrafino-
wanie - przeciwko tej sukcesji. Wabił licznych wielmożów,
przynajmniej obu Lubomirskich, Stanisława i Hieronima, potem
wojewodę Jabłonowskiego, perspektywš tronu, ale tak naprawdę,
te sam chciał objšć dziedzictwo swego królewskiego szwagra.
Sprawa ta była, jak wszystko co w Polsce uprawiano œciœle taj- ;

nie, tajemnicš poliszynela. Zierowski meldował o niej w swoim '
raporcie z 26 stycznia 1680 roku; Rzym i Berlin wiedziały o tym.
Polscy przyjaciele przepijali do ambasadora jako przyszłego mo-
narchy, tak jak przed laty czynili to węgierscy posłowie. Oczy-
wiœcie wiadomoœć ta dotarła do Wersalu.

Ludwik XIV i jego nowy minister spraw zagranicznych Colbert.
de Croissy (którzy w listopadzie 1679 roku zwolnili przyjaŸnie
usposobionego do Bethune'a i Polaków Pomponne'a) okazali z tego
powodu mniej radoœci; jeszcze mniej zachwytu wzbudziło w nich
memorandum ich warszawskiego mandatariusza. Zachęcano w
nim do stworzenia francuskiego stronnictwa, które miałoby się
przygotować do przyszłej elekcji i którego przywódców zwišza-
łoby się z Francjš lub z twórcš tych łask, ambasadorem, dużymi
pensjami. Bethune był nieznużony, przedstawiajšc w swoich de-
peszach Sobieskiego jako ciężko chorego człowieka, który stoi
nad grobem; wymyœlił w tym celu wiele udarów i wysyłał fran-
cuskiego lekarza Jana III z alarmujšcymi meldunkami o stanie
zdrowia monarchy do Francji. Przepowiadajšc bliskie inter-
regnum, dajšc też przy tym do zrozumienia, że widoki księcia
Jakuba na koronę sš niekorzystne, następnie że matka tego kan-

Na drodze do Ligi Œwiętej

dydata, Maria Kazimiera, wydaje się nie bardzo godnš zaufan
przyjaciółkš swej ojczyzny, markiz pragnšł sam sobie utorowi
drogę. Niejasne pozostaje dla nas tylko to, czy Bethune rzecz:

wiœcie wierzył w bliski koniec Sobieskiego czy też, jak póŸni
dowiedziano się z wypowiedzi kilku powierników ambasador
gdy już zostałyby zgromadzone potrzebne sumy i zorganizował
francuskie stronnictwo, postarałby się przeprowadzić zmianę ]
tronie jeszcze za życia Jana III.

Jakkolwiek było, Ludwik XIV nie ufał temu człowiekowi, kt
ry oprócz francuskich interesów miał swoje własne, nawet cho
by to były sprawy bardzo intymne czy rodzinne; poprzedn
Bethune'a, którego ten wygryzł z Polski, biskup Forbin, rożni
cał niezadowolenie gabinetu w Wersalu z tego zanadto pełne;

fantazji szwagra Sobieskiego; w każdym razie w kwietniu 16
roku zapadła decyzja, że Bethune'a zastšpiš Forbin i przydzi
lony mu, dotychczas poseł w Wiedniu, markiz de Vitry. Ob
majš prowadzić w Warszawie politykę niezależnš od rodzinny
interesów Sobieskich i d'Arquienów i zbierać wiarygodne wiad
moœci o stanie rzeczy. Właœciwie chodziło przy tym o jedno j
dynę pytanie. Czy polski dwór ostatecznie zaprzedał się cesarz
wi, czy nie? W pierwszym przypadku Forbin i Vitry musieli]
przeciwstawić Sobieskiemu nowe stronnictwo francuskie, kto
jednak nie powinno posłużyć osobistym celom Bethune'a; w dr
gim - ich obowišzkiem było sprowadzić Jana III na drogę cnot
do Wersalu.

Jedno było przy tym pewne; czy to był Bethune, czy Forb:

czy też Vitry, Francuzi opacznie pojmowali najlepsze i najgłę
sze uczucia polskiego króla, nie dostrzegali zza intryg i subs
diów ani ważnych dla państwa politycznych pobudek, ani œwi
"topoglšdowych przyczyn, które cišgnęły Sobieskiego do L
Œwiętej przeciwko Turkom. Następnie nie byli oni w stanie
ciasnych granicach swego rozumienia polskiej duszy w og(
i duszy mało skomplikowanego Jana znaleŸć, będšc w służl
Ludwika XIV, właœciwej taktyki wobec Sarmatów i ich kro
Albowiem władca w "czarodziejskim pałacu" w Wersalu był t
giem - dii estis,1 tak okadził go i jego przodków biskup Bossi
- któremu trzeba było służyć' jak pokorny kapłan. Do nie
można się było tylko modlić, a pan odpowiadał wówczas błyst
wicami lub promieniem słońca albo nie odpowiadał wcale.

1 jesteœcie bogami

144 Rozdział 7

Leopold I był tylko półbogiem, którego otaczali i któremu do-
radzali ćwierćbogowie i w jednej ósmej bogowie. Z nim i z nimi, •
przy zachowaniu najostrożniejszych form, można było rozmawiać.
Dwór wiedeński był równie nieufny jak francuski, lecz dużo po-
wolniejszy w swych decyzjach ťniż tamten, atoli było możliwe
rozproszenie uprzedzeń cesarskich ministrów poprzez uporczywe
protesty, a przede wszystkim Austriaków nie dzielił od Polaków,
Leopolda I zaœ od Jana III ów nieprzenikniony mur psychiczny.
Zierowski, poseł Habsburga, wyrósł na polskiej granicy, miał
krew sarmackš i znał język tego kraju, był obeznany z historiš
i z geografiš państwa, w którym działał. Tak więc mógł on z po-
wodzeniem budować mosty między Warszawš i Wiedniem.

Skoro tu upierano się przy obronie, tam zaœ przy ataku jako
podstawie przyszłego, oczekiwanego przymierza, Zierowski roz-
szerzył plan o wiele poza bezpoœredni jego cel, którym była
wojna z Turkami, aż do trwałego sojuszu Leopolda I z Sobieskim.
W tym względzie należy oddać sprawiedliwoœć Bethune'owi, któ-
ry przeczuł zamiary swego austriackiego kolegi. W tymże samym
memorandum, które z tak jasnym, ubocznym, zamiarem zachę-
cało do stworzenia francuskiej frakcji, znalazł się plan akcji, od-
rzucony niesłusznie przez zarozumiałego Croissy'ego, przewidu-
jšcy kontrposunięcie przeciw każdemu przyszłemu posunięciu
Zierowskiego.

W swoim raporcie z 21 marca 1680 roku proponował poseł
Leopolda I małżeństwo Jakuba Sobieskiego z arcyksiężniczkš lub
z palatynkš, tytuł księcia Rzeszy i pensję rocznš w wysokoœci
6000 talarów dla d'Arquiena oraz po 20 000 talarów renty dla
Marii Kazimiery i kilku magnatów. Znajšcy œwietnie miejscowe
sprawy dyplomata radził potajemnie i szybko dojœć do porożu-,
mienia z Marysieńkš, zanim dowiedzš się o tym Bethune i Wie-
lopolski, i nie grzeszyć fałszywš oszczędnoœciš, albowiem "nudis
verbis nihii efficitur".1 OdpowiedŸ z Wiednia przybyła z niespo-
dziewanš szybkoœciš. Cesarz jest gotów w każdej chwili nie tylko
do ofensywnego przymierza, jeżeli Rosjanie będš współuczestni-
czyć, a Francja zagwarantuje pakt o nieagresji. O finansowych"
dotacjach można rozmawiać: co dotyczy małżeństwa, to Zierow-
ski ma ostrożnie lawirować, nie wypowiadać się wyraŸnie, "aby
nie odbierać całkiem nadziei, a jednoczeœnie nie dopuœcić do
przyrzeczeń na piœmie". Na podstawie tego polecenia rozpoczšł

1 samymi słowami niczego się nie dokona.

Na drodze do Ligi Œwiętej

Zierowski w połowie kwietnia pertraktacje z polskimi delegata-
mi, którym król powierzył załatwienie sprawy austriackiego so-
juszu. Znajdziemy między nimi sam kwiat warszawskich mężów
stanu: Pac, Gniński, Stanisław Lubomirski, Rey. Wiedeńskie
kontrpropozycje skłoniły Sobieskiego, aby poprosić Ludwika Xi\
w błagalnym wprost liœcie o wymaganš przez cesarza gwarancję
W innym razie Polska musi zgodzić się na nie aprobowanš prze;

Francję ligę defensywnš. Z tym pismem, datowanym 26 kwiet-
nia 1680 roku, został wysłany do Wersalu dworzanin Yillars
Przed jego powrotem ani Jan III, ani Leopold I nie chcieli po
dejmować decyzji. Tymczasem Zierowski pojechał do Austrii
aby tam na wszelki wypadek odebrać odpowiedniš instrukcję.

W dworskiej posiadłoœci cesarza w Linzu, gdzie ów poseł ba
wił w lecie prawie miesišc, odnoszono się do sprawy sojusz
z całš powagš. Odbywały się liczne konferencje. W końci
9 sierpnia, ustalono, by starać się o sojusz ze wszystkich sił, za
aprobowano tytuł ksišżęcy dla d'Arquiena, brat królowej, comt
de Maligny - którego tak mało ceniono w jego francuskie
ojczyŸnie - ma przybyć do Wiednia, gdzie chcš mu dać odpc
Wiednia stanem narzeczonš, najznaczniejszym polskim magns
tom, bez wdawania się we współzawodnictwo z Wersalem, ma;

być przyznane odpowiednie dary; co zaœ dotyczy małżeństw
księcia Jakuba i jego następstwa tronu, należy "temporyzować.
Za pierwsze posunięcie wynikajšce z owych postanowień nató
uznać rozkaz do kamaryli, by litewskiemu hetmanowi Paco'\
przesłać 3000 talarów i przepuœcić bez cła 200 beczułek węgrz:

na. W parę dni potem, 14 sierpnia, Zierowski został z powrote
wysłany do Warszawy, by przeciwdziałać posunięciom nowy'
francuskich ambasadorów i, w zależnoœci od odpowiedzi z We
salu, połšczyć się z Polskš sojuszem przeciwko Turkom obro
nym lub ofensywnym.

Bethune otrzymał odwołanie pod koniec lipca. Z poczštkie
wrzeœnia w Warszawie przekazał sprawy swemu następcy Fori
nowi; markiza, która pojednała się znowu ze swojš siostrš Mar
sieńkš, pozostała chwilowo na polskim dworze. Biskup-ambasad'
do którego w pierwszych dniach listopada dołšczył jego kole
Vitry, mógł znowu wypróbować swš moc czarodziejskš, którš t
znakomicie udowodnił podczas swej pierwszej misji. Najpie;

oddawał się zrozumiałym złudzeniom. Jan III i Maria Kazimi<

1 Zwlekać, czekajšc na sprzyjajšce okolicznoœci - (przyp. red.).
10 - Jan SoOieski

146 Rozdział 7

przyjęli prałata wspaniale, okazywali mu uprzejmoœć i staran-
nie odmierzane zaufanie, wysłuchiwali jego skarg na Bethune'a
i dołšczali swoje na biednego markiza. Nie zabrakło też gruntow-
nej rozmowy rozrachunkowej, podczas której mówiono sobie
wzajem w sposób najgrzeczniejszy przykre prawdy. Sobiescy,
jako przyjaciele Francji, starali się usprawiedliwić. Forbin ostrze-
gał ich przed zwišzaniem się z cesarzem, któremu rzekomo brakło
pieniędzy, potęgi, jak również ochoty do nawišzania uczciwej
przyjaŸni z Polskš. Wkrótce jednak doszło do owych istotnych
kwestii, na których nieobecny (zawsze nie majšcy racji) Bethune
się potknšł. Forbin i Vitry nie przywieŸli ksišżęcej korony dla
d'Arquiena, za to przywieŸli dla niego zakaz, aby starał się -
o tytuł księcia Rzeszy. W odpowiedzi na proœbę Sobieskiego
o gwarancję dla Austrii nie mieli nic więcej do powiedzenia nad
to, że Ludwika XIV obraża, jeżeli się oczekuje od niego takich
rzeczy. Komentarz do owego "nie" można by było nakreœlić ty-
mi słowy: po pierwsze, król francuski nie zamierza wcale atako-
wać cesarza; po drugie, nie pozwoli sobie narzucić zakazu zaata-
kowania go w każdej chwili.

Nie było więc wcale zdumiewajšce to, że jeden z najzagorzal-
szych przyjaciół Francji, który - oczywiœcie otrzeŸwiony nieco
- wrócił ze swej podróży do Wersalu, w dzień sylwestrowy roku
1680 opisał w tych słowach powszechnš atmosferę: "Tutaj crescit
coraz bardziej inclination do Austrii."1 Człowiek, który pisał te
słowa, ksišżę Hieronim Lubomirski, 13 stycznia 1681 roku na sej-
mie rozpoczętym w Warszawie został jednogłoœnie wybrany na
marszałka. Zdaniem Forbina i Vitry'ego, podstawy supremacji
francuskiej w Polsce były jeszcze niezachwiane. Wprawdzie kró-
lowa przyjęła dowody łaski Ludwika XIV "d'une manierę peu
honneste et peu reconnoissante",2 wprawdzie Maria Kazimiera
wcišż przecišga na swojš strona małżonka, którego chciwoœć i le-
nistwo czyniš bezwolnym narzędziem tej butnej, upartej, zaro-
zumiałej i kapryœnej kobiety, atoli mimo wszystko wierzyli ci,
tak znajšcy się na ludziach, ambasadorowie, że król Polski ,,oparł
się wszelkim zakusom i zdecydował pozostać wierny Jego Maje-
statowi". Za pomocš ksišżęcego tytułu dla d'Arquiena - na któ-
re to wywyższenie stanowe Ludwik XIV, stosujšc wiele klauzul
i akceptujšc je w najbardziej upokarzajšcej formie, wreszcie przy-

1 Tutaj stale wzrasta sympatia do Austrii.
' w sposób mało szlachetny i mało wdzięczny

Na drodze do Ligi Œwiętej

stał - za pomocš 50 000 talarów dla polskiego monarchy i pensji
dla najważniejszych osób: wojewody ruskiego Jabłonowskiego i
Hieronima Lubomirskiego, będzie można regulować doskonale
nie tylko na tym sejmie, lecz również póŸniej wszystko tak, jak
się chce, majšc przy tym jeszcze w odwodzie dwóch kandydatów

do tronu.

Jabłonowski, Lubomirski i kanclerz wielki Wielopolski uwa-
żani byli przez francuskich dyplomatów za najwierniejszych z
wiernych. W połowie marca zaczęto mieć wštpliwoœci co do naj-
mniej podstępnego z tego tria. "Kanclerz wielki, na którego dotšd
liczyliœmy z pewnoœciš..., pracuje nad tym, by rzucić podejrzenie
na nasze zachowanie, i przypuszczamy, że nie będzie to jego za-
sługš, gdy Jego Królewskiej Moœci zamiary nie spełznš na ni-
czym." Jabłonowski zaœ od dawna był wysoce poważanym opłaca-
nym stronnikiem cesarza, z rentš podwyższonš właœnie teraz do
3000 talarów. Zaœ Hieronim Lubomirski, który na sejmie jako
marszałek miał prowadzić sprawy Francji, przedstawił Austrii -
podług raportu Zierowskiego z 23 maja 1681 roku - przy końcu
sesji obrachunek za swojš działalnoœć na rzecz tego państwa w
formie oferty swoich, odrzuconych przez Francję, usług wojsko-
wych.

Ambasadorzy zachowywali się z rozpaczliwš niezręcznoœciš

Nie poznajemy już tego sprytnego Forbina; widocznie u boku Vi-
try'ego uległ działaniu swego rodzaju prawa Greshama.1 Rozcza-
rował on wielce parę królewskš swojš zbędnš rolš poœredniks
między Wielkim Elektorem i Sobieskim, ostrzeżeniem przed wro-
gimi zamiarami króla Polski wobec Prus skierowanym do Hover-
becka i częstymi kontaktami z przeciwnikami dworu. Za inni
przyczyny, które wywołały gniew Jana III na Francję, nie s;

oczywiœcie odpowiedzialni ani biskup, ani jego kolega Vitry; ti
Ludwik XIV polecił dać nieszczerš, wymijajšcš odpowiedŸ na py
tanie o pomoc w wojnie z Turkami. Ambasadorzy wyjaœnili pew
wnej deputacji sejmowej, że Francja nie może nic obiecać w ra
zie walki z Osmanami; przedtem jednak obaj dyplomaci przyrze
kli poufnie Sobieskiemu, prymasowi i kanclerzowi wielkiemu da
leko idšcš pomoc, z zastrzeżeniem, że publicznie zaprzeczš te

1 Thomas Gresham, angielski polityk i finansista (XVI w.), sformułowi
prawo, w myœl którego, jeœli w obiegu znajdujš się jednoczeœnie monet
o tej samej wartoœci nominalnej, lecz różnej zawartoœci kruszcowej, to pi(
nišdz gorszy (o mniejszej zawartoœci kruszcu) wypiera pienišdz lepszy -
(przyp. red.).

148 Rozdział 7

obietnicy, jeœli zostanie ona podana do ogólnej wiadomoœci. Nie
będziemy tu akcentować prowokujšcego sposobu, w jaki trakto-
wał Ludwik XIV d'Arquienów i Bethune'ów, z całš pewnoœciš by
Marysieńce okazać swš pogardę i niechęć. Nawet jeżeli nie-
wiele współczucia budzi to intryganckie, neuropatyczne, żšdne
korzyœci materialnych towarzystwo, na które spadał olimpijski
gniew króla-słońce, to przecież Sobieskiego łšczyło z tymi ludŸ-
mi najbliższe powinowactwo. Życzył sobie, na przykład, by jego
szwagierka, Madame Bóthune, poszła, gdzie pieprz roœnie; pozwo-
lił jej jednakże przebywać w tym kraju, gdzie podczas ostrej
bardzo zimy nie rosło nic prócz oburzenia na tyranię Ludwika XIV,
który wysłał tam z powrotem szwagierkę sprzymierzonego
z nim monarchy tylko po to, by Janowi III pokazać swojš wyż-
szoœć władcy z urodzenia.

Urażona ambicja, zawiedziona chciwoœć, więŸ rodzinna i poczu-
cie stanowe, szlachetna duma i zraniony honor - z takimi sprzy-
mierzeńcami Pallavicini, nowy nuncjusz, i Zierowski mogli się
spodziewać zwycięstwa nad francusko-brandenburskim stronnic-
twem. Przynajmniej u Sobieskiego, gdyż w sejmie znalazł się
zawsze jakiœ nicpoń, który za pienišdze wołał to swoje nieszczęs-
ne liberum veto. Ważnymi sprawami na tej sesji były małżeń-
stwo księżniczki Radziwiłłówny, przymierze z Moskwš, zależny
od tego sojusz z cesarzem i, za kulisami, stosunek do węgierskich
rebeliantów, których wysłannik, Absalon, wracał z Paryża przez
Warszawę i do których miał się przeszmuglować francuski agent
Du Vernay.

Kiedy już się wykręcił od starań o rękę jedynej córki księcia
Bogusława licznych członków rodziny Radziwiłłów z głównej li-
nii tego rodu, Elektor Wielki wydał tę ledwie czternastoletniš
Ludwikę Karolinę za mšż za swego syna, margrabiego Ludwika.
Tym samym wszakże ten stał się panem znacznej częœci posia-
dłoœci ziemskich Litwy, a także najgroŸniejszym rywalem Jaku-
ba Sobieskiego, jeżeli ów miałby w przyszłoœci kandydować do
tronu po Janie III. W œwietle œwiec, które płonęły podczas wese-
la na brandenburskim dworze, wiele spraw stało się obecnie ja-
snych; po pierwsze, dlaczego Elektor od lat tak gorliwie zabie-
gał o polski indygenat dla syna, po drugie, jakš wartoœć posia-
dał układ z St.-Germain wraz z klauzulš na korzyœć księcia Ja-
kuba, tym jedynym ustępstwem, o którym mógł powiadomić
Morsztyn z Paryża i którego znaczenie tak wyolbrzymiali For-
bin i de Vitry.

Na drodze do Ligi Œwiętej

Oprócz faktu tego wielce bolesnego małżeństwa, jeszcze dw
okolicznoœci doprowadziły Sobieskiego do kipišcego gniewu. Kr
pragnšł ręki Ludwiki Karoliny najpierw dla Jakuba, potem ć
brata Marii Kazimiery, comte de Maligny; aby jednak przeszh
dzić wszelkim protestom przeciwko małżeństwu z Brandenbi
czykiem, sprzymierzeńcy z St.-Germain chwycili się prymitywr
go podstępu: datowane 24 paŸdziernika 1680 roku pismo notyfft
cyjne elektora do Jana III wręczone mu zostało dopiero 6 sty<
niš 1681 roku przez francuskiego ambasadora; spóŸnienie tłurr
czono winš poczty. Przypadkiem tak się złożyło, że nadeszło o
akurat tego dnia, kiedy w Berlinie odbywał się œlub młodej pa]
Niczego bardziej nie cierpiał Sobieski jak tego, gdy chciano
niego zrobić durnia. Tak więc dołšczył również ten list do L
przyjaŸni francuskiej.

Na sejmie wnet posypały się ataki na Hohenzollerów, któż
przez sypialnię panny młodej zyskali swobodę poczynań na ;

twie. Elektor i jego wytrawny poseł Hoverbeck poczuli się z
go powodu w trudnej sytuacji, ponieważ "opozycja ma po;

racji, siłę i poparcie większoœci senatorów i posłów". Fryder
Wilhelm próbował, stosujšc swojš w Polsce często nie zawodzi
metodę, natychmiast po zadanym uderzeniu osłabić jego siłę p
niędzmi i dobrym słowem. Na licznych audiencjach u króla,
niezliczonych rozmowach prowadzonych z jego poplecznikami
opozycjš ofiarował Hoverbeck 3000 dukatów Pacom, 2000 imr
przeciwnikom dworu; drugiej zaœ stronie - brandenburskie i
działy w liczbie 3000 żołnierzy na wojnę z Turkami, 40 000 ta
rów i na ręce Sobieskiego do niczego nie zobowišzujšce oœwi
czenie rezygnacji.

"Ani My, ani nikt z Naszego Domu i z Naszych dzieci nie iw
wcale o koronie - tak brzmiały słowa tego pisma do Jana III.
Jeżeli w przeszłych czasach różniły się Waszej Wysokoœci i Na
zobowišzania i podług nich braliœmy Naszš miarę, to tak ob
nie zmieniły się czasy i koniunkcje tak się ułożyły, że moglibyœ
żyć w trwałej i szczerej przyjaŸni." Gdyby Jan III zmienił j
nak ze swej strony te koniunkcje? A wyglšdało na to, że wki
ce może to nastšpić.

Nad sojuszem z Moskwš pracowano gorliwie od dwóch lat,
równo strona rosyjska, jak też Polacy. Poseł Rzeczypospoli
Brzostowski, został wysłany w tym celu na dwór carski w l
roku w lecie, moskiewskie poselstwo było w Wiedniu w tym
mym czasie co Radziwiłł. Tu, a póŸniej na poczštku roku l

150 Rozdział 7

w Warszawie, pełnomocnicy Romanowych byli usilnie wspierani
przez papieskš dyplomację. Jednakże wzajemna nieufnoœć mię-
dzy schizmatykami i łacinnikami była jeszcze większa niż między
zachodnimi mocarstwami, wówczas było to zresztš w pełni uza-
sadnione. Polacy sš wprawdzie gotowi przyrzec wszystko Moskwie,
pisał Zierowski, lecz raczej nie myœlš o tym, by czegokolwiek do-
trzymać. Carowie za to ze swej strony zawarli nieoczekiwanie
pokój z Porta w Radzyniu1 11 lutego 1681 roku, podczas gdy w
Warszawie pertraktowali nad sojuszem wymierzonym przeciwko
Osmanom.

Mimo to dzięki wpływowi papieża i cesarza udało się Polaków
przekonać o tym, że pobożni Moskwiczanie zamierzajš raczej
oszukać odwiecznego wroga chrzeœcijaństwa niż łacińskiego sšsia-
da. Tak więc l kwietnia 1681 roku sojusz z carem został przez
sejm zaaprobowany. Dopiero po zakończeniu sejmu dotarł mel-
dunek o pokoju turecko-moskiewskim. W tej sytuacji sprawa so-
juszu z Austriš nie posunęła się naprzód. Zierowskiemu podług
otrzymanych wskazówek nie wolno było wyjœć poza sojusz obron-
ny, zanim nie zostanie zagwarantowana przynajmniej pomoc ro-
syjska. Tak więc sesja z roku 1681 przyniosła tylko takie pozy-
tywne wyniki dotyczšce wojny tureckiej, jak przyrzeczenie pa-
pieża, że zapewni 100 000 guldenów subsydiów, oraz decyzję wy-
stawienia polskiej armii w liczbie 54 000 żołnierza.

Czy jednak te pienišdze i wojsko rzeczywiœcie zostanš użyte
przeciwko niewiernym? Aż do samej Wenecji rozpowszechniał
się poglšd, który Bailo Cioran w lipcu 1680 roku przedstawił Naj-
jaœniejszej Rzeczypospolitej,2 że Sobieski chce wykorzystać sub-
sydia jedynie w celu uczynienia swej królewskiej władzy dzie-
dzicznš. Nic dziwnego, że również Francuzi, Brandenburczycy i
Austriacy myœleli podobnie. Dwór cesarski był zaskoczony tymi
samymi wydarzeniami, które z innego punktu widzenia rozgnie-
wały również Francuzów. Po pokoju w Nimwegen wzišł górę w
Wiedniu i na Węgrzech kierunek pojednawczy. Młody, ognisty
przywódca kuruców, Thokoły, zdecydował się na zawieszenie bro-
ni. Leopold I w swoim poleceniu z 18 maja 1680 roku powiada-
miał z naciskiem Zierowskiego, że należy dobrotliwie rozmawiać
z rebeliantami. Dlatego właœnie dwór wiedeński starał się pilnie
uniknšć francuskiej i polskiej interwencji w rozmowach z Ma-

1 Chodzi o traktat zawarty w Bakczysaraju 3/13 stycznia 1681 r. -
(przyp. red.).

2 Tzn. Rzeczypospolitej Weneckiej - (przyp. red.).

Na drodze do Ligi Œwiętej

dziarami. Jednakże teraz Ludwik XIV przykładał największš w;

gę do tego, by utrzymać kontakt z Thokołym i ksišżętami siedmi'
grodzkimi w celu stałego zagrożenia habsburskich tyłów. Dlate;

też poseł węgierskich buntowników, Absalon, został jak najœpi
szniej odprawiony z Wersalu do ojczyzny z pomyœlnymi wiad
moœciami, w towarzystwie francuskiego pełnomocnika Du Vern
ya, któremu to Sobieski miał umożliwić podróż przez Karpa

do Siedmiogrodu.

W Polsce zbiegały się wszystkie nici politycznych intryg, kt
re decydowały o pacyfikacji Węgier. Od Jana III zależało, c
zablokuje zupełnie kontakt między Francjš i rebeliantami, c
przez wzmocnienie tej uzgodnionej, jawnej lub potajemnej, p
mocy doda nowej siły powstaniu. Forbin i Vitry osišgnęli u S
bieskiego tylko tyle, że, rzekomo w tajemnicy przed Mariš Ka
mierš, przepuœcił on Du Yernaya do Siedmiogrodu i że obiei
dać Thókołyemu polski indygenat, o który tamten prosił, 002
wiœcie tylko wtedy, gdy madziarski przywódca podda się cesar;

wi. Zierowski sšdził jednak, że król zawarł z buntownikami szl
dliwe pakty. Posłowi austriackiemu wpadła bowiem w ręce pr;

przekupstwo cała korespondencja Absalona, którš ów węgier
emisariusz powierzył poczcie w Warszawie, i z niej dowiedzie
się o ofercie Thókołyego przekazania węgierskiej korony Jšł
bowi Sobieskiemu. Sobieski jednak był tak przyzwoity, że
rozpatrzył bliżej tej propozycji podczas pertraktacji z cesarz
o sojusz, i był tak naiwny, że sšdził, iż póŸniej mogłoby jedl
wyjœć coœ z tej całej sprawy. Oferta Thókołyego była przeć
spójna z od dawna żywionym, wymienionym już przez nas ]:

nem polskiego monarchy.

Tymczasem węgierskie powikłania doprowadziły tylko do
go, że król-słońce, z powodu swojego chłodnego i niezdecydo^
nego poparcia, rozgniewał jeszcze bardziej Jana III, nastęc
że Austria i Brandenburgia, które zwykle stały wobec siebie
silnej opozycji, zeszły się na chwilę na drodze prowadzšcej pi
kiesy ich polskich przyjaciół. Ci sami Pacowie, których republik
skie uczucia przeciwko absolutystycznym skłonnoœciom Jana
pobudzane były przez brandenburskie dukaty, zostali kupieni
austriackie talary, aby przeszkadzać w wydaniu indygenatu
Thókołyego. W każdym razie cesarski poseł przez wzglšd na s^
^Y węgierskie miał zwišzane ręce, kiedy Brandenburgia nab:

nagle rozmachu do decydujšcego uderzenia na parlament.
Wielkim Elektorze wywarł głębokie wrażenie raport Hover1

152

Rozdział 7

ka. Było w nim napisane, że Sobieski poczeka z wojnš tureckš
jakieœ dwa, trzy lata, "tymczasem byłaby okazja po temu, by so-
lidnie zemœcić się za policzek, który mu wymierzyła Jego Kur-
firstowska Moœć, wymuszajšc posiadłoœci Bytów i Lębork, od-
bierajšc starostwo Drahim i uprowadzajšc przemocš Kaiksteina.
Cała pruska szlachta wznosi ręce do nieba, jęczy i zawodzi z po-
wodu wielkiej biedy i utrapienia i przeklina Rzeczpospolitš, że
jš sprzedała." On nie będzie czekał, aż mu się wymierzy policzek
- odparł na to z poczštkiem kwietnia Fryderyk Wilhelm, które-
go ewangeliczny zapał widocznie w tym momencie wygasł; jeże-
li Sobieski nie zgodzi się na zaproponowanš mu przyjaŸń, wów-
czas Hoverbeck ma się zwrócić do opozycji.

Brandenburski poseł nie posunšł się w negocjacjach z Sobie-
skim ani o krok, nie pomogło Hoverbeckowi nawet podwyższenie
oferty pieniężnej do 100 000 guldenów. Za to przewaga dworu
wcišż wzrastała. "Patrioci", o, jakże wielka miłoœć ojczyzny ce-
chowała tych ludzi, na przykład dzielnego Grzymułtowskiego -
taksa 6000 franków - parli do zerwania sejmu. W połowie maja
doszło do tajnej uchwały (zapis ad archiwum), która okreœlała
wielkoœć zbrojeń, zabezpieczała je finansowo i zasadniczo miała
na względzie wojnę z Turkami. Zapał, który zapanował powsze-
chnie wœród senatorów i posłów, kazał się obawiać najgorszego,
powstania całego narodu pod jego przywódcš z powołania, Sobie-
skim. Tak więc jedynie słuszne, choć niegodziwe było to, że
szlachcic Przyjemski, niegdyœ mousquetaire du Roi1 i zausznik
Bethune'a, obecnie na polecenie Hoverbecka i Grzymułtowskiego
podniósł długo oczekiwane veto. Stało się to 22 maja 1681 roku.
Przez całe dwa dni próbowano przekabacić Przyjemskiego; So-
bieski był gotów pójœć na ugodę z Fryderykiem Wilhelmem, aby
ratować uchwały dotyczšce wojny z Turkami. Daremnie. Sam
król upominał nędznika, by nie burzył dzieła, które kosztowało
tak wiele tygodni pracy. Ale "sembrava quest' huomo come un
ossesso, tanto era agitato delie sue passioni".2 Jeszcze dwa dni.
Następnie, w zielonoœwištkowy poniedziałek 1681 roku sejm skoń-
czył się. ,,Vare, redde mihi legiones!3 Zwróćcież mi tak bliskš

' muszkieter króla

2 ów człowiek zdawał się opętany, tak bardzo miotały nim namiętnoœci.

3 "Warusie, oddaj mi legionyl" - słowa wypowiedziane przez Augusta
po klęsce wodza rzymskiego Warusa w 9 r.n.e., który popełnił samobój-
stwo, gdy w zasadzce Cherusków zginęły 3 legiony rzymskie - (przyp.
red.).

Na drodze do Ligi Œwiętej

przecie sławę'." Tak skarżył się Jan III w swej mowie pożegnał.
nej. Wówczas marszałek sejmu Hieronim Lubomirski, po napię
tnowaniu czynu Przyjemskiego, przekazał, "los królestwa w oj

cowskie ręce Jego Królewskiej Moœci".

Sobieski, niepocieszony z powodu nieudanego sejmu, pierw
szego, który został zerwany za jego panowania, pohamował jed
nakże swój gniew- na kurfirsta, mimo że wiedział z przechwycę
nyclf depesz, iż on jest sprawcš czynu Przyjemskiego. Król ni
uczynił tego, czego się obawiał sam Fryderyk Wilhelm. Zanieche
tego, by Hohenzollerna "zalać pożogš wojennš, ażeby nie tylk
Ťjegoť, ale też Rzeczypospolitej sił nie osłabiła". Nie wysuwał n
plan pierwszy zbrojeń, żeby, jak wcišż zapewniał złoœliwy Grz;

mułtowski, najpierw uczynić tron dziedzicznym, lecz trwał prz
swoim dawnym planie. "Per has ad istam", wpierw wojenne WE
wrzyny w starciu z islamem, następnie dalsze umacnianie włi
dzy w kraju. I ta wielkoduszna postawa była mšdrzejsza, niż b;

łaby niš małostkowa polityka baroku; albowiem atak na Brai
denburgię czy zamach stanu naraziłyby go na osamotnienie, bi
poparcia Francji czy Austrii i oko w oko z koalicjš wszystkie
polskich i litewskich oligarchów wraz z Hohenzollernami, k
wie, może też z Lotaryńczykiem. Na poczštek należało zawrz'
trwały sojusz z cesarzem, gdyż na Wersal nie było co liczyć; i
poczštek ksišżę Jakub musiał mieć oparcie w dobrej starej d
nastii, na poczštek naród musiał się znowu odnaleŸć w wal
przeciw odwiecznemu wrogowi i wrócić do swej pełnej glo:

przeszłoœci; wówczas samo mogło wpaœć Sobieskiemu w ręce 1
co w innym przypadku byłoby nie do zdobycia, nawet przez t:

odrażajšcš dla Jana III wojnę domowš.

Uwaga polskiego dworu skierowała się więc znowu na prz
mierze z Habsburgami i na przygotowania do wojny turecki
Francję i Brandenburgię starano się ułagodzić i zwodzić, moskie'
skiego pokoju z Porta nie brał Sobieski tragicznie; przyjaŸń m
dzy sułtanem i carem nie dotrwała nawet do wyschnięcia inka
stu podpisów pod tym układem. Oczywiœcie sojusz z Austrial
mi i walka przeciw Osmanom zależały bardziej od ogólnej sy1

acji œwiatowej niż od dobrej woli Polski.

Leopold I, zdecydowany na wojnę z muzułmanami, poniev
wiedział, że jest nieunikniona, na poczštku 1681 roku podjšł p:

bę dojœcia do bezpoœredniego i szczerego porozumienia z Lud^
kiem XIV. Droga, którš cesarz obrał chcšc osišgnšć nadarem
upraszane przez Sobieskiego poręczenie francuskiej nieagre

154 Rozdział 7

przynosi honor pobożnoœci, uczciwoœci i dziecięcej œwieżoœci u-
czuć Habsburga, lecz niestety nie jego znajomoœci ludzi. Po spot-
kaniu w Altotting z elektorem bawarskim Maksymilianem Ema-
nuelem i po zawarciu tam wszechstronnego porozumienia, również
co do przyszłego małżeństwa tego księcia z arcyksiężniczkš Mariš
Annš, którš Jan III spodziewał się otrzymać dła Jakuba Sobie-
skiego, cesarz wysłał ojca kapucyna Marka d'Aviano do Francji,
aby przemówił Burbonom do sumienia. Leopold I nie był w sta-
nie wyobrazić sobie nic innego, jak to, że każdy, ale to każdy
chrzeœcijanin, nie mówišc już o arcychrzeœcijańskim królu, wy-
słucha z głębokim szacunkiem tego czynišcego cuda Bożego czło-
wieka.

"Quando che venga in Francia ella dira quello che Dio gli in-
spirera e le parera a proposito per ii bene del christianesimo.
Quello solo dico che io non desidero altro che la pace e che non
si perturbi quello ch'e mio e dell'Imperio... Del resto io desidero
vivere bene e amico con tutti."1 - Te słowa dał Habsburg po-
słańcowi pokoju w mnisim habicie jako wskazówkę na drogę. Ja-
ko pretekst do umówionej wizyty ojca Marka w Bawarii posłu-
żyło zaproszenie delfiny, z domu Witteisbach, aby œwištobliwy
kapucyn pobłogosławił jš przed połogiem. Leopold był pełen u-
fnoœci. 4 maja pisał do ojca d'Aviano, że on to nakłoni króla
Francji do prawdziwego pokoju. Jeœliby ten cel najważniejszy
został osišgnięty, jeœliby Marco d'Aviano powrócił z obietnicš po-
szanowania granic Cesarstwa podczas wojny z Turkami, wówczas
Leopold I byłby gotowy do natychmiastowego przymierza z Pol-
skš. Miast tego goœć delfiny został, mimo swojego protestu, za-
trzymany pod bramami Paryża przez tajnych policjantów, wsa-
dzony na trzęsšcy wóz i bez żadnego postoju po drodze przewie-
ziony do Monœ, na granicę z austriackimi Niderlandami. Na wie-
deńskim dworze, i nie tylko tam, panowało niemałe oburzenie,
"jak pięknie został potraktowany pobożny i działajšcy cuda ojciec
Marco we Francji" (słowa cesarzowej Eleonory do palatyna Fi-
lipa Wilhelma). Lecz teraz dowiedziano się ostatecznie, jak się
sprawy majš. O sojuszu z Polskš nie było już co myœleć, kiedy

1 Kiedy przybędziesz [ojcze] do Francji, Bóg cię natchnie, co masz po-
wiedzieć, a mów, co ci się wyda słusznym dla dobra chrzeœcijaństwa. Ta
tylko powiem, że nie pragnę niczego innego, jak pokoju i nienaruszalnoœ- ^,
ci tego, co moje i Cesarstwa... Zresztš pragnę żyć w zgodzie i przyjaŸni
ze wszystkimi.

Na drodze do Ligi Swište]

zagrażał równoczesny atak Ludwika XIV na zachodzie i Turków

na wschodzie.

Kiedy ów arcychrzeœcijański król okazał tak mało chęci wysłu-
chania ewangelii z ust ojca Marka, z tym większš rozkoszš czytał
radosne wieœci, które mu przesyłał przedstawiciel Francji u księ-
cia wiernych, Guilleragues. Wierny otrzymanym rozkazom, na-
stępca odwołanego z powodu swych chrzeœcijańskich uprzedzeń
Nointela przywiódł Portę do decyzji wszczęcia wojny z Austriš,
skoro tylko zostanie zawarty pokój z Moskwš. 20 maja 1681 roku
Guilleragues melduje o zbliżajšcej się napaœci sułtana na Węgry.
Echo tureckich kotłów posłyszała Europa od strony Renu i z Sa-
baudii. Francuskie oddziały zajęły 30 wrzeœnia 1681 roku Stras-
burg i Casale. W tejże chwili doszło w stosunkach między obi
sprzymierzeńcami, królem-słońce i Półksiężycem, do małego za-
ćmienia z powodu incydentu morskiego pod Chios, który o mał<
co, a doprowadziłby do wojny. Ludwik XIV jednak potrafił zdo
być się na pokorę, jeœli wymagała tego racja stanu i jego lis
przepraszajšcy do sułtana z 12 lutego 1682 roku podziałał w te:

sposób, że zbrojenia Porty obróciły się jednakże przeciw Węgron

Oczywiœcie francuscy dyplomaci musieli dzielnie i solidni
pracować nadal, aby zapobiec nagłemu wybuchowi pokoju na t(
renach naddunajskich. Thokoły odnowił w grudniu 1681 rok
zawieszenie broni z cesarzem, Apafi szukał. zbliżenia z Austri
Pojednanie węgierskiego narodu z Habsburgami o mało nie zi
stało przypieczętowane na sejmie w Sopronie. Gabinet z Wersal
bez swych niezawodnych sojuszników, błyszczšcych dukató
i ciemnych wiedeńskich biurokratów, popadłby w ciężkie tar
paty. Zadowólmy się tylko œwiadectwem Buonvisiego o cesarski
ministrach, podług którego niszczyli oni każdy słuszny kompi
mis między panujšcym a jego węgierskimi poddanymi. Co z
się tyczy francuskich subsydiów, to komedia intryg, zwišżš
z ich potajemnš przesyłkš, rozgrywała się po częœci na polsk
ziemi. Vitry musiał czynić wypłaty Du Yernayowi i bezpoœredl
madziarskim przywódcom. Niekiedy brakowało mu tchu, wó
czas trzeba było podejmować u Morsztyna pożyczki, aby utr;

mać kuruców w dobrym nastroju. Kiedy zdawało się, że znu
niš wojnš w przypadku Thokołyego nie da się już inaczej \
leczyć, Ludwik XIV sięgnšł do ,,poważnych œrodków". Obie
przez Vitry'ego 100 000 talarów, jeżeli ożyje znowu walka z L
poldem I. Tym sposobem osišgnięto upragniony skutek. Pod
nieć lutego 1682 roku Thokoły wysłał pełnomocnika Nemesany

156

Rozdział 7

do Jaworowa i powiadomił króla Polski, że wznowi nieprzyja-
cielskie działania przeciwko Habsburgom zaraz po odwilży. So-
bieski odprawił emisariusza przyjaŸnie i do kwietnia nie wychylił
się ze swej ostrożnej neutralnoœci.

Wówczas to zaszły wydarzenia, które nie pozwoliły Janowi III
na dłuższe wyczekiwanie. Nic nie dowodzi lepiej, że król nie
kierował się ani rodzinnym egoizmem, ani zwykłš żšdzš pienię-
dzy, ani też próżnoœciš, niż moment, w którym stanšł po austria-
ckiej stronie, i przyczyny, z powodu których to uczynił. Fran-
cuskie subsydia nie nadchodziły, tytuł ksišżęcy dla d'Arquienów
powišzany był z upokarzajšcymi warunkami, siostra Marysieńki,
Mme de Bethune, po powrocie do ojczyzny została wypędzona
do swoich posiadłoœci, życzenie Marysieńki, by pojechać do wód
w Bourbon, spotkało się z niegrzecznš odmowš; żadna z tych
spraw nie skłoniła Sobieskiego do odwrócenia się od Francji.
Ambasadorzy Ludwika XIV dręczyli polskiego monarchę w spra-
wie układu sojuszniczego, który można by było słusznie okreœlić
jako pactum subiectionis:1 Jan III nie stracił cierpliwoœci i kiedy
już nie można było unikać odpowiedzi, przy pożegnaniu z For-
binem, pod koniec lipca 1681 roku, ograniczył się do tego, by
tekst tego sojuszu odrzucić grzecznie i zdecydowanie. Wyłożył
biskupowi dokładnie, że Polska nie może udzielić wymaganej od
niej pomocy dla węgierskich wasali Porty ani w wypadku naj-
większej potrzeby nie zrezygnuje ze wspólnej z cesarzem obrony
przeciw osmańskiemu najazdowi. Tego jednakże, co Sobieski od-
rzucał, żšdał Wersal, a nawet jeszcze więcej. Król nie powinien
zawierać żadnego układu z domem Austrii beż poproszenia o po-
zwolenie Ludwika XIV; Francja ma prawo żšdać od Polski
wsparcia wszystkimi siłami, jeżeli dom Burbonów zostałby za-
atakowany przez Austrię albo zakłócony porzšdek w posiadanych
krajach, prawach i roszczeniach, które Ludwik XIV nabył w
Niemczech na podstawie pokoju z Munster i Nimwegen. (Przy
tej wieloznacznej redakcji układu Sobieski miał po prostu sta-
wać na każde zawołanie, na przykład nawet wtedy, gdyby kon-
flikt z cesarstwem o reunion2 Strasburga miał doprowadzić do
wojny).

Wobec takiego poglšdu Francji na obowišzki sojusznika Jan III
musiał bronić żywotnych interesów Polski. Łšczył tak długo

1 układ poddawania się
' przyłšczenie

Na drodze do Ligi Œwiętej

i tak dobrze, jak się tylko dało, szczere przywišzanie do Francj
ze swoim obowišzkiem władcy polskiego królestwa. Ani raport;

znakomitego posła w Istambule Proskiego, który ostrzegał prze(
tureckimi przygotowaniami do najazdu na Polskę, ani ponagla
jšce ostrzeżenia cesarskiego pełnomocnika Zierowskiego, ani do
mowę sceny, które Marysieńka robiła małżonkowi, ani namów;

przychylnych Austriakom doradców nie skłoniły Sobieskiego di
nadmiernego poœpiechu. Z właœciwš sobie roztropnoœciš uchyla
się od decyzji; kiedy jednak zaistniała jej koniecznoœć, wówcza
król błyskawicznie dokonywał wyboru i nikt już nie był w sta
nie zmienić jego przekonania.

Po misji Nemesanyego udał się Jan III w połowie kwietni:

1682 roku na polowanie do swoich ruskich posiadłoœci. Monarch.
chciał tam z całym spokojem rozważyć sytuację i ponegocjowa
z cesarskim rezydentem. Sobieski, używajšc wymówki, powstrzy
mał natrętnego Vitry, który chciał mu towarzyszyć. Francusk
ambasador obawiał się z pewnoœciš, że jego austriacki koleg;

planuje jakiœ niemiły kawał, lecz naiwny markiz był niezmierni
daleki od tego, by przeczuć, co się dzieje w duszy króla. Ju
z marszruty wynika jasno, o co tu chodziło. Król po wielu la
tach, może nawet po dziesięcioleciach, jechał po raz pierwszy n.
zamek Olesko, gdzie się urodził i gdzie były przechowywan
relikwie jego przodka, przeciwnika Turków Żółkiewskiego, wizy
tował wszystkie twierdze, które miały stawić opór najazdów
Osmanów i Tatarów. Podczas tej podróży omówił z Zierowskir
raz jeszcze wszystkie szansę sojuszu z cesarzem, czytał raport
polskiego ambasadora w Moskwie i rozważał sumiennie korzyœć
i ryzyko tej trudnej decyzji, którš miał podjšć. Wówczas na
deszła wiadomoœć wzbraniajšca dłuższego wahania: Thokól;

któremu dzięki jego zamierzonemu małżeństwu z pięknš Helen
Zrinyi, wdowš po Rakoczym, wpadł w ręce cały obszar połud
niowego Przedkarpacia, uznał się wasalem sułtana.

Polityczne i militarne następstwa tego aktu hołdowniczego da
/ wały się odczytać z mapy: Polska wzdłuż całej swej południowe
granicy otrzymała nowego sšsiada - osmańskie imperium. Kra
ków znalazł się w zasięgu tureckich wypraw rabunkowych i grc
ził mu los Kamieńca; odtšd muzułmanie mogli z dwóch stro
zalać wojskiem Polskę i z obszaru górnowęgierskiego wedrze
się do samego serca królestwa, dokšd wczeœniej nigdy nie dc
cierali. Teraz ustały wszelkie względy dla Francji. Dostawy dl
podopiecznych Ludwika XIV, którzy jednoczeœnie byli żołnierza

158

Rozdział 7

mi islamu, oznaczały tyle, co dostarczanie własnemu wrogowi
ludzi, pieniędzy, amunicji i żywnoœci.

Sobieski po swoim powrocie z południowo-wschodniego pogra-
nicza przekazał Vitry'emu swoje przemyœlenia, które od tej po-
ry wzbraniały królowi tolerować pomoc dla Thokółyego i Apa-
fiego. Du Vernay, francuski agent w Siedmiogrodzie, musi wy-
nieœć się stamtšd do Warszawy albo do kraju, w którym złożył
listy uwierzytelniajšce. W końcu Jan III oœwiadczył, że wobec
tureckich zbrojeń jest zmuszony sprzymierzyć się z cesarzem
i odtšd mieć szczególny wzglšd na Austrię. Vitry słyszał tylko
w tych informacjach, których mu udzielano kilkakrotnie w okre-
sie między kwietniem a sierpniem, niezadowolenie Sobieskiego
z powodu zwlekania z nadaniem tytułu ksišżęcego d'Arquienom
i niespełnionych żšdań pieniężnych. Prawdziwa bieda i utrapie-
nie były z tym nieudolnym, ograniczonym człowiekiem, który
oprócz francuskiego nie rozumiał ani słowa w żadnym innym
języku, nawet po łacinie, który po ponad rocznym pobycie w
Polsce nie miał najmniejszego pojęcia o tym kraju i w którego
głowie nie mieœciły się wcale inne sprawy, prócz sporów o ran-
gę, łapówek i głębokiej czci dla Ludwika XIV.

Vitry, który miał stycznoœć z niewidoma tylko, znajšcymi
język francuski, magnatami, nie zauważył nic ze zmian zacho-
dzšcych dokoła. Zaprzeczał aż do póŸnej jesieni 1682 roku istnie-
niu układów między Sobieskim i dworem cesarskim, chociaż
z Wersalu przekazano mu na ten temat doniesienia z innego
Ÿródła. Poza tym ambasador był całkowicie spokojny: jeœliby
nawet Sobieski postšpił w tak niepojęty sposób i zamiast być
œlepo posłuszny największemu ze wszystkich monarchów zadał
się z tym nędznym Habsburgiem, wówczas wystšpi przeciw te-
mu niewdzięcznemu królowi Polski niezłomna falanga. Zwolen-
nicy kursu francuskiego stanš jak jeden mšż, aby bronić pol-
skiej wolnoœci i zagwarantowanych im przez Ludwika XIV rent
rocznych.

Pod koniec maja 1681 roku Forbin i Vitry zestawili takš pierw-^
szš listę filarów utrzymania francuskich wpływów. Pojawiajš
się na niej Jabłonowski, Hieronim Lubomirski, marszałek nadwor-
ny Sieniawski, Grzymułtowski, znany towarzysz broni Sobieskie-
go Polanowski i wojewoda krakowski Potocki, pobierajšcy w su-
mie 50 000 franków rocznej pensji; do tego kanclerz wielki Wie-
lopolski - co do którego, mimo jego wštpliwego zachowania się
podczas sejmu, istnieje pewnoœć, że "wróci do pierwotnego przy-

Na drodze do Ligi Œwiętej

wišzania do Francji", Morsztyn, który działa "jak poddany Jeg
Majestatu" [Ludwika XIV]; prawie wszyscy biskupi, marszałe
wielki Stanisław Lubomirski, wielka liczba wojewodów "żywis
cych przychylnoœć do Francji" i prócz hetmana koronnego D,y
mitra Wiœniowieckiego i Paców, którzy sš "bardzo austriaccy'
nie ma tu żadnych przeciwników Francji. Również obok Paco'
najpotężniejsi litewscy magnaci, Sapiehowie, zachowujš najwiei
niejszš postawę wobec dworu Burbonów.

W tym stanie rzeczy, zdaniem Vitry'ego, nie zmieniło się wie]
również w rok póŸniej, prócz tego, że w kwietniu 1682 rok
œmierć wydarła Habsburgom jednš z ich głównych podpór, hel
mana Paca, podczas gdy druga, hetman koronny Wiœniowieck
zdaje się stać nad grobem. Przewidywany następca tego austr<
fila, Jabłonowski, uważany był przez Francuzów za wyjštków
godnego zaufania człowieka, a mianowicie dlatego, że pobier;

znacznš pensję z Wersalu i dšżył do następstwa tronu po S(
bieskim. Z poczštkiem lutego 1682 roku, kiedy pojawiły się u J i
na III pierwsze symptomy choroby, wojewoda ruski na potajen
nej rozmowie prosił ambasadora o poparcie w razie interregnun
przy tym ten kandydat do korony rozpływał się w zapewnił
niach swej wiernoœci i wdzięcznoœci.

Jak jednak naprawdę wyglšdały te podpory francuskiej poi
tyki w Polsce? Przypomnijmy sobie postawę Wielopolskiego, J;

błonowskiego i Hieronima Lubomirskiego na sejmie z 1681 rok
wtedy będziemy bardziej zdumieni łatwowiernoœciš Vitry'ego n
tym, co nam odsłoniš wiedeńskie akta. Pensja Jabłonowskie|
wypłacana przez dwór cesarski została podniesiona z poczštkie:

wrzeœnia, gdy zmarł Wiœniowiecki, a wojewoda ruski miał otrz;

mać jego urzšd, z 3000 do 6000 guldenów. Kanclerz wielki Wi'
lopolski bawił w lecie jako goœć Leopolda I w œlšskim kšpielisk
Jelenia Góra, gdzie obsypywany wszelkimi możliwymi uprze
moœciami i grzecznoœciami uległ całkowicie wpływom austriacki!
Hieronim Lubomirski został zwerbowany do cesarskiej armii j
ko generał w zbliżajšcej się wojnie z Turkami i wyznaczony i
dowódcę polskiego korpusu posiłkowego. Sapiehowie przyœle
Vitry'emu, ku jego największej zgrozie, oœwiadczenie, że wob.
słusznych skarg Jana III nie mogš już, jako jego wierni i win
mu wdzięcznoœć poddani, bronić sprawy francuskiej. Z klientó
Wersalu tylko Morsztyn pozostał wierny choršgwi z liliami.

Sobieski, który znał dobrze swoich rodaków, odstręczył <
Francji wszystkich jej zwolenników, czego nie dostrzegł zupt

160 Rozdział 7

nie ambasador. Król pozyskiwał magnatów przez dostojeństwa
i pienišdze, powołujšc się na dawnš przyjaŸń lub budzšc uczucia
patriotyczne i religijne. Zwykłej szlachcie nie trzeba było wielu
namów. Opowiadała się ona - wyjšwszy jedynie Wielkopolan,
którzy uroili sobie, że sš bezpieczni przed muzułmanami, lecz
mieli stracha przed Fryderykiem Wilhelmem brandenburskim -
za sojuszem z cesarzem i za otwartym aktywnym odparciem nie-
wiernych, dopóki nie jest za póŸno.

Na południowo-wschodnim pograniczu narastało oburzenie
z powodu tego, że francuski agent Du Vernay przebywa w obo-
zie węgierskich rebeliantów; narastało ono tak bardzo, iż ów po-
czšł się obawiać o swoje życie. Polskie władze poprosiły go o wy-
jazd, aby uniknšć linczu. Duchowieństwo, powodowane przez
nuncjusza i biskupów, popierało te działania. Każda nowa wiado-
moœć z Węgier wzmagała niepokój i zapał do walki.

Na poczštku lipca Thokóły rozpoczšł działania wojenne. Zdo-
był Koszyce, jego dzikie hordy pustoszyły, nie oglšdajšc się na
prawo narodów, Spisz. Budzšce grozę okrucieństwa tych godnych
Tatarów sojuszników budziły w Polsce gniew i rozgoryczenie.
Kiedy na dodatek jeszcze 10 sierpnia Thokóły został przez suł-
tana podniesiony do godnoœci króla Węgier, resztki sympatii So-
bieskiego dla tych ludzi, obecnie lenników padyszacha, przepadły.
Był gotów teraz zgodzić się na sojusz z cesarzem, nawet jeœliby
to miało rozgniewać Francuzów.


8. Austriackie przymierze

Na polowaniu w kwietniu Jan III i Zierowski postanowili po-
czekać jeszcze z zawarciem układu i ograniczyć się tymczasem
do faktycznej współpracy przeciwko zagrożeniu tureckiemu. Głów-
na przeszkoda w realizacji sojuszu nie została jeszcze usunięta,
na dworze cesarskim obstawano przy jego defensywnym, a w
Polsce przy ofensywnym charakterze. Dołšczyło się do tego jesz-
cze i to, że w królu polskim nie wygasły frankofilskie uczucia
i że na dworze cesarskim potężne stronnictwo hiszpańskie chciało
wyczerpać najpierw wszelkie pokojowe œrodki wobec Turków
zanim się zgodziło na wojnę z Porta, i przez to ograniczyło swo-
bodę poczynań przeciwko Francji. Tak więc tu uwielbienie dic
Ludwika XIV, tam nieufnoœć do niego stawały na drodze d?

austriacko-polskiego przymierza.

Dopiero przebieg misji hrabiego Caprary w Istambule skłoni

cesarskich ministrów do decyzji, która w Sobieskim dojrzała po<
wpływem krwawych wydarzeń na południowym stoku Karpat
Cesarskiemu posłowi powiodło się u Porty podobnie jak kilka la
wczeœniej Polakowi Gnińskiemu. Megalomański Kara Mustaf
odrzucał grubiańsko i z uporem propozycję każdego ustępstwa
Do takiej postawy zachęcili go Francuzi. W swym pamiętnyr
piœmie z 8 kwietnia 1682 roku Ludwik XIV nakazywał swem
pełnomocnikowi Guilleragues'owi zapewnić wielkiego wezyr
o całkowitej neutralnoœci Francji w czasie wojny turecko-austrie
ckiej, a nawet nakłonić Osmanów do napaœci na cesarza. Niepc
trzebne więc już były wygłaszane z fałszywš prostodusznoœc:

ostrzeżenia tegoż Guilleragues'a, skierowane do Caprary, afc

przekonać go o nieuchronnoœci walki z sułtanem.

Ostrzeżona raportami z Konstantynopola Tajna Konferenc,

Wiedeńska poleciła Zierowskiemu przygotowanie do podpisu ukłi

11 - Jan Sobieski

162 Rozdział 8

du z Polskš. Potrzeba chwili spowodowała po obu stronach od-
pływ wszelkich namysłów. Austria była gotowa przystać na so-
jusz ofensywny, Polska aprobowała teraz nawet przymierze de-
fensywne. I tak partnerzy doszli do porozumienia w cišgu za-
ledwie kilku dni. Pertraktacje w Jaworowie, w których uczestni-
czyli tylko: para królewska, Jabłonowski i Gniński, poza tym
jedynie nuncjusz Pallavicini o nich wiedział, doprowadziły do
sporzšdzenia paktu. W połowie wrzeœnia wysłano tekst do Wied-
nia, gdzie wkrótce potem został zasadniczo zaaprobowany, for-
malne zatwierdzenie zaœ nastšpiło w paŸdzierniku. Przymierze
to musiało, oczywiœcie, by nabrać mocy prawnej, być przedło-
żone na sejmie, który miał się zebrać po l stycznia 1683 roku.
Jan III zobowišzał się tymczasem do użycia całego swego wpły-
wu, aby osišgnšć aprobatę sejmu, natomiast austriacki ambasa-
dor nadzwyczajny hrabia Waldstein otrzymał pełnomocnictwo
uwzględnienia żšdań polskiego parlamentu dotyczšcych mało
istotnych zmian.

Za prolog do zaciekłej walki, którš spodziewano się stoczyć
z francuskim stronnictwem, należy uważać dyplomatyczne po-
tyczki polskiego dworu i Zierowskiego z przedstawicielami Lud-
wika XIV jeszcze przed nastaniem sesji sejmowej. Po uzgodnie-
niach między Janem III i Zierowskim dalsza działalnoœć Du Ver-
naya była nie do pomyœlenia. Znakomita pod tym względem
kontrola poczty dostarczyła do ršk Sobieskiemu wiele depesz
francuskiego agenta, z których jasno można było okreœlić jego
zadania. Kierował on z polskiej ziemi walkš górnowęgierskich
rebeliantów z cesarskimi oddziałami, dostarczał pieniędzy, amu-
nicji i prowiantu, krótko mówišc: robił to samo, co Bethune'owi
w innych układach wolno było bezkarnie czynić, co jednak teraz,
w państwie sprzymierzonym z Leopoldom I, było zakazane. Po-
nieważ nie można się było pozbyć inaczej tego dzielnego i żšd-
nego bitki człowieka, posunięto się do skandalu.

6 paŸdziernika 1682 roku polski król zebrał obecnych w Jawo-
rowie wielmożów. Przed nimi i w obecnoœci zaproszonych na to
widowisko francuskich dyplomatów, ambasadora Vitry i Du Ver-
naya, Zierowski wygłosił gwałtownš mowę oskarżycielskš prze-
ciwko knowaniom dwóch wyżej wymienionych i zażšdał ich wy-
dalenia. Zaatakowany nie zaszczycił przeciwnika żadnš odpowie-
dziš, lecz walczył z przeznaczeniem tak długo i tak dobrze, jak
to tylko było możliwe; wreszcie uległ jednak groŸbie jawnej
przemocy i udał się w połowie listopada do Gdańska. Tak więc

Austriackie przymierze

kontakty między dworem w Wersalu i jego węgierskimi pod-
opiecznymi zostały zerwane. Najważniejsza, ba, jedyna sprawa
z powodu której Ludwikowi XIV wcišż jeszcze zależało na do-
brych stosunkach z Sobieskim, przestała tym samym istnieć.

Dlatego próba polskiego króla utrzymania dobrych stosunków
z Francjš również po zawarciu przymierza z Wiedniem nie miałc
szans powodzenia. Jan III odrzucił na poczštku grudnia 1682 ro-
ku przedłożonš mu przez Vitry'ego propozycję, by za rentę rocz
na w wysokoœci 100 000 liwrów nadal popierał Thókółyego i ułat
wiał mu kontakt z Zachodem przez polskie terytorium, jednakże
zaproponował swoje poœrednictwo między Leopoldem I i Ludwi
kiem XIV. Tym razem wprawdzie pomysł ten wyszedł od Zie
rowskiego na polecenie cesarskiego dworu, lecz odpowiadał idę.
którš Sobieski był owładnięty. Król Polski wcišż zabiegał o jed
noœć chrzeœcijaństwa; wcišż natykał się na ten sam uœwięceń:

egoizm Ludwika XIV. Podobne zaproszenie do rozmów o rozej
mię między Habsburgiem a Burbonem przedstawił kilka mięsie
cv wczeœniej w Wiedniu kapucyn Marco d'Aviano francuskiem
ambasadorowi Sebeville; jednoczeœnie w Rzymie papież wygłc
sił pouczajšce kazanie kardynałowi d'Estrees na temat udział
Francji w wojnie tureckiej, w którym zaznaczył, że Ludwik XI'
mógłby nawet zdobyć dla siebie tron cesarza wschodniorzym
skiego. Lecz jeżeli ani Najwyższy Pasterz, ani mnich-cudotwórc
nie znaleŸli posłuchu, czegóż mógł oczekiwać ten buntujšcy s:

małżonek niewdzięcznej panny d'Arquien? Wszystkiego, oprót
przyjęcia swoich uczciwych usług poœrednika.

Najpierw więc natarcia ze strony francuskiego stronnictw
którego siłę i wojowniczoœć sławił w swoich raportach Vitr
W instrukcji z 26 listopada polecono ambasadorowi od ręki ud;

remnić powstanie ligi przeciw Turkom, przy czym współprac'
wać œciœle z brandenburskim -posłem i zapewnić sobie pomoc ki
ku wybranych najemników. Następne pismo Ludwika XI'
z 8 stycznia 1683 roku, grzmiało z wysokoœci wersalskiego Olimp
"Vous jugez bien que la mediation de ce Prince [Jana III] i
convient ny a mes interestz ny a 1'estat, ou se trouvent a prese
les diffœrens que j'ay avec 1'Empire."1 I jako tej mšdroœci ost
teczny wniosek: jeœli na sejmie da się zauważyć, że mogš zapa

1 Słusznie uważasz pan, że mediacje tego władcy [Jana III] nie odi
wiadajš ani moim interesom, ani stanowi, w jakim znajdujš się obeci
moje spory z Cesarstwem.

164

Rozdział 8

szkodliwe dla Francji uchwały, wówczas Vitry musi prze/ liberum

veto zerwać to zgromadzenie.

Podczas panowania poprzednich królów tego rodzaju instruk-
GJa; wydana ambasadorowi przez jedno z trzech mocarstw naj-
bardziej poważanych w Polsce - Austrię, Francję czy Branden-
burgię, przypieczętowałaby los sejmu, a tym samym ligi. W tym
właœnie widać całš przemianę, która nastšpiła pod rzšdami So-
bieskiego, że tak pienišdze, jak i złe słowa utraciły swš wszech-
moc. Morsztyn, ucieleœnienie wszelkich złych instynktów i wszy-
stkich złych przymiotów, którymi się posługiwała i którym pod-
legała polska oligarchia, pisał w jednym ze swoich przechwyco-
nych listów do .francuskiego dyplomaty Callieres'a: W Polsce
można wszystko osišgnšć przekupstwem, ,,vous pouvez reprendre
le Roi si vous n'epargnez pas la poudre ou plutót les boules d'or".1
Podczas audiencji, na której Vitry ofiarowywał Sobieskiemu
rocznš pensję w wysokoœci 100 000 liwrów za zdradę sprawy
chrzeœcijaństwa, Jan III odparł wytršconemu zupełnie tym z rów-
nowagi ambasadorowi ,,honnestement, mais avec beaucoup de
froideur";2 że on, Sobieski, jest za tę propozycję Ludwikowi XIV
bardzo zobowišzany, jednakże nawet pienišdze nie sš w stanie
skłonić go do działania, które on uważa za nie do pogodzenia ze
swoimi obowišzkami wobec siebie samego. Ten sam Morsztyn
przepowiadał 5 grudnia 1682 roku: "la ligue est faite dans le
cabinet, elle sera rompue dans la dietę."3 Zobaczymy, jak to się
wówczas stało. Zdumionym współczesnym słusznie się mogła
wtedy wydać prawdš, że ten król, który dokonał tak wielkiego cu-
du, był więcej niż człowiekiem; że to czarodziej kazał zmartwych-
wstać przeszłej wielkoœci i przywrócił jš całemu narodowi.

Dziennik Leopolda I z roku 1683, który habsburskie archiwum
rodzinne przechowywało aż do czasu drugiej wojny œwiatowej,
zawiera astrologicznš przepowiednię na ów rok decydujšcy o lo-
sie europejskiego œwiata, a Austrii szczególnie: "Szlachetny pokój
zagoœci na stałe w tymże roku. Wielce szkodliwi nieproszeni goœ-
cie nie będš mogli wetknšć nawet nosa." Wieszczy dar niemiec-
kich astrologów nie miał, oczywiœcie, większej wagi niż ten cy-
nicznych polskich mężów stanu, którego przykładem jest frag-
ment listu Morsztyna, i niż dar przewidywania francuskich dy-

1 możesz pan pozyskać na nowo Króla, jeœli nie będziesz szczędził pro-
chu, a raczej złotych kulek.

2 uprzejmie, ale bardzo chłodno

3 ligę zawišzano w gabinecie, na sejmie będzie zerwana.

Austriackie przymierze

piernatów, z którym się zaraz zapoznamy dzięki raportoi
Vitry'ego.

Ambasador ten zapewniał nawet w przeddzień sejmu, że Jan I;

nie poczynił jeszcze żadnych trwałych ustaleń z cesarzem; oœwiac
czał, że senatorowie i posłowie ziemscy nie podejmš żadni
uchwały dotyczšcej przymierza z Austriš, zanim Ludwik XI
nie zadecyduje swym autorytatywnym słowem o wojnie lub p<
koj.u. Wreszcie 30 stycznia 1683 roku stwierdził, że wraz ze swo
mi przyjaciółmi: Morsztynem, Stanisławom Lubomirskim i bi
kupem krakowskim Małachowskim, jest na tyle silny, by prz'
szkodzić powstaniu planowanej przez Sobieskiego ligi, już ch'
ciażby dlatego, że powszechnš niechęć wzbudziły absolutystyczi
skłonnoœci króla, które doszły do głosu w tekœcie umowy z Wiei
niem. W tym względzie można też liczyć na poparcie Brande:

burgii i hohenzollernowskich klientów w Polsce, z Grzymułto\
skim na czele.

Jeœli chodzi o poglšd na postawę Wielkiego Elektora i odd
nych mu Wielkopolan, Vitry miał rację. Francję i Brandenburg
łšczył układ sojuszniczy z 22 stycznia 1682 roku, wymierzol
przeciwko cesarzowi i dotyczšcy wspólnego, zgodnego postęp
wania w Polsce. Jeszcze bardziej niż ten pakt zobowišzyw
Hohenzollerna i jego przyjaciół ich własny interes, który prz
ciwstawiał się zarówno wzrostowi potęgi rodu Sobieskich, j
i zażegnaniu tureckiego niebezpieczeństwa drogš zwycięsk:

ofensywy zbrojnej. Od lat powtarzał Grzymułtowski swe skar
"ne arma quae paranturur in Antonium in Rempublicam cc
vertantur",1 że wojna turecka jest dla Sobieskiego tylko pi
tekstem, by zebrać wojsko i z jego pomocš zdobyć jedynowłac
two w państwie. Wespół z brandenburskim agentem Scultetust
podjudzał wojewoda poznański szlachtę przeciwko absoluti
dominium, przeciwko zamierzonemu tworzeniu monarchii dz
dzicznej. Po sejmie z 1681 roku walkę politycznš Hoverbecka
najbardziej lojalnego z brandenburskich przeciwników Jana I
ten poseł kurfirsta musiał się wkrótce wycofać z powodu choi
by, zaraz potem zresztš zmarł - prowadzili za pomocš brosz
i przemówień Scultetus, Grzymułtowski, Breza i Przyjems
Z nastaniem zimy 1682 roku rozważano jednak możliwoœć chv
ceniš za broń. Brandenburska dyplomacja i jej polscy pomocn

1 aby broń, którš
Rzeczypospolitej

gotuje

na Antoniusza, nie obróciła się prze

166

Rozdział S

byli to ludzie innego formatu umysłowego i dużo lepiej znali
ten kraj niż nieszczęsny Vitry. Przewidywali apel Sobieskiego
do pospolitego ruszenia, wiedzieli dobrze, że król ten nie upatruje
celu swych rzšdów w kołpaku ksišżęcym dla d'Arquienów, na
przykład, i w królewskim napiwku od obu politycznych rywali.

Kiedy w kwietniu 1682 roku zmarł hetman litewski Pac, partia
kurfirsta chciała wywołać zamieszki, aby armia Wielkiego Księ-
stwa nie dostała się pod dowództwo człowieka przyjaznego dla
warszawskiego dworu. Powstania zaniechano i okazało się póŸ-
niej, że Grzymułtowski miał w tym wypadku rację, albowiem
wierni królowi z poczštku Sapiehowie stali się jakby automatycz-
nie spadkobiercami tradycji swych poprzedników i przeciwników,
Paców. W każdym razie klienci Fryderyka Wilhelma przedsię-
wzięli œrodki, aby ich nie zaskoczyły przyszłe wydarzenia, i byli
bardzo dalecy od nieœwiadomoœci Vitry'ego, nie œwiadczšcej o by-
stroœci umysłu. Orientowali się œwietnie we wszystkich przemia-
nach i powišzaniach, których œladów na próżno byœmy szukali w
raportach francuskiego ambasadora. Jako ludzie ostrożni kon-
taktowali się ze sobš oraz ze Scultetusem i Wichertem, dwoma
brandenburskimi agentami, tylko ustnie lub za pomocš listów
szyfrowanych, albowiem ,,żadne commercium litterarum1 nie jest
już pewne i król wszelkie listy indistincte,2 które tylko wyłapać
jest w stanie, otwiera". Oczywiœcie ich nieufnoœć nie posunęła
się tak daleko, żeby zdać sobie sprawę z niedostatecznoœci każ-
dego tajnego szyfru.

Osišgnięcia dyplomatycznego kontrwywiadu tworzš w historii

austriacko-polskiego przymierza najistotniejszy i najbardziej fas-
cynujšcy rozdział. Sobieski kontrolę korespondencji swwch za-
granicznych i krajowych opozycjonistów doprowadził do wirtuo-
zerii. Poczmistrze, przede wszystkim w Warszawie, w Gdańsku,
w Krakowie i w nadgranicznych miastach, mieli polecenie, żeby
zatrzymywać i odsyłać wszystkie podejrzane pakiety. Wobec ku-
rierów obcych dworów, chronionych przed każdym wglšdem do.
ich poczty prawem międzynarodowym, i wobec akredytowanych
w Polsce posłów stosowano znakomity œrodek uzyskiwania infor-
macji: kazano "rabusiom" napadać na posłańców. Przy najmniej-
szej próbie oporu lub jeœli obawiano się póŸniejszych zeznań po-
bitego. zabijano go. Ten system, który był zasadniczo stosowany

1 porozumienie listowe

2 bez różnicy

Austriackie przymierze

w owym czasie przez wszystkie państwa, wymagałby doskonał(
organizacji, opierajšcej się na szeroko rozgałęzionej sieci szpi<
łów, gdyby Jan III nie miał w swojej służbie człowieka, któreg
w rozszyfrowywaniu tajnych pism nie przeœcignšł żaden je^
współczesny; był to opat Hacki, syn mieszczanina z Bydgoszcz:

Oprócz tego dwór warszawski był w sojuszu z wiedeńskim gšb
netem, a cenzura pocztowa uchodziła zawsze za jedno z najœwie
niejszych dokonań narodowego rzemiosła Austrii. Jeżeli to "pe
lustrowanie" politycznej korespondencji dla cesarskich ministró
było bardzo użyteczne, to dla Sobieskiego oznaczało ono najp]
niejszš koniecznoœć życiowš. Każdy polski król, który chciał fal
tycznie sprawować swojš władzę, musiał nieprzerwanie mieć E
na bacznoœci i kontrolować knowania swych przeciwników, ii
nigdy nie ustajšce sprzysiężenia.

Dzięki materiałowi, który otrzymał do dyspozycji przez wspc
pracę własnej i austriackiej cenzury pocztowej, Jan III pokon
w decydujšcym momencie swoich polskich wrogów. Wiedeń i
rozpoczęcia poważnych pertraktacji nad sojuszem polecił prz
chwytywać korespondencję Morsztyna z Francjš. Dwa tuzi]
listów do francuskich mężów stanu zostały zatrzymane międ
wrzeœniem 1682 a marcem 1683 roku przez czarny gabinet dwo
cesarskiego. Dalsze obcišżajšce dokumenty dostały się na polsk:

ziemi w ręce Zierowskiego, tak więc korespondencja Du V(
naya, której treœć spowodowała opisany już wyżej incydent, r
stępnie kopie wszystkich polskich listów Morsztyna, wreszi
również cała korespondencja Vitry'ego z jego zleceniodawca
i z polskimi magnatami. Sekretarz podskarbiego wielkiego
końca stycznia 1681 roku dostarczał odpisy austriackiemu pos
wi; wiemy o tym z raportów Zierowskiego z 4 lutego i 2 mai
tego samego roku. ,,Przechwytywanie francuskich i węgierski
listów" rozpoczęło się dopiero w sierpniu 1682 roku, kosztowa
według rachunku Zierowskiego, do połowy wrzeœnia 499 gul(
' nów 36 krajcarów i wkrótce stało się zbędne, ponieważ Du V'
nay oddalił się do Gdańska. Dużo kosztowniejszy był wglšd
wszystkie akta Vitry'ego. Austria zapłaciła za to ,,francuskim s
żšcym królowej" i ,,jednemu znamienitemu konfidentowi" 9;

guldenów - tylko za rok 1682. Kiedy do nieœwiadomego ami
sadora nadeszła wiadomoœć z Wersalu, że go zdradza jeden z
go sekretarzy, Vitry nie stracił jednak wiary w moc czarodzi
skš nowego "nieznanego" szyfru. PóŸniej, podczas sejmu, E
uniknšć napaœci polskiego dworu, posługiwał się on kuriere

168 Rozdział 8

brandenburskimi, a kiedy również ci byli obrabowywani przez
"włóczęgów", którzy dziwnym sposobem właœnie upatrzyli sobie
dyplomatyczne depesze, nie miało już znaczenia, czy ktoœ czytał
raporty Vitry'ego.

Polityczna walka wewnętrzna między Sobieskim i francusko-
-brandenburskim stronnictwem przypominała zmagania dwóch
wodzów, z których jeden dowiadywał się o każdym planowanym
posunięciu przeciwnika, podczas gdy ten drugi co do zamiarów
wroga błšdził wcišż po omacku. Albowiem również agenci kur-
firsta znali tylko ogólne cele Jana III, lecz nie znali jego strate-
gicznych i taktycznych planów. W każdym razie hohenzollernow-
ska asysta i poplecznicy zrobili wszystko, co możliwe, aby nie do-
puœcić do powstania ligi. Fryderyk Wilhelm dšżył do tego, by
jeszcze przed rozpoczęciem warszawskiej sesji parlamentarnej
wysadzić z siodła nieudolnego Vitry'ego, jednakże markiz sie-
dział pewnie, z niewyjaœnionych przyczyn, chociaż Ludwik XIV
i Colbert de Croissy nie mieli złudzeń co do wartoœci swojego
przedstawiciela i jego działalnoœci. Pozostawiona przez Francję
bez wsparcia Brandenburgia ograniczyła się do działania we
własnym zakresie. Scultetus i Wichert działali tak skutecznie na
sejmikach w Wielkopolsce, że wiele tych zebrań wyborczych zo-
stało zerwanych, na innych szlachta dała swym delegatom do
Warszawy następujšce instrukcje: ,,Starać się, żeby nie doszło
do zwiększenia armii" i ,,nie zgadzać się na żadnš wojnę". Po-
œród posłów ziemskich zachodnich prowincji możemy spotkać
PrzYJemskisgo, Brezę, Gałeckiego, którzy wespół z senatorami
pokroju Grzymułtowskiego zdawali się gwarantować bardziej
zdecydowany i pewniejszy opór przeciwko absolutyzmowi i pro-
jektom przymierza Sobieskiego z Austriš niż chwiejšce się fila-
ry francuskiej polityki.

Inauguracja sejmu z 27 stycznia 1683 roku zastała cały kraj w
namiętnym wzburzeniu. Sobieski, z właœciwš sobie niezrównanš
znajomoœciš polskiej duszy, pokierował propagandš na rzecz przy-
mierza. W instrukcji dla sejmików, które wybrały w grudniu
posłów, jasno wyłożył szlachcie wpływ górnowęgierskich wyda-
rzeń na sprawy Polski. Te jego wyjaœnienia spotkały się z więk-
szym zrozumieniem u szlachty niż u Vitry'ego, któremu przed-
stawiono je wczeœniej. Sobieski mówił o napadzie kuruców na
Œlšsk, na polskie Karpaty i Spisz, przedstawiał grozę tureckš
i wreszcie żšdał œrodków na opłacenie i wzmocnienie armii, ze
względu na nieuniknionš walkę z odwiecznym wrogiem chrzeœ-

Austriackie przymierze

cijaństwa. Ten urzędowy dokument uzupełniały liczne polemil
z których szczególnie "Lettre de M. L., ou l'on voit les pratiqu
des Francois avec les Hongrois et les Turcs"1 była przeznaczci
dla oœwiecenia zagranicy. Masy szlacheckiej nie trzeba było oœwi
cać dyplomatycznymi ksišżkami z obrazkami; tym zwykłym ni
skomplikowanym patriotom z instynktu i zdrowego rozsšdku w
starczył następujšcy, ustawicznie powtarzany dowód: Polska r
może żyć spokojnie, gdy jej granice dostały się pod tureckie p
nowanie. Wystarczy spojrzeć na Wenecję i Kretę, na teren na
dnieprzański należšcy do Moskwy, na własne tereny Podola. 1
raz jest łatwiej odeprzeć Portę niż póŸniej, kiedy trzeba będ;

walczyć samemu z jej przewagš. Turcy nie dotrzymujš przeci
żadnych układów pokojowych. Dlatego też należy zawrzeć pr2
mierze z Austriš, a poza tym cesarzowi należy się wdzięczne
za pomoc w wydarzeniach sprzed dwudziestu pięciu lat.

Przeciwnicy ligi odpowiedzieli na to licznymi ulotkami, m
dzy innymi zatytułowanš Considerationes ob quas colligatio ci
Caesare videtur non necessaria, imo damnosa Reipubiżcae.2 A
stria nie chce ani nie może prowadzić wojny z Turkami; przym
rżę z kimœ skazanym na zagładę, jak cesarz, to samobójstwo; w
ki z Osmanami wcišgnš wroga aż do serca Polski; Habsburgo'\
majš pełne ręce roboty z Francjš i dlatego cały ciężar wyprš
przeciw niewiernym spadnie na Polskę, krótko, Rzeczpospo]
weŸmie na siebie tylko grozę wojny i nie powinna się spodziev
po Leopoldzie I ani wsparcia, ani przychylnoœci. Dla uważni
obserwatora atoli jeszcze przed rozpoczęciem sejmu sprawa b
jasna, że argumenty przeciwników wojny wywołały wraże
jedynie na ich terenach, w wielkopolskich prowincjach, pode
gdy gdzie indziej dwór miał za sobš opinię publicznš.

Sejmik w Haliczu, okolicy, która pierwsza musiałaby uciera
pod każdym najazdem Turków, mógł uchodzić za głos całego
rodu, gdy ofiarowywał królowi "pectora"3 i "siły" i z niezwykl
wprost zapałem godził się ofiarować nie tylko krew, lecz i ms
tek, nie tylko służyć orężem, lecz zaaprobował również poda
Jeœli chodzi o politycznš prognozę, to jednak rację miał mš
Morsztyn, kiedy stwierdził: "tout va a la rupture avec la Fran<

1 List pana L., w którym widać, jakie sš metody postępowania Frai
zow z Węgrami i Turkami

2 Uwagi, z których widoczne jest, że liga z cesarzem nie jest niezbę
a nawet szkodliwa dla Rzeczypospolitej.

3 serca

170 Rozdział 8

i potem dodał: ,,j'ay mis les affaires dans 1'estat de faire la gu-
erre a la cour. C'est a M. de Vitry a en disposer."1 Wojna między
dworem i opozycjš, między Polskš i Porta, między odwiecznymi
przeciwnikami, Habsburgiem i Burbonem, wzięła swój poczštek
z dyplomatyczno-parlamentarnych utarczek w pałacu królewskim,
na sejmie, u francuskiego i u austriackiego ambasadora.

Na przeciwnika Vitry'ego mianowano z końcem listopada hra-
biego Karola Ferdynanda Waldsteina; według œwiadectwa rywala,
był to kawaler "d'une tres belle et tres agreable representation,
tres propre a soustenir avec eciet le caractere de 1'ambassade"2.
Nie tylko sukces, lecz także wglšd w raporty cesarskiego pełno-
mocnika udowadnia, że był on właœciwym człowiekiem na właœ-
ciwym miejscu, czego niestety nie można powiedzieć o jego fran-
cuskim koledze. Mistrzowska realizacja ligi, która wprawdzie
odpowiadała poczuciu patriotycznemu narodu, jednakże miała
przeciw sobie w sejmie ogromnš większoœć, jest wyłšcznie zasłu-
gš pary królewskiej. Waldstein wykonał polecenie, by nic nie
zepsuć, niczemu nie'zaszkodzić; co na tym drażliwym terenie
polskiego sejmu znaczyło i tak bardzo wiele.

Jan III realizował swój œwietnie opracowany plan z mistrzow-
skš konsekwencjš. Poczšwszy od kazania ojca Popławskiego, wy-
głoszonego w pierwszym dniu obrad, od mianowania zięcia Jabło-
nowskiego, Rafała Leszczyńskiego, marszałkiem sejmu - w ten
sposób odebrano Wielkopolanom jednego z ich przywódców -
każdy krok był przemyœlany i przebiegał pomyœlnie. Ostatniego
dnia stycznia u Vitry'ego zameldowało się czterech senatorów, aby
mu przedłożyć kłopotliwe pytanie: czy Francja, która do tej pory
protestowała tylko przeciwko defensywnemu przymierzu z ce-
sarzem, zaaprobuje przymierze ofensywne? Wielce zmieszany am-
basador dał wyjaœnienie wykrętne i zawiłe: Ludwik XIV nie ma
nic przeciwko ofensywnemu przymierzu, jednakże musi je, ze
względu na swój konflikt z cesarzem, odczuć jako przykre.
Chciałby wprawdzie udzielić Polsce jak największego poparcia,
gdyby zaatakowali jš Turcy, lecz nie może tego uczynić, ponie-
waż przeszkadza mu w tym możliwoœć wojny z Cesarstwem.
Vitry poinformował wprawdzie swego władcę, że senatorów zado-

1 wszystko zmierza do zerwania z Francjš... przygotowałem sprawy do
prowadzenia wojny z dworem. Do pana Vitry należy decyzja.

2 o nader powabnej i przyjemnej prezencji, mogšcy œwietnie wywišzać
się z tego rodzaju poselstwa.

Austriackie przymierze

wolił bardzo ten galimatias, my jednakże mamy podstawę, by SE
dzić, że tylko Sobieski ucieszył się naprawdę z takiego przebieg
rozmowy. Posługujšc się tš informacjš mógł Jan III zmiażdż;

tych wszystkich, którzy wobec ich zdaniem zawodnej pomoc
austriackiej wskazywali na poparcie Francji.

4 lutego król Polski mianował Jabłonowskiego hetmanem wie
kim koronnym, Sieniawskiego hetmanem polnym, Stanisława Li
bomirskiego marszałkiem wielkim koronnym, Kazimierza Sapi
hę hetmanem wielkim litewskim i Ogińskiego litewskim hetm
nem polnym. Tym samym najważniejsi magnaci, na których licz
Vitry, zostali poprzez urzędy i dostojeństwa przynajmniej na ns
bliższy czas przykuci do dworu. Niektórzy z nich, jak Lubom:

ski i Sapieha, uczuciowo czuli się jeszcze zwišzani z Francjš,
Sieniawski i wzdychajšcy w uroczych miłosnych więzach Hiei
nim Lubomirski, brat Stanisława, przynależeli całkowicie do L
striackiej frakcji. Jabłonowski wahał się; osioł mšdrzejszy i
przysłowiowy osioł Buridana chciał jeœć siano jednoczeœnie
dwóch żłobów, korzystać z francuskiej i z austriackiej pen
(Morsztyn opisuje te zdarzenia w swoich przechwyconych listc
do Callieres'a z 5, 6 i 8 lutego). Aby utrudnić niezdecydowan
każdy kontakt z Yitrym i utrzymać ich z daleka od intryg z br;

denburskim ambasadorem, przenikliwym i ostrożnym Crockow<
Sobieski rozkazał napadać na kurierów tych obu dyplomat'
Polscy magnaci i posłowie ziemscy popadli przez to w panikę,
bowiem kto się wcišż zadawał z przedstawicielami obcej włać
był obecnie narażony na niebezpieczeństwo oskarżenia na otw
tym posiedzeniu o zdradę stanu na podstawie rozszyfrowan
depesz. Przyjmowanie łapówek, sprzedaż głosów i opłacone ^^
były wprawdzie zwyczajem w tym kraju, lecz polityczne zaœ
przyzwoitoœci wymagały przy tego rodzaju sprawach rembra
towskiego półmroku, nie zaœ œwiatła publicznej jawnoœci.

Morsztyn był tym jedynym, który się jeszcze otwarcie nar
dla Vitry'ego. Postarał się wytrzasnšć dwóch zuchwałych dral
którzy za tysišc dukatów zerwaliby sejm i przy tym wzięli \
na siebie. Ten, który tym rażeni wykrzyknšł. owe fatalne sl
"nie pozwalam", przypłacił to gardłem. Sobieski zatroszczył
żeby się wieœć o tym rozpowszechniła. Nic dziwnego, że P
jemscy i ich poplecznicy dwa razy musieli się zastanawiać,
warto sprzedać ojczyznę wraz ze swym życiem. Mniej będzi
się dziwić podskarbiemu wielkiemu i jego zuchwałoœci wów
gdy się dowiemy, że zdecydował się wyjechać z Polski na s

172 Rozdział 8

Jeœli wystawiał się na gniew Sobieskiego, to czynił to z całkowi-
tym przekonaniem, że póŸniej znajdzie we Francji swojš drugš
ojczyznę i będzie tam mógł rozkoszować się od dawna nagroma-
dzonymi bogactwami. Natomiast musi nas zaskoczyć nieostrożnoœć
przebiegłego Jabłonowskiego i zręcznego Kazimierza Sapiehy. Co
za demon podszepnšł tym obu, by się tak głupio zwierzyć Vitry'-
emu, jak to ,się właœnie zdarzyło na pewnej politycznej kolacji u
Morsztyna? Markiz meldował o tym w swoich raportach z 5 i z
26 lutego, z których pierwszy, zatrzymany, pieczołowicie skopio-
wano i wysłano dalej, za to drugi nie dotarł nigdy do króla-słoń-
ce i do dzisiaj spoczywa w Wiedeńskim Archiwum. Nowi hetma-
ni wielcy - tak pisał Vitry - dali mu słowo honoru, że może
na nich niezawodnie liczyć. Jabłonowski otrzymał za to również
obietnicę, że może się spodziewać francuskiego poparcia, "dans
les veues qu'il a conceues depuis longtemps pour le trosne, en
cas de changement".1

Tego rodzaju knowania zmusiły Jana III do podjęcia szybkich
przeciwdziałali. Aby wykluczyć Vitry'ego i jego przyjaciół, jak
również aby przyspieszyć negocjacje nad przymierzem austriac-
kim debatujšcej z Waldsteinem od 26 lutego komisji sejmowej,
Sobieski przedsięwzišł powtórzenie sceny z Jaworowa, której
smutnym bohaterem był Du Vernay, tym razem w Warszawie, na
większš skalę i z większym rozgłosem. Ledwie ostatnia depesza
Vitry'ego, donoszšca o tym szczególnym œlubowaniu wiernoœci
złożonym przez Jabłonowskiego i Sapiehę, została dostarczona
przez przekupionego sekretarza ambasady dworowi polskiemu,
król natychmiast polecił wezwać jednego z • kuzynów Morsztyna
i rozkazał mu zaprosić podskarbiego wielkiego przed niewielki
kršg senatorów. U kanclerza Wielopolskiego Sobieski odczytał
ani trochę nie wyprowadzonemu tym z równowagi Morsztynowi
wszystko to, co zawierały przechwycone listy do Callieres'a i ra-
porty Vitry'ego. Trzęsšc się z gniewu zażšdał monarcha od zdra-
dzieckiego ministra klucza do ostatniej depeszy, której jeszcze nie
rozszyfrowano. Morsztyn odparł, że nie ma sobie nic do zarzu-
cenia, nie może zaœ zdradzić klucza przed tak wieloma senatorami.

Po kilku godzinach przemaglowany intrygant opowiedział, że
ku jego największemu ubolewaniu żona bez jego wiedzy w zde-
nerwowaniu spaliła tenże klucz. W rzeczywistoœci dokument ten

1 w od dawna zrodzonych zamiarach względem tronu, na wypadek zmia-
ny.

Austriackie przymierze

od dawna już nie istniał. Sam Morsztyn, według jego własnych
słów pisanych do Callieres'a 18 grudnia 1682 roku, już dawno po-
wierzył go płomieniom. Dwa tygodnie trwały prace komisji zło-
żonej z senatorów, którym Sobieski przedłożył przechwyconš ko-
respondencję. Do dotychczasowych depesz doszedł raport Vitry'e-
go z 5 marca. W piœmie tym był przedstawiony właœnie poczštek
"fascheuse affaire",1 a nowe napaœci na Marię Kazimierę musia-
ły tylko jeszcze bardziej spotęgować jej złoœć i gniew; następnie
odkryto w nim surowy nakaz pod adresem Callieres'a, by wysyłał
szyfry do korespondencji z Morsztynem tylko wówczas, gdy
Morsztyn tego zażšda. Cyniczny ton Morsztyna i napuszona głupo-
ta Vitry'ego wznieciły gwałtowne oburzenie. Nic atoli nie mogło
sis równać ze wœciekłoœciš Jabłonowskiego i Sapiehy, którzy przez
niezręcznoœć ambasadora znaleŸli się w tak podłej sytuacji. Szcze-
gólnie hetman koronny pienił się ze złoœci. Przede wszystkim
rzeczywiœcie nie myœlał on o detronizacji Jana III, jego rozmo-
wy z Vitrym dotyczyły wcišż tylko przyszłego interregnum, jed-
nak nawet te jego starania o tron, zdradzone jego królewskiemu
przyjacielowi, musiały wywołać ogromne niezadowolenie wład-
cy, którego wszystkie myœli i zamierzenia dotyczyły odziedzicze-
nia tronu przez Jakuba Sobieskiego. Jabłonowski podczas pouf-
nej rozmowy 15 marca przysięgał królowi, że nigdy nie uczyni
nic przeciwko niemu ani jego domowi. Płaczšc padł hetman ns
kolana i œlubował wiernoœć przeciwko każdemu wrogowi. Następ-
nego dnia posłał Vitry'emu wyzwanie na pojedynek, w któryn
obwiniał ambasadora o kłamstwo i zniesławienie. Co się tycz;

Morsztyna, to zasługiwałby on jako zdrajca stanu nie na pojedy
nek, lecz na kompetentny sšd sejmowy.

Przedstawiciel króla-słońce czuł się okropnie. Drżał przed Lu
dwikiem XIV, robiło mu się niedobrze na myœl, jak spojrzy Jano-
wi III w oczy. Musiał jednakże zameldować o wszystkim srogie
mu władcy w Wersalu i prosić polskiego króla o audiencję. Sobie
ski proœbę odrzucił. Miast tego poproszono Vitry'ego i Morszty
na, by udali się do pewnego warszawskiego klasztoru, gdzie ocze
kiwała ich komisja złożona z trzech biskupów i licznych œwieckie!
senatorów. Radziejowski, jeden z obecnych ksišżšt Koœcioła, róż
poczšł: Podług zbadanych dowodów rzeczowych z obszernej ko
respondencji z Jabłonowskim, Vitry sprzysięgał się przeciwko pa
nowaniu Jana III, poza tym wyrażał się bardzo nieprzychylni

1 przykrej sprawy

174

o Sobieskim w pismach do Ludwika XIV. Wówczas to ambasa-
dor przerwał mówišcemu twierdzšc, że francuski dyplomata nie
musi przed nikim odpowiadać, jedynie przed własnym monarchš.
Jeżeli polski dwór ma powody do skargi, to Jan III może się
zwrócić z zażaleniem do Wersalu. Poza tym on, Vitry, chce jesz-
cze dodać z własnej i nieprzymuszonej woli, że nigdy nie konspi-
rował z Jabłonowskim przeciwko tronowi, a w swoich raportach

ambasadora trzymał się zawsze prawdy.

W tym momencie z tego głupiego, ograniczonego człowieka, któ-
rego jedynie kaprys i przypadek wyniosły na przedstawiciela
najpotężniejszego władcy Europy, zaczęło emanować coœ z god-
noœci i œwietnoœci, przynależnych randze ambasadora, i z odblasku
majestatu rozprzestrzeniajšcego swój urok od Wersalu aż po
krańce kuli ziemskiej. Vitry zagrał dobrze tylko tę jednš scenę
z całej swej roli. Potem stał się znowu ubolewania godnym staty-
stš, naœladujšcym bohatera. ,,Wyznaję Waszej Królewskie^ Moœci,
• żem jest niepocieszony w tym strasznym nieszczęœciu, w które
mnie wtršcono, iż dwór ów dowiadywał się o tych szczególnych
informacjach, jakie miałem zaszczyt pisać do Waszej Królewskie}
Moœci", kwili markiz do prawdopodobnie bardzo rozgniewanego
Jupitera. A ponieważ polski król mógłby tymczasem z pewnoœciš,
poprosić o odwołanie Vitry'ego, tak więc: "odważę się sobie po-
chlebić, a znajšc dobroć Waszej Królewskiej Moœci wiem, że za-
pewni mi ona sprawiedliwoœć, albowiem wszystko to przedsię-
wzišłem tylko dla największego dobra w służbie Waszej Królew-
skiej Moœci, a wszystko zło, które mi ten dwór przypisuje, bie-
rze się tylko stšd, iż rozpoznałem jego prawdziwe uczucia".

Ambasadora bšdŸ co bšdŸ chroni jego urzšd, jednakże Morsztyn
i zdemaskowani z jego winy magnaci musieli podjšć starania, by
ocalić swe stanowiska, jeœli już nie głowy. Opowiedzieliœmy już,
jak Jabłonowski dzięki nagłemu zwrotowi zyskał przebaczenie'
króla. Inni, znani dotšd jako frankofile senatorzy i posłowie ziem-
scy, poszli za jego przykładem. Sobieski tak ich bardzo zastra-
szył - relacjonuje Vitry - że daleko więcej myœleli o tym, by
się przed nim usprawiedliwić, niż o udaremnieniu ligi z cesa-
rzem. Także brandenburski poseł Crockow melduje Wielkiemu
Elektorowi, że z powodu. bezczynnoœci Francji i afery Morszty-
na szansę sojuszu austriackiego bardzo wzrosły, senatorzy odczu-
wajš nieopisany strach przed Sobieskim; nikt się już nie waży

zadawać z Yitrym.
Tak więc Morsztyn sam jeden musiał się teraz dobrze nagło-

Austriackie przymierze

wić, jak tu wyleŸć z tarapatów. Temu chytremu lisowi poszło t(
lżej, niż się spodziewali jego wrogowie. Jeszcze 14 marca w kla-
sztorze franciszkanów, gdzie razem z Vitrym był przesłuchiwa'
ny przez biskupów, podskarbi wielki przybrał zarozumiałš minę
zaprzeczał wszystkiemu, aby sprowokować swoich sędziów d<
ujawnienia obcišżajšcego go materiału. Gdy więc jeden z nich wo'
łał do obwinionego, że tak jak Morsztyn niegdyœ w cišgu wiece
niż połowy roku otwierał listy Jerzego Lubomirskiego, tak te:

i listy ówczesnego cenzora były od dawna kopiowane, wtedy po
zornie załamał się ten przechera i zaskowyczał o łaskę. A Król

-Lew dał się zmiękczyć. Osiemnastego Morsztyn zrezygnował zi
swego stanowiska ministra. W przemowie, która znowu brzmi jšł
cytat z politycznego eposu o zwierzętach, błagał emfatycznie: "O
panie, nie rozmawiaj ze mnš." "Ab Iove tonante fulmina pęto"
,.desunt et mihi verba",1 lub, jak zauważył pewien dowcipna
słuchacz, zdrajca rozpoczšł jako Żyd wzywajšc Jehowę, a zakon
czył jako poganin, odwołujšc się do gromowładnego Jowisza. Ja!
było, tak było, jednak za cenę upokorzenia, rezygnacji z urzędl
i przyrzeczenia, że na własny koszt wystawi oddziały na wojn
z Turkami, zyskał Morsztyn to, o co prawdopodobnie starał si
od poczštku i od dawna: wolnoœć, możnoœć wycofania się do Frań
cji. Na wyrok przyszłego sejmu, któremu przekazano do osšdzę
niš jego sprawki, mógł czekać ten zdrowy i rzeœki siedemdziesię
cielštek z pogodnš równowagš w "doulce France".2 Tym samyr
Andrzej Morsztyn znikł z areny polskiej historii.

Tego samego dnia, 20 marca, odbyła się debata końcowa na!
przymierzem. Jedna z trzech przeszkód, które piętrzyły się przei
ligš, została usunięta wraz z Morsztynem i wraz z załamanier
się nieszczęsnego Vitry'ego oraz całego francuskiego stronnictws
Druga, sprzeciw Brandenburgii, rozleciała się sama. Crockow za
proponował kurfirstowi, w obliczu przewagi Sobieskiego, aby si
zbliżyć do polskiego króla, z konieczoœci uczynić cnotę i już ni

•walczyć przeciwko lidze; nawet próbował zręcznymi manewrair
pochlebiać planom Jana III dotyczšcym dziedzicznego tronu, ni
wdajšc się w konkretne ustalenia. "Jestem przekonany - pisę
Crockow w owych dniach do młodego Jakuba Sobieskiego - ż
Wasza Wysokoœć, wstępujšc w œlady Króla, Najprzeœwietniejsze
go Ojca, zajdzie na szczyt sławy i osišgnie wielkoœć, którš bę

1 Od gromowładnego Jowisza upraszam o karę; brakuje mi też słów

2 w słodkiej Francji.

dzie zawdzięczał tylko własnym zasługom. Czego życzy Wasze]
Wysokoœci z całego serca Jego Elektorska Ksišżęca Moœć." Jeżeli
tak wiele miłoœci okazywał Sobieskim sam ambasador Fryderyka
Wilhelma, to również podopiecznym Brandenburczyka nie wy-
padało nienawidzić. Z krwawišcym sercem przyjšł Grzymułtow-
ski te 3600 guldenów, za które cesarz odkupił od niego republi-
kańskie skrupuły, inny Wielkopolanin, marszałek sejmu Leszczyń-
ski, zgarnšł do swej kieszeni 1200 guldenów, Breza, trzeci przy-
jaciel Hohenzollernów, przyjšł 1500 guldenów. Litewscy wrogo-
wie króla, na których liczył poczciwy Vitry, kazali sobie wypła-
cić: Sapiehowie - 3600, Ogińscy - 3000 guldenów. Zmiana sym-
patii. z profrancuskiej na procesarskš kosztowała u Potockich
12 000, u marszałka koronnego Lubomirskiego 7200, u Sieniaw-
skiego 3000 guldenów. Jabłonowski miał za to trzykrotnie podwyż-
szonš pensję, a Hieronim Lubomirski otrzymywał już od lutego
żołd dla korpusu posiłkowego w liczbie 2400 żołnierzy, którym
miał dowodzić jako cesarski marszałek-lejtnant polny.

Nawet jeœli w tej gwałtownej Haupt- und Staatsakion wro-
gowie, Francja i Brandenburgia, ustšpili pobici z dyplomatycz-
nego placu boju, nawet jeœli drugoplanowi aktorzy, jeden po dru-
gim, przechodzili pod zwycięskie sztandary dworu, to sojuszowi
austriacko-polskiemu groziło jeszcze jedno niebezpieczeństwo, naj-
większe, które miał do pokonania, a które dopiero w decydujš-
cym stadium sprawy dało znać o sobie. Było to rozczarowanie
Marii Kazimiery z powodu jej nie zaspokojonych ambicji fami-
lijnych, które wišzała z ligš i z cesarzem. Królowa spodziewała
się po wiedeńskim dworze, że ukoronuje on przyjaŸń z Polskš
małżeństwem arcyksiężniczki Marii Antoniny, jedynej córki Le-
opolda I, z Jakubem Sobieskim.

Pierwszym powodem powrotu Marysieńki z Francji na po-
czštku 1678 roku były aluzje Zierowskiego do małżeństwa księ-
cia Jakuba z Habsburżankš, które uczynił w rozmowie. Od tam-
tej pory cesarski poseł posługiwał się tš œwietnš propozycjš mał-
żeńskš jako jednym z silnych wabików. Nie należy szczędzić
wyrzutów austriackiemu gabinetowi, że œwiadomie umacniał próż-
nš Marysieńkę w jej macierzyńskich iluzjach, chociaż nikt nie
myœlał wysyłać arcyksiężniczki do Polski, skšd Eleonora przy-
wiozła tak złe doœwiadczenia i z którym to krajem obecna księż-
na Lotaryngii wišzała wcišż jeszcze tak piękne nadzieje. Maria.
Antonina była przeznaczona elektorowi bawarskiemu, Maksymi-
lianowi Emanuelowi. Mimo to cesarscy ministrowie i ZierowskL

-l

Austriackie przymierze

według otrzymanych instrukcji, pilnowali się, by za wczeœnie nii
dać odmowy, która mogłaby zaszkodzić powstajšcemu przymie
rzu. A polskš królowš pochłaniały dumne plany małżeńskie dl
jej Kubusia, nawet jeœli dokoła niej wszyscy, nie wyłšczajš
ojca rodziny, Jana III, wštpili w gotowoœć Leopolda I na wyrażę
nie zgody na to tak upragnione małżeństwo.

Sobieski nie brał w rachubę synowej-arcyksiężniczki i dlate^
też nie przejšł się bardzo, kiedy go z całš ostrożnoœciš poinformc
wano, że Maria Antonina jest już przyrzeczona komu innem
Również chybiły celu francuskie zarzuty. Jeœli Vitry sšdził, :

uda mu się wystraszyć króla, kiedy ujawni niemożnoœć zawarć
tego małżeństwa, to to jego ostrzeżenie chybiło celu. Inaczej je
nak myœlała Maria Kazimiera i jej najbliższe otoczenie. Biski
Witwicki z Poznania, którego królowa darzyła specjalnym za
fantem, wypytywał na jej polecenie wiedeńskiego nuncjusza B
onvisiego przed zakończeniem pertraktacji dotyczšcych ligi,
lipcu 1682 roku, jak się ma rzecz z księżniczkš. Zamiary Ma
Kazimiery natychmiast stały się znane w kręgach wiedeńskie
dworu; wenecki poseł Contarini przedstawił je pod koniec lis'
pada senatowi. Leopold I jednak, nie chcšc łudzić fałszywy
nadziejami swego obecnego sprzymierzeńca, nawet jeœli ta szc
roœć miałaby zagrozić na razie zawartemu tylko w tajemn
gabinetów przymierzu, polecił biskupowi Sinelliemu, papiesl<
mu dyplomacie, aby dał odpowiedŸ, że projekt małżeński prz
łożony przez polskiego biskupa jest niemożliwy, że cesarz go
aprobuje, i zaszkodzi to tylko autorytetowi Sobieskiego, je
ten plan nie do zrealizowania nadal się będzie rozważać.

Jakże mało znali ci barokowi politycy, którzy do wszystki
przykładali miarkę swej własnej, żšdnej zysku natury, LeopoL
i Jana III! Morsztyn, do którego również doszły wieœci o pić
wanym małżeństwie, pisał do Callieres'a, że ręka arcyksiężni
jest nagrodš dla Sobieskiego za jego sojusz z Austriš. Tak ^
na poczštku marca Waldstein na ponowne pytanie podkancle
go Gnińskiego jeszcze raz przekazał mu odpowiedŸ, że arcyk;

niczka jest zaręczona z innym księciem. Maria Kazimiera, G
ski i kanclerz królowej Załuski zupełnie jakby spadli z n:

• oni wszyscy nawet po pierwszej formalnej, przekazanej ^
warszawskiego nuncjusza Pallaviciniego odmowie nie zrezy
wali z tego planu. Jednakże król "e assai prudente e preve
le difficolta meglio che la Regina et i Ministri ne si era lusil

Jan Sobieski

Rozdzial 8

con la speranza, non si e mutato niente nel suo operare".1 Kry-
zys, którego się obawiano, przeszedł obok, mimo że Sobieskiemu
nie udało się powišzać swoich dynastycznych pragnień z koniecz-
nymi potrzebami królestwa i narodu.

W ustalonej przez sejm komisji, składajšcej się z 10 senatorów
i 28 delegatów, która negocjowała z hrabiš Waldsteinern na te-
mat ligi, działało wprawdzie tylko kilku jawnych przeciwników,
jednak praca nie posuwała się ani o krok naprzód. Pięć posie-
dzeń do 17 marca przeszło na zbędnym gadaniu o drugorzędnych
kwestiach i na drażliwych rozważaniach, dotyczšcych dwóch
punktów, które mogłyby się wydawać nieważne, a które jednak-
że dotykały istotnych problemów. Nieufni Polacy żšdali od ce-
sarza zaprzysiężenia układu; Waldstein odparł, że to bluŸnier-
stwo, jeœli się wštpi w słowo i podpis jego monarchy. Następnie
pojawiło się na porzšdku dziennym obrad przypomnienie po-
przedniego przymierza obu tych państw. Jan Kazimierz w 1657
roku zobowišzał się przecież powierzyć następstwo tronu Habs-
burgom, a wielu polskich magnatów to pochwaliło, by ,,przyszłe-
go króla" wybrać "ex domu austriaca aut talem quem haec
domus commendaverit".2 Nawet jeœli dwór wiedeński nie uznał
za słuszne, żeby podczas bezkrólewia w latach 1668/1669 i
1673/1674 posłużyć się tym dokumentem, to Sobieski jednakże
przykładał największš wagę do tego, by owo niepożšdane uzgod-
nienie zostało całkowicie unieważnione, na dowód czego miał
być zwrócony oryginał przyrzeczenia polskich delegatów. Bez
formalnego zrzeczenia się Habsburgów ich roszczeń do dziedzi-
czenia tronu nie mógł. Jan III myœleć, będšc w przymierzu z

cesarzem, o uczynieniu własnej dynastii władcami dziedzicznymi
Polski.

Większoœć trudnoœci została usunięta dzięki austriackim ustęp-
stwom. Cesarz za poœrednictwem swego ambasadora zrezygnował
z roszczeń finansowych i praw zastawu z czasu szwedzkiego po-
topu; przyrzekł znaczne subsydia na zbliżajšcš się wojnę z Tur-
kami, a Pallavicini wymyœlił nawet rozwišzanie, które nie naru-
szało godnoœci cesarza, a jednoczeœnie nie budziło nieufnoœci Sar-
matów. Leopold I miał złożyć przysięgę za poœrednictwem pełno-
mocnika na ręce papieża, który miał odebrać również podobne

1 jest dostatecznie ostrożny i znacznie lepiej umiał przewidzieć trudnoœ-
ci niż królowa i ministrowie, podobnie nie łudził się nadziejš, nie zmienił
na jotę swego postępowania.

2 z domu austriackiego lub takiego, którego dom ten poleci.

Austriackie przymierze

przyrzeczenie od pełnomocnika polskiego. Odmówiono tylko wy
dania dokumentu; podobno zaginšł. Czyżby wiedeńscy prawnie
koronni chcieli sobie zostawić otwartš drogę na przyszłoœć
W każdym razie pewne jest to, że polskie oœwiadczenie o prę
wach Habsburgów do polskiego tronu leży do dziœ w Archiwui
Wiedeńskim naprawdę, i dużo daje do myœlenia fakt, że leż
ono w takim miejscu, gdzie nikt nie mógłby się tego dokument
spodziewać. Sobieski jednak zadowolił się passusem o niewa
noœci przyrzeczenia z 1657 roku, i tak oto nic już nie stało r

przeszkodzie zawarciu układu.

Afera Morsztyna skręciła kark opozycji: ostatnie odruchy sprz

ciwu ustały, kiedy król polecił ogłosić zwołanie pospolitego r
szenia. Przy jednogłoœnym entuzjazmie szlachty dla ligi i d
Jana III zwołanie pospolitego ruszenia było równoznaczne
spustoszeniem dóbr wszystkich wrogów przymierza i przyns
mniej kilkoma aktami linczu. Dlatego Przyjemski, którego Vit
i Morsztyn ponownie obrali na kata sejmu, zadowolił się ostn
żeniem w przemówieniu sejmowym i zachował swoje veto c
siebie. Liga została zaaprobowana "nemine contradicente"1 31 mi
ca na otwartym posiedzeniu. Parę wštpliwoœci, które wypłyni
\v ostatnim momencie, Waldstein usunšł swojš ustępliwoœciš. T
•więc pakt można było podpisać l kwietnia; jednak z powc
przesšdu datowano przymierze dzień wczeœniej.

Zostało ono zawarte przez Leopolda I, jako cesarza, króla V
gier i Czech oraz jako pana swoich krajów dziedzicznych, i pr
Jana III w imieniu jego i Królestwa Polskiego oraz Wielki.
Księstwa Litewskiego. Przymierze ma charakter ofensywny
czas wojny z Turkami, defensywny na zawsze. Habsburg re
gnuje z wszystkich roszczeń z lat wojny ze Szwedami, z zai
dzania kopalniami w Wieliczce, które Austria dostała w zast
i zwraca Polsce pełnš swobodę elekcji, uznajšc za nieważne ]:

wo dworu cesarskiego do następstwa tronu. Przymierze wa
jest tylko przeciw niewiernym; cesarz wystawi do tej w
60 000 żołnierzy, podczas gdy Polska ma powołać pod 1:

40 000 armię. Jeœli Wiedeń lub Kraków zostanš oblężone, w
czas partner, którego stolica nie będzie zagrożona, œpieszy
wszystkimi swoimi siłami drugiemu z pomocš. Operacje r
tamę odbywajš się po obustronnym ustaleniu, jednakże ce
planuje przede wszystkim dywersję na Węgrzech, król P<

1 bez żadnego sprzeciwu

12*

180 Rozdział 8

-zaœ wypady na Podole i Ukrainę. Zdobyte obszary przypadajš
temu, do kogo należały przed tureckš okupacjš. Żaden separa-
tystyczny pokój nie jest dopuszczalny; innym państwom również
wolno przystšpić do ligi, zwłaszcza carowie moskiewscy sš mile
widziani. Naczelne dowództwo nad połšczonymi armiami spra-
wuje władca, który się znajduje w obozie na polu bitwy. Leo-
pold I wypłaci Polsce wojenne subsydium w wysokoœci l 200 000
guldenów i odstępuje jej dziesięciny koœcielne z włoskich pro-
wincji Habsburgów. Wreszcie obaj sprzymierzeńcy złożš za po-
œrednictwem swoich głównych protektorów przysięgę przed pa-
pieżem, jako gwarantem i obrońcš Ligi Œwiętej.

Po podpisaniu tego pamiętnego układu pozostała jeszcze tylko
ochrona sejmu przed przykrymi niespodziankami. Strach przed
powołaniem szlachty pod broń wystarczył, aby dobrze opance-
rzyć posłów ziemskich przed pokusami ze strony Vitry'ego.
17 kwietnia, w Wielkš Sobotę po południu, sesja sejmowa zakoń-
czyła się w atmosferze zbożnego entuzjazmu. Król i stany udali
się na procesję wielkanocnš i mogło się im wydawać, że z grobu
zmartwychwstaje również duch ich przodków.

W "zapisie ad archiwum" sejm przed rozejœciem się ustalił pol-
skie zbrojenia. Od l maja do dotychczasowych sił zbrojnych
istniejšcego już w liczbie 12 000 żołnierzy wojska miała dołšczyć
trzydziestoszeœciotysięczna armia nowo zaciężnych. Tym oddzia-
łom, liczšcym w sumie 48 000 ludzi, został przyznany żołd na
siedem kwartałów. Przede wszystkim zostało też ogłoszone po-
spolite ruszenie, lecz miało to na celu tylko wsparcie pozycji
Sobieskiego wewnštrz kraju. Vitry, który w sprawie przymierza
okazał się tak znakomitym prorokiem, przepowiadał, że ta "wspa-
niała armia" z pewnoœciš przed paŸdziernikiem nie będzie go-
towa do bitwy i z tego powodu cesarz nie będzie miał z niej
żadnego pożytku.

Ambasadorowi nie było już dane przekonać się na własne oczy
o niesłychanym wprost zapale, z jakim cały naród odniósł się
do wezwania swego króla. Po zdemaskowaniu tych raczej mało
przyjaznych wypowiedzi, które Vitry umieszczał w swoich ra-
portach o Sobieskim i Polakach, po poinformowaniu nie zarażo-
nych sejmowš korupcjš zwykłych posłów ziemskich o przekup-
stwach francuskiego dyplomaty, o powišzaniu Ludwika XIV
z Turkami i o knowaniach zagranicznych agentów, powszechnš
aprobatę uzyskała propozycja, aby w przyszłoœci nie tolerować
absolutnie żadnych stałych posłów, z wyjštkiem nuncjusza i przed-

Austriackie przymierze

stawicieli sprzymierzonych władców. Delegaci szlachty wygra-
żali Vitry'emu w najburzliwszy i najszczególniejszy sposób: że
należałoby mu wymierzyć trzysta kijów chłosty, jak to jest w
zwyczaju tureckich sprzymierzeńców Francji, i dopiero potem
go wypędzić. Inny mówca żšdał, poœród hucznej wesołoœci, wy-
kastrowania Vitry'ego, aby nie mógł płodzić podobnych sobie

potworów.

Jan III i zebrane stany poprzestali jednak na tym, by w ener-
gicznych pismach z 20 marca prosić Ludwika XIV o natychmia-
stowe odwołanie ambasadora. Król-słońce odmówił przyjęcia pol-
skiego posła, który miał doręczyć te listy; czyż Sobieski od czasu
afery Morsztyna nie odrzucał każdej proœby francuskiego amba-
sadora o spotkanie? Ze względu na tę obrazę, wyrzšdzonš osobi-
stemu przedstawicielowi dumnego Burbona, w Wersalu nie zwró-
cono wcale uwagi na treœć skarg na Vitry'ego. 29 kwietnia mar-
kiz został odwołany z Warszawy. Pismo, w którym Ludwik XIV
powiadamiał o tej decyzji "bardzo drogiego i bardzo ukochanego
brata, kuzyna i sojusznika", brzmiało krótko i sucho: ,,Le peu
d'esgard qu'on a eu en vostre cour au caractere de Nostre am-
bassadeur ordinaire auprez de vous, dont Nous avons honore le
Marquis de Vitry, Nous faisant assez voir qu'il n'est de Nostre

•dignite de l'y laisser plus longtemps, Nous luy crdonnons de
prendre inscessamment son audience de conge et de se mettre

•en chemin pour revenir auprez de Nostre personne."1 Nadzieja,
którš kończył się nieoczekiwany epilog owej politycznej przy-
jaŸni, że ten "bardzo wielki, bardzo znakomity i bardzo potężny
ksišżę" nie będzie robił żadnych trudnoœci i udzieli Vitry 'erm;

audiencji pożegnalnej, wydawała się z poczštku nie potwierdzać
Trwało to dłużej niż tydzień, zanim. Jan III wyraził swojš go-
towoœć.

28 maja w Wilanowie rozegrała się scena końcowa tej tragi

komedii. Vitry został przyjęty o szóstej wieczorem ze wszystki
mi jego randze należnymi zaszczytami przez króla, którego ota
czała wspaniała œwita i wielka liczba senatorów. Najpierw amba
sador w przemowie, wygłoszonej po francusku, zapewniał, że ni
jest winien przestępstwa, o które się go podejrzewa. Wprawdzi

1 Brak uszanowania, z jakim spotkała się na waszym dworze godnos
Naszego posła zwyczajnego, którš zaszczyciliœmy Markiza de Vitry, p(
zwala Nam zauważyć, iż nie godzi Nam się pozostawiać go tam dłużej, t(
też nakazujemy mu, aby niezwłocznie pożegnał się i wyruszył w dro^
powrotnš, by stanšć przed Naszš osobš.

182

Rozdział 8

nie ma on obowišzku tłumaczyć się przed nikim innym jak tylko
przed własnym monarchš, atoli nie chce, żeby polski władca wie-
rzył w jego domniemane plany detronizacyjne. Wreszcie polecić
Sobieskiemu tych przyjaciół Francji, których przeœladowanie wy-
wołało wielkie niezadowolenie Ludwika XIV. Na polecenie Ja-
na III odpowiedział po łacinie Wielopolski: że zachowanie Vi-
try'ego zmusiło króla Polski, ku jego głębokiemu ubolewaniu,
by poczynić odpowiednie kroki;, spodziewa się jednakże w tym.
razie, że znajdzie zrozumienie u francuskiego dworu, któremu
polski poseł przekaże stosowne wyjaœnienia. Sobieski pragnie
również w przyszłoœci być w dobrych niezmšconych stosunkach
z Ludwikiem XIV. Głęboki ukłon Vitry'ego - i dyplomatyczne
stosunki między Francjš i Polskš zostały na długo przerwane.
Wznowiono je urzędowo dopiero po dziesięciu latach.

Odjazdowi Vitry'ego towarzyszyły wszystkie zjawiska towa-
rzyszšce prawdziwej katastrofie. Ambasador nie poprosił o audien-
cję pożegnalnš u Marii Kazimiery; królowa wzięła sobie bardzo
do serca ten dowód braku poważania. Kilku porzšdnie pijanych
litewskich szlachciców, poruszonych skargami królowej, urzšdzi-
ło, pod przywództwem dwóch magnatów, Tyszkiewicza i Krys-
pina, napad na dom Vitry'ego. Doszło do strzelaniny, podczas
której jeden z napastników został raniony. Zaraz potem amba-
sador, podwójnie oburzony sposobem, w jaki mu przedłożono
przeprosiny, opuœcił Warszawę i udał się przez Gdańsk do domu.
Przed odjazdem rozmawiał jeszcze z Jabłonowskim. Hetman ko-
ronny wyraził się, zupełnie słusznie, że należy przeczekać burzę,
dopiero póŸniej będzie można znowu działać na rzecz Francji.


9. Wymarsz na wojnę tureckš

Więc teraz wojna, wojna z sułtanem, sprzymierzeńcem Ludwi-
ka XIV. Już w styczniu 1683 roku zostały wystawione buńczuki
w Adrianopolu. 18 marca sułtan wyruszył w pole. Przygnębiony
i zatrwożony pobożny Leopold I pisze do Marka d'Aviano: "Turek
nadcišga z wojskiem, jakiego od wieków nie widziano; ja zaœ
jestem sam z moimi siłami zbrojnymi, bez wszelakiej pomocy.'
Wkrótce dowiedziano się w Wiedniu, że armia muzułmanów kie-
ruje się na to cesarskie miasto. Wypowiedzenie wojny prze/
Leopolda I sułtanowi 26 kwietnia pozostało w tyle za wydarze-
niami. Kara Mustafa był pewny swego. Niechybnie zdobędzi<
Wiedeń - miał się wyrazić wielki wezyr według raportu Guille
ragues'a z 10 kwietnia - jeœli tylko Francja nie pospieszy cesa
rzowi z pomocš. Turecki pierwszy minister mógł być co do tęgi
spokojny; Ludwik XIV polecił natychmiast Guilleragues'owi, gd:

dowiedział się o tych osmańskich obawach, pocieszyć Portę: ,,0i
ne doit pas apprehender que je prenne de liaisons avec l'Au

triche."1

Tak więc armia padyszacha toczyła się, podobna niepowstrzy

manej" powodzi, przez Serbię na podległe Węgry; Kara Mustafs
któremu sułtan 13 maja w Belgradzie przekazał proporzec prc
roka i tym samym naczelne .dowództwo, liczył obecnie na OSĘ
motnione siły chrzeœcijańskiego cesarza i dlatego też na łatw
zwycięstwo. Od poczštku roku 1683 strona austriacka pochłonit
ta była wystawianiem regimentów, pracami nad umocnienian
obronnymi i przygotowaniem planu wojny. Karol lotaryński z<
stał mianowany naczelnym dowódcš cesarskiej armii i z poczš
kiem kwietnia w Wiedniu objšł to stanowisko. W uporczywyc

1 Nie należy obawiać się, że wišżę się z Austriš.

184

Rozdział 9

zmaganiach ze swoim wrogiem, przewodniczšcym dworskiej wo-
jennej rady margrabiš Hermannem von Baden, próbował prze-
forsować swój plan wyczekujšcej defensywy, która miałaby
trwać aż do przybycia sprzymierzonych armii: Polski i niemiec-
kich ksišżšt Rzeszy. Dworska rada wojenna planowała pierwot-
nie rozcišgnięcie kordonu w formie półkola z około 30 000 żoł-
nierzy, z oddziałów mniej sprawnych na polu walki, sięgajšcego-
od Adriatyku, poprzez zachodnie Węgry, aż do polskiej granicy,
podczas gdy siły główne, liczšce 40 000 ludzi, miały rozpoczšć-
ofensywę na tureckie twierdze na Węgrzech ze swego miejsca.
zbiórki z Kittsee koło Preszburga,1 położonego na wschód od
Wiednia. Leopold I zgadzał się z tym planem. ,,Le bon Empereur
se flattait de pouvoir faire une guerre offensive, on le trompait
en lui faisant croire a 80 000 hommes"2 (sš to słowa Buonvisiego).

Lotaryńczyk musiał wreszcie, wbrew swemu przekonaniu, zre-
zygnować ze swojej taktyki na zwłokę i ruszyć do ataku. 6 maja.
Leopold I, poœród wielkiego zbiegowiska zewszšd napływajšcego
ludu i przed chmarš wspaniale wystrojonych dam i panów
z dworskiego towarzystwa, wizytował główne siły armii w licz-
bie 38 400 żołnierzy. Ta parada pod Kittsee wišzała się z udziele-
niem papieskiego błogosławieństwa i z wymarszem na Komarom.
Lotaryńczyk pocišgnšł dalej, na Esztergom, oblegał przez pięć-
dni twierdzę Ujvar, jednak widzšc zbliżajšcš się, ogromnš w'
swej przewadze armię Kara Mustafy powrócił do Komarom. Te
zbędne marsze i nie na czasie ataki na tureckie bastiony nad
Dunajem osłabiły fizycznie i moralnie armię cesarskš. 25 czerwca
wielki wezyr stał już pod Szekesfehervarem. Tu spotkał się z cha-
nem tatarskim, który na poczštku maja całkiem potulnie prze-
jechał przez Siedmiogród ze swoimi ordami; i tu zadecydowano.
ostatecznie o natychmiastowym marszu na Wiedeń i oblężeniu.
stolicy cesarstwa. Armia cesarska musiała przyspieszyć odwrót.
Po tygodniowym postoju pod Gyór obrońcy islamu przekroczyli
austriackie granice 6 lipca 1683 roku.

W Wiedniu stosowano do końca prastarš taktykę uspokajania
nastrojów przy współudziale ostrej cenzury, owš strusiš polity-
kę, która wišże się nierozłšcznie z austriackš radš dworu wszy-
stkich czasów. Jeszcze 3 lipca wydano edykt zabraniajšcy pod.

1 Obecnie Bratysława - (przyp. red.).

2 Dobry Cesarz pochlebiał sobie, iż może prowadzić wojnę ofensywnš,
oszukiwano go bowiem, pozwalajšc mu sšdzić, że ma 80 000 ludzi.

Wymarsz na wojnę tureckš

karš œmierci rozpowszechniania niepokojšcych wieœci. Aż do tej
pory ludnoœć, nic nie przeczuwajšc, żyła w tak rozkosznej bez-
trosce, że nuncjusz nie mógł tego zupełnie pojšć. Z pewnoœciš
na poczštku roku rozbudowywano umocnienia obronne miasta,
z pewnoœciš przekazywano też sobie z ust do ust owe urzędowo
zakazane, napawajšce strachem wieœci z Węgier, jednakże nikt
poważnie nie wierzył w oblężenie stolicy przez odwiecznego

-wroga.

Dwór cesarski aż do ostatnich dni czerwca dzielił ten opty-
mizm zwykłych, prostych mieszkańców. Meldunki naczelnego
wodza armii o przybyciu tureckiego wojska pod Gyor wywołały
nieopisanš panikę. W listach wdowy po Ferdynandzie III do jej
zięcia Karola Lotaryńczyka odbija się cała "miseria di Yienna"
wespół z "confusione".1 Był to prawdziwy staroaustriacki "Palla-
watsch",2 przy którym nie można było nawet podjšć decyzji

-ucieczki. Aby skłonić do wyjazdu upartego i niezdecydowanego
Leopolda I, cesarzowa Eleonora musiała się zwrócić do Buonvi-
siego o pomoc. Nuncjusz, jedyny roztropny człowiek poœród chma-
ry bezradnych dworskich pochlebców, przedstawił monarsze ts
nagłš potrzebę przewiezienia w bezpieczne miejsce jego Najjaœ-
niejszej Osoby. Cesarz, któremu wprawdzie brakowało szybkoœć
w podejmowaniu decyzji, lecz nie odwagi, nie dałby się tak łatw;

nakłonić do opuszczenia Wiednia, gdyby wieczorem 7 lipca na
pływajšcy do rezydencji mieszkańcy południowo-wschodnici
przedmieœć nie przynieœli przerażajšcej wiadomoœci: ,,Turcy i Ta

larzy sš pod bramami."

Dookoła płonęły pożary. Pojedyncze oddziały kolumny woj

skc\vej, która tego dnia została napadnięta pod Petronell prze
niewiernych i rozbita, œwiadczyły wymownie o bliskim niebe:

pieczeństwie. Tak więc w cišgu godziny podjęto decyzję; z na
niezbędniejszym bagażem pędził dwór cesarski w stronę półnoi
ne-j bramy miasta. W trzech powozach jechali Leopold I, je^
małżonka w zaawansowanej cišży, jego macocha i skšpy orsza
najpierw do Stockerau, a potem dalej do Krems. Towarzysza
monarsze ambasadorzy różnych krajów, między innymi francus
Sebeville. Lud słał za uciekinierami kamienie i wyzwiska. W ty
chaosie Karol lotaryński przywrócił szybko porzšdek. Wkrót
znalazła się w stolicy sprawna wojskowo załoga, liczšca okc

1 nieszczęœcie Wiednia wespół z zamieszaniem.
^ rozgardiasz, bałagan

186

Rozdzżal 9

11 000 ludzi. Nad tym wojskiem i nad 5000 ochotników oraz stra-
żš obywatelskš przejšł rozkazy generał hrabia Ernst Rudiger
von Starhemberg. Lotaryńczyk wraz ze swojš najlepszš kawa-
leriš oddalił się w ostatnim momencie przed całkowitym okršże-
niem miasta, aby na zewnštrz na swobodzie móc przeprowadzać
operacje, zanim nie nadejdzie odsiecz z zachodu i północy. Kiedy
tylko cesarski wódz naczelny wycofał się na lewy brzeg Dunaju,
pojawił się wœród oblegajšcych Kara Mustafa. Armia osmańska
wraz ze swymi tatarskimi, węgierskimi i mołdawsko-wołoskimi
pomocnikami otoczyła 14 lipca hermetycznie Wiedeń, gdzie oprócz
załogi pozostało jeszcze około 60 000 ludzi niezdatnych do walki,
którzy nie chcieli albo nie mogli uciec.

Czy stolica œwiata zachodniego oprze się szturmowi orientu?
Kto przyjdzie jej z pomocš i kiedy wybije godzina wyzwolenia?
Były to pytania, które zaprzštały całš Europę i które przede
wszystkim, co zupełnie zrozumiałe, narzucały się dworowi cesar-
skiemu. Teraz klauzula przymierza z 31 marca nabrała mocy
prawnej. Ozy Sobieski był skłonny do pomocy i czy był w sta-
nie jej udzielić?

Austriaccy możnowładcy od wstępnego układu z sierpnia 1682
roku zmienili swój poprzedni zły sšd o królu Polski. Zdaniem!
najczęœciej powoływanego œwiadka, Buonvisiego, wierzyli w do-
bre zamiary Sobieskiego, jednakże żywili wštpliwoœci co do ich
skutecznej realizacji. Dotychczasowe doœwiadczenia powinny by-
ły wyprowadzić z błędu cesarskich ministrów. Nie tylko apro-
bata przymierza przez sejm warszawski, lecz również wspaniałe
militarne posunięcia Jana III udowadniały, że ów monarcha byi
zdolny do wyjštkowych osišgnięć. Współpraca z Austriš rozpo-
częła się jesieniš 1682 roku. Rozpoczęła się tym, że Sobieski po-
zwolił ludziom cesarza na założenie magazynów w Spiszu, na
zakup zboża i innego rodzaju prowiantu. Z nastaniem zimy po-
zwolono Hieronimowi Lubomirskiemu bez przeszkód werbować
oddziały do korpusu posiłkowego, który to korpus zamierzał on
przyprowadzić Austriakom niezależnie od- ich układu z Sobies-
kim i Rzeczšpospolitš.

Natychmiast po zamknięciu obrad sejmu dotyczšcego ligi roz-
poczęły się zbrojenia polskiej i litewskiej armii. Postawiono w
stan gotowoœci bojowej południowo-wschodnie prowincje, które:

pierwsze narażone były na najazd turecki; umocniono Kraków;

na przejœciach granicznych łšczšcych Polskę z Górnymi Węgra-


Wymarsz na luojnę tureckš

mi/ według umowy zawartej z kanclerzem wielkim Wielopol-
skim, który miał tam swoje posiadłoœci, cesarskie oddziały obję-
ły w okolicach Żywca straż. 30 kwietnia rada wojenna w War-
szawie sporzšdziła plan operacyjny. Przewidywał on uderzenie
polskiej armii, odpowiednio do zawartego przymierza, w kierun-
ku Ukrainy i Podola. Tylko jazda w liczbie 4000 ludzi miała
przyjœć z pomocš Austriakom w rejonie północnej Słowacji. Mo-
bilizacjš armii kierował król we własnej osobie i Jabłonowski.
Przebiegała ona w niewiarygodnym wprost tempie. 19 maja
Pailavicini mógł powiadomić, że zebrano już 37 000 żołnierzy.
25 tego samego miesišca dwaj hetmani, Jabłonowski i Sieniaw-
ski, pojechali do Trembowli, przyszłej kwatery głównej wojska.
Jan III przebywał tymczasem w Warszawie, aby mieć nadzór
nad zaopatrzeniem, dalszymi zacišgami i staraniami o materiał
"wojenny. Z końcem lipca władca chciał wyruszyć na wschód,
aby następnie rozpoczšć wyprawę na Ukrainę i Podole.

Zwykłe w takich wypadkach finansowe tarapaty, które hamo-
wały każdš polskš kampanię, ograniczały się tym razem do mi-
nimum. Leopold I pospieszył się z wypłaceniem obiecanych sub-
sydiów. 14 maja zostaje wydane polecenie œlšskiej izbie posel-
skiej. Równoczeœnie z ratyfikacjš przymierza już 27 maja nad-
chodzi do Warszawy pierwsze 100 000 guldenów austriackiego
wsparcia wojennego, 7 czerwca wpływa do Polski ostatnia rata
Następnie, do końca czerwca, przekazali do Warszawy: papież -
30 000 guldenów i elektor brandenburski - 20 000 talarów
Wreszcie Sobieski sięgnšł głęboko do własnej sakiewki, z ów
'wielkodusznoœciš, którš zawsze okazywał w szczególnych wy
padkach. Tak więc nadzieje proroków nieszczęœcia, którzy mnie
mali, że Polska jest niezdolna do przeprowadzenia szybkich zbrc
jen, nie sprawdziły się. Przy tym doskonale została zachowań
tajemnica wojskowa. Nikt nie wiedział, kiedy i dokšd król z;

•mierzš wyruszyć.

Równie dobrze zamaskowane były polityczno-dyplomatyczi

zamiary Jana III. Było istotne dla powodzenia tej wspólnie pr
wadzonej wojny, żeby Turcy jak najdłużej nie byli pewni mi'
tarnej interwencji Polski i aby póŸniej nie odgadli, w który
miejscu wejdš do walki siły zbrojne Rzeczypospolitej. Turec
czausz przybył do Warszawy jeszcze w połowie marca podcz
obrad sejmu, aby się wywiedzieć o stanowisku Sobieskiego i i

1 Słowacjš - (przyp. red.).

188

Rozdział 9

dać swobodnego przemarszu dla Tatarów. Zwlekano z odpowie-
dziš na przedłożone przez muzułmańskiego posła życzenie tak
długo, jak się tylko dało, aby jak najpóŸniej mógł on przekazać-
w ojczyŸnie swe wrażenia (nie dało się bowiem uniknšć, by ów
nie dostrzegł, co się szykuje) i aby posłużyć się nim jako za-
kładnikiem za polskiego ablegata Proskiego, o którego los po-
wybuchu wojny słusznie się obawiano. Chan tatarski wysłał rów-
nież posłańca z zapytaniem, czy, jak wieœć niesie, Polska rzeczy-
wiœcie postawiła do dyspozycji cesarza 20 000 swoich żołnierzy,
Także w tym przypadku ocišgano się z odpowiedziš. Wszystko-
to, oczywiœcie, nie było w stanie przeszkodzić, by Turcy osta-
.tecznie na poczštku maja nie dowiedzieli się o fakcie utworzenia-
ligi zrzeszajšcej Austrię i Polskę; nie wiedzieli jedynie nic o roz-
miarach zbrojeń Sobieskiego.

Zerwanie pokoju z Zurawna wzbudziło ogromne oburzenie
Porty. ,,Każdy kij ma dwa końce" - mówi polskie przysłowie.
Rozumiemy dobrze, że Osmanowie patrzyli na zapał do krucjaty
Sarmatów innymi oczami niż chrzeœcijanie. Postępek Sobieskiego
był dla Turków haniebnym wiarołomstwem. Dwudziesty drugi
artykuł układu pokojowego z 6 marca 1678 roku brzmiał: "Jeżeli
miałaby nastšpić wojna przeciwko jednemu z niewiernych kró-
lów czy komu innemu, a przy tym okazałoby się konieczne, że
Mój Cesarski Majestat we własnej osobie musi pocišgnšć w pole-
lub musi wyruszyć seraskier z Mojš potężnš armiš i wraz z ksiš-
żętami Siedmiogrodu, Wołoszczyzny oraz Mołdawii, i jeœli wów-
czas jeden z owych wrogów zechciałby poprosić króla Polaków
o pomoc, to król ten będzie przestrzegał uczciwej przyjaŸni, trwa-
łej jednoœci i stosunku [między Nami] i nie będzie mógł wesprzeć-
tego wroga ani wojskiem, ani pieniędzmi; jeżeli zaœ jeden z wy-
mienionych wrogów chciałby werbować wojsko w Polsce, wtedy
król Polski nie będzie się godził na to, lecz temu przeszkodzi,
a jeœli jeden z senatorów z własnej woli będzie chciał pomóc
Mojemu y/rogowi, wówczas król Polski nie będzie tego aprobował-
am potajemnie, ani oficjalnie."

Tekst ten jest jasny, nie można go odwrotnie rozumieć ani
znaleŸć w nim luki. Był ważnym prawem międzynarodowym.
i prawie w każdym słowie został naruszony przez Jana III: przez.
zawarcie przymierza z Austriš, przez przyrzeczonš Austrii po-
moc i przez werbunki Hieronima Lubomir skiego. Z punktu wi-
dzenia Turków jest zrozumiały list Kara Mustafy do Thókółyego,
który brzmi następujšco: "Chociaż wielu twoich posłańców przy-


Wymarsz na wojnę tureckš

było, mimo to nie uwierzyliœmy, że sam król Polski wyruszy,
Również jego kraj zostanie spustoszony, jak Niemcy i Austria.
i nie pozostanie tam kamień na kamieniu, tak jak postanowiła
Boska Opatrznoœć: jeżeli ktoœ łamie przysięgi poœwiadczone w
œwiętych kapitulacjach, wtedy œcišga na siebie gniew Wszech-
mocnego Boga."

Należy jednak wzišć pod uwagę też i to: pokój Żurawno-
-Adrianopol był wymuszony na Polakach w czasie ich słaboœć
i tylko potwierdzał wczeœniejszy pakt, pochodzšcy z czasów naj-
głębszego upokorzenia. Żaden naród dobrowolnie nie da sobi<
nałożyć na stałe kajdan, które jest w stanie zrzucić. Turcy za;

przez te długie miesišce, lata nawet, mieli szansę uregulowani;

stosunków z Polskš przez zawarcie rozsšdnego, w atmosferzi
przyjaŸni wynegocjowanego układu. Te szansę odrzuciła pych.
i zarozumiałoœć Porty. Nie mogła się więc ona spodziewać, ż'
ten tekst na papierze zmusi drugš stronę układu, aby w spokoji
ducha poczekała, aż Turcy zdecydujš się nie dotrzymać œwiętyc]
kapitulacji i zgotujš Polsce los Węgier.

Swoim madziarskim sšsiadom współczuł zawsze Sobieski głę
boko; rozumiał ich tragiczne położenie i dlatego oburzał si
mniej, niżby należało, z powodu okrutnych ekscesów, podstępó^
i szalonej wprost wœciekłoœci kuruców. Zanim podjšł walk
z sułtanem, Jan III próbował sprowadzić jego najœwieższych wa
sali z powrotem do wspólnoty narodów œwiata zachodniego. Krę
cieszył się przy tym zrozumiałym poparciem ze strony papieskie
dyplomacji: jej znakomitych przedstawicieli, Buonvisiego i Palie
yiciniego, nie odstraszyło w ich działalnoœci poœredniczšcej ne
wet ewangelickie wyznanie słowackich przywódców rebelii.

Buonvisi podkreœlił od poczštku, że ten tak bardzo upragnk
ny pokój między cesarzem i Thókółym może zostać osišgnie!
tylko dzięki poœrednictwu osoby trzeciej, a tš jest Sobieski. P<
słowie Thokółyego, Górgey i Sebestyeny, przebywali \v czas
trwania sejmu na poczštku roku w Warszawie. Zapewnili un
czyœcie o przyjaznych uczuciach swego władcy i otrzymali w z;

mian zapewnienie, że w nadchodzšcej wojnie tureckiej Polsl
będzie bić się tylko z tymi Węgrami, którzy sš w armii osmai
skiej. Na proœbę obu emisariuszy Jan III wstawił się u wiedei
skiego dworu za Thókółym. W tym samym czasie, na poczštt
marca, generał Saponara pertraktował w imieniu cesarza z w
gierskimi powstańcami. Ze względu na te rozmowy oddzia
austriackie oszczędziły tereny Górnych Węgier. Leopold'I w pi

190 Rozdział 9

mię do Saponary z 22 czerwca gwarantował rebeliantowi wszy-
stko, czego tamten zażšdał: tytuł ksišżęcy, autonomię i polskie
poręczenie za dotrzymanie paktu pokojowego. Na darmo. Te dy-
plomatyczne kroki okazały się wkrótce zwykłym manewrem,
podczas gdy prawdziwe oblicze Thókółyego ujawniło się w ra-
dzie, której udzielił Kara Mustafie, że należy zdobyć Wiedeń.
Ivlimo jawnych złych zamiarów kuruców, Saponara zapropono-
wał jeszcze raz, 11 lipca, neutralnoœć Górnych Węgier podczas
przyszłych walk. Sobieski wsparł tę propozycję ostrzeżeniem wy-
.stosowanym do Thókółyego, aby przestrzegał swoich obowišzków
-chrzeœcijańskiego władcy.

Interwencja króla Polski była spowodowana pierwszymi proœ-
bami Pallaviciniego i Zierowskiego o szybkš pomoc. Dwór wie-
deński prosił za poœrednictwem nuncjusza i ambasadora o po-
siłki w liczbie 7000 ludzi dla feldmarszałka-lejtnanta Schultza,
Mory w wypadku ponownego podjęcia przez Thókółyego zbroj-
nych działań stanšłby wobec przytłaczajšcej przewagi. Jan III
wyraził zgodę, albowiem musiał trzymać z dala od Krakowa dzi-
kie hordy kuruców i Tatarów, które łatwo mogły dotrzeć do tego
miasta z północnej Słowacji. Pierwotnie polski plan wojenny za-
kładał neutralnoœć madziarskich rebeliantów, jeżeli ci jednak
mieli walczyć u boku Osmanów, wówczas nie można było wysłać
całego wojska daleko na wschód, na Ukrainę i Podole, gdy tym-
czasem wrogi najazd zagrażał własnemu krajowi. Tak więc 4 lip-
ca Sieniawski wraz z częœciš armii udał się według rozkazu króla
na zachód.

Jeszcze ten rozkaz nie zdołał dotrzeć do głównej kwatery woj-
ska pod Trembowlš, gdy z Wiednia rozległo się drugie wołanie
o uomoc. W następstwie szybkiego marszu Turków dworska rada
wojenna wysłała 5 lipca do Warszawy hrabiego Thurna, aby "sa-
memu królowi przedstawił tureckie niebezpieczeństwo i przeko-
nał go, by nadesłał tylu ludzi, iłu tylko nie jest mu niezbędnych,
żeby mogli oni przyjœć jak najœpieszniej w sukurs cesarskiej
armii". Thurn wraz z Pallavicinim i Zierowskim zostali przyjęci
przez króla 11 lipca w Wilanowie. Jan III obiecał, że oddziały
Sieniawskiego wyœle do dyspozycji księcia Lotaryngii, a w wy-
padku oblężenia Wiednia przybędzie osobiœcie. Nie upłynęło szeœć
dni, jak nadeszła wiadomoœć, że Kara Mustafa otoczył cesarskš
stolicę. Sobieski natychmiast powiadomił listem Leopolda I, że
tak szybko, jak tylko będzie to możliwe, zjawi się na odsiecz
wraz z całš swojš wojennš potęgš. Polecił wymarsz wszystkich.

Wymarsz na wojnę tureckš

zgromadzonych jeszcze na Rusi oddziałów i zarzšdził koncentra-
cję polskich wojsk pod Krakowem. Tego dnia, w którym dowie-
dział się o zagrożeniu Wiednia, król, pożegnawszy się czule ze
swymi młodszymi dziećmi, wyruszył w drogę. Towarzyszyli mu
Maria Kazimiera i jego pierworodny, ksišżę Jakub. 29 lipce
przybył do swej rezydencji w Krakowie.

To, co nastšpi teraz, to szeœć tygodni wspaniałego popisu dzia-
łalnoœci tego znakomitego organizatora, strategicznego i taktycz-
nego prekursora zwycięstwa, przywódcy skłonnego do najwyż-
szego zaangażowania i rozpalonego najwyższymi ideałami naro-
du, œwietlanego przykładu cudownej mocy moralnie i duchów;

silnego ingenium;1 ten pełen najwyższej chwały okres w żych
Sobieskiego przyniósł mu nieœmiertelnoœć. Żadne pożałowani;

godne krytykowanie tego osišgnięcia i jego pobudek nie jest v
stanie pomniejszyć czynu króla ani mu zaprzeczyć. Jego współ
czeœni, kierowani słusznš intuicjš, rozpoznali nadzwyczajnoœ
tych dokonań, nie majšc nawet wglšdu w warsztat polityka i do
wódcy. To zaœ, co my póŸniej mogliœmy wybadać ze Ÿródeł, po
twierdza tylko ten emocjonalny osšd. Tak więc wraz z władc
i jego lud może z dumš wspominać owe dni, owe Gęsta Dei pe
Polonos.2

Już szybkie przedysponowanie skierowanej frontem na wschó
armii z terenów Trembowla-Sniatyń zasługuje na nasz podziv
11 lipca Thurn jest u Sobieskiego, 12 kurier z rozkazem v:\
marszu pędzi do obozu, który oddalony jest od Warszaw
o 600 km; 16 wyrusza Sieniawski i ostatniego dnia tego sameg
miesišca grupa armii pod wodzš tego marszałka polnego zna,
duje się już pod Krakowem. Większoœć polskich sił zbrojnyc
pod dowództwem Jabłonowskiego dostała rozkaz marszu na z;

chodniš granicę wkrótce po nadejœciu meldunku o oblężeni
Wiednia. W miesišc po otrzymaniu wiadomoœci o tym, że stolic
cesarstwa znajduje się w potrzebie, 15 sierpnia, Jan III wyrus;

z Krakowa i cała polska armia, okršgłe 25 000 ludzi, podšża ;

swym królem. Towarzyszyły jej w tej drodze na południe m'
dlitwy i nadzieje narodu. Należy również podkreœlić, jak ogron
nych materialnych poœwięceń wymagała ta wyprawa. Austriack
i papieskie subsydia - do sierpnia nadesłano około dwóch mili
nów guldenów - stanowiły tylko znikomy ułamek poniesi

Dz:ela Boże [dokonane] poprzez Polaków.

192 Rozdział 9

nych kosztów; uzbrojenie i zaprowiantowanie oddziałów, konie
i straty, które poniosły tysišce ochotników z powodu bezpłatnej
służby wojskowej, do tego żołd zwerbowanych formacji - prze-
kraczajš z pewnoœciš dziesięciokrotnie zagraniczne subsydia. Było
jednakże coœ, co się niczym nie da wynagrodzić: ów œwięty zapał
i entuzjazm, z jakim ci krzyżowcy szli na wojnę. Zwykle tak
narowiœci, w walce odważni, lecz przy nadmiernym zmęczenia
gderzšcy żołnierze wywodzšcy się ze szlachty znosili ochoczo
niewygody; poœpieszali w drodze, by tylko zdšżyć na czas do
walki z Półksiężycem i uratować stolicę chrzeœcijańskiego Za-
chodu. Sam Sobieski, zanim objšł w Krakowie dowództwo, przy-
gotował się do Œwiętej Wojny przez spowiedŸ, komunię i mo-
dlitwę w Częstochowie. Wyruszajšc otrzymał za poœrednictwem
nuncjusza błogosławieństwo papieskie; udał się do grobów kró-
lewskich, aby tam wybrać dla siebie miejsce, jeœli miałby już
żywym do ojczyzny nie wrócić. I nie było w tym wszystkim nic
teatralnego, żadnego gestu dla gapišcego się tłumu, lecz tyłku
echo głosów wewnętrznych.

"Dziœ dosiadam bojowego rumaka - pisał monarcha, opusz-
czajšc Kraków, do papieża - aby pocišgnšć na Œwiętš Wojnę
i z Bożš pomocš zwrócić oblężonemu Wiedniowi dawnš wolnoœć,
a przy tym tracšce nadzieję wspomóc chrzeœcijaństwo." W trzech
kolumnach posuwali się Polacy na południe ku Dunajowi: Sie-
niawski na przedzie, Sobieski z kilkoma oddziałami poœrodku,
z tyłu główny trzon armii pod wodzš Jabłonowskiego. Był to
bieg na wyœcigi z przeznaczeniem, z kismet,1 który, jak się wy-
dawało, miał przygnieœć wielkiego wezyra pod cesarskš stolicš.
Pełen strachu i obawy nasłuchiwał cały chrzeœcijański œwiat
wieœci dochodzšcych z Wiednia i meldunków' o posuwaniu się
wojsk idšcych na odsiecz. Pełni obawy oblężeni wyglšdali po-
mocy. Z niezłomnš odwagš, lecz trapiony męczšcym niepokojem,
Lotaryńczyk oczekiwał wieœci, donoszšcych o zbliżaniu się sprzy-
mierzeńców.

Między cesarskim naczelnym dowódcš i Sobieskim natychmiast
wytworzył się żywy kontakt i serdeczne porozumienie. Ta zgod-
na współpraca, której przede wszystkim zawdzięczać należy koń-
cowy sukces, przynosi zaszczyt obu stronom. Proszę przypomnieć
sobie tylko przeciwieństwa, jakie dzieliły do tej pory obu ksišżšt.

muzułmanów: los przeznaczony każdemu człowiekowi

Wymarsz na wojny tureckš

Dwa razy stawali przeciwko sobie we współzawodnictwie o ko-
ronę polskš. Za pierwszym razem ksišżę Karol uległ wprawdzie
innemu kandydatowi Austrii, ale Sobieski występował po stronie
francuskiej. W roku 1674 Jan III i Lotaryńczyk zmierzyli się
bezpoœrednio ze sobš i Sobieski odniósł sukces. Jeżeli się jeszcze
weŸmie pod uwagę nieprzejednanš wzajemnš nienawiœć Eleonory
i Marysieńki, to nie byłoby w tym nic dziwnego, gdyby ta nie-
chęć przeniosła się również na obu, tak bardzo kochajšcych swe
żony małżonków. A jednak w najmniejszym nawet stopniu nie
wyczuwa się jej ani w korespondencji obu dowódców, ani póŸ-
niej w ich osobistych kontaktach.

Ksišżę Karol rozpoczšł tę korespondencję pismem z 28 czerwca.
proszšc o szybkie przybycie polskiego korpusu posiłkowego pod
wodzš Hieronima Lubomirskiego. Następny list Lotaryńczyks
o blokadzie Wiednia zapoczštkował ożywionš wymianę myœl
między Sobieskim i cesarskim komendantem na temat operacj
wojennych. 28 lipca król pytał, czy ma wysłać przodem Sieniaw-
skiego z doborowš kawaleriš, prosił o opisanie położenia Wiednia
o zapobiegawcze zabezpieczenie mostów na Dunaju oraz o radę
gdzie i jak najlepiej można by dokonać przeprawy przez rzekę
Słowa otuchy Sobieskiego, które ze szlachetnego serca skierowa
do austriackiego wodza, wywarły właœciwe wrażenie. "Apud No
eius ponderis et considerationis Yienna, ut eam preferamu
Cracoviae, Leopoli et Varsaviae."1 W trzy dni póŸniej Jan II
uzupełnia swoje pytania i życzenia. Należałoby przygotować wa
równy obóz - Sobieski, majšc w pamięci swoje wczeœniejsz
wyprawy na Turków, spodziewał się po tym wiele - szczególni
powinno się osłaniać Krems, ponieważ "ono jest podstawš oswc
bodzenia Wiednia", trzeba mieć cišgły kontakt ze stolicš i poć
trzymywać ufnoœć tamtejszego garnizonu. Król nie będzie zwl(
kał i przybędzie na pomoc najszybciej, jak tylko się da, "pei
sonam et pectus Regium Nostrum laturi in murum ahenew
Caesareis dominiis et christianis gentibus".2

Oznaczałoby to złš znajomoœć ludzi baroku, gdyby nie doceni
się głębokiego wrażenia, jakie te, wcale nie puste, słowa w;

warły na Lotaryńczyku. Był "oczarowany" Sobieskim, urzeczor
owym ujmujšcym, z duszy płynšcym "charme" tego wielkie;

1 U nas Wiedeń w takim znaczeniu i poważaniu, że przekładamy go n
Kraków, Lwów i Warszawę.

2 osobę i serce nasze królewskie ofiarujemy jako niepokonanš tarczę i
siadłoœciom cesarskim i ludziom chrzeœcijańskim.

U - Jan Sobleshi

194

Rozdział 9

człowieka. Stworzyło to psychologicznš podstawę do dalszych
operacji; to właœnie zapobiegło wówczas zawiœciom i kłótniom
o rangę. Jak szczera była radoœć Lotaryńczyka ze sposobu bycia
Sobieskiego i gotowoœci króla do udzielenia pomocy, możemy się
przekonać z jego raportów do cesarskiej rady wojennej i do ce-
sarza oraz z zapisków Irlandczyka Taaffe'a, który był najbliższym ,

zausznikiem księcia Karola.

Nie czujšc się obrażony przesłanymi radami, 31 lipca Lotaryń-
czyk odpowiada, że do wszystkich się zastosuje, a pod rozkazami
Jego Królewskiej Moœci z pewnoœciš nieprzyjaciel zostanie po-
bity i Wiedeń uratowany. 5 sierpnia prosi o szybkie przybycie
króla, "afin que son nom glorieux qui a toujours etę la terreur
des Ottomans les fasse desister du siege de Vienne".1 Jedno-
czeœnie akceptuje plan Sobieskiego przedsięwzięcia odsieczy Wied-
nia przez Las Wiedeński. Dotykamy tu wywołujšcej, niesłusznie
zresztš, wiele sporów kwestii, dotyczšcej faktycznego kierownic-
twa operacjami wojskowymi przy odsieczy Wiednia. Pożałowa-
nia godne uprzedzenie, żywišce się urazami narodowymi, które
zniekształca obraz tej pełnej chwały bitwy, tu pomniejsza udział
Jana III, tam znowu Lotaryńczyka. Jedni chcš widzieć w So-
bieskim tylko nominalnego dowódcę, inni uważajš, że wszystko
zawdzięcza się jego inicjatywie. Prawda historyczna wyglšda.
jednakże tak: plan, który wbrew trzem innym propozycjom
wreszcie został zrealizowany i który zakończył się zwycięstwem
pod Kahienbergiem, opracowany był przez Lotaryńczyka w naj-
œciœlejszym kontakcie z Sobieskim. Który z nich obydwu wypo-
wiedział pierwszy myœl, aby zaatakować przez Las Wiedeński.
co do tego nie może być wštpliwoœci: był nim ksišżę, majšcy
lepsze rozeznanie w terenie. Natomiast ogólny pomysł, by przed-
sięwzišć wyprawę przez góry, wzdłuż i w kierunku osłaniajš-
cego Dunaju, należy przypisać Sobieskiemu. Przemawia za tym
dotychczas nie uwzględniony fakt, że król przeciwko Turkom
stosował wcišż jednakowe, dawno wypróbowane metody, oczy-
wiœcie ze znamionujšcš wojskowego geniusza wielorakoœciš w
konkretnej realizacji. Tę taktykę Sobieski stosował pomyœlnie w
1672 roku w kampanii przeciwko Tatarom i w 1675 przy odsie-
czy Trembowli, powtórzył jš póŸniej z mniejszym skutkiem w
Mołdawii. Wcišż powraca pomysł, by niebezpiecznš przeszkodę,

1 aby jego sławne imię, które zawsze było postrachem Turków, zmu-
siło ich do odstšpienia od Wiednia.

Wymarsz na wojnę tureckš

jakš była rzeka, przekroczyć za osłaniajšcymi i trudno dost(
nymi górami pokrytymi lasem, nie za daleko i niezbyt blis
nieprzyjaciela, następnie po wzgórzach, równolegle z biegi
Dunaju, przybliżyć się do nieprzyjaciela i z góry uderzyć
znajdujšcy się na równinie obóz, przy czym wówczas zaskoczę
przeciwnik zostanie zepchnięty do rzeki lub ucieknie dalej,
inny teren górzysty.

Możemy również okreœlić dzień, w którym ten projekt w głć
nych swych zarysach został uzgodniony między Sobieskim i ]
taryńczykiem. 20 lipca Hieronim Lubomirski, zaufany polski*
króla, spotkał się z księciem Karolem w jego głównej kwate
na Polu Morawskim; po rozmowie Lotaryńczyk napisał ów i
cydujšcy list do cesarza Leopolda I, że odsiecz Wiednia m
się odbyć koniecznie przez Las Wiedeński. List do Sobieskii
z 5 sierpnia potwierdza tylko ostatecznš zgodę Lotaryńcz;

i osišgniętš tymczasem aprobatę dworskiej rady wojennej.

Naprzeciw spieszšcego z Krakowa monarchy frunš listy księ
Karola, jeden za drugim. Z -19 sierpnia: Prędzej, prędzej, al
wiem obecnoœć Sobieskiego znaczy więcej niż obecnoœć całej an
Z 21 sierpnia: Oczekuje się króla z wielkš niecierpliwoœciš. I
dalej, prawie każdego dnia. Ponaglenia do Jana III, do Jat
nowskiego, do Sieniawskiego, zaklinajšce wołania, uprzejme
chlebstwa i bardzo rzeczowa wymiana zdań dotyczšca spr
wojskowych. Jeżeli Sobieski najpierw podbił chłodnego, trzyr
jšcego się na dystans Lotaryńczyka zaangażowaniem, które p
neło wprost z serca, to ksišżę ze swej strony zdobył króla pr
,,riverenza, rispetto e deferenza"1 (Pallavicini). 22 sierpnia Jan
wraz ze swoim wojskiem przekroczył austriackš granicę ]
Tarnowskimi Górami. Epopeja zbliżała się do punktu szczy
weso.

1 atencję, szacunek i poważanie


10. Wyprawa pod Wiedeń

Podczas gdy wielobarwna armia Kara Mustafy, pierwotnie li-
czšca około 165 000 ludzi, atakowała z fanatycznš i niezmordo-
wanš, heroicznš wprost odwagš wały obronne Wiednia, podczas
gdy artyleria dowodzona przez francuskiego renegata, ekskapu-
cyna Ahmeda beja, burzyła bastiony i zewnętrzne okopy, a jan-
czarzy w rowach łšcznikowych zbliżali się do linii obrony Star-
hemberga, ksišżę Karol lotaryński na zewnštrz, wraz ze swoim
niewielkim liczebnie wojskiem, próbował zatrudniać Turków tak
długo, dopóki nie pojawiš się pod Wiedniem sprzymierzeńcy
z Rzeszy Niemieckiej i z Polski, przy czym starał się przeszko-
dzić również nieregularnym siłom Kara Mustafy w rozpraszaniu
się po nieszczęsnej Austrii i w dokonywaniu mordów. Aż do Enns
i na południe, daleko w głšb Styrii, roiło się od Tatarów. Cesar-
ski dwór wraz z urzędami i wielce czcigodnš nadwornš radš
wojennš uciekał przed tymi potworami z krajów dziedzicznych
aż do Pasawy, gdzie wreszcie Leopold I znalazł spokój.

Ksišżę Karol tego samego dnia, 17 lipca, założył swš kwaterę
głównš w Jedlersee. Swojš oœmiotysięcznš kawaleriš osłonił jed-
noczeœnie trasę wmarszu Polaków, którzy nadcišgali z północy,
i oddziałów ksišżšt Rzeszy, które zbliżały się z zachodu; wcišż
niepokoił Turków pod Wiedniem i mógł zakłócać ich kontakty
na tyłach z Węgrami. Jako pierwsze godne wzmianki posiłki
przybyły 20 lipca znakomite polskie oddziały zaciężne Hieronima
Lubomirskiego. Przy ich wsparciu pocišgnšł Lotaryńczyk na
Preszburg, zdobył to okupowane przez bandy Thókółyego miasto
i pobił węgierskich rebeliantów. Walka prowadzona była z praw-
dziwie barbarzyńskš dzikoœciš. "Wyszukiwano spoœród pojma-
nych co znaczniejszych, innych zabijano." Po tej potyczce
z 29 lipca austriacko-polska kawaleria pozostawała na Polu Mo-

'Wyprawa pod Wiedeń,

rawskim; często biła się z tureckimi i węgierskimi zagonan
Pod koniec sierpnia posunęła się aż do samego Dunaju. Tai
w pobliżu Wiednia, odniosła wspaniałe zwycięstwo nad gru]
wojska tatarsko-tureckiego, która przekroczyła rzekę. Z te,
swojego obozu pod Stockerau wyruszył wówczas Lotaryńczyk :

spotkanie króla polskiego.

Sobieski W cišgu dziesięciu dni przemierzył Œlšsk austriac
i Morawy. Otoczony œwietnym orszakiem, z synem Jakube
u boku, lecz ach, bez najdroższej Marysieńki, z którš się rozs'
płaczšc na granicy kraju 22 sierpnia, był wszędzie witany v
watami przez napływajšce tłumy ludu jako zbawca. Tak w:

król był w swoim żywiole. Lubił podobać się i być uczynny
upajał się sławš, którš go częstowano na wyrost, i chwałš, ktc
uczciwie zamierzał zdobyć. Był naprawdę szczęœliwy, że pr;

prowadził swoich Polaków cesarzowi do walki .z Turkami o Swii
Krzyż. "Co dzień jak do œlubu ubierać się muszę i jak pan młc
wjeżdżać z kawalkadš" - żartuje w liœcie do małżonki. U prc
cesarskich prowincji powitał go najczołobitniej hrabia Schs
gotsch; od tej pory codziennie odbywajš się bankiety w który
z zamków szlacheckich, obecne sš zaciekawione i podziwiaj
go damy, wœród których spotyka się nawet stare i młode zna
me z Warszawy. A te braterskie, prawie czułe, własnoręcz
pisane listy, w takim samym stopniu nieczytelne, co prostodl;

ne, najjaœniejszego sprzymierzeńca! Z Pasawy, z 24 sierpnia,
włosku, a nie po łacinie, aby móc korespondować bez drażi
cej tytulatury: "lo gradisco sommamente e procureró in o
occasione di conoscerlo con ogni vero fraterno affetto."1 Dób
że ten przepełniony błogim uczuciem dla wdzięcznych Aust
ków Jachniczek nie miał wglšdu w akta, które zrzędni, pom;

biurokraci wymieniali między sobš na temat tego, naprš'
godnego najœwietniejszej goœcinnoœci obcego monarchy. Sobi
"powinien sam pokrywać wydatki" - mruczy izba dworska,
nieważ przybył jako sprzymierzeniec, a nie jako goœć. Ranni
scy oficerowie majš tylko prawo do bezpłatnej kwatery - bi
inne przykurzone westchnienie tego samego urzędu - wszy
inne, jedzenie, lekarstwa, powinni opłacać z własnej kieszeni

Władcy, oczywiœcie, nie dano odczuć nic z owych wielkod
nych uczuć. Ani jemu, ani jego synowi, ani nikomu z tu

' przyjmę go z największš serdecznoœciš i wykorzystam każdš œpi
noœć, aby go poznać, przepełniony prawdziwie braterskim uczuciem.

198 Rozdział 10

wielkich panów: szwagrowi, comte de Maligny, senatorom na
czele z podkanclerzym Gnińskim, ani lekarzowi przybocznemu
Braunowi, ani przebiegłemu opatowi Hackiemu, sekretarzom
Sarnowskiemu i Talentiemu oraz "kuchennym, piwniczym, sta-
jennym i szeœciu służšcym", szeœciu trębaczom i doboszom, dwu-
dziestu z pikiety, trzem szwajcarom i tyluż kamerdynerom. Jeœli
chodzi o misera plebs, to ten potrafił już sam sobie radzić albo,
mówišc wyraŸniej, dopomóc gospodarzom w sprawowaniu goœcin-
noœci. Regularne oddziały, przede wszystkim elita husarii i inni
szlacheccy kawalerzyœci, swojš rycerskoœciš zdobyły sympatię
ludnoœci. Tabor jednakże i częœć piechoty "wydawały się niewy-
szukanym, obdartym, zakurzonym, wymęczonym, Ÿle umunduro-
wanym tłumem, oprócz szabel mieli albo muszkiety, lufy, albo
półczekany, a wielu nawet tylko maczugi, handżary albo olbrzy-
mie kije; maszerowali przy drumlach albo szałamajach, lub w
zupełnej ciszy. Szli w złym szyku albo też nawet bezładnie
i przypominali raczej Cyganów niż żołnierzy." Ci wojownicy,
którym póŸniej przypisano niejednš plamę na czystej tarczy ho-
noru polskiego wojska, brali sobie to, czego im nie dawano,
i pozostawiali złe wspomnienie, które jednakże nie wymazało
pamięci o przyjaznym, wielkodusznym i budzšcym bojaŸliwy
szacunek królu oraz o jego wspaniałej kawalerii.

Droga Sobieskiego wiodła z Tarnowskich Gór przez Gliwice,
Racibórz, Opawę, Ołomuniec, Brno do Mikulova. Tu spotkał się
król z grupš armii Sieniawskiego, która w dwanaœcie dni prze-
była 320 km górzystego terenu przy trzech dniach popasu. Osła-
niała ona główne siły armii pod wodzš Jabłonowskiego, w liczbie
20 000 ludzi, którzy wyruszyli prosto z Trembowli w kierunku
Dunaju. Gdy Jan III zebrał już wokół siebie armię Sieniaw-
skiego, wkrótce potem spotkał się niespodziewanie w pierwszej
większej dolnoaustriackiej miejscowoœci z księciem lotaryńskim,
który nadjechał tam, aby go powitać. Stało się to 31 sierpnia
o godzinie drugiej po południu. Królowi przyœwiecała gwiazda po-
myœlnoœci. Dzień przedtem towarzyszył jakiœ czas wojsku w dro-
dze orzeł, właœnie dopiero co ukazała się na horyzoncie tęcza w
kształcie półksiężyca, a teraz wreszcie został uczyniony pierwszy
krok na ostatnim odcinku drogi do zwycięstwa.

Król i ksišżę zmierzyli się wzajemnie przenikliwie i od pierw-
szego wejrzenia przypadli sobie do gustu. Mocnymi pocišgnięcia-
mi pióra przedstawił Sobieski w liœcie do Marysieńki dawnego

Wyprawa pod Wiedeń

rywala, a obecnie towarzysza broni: "Nos aquilin1 barzo i ni
en perroquet2, ospa doœć znaczna na twarzy... Suknia na n:

szara, bez wszystkiego, guziki tylko złote..., kapelusz bez pi'
Buty żółte były przed dwiema miesišcami albo trzema. A\
tout ceci ce n'est pas une minę d'un marchand ou d'un Italii
jednak d'un honnete homme et d'un homme de condition.3 D;

kurs bardzo dobry w co go nie tkniesz. Modeste,4 niewiele n
wišcy i wojnę rozumie bardzo dobrze... Perruque blonde, n
cnotliwa; znać, że cale o strój nie dba." A Lotaryńczyk o i
bieskim? Posłuchajmy więc jego przyjaciela Taaffe'a zami
małomównego księcia: "The King of Poland is le plus honne
homme of his kingdom."5 A teraz posłuchajmy kroniki wydarz

Pełen temperamentu Jan III zaczyna od gwałtownej akargi,
on wraz ze swoim wojskiem jest już na miejscu, lecz ksišż
Rzeszy nie zdobyli się na poœpiech. Lotaryńczyk otrzymał, oc
wiœcie, dokładnš instrukcję od nadwornej rady wojennej, w
kim stylu ma prowadzić dyskurs z królem z Polski - bez ż
nego impegno;8 lecz on mało się troszczy o instrukcję i łagc
tego dobrodusznego, gniewajšcego się Ajaksa, który zresztš w
le nie myœli o odmarszu. Podczas parady polskich oddziałów k;

że Karol kilkoma słowami rozpędza zły humor Sobieskiego.
tem zasiadajš do stołu. Najpierw podziwia się wzajemnie gr
towne polityczne i militarne wiadomoœci rozmówcy, potem na
melancholijny Lotaryńczyk się rozwesela, i to coraz bard;

W końcu całe to œwietne towarzystwo jest tak pijane, że c
się zmóc powszechnemu wzruszeniu. Nienawykły do polsl
obyczajów w piciu Lotaryńczyk pyta wcišż od nowa, jak po \
sku brzmi "ojciec" i "brat", i zapewnia obu Sobieskich nieusi
nie, że jednego uwielbia jak ojca, a drugiego kocha jak bi
Wreszcie wierny Taaffe stawia z trudem księcia na nogi, WSE
na konia i prowadzi w chłodnym, orzeŸwiajšcym powietrzu i
z powrotem do obozu w Stockerau.

Jan III czeka cztery dni w Oberhollabrunn na polskš ai
pod wodzš Jabłonowskiego, następnie kontynuuje swš podrć

1 orli

2 haczykowaty

3 Przy tym wszystkim nie ma wyglšdu kupca czy Włocha, ale czło-s
dwornego, i to wysokiej kondycji.

4 Skromny

5 Król Polski jest najuczciwszym człowiekiem w tym królestwie.
' bez zobowišzań

200

Rozdział 10

stronę Dunaju. W Stetteldori, w zamku hrabiego Hardegga, roz-
poczęły się 3 wrzeœnia obrady dowódców, obecnie już połšczo-
nych, sprzymierzonych sił zbrojnych. Nie tylko Polacy, lecz tak-
że sojusznicy z Rzeszy dołšczyli do cesarskiej armii idšcej z od-
sieczš. Musimy teraz przez chwilę spojrzeć wstecz, żeby naszki-
cować postawę ksišżšt Rzeszy, Francji, papieża i pozostałych
europejskich państw wobec wojny tureckiej. Przeglšd ten uwy-
pukli nam lepiej rolę Sobieskiego i jego Polaków w bitwie o oswo-
bodzenie Wiednia.

Zamiar Porty, aby zadać œmiertelny cios chrzeœcijańskiej Euro-
pie, znany był w Rzymie i Wiedniu, jak pamiętamy, od lata 1682
roku. Od tamtej pory każda poczta z Istambułu przynosiła nowe
szczegóły o jawnie przygotowywanych zbrojeniach i o coraz bar-
dziej precyzujšcych się planach Porty, by uderzyć bezpoœrednio
na stolicę cesarstwa. Dyplomacja Stolicy Apostolskiej i austriac-
kich ministrów próbowała zawczasu podjšć polityczne i finanso-
we przygotowania, dzięki którym dopiero można było uzupełnić
siły militarne. Podstawowym problemem w pozytywnym sensie
było zwerbowanie współuczestników, w negatywnym: wydarcie
Turkom ich faktycznego sprzymierzeńca - Francji.

Oprócz Polski brano przede wszystkim pod uwagę militarne
wsparcie ze strony większych niemieckich księstw Rzeszy. Oczy-
wiœcie tylko tych, które nie były w danym momencie sprzymie-
rzone z Francjš. Jako pierwsza 26 stycznia zawarła układ z ce-
sarzem Bawaria. Maksymilian Emanuel, przyszły zięć Leopolda I,
ciałem i duszš był za walkš z islamem; pomoc tego znakomitego
żołnierza była cenna i skuteczna, już choćby z powodu bliskiego
sšsiedztwa. Elektor saski, Jan Jerzy III, mniej œwietny, mniej
uzdolniony od Witteisbacha, lecz nie mniej dzielny, został po-
zyskany dopiero w czasie oblężenia Wiednia, dzięki porozumie-
niu zawartemu 30 lipca. Poza tym zapewniły swojš pomoc okręgi
szwabski i frankoński. Jedynie najznaczniejszy swego czasu nie-
miecki ksišżę, Fryderyk Wilhelm brandenburski, trzymał się na
uboczu. Nie czynił tego chętnie. Walczyły w nim do końca dwa
przeciwstawne dšżenia; wreszcie chrzeœcijańskie poczucie odpo-
wiedzialnoœci i patriotyzmu wobec Rzeszy uległo nieœwiętemu
egoizmowi księcia terytorialnego, który chciał wycišgnšć dodat-
kowš korzyœć z fatalnej sytuacji cesarza. Wielkiego Elektora ha-
mowały poza tym w jego decyzji ogólnopolityczne powišzania.
Sobieski, sojusznik Leopolda I, był od dawna przeciwnikiem
Hohenzollernów, nawet jeœli między Berlinem i Warszawš tak

Wyprawa pod Wiedeń

często nawišzywana bywała owa nieszczera przyjaŸń. Przez P
laków i Szwedów Fryderyk Wilhelm został zdany na odnowi
nie przymierza z Francjš; tak więc doszło do tego, że przy osw
bodzaniu Wiednia zabrakło Brandenburgii.

To rozszczepienie hohenzollernowskiej polityki doszło do gło
już na warszawskim sejmie w 1683 roku. Crockow, ambasad
elektora, występował dużo mniej gwałtownie przeciw lid
z Austriš, wystrzegał się jawnego zerwania stosunków z dv,
rem, a Fryderyk Wilhelm, płacšc Sobieskiemu umowne odszl-
dowanie za Radziwiłłowskie dobra na Litwie, przyczynił się i
œrednio do wydatków na polskie zbrojenia. Z drugiej stro
Berlin, właœnie z powodu należšcych do małżonki margrabię
Ludwika posiadłoœci, był z Sapiehami w tajnym porozumień
magnaci owi jednak, wraz z Grzymułtowskim i Stanisław'
Lubomirskim, pod naciskiem opinii publicznej i na skutek af(
Morsztyna zaniechali opozycji przeciwko Janowi III i wojnie
reckiej. Fryderyk Wilhelm jednakże troszczył się bardziej o s\
ich polskich przyjaciół niż o swego przeciwnika Sobieskiego.

Lecz oto znowu żšdano spełnienia obowišzków potwierdzona
układem dotyczšcych pomocy na wojnę z Turkami dla kr
i Rzeczypospolitej. Jako poseł przybył Załuski i prosił o wsp
cię, nie tyle już argumentujšc odpowiednimi paktami, co ape
jšć do wrodzonej szlachetnoœci elektora. Jan III opisywał w
rywajšcym liœcie zagrożenie Wiednia i swoje własne olbrzyi
zbrojenia; przypominał Hohenzollernowi o jego przynależne
do Rzeszy, przeciwko której zwróciła się przecież złoœć niew;

nych. Na to Fryderyk Wilhelm odpowiedział "bellissima letter
oœwiadczajšc, że z radoœciš będzie bił muzułmanów pod róż
zami Sobieskiego; jako brandenburski kontyngent przyrzecz
wysłać 900 żołnierzy piechoty i dwie kompanie dragonów. \
stawienie większego korpusu posiłkowego, o który prowadził
gocjacje w Pasawie ksišżę Anhaltu, rozbiło się o pretensje Hoh
zollerna do odszkodowania. Leopold I, będšc w największych
rapatach, nie dał na sobie wymusić uznania brandenbursi
roszczeń do dziedzictwa zmarłego przed kilkoma laty œlšski
Piasta. Ponieważ cesarz odrzucił także poœrednictwo elekt
między Habsburgiem i Burbonem, Fryderyk Wilhelm wyć
się na pozycję niesatysfakcjonujšcej neutralnoœci, z powodu l
rej żaden z zainteresowanych, a szczególnie ten niezaintereso
nv, nie czuł się dobrze.
' najpiękniejszym listem

202

Rozdzial 10

Dłoń Ludwika XIV powstrzymywała jego berlińskiego sojusz-   ''
nika; ona przesłała osmańskiemu sprzymierzeńcowi przyjazne po-
zdrowienie i zachętę. Jeżeli niezaangażowanie Brandenburgii by-   J
ło hańbš, to oficjalnš francuskš politykę odczuto jako przestęp-
stwo wobec elementarnych zasad, które nawet w tym wieku po-
zbawionego skrupułów rozsšdku politycznego nie zostały jeszcze
wymazane ze œwiadomoœci europejskich narodów. Już postępo-
wanie gabinetu wersalskiego wobec Polski oburzyło francuskš
arystokrację, która przywykła przecież podziwiać œlepo każdy   ||
krok swego władcy. Potulny jak œwięty baranek, dworski kroni-   K
karz Sourches pisał w swoim dzienniku, a okazał się przy tym   t!
bardziej œwięty niż potulny: ,,Une nouvelle bien facheuse. La , {j
Pologne s'etoit declaree contre la France et les politiciens disoient   !?
qu'on avoit grand tort menager si peu le roi de Pologne. Cepen-     :

dant on temoignoit en France ne faire aucun cas de cette rup-
ture."1 Jeżeli już zerwanie z Polskš i przyjaŸń z Turcjš, która
je spowodowała, były dezaprobowane przez opinię publicznš
Francji, to niechęć ta wzrosła aż do buntu przeciwko wszech-
potężnemu monarsze, kiedy ten w wojnie między cesarzem a suł-
tanem jawnie stanšł po stronie niewiernych. Członkowie najzna-
komitszych rodów wymykali się potajemnie, aby udać się do
obozu chrzeœcijańskiej armii, między innymi ksišżę Burbon,
siostrzeniec Kondeusza, i obaj bracia sabaudzcy - Carignan,
z których młodszy kiedyœ miał być sławny jako ksišżę Eugeniusz,

szlachetny rycerz.

Nie poruszony entuzjazmem tej krucjaty ów niegodny następ-
ca œwiętego Ludwika uprawiał œmiałš, hazardowš grę. Chciał,
aby Turcy zdobyli Wiedeń. Kiedy potem Leopold I, pozbawiony
przez francuskie knowania pomocy innych państw, nie byłby
zdolny odbić swej stolicy i kiedy kraj leżałby otworem dla pu-
stoszšcych ogniem Tatarów, wówczas ten zimny kalkulator w
Wersalu zamierzał wystšpić w roli zbawcy i zaproponować znaj-
dujšcym się w opresji Niemcom pomoc całej potęgi Francji, lecz
za cenę dymisji niedorosłego do swego zadania Habsburga i wy-
boru Delfina na rzymskiego króla. Wówczas to wreszcie zosta-
łaby usunięta owa niesprawiedliwoœć, że ta pierwsza monarchia
i najjaœniej oœwiecona dynastia nie zarzšdza całym dziedzictwem

1 Bardzo przykra wiadomoœć. Polska opowiedziała się przeciwko Francji
i politycy twierdzili, iż niesłusznie tak mało dbamy o króla Polski. Tym-
czasem we Francji wiele œwiadczy o tym, że nie przywišzuje się żadnej

wagi do tego zerwania [stosunków].

Wyprawa pod Wiedeń

Karola Wielkiego. Albowiem w to, że Osmani zostanš pobi
przez armię Ludwika XIV, kto wie, może całkiem wypędzę
z Europy, nie wštpił on ani przez minutę. Dopiero w œwiet
tych rozważań można zmierzyć stopień oburzenia, jakim płoń
Burbon z powodu Sobieskiego: jakiœ polski król elekcyjny i fra:

cuska szlachcianka z prowincji ważyli się narazić na szwal
wspaniałe wielkomocarstwowe plany dziedzica Karolingów z p
wołania, wspierajšc chwiejšcy się tron habsburski!

Teraz jest też jasne, dlaczego każda próba przypominał
o chrzeœcijańskiej solidarnoœci ze strony papieża i cesarza r
znajdowała żadnego posłuchu w Wersalu. Innocenty XI szturm
wał francuskiego króla listownymi ponagleniami do zawarcia p
kój u, stałemu przedstawicielowi Stolicy Apostolskiej we Franc
Ranucciemu, dodano do towarzystwa specjalnego nuncjus;

Wszystko na próżno. Politykę Ludwika XIV w owym czasie ir
żerny ocenić najlepiej na podstawie instrukcji, których udzie
swoim dyplomatom. Do d'Estr6es'a, 4 maja: miejmy nadzie
że jednoœć Austrii i Polski nie potrwa długo, trzeba odebi
włoskim państwom ochotę do pomocy dla Habsburga. Do Rei
naca, w Berlinie, 6 maja: należy, po odejœciu Vitry'ego, nawias
z Brandenburgii bezpoœredni kontakt z polskimi przeciwnika
Sobieskiego, aby pogrzebać gotowoœć wojennš tego kraju. '.
Guuleragues'a, 9 czerwca: Porta może być spokojna, że Frani
nie poprze w żaden sposób cesarza. 6 lipca do d'Estrees'a
kardynała, który reprezentował arcychrzeœcijańskiego króla
papieża - na raporty o zapale Innocentego XI do krucjaty: ,
verrais sans peine le desordre et la confusion dont pourront e
suivis les vastes projets qu'il [Ojciec Œwięty] fait avec la cour
Vienne."1 Wreszcie, 20 lipca, znowu do Guilleragues'a: "La cc
de Vienne me demande que je veuille bien m'obliger de ne r:

faire contre elle ni contre aucun Etat de 1'Empire tant qu'e
aura la guerre avec les Turcs; je suis bien eloigne de donner
semblables assurances."2

Zamiast zapewnienia, o które prosił tak usilnie Sobieski,

1 Bez przykroœci patrzyłbym na niepokoje i zamieszki, jakie mogš
zdarzyć na skutek szerokich projektów, czynionych [przez Ojca Swii
go] wespół z dworem wiedeńskim.

2 Dwór wiedeński prosi mnie, abym zechciał zobowišzać się, iż nie u(
nie niczego wbrew niemu ani wbrew żadnemu państwu Cesarstwa,
póki trwa wojna z Turkami; jednakże daleki jestem od dawania poć
nych zapewnień.

204 Rozdzial 10

miast obietnicy, że podczas wojny Austrii z barbarzyńcami nie
przeszkodzi jej w tym żadnym atakiem, wystosował Ludwik XIV,
26 lipca, ledwie dowiedziawszy się o oblężeniu Wiednia, ultima-
tum do cesarza. Poseł Yerjus czynił wszystko, by wymusić zer-
wanie, a kiedy cesarski charge d'affaires poskarżył się z tego po-
wodu Colbertowi de Croissy, potraktowano to z wyjštkowym
grubiaństwem. Powiedziano nuncjuszowi Ranucciemu, że jeœli
tylko Leopold I spełni francuskie warunki, to jest możliwe, iż
rozważy się kwestię pomocy. 26 sierpnia Ludwik XIV odpowie-
dział w podobnym sensie z aroganckš wyniosłoœciš papieżowi. W
końcu francuska armia napadła l wrzeœnia na austriackie Nider-
landy, aby, podczas gdy austriackie wojsko zajęte było walkš z
Osmanami, zagarnšć upragniony łup wojenny.

Wzglšd na Francję spowodował, że włoskie państwa raczej się
wstrzymały ze swojš pomocš dla zagrożonego chrzeœcijaństwa.
Tak naprawdę to sympatie całego Półwyspu Apenińskiego były
po stronie cesarza i Polaków. Niezliczone pisemka ulotne infor-
mowały o przebiegu walki, z napiętš uwagš nasłuchiwano huku
dział pod Wiedniem; albowiem wiedziano nadto dobrze, że na-
stępstwem zwycięstwa muzułmanów może być ich wizyta w Ita-
lii. Czyż Kara Mustafa nie ogłosił, że po stolicy cesarskiej przyj-
dzie kolej na rezydencję papieża? Innocenty XI już w połowie
maja zwrócił się do najważniejszych rzšdów włoskich, do obu
dożów w Wenecji i w Genui, do wielkiego księcia Toskanii, do
ksišżšt Sabaudii, Modeny i Parmy oraz do kilku jeszcze pomniej-
szych arystokratów. Większoœć z nich zapewniła finansowy wkład
na zbrojenia. Lecz ci jedyni, którzy byliby zdolni do znaczniejszej
pomocy wojskowej, Wenecjanie, za bardzo bali się Turków i Fran-
cuzów, aby usłuchać wezwania papieża, chociaż Innocenty dla
jednoœci całego œwiata chrzeœcijańskiego w walce z odwiecznym
wrogiem zakończył długotrwały konflikt z adriatyckš republikš.

Tak więc zagrożony Wiedeń mógł, jeœli pominiemy pojedyn-
czych ochotników, którzy spieszyli ze wszystkich regionów, liczyć
tylko na pomoc trzech sprzymierzeńców: Rzeszy, Polski i papie-
ża. Zbyteczny byłby doprawdy spór, który z sojuszników miał
największy udział w ratowaniu miasta i chrzeœcijańskiego Zacho-
du. Pewne jest, że nie odniesiono by sukcesu, gdyby zabrakło choć
jednego z nich. Niemcy i Polska, każde z osobna, byłyby za sła-
be, aby wywalczyć w połšczeniu z cesarskimi siłami militarne
zwycięstwo o przekonywajšcej sile. Papież zaœ stworzył moral-
nš i finansowš podstawę tego ostatecznego tryumfu. Mówiliœmy

Wyprawa pod Wiedeń

o wielkiej ofiarnoœci Polaków, możemy potwierdzić wielki wys
łęk gospodarczy Austrii i Rzeszy. Bez poparcia Koœcioła jednak:

sojusznicy na dłuższš metę niewiele by zdziałali, mianowicie n
tyle ze względu na koszty prowadzenia wojny, co na powolnos
z jakš wpływały podatki. To właœnie wcišż sprawna w dawan
zaliczek i do nich skłonna kasa papieska wraz ze swymi milion
wymi subsydiami przyczyniła się w sposób decydujšcy do teg
że uniknięto szkodliwego zastoju w zbrojeniach i wypłatach ż<
du.

Inne zasługi Stolicy Apostolskiej należy ocenić jeszcze wyż'
zachętę, której nie szczędziła sprzymierzonym, i starania, dzic
którym, podczas gdy nikt inny nie mógł tego dokonać, v,
wnštrz Ligi panowała zgoda, a kiełkujšce spory były wcišż ła^
dzone. Moralny autorytet papieskiej perswazji ujawnił się już
Polsce przy zmaganiach o polsko-austriacki sojusz. Pismo O,
Œwiętego do polskich stanów i niezliczone interwencje nunc,
sza Pallaviciniego uchroniły to przymierze przed rozbiciem; i
króla zaœ breve Innocentego XF były pokrzepieniem i zach^
W^rto je przeczytać - na przykład pismo z 20 lutego albo ;

maja, w których najwyższy duszpasterz składa gratulacje mon
sze z okazji zawarcia układu z cesarzem - aby zrozumieć i
działywanie tych obliczonych w jednakowej mierze na w(
uczucie i rozum orędzi. Wcišż od nowa to odwoływanie się do n
szlachetniejszych instynktów Sobieskiego: aby Pan zastępów
błogosławił mężnš decyzję króla, te plany, które chrzeœcijańst
i wierze katolickiej przyniosš zbawienie, ku chwale jego imiei
a wrogom ku wiecznej hańbie. Jest w pewnej mierze odzewem
hasło to, co sekretarz monarchy wyruszajšcego właœnie •
Wiedeń pisze do kardynała Barberiniego: "Se la Maesta del
si mette in Campagna, e che habbi ii commando anche dei
sarei come si e convenuto, V. E. mi creda che fara miracoli e
s'immortalera."1

Jeœli Sobieski będzie dowodził też siłami cesarskimi -
był drażliwy punkt, kamień obrazy, który należało usunšć
co najmniej przeskoczyć, była to może największa sztuczka
pieskiej dyplomacji. Albowiem Turcy mogli przewędrować p:

Węgry, zdobyć Wiedeń, wedrzeć się do Rzeszy, aż nad Ba
albo nad kanał La Manche, jednego jednak nie byliby w stanie

1 Jeœli Jego Królewska Moœć podejmie wyprawę i jeœli będzie dow
także [oddziałami] cesarskimi, jak to zostało uzgodnione, niech mi
.sza Eminencja wierzy, że uczyni cuda i osišgnie nieœmiertelnš sławę.

206 Rozdział 20

konać: zmienić uœwięconego ceremoniału cesarskiego dworu i jeœli
nawet nie Leopolda I, to jego ministrów z pewnoœciš nie zmusiliby
do rezygnacji z owego swoistego sposobu rozumowania, który roz-
winšł się w nie mniej swoistej atmosferze wiedeńskiego Hof-
burgu jak osobliwa roœlina cieplarniana. Byłoby to podejœcie wy-
jštkowo ahistoryczne, gdybyœmy ten sposób myœlenia, z którego
można się uœmiać serdecznie, przeklinali z oburzeniem moralisty
albo przykładali doń inne, niestosowne do tego czasu miary.
Hiszpański ceremoniał i wszystko, co się z tym wišzało, wyrastał,
tak jak królestwo słońca Ludwika XIV, z pewnego œwiatopoglšdu,
który w namaszczonym władcy widział najważniejszy obiekt
ziemskiego kultu. Tak jak nie powinno się złoœliwie krytykować
poszczególnych przejawów francuskiego absolutyzmu, jeœli się nie
poruszy jego podstawowych przesłanek, na tejże samej zasadzie
nie wolno kwestionować logicznego następstwa wiary w nadane
przez Boga zwierzchnictwo Habsburgów jako rzymskich cesarzy.
Zarzuty trzeba kierować przeciwko temu czy innemu systemowi,
lecz nie to jest przecież zadaniem badacza historii. Dlatego przy
tych żałoœnie œmiesznych, denerwujšcych sprzeczkach o dowódz-
two i o prymat w chrzeœcijańskiej armii przysługuje nam tylko
tyle z prawa do nieprzychylnej krytyki, by móc poinformować,
jak w tę walkę o ideały mieszało się to, co ludzkie, aż nadto
ludzkie.

Przeciwko takiej małodusznoœci skierowana była mšdra, pełna
umiaru i fachowa działalnoœć papieskiej dyplomacji. Nuncjusz
Buonvisi, często już przez nas wysławiany z powodu swych nie-
przeciętnych zdolnoœci, wyjechał wraz z dworem cesarskim do
Pasawy i tam, poœród setek innych zadań do rozwišzania, zajmo-
wał się paraliżowaniem wpływu hiszpańskiego ambasadora Bor-
gomainera, by w ten sposób przewlec wybuch wojny francusko-
-austriackiej; następnie dšżył do tego, by zapewnić Sobieskiemu
przysługujšce mu według umowy naczelne dowództwo nad całš
potęgš zbrojnš sprzymierzonych. Tego rodzaju komendę mógł
sprzštnšć sprzed nosa polskiemu monarsze tylko cesarz; jednakże
Buonvisi znał nadto dobrze charakter i naturę Leopolda I, aby
w tym szukajšcym spokoju, nieœmiałym, dobrodusznym i subtel-
nym, bojażliwym i wcale niegłupim władcy widzieć wodza w
decydujšcej bitwie z islamem.

Aby wesprzeć Buonvisiego w tych tygodniach najwyższego na-
pięcia, mianowano ojca Marka d'Aviano papieskim legatem. Le-
opold I zaprosił tego œwištobliwego człowieka, majšc w pamięci-

Wyprawa pod Wiedeń

jego oddziaływanie w Austrii, aby pomógł Habsburgom w i<
ciężkim zmartwieniu duszpasterskš i œwieckš radš. Innocenty 1
dostrzegł w nadzwyczajnej osobowoœci kapucyna najwłaœciwsz
go mentora i doradcę, zawołanego poœrednika; przekazał mu na
dalej sięgajšce pełnomocnictwa. 4 wrzeœnia ojciec Marco dots
do Stetteldorfu, akurat w chwili, gdy był tam najbardziej p
trzebny. Cesarscy ministrowie mieli właœnie zamiar obudzić gł
pimi intrygami zawiœci, które zagroziłyby dziełu, majšcemu z
pewniony już efekt.

Przypomnijmy sobie gwałtownš niechęć, jakš budził aż do n
stania wojny tureckiej ten ,,francuski" podopieczny Sobies
wœród znacznej częœci arystokracji należšcej do dworu austris
kiego. Wielkodusznego księcia Lotaryngii, kiedy zawarł zna;

moœć z Janem III, nie można już liczyć do tych, którzy chci
nawet potem jeszcze szykanować elekcyjnego króla, gdy ten wr
ze swoim wojskiem przybył, by służyć pomocš w walce z c
wiecznym wrogiem. Mimo to przewodniczšcy rady wojennej H(
mann von Baden, kanclerz nadworny Strattmann, wicekancl(
cesarstwa Kónigsegg i hiszpańskie stronnictwo rzucali wcišż r
we kłody na drogę, która wiodła do zwycięstwa. To oni mieli
swoim sumieniu owo niezbyt przyjazne nastawienie do maszei
jšcych przez kraj sojuszników, oni byli tymi, którzy wzbrani
się przed pokrywaniem wydatków Jana III; oni od poczštku (
mawiali mu uzdolnień przywódczych, a jego armii istotnej roli
odsieczy Wiednia. Wymyœlali ceremonialne trudnoœci i powoc
wali owe przykre sprzeczki o pierwszeństwo.

Jednakże powszechnie panowało przekonanie o dużym znać:

Riu polskiej pomocy, a przede wszystkim o koniecznej obecne
samego Sobieskiego. Nie mamy na myœli przy tym tylko słów I
taryńczyka, że król polski znaczy więcej niż cała armia, i t;

podobnych uprzejmoœci skierowanych do Jana III, lecz obiekty
ne dowody, które dopiero po wiekach wyszły z archiwów na œw
tło dzienne. Francuski ambasador Sebeville i nuncjusz Buon'
zgodnie przedstawiali radoœć, która panowała w Wiedniu po
warciu sojuszu z Polskš, następnie po pomyœlnym przebiegu
brad warszawskiego sejmu, wreszcie na wiadomoœć o zbrojeni
sprzymierzeńca. Odkšd niewierni otoczyli żelaznym pierœcieni
stolicę cesarstwa, cała uwaga Austriaków zwrócona była na n
cišgajšce wojska polskie. Z jakšż radoœciš nadworna rada i
jenna powiadamia 18 lipca Lotaryńczyka i Kaplirza "o œpies
cych w sukurs Polakach!". 24 lipca taż sama rada œle hrabiego

208 Rozdział 10

affe'a do jego dostojnego przyjaciela księcia Karola z pilnym o-
strzeżeniem, by nie przystępował do "dzieła głównego", dopóki
nie przybędš na miejsce Polacy. Tego samego dnia kurier z War-
szawy przekazał wiadomoœć od Zierowskiego, że sam Sobieski
chce się przyłšczyć do wyzwalania Wiednia; a ten meldunek
"sollevó gli animi abbattuti dalie presente disgrazie."1 27 lipca
pojawił się hrabia Thurn z tš "dobrš wieœciš" na dworze Leopol-
da I, a 3 sierpnia cesarz pisał do Jana III: ,,Grato sinceroque ani-
mi sensu hanc auxiliorum promptitudinem non ex percussi tan-
tum foederis ratione, sed Serenitatis Yestrae propriae propensio
nis erga nos fortunasque nostras beneyolo affectu provenientem
amplectamur."2 12 sierpnia wenecki ambasador Contarini rapor-
tuje: cała nadzieja cesarskiego dworu wišże się z Sobieskim, "so-
liło a vincere e deprimere ii barbaro orgoglio".3

Leopold I z pewnoœciš pragnšł zamanifestować wyrażonš w
liœcie do Sobieskiego wdzięcznoœć jakimœ szczególnym względem,
jednakże przy bezpoœrednim kontakcie, pomijajšc już wszystkie
intrygi i złoœliwoœci, dała znać o sobie owa "incompatibilite d'hu-
meur"4 między Wiedniem i Warszawš, której obawiał się w swo-
im raporcie do kardynała-sekretarza stanu z 26 sierpnia mšdry
Pallavicini. Zapewnione Janowi III owe "grandi honori", ,,buon
trattamento"5 Polaków, przynajmniej na wyższych stanowiskach
austriackiej administracji, zostały zachowane; a mimo to już przy
pierwszym zetknięciu, by nie powiedzieć pierwszym starciu, po-
leciały iskry. Hrabiš Schaffgotsch, witajšc króla, przekazał pismo,
w którym cesarz jeszcze raz mówił o swej "dovuta riconoscenza".*
Sobieski wyłowił jednak ze słów austriackiego kawalera tylko
"des conseils ou plutót des impertinences de leur cour".7 Musimy
oczywiœcie tu dorzucić, że Schaffgotsch został przedtem zaopatrzo-
ny przez nadwornš radę wojennš w dokładnš instrukcję zacho-
wania się wobec króla i że ten zbiurokratyzowany hrabia nie ob-

1 dodał otuchy ludziom zgnębionym obecnymi nieszczęœciami.

2 Wdzięcznym i szczerym sercem wysoko cenimy tę gotowoœć [dostarcze-
nia] posiłków, wynikajšcš nie tylko z pilnej potrzeby, przewidzianej przy-
mierzem, lecz także z życzliwej skłonnoœci i usposobienia Waszej Jasnoœci
ku nam i z niepowodzeń, jakie nas spotkały.

3 przywykłym do pokonywania i tłumienia barbarzyńskiej pychy.

4 niezgodnoœć charakterów

5 wielkie zaszczyty, dobre traktowanie

6 należnym uznaniu.

' rady lub raczej impertynencje tamtejszego dworu.

Wyprawa pod WŸedeń

chodził się tak dowolnie z tego rodzaju instrukcjami, jak mógł to
czynić ksišżę lotaryński.

Ileż by to się dopiero musiało namnożyć urazów, gdyby cesarz
posłuchał namowy swoich ministrów i udał się do kwatery gław-
nej! Strattmann i Kónigsegg, Hermann von Baden i Sinelli, któ-

-rym Jan III tak przedtem, jak i potem tkwił jak cierń w krótko-
wzrocznym oku, urabiali Leopolda I bez przerwy. Ten sumienny
monarcha przeżywał tygodnie najgłębszej psychicznej opresji.
Było mu przykro, że jest z dala od pola bitwy, na którym wal-
czono o los jego rezydencji; następnie wierzył, w swej skromnoœci
nie robišc sobie złudzeń co do swoich militarnych uzdolnień, że
mógłby być pożyteczny jako arbiter- poœród tak wielu ksišżšt, gdy-
by wybuchły owe nieuniknione w czasach baroku sprzeczki z po-
wodu ceremoniału. Jednak czuł też, że musiałby cišżyć Sobieskie-
mu: już choćby dlatego, iż wówczas nominalne dowództwo przy-
padłoby cesarzowi. Tak więc wahał się Leopold ze swojš decyzjš
dzień w dzień, trzy tygodnie z górš: "jechać, nie jechać?"

25 sierpnia kamaryla skłania go do tego, by opuœcił Pasawę :

pojechał statkiem na razie przynajmniej do Linzu. Władca powia-
damia o tym listownie znajdujšcego-się już w drodze do Austri

''ojca Marka d'Aviano. Następnego dnia budzš się znowu skrupu-
ły i Leopold I pyta swego zaufanego, Waldecka, czy cesarski
obecnoœć w obozie rzeczywiœcie jest konieczna, czy też tylko ko
rzystna. Na całe szczęœcie dla chrzeœcijaństwa ojciec Marco jes
teraz już na miejscu i udaje mu się to, w czym nawet Buonvisie
mu'by się nie poszczęœciło. Nadworna rada wojenna wysył
3 wrzeœnia, jeszcze we właœciwym terminie, wiadomoœć do Schaff
gotscha, że naczelne dowództwo należy się Janowi III i że cesar
nie pocišgnie w pole. Tak więc w Stetteldorfie na radzie wojen
nej wszystko idzie jak po sznurku.

Sobieski przewodniczył. Jego poczucie własnej godnoœci miał
zadoœćuczynienie, że jak "władca œwiata i jak mistrz nad mistrzs
mi przewodził jako arbiter w radzie tak wielu wodzów zebrs
nych tu armii". Wraz z królem zasiadali obaj elektorzy^ bawarsi
i saski, cesarski generał-lejtnant ksišżę Karol lotaryński, mai
grabiš badeński i ksišżę von Waldeck. Prócz tego czołówka cesai
skiej generalicji i polscy hetmani. Dwa plany były brane pod ro;

wagę: oswobadzać Wiedeń od południa czy poprowadzić nata:

cię ze wzgórz Lasu Wiedeńskiego. Inne projekty, jak szczególn
broniony wczeœniej przez austriackich generałów plan napaœci i
tureckie tyły pod Preszburgiem, były już teraz nie do zrealiz

14 - Jan Sobieski

210 Rozdział 10

wania, gdyż sprzymierzone armie stały w Niecce Tullneńskiej,
a krytyczna sytuacja Wiednia nie pozwalała na długotrwałe ma-
newry oskrzydlajšce. Z tego powodu zrezygnowano również z nę-
cšcego pomysłu odrzucenia nieprzyjaciela w kierunku północnym
na Dunaj i przez to wystawienia go na całkowitš zagładę. Zanim
bowiem zakończono by trudny marsz w półkolu, stolicę zajęliby
osmańscy żołnierze.

Sobieski, jak sobie przypominamy, już wczeœniej uzgodnił z
Lotaryńczykiem plan działań wojennych. Po spotkaniu w Ober-
hollabrunn ksišżę Karol pozyskał również Waldecka, a ten do-
prowadził przewodniczšcego cesarskiej rady wojennej do tego, by
się nie sprzeciwiał marszowi przez góry i atakowi z północy, zre-
zygnował zaœ z własnego planu ze względu na zbyt czasochłonnš
drogę okrężnš aż do pogranicza z Węgrami. Zebrani w Stettel-
dorfie ksišżęta i generałowie rozeszli się w najlepszej zgodzie,
,,quos omnes Rex admiratione sua implevit ipsoque Regio vultu
et alacritate ad ulteriores labores accendit".1 Następnego dnia
zamknšł się Sobieski wraz ze swoimi najbliższymi współpracowni-
kami, aby podyktować dyspozycje do bitwy. Nic nie jest bar-
dziej błędne niż twierdzenie, że władca traktował swoje zadanie
tylko reprezentacyjnie. Monarcha siedział cały dzień nad mapami,
rozważał swoje rozporzšdzenia, rozmawiał też swobodnie i niewy-
muszenie z innymi wodzami, przede wszystkim z Lotaryńczy-
kiem, z którym się doskonale rozumiał. Tak, zdaje się, że Sobie-
ski solidnie się przepracował, bowiem zawładnęła nim jego czę-
sta dolegliwoœć, uporczywa migrena, i tylko z wielkim samozapar-
ciem ukończył plan bitwy, mistrzowskie dzieło twórczej fantazji
wodza.                                                      <

Tymczasem jednak ponownie ożywajšce uszczypliwoœci dwor-
skich pochlebców i biurokratów o mało nie wyprowadziłyby z-
równowagi tego subtelnie unerwionego artysty, który tylko wów-
czas był zdolny do najwyższych dokonań, kiedy nic nie zakłóca-
ło jego nastroju. Marco d'Aviano, po przybyciu do Sobieskiego,
nie miał nic pilniejszego do roboty, niż natychmiast błagalnie
ostrzec Leopolda I przed dalszš podróżš, albowiem inaczej król
by się rozgniewał. Ta proœba z 5 wrzeœnia nie powstrzymała bi-
skupa Sinellegd i najwyższego ochmistrza dworu, księcia Dietrich-
steina, od nalegań na okazujšcego na to mało chęci cesarza, aby

1 których król napełnił podziwem dla siebie swym królewskim wyglšdem
;i wzniecił zapał do największych trudów

'Wyprawa pod Wżedelt

pojechał do kwatery głównej. Hrabia Sohaffgotsch, komisarz au-
striacki przy królu polskim, otrzymał 7 wrzeœnia polecenie, żeb^
przekazać Sobieskiemu radosnš wiadomoœć, iż Leopold chce przy-
być następnego dnia do armii i należy mieć nadzieję, iż Janowi II:

będzie to odpowiadać. Efekt był, jak oczekiwano, druzgocšcy
Schaffgotsch wysłał natychmiast posłańca z radš, by cesarz ra'
czej się nie œpieszył, gdyż mogłoby to przeszkodzić operacjorr
wojskowym. Leopold, który ósmego wyruszył z Linzu, już v
Durnstein tego żałował. Informacja od Schaffgotscha zmusiła g>
do natychmiastowego zatrzymania się. Pozostał tam u stóp zamku
w którym niegdyœ Ryszard Lwie Serce marniał w więzieniu,
czekał cierpliwie, czy go też jakiœ poseł nie wybawi z tego mimo
wolnego aresztu na ,,dożywotnim okręcie". Dworacy nie bardz'
mogli zrozumieć; co ich władcę ukšsiło. Ten dobry ksišżę pragnš
przecież tylko, jak sam pisał do Marka d'Aviano, żeby odsiec
Wiednia przez przybycie Najjaœniejszej Osoby nie doznała szko
dy: ,,Voglio e desidero che neppure un memento si perda pe:

questo rispetto in dare ii soccorso a Vienna,"1

Dzięki nieobecnoœci Leopolda na placu boju, podczas dni te
rozstrzygajšcej o losie chrzeœcijaństwa walki panowało bezchmur
ne niebo zgody. Tak więc nie mamy nic do opowiedzenia o intry
gach czy politycznych finezjach, przynajmniej aż do czasu zwy
cięstwa; teraz oręż miał głos. W czasie od 4 do 6 wrzeœnia wojsk
dokonało przeprawy przez œwieżo sporzšdzony most na Dunaj
pod Tulln. Turcy, co wydaje się dziwne, nie uczynili żadnej prc
by, by przeszkodzić przeciwnikowi w przejœciu na drugi brze;

Wieczorem, 7 wrzeœnia, wojska cesarskie, Rzeszy i Polacy byli gc
towi do marszu na Wiedeń. Następny poranek ujrzał podniósł
scenę, której miejsce umieszcza się błędnie na Kahienbergu: o
ciec Marco odprawiał mszę, przy której ministrantem był Sobif
ski. Król i katoliccy ksišżęta przyjęli komunię z ršk kapucyn
Ów rozpalił modlšcych kazaniem trafiajšcym do każdego serc
"Prawdziwie to jest człowiek złšczony z Panem Bogiem, nie pn
stak i nie żaden bigot." Tymi słowy okreœlił Jan III wrażeni
które ów legat w mnisim habicie wywarł na ksišżętach.

9 wrzeœnia wojsko dotarło do wzgórz Lasu Wiedeńskiego: pr,
we skrzydło - Polacy - pod Kónigstetten; œrodek - wojsi
Rzeszy - pod St. Andra; i lewe skrzydło - cesarscy, poœrc

1 Chcę i życzę sobie, aby z tego powodu nie stracono ani chwili w ni
sieniu pomocy Wiedniowi.

212 Rozdział 20

których znajdował się korpus Hieronima Lubomirskiego - pod
Greifenstein. Tego dnia zebrano się na ostatniš naradę wojennš
w Tulln. Między Sobieskim i Lotaryńczykiem panowało jak zwy-
kle najgłębsze porozumienie. "II en use fort bien avec moi, c'est
un honnete homme et ii entend le metier de la guerre plus que
les autres"1 - chwali król cesarskiego generała-lejtnanta. Zno-
wu dzień męczšcego marszu po drogach jak na złamanie karku.
Następnie armia obsadza linię Kirchbach-Kierling-Klosterneuburg.
Generał Heissier stoi na Kahienbergu, jeden z oddziałów wspina
się na Leopoidsberg. Sobieski nocuje pod dębem. Przedtem naka-
zał wskazać sygnałami œwietlnymi oblężonym wiedeńczykom,
gdzie znajduje się odsiecz.

1 Jest ze mnš w dobrej komitywie, to człowiek z towarzystwa i zna się
na rzemioœle wojennym lepiej niż inni.


11. Bitwa pod Kahienbergiem

Był już najwyższy czas na przybycie odsieczy. Starhemberg
wprowadził w Wiedniu ostrš dyscyplinę. Z żelaznš surowoœciš,
nie cofajšc się przed œcinaniem dzieci podejrzanych o zdradę, chro-
niono przed upadkiem ducha bojowego obrońców. Jednak ten
twardy jak stal komendant wiedział dobrze, że nawet największa
dzielnoœć nie może się bronić bez końca przeciwko trzem nie-
przyjaciołom, którzy nawiedzili Wiedeń: Turkom, zarazie i gło-
dowi. Od 8 sierpnia poczšwszy Starhemberg wysyła listy do Ja-
na III i do Lotaryńczyka; coraz bardziej ponaglajšco brzmiš wo-
łania o pomoc. Szczęœcie, że odważni mężowie utrzymywali ciš-
głš łšcznoœć między miastem a œwiatem zewnętrznym. Inaczej
oblężona twierdza, zdana na siebie samš i bez nadziei znikšd, bc
bez żadnych wieœci, wkrótce uległaby uczuciu bezradnoœci. Dwóch
Polaków, Kulczycki i jego służšcy Michajłowicz, potem trzeć:

bohater, Stefan Seradły, przemierzali wiele razy niebezpieczne
drogę przez szeregi Osmanów, tam i z powrotem, za każdym ra-
zem po królewsku wynagradzani tysišcami dukatów. Ów zagad
kowy fakt, że sztafety często przechodziły przez pierœcień oblezę
niš zupełnie nie zaczepiane, jest już dziœ wyjaœniony. Jeden :

sektorów pierœcienia wokół Wiednia tworzyli Wołosi. Ich hospo
dar, Serban Cantacuzino, w tajnym porozumieniu z cesarskim re
zydentem w obozie tureckim, Kunitzem, pomagał dotrzeć odważ
nym posłańcom bezpiecznie do właœciwego miejsca ich przezna

czenia.

Uparcie i z szalonš wprost odwagš Turcy szturmowali osłania

jšce centrum miasta umocnienia. Każda piędŸ ziemi była okupie
na krwawymi ofiarami, mimo to muzułmanie między 4 a 9 wrze
œniš zdobyli pozycje na odległoœć strzału z muszkietu od c<
sarskiego zamku. Gdyby Starhemberg już 3 wrzeœnia nie był p(

214

Rozdział 11

wiadomiony o przybyciu Sobieskiego i bliskiej odsieczy, to z
pewnoœciš wdarcie się nieprzyjaciela w kurtynę przy Lwiej Basz-
cie załamałoby opór oblężonych. Jednak od 10 wrzeœnia poczšw-
szy musieli Osmani dzielić swš uwagę. Wprawdzie atakowali z
dzikš wprost odwagš wały Wiednia, aby jeszcze w ostatniej chwi-
li zdobyć rezydencję, jednakże równoczeœnie musieli tworzyć
front przeciwko nadchodzšcym z odsieczš.

Kara Mustafa długi czas wštpił w pojawienie się Sobieskiego;

kiedy wielki wezyr musiał wreszcie uwierzyć w polskš pomoc
dla Wiednia, wzbraniał się przed rezygnacjš z oblężenia i przed
zaangażowaniem całej swej siły zbrojnej, łšcznie z korpusem ob-
serwacyjnym, który miał pozostać jako ochrona przed garnizo-
nem stolicy cesarskiej, do walki z wojskami odsieczy. Tę propo-
zycję przedstawił na tureckiej wojennej naradzie 10 wrzeœnia Ibra-
him pasza Budy, lecz Kara Mustafa w sposób grubiański nakazał
milczenie ostrzegajšcemu. Wielki wezyr podjšł następujšce osta-
teczne dyspozycje: Na prawym skrzydle, w Nussdorfie, miały chro-
nić przed przedarciem się wojsk cesarskich ruchliwa kawaleria,
z forpocztami w Kahienbergerdórfl, i piechota w Dóblińg. W cen-
trum, koło Weinhaus i Sievering, wsparci na wzgórzu, które dziœ
zwie się Tureckim Szańcem, również piesi i artyleria. -Elita, jan-
czarzy i spahowie,1 została œcišgnięta na lewe skrzydło, od Plótz-
leindorfu i Dornbachu poczynajšc, poprzez Hernals i Ottakring,
ku wzgórzom przylegajšcym do rzeki Wiedenki. Jeszcze dalej, na
lewo, miał atakować chan tatarski ze swojš zwrotnš jazdš. Za
tym frontem przygotowane były pozycje przejœciowe, od Schón-
brunn do Spinnerin am Kreuz, na południu Wiednia. Turecki plan
bitwy polegał na zwodniczej defensywie przeciwko nacierajšcym
z Kahienbergu i wzdłuż Dunaju oddziałom, podczas gdy zamie-
rzano zadać decydujšcy cios na obszarze położonym na zachód
od miasta. Tam, gdzie była przestrzeń umożliwiajšca manewry
wielkich zgrupowań kawalerii, miała zaatakować sławna turecka
jazda prawe skrzydło wojsk chrzeœcijańskich podczas zstępowa-
nia z gór Lasu Wiedeńskiego i zniszczyć je doszczętnie, czy to
w przypadku, gdy zejdzie ono całkowicie na równinę, czy gdy
się w popłochu będzie wycofywać. Zaraz też tatarska jazda miała
dokonać szerokiego zwrotu i pogalopować na tyły armii idšcej z
odsieczš. Kara Mustafa chciał w ten sposób wtłoczyć sprzymie-
rzonych między tureckie pozycje na północy Wiednia a wzgórza,

Ciężka regularna jazda turecka - (przyp. red.).

Bitwa pod Kahienbergiem

215

odrzucić ich z powrotem na Dunaj i wzniesienia. Majšc Tatarów
na linii odwrotu, a spahów i janczarów na otwartej prawej flan-
ce, popadliby wyzwoliciele Wiednia w przerażajšce, wprost roz-
paczliwe położenie. W rachubach tych były jednakże dwa po-
ważne błędy. Lewe skrzydło armii tureckiej było co do liczby
i wartoœci bojowej daleko słabsze od atakujšcych je doborowych
regimentów; tam właœnie załamał się szereg bojowy muzułmanów.
Następnie Osmani nie doceniali siły ataku polskiej kawalerii,
która była nie do odparcia. Trzecim elementem, którego wielki
wezyr również nie przewidział - a który, gdyby go właœciwie
wykorzystać, doprowadziłby do całkowitego zniszczenia Turków,
lecz z winy zwycięzców nie odniósł skutku - była postawa lub,
okreœlmy to z punktu widzenia Porty, zdrada chrzeœcijańskich

oddziałów sułtana.

Nie wolno nam zapomnieć, że z tych 140 000 żołnierzy/ którzy

jeszcze 10 wrzeœnia stali do dyspozycji Kara Mustafy, około 25 000
było Węgrami, Siedmiogrodzianami, Mołdawianami i Wołochami,
walczšcymi pod rozkazami ksišżšt Thokółyego, Apafiego, Duci
i Cantacuzina. Do wszystkich tych wasali padyszacha wiodły ni-
ci tajnego porozumienia. Sobieski 9 sierpnia wysłał do Thokóły-
ego Gizę œwietnie obeznanego w węgierskich sprawach. Przy-
wódcy kuruców doradzano, by ograniczył swój współudział w
wojnie tureckiej do minimum. Jeœliby Węgrzy mieli czynić na-
jazdy na Polskę czy udzielili Osmanom faktycznej pomocy - tak
miał powiadomić polski emisariusz - wówczas Sobieski potrafi
już póŸniej odszukać Thokółyego i jego rodzinę w Munkacs i spa-
li jš wraz z jej rezydencjš. W przeciwnym razie, jeœli ten tytu-
larny król Węgier z łaski sułtana zachowa tylko pozór współpra-
cy wojskowej ze swym zwierzchnim władcš, również Polacy bę-
dš ostrożnie prowadzić walkę i oszczędzać komitaty Thokółyego.
Poza tym Sobieski, po spodziewanym korzystnym zakończeniu
wyprawy, zechce poœredniczyć między cesarzem i buntownika-
mi. Jako skuteczny œrodek nacisku miał Sobieski armię litewskš,
która posuwała się bardzo powoli naprzód i którš w każdej chwili
mógł skierować na zachodnie Karpaty. A kurucowie, którzy si^
na tego typu sprawach znali, wiedzieli, co znaczyłaby wizytę
Litwinów, majšcych podobne do nich obyczaje wojenne i zwy-
czaj pustoszenia kraju. W ten sposób doszło do porozumienia

1 Jak wykazały najnowsze badania, Kara Mustafa miał w rzeczywistoœ
ci ok. 90 000 żołnierzy - przyp. red.).

216 Rozdział 11

które najpierw zapewniło niezakłócony przemarsz polskiej armii
przez Œlšsk, Morawy i Dolnš Austrię, a następnie znalazło od-
dŸwięk w pasywnej postawie Thókołyego pod Wiedniem. Podob-
nie rzeczy się miały z Apafim, księciem Siedmiogrodu. Serban
Cantacuzino jednak i Georg Duca byli w œcisłym kontakcie
z Austriš. Turcy, z właœciwš sobie barbarzyńsko-prostodusznš
beztroskš i brutalnoœciš, powlekli ze sobš cesarskiego dyploma-
tę Kunitza i trzymali go, zależnie od okolicznoœci, to jako zakład-
nika, to jako negocjatora, w obozie pod Wiedniem. Mógł on się po-
ruszać swobodnie i obaj hospodarowie zawarli z nim umowę,
dotyczšcš nie tylko wymienionego już przez nas wyżej przeno-
szenia korespondencji, lecz również, że Mołdawianie i Wołosi
będš się zachowywać możliwie najspokojniej, zaœ w wypadku
klęski Turków przejdš na stronę armii chrzeœcijańskiej, co prze-
cież u tych mieszkańców księstw naddunajskich było w narodo-
wym zwyczaju (proszę przypomnieć sobie Chocim, anno 1673).

Tak więc siły zbrojne Kara Mustafy były daleko mniej impo-
nujšce, niż mogłaby na to wskazywać liczba 140 000. Bez dłuż-
szych korowodów należy odjšć od tej liczby 25 000 chrzeœcijan;

znaczyło to już wiele, jeżeli nie brało się ich pod uwagę jako
przeciwników. Z pozostałych 115 000 około 25 000 oblegało nadal
Wiedeń. Poœród tych 90 000, które brały udział w bitwie z woj-
skami odsieczy, nie wszyscy byli pełnowartoœciowymi kombatan-
tami. Sobieski natomiast dowodził armiš liczšcš 76 000 ludzi,
która w większoœci składała się z wysoko kwalifikowanych żoł-
nierzy. Z tego pod wodzš swego króla było 25 000 Polaków'
i 3000 ludzi z korpusu posiłkowego Hieronima Lubomirskiego,
który to korpus był rozdzielony po cesarskich oddziałach, razem
więc około 40 procent całej armii. Z Rzeszy przybyło 10 000 Ba-
warczyków i tyle samo Sasów, 8000 Franków i Szwabów, a więc
mniej więcej tyle samo wojowników co z Polski. Około 20 000
ludzi z cesarskich ziem dziedzicznych stanowiło pokaŸne mili-
tarne osišgnięcie, jeœli się pomyœli, że ponad 11 000 najlepszych
żołnierzy było zamkniętych w Wiedniu, że inne oddziały nad Re-
nem i w Niderlandach tam właœnie były niezbędne i że liczšce
wiele tysięcy mężczyzn formacje pospolitego ruszenia stały w
pogotowiu w poszczególnych prowincjach, by chronić przed pod-
jazdami Turków i Tatarów. Według rodzajów broni około 35 000

1 Jak wykazały badania Jana Wimmera, liczba ta wynosiła ok. 22 000
- (przyp. red.).

Bitwa pod Kahienbergiem

ludzi należało do piechoty, w większoœci były to oddziały Rze-
szy, podczas gdy Polacy mieli lwi udział w nieco liczniejszej
kawalerii. Dane dotyczšce sprowadzonych dział wahajš się mię-
dzy 130 a 168. Wiadomoœci o liczebnoœci oddziałów różniš się

od siebie nieznacznie, w granicach 70 000 do 78 000.

Przy pomocy tej znakomicie uzbrojonej i œwietnie zdyscypli-
nowanej siły zbrojnej można było tym łatwiej i prędzej odnieœć
całkowity tryumf, gdyż panował nastrój podniosły, pełen zapału
do walki i religijnej ufnoœci w zwycięstwo. "Wszystkich ogarnšł
zapał do tej wojny. Mamy mocnš nadzieję w Bogu, że zeœle On
błogosławieństwo chrzeœcijańskim armiom" - tak pisze młody
polski magnat, który stał się krwawš ofiarš swej religijnej gor-
liwoœci w tej bitwie. Podobna nadzieja ożywia Marka d'Aviano,
który z Kahienbergu w wigilię bitwy pisze do cesarza: "Wszyscy
w najpiękniejszej zgodzie i najlepszym porzšdku przygotowujš
się na zwycięstwo, które jest niewštpliwe." 11 wrzeœnia wojsko
spędziło noc rozcišgnięte w długiej linii, która przebiegała od
Dreimarksteinu przez Rosskopf, Hermannskogel, Yogelsang
i Kahienberg aż do Leopoidsbergu. Tam łańcuch gór opadał stro-
mo ku Dunajowi, od którego dzieliła wzgórza tylko wšska, ulicš
wypełniona przestrzeń. PóŸnym popołudniem król zwołał sprzy-
mierzonych ksišżšt i dowodzšcych generałów jeszcze raz na na-
radę do spalonego klasztoru kamedułów na Kahienbergu. Rów-
nież tym razem ostatnia decyzja należała do Sobieskiego. Obiek-
tywny œwiadek, brandenburski obserwator Schlitz-Górtz, melduje
Wielkiemu Elektorowi, że dowódcy armii przedłożyli swe po-
glšdy, "a następnie król z Polski w tych sprawach wszystko za-
rzšdził". Wskutek niedokładnych map nie znano dostatecznie
utrudnień terenu. Dlatego Jan III chciał przeprowadzić atak na
Turków dwiema falami. Planował na te operacje dwa dni.

Jeszcze jedna noc pod gołym niebem. Sobieskiego przepełnia
ledwo dajšca się przytłumić żšdza walki. Jak szlachetnej krwi
koń wyœcigowy oczekuje znaku, by rozwinšć swe największs
umiejętnoœci, tak władca ukrywał pod powierzchownym spoko-
jem swe wzburzenie wewnętrzne. W jego wrażliwej naturze od-
bijały się przed rozpoczęciem każdej bitwy nie tylko odwag;

żołnierza i napięcie męża stanu, któty politykę uprawia za po
mocš zwykłych w takich razach œrodków jak krew i żelazo, lec:

również emocje artysty. Kiedy niegdyœ pod Żurawnem, w prš
wie rozpaczliwej sytuacji, jego oko ucieszył wjazd seraskier
i chana, tak teraz z wysokoœci Lasu Wiedeńskiego rozkoszowa

21S Rozdział 11

się wspaniałym, rozległym widokiem ponad oblężonš cesarskš
stolicš, hen ponad równinš, na której wiła się srebrna wstęga ;

Dunaju, aż na mroczniejšce w błękitnej dali Karpaty i Góry
Litawskie. Jak okiem sięgnšć, widać było morze namiotów. Mo-
narcha, któremu nie bez racji przypisano wyobraŸnię południow-
ca, ocenia liczbę wojowników islamu na ponad 300 000 i sšdzi
przy tym, że jš jeszcze zaniżył. Kiedy nie mogšc zasnšć po wy-
czerpujšcym dniu, o trzeciej godzinie nad ranem 12 wrzeœnia
pisze do swej najdroższej Marysieńki, to wówczas mimo wszy-
stko jest pełen wiary w zwycięstwo. Liczebnoœć i przewaga
nigdy go nie przerażały. A tym razem ma dowodzić armiš, której
trudno znaleŸć równš sobie. Jednoœć, posłuszeństwo, odwaga,
doœwiadczenie wojenne, doskonałe uzbrojenie - wszystko ta
gwarantuje sukces, jeżeli Bóg, Pan i Władca, udzieli Swego
błogosławieństwa. W zmierzchu nadchodzšcego dnia modli się
Sobieski wraz ze swymi towarzyszami broni. Tym razem po.
skończonej mszy on sam zabiera głos, mówi krótko i dosadnie:

"Ten sam nieprzyjaciel, któregoœmy pobili pod Chocimiem, stoi
przed nami. Jesteœmy wprawdzie w obcym kraju, lecz nie wal-
czymy dla obcej sprawy. Walczymy za nasz kraj i za chrzeœci-
jaństwo, nie dla cesarza, lecz dla Boga."

Szósta pięć. Strzały armatnie z Kahienbergu dajš umówiony'
sygnał do ataku. Jakby się umówili na randkę, Turcy rzucajš
się w tym momencie na dwa saskie bataliony, które stojš u wy-
stępu Kahienbergu. Słońce wschodzi. Niedziela, 12 wrzeœnia
1683 roku. Cała osmańska armia rusza. Chrzeœcijanie stojš jej
naprzeciw w następujšcym porzšdku: na lewym skrzydle, wzdłuż
ulicy, która wiedzie z biegiem Dunaju od Klosterneuburga do
Wiednia, cesarska i saska kawaleria pod wodzš generała kawa-
lerii hrabiego Caprary, polski korpus posiłkowy pod feldmarszał-
kiem-lejtnantem księciem Lubomirskim za niš. Potem cesarska
i saska piechota pod dowództwem margrabiego badeńskiego i księ-
cia de Croy, elektora Jana Jerzego, księcia von Sachsen-Weissen-
fels i feldmarszałka von der Goltza. Tym zgrupowaniem na le-
wej stronie, które waży się na pierwsze uderzenie, dowodzi ksiš-
żę Lotaryngii. W centrum, które schodzšc z gór musi pokonywać
wielokrotnie wzniesienia, bawarska, frankońska i saska piechota
stacza trzy intensywne potyczki. Komenderujš elektor Maksy-
milian Emanuel bawarski, feldmarszałek margrabia badeński
i feldmarszałek hrabia Degenfeld. Na piechocie wspierała się
cesarska, bawarska i frankońska kawaleria pod wodzš księcia

Bitwa pod Kahienbergiem

von Sachsen-Lauenburg i feldmarszałka księcia Waldecka. Lewe
skrzydło przeciwstawiło Turkom około 26 000, centrum armii
22000 żołnierzy. Po prawej, na najbardziej oddalonych od Wied-
nia górach, znajdowała się cała polska armia, wzmocniona przez
trochę cesarskiej piechoty; ona również stoczyła trzy potyczki
w marszu w następujšcym ordynku: piechota poœrodku, kawa-
leria na obu flankach. Dowodzili hetmani Jabłonowski i Sie-
niawski, wojewoda Denhoff, generał artylerii Kštski, wypróbo-
wani towarzysze broni Sobieskiego z niezliczonych bitew i utar-
czek z muzułmanami, Bidziński, Zbrożek, Rzewuski, szwagier
władcy comte de Maligny. Król w czasie trwania bitwy przejšł
naczelne dowództwo nad swojš armiš, po uprzedniej obserwacji
pierwszych faz bitwy na lewym skrzydle i w centrum.

Doskonale zorganizowana służba adiutantów i sztafet troszczyła
się przez cały dzień o œcisłe powišzanie wszystkich oddziałów
i szybkie przekazywanie rozkazów najwyższego dowództwa armii.
Doskonała widocznoœć pozwalała królowi na dobry przeglšd ca-
łego pola bitwy. Poszczególne oddziały łšczyły się ze sobš jak
tryby mechanizmu. Tam, w dole nad Dunajem, przedzierajšc
się między wzgórzami winnic, w białych surdutach i czarnych
filcowych kapeluszach, cesarska piechota. Dalej, w kierunku
Nussdorfu, w bršzowych, zielonych i czerwonych sukmanach,
dragoni. Między tym symfonia barw: niebieskiej, szarej, zielonej
i czerwonej - to oddziały ksišżšt Rzeszy. Następnie kawaleria,
kirasjerzy w bršzowych surdutach i czerwonych spodniach,
z migocšcymi, w słońcu błyszczšcymi kirysami. Ten tłum, z góry
podobny do mrowiska, jest w cišgłym ruchu, tylko z rzadka
cofa się jak fala odrobinę, lecz nieustannie zdobywa przestrzeń.

Jazda Caprary i Lubomirskiego pędzi Turków przed sobš
wzdłuż brzegu Dunaju; równolegle do niej cesarscy margrabiego
Hermanna i Sasi von der Goltza usuwajš piechotę Ogłu paszy
i Mehmeda paszy. Do dwunastej godziny w południe lewe skrzy-
dło zdobyło Nussdorf i Nussberg. Szybki marsz naprzód spowo-
dował niebezpieczny moment: między Sasami i centrum, gdzie
Frankowie mieli tworzyć następne ogniwo w łańcuchu, powstała
luka. Osmani, widzšc szansę, rzucili się bezładnie w ten wyłom
Cesarska piechota i Sasi przywrócili łšcznoœć i tym samym ura-
towali sytuację. Centrum docišgnęło tymczasem, nie napotykajš<
silnego oporu. Teren stwarza większe trudnoœci niż sami Turcy
To wyjaœnia tę powolnoœć tempa, w jakim po szeœciogodzinny!!
marszu Bawarczycy i Frankowie dotarli na linię ciężko i krwaw<

220 Rozdział 11

walczšcych Sasów i Austriaków z lewego skrzydła. Obecnie od-
działy ksišżšt Rzeszy i Lotaryńczyka znalazły się na linii, która
sięga od Sieveringu i Grinzingu aż do Heiligenstadt, gdzie tym
razem obsunęli się Sasi pod wodzš von der Goltza. Słońce œwieci
z nieba; wydaje się zapraszać do południowego wypoczynku.
I rzeczywiœcie (oddajmy głos margrabiemu Hermannowi von Ba-
den): "Zaprzestano [walki] na dłużej niż dobre pół godziny,
z wielkš niecierpliwoœciš, każdy miał twarz zwróconš w tę jed-
nš stronę - na zachód. Wówczas nagle ujrzano połyskujšce ma-
łe proporczyki, które na swoich lancach nosiła polska kawaleria.
Obok naszych oddziałów rozległ się teraz tak przeraŸliwy krzyk,
że nawet stojšcy nam naprzeciw Turcy wydali się tym wstrzšœ-
nieni."

Polacy wyruszyli, podobnie jak ich towarzysze broni, o szóstej
rano. Przed kawaleriš cišgnęła polska, cesarska i frankońska pie-
chota, która musiała w twardych zapasach przepędzać tureckich
janczarów z pozycji zaporowych. Zostały wzięte Neustift, Potz- :

leinsdorf i Bombach. Krottenbach był zdobywany przez Austria-
ków i Polaków pod okiem Sobieskiego. Król odtšd przebywał
poœród swoich rodaków. O wpół do drugiej rozpoczęły się mię-
dzy Polakami i Turkami tradycyjne walki wstępne, które zwykle
poprzedzały każdš bitwę między tymi dwoma narodami. Poczet
kawalerii pojechał wycišgniętym galopem na zwiad i stracił jed-
nš czwartš swego stanu. Po nim jedzie drugi, silniejszy oddział
jazdy, znowu Polacy doznajš ciężkich strat. Ginie syn pierwszego
rangš œwieckiego senatora, Stanisław Potocki. Trzeci atak, Miš-
czyńskiego, sławionego pogromcy Tatarów, zamyka ten tragicz-
ny prolog. Zgodnie z programem przygotowujš się Osmani do
kontrataku. Wszystkie ich doborowe formacje zebrały się na le-
wym skrzydle przeciwko temu strasznemu lwu z Lechistanu.
Muzułmanie z pogardš dla œmierci próbujš odbić Gersthof, Pótz-
leinsdorf i Kleiner Schafberg. Kiedy to staranie spełzło na ni-
czym w ogniu chrzeœcijańskiej armii, o godzinie drugiej polska
jazda rozwija szeroki front na prawie równinnym terenie od
Dornbachu do Gersthofu, gdzie ma się przyłšczyć do centrum,
do kawalerii cesarskiej i kontyngentów Rzeszy w Sievering.

Jeszcze cztery godziny pozostały do zachodu słońca. Czy zado-
wolić się już zdobytym i następnego dnia kontynuować rozpo-
częte dzieło? Pospieszna wymiana myœli między Janem III i Lo-
taryńczykiem, którego oddziały prowadzš walkę o Heiligenstadt
i Dóbling. Czy można się zatrzymać dwa kilometry od murów

Bitwa pod Kohieribergiem

miasta i ryzykować odmianę wojennego szczęœcia? Pierwotny
plan przewidywał przecież jednodniowš bitwę i Sobieski tylko
z powodu nieoczekiwanych trudnoœci terenu uznał za konieczne
dwa etapy natarcia. Teraz jednak góry były poza nimi. Co dziœ
możesz załatwić, nie odkładaj na jutro! Król polski zapytał księ-
cia, czy Karol godzi się na kontynuowanie bitwy. "Marchons
donc!"1 odparł cesarski generał-lejtnant z właœciwš mu lakonicz-
nš zwięzłoœciš. ,,Marchons, qu'un sang impur n'abreuve nos sil-
lons!"2

Godzina trzecia po południu. Siedemdziesišt tysięcy ludzi, tylu,
ilu ich jeszcze jest zdolnych do walki w armii idšcej z odsieczš,
przegrupowało się na nowo. Po lewej, od Dunaju do Dóblingu,
cesarscy i Sasi, w centrum, od Dóblingu do Gersthofu, Bawar-
czycy i kontyngenty Rzeszy, wskutek skróconych linii obecnie
podzieleni na głębokie kolumny i majšcy większš siłę przebicia.
Na prawej czeka na rozkaz do ataku do tej pory jeszcze nie w
całoœci wcišgnięta w wir bitwy polska jazda. Okršgłe 20 000 żoł-
nierzy jest gotowych do ataku, jednego z najwspanialszych, jakie
zna historia wojen. Polacy, oddziały cesarskie i Rzeszy. Front
kawalerii jest skierowany na południe, prosto na namiot wielkie-
go wezyra, oddalony o około 4 km, ustawiony na przedmieœciu
Wiednia, St. Uirich.

To właœnie ta godzina, do której tak tęskniło serce bohatera,
godzina, w której będzie walczył i zwyciężał za wiarę i ojczyznę.
Król polski, artysta nawet w tej chwili, która może być jegc
ostatniš, upaja się wrażeniami, tymi nigdy nie powracajšcymi
napływajšcymi do oka i ucha. Tam, po prawej, polscy dragoni
W czerwonych surdutach, niebieskich kapeluszach i wysokicl-
żółtych butach ze sztylpami, po tamtej stronie cesarscy w kolo-
rowym morzu barw, jeŸdŸcy ubrani podług gustu owego czasu
Jednak z tyłu, poza władcš, jakby ożył z zamierzchłych wiekóv
czas krzyżowców. Tam stojš, w połyskujšcych zbrojach, żelaznyci
rękawicach, hełmach szturmowych na głowach, z łukiem i kół
czanem przy siodle, z lancš w prawicy, jeŸdŸcy pancerni. Tan
królujš nieruchomi na swych ciężkich rumakach sławni w całe
Europie husarze, również w pancerzu i hełmie; futro zwierzęc
zarzucone na zbroje, uzbrojeni w długie, grube lance, pióro prz
hełmie, a na plecach legendarne skrzydła, które przy ataku będ

1 IdŸmy zatem!

2 Fragment Marsylianki (przyp. red.).

222

Rozdział 11

napędzane wiatrem i użyczš regimentom husarii strasznego wy-
glšdu, zmuszajšcego przeciwnika do ucieczki, zanim zdšży się on |

zmierzyć z tymi demonami.
Jan III, z Bożej Łaski Król Polski, Wielki Ksišżę Litewski, |

stoi przed frontem najœwietniejszej jazdy, jaka kiedykolwiek w |
historii nowożytnej rozstrzygała bitwę. Z daleka widoczne wzno- •
si się skrzydło sokoła na wysokiej lancy, znak, że władca Sarma- :

tów dowodzi osobiœcie, sam, we własnej, najjaœniejszej osobie. Je-
den z giermków trzyma czczonš i pełnš chwały tarczę Sobieskich
z herbem Janina. Sobieski nawet teraz, nie tylko kiedy idzie na
biesiadę, jest przybrany jak na wesele. Hurra, ty, krwawa na-
rzeczono! Jedzie na jasnym kasztanku, którego bajeczne kształ-
ty budzš zazdroœć u wszystkich niemieckich ksišżšt, najczystsza,
najszlachetniejsza arabska rasa. Na pancerz nałożył monarcha
ciemnoniebieski kontusz, pod nim ma żupan z białego, duńskie-
go jedwabiu. W ręku dzierży buzdygan polskich hetmanów, bu-
ławę. Głowę przykrywa kołpak, do którego umocowane jest, za
pomocš szlachetnego kamienia, nieoszacowanej wprost wartoœci,
wspaniałe czaple pióro. Godnoœć i powagę, doskonały spokój i
opanowanie da się odczytać na męskim i pięknym obliczu króla.

U boku ojca jedzie szesnastoletni ksišżę Jakub.

Monarcha daje znak. Bębny dudniš, fanfary rozrywajš powie-
trze, rozbrzmiewa odwieczne zawołanie do boju Polaków: "Jezus,
Maryja, ratuj!" Potężna masa jeŸdŸców rusza z miejsca. Jest
trzecia dwadzieœcia. Z podziwu godnš odwagš wspaniała turecka
kawaleria spahów uderza na lepiej uzbrojone i liczebniejsze od-
działy wojska Sobieskiego. Zderzenie jest mordercze. Z 2500 lanc
tworzšcych pierwszy szereg husarzy tylko 20 nie zostało złama-
nych. Lecz pierwszy szereg Osmanów wylatuje z siodła. Chorš-
giew księcia Aleksandra pierwsza przełamuje turecki front. Da-
lej, dalej! Pęka druga linia turecka. Trzecia rzuca się przeciwko
giaurom. Szczęœliw, kto ginie za wiarę; przyodziany w różowy
kaftan, wstępuje do raju, gdzie oczekujš go hurysy o oczach w

kształcie migdałów.

Kara Mustafa ma już swój raj na ziemi; nie chce go tak szyb-
ko zamienić na niebieski. Więc ucieka. Œwięta Choršgiew Pro-
roka zostaje zwinięta. Zabija się wszystkich chrzeœcijańskich jeń-
ców, którzy nie potrafiš uciec lub którzy nie wzbudzili litoœci
u zwyciężonych. Centrum armii tureckiej, które dotšd bohater-
sko przeciwstawiało się żołnierzom cesarza, Frankom i Bawar-
czykom, musi teraz natychmiast się cofnšć, aby aie zostać oto-


Bitwa pod K-ahienhergiem

22S

czone. Nie można utrzymać Dóblingu i Gersthofu. Podczas ataku
kawalerii piechota ponownie omalże zapomniała o własnych dzia-
łaniach wojennych. Od generała-lejtnanta Lotaryńczyka poczš-
wszy, aż do ostatniego żołnierza piechoty, wszyscy patrzyli jak
urzeczeni na to straszne, a zarazem piękne widowisko, gdzie dwa
œwiaty walczyły o palmę zwycięstwa; ogromna ruchliwoœć, hałas
i impet masy jeŸdŸców czyniły z walki bardziej efektowne wi-
dowisko niż powolne, żmudne i uparte, cichsze, bohaterskie zma-
gania piechoty. Dopiero po czwartej ożywiły się znowu ataki
piechoty. Ksišżę Karol miał do pokonania już raczej opieszale
bronišcego się przeciwnika. Zaledwie w cišgu godziny jego dziel-
ni żołnierze przez Alsergrund i przez Rossau doszli do Schottentor
(Bramy Szkockiej); również centrum stopniowo docišgało.

O pištej godzinie Polacy, którzy po tym wielkim ataku ufor-
mowali się na nowo, musieli raz jeszcze rozbijać opór turecki.
Dwadzieœcia tysięcy rumaków galopuje na Schmelz i przedmieœcie
St. Uirich. O wpół do szóstej Sobieski wchodzi do namiotu Kara
Mustafy. Jeden z Turków przyprowadza mu konia paradnego,
należšcego do wielkiego wezyra, drugi przynosi wysadzane klej-
notami strzemiona. Prawie cała armia muzułmańska uciekła w
bezładzie na Węgry. Tylko parę oddziałów janczarów trwa w za-
ciekłym oporze w rowach łšcznikowych. Wraz z zapadnięciem
zmroku również i ta straż tylna islamu wycofuje się. Cesarscy
i Polacy już przedtem zajęli obóz turecki w Breitensee. Mišczyń-
ski i kilka oddziałów jazdy pędzš za nieprzyjacielem. Regularny
poœcig nie zostaje jednak zorganizowany. Tak więc pokonana
armia uchodzi ze stosunkowo niewielkimi stratami. Nie jesteœmy
w stanie powiedzieć, czy padło 10 000, czy 20 000 Osmanów1 i ilu
zostało rannych. W każdym razie większoœć oblegajšcych uciekła;

wojska odsieczy wzięły niewielu jeńców, kilka tysięcy zaledwie.
Poza tym straty sprzymierzeńców były dużo mniejsze niż prze-
ciwnika; liczbę zabitych armii chrzeœcijańskiej należy oceniać
najwyżej na 2000, z tego około 500 Polaków, do tego 2000 dc
3000 rannych. "Never victory of so great importance cost sc

littie blood"2 (Taaffe).

Jeœli tryumf sojuszników nie został w pełni wykorzystany, wy-
nika to przede wszystkim z braku dyspozycji do bitwy, co spo

' Według najnowszych badań poległo ok. 7000-8000 Turków - (przyi

red.).
2 Nigdy zwycięstwo o tak wielkiej doniosłoœci nie kosztowało tak mai

krwi.

Rozdzial 11

wodowała rozpaczliwa sytuacja Wiednia. Aby nie tracić cz;

wojska odsieczy wybrały najkrótszš drogę. Przez to jedna
natarcie trzeba było poprowadzić z północy na południe i Osm
mieli tym samym wolnš drogę odwrotu. Gdyby było dosyć c
su, aby przeprowadzić plan Hermanna von Baden i od połud)
po marszu oskrzydlajšcym przez cały Las Wiedeński, zaata
wać nieprzyjaciela, wówczas Turcy nie uniknęliby katastrc
Zepchniętych do Dunaju spotkałby los podobny do tego spr;

dziesięciu laty pod Chocimiem. Jednakże w danych okoliczn
ciach nie wolno było zwlekać, a bezpoœredni sukces był przeć
tak wielki, jak tylko można było sobie wyobrazić! Wiedeń zos
wyzwolony, a armia Kara Mustafy niezdolna w tej wypra^
już do żadnych akcji. Poza tym było jeszcze możliwe nawet
raz zniszczenie uciekajšcych w rozsypce na Węgry Osmanów.
do tego nie doszło, winna jest polityka. Ale o tym póŸnic-j-

Wieczorem 12 wrzeœnia wodzowie i żołnierze, obcy obserwa
rży i mieszkańcy Wiednia, zwycięzcy i zwyciężeni mieli w k;

dym razie uczucie, że chrzeœcijaństwo zachodniego œwiata odn
sło całkowite i rozstrzygajšce na przyszłoœć zwycięstwo. Płacz
z radoœci padli sobie w ramiona Sobieski i jego sprzymierzeni
Bez zawiœci polski król, elektorzy, Lotaryńczyk i inni dowodzš
wzajemnie uznawali swoje zasługi. Nikt nawet o tym nie p
myœlał, by złoœliwie oczerniać towarzysza wspólnej walki i p
mniejszać jego męstwo. Faktycznie, historia wojen zna ms
przykładów wielkich bitew, w których ani jeden poważny bł.
nie zostałby popełniony, w których wszyscy zaangażowani r
walizowaliby ze sobš w odwadze i wytrwałoœci. Jeżeli teraz prz
toczymy kilka miarodajnych œwiadectw o Polakach, to nie zn
czy to, że oddziały cesarskie i Rzeszy mniej zdziałały w tej bi
wie; chcemy tylko oddać sprawiedliwoœć osišgnięciom Sobieski
go i jego bohaterskich żołnierzy, w które powštpiewali póŸniej
historycy.

Ksišżę Jan Jerzy anhaicki, naoczny œwiadek i jako pełnomo
nik Wielkiego Elektora z pewnoœciš nie podejrzany o szczegół;

przychylnoœć w stosunku do Jana III, przedstawia następujš<
rolę Sobieskiego w tej bitwie: "Król Polski sprawował naczelr
dowództwo i był wszędzie, gdzie największy ogień. Muszę sai
flatterie1 królowi i jego obu wodzom [Jabłonowskiemu i Sieniay
skiemu] dać œwiadectwo, że podobnie jak i inni generałowi

ibyło się bez najmniejszego confusion i desordre."2 Na to, że
obieski sprawował faktycznie dowództwo nad całoœciš, możemy
astępnie przytoczyć decydujšce œwiadectwo najbardziej powo-
inego œwiadka-poręczyciela. Karol lotaryński pisze 15 wrzeœnia:

Le roi de Polegnę s'est acquis dans cette rencontre une gloire
nmortelle d'etre venu de son royaume pour une si grands
"itreprise et d'y avoir agi en grand roi et en grand capitaine.
s n'y ai agi que par les dispositions qui ont etę approuvee.s et
nyies."3 Ten wielkoduszny, skromny cesarski generai-lejtnant
iwnież w liœcie do papieża mówi tylko o tym, że on przyczynił
ę do zwycięstwa jedynie "par quelques dispositions".4

Najwnikliwszym wydaje mi się osšd sabaudzkiego hrabiego
rovany, który głównš podstawę chrzeœcijańskiego tryumfu wi-
zi przede wszystkim w rzadkiej dla owego czasu, lecz też i rz;ad-
iej we wszystkich czasach, wielkoœci charakterów Jana III
księcia Karola: "L'on doit particulierement admirer dms c^tte
;casion la grandeur d'ame du roi de Pologne et dv,, duć de
orraine, le premier ayant abandonne ses vastes etats pour
scourir a la defense de 1'empire et le second par la part qu'il
nt a la victoire que l'on a remportee sur les ennemis, ear.
immandant la gauche de 1'armes, ii fit une si belle disposition
ue 1'aile droite des Turcs fut contrainte a prendre la fuite, ce
ui mit le Roi de Pologne en etat de pousser 1'autre aile des
urcs qui lui ćtait opposee et fit que la victoire se declarat
Ttierement pour nous."5

Zupełnie- podobnie raportuje Taaffc, zaufany tJ':)1:aryr.cz^ka:.
[ must nów toll you again, that there arę fcw kings nów in th(i

1 na czele wojska

2 zamętu i nieładu.

3 Król Polski zyskał sobie w tyrn starciu nieœmiertelnš sławę dla tak

•ielkiego przedsięwzięcia, bowiem przybył ze swego królestwa i postšpi t
ik wielki król i wielki wódz. Ja zaœ działałem tylko wydajšc dyspozycje,
tóre były przyjmowane i wykonywane.

4 dzięki pewnym dyspozycjom.

5 Należy szczególnie podziwiać w tych okolicznoœciach wielkodusznoœć
rola Polski i. księcia łotaryńskiego, pierwszy bowiem opuœcił swoje róż-
'głe krainy, by pospieszyć Cesarstwu z pomocš, drugi zaœ miał znaczny
dział w zwycięstwie odniesionym nad nieprzyjacielem, albowiem dowo-
żšc lewš flankš armii tak pięknie sprawił swoje oddziały, że zmusił
rawe skrzydło Turków do ucieczki, co pozwoliło królowi Polski odeprzeć
;ojšce mu naprzeciw drugie skrzydło tureckie i sprawiło, że zwycięstwo
rzechyliło się całkowicie na naszš stronę.

- Jan Sobieski

Rozdział 11

worid, who deserve better to be so that hę himself; and that his
TSobieskiego] competitor, our Duke of Loraine, hath performed
all the parts of a great captain and excellent soldier, and hath
withed so managed matters, and found the way in this con-
junction of our troops to accomodate so many Majesties and
Electoral Highnesses and Sovereign Princes together, that there
hath not been the least dispute or difference arisen amongest
them."1 Ten sam anglo-irlandzki uczestnik bitwy sławi "the
Poles, who stood the stock of a very rude encounter with a
transcendental bravery";2 był więc jednej myœli z księciem Wal-
deckiem: "jednak oskarżani Polacy okazali wielkš wartoœć",
i z wiedeńskim kronikarzem, który szczerze zapewnia: "tymcza-
sem nadeszli też Polacy, którzy wroga w nie mniejszym stopniu
niż Niemcy przywiedli do ucieczki. W sumie, każdy czynił to,
czego należy oczekiwać od dzielnych i rozsšdnych kapitanów."
Buonvisi, nuncjusz, daje Sobieskiemu pierwszeństwo, mówišc:

Sobieski uważa się za zbawcę chrzeœcijaństwa - i ma rację.
Sekretarz stanu kardynał Cibo nadmienia o nieopisanej radoœci,
którš odczuł papież na wieœć o tym cudownym i pamiętnym zwy-
cięstwie; zaraz po Bogu największy udział w tym tryumfie ma
Jan III; Innocenty XI zapewnił przecież, że w annałach Koœcioła
nazwisko Sobieskiego będzie żyć po wieczne czasy.

1 Muszę teraz jeszcze opowiedzieć panu, iż niewielu jest w obecnym
czasie królów na œwiecie, którzy by lepiej zasłużyli się, niż to uczynił on
[tj. Sobieski]. Jego zaœ konkurent, nasz ksišżę lotaryński, wykonał wszy-
stko, co należało do obowišzków wielkiego dowódcy i znakomitego żoł-
nierza. Tak sobie poradził i tak ułożył sprawy, że znalazł sposób, by
w tych naszych połšczonych wojskach pogodzić tak liczne królewskie
majestaty, doktorskie wysokoœci i suwerennych ksišżšt w ten sposób,
że nie powstał między nimi najmniejszy spór czy różnice [zdań],

2 Polaków, którzy toczyli ciężkie walki w obronie taboru, okazujšc po-
nadludzkie męstwo.


12. "Podzięka domu austriackiego?"

Niewierni pobici, Wiedeń wyzwolony: teraz nadszedł czas zbio
ru owoców polskiego bohaterstwa. Król wprawdzie wpisuje d
swego dziennika tylko te krótkie i pokorne słowa: "Sit nome:

Dei benedictum.' Wygrana potrzeba", lecz w swej bujnej wy
obrażni widzi już wspaniały wjazd do Wiednia, wzruszajšc
wdzięcznoœć uratowanego cesarza, zwišzek rodzinny z Habsbm
gami, węgierskš koronę na czole księcia Jakuba, małżonka arc;y
księżniczki, przepędzonych z Europy Osmanów. Jak przed tan
tym wielkim dniem, tak też teraz nie chce nadejœć sen. Sobiesi
spędza noc w półœnie pod dębem, tym symbolicznym drzewen
tylko trochę osłonięty przed chłodem resztkami tureckiego ni
miotu. Nie tylko marzenia o szczęœciu i potędze wišżš wieli;

duszę władcy, lecz także troski o najbliższš przyszłoœć militarn
Jan III chciałby następnego dnia wejœć do Wiednia i natyd
miast potem wyruszyć w poœcig za nieprzyjacielem. Zna słabo;

swoich dzielnych żołnierzy z tych regimentów, które sš tworzol
na pewno nie z ludzi należšcych do społecznej elity Polski: b
gactwa obozu tureckiego nęcš i zagrażajš dyscyplinie wojskowi
Dlatego zakazano plšdrowania pod karš œmierci. Co jednakże n
znaczy, że ten monarcha zakazywał wbrew ówczesnemu obycz
jowi brania łupów w ogóle.

Wczesnym rankiem 13 wrzeœnia rozpoczęła się pogoń za ska
bami Orientu. Z wyzwolonego miasta œpieszš wiedeńczycy, P
lacy rzucajš się na opuszczone namioty. Następuje to, czego ;

obawiał Sobieski: na moment pękajš wszelkie więzy dyscyplir
Każdy bierze, co może. Jednoœć i zgoda, które panowały podcz

Niech będzie błogosławione imię Pańskie.

15Ť

228 RozdzŸal 12

bitwy, rozwiały się. Połšczeni braterstwem w obliczu œmierci,
teraz Polacy między sobš, Polacy i Niemcy, wojownicy i miesz-
kańcy uratowanego od zagłady miasta byli prawie gotowi wy-
mordować się wzajemnie z powodu spadku, który mimo woli
pozostawił chrzeœcijanom Kara Mustafa. Wkrótce pojawi się dru-
ga ciemniejsza chmura na horyzoncie, na którym jeszcze nie-
dawno tak wspaniale jaœniała gwiazda Sobieskiego.

Król uważał za oczywiste, że wnet odbędzie swój wjazd do
Wiednia. Jechał w towarzystwie Lotaryńczyka, elektora Saksonii
i księcia Bawarii do wałów miasta, oglšdał opuszczone urzšdze-
nia oblężnicze Turków i obronne budowle wiedeńczyków, na-
stępnie chciał się udać przez Schottentor (Bramę Szkockš) do
cesarskiej rezydencji. Musiało mocno zaskoczyć monarchę, że tu
właœnie pożegnali się z nim Sas i Lotaryńczyk, jeszcze bardziej
zdumiał się, kiedy Starhemberg, komendant miasta, tłumaczył
się zawile, przepraszajšc, że bramy sš jeszcze nie przejezdne,
mosty w złym stanie. Teraz Jan III zaczšł rozumieć: "imperti-
nences" cesarskiego dworu pojawiły się znowu na porzšdku dzien-
nym, natychmiast skoro tylko minęło najgorsze niebezpieczeń-
stwo. Sobieski odparł krótko, że może wjechać do miasta przez
bramę, przez którš wyjechał Starhemberg, aby go powitać. Na
to logiczne stwierdzenie nie mogło być żadnego wykrętu. Star-
hemberg, który Turkom dotrzymał pola, nie potrafił się oprzeć
życzeniu wyzwoliciela. Skłonił się i towarzyszył królowi w jego
wjeŸdzie do miasta. Przez ciasno stłoczone tłumy jechał wzdłuż
Herrengasse do koœcioła augustynów. Tu Sobieski uklškł i modlił
się żarliwie, potem sam zaintonował, według polskiego obyczaju,
Te Deum, zupełnie nieoczekiwanie dla Austriaków. Jednakże Po-
lacy z orszaku wtórowali mu w tym ambrozjańskim hymnie po-
chwalnym, przy czym bili się w piersi i wymierzali sobie, we-
dług wcale osobliwego zwyczaju, silne policzki; wszystko to opi-
suje nam cytowany już tu hrabia Provana z Sabaudii, oficer ze
sztabu Starhemberga, naoczny œwiadek tych wydarzeń. Starhem-
berg robił obecnie dobrš minę do wcale nie takiej złej gry i za-
prosił króla do siebie. W miejskim pałacu tego mężnego obrońcy
odbyła się uczta, przy której wszyscy, zapomniawszy o drobnych
rozdżwiękach przed południem, byli pogodni i bawili się dosko-
nale. Elektor bawarski, ksišżę Anhaltu, ksišżę Jakub, Caprara,
Jabłonowski, Hieronim Lubomirski, podkanclerzy Gniński - bra-
li w niej udział. Sobieski chwalił, bez zawiœci i szczerze, cesarskš
armię, do Witteisbacha powiedział, że z tak wspaniałymi żołnie-

"Podzięka domu, austriackiego"

rzami można by podbić œwiat, księciu Anhaltu polecił przekazać
najserdeczniejsze pozdrowienia dla Fryderyka Wilhelma. Podczas
ucztowania monarcha wzbudził zdumienie i podziw niemieckich
goœci, kiedy rozmawiał z kilkoma znamienitymi jeńcami w ich
języku, po turecku i tatarsku. Po uczcie odwiedzono jeszcze ka-
tedrę Œwiętego Stefana, gdzie Jan III wysłuchał mszy. Po czym
król polski powrócił do obozu.

Sobieski z pewnoœciš zauważył, że nie tylko elektor saski, Lo-
taryńczyk i Starhemberg zachowywali się, jakby ich kto od-
mienił, lecz również, że lud, który przy wjeŸdzie wychodził z sie-
bie z radoœci, który pozdrawiał go słowami: "Ach, nasz dzielny
król!" i który napierał, by ucałować jegc dłoń, nawet stopy
i strzemię, był zastraszony przez - w owym czasie również do-
brze zorganizowanš - austriackš policję i przestrzeżony przed
wyrażaniem hołdu. Gryzło to króla, który odznaczał się niezwykle
wrażliwym poczuciem godnoœci i nie mniej silnie rozwiniętš próż-
noœciš. Wkrótce jego zły humor otrzymał nowš pożywkę. Między
cesarskimi i Polakami doszło już podczas biesiady u Starhem-
berga do bitek, a również póŸniej, gdy sprzymierzonym zabro-
niono wstępu do miasta. Następnie rozszerzyły się te nieporozu-
mienia na podział łupów i wkrótce nabrały politycznego wy-
dŸwięku.

Cesarscy byli wœciekli na Polaków, że ci podobno przywłasz-
czyli sobie wszystko, co najlepsze i najpiękniejsze z tureckich
namiotów. Dzisiaj, z perspektywy czasu większej niż ćwierć ty-
sišclecia, nie możemy już dokładnie oszacować wartoœci tego, co
splšdrowali ci, a co tamci. Z pamištkowych wystaw, które były
urzšdzane z okazji 200 i 250 rocznicy oblężenia Wiednia, zdaje
się wynikać, iż rzeczywiœcie najkosztowniejsze sztuki otrzymali
Polacy. W każdym razie łup z namiotu wielkiego wezyra przy-
padł w udziale Sobieskiemu. Sam przecież pisze do Marii Kazi-
miery: "Nie rzekniesz mnie tak, moja duszo, jako więc tatarskie
żony mawiać zwykły mężom bez zdobyczy powracajšcym, Ťże;

ty nie junak, kiedyœ się bez zdobyczy powróciła," Namiot, siodło
strzemiona i niezliczone inne rzeczy z utraconych wspaniałoœć
Kara Mustafy powędrowały do skarbca Sobieskich. I jeœli nawę
zawistny Turek kazał odršbać głowę swemu ulubionemu stru
siowi, aby ten rzadki ptak nie wpadł w ręce chrzeœcijańskieg
króla, nawet jeżeli mšdra papuga wezyra uleciała w zamęci
bitwy, drwišc z usiłowań Sobieskiego, który mimo zmęczeni
walkš udał się wraz z dwoma towarzyszami w pogoń za uchc

230 Rozdział 12

dzšcym mu ptakiem, to jednak Jan III udowodnił swoje boha-
terstwo, nawet według wymagań Tatarek. Możni jego królestwa
oficerowie, każdy wzišł podług swojej miary, a że "motłoch
i zwykła hołota" nie pozostali w tyle, rozumie się samo przez się
Krótko mówišc, nie mamy żadnych powodów, by wštpić ^ dane
nie podlegajšcego niczyim wpływom Provany, który, zgodnie
z Taaffem, przypisuje Polakom i królowi "trop d'attachement
pour le bien",1 i uważamy za mniej więcej słusznš opinię Bruli-
ga, że około dwóch trzecich zdobyczy przypadło w udziale sar-
mackim sojusznikom, a tylko jedna trzecia ogólnej wartoœci
15 milionów guldenów oddziałom Rzeszy i cesarskim. Oczywiœcie
musimy też wierzyć temu samemu Provanie, że to nie wzglšd na
materialne zyski powstrzymał Sobieskiego przed kontynuowa-
niem operacji wojskowych. Ta fatalna czterodniowa przerwa
wišże się raczej z rozdżwiękami, które osišgnęły swoi szczyt
w entrevue w Schwechat, a w których należy widzieć o wiele
więcej i za którymi kryjš się dużo głębsze motywy niż głupie
spory dotyczšce ceremoniału.

Przypominamy sobie nadzieje, jakie Maria Kazimiera wišzała
z zawarciem przymierza z cesarzem. Liczyła ona przez dłuższy
czas na to, że ksišżę Jakub poœlubi córkę Leopolda I; z drugiei
strony królowa wczeœniej, jeszcze w latach francuskiego kursu
i popierania węgierskich powstańców, myœlała o kandydaturze
pierworodnego syna Sobieskich do tronu œwiętego Stefana. Z upo-
rem, który charakteryzował zwykle poczynania Marygieńki po-
została wierna tym obu ambitnym pragnieniom: małżeństwu
z Habsburżankš i staraniom o tron węgierski. Nadzieje te umoc-
nione zostały przez dwie okolicznoœci, o których dotš^ mg było
tu mowy. Austriacko-polskie przymierze z 31 marca 1533 roku
po wszystkim, czego mogliœmy się spodziewać, znalazło g^yg uzu-
pełnienie w tajnej umowie, która gwarantowała cesarskie r>o-
parcie dla objęcia tronu przez księcia Jakuba, a prawdopodobnie
nawet dla powstania dziedzicznej monarchii domu Sobieskich.
Pisemnego dokumentu tej umowy nigdzie nie można znaleŸć'
jedynie raport brandenburskiego ambasadora Crocko-wa z 3 kwiet-^
niš 1683 roku, drugi z 14 maja tego samego roku, Q zamiarze
Jana III, ,,by zmienić status", akta w hiszpańskim archiwum w
Simancas dotyczšce renty w wysokoœci 30 000 guldenów dla księ-
cia Jakuba, którš miał płacić Karol II, i inne wzmianki w austria-

1 nadmierne przywišzanie do dóbr materialnych.

"Podzięka domu austriackiego"

ckiej korespondencji dyplomatycznej wskazujš na istnienie ust-
nego "gentlemen's agreement".1

Z tego porozumienia nastawiona optymistycznie Maria Kazi-
miera wycišgnęła wniosek, że wcišż jeszcze istnieje szansa na
małżeństwo z Austriaczkš. Dosyć ponura i nie wyjaœniona do
końca intryga obudziła ponownie we władczyni plany dotyczšce
Węgier. Kiedy Wiedeń znalazł się w największej potrzebie, Hie-
ronim Lubomirski, już jako feldmarszałek-lejtnant, dowódca bi-
jšcego się w cesarskiej służbie polskiego korpusu posiłkowego,
wysłał rotmistrza Glińskiego do Częstochowy, gdzie pod koniec
lipca bawiła z krótkš pielgrzymkš polska para królewska. Ten,
wyruszywszy 21 z obozu na Polu Morawskim i przybywszy już
25 do miejsca pielgrzymek przy Jasnej Górze, przekazał Sobies-
kim wieœć od Lubomirskiego, która przyjęta została przez Jana III
i jego małżonkę jako przyrzeczenie węgierskiej korony i ręki
arcyksiężniczki dla księcia Jakuba. Jest bardzo prawdopodobne,
że te widoki na przyszłoœć dla syna spotęgowały zapał i poœpiech
monarchy. Znajšc lojalnoœć księcia Lotaryngii, nie możemy w
żadnym razie przyjšć, że ów przystał na aluzję opartš na oszu-
stwie, byle tylko œcišgnšć Sobieskiego pod Wiedeń. Raczej na-
leżałoby przypisać tę intrygę awanturniczemu Lubomirskiemu,
w której on sam był raczej samooszukujšcym się kłamcš niż pod-
stępnym czarnym intrygantem. To wystarczyło; z myœlš o Wę-
grzech i o arcyksiężniczce pocišgnšł papa Sobieski na wojnę,
z tš też myœlš zabrał ze sobš na pole walki młodego Jakuba;

oczywiœcie - pamiętamy przecież wczeœniejszy sceptycyzm mo-
narchy wobec iluzji jego małżonki - nie wierzšc tak naprawdę
w przekazane przez Lubomirskiego wieœci. W dniu zwycięskiej
bitwy jednakże zdaje się, że król przemyœlał sobie te sprawy;

uważał, że teraz uczynił tak wiele dla domu austriackiego, iż
spokojnie może podpytać, co będzie z sugerowanš obietnicš; tak
więc wieczorem 12 wrzeœnia wysłał Hackiego, najwłaœciwszego
człowieka do tego rodzaju spraw, do Leopolda I. Żšdanie pol-
skiego dyplomaty wywołało u cesarza - nie da się tego inacze,
okreœlić - paraliżujšce wprost przerażenie.

Dwór wiedeński jeszcze nie zdšżył ochłonšć przed żšdanien
zapewnienia pierwszeństwa przed cesarzem temu elekcyjnemu
królowi, jeœliby doszło do spotkania tych dwóch monarchów
Ach, ta wojna turecka! Oblężenie tu, oblężenie tam, wdzięcznoœ

1 dżentelmeńskiego układu.

232 Rozdział 12

tu, wdzięcznoœć tam, to wszystko widziało się już niejednokrot-
nie. Lecz kto kiedy przeżył tak niesłychane nowinki jak te, za
których przyjęciem - aż pióro się wzdraga napisać - ujmuje
się papieski nuncjusz? Dopiero co zgodził się Leopold I na to,
aby tego Polaka w listach pisanych po włosku tytułować per
Jego Królewska Moœć, podczas gdy w tych pochodzšcych z kan-
celarii ten pan brat z Warszawy musiał się zadowalać łacińskim
terminem "Serenissimus". Następnie nieznoœny Buonvisi wydzie-
ra komuœ przemocš naczelne dowództwo sprzymierzonych armii
dla kogoœ, no, powiedzmy dla sojusznika; tak więc: ,,Król Polski
[oœwiadczył], że nie może cesarzowi w jego [Leopolda] kraju da-
wać wolnej ręki; on wprawdzie nie miałby żadnych zastrzeżeń,
nie wiedziałby jednak, jak się wytłumaczyć przed Rzeczšpospo-
litš." Nuncjusz wyłuszczył cesarskim ministrom, że należy ,,za-
pewnić pierwszeństwo dzielnemu królowi, który opuœcił swe kró-
lestwo i przybył, by wyzwolić Wiedeń, uratować to państwo i ca-
łe chrzeœcijaństwo przed zagrażajšcš mu bezpoœrednio niewolš".
Jeżeli urażałoby to uczucia wszystkich, wówczas dwór cesarski
może wysłać protest do watykańskiego archiwum, żeby ten jed-
norazowy wyjštek nie posłużył jako precedens na przyszłoœć.
Tak dalece narósł spór o prymat 11 wrzeœnia.

Właœnie dlatego, aby uniknšć tego rodzaju kwestii ceremonial-
nych, musiał Leopold I pozostać z dala od placu bitwy. Wiemy,
że cesarz od 8 wrzeœnia z powodu życzenia Schaffgotscha prze-
czekał bitwę o Wiedeń w Durnsteinie. W cišgu czterech następ-
nych dni Habsburg nie dał się podjudzić swoim ministrom; po-
słuchał rady Buonvisiego i polecił elektorom w specjalnym piœmie
z 11 wrzeœnia, żeby się podporzšdkowali dowództwu Sobieskie-
go; w serdecznym liœcie uspokoił Sobieskiego, że król polski nie
potrzebuje się obawiać żadnych zakłóceń ani przeszkód w woj-
skowych operacjach i że życzy mu sukcesu, "volendo lasciar
a S. M. tutta la direzione e tutta la gloria".1 Leopolda I w tym
jego trzymaniu się na uboczu umacniał Marco d'Aviano, który
powiedział mu wprost, ze szczeroœciš kapucyna, że tylko nie-
obecnoœć cesarza pozwoli uniknšć trudnoœci zwišzanych z ety-
kietš i tylko w ten sposób będzie można zapewnić dotychczas
panujšcš zgodę między ksišżętami. Lecz teraz Habsburg zaczšł
się opierać monitujšcemu: "lo certo non vorrei sturbare ii Re di

ł Pragnę pozostawić Jego Królewskiej Moœci całe dowództwo i całš
sławę.

"Podzięka domu austriackiego"

Polonia; spero che come Principe generoso e prudente sapr;

ancora coniormarsi alla ragione, e tanti esempii havuti in questi
cagione. V. P. gia sapra come sono qui ove non posso restare
meno ritornare senza discapito delia mia riputatione."1 Dietrich
stein i inni doradcy przekonali jednak tego pożałowania godne
go, zmaltretowanego wyrzutami sumienia monarchę, że nie po
winno go zabraknšć na arenie tak wielkich wydarzeń i że o:

również, ze względu na swoje dostojeństwo głowy całego chrzes
cijaństwa oraz ze względu na tradycję, nie może ustšpić pry
matu nawet wyzwolicielowi Wiednia.

W takš atmosferę, kiedy właœnie szykowano się, by wbre'
zgodnym proœbom obu najbardziej wpływowych Bożych mężóv
Buonvisiego i Marka d'Aviano, pospieszyć do Wiednia na prz<
kor groŸbie kłótni o pierwszeństwo, w tę rewoltę dumy i ni<
rozsšdku, które łšcznie raz jeszcze ukazały współczesnym "pi
dziękę domu austriackiego", w ten psychiczny pejzaż hiszpai
skiego ceremoniału wpadł Hacki ze swym pytaniem nie na cz;

się o małżeństwo z arcyksiężniczkš. Tego samego dnia lub krótt
przedtem dowiedziano się o węgierskich zamiarach ponowne;

zaofiarowania korony œw. Stefana Jakubowi Sobieskiemu •
3 wrzeœnia poseł Thókółyego uczynił tę propozycję jako regent
Marii Kazimierze, przebywajšcej w Krakowie. Leopold I,
statku, na którym rozpoczšł swojš podróż z Durnsteinu do Wie
niš, odprawił polskiego emisariusza wraz z chłodno uprzejma
listem do Jana III. Gratulacje z okazji odniesionego właœl
zwycięstwa łšczyły się w tym piœmie z wiadomoœciš, że cese
zdecydował się, skoro nieprzyjaciel został pobity, na powrót
swojej stolicy. O właœciwej sprawie, z którš przybył Hacki, b^
napisane tylko tyle, że odpowiedŸ na niš zostanie przekażš
"Seiner Serenitat" (Jego Jasnoœci) w formie ustnej.

Ledwie poseł Sobieskiego odjechał, a już dwór przybywszy
Klosterneuburga, wieczorem 13 wrzeœnia, otrzymał wiadome
która poważnie spotęgowała niechęć: polski król wjechał
Wiednia przed cesarzem i polecił œpiewać Te Deum. Z poczšł
może się to wydać niezrozumiałe, że fakt ten wywołał tak głę

1 Na pewno nie chciałbym sprawić kłopotu królowi Polski; mam
dzieję, że jako władca szlachetny i ostrożny potrafi postšpić zgoi
z rozsšdkiem z tyloma precedensami, jakie istniejš w tej sprawie. W
już zapewne, Ojcze, jak mi tu jest i że pozostać tu nie mogę, a
bardziej wrócić, bez ujmy dla mojej reputacji.

234 Rozdział 12

kš konsternację nie tylko wœród pochlebców, lecz także
u zwierzchnika cesarstwa. Przy bliższym przyjrzeniu się spra-
wie można to wszakże zrozumieć. 10 wrzeœnia w Durnstein na
radzie koronnej zadecydowano, że nie będzie się wprawdzie prze-
szkadzać w operacjach wojennych i wstrzymywać naczelnego do-
wództwa dla Sobieskiego, jednak należy natychmiast wyruszyć,
skoro tylko Turcy zostanš przepędzeni; nikt nie powinien wczeœ-
niej wjechać do miasta, dopóki nie zjawi się tam pan tego kraju.
Nie było to podyktowane wyłšcznie powodami natury etykietal-
nej. Leopold I pamiętał owo przygnębiajšce wrażenie, jakie wy-
warła jego pospieszna ucieczka na wiedeńczykach; gdyby teraz
inny monarcha wjechał jako pierwszy do miasta, wówczas Leo-
pold obawiałby się o swš wczeœniejszš wielkš popularnoœć u swo-
jego ludu, który zwracał uwagę na pozory i nie wdawał się
w subtelne rozważania na temat politycznych przyczyn nieobec-
noœci i spóŸnionego powrotu władcy. Cesarz wyłożył to wszystko
dokładnie w liœcie do Marka d'Aviano z 13 wrzeœnia. Owa
zazdrosna miłoœć do poddanych i ta zazdroœć o miłoœć pod-
danych może być więc zrozumiała z czysto ludzkiego punktu
widzenia, z drugiej strony to pewne, że okazanie jej było poli-
tycznym błędem i próbš za pomocš niewłaœciwych œrodków, któ-
ra poza tym ukazała osobę Leopolda I tak współczesnym, jak
i potomnym dopiero teraz w złym œwietle. Albowiem można było
zabronić wjazdu do Wiednia Austriakom, wszystkim, nie wyłš-
czajšc księcia Lotaryngii, można było zabronić nawet oddziałom
Rzeszy i elektorom, lecz nie niezależnemu władcy sprzymierzo-
nego wielkiego państwa. Jeœli już jednak doszło do tego ,,nie-
szczęœcia", to póŸniejsze dšsy przyniosły tylko szkodę. Buonvisi
jak zwykle ocenił to trafnie: "Należy się stale obawiać głupoty
tych ministrów. Skarżš się, że król kazał œpiewać Te Deum, za-
nim jeszcze uczynił to cesarz, przy czym nastšpiło to tylko pry-
watnie. Jednakże sš tu osobliwe umysły i cesarz daje się powo-
dować, chociaż też jawnie ceni mojš radę."

Tę radę obwiniały jednak owe osobliwe umysły o stronniczoœć
dla Polski, podczas gdy w Polsce oskarżano Buonyisiego o stron-
niczoœć dla Austrii.

Tak zatem 14 wrzeœnia, dwa dni po zwycięstwie, wybuchła
spodziewana wielka awantura, której obawiali się nuncjusz i oj-
ciec Marco, a to, że nie doszło do niej przed bitwš, jest historycz-
nš zasługš obu tych duchownych mężów stanu. Jan III był równie
oburzony oschłš odpowiedziš, którš mu przyniósł Hacki, jak Leo-

"Podzięka domu austriackiego"

pold I wiadomoœciš o wjeŸdzie Sobieskiego do Wiednia. Król
zwrócił się natychmiast do elektora Bawarii, z którym się w
ostatnich dniach bardzo zaprzyjaŸnił, i zapytał go otwarcie, jak
właœciwie wyglšda sprawa małżeństwa Jakuba. Maksymilian
Emanuel, wybrany na przyszłego męża właœnie tejże samej arcy-
księżniczki Marii Antoniny, której ręki dla młodego Sobieskiego
spodziewał się polski dwór, odparł, że nic nie wie o sprawie mał-
żeństwa. Wielce rozgniewany opuœcił Jan III obóz turecki pod
Wiedniem, w którym mu jedynie "straszliwy smród" trupów
przypominał o zwycięstwie, i pocišgnšł dalej do Schwechat.

Tego samego 14 wrzeœnia Leopold I, powitany uroczyœcie prze;

wszystkich elektorów, ksišżšt i generałów, udał się do wyzwo-
lonej rezydencji. Zezwolił na pocałowanie ręki œwicie urzędni
czej, zwiedził umocnienia, które tak wielokrotny musiały stawii
opór, i potem wysłuchał Te Deum, tego właœciwego, urzędowego
publicznego; odebrał na zamku hołdy swego wiernego ludu, urzš
dził uroczystš ucztę i wysłuchał wówczas polskiego podkancle
rzego Gnińskiego, który przybył ze słodko-kwaœnymi gratulacja
mi i listš skarg. Dobroduszny Leopold nie trwał długo w gnie
wie. Było mu teraz przykro, że zranił Sobieskiego. Buonvis
i Marco d'Aviano zyskali znowu przewagę nad wrogimi Polsc
ministrami, którš ci w czasie podróży dworu po Dunaju stracił
Podczas tego wieczoru Habsburg podjšł heroicznš decyzję sp(
tkania z Janem III, bez nawišzywania do sprawy małżeństw
z arcyksiężniczkš. Przy gorliwym współdziałaniu papieskiej d^
plomacji uzgodniono to niby przypadkowe spotkanie.

Odbyło się ono w Schwechat 15 wrzeœnia. Oddajmy głos je<
nemu z uczestników, którego relacja, ze względu na przebif
tego entrevue, jest szczególnie cenna, królewiczowi Jakubo-\
Sobieskiemu: "Tego dnia cesarz wyjechał nam naprzeciw, ot
czony licznym orszakiem Niemców, u boku jego ksišżę Lotaryng
elektor Bawarii i ministrowie. Na przedzie dwaj trębacze, któr;

głoœnym tršbieniem oznajmili zbliżanie się cesarza. Z tš ponr
jechał on wolno naprzeciw króla." Kiedy władcy byli już blis1
siebie, obaj równoczeœnie chwycili za kapelusze i cesarz podzi
kował swemu sojusznikowi w œwietnie ułożonej łacińskiej pn
mowie ,,za pomoc w potrzebie". "Król odpowiedział z wiel
uprzejmoœciš. Potem wystšpiłem również ja, aby powitać ces
rżš. Lecz nie wiem, czy był to przypadek, że opadajšce na ran
pióra wzrok mu zasłoniły, czy też obawiał się, że jego narowi;

koń, którego trzymał obiema rękami, może go ponieœć, gdy jed

236 Rozdziat 12

rękš dotknie kapelusza, aby odpowiedzieć na me pozdrowienie?
Czy to była przyczyna, że na moje pozdrowienie nie odpowie-
dział? Austriacy twierdzš, że tak, a spór na ten temat jest jeszcze
teraz nie rozstrzygnięty."

W każdym razie przyjazny nastrój Sobieskiego ulotnił 'się na-
tychmiast. Pisał do Marysieńki, że gdy ujrzał tę wyniosłš posta-
wę cesarza wobec pierworodnego syna króla-sprzymierzeńca, po-
mocnika i zbawcy: "na co ja patrzšc ledwom nie zdrętwiał".
Właœnie przed chwilš Sobieski przedstawiał swojego syna słowa-
mi, że on, Jan III, zabrał ze sobš królewicza, aby mu pokazać,
jak dotrzymuje się przymierza. Teraz więc obrażony ojciec,
z trudem hamujšc gniew, przedstawił Habsburgowi krótko het-
manów, którym Leopold też tylko kiwnięciem głowy podzięko-
wał za czołobitne pozdrowienia, następnie Sobieski przekazał po-
lecenie hetmanowi koronnemu Jabłonowskiemu, by ten zapre-
zentował cesarzowi armię. Przy tej paradzie wzbudziło wœród
przywykłych do większej grzecznoœci Polaków złoœć to, że Leo-
pold I nie pozdrawiał ich pochylonych choršgwi z rękš przy ka-
peluszu. Potem monarchowie się pożegnali, z bardzo różnymi
uczuciami. Króla Polski zraniono prosto w serce. To, że wyniosły
Habsburg nie odpowiedział na pozdrowienie Jakuba, było wy-
mowne, zarówno w zwišzku z planami małżeństwa, jak i w
zwišzku z nadziejami na węgierskš koronę. Sobieski najchętniej
wróciłby natychmiast do kraju, rezygnujšc z dalszej walki. Oka-
zało się, jak wielkš słusznoœć miał Buonvisi, kiedy jeszcze przed
bitwš przekazał ostrzeżenie Gnińskiego, że Sobieskiemu ze stro-
ny cesarza należš się wyrazy największej uprzejmoœci. Teraz
mamy do rozwikłania kwestię, czy Leopold, który dzień wczeœ-
niej zaniechał gniewu z powodu wjazdu sojusznika do Wiednia
i wyjechał mu na spotkanie z najlepszymi zamiarami, zmienił
nagle podczas tego spotkania poglšdy i zamiary oraz czy jego
wyniosłe zachowanie było zamierzone.

Obecnie, w chwili gdy antagonizm między Janem III i Leo-
poldem I osišgnšł punkt szczytowy, musimy raz jeszcze przy-
pomnieć ukształtowany wiekowš tradycjš i odziedziczonymi
skłonnoœciami charakter cesarza, tę habsburskš naturę, która
póŸniej, aż do końca rzšdów Sobieskiego, współdecydowała o pol-
skiej historii w pewnym sensie jako kontrapunkt, podobnie jak
charakter Burbonów pojawiajšcy się w osobie króla-słońce w
Wersalu. Potoczna opinia, przedstawiajšca Leopolda I jako ogra-
niczonego, bigoteryjnego słabeusza, jest powierzchowna i krzyw-

"Podzięka domu austriackiego"

dzi tę bardzo skomplikowanš, bogatš i głębokš osobowoœć. "Wie
ce oddany swoim obowišzkom, nie pozbawiony samodzielnoœć
a dzięki swojej wielostronnej wiedzy i naukowej działalnoœ
jeden z najbardziej wykształconych ksišżšt swej epoki", "ii ava
de tres grandes qualites, beaucoup d'esprit, un sens droit, de
probite, de la religion et une continuelle application aux affaires.
Tak przedstawiajš cesarza jego dwaj współczeœni, którzy z pe\
noœciš nie byliby skłonni do najmniejszej wyrozumiałoœci d
,,ponurego jezuity", niemiecki protestant Puffendorf i Franci
Yillars. Ciemnych stron tego księcia pokoju nikt nie potęi
ostrzej niż nuncjusz Buonvisi, który zarzuca mu małostkowo;

niezdecydowanie, zbytniš słaboœć wobec trzech Eleonor i tuził
ministrów. Rzeczywiœcie, ten jasny umysł i wspaniałe serce by
paraliżowane i zwodzone przez uległš wolę. "Che sera di r
poveraccio, che non solo per me, ma per tutti li altri havró
rendere conto. Questo mi fa arricciare i capelli e molte voJ
non saprei che farę, se non confidessi nell' infinita misericorc
di Dio si buono."2 To wyznaje władca już w podeszłym wie^
lekarzowi swej duszy, Markowi d'Aviano, i jemu też się zw:

rzył, że on, Leopold, byłby najchętniej został mnichem, ale g
już jest na tym stanowisku, musi spełnić swój obowišzek.

Ten obowišzek - tak pouczali monarchę jego przodków
jego doœwiadczenie i jego otoczenie - polegał przede wszystk
na tym, by utrzymać œwietnoœć tronu i troszczyć się o dol
poddanych. Zarówno na tym, jak i na tamtym œwiecie. Rebe]
jak ta na Węgrzech, narażała na szwank œwietnoœć korony, n
bilizowała Turków oraz heretyków i tym samym zagraż
szczęœciu poddanych na ziemi i w wiecznoœci. Dlatego posta
Leopolda I wobec kuruców była zdecydowanie okreœlona. Na\
jeœli potrafił szczerze współczuć buntownikom - "pauper Nada;

requiescat in pace",3 pisze krótko po skazaniu na œmierć buntc
nika, "wysłuchałem już dwóch mszy za niego" - był przeœwi:

czony, że łaski wolno udzielać tylko skruszonym, a przede ws
stkim nikt nie powinien się mieszać w sprawę między t;

1 miał wielkie zalety, dużo dowcipu, charakter prawy, rzetelny, pot
noœć i niezmiennš sumiennoœć w interesach.

2 Co stanie się ze mnš, nieborakiem, który nie tylko za siebie, ale
wszystkich innych będę musiał zdać sprawę. Włosy jeżš mi się na głc
i nieraz nie wiedziałbym, co poczšć, gdybym nie ufał nieskończeni
miłosierdziu dobrego Boga.

3 biedny Nadasdy, niech spoczywa w spokoju.

238 Rozdział 12

krnšbrnymi poddanymi a ich gotowym do udzielenia przebacze-
nia władcš. Wyrozumiałoœć, chętnie. "Trzeba się z nimi obcho-
dzić łagodnie, inaczej stajš dęba, jak twarde w pysku rumaki
albo raczej jak uparte osły." Poœrednictwo - bardzo niechętnie
widziane, tylko w najgorszym wypadku, w żadnym razie jednak
nie powinni się obcy cieszyć większš przychylnoœciš Węgrów
niż pan tego kraju. Albowiem w Leopoldzie budzš się natych-
miast uczucia zazdroœci jak wówczas, gdy wydawało się, że So-
bieski roœci sobie pretensje do pierwszego miejsca w sercu wie-
deńczyków.

W Jakubie Sobieskim widział Habsburg współzawodnika o przy-
chylnoœć Madziarów i tego, który naruszył splendor familiae do-
mu cesarskiego, syna władcy elekcyjnego, którego następstwo
tronu po ojcu nie było pewne, lecz mimo to ważył się wycišgać
rękę po arcyksiężniczkę. To blużnierstwo, które, być może, było
tylko narzędziem blużnierstwa, Leopold zamierzał, œwiadomie
podkreœlajšc cesarskie dostojeństwo, zniweczyć. A przeciw temu
zamiarowi nie mógł pomóc apel do politycznego rozsšdku. Cesarz
drżał już na samš myœl o odpowiedzialnoœci przed Bogiem, gdy-
by miał tam stanšć z odkrytš głowš w obecnoœci'tego uosobienia
podwójnej obrazy moralnoœci - kandydata do tronu rebeliantów
i kandydata do ręki arcyksiężniczki. Takie jest właœnie psycho-
logiczne i zgodne z ideologiš tamtego czasu wyjaœnienie braku
wspomnianego już gestu o historycznym znaczeniu. Owo nie od-
dane pozdrowienie przedłużyło wojnę z Turkami o piętnaœcie lat
i prawdopodobnie zaważyło też ujemnie na planach utworzenia
monarchii dziedzicznej rodu Sobieskich.

Dziwnym sposobem Leopold I nie odczuł wcale skutku swego
zachowania wobec młodego Sobieskiego. Cesarz wytłumaczył so-
bie tę sprawę mniej więcej w ten sposób: moja hieratyczna
sztywnoœć da do zrozumienia temu dobremu królowi z Polski,
że nici z małżeństwa z Habsburżankš i z tych zwariowanych
węgierskich planów. Jednakże to doprawdy bardzo miłe ze stro-
ny tego Sobieskiego, że przybył z tak daleka, i wreszcie bił się
przecież tak dzielnie. Pomijajšc wszystko, jest on przecież nie-
jako młodszym rangš kolegš. BšdŸmy więc uprzejmi dla tatusia,
jeœli już chłopak musi przez odpowiednio zastosowanš oziębłoœć
poznać swoje granice. To zrozumie z pewnoœciš polska Jego Wy-
sokoœć, którš z czystej uprzejmoœci tytułowałem po włosku Jego
Królewskš Moœciš... Tak mniej więcej brzmiały, przełożone z ję-
zyka Haupt- und Staatsaktion na swojski język austriacki, roz-

"Podzięka domu austriackiego"

•ważania Leopolda. Jeœli mielibyœmy co do tego jakieœ wštpił
woœci, wystarczy zacytować list cesarza do Marka d'Aviani
z 15 wrzeœnia, napisany bezpoœrednio po spotkaniu w Schwechat
aby udowodnić tę całkowitš naiwnoœć monarchy: "La visit;

d'hoggi col Re di Polonia e passata molto bene e se esso fu di
me cosi sattisfatto com'io da lui, certo potremo essere consolati
lo credo che da questo potra nascere grań bene a tutta l.
Cristianita."1

Jak zadowolony był Jan III z tego spotkania, w jakim na
stroju znajdował się po jego odbyciu, ujawniajš to nam gwal
łowne skargi i gorzkie oskarżenia, które zawarł w liœci
z 17 wrzeœnia do królowej! Niewdzięcznoœć, haniebna nie
wdzięcznoœć jest naszš nagrodš. Jakże butnie i wynioœle pc
traktowano naszego Kubusia. Nie dostajemy prowiantu, nas
ranni gnijš na gnoju. Austriacy wzbraniajš się grzebać naszyć
zmarłych na cmentarzach, nikt się o nas nie troszczy. Nawę
w księciu Lotaryngii, z którym Sobieski tak œwietnie się różu
miał, zaszła zmiana; Karol grubiańsko oddalił przekazane m
polskie zażalenie. Jednoczeœnie w polskiej armii poczęły si
ujawniać antyaustriackie wpływy, które dotšd trwały w ukr;

cm. Jabłonowski i inni frankofile rozniecali niezadowolenie z pc
stepowania cesarskiego dworu i starali się wykorzystać je rów
nież przeciwko Sobieskiemu. Tymczasem zjawili się u króla Gi;

i Absalon i powiadomili go o krakowskich rozmowach z Mar:

Kazimierš. Ci dwaj wzbudzili szczególnš nieufnoœć Austriaków,
którzy bali się nowych knowań Sobieskiego z Thókółym i Api
firn. Pokpiono gruntownie całš sprawę.

"Dieu qui avait uni les coeurs et les esprits pour le salut c
Yienne n'a pas permis pour lors un plus grand succes",2 powi;

damiał póŸniej Lotaryńczyk papieża. Turcy mogli z całym sp'<
kojem zebrać ponownie swe oddziały i poprowadzić je pc
chronišcymi przed atakiem murami twierdz naddunajskich. M:

wrokordato, tłumacz Porty, poœwiadcza, że gdyby .nie nieporozi
mienia między cesarstwem i Polskš, przy natychmiastowy
wznowieniu działań wojskowych armia osmańska została!

1 Dzisiejsza wizyta króla Polski upłynęła nader pomyœlnie i jeœli
był ze mnie tak zadowolony, jak ja z niego, na pewno będziemy mo
się pocieszyć. Sšdzę, że z tego może zrodzić się wiele dobrego dla całe
œwiata chrzeœcijańskiego.

2 Bóg, który połšczył serca i umysły dla ocalenia Wiednia, nie pozwc
odnieœć wówczas większego sukcesu.

240 Rozdział 12

zniszczona. Buonvisi i Marco d'Aviano zrozumieli to natychmiast.
Postarali się o spotkanie obu monarchów; dšżyli również do te-
go, gdy ta entrevue tak fatalnie wypadła, by naprawić to, co
zaszło, lub przynajmniej osłabić następstwa owego wydarzenia.
Nuncjusz miał przy tym do wykonania wprost herkulesowš pra-
cę. "Nie wštpię w dobre zamiary cesarza - pisze Buonvisi w
raporcie z 21 wrzeœnia do kardynała-sekretarza stanu - to wina
ministrów, którzy wszystko chcieliby mieć dla siebie i czyniš,
co mogš, by Jego Majestat uwierzył, że Polacy wzięli prawie
cały łup wojenny, i chcš, wbrew warunkom sojuszu, œcišgnšć
cały dochód z dziesięciny koœcielnej."

Również dzięki przekazowi Buonvisiego możemy stwierdzić
ponad wszelkš wštpliwoœć, że to nie Jan III przyczynił się do
zwłoki w poœcigu za Osmanami, lecz że powstrzymanie operacji
wojskowych wyszło z Wiednia. "Z załšczonego pisma przekona
się Jego Eminencja - kontynuuje nuncjusz - że obecnoœć ce-
sarza przeszkodziła w poœcigu za zwycięstwem, z powodu ogrom-
nych formalnoœci, których trzeba było dokonać. Turcy zostali
pobici i odpędzeni, ale nie zniszczeni; nie osišgnięto wyniku,
który miała dać spodziewana rewolta ksišżšt Siedmiogrodu, Moł-
dawii i Wołoszczyzny, ci bowiem widzšc, że Turcy zachowali
swš potęgę, nie odważyli się zbuntować." Widzimy więc, jak się
miała sprawa z tym "zmęczeniem" żołnierzy, któremu Leopold I
w swym liœcie do Innocentego XI, z 15 wrzeœnia, przypisuje winę
za niewykorzystanš w pełni możliwoœć zwycięstwa, podczas gdy
ludzie z kręgów austriackiego dworu skarżyli się do francuskiego
ambasadora, że przyczynš udaremnionego końcowego sukcesu
było plšdrowanie obozu tureckiego przez Polaków.

Wreszcie, 17 wrzeœnia, Buonvisiemu i ojcu Markowi udało się
wspólnymi siłami ten osiadły mocno na mieliŸnie statek austriac-
ko-polskiego przymierza zepchnšć z powrotem na żeglowne wo-
dy. Leopold I wydał rozkaz dalszego pochodu, a ksišżę Lotaryngii
posłał do Sobieskiego, jak przed odsieczš, po parol. Cesarz jest
obecnie zdecydowany, jak powiadomił hrabia Zinzendorff wie-
czorem o 11 godzinie generała-lejtnanta, prowadzić nadal wojnę
wspólnie z Polakami, zaatakować Esztergom i Budę oraz oblegać
Ujvar. Zierowski zostanie wysłany do Jana III, aby dbać o dal-
sze porozumienie. Jako drugi pełnomocnik wysłany został Węgier
Csaky, który miał towarzyszyć Sobieskiemu i baczyć na jego
kontakty z ksišżęcymi wasalami Turków. Do takiego więc kom-
promisu między nieufnoœciš i między sojuszniczymi uczuciami

"Podzięka domu austriackiego"

wiedeńskiego dworu doprowadziła papieska dyplomacja. Marco
d'Aviano uznał przy tym swojš przedłużajšcš się misję za skoń-
czonš i natychmiast wyjechał. Odtšd nuncjusz sam miał za za-
danie bronić się przed ponownymi intrygami hiszpańskiego stron-
nictwa, wrogiego wojnie tureckie* i Sobieskiemu.

Ledwie powiał inny wiatr od strony Wiednia, w polskiej armi-
również zmieniła się atmosfera. Znowu u Sobieskiego pojawi
się Lotaryńczyk i udobruchał towarzysza broni, tak że nie po
został już żaden œlad po wielodniowych niesnaskach, które rów
nież panowały między nimi dwoma. Aby wymazać postępel
obrażajšcy królewicza Jakuba, Leopold I posłał mu szablę hono
rowš i uprzejmy list. Sobieski odpowiedział na ten prezent wspa
niałymi końmi dla cesarza i dla "plus honnestes gens dans tov
son royaume".1 Osobliwe zdarzenie przyczyniło się wielce do te
go, że król polski z nowym męstwem i pełnym zapałem wyrusza
znowu do walki. Podczas przemarszu przez Fischamend żołniers
znaleŸli zakopany obraz Matki Boskiej, który nosił inskrypcj
"In hac imagine Mariae Yictor eris Joannes."2 Sobieski dopatrz:

się w tym ponaglenia do dalszej walki z niewiernymi i gwaranc
zwycięstwa. (Obraz ten zachował się, należał póŸniej do Rad;

wiłłów).

1 najznamienitszych ludzi w całym jego królestwie.

2 W tym obrazie Marii będzie zwycięstwo Jana,

16 - Jan SobŁeski


13. Wojna turecka Sobieskiego:

heroiczne szaleństwo
czy szlachetna mšdroœć stanu?

Sprzymierzone chrzeœcijańskie siły zbrojne wyruszyły 19 wrzeœ-
nia na wschód, przodem Polacy, za nimi Lotaryńczyk z cesarskš
kawaleriš, następnie Starhemberg z piechotš, na końcu straż tyl-
na Kroatów. Przekroczono Dunaj pod Preszburgiem; przeniesio-
no tam most ruchomy z Tulln. Z oddziałów Rzeszy większoœć
wróciła tymczasem do domu. Elektor saski oddalił się już
15 wrzeœnia, bardzo obrażony, z podobnych powodów co So-
bieski. Lecz Bawarczyk pozostał i zaprzyjaŸnił się, tak jak i Ka-
rol z Lotaryngii, z Janem III. Ten król o temperamencie sangwi-
nika sšdził nawet, po częstych opowiadaniach Maksymiliana Ema-
nuela o swojej siostrze, że ów chciałby wydać za mšż tę księż-
niczkę za Jakuba. Nawet jeœli monarcha przezwyciężył już w so-
bie rozgoryczenie spowodowane posępnym epilogiem zwycięstwa
pod Kahienbergiem i zwišzał się z Ligš Œwiętš aż do czasu cał-
kowitej klęski odwiecznego wroga, to jednakże wpływ niesto-
sownego i niesprawiedliwego postępowania austriackich mężów
stanu na Marię Kazimierę i na kierowany przez niš rzšd miał
o wiele poważniejsze następstwa niż w przypadku Jana III. Ów
nie wierzył przecież, mimo wszystko, w małżeństwo syna z Habs-
,burżankš, a co dotyczy Węgier, to jego poglšd da się najtraf-
niej streœcić w jego własnych słowach: "w Tekolim, moja duszo,
ja się nie kocham, ale nad narodem węgierskim mam wielkie
miłosierdzie, bo sš okrutnie utrapieni." Z powodu tego natural-
nego uczucia, z humanitaryzmu i owego powinowactwa z wy-
boru z braterskim narodem Madziarów, król polski starał się
również i teraz unikać działań wojennych przeciwko Thókółyemu
i pojednać go z cesarzem, chociaż nie żywił już żadnych iluzji
co do korony węgierskiej dla Jakuba.

Sobieski cieszył się z tego, że ksišżę kuruców również unikał

Wojna turecka Sobieskiego

walki i wycofał się za Nyitrę. Lecz Zierowski, a w tym wypadku
też Buonvisi parli do wojny z Thókołym, jak z każdym stron-
nikiem sułtana; wahanie polskiego króla, który nigdy chętnie
nie podnosił broni przeciwko chrzeœcijanom, stało się podejrzane,
a co gorsza, do tej nieufnoœci dawała wszelkie powody wpraw-
dzie nie postawa Jana III, lecz jego małżonki.

Przy swym wyjeŸdzie z Krakowa monarcha przekazał wyko-
nawczš władzę radzie regencyjnej, do której należeli Maria Ka-
zimiera, prymas Wydżga, jako najwyższy duchowny w kraju,
i kasztelan krakowski Potocki, jako najwyższy œwiecki senator
królestwa. Aż do bitwy pod Wiedniem nie było żadnych niepo-
rozumień; Marysieńka, jak cała Polska, czekała na meldunek
z placu walki. O tym, że królowa dšżyła przy tym wcišż do
realizacji swoich, bardzo ambitnych nadziei, zwišzanych z pier-
worodnym synem, już mówiliœmy; misja poselstwa Thokółyego
w Krakowie na poczštku wrzeœnia nie mogła być uważana w
ówczesnych okolicznoœciach za wrogi akt wobec cesarskiego

dworu.

Z niepokojem i troskš czekała małżonka Sobieskiego na zbaw-
czš wiadomoœć. Któryœ z kaznodziejów wpadł na nieszczęsny po-
mysł, by wspomnieć Władysława Warneńczyka, młodego polskie-
go króla, który padł w walce z Turkami w Bułgarii. Maria Ka-
zimiera zalała się łzami. Czyżby jej Jachniczka miał spotkać ter
sam los? Jednak 16 wrzeœnia przez bramę miejskš Krakowa pędŸ
kurier Jana III, francuski oficer artylerii, Dupont. Zastaje kro
Iowš modlšcš się przed krucyfiksem. Krzyk przerażenia; poten
otwiera list; pismo z namiotów wielkiego wezyra. Marysieńk;

dowiaduje się o zwycięstwie, sławie, zdobyczach i dobrym samo
poczuciu męża i syna. Każe wołać nuncjusza Pallaviciniego. Za
intonowano Te Deum, triumfujšce wiwaty wypełniajš stolic(
Jednakże wraz z kasztelanem krakowskim wielu opłakuje œmier
swoich najbliższych, którzy już nigdy nie wrócš z krucjaty d
domu. Królowa wydaje polecenie, by strzemię wezyra powieœ:

na krucyfiksie jako votum. Teraz płonie z ciekawoœci, żeby d<
wiedzieć się czegoœ bliższego o politycznych skutkach zwycięstw
Doniesienia małżonka o spotkaniu w Schwechat i o wszystkie
innych nieporozumieniach burzš raptem wszystkie marzeń
królowej. Następstwem tego jest nagła zmiana jej sympatii. J;

prawdziwa kobieta, odczuwa teraz nienawiœć do cesarskiego dw

ru i Ligi.

Pallavicini jest nie mniej zaskoczony, a jego niezadowolę!

244 Rozdział 13

nie zna granic, kiedy Maria Kazimiera mu wyjawia, że Thokoły
zaproponował Jakubowi węgierskš koronę; podobna propozycja
została przekazana jej i jej mężowi swego czasu w Częstochowie
przez posłańca od Lotaryńczyka, w nagrodę za pomoc Sobieskie-
go dla Wiednia. Nuncjusz spróbował natychmiast ,,rozbić intrygę,
która, jak sšdzę, została wymyœlona przez piekło przeciwko Li-
dze". Wkrótce pojawiła się jeszcze większa groŸba: Bethune szy-
kował się do powrotu do Polski. Szwagier królowej obiecywał
jej listownie złote góry, jeżeli tylko nakłoni Sobieskiego do po-
wrotu: 12 000 żołnierzy francuskiej armii przeciwko Turkom,
8 milionów guldenów, Burbonkę za żonę Jakubowi, Węgry,
Siedmiogród, Mołdawię i Wołoszczyznę jako księstwa lenne dla
Polski i dla papy d'Arquien owo niezapomniane parostwo wraz
z tytułem ksišżęcym. Wabiona takimi słodyczami przez Ludwi-
ka XIV, widzšc swe marzenia rozbite pejczem Leopolda I, dała
się nabrać Maria Kazimiera na miraże Bœthune'a. Wysłała na-
tychmiast do Sobieskiego innego francuskiego dworzanina, Daley-
raca, by œcišgnšć męża do domu.

W jednym z listów, z 3 paŸdziernika, królowa zastosowała
wszystkie swe wypróbowane sztuczki, aby namówić małżonka
do powrotu z Austrii. Najpierw zaapelowała do zranionej dumy:

"Je m'attendis bien a quelque sorte d'ingratitude, mais je ne
croyaie pas qu'elle put arriver au point ou je la vois."1 Następnie
czułoœć i tęskne westchnienia: Marysieńka nie może już dłużej
wytrzymać bez swego Jachniczka. Potem rozsšdek polityczny:

Sobieski powinien iœć przez Budę na Stryj, po drodze mógłby
zajšć tureckie tereny i te potem wymienić na Kamieniec, nie
oglšdajšc się przy tym na cesarza. "II ne faut point se faire
d'ennemis, pour ceux qui ont si peu de foi, de ceux qui vous
recherchent. Vous remarquerez quo les beaux procedes sont, dans
le siecle ou nous sommes, la risee de toute la terre."2 I groŸba:

armia jest niezadowolona jej potraktowaniem przez cesarza. "Vos
ennemis ne dorment pas ici."3 Wreszcie: mały "amorek", najmłod-
szy synek Sobieskiego, tak bardzo tęskni za papš. I postscriptum,

1 Spodziewałam się przecież jakiejœ niewdzięcznoœci, ale nie. sšdziłam,
że może ona dojœć do takiego, jak widzę, stopnia.

2 Dla ludzi tak małej wiary nie należy sobie czynić wrogów z tych,
którzy o Twoje względy [Panie] zabiegajš. Zauważ, że piękne uczynki
sš w dzisiejszej dobie poœmiewiskiem całego œwiata.

3 Wasi wrogowie nie œpiš tutaj.

Wojna turecka Sobieskiego

tak typowe dla Marysieńki: skarga, że brat Maligny i ojciec

d'Arquien za mało dostali z łupów wojennych.

Gdy Jan III otrzymał ten produkt kobiecej chytroœci i pod-
stępu, omawiał właœnie na radzie wojennej w Vizvar, 2 paŸ'
dziernika, z Lotaryńczykiem plan wyprawy na pozostałš częœ'
roku. Armie opuœciły wyspę, którš utworzył Dunaj w tej częœć
swego œrodkowego biegu, i maszerowały przez teren górzysty ns
Parkany, przyczółek tureckiej twierdzy Esztergom, położony n:

północnym brzegu Dunaju. Posłanie niezadowolonej Marii Kazi
miery, jak zwykle, wprawiło Sobieskiego w wielkie przygnębię
nie; rozbudziło w nim również już uœmierzony gniew na łudŸ
cesarza. Tak więc król bardzo Ÿle przyjšł ostrzeżenie Lotaryń
czyka przed przedwczesnym atakiem na Turków i dał się sprc
wekować do nieprzemyœlanej akcji, która łatwo mogła się prze

rodzić w katastrofę.

Polacy wyruszyli 7 paŸdziernika, nie czekajšc na wojska c(

sarskie, przeciwko Osmanom. Lotaryńczyk popadł w gwałtown
oburzenie; uprzedził, że sojusznicy dostanš się z pewnoœciš '
ciężkie tarapaty, i poprzysišgł, że wyda ich wówczas na pastw
losu, który sami sobie zgotowali. W rzeczy samej ledwie Sobiesi
zbliżył się do miejscowoœci Parkany, gdy zza łańcucha wzgó]
pokazała się turecka jazda; najpierw było jej niewiele, pote:

coraz to więcej. Dragoni, którzy jechali na czele polskiego wo
ska, bronili się chwilę, potem, widzšc przewagę, rzucili się c
ucieczki, w panice porwali za sobš husarzy. Na próżno próbow
Sobieski zebrać te doborowe oddziały i poprowadzić na nieprz;

jaciela. Ci sami jeŸdŸcy, którzy tak œwietnie sprawili się p<
Wiedniem i w dwa dni póŸniej potwierdzili swojš dawnš sław
uciekali pod wpływem psychozy tłumu przed Turkami, który
daleko było do liczebnej przewagi. Pękły wszelkie więzy dysc
pliny. Król został odepchnięty, przewrócony, i w końcu pozost
a tyłu tylko z siedmioma towarzyszami, œcigany przez setki t
reckich spahów. Ten tęgi, ciężki mężczyzna nie potrafił już t
szybko galopować jak za czasów swojej młodoœci. Wierny ME
czyński podtrzymywał go, by przy tej szalonej jeŸdzie nie os
nšł się z konia. W zamieszaniu oddzielono od króla królewic
Jakuba. Jan myœlał już tylko o tym, żeby teraz, gdy, jak prz
puszczał, stracił reputację wojennš i syna, zginšć z honore
Czyżby miała powtórzyć się Warna? W ostatniej chwili pewi
niemiecki jeŸdziec, który służył u polskich dragonów, uratoy

monarsze życie. Ten dzielny żołnierz bił się sam z tuzina
ť

246

Rozdział 13

Osmanów; kiedy osunšł się martwy na ziemię, Sobieski był już
w bezpiecznym miejscu. A tymczasem Lotaryńczyk nie dotrzy-
mał swojej obietnicy. Niechęć tego szlachetnego księcia nie mo-
gła przecież trwać długo. Gdy zorientował się w tragicznej sy-
tuacji sojusznika, wyruszył natychmiast z całš swš siłš zbrojnš.
Zatrzymał uciekajšcych Polaków. Lecz turecka kawaleria zawró-
ciła natychmiast, gdy natknęła się na uszeregowane w porzšdku
cesarskie regimenty. Uniknięto druzgocšcej klęski, jednakże ty-
sišc Polaków pokryło pole bitwy. Złe przygotowana akcja kosz-
towała dwa razy więcej ofiar niż pełne chwały zwycięstwo pod
Wiedniem. Poœród ofiar znalazł się wojewoda pomorski Denhoff,
któremu Turcy odcięli głowę i którego z poczštku wzięli za pol-
skiego króla.

Cesarscy oficerowie z trudem ukrywali swojš radoœć z tego

nieszczęœcia. Tym wyżej należy ocenić taktownš serdecznoœć Lo-
taryńczyka. Tak więc siedział Sobieski załamany psychicznie w
namiocie i medytował ponuro nad hańbš ucieczki swojej jazdy
w oczach Austriaków, którym chciano sprzštnšć "gloriolae ven-
tum".1 Nikt i nic nie mogło króla pocieszyć. Drzwi się otwierajš
i zjawia się ksišżę Karol; siada obok zrozpaczonego, sławi jego
czyny wojenne i dodaje mu tak długo otuchy, póki Jan III nie
wróci znowu do siebie. Ani jedno słowo wyrzutu nie przeszło
przez usta Lotaryńczyka; dzięki niezrównanej wprost subtelnoœci
uniknšł nawet tego, że jego, tak wyjštkowa, wielkodusznoœć nie
wywołała uczucia wstydu u polskiego króla. Sobieski jednak wie
dobrze, co jest winien sobie i sprzymierzeńcom. Szybkie i chwa-
lebne zwycięstwo..

Druga bitwa pod Parkanami stoczona będzie 9 paŸdziernika.

Tym razem według zgodnych dyspozycji króla i księcia. Sojusz-
nicy mieli dużš przewagę, 27 000 ludzi przeciwko niewiele po-
nad 12 000 Osmanów, i pragnienie zemsty zawstydzonych Pola-
ków, którym Sobieski przemówił należycie do sumienia. Zalety
terenu przy takiej przewadze nie były brane pod uwagę. Zwy-
cięstwo nad bohaterskimi Turkami zakończyło się prawie całko-
witš ich zagładš. Poległo 9000 Osmanów, przede wszystkim dla-
tego, że linia odwrotu prowadziła przez Dunaj i zwyciężeni zo-
stali zabici, zanim zdołali się wydostać na drugi brzeg rzeki.
Chrzeœcijanie wzięli 1200 jeńców. Tylko 2000 ludzi udało się uciec
do Budy. Sojusznicy splamili swój sukces przerażajšcym okru-

* ppwiew chwały.

Wojna turecka SobŸeskŸego

cieństwem, którego nie da się usprawiedliwić rewanżem za włas-
ne grzechy, popełnione w pierwszej bitwie. Sobieski i Lotaryń-
czyk starali się powstrzymać swoich ludzi. Nic z tego im nie

•wyszło. Lecz militarna operacja była udana.

Jednakże z wojskiem, w którym rozluŸniły się więzy dyscy-
pliny, nie można było już wiele zdziałać, tym bardziej że zbli-
żała się zima. Dworska rada wojenna lekkš rękš zadeklarowała,
że Sobieski i Lotaryńczyk majš szybko zdobyć "Ujvar, Esztergom
l Budę, cesarskie wojska mogš przezimować na Górnych Wę-
grzech, Polacy zaœ na tureckim terenie, w Siedmiogrodzie albo
w Debreczynie. Chodziło więc o to, by otoczyć leżšcš naprzeciw
Parkanów twierdzę Esztergom i szturmować do skutku. Potem
jednak lepiej rozesłać tę armię do domu. Przy kapitulacji Eszter-
gomu 27 paŸdziernika Polacy popełnili znowu wiele aktów okru-
cieństwa i niesubordynacji. Dlatego ze względu na ponaglanie
Marii Kazimiery i z powodu odnawiajšcych się sporów, doty-
czšcych postawy Sobieskiego wobec Węgrów, król, mimo że
chętnie dokonałby jeszcze wielu czynów wojennych i przychylił
się do życzenia Lotaryńczyka, by podbić całe Górne Węgry, nie
mógł myœleć o kontynuowaniu wyprawy. 3 listopada zawarto
umowę w sprawie kwater zimowych i natychmiast potem obie
armie rozstały się. Sobieski, po serdecznym pożegnaniu z księ-
ciem Karolem, pocišgnšł na północ, aby wrócić do ojczyzny przez

Karpaty Zachodnie.

Król wybiera drogę przez obszar Thókołyego, z poczštku w

niezmiennie przyjaznym zamiarze. W połowie paŸdziernika Absa-
lon i Hommonay omówili z Sobieskim zasady poddania się ma-
dziarskich buntowników. Wychodzšc z uzgodnień ustalonych
z Saponarš, Thókóły żšdał amnestii, zwrotu skonfiskowanych
•dóbr, potwierdzenia węgierskich swobód, dożywotniej władzy
ksišżęcej dla Thókołyego nad kilkoma górnowęgierskimi komita-
tami i dla całego tego układu gwarancji ze strony Polski. Lota-
ryńczyk i Starhemberg musieli odmówić zgody na te warunki
w rozmowie z Janem III przed jego wyjazdem. Tak więc Sobieski
przesłał projekt bezpoœrednio do Wiednia; jednakże i tu propo-
zycję tego paktu czekał podobny los. Cesarscy ministrowie wie-
trzyli w tym znowu starania o koronę dla Jakuba, a tym razem

również Buonvisi nie poparł polskiego władcy.

Podczas gdy Sobieski ujmował się za Thokołym na cesarskim
dworze i przez to znów wzbudził ledwo złagodzonš nieufnoœć,
ten niewy nagrodzony prawy poœrednik, nie ponoszšc za to żad-

248

Rozdział 13

nej winy, naraził się również węgierskim rebeliantom. Tymcza-
sem bowiem nadcišgnęli wreszcie Litwini, trochę póŸno, lecz za
to do kraju przyjaciela; bez przesadnego zapału, by mierzyć swe
siły z Turkami, lecz za to tym bardziej żšdni, by zapisać się
w pamięci pożałowania godnych mieszkańców tego obszaru, przez
który wiodła droga wojska Wielkiego Księstwa. Historia zacho-
wuje bezlitoœnie wspomnienia jasne i ciemne; musi ona odnoto-
wać, oprócz pełnego chwały wyczynu Polaków pod Wiedniem,
oprócz niezapomnianego dzieła Sobieskiego, również okrywajšcš

wstydem hańbę litewskich bachanalii.

Dzielni wojacy hetmana Sapiehy odnosili się już choćby dla-
tego z niewielkim entuzjazmem do tej œwiętej sprawy, że ich
dowódca był w tajnym porozumieniu z Francjš i Brandenburgiš
i czynił wszystko, by stać się ucišżliwym dla króla Polski. Swš
działalnoœć rozpoczšł Sapieha w lipcu rozbijaniem powołanych r'
przez Sobieskiego na Litwie oddziałów. Gdy Jan III wyruszył l
z Warszawy, oddziały wojska Wielkiego Księstwa Litewskiego •
były jeszcze daleko. Gdy walczył pod Wiedniem, wówczas sza-
lały -w okolicach Krakowa jak we wrogim kraju. Litewscy żoł-
nierze, "oprócz tego, że nie podpalali i nie zabijali, postępowali
w Polsce prawie jak Tatarzy, szczególnie z kobietami obchodzili
się bardzo nieobyczajnie". Jan III, powiadomiony przez Marię
Kazimierę i inne osoby o działalnoœci tych szczególnych obroń-
ców ojczyzny, rozkazał 17 wrzeœnia litewskiemu hetmanowi wy-
ruszyć przez Górne Węgry, z biegiem Dunaju, aby zjawił się
tam przynajmniej pod koniec jesiennej wyprawy przeciwko Tur-
kom. Lecz powołani rozkazem króla Litwini wcale się jednak nie
spieszyli. 3 paŸdziernika Maria Kazimiera powiadamia, że w cza-
sie tygodnia przeszli zaledwie trzy mile i czekali jeszcze na
swojš artylerię. Wreszcie pojawili się w Spiszu, polskiej enkla-
wie poœrodku węgierskiego kraju. Nieludzkie okrucieństwa zna-
czyły pochód tych krzyżowców. Obdzierali żywcem ze skóry
ewangelickich duchownych, podpalali i plšdrowali. Nic dziwne-
go, że przybycie tych poddanych Sobieskiego na teren, gdzie
panował Thókóły, po paru zaledwie dniach skłoniło księcia kuru-
ców, by odwrócił się od swego polskiego protektora nawet bar-
dziej zdecydowanie niż od cesarza. Ta szerzšca panikę chmara
szarańczy zalała górnowęgierskie wzgórza i zachowywała się tam
mniej więcej tak, jak jej żołnierze zwykli byli postępować na
obcym terenie. Wierni zasadzie, że tego, co się innym wyrzšdza,
nie należy wyrzšdzać samemu sobie, kuruce byli oburzeni z po-


Wojna turecka SobŸeskżego

wodu tego rodzaju goœci. Litewska armia ,,ne manqua pas de
bruler, de piller, de tuer sans egard; marquant sš route par des
desordres epouvantables."1 "Ta niekarna, barbarzyńska horda
miała tylko jedno przed oczyma: niszczyć, podpalać i rabować."

Owa zbrodnicza hołota, która nie wymieniła z Turkami ani
jednego strzału, spotkała się w połowie listopada z powracajšcš
do kraju polskš armiš, gdy już zniweczyła reputację i politycznš
pozycję Sobieskiego na Górnych Węgrzech równie gruntownie
jak dobrobyt tamtych okolic. Zdemoralizowane długš wyprawš
polskie wojsko stało się w końcu niewiele lepsze od tych band,
które się teraz z nim połšczyły. Ten poœledniej wartoœci element,
znajdujšcy się w armii, o którym informowaliœmy krótko już
przy przemarszu przez Morawy, dawał się we znaki tym silniej,
im mniej walczono i im bardziej dowództwo było zmęczone i sła-
be. Jak zwykle, nie œwietnie zdyscyplinowane oddziały, które
w armii Sobieskiego stanowiły do końca większoœć, ale ich gor-
sze przeciwieństwo decydowało o wrażeniu, jakie wywierała cała
ta potęga zbrojna nie tylko na ludnoœci, lecz również na włas-
nych dowódcach.

Ów powolny proces narastania przewagi gorszych popędów

i gorszych żołnierzy da się dokładnie przeœledzić. Do bitwy pod
Wiedniem wykroczenia zdarzajš się doœć rzadko; sš natychmiast
wykrywane i surowo karane. Kiedy, na przykład, podczas mar-
szu przez góry Lasu Wiedeńskiego kilka oddziałów włamuje się
do opuszczonej piwnicy i upija, wtedy starcza kilku ludzi ze
szlacheckiej kawalerii, aby plšdrujšcych rozpędzić i doprowadził
do opamiętania. Łupy w obozie tureckim, kilka dni głodu w po
łowię wrzeœnia i wskutek niedostatecznych zdrowotnych zarżš
dzeń wybuchajšce epidemie, przede wszystkim czerwonka, po
ważnie podkopały dyscyplinę oddziałów wojskowych. Ujawniał
się to podczas całego paŸdziernika w bitwach n^. Węgrzech. Pc
mijajšc okrucieństwa w Parkanach i w Esztergomie, można jes;

cze wymienić inne, mniejsze, bezmyœlne' rzezie, przy któryc
sojusznicy zabijali się nawzajem. Najbardziej powołany do te^
œwiadek, sam Sobieski, mówi po pierwszej bitwie pod Parkanar
o sprawiedliwej karze Boskiej "za rabunki koœciołów, zdzierstw
cudzołóstwa"; nie chce dłużej przebywać przy armii, nad kto:

zawisł gniew Najwyższego; "...egzercycyj żadnych nie umiej

1 nie omieszkała palić, grabić, zabijać bez żadnego względu, znac2
swš drogę straszliwymi ekscesami.

250

Rozdział 13

oficerowie głupcy, niedbalcy, niepilni". W parę dni póŸniej ka-
zał król na odstraszajšcy przykład spalić publicznie trzech żoł-
nierzy, którzy ograbili koœciół.

Tego samego dnia, 15 paŸdziernika, pisze o deszczu, głodzie,, |
chorobach, rabunkach, podpalaniach. ,,Nieochota sroga i stęsknię- j
nie się do domu, pieca i do piwa." Królewicz Jakub jednak opi- |
suje w liœcie do matki, jak te okolicznoœci były wykorzystywane :

przez skrytych i coraz bardziej otwarcie występujšcych prze-
ciwników monarchy: "Armia nie chce iœć dalej, a to z winy pew-
nych ludzi, o których Jego Królewska Moœć, jak wiem, słyszał,
że sš niezadowoleni. Oni podburzajš armię i rozsiewajš przez
sługusów pogłoskę, że król chce przywieœć wojsko do całkowitej
zguby. Ci podżegacze zyskali już na tyle przewagę, że obawia-
my się w każdej chwili nieszczęœcia."

Wobec takich obrazków rodzajowych z jaœnie oœwieconych
polskich Ÿródeł, nie będziemy się dziwić czytajšc podobne œwia-
dectwa pochodzšce spod pióra cesarskiego i niemieckiego z Rze-
szy. Obiektywni obserwatorzy przeprowadzajš dokładny podział
między poszczególnymi częœciami składowymi armii. "Król pol-
ski jest ponad miarę uprzejmy, również zachowanie ludzi z jego
orszaku, którzy wszyscy sš bardzo dzielni. Lecz proœci żołnierze
Ÿle się sprawdzili. Sš tylko dobrzy przy plšdrowaniu" (ksišżę Je-
rzy Ludwik brunszwicki). Starhemberg zaœ zwierza się wenec-
kiemu ambasadorowi Contariniemu: "che ii re era principe valo-
rosissimo di cuore, e di pari condotta, ma che non era Padrone
delie sue truppe, che, voltata una volta faceta, non potevano piu
rattenersi".1 W ustach złoœliwego wicekanclerza Rzeszy, hrabiego
Kónigsegga, te oskarżenia przybierajš jeszcze ostrzejsze formy.
"L'Empereur est bien malheureux - pisze do francuskiego posła
Sebeville - ses allićs le quittent en pillant tous ses Etats here-
ditaires et ceux'qui restent font pis que les Tartares. Le roi de
Polegnę est reste, mais plut aux dieux qu'il fut plus fort avant
dans la Polegnę, puisqu'il nous ruinę les pays et qu'au lieu de
nous aider a exterminer les rebelles, ii a des menagements pour
eux, qui nous doivent etre fort suspects, d'autant plus que son
grand generał s'est entierement declare pour Tekeli."2

4

1 iż król jest władcš nadzwyczaj mężnego serca i równie mężnym do-
wódcš, ale że nie jest panem swoich oddziałów, które - zaledwie od-
wróci głowę - nie sš w stanie się powœcišgnšć.

2 Cesarz jest nader nieszczęœliwy, jego sojusznicy opuszczajš go, gra-
bišc wszystkie jego dziedziczne ziemie, ci zaœ, którzy zostajš, postępujš

Wojna turecka Sobieskiego

Z pewnoœciš Jan III już w listopadzie wolałby "zatroszczyć
się o zapewnienie zwycięstwa, zamiast oddawać się zemœcie";

chciał łagodnoœciš odcišgnšć księcia kuruców od Turków, wów-
czas jednak Thokóły uciekł na osmański teren, "powodowany
rozpaczš i za radš złych ludzi". Polski król był bardzo zmartwio-
ny czynem tego człowieka, z którym również podczas wyprawy
nigdy nie zaprzestał podtrzymywania dobrych stosunków. Wysłał
do Thokółyego Gizę, lecz zerwanie było nieuniknione. Nieugię-
toœć wiedeńskiego dworu i okolicznoœci towarzyszšce przemar-
szowi polsko-litewskiej armii przez Górne Węgry zniszczyły po-
kojowe zamiary Sobieskiego. Szedł przez wrogi kraj. Twierdza
Szeczeny została zdobyta 10 listopada, Kassa, które odmówiło
kapitulacji, pozostawiono na uboczu, przekroczono Eperjes.
12 grudnia wojsko dotarło do granicy, Sobieski pożegnał się tu
z żołnierzami i 15 w Starym Sšczu œwiętował swe powitanie

z Mariš Kazimierš.

Oddziały, które tak dumnie wyruszyły przed miesišcami z Pol-
ski, znajdowały się w opłakanym stanie. Obdarte, marznšce, gło-
dujšce, powracały do domu z tej chwalebnej wyprawy, którš
tymczasem w całej Europie okryła legendarna sława. Marsz po-
wrotny przez węgierskie góry, który trwał ponad miesišc, spo-
wodował więcej strat niż przedtem właœciwa wyprawa, podczas
której, jak pamiętamy, najmniej ofiar kosztowało zwycięstwo
pod Wiedniem. Wojsko spodziewało się, że odpocznie po trudach
wojennych u zaprzyjaŸnionych Madziarów, jednakże po ostatnicr
doœwiadczeniach "straciło serce do węgierskiej ziemi". Było ,,tal'
zrujnowane, że niezdatne zupełnie do dalszej służby". Wedłuj
zgodnych wypowiedzi wszystkich Ÿródeł, tylko niewielka czesi
z 25 000 ludzi, którzy bili się we wrzeœniu pod Wiedniem, przy
była żywa i zdrowa. Wœród zmarłych był też hetman polny ko
ronny Sieniawski, który u progu ojczystej -ziemi obiecane;

15 grudnia, w nadgranicznej miejscowoœci Lubowla pożegnał si
z życiem. Resztki armii rozproszyły się po częœci natychmiast
Magnaci i szlachta z doborowych oddziałów, ku wielkiemu róż
goryczeniu, czerpali z przeżyć na Węgrzech materiał do wysts
pień przeciw Sobieskiemu i przeciwko Lidze Œwiętej. Francuski

gorzej niż Tatarzy. Król Polski pozostał, lecz oby bogowie sprawili, al
się okazał mocniejszym, jak przedtem w Polsce, albowiem niszczy ws
i zamiast nam pomóc wytępić rebeliantów, oszczędza ich w sposób, kfói
wydaje się nam wielce podejrzany, zwłaszcza że jego hetman wielki op
wiedział się całkowicie po stronie Thokółyego.

252 Rozdział 13

stronnictwo znalazło dla siebie œwietnš pożywkę wœród wetera-
nów ostatniej kampanii.

Wyglšdało to tak, jak gdyby los chciał wymazać jeszcze przed
końcem tego roku wszelkie zbawienne skutki polskiej dzielnoœci
i odwagi - otóż w dniach, kiedy trzon armii powrócił do domo-
wego ogniska, również dywersja, prowadzona na bocznej arenie
tej wojny, w Mołdawii, poniosła klęskę, która pozbawiła jš wszy-
stkich plonów. Podczas gdy Sobieski w lecie przeprowadzał zbro-
jenia, zgłosił się do niego ataman kozacki, nazwiskiem Kunicki
(który dzięki swej wiernoœci dochowywanej Polsce otrzymał szla-
chectwo na sejmie w 1673 roku), z propozycjš wystawienia wojska
ze swych rodaków i najazdu na naddunajskie księstwa wówczas,
gdy Tatarzy będš walczyli na Węgrzech i w Austrii. Jan III,
który zawsze darzył sympatiš Kozaków i do którego ogólnopoli-
tycznych planów œwietnie pasowała ekspedycja na Mołdawię czy
raczej zadanie dotkliwego ciosu Tatarom z Budziaka, zapewnił
z papieskich subsydiów œrodki na opłacenie żołdu dla około 10 000
tych małoruskich jeŸdŸców. Zewszšd z prawobrzeżnego obszaru

. Dniepru napływali do choršgwi Kunickiego ochotnicy, zwabieni
żołdem, powodowani żarliwoœciš religijnš, nienawiœciš do Tur-
ków i Tatarów oraz żšdzš łupów.

Kunicki, mianowany przez Sobieskiegp hetmanem kozackim,
wdarł się przez Pokucie do Mołdawii. Tu osadził ponownie jako
hospodara Petryczejkę, księcia wypędzonego stamtšd przed dzie-
sięciu laty, który do tej pory żył na banicji w Polsce. Duca,
wasal turecki, uciekł. Pod koniec paŸdziernika hetman ruszył

'dalej na Bendery. Tu, w siedzibach Tatarów Budziaka, uwolnił
tysišce chrzeœcijańskich jeńców, lecz zhańbił swój szlachetny
czyn barbarzyńskim wprost postępowaniem wobec bezbronnych
kobiet i dzieci. Liczba 300 000 tatarskich ofiar, których wymor-
dowaniem chlubi się w swych raportach Kunicki, jest z pew-
noœciš mocno przesadzona. Mimo to była wystarczajšco duża, by
wzbudzić nasze przerażenie i aby wracajšcych spod Wiednia przez
Węgry do domu Tatarów napełnić bezmiernš wœciekłoœciš. Ko-
zacy rozbili 4 grudnia pod Akermanem małe ugrupowanie tu-
recko-tatarskich oddziałów. Gdy jednak pojawił się sam chan

-Hadżi Gerej wraz ze wszystkimi swymi wojownikami, wówczas
rajd Kunickiego szybko się zakończył. 30 grudnia 1683 roku te
bandy, które w kraju Tatarów okazały się ich godne swymi po-
stępkami, doznały druzgocšcej klęski.

Na innym placu boju toczšcej się wojny, na Pokuciu, kaszte-

Wojna turecka Sobieskiego                    253

łan krakowski Potocki odbił twierdze Jazłowiec i Czortków.
Przepędził tatarskie hordy, które wdarły się na Wołyń, i uchro-
nił wschodnie tereny pogranicza Polski przy pomocy swych nie-
wielkich sił zbrojnych, liczšcych 4000 żołnierzy, przed grozš woj-
ny tureckiej. Czyżby więc ten efekt był godny tak wielkich wy-
siłków, na które się zdobyła Polska w swym œwiętym zapale;

.czyż wiele tysięcy poległych i wiele milionów guldenów nie było
zbyt wysokš cenš za to, że królestwo nie utraciło nic ze swoich
terenów, i czy nie można było osišgnšć tego dużo mniejszym
nakładem, gdyby Sobieski trzymał się po prostu z dala od wojny
z Turkami?

OdpowiedŸ ta, tak teraz, jak i przed wyprawš nad Dunaj, nie
może brzmieć inaczej: decyzja Jana III była koniecznoœciš ży-
ciowš dla Polski. O sukcesie tej kampanii możemy jedynie tylko
tyle orzec, że zarówno w swym pozytywnym, jak i w negatyw-
nym zakresie został on zdeterminowany charakterem polskiego
społeczeństwa i zakreœlonego przez nie terenu ówczesnego pol-
skiego państwa. Sobieski uczynił wszystko, aby ten sukces umoc-
nić i powiększyć; nie był w stanie zlikwidować układów i sto-
sunków, które zniszczyły plon polskiego osišgnięcia.

Owa niemożnoœć zachowania neutralnoœci wobec starcia mię-
dzy cesarzem i sułtanem okazała się zrozumiała w przebiegu
wydarzeń. Wiedeń padłby bez polskiej pomocy, jak też musiał-
by się poddać bez wsparcia wojsk ksišżšt Rzeszy. Historia tu-
reckiego oblężenia poucza nas nawet, że ledwie dwutygodniowa
zwłoka w odsieczy przypieczętowałaby los tego miasta. Jeœli oka-
zało się, iż Sobieski miał słusznoœć, że jego interwencja nad Du-
najem była niezbędna dla uratowania Wiednia, to tym samym
również jego następne przewidywanie trafiłoby w samo sedno;

w kilka lat póŸniej turecka potęga z pewnoœciš zwróciłaby się
przeciw Polsce, a ta wówczas musiałaby, nie mogšc walczyć
"przy wsparciu wszystkich sił Cesarstwa [Rzymskiego Narodu
Niemieckiego], zginšć w nierównych zmaganiach, opuszczona
przez przyjaciół i sšsiadów".

Głupota, zwierzęcy egoizm czy też stronnicza nienawiœć pró-
bowały pominšć te fakty. Grzymułtowski, uosobienie wszelkich
złych cech polskiego parlamentaryzmu, wróg œmiertelny Sobies-
kiego i każdego niewygodnego człowieka, który chciałby prze-
szkodzić mętnym kręgom tej interesownej polityki, już w roku
1676, bezpoœrednio po Zurawnie, wystšpił jako obrońca pokoju
z Porta. Trawestujšc słowa poety, "niech drudzy za łby chodzš,

254 Rozdział 13

a ja się dziwuję",1 wojewoda poznański oœwiadczył: "Niechaj so-
bie Turcy z Niemcami łby urywajš, jak im się podoba, nas to
nie obchodzi, bylebyœmy w domu mieli pokój." Tak, jeżeli tylko
tych innych, mianowicie Turków, również by to nie obchodziło.
"Pokoju nam trzeba - mówił dalej Grzymułtowski - boœmy
w wojnie per se impares."2 To właœnie było to, to był ów wzglšd,
który militarnš słaboœć Polski doprowadził do takiego stopnia:

że owo wielkie i ludne królestwo zaniedbało swoje siły, że z tego
powodu żadne z państw nie pragnęło mieć takiego sojusznika
i że nikt, gdy znalazło się w potrzebie, nie œpieszył mu z po-
mocš; że ponosiło klęskę przy każdym poważniejszym ataku
Porty, jak pod panowaniem Michała Wiœniowieckiego. Jan III
dał więc swemu krajowi ufnoœć we własne siły, przeprowadzajšc
zbrojenia, i równoczeœnie okazję, by pokazać sojusznikom, że ten
kraj nie był "impar" do wojny. Był to, tak dla wewnętrznej, jak
i dla zewnętrznej polityki tego państwa, pierwszy zysk z roku
wojny tureckiej 1683 - dowód polskiej zdolnoœci do stawienia
oporu.

Wyłšcznie zasługš Sobieskiego jest jeszcze inne dokonanie.
Współczesny znakomity historyk, zajmujšcy się osobš tego kró-
la, Piwarski, broni go, argumentujšc jasno dla dzisiejszego czy-
telnika: "Podejmujšc wyprawę wiedeńskš w roku 1683, kierował
się Jan III przede wszystkim polskš racjš stanu. Nie był zapóŸ-
nionym epigonem œredniowiecznej idei krucjat, lecz bystrym po-
litykiem, trafnie oceniał ówczesnš sytuację w œrodkowej i wschod-
niej Europie." My chcielibyœmy jednak ujšć to w ten sposób:

król jako wnikliwy polityk, będšc przedstawicielem najwyższej
wówczas moralnie idei krucjaty, działał w poczuciu polskiej ra-
cji stanu. Albowiem Polska jako przedmurze zachodniej chrzeœci-
jańskiej Europy stała się wielka, potężna i kwitnšca, jak Węgry,
jak Austria. Wrogowie Polski byli wrogami Krzyża, Polska i jej
przyjaciele obronili kulturę i wolnoœć przed barbarzyństwem
i despotyzmem. Wyœwiadczyłoby się Janowi III przysługę nie-
dŸwiedziš i byłoby to zafałszowaniem dzieła życia tego człowieka,
który urodził się w atmosferze krucjat, został w niej wychowa-
ny, działał niš powodowany i trwał w niej aż do œmierci, gdyby
chciano 'opieczętować tę œwiadomie dšżšcš do zgody œwiata

1 Jan Kochanowski, fraszka O żywocie ludzkim, w: Dzieła polskie. War-
szawa 1980, s. 158 - (przyp. red.).

2 sami z siebie nieudolni.

Wojna turecka Sobieskiego                    255

chrzeœcijańskiego politykę piętnem rzeczowej polityki nieœwięte-
go egoizmu.

W okresie najœciœlejszej przyjaŸni z Francjš Sobieski oœwiad-
czył pewnego razu swemu szwagrowi Bethune'owi: Polska nie
mogłaby wyruszyć przeciwko cesarzowi, gdyby ów został napad-
nięty przez Turków; nigdy nie œcišgnie na siebie zarzutu, że
dała się sprowokować do wojny, która chrzeœcijaństwo jako ca-
łoœć stršci w otchłań zguby. Niezależnie od tego, jak bardzo i jak
skory byłby do gniewu Sobieski na swego niewdzięcznego so-
jusznika i na ile jasnš miał œwiadomoœć, że nad Dunajem broni
swoich polskich granic, to w dniach swej największej sławy
Jan III czuł się przede wszystkim wodzem chrzeœcijańskiej Euro-
py. "Yenimus, vidimus et Deus vicit. Segnalatissima Yittoria
concessa hieri dalia Mta Divina alla Christianita tutta sotto
Yienna",1 tak rozpoczyna monarcha sprawozdanie z bitwy pod
Kahienbergiem. A kiedy umiłowana Marysieńka ponagla do po-
wrotu do domu, kiedy brak serca sojuszników i polskie interesy,
kobiecš czułoœć i tęsknotę dziecięcia za ojcem rzuca na szalę
wagi, to mimo to ta druga szala przeważa i król pozostaje, albo-
wiem "ja zdrowie, życie i szczęœcie moje oddałem raz w ręce
Boskie, a godnoœć nie pozwala rejterować".2 Sobieski bowiem wy-
ruszył jako chrzeœcijański rycerz, wiara i miłoœć do ojczyzny sto-
piły się w nim w jedno. Nie zna różnicy między sprawš Polski
a zbawieniem chrzeœcijaństwa. Ten jednak, kto dzieli ten poglšd
z bohaterskim władcš, dojrzy w uratowaniu Wiednia, w osta-
tecznym odparciu islamu, które zapoczštkowane zostało zwy-
cięstwem z 12 wrzeœnia 1683 roku, rezultat drugi i nie mniej
ważny, nie mniej warty podzięki niż pokaz polskiej woli życia
i żywotnoœci.

Do tego dołšcza się trzeci. Głęboki, wielki i trwały był od-
dŸwięk, który wzbudziła wyprawa wiedeńska u wszystkich je)
współczesnych. Egzystencja narodowych wspólnot zależy prze-
cież nie tylko od chleba, lecz także od owych nie dajšcych się
zmierzyć sił, którymi muszš się one powodować, a poœród któ-

* Przybyliœmy, zobaczyliœmy, a Bóg zwyciężył. Głoœne i znamienite zwy-
cięstwo, .jakie Boski Majestat zesłał wczoraj całemu œwiatu chrzeœcijań-
skiemu pod Wiedniem.

2 Cytat ten został nieco przekręcony przez autora. W rzeczywistoœci
list Sobieskiego brzmi: "Mnie się stšd odjechać, nie skończywszy kampanii,
ani nie godzi, ani podobna... Ja zdrowie, życie i szczęœcie moje oddałem
raz w ręce Boskie... ależ i honor... powinien być miły." - (przyp. red.).

256 Rozdział 13

rych na pierwszym miejscu stoi szacunek i czeœć u własnych
rodaków i u innych członków europejskiej rodziny. Ta czeœć, ten
prestiż, który stał się kapitałem przez jedno stulecie, z którego
Polska korzystała w erze swego upadku, ta sława u przyjaciół
i wrogów promieniała z czynu Sobieskiego. Listy papieża i wład-
ców naszej półkuli, pełne podziwu wypowiedzi mężów stanu, wo-
dzów, poetów i kronikarzy dajš nam œwiadectwo, jak silne było
wrażenie tego "heroicznego szaleństwa", w miejsce którego złoœ-
liwi i ograniczeni krytycy proponowali politykę "gwarancji"
i "paktów".

Innocenty XI do Jana III: "Invictae fortitudini, qua publicam
salutem summum paene in discrimen adductam asseruisti, laudes
tribuimus immortales. Recensebitur profecto in Ecdesiae Catho-
licae fastis inclytum nomen tuum, ac fidelium memoriam non
interituris praeconiis occupabit."1 Krystyna, królowa Szwecji:

"Un grandę e raro spettacolo diede al mondo la M. V. in quel
memorabile e yittorioso giorno del soccorso di Vienna per U
quale deve tanto a Lei la Santa Sede ed ii mondo tutto. In quel
fortunato giorno V.M. si rese degna non solamente delia corona
di Polonia - ma si meritó 1'impero del mondo, quando ad un
solo Monarca fosse destinato dal cięło. [A V.M.] tutti gli altri re
devono dopo Dio la conservatione de loro regni; ma io che regni
piu non ho, li devo la conservatione delia independenza e delia
mia quiete... Io invidio a V.M. le sue fatiche, i suoi pericoli; io
l'invidio ii bel titolo di liberatore delia cristianita."2

Zbawca chrzeœcijaństwa, to znaczy, tłumaczšc na język œwiec-
ki, człowiek, którego polityczna i militarna działalnoœć zadecy-

1 Niezwyciężonemu męstwu, okazanemu w najwyższym stopniu w de-
cydujšcej walce, dzięki któremu zapewniłeœ ocalenie powszechne, chwałę
nieœmiertelnš przyznajemy. Zaiste imię Twoje, pełne chwały, umieszczone
będzie na najchwafebniejszych kartach dziejów Koœcioła katolickiego i na-
pełni pamięć wiernych nieprzemijajšcym dla Ciebie uwielbieniem.

2 W ów pamiętny i chwalebny dzień odsieczy Wiednia Wasza Królew-
ska Moœć dał œwiatu wielkie i rzadko spotykane widowisko, dzięki czemu
Stolica Apostolska i œwiat cały tak wiele Mu zawdzięcza. W tym szczęœli-
wym dniu Wasza Królewska Moœć okazał się godny nie tylko korony
Polski, lecz zasłużył sobie na władanie całym œwiatem, gdyby nieba ze-
zwalały na to jednemu tylko monarsze. [Waszej Królewskiej Moœci] wszy-
scy inni królowie zawdzięczajš, zaraz po Bogu, zachowanie swoich kró-
lestw; lecz ja, która królestwa już nie posiadam, zawdzięczam Mu za-
chowanie niezależnoœci i mojego spokoju... Zazdroszczę Waszej Królew-
skiej Moœci jego trudów i niebezpieczeństw, zazdroszczę miana oswobp-
dziciela chrzeœcijaństwa.

Wojna turecka Sobieskiego                    257

dowala o zwycięstwie nad Turkami i o tym, że osmańskie plany
podbojów spełzły na niczym. Na tego monarchę, który, wbrew
wszelkim pesymistycznym przepowiedniom, przybył we właœci-
wym czasie z wielkš armiš i wywalczył zwycięstwo, zwraca po-
nownie uwagę Ludwik XIV, który darzy niš tylko silnych. I to
.jest czwarty rezultat ekspedycji przeciwko sułtanowi. Polska
przestała być wasalem, stała się mocarstwem, o którego względy
konkurowało wielu. Temu samemu Sobieskiemu, którego Ludwik
traktował z góry jako podległego "sojusznika" i uważał, że nie
przysługujš mu żadne szczególne względy, król-słońce, odkšd ten
lew pokazał swe pazury, przebaczył obrazę Vitry'ego, ba, nawet
rozbicie planów, które wišzano w Wersalu z oblężeniem i ocze-
kiwanym zajęciem Wiednia przez muzułmańskie wojska.

Wiadomoœć o wyzwoleniu Wiednia przyjšł Ludwik XIV urzę-
dowo z pełnš dostojeństwa satysfakcjš, godnš arcychrzeœcijań-
skiego króla. "J'ai appris avec bien de la joie la bonne nouvelle
de la levee du siege de Vienne",1 jest napisane w instrukcji do
Sebeville'a z 23 wrzeœnia, a Leopold niech wycišgnie z tego zwy-
cięstwa wszystkie korzyœci, których wymaga wspólne dobro
chrzeœcijaństwa; ba, ten Burbon posunšł się tak daleko, że za-
pewnił Habsburga, "qu'il seroit ravi de pouvoir contribuer a l'en-
tiere destruction de la puissance ottomane."2 Cesarz, który nie
był pozbawiony subtelnej ironii, odrzekł: "qu'il connaissait V.M.
si chretienne et si genereuse qu'il ne doutait point du tout
qu'elle ne fut fort aise de cet avantage rapporte sur les infi-
deles".3 W tych enuncjacjach Ludwika XIV było atoli tylko tyle
prawdy, że pogardzał on zwykle słabymi, a każdy sukces wymu-
szał na nim uznanie i szacunek. Najlepiej opisuje uczucia gabi-
netu wersalskiego brandenburski ambasador Sponheim, raportu-
jšc, że Francja ubolewa, iż oblężenie Wiednia nie trwało dosta-
tecznie długo, by doprowadzić do konfrontacji między cesarzem
i królem-słońce. Albowiem po 12 wrzeœnia, na podstawie rapor-
tów Sebeville'a, Colbert de Croissy stwierdził, że "imperium
osmańskie zachwiało się w swych posadach". Pocieszano się

1 Z wielkš radoœciš przyjšłem wiadomoœć o przerwaniu oblężenia
Wiednia.

1 iż byłby wielce kontent, gdyby mógł się przyczynić do całkowitego
zniszczenia potęgi tureckiej.

3 że tak dobrze znane mu było chrzeœcijańskie i wielkoduszne serce
Waszej Wysokoœci, iż nie było wštpliwoœci, że Wasza Wysokoœć rad bę-
dzie z tej przewagi odniesionej nad niewiernymi.

17 - Jan Sobieski

258 Rozdział 13

wprawdzie tym, iż z powodu dynastycznych planów Sobieskiego
Leopold I i Jan III nie mogš pozostać w zgodzie, lecz to nie
przeszkodziło, by podjšć gorliwe zabiegi odzyskania bliskiego
kontaktu z warszawskim dworem. Tak więc kardynał d'Estrees
. starał się w tym sensie urobić wysłanego do Rzymu do papieża
sekretarza króla, Talentiego. Bethune'a wyznaczono do ponownej
misji w Polsce i powiadomił on o swym rychłym przybyciu dru-
giego szwagra, kanclerza Wielopolskiego. Jan III, który zacho-
wał mimo wszystko na dnie serca swe uczucia dla Francji, mógł
z dumš odnotować tę przemianę. On to wpoił tym z Wersalu
przekonanie, że potrafi zaszkodzić lub być użytecznym, i to po-
działało bardziej niż argumenty w owym liœcie rzekomego Fran-
cuza do Du Yernaya - Sobieski sam zredagował to pismo - że
polski król kocha ,,wielkie i heroiczne czyny" Ludwika XIV i je-
podziwia, że zna najdzielniejszych i najznakomitszych Francuzów
i że ich ceni.

Na pištym miejscu tych pozytywnych rezultatów postawimy
sojusz z Austriš. Mimo wszystkich sporów przymierze z cesarzem
stanowiło podstawę, na której Polska mogła budować wielkie
plany. Austria zatrudniała Portę w tak wielkim stopniu, że So-
bieski, przy pomocy swego sojusznika i dzięki samemu faktowi,
że sojusznik ten powstrzymywał najpoważniejszš częœć tureckiej
armii, mógłby dokonywać najœmielszych podbojów, gdyby tylko
sama Polska nie zostawiła swego króla na lodzie. Jeœli już po-
mysł małżeństwa Jakuba usunięto z drogi, to pozostały między
Wiedniem i Warszawš jeszcze dwie sporne sprawy: pragnienie
Sobieskiego, by pozyskać sobie Węgry, i jego dalekosiężne cele,
zwišzane z księstwami naddunajskimi. Pierwsza z tych przeszkód
była łatwa do usunięcia: król miał tylko zrezygnować z pewnej
politycznej chimery, na której urzeczywistnienie nie było żad-
nych widoków. Musiał przekonać cesarza, że Sobiescy pozbyli
się już aspiracji do korony œwiętego Stefana, a on miał do speł-
nienia, jako poœrednik między królem i węgierskim narodem,
bardzo wdzięcznš rolę. Leopold I spoglšdałby zupełnie inaczej
na stosunki Sobieskiego z Thokółym, gdyby zyskał pewnoœć, że
się za nimi nie kryje myœl o kandydaturze Jakuba na tron wę-
gierski i o dziedzictwie Arpadów. W Mołdawii jednakże i na
Wołoszczyżnie było powinnoœciš Polaków walczyć i zwyciężać.
Cesarscy przyglšdaliby się wówczas z zadowoleniem i, w zależ-
noœci od sytuacji, protestowali lub nawet życzyli szczęœcia.

W danej chwili Jan III dysponował w każdym razie pewnym

Wojna turecka Sobieskiego                    259

kapitałem, jeœli nie zaufania, to szacunku i uznania, którego mu
udzielał Leopold I: ,,L'Imperatore stima molto ii Re di Polonia,
e se li professa grato di quello che ha operato per lui... l'universo
parła del Re con somma lode e confessa che la sua venuta ha
liberato Yienna."1 Tak powiadamia Buonvisi. Sam cesarz pisze
o tym do Marka d'Aviano 12 grudnia 1683 roku: "lo certo havró
sempre a lui [Sobieski] ogni confidenza, perche conosco ii suo
valore e buona intentione, e sochę puó ancora farę del grań bene
contra ii nemico comune."2 Nierozsšdna zawiœć trzech Eleonor,
którym szczególnie to nie odpowiadało, że ksišżę Karol zajšł do-
piero drugie miejsce za Janem III, intrygi hiszpańskiego stron-
nictwa, węgierskie jabłko niezgody, wszystko to nie znaczyło nic
wobec woli obu monarchów, by utrzymać sojusz. Jeszcze leżały
otworem wszystkie możliwoœci, które stworzyło zwycięstwo pod
Kahienbergiem. Smutny koniec chwalebnej wyprawy uszedł uwa-
gi europejskich państw. Tylko najbliżej zaangażowani mogli roz-
poznać w postępujšcym rozkładzie dyscypliny wojskiwej i w
słabnięciu woli walki pierwsze symptomy choroby państwowego
i narodowego organizmu. Lecz ta choroba nie znaczyła nic wo-
bec żywotnoœci organizmu, który zaatakowała, ani wobec nie da-
jšcych się zmienić warunków egzystencji polskiego bytu i pol-
skiej siły; nie zbawczy czyn wielkiego króla należało czy należy
oskarżać, lecz stosunki i szkodliwe siły, które przeciwstawiały się
temu osišgnięciu w historii œwiata i które potem wspólnie sta-
rały się zniweczyć jego efekty.

1 Cesarz nader ceni króla Polski i wyznaje mu swojš wdzięcznoœć za
to, co dla niego uczynił... œwiat cały mówi o królu w najwyższych po-
chwałach i przyznaje, że jego przybycie uwolniło Wiedeń.

2 Zapewniam, że zawsze będę miał do niego [Sobieskiego] całkowite
zaufanie, ponieważ znam jego wartoœć i wiem, że może jeszcze zdziałać
wiele dobrego przeciwko wspólnemu wrogowi.

l7*


14. Liga Œwięta
i dalszy cišg ostatniej krucjaty

Powracajšcego króla powitano w Krakowie niekłamanymi wi- f
watami radoœci i wielkimi uroczystoœciami na jego czeœć. Zwycię- ?
stwo pod Wiedniem przemówiło bardzo silnie do wyobraŸni szła- -
checkiej masy i mieszczan. Chrzeœcijańska jednoœć przeciwko nie-
wiernym, uratowanie stolicy cesarstwa, ofiarne bohaterstwo i ł
sława, którš zyskała Polska na całym œwiecie, nie były pustymi
sloganami dla, mimo swych wszystkich wad, ambitnej, pod właœ- ,...
ciwym przywództwem zdolnej do wielkich czynów wspólnoty.
Właœnie te imponderabilia, które Jan III pozyskał dla kraju za- '
miast terytorialnych zdobyczy, a do tego łupy w postaci broni, =
klejnotów i kosztownego sprzętu domowego ze Wschodu były
zdolne utrzymać polski naród w owym stanie entuzjazmu i za-
pału, podczas którego tylko i jedynie możliwe sš głęboko sięgajš-
ce w strukturę państwa zbawcze ingerencje.

Sobieski musiał teraz spróbować z bezwzględnš konsekwencjš
doprowadzić swe dzieło do końca, wbrew wszelkim oporom i sprze- -
ciwom wzmocnić swš królewskš władzę i utrzymać zapał zapal-
czywych, skłonnych do łatwego entuzjazmu, lecz też szybko się -
zniechęcajšcych Polaków przez nieprzerwane wojskowe i dyplo-
matyczne sukcesy. Król doskonale to rozumiał. Nie brakło mu
woli ani jasnego rozeznania, ani mšdrych projektów. Jeœli w koń-
cu poniósł klęskę, to należy widzieć przyczynę, a nie, na przy-
kład, winę - o której nie można mówić w przypadku tego nie-
zmordowanego, wielkodusznego monarchy -- w zbiegu przemo-
żnych sił przeciwnych i w pewnej cesze charakteru Sobieskiego,
która stała się złym zrzšdzeniem losu dla tak wielu wielkich mę-
żów; była to niezdolnoœć do uwzględnienia w kalkulacjach tego,
co małe i małoduszne, zwykłej codziennoœci i złoœliwoœci rzeczy
martwych, jak też niejednego podłego indywiduum.

Liga Œwięta i dalszy cišg ostatniej krucjaty             261

"Sempre si sono appresi mai misurati li dissegni et oggetti di
quel re, che dmsando nell'imprese lontane maggior applauso alla
gloria, neglige li piu prossimi acquisti, e non seconda la congion-
tura propitia ledda sorte",' w tych słowach nieprzychylnego So-
bieskiemu weneckiego ambasadora Cornaro z 13 paŸdziernika 1686
roku tkwi prawdziwe sedno tragedii tak wielu genialnych wład-
ców, poczšwszy od Aleksandra Wielkiego, a na Napoleonie skoń-
czywszy. Stšd się bierze słaboœć większoœci znakomitych mężów
stanu, takiego Mazarina czy Metternicha, że z powodu dalekich
•i wzniosłych celów nie widzieli wyraŸnie tego co bliskie, często
politowania godne, nikczemne, że przeceniali własne siły, albo-
wiem nigdy nie przykładali do ludzi przeciętnych i mniej niż prze-
ciętnych właœciwej miary, ponieważ pogardzali filisterskim tru-
izmem, iż nie należy bujać w obłokach, bo tylko to, co w zasięgu
ręki, jest dobre- Dla wszystkich tych mężów jest też charakte-
rystyczne to, że często znali lepiej układy zagraniczne, owš wiel-
kš politykę, niż swe otoczenie, które przeroœli, na które patrzyli
z wysoka i dlatego wzrok ich przesuwał się ponad nim.

Król Jan III pojmował dokładnie wielkš ideę chrzeœcijańskiej
ligi europejskiej, jako polityk myœlał w skali kontynentów, ukła-
dał bardzo przemyœlane i pełne znawstwa plany wojenne, bv za-
dać imperium osmańskiemu œmiertelny cios, lecz jego przedsię-
wzięcia, z niskich pobudek zepchnięte z właœciwej drogi, straci-
ły w ten sposób miano czynu. A Hamlet-Sobieski stracił wiarę
w ludzi i w siebie.

Siedem lat trwajš te epickie zmagania władcy z bezkształtnš
materiš, wcišż od nowa podejmuje on walkę z owš hydrš. W koń-
cu wraz z fizycznym zdrowiem słabnie i siła psychiczna. Nęć
Hercules contra plures.2 Œmiertelnš ranę jednak otrzyma ten sta-
rzejšcy się monarcha tam, gdzie było go najłatwiej trafić, w ser-
ce, w serce ojcowskie, które okrutnie cierpiało pod wpływem roz-
poczynajšcej się waœni we własnej rodzinie.

Już z pierwszych faz tej okropnej agonii, w antycznym, su-
rowym rozumieniu tego słowa, możemy odgadnšć wszystko: przy-
czyny, przebieg i nieodzowne zakończenie tego fatalistycznego
dramatu. 23 grudnia 1683 roku Jan III wraz z przepełnionš szczęœ-

' Zawsze dowiadywaliœmy się o Ÿle obliczonych zamiarach i celach tego
króla, który wyobrażajšc sobie, że dalekie wyprawy zyskujš większy po-
klask i przyczyniajš sławy, zaniedbuje nadarzajšce się bliżej zdobycze
i nie korzysta ze sposobnoœci, jakie daje sprzyjajšcy los.

2 Nic nie zdziała Herkules majšc wielu przeciwników.

262

Rozdział 14

ciem z powodu jego powrotu Marysieńkš słucha Te Deum w kra-
kowskiej katedrze. Cała Europa rozbrzmiewa w chwalcie dla zwy-
cięzcy Turków, we wszystkich miastach, we wszystkich dworach
ziemskich, ba, nawet po wsiach Polski opowiada się o pełnej
chwały krucjacie. Lecz polscy oligarchowie zazdroœcili swemu
władcy sławy i potęgi, tytułu i bogactwa, ale także i możliwoœci
uwolnienia Polski na zawsze z jej opresji wewnętrznych, jak
i od obcych ciemięzców. Tego samego dnia œwišt Bożego Narodze-
nia 1683 roku, gdy Kara Mustafa przypłacił życiem klęskę, ginšc
w Belgradzie z ršk kata, Grzymułtowski pisał do marszałka wiel-
kiego koronnego Stanisława Lubomirskiego, że Jan III jest "szko-
dliwym kramarzem, który przeszachrował polskš wolnoœć". Ka-
sztelan krakowski Potocki skarżył się na knowania królowej, któ-
ra swojemu najstarszemu synowi chce zapewnić następstwo tro-
nu. Hetmani Jabłonowski i Sapieha, powróciwszy z wyprawy do
domu, rozpowszechniali ulotki przeciwko monarsze, którego obar-
czali winš za całš tę nędzę i nieszczęœcie, które dotknęły wojska
bez udziału lub wbrew woli Sobieskiego. A liczni współuczestni-
cy wyprawa, którzy. należeli do klientów wrogich dworowi oli-
garchów, próbowali podważyć sławę, która poprzedzała powrót
Jana III do Polski, opowiadaniami o niedoli żołnierzy. Magnaci,
którzy musieliby zadrżeć z powodu swej rozpasanej samowoli,
skoro tylko ustanowiona by została silna władza królewska, zjed-
noczyli się przeciwko koronie, nawet jeœli przedtem jedni z nich
należeli do stronnictwa austriackiego, inni do brandenburskiego

czy też francuskiego.

Gdybyż tylko istniała bezpoœrednia droga do całego narodu,
to znaczy wówczas do szlachty! Tu jednak mœcił się błšd w struk-
turze polskiego społeczeństwa, tzw. system œwity. Dwór nie miał
żadnego kontaktu z szerokimi warstwami ludu szlacheckiego. Przy-
najmniej nie istniały między władcš a tymi, którzy ucieleœniali
politycznš wolę, żadne osobiste ani gospodarcze więzy. Zwykły
człowiek w całej swej egzystencji był skazany na przychylnoœć
i na wsparcie najbliższego wielkiego posiadacza ziemskiego, ten
zaœ zależał ze swej strony od łaski magnata, ów znowu podporzšd-
kowywał się jednemu z królewišt. Synów i córki wychowywano
we dworze lub w zamku protektora-dobrodzieja; wzrastali od po-
czštku w jego kręgu poglšdów i w podziwie dla swego chlebo-
dawcy. Kto chciał objšć jakiœ urzšd, ten musiał się trzymać klam-
ki pańskiej; jeœli dšżył do wyższych urzędów, to takiejże u wyż-
szego pana. W ten sposób doszło do tego, że król i rzšd nigdy

Liga Œwięta i dalszy cišg ostatniej krucjaty

nie mieli bezpoœredniego wpływu na wyborców prowincjonalnych.
sejmików ziemskich, że nie dysponowali pospolitym ruszeniem
ani całš młodzieżš jako naturalnym Ÿródłem zasilajšcym zawo-
dowš armię narodowš, lecz że władca musiał pertraktować z
oligarchami, którzy następnie, za poœrednictwem tuzinkowych do-
wódców, kierowali tłumem.

Tego kręgu nikt nie był w stanie przerwać i przez ten system,

który wcišgał w swoje jarzmo także lepszy element, gotowy do
służby dla dobra narodowej wspólnoty, nie mógł się również prze-
drzeć Sobieski. Wprawdzie stworzył wysoko uzdolnionš grupę po-
litycznych przywódców, którzy zawdzięczali mu wszystko i któ-
rzy wywodzili się ze œrednio zamożnej szlachty - Matczyńscy,
Polanowscy, Bidzińscy i Szczukowie, Karwiccy i Godlewscy. Nie-
wiele atoli znaczyło to, że ci na chwilę porywali za sobš panów
braci na sejmie i sejmikach, podczas gdy od wielu pokoleń włada-
jšcy w swych siedzibach wielcy posiadacze ziemscy poprzez gos-
podarczy nacisk i z przyzwyczajenia wcišż od nowa odzyskiwali

przewagę nad usiłowaniami dworu.

Następnie należy wzišć pod uwagę, że wielka częœć narodu nie

dojrzała do odpowiadajšcego modelowi Grand Siecle'u nowoczesne-
go państwa. Dotyczyło to szczególnie Litwy, której mieszkańca
pozostali daleko w tyle za obywatelami zachodniej i południowe,
Polski, o czym œwiadczš wspominane przez nas doœć częste wy-
czyny armii litewskiej.

W ten sposób Sobieski był spętany tragicznš potrzebš, by wy-
walczyć dla siebie pełnš władzę królewskš, zaœ dla swego kraji
i swojego narodu pełnš wolnoœć tak wewnštrz, jak i na zewnštr;

sprzeciwiajšc się głupocie i małodusznoœci swoich polskich wrš
gów, egoizmowi i fałszywie pojmowanej demokracji; musiał te
go dokonywać zwłaszcza na obcych polach bitewnych, dzięki m:

litarnym i politycznym tryumfom, które godne byłyby tych spo
Chocimia i Kahłenbergu. I ta koniecznoœć prowadzenia wojen
odnoszenia zwycięstw trzymała króla przy sojuszu z Austriš
przy wojnie tureckiej z równš mocš, jak moralne i strategiczr
przyczyny, z powodu których musiał odpędzać Półksiężyc od pi

łudniowych granic Polski.

Ta wytrwałoœć nie przychodziła Janowi III łatwo. W jego na

bliższym otoczeniu Marysieńkš i jej najlepsi przyjaciele b^
bardzo rozgniewani z powodu zawiedzionych nadziei na austri
ckie małżeństwo Jakuba i na węgierskš koronę. W Wiedniu ł
szpańskie stronnictwo sprzeciwiało się takiej lidze, która sar

264 Rozdział 14

przez się oznaczała przerwę w walce Habsburga z Burbonem,
osłabiajšc przy tym Hiszpanię w stosunku do Francji. Od dawna
wypróbowane nieprzyjaciółki Sobieskiego starały się niezmor-
dowanie, wespół z jego przeciwnikami w austriackim minister-
stwie, rozniecić nieufnoœć Leopolda, a to ze względu na rzekomo
nadal trwajšce kontakty z Thokółym, to z powodu polskich
zamiarów tyczšcych księstw naddunajskich, to znowu z powodu
profrancuskiego nastawienia Marii Kazimiery, to zręcznie wyko-
rzystujšc różnicę charakterów sztywnego, rozważnego, trzeŸwe-
go cesarza i ognistego, romantycznego króla Polski.

Tymczasem zwolennicy i przyjaciele austriacko-polskiego przy-
mierza. również nie próżnowali; wszyscy oni nosili duchownš su-
kienkę. Nuncjusze w Wiedniu i w Warszawie, kardynał sekretarz
stanu i ojciec Marco d'Aviano wcišż byli gotowi do interwencji;

starali się przede wszystkim zniszczyć misternie uknutš intrygę
dotyczšcš sprawy węgierskiej. Z końcem paŸdziernika 1683 roku
Jan III wysłał prałata Denhoffa do Rzymu, aby ów przedłożył
tam skargę na zachowanie się Austriaków, lecz aby również za-
pewnił, że Sobiescy nie żywiš żadnych skrytych pragnień wobec
węgierskiej korony i że Polska tylko z sympatii do Madziarów
ujmuje się za Thokółym i innymi rebeliantami. Buonvisi, prze-
pytany przez papieża co do skarg Denhoffa, oœwiadczył, że Po-
lacy w kilku sprawach, szczególnie z powodu potraktowania kró-
lewicza Jakuba, mieli podstawy do niezadowolenia, lecz nie mo-
żna zmienić narodowych cech charakteru i że jest to jego, nun-
cjusza, trudne zadanie, by liczšc się z tymi faktami mimo to
utrzymywać zgodę między tak różnymi w swoim sposobie bycia
narodami chrzeœcijańskimi. Ostre pouczenie kardynała Cibo z po-
lecenia papieża, w którym cesarzowa-wdowa została zganiona za
swoje wypowiedzi przeciwko Sobieskiemu, spowodowało na jakiœ
czas zaprzestanie otwartych intryg przeciw sojuszowi z Polskš,
podczas gdy Pallavicini w Warszawie ostrzegał tutejszy dwór
przed ponownym współdziałaniem z Thokółym, zresztš po do-
œwiadczeniach ostatniego miesišca wojny nie było już po temu
żadnej koniecznoœci. Sobieski wobec tego "huomo cosi sceleroso"1
był wcale nie lepiej nastrojony niż dwór papieski.

Leopold I i Jan III zwierzali się z tego, co majš na sercu,
œwištobliwemu ojcu Markowi. Jeœliby połšczyli swe siły papież,
cesarz, Polska i Wenecja - tak zapewnia w swym liœcie z l sty-

1 tak nikczemnego człowieka.

Liga Œwięta i dalszy cišg ostatniej krucjaty             265'

cznia 1684 roku Sobieski - wówczas barbarzyńcy zostaliby z pew-
noœciš wypędzeni. "Wielebny ojciec może mi zaufać - oœwiad-
cza Habsburg 23 stycznia 1684 roku - że pragnę dołożyć wszel-
kich starań, aby zachować dobre stosunki z Polskš, albowiem
jest to przecie tak bardzo konieczne dła wspólnej sprawy całe-
go chrzeœcijaństwa. Spodziewam się, że król ze swej strony będzie
czynić podobnie i to rozpoczęte przedsięwzięcie kontynuować
wraz ze mnš na Węgrzech, co byłoby najlepsze, albo będzie pro-
wadził dywersję na WołoszczyŸnie, w Mołdawii i na Podolu, jak
czyni to teraz właœnie."

Jan III zamierzał z pewnoœciš brać udział w wojnie aż do
zwycięskiego jej końca. Obiecywał papieżowi osišgnšć w przy-
szłoœci jeszcze więcej niż dotychczas, a księciu Lotaryngii przy-
rzekł posłać na Węgry częœć polskiej jazdy. Cesarski generał
Scherffenberg, wysłany do Krakowa, szybko doszedł do porozu-
mienia z polskim królem co do głównych zarysów przyszłej wy-
prawy. Ani knowania Stanisława Lubomirskiego, Grzymułtow-
skiego i Sapiehy, ani elegijne żale Thokółyego, że Sobieski stał
się wrogiem Węgrów, ani nawet zły humor Marysieńki nie prze-
szkodziły tej umowie wojskowej. Polityczne pertraktacje rów-
nież posuwały się naprzód, niczym nie zakłócone. Zmierzały do
rozszerzenia austriacko-polskiego przymierza, do utworzenia Li-
gi Œwiętej, która miała objšć wszystkie zainteresowane zagładš
osmańskiego imperium rzšdy, a nawet włšczyć pozaeuropejskich
przeciwników sułtana.

W przekazanym przez Denhoffa Innocentemu XI memorandum
z 20 paŸdziernika 1683 roku nakreœlił Sobieski plan akcji na wiel-
kš skalę, w którym uwzględniał pomoc Moskwy i Persji. Papież
spodziewał się pozyskać również Ludwika XIV dla tej sprawy.
Nie pouczony doœwiadczeniem Najwyższy Pasterz wezwał arcy-
chrzeœcijańskiego króla, by się przyłšczył do powstajšcej Ligi i
przez współdziałanie na Półwyspie Bałkańskim francuskich od-
działów przyczynił się do upadku Półksiężyca. Filip andegaweński
mógłby wówczas jako wschodniorzymski cesarz objšć tron bizan-
tyński i dziedzictwo Courtenayów. Ojciec Œwięty w swoim breve
do Jana III z 11 grudnia 1683 roku podkreœlał, że całkowicie po-
dziela poglšdy polskiego monarchy, a papieska dyplomacja działa-
ła wszędzie w myœl owej "Christianorum principum in communi
causa societas".1

1 Zwišzek ksišżšt chrzeœcijańskich dla wspólnej sprawy.

266 Rozdział 14

Posłowie papieża, cesarza i Polski do perskiego szacha znajdo-
wali się dopiero w drodze. Jechali przez Moskwę, gdzie tymcza-
sem starania o przystšpienie do Ligi carstwa postępowały w szyb-
szym tempie i traktowano je poważniej. Od połowy paŸdziernika
przebywali tam dwaj wytrawni dyplomaci z Wiednia, Blumberg
i Zierowski, dotychczasowy rezydent cesarza w Polsce. Zanim
rozwinęli oni swojš działalnoœć, pełnomocnicy Sobieskiego pod-
jęli już starania, by równoczeœnie z tak zwanym wieczystym po-
kojem między tymi dwoma słowiańskimi mocarstwami osišgnšć
również przyłšczenie się Moskwy do chrzeœcijańskiego sojuszu
wymierzonego przeciw Turkom. Te starania o wschodniego sšsia-
da zostały jednakże utrudnione przez to, że urzędowej delegacji
polskiej przewodniczył jeden z największych wrogów Sobieskiego,
wojewoda Grzymułtowski, któremu każdy inny cel zdawał się
niewielkiej wagi wobec tego jednego, żeby stale czynić coœ prze-
ciwnego niż to, czego pragnšł król. Ten sprytny, egoistyczny i
pozbawiony sumienia oligarcha jest nam przecież znany jako ra-
czej niezbyt gorliwy zwolennik wojny tureckiej. Tylko w takim
państwie jak Polska było to możliwe, żeby ów zwykle gotowy do
skoków w bok i chętny do zadawania razów rogami kozioł został
wybrany na ogrodnika tej delikatnej flancy polsko-rosyjskiego
porozumienia. Z korespondencji tego pana, przewodzšcego dele-
gacji, wyłowimy też łatwo, jak pieczołowicie działał on wbrew
instrukcjom, z którymi został wysłany. Niewielkie w tym pocie-
szenie, że Jan III za plecami Grzymułtowskiego uprawiał przy
pomocy podkanclerza Wielopolskiego politykę dokładnie odwrot-
nš od tej, którš prowadzili oficjalni pełnomocnicy Polskiej Rze-
czypospolitej w Moskwie. Oczywiœcie w takim stanie rzeczy nie
ruszyła z miejsca ani sprawa pokoju między oboma państwami
chrzeœcijańskiego Wschodu, ani sprawa wspólnej wojny przeciw-
ko muzułmanom.

Natomiast pertraktacje z Wenecjš przybrały korzystny obrót.
Tu bowiem pierwszy głos mieli pełnomocnicy papieża i cesarza
i tu otrzymali oni mimowolne wsparcie od Turków. Na poczštku
grudnia Serenissimę1 zaproszono raz jeszcze, podług wszelkich
należnych form, do Ligi. Raport Baila z Istambułu zadecydował,
że zniknęły wszystkie wštpliwoœci ocišgajšcych się senatorów.
Wenecki dyplomata meldował, że następca Kara Mustafy jest za-
gorzałym wrogiem Królowej Adriatyku i że Porta sama wyda

1 Najjaœniejszš Rzeczpospolitš [Weneckš].

Liga Œwięta i dalszy cišg ostatniej krucjaty            267

wojnę Wenecji, jeœli ta jej nie uprzedzi. Tak więc dożowie i ra-
da polecili swemu ambasadorowi na austriackim dworze zbada-
nie sprawy paktu, nad którym debatowano w Linzu, ówczesnym
miejscu pobytu Leopolda I. Polskę reprezentowali tam Hieronim
Lubomirski i Rozrażewski. Ci trzej partnerzy, zanim zwišzali się
raz jeszcze, i to na długi czas, ze sobš, rozważyli przedtem możli-
woœci pokoju z Porta. Również cesarz i Sobieski wiedzieli, że no-
wy kurs w Istambule zapewniał jeszcze mniej widoków na kom-
promis niż Kara Mustafa. Bowiem ten stracony wielki wezyr,
rozpoznawszy klęskę swych wielkich projektów pod Wiedniem,
przekazał cesarskiemu rezydentowi Kunitzowi 29 sierpnia propo-
zycję zawarcia pokoju, i rozmowy na ten temat toczyły się pod-
czas kampanii na Węgrzech w największej tajemnicy, ałe jesz-
cze na jesieni musiano je nagle przerwać. Sobieski miał nie tyl-
ko kontakt z chrzeœcijańskimi wasalami padyszacha, lecz również
z chanem Hadżi Gerejem. Na poczštku paŸdziernika 1683 roku,
na przykład, za poœrednictwem uwolnionego tatarskiego notabla,
który dostał się do polskiej niewoli pod Parkanami, przekazał cha-
nowi podziękowanie za "dyskretne" zachowanie się krymskiej
jazdy. W cišgu zimy wielokrotnie przybywali do Polski posłowie
,z propozycjš pokoju, w końcu również od księcia Siedmiogrodu
Apafiego. Lecz Jan III odrzucił jš wreszcie ostatecznie. Natomiast
27 marca złożył swój podpis pod tekstem Ligi Œwiętej z papie-
żem, cesarzem i z Wenecjš, który, parafowany w Linzu 5 marca.
1684 roku, już 11 tego samego miesišca został zaakceptowany
przez senat wenecki.

Układ ten zawierał w czternastu artykułach następujšce istot-
ne ustalenia. Sojusznicy połšczš się do końca teraŸniejszej woj-
ny w celu wspólnej ofensywy i zapewniajš sobie wzajemnie po
wieczne czasy wsparcie przeciwko każdemu tureckiemu natarciu.
Nie będš zawierać żadnego separatystycznego pokoju; zdobyte
tereny należš się temu, kto je zdobył. Inne państwa, a szczegól-
nie Moskwa, sš proszone o przystšpienie do Ligi. Liga ta jest
utworzona przeciwko tylko jednemu wrogowi, przeciw Osmanom.

W kilka dni po ratyfikowaniu tego sojuszu, z polecenia wie-
deńskiego dworu odwiedził Sobieskiego w Jaworowie węgierski
magnat Csaky. Wizyta ta stanowiła pierwszš próbę ogniowš roz-
szerzonego i wzmocnionego przymierza, dotyczyła bowiem jedy-
nej, rzeczywiœcie kapitalnej kwestii, która - po usunięciu nie-
porozumień dotyczšcych korony œw. Stefana, Thókółyego i innych
madziarskich turkofilów - pozostała sporna i w każdej chwili

268 Rozdział 14

mogła stać się powodem nowej niezgody między Austriš i Polskš.
Różnice poglšdów, które ujawniły się mimo chwilowego i podsta-
wowego porozumienia między Janem III i Scherffenbergiem, do-
tyczšcego planu wojny na rok 1684, wynikały z problemu, któ-
rego rozwišzanie po myœli Austriaków było zadaniem Csakyego.

Pod koniec grudnia 1683 roku zadecydowano w Wiedniu, że
przy rozpoczęciu dalszych operacji przeciwko Porcie należy za-
chęcić ludy bałkańskie do powstania przeciw muzułmańskiemu
jarzmu. Przy czym pomyœlano o dawnych i nieprzedawnionych
roszczeniach Œwiętej Węgierskiej Korony Stefana do sšsiadujš-
cych krajów, poczšwszy od Boœni, poprzez Serbię, skończyw-
szy na Siedmiogrodzie i księstwach naddunajskich. W myœl pra-
wa Madziarów koronowany król był nie tylko uprawniony, lecz
też zobowišzany do tego, by "awulsję rekuperować".1 Przy czym
okolicznoœć ta wydawała się korzystna tak z militarnego, jak i
politycznego punktu widzenia, albowiem chrzeœcijańscy ksišżęta
lenni i wszyscy rajš2 imperium tureckiego byli od dawna gotowi
poddać się Habsburgom po zwycięskim wkroczeniu cesarskich sił
zbrojnych. Układy w Linzu przewidywały, że każdy sojusznik za-
trzyma swe zdobycze dla siebie. Dlatego też obecnie wszystko
obracało się wokół tego, aby wojskom cesarskim jako teren ope-
racji militarnych dostały się te kraje, do których, jak sšdzono,
Austria ma historyczne prawa. Jak to zwykle w takich razach
bywa, przeciw węgiersko-habsburskim pretensjom Polska wysu-
wała swoje, historycznie nie gorzej umotywowane roszczenia do
obu księstw naddunajskich, które raz były pod węgierskim, raz
pod polskim zwierzchnictwem, a mimo że między Polskš i Sie-
dmiogrodem nigdy nie istniało państwowo-prawne powišzanie, to
jednakże wspomnienie o Stefanie Batorym łšczyło te kraje. Przy
kłótniach o skórę na niedŸwiedziu zawsze istnieje niebezpieczeń-
stwo, że podczas jej dzielenia zwierzę, którego jeszcze nie zabito,
może się dobrze dobrać do skóry myœliwym. Dlatego papieska
dyplomacja zabrała się pilnie do dzieła, aby przesunšć na potem
tę rozprawę między Wiedniem i Warszawš. Oba dwory jednak,
grzeszšc nadmiernš Ufnoœciš w zwycięstwo, chciały sprawę zała-
twić już teraz.

Gdy dotknięto tego kamienia obrazy, wnet posypały się pierw-
sze iskry. Cesarscy generałowie chcieli skierować główne uderze-

1 Odzyskać to, co zostało stracone.

2 Chłopi, przede wszystkim wyznania chrzeœcijańskiego (przyp. red.).

Liga Œwięta i dalszy cišg ostatniej krucjaty             269

nie przez Węgry na Budę prosili Scbieskiego, by z nimi przy
tym współdziałał. Tymczasem Csaky pertraktował z wołoskim
hospodarem Serbanem Cantacuzino, który objawiał "dobre dyspo-
zycje" i przy odpowiednim wsparciu oœwiadczył gotowoœć do
hołdu na rzecz Austrii. Również ksišżę Apafi z Siedmiogrodu,
urabiany przez jezuitę ojca Dunoda, zaoferował w Wiedniu swo-
je podd-aństwo. Teraz doradcy Leopolda I upierali się przy tym,
że trzeba maszerować na Temesvar. Jeœliby bowiem wyprawa ta
się powiodła, Siedmiogród i Wołoszczyzna zostałyby włšczone na-
tychmiast do sfery wpływów władzy cesarskiej.

Pragnienia Sobieskiego szły w zupełnie innym kierunku. Chciał
skierować główne natarcie na Mołdawię. Tam, po klęsce Kunic-
kiego z przedostatniego dnia 1683 roku, Petryczejko uciekł zno-
wu z Jass. Ten hospodar z polskiej łaski bronił się jeszcze krót-
ko w Suczawie, potem ratował się ponownie pobytem na wygna-
niu u Sobieskiego. Hetman kozacki Kunicki został zamordowany
przez swych ludzi, kiedy nie mógł zaspokoić ich żšdań żołdowych.
Tak więc cała Mołdawia dostała się znowu pod tureckie zwierz-
chnictwo. Jan III dšżył obecnie do tego, by nieudane próby o-
chotniczych oddziałów kozackich powtórzyć przy pomocy właœ-
ciwszych sił i œrodków oraz rozszerzyć obszar polskiej władzy aż
do Morza Czarnego. Ten wcišż dšżšcy do spełnienia swoich am-
bitnych nadziei król pragnšł wpierw zajšć Mołdawię, potem po-
cišgnšć przez Dunaj proœciuteńko na Istambuł, gdy tymczasem
Wenecjanie mieliby posłać swojš flotę na Dardanele. Leopold I
mógłby zaprzestać na chwilę operacji wojskowych na Węgrzech
i najpierw zaatakować odwiecznego wroga w jego głównej siedzi-
bie, pobić go na głowę i wypędzić z Europy. Wówczas nadszedłby
czas podziału zdobyczy. Przy czym Polska bez wštpienia miałaby
dla siebie całš północno-wschodniš częœć Półwyspu Bałkańskiego;

sprawowałaby tam swojš hegemonię poprzez Węgry i Siedmio-
gród.

W Wiedniu wysuwano przeciwko temu dwa zarzuty. Po pierw-
sze, postępowano tam zwykle z namysłem i ostrożnie, krok po
kroku, według metody dworskiej rady wojennej, i wštpiono
słusznie w zdolnoœć chrzeœcijańskiej armii do szybkiego realizo-
wania tak wspaniałych planów; następnie nie zgadzano się na to,
by rewindykowane przez Węgry tereny przypadły innej, a nie ce-
sarskiej władzy w udziale. Csaky starał się odwieœć Jana III od
jego projektów wyprawy. Serban, który również Polakom okazał
czystš życzliwoœć, został przedstawiony jako bardzo niepewny

270

Rozdział 14

sprzymierzeniec, którego dwulicowoœć zagrażała polskiemu natar-
ciu na Mołdawię z wołoskiej flanki. Nie inaczej wyglšdała spra-
wa z Apafim. O, daremne zabiegi miłosne! Sobieski uparł się przy
formalnym układzie. Polacy muszš dostać na piœmie przyrzecze-
nie, że otrzymajš księstwa naddunajskie i Siedmiogród. Na za-
klinajšce proœby Pallaviciniego zadowolił się potem Mołdawiš

i Wołoszczyznš.

Tak Ÿle wyglšdały sprawy, gdy przybył do Jaworowa cesarski
pełnomocnik, hrabia Waldstein, który miał zapewnić łšcznoœć
między sprzymierzeńcami i załatwić harmonijnš współpracę woj-
ska i dyplomacji. Przywiózł Marysieńce wspaniałe klejnoty, u-
pragnionš rocznš pensję w wysokoœci 30 000 guldenów dla kró-
lewicza Jakuba, piękne konie i trofea wojenne dla Jana III, do
tego 1500 złotych guldenów dla podkanclerza Gnińskiego. Było
to bardzo miłe, lecz mšdry Buonvisi doradzał jeszcze większš
szczodroœć. Nuncjusz wiedeński proponował, by w zastępstwie
arcyksiężniczki Marii Antoniny przywieŸć jej przyszłš szwagier- '
kę, siostrę elektora Maksymiliana Emanuela, jako narzeczonš dla
królewicza Jakuba, a bogatš córkę Rakoczego wydać za mšż za
brata Marii Kazimiery, Maligny; wreszcie i papa d'Arquien powi-
nien otrzymać godnoœć księcia Rzeszy. Tak wiele łaski jednakże
wydawało się cesarskim ministrom nadmiarem sojuszniczej do-
broci. Waldstein mógł już wkrótce odczuć skutki tego głupiego

skšpstwa.

Kiedy przekazywał dary swego monarchy, francusko-branden-
burskie stronnictwo pracowało właœnie pełnš parš nad tym, by
rozdmuchać austriacko-polskš rywalizację o księstwa naddunaj-
skie i zachwiać ledwo zawartš Œwiętš Ligš. Na poczštku lutego
Wielki Elektor przez swego rezydenta Wicherta skierował do obu
hetmanów wielkich Korony i Litwy, Jabłonowskiego i Sapiehy,
propozycję poœrednictwa we wznowieniu dobrych stosunków mię-
dzy Francjš a Polskš. Brandenburski pułkownik von Knobelsdorff,
który dowodził kontyngentem posiłkowym podczas wojny z Tur-
kami, rozmawiał z Jabłonowskim w tej sprawie, otrzymał jednak
zaskakujšcš odpowiedŸ. Sobieski, rzekomo, ma być największš
przeszkodš wszelkich przynoszšcych pożytek decyzji. Jest fał-
szywy i judzi przeciwko Francji; dlatego właœnie hetman pragnie,
żeby tylko dla pozoru działać na rzecz pojednania Jana III
z Ludwikiem XIV, a należy się posunšć w tych staraniach jedy-
nie na tyle, by z ich powodu król polski stracił kredyt zaufania
wiedeńskiego dworu. W ten sposób uniknie się wzrostu potęgi

Liga Œwięta i dalszy cišg ostatniej 'krucjaty

271

Sobieskiego, likwidujšc austriackie poparcie. Dopisek do tych
perfidnych propozycji nikczemnego Jabłonowskiego, który właœ-
nie wówczas dał upust swojej zawiœci wobec przyjaciela z lat
młodoœci, rozpowszechniajšc oczerniajšce pamfiety o ostatniej
wyprawie wojennej tamtego, interpretację tej haniebnej intrygi,
możemy przeczytać w raporcie Wicherta z 2-12 marca: hetman
koronny sam dšży do korony. Tragiczne przekleństwo władzy
elekcyjnej, że musi przyczyniać każdemu królowi z dniem obję-
cia przez niego rzšdów skrytych wrogów w najbliższym oto-
czeniu!

Fryderyk Wilhelm odpowiedział sprytnemu jak lis Jabłonow-

skiemu z jeszcze większš chytroœciš, że Francja nigdy nie opuœci
w potrzebie swych zwolenników, równoczeœnie jednak wysłał
jednego ze swych zauszników do biskupa Witwickiego1 z Pozna-
nia, który należał do tych niewielu ludzi wiernych Sobieskiemu,
i oœwiadczył ustami tego emisariusza, iż Brandenburgia nie ma
nic wspólnego z polskimi niezadowolonymi, że chce być uczciwa
wobec Jana III i pojednać go z Ludwikiem XIV. Tymczasem
zostały już utkane inne nici porozumienia między tymi dwoma
monarchami. Sobieski zwrócił się do papieża i do kardynała Bar-
beriniego i ci osobiœcie interweniowali w Wersalu; również Maria
Kazimiera od czasu swego wielkiego rozczarowania po odsieczy
wiedeńskiej podjęła za poœrednictwem swego szwagra Bethune'a
ostrożne próby zbliżenia do Francji. Ku swemu największemu
i najprzykrzejszemu zaskoczeniu hrabia Waldstein pewnego dnia
znalazł się oko w oko z nieoficjalnym pełnomocnikiem Ludwi-
. ka XIV, właœnie owym Bethune'em, z którym miał teraz roze-
grać zaciekły dyplomatyczny pojedynek.

Te różnorakie intrygi przypieczętowały właœciwie los austria-
cko-polskiej współpracy na rok 1684, zanim jeszcze padł pierw-
szy strzał na wojennej wyprawie. Jan III w bardzo układnym
liœcie do Lotaryńczyka z 18 maja zgodził się na jego plan wy-
prawy mówišc, że spotkajš się więc nad Dunajem. Tylko ,,ma-
gnanimae resolutiones"2 obu naczelnych dowódców nie były w
najmniejszym nawet stopniu skoordynowane. Lotaryńczyk trosz-
czył się tylko o Węgry, Jan III chciał pójœć przez Mołdawię
i dolinę Prutu do ujœcia Dunaju. Jedynie wspaniałe i szybkie

1 Witwłcki był wówczas biskupem płockim, na metropolię poznański
poszedł dopiero w 1687 r. (przyp. red.).

2 wielkoduszne decyzje.

272

Rozdział 14

zwycięstwa pozwoliłyby w końcu tym obu sprzymierzeńcom na
połšczenie swych sił w Bułgarii. Wojska cesarskie w sile 53 000
nacierały w trzech grupach, większoœć, 35 000 ludzi pod dowódz-
twem Lotaryńczyka, podeszła pod Budę, 27 czerwca pobiła pod
tym miastem Mustafę paszę, po czym rozpoczęła oblężenie wę-
gierskiej stolicy, lecz z nastaniem chłodów musiała, po stracie
więcej niż połowy stanu swych oddziałów, odejœć z kwitkiem.
Nie lepiej wiodło się Polakom.

Po długotrwałych przygotowaniach armia wyruszyła l sierpnia
ze swego miejsca zbiórki w Busku. 77 000 żołnierzy - jak twier-
dził Sobieski w swoim liœcie do Innocentego XI - wyruszyło,
by zwyciężyć lub umrzeć; 60 000 według naocznego œwiadka
Talentiego, który nie znał się wiele na sprawach wojskowych;

6000 jazdy, 2000 piechoty i 4000 Litwinów (dont ii n'y a guere
a espœrer1) wyliczył Waldstein i we wrzeœniu podwyższył swój
szacunek do 17000. Prawdziwa liczba wojska nie przekraczała
zbytnio tej ostatniej oceny i w tym należy widzieć przyczynę te-
go w innym razie niepojętego fiaska inscenizowanej z wielkim
hałasem kampanii.

Najpierw przed zachwyconymi oczami Marysieńki, która prag-
nęła sobie przypomnieć czasy zmarłej władczyni Ludwiki Marii
i bitwy pod Warszawš, w obecnoœci tłumów œwietnych kawalerów
z całej Europy, zdobyto po dwudniowym oblężeniu zamek Jazło-
wiec. 600 janczarów załogi skapitulowało w zamian za swobodny
wymarsz z twierdzy. Ów czyn zbrojny został uwieczniony na
malowidle w heroicznym stylu, które jeszcze do niedawna wi-
siało w Monachijskim Muzeum Narodowym. O dalszych walecz-
nych działaniach jednakże nie informuje nas już żadne jaœnie-
jšce kolorami płótno. W cišgu całego wrzeœnia armia nie ruszyła
z miejsca. Ulewne deszcze wcišż przeszkadzały w budowie mostu
do przeprawy przez Dniestr, niedaleko Zwańca. Chocim, miejsce
zwycięstwa sprzed 11 laty, któremu Jan III zawdzięczał swš
koronę, został znowu zajęty, skały pod Zwańcem rozbudowano
w odtšd wcišż obsadzone przez jeden garnizon "Okopy Œwiętej
Trójcy". Były to jednak skšpe rezultaty wyprawy, której towa-
rzyszyły na poczštku tak wielkie nadzieje. Nie należy dopatry-
wać się przyczyny tego w niesprzyjajšcej pogodzie, również nie
w doskonale prowadzonym oporze nielicznych tureckich oddzia-
łów pod dowództwem Sulejmana paszy czy w celowo œlamazar -

1 po których niewiele można się spodziewać

Liga Œwiata i dalszy cišg ostatniej krucjaty            273

nej defensywie' Tatarów pod wodzš ich chana Selima Gereja.
Dużo silniej dało się we znaki Ÿle zorganizowane zaopatrzenie.
Jeszcze bardziej przeszkadzały spory w polskiej kwaterze głów-
nej, gdzie handryczyli się między sobš obaj hetmani, Jabłonow-
ski i Potocki, Waldstein i Bethune, Polacy i Litwini, frankofile
i austrofile, leez wszystkich ich łšczyło jedno: by zatruć życie
królowi i osłabić jego zapał. Dołšczyło się do tego niezadowole-
nie z austriackiego sojusznika, którego Bethune i jego przyja-
ciele pomawiali nie bez powodu o knowania z polskimi opozycjo-
nistami Sobieskiego, również wzglšd na Francję, dokšd po za-
kończeniu wyprawy miało zostać wysłane poselstwo dla wzno-
wienia przyjaznych stosunków, i - nie całkiem jasne - pota-
jemne negocjacje z Tatarami. Szalę przeważyły jednak niedo-
stateczna, jak na tego rodzaju przedsięwzięcie, liczba oddziałów
i ich katastrofalne pomniejszenie z powodu chorób, z którymi
nie mogła się uporać pożałowania godna służba sanitarna.

Ponad tę smutnš, ponurš gmatwaninę chytrych intryg, jak
zwykle, wyrastali Leopold I i Jan III dzięki czystoœci swych za-
miarów i wielkodusznej skromnoœci. Ta powódŸ brudnych po-
dejrzeń dotknęła ich, lecz nie zalała. Wprawdzie jawne stosunki
Sobieskiego z tym samym księciem Siedmiogrodu, który w kwiet-
niu zaproponował Wiedniowi swój hołd, wzbudziły gniew cesa-
rza. Wieczne przymierze między Polskš a zmęczonym tureckim
panowaniem Apafim, nad którym pertraktowano od czerwca
i którego zawarcie udaremniło złe zakończenie ekspedycji na
Mołdawię, zostało ujawnione wiedeńskiemu dworowi we wszy-
stkich szczegółach, gdy generał Schultz zdobył póŸnš jesieniš
archiwum rebelianta Thókółyego i przy tym oryginały listów
Jana III do "Princes partium Hungariae".1 Okazało się, że rów-
nież ten Belzebub poœród szatanów antyhabsburskiego piekła, po
rozmaitych niejasnoœciach i nieporozumieniach, zaproponował w
lipcu 1684 roku polskiej Koronie sprawowanie nad nim pewne-
go rodzaju władzy zwierzchniej. Mimo to Leopold I nie zwštpił
w możliwoœć ponowienia szczerego, uczciwego przymierza. Gdy
Sobieski po powrocie do ojczyzny z Mołdawii wysłał list do ce-
sarza, w którym nakreœlił nowy, zbudowany na œcisłej współ-
pracy obu armii plan wojny na rok 1685, wówczas Habsburg
chwalił wobec Marka d'Aviano te "piękne słowa i dobry zamiar"
sojusznika: "dałby Bóg, żeby tym słowom odpowiedziały czyny

1 Pewnych władców węgierskich.
18 - Jan Sobieski

274 Rozdział 14

i żeby w nadchodzšcym roku można było ujrzeć skutek z tego
dla zbawienia chrzeœcijaństwa. Staram się wcišż o wszelkiego
rodzaju zażyłoœć z tym królem, aby nie dać nawet najmniejsze-
go powodu do waœni."

Z niezłomnš wolš, mimo ciężkiej choroby i dotkliwych niepo-
wodzeń na polu bitwy, wydany na pastwę wszelkich intryg i po-
kus, trwał Sobieski przy idei krucjaty, ba, nawet podjšł jš w
szerszym zakresie. Tak więc najpierw rozerwał ramy zachodnio-
europejskiej wspólnoty ludów, jego działalnoœć sięgnęła aż Bli-
skiego Wschodu i niemalże Dalekiego. Z owym rozmachem, któ-
ry ubodzy wyobraŸniš biurokraci tak bardzo brali za złe temu
władcy, realizował słuszne samo w sobie przekonanie, że jedynie
koalicja wszystkich przeciwników imperium osmańskiego może
nie tylko się przed nim obronić i zrzucić jego jarzmo, lecz rów-
nież zburzyć je lub przynajmniej uczynić je nieszkodliwym dla
chrzeœcijaństwa; równoczesny atak na trzy życiodajne oœrodki
tego potężnego tworu państwowego, na Istambuł, Bagdad i Egipt,
przyniósłby szybkie i decydujšce zwycięstwo. Nie było winš So-
bieskiego, że zawiedli spodziewani sojusznicy, że jego trudy
i starania wskutek ówczesnych warunków komunikacji, niedo-
statecznych kwalifikacji stojšcych mu do dyspozycji negocjato-
rów i ułatwionej przez to tureckiej kontrakcji pozostały bezsku-
teczne. Jego zasługa natomiast wynika z faktu, że przeniósł on
umieszczone na papierze propozycje pobożnych marzycieli i ambit-
nych dyplomatów ze œwiata pozoru w œwiat uwarunkowanego
bytu.

Prawie nic nie wiemy o pertraktacjach z negusem, którego
Jan III starał się nakłonić do ataku z południa na dolinę Nilu
i liczył na jego pomoc szczególnie z powodu wspólnej im chrzeœ-
cijańskiej wiary. O staraniach zawarcia przyjaŸni z wielkim ce-
sarzem chińskim Kang-si możemy znaleŸć napomknienia. Nato-
miast dokładniej jesteœmy poinformowani o dyplomatycznej akcji
Sobieskiego w Moskwie, u Tatarów krymskich i w Persji. Całe
życie pracował nad urzeczywistnionym póŸniej przez Katarzy-
nę II oderwaniem się chanatu Gerejów od Wysokiej Porty. Przy-
pomnijmy sobie, że znał on œwietnie język i obyczaje tych przy-
krych goœci, którzy nawiedzali Polskę tak często we wrogich
zamiarach, lecz czasem również przybywali jako sprzymierzeń-
cy, że miał on poœród ich przywódców niejednego przyjaciela, że
wreszcie chanowie doœć często poœredniczyli między Sobieskim
i Turkami i że Polacy oraz Tatarzy wiele razy .podczas najbar-

Liga Œwięta i dalszy cišg ostatniej krucjaty             275

dziej gwałtownych działań wojennych między chrzeœcijanami
i muzułmanami schodzili sobie wzajem z drogi z podejrzanš gor-
liwoœciš. W ten sposób działał chan Hadżi Gerej pod Wiedniem,
tak zachowywały się też obie strony podczas ostatniej wyprawy
wojennej w Mołdawii.

Po powrocie Jana III pojawił się u niego pod koniec listopada

1684 roku w Żółkwi posłaniec Selima Gereja z propozycjš po-
œredniczenia w zawarciu korzystnego pokoju z sułtanem. Król
polski wykorzystał tę okazję, aby w mistrzowsko obliczonym na
' psychikę Tatarów liœcie do chana wezwać sławnego potomka zdo-
bywcy œwiata Czyngis-chana do zrzucenia osmańskiego jarzma.
Władca Krymu pochodzi przecież z rodu chanów bucharskich,
którzy podobni wielu innym muzułmańskim ksišżętom cieszš się
swš niezależnoœciš. Jak mogš szlacheccy Tatarzy, którzy szczycš
się wielowiekowymi rodowodami, znosić tyranię plebejskich Tur-
ków, u których często nie wie się nawet, kim był ojciec najwyż-
szych dostojników? Powstań, Selimie Gereju, strzšœnij więzy nie-
wolnictwa, panuj absolutnie i niech nikt inny nie włada nad
twym ludem, zawrzyj sojusz z Polakami i nie przeszkadzaj tym,
którzy zdruzgocš bezsilnych bez twej pomocy Osmanów!

Wrażenie, jakie wywołało to upominajšce wezwanie, było wiel-
kie; stronnictwo wysoce poważanego subchana Gasi, dawnego to-
warzysza broni Sobieskiego w bitwie pod Warszawš, stworzyło-
by z wielkš ochotš tatarskš Rzeczpospolitš nad brzegiem Morza
Czarnego. Skłonnoœć do wolnoœci kłóciła się w nich z islamskš
solidarnoœciš. Polskiemu posłowi Golczewskiemu, który miał na
Krymie prezentować ofertę Sobieskiego, zdawała się z poczštku
przyœwiecać gwiazda- powodzenia. Już zabrał ze sobš w maju

1685 roku na powrotnš drogę do ojczyzny przychylnš odpowiedŸ,
gdy Turkom, dzięki podarkom, groŸbom, dzięki zręcznemu wy-
graniu zawiœci panujšcych między członkami dynastii i miedz;

murzami, jak też przez zaapelowanie do solidarnoœci wszystkie!
synów proroka, udało się spowodować odmianę. Golczewski zo
stał zawrócony z drogi przez dwóch wysłanych za nim siepaczy
dopiero w listopadzie, gdy tymczasem nie powiodła się drug;

wyprawa na Mołdawię, mógł przekazać ustnie Sobieskiemu za
łamanie się nadziei na neutralnoœć chana.

Podobny przebieg miały negocjacje w Persji. Przebywało tai
od 1684 roku kilku pełnomocników papieża, cesarza i polskieg
króla. Najwyższy rangš był poœród nich arcybiskup in partibi
Sebastian Knab, którego uwierzytelnili jako posła Innocenty ?

276 Rozdział 14

i Leopold I. Z tym prałatem polski pełnomocnik - Zgórski -
wdawał się w długotrwałe sprzeczki o prymat i rangę, które nie
sprzyjały zbytnio chrzeœcijańskiej sprawie. Wokół tych obu głów-
nych aktorów roiło się od przebiegłych Ormian, którzy mieli do
zakomunikowania Europie o cudach perskiej walecznoœci. Knab
dopiero w sierpniu 1685 roku zorientował się, że szach Sulejman
nie miałby z pewnoœciš nic przeciwko temu, gdyby giaurowie
zaaplikowali sunnitom niejednš dobrš nauczkę, lecz o przymie-
rzu między szyitami i chrzeœcijanami nie ma nawet co myœleć.
Król królów miał w tym względzie więcej skrupułów niż król-
-słońce w Wersalu. A oprócz tego Turcy przemówili do sumienia
perskiego monarchy w podobny sposób jak do chana Tatarów;

szczególnie wezyr szacha otrzymał wspaniałe podarki, a oddzia-
łom skoncentrowanym w Iraku marsz na Bagdad nie wydawał
się zwykłym spacerkiem. Tak więc nic nie mogło zachwiać od-
mownš postawš Sulejmana. Podczas audiencji u niego, 20 marca
1866 roku, Knab i Zagórski usłyszeli wyznanie wiary w Koran,
który prawdziwemu wyznawcy zabrania występować wspólnie
z chrzeœcijanami przeciwko błšdzšcym braciom.

Tak więc Liga Œwięta znalazła posłuchanie tylko u odosobnio-
nych członków Koœcioła katolickiego, u rosyjskich schizmatyków. ^,
Ten sam arcybiskup Knab, który tak niewiele mógł zdziałać w
Ispahanie, podczas swego przejazdu przez Moskwę przybliżył
znacznie szansę na przyłšczenie się cara do trójprzymierza
Austria-Polska-Wenecja i polepszył jš. Pokonał, przy czynnej
pomocy Szkota Gordona, który wstšpił w rosyjskie służby, wšt-
pliwoœci bojarów co do przymierza z Polakami. Potem konty-
nuowali te starania austriacki poseł Blumberg i towarzyszšcy
mu, wyjštkowo elastyczny jezuita ojciec Vota. Równoczeœnie
naiwni i nieufni Moskwiczanie zwlekali długi czas ze zgodš. Ich
szpiedzy, których przeszmuglowali do Polski, wcišż przestrzegali
przed polskš wiarołomnoœciš; Lachy mogš zawrzeć nagle pokój
z Porta i potem wespół z niš zwrócić się przeciw Rosjanom. Dla -s.
tego rodzaju szpiegów znamienne jest to, że w maju 1685 roku
meldowali, iż Austria chce wynieœć na tron polski syna (zmarłego
bezdzietnie!) Michała Wiœmowieckiego. Zresztš strach przed dia-
belskimi zamiarami papieża i cesarza był nie mniejszy od strachu
przed zamiarami Sarmatów. Jeœli chodzi o łacinników, to nie
można nigdy wiedzieć lub raczej wie się zbyt dobrze, że właœci-
wie chcš oni zniszczyć prawowierny naród. Lecz szansę na
ogromne powiększenie terenów rosyjskich nad Morzem Czarnym,

Liga Œwięta i dalszy cišg ostatniej krucjaty            277

większe i mniejsze podarki, którymi cesarz i król polski próbo-
wali utrzymać rosyjskš przyjaŸń, pragnienie, by zdobycze rozej-
mów andruszowskich uprawomocnić wreszcie przez trwały po-
kój - tych przynęt było już doprawdy za wiele.

Kiedy oficjalne poselstwo polskie pod przewodnictwem dosko-
nale nam znanego, zajadłego wroga Sobieskiego Grzymułtowskie-
go wyruszyło do Moskwy w połowie lutego 1686 roku, kiedy je-
go mówca w znakomicie ułożonej przemowie przypominał o sło-
wiańskiej wspólnocie, od Bizancjum i Ruryka przeszedł œmia-
łym krokiem do posłannictwa następców ksišżšt normańskich
i wschodniorzymskiego cesarza, aby uwolnić Konstantynopol od
kłamliwego znaku Półksiężyca, i kiedy delegaci Rzeczypospolitej
wyraŸnie okazali swojš niecierpliwoœć, żeby za każdš cenę przy-
wieŸć wreszcie do ojczyzny ów wytęskniony sojusz, wówczas
ucichły wszelkie zarzuty. 6 maja 1686 roku został podpisany w
stolicy carów Iwana i Piotra ów nazwiskiem głównego posła
ochrzczony pokój, który porzšdkował stosunki między tymi dwo-
ma słowiańskimi mocarstwami aż do upadku dawnego państwa
polskiego. Kijów i jego okolice w obrębie 5 mil, Smoleńsk, Sta-
rodub, Połtawa i zdobyty przez Moskwiczan w wojnach aż po
przełomie wieku teren został odstšpiony, uznano zwierzchniš
władzę cara nad Kozakami z Siczy, oprócz tego przyrzeczone
prawosławnym na polskiej ziemi wolnoœć praktyk religijnych,
a carowie otrzymali prawo ujmowania się za swoimi braćmi w
wierze. Panowie z Kremla odwzajemnili się 146 000 złotych rubli
i braterstwem broni w walce z Turkami.

Papież i cesarz wywierali na Polaków silny nacisk, żeby to
przymierze nie tylko zostało zatwierdzone, lecz też weszło w
życie. W Rzeczypospolitej jednak obywatele nie byli zbytnio za-
chwyceni warunkami, które osišgnšł Grzymułtowski. Na posie-
dzeniu senatu, które we Lwowie 9 grudnia 1686 roku miało za-
akceptować ten układ, czyniono ambasadorowi najgorsze zarzuty.
Ten bronił się chłodno, że nie on wpędził królestwo w sytuację
przymusowš, by wybierać podczas trwajšcej wojny tureckiej
między ustępstwami a rosyjskim przymierzem z jednej strony,
lub atakiem carów z drugiej. Polska jest niezdolna do walki na
dwóch frontach, do tego wojsko Moskwiczan byłoby przywitane
na Litwie miast broniš, chlebem i solš. Senatorowie zrozumieli,
że wojewoda poznański ma rację, i wyrazili zgodę na ten układ.

22 grudnia odbył się uroczysty akt zaprzysiężenia na to sporne
przymierze. W obecnoœci œwietnego moskiewskiego poselstwa pod

278 Rozdział 14

przewodnictwem Szeremietiewa Jan III przysięgał na ten pakt-
Łzy spływały mu po policzkach, kiedy powtarzał te nieodwołalne-
słowa, a wraz z królem płakało wielu senatorów. Lecz dŸwięki
dzwonów ze wszystkich koœciołów, grzmot dział i wiwatujšce
okrzyki ludnoœci przytłumiły żałobę. Krótki był ból, lecz długo
trwała radoœć z powodu pokoju, który Polska miała teraz na
swej najbardziej zagrożonej granicy, i z powodu możliwoœci, któ-
re dawała obecnie po przystšpieniu Moskwy do koalicji chrzeœci-
jańskiej wojna z Osmanami. Kardynał Buonvisi był rzecznikiem.
poglšdów nie tylko papieża i cesarza, lecz również całego chrzeœ-
cijańskiego Zachodu, kiedy wychwalał Sobieskiego i jego samo-
zaparcie. Ten wielce oczerniany pokój Grzymułtowskiego, który
w swej istocie potwierdzał tylko według prawa międzynarodo-
wego faktyczny stan, stanowi jeden z najpiękniejszych dowodów
politycznej mšdroœci i wyrastajšcego ponad narodowe prywatne
interesy europejskiego, chrzeœcijańskiego œwiatopoglšdu polskie-
go króla. Przyjšł na siebie naganę niezdolnego do osšdu tłumu,
ponieważ prawdziwe dobro kraju stawiał nad demagogicznš,
szkodliwš negację.

Albowiem nie wolno nam nigdy zapominać o tej ważnej myœli
przewodniej: że wiernoœć Lidze, zwycięstwo nad Turkami było
dla Polski naczelnš życiowš koniecznoœciš. To zwycięstwo mu-
siało być wywalczone i dopiero wtedy można było, wolno było
i trzeba było podjšć inne zadania dotyczšce polityki zagranicznej.
Dopóki Turcy i Tatarzy w każdej chwili zagrażali u granic Rze-
czypospolitej, nie była ona w stanie swobodnie manewrować ani
na północnym wschodzie, ani na zachodzie u wybrzeży Bałtyku,
. ani też zachować swej niezależnoœci w zmaganiach obu mocarstw
œwiatowych, Austrii i Francji.


15. Powrót do francuskiej orientacji

Niezłomne trwanie przy tej dewizie, która stała się najpilniej-
szym zadaniem życia, nie przeszkadzało królowi w dołożeniu
wszelkich starań, by załagodzić ten niechciany i niegodny spór,
z powodu którego zostały zerwane stosunki między Francjš
i Polskš. Najlepsze chęci, najserdeczniejsze nastawienie Sobieskie-
go napotykało jednak wiele razy wymienianš już przez nas prze-
szkodę, że król polski chciał połšczyć podziw dla Ludwika XIV
i francuskiej kultury z wiernoœciš Lidze Œwiętej, podczas gdy
dwór wersalski chciał widzieć w każdym zbliżeniu tylko kolejny
etap prowadzšcy do rozwišzania owego przymierza Habsburga
i Rzeczypospolitej, a nawet do zbrojnej interwencji Polaków

przeciw Austrii.

Jan III przedstawił swój poglšd w piœmie do Wielkiego Elek-
tora, odpowiadajšc tym samym na jego ofertę poœredniczenia
między Francjš i Polskš: "J'ay este bien aise de luy faire cognoi-
stre [od kilku dni przebywajšcemu w Jaworowie Bethune'owi],
que je verray tousjours avec beaucoup de plaisir le renouvele-
ment de nostre ancienne amitie - je scay que la chrestienite
ne peut attendre de solides avantages et de grands secours, que
d'un roy aussi puissant et genereux. Ce qui me fait vous exhorter
de contribuer a la .satisfaction de la France, dont seul depend
selon moy la reunion de tous les princes chretiens contre l'en-
nemy commun."1 Ten program, podany do wiadomoœci 30 czerwca

1 Chętnie dałem do zrozumienia [...], że zawsze z największš przyjem-
noœciš powitam odnowienie naszej starej przyjaŸni - wiem, że œwiat
chrzeœcijański może oczekiwać trwałych korzyœci i wielkiej pomocy jedy-
nie od tak potężnego i szlachetnego króla. Dlatego goršco namawiam
[pana], aby raczył się przyczynić do usatysfakcjonowania Francji, od któ-

280 Rozdział 15

1684 roku, w czasie gdy nuncjusz Ranucci pertraktował w Va-
lenciennes z Colbertem de Croissy nad wznowieniem stosunków
francusko-polskich) prezentuje raz jeszcze głównš myœl Sobies-
kiego: pokój między chrzeœcijańskimi ksišżętami w celu wspól-
nego zniszczenia odwiecznego wroga. I ten cel dla dobra ogółu,.
ten głos niebiańskiej miłoœci, splatał się z zewem ziemskiej mi-
łoœci do rodziny.

Ledwo Bethune wrócił do Polski, ledwo Ranucci mógł prze-
kazać jakšœ obiecujšcš konkretnš odpowiedŸ, a już polska para
królewska miała na podorędziu projekt, który tak wiele różno-
rodnych rzeczy stapiał w skutecznš jednoœć. Jan III chciał we-
dług życzenia Ludwika XIV wzišć pod uwagę jawne zadoœćuczy-
nienie za wyrzšdzone francuskiemu ambasadorowi przykroœci
i wysłać do Wersalu specjalne poselstwo ze swoim szwagrem,,
kanclerzem Wielopolskim, na czele. Ta już przez wybór osoby
pełnomocnika wyraŸnie pomyœlana jako odpowiednik podróży
Bethune'a demarche miała się odbyć pod pozorem wyjazdu do
wód. Za główne przedmioty rozmów zostały uznane: przystšpie-
nie Francji do koalicji antytureckiej, przy czym wówczas na
nowo ustanowiona godnoœć cesarza bizantyńskiego byłaby za-
strzeżona dla Ludwika XIV we własnej osobie lub dla członka
jego rodziny; finansowa i militarna pomoc dworu Burbonów dla
Polski w celu energicznego kontynuowania walki z niewiernymi;

wreszcie odpowiednia kandydatka na żonę dla Jakuba Sobieskie-
go, dwa razy już odrzuconego, któremu po arcyksiężniczce od-
mówiono również księżniczki bawarskiej. Wprawdzie chwila
obecna sprzyjała tego rodzaju planom, gdyż Francja właœnie, po
regensburskim rozejmie z 15 sierpnia 1684 roku, nie krzyżowała
broni z Habsburgami, lecz od tego do wspólnej akcji obu mo-
carstw przeciwko sułtanowi była długa droga, która zresztš nigdy
nie została przemierzona. A Ludwik XIV chciał wprawdzie zno-
wu przywrócić do swych łask Jana III jako sojusznika, lecz żeby
zaraz synowi panny d'Arquien, wnukowi tego głęboko pogardza-
nego starego lumpa, który na próżno żebrał o tytuł ksišżęcy,
temu jaœnie oœwieconemu nuworyszowi dać za żonę córkę Kon-
deuszów, przeciwko czemuœ takiemu wzbraniało się w królu fran-
cuskim wszystko.

Wielopolski, który decyzjš senatu z 30 czerwca 1685 roku zo-

rej wyłšcznie, moim zdaniem, zależy połšczenie się wszystkich panujš-
cych przeciw wspólnemu nieprzyjacielowi.

Powrót do francuskiej orientacji                  281

stał w końcu jednak wysłany w oficjalnym charakterze ambasa-
dora do Francji, "na podstawie opinii Ojca Œwiętego i według
zamiarów Jego Wysokoœci Króla", już przed swoim wyjazdem
przewidywał bezowocnoœć tej misji. Jednak jego dostojny szwa-
gier i Maria Kazimiera widzieli niebo pełne skrzypiec, które
miały zagrać na wspaniałym weselu ich pierworodnego. W swoim
dšżeniu, by za wszelkš cenę dokuczyć Austriakom, odkrył Bethune
trzeciš kandydatkę dla królewicza Jakuba, dziedziczkę królestwa
Portugalii. Równoczeœnie więc ksišżęta Radziwiłłowie, synowie
siostry Jana III, którzy przedsięwzięli wówczas swojš kawaler-
skš podróż, zostali skierowani na dwór v/ Lizbonie, by wyson-
dować tam teren i obejrzeć wybrankę.

Francja była gotowa poprzeć to małżeństwo, przyczynić się do
objęcia tronu w Polsce przez Jakuba Sobieskiego, zapomnieć
o wydarzeniach z 1683 roku i przesłać parze królewskiej kilka
drobnych upominkóy/. Było to wszystko, co Wielopolski osišgnšł
w Wersalu. Wspaniała audiencja powitalna 18 paŸdziernika 1685
roku, taka sama audiencja pożegnalna w czterdzieœci dni póŸniej,
w międzyczasie uprzejmoœci, grzecznoœci i słowa, nic tylko sło-
wa. Dla wzmocnienia kategorycznej odmowy, którš wywołała
proœba o wsparcie w wojnie z Turkami, Colbert de Croissy 8 li-
stopada wysłał do Bethune'a szczegółowš instrukcję. Jej odbior-
ca zagalopował się, oczywiœcie, za daleko albo wcišż jeszcze miał
nadzieję, że postawi swego ministra przed faktem dokonanym;

krótko mówišc, Bethune robił Sobieskim jeszcze wspanialsze
obietnice: węgierska korona, współudział króla w planach doty-
czšcych zamachu stanu [na Węgrzech], pienišdze, broń, żołnie-
rze. Porywczy markiz upajał się sam swymi własnymi koncep-
tami i 4 grudnia przedłożył gigantyczny plan, według którego
Polska teraz tylko przy francuskiej pomocy miała zdobyć oba
księstwa naddunajskie i Siedmiogród. Przy tym plany Jana III
wyglšdajš prawie skromnie. Król ogłosił wprawdzie na posie-
dzeniu senatu na poczštku grudnia 1685 roku, że Wielopolski
i Bćthune obiecali wydatnš pomoc Francji, i plan wojny ułożony
na następny rok opierał się właœnie na tym fakcie; w swym liœcie
do Ludwika XIV z 27 tego samego miesišca ograniczył się jed-
nak Sobieski do proœby o trzy bataliony, 15 dział wraz z kano-
nierami, o inżynierów i pienišdze, jak też o rękę Burbonki,
Mile de Chartres. Tego samego dnia wysłane zostało z Wersalu
pismo francuskiego monarchy, które odmawiało wszelkiego ro-
dzaju pomocy w tej wojnie. Tę odpowiedŸ potwierdził ustnie

282 Rozdział 15

Wiel opolski. Na poczštku stycznia 1686 roku znalazł się znów
w kraju i przedstawił swe smutne doœwiadczenia. Podobno emi-
sariusz Jabłonowskiego, Kamiński, miał przyłożyć do tego ręki,
że Francja okazała się tak zupełnie nieprzystępna. Jeœli sobie
przypomnimy wymianę karteluszków hetmana z brandenburskim
dyplomatš, to wolno nam będzie uznać twierdzenie Wielopol-
skiego za słuszne. Oczernianie własnego monarchy, przy czym
bez żadnych skrupułów składanie w ofierze interesów ojczyzny
- to należało przecież do najkosztowniejszych przywilejów pol-
skiej oligarchii. Aby dopełniła się miara zmartwienia, wkrótce
po hiobowej poczcie z Wersalu dowiedziano się, że obaj młodzi
Radziwiłłowie nie zostali przyjęci przez króla w Portugalii, po
dłuższym wyczekiwaniu musieli odjechać z kwitkiem. Cios był
ciężki, a jego skutek nie mógł nikogo zaskoczyć: austriacki kurs.
osišgnšł ponownie przewagę. Znalazło to wyraz w intensywnych
zbrojeniach wojennych.

Wyprawa roku 1685 miała jeszcze gorszy przebieg niż ta, któ-
ra jš poprzedzała. Sobieski chciał co prawda powtórzyć nieudanš
kombinowanš ofensywę cesarskiego i polskiego wojska i w me-
morandum z grudnia 1684 roku proponował odważnš operację,
według niego należało zostawić twierdze położone po lewej stro-
nie, Węgrów uspokoić przez układ z Thókółym i Apafim, następ-
nie pomaszerować madziarskš nizinš na Dunaj. Jeœliby otrzymać
dowództwo naczelne nad sprzymierzonš armiš chrzeœcijaństwa,.
wówczas przybyłby z Polakami jeszcze raz na Węgry, aby tam,
wespół z wojskami cesarza, wydać Turkom rozstrzygajšcš bitwę.

Te przekazane do Rzymu, Wiednia i do Paryża zamiary na-
potkały zgodny sprzeciw. W Wersalu wštpiono w słaboœć Tur-
ków, która stanowiła założenie powodzenia natarcia chrzeœcijań-
skiego. W Rzymie obawiano się końca Ligi Œwiętej, a to miano-
wicie z powodu spodziewanych, w takim wypadku nieuniknio-
nych konfliktów między Sobieskim i ludŸmi cesarza. W Wiednia
zaœ niepokojono się bardzo jeszcze przed przybyciem polskiego
króla z powodu samej możliwoœci jego pojawienia się na Wę-
grzech, wiedziano przecież, że Thókóły i Apafi przekładali luŸny
zwišzek z Polskš, hołd Janowi III, nad powrót habsburskiej wła-
dzy królewskiej i że Polska chciałaby wzišć pod swe zwierzch-
nictwo nie tylko Mołdawię i Wołoszczyznę, lecz przy okazji rów-
nież Górne Węgry i Siedmiogród.

W okresie od lutego do maja 1685 roku obradował w Warsza-
wie polski sejm. Sytuacja na tej bardzo burzliwej sesji przed-

Powrót do francuskiej orientacji                 283

stawiała się następujšco: dwór działał w najœciœlejszym porozu-
mieniu ze stronnictwem francuskim, podczas gdy niezadowoleni
magnaci, pod przywództwem Sapiehów, Jabłonowskiego, Grzy-
mułtowskiego, Lubomirskich i Leszczyńskich, występowali obec-
nie jako obrońcy Ligi Œwiętej. Cała ta bezsensownoœć polskiej
waœni partyjnej wystawiała się na próbę w tego rodzaju zabawie
w huœtawkę. Wyglšdało to jak w politycznym barometrze: kiedy
Sobieski zbliżał się do Francuzów, wówczas oligarchia groma-
dziła się wokół Austrii; jeœli król stanšł u boku Ligi Œwiętej
i Habsburgów, wtedy niezadowoleni wielmoże natychmiast ujaw-
niali swe profrancuskie uczucia. Jak mało było w tym wszystkim
przekonania lub tylko podstawowej rozwagi, mogš œwiadczyć
dwa epizody: ci wielmoże, teraz gorliwi austrofile, żšdali wpraw-
dzie energicznego kontynuowania wojny tureckiej, lecz jedno-
czeœnie również amnestii dla zbiegłego do Francji Morsztyna,
który swego czasu stanowił głównš przeszkodę w zawarciu so-
juszu z cesarzem i którego haniebny koniec kariery tkwił jeszcze
w pamięci każdego. Ostatni z generacji Paców, którzy zwykle
byli filarem austriackiego reżimu, wygłosił na sejmie podżega-
jšcš mowę przeciwko Sobieskiemu, okreœlajšc jego przymierze
z dworem wiedeńskim jako przestępstwo. Lecz ,,frakcja fran-
cuska", a mianowicie oddani Janowi III posłowie ziemscy, wy-
wodzšcy się z drobnej i œredniej szlachty, miała wyraŸnš prze-
wagę. Gniew magnatów spalił na panewce, sesja zakończyła się
Taez veta i zaaprobowano na nowš wyprawę ponownie kontyngent
liczšcy 45 000 żołnierzy oddziałów polsko-litewskich. Jan III
i dzielnie mu sekundujšca Maria Kazimiera okazali się mistrza-
mi: po pierwsze, pozostali w zgodzie z francuskim stronnictwem,
po drugie, zamanifestowali uroczystš uchwałš sejmu wiernoœć
Lidze Œwiętej i zachowali swobodę w prowadzeniu zbrojeń.

To wzbudziło obawy obu sšsiednich państw niemieckich. Czyż-
by rzeczywiœcie powstawało absolutum dominium Sobieskich,
i to jeszcze w dodatku pod patronatem francuskim? Fryderyk
Wilhelm trwał wcišż w pogotowiu, toteż zachował stosunki ze
spiskujšcymi magnatami, które nawišzał z nimi jeszcze w po-
czštkach ich sprzysiężenia; nie zaniedbywał jednakże i polskiego
dworu i polecił posłowi von der Schulenburgowi, aby był uprzej-
my dla wszystkich partii, lecz ,,przestrzegał swobód Rzeczypospo-
litej", strzegł tajemnicy tego polecenia i starał się zgłębić tajem-
nice innych. Hohenzollernowie byli zawsze ostojš polskiej wol-
noœci, tak jak polscy królowie użalali się nad wschodniopruskš

284 RozdzŸal 15

szlachtš i mieszkańcami Królewca z powodu absolutyzmu bran- i
denburskich elektorów. Strach przed zmianš w ustroju Rzeczy- i
pospolitej, rozniecony przez rezydenta Fryderyka Wilhelma, Wi- \
cherta, stał się jednš z najważniejszych przyczyn, które skłoniły ;

zwycięzcę spod Fehrbellin do ponownej zmiany frontu. Francja,
jako przypuszczalny protektor wewnętrznego wzmocnienia Pol-
ski, nie była już właœciwym sprzymierzeńcem dla Brandenburgii;

tak więc Wielki Elektor zbliżył się do dworu wiedeńskiego i w
końcu, l kwietnia 1686 roku, doszło do przymierza, które tym
razem na długo oziębiło stosunki między Berlinem i Wersalem.

Austriacy posunęli się dalej od Hohenzollernów w swych oba-
wach. Wiedeńscy mężowie stanu widzieli już w myœlach nie tyl-
ko Thókołyego i Apafiego, Mołdawię i Wołoszczyznę pod polskš
władzš, lecz również niezapowiedziany wrogi atak dotychczaso-
wego towarzysza broni na kraje dziedziczne. 8 marca 1685 roku
wiedeńska Tajna Konferencja zajmowała się "spodziewanym na-
padem Polaków na Œlšsk". W wielkim poœpiechu wysłano wy-
próbowanego Csakyego i jezuitę o. Dunoda do Siedmiogrodu,
gdzie bez wiedzy Apafiego omawiali z jego pierwszym ministrem
Telekim przyszłe podporzšdkowanie tego kraju Habsburgowi
(14 kwietnia 1685 roku). Wreszcie polecono nuncjuszowi Palla-
viciniemu i cesarskiemu rezydentowi Zierowskiemu, by wespół
z Wenecjaninem Albertim za wszelkš cenę odwiedli króla Polski
od jego planów wojennych.

Poszło to aż nazbyt gładko. Oczekujšc wieœci od wysłanego do
Francji Wielopolskiego i pod wrażeniem postawy obu sojuszni-
ków Austrii i Wenecji, Sobieski ograniczył się do tego, by czynić
tylko tak wiele, a raczej niewiele, żeby papież nadal płacił swoje
znaczne subsydia i żeby zadoœćuczynić literze Ligi Œwiętej. Rada
wojenna uchwaliła w połowie sierpnia znowu ekspedycję na
Mołdawię, lecz w skromnym zakresie i o ograniczonych celach.
Jan III pozostał w Polsce, œledził jednak operacje wojskowe ze
swych ruskich posiadłoœci. Dowództwo nad 14 000 żołnierzy pol-
skiego wojska, obok których niewiele znaczyły te 2000 Litwinów
i Kozaków, sprawował hetman koronny Jabłonowski. Ponieważ
ten dowódca był wówczas w opozycji do króla, który w myœl
kursu francuskiego zachowywał wyczekujšcš postawę, Jabłonow-
ski miał więc ochotę podjšć się czegoœ większego niż to, co mu
zostało zlecone. Na poczštku wrzeœnia, po przejœciu Bukowiny,
pomaszerował nad Prutem w kierunku Bojany. Tam dosięgły go
przeważajšce siły zbrojne Tatarów, które na wieœć o polskim

Powrót do francuskiej orientacji

natarciu przygalopowały z szybkoœciš błyskawicy do kraju. Dwa
tygodnie zeszły na potyczkach, potem Jabłonowski zarzšdził od-
wrót. Przede wszystkim dlatego, że znowu mołdawski hospodar

- był to od czerwca 1685 roku Konstantyn Kantemir - oszukał
Polaków i, wbrew swoim obietnicom, stanšł po stronie Turków
w najbardziej krytycznym momencie. Dzięki pewnemu podstę-
powi, przypominajšcemu antyczne wzorce, Polacy uszli z nasta-
niem ciemnoœci. Raczej mało napastowani w czasie marszu do
kraju przez Bukowinę, znaleŸli się z powrotem w Sniatyniu
12 paŸdziernika. Już pod koniec miesišca armia zajęła swe zi-
mowe kwatery. Jabłonowski wœciekły udał się do swej posiad-
łoœci wiejskiej i zrzucił winę za swoje niepowodzenie na So-
bieskiego.

Dobroduszny król, ledwie usłyszał o trudnoœciach hetmana,
przygotował odpowiednie wsparcie, a gniewajšcego się zaprosił
do siebie do Żółkwi. Sam Jan III w owych tygodniach, kiedy to
czekał na wielkš radosnš wiadomoœć z Francji, był najmniej
skłonny do zdrady interesów Ligi, ponieważ właœnie ze względu
na spodziewanš od Francji pomoc i mimo ponownej porażki pol-
skiego wojska opracowywał po raz trzeci uparcie forsowany przez
siebie plan ofensywy. Tak, powinien ten złowieszczy projekt
przedstawić wiedeńskiemu dworowi jeszcze w lipcu, zanim Ja-
błonowski rozpoczšł swój nieudany rajd. Hieronim Lubomirski,
pochodzšcy z owego niespokojnego i wyniosłego rodu magnatów,
który to ród ze zdumiewajšcš zręcznoœciš zmieniał stronnictwa,
syn wielkiego rebelianta Jerzego i brat marszałka wielkiego ko-
ronnego Stanisława, został wysłany do Wiednia jako poseł nad-
zwyczajny z okazji wesela Maksymiliana Emanuela bawarskiego
i arcyksiężniczki Marii Antoniny, o której rękę tak goršco nie-
gdyœ zabiegał Sobieski. (Ten dzielny żołnierz [Lubomirski] był
wówczas oddany sprawie króla ze względu na swój własny inte-
res, ponieważ, choć był rycerzem maltańskim, ożenił się pota-
jemnie i potrzebował protekcji Sobieskiego, by uzyskać koœcielnš
dyspensę). Lubomirski bronił z płomiennym zapałem planu, któ-
ry przywiózł ze sobš, jednakże nie mógł zwalczyć wštpliwoœci
wiedeńskiego dworu. 2 paŸdziernika 1685 roku Leopold I w
uprzejmym piœmie do polskiego pełnomocnika odrzucił propo-
zycje Sobieskiego, aby albo wspólnie polsko-austriackim woj-
skiem oblegać Kamieniec, albo połšczyć się na Wołoszczyżnie
z siłami cesarskimi, które miały nadejœć z obszaru Debreczyn-

-Temesvar; Habsburg był zdecydowany przychylić się do rady

286 Rozdział 15

kardynała Buonvisiego i skierować uderzenie na Belgrad i Osijek,
przedtem jednak usunšć głównš przeszkodę, a mianowicie tu-
reckš twierdzę Buda.

Zderzyły się tu dwie koncepcje, które wydawałyby się nie do
pogodzenia nawet wtedy, gdyby rywalizacja Austrii i Polski nie
wystšpiła tak silnie jak w przypadku księstw naddunajskich
i Siedmiogrodu: ostrożny, pełen namysłu plan dworskiej rady
wojennej i dalekosiężny, pełen polotu rozmach polskiego króla.
Same w sobie œmiałe koncepcje Sobieskiego obiecywały szybszy
i większy sukces; jeżeli jednak rozważy się œrodki, którymi dy-
sponowano do realizacji tych pomysłów, wówczas trzeba przy-
znać rację tym ostrożnym, trwożliwym perukom. Wydarzenia
roku 1686 były na to jaskrawym dowodem. Powszechnie wiado-
mo, co przyniosły one cesarskiej stronie w bardzo realnym zy-
sku: zajęcie Budy i tym samym ostateczne panowanie nad cały-
mi Węgrami. A czymże się skończyły wielkie przygotowania Po-
laków? Zdobyciem kilku mołdawskich nadgranicznych miejsco-
woœci i stratš niezastšpionych Ÿródeł siły militarnej i dyplo-
matycznej.

Plan, który Jan III przedstawił do akceptacji na posiedzeniu
senatu w grudniu 1685 roku, oparty był na czterech fałszywych
założeniach: ' francuskiej pomocy, współdziałaniu rumuńskich
władców, odpornoœci polskiego wojska i użytecznoœci Mołdawii
jako bazy operacyjnej dla wielkiej liczebnie armii inwazyjnej.
Już na poczštku kwietnia król chciał wyruszyć w pole, aby pod
koniec maja przekroczyć Dunaj i następnie wtargnšć do Dobru-
dży. Chodziło tam bowiem o to, by zniszczyć jedno z dwóch
ognisk, z których Tatarzy wcišż od nowa wyruszali na swe łu-
pieskie wyprawy do Polski - Budziak (drugie znajdowało się
na Krymie). Kamieniec, zdaniem władcy, dzięki zwycięskiemu
pochodowi polskich oddziałów zostałby pozbawiony dostaw i tym
samym zmuszony do kapitulacji.

Najszybciej rozwiała się iluzja dotyczšca Francji; przypomi-
namy sobie zimnš odmowę, którš Wielopolski w styczniu 1686
roku przywiózł z Wersalu. Inne warunki wstępne polskiego suk-
cesu okazały się błędnš hipotezš dopiero w Mołdawii, wówczas
było już za póŸno na naprawianie błędów. Ponaglany przez nun-
cjusza Pallaviciniego i weneckiego posła Albertiego król przepro-
wadzał zbrojenia z niezwykłym zapałem. Rozgniewany z powo-
du francuskiej odmowy chciał powetować zeszłorocznš bezczyn-
noœć podwójnymi tryumfami; zależało mu na tym tym bardziej,

Powrót do francuskiej orientacji                 287

że Rzym i Wenecja próbowały wystarać się u dworu cesarskiego
o obietnice, które by przyznawały Polsce nie tylko Mołdawię,
.lecz też Wołoszczyznę w nagrodę za zwycięstwo.

3 Buonvisi, którego siła wyobraŸni południowca niekiedy wy-
przedzała fakty, właœnie tak jak skrzydlata fantazja Sobieskie-
go, rozwinšł w piœmie do Pallaviciniego z 7 kwietnia œwietnie
opracowany zarys uchwały, która miała nadać Polsce oba księ-
stwa naddunajskie. Mołdawia i Wołoszczyzna, według tego pro-
jektu, miały wraz ze schizmatycznš również Ukrainš tworzyć
obok Korony i Litwy trzecie państwo Królewskiej Rzeczypospo-
litej. Marzenie było zbyt piękne, by mogło być prawdziwe. Jed-
nakże opłacała się próba przemienienia go w rzeczywistoœć.

Dopóki w rachubę wchodzili jedynie król i jego najbliższe
otoczenie, wszystko przebiegało zgodnie z życzeniem. We właœci-
wym czasie, 10 kwietnia, zebrała się rada wojenna we Lwowie,
zebrano na koszt papieża i ofiarnego władcy zapasy i amunicję.
Pierwszš zwłokę spowodowało wszakże wyższe zrzšdzenie losu:

Jan III poważnie się rozchorował. Kiedy mógł już wyruszyć, byt
poczštek czerwca. Nie byłoby to jeszcze żadnym nieszczęœciem,
gdyż zarzšdzona na 8 maja mobilizacja nie była jeszcze ukoń-
czona na poczštku lata. Jednak 24 lipca armia stała gotowa do
marszu. Było to najsilniejsze wojsko, jakim Polska od dziesięcio-
leci dysponowała, liczšce 40 000 kombatantów z 88 działami i ta-
borem liczšcym 60 000 ludzi. Wraz z królem byli obecni najlepsi
generałowie: Jabłonowski, Potocki, Słuszka, Kštski, Bidziński,
Hieronim Lubomirski, Zbrożek, Rzewuski, Mišczyński, Łużecki,
Chełmski, sami bohaterowie, którzy sprawdzili się w walkach
z Turkami i Tatarami, Kozakami i Moskwiczanami. Linia zaopa-
trzenia była doskonale zabezpieczona, intendentura sprawdziła
się jak nigdy przedtem.

Dwudziestego szóstego lipca przekroczono granicę Mołdawii.
W nie powstrzymywanym pochodzie dotarła armia 14 sierpnia do
Cecory, miejsca, gdzie ongiœ padł przodek Sobieskiego Żółkiew-
ski;1 w dwa dni póŸniej wjechał król polski do Jass. Duchowień-
stwo, bojarzy i lud przyjęli go tu, w tej mołdawskiej stolicy,
jako wyzwoliciela. Hospodar Konstantyn Kantemir uciekł, i to
było pierwszš nieprzyjemnš niespodziankš, do której miały do-
łšczyć się wkrótce jeszcze większe rozczarowania. Kiedy Jan III

1 Żółkiewski nie poległ pod Cecorš (19 wrzeœnia 1620 r.), lecz 7 listo-
pada, w czasie odwrotu pobitej armii polskiej - (przyp. red.).

Rozdział 15

wyruszał z Jaworowa w pole, napisał do papieża, że Polać
pragnš przy pomocy obu hospodarów przepędzić Turków, i iah
tycznie Kantemir i jego wołoski kolega na urzędzie, §erban Car
tacuzino, przysłali najsolenniejsze zapewnienia, że przyłšczš si
do chrzeœcijańskiego wojska. Większoœć najwyższych rangš dc
stojników, nie tylko żyjšcy na wygnaniu w Polsce Miron Kostyl
lecz również jego krewny hetman Kostyn i metropolita Dosyteus'
byli w porozumieniu z Sobieskim. Monarcha ten żywił niewzn
szonš sympatię dla swych rumuńskich sšsiadów i nie dał się o
niej odwieœć żadnym złym doœwiadczeniom, ani tym z 1673 roki
ani tym z 1684. Gdy jednak poczšwszy od 10 sierpnia zaczęl
napływać coraz bardziej zastanawiajšce wieœci, że Kantemir kłs
mał i że jest w zmowie z Turkami, że Cantacuzino wprawdzi
mógł mieć najlepsze chęci i zamiary, lecz z troski o swoich po.
manych przez Osmanów na zakładników członków rodziny rów
nież nie dotrzyma s.łowa i nie stawi się w umówionym punkci
w Falczynie, zawali] się drugi filar złudnej budowli, którš Jan I]
postawił na piasku. Próbował najpierw obrócić w żart skutl
zdrady hospodarów. Przy pełnym pucharze w Jassach œpiew;

drwišce piosenki o zbiegłym Konstantynie, a aplauz, jaki zebr;

przy tym wœród pozostałych w mieœcie bojarów, wydawał si
œwiadczyć o przyjaznych uczuciach dla Polski tamtejszej wai
stwy rzšdzšcej. Aby się na wszelki wypadek zbrojnie zabezpie
czyć, król zostawił w mołdawskiej stolicy garnizon liczšcy 10C
•ludzi. Miał on zarazem osłaniać linie operacyjne i chronić ms
gazyny armii, które zostały pobudowane w Jassach. 22 sierpni
Sobieski wyruszył w dalszy pochód.

I wtedy ujawnił się trzeci błšd. Niedokładne mapy i zawodr
informacje sprawiły, że nie wzięto należycie w rachubę klimat
i stepowego charakteru tych obszarów. Aby nie zabrakło wód:

trzeba było cišgnšć wzdłuż łożyska rzeki. Wybrano Prut, prze
to dano jednakże Turkom okazję do cišgłych, ucišżliwych dl
wojska polskiego napaœci, jednoczeœnie zaœ do unikania ta
upragnionej przez Polaków bitwy; albowiem na tym górzysty]
terenie mogli Tatarzy rozwinšć cały swój kunszt wojny part^
zanckiej. Napadali na straż tylnš, mordowali rozproszonych, poć
pałali trawę i przez to potęgowali przytłaczajšcy upał i suszę, f
strategia na wyczerpanie, stosowana przez znakomitego dowódc
Osmanów seraskiera Mustafę, zachwiała obecnie też czwarty]
i ostatnim filarem polskiej siły bojowej, moralnoœciš oddziałó\

dały. l szli alUfJ, uuraz. UCIICJ, w giq" mi-mul-umicgu ^i,--^^. ^ u
ludnoœci nie było żadnego œladu, udała się na prawy brzeg Du-
naju, dobrowolnie lub pod presjš Turków. Miejscowoœci były
puste, pola leżały odłogiem. Własny prowiant się kończył. Pod
koniec sierpnia zostało go już tylko na jakieœ dziesięć dni. So-
bieski spodziewał się jeszcze, że dotrze do Dunaju, tam wyda
wrogom decydujšcš bitwę i póŸniej po tamtej stronie rzeki znaj-
dzie goœcinniejsze okolice i lepsze warunki do wyżywienia. Jed-
nakże wysłani przodem na zwiad jeŸdŸcy meldowali, że okolica
aż po Gałacz podobna jest do pustyni. Wojskowi doradcy So-
bieskiego napierali, by przerwać wyprawę, Bœthune i inni fran-
kofile wykorzystywali tę sytuację wojennš, aby wystšpić z oskar-
żeniami przeciwko Lidze Œwiętej. Waœnie i choroby osłabiały
armię i w każdej chwili mogło dojœć do otwartej rebelii, przede
wszystkim wœród licznego taboru. Pod przymusem okolicznoœci
król ugišł się, oczywiœcie z ukrytym zamiarem, aby z Jass wa-
żyć się raz jeszcze na uderzenie przez dolinę rzeki Seret na Du-
naj. 2 wrzeœnia, niedaleko od Falczyna, zaledwie 40 km od Duna-
ju, wydał rozkaz powrotu do kraju. Tego samego dnia cesarscy
zdobyli Budę, a kardynał Buonvisi pisał do Pallaviciniego, że
Sobieski po zdobyciu Mołdawii ma na poczštku następnego roku
wyruszyć na Istambuł. Dopiero wobec tryumfu i próżnych ocze-
kiwań sojuszników pojmuje się cały ciężar niepowodzenia, które
było sšdzone temu potężnemu przedsięwzięciu polskiego króla.

Odwrót przerodził się prawie w katastrofę. Nękane przez tu-
recko-tatarskš armię na drugim brzegu Prutu, wlokło się polskie
wojsko na północ. Niezdyscyplinowani żołnierze wpadali setka-
mi w ręce tatarskich podjazdów. 12 wrzeœnia był Jan III z po-
wrotem w Jassach. Tu wydarzyło się nieszczęœcie, które znisz-
czyło ostatnie plony wyprawy mołdawskiej. Tutejsi pomocnicy
Turków podpalili magazyny armii. Pozbawione wszelkiej dyscy-
pliny powracajšce do kraju oddziały nie gasiły pożaru. Szybko
rozprzestrzeniajšcy się ogień zniweczył skromne resztki dyscy-
pliny. Kozacy i ludzie z taboru plšdrowali poœród ogólnego za-
mętu; zanim zapadł wieczór, z Jass pozostała tylko kupa ruin.
Tym samym los polskiej załogi został przesšdzony; nie miała
schronienia, a nie mogła zostać wydana na pastwę zemsty roz-
goryczonej ludnoœci. Tak więc ruszono do granicy; zdemaskowani
swš przychylnoœciš dla Polski mołdawscy bojarzy, wœród nich
również metropolita Dosyteusz, towarzyszyli Sobieskiemu. W dwa
dni po jego odejœciu Mustafa pasza znowu osadził jako hospodara

13 - Jan Sobieski                                                                                   
i.|

290 Rozdział 15

ostrożnego Kantemira, w owych Jassach, których dymišce ruiny
miały odtšd dzielić Polaków i Mołdawian. Pod koniec wrzeœnia
"wyzwoliciele" opuœcili ten tak prędko zdobyty i tak szybko stra-
cony kraj. Jeszcze kilka drobnych potyczek z gonišcymi Tata-
rami i wyczerpana armia Sobieskiego pod Sniatyniem wkroczyła
na ziemię rodzinnš. 21 paŸdziernika król złożył naczelne do-
wództwo i udał się bardzo przygnębiony do swoich ruskich po-
siadłoœci.

Niepowodzenie tego, rozpoczętego z tak wielkš wiarš i tak
żałoœnie zakończonego, przedsięwzięcia było pod każdym wzglę-
dem fatalne. Przede wszystkim polskie wojsko było na dłuższy
czas niezdolne do działania. Straciło ponad jednš czwartš swo-
jej siły, ci zaœ, którzy uszli œmierci, byli fizycznie i moralnie
zniszczeni. Autorytet Sobieskiego bardzo podupadł, zarówno we-
wnštrz, jak i na zewnštrz kraju. Ów kapitał zaufania i powa-
żania, który sobie zdobył w cišgu swego długiego, pełnego chwa-
ły życia, stopniał w pożarze stepu mołdawskiego.

Wrażenie, jakie 'wywołała porażka w Mołdawii, było tym sil-
niejsze, że wszędzie liczono na polskie zwycięstwo. Sobieski łat-
wo da sobie radę z Wołoszczyznš, pisał francuski ambasador w
Turcji, Girardin, który tym samym wyrażał obawy sułtańskiegc
dworu, a wiedeńska Tajna Konferencja w tym samym czasie,
pod koniec sierpnia, sšdziła, że nie da się zapobiec temu, by
król zajšł oba księstwa naddunajskie i zatrzymał je dla siebie.
18 wrzeœnia, podczas gdy Jan III znajdował się w odwrocie,
rzecznik i tłumacz Porty, Mawrokordato, prosił polskiego posła
Proskiego w nader przyjaznej nocie o podjęcie negocjacji poko-
jowych. Krótko mówišc, ta katastrofa nastšpiła nieoczekiwanie,
w momencie, kiedy nikt poważnie nie myœlał kwestionować na-
grody za zwycięstwo, do której dšżył Jan III: przyłšczenia do-
Polski Mołdawii i Wołoszczyzny. Na próżno Sobieski starał się
zachować twarz, wobec sojuszników zrzucał winę na przeciwne
mu żywioły natury, przed opiniš publicznš swego kraju powo-
ływał się na te doprawdy mizerne zyski ekspedycji - na za-
jęcie przygranicznych miejscowoœci: Soroca, Neaml; i kilku innych
bram wypadowych na Mołdawię. Niczym echo odbrzmiewały
albo zarzuty zawiedzionych w swych nadziejach przyjaciół, po-
czynajšc od skarg sekretarza stanu, kardynała Cibo i Buonvisiego,
albo złoœliwa krytyka nieżyczliwych w Wiedniu i w Wersalu,
którzy wszystko to przewidzieli i szydzili z Sobieskiego jako ze
swojego rodzaju Don Kiszota. Najbardziej przygnębiajšcy jed-'

Powrót do jrancuskiej orientacji                 291

nak był oddŸwięk w Polsce. Tu opozycja przystšpiła do gwał-
townego ataku. Nie troszczšc się o dobro królestwa i o nakazy
wdzięcznoœci, którš winni byli temu zwycięzcy spod Chocimia
i Kahienbergu, niepoprawni oligarchowie wykorzystali smutny
koniec wyprawy i podupadłe zdrowie starzejšcego się monarchy,
by ostatecznie przekreœlić jego wewnštrzkrajowe, polityczne za-
miary.


16. Starania o reformę państwowš w Polsce
i o dziedzictwo po Janie III

Te plany dały się ujšć, jak sobie przypominamy, w formułę
silnej, zgodnej z narodowš tradycjš i polskim poczuciem wól- ""
noœci monarchii dziedzicznej rodu Sobieskich. Kiedy Jan III
z niesłychanš wprost wytrwałoœciš dšżył do pozyskania księstw
naddunajskich, kiedy wczeœniej i póŸniej nosił się z myœlš od-
zyskania Prus albo kiedy wspierał węgierskich powstańców, to'""'
działał wcišż z podwójnym zamiarem: aby zjednoczyć naród
poprzez zadania zagranicznej polityki i dzięki sukcesom poza gra- -
nicami podwyższyć autorytet swego domu, następnie zaœ, aby
Jakubowi Sobieskiemu zapewnić ksišżęcš władzę dziedzicznš
również poza Polskš i tym samym umocnić jego pozycję jako
przyszłego następcy tronu. Nie mniej jasny jest zwišzek między
wojennymi osišgnięciami i dšżeniem do poszerzenia władzy kró-
lewskiej. Per has ad istam, tak brzmiało to niegdyœ. Dzięki mie-
czowi i wawrzynom przypadła Sobieskiemu w udziale korona,
dzięki mieczowi i dzięki wawrzynom chciał nadać swemu urzę-
dowi treœć i moc sprawczš. Tak więc potem wrogowie władzy
królewskiej, rywale i zawistnicy, doktrynerzy demokracji szla-
checkiej i egoistyczni magnaci parli do tego, żeby pozbawić Ja-
na III wawrzynów i żeby jego miecz stępiał, nawet jeœliby przy
tym ojczyzna miała ponieœć zabójczš dla niej stratę.

Należy się obawiać - tak pisze Bethune z Jass 12 wrzeœnia
1686 roku w raporcie do francuskiego ministra spraw zagranicz-
nych Croissy - że koniec rzšdów Sobieskiego będzie podobny
do końca panowania Jana Kazimierza i Michała Wiœniowieckie-
go. Spełnienie tej przepowiedni nie dało na siebie czekać, zwłasz-
cza iż sam prorok pilnie dopomagał, żeby jego słowa się spraw-
dziły. Monarcha wrócił z Mołdawii załamany psychicznie i fi-
zycznie. Od dawna już przyjaŸni obserwatorzy węszyli po poko-


Starania o reformę państw. w Polsce               293

jach króla, odnotowywali pożšdliwie każdš wizytę przybocznego
lekarza, każdš chorobę. Już w roku 1684 hiszpański ambasador
Ronquillo wiedział o tym, że Jan III cierpi na puchlinę wodnš,
że długo nie może już pożyć. Wiadomoœć przesłano najœpieszniej
do Wiednia i ona to podyktowała austriackiemu pierwszemu mi-
nistrowi, wicekanclerzowi Rzeszy hrabiemu Konigseggowi, te
skierowane do Karola lotaryńskiego zdania: "le tousiours tes-
moigne a V. Alt" mon asseurance que i'ai de la Divine pro-
tection pour Elle, et ie l'avertis en confiance qu'il y a une con-
ciusion des medecins en Polegnę, que leur roy ne peut plus
passer deux ans, tout consiste dans la disposition diuines, mais
la prudence de V. Alt86 pourra faire ses precaucions."1 Od tej
przestrogi upłynęły dwa lata, jakie lekarze dali Sobieskiemu; mi-
mo to zahartowane ciało króla opierało się tej niewštpliwej cho-
robie i wštpliwym orzeczeniom uczniów Eskulapa. Jednakże
zdrowia już nie było, niewygody i przykroœci ostatniej kampanii
zabrały jego resztkę. Wokół chorego bohatera rozprzestrzeniał
się odrażajšcy zaduch intryg, które poprzedzały każdš zmianę
na tronie.

Jan III, który już to czujšc bliskoœć œmierci, już to z wrodzo-
nym sobie optymizmem tworzšc œmiałe plany, jakby był w pełni
swej młodoœci i siły, starał się swemu najstarszemu synowi uto-
rować drogę. Ten fakt był z dawna znany i już na poczštku roku
1684, wtedy to, gdy władca dostarczył hrabiemu Konigseggowi
pretekstu do owego listu do Lotaryńczyka, otóż fakt ten właœnie
skłonił wielu polskich magnatów do utworzenia tajnego zwišzku,
który miałby na celu wyłšczenie Jakuba Sobieskiego z kręgu
pretendujšcych do korony. Pierwotnie magnaci, wœród których
najważniejszš rolę odgrywali hetman Jabłonowski, marszałek
wielki koronny Stanisław Lubomirski i wojewoda Grzymułtow-
ski, chcieli udaremnić nadzieje władcy przy pomocy Francji
i Wielkiego Elektora. Kiedy jednak w maju 1684 roku doszło
do zbliżenia między Janem III i Ludwikiem XIV, niezadowoleni
zwrócili się nagle w stronę Austrii. Od tamtej pory przymierze
obu władców nie zostało rozwišzane, a teraz tworzyło tło oficjal-
nych, mniej lub bardziej serdecznych stosunków między tymi

' Zawsze dawałem Waszej Wysokoœci wyraz mojej pewnoœci co do
Boskiej nad Nim opieki, toteż ostrzegam w zaufaniu, iż lekarze w Polsce
orzekli, że ich król nie pozy je dłużej niż dwa lata; wszystko zależy od
Bożej woli, lecz roztropnoœć Waszej Wysokoœci pozwoli Mu zachować
ostrożnoœć.

294 Rozdział 16

dwoma członkami Ligi Œwiętej. Dobrze znane Sobieskiemu kno-
wania jego polskich wrogów hamujš szczerš przyjaŸń sojuszni-
czš z Austriš w nie mniejszym stopniu, niż to czyniš gorliwe
starania Bethune'a i innych przyjaciół Francji o pozyskanie war-
szawskiego dworu. Podczas gdy Leopold I nigdy nie pozbył się
swej nieufnoœci wobec Jana III, że ten żywi jakieœ zamiary co
do tronu węgierskiego i Siedmiogrodu, to polski król obawiał się
znowu, że Austria może go pozbawić jeœli już nie korony, to
jednak szans na utworzenie dziedzicznej władzy królewskiej. I to
podejrzenie okazało się w istocie słuszne.

Mimo że cesarz bardzo się starał przykuć Sobieskiego do Ligi
Œwiętej, mimo że oficjalna cesarska dyplomacja pilnie unikała
wtršcania się w sprawy polskiej polityki wewnętrznej, to prze-
cież istniały powišzania między cesarzowš-wdowš Eleonorš
a wdowš po Michale Wiœniowieckim, siostrš Leopolda I, oraz
między Karolem Lotaryńczykiem i jego zwolennikami w cesar-
skiej Tajnej Radzie a polskimi magnatami zgrupowanymi wokół
Stanisława Lubomirskiego. Kiedy meldunki o pogarszajšcym się
stanie zdrowia Jana III zaczęły napływać coraz częœciej, obie do-
stojne damy doprowadziły cesarza do tego, że ów przynajmniej
zezwolił na tajne porozumienie w wypadku wolnego tronu w
Polsce. Zierowski służył za poœrednika i już w lutym 1686 roku
zabrano się do wielkiej i zawikłanej dyplomatycznej intrygi, aby
po raz trzeci wystawianej kandydaturze Karola Lotaryńczyka za-
pewnić lepszy sukces niż w czasie nieudanych prób z 1669 i 1674
roku. Taaffe, zaufany księcia, mógł zakończyć wówczas swój ra-
port dotyczšcy sytuacji tymi słowy, że według powszechnego
przekonania "la couronne de Polegnę venant de vaquer ne peut
pas manquer a S.A."1

Po ekspedycji mołdawskiej polscy sprzysiężeni i ich austriaccy
pomocnicy podwoili gorliwoœć, ponieważ równoczeœnie Sobiescy
postawili wszystko na to, by przynajmniej zrealizować program
króla dotyczšcy spraw wewnętrznych. Przy czym Maria Kazi-
miera kierowała się jawnie troskš, aby jeszcze we właœciwym
czasie zapewnić synowi przynajmniej następstwo tronu. Ta
uczennica Ludwiki Marii de Gonzaga myœlała przy tym o elek-
cji vivente rege.2 Ów sposób rozwišzania tego drażliwego pro-
blemu miał mianowicie jednš zaletę, że wcišż jeszcze wielki

1 wakujšcy tron polski musi przypaœć Waszej Wysokoœci.

2 za życia króla.

Starania o reformš państw. w Polsce

autorytet ojca musiałby wyjœć na pożytek młodziutkiemu synowi,
lecz wspomnienie zamętu z czasów Jana Kazimierza miało od-
straszyć od tego rodzaju pomysłów, bowiem taki zamęt mógł być
wykorzystany przez magnatów do wzniecenia niepokoju wœród
szlachty. Czas jednak naglił; lata życia, ba, czasem dni władcy
zdawały się policzone. Tak więc zdecydowano się na metodę
stopniowego przyzwyczajania. Polski naród miał być przygoto-
wywany przez same w sobie niewiele znaczšce zewnętrzne za-
rzšdzenia do istotnej wewnętrznej przemiany i na koniec zasko-
czony stworzonym i dokonanym tymczasem faktem. Na poczštek
przyprowadzano Jakuba Sobieskiego na posiedzenia senatu, po-
tem znalazło się dla niego miejsce tuż przy tronie, a na czas nie-
obecnoœci ojca planowano dla niego naczelne dowództwo armii.
Lecz oczy nieprzychylnych były przenikliwe i bystre. Aby przej-
rzeć zamiary dworu, nie trzeba było znowu być tak zirytowa-
nym, jak byli ci malkontenci. Faworyzowanie Jakuba Sobieskie-
go w czasie uroczystoœci, które odbywały się na przełomie lat
1686/1687 z okazji przyjęcia moskiewskiej delegacji pokojowej;

dodało bodŸca opozycji i wszczęła ona nowe knowania.

Stary intrygant Grzymułtowski kazał rozpowszechniać zażarte
polemikę wymierzonš przeciwko absolutystycznym planom So-
bieskiego. Około Bożego Narodzenia niezadowoleni zmówili się
by przeprowadzić wspólnš akcję na obcych dworach, przedf
wszystkim w Wiedniu i w Berlinie. Tak więc naprawdę wrócił;

czasy Wiœniowieckiego, tylko że poœród przywódców opozycj
zabrakło kogoœ takiego jak Sobieski, kto przełożyłby swój patrio
tyzm nad nienawiœć do własnego monarchy. Do Jabłonowskiego
Grzymułtowskiego i Stanisława Lubomirskiego, do Sapiehów
którzy pod każdym względem przejęli dziedzictwo Paców jak
austrofile i wrogowie dworu warszawskiego, do Leszczyńskie:

i Pienišżków, do potężnej i licznej gromady zdecydowanie jaw
nych lub, jak hetman koronny, skrytych, a niewzruszonych prze
ciwników króla dołšczyli obecnie nowi niezadowoleni, którz
obrócili się plecami do swego dotychczasowego protektora z p(
wodu urażonej ambicji. Poœród nich znaleŸli się szwagier Jana L
Wielopolski, który rozgniewany bezskutecznoœciš swej misji •
Wersalu przeszedł do austriackiego stronnictwa, wpływowy kai
clerz królowej Załuski i kuzyn monarchy, nowo mianowany ka:

dynał Radziejowski.

Udział owego wysokiego koœcielnego dostojnika tłumaczyć n:

leży pożałowania godnym sporem, który z mało istotnych prz;

296

czyn doprowadził pobożnego. króla do sprzeciwu wobec Stolicy
Apostolskiej. Jan III podczas swojej elekcji obiecał ówczesnemu
francuskiemu ambasadorowi, biskupowi Forbinowi, kapelusz kar-
dynalski, lecz ku największemu zdumieniu Sobieskiego Innocen-
ty XI okazał się mało skłonny, by uwzględnić obietnicę polskie-
go władcy; papież uważał tego "tureckiego prałata", który przy-
czynił się do zawarcia pokoju w Zurawnie, za niegodnego przy-
należnoœci do najwyższego senatu Koœcioła. Również inne pro-
tekcje warszawskiego dworu zostały w Rzymie odrzucone. Tak
więc papież nie udzielił dyspensy na małżeństwo Hieronimowi
Lubomirskiemu, a biskupa z Poznania, Wierzbowskiego, który
był obecny przy œlubie wiarołomnego rycerza maltańskiego, kosz-
towało to utratę następstwa po prymasie Wydżdze. Te "nie-
uczynnoœci", których merytorycznej motywacji Jan III nie uzna-
wał, i nieżyczliwoœć nuncjusza Pallaviciniego ocenione zostały
zręcznie przez Bethune'a jako dowody uprzedzenia Watykanu w
stosunku do Sobieskiego. Konsystorium z 2 wrzeœnia 1686 roku
rozpaliło gniew króla do ostatecznoœci. Jak na ironię zostali po-
wołani do Œwiętego Kolegium dwaj Polacy, biskup warmiński
Radzie j owski i prałat Denhoff, oprócz nich znienawidzony Palla-
vicini, a nie Forbin. Kiedy potem jeszcze kardynał-pronuncjusz
chciał zarzšdzić ekskomunikę Lubomirskiego, niewiele już bra-
kowało do wybuchu prawdziwego koœcielno-politycznego konflik-
tu, podobnego do tego, jaki zaistniał między Innocentym XI
i Ludwikiem XIV. Można było łatwo przewidzieć wpływ tego
rodzaju "kulturkampfu" na i bez tego gwałtownie atakowanš
Ligę Œwiętš; dlatego zarówno opozycja, jak i przyjaciele Francji
rozniecali ogień: ci pierwsi, by poróżnić władcę z protektorami
Ligi, ci drudzy, aby zmusić go do zawarcia separatystycznego
pokoju.

Konflikt objawił się najpierw w gorszšcych kłótniach nowych
kardynałów z królewiczami o pierwszeństwo w obecnoœci So-
bieskiego na ceremonii nałożenia biretu Pallaviciniemu. Dzięki
rozważnej wyrozumiałoœci rzymskiej dyplomacji i po œmierci
biskupa Wierzbowskiego, który zmarł w najwłaœciwszym mo-
mencie, dobre stosunki zostały szybko przywrócone, a papież nie
musiał przy tym składać ofiary ze swoich zasad. Radziejowski
jako prymas otrzymał prymat, przez co automatycznie miał za-
gwarantowane pierwszeństwo występowania przed synami kró-
la, Hieronim Lubomirski zdobył się na cierpliwoœć. Sprawa je-
go małżeństwa została uregulowana póŸniej, po kilku latach,

Starania o reformę państw, w Polsce

podczas panowania następcy upartego, wielkiego papieża, równie
cicho i podług życzenia, jak sprawa biskupa Forbina: pierwszy
otrzymał dyspensę, drugi kardynalskš purpurę. Jedynie sprzy-
siężenie, w które byli oprócz Radziejowskiego uwikłani jeszcze
biskupi Załuski i Opaliński, rozwijało się nadal.

Na poczštku lutego 1687 roku podskarbi wielki litewski Bene-
dykt Sapieha polecił za poœrednictwem Wicherta powiadomić
elektora brandenburskiego, że Grzymułtowski ma do omówie-
nia z Fryderykiem Wilhelmem ważne sprawy w imieniu za-
troskanych o wolnoœć polskich wielmożów. Jan III złamał bo-
wiem prawo konstytucyjne, naruszajšc republikańskš równoœć ze
względu na swojego syna, przez ponad dwa lata nie powoływał
sejmu i wykorzystujšc pełnię swej władzy wysyłał poselstwa za
granicę. Jak bardzo podobne sš te inwektywy do tych, którymi
obrzucano niegdyœ Jana Kazimierza i Wiœniowieckiego! Wielki
Elektor czytał uważnie przekazane mu memorandum i zamie-
rzał, jak dawniej, tak zręcznie pomóc polskim ,,republikanom",
by się otwarcie nie narazić warszawskiemu dworowi. Daleko-
siężne plany, których się ochoczo podjęli Sapieha i Grzymuł-
towski, zdusił jednakże w zarodku los. Hohenzollern przed dwo-
ma dziesištkami lat starał się o polskš koronę dla samego siebie
lub dla swego póŸniej młodo zmarłego syna Karola Emila, w
którym pokładał wielkie nadzieje. Obecnie pragnšł jej dla swo-
jego drugiego syna, margrabiego Ludwika, którego ożenił z naj-
bogatszš dziedziczkš na Litwie, księżniczkš Ludwikš Karolinš
Radziwiłłównš; lecz również ten Brandenburczyk zmarł nagle
i młodo. Zabrał go z tego œwiata 7 kwietnia 1687 roku tyfus
plamisty.

Tym samym Karol Lotaryńczyk miał drogę do tronu polskie-
go całkowicie wolnš, przynajmniej wówczas, gdyby zwyciężyło
sprzysiężenie magnatów. Podczas gdy Sapieha i Grzymułtowski
utrzymywali kontakt z Berlinem, Stanisław Lubomirski udał się
na dwór cesarza. Pod pretekstem spełnienia dawno podjęte-
go œlubu, wyruszył pod koniec stycznia 1687 roku do Austrii
i potem dalej do Włoch. W Wiedniu prowadził szczegółowe roz-
mowy z cesarzowš (wdowa po Ferdynandzie III i wielka pro-
tektorka wszystkich wymierzonych przeciwko Sobieskiemu ata-
ków na krótko przedtem udała się za swoim mężem do grobu;

i z ministrami, przede wszystkim z Kónigseggiem; potem skiero-
wał się do Insbrucku, gdzie spotkał się z Karolem Lotaryńczy-
kiem i z jego żonš, przychylnš Lubomirskiemu, dawnš królowš

298 Rozdział 16

Polski Eleonorš. Stšd wyjechał do Rzymu. Marszałek koronny
•wróteił do kraju póŸnš wiosnš z przyrzeczeniem, że można li-
czyć podczas przyszłego interregnum na austriackš pomoc przy
staraniach o tron dla Lotaryńczyka. Natomiast cesarscy mini-
strowie unikali jakiejkolwiek obietnicy w sprawie udzielenia
wsparcia przeciwko absolutystycznemu zamachowi stanu Sobies-
kiego. Ostrożni doradcy Leopolda I jak zwykle chcieli najpierw
przeczekać bieg wydarzeń.

Polski dwór zdawał sobie sprawę z działalnoœci przeciwni-
ków. Wszędzie œwietnie stawiał im czoło, w Berlinie, w Wiedniu
i w Rzymie. Biskup Zbšski z Przemyœla pojawił się w kilka
ledwie tygodni po Lubomirskim w austriackiej stolicy, aby roz-
ważyć cały kompleks spraw niecierpišcych zwłoki. Wyraził go-
towoœć swojego monarchy do ponownego wyruszenia w pole,
odnowił roszczenia do Mołdawii i Wołoszczyzny, sondował po-
glšdy na następstwo Jakuba Sobieskiego i poruszył możliwoœć
małżeństwa królewicza z Witteisbachównš. Cesarscy ministro-
wie unikali wprawdzie zbyt jednostronnego zwišzania się z ma-
gnackš opozycjš; wiedeńska wizyta Stanisława Lubomirskiego
sprawiła jednak tyle, że obawiano się również każdego układu
z Sobieskim. 18 kwietnia Tajna Konferencja postanowiła dać
wymijajšcš odpowiedŸ co do Mołdawii i Wołoszczyzny. Kardy-
nał Buonyisi skierował uwagę polskiego ambasadora na Podole
i Besarabię. Tam Sobieski może wysłać swoje wojska. Kandyda-
tura do tronu królewicza Jakuba, wobec zamiarów Lotaryń-
czyka i rozmów z marszałkiem wielkim koronnym, nie została
w ogóle wzięta pod uwagę; równie mało wnikano w projekty
małżeństwa. Lecz oto pomysłowy Buonvisi zasugerował coœ, co
trafiło natychmiast na podatnš glebę: syn pierworodny polskie-
go króla powinien starać się o młodš wdowę po margrabim Lu-
dwiku brandenburskim; może pojšć za żonę, miast obcej, spad-
kobierczynię bogactwa Radziwiłłów.

Wydawało się, że da się szybko pozyskać jš dla takiego mał-
żeństwa. Równoczeœnie ze Zbšskim wyjechał drugi poseł, Bie-
liński, do Berlina, przede wszystkim aby prosić o zwykłš bran-
denburskš pomoc w oddziałach wojskowych na najbliższš woj-
nę z Turkami, potem, by zrównoważyć działanie Sapiehy i Grzy-
mułtowskiego. Œmierć margrabiego Ludwika obdarowała go trze-
cim zadaniem: by wyrwanš z ojczyzny posiadaczkę radziwiłłow-
skich dóbr odzyskać dla Polski. Ludwika Karolina była samo-
wolnš i lekkomyœlnš osóbkš, bardzo wesołš, tryskajšcš życiem

Starania o reformę państw, w Polsce

wdowš, która na purytańskim dworze Hohenzollernów nudzi-
ła się niesłychanie i oprócz tego bardzo Ÿle znosiła teœciów i
szwagra. Radoœć Bielińskiego była ogromna, gdy margrabina przy
pierwszych, sugerujšcych ledwo sprawę słowach natychmiast
mu po prostu odpowiedziała, że chce wrócić do Polski. A Jakub
Sobieski? Osoba przyszłego męża była dla Ludwiki obojętna; był
mężczyznš, młodym i, jeœli wdał się w ojca, silnym i do tego
pięknym, to wystarczało. Najważniejsze, że wyrwie się z Ber-
lina.

I teraz zacznie się rozwijać jedna z najosobliwszych tragiko-
medii w historii œwiata, w których łšczy się ze sobš to, co naj-
wyższe, i to, co najnikczemniejsze, w których decydujšca o lo-
sie polityka œwiatowa i tajemnice alkowy œciœle zazębiajš się ze
sobš. Uprzytomnijmy sobie sytuację: ciężko chory Jan III chce
przygotować wszystko na wypadek œmierci, wywalczyć dla syna
następstwo, równoczeœnie zaœ oprzeć władzę królewskš na moc-
nej podstawie. Ostatecznie potrzebuje wsparcia z zewnštrz i we-
wnštrz kraju. W kraju nie mogło nic i nikt zapewnić lepszego
oparcia od córki Radziwiłła, do której należało pół Litwy i która
dzięki klientom swej familii unieszkodliwi wrogš działalnoœć
Sapiehów; która oprócz tego posiada dosyć majštku, aby rów-
nież \v Koronie pozyskać mężowi dosyć zwolenników. Na mię-
dzynarodowej arenie Sobieski musi mieć za sobš Austrię lut
Francję. W pierwszym wypadku oznaczało to energiczne kon-
tynuowanie wojny z Turkami, w drugim: koniecznoœć zawarcia
separatystycznego pokoju i zerwanie z Ligš. Misja Wielopol-
skiego ujawniła, że nie należy się wiele spodziewać po Ludwi-
ku XIV, a teoretyczne obietnice Croissy'ego i Bethune'a nie mogę
też w tym stanie rzeczy nic zmienić. W Wiedniu jednakże Lu-
bomirski, marszałek koronny, wespół ze swojš magnackš klikę
ma potężnych protektorów, tam Lotaryńczyk czeka na interre-
gnum. BšdŸ co bšdŸ Jan III wierzy, że prędzej wyjdzie na swo-
je wišżšc się z dworem cesarskim, a przede wszystkim opieri
się myœli o zerwaniu z Ligš Œwiętš. W ten sposób dochodzi d(
pozornie najwłaœciwszego rozwišzania: szybki ożenek Jakuba
próba wewnštrzpolitycznego przewrotu, zanim dojdzie do zwol
nienia się tronu, wiernoœć austriackiemu przymierzu, aby wy'
kluczyć jawnš pomoc Wiednia dla opozycji i mamišce przyjaŸni
nastawienie do Francji, aby również stamtšd nie sprowokował
żadnego ataku.

Maria Kazimiera zajęła się sprawš sercowš swego najstarsze

300

Rozdział 16

go syna z płomiennym zapałem, którego można się było po niej
spodziewać w sprawach miłosnych, familijnych i w sprawach
wielkiej polityki. Na poczštku lipca 1687 roku udała się wraz
z wielkim orszakiem do austriacko-œlšskiego uzdrowiska Warm-
brunn,1 aby stamtšd œledzić pertraktacje z Ludwikš Karolinš.
Zierowski dotrzymywał jej towarzystwa. Dwór cesarski przyjšł
wysokiego goœcia ze słodko-kwaœnš minš, zarzucał jednakże kró-
lowš należnymi uprzejmoœciami. Z tego letniego wypoczynku
chciała się udać Maria Kazimiera osobiœcie wprost do Berlina.
Ach, jednak nad projektami małżeńskimi, dotyczšcymi Jakuba
Sobieskiego, zawisło osobliwe fatum. Zanim jeszcze Marysieńka
zakończyła swojš kurację, przybyła sztafeta z wiadomoœciš, że
Jan III groŸnie się rozchorował i pragnie ujrzeć małżonkę. Na-
tychmiast porzuciła wszystko i popędziła, równie niespokojna o
los swego "sercem umiłowanego, najpiękniejszego Jachniczka",
co o los Sobieskich w razie nagłego zwolnienia się tronu, z po-
wrotem do Żółkwi. Co dla jednego cierpieniem, to dla innego
radoœciš. ,,Wreszcie jest się wolnym od polskich goœci" - pisze
oddychajšc z ulgš Zierowski do swoich przełożonych w Wiedniu
po odjeŸdzie Marii Kazimiery.

Inicjatywa teraz przeszła znowu, wskutek ciężkiego stanu So-
bieskiego, w ręce jego przeciwników. W sierpniu u Wielkiego
Elektora pojawił się znowu emisariusz Sapiehy, abbe Bernicz, i
powiadomił, że Jan III wkrótce umrze, Jakub Sobieski zaœ nie
jest godny następstwa tronu. Chciano by wiedzieć, czy Bran-
denburgia pomoże zjednoczonym przeciwko elekcji królewicza
magnatom; jednoczeœnie ostrzegajš oni przed znanym im już
projektem małżeństwa tego kandydata do tronu z Ludwikš Ka-
rolinš Radziwiłłównš. Fryderyk Wilhelm i tym razem wywinšł
się Polakom od odpowiedzi, jednakże kazał powiadomić w Wied-
niu, że raczej zaaprobuje kandydaturę Lotaryńczyka niż Jakuba.
Austriacy otoczyli się tymczasem oficjalnym milczeniem i tyl-
ko całkowicie w ukryciu cesarzowa i lotaryńskie stronnictwo
starali się za pomocš intrygi także tym razem przekreœlić ma-
rzenia matrymonialne Sobieskich. Jeden z najbardziej przebie-
głych agentów dworu wiedeńskiego, Włoch Glaniuigi Piccinar-
di, przez berlińskiego kupca Lebona znalazł drogę do płochej
wdowy po margrabim Ludwiku i przedstawił jej we wszystkich
jaskrawych barwach Południa męskie cnoty palatyna Karola

1 Dzisiejsze Cieplice-Zdrój (przyp. red.).

Starania, o reformę państw, w Polsce

Filipa neuburskiego, brata cesarzowej Eleonory Magdalen
Królewieccy jezuici służyli jako postlllons d'amour,1 i podczas gc
Sobiescy pławili się w najbardziej różowych nadziejach, sen
młodej kobiety dawno już należało do palatyńskiego prim
charmant.2

Ludwika Karolina wykazała szczególne zdolnoœci do ma
kowania się. Wiedziała, jak strzec swej słodkiej tajemnicy prz<
elektorskim dworem, i wywiodła w pole swata Sobieskich, ksi
cia Ferdynanda z Kurlandii, który przybył do Berlina w połów
wrzeœnia, opowiadajšc mu w formie wesołego żartu o swy
prawdziwym zamiarze. Brandenburska hermandad była, ócz;

wiœcie, bardziej przewidujšca i roztropniejsza. Po jakimœ czas
odkryto korespondencję margrabiny. Piccinardiego zamknie
i potem, ze względu na jego wysokich zleceniodawców, nie w:

wołujšc skandalu wydalono z kraju. Wielki Elektor jednak trz,
mał swojš przedsiębiorczš synowš prawie że pod kluczem.

O tych epizodach nie miano w Warszawie żadnego pojęci
Małżeństwo Jakuba ze złotodajnš księżniczkš uchodziło za rżę
pewnš, a troszczono się raczej jedynie o to, by narzeczoneir
przydać odrobinę wojennej glorii i wyższe stanowisko w kraj
Król z wyżej przedstawionych powodów był zdecydowany i
ponownš wyprawę wojennš. Nie mogli tu niczego zmienić a
Bethune, ani Thokóły, ani też chan tatarski. Sobieski słuszn
spodziewał się wiele po wojskach cesarskich, a niesłusznie }
Moskwiczanach, którzy teraz również wystšpili zbrojnie prz
ciwko odwiecznemu wrogowi chrzeœcijaństwa. Armia carów z
stała pod Perekopem rozbita przez dużo mniejsze liczebnie wo
sko Tatarów, lecz Karol z Lotaryngii i margrabia Ludwik b,
deński odnieœli triumf nad Półksiężycem pod Mohaczem. Siedmi<
gród na mocy układu z Balaszfalva poddał się 27 pażdziernil'
1687 roku władzy Habsburgów, a arcyksišżę Józef, póŸnię js;

Józef I, został koronowany na przyszłego króla Węgier. Te
fakt właœnie teraz bardziej niż kiedykolwiek skłaniał króla (
wspólnoty ze zwycięskš Ligš Œwiętš; ponownie bowiem potwierds
się wcišż przez niego wyznawany poglšd, że tylko mieczem mi
zna zdobyć kraje, sławę i władzę.

Jeszcze zanim się ciężko rozchorował, w czerwcu 1687 roli
nakłonił Jan III swego najstarszego syna do udziału w radŸ

1 poœrednicy między zakochanymi

2 czarujšcego księcia.

302 Rozdział 16

wojennej, aby Jakub nabywał doœwiadczenia w dziedzinie bata-
listyki. Skoro tylko monarcha zdał sobie sprawę z tego, że nie
będzie już mógł sprawować osobiœcie naczelnego dowództwa,
przekazał je dwudziestoletniemu wówczas synowi, u boku które-
go rzeczywiste kierownictwo operacjami wojskowymi miał spra-
wować Jabłonowski. Pierwotnie chciano raz jeszcze pomaszero-
wać na Mołdawię, na Budziak. Tak ogłoszono jeszcze na radzie
wojennej w Buczaczu 19 sierpnia. Kiedy jednak dotarła wiado-
moœć o całkowitym załamaniu się rosyjskiej ofensywy na krym-
skich Tatarów, ograniczono się do oblężenia Kamieńca. Przy
czym młody lew nie zdobył sobie nazbyt wielkiej sławy, choć
Szczuka, doradca królewicza, zapewniał w swoich raportach kie-
rowanych do papy, że wszyscy w obozie przeœcigajš się w wy-
rażaniu głębokiego szacunku wobec dostojnego królewskiego sy-
na, że ta utalentowana latoroœl z niezrównanš mšdroœciš prze-
wodniczy na radzie wojennej. Bombardowano, szturmowano
i strzelano, ogólnie rzecz bioršc była to jednakże wojna ope-
retkowa.

Czyż to doprawdy nie było urocze, że Maria Kazimiera jechała
w spokoju ducha na teren operacji wojskowych, by łapać raki,
podczas gdy tatarski posłaniec bawił w kwaterze głównej Pola-
ków; kiedy trzymany w Kamieńcu, pojmany kamerdyner pary
królewskiej mimo oblężenia został wypuszczony i przekazał pięk-
ne pozdrowienia od obleganych? Na koniec Turkom, którzy stali
w odpowiedniej odległoœci, zaczšł się czas za bardzo dłużyć;

seraskier zawrócił przez Dunaj, a kiedy hospodar Kantemir na-
tychmiast zameldował o tym polskim "wrogom", zaprzestano
oblężenia. Wyjaœnienie tej trudnej do zrozumienia kampanii pod
koniec lata 1687 roku umożliwia nam list Marii Kazimiery dc
Jakuba Sobieskiego, napisany bezpoœrednio przed rozpoczęciem
działań wojennych: "Ne faites rien que par l'avis et les conseils
de M. le palatin de Russie et vous conduisez selon les avis qu'il
vous donnera en honnete homme et veritable ami."1

Ten człowiek honoru i prawdziwy przyjaciel powstrzymywał
powierzonego mu Telemacha przed każdš porywczoœciš, ponie-
waż tak chciała Penelopa i ponieważ szykował się na to, by po
œmierci Odyseusza starać się o jej rękę, naturalnie nie bez bło-
gosławieństwa z Wersalu. Należy zaznaczyć, że małżonka Jabło-

1 Nie czyń niczego bez wiedzy i rady palatyna ruskiego i kieruj s;e
opiniš, jakiej udzieli ci jako szlachetny człowiek i prawdziwy przyjaciel.

Starania o reformę państw, w Polsce

nowskiego zmarła przed kilkoma miesišcami, i przypomnie
o tym, że nie rokowano Janowi III długiego życia. Marysieńk
myœlała o przyszłoœci i o swojej niezapomnianej mistrzyń
o swoim wzorze, Ludwice Marii, która rzšdziła jako małżonk
kolejno dwóch królów. A hetman koronny wiedział, co był
warte rozum, przyjaŸń i skarby Marii Kazimiery. W wynik
tych rozważań w głębokiej tajemnicy odwrócił się od sprzysi<
żonych, z którymi zwišzał się przed laty, by nie dopuœcić ć
objęcia tronu przez Jakuba Sobieskiego; z tych powodów musi;

z koniecznoœci wrócić do stronnictwa francuskiego, tym samy]
więc do przeciwników Ligi, wojny tureckiej i Austrii. Motyw
Jabłonowskiego sš dla nas jasne; we własnym interesie musie
być uczciwy wobec królowej. Natomiast nie wiemy o jej ost;

tecznych przemyœleniach. Akta milczš, lecz pozwalajš nam prz;

puszczać, że na wypadek œmierci Jana III chciała się podwójn
zabezpieczyć i albo sprawować władzę u boku hetmana, all
przez syna. Te zamiary sš jednak mniej niejasne niż psychol
giczna zagadka, jakš była ta kobieta, która prawdziwie kocha
swego męża, była czułš matkš i pobożnš chrzeœcijankš, przy czy
z całym spokojem ducha podjęła postanowienia zwišzane
œmierciš swego towarzysza życia i ku naszemu obrzydzeniu by
gotowa poœwięcić syna i całš rodzinę, gdyby tylko zostało z
grożone jej panowanie...

Chory król, jak wszyscy oszukiwani mężowie, nawet jeœli r
chodziło tu o złamanie wiernoœci fizycznej, był ostatnim, kto
by wiedział, co się dokoła rozgrywało. Ubolewał nad przeb:

giem przedsięwzięcia kamienieckiego, trwał jak zwykle pr
Lidze i cały swój wysiłek koncentrował na tym, by przefori
wać podwyższenie rangi syna i tym samym jego elekcję. W t^
celu, zgodnie ze swymi zapatrywaniami, próbował po dóbr
rozbroić swoich przeciwników obietnicami i nadaniami. Sobi
kiego ,,choroba i in negotiis publicis1 osłabione siły" skłon
go - tak meldował Zierowski - do tego, by zapragnšł "coad,
torem pro sustinendis oneribus".2 Dlatego "zamierza się na ws;

stkie sposoby malkontentów zdziesištkować"; Sapiehom zaofe:

wano urzędy i duże dochody i wnet się okaże, czy "marsza;

wielki koronny wraz ze swoim planem ugruntuje się mocno i i

1 w działaniach publicznych
3 wspólnika do dŸwigania ciężaru.

304 Rozdział 16

statecznie. Chodzi obecnie o to, żeby polskiej wolnoœci można
było przyłożyć nóż do gardła."

Sapiehowie nie dali się królowi pozyskać. Wyjšwszy Jabło-
nowskiego, falanga oligarchów stała tak zwarta jak dawniej,
jednakże duchowni jej uczestnicy zaczęli stawać się podejrzani.
Z ich to kręgu otrzymał dwór warszawski pierwsze dokładne
wiadomoœci o sprzysiężeniu, o którego istnieniu Sobieski wie-
dział już od jakiegoœ czasu i znał je w zarysach. Obrotny biskup
Opaliński zdradził, w nadziei na bogatš prebendę diecezji war-
mińskiej, swoich towarzyszy; życzliwy w głębi serca królowi
Załuski załamał się, gdy mu para królewska wypomniała w ży-
we oczy jego machinacje. Jan III znał teraz dokładnie zasięg
i siłę uknutej przeciwko niemu intrygi.

Na sejmikach w grudniu 1687 roku, przy pomocy polityków
pochodzšcych ze œredniej szlachty, których monarcha wykształ-
cił na cennych przeciwników magnaterii, udało się pozyskać zde-
cydowanš większoœć spoœród delegatów na najbliższy sejm. Na
Litwie popierali władcę Radziwiłłowie i Ogińscy z powodu nie-
chęci do Sapiehów i mimo że byli w sporze rodzinnym z Ma-
rysieńkš. Większoœć przedstawicieli narodu otrzymała od swych
wyborców polecenie, by zaaprobować uchwałę lwowskiego sena-
tu na korzyœć Jakuba Sobieskiego i tym samym poœrednio jego
przyszłe wyniesienie na tron.

27 stycznia 1688 roku rozpoczšł swe obrady sejm w Grodnie.
Opozycja, będšca w mniejszoœci, znalazła ostrożnych sprzymie-
rzeńców w nuncjuszu oraz w posłach cesarza i Brandenburczy-
ka. Obcy dyplomaci działali według recepty, którš dał na drogę
swemu pełnomocnikowi, burgrabiemu von Dohna, Wielki Elek-
tor: "Rzeczpospolitš przy wolnej elekcji i innych nieograniczo-
nych swobodach, które dotšd miała, utrzymać", jednak nie za-
niedbać przy tym "przychylnoœci królewskiego dworu". Obrady,
izby trwały pięć tygodni, lecz nie dojrzały nawet do wyboru
przewodniczšcego. Najpierw mniejszoœć podniosła veto i kiedy,
przerażona zajœciami w kraju, wycofała swój sprzeciw, królewska
partia zerwała sejm, który skonał, zanim rozpoczšł życie. Spór
o to, czy najstarszy syn króla ma prawo zajšć miejsce na tronie
obok swego ojca, dostarczył pretekstu do tej parlamentarnej
tragikomedii.

Nikogo nie interesował właœciwie ten problem, uwaga wszy-
stkich była przede wszystkim skierowana na œrodki, które dwór
zastosował przeciwko zdemaskowanym spiskowcom. Jan III szy-

Starania o reformę państw, w Polsce               305

kował się do powtórzenia manewru z roku 1683, który wówczas
dał się tak fatalnie we znaki sprytnemu Morsztynowi. Jeżeli
dzięki zdemaskowaniu machinacji byłego podskarbiego wielkiego
z Francjš stały się możliwe utworzenie Ligi Œwiętej i wyprawa
na ratunek Wiednia, tak też ujawnienie porozumienia Sapiehów
i Lubomirskich z lotaryńskim stronnictwem w cesarskiej Tajnej
Radzie powinno było przyspieszyć powstanie silnej monarchii
dziedzicznej rodu Sobieskich.

- Podczas sesji w Grodnie udało się królowi zadać swoim wro-
gom trzy ciężkie ciosy. Dzięki znakomicie zorganizowanemu nad-
zorowi całej korespondencji niezadowolonych złapano dworzani-
na Sapiehów, który miał przy sobie mnóstwo anonimowych po-
lemicznych broszurek swego pana; chory kanclerz wielki litew-
ski, Marcjan Ogiński, mimo swej wysokiej godnoœci trzęsšca się
miernota, został zatrzymany podczas swej podróży do zagranicz-
nego uzdrowiska; jego papiery zawierały przeogromny materiał
obcišżajšcy sprzysiężonych. W końcu monarcha nakłonił szereg
mniej zaciętych spiskowców, z prymasem Radziejowskim na
czele, aby się odłšczyli od swych przyjaciół. Oprócz tego opozycja
poniosła znacznš stratę z powodu nagłej i nie całkiem wyjaœnio-
nej œmierci kanclerza Wielopolskiego, za którym w cišgu za-
ledwie paru dni podšżył do grobu jego niedawno ożeniony syn.
Nie powiodła się jednak próba, by ze spuœcizny dowiedzieć się
o dalszych szczegółach spisku wrogów króla. Wdowa po kancle-
rzu spaliła pospiesznie najbardziej kompromitujšce papiery, za-
nim zjawili się pełnomocnicy Sobieskiego.

Monarcha czuł się w każdym razie jak zwycięzca na politycz-
nym placu bitwy. Przyczyniło się to bardzo do poprawy jego
stanu zdrowia, o czym nie bez zatroskania poufnie informował
księcia Lotaryngii austriacki ambasador Waldstein pod koniec'
lutego 1688 roku. Ten król o temperamencie sangwinika spodzie-
wał się teraz dojœć odwrotnš drogš do ostatecznego zwycięstwa;

umocnienie władzy królewskiej pozwoli mu więc na większe suk-
cesy na dyplomatycznym i militarnym polu. Senat w Grodnie
w marcu 1688 roku niewiele się zajmował sprawami dotyczšcy-
mi wojny tureckiej i stosunku do Austrii czy Francji, lecz przede
wszystkim zmaganiami króla z poszczególnymi magnatami. Tak
więc Pienišżek odważył się w jednym z owych wyzywajšcych
przemówień, które miały uwierzytelniać dumę arystokratów przed
królewskim tronem, nazwać Jana III tyranem, który łamie pra-
wa, i gwałcicielem wolnoœci; jednakże ów szlachetny republika-

20 - Jan Sobieski

•306 Rozdział 16

nin, który zaledwie przed dwoma tygodniami pokwitował odmo-
wę swej proœby o pewne zyskowne starostwo, otrzymał trafnš
odpowiedŸ od zwolennika dworu, Matczyńskiego, który tego
gniewnego Katona porównał z kretem i również innym wichrzy-
cielom, specjalistom od kreciej roboty, przepowiedział ich los, że
zostanš rozdeptani. Przywódca sprzysiężonych, Stanisław Lubo-
mirski, przemawiał dosyć speszony i w masce obrażonej cnoty.
Jego podróż do Rzymu była tylko wypełnieniem pewnego œlubu,
w Wiedniu złożył on jedynie podziękowanie za dobrodziejstwa,.
które cesarz niegdyœ wyœwiadczył ojcu Lubomirskiego; i jak
można było przy tym uniknšć złożenia wizyty tej dobrej Eleo-
norze, przesławnej pamięci ongisiejszej królowej, czy też nie zo-
baczyć się z wielkim dowódcš chrzeœcijańskiej armii, Lotaryń-
czykiem? Obrady senatu zakończyły się patetycznš proklamacjš
Sobieskiego do narodu. On nie działa przeciwko wolnoœci, którš
również i on odziedziczył po swoich przodkach; ci, którzy się
sprzysięgli przeciwko niemu, posługujš się swojš miłoœciš do
praw republikańskich tylko jako pretekstem. Polska zginie, jeœli
.się nie znajdzie lepszych metod obradowania; tego jednak nie
.należy traktować równoznacznie z absolutystycznym zamachem.
Kiedy potem Jan III mówił o swojej miłoœci do narodu, zdusił
mu głos strumień łez. Prymas, kardynał Radzie j owski, œwieżo
nawrócony na wiarę w swego monarchę, podziękował mu w imie-
niu wszystkich, sławił zasługi Sobieskiego, zganił Pienišżka i udo-
wodnił swoim wystšpieniem, że dojrzała już pora, aby dokonać
niezbędnego przewrotu.

Ponownie król ów miał doznać klęski u celu. Polscy magnaci
wprawdzie nie byli w stanie sami przeszkodzić w utworzeniu
dziedzicznej władzy królewskiej, lecz obcy opiekunowie repu-
blikańskich swobód, dwór wiedeński, który właœnie ustanowił
absolutyzm na Węgrzech, i Brandenburgia, która w Prusach
Ksišżęcych z bezwzględnoœciš uprzštnęła stanowe pozostałoœci,
dysponowali właœciwymi œrodkami po temu, by zadać œmiertelny
cios prestiżowi Sobieskich i jednoczeœnie właœnie teraz dopiero
poszerzonej, bardzo realnej podstawie tego autorytetu. Miejscem
akcji będzie teraz Berlin.

Polski dwór po tych dla niego tak korzystnych wydarzeniach
na sejmie w Grodnie ułożył sobie plan akcji: najpierw Jakub
Sobieski miał szczęœliwie zawinšć do portu małżeńskiego, potem,
póŸnš jesieniš, trzeba byłoby zwołać nowy sejm, który posta-
-wiłby na solidnym fundamencie prymat księcia dziedzicznego.

Starania o reformę państw, w Polsce

W dalszej perspektywie leżały cele polityki zagranicznej, z po
wodu których zaczęto pertraktować z Francjš, nie były jednał
one jeszcze wyraŸnie okreœlone i zamiast nich, przy odpowied
niej postawie Austrii, mogło dojœć do umocnienia pozycji Ligi
O tym, czy pierworodny Marysieńki po swym małżeństwie
wsparty wtedy na zdobytych bogactwach, skieruje swojš ambi
cję na zdobycie Prus czy księstw naddunajskich, miała zadecy
dować przyszłoœć.

Wiedeń i Berlin połšczyły swe wysiłki, by mu zaoszczędzi
ciężkiego trudu tego wyboru. 9 maja 1688 roku zmarł Wielh
Elektor i œmierć tego znaczšcego męża, któremu można był
przypisywać wszystko inne, lecz na pewno nie to, że jest przy
jacielem Sobieskich, stała się jednakże przyczynš upadku ic
dynastycznych planów. Albowiem następca Fryderyka Wilhelm
był, po pierwsze, zdecydowanym zwolennikiem Austrii, a prze
ciwnikiem Francji - zwycięzca spod Fehrbellin często zmienię
jacy te dwie orientacje kierował się wyłšcznie korzyœciš Hoher
zollernów - po drugie, nie mógł œcierpieć Sobieskich, natomia;

darzył sympatiš ich przeciwników, szczególnie kilku wielkopo^
skich magnatów i Sapiehów, Ci przysięgli elektorowi, natych-
miast po objęciu przez niego rzšdów, że za każdš cenę udaremni
małżeństwo Ludwiki Karoliny z Jakubem Sobieskim, w słus:

nym mniemaniu, że małżeństwo to oznacza bez wštpienia m<
narchię dziedzicznš rzšdzšcego obecnie domu królewskiego. Róv
noczeœnie Wiedeń ponowił swoje usiłowania, oczywiœcie nie wt;

jemniczajšc Leopolda I we wszystkie szczegóły tej intrygi. Ces<
rzowa, jej spowiednik i znany już nam Piccinardi nawišzali koi
takt z cesarskim posłem w Berlinie, który prawdopodobnie otrz;

mał też najtajniejsze instrukcje od Kónigsegga i Strattmann
szło o to, by sprowadzić palatyna neuburskiego, z którym romai
tyczna młoda wdówka korespondowała już od zimy, i załatw
sprawę od ręki przez fakt dokonany, czyli przez dokonanie ma
żeństwa, nawet za cenę skandalu na europejskš skalę.

Nie przeczuwajšc nic złego, Sobiescy prowadzili nadal z cały
spokojem swoje przygotowania do małżeństwa Jakuba z wdov
po margrabim. "Notre affaire va son train, toujours assez bien'
uspokajała Marysieńka pod koniec marca niecierpliwego kand:

data do ręki Ludwiki; wkrótce wyœle się właœciwego swata <
Berlina. Tym właœciwym został Bieliński, który znał dóbr

1 Nasza sprawa posuwa się stale doœć dobrze.

20*

308 Rozdział 16

Brandenburgię i wobec którego Ludwika Karolina poczyniła
pierwsze zachęcajšce napomknienia. Kiedy poseł przybył w
czerwcu do elektorskiej rezydencji, mógł stamtšd przesłać same
dobre wieœci. Nowy panujšcy przystał natychmiast na zwycza-
jowš pomoc w wojnie tureckiej, a urocza narzeczona oczekiwała
zadowolona swego przyszłego męża. Jan III, który w tego ro-
dzaju sprawach nie był tak zaœlepiony jak Maria Kazimiera, był
wielce oburzony z powodu cišgłej gry na zwłokę, prowadzonej
przez jego "najukochańszš córkę", chociaż on i jego małżonka
traktowali ocišgajšcš się już jako członka rodziny. Tak więc
Bieliński przywołał Jakuba. Ów pojawił się w Berlinie 8 lipca
incognito i spotkał się kilka razy ze spadkobierczyniš Radzi-
wiłłów. Sšdzšc po jego listach do matki, był prawdziwie zachwy-
cony tš kapryœnš damš, która udawała przed nim wstydliwie
powœcišgliwš narzeczonš. By nie tylko sercu, lecz również sa-
kiewce zapewnić odpowiednie prawo, łaknšcy amant polecił swej
wybrance sporzšdzić rewers; zobowišzywała się ona pod groŸbš
utraty wszystkich swoich dóbr do oddania mu swej ręki. Po czym
wielce zadowolony ksišżę wyjechał, by oczekiwać ukochanej na
terenie Prus Królewskich.

Mama Marysieńka jako prawdziwa Francuzka czekała jedynie
tak długo, dopóki nie została zawarta przyzwoicie parafowana
i podpisana umowa. Teraz więc jej radoœć nie miała granic.
Nieomal codziennie szły listy do syna, towarzyszyły im prezenty
dla przyszłej synowej, a listy te pełne były porad doœwiadczonej
w podobnych sprawach królowej. Na przykład 6 sierpnia pisała,
że Jakub powinien powiedzieć czy też napisać do swojej narze-
czonej: ,,Pareille chose qu'il f aut qu'un amant passionne dise
a une maitresse qui le merite autant que vous le mandez."1

10 sierpnia (wraz ze wspaniałym futrem, po zapewnieniach, ile
trudu kosztowało wyszukanie tak przepięknej sztuki): "Je crois
aussi que le prœsent est riche et beau; si du reste le roi, votre
pere, voulait me croire et me laisser un peu de liberte de faire
a ma fantaisie, je ferais une toilette galante et belle pour Madame
la marquise et je la remplirais [toaletę] de mille bijoux galants...

11 faut aussi pour vous des habits riches..., une belle caleche
galante, un grand carrosse pour votre damę."2 Do tego oczy-

Trzebaż, aby podobnš rzecz żarliwie zakochany [kawaler] powiedział
pani swego serca, która by na to zasługiwała tak, jak piszecie.

2 Wydaje mi się również, że to bogaty i piękny podarunek; gdyby
zresztš król, twój ojciec, zechciał mi zaufać i pozostawić swobodę czy-

iStaranŸa o reformę państw, w Polsce

wiœcie: byłoby dobrze, gdyby Ludwika Karolina opuœciła jšł
najszybciej Berlin. "Elle s'en trouverait bien et nous epargnerai
les inquietudes que nous aurons toujours tant qu'elle y sera.''
I 13: narzeczony powinien doœć często posyłać do władczyń
swego serca płomienne epistoły. Marysieńka jest jednak wciš
jeszcze pełna niepokoju z powodu słabostek tej, która nosił
nazwisko Radziwiłłów; wszystko wszystkim, ale jest to przecie
tylko kobieta.

I matka Jakuba Sobieskiego była wprawdzie nie mniej żšdl
rzona w swojej latoroœli, jednak zachowała resztkę obiektywni
go osšdu i niekiedy spoglšdała sponad różowych okularów, dziel
którym ona i Jan III widzieli w dorosłym Fanfaniku księc:

z bajki. Wówczas dostrzegała trochę z tego, co widzieli wszysc
inni. Pewien Francuz, który w owych dniach bawił w Warsz;

wie, przedstawiał dziedzica domu Sobieskich w następujšcy sp<
sób: "mały, szczupły, bardzo chudy, o szpetnym obliczu, garbat:

o dziewczęcym głosie, bardzo delikatny i zniewieœciały, uczor
w teologii, filozofii i historii, o bardzo dziwnym usposobieni
melancholijny i niezbyt miły..., raczej skłonny do seksualny<
ekscesów, ma niewielkie uzdolnienia do rzemiosła wojenneg
bardzo pysznie ubrany na sposób francuski, dzięki królowej, kt
ra go kocha nad wyraz." Lekarz przyboczny Connor opisuje z
księcia jako: "zrzędnego, butnego, czarnego", ma on "pocišg
i chude oblicze" i jest "nikczemnej postury, i raczej do Francu'
czy Hiszpana niż do Polaka podobny". Z korespondencji mat
i syna dowiadujemy się o jeszcze kilku przykrych tajemnica'
alkowy: Jakub musiał nosić gorset, specjalnš bieliznę i in:

owijaki, które ukrywały jego niekształtnš figurę; a w liœć
z 13 sierpnia, wyżej przez nas cytowanym, ostatnim przed kat
strofš, przezorna Marysieńka ostrzega: "ayez soin de votre boucł
car c'est la chose du monde qui nous fait le plus tót hair."2

Kiedy te słowa zostały napisane, od trzech dni rozkoszowc
się Ludwika radoœciš namiętnej miłoœci w ramionach palaty

nienia wedle mego upodobania, sprawiłabym pani Markizie pięknš i v
twornš toaletę, którš wysadziłabym tysišcem wyszukanych klejnotc
Tobie także trzeba bogatych ubiorów... pięknego i wytwornego powc
a dla Twojej damy wielkiej karety.

1 Byłaby z tego zadowolona i oszczędziłaby nam niepokoju, który :

nie opuœci, dopóki ona tam jest.

2 zważaj na swoje usta, ponieważ jest to rzecz, która w œwiecie pr
sparza nam najwięcej nienawiœci.

310 Rozdział 16

Karola neuburskiego. Ów przybył do Berlina 6 sierpnia, następ-
nego dnia jadł wspólnie z wdowš po margrabim u austriackiego
posła. "On remarque quelque bonne intelligence",1 tak że elek-
tor, dla którego ta sprawa miała przebieg zbyt gwałtowny, czy-
nił swej szwagierce poważne zarzuty. Mimo to margrabina po
licznych rendez-vous pojawiła się 10 sierpnia w poselstwie, któ-
rego wikariusz przy kilku œwiadkach szybko udzielił œlubu, a po-
tem młoda żona ujęła swego męża pod rękę, bez wielkich cere-
gieli zacišgnęła go do pokoju obok, gdzie - podług cudownie
naiwnego sprawozdania jednego z uczestniczšcych w tym szel-
mowskim zamachu stanu - małżeństwo to natychmiast zostało
dopełnione. Im większy skandal, tym mniejsza możliwoœć uzna-
nia za niebyłe tego, co nieodwołalne. Ta szczwana kobietka po-
stawiła na swoim, wyprowadziła w pole trzy dwory, cesarski;

królewsko-polski i elektorsko-brandenburski, oczywiœcie wyko-
nała przy tym subtelnš grę prowadzonš przez kanclerza Stratt-
manna, który ze swej strony oszukał lotaryńskie stronnictwo w
Wiedniu. Albowiem- polityczne znaczenie tego miłosnego zwišzku
miało się wkrótce ujawnić; nie Karol z Lotaryngii, lecz palatyn
Karol Filip neuburski, syn kandydata do tronu z 1669 roku, zgło-
sił przez swe małżeństwo z najbogatszš magnatkš Litwy swojš
kandydaturę na następcę Sobieskiego. Jednakże również tym ra-
zem los przechytrzył najmšdrzejszych dyplomatów. Tak Karol
z Lotaryngii, jak i młoda palatynka zmarli wczeœniej niż Jan III;

ani ci oboje, ani Jakub Sobieski nie zebrali plonów intrygi, którš
posiano na polskiej ziemi.

Oczywiœcie w danym momencie - drugi tydzień sierpnia
1688 roku - to wesele, któremu błogosławiło pogodne niebo
i słońce, podziałało niczym bomba. Przede wszystkim w Berlinie
powstał wielki hałas. Elektor Fryderyk uznał, że przekroczono
dozwolonš miarę; palatyn wraz ze swojš œwieżo poœlubionš mał-
żonkš postarał się wzišć prędko nogi za pas. Leopold I, który
właœnie stał w obliczu nowej wojny z Ludwikiem XIV, był bar-
dzo rozgniewany z powodu swego rajfurskiego posła, i cesarzo-
wa musiała się wielce natrudzić, aby swego małżonka stopniowo
i powoli oswoić z tym porzšdkiem rzeczy. Lecz cóż znaczyły nie-
zadowolenie Habsburga i pełne najgorszych przeczuć zaniepoko-
jenie Hohenzollerna, który w najbardziej niepożšdanym momen-
cie, przed odnowieniem paktów z Polskš, obawiać się musiał

1 Dostrzega się coœ rozsšdnego

Starania o reformę państw, w Polsce

.aktu zemsty ze strony Sobieskiego, cóż znaczyło to wszystko
wobec gniewu warszawskiego dworu! T>?n blamaż na miarę euro-
pejskš upokorzył królewskš parę, która tak zazdroœnie czuwała
nad swym autorytetem, upokorzył jš dużo bardziej niż mili-
tarne niepowodzenia w dalekiej Mołdawii; wraz z niedoszłym
małżeństwem legły w gruzach również wewnštrzpolityczne pla-
ny. Cały trud ostatniego roku poszedł na marne i było bardzo
wštpliwe, czy nadarzy się jeszcze kiedykolwiek korzystna sy-
tuacja do ustanowienia monarchii dziedzicznej.

Jakub Sobieski otrzymał tę wieœć hiobowš w Gdańsku; na-
tychmiast wrócił do domu do Warszawy, aby szukać u matki
rady i pocieszenia. Jan III wyjechał właœnie na Ruœ, gdzie chcia]
tym razem osobiœcie sprawować naczelne dowództwo nad armiš
Po krótkiej burzliwej naradzie Marysieńka i jej głęboko zasmu-
cony syn postanowili udać się za głowš rodziny do Żółkwi. Dzia-
dek d'Arquien podbechtywał wnuka, by wyzwał na pojedynek
•szczęœliwego rywala. Maria Kazimiera, król i Bethune, dla kto
rego ta sprawa była wodš na jego młyn, myœleli o innym, mnie
œredniowiecznym zadoœćuczynieniu. Sobiescy przypomnieli sobi
o dokumencie, w którym Ludwika Karolina oddawała w zasta\
za dotrzymanie obietnicy małżeństwa księciu Jakubowi radzi
wiłłowski majštek na Litwie. Jeœli więc narzeczona umknęła, t
przynajmniej posag powinien pozostać przy dynastii. Rycerskoœć
zaœ może stać się zadoœć przez to, że z niemożnoœci wzięcia od
wetu na palatynie ukarze się elektora brandenburskiego, na ktć
rego terenie doszło do obrazy: tak więc francuskie plany polskie
dywersji na hohenzollernowskie Prusy Ksišżęce znowu odżył
po dziesięciu latach i łšczyły się z zamiarem ponownego poparcj
węgierskich powstańców lub z przedsięwzięciem najazdu r
Œlšsk cesarski. Czyż bowiem dwór wiedeński nie przyczynił s:

również do hańby Sobieskich?


17. Ponowny zwrot
w stronę Austrii i Ligi Œwiętej

Ze zrozumiałych względów Francuzi starali się wykorzystać
rozgoryczenie Sobieskich, tak jak papieska dyplomacja, uœwia-
domiwszy sobie natychmiast wagę tego incydentu, próbowała go
szybko załagodzić. Realizacji zadania, nad którym Bethune od
swego ponownego przybycia do Polski trudził się przez cztery
lata (chodziło mianowicie o zerwanie z Ligš i powrót Polski do
sojuszu z Francjš w sensie układu z Jaworowa), Jan III wcišż
przeciwstawiał swojš wiernoœć œwiętemu przymierzu i wolę wy-
walczenia honorowego pokoju z Porta na polach bitewnych. Król
nie miał też wcale chęci wdawać się w wojnę z innymi chrzeœci-
jańskimi władcami i spodziewał się, że swój wewnštrzpolityczny
program zrealizuje przy aprobacie lub przynajmniej tolerancyj-
nej postawie Austrii. Sobieski wiedział, że na dworze wersalskim
ma nieprzejednanego wroga, owego Morsztyna, który jeszcze
pod koniec roku 1687 oskarżył Bethune'a w napęczniałym jadem
memorandum o służalczoœć wobec Sobieskiego i zdradę fran-
cuskich interesów. Pertraktacje z Francjš, które od - wywoła-
nego sporem o księstwa naddunajskie - oziębienia austriacko-
-polskich stosunków posuwały się bardzo opieszale, nie dały żad-
nych konkretnych wyników. Przemyœlny Bethune wmawiał
wzruszajšco w Croissy'ego, by przeznaczyć na żonę dla Jakuba
Sobieskiego jednš z Burbonek. Lecz kiedy Ludwik XIV ponow-
nie chłodno odmówił, ponieważ przyszłoœć młodego księcia nie
była dostatecznie zagwarantowana, wówczas w Warszawie nie
przyjęto tego zbyt tragicznie, liczono bowiem na bliskie małżeń-
stwo Jakuba z księżniczkš Radziwiłłównš.

Dwukrotna podróż, którš przedsięwzišł do Francji w matry-
monialnej sprawie francuski dworzanin Sobieskiego, Daleryac,
do których to podróży jako pretekst posłużyły transport wody

Ponowny zwrot w stronę Austrii i Ligi Œwiętej          313

vichy dla chorej na œledzionę Marysieńki i sprowadzenie podobno
czynišcego cuda kapucyna Ange, ta doprawdy niewinna dywer-
sja na zagranicznej ubocznej arenie wojny miała głównie taki
skutek, że wzmogła nieufnoœć cesarskich ministrów co do za-
miarów Jana III. Prawdopodobnie ta nieudana misja nie tylko
chybiła celu na wersalskim dworze, lecz również przyczyniła się
do tego, że Strattmann zaczšł się starać gorliwiej niż do tej po-
ry o udaremnienie małżeństwa królewicza Jakuba z wdowš po
margrabim. Ten austriacki kanclerz przypuszczał, że za podróża-
mi Daleryaca kryjš się najbardziej ponure misteria. Kazał ujšć
tego emisariusza w drodze powrotnej przez Austrię i przetrzšsnšć
jego bagaż, przede wszystkim dlatego, że podejrzewał w nim
posłańca po francuskie subwencje dla powstańców na Węgrzech.

Owa wcišż jeszcze trwajšca podejrzliwoœć co do zamiarów
Sobieskiego w Siedmiogrodzie i na WołoszczyŸnie obcišżała cał-
kowicie Ligę Œwiętš prawie niemożliwš do umorzenia hipotekš.
Nieufnoœć ta wzrosła jeszcze bardziej, kiedy Jan III poczšł czy-
nić przygotowania, by ponownie na czele swego wojska wkro-
czyć do Mołdawii. Poza tym polski król w tej chwili, gdy Maria
'Kazimiera i Jakub zjawili się u niego ze smutnš wiadomoœciš
o niedotrzymaniu słowa przez Ludwikę Karolinę, był rozgnie-
wany na Austrię, że ta próbowała zastosować wobec hospodarów
podobnš metodę jak w Siedmiogrodzie. Serban Cantacuzino
z Wołoszczyzny i Konstantyn Kantemir z Mołdawii, którzy po
raz nie wiadomo który zapraszali Sobieskiego, by przybył im na
pomoc ze swoimi oddziałami, aby się potem mogli przyłšczyć
do Polski, rozpoczęli znowu któryœ tam z kolei akt wiarołomstwa,
poddajšc się potajemnie cesarzowi.

Ponieważ teraz do wszystkich tych okolicznoœci dołšczyła się
głęboka zawziętoœć z powodu palatyńskiego małżeństwa narze-
czonej-milionerki, która się wymknęła sprzed nosa, Jan III uży-
czył wreszcie posłuchu chórowi połšczonych głosów Marii Ka-
zimiery, Bethune'a i innych przyjaciół Francji. Najpierw obsta-
wał przy nowej wyprawie na Mołdawię. Austriackie stronnictwo
Sapiehów i Potoccy przeszkodzili mu w tym, lecz z wielkim tru-
dem. Natomiast teraz klienci wersalskiego dworu przynaglali
do ofensywy na Osmanów. Ta osobliwa zamiana ról da się wy-
jaœnić ogólnš sytuacjš œwiatowš.

Francja zamierzała znowu podjšć wojnę z Habsburgami, Wil-
helm Orański szykował się do przepędzenia Stuartów z Anglii
i wydania wojny Ludwikowi XIV w przymierzu z Austriš. Wo-

316 Rozdział 17

nym zaœ razie do wspólnego pokoju Ligi Œwiętej z Turkami;

Jabłonowskiego należy umocnić w jego ponownym frankofilskim
nastawieniu odpowiedniš sumš pieniędzy, Sapiehów zaœ można
pozyskać obłożonymi aresztem dobrami Ludwiki Karoliny, obec-
nie palatynki.

Francuska akcja, jak to się działo przeważnie, była spóŸniona
i nie liczyła się ze szczególnymi warunkami w Polsce. Gabinet
wersalski jak zwykle wysuwał na pierwszy plan własne życze-
nia. i próbował to, co uważał za niezbędne we francuskim inte-
resie, przedstawić Sarmatom jako smakowity kšsek; natomiast
sprawy, na których szczególnie lub nawet wyłšcznie zależało
warszawskiemu dworowi i na które obeznany z miejscowymi
realiami Bethune zwracał szczególnš uwagę, były albo mimo-
chodem zbywane, albo załatwiano je krótkš i prędkš odmowš.
Negocjacje z Sapiehami okazały się nie na czasie. Ów zdecydo-
wanie nastawiony proaustriacko ród, którego dziedzice służyli
w armii austriackiej, nie dał się wzišć na lep radziwiłłowskiego
majštku chociażby dlatego, że tymczasem, dzięki znacznej sumie
pieniędzy od Leopolda I, został nakłoniony do ochrony właœnie
tego majštku przed zakusami innych, nawet polskiego dworu.
Najazd na Prusy Ksišżęce zaœ uniemożliwiło od poczštku oœwiad-
czenie Szwedów, że w takim wypadku natychmiast pospieszš
Hohenzollernom z pomocš. Bez wštpienia zakończyłby się on mi-
litarnš klęskš w wielkim stylu, ponieważ także w Polsce musiał-
by rozpętać natychmiast reakcję sprzeciwu opozycji i interwencję
Sapiehów. W końcu elektor brandenburski Fryderyk swojš mš-
drš uległoœciš ułatwił pokojowe rozwikłanie tego kryzysu. Je-
dynie dwa argumenty skłoniłyby Sobieskich do realizacji propo-
zycji francuskich, ale właœnie te argumenty Ludwik XIV odsu-
nšł pogardliwie na bok.

Polski król, zaraz po ponownym wybuchu wojny między Habs-
burgiem i Burbonem, pragnšł znowu zostać poœrednikiem w spra-
wie zawarcia pokoju. Jego ambicja i prawdziwie europejski
chrzeœcijański œwiatopoglšd popychały go do tej roli. Francja wy-
nioœle odrzuciła tego rodzaju mrzonkę elekcyjnego monarchy.
Podobny los przypadł w udziale niezrażajšcemu się żadnym nie-
powodzeniem Bethune'owi, kiedy najbardziej przekonywajšcy-
mi argumentami udowadniał koniecznoœć małżeństwa Jakuba So-
bieskiego z francuskš księżniczkš, tym razem Mile de Chartres.
Wreszcie wszystko się skończyło jak przed trzema laty. Jan III

Ponowny zwrot w stronę Austrii i Ligi Œwiętej

pozostał wierny swemu wewnętrznemu przekonaniu i tym sa-
mym Lidze Œwiętej.

Podczas sejmu, który obradował w Warszawie od 17 grudnia
1688 roku do 2 kwietnia 1689 i na którym miano uczynić pierw-
szy krok do ustanowienia monarchii dziedzicznej Sobieskich,
można było rzeczywiœcie sšdzić, że liga antyturecka rozpadnie
się, że Francja zdobyła ostatecznie przewagę i nagromadzona
energia narodu musi się wyładować w wojnie z Brandenburgiš,
jeœli nie z całš cesarsko-angielskš koalicjš. Sprawa palatynki Lu-
dwiki Karoliny wzbudziła uczucia najgwałtowniejszej niechęci,
nie tylko u zdecydowanych zwolenników dworu, lecz też u spra-
wiedliwie myœlšcych mężów opozycji. Polacy nie byli obojętni
wobec obelgi, którš uczyniono ich panujšcemu domowi. Jednak-
że jako wynik tego wielkiego harmideru ujawnił się tylko fakt,
którego nie mogły usunšć nawet najwymyœlniejsze dyplomatycz-
ne sztuczki, że chrzeœcijańska jednoœć przeciwko Półksiężycowi
silniej była zakorzeniona w polskiej œwiadomoœci niż inne emo-
cje, że zdrowy narodowy instynkt, wynoszšc się ponad chwilo-
we nastroje i humory, osšdzał sprawę tak, jak czynił to Jan III,
ów powołany rzecznik i najszlachetniejsze ucieleœnienie polskie-
go ducha narodowego.

Na sejmikach ziemskich, póŸnš jesieniš 1688 roku, panowała
bardzo burzliwa atmosfera. Dwór agitował krzywdš, którš mu
wyrzšdzono palatyńskim małżeństwem. Szlachta w większoœci
podzielała poglšd szlachty halickiej, która stwierdzała, że "w
osobie jaœnie oœwieconego królewicza również całe królestwo
przez owo wiarołomstwo zranione zostało". Ze strony opozycji
natomiast wycišgnięto sprawę następstwa. Skarżono się, jak na
przykład biskupi Opaliński i Madaliński w swoich szeroko roz-
powszechnianych okólnikach, że Jan III pragnie "populorum stu-
dia' zniewolić i sukcesora na tronie osadzić".

Tak jak w Grodnie, również teraz przewaga przyjaciół króla
była wyraŸna. Znakomity doradca monarchy, Stanisław Szczu-
ka, został wybrany bez kłopotu marszałkiem; był on wypróbo-
wanym przyjacielem Francji, którego Bethune przywišzał do sie-
bie przez bogate datki. Z poczštku zapał do wojny z Branden-
burgiš i oburzenie z powodu Ludwiki Karoliny zapanowały
wszechwładnie. Tygodniami i miesišcami mówiło się o konfiska-
cie radziwiłłowskiego majštku, do czego powodu dostarczał re-

1 wolę ludu

320 Rozdział 17

i obiecał przeciwstawić się tym okrutnym podróżnikom w każ-,1
dym przypadku. Jeœli dołšczymy do tych austriackich skarg i ża-|
łów - Wołoszczyzna, Węgry, Siedmiogród, Œlšsk i Tatarzy -i
polskie oskarżenia: brak koncesji w księstwach naddunajskichy
jednostronne negocjacje pokojowe z Porta i wreszcie aferę Lud-;

wiki Karoliny, to zrozumiemy dobrze rozpacz i gorliwoœć papie-
skich dyplomatów, którzy obawiali się bliskiego końca Ligi Œwię-
tej, tego wspaniałego, wielkiego dzieła Innocentego XI.

Lecz stop. Una piccola combinazione!1 W kwietniu 1687 roku
biskup Zbšski, jako polski poseł nadzwyczajny, nadmienił o pa-
latyńskim zwišzku. Wówczas nie zaszczycono tego pomysłu żad-
nš uwagš. Ale teraz mógłby tu znaleŸć się klucz do tej niebez-
piecznie powikłanej sytuacji. Palatyn Karol Filip, szczęœliwy ry-
wal Jakuba Sobieskiego, miał przecież nie tylko dwie siostry,
które siedziały na cesarskim i hiszpańskim tronie królewskim,
lecz było ich jeszcze kilka w zapasie w domu rodzicielskim,
jedna piękniejsza, smuklejsza, łagodniejsza i uleglejsza od dru-
giej. A jeœliby tak dostarczyć tylokrotnie odprawianemu księcia
w zamian za poœlubionš palatynowi Radziwiłłównę, palatynkę?
Czyż to nie będzie zaszczyt dla syna monarchy elekcyjnego, gdy
poœlubi Witteisbachównę, siostrę cesarzowej, szwagierkę cesarza
i króla Hiszpanii, żywš gwarantkę roszczeń dziedzicznych do pol-
skiej korony, za którymi wówczas stałby dom Habsburgów? Oj-
ciec tego królewskiego pomysłu nazywał się Carlo Maurizio Vo-
ta, przebywał od czterech lat, z małymi przerwami, na polskim
dworze i stał się godnym Bethune'a przeciwnikiem. Ów jezuita
z Sabaudii, zręczny, œwiatły jak jasny dzień, nieprzenikniony jak
ciemna noc, "l'un de ces hommes universels dans toutes les scien-
ces, qui possedent toutes les connaissances et toutes les lumieres...
en un mot un des plus savants hommes de son temps, qui avait
une si grandę facilitœ a parler qu'il la soutenait aisement du ma-
tin jusqu'au soir."2 I "semblable a une machinę qui va de la lon-
gueur de son ressort, des que son esprit est monte sur une ma-
tiere, ii ne s'arrete plus que faute d'auditeurs."3 Jan III lubił te-

' Drobny pomysł!

2 jeden z owych ludzi uniwersalnych w każdej 'dziedzinie nauki, którzy
posiedli całš wiedzę i sš niezwykle oœwieceni... słowem jeden z najbar-
dziej uczonych ludzi swoich czasów, który miał tak wielkš łatwoœć wy-
powiadania się, że bez trudu mówił od rana do wieczora.

3 podobny rozpędzonej maszynie nie był w stanie się zatrzymać, chyba

mr]\rr-no l ł-ťT"aL-n ołnnTnar*'7tr

J.nDť-_yiiLiJqť,cgu r>.oit;i-tóct, r^wi y puz-ilicj, pi^.y Liolailciwicllliu. r" 
l na

ólestwem, odegrał istotnš rolę; Vota był tym, który w naj-
rdziej krytycznych momentach potrafił utrzymać władcę przy
dze Œwiętej. Ten niezastšpiony rzecznik Austrii, który służył
sarzowi w nieoficjalnej misji za skromny żołd 800 talarów
z tego jeszcze większš częœć obracał na małe podarki), zniwe-
ył wysiłki Ludwika XIV i Croissy'ego, Marysieńki i Bethune'a.
i to uratował polsko-austriacki sojusz. Uratowałby też monar-
ię dziedzicznš Sobieskich i tym samym dawnš Polskę, gdyby
kub, dziedzic, choć trochę dorównywał swemu wielkiemu, szla-
etnemu i rozumnemu ojcu. Ale o tym póŸniej.

W każdym razie pomysł Voty został natychmiast przez nun-
isza Cantelmiego przekazany do Wiednia do kardynała Buon-
dego i do Rzymu do sekretarza stanu Cibó. Cesarscy ministro-
e robili z poczštku kwaœne miny, lecz ich władca Leopold I ro-
miał, że Sobieskim należy się zadoœćuczynienie i że tylko jakiœ
ergiczny krok mógłby powstrzymać rozpad Ligi Œwiętej. Uwa-
t to też za konieczne, aby odwieœć Polskę od interwencji w eu-
pejskš wojnę po stronie Francji.

Krótko mówišc, dumny Habsburg zgodził się wysłać do Jana III
wnego rodzaju usprawiedliwienie, w którym zanegowano ja-
ikolwiek powišzania z cesarskim posłem w Berlinie Sternber-
'm. Skoro uczyniono w ten sposób zadoœć zranionej ambicji
bieskich, Vota i austriacki charge d'affaires Schiemunsky do-
li do tego ustnie, że Leopold I pragnie spróbować doprowadzić
skutku małżeństwo Jakuba Sobieskiego z młodszš siostrš ce-

•zowej Eleonory Magdaleny. Ta obietnica została potwierdzona
sez polskiego delegata na wiedeńskie negocjacje pokojowe
Porta, Raczyńskiego, kiedy powrócił on do Warszawy pod ko-

•c lutego. Mniej więcej w tym czasie król zdał sobie sprawę,
z francuskiego ożenku syna znowu nic nie będzie. Tak więc
spoczšł swš mšdrš i skutecznš grę.

Przezwyciężył gniew, który w cišgu połowy roku miał czas

ulotnić, zrobił grubš krechę pod kontem Ludwiki Karoliny,
zwolił Bethune'owi nadal raportować, projektować i kombino-
,ć i wykorzystał europejskie napięcie, aby ostatecznie zobo-
šzać cesarza do zaaprobowania nowego kształtu państwa pol-
.ego Sobieskich, przy czym niby przypadkowo dać się we zna-
Brandenburgii i trzymać w szachu całš opozycję. Dom Habs-
rgów potrzebował pokoju z Porta, by mieć wolnš rękę w woj-
' z Ludwikiem XIV. Leopold I biadoli w swoich listach do

• Jan Sobieski

322 Rozdział 17

Marka d'Aviano (na przykład 23 stycznia 1689 roku) nad prze-
szkodami, które piętrzy chęć Polski do dalszej walki z Osmana-
mi. Rozmowy z Zulfikar paszš nie mogš ruszyć z miejsca, po-
nieważ przedstawiciele Polski i Wenecji każš na siebie czekać.
Jan III wiedział już, jak ma sprzęgnšć udział w pokojowych
pourparlers1 z małżeństwem swego najstarszego syna z palatyn-
kš. Pełnomocnik Sobieskiego, Raczyński, miał czuwać nad tymi
dwoma kompleksami zagadnień. Podczas rozpoczętych 10 lute-
go 1689 roku konferencji z Turkami siedział "niemy jak ryba,
lecz nie głuchy". Jednak gdy podniesiono się od stołu, a rozmo-
wa między Raczyńskim i cesarskimi ministrami przeszła na spra-
wy małżeństwa, wówczas stawał się wymowny, a głuchota poja-
wiała się znowu dopiero wówczas, gdy mówiono o rozmiarze pol-
skich żšdań.

Leopold I zachował się nienagannie, odrzucajšc tureckš pro-
pozycję separatystycznego pokoju, chociaż warunki Raczyńskie-
go uniemożliwiały zawarcie powszechnego pokoju. Dzięki tej
wiernoœci sojuszniczej Austriaków Jan III został zmuszony do
odrzucenia szczególnej propozycji tatarskiego emisariusza, który
pojawił się w Warszawie pod koniec stycznia. Jednakże te wabiš-
ce propozycje chana zapewniały Sobieskiemu œrodek nacisku na
dwór wiedeński, i to naprawdę nie do pogardzenia. Austria z ko-
niecznoœci musiała być lojalna, albowiem separatystyczny układ
z Porta sprowadziłby na Węgry w miejsce Turków Polaków.
Jan III mógłby spokojnie połšczyć się z Tatarami, nie doznajšc
żadnych represji od zajętego sprawami na Zachodzie Habsburga.
Sobieski kształtował tę, i tak już drażliwš, sytuację jeszcze kry-
tyczniej, zrywajšc konferencję pokojowš wyœrubowanymi żšda-
niami. W pewnym memorandum z 19 lutego Raczyński domagał
się, oprócz przesiedlenia Tatarów do Azji, zwrotu Ukrainy i
twierdzy Kamieniec, odstšpienia Polsce i Moskwie całego obsza-
ru między Dnieprem i Dunajem i polskiego zwierzchnictwa nad
Mołdawiš i Wołoszczyznš. Na to Turcy nie mogli przystać, woj-
na musiała trwać dalej, a tym samym przyjaŸń Polski stała się
cesarzowi tak nieodzowna, że musiał przyrzec Sobieskiemu wszy-
stko, co tylko bezpoœrednio nie sprzeciwiało się austriackim in-
teresom.

Podczas gdy negocjacje z Zulfikar paszš kulały, Jan III
przeprowadził zamach na chronionych przez Austrię magnatów.

1 negocjacjach

Ponowny zwrot w stronę Austrii t Ligi Œwiętej          323

Chwila była korzystna, gdyż Wiedeń nie mógł kryć swych klien-
tów, aby się przy tym nie zdemaskować, a ci na sejmie opano-
wanym całkowicie przez partię królewskš byli skazani na to, by
przez awanturnictwo i wreszcie przez liberum veto jeszcze bar-
dziej niż dotychczas skompromitować się przed opiniš publicznš.
Sobieski, w przeciwieństwie do swych krytyków, miał zwykle
wdzięczniejszš rolę. Gdy ci krzyczeli, by zawrzeć separatystycz-
ny pokój, który proponował poseł chana tatarskiego, wówczas
pojednany znowu z dworem biskup Załuski mógł przypomnieć,
dokšd zawiódł Bizancjum sojusz z Osmanami. Kiedy nieznoœny
Pienišżek palnšł jednš ze swoich grubiańsko wyzywajšcych fili-
pik. kiedy rozgniewany brakiem nagrody za swš zdradę biskup
Opaliński atakował monarchę ze zjadliwš ironiš, na końcu wzy-
wajšc go do abdykacji, wówczas Sobieski odpowiadał łzami, któ-
re przychodziły mu wcale łatwo. Izba wrzała, Matczyński, zaw-
sze wierny królowi, wołał, że należy zebrać wszystkich bisku-
pów do kupy i odesłać do Rzymu. Opaliński musiał opuœcić salę,
a kardynał-prymas prosił w imieniu biskupa-kolegi o przeba-
czenie.

7 marca nastšpił ów coup de theatre. Marszałek Szczuka po-
prosił, jak zaplanowano, o szczegóły dotyczšce rzekomego sprzy-
siężenia. Wybranej wówczas komisji przedstawiono materiał, który
dwór zebrał w cišgu roku: listy zmarłego Wielopolskiego, Lubo-
mirskiego i Pienišżka, Sapiehów i biskupa Opalińskiego. Najbar-
dziej obcišżajšce były listy marszałka wielkiego koronnego, któ-
rego powracajšcy z Wiednia sekretarz wpadł w ręce Sobieskich
wraz z zaszyfrowanš korespondencjš swego pana. Nie było sen-
su zaprzeczać, a dwór wiedeński musiał cicho siedzieć, albowiem
o wszystkich tajemnicach, które łšczyły Lotaryńczyka i Lubo-
mirskiego, cesarzowš Eleonorę i polskš opozycję, można było
przeczytać czarno na białym w zdobytych listach. I wtedy Jan III
uczynił następne œwietne posunięcie. Okazał mšdrš wielko-
dusznoœć. Jego zausznik, sprytny opat Hacki, który po mistrzow-
sku rozszyfrował korespondencję Morsztyna, oœwiadczył, że tym
razem nie mógł nic rozszyfrować, referenci komisji, biskupi Za-
łuski i Witwicki, zapewnili, że w papierach nie ma nic niebez-
piecznego. Podczas gdy tymczasem Sobieski omawiał z nuncju-
szem Cantelmim, który oblewał się ze zdenerwowania krwawym
potem, warunki, pod którymi można by utrzymać w tajemnicy
treœć skonfiskowanych akt.

GroŸny był jednak jeszcze nieprzewidziany incydent. Benedykt

ar

Sapieha, któremu obecnie jedynym wyjœciem z krytycznych dla
niego tarapatów wydawało się zerwanie stosunków między dwo-
rami Wiednia i Warszawy, spowodował dzikš awanturę. Przyznał
się przed sejmem do udziału w sprzysiężeniu, wycišgnšł jakiœ pa-
pier z kieszeni i chwalił się, że jest to układ z cesarzem; ten do-
kument - powiadał - sporzšdzony został przez najznaczniej-
szych senatorów, aby udaremnić elekcję Jakuba vivente rege. Tak
więc teraz wszyscy bojażliwi pospiesznie odsunęli się od Sapie-
hów. Inni byli oburzeni zdradš litewskiego magnata. Wkrótce o-
pozycja skurczyła się do grupki najbardziej butnych. Sobieski
doprowadziłby z pewnoœciš sejm do pomyœlnego końca, ale z tak-
tycznych powodów było lepiej, żeby opozycja jeszcze tym ostat-
nim razem dokonała swego podłego czynu. Tak więc poplecznik
Sapiehów mógł podnieœć owo fatalne veto 31 marca. Po hałaœli-
wym finale Izba się rozeszła.

Zakończenie takie stało się tylko przez to niepewne i wštpli-
we, że zgubiony celowo czy też przypadkowo przez jednego z
delegatów Sapiehy dokument wskazywał na współdziałanie w
zerwaniu sejmu brandenburskiego rezydenta Wicherta. Maria
Kazimiera, która jeszcze niezupełnie opowiedziała się po stronie
Ligi, Bœthune, Gravelle i Du Theił napierali na Jana III, by pod-
jšł znów swoje wschodniopruskie plany; podczas gdy nuncjusz,
Vota i austriaccy dyplomaci starali się wspólnie powstrzymać
króla przed tym niebezpiecznym krokiem. Spór na warszawskim
dworze zaostrzył się do dylematu: Prusy czy Ruœ. Cišgnšł się
cały kwartał. 29 lipca Jan III wyjechał do Złoczowa i tego same-
go dnia w odległym Wersalu œwietnie poinformowany kronikarz
Sourches pisał w swoim dzienniku: "on sut que la negociation
que le Roi avoit conduite pour obliger le roi de Pologne a at-
taquer la Prusse orientale, n'avoit pas eu un heureux succes.'"

Tymczasem spełzły na niczym rozmowy z Zulfikar paszš;

ksišżę Anhaltu pojawił się u Sobieskiego, załagodził konflikt mię-
dzy Waszawš i Berlinem; małżeństwo Jakuba Sobieskiego było
wreszcie, wreszcie na najlepszej drodze. Polski delegat na nego-
cjacje pokojowe - tym razem był to wojewoda Łoœ - przybył do
Wiednia raczej nie po to, aby mówić o zakończeniu działań wo-
jennych, lecz by przedstawić plan następnej wyprawy. Zapewnił,

1 dowiedzieliœmy się, że negocjacje, jakie król prowadził, chcšc zobo-
wišzać króla Polski do zaatakowania Prus Ksišżęcych, nie osišgnęły po-
zytywnego rezultatu.

Ponowny zwrot w stronę Austrii i Ligi Œwiętej          825

że Sobieski ma "większš inklinację do rozważnej wojny niż- dys-
putowanego pokoju". Wróciwszy do Polski przywiózł austriackš
zgodę, by decyzję dotyczšcš posiadania księstw naddunajskich,
gdyby te zostały wreszcie zdobyte, pozostawić do rozsšdzenia pa-
pieżowi. Podróż do Polski księcia Anhaltu rozwišzała kwestię
pruskiego hołdu w ten sposób, że do Królewca postanowiono wy-
słać dwóch polskich komisarzy, którzy by tam w imieniu Rze-
czypospolitej przyjęli ewentualnš przysięgę stanów; ważna ona
była w wypadku wymarcia Hohenzollernów i dawała Polsce, przez
to publiczne obwieszczenie resztki jej zwierzchnictwa, moralne
zadoœćuczynienie. W ten sposób został zapewniony pokój na za-
chodniej granicy. Sobieski w piœmie do Leopolda I dobitnie po-
œwiadczył pełnš neutralnoœć Polski w wojnie europejskiej. Droga
była wolna do obu zadań, których realizację wcišż odwlekano w
cišgu trzech lat wskutek różnych przeciwnoœci: zadania te to woj-
na z niewiernymi i reforma wewnętrzna.

Po ponownym tryumfie nad opozycjš para królewska nakreœ-
liła plan akcji, który można byłoby ujšć pokrótce następujšco:

konfederacja w rodzaju tej z Gołębia, pod kierownictwem Szczu-
ki, miałaby powstać przeciw oligarchom dla osłony i wzmocnie-
nia władzy królewskiej. Tymczasem trzeba byłoby odnieœć jakiœ
militarny sukces na tureckiej arenie wojennej. Następnie, przy
wsparciu obecnie znowu zaprzyjaŸnionych mocarstw niemiec-
kich, wraz z małżeństwem Jakuba z palatynkš, należałoby też
uregulować sprawę jego następstwa tronu. Szczególnš radoœć
sprawiało to, jak możemy wyczytać z listu Buonyisiego do Can-
telmiego, że Leopold I żšdał tego właœnie jako warunku mał-
żeństwa szwagierki, żeby polski ksišżę otrzymał jakšœ szcze-
gólnš znamienitš rangę. Marysieńka obecnie była znowu przy-
jaŸniej nastawiona do cesarza. Ta pobudliwa kobieta była pod
głębokim wrażeniem artykułu pewnej holenderskiej gazety, w
którym napisano, że jej męża odwiodły od wojny tureckiej fran-
cuskie pienišdze, przez co jednakże jego syn stracił widoki na
tron, albowiem tylko przez walkę z niewiernymi mógłby się
Jakub wykazać jako godny następca Jana III. Tak więc połš-
czyły się ze sobš plany matrymonialne, następstwo tronu, Liga
Œwięta i wojna turecka. A na polskim dworze król i królowa
byli zgodni co do tego, by pod pełnymi żaglami płynšć austriac-
kim kursem.

7 maja monarcha wysłał pismo do senatorów, w którym było
napisane, iż Leopold I ma słusznoœć mówišc, że Polacy sami sš

326 Rozdział 17

winni swego nieszczęœcia; obecnie trzeba więc dzięki należytymi
zbrojeniom przykuć wreszcie zwycięstwo do własnych choršgwi. K
Tym razem miano poważnie potraktować zdobywanie Kamieńca. |t
Tylko ze względu na Francję, z którš nie zamierzano w zad-l'
nym razie zrywać stosunków, chciano ostrożnie zabrać się do S
dzieła. Ludwik XIV starał się przez swego ambasadora w Istam-J)
bule o dobrowolny zwrot twierdzy i polsko-turecki separaty-;

styczny pokój. Sobieski nie miał nic przeciwko tym dyploma-'
tycznym negocjacjom. W połowie lipca atoli dowiedziano się na?
dworze Jana III, że Porta chce przekazać tylko zburzony Ka-
mieniec. To było nie do pogodzenia z polskim poczuciem własnej
godnoœci. Lecz jak przebrnšć między Scyllš i Charybdš? Doku-
menty ujawniš nam tu pięknš historię podstępu.

Pod koniec lipca Sobieski zawarł z Bethune'em tajne porozu-
mienie, że Polska będzie prowadziła z Turkami tylko wojnę po-
zorowanš, za to chan tatarski będzie się trzymał z dala, i pod-
iczas tych walk na pokaz, których doœć przykładów dostarczyły
ostatnie wyprawy, można by kontynuować negocjacje z Porta.
Kilka zaœ dni wczeœniej rada wojenna w Jaworowie postanowiła
wzišć Kamieniec szturmem. 23 sierpnia Jan III powtórzył ten
rozkaz w liœcie do pojednanego znowu z dworem Jabłonowskie-
go; należy działać, zanim nie nadejdzie oszukany układem
z Bethune'em chan Tatarów. Tak więc hetman spróbował
26 sierpnia nagłym natarciem zaskoczyć Kamieniec. Jednak,
chociaż atakowało 4000 żołnierzy, a Turcy mieli zaledwie do
dyspozycji 2000 obrońców, atak się nie powiódł, gdyż muzułma-
nie zostali ostrzeżeni. Drugš próbę, 4 wrzeœnia, spotkał ten sam
los. Kiedy wreszcie zbliżyli się rozeŸleni złamanym przyrzecze-
niem Tatarzy, Litwini, nie zważajšc na rozkazy Jabłonowskiego
i Kštskiego, pospiesznie odeszli. Po czym oblężenie musiało zo-
stać przerwane 12 wrzeœnia. Całe to przedsięwzięcie na pewno
nie przyniosło chluby ni zaszczytu. W Wersalu, słusznie zresztš,
nie dawano wiary zapewnieniom Sobieskiego; na próżno starał
się przedstawić akcję Jabłonowskiego jako samowolnš działal-
noœć hetmana; Tatarzy zemœcili się pustoszšcymi najazdami. Mi-
litarna częœć programu z 1689 roku nie miała chlubnego prze-
biegu. Natomiast cesarskie wojska znowu walczyły z sukcesem.
Chociaż prowadziły wojnę na dwa fronty, Ludwik z Badenii
pobił Turków pod Niszem 24 wrzeœnia; zdobyły Widyń i w ciš-
gu listopada weszły do księstw naddunajskich. Lecz Jan III
przezwyciężył te wszystkie rozdŸwięki; pocieszał się, że w przy-

Ponowny zwrot w stronę Austrii i Ligi Œwiętej          327

szłym roku będzie miał dosyć czasu na zbrojenia. Liczył na lo-
jalnoœć cesarza i na przyszłš wspólnotę interesów w zwišzku
z małżeństwem Jakuba z palatynkš. Oparł się upartym i po-
dziwu godnym w swym niezmordowaniu staraniom Bethune'a,
który nigdy nie dawał za wygranš; albowiem Sobieski nie miał
.żadnych wštpliwoœci co do uczuć, które tak teraz, jak i przed-
tem żywiono dla niego w Wersalu. Ci "Francuzi, na których
obecnie na tym dworze patrzono dosyć lekceważšco", przez naj-
bardziej powołanego rzecznika, ministra spraw zagranicznych
Croissy'ego, wyrazili swe zdanie na temat ich stosunku do Pol-
ski: "La Pologne - aussi inutiie a la maison d'Autriche qu'elle
le sera toujours a Sš Majeste"1 (Ludwika XIV).

Bethune stawił opór temu powszechnemu trendowi. 28 paŸ-
dziernika 1689 roku błagał Croissy'ego, by v/ ostatniej chwili
ratować wpływy francuskie szybkim działaniem. Małżeństwo Ja-
kuba Sobieskiego z palatynkš jest tylko następstwem jego od-
mownej odpowiedzi na starania o Burbonkę. Jeszcze można by
' przywieŸć polskiemu księciu jako narzeczonš Mademoiselle de
Conde lub księżniczkę hanowerskš, ciotecznš wnuczkę zmarłej
królowej Ludwiki Marii. Albo można byłoby ożenić księcia
Chartres z bardzo pięknš i bogatš córkš Jana III.

Ach, te argumenty ognistego Bethune'a, który pragnšł połš-
czyć to, co połšczyć się nie da, wiernš służbę swej ojczyŸnie
i interesy Sobieskich, przebrzmiały nie wysłuchane. Zamiast
wierzyć ostrzegajšcemu rzeczoznawcy, gabinet z Wersalu udzie-
lił obu oficjalnym przedstawicielom Francji polecenia, by się
porozumieli z przeciwnikami warszawskiego dworu, z Sapieha-
mi, ze Stanisławem Lubomirskim i z wielkopolskimi magnatami,
ze wszystkimi tymi, którzy do tej pory byli przysięgłymi zwo-
lennikami Austrii, a teraz, po zwrocie polityki króla, dojrzeli
już do francuskich prób zbliżenia.

Na sejmie z czasu zimy i wiosny 1690 roku wszyscy wrogowie
władcy gromadzili się wokół Gravelle'a i Du Theila, którzy przy-
stępowali do dzieła z daleko mniejszš oględnoœciš niż poprzednio
posłowie cesarza i Brandenburgii. Ci dwaj nie tylko zupełnie
jawnie podjudzali licznych delegatów do liberum veto, lecz rów-
nież w swoich raportach gromadzili najobrzydliwsze wypowie-
dzi dotyczšce pary królewskiej, chociaż z doœwiadczenia swoich

1 Polska - równie bezużyteczna dla domu austriackiego, jak będzie
[zawsze] bezużyteczna dla Waszej Wysokoœci

328 Rozdział 17

poprzedników powinni byli wiedzieć, jak niepewna była tajem-
nica korespondencji dyplomatów w Polsce. Gravelle drażnił Marię
Kazimierę przewlekłym sporem o pierwszeństwo z jej bratem,
comte de Maligny. Tym jednak, co przepełniło czarę, były usi-
łowania francuskich wysłańców, by podburzyć księcia Jakuba
przeciwko rodzicom.

Na dworze doszło do najprzykrzejszych scen. Bœthune, który
z przyczyn merytorycznych i osobistych był oburzony na swych
nieproszonych pomocników, krzyczał na Gravelle'a, iż we Fran-
cji nie zdajš sobie z tego sprawy, kim tenże jest. ,,Coquin, fri-
pon1 - huczał krewki markiz - gdybym nie szanował rezyden-
cji Jego Wysokoœci, już ja bym tobie pokazał!" W takim stanie
rzeczy szwagier Sobieskiego nie zdenerwował się zbytnio, gdy
król i jego małżonka zdecydowali się pozbyć ucišżliwych diosku-
rów w jeszcze bardziej dosadny sposób, niż to się stało z tym
nieszczęœnikiem Yitrym. Mnóstwo przechwyconych przez pocztę
i pieczołowicie odcyfrowanych przez mistrza Hackiego listów
było dostatecznš podstawš do zapobieżenia każdemu protestowi.
W kilka dni po nadejœciu z Wiednia zgody palatyna neuburskie-
go na małżeństwo jego córki z synem Sobieskiego, Jan III pole-
cił poprosić francuskich dyplomatów, by opuœcili polskš ziemię.
Zaistniała tylko niewielka trudnoœć, jak ich przeprawić podczas
wojny przez wrogie austriackie terytorium. Lecz dwór wiedeń-
ski, by odebrać Du Theilowi pretekst do dalszego pobytu, za-
pewnił mu pospiesznie swobodny przejazd. Gravelle natomiast
zniknšł w połowie lutego i wypuszczał swe zatrute strzały
z ukrycia, które mu zaofiarowali jego polscy przyjaciele. Siła
francuskiego stronnictwa była teraz złamana. Bethune był unie-
ruchomiony przez działalnoœć niezręcznych ambasadorów Fran-
cji, opozycja nie mogła sobie pozwolić na jawne wystšpienie
przeciw Austrii, kupieni za drogie pienišdze veto-krzykacze zo-
stali poskromieni groŸbami i jeszcze droższymi podarkami dwo-
ru. Nuncjusz i cesarski ambasador współpracowali zgodnie z So-
bieskim. Tak więc sejm zaakceptował kontynuację wojny turec-
kiej, na zamku zaœ długie i żmudne debaty dotyczšce małżeństwa
księcia Jakuba przybrały korzystny obrót.

Mimo zasadniczego porozumienia co do ksišżęcego małżeństwa,
obu stronom - oczywiœcie nie przyszłym narzeczonym, których
nikt nie pytał o zdanie, lecz cesarzowi i polskiej parze królew-

1 łajdak, oszust

Ponowny zwrot w stronę Austrii i Ligi Œwiętej          329

skiej - nie œpieszyło się z matrymonialnymi paktami. Jest to
niesłychanie interesujšce, gdy się tak obserwuje krok po kroku
^e negocjacje, które co chwila utykały, w zależnoœci od tego,
| czy sytuacja europejska zapowiadała się korzystniej dla Habs-
1 burgów, czy raczej dla Burbonów, czy dawna nieufnoœć jednego
i z partnerów ożywała, czy tu Francja, tam polska opozycja przy-
: puœciły niewielki atak, a przede wszystkim w zależnoœci od tego,
! czy pieniężne żšdania jednej ze stron układu zostały przychyl-
; nie ocenione, czy szorstko odrzucone.

14 stycznia 1690 roku austriacki charge d'affaires Schiemunsky
przekazuje zaufanemu Jana III, Matczyńskiemu, zgodę palatyna.
Z tego powodu na warszawskim dworze panuje wielka radoœć.
Jednak kiedy 18 lutego przybywa cesarski poseł nadzwyczajny
Zierowski, wizytę jego poprzedzajš meldunki o austriackich klę-
skach na WołoszczyŸnie, a entuzjazm z powodu małżeństwa ze
szwagierkš Leopolda I opada. W kilka dni póŸniej Clotomont,
dworzanin Marysieńki, wyprawiony do Francji, wysyła do niej
pismo, że księciu Jakubowi obiecano rękę córki Kondeusza,
a również brana jest pod uwagę portugalska infantka. Nastawie-
nie do palatynki pogarsza się jeszcze bardziej. Zierowski i jego
zięć oraz pomocnik Schiemunsky "majš powód nabierać podej-
rzenia i na różne cirkumstancje reflektować". Bethune, któremu
się przynajmniej na tyle poszczęœciło, że jego matrymonialny
projekt wykorzystano jako œrodek do zyskania na czasie, nęci
teraz możliwoœciš szybkiego, bardzo korzystnego pokoju separa-
tystycznego z Porta.

Tatarski poseł oferuje zwrot zburzonego Kamieńca i Podola;

polski dwór pozwala je zniszczyć, nawet choćby strona turecka
obiecała oba księstwa naddunajskie. A z Rzymu kardynał Ra-
dziejowski, który pojechał tam na konklawe po œmierci Inno-
centego XI, melduje, że wzišł górę kurs francuski; Forbin otrzy-
muje dzięki nowemu papieżowi, Aleksandrowi VIII, kardynalski
kapelusz; jest to znak, że Watykan znowu liczy się z Ludwi-
kiem XIV. Wszystkie te fakty działajš w Polsce na niekorzyœć
zwišzku z Austriš. W Wiedniu natomiast Sapiehowie i Stanisław
Lubomirski skarżš się, że chce się ich przycisnšć do muru, że
brakuje wystarczajšcych gwarancji na to, by utrzymać w stanie
nieuszczuplonym majštek litewski Ludwiki Karoliny i jej męża.
Benedykt Sapieha i marszałek wielki koronny oferujš, oczy-
wiœcie po uprzednim uzgodnieniu, w listach z 21 i 22 marca
Leopoldowi I swoje służby dla domu Austrii, ba, nawet złoże-

330 Rozdział 17

nie przysięgi na wiernoœć. Fryderyk brandenburski oœwiadcza,
mimo uspokajajšcego go zapewnienia Jana III, że musi stanšć
na polskiej granicy, by trzymać tam straż przed francuskimi
intrygami. Do tego żšdanie zwierzchnictwa nad Mołdawiš i Wo-
łoszczyznš, zastój w rozmowach dotyczšcych małżeństwa! Czyż
można ufać tym Sobieskim?

Lecz anioł stróż Ligi Œwiętej i tego drugiego, bardziej ziem-
skiego przymierza między Jakubem i palatynkš, ojciec jezuita
Vota, czuwał. Gdy austriaccy delegaci stali się niecierpliwi w
połowie kwietnia, uœmierzył ich - zresztš umotywowanš -
nieufnoœć. Kiedy para królewska miała już, już ulec podszeptom
Bethune'a, on schlebiał obojgu i swoimi argumentami rozbijał
w puch najlepsze oratorskie sztuczki markiza. Nie miał groŸniej-
szego przeciwnika ów separatystyczny pokój z łaski tatarskiego
chana nad tego roztropnego i œliskiego jak piskorz Sabaudczyka.
I tak 8 czerwca 1690 roku zostały wreszcie podpisane owe ,,con-
ditiones matrimoniales" między Jakubem Sobieskim i palatynkš.

Zierowski i polski poseł Proski pojechali więc natychmiast
z tym dokumentem do Wiednia. Tu w pierwszej połowie lipca
1690 roku odbywały się ważne konferencje dotyczšce paktów
matrymonialnych, dalszej wojny z Turkami i politycznych pod-
staw austriacko-polskiego przymierza. Proski miał za zadanie
doprowadzić wreszcie do uznania przez Austrię praw swojego
kraju do księstw naddunajskich, zakończyć sprawę małżeństwa
królewicza i zapewnić œcisłe współdziałanie obu armii podczas
przyszłej wyprawy, to znaczy, prosić o austriackie oddziały na
ponownš ekspedycję na Mołdawię i do oblegania Kamieńca.
W tym samym czasie poseł Sobieskiego w Moskwie nalegał na
energiczne prowadzenie dalszych działań wojennych, które też
pod jedynowładztwem pozbawionego teraz swej siostry, Zofii,
Piotra stały się bardzo opieszałe.

Za tymi ostrzeżeniami, kierowanymi do cesarza i cara, krył
się również Vota; zupełnie jakbyœmy słyszeli słowa jego listu
do nuncjusza Cantelmiego z 13 listopada 1689 roku, gdzie pisze,
że nie będzie spokoju, dopóki Turek nie zostanie przepędzony
z Europy. Istambuł, wyzwolenie Grobu Œwiętego muszš stano-
wić cel ostateczny. Dlatego powinnoœciš Austrii, Polski i Moskwy
jest trwała jednoœć i nieustanna gotowoœć do walki. Tak brzmia-
ło idealne żšdanie jezuity. W szarej codziennoœci dyplomatycz-
nych rozmów wyglšdało to tak, że ów dumski diak Ukraińców
z polskim pełnomocnikiem mało co się za łby nie wzięli i że,

Ponowny zwrot w stronę Austrii i Ligi Œwiętej          331

według œwiadectwa osoby dobrze poinformowanej, w Moskwie
"nie czuje się do nikogo większej zawiœci i nieufnoœci niż do
Polaków". A w Wiedniu?... 13 lipca wyszła cesarska odpowiedŸ
na propozycje Proskiego, a w niej uprzejmie i w sposób nieco
zagmatwany odrzucono zarówno proœbę o militarnš pomoc, jak
też o przyrzeczenie zwierzchnictwa nad Mołdawiš i Wołoszczyznš.
Małżeństwo z palatynkš zostało wprawdzie 15 lipca zaaprobo-
wane przez Tajnš Konferencję austriackich ministrów, lecz w
spornych punktach, dotyczšcych posagu i wyprawy, nie posu-
nięto się ani o krok dalej.

W Warszawie natychmiast wahadło wychyliło się ponownie na
francuskš stronę. Na sejmikach z końca czerwca tylko wroga
królowi opozycja krytykowała œmiało wzmocnienie Ligi Œwiętej
i proponowała separatystyczny pokój. W Wielkopolsce znany
polityk Przyjemski, "lekkomyœlny zły człowiek", wyżywał się
w gwałtownych atakach na niewdzięcznoœć cesarza. Obecnie po-
dobny ton słyszymy u Jana III. 19 lipca obradujšcy senat zaj-
mował się odpowiedziš z Wiednia. Rozczarowanie i niechęć króla
możemy odczytać z listu, jaki wkrótce potem wysłał do Proskie-
go: że Zierowski podczas ostatniego sejmu wyraŸnie przyrzekł
Mołdawię i robił nadzieje na Wołoszczyznę. Teraz zaœ odsyła się
nas do węgierskiego parlamentu, któremu podobno przysługuje
w tej sprawie decydujšce słowo! Cesarz prowadzi wojnę tureckš
z powodu zagrożenia własnej egzystencji. "My zaœ zostaliœmy
wcišgnięci dla dobra i na ratunek Jego Cesarskiej Wysokoœci...
Z Jego powodu złamaliœmy traktat z Zurawna." Jeżeli nie można
otrzymać lepszego oœwiadczenia, jak tylko pocieszenie na mglistš
przyszłoœć, to Sobieski nie będzie roœcić prawa do zaakceptowa-
nych przez sejm œrodków na tę wojnę. Koniec z wojnš tureckš,
dopóki Polska jasno się nie dowie, jaka jest nagroda za uczest-
nictwo w niej.

Na ten nastrój władcy, który do nadejœcia austriackiej odpo-
wiedzi był pełen zapału do walki, natrafiły deputacja wrogich
Lidze wielkopolskich sejmików i nowa wiadomoœć od Clotomonta
z Francji z 28 lipca. Ludwik XIV obiecuje w razie rezygnacji
z palatyńskiego małżeństwa Jakuba najpierw tytuł księcia i order
Œwiętego Ducha dła starego d'Arquiena - ten dostojny, obyty
w przyjemnoœciach tego œwiata starzec bawił wcišż jeszcze, wiel-
biony i rozpieszczany, u swej królewskiej córki w Polsce - na-
stępnie odpowiedniš narzeczonš dla Jakuba. Do obietnic dołš-
czone były groŸby, które raniły Marię Kazimierę i tym samym

332

Rozdział 17

Jana III w najczulsze miejsce. Biada d'Arquienom i Bœthune'om ,
jeœli nie zrealizujš swego przyrzeczenia pozyskania pary królew^
skiej!

A wiernoœć układowi? "Les traites d'aliance ne doivent entrer
dans cette consideration lors qu'il s'agit d'espargner le sang, la
libertœ et le bien du pauvre peuple. C'est de quoy les Souverains
et leurs Ministres repondront devant Dieu."1 Wreszcie to: wojna-
turecka jest wyłšcznie korzystna dła Austrii.

1 W tej sprawie sojusze mogš wchodzić w rachubę jedynie wówczas,
gdy chodzi o to, by oszczędzić krwi, uszanować wolnoœć i dobro biednego
ludu. Z tego bowiem rzšdzšcy i ich ministrowie zdadzš sprawę przed
Bogiem.


18. Małżeństwo Jakuba Sobieskiego
i waœń rodzinna w domu królewskim

Powoli na dworze warszawskim zaczęły dochodzić ponownie
do głosu sympatie profrancuskie; natychmiast została wznowio-
na zwykła gra: opozycja magnacka zwišzała się z cesarzem. Tak
Sapieha, jak i hetman Jabłonowski zgłosili się z zapewnieniami
dochowania wiernoœci Lidze Œwiętej. Splot wielu okolicznoœci
uchronił jednakże stosunek Sobieskich do wiedeńskiego dworu
przed poważniejszym zakłóceniem. Marysieńka okazała się od-
porna na wszelkie francuskie pokusy, ponieważ już nie wierzyła
w burbońskie małżeństwo syna i obstawała żarliwie przy zwišz-
ku z jaœnie oœwieconym domem Witteisbachów; według słów
Schiemunsky'ego "postępowała doœć generose i bona fide".1 Po
drugie, pogorszenie militarnej sytuacji na węgierskiej arenie
wojny zmuszało cesarskich ministrów do ostrożnego i pełnego
względów postępowania. Thokóły odniósł wielkie zwycięstwo nad
generałem Heissierem; główny reprezentant idei habsburskiej w
Siedmiogrodzie, Teleki, padł; Osmanowie odbili Nisz, a na za-
chodzie Francuzi pustoszyli palatynat.

Tak więc już kardynał Radzie j owski podczas swojej podróży
powrotnej z Rzymu został bardzo uprzejmie przyjęty w Wiedniu.
W wyniku jego rozmów z austriackimi mężami stanu 2 wrzeœnia
1690 roku nadeszło odręczne pismo Leopolda I, w którym życzył /
Sobieskiemu szczęœcia w nowej planowanej wyprawie na Mołda-
wię i Budziak. Austria chce przy tym zapewnić ,,omnem possi-
bilem assistentiam".2 Cesarz będzie żšdał od węgierskiego parla-
mentu zgody na aneksję Mołdawii przez Polskę, oczywiœcie wów-
czas muszš zostać uznane habsburskie prawa do Wołoszczyzny,

1 szlachetnie i w dobrej wierze

2 wszelkš możliwš pomoc

334

Rozdział 18

Trzy tygodnie póŸniej monarcha przesłał swemu pełnomocniko-
wi, Schiemunsky'emu, projekt tajnej umowy, która stanowiła
polityczne tło do paktów małżeńskich Jakuba Sobieskiego. Moł-
dawia została przyznana Polsce, królewiczowi użyczy się Złotego
Runa i król hiszpański wypłaci mu znacznš sumę pieniędzy. Na-
tomiast Jan III miał się zobowišzać do udzielenia palatynowi
Karolowi Filipowi polskiego indygenatu, przez co automatycznie
radziwiłłowskie dobra zapewnione zostałyby małżonkowi Ludwiki

Karoliny; wreszcie miano złożyć w jakiejœ formie poręczenie
o wykluczeniu francuskich wpływów.

Doradcy Leopolda I zdawali sobie jasno z tego sprawę, że dla
tej ostatniej klauzuli ciężko będzie znaleŸć właœciwe sformuło-
wanie. Z pewnoœciš głównym celem małżeństwa polskiego króle-
wicza z palatynkš jest "Królestwo Polskie od króla we Francji
odcišgnšć i toże samo przywieœć do interesów Jego Cesarskiej
Wysokoœci i Jego powszechnej wspólnoty". Nie można jednak nic
więcej uczynić, jak tylko Sobieskiego "przez prywatny reces1
spróbować zobligować, żeby zechciał od dalszej konfidencji i ko-
respondencji z Francjš odstšpić i wspomóc interesy Waszej Ce-
sarskiej Wysokoœci, jak również Najjaœniejszego Domu".

Doszło do tego, co przewidzieli austriaccy ministrowie: prze-
słanie goršco upragnionego i równie niepewnego, co niecierpliwie
wyczekiwanego małżeńskiego kontraktu przywiodło do milczenia
wszelkie profrancuskie skłonnoœci; oœwiadczenia poczynione pry-
masowi Radziejowskiemu załatwiły resztę. Nawet poważne tara-
paty, w które popadła cesarska armia w Siedmiogrodzie, nie były
w stanie zachwiać pozycji Ligi Œwiętej. Przeciwnie, sam Jan III
obiecał pomoc polskich oddziałów w walce z Osmanami, Schie-
munsky przyjšł na własnš odpowiedzialnoœć tę obietnicę. Jed-
nakże w Wiedniu wcišż panowała nieufnoœć. Trzeba było inter-
wencji papieskiej dyplomacji, żeby Leopold I przywołał Pola-
ków do Siedmiogrodu. Przy czym dworska rada wojenna po-
^ instruowała cesarskich generałów, by, jeœli to możliwe, nie do-
puszczono do przezimowania sojuszników na terenie tego księ-
stwa. Cesarz obawiał się, jak pisał do margrabiego Ludwika ba-
deńskiego, że Polacy tam "zadomowiš się",                         i

Ach, jakże zbędna okazała się ta obawa! Pod koniec wrzeœnia
Sobieski obiecał pomoc; gdy dworska rada wojenna, pojękujšc
i wzdychajšc, wyrzekła wreszcie "tak" i "amen" 16 paŸdzier-

umowę

Małzeństwo Jakuba i waSn rodzinna

___________335

nika, sam Jan III potrzebował raczej wówczas pomocy. Polskie
wojsko po prostu się rozleciało. Papieski komisarz, ojciec Bone-
sana, oskarżał z tego powodu deszcz i œnieg, którym "nudus
miles resistere non valeat".1 Jednakże dużo gorsze szkody wy-
rzšdził zły wiatr, który hulał po kwaterze głównej Jabłonow-
skiego. Cesarski ambasador Zierowski słusznie przestrzegał przed
zaufaniem temu podstępnemu człowiekowi, który w czasie każ-
dego kryzysu w stosunkach między Sobieskim i Habsburgiem
cisnšł się do wiedeńskiego dworu i który w cišgu całego życia
Jana III otaczał go obłudnš przyjaŸniš, podczas gdy nienawidził
go z zazdroœci jako człowieka większego formatu, lepszego i wy-
żej postawionego. Całe szkaradzieństwo tego intryganta, godne-
go dramatu grozy z epoki rycerskiej, ujawniło się dopiero w
ostatnich latach panowania Sobieskiego. Hetman posłużył się
całš swojš chytroœciš, by zdemoralizować armię i przede wszy-
stkim przysparzać trudnoœci militarnej współpracy Austrii i Pol-
ski. "Z inyidia2 i z powodu wyższych motywacji," mianowicie
dlatego, że palatyńskie małżeństwo królewicza Jakuba przybli-
żało dziedziczenie tronu i tym samym krzyżowało zamiary Ja-
fałonowskiego, który pragnšł korony dla siebie. Jeżeli nie ina-
czej, to jako drugi małżonek Marii Kazimiery. Aby nie powięk-
szać prestiżu Sobieskich przez militarne zwycięstwa i przez
bliski, szczery sojusz dworu z domem cesarskim, dowódca ten
nie cofał się przed żadnš zdradš.

Tatarzy od czerwca ogniem i mieczem pustoszyli polskie po-
granicze. Jabłonowski siedział spokojnie w domu, raz wymówił
się chorobš, innym razem słaboœciš sił zbrojnych, którymi do-
wodził. Czas upływał, tak że operacje niedostatecznie uzbrojo-
nego wojska nie mogły już doprowadzić do jakichkolwiek rezul-
tatów. Dopiero teraz udał się hetman do obozu. Tymczasem nad-
szedł wrzesień. 18 000 żołnierzy stało gotowych do walki. Lecz
ani proœby i rozkazy Sobieskiego, ani zaproszenie cesarza nie
były w stanie skłonić Jabłonowskiego nawet do niewielkiej dy-
wersji. Kiedy wreszcie król Polski stracił cierpliwoœć i posłał
,biskupa Witwickiego wraz z austriackim komisarzem do kwate-
ry głównej, by skierować armię do Siedmiogrodu, dowódca,

uprzedzony o tym listem od Bethune'a, rozpuœcił w poœpiechu
oddziały.

1 nieodziany żołnierz nie jest w stanie się oprzeć.

2 z zazdroœci

Jana III rozgniewał bardzo ten figiel, pocieszył się jednak
tym, że w następnym roku, po usunięciu wszystkich spraw róż-
nišcych go z Austriš, nadrobi się to zaniedbanie. Na posiedzeniu
senatu w Żółkwi, w połowie listopada, zapadła decyzja o nowej
ekspedycji na Mołdawię i Budziak, planowanej na rok 1691.
Król ma osobiœcie dowodzić wyprawš; austriacka piechota jest
proszona o œwiadczenie dobrych usług polskiej kawalerii przy
wyprawie nad Dunaj i przy obleganiu Kamieńca. Na poczštku
grudnia owe podstawowe zarysy przyszłej kampanii zostały zgło-
szone wiedeńskiemu gabinetowi w formie noty. Ostatniego dnia

tego roku udzielono planowi Sobieskiego pospiesznej i nieogra-
niczonej akceptacji.

Jednoczeœnie, zanim jeszcze zaczęto datować pisma rokiem 1691,
została uregulowana finansowa strona paktów małżeńskich mło-
dego Sobieskiego. Spierano się o to zacięcie i uporczywie. Suma
500 000 guldenów od poczštku była obopólnie zatwierdzona jako
posag i wyprawa. Król polski żšdał zabezpieczenia w œlšskim
księstwie, podczas gdy Leopold I proponował jako gwarancję
austriackie warzelnie. Godzšc się z przekonujšcym wnioskiem
Schiemunsky'ego, cesarz ustšpił i w ten sposób posiedzenie se-
natu w połowie paŸdziernika 1690 roku mogło zatwierdzić kon-
trakt małżeński królewicza Jakuba. Pełen radoœci przesłał papież
powinszowania i błogosławieństwo, po niedawnym zresztš upo-
mnieniu, gdzie w zatroskanych słowach strofował obu połšczo-
nych sojuszem władców, by zapomnieli o swych drobnych nie-
porozumieniach. Natomiast Ludwik XIV rozgniewał się ogrom-
nie z powodu niepowodzenia swego pełnomocnika. "On disoit
que le mariage du fils du roi de Polegnę etoit conclu avec la
princesse palatine - brzmi to lakonicznie w zapiskach dwor-
skiego kronikarza z Wersalu - et ainsi l'on connoissoit que la
negociation du marquis de Bethune n'avoit pas reussi."1

Biedny markiz, który trwożył się o swój los, wkrótce atoli
okazał swojš przydatnoœć. Skoro nie mógł poruszyć najwyż-
szych, zwrócił się do niższych. I ci dii minores z zawiœci do dii
maiores2 dali mu posłuch. Cała polska arystokracja pałała wiel-
kim gniewem z powodu wreszcie podpisanego palatyńskiego mał-
żeństwa królewicza. Gratulowała ze słodko-kwaœnš minš. We

* Mówiło się, że małżeństwo syna króla Polski z księżniczkš palatyńskš

było ustalone, i w ten sposób wiadomo było, że negocjacje markiza de
Bethune nie odniosły skutku.

2 mniejsi bogowie... większych bogów

Małżeństwo Jakuba i waœń rodzinna

ŤJO f

lwowskim Ossolineum leży pakiet tych listów, nawet najgorsze-
go wroga Sobieskiego, biskupa Opalińskiego, nie zabrakło w tym
chórze. Lecz jednoczeœnie oligarchia zastanawiała się, jak zni-
weczyć plany dynastyczne. Bethune zacišgał coraz ciaœniej swo-
jš sieć wokół Sobieskich.

Œrodki, które przedsięwzišł, aby przeszkodzić dywersji pol-
skiego króla na korzyœć wiedeńskiego dworu, uniemożliwiš po-
myœlne zakończenie przyszłej wyprawy wojennej. Przeszkodził
marszałkowi nadwornemu Hieronimowi Lubomirskiemu w ne-
gocjowaniu z cesarzem w sprawie wysłania korpusu posiłkowe-
go na Węgry, Wojewoda ruski (Jabłonowski) jest bardzo dobrze
usposobiony, jeœli go nie przestroi królowa. Należy obecnie
wszczšć ważnš "negociation" z litewskš armiš. Sapiehowie sš
już pozyskani dla sprawy. To wszystko możemy przeczytać w
pewnym ważnym liœcie Bethune'a do Croissy'ego z 17 lutego
1691 roku. Między potężnymi litewskimi opozycjonistami So-
bieskiego i francuskim pełnomocnikiem został zawarty układ za
poœrednictwem abbe Bernicza, zgodnie z którym jeden z mło-
dych Sapiehów miałby pojšć za żonę córkę Bćthune'a. Rodzina
narzeczonego zobowišzuje się za to po œmierci Jana III nie do-
puœcić do elekcji żadnego z austriackich kandydatów, wstrzymać
pobór rekruta dla cesarza, udaremnić udział litewskiego wojska
w najbliższej kampanii, działać na rzecz pokoju separatystycz-
nego z Porta i wreszcie bronić francuskiej sprawy przeciwko

Szwedom i Brandenburgii tak długo, aż te kraje znajdš się zno-
wu w sojuszu z Wersalem.

Kiedy czytamy te układy, w które własny szwagier władcy,
rycerski i oddany całym sercem swemu wysoko postawionemu
powinowatemu człowiek, wszedł z pierwszymi rodami Polski,
wówczas widzimy dokładnie cały rozmiar tragedii nieszczęœliwe-
go wielkiego króla. Ile razy dšżył wzwyż, ile razy był już bliski
szczytu, ciemne moce œcišgały go wcišż w dół: obca intryga,
która wybrała sobie Polskę na arenę walk i swoich machinacji,
haniebny i zdradziecki egoizm magnatów i braki polskiej kon-
stytucji, która nie gwarantowała monarsze wystarczajšcych œrod-
ków do skutecznej obrony przed zewnętrznymi i wewnętrznymi
nieprzyjaciółmi. Wkrótce poznamy jeszcze czwarte zło, to naj-
gorsze, zabójcze, które było nie do przezwyciężenia, jeœli nawet
te trzy inne zostałyby pokonane dzięki niezmordowanej energii
Jana III: waœń na łonie własnej rodziny, nieporozumienia mię-
dzy ojcem, matkš i synem, między obu braćmi.

fS, - Jan SobiesKi

338

Rozdział 18

W marcu 1691 roku panowała jednak w domu Sobieskich
złudna aura rzekomego szczęœcia, jak we wsi Leopardiego, La
•quiete dopo la tempesta.1 Jan III i Maria Kazimiera wierzyli,
że sš u celu. Oczekiwali na warszawskim zamku wielce uprag-
nionej synowej. Wreszcie, wreszcie najstarszy, to dziecko szcze-
gólnej troski, znalazł narzeczonš z najznamienitszego rodu. Tym
samym Sobiescy - tak sobie to wyobrażali - dostali się do
europejskiej rodziny panujšcych. Droga do tronu stoi przed sy-
nem otworem. Albowiem któż mógłby kwestionować następstwo
szwagra cesarza rzymskiego? Z pewnoœciš nie Austria, która od
œmierci Lotaryńczyka nie ma innego kandydata. Na pewno nie
Brandenburgia, która jest blisko zwišzana z Habsburgami, ani
Moskwa, która wielce sobie ceni przymierze z Austriš. A już na
Jiewno nie palatyn, małżonek Ludwiki Karoliny, tej ongiœ nie-
cierpliwie oczekiwanej synowej, która jednak była tylko Radzi-
wiłłównš, a nie Witteisbachównš. Francja? Tam można by uła-
godzić samo niebo, dlaczegóż by więc także nie króla-słońce?
A poza tym: czy Francja wystšpi przeciw połšczonym siłom Ligi
•Œwiętej, do której również zalicza się Anglię, i przeciwko pol-
skiemu narodowi? Własny lud ma się przecież po swojej stro-
nie. Co do tego król po dwóch ostatnich sejmach nie miał wšt-
pliwoœci. W marcu œlub, w lecie zwycięska wyprawa na Moł-
dawię, która dzięki cesarskiemu wsparciu i pod dowództwem
monarchy musi się powieœć. Po czym na póŸniejszym sejmie re-
forma konstytucji i albo elekcja vivente rege, albo, jeœli Bóg co
innego przeznaczył, następstwo Jakuba drogš wolnej elekcji
szlachty. Jana III odmłodziło szczęœcie i pozornie ozdrowiał z ra-
doœci. (Tak raportujš obcy dyplomaci w tamtych dniach).

Palatynka Jadwiga jedzie do Polski, narzeczony spieszy jej
naprzeciw i jest oczarowany swš przyszłš małżonkš. Ta nie-
miecka młodziutka księżniczka jest podobna tak zewnętrznie,
jak wewnętrznie, do niezapomnianej królowej Eleonory. To
.piękne, miłe stworzenie, dobroduszne i ufne, jest od poczštku
szczerze i serdecznie oddane przeznaczonemu jej przez politykę
mężowi; nie za mšdra, lecz taktowna i dobrze wychowana. Przed
'wjazdem do stolicy młodsi bracia Jakuba witajš swojš przyszłš
bratowš. Damy z królewskiej familii, wreszcie para królewska
-wyjeżdżajš jej naprzeciw. 25 marca kardynał Radziejowski

1 Spokój po burzy. Utwór liryka włoskiego Giacoma Leopardi (1798-
-1837) - (przyp. red.).

Małżeństwo Jakuba i waœń rodzinna

339

udziela œlubu poœród wielkiego przepychu. W przemowach sławi
się jaœnie oœwieconych przodków obojga małżonków. Zmyœlni
genealogowie odkryli królewskie pochodzenie d'Arquienów; p3
kšdzieli pochodzš oni od Burbonów i niemieckich cesarzy. Była
• to prawda, tylko że było to już tak dawno, a z pewnoœciš nie
znalazłoby się człowieka z dobrej szlachty, który by za pomocš
pieniędzy i dzięki gorliwoœci nie doszukał się podobnych royal
descents.1 Jednakże wielcy przodkowie Marysieńki zrobili duże
wrażenie. Niektórzy drwili i wštpili (niesłusznie), inni przyjmo-
wali to jako pewnego rodzaju równoœć urodzenia, istniejšcš mię-
dzy rodami Witteisbachów i Habsburgów z jednej strony,
a d'Arquienów i Sobieskich z drugiej (również niesłusznie).

Wolni od tego rodzaju antykwarycznych trosk, Jakub i Jadwi-
ga rozkoszowali się swym młodzieńczym szczęœciem. Każdy mógł
dostrzec, że byli "wzajem z siebie kontenci". Lecz nie każdy
był z tego powodu kontent. A zadowolony małżonek był bardzo,
ale to bardzo niezadowolonym synem, jeszcze bardziej niezado-
wolonym bratem. Byłoby niesprawiedliwie zrzucić całš winę na
tego nie bardzo sympatycznego dziedzica. Cierpiał on bardzo pod
ciężarem losu, że jest synem tak wielkiego męża, jeszcze bar-
dziej pod naporem miłoœci i opiekuńczoœci swej matki, najbar-
dziej zaœ z powodu tego, że nie dano mu zaznać samodzielnoœci
w działaniu i postępowaniu. Fizyczna szpetnoœć tego mężczyzny,
który wokół siebie widział dom pełen pięknych, wyroœniętych
ludzi, pozostawiła w jego psychice głębokie œlady. Los Jakuba
Sobieskiego był prawdziwie tragiczny, lecz jedynie na tyle, na
ile Tersytes zasługuje na współczucie. Jakże jednak jest wstrzš-
sajšce zestawienie oczekiwań, nadziei i niespełnienia; czytać
wszystkie te słowa czułoœci i nadziei, które Jan III napisał do
Marysieńki o tym pierwszym dziecku jego głębokiej miłoœci,
a potem przedstawić zdarzenia tych okropnych szeœciu lat, pod-
czas których ojciec nie miał gorszego wroga nad swego syna,
a przecież wišzał z nim dosłownie wszystko, przyszłoœć domu
Sobieskich, państwa i polskiego narodu! Jeszcze przed narodze-
niem ten dziedzic był przedmiotem najserdeczniejszej troski ów-
czesnego hetmana koronnego. Z jakš obawš i zapobiegliwoœciš
czuwał król nad wychowaniem chłopca. "II ne faut pas douter
qu'il sera fort joli",2 pisze papa o oœmiolatku do nie mniej opty-

1 królewskich przodków.

2 Nie należy wštpić, że będzie on bardzo piękny

340

Rozdział 18

mistycznej mamy. (Czy nie przypomina to bajki La Fontaine'a
o puchaczu i jego małych?) Podczas wyprawy pod Wiedeń,
anno 1683, monarsze braknie wprost słów, gdy chwali mšdroœć,
dzielnoœć i pięknoœć królewicza, który mu towarzyszy. PóŸniej
wszystkie zamysły i wszelkie działania służš najpierw uprzywi-
lejowanej pozycji i następstwu tronu, potem małżeństwu naj-
starszego syna. I wreszcie, w roku 1689, wkrótce po aferze z Ra-
dziwiłłównš, pierwszy wyraŸny rozdŸwięk.

Gravelle pozostawił Sobieskim trwałš po sobie pamištkę. On
to posiał ziarno niezgody i obcoœci między ojcem i synem. Aby
utrudnić życie królowi, francuski dyplomata podjudził królewi-
cza przeciwko rodzicom; rozbudził ów popęd, który najszybciej
da się wykorzystać u młodego człowieka, popęd do nie krępowa-
nej samodzielnoœci. Jakub, ten wcišż znajdujšcy się pod opiekš,
wcišż prowadzony na pasku, nie dał się długo przekonywać.
Czyż nie traktowano go jak uczniaka? Jeœli brał udział w wy-
prawie, to musiał prowadzić dziennik, już w 1683, a nawet jesz-
cze w 1691 roku jako małżonek, majšc 24 lata. Jeżeli wyraził
własne zdanie, to mama Marysieńka przywoływała go do po-
rzšdku. Gdy wyjeżdżał w podróż kawalerskš, obsypywała go
podarunkami, lecz również radami (przypomnijmy sobie kores-
pondencję z czasu, gdy Jakub starał się jeszcze o Ludwikę).
Bieliznę i ubranie, studia i podróże, ksišżki i przyjaciół, wszy-
stko pragnęła Maria Kazimiera synowi narzucić, przyzwyczajo-
na do bezwzględnego posłuszeństwa i skwapliwego posłuchu, jak
w przypadku ,,najukochańszego Jachniczka". Chłopiec stawał się
bojaŸliwy, a przede wszystkim poczšł odczuwać ogromnš tęskno-
tę za emancypacjš. Jedynym œrodkiem do jej osišgnięcia wyda-
wało mu się małżeństwo. Dlatego łaknšł on narzeczonej jak
diabeł dobrej duszy. Już podczas tych długich miesięcy negocjacji
o palatynkę Jadwigę doszło do kilku gwałtownych scen rodzin-
nych. Młodemu człowiekowi dłużyło się to targowanie o posag,
a wszelkie polityczne warunki uważał za słuszne, byleby tylko
dostać wreszcie żonę i tym samym wyrwać się spod opieki i nad-
zoru matki. Ach, ten kochajšcy, kochany, znienawidzony tyran
Marysieńka! W marcu nadchodzi portret wybranki. Papa So-
bieski promienieje, Sobieski-syn chciałby również podziwiać ry-
sy narzeczonej. Mama odprawia go surowo. Z tego powodu po-
tem królewicz "jest bardzo udręczony". Brzmi to prawie jak
anegdota o synu, który chce wiedzieć coœ bliższego o przezna-

Małżenstwo Jakuba i waœń rodzinna

czonej mu małżonce i zostaje ofuknięty przez apodyktycznego

ojca: "Zajmij się swoimi sprawami!"

Królewicz zwierza się austriackiemu charge d'affaires Schie-
munsky'emu (widzimy, że nie były to pierwsze uczucia, która
przywiodły młodego Sobieskiego do Gravelle'a): "Jeœliby moi ro-
dzice chcieli mi przeszkodzić w tej koniunkcji - z palatynkš -
będę ich przeklinał po wieczne czasy." W miesišc potem, pod
koniec kwietnia, ten niecierpliwy młodzieniec oœwiadcza, że jego
rodzice rzekomo nie poparli go, aby przyspieszyć zawarcie mał-
żeństwa; chce więc uciec na dwór cesarski. Schiemunsky nie
wzišł tej groŸby poważnie, musiał jednak zaraz po tym stwier-
dzić, że "ten dobry ksišżę traci zdrowie, trwajšc w ogromnym
zmartwieniu i poczuciu krzywdy". Korzystny zwrot w negocja-
cjach dotyczšcych paktów matrymonialnych uœmierzył na jakiœ

czas owš waœń rodzinš.

W maju 1691 roku rozpętała się, oczywiœcie, znowu burza ze
wzmożonš gwałtownoœciš. Młody małżonek żywił palšce uczuci0
zazdroœci w stosunku do obu swoich braci, Aleksandra i Kon-
stantego. Oni bowiem mieli wszystko, czego jemu brakowało:

urodę, pogodne, szczere usposobienie i dzięki temu sympatię
dworu i opinii publicznej, do tego jeszcze jednš przewagę -
byli prawdziwymi synami królewskimi, jego zaœ spłodził hetman
koronny. Ci jego "w purpurze urodzeni" rywale pozostali teraz,
po małżeństwie Jakuba, który założył swoje własne ognisko do-
mowe, w pobliżu ojca. Tym samym byli bliżsi może nie tylkc
sercu rodziców, lecz również tronu, następstwa, niż ten szpetny
niezgrabny pierworodny? Jan III chciał wzišć ze sobš na ekspe
dycję do Mołdawii Aleksandra; czegóż miał ten chłopiec tan
szukać, kiedy towarzyszył przecież ojcu przyszły następca tronu
Jedno słowo wywoływało następne; Marysieńka dała szorstk
odczuć krnšbrnemu królewiczowi, że nawet po zawarciu ma3
żeństwa zależy całkowicie od niej. Król zaœ, którego zachowani
Jakuba bardzo przygnębiało, zaczšł czuć do syna prawie obrz^
dzenie. Rozczarowana, zawiedziona wielka miłoœć przemieniła s:

w niechęć. Małżonek łagodnej palatynki Jadwigi, którš każd
lubił i przeciwko której w żadnym razie nie zwrócił się gnie
pary królewskiej, znowu chwycił się swego pomysłu uciecz'
na dwór cesarski. Skoro nawet małżeństwo nie wyzwoliło g
przecież dawno pełnoletniego, spod pieczy rodziców, chciał wi
opuœcić kraj, który stał się dla niego więzieniem; w Austrii, ja]

342

Rozdział 18

szwagier cesarza, musiałby mieć więcej poważania i większš sa-
modzielnoœć.

Jan III wrzał gniewem. Niech się ten niewdzięcznik wynosi,
skoro mu, księciu, już niewygodnie w ojczyŸnie; lecz wówczas
ma na zawsze tam pozostać i weŸmie na drogę ze sobš klštwę
ojcowskš. Ojciec Vota, wenecki poseł Albert! i inni uczciwi po-
œrednicy wzięli się do dzieła. Skłonili tego chętnego do emigracji
do ustępliwoœci. Doszło do nieszczerego pojednania. Jakub poja-
wił się w kwaterze głównej króla, aby - wspólnie z Aleksan-
drem - wzišć udział w wyprawie do Mołdawii. Matka dała mu
znowu jeden ze swoich nie do zniesienia listów jako prowiant
na drogę. Należy sobie życzyć, by w sercu syna nie mieœciło się
nic prócz uległoœci wobec rodziców. Ma spełniać swój obowišzek
wobec tych, którym wszystko zawdzięcza; wreszcie, ma okazy-
wać należnš miłoœć młodszemu bratu, temu, który nie popełnił
nic niewłaœciwego, może tylko to, że powinien mieć więcej
względu dla starszego, chociaż miał rację. Jeżeli Jakub nie zmie-
ni swego zachowania, wówczas straci sympatię wszystkich, tak
jak stracił sympatię swego brata, albowiem przyjaŸń ofiarowuje
się tylko za przyjaŸń. Niewinnoœć Aleksandra zdobywa mu przy-
chylnoœć otoczenia, przede wszystkim zaœ własnych rodziców;

zaczyna się już nawet podejmować znaczšce rozważania co do
jego przyszłoœci. To pismo, majstersztyk psychologicznego błę-
du, kończy się twardymi jak stal słowami: "la soumission entiere
d'un fils a 1'egard de ses maitres qui le sont par le droit que
leur a donnę la naturę et la place qu'ils occupent, une grandę
dependance, pleine de respect, est ce qui vous attire 1'estime
et la consideration de tout le monde."1

Otóż to: żšda się œlepego posłuszeństwa i przy najlżejszym
odruchu samodzielnoœci grozi utratš następstwa tronu. Tak więc
ta szkodliwa zasada elekcji, która przeciwstawiała sobie nawza-
jem króla i wielmożów, magnatów i szlachtę, poszczególne rody
arystokracji, nastawiała każdego przeciw każdemu, wniosła rów-
nież waœń i nienawiœć w dom królewskiej familii. Mimo napo-
mnienia Marii Kazimiery, ba, jeszcze bardziej przez nie roznie-
cona, niezgoda narastała. W krótkim czasie spotęgowana została
przez polityczne motywy, które dotšd nie wchodziły tutaj w ra-

1 całkowita synowska uległoœć względem swoich nauczycieli, którzy sš
nimi z prawa, jakie daje im natura oraz zajmowane stanowisko, wielkie,
pełne szacunku uzależnienie - oto za co ceniš i poważajš cię wszyscy.

MalŸenstwo Jakuba i waœń rodzinna

chubę. Jakub Sobieski stał się automatycznie przywódcš austri,
ckiego stronnictwa, podczas gdy jego matka wróciła do swyc
naturalnych skłonnoœci sympatyzowania z Francjš i pozosta
aż do œmierci męża najznamienitszš sojuszniczkš wersalskie^
dworu.

Zwrot ten, .ostatni w tak zmiennej polskiej polityce zagr
mężnej za panowania Jana III, wzišł swój poczštek ze zdarz<
z okazji wymuszonego wyjazdu Bethune'a. Choć w polsk
-austriackim tajnym układzie, który został zawarty przy ko
trakcie małżeńskim Jakuba, zostało uzgodnione, że "Jego Kr
lewska Moœć całkowicie poniecha francuskiej sprawy, za to wr
ze mnš i moim Najjaœniejszym Domem, dla dobra powszechn
wspólnoty, zawrze nierozłšczne korzystne porozumienie i cišg
je będzie podtrzymywać", jednakże Leopold I, "z powodu szcz
gólnego risguardo1 dla królowej w Polsce i życzliwoœci, nie bi
rżę pod uwagę usunięcia jego - Bethune'a - tak blisko z r
spokrewnionej osoby". Oczywiœcie pod warunkiem, że marł
będzie się trzymał z dala od bezpoœrednich czy poœrednich kr
wań przeciwko Lidze Œwiętej. Jednak obecnie działanie przeć
austriackiemu sojuszowi stanowiło główny cel, który miał rea
zować ów nieoficjalny ambasador Ludwika XIV na warsza
skim dworze. W połowie maja wpadła w ręce Austriaków i
strukcja Croissy'ego dla Bethune'a; w niej było napisane,
Polskę należy całkowicie odcišgnšć od cesarza, że francuski p
nomocnik ma udaremnić Janowi III dalsze prowadzenie woj
z Turkami. Z innych Ÿródeł dowiedziano się, że markiz wszęd
rozpowiada, jakoby Leopold I nawet po małżeństwie Jaku
pragnšł pomóc palatynowi Karolowi Filipowi zdobyć koronę >
giellonów. To oszczerstwo dotknęło cesarza szczególnie boleœr
bowiem burzyło szczęœcie małżeńskie polskiego królewicza i p(
judzało go przeciw habsburskiemu szwagrowi.

Austriacki ambasador, hrabia Thurn, otrzymał datowanš 13 n
ja 1691 roku instrukcję, z którš udał się do Warszawy, gd
najpilniejszym zadaniem było uspokoić Sobieskich, że pałał
nie myœli wcale o kandydaturze i że jest nawet gotów sprze<
dobra swojej żony. "Jak prawdziwie dobre intencje żywię t:

razem do księcia Jakuba za jego życzliwoœć, tego nie czas je
cze wyjawiać" - dodał cesarz, i zrozumiano, że w ten spo;

zasugerował austriackš pomoc przy obsadzaniu tronu. Thurn p

1 względu, szacunku

344

Rozdział 18

traktował z najstarszym synem króla na temat polskiego kor-
pusu ekspedycyjnego do Siedmiogrodu, którym mieliby dowo-
dzić Jakub albo ponownie zdradzony przez Francję Hieronim
Lubomirski. Z tego powodu doszło do utarczek między Janem III

1 jego pierworodnym, albowiem monarcha chciał wzišć ze sobš
syna do Mołdawii, ten zaœ tęsknił za każdym przejawem samo-
dzielnoœci, a więc pragnšł własnej komendy. Kiedy teraz wmie-
szał się do tej sprawy Bethune, rozgardiasz osišgnšł punkt szczy-
towy. Kłócono się w kręgu rodzinnym władcy, markiz i Thurn
wymyœlali sobie nawzajem tak soczyœcie, że doszło do wyzwania
na pojedynek, do którego nie doszło tylko dzięki interwencji So-
bieskiego. Znowu odżyły małoduszne zawiœci między dworami
wiedeńskim i warszawskim, kiedy rozważano plan wyprawy..
Jedynie trzeŸwa mšdroœć Schiemunsky'ego zapobiegła konflikto-
wi jeszcze przed kampaniš jesiennš. Radził on "dysymulować".1
Polskie roszczenia nie wyglšdajš groŸnie. Można spokojnie za-
aprobować wszystkie życzenia terytorialne Sobieskiego. Albo-
wiem "król ze swojš armiš nie jest zdolny utrzymać takiej [za-
bronionej zdobyczy], jeszcze mniej zaœ zatrzymać jš."

Również inni wnikliwi obserwatorzy nie żywili żadnych ilu-
zji. W ten sposób brzmi to w pewnym pełnym bólu wołaniu
wojewody poznańskiego. Leszczyńskiego, do króla: "Czy poenam
abusus dla limitowania sejmów tuimus, czy fatum nam tandem
koniec poœwięcić zechce, trudno to odgadnšć; to zaœ jest pewnš
i palpabilis sprawš, że zawodzimy wobec armii, ojczyzny i na-
wet wobec Waszej Królewskiej Moœci. Nihii spei nie byłoby w
tej tak corrupta Republica, gdyby rzšdy Waszej Królewskiej
Moœci dla powszechnego dobra nie erigeret animos, tak że Wasza
Królewska Moœć nas, którzy się in praecipitium rzucamy, wstrzy-
muje medicali manu."2 Zamiary tego wielkopolskiego magnata,
jednego z najbardziej wpływowych członków w łańcuchu oli-
garchii, były tak czyste jak jego język (pełen makaronizmów);

poglšdy zaœ, które wyrażał, były szczerš prawdš.

* zatajać.

2 Czy kary za nadużycia dla limitowania sejmów boimy się, czy wresz-
cie los koniec przeznaczyć nam zechce, trudno to odgadnšć; to zaœ jest
pewnš i namacalnš sprawš, że zawodzimy wobec armii, ojczyzny i nawet
wobec Waszej Królewskiej Moœci. Żadnej nadziei nie byłoby w tej tak
skorumpowanej Rzeczypospolitej, gdyby rzšdy Waszej Królewskiej Moœci
dla powszechnego dobra nie podniosły ducha, tak że Wasza Królewska
Moœć nas, którzy się w przepaœć rzucamy, wstrzymuje uzdrawiajšcš rękš.

Małżeństwo Jakuba i waœń rodzinna

Polskie społeczeństwo i tym razem zostawiło króla na lodŸ
Nie dlatego, że było niezdolne do ofiary czy wojennego czyi
i również nie dlatego, że nie było do tego chętne, lecz tył
i wyłšcznie dlatego, że brakowało mu jednolitego dowodzi
i że przywódców arystokracji sprowadzał na złš drogę ów egou
stanowy, który Polskę pchał w przepaœć. Z setki innych głosc
należałoby znowu zacytować biskupa Opalińskiego. Na nagle
propozycje Sobieskiego, by przyczynić się datkiem do zbrój
przeciwko Turkom, ten prałat odpowiada, że on sam jest "bie
nym biskupem" (który już dzięki swemu urodzeniu pochód
z jednego z najbogatszych domów wysokiej arystokracji i c:

szył się najbardziej lukratywnš prebendš), a Polska jako cało;

jako państwo nie powinna prowadzić wojen, albowiem przez
obcišża się szlachtę. Jak gdyby ten jednostronny zapał poko;

wy miał powstrzymać nieprzyjaciół, by nie wtargnęli do z włs
nej woli bezbronnej Republiki! Na poczštku maja ponownie sz
ieli Tatarzy w południowo-wschodnich prowincjach Rzeczypos]:

litej. Lecz cóż to obchodziło Wielkopolan czy Litwinów, że Żi
kiew, królewska rezydencja; została spalona i że dobra dz:

dziczne monarchy pod Złoczowem zostały splšdrowane, co mo^
ich obchodzić, że tysišce biednych ludzi zostało wziętych
jasyr?

Jan III popełnił ten jeden błšd, że nie wierzył i że nig
nie mógł uwierzyć w rozmiar wagi tego karygodnego egoizn
Rada wojenna w Żółkwi, 15 sierpnia, opracowała plan drug
wyprawy króla do Mołdawii tak, jakby dysponowano œwieti
zdyscyplinowanym wojskiem i dobrze zorganizowanš intende
turš Francuzów czy Austriaków. Polska armia pokazała się
paradzie 31 sierpnia nie mniej liczebna i nie mniej ochocza
walki niż w roku 1686. Również jej wytrzymałoœć nie była in
niż przed pięciu laty. Poczštek przypominał poczštek poprze
niej kampanii. Wkroczono bez przeszkód do Mołdawii i da:

przez Bojanę do Pererata, przekroczono Prut. Hospodar Kani
mir, na którego Sobieski, niepoprawny w tym względzie, p
nownie liczył, w decydujšcym momencie przezornie dał nu;

Turcy byli niewidoczni i Tatarzy unikali bitwy. W połov
wrzeœnia zaczęło braknšć pożywienia. Potem rozpoczęły się de;

cze i przedwczesna œnieżyca w górach. Polacy musieli wrac;

nie spróbowawszy nawet poważniejszego wypadu nad Dun
12 paŸdziernika armia była z powrotem w Sniatyniu i tam o
parła atakujšcych muzułmanów, co dało okazję do w pewr

346

Rozdział 18

mierze słusznych wieœci o zwycięstwie. A ponieważ oprócz tego
zostały zdobyte dwie małe twierdze, Neam^; i Soroka, propagan-
da polskiego dworu - która lepiej była zorganizowana niż
większoœć innych publicznych instytucji tego kraju - potrafiła
przedstawić tę wyprawę w ten sposób, jak gdyby tu chodziło
tylko o zdobycie kilku punktów oparcia.

Za pomocš tych argumentów przekonał Jan III nawet nie-
ufnego i bynajmniej nie przychylnego Schiemunsky'ego. Ów
opowiadał, że Sobieski niczego więcej nie pragnšł, jak tylko
"jednš i drugš przydatnš miejscowoœć na Mołdawii obsadzie
polskim garnizonem i na tym zakończyć tę kampanię". Jedynie
w zaufanym kręgu przyznano się do porażki. Ojciec Vota uspra-
wiedliwiał jš przed kardynałem-protektorem Barberinim wrogi-
mi żywiołami natury. Maria Kazimiera do ambasadora w Wied-
niu, Proskiego, obwiniała Austriaków o niedostarczenie przyrze-
czonego prowiantu. Naprawdę zaœ była wyłšcznie jedna grupa
odpowiedzialnych za to, że nawet w ramach ograniczonych mo-
żliwoœci ówczesnej Polski nie zostało dokonane to, co było do
osišgnięcia: zdradzieccy magnaci. Bethune zmówił się z Sapiehš,
Jabłonowskim i innymi dowódcami armii, że nie zdarzy się nic
istotnego. Tak więc sabotaż wielmożów przyhamował siłę ude-
rzeniowš armii, oni to za cenę klęski i tysišca ofiar z własnych
szeregów rozluŸnili sojusz z cesarzem, przybliżyli separatystycz-
ny pokój Rzeczypospolitej z Porta i podważyli autorytet So-
bieskiego.

Bethune mógł opuœcić Polskę 9 stycznia 1692 roku ze œwiado-
moœciš ostatecznego tryumfu. Nie Austriacy, którzy swego od-
wiecznego wroga "propter nimiam impertinentem audaciam"^
wypędzili obrzydziwszy mu życie, lecz wypędzony był zwy-
cięzcš. Przymierze warszawsko-wiedeńskie nabawiło się œmier-
telnego zarazka w górach i na bagnach Mołdawii, tak jak Jan III
swej poważnej choroby. I to była ta dawna Polska, która - jak
się póŸniej okazało - z końcem rzšdów Sobieskiego skazana.
została na upadek. Albowiem wraz z tym władcš skończyła się
prawdziwa niepodległoœć, wraz z nim pogrzebano szansę na od-
rodzenie władzy królewskiej, na zbawcze ustanowienie monarchii:

dziedzicznej, na formę rzšdów, która sama byłaby w stanie prze-
prowadzić państwo w tym wieku ksišżęcego absolutyzmu przez;

niebezpieczeństwa epoki.

1 z powodu przekraczajšcej miarę bezczelnej zuchwałoœci

Małżeństwo Jakuba i waœń rodzinna

Palatyńskie małżeństwo i Liga Œwięta były, pomijajšc ich
różne ciemne strony, już choćby z powodu wspólnego interesu
obu stron wsparciem, jedynym możliwym, dla następstwa tronu
Jakuba i dla przekształcenia oligarchii w nowoczesne państwo
z odpowiednim rzšdem i wystarczajšcš siłš zbrojnš. Ludwik XIV,
posługujšc się Polskš jak figurš na szachownicy swej polityki
œwiatowej, odcišgał jš od jej naturalnego rozwoju, pozbawiał jš
sprzymierzeńców, przy pomocy których mogłaby urzeczywistnić
swoje wewnętrzne odrodzenie. Nie jest prawdš, jakoby wiedeń-
scy mężowie stanu byli bardziej bezinteresowni niż ci z Wersalu.
Naturalna wspólnota interesów działała jednak w ten sposób,
że Francja zwišzana była w zasadzie z polskš anarchiš, Austria
zaœ z władzš monarszš. Polityczna koniecznoœć kazała widzieć
'królowi-słońce w Polsce teren werbowania rekruta na wy-
pady odcišżajšce do krajów przeciwników Francji, podczas
gdy właœnie wówczas państwu Sobieskiego trafiało się wielkie
i godne zadanie, dzięki któremu rosłoby w potęgę i mogło po-
wrócić do swej najlepszej tradycji.

Jan III zawsze. w decydujšcym momencie ze słusznym zapa-
łem opowiadał się za Ligš Œwiętš. Teraz jednakże jego fizyczna
i psychiczna odpornoœć skończyła się. Wrócił z Mołdawii do kra-
ju jako znużony starzec. Jeœli na poczštku roku 1691 stanšł raz
jeszcze na szczycie swej kariery, bardzo bliski celu, to obecnie
wszystko się skończyło,- i to ostatecznie. Berło wysunęło sit;

z jego osłabłej dłoni. Te pięć lat, przez które miał jeszcze we-
getować, były wyłšcznie rzšdami Marii Kazimiery. Na tym pię-
cioleciu jednakże nie bez przyczyny gruntuje się zła sława, które
pozostawiła po sobie ta mšdra, ambitna kobieta. Okazało się, że
ta królowa skorzystała wiele od swego przewyższajšcego jš mał-
żonka, lecz przy swoim wnikliwym umyœle i bogatym doœwiad-
czeniu zawiodła jednak tam, gdzie oprócz intelektu konieczny jes'
charakter, moralna siła.


19. Tryumf Francuzów.
Załamanie się polityki Ligi

Również po odjeŸdzie Bethune'a i po jego wielce opłakiwanej
na warszawskim dworze œmierci - zmarł w Sztokholmie 2 paŸ-
dziernika 1692 roku - duch szwagra Marysieńki opanował jej
politykę. Od niepowodzenia wyprawy mołdawskiej, za które
z prawdziwie kobiecym brakiem logiki obwiniała wyłšcznie
Austriaków, i w zależnoœci od wcišż pogarszajšcych się waœni
z Jakubem, których bodŸców z większš już słusznoœciš dopatry-
wała się w Wiedniu, królowa znalazła się całkowicie we fran-
cuskim żywiole. Każdy powód był dla niej wystarczajšcy, aby
się umocnić w swych profrancuskich uczuciach. Austriacy zwle-
kali z zezwoleniem na wolny przejazd siostry Marii Kazimiery,
Madame de Bethune, do Francji, dostarczony póŸniej paszport
nie zadowolił dumy i ambicji królowej. Natychmiast była repli-
ka: ci niewdzięczni! Gdybym nie uczyniła dla nich tego, co uczy-
niłam, nie byliby w stanie dzisiaj w ogóle wystawiać paszportów.
Palatyn Karol i znienawidzona Ludwika Karolina sš w Wiedniu.
Od razu władczyni domyœla się niebezpiecznych spisków.

Nasilajšca się choroba Jana III daje jego małżonce okazję, by
podkreœlać coraz silniej francuskš orientację. Dla jeszcze wol-
nego stanu dzieci pary królewskiej szuka się odpowiednich mał-
żonków w kręgu klientów wersalskiego dworu. Aleksander, dru-
gi syn z kolei, ma pojšć za żonę szwedzkš księżniczkę; Kune-
gunda, jedyna córka, jest przeznaczona szwedzkiemu monarsze
Karolowi XII. (Rok wczeœniej, w zmierzchajšcym blasku austria-
cko-polskiej przyjaŸni, miała dostać za męża rzymskiego króla
Józefa, póŸniejszego cesarza).

Wystšpić przeciw tej żšdnej władzy kobiecie, dorównać jej
teraz, kiedy była w pełni w swym żywiole i której mógł stawie
tylko niewielki opór jej własny małżonek, to zadanie przekra-


Tryumf Francuzów. Załamanie się polityki Ligi

349

czało siły nawet tak sprytnego, zręcznego i inteligentnego czło-
wieka, jakim był Vota. Ten zwykle tak rozsšdny jezuita popeł-
nił tym razem błšd, oddalajšc się w chwili, gdy był wprost nie-
zastšpiony dla Jana III, bezpoœrednio przed przybyciem nowe-
go francuskiego ambasadora i tatarskiego posła z korzystnš pro-
pozycjš separatystycznego pokoju. Ojciec Vota sšdził, oczywiœ-
cie, że uczyni dobrze, jeżeli uda się do Wiednia i Rzymu, aby
stamtšd przywieŸć najskuteczniejsze argumenty na rzecz Ligi
Œwiętej, mianowicie pienišdze. Jednakże podczas jego półtora-
rocznej nieobecnoœci, gdy był we Włoszech, ster polityki zagra-
nicznej całkowicie został rozregulowany.

Najpierw pojawił się pierwszy kusiciel, Tatar Derwisz mur-

za, syn towarzysza walki Jana Sobieskiego z anno 1655, subchana
Gasi. Ten wysoce cywilizowany barbarzyńca, prekursor œwiet- ,
nie wykształconych Tatarów, którzy w następnym stuleciu czy-
tali Encyklopedię i sławieni byli przez Woltera, "homme d'esprit"
i w każdym razie dużo zręczniejszy dyplomata od zwykłych
emisariuszy krymskiego chana, oferował za pokój separatystycz-
ny Podole, Ukrainę i Kamieniec, do tego jako nowš przynętę
pomoc w wojnie przeciwko Moskwie, jeżeli ta odmówiłaby Pol-
sce zwrotu Smoleńska i Kijowa, oraz księstwa naddunajskie,
znajdujšce się obecnie pod tureckim zwierzchnictwem, dla Ja-
kuba Sobieskiego.

Król polski zachował wprawdzie również wobec tych wspa-
niałych warunków wiernoœć układowi z cesarzem, lecz w piœmie
do Proskiego dał do zrozumienia, jak trudno będzie przeciwsta-
wić się naleganiom Marii Kazimiery i całego dworu. Sobieski po-
wiadomił austriackiego sprzymierzeńca o propozycjach poczy-
nionych przez chana tatarskiego; tylko o Mołdawii i Wołoszczy-
żnie nie wspomniano, naturalnie, ani słowem. Aby okazać ciš-
głoœć i trwałoœć sojuszniczej przyjaŸni, król dołšczył w liœcie z
7 lipca 1692 roku do Leopolda I propozycję swego poœrednictwa
pokojowego między Habsburgiem i Ludwikiem XIV. Proski mu-
siał jednoczeœnie poufnie zwierzyć się austriackim ministrom,
jakimi możliwoœciami nacisku dysponuje ten Tatar. Najpierw,
na krótko przed przybyciem Derwisza murzy, na poczštku roku
dzikie hordy napadły na południowo-wschodniš Polskę i tam
podług swego zwyczaju okrutnie grasowały. W wypadku nie-
dojœcia do skutku negocjacji pokojowych należało oczekiwać no-
wych najazdów tych okrutnych goœci. Polska zaœ nie miała żad-
nych oddziałów, by się bronić, ponieważ nie posiadała pieniędzy,

350

Rozdział 19

by opłacić żołnierzy. Poza tym tatarski poseł podał do wiadomoœ-
ci, że jeżeli król odprawi go z odmownš odpowiedziš, zwróci się
do sejmu i ogłosi publicznie zaoferowane warunki. Wówczas
szlachta zobaczy, za co zmusza się jš do ofiar. A to było rów-
noznaczne z rewoltš w całym kraju.

Podczas gdy trwały jeszcze pertraktacje z Derwiszem murzš,
Maria Kazimiera uczyniła istotne posunięcie, które wprawdzie
nie było bezpoœrednim aktem zdrady wobec Ligi Œwiętej, lecz
sprowadziło Polskę, siłš bezspornych faktów, w orbitę interesów
Wersalu. Królowa podpisała 15 lipca 1692 roku tajny układ z
Ludwikiem XIV; tekst tego dokumentu został jeszcze uzgodnio-
ny z Bethune'em. Wydawał się wznowieniem sojuszu jaworowskie-
go z 1675 roku, zapewniał Polsce znaczne francuskie subwen-
cje, regulował obustronne stosunki handlowe i obiecywał popar-
cie dla następstwa Jakuba na ojcowski tron. To wszystko jed-
nakże wyłšcznie pod warunkiem, iż przedtem dojdzie do skut-
ku separatystyczny pokój Polski z Porta. Ten pakt był poli-
tycznym błędem, albowiem wišzał Sobieskich, nie dajšc im rze-
czywistych, realnych korzyœci, i nigdy nie wszedł w życie. Na-
tomiast całkowicie wydał na pastwę oligarchii dom królewski.
Austria bowiem musiała z powodu własnego interesu nawišzać
kontakt z przeciwnikami pary królewskiej. Popleczników stron-
nictwa francuskiego wœród magnaterii nie powœcišgnęły jednak-
że w najmniejszym stopniu porozumienia zawarte między Mary-
sieńkš i Ludwikiem XIV, a król-słońce nie ruszył ze swej strony
nawet palcem, aby poprzeć sprawę dynastii Sobieskich.

Jeżeli już nie na innym przykładzie, to tu można zaobserwo-
wać pierwsze efekty, lub raczej brak efektów, tego układu przy
corocznym oblężeniu Kamieńca. Również w roku 1692 zebrały
się polskie i litewskie oddziały w okolicy tej twierdzy. Również
tym razem dowodził Jabłonowski. Również tym razem wojsko
się rozeszło, niczego nie dokonawszy. Jeszcze gorzej, ta wielo-
tysięczna armia sprzeciwiła się, by pospieszyć z pomocš dziel-
nemu pułkownikowi Rappe, który z gromadkš bohaterów przez
tydzień bronił wspaniale mołdawskiej twierdzy nadgranicznej
Soroka przed wielokrotnš przewagš wojsk turecko-tatarskich i
wreszcie sam odparł nieprzyjaciela. Niech nam posłuży za mier-
nik militarnego niedowładu państwa fakt, że Jan III z Pomorzan,
gdzie leżał ciężko chory, dopiero po odejœciu niewiernych mógł
być przetransportowany, ponieważ sšdzono, że nie ma wystarcza-
jšcej osłony, aby go ochronić przed tatarskim zamachem.

Tryumf Francuzów. Załamanie się polityki Ligi

Tymczasem przybył do Polski francuski ambasador Yidame
d'Esneval. Instrukcja, którš otrzymał, brzmiała: wykorzystać nie-
zadowolenie z zeszłorocznej kampanii, rozbić sojusz z cesarzem,
za to doprowadzić do skutku przymierze ze Szwecjš (nad któ-
rym pracował w Sztokholmie Bœthune). D'Esneval został najdo-
kładniej poinstruowany, jak ma się zachować na dworze. Na-
leżało zaostrzyć waœń między Jakubem a jego rodzicami, schle-
biać królowej, sławišc jej pięknoœć i esprit, mówić dużo o d'Ar-
quienach, Jana III wprawiać w dobry humor zajmujšcš rozmowš.
i przegrywać z nim w elegancki sposób w grze. Pierwsze wra-
żenie, które sprawił ambasador, nie było właœciwie imponujšce.
Po jego pierwszej audiencji 10 listopada 1692 roku pisała Maria
Kazimiera, że nie ma on korzystnej powierzchownoœci, może być
człowiekiem wielkich zalet i nawet posiadać ich dziesięćkroć
więcej, jednakże zawsze ucierpi na tym, że nastšpił po biednym
zmarłym markizie de Bethune. D'Esneval nie miał doœć czasu, by
wżyć się w polskie stosunki. Dla polityki Wersalu było korzy-
stne, że ta misja nie nadajšcego się do niej, jeœli nawet tęgie-
go, dyplomaty nie trwała długo, albowiem œliski grunt w War-
szawie i Żółkwi wymagał niezwykłej zdolnoœci przystosowania
się. D'Esneval stracił już co nieco lekkomyœlnie z pozostawio-
nego mu przez B6thune'a kapitału zaufania (przez to, że nie
przemienił w odpowiednim duchu tego zaufania na udzielony
kredyt); ten chorowity człowiek zmarł 15 lutego 1693 roku.

Na krótki okres sprawowania przez niego urzędu przypadajš
obrady sejmu w Grodnie, który zebrał się w dzień sylwestrowy
1692 roku. Głównš sprawę tej sesji stanowiła propozycja tatar-
skiego posła zawarcia pokoju separatystycznego. Podczas gdy na
poprzednich sejmach partia dworska występowała za kontynuo-
waniem wojny, teraz jej delegaci wypowiadali się jak najżarli-
wiej za jej zakończeniem. Natomiast magnaci z opozycji wykazy-
wali wzruszajšcš troskę o los Ligi Œwiętej. Austriacki ambasado:

hrabia Nostitz wsparł się na Sapiehach, z którymi również trzy-
mał szczególnie wstrętny Marii Kazimierze nuncjusz Santa Croce
d'Esneval natomiast zgromadził wokół siebie żelaznš gwardię So-
bieskiego. Sejm poprzedziła, jak to się działo często, walka n;

polemiczne broszury, w której nie tylko roztrzšsano podstawowi
kwestię pokoju z Turkami, lecz doszły do głosu również inni
sprawy, które wówczas rozpalały namiętnoœci. W okresach kry
tycznych Polacy mieli zwyczaj wygrzebywania wcišż od nowa ja
kichœ nieistotnych drobnostek, które potem znienacka urastał;

352

Rozdział 19

do "causes cólebres"1 i dzieliły cały kraj, w zależnoœci od poli-
tycznych sympatii. Tym razem były to dwa sporne przypadki,
które poróżniły umysły.

Jedna ze spraw dotyczyła podstawowej kwestii prawnej, cho-
dziło tu. jednak przede wszystkim o to, by podkopać pozycję Sa-
piehów na Litwie lub też, w myœl tej rodziny magnackiej i jej
zwolenników, by zastraszyć zwolenników króla. Jan III, stosow-
nie do swego zwyczaju, powierzył najważniejszš siedzibę bisku-
piš Wielkiego Księstwa, tę w Wilnie, jednemu ze swoich zaufa-
nych, Konstantemu Brzostowskiemu. Ten przy licznych okazjach
objawiał swój goršczkowy temperament. W lipcu 1692 roku po-
skarżył się ten nader pewny swego dostojeństwa prałat hetmano-
wi Sapiesze z powodu zakwaterowania litewskich oddziałów w
dobrach wileńskiego biskupstwa. Wiemy, co zwykle miała zna-
czyć taka obecnoœć, nie mówišc już o dłuższym pobycie owej sław-
nej armii. Szarańcza, która w owych latach kilkakrotnie nawie-
dzała wschodniš Polskę i uchodziła za szczególny dowód gniewu
Boskiego, była przyjemnym i delikatnym goœciem w porówna-
niu z tymi obrońcami ojczyzny. Brzostowski żšdał, w imię praw-
nie gwarantowanej wolnoœci od kwaterunku dóbr duchownych,
wycofania żołnierzy. Sapieha odmówił. Wkrótce sprawa stała się
symbolem nacisku i brzemienia, na które skazani byli zwolenni-
cy pokoju - tym razem dwór - przez tyranię hetmanów i par-
tii wojennej.

Z drugiej strony Sapiehowie wycišgnęli jeszcze bardziej ma-
łostkowš historyjkę, aby okazać swš zranionš niewinnoœć. Pe-
wien żydowski "faktor" litewskiego hetmana został niestosownie
potraktowany przez Becala, potężnego nadwornego bankiera So-
bieskich. Wkrótce fakt ten został tak rozdmuchany, że oba stron-
nictwa poczęły na zmianę bić Żydów przeciwnika. Jeœli Brzo-
stowski piętnował Sapiehów jako gwałcicieli duchownych i szla-
checkich swobód, to Sapiehowie uznali króla w pewnym sensie
za obrońcę bluŸniercy, albowiem oskarżenia przeciw Becalowi
sprowadzały się w końcu do tego, że podobno zadrwił z krucyfik-
su i zbezczeœcił chrzeœcijańskie œwiętoœci. Ów doradca finanso-
wy Jana III był raczej wszystkim innym niż godnš sympatii po-
staciš owych czasów; stał on na czele pewnego rodzaju syndy-
katu, który bez skrupułów wyzyskiwał wpływy, jakie posiadał
u króla i magnatów. Jednakże Becal miał z pewnoœciš inne tro-

1 œwięte sprawy

Tryumf Francuzów. Zalamanie się polityki Ligi

353

ski niż to, żeby sobie zwalać na kark niepotrzebne przykroœci
czy też sprawiać tego rodzaju kłopoty swemu protektorowi.

Dawni przeciwnicy władcy solidnie rozpracowali afery Beca-
la, aby dać się we znaki Sobieskiemu. Biskup Opaliński i Pie-
nišżek grzmieli przeciw temu Żydowi, .który "cieszy się tak wiel-
kš protekcjš, jak żaden z Żydów od poczštków Polski". Zatarg
Sapieha-Brzostowski zszedł na drugi plan. Wreszcie po szeœciu
tygodniach obrad sejm został zerwany, całkiem wyraŸnie, aby
przeszkodzić w skazaniu Becala. Zagrożony musiał przy tym tak
głęboko sięgać do sakiewki, że póŸniej popadł w kłopoty finan-
sowe i w końcu znalazł się na krawędzi bankructwa. To, że sejm
został zerwany, było dla Austriaków nie mniej dogodne niż dla
nadwornego Żyda Sobieskich; albowiem dzięki zakończeniu sesji
szydzšce czy grożšce mowy Derwisza murzy straciły swój efekt.
Tatar powinszował ironicznie Polakom ich dotychczasowych wiel-
kich sukcesów i zapowiedział im na następny rok dziękczynnš wi-
zytę chana, jeżeli przedtem nie zdecydujš się na zawarcie poko-
ju. Nie pozostało to bez wrażenia na zmęczonej wojnš szlachcie.

W tej atmosferze w kraju łatwo było dworowi na posiedzeniu
senatu w połowie lutego 1693 roku przedstawić ofertę cesarskie-
go ambasadora Nostitza jako niedostatecznš. Lecz Janowi III je-
szcze mniej się œpieszyło do przyjęcia tatarskich propozycji. Ku
wielkiemu niezadowoleniu Marysieńki nadal obawiał się zerwa-
nia z Wiedniem. Umożliwiło to, natychmiast po œmerci d'Esne-
vala, ponowne działanie na rzecz zbliżenia Polski i Austrii. Łšczy
się ono œciœle z osobš królewicza Jakuba, coraz bardziej widocz-
nego na arenie polskiej polityki, i to całkowicie niezależnie od
matki, która obecnie straciła swój magiczny wpływ na niego.
• Po wielkiej waœni z 1691 roku była jednak jeszcze Marysień-
ka na tyle sprytna i zręczna, by uderzyć w inne struny. Spróbo-
wała czułoœciš. W maju następnego roku upomina syna czułymi
zarzutami, by zmienił swój niezdrowy tryb życia. Lekarze mieli
bowiem powiadomić jego rodziców, iż długo nie wytrzyma, jeœli
nie zaprzestanie poœcić i jeœli zaniecha korzystania z radoœci tego
życia. Troska ta była jednak tylko pewnego rodzaju preludium
do właœciwego tematu tego listu: Jakubowi nie wolno jechać do
Wiednia na dwór cesarza. Tam, poczynajšc od cesarzowej, każdy
będzie brał stronę jej brata, palatyna. Za to "je vous repetę ce
que je vous ai dit souvent: la France ne peut jamais avoir d'au-
tre interet que celui que votre familie regne et qu'elle [Francja]
y portera de tout son pouvoir apres un long Regne, s'il plait &

23 - Jan Sobieski

354

Rozdział 19

Dieu, du Roi, votre Pere, celui de vous autres qui lui [ponownie:

Francja] paraitra le mieux meriter son amitie."1 Obecnie jednak
listy mamusi nie zdołały zachwiać przekonaniami Jakuba; mamy
powód, by przypuszczać, że każda rada Marysieńki wystarczyła;

by królewicz postšpił odwrotnie. Młody Sobieski starał się bez
przerwy o możliwoœć wyjazdu do Wiednia, a jeœli pozostał w do-
mu, to tylko z przyczyny znikomej tęsknoty, którš odczuwali za
nowym szwagrem Leopold i jego bliscy. Jeszcze w lutym 1693
roku Maria Kazimiera musiała, stosujšc wcišż nowy podstęp, po-
wstrzymywać swego najstarszego syna przed wyjazdem do cesa-
rza. Królowej w końcu nie przychodzi na myœl nic innego, niż po-
służyć się troskš o ciężarnš żonę Jakuba; jak może ten zły małżo-
nek, ten wyrodny ojciec w tak "odmiennych" okolicznoœciach je-
chać do Austrii i pozostawić tę dobrš Jadwigę samš? Oczywiœcie
miłoœć dobrej teœciowej nie sięgała już tak daleko, by pozwolić
młodej kobiecie na wizytę jej matki, palatynki Elżbiety Amalii.
Marysieńka zażšdała władczo od Jakuba, aby odwiódł niemieckš
księżnę od planowanych odwiedzin w Polsce.

Ze względu na różnorakie symptomy nie będziemy też przece-
niać pewnego aktu rodzicielskiej życzliwoœci, jakiego wówczas
dokonała królowa: kiedy mianowicie przy negocjacjach z cesar-
skim ambasadorem Nostitzem poprosiła dla królewicza Jakuba
o lenno z Siedmiogrodem. Raczej już tkwił w tym ukryty za-
miar, by przewidywanš odmowš zranić króla w jego wiernych
sojuszniczych uczuciach i podjudzić syna przeciwko Austrii. Tak-
że uchwała senatu z 13 maja na korzyœć dotrzymania wiernoœci
Lidze Œwiętej została pozbawiona mocy dzięki staraniom Marii
Kazimiery. Wiedziała zawsze, jak wynaleŸć nowe punkty spor-
ne z Austriš, przeszkadzała królewiczowi w wyjeŸdzie do Wied-
nia i zyskiwała w ten sposób na czasie, dopóki nie przybył do
Polski następca na urzšd d'Esnevala, który musiał się ważyć na

decydujšce natarcie, w celu całkowitego ponownego zwrotu w
polityce na rzecz Ludwika XIV.

Nowy ambasador francuskiego dworu był, inaczej niż jego bez-
poœredni poprzednik, lecz podobnie jak Bethune, właœciwym czło-
wiekiem na właœciwym miejscu. "Posiadał sztukę przekonywania,

1 nnwtQT-ťoťvŤ -• --' ••

1 powtarzam, co mówiłam nieraz: Francja będzie zawsze zainteresowana
tym, aby panowała Twoja rodzina, i całš swojš mocš doprowadzi do
tronu, po długim panowaniu - jeœli Bóg pozwoli - Króla, Twojego

Ojca, tego z was, który wyda jej się najbardziej zasługiwać na jej przy-
jaŸń.

Tryumf Francuzów. Załamanie się polityki Ligi

355

Ii powab i wiedzę, wyszukanš ogładę towarzyskš, przymilny głos,
| męskš elokwencję, był łagodny i zdobywczy, znajdował zawsze pa-
• sujšce wyrażenie i miał czarujšce pomysły. Gdziekolwiek się po-'
jawił, zawsze i wszędzie się podobał." "Wie wszystko, potrafi
o wszystkim rozmawiać, jest uosobieniem uprzejmoœci, żwawoœci,
życzliwoœci." Tak przedstawiajš tego dyplomatę współczesna mu
Madame de Sevigne i ktoœ z póŸniej żyjšcych. Nawet Ludwik XIV
mówił o nim; "Ten młody człowiek zawsze się  mnie!!!
przeciwstawiał, a ja nie potrafiłem ani przez moment gniewać
się na niego," i tylko ten wstrętny St. Simon nazwał go ambi-
cjuszem, niezdolnym do przyjaŸni, nie posiadajšcym wiedzy, bez
żadnego uczucia, utracjuszem i hipokrytš. Melchior de Polignac,
wówczas zaledwie trzydziestodwuletni, był ulubieńcem Gracji,
do tego jeszcze dobrze wychowanym. Jak mogła Marysieńka,
choć już przekroczyła pierwsze półwiecze, oprzeć się Gracjom?
W dodatku Polignac był jej dalekim krewnym. Natychmiast
zdobył jej przychylnoœć; starego Sobieskiego pozyskał swojš
sztukš ujmujšcej rozmowy i wykorzystywania w niej w sposób
interesujšcy i zabawny swej ogromnej wiedzy. Z Votš, swym
przeciwnikiem, do którego jednoczeœnie natychmiast poczuł przy-
jaŸń i powinowactwo z wyboru, prowadził intelektualne rozmo-
wy na najwyższym poziomie, staczał najœwietniejsze pojedynki
słowne. Ów ambasador nie potrzebował instrukcji (z l maja 1693
roku), aby właœciwie się znaleŸć. Wiedział też i bez niej, że Jan III
jest szczerze pobożnym człowiekiem i że król wcišż jeszcze
tak samo kocha swš małżonkę, jak jš podziwia; że, według fran-
cuskiego przysłowia, w woli tej kobiety rozpoznaje wolę Bożš.
Zadanie przygotowania separatystycznego pokoju i rozbicia Li-
gi Œwiętej (przy tym dyskretnego wywiedzenia się, komu po
oczekiwanej wkrótce œmierci Jana III powinno się przyznać pol-
skš koronę) rozwišzał Polignac jako dziecinnie łatwe. Jeżeli
unikał postawienia kropki nad "i" na spisanej umowie, to jed-
nak wyrastał wysoko ponad przeciętnych dyplomatów. Chodziło
mu o egzystencję, istnienie, a nie o pozór, który daje złudę, ani
o sfabrykowany pozór, za pomocš którego tak często się oszu-
kuje.

2 czerwca Nostitz odbył swš pożegnalnš audiencję, w kilka
dni potem wrócił z Italii Votš, radoœnie witany przez znowu
ciężko chorego Sobieskiego. A już Polignac, przejeżdżajšc przez
Kopenhagę, wykonał dobrš pracę przygotowawczš dla swojej
misji. Sondował tam grunt pod duńsko-polskie przymierze i mał-

356

Rozdział 19

żeństwo księżniczki Kunegundy Sobieskiej z królewiczem Chry-ij
stianem. Projekty małżeńskie nie doszły do skutku, polsko-duń-;!
ski układ został opracowany póŸniej, w listopadzie 1693 rokujl
Polignac mógł się zajmować po swoim przybyciu do Polski dół
woli kojarzeniem małżeństw osób wysoko urodzonych. On to
zaproponował, by córkę Sobieskiego wydać za mšż za bawar-
skiego elektora Maksymiliana Emanuela, wdowca po owej arcy-
księżniczce, co do której ongiœ Jakub żywił nadzieję.             ^

Wszystko szło ambasadorowi jak z płatka. Marysieńka dała się: ;s
urabiać jak glina w ręku tego garncarza. Przepis z dyploma- 3
tycznej kuchni Polignaka był równoczeœnie prosty i niezwykle :;,
skomplikowany: "je lui fais ma cour, ...la deference et 1'assi-
duite lui plaisent infiniment".1 Lecz z królem sprawa nie była- '
tak łatwa. Ani marcepany, ani pejcz nie pomagały, by usunšć
napomnienia tego szczególnego głosu, który zwie się sumieniem
i który raczej zdumiewał Polignaka, dyplomatę, oczywiœcie rów-
nież kapłana, biskupa i póŸniejszego kardynała, niż oburzał.
Przed zawarciem pokoju separatystycznego - pisze ambasador ,
21 paŸdziernika 1693 roku do Ludwika XIV - powstrzymujš Ja-
na III jedynie jego skrupuły, że stanie się powodem rozkładu
Ligi Œwiętej i że złamie złożonš przysięgę. Poza tym Sobieski
byłby gotów pod każdym innym względem przyczynić się do
zawarcia pokoju.

Tatarski poseł, którego misja spełzła na niczym, chociaż wy-
dał się zachwyconym Polakom "cudownie rozsšdnym i roztrop-
nym", pospieszył zatroszczyć się o to, żeby jego groŸba wizyty
dobrze znanych, niebezpiecznie złych goœci spełniła się. Pod ko-
niec lutego pojawili się oni w godnych współczucia dzielni-
cach wschodnich, wyrzšdzili ogromne szkody i zniknęli z łu-
pem, bioršc niewolników i mienie, zanim słabe polskie siły
zbrojne - ledwie 1000 ludzi stało do dyspozycji - zdołały ich
zaatakować. Sobieski był zrozpaczony; sejmiki spustoszonych ob-
szarów zażšdały na poczštku roku szybkiego zawarcia separa-
tystycznego pokoju z Porta. Jednoczeœnie starania francuskiej
dyplomacji gorliwie posuwały się nadal w tym kierunku. 3 mar-
ca 1693 roku Ludwik XIV polecił swemu ambasadorowi w Kon-
stantynopolu, Castagnere'owi, skłonić sułtana do porozumienia
z Polskš. Przedstawiciel Francji nalegał na wielkiego wezy-

* nadskakuję jej, ...i cišgłe szukanie jej towarzystwa ogromnie jej się
podoba.

Tryumf Francuzów. 'Załamanie się polityki Ligi

357

ra i na kajmakama, by przyspieszyli to dzieło pojednania dzię-
ki kilku ustępstwom. Oni jednak nie chcieli nawet o tym słyszeć.
Szczęœcie wojenne właœnie znowu sprzyjało Osmanom; odmówili
wyjœcia poza swoje od dziesištka lat jednakowe warunki: zwrotu
Kamieńca i innych zdobyczy pokoju z Buczacza. Natomiast chan
tatarski starał się przez ponawiane najazdy całkowicie złamać
ludnoœć pogranicza. Porta wiedziała, jakim sentymentem darzy
Jan III tamte okolice, w których spędził młodoœć i dokšd stale
powracał, jeœli go nie przywoływały do Warszawy sprawy wagi
państwowej. Te cišgłe wyprawy łupieżcze i r.iezdolnoœć Polski
do stawienia oporu musiały wreszcie dać oczekiwany skutek i
nakazać milczenie moralnym skrupułom Sobieskiego. W wypra-
wie 1693 roku polsko-litewskie wojsko nie zdobyło się choćby
na tak skromne czyny, których zwykle dokonywało nawet pod

nieobecnoœć króla.

Tak więc ponowiono atak na sumienie Jana III. Pewien tatar-
ski emisariusz przybył do Żółkwi i zabrał stamtšd polskiego
posła Stanisława Rzewuskiego, który miał negocjować przy po-
mocy chana z wielkim wezyrem. Na posiedzeniu senatu z koń-
ca paŸdziernika i poczštku listopada 1693 roku pełnomocnikowi
Polski udzielono polecenia, aby, jeœli tylko uda się osišgnšć dodat-
wo jakieœ niewielkie ustępstwa w Mołdawii, poza zwrotem stra-
conego przed ćwierćwieczem obszaru, wracał do kraju z poko-
jem. Lecz również tym razem Maria Kazimiera i francuska dy-
plomacja nie zdołały się przebić ze swymi atakami na Ligę
Œwiętš. Siły przeciwne okazały się silniejsze, niż przypuszczano.
Najpierw Turcy byli uparci i głusi na każdš namowę Casta-
gnere'a. Kiedy król arcychrzeœcijański polecił przekazać wielkie-
mu sułtanowi, iż ten może przecież spokojnie odstšpić Polsce
kilka miejscowoœci, albowiem póŸniej na Węgrzech będzie mógł
odbić wszystko, co stracił, muzułmanie pomyœleli, nie bez racji,
że lepszy wróbel w garœci niż gołšb na dachu. W dodatku nowy
wielki wezyr, Ali pasza, następca - mimo wszystko - przy-
chylnego Francji i skłonnego do separatystycznego pokoju Mu-
stafy paszy, życzył sobie powszechnego pokoju i raczej wolał
słuchać Brytyjczyka, lorda Paget, który wspólnie z Holendrami
proponował Porcie poœrednictwo potęg morskich.

W Polsce jednakże Jan III trwał na swoim stanowisku; nie
zgadzał się na to, by bez wiedzy sojusznika zawrzeć rozejm.
Wkrótce po przybyciu Tatara do Żółkwi wysłał król wiernego
Votę do Wiednia, aby powiadomić o przyszłych, bliskich roz-

358 Rozdział 19

mowach z Porta. Zręczny jezuita miał przy okazji przedstawia-
nia nęcšcych obietnic chana i Francuzów poruszyć ponownie
kwestię księstw naddunajskich i pomówić o małżeństwie Ku-
negundy z bawarskim elektorem. Dzięki pewnemu splotowi
wydarzeń doszło do tego, że to pierwotnie przez Francję popie-
rane małżeństwo Maksymiliana Emanuela z polskš królewnš o-
becnie odpowiadało bardzo cesarskim ministrom. W tej sprawie
powiodło się ojcu Vocie, jednak terytorialne roszczenia Polaków
natrafiły na odmowę. W obecnej sytuacji militarnej było to zu-
pełnie zrozumiałe. Mimo wszystko Tajna Konferencja postano-
wiła 25 listopada postępować w Polsce bardzo ostrożnie, by nie
doszło do zerwania Ligi Œwiętej. Jako ambasador na zbliżajšcy
się sejm miał pojechać hrabia Georg Adam Martinic i wystę-
pować tam przeciwko Marii Kazimierze, Jabłonowskiemu i in-
nym zwolennikom Francji, utrzymywać zaœ kontakt z Jakubem
Sobieskim i Sapiehami.

Sejm ów nie zebrał się nigdy. Wnioskujšc z obrad sejmików,
na których zostali wybrani jego delegaci, miałby on zaskakujš-
co wielkš przewagę na korzyœć wojny z Turkami. Nuncjusz
Santa Croce i cesarski ambasador mogliby w każdym razie prze-
szkodzić w zawarciu separatystycznego pokoju, albowiem opo-
zycja pod przywództwem Sapiehów pilnie uwzględniała życze-
nia Austrii, podczas gdy Santa Croce miał wystarczajšcy wpływ
na biskupów partii dworskiej, aby również i tam przeciwdziałać
rozbiciu Ligi Œwiętej. Tak więc Maria Kazimiera wykorzystała
- według lekarskich œwiadectw bez wštpienia prawdziwš -
ciężkš chorobę swego małżonka, aby go skłonić nie tylko do re-
zygnacji z wyjazdu do Warszawy, lecz również do tego, aby roz-
bić sejm jeszcze przed jego zgromadzeniem się. To, że Jan III
w chwili, gdy pisał do prymasa, żeby polecić delegatom rozejœć
się do domów, był niezdolny do podróży, jest pewne. Równie
pewne było oczywiœcie i to, że izba mogła się zebrać również
pod nieobecnoœć monarchy, że mogła na niego czekać i że So-
bieski w cišgu zaledwie kilku tygodni powrócił na tyle do zdro-
wia, na ile to było możliwe przy jego różnorodnych dolegliwoœ-
ciach. Wyeliminowanie sejmu było bardzo dogodnym œrodkiem
ratunku: dla Marysieńki, Polignaka, Jabłonowskiego i frankofi-
łów ze względu na sprawę pokoju separatystycznego; dla króla,
ponieważ nie aprobował przysłanej za poœrednictwem Voty z
Wiednia odpowiedzi i chciał odczekać przebieg misji Rzewuskie-
go w Adrianopolu. 22 grudnia 1693 roku został odczytany zebra-

Tryumf Francuzów. Załamanie się polityki Ligi

359

nym delegatom reskrypt, który z powodu choroby Sobieskiego
odwoływał obrady sejmu. Posłowie ziemscy byli bardzo niezado-
woleni, protestowali, ulegli jednakże i rozjechali się do domów.

Lecz sprawa pokoju separatystycznego nie posunęła się ani
o krok naprzód. Turcy w swej ostatecznej odpowiedzi dla Rze-
wuskiego proponowali raczej powszechny kongres w Sniatyniu;

Sobieski powiadomił o tym Wiedeń i stamtšd natychmiast otrzy-
mał zgodę. Polecono Schiemunsky'emu wielce pochwalić pol-
skiego króla za jego "constantia"1 i zapewnić go o wiernoœci so-
juszniczej Austrii. Ani spory z powodu wmarszu cesarskich od-
działów na polski Spisz, ani bardzo gwałtowne starcia z bawar-
skimi pełnomocnikami, którzy prowadzili negocjacje w sprawie
małżeństwa księżniczki Kunegundy, nie pomogły Polignakowi prze-
pchnšć Jana III przez tę wšskš kładkę, dzielšcš niebezpieczny
pokój separatystyczny od głęboko upragnionego powszechnego

pokoju.

Za to władca mógł cieszyć się dwiema ostatnimi radoœciami
swego zmierzajšcego do końca życia; po długiej przerwie polska
armia znowu zaczęła odnosić pełne chwały zwycięstwa, a ukocha-
na jedyna córka dostała "jaœnie oœwieconego" i, jak wówczas
przypuszczano, bardzo wartoœciowego człowieka za męża. W
czerwcu 1694 roku Tatarzy znowu wdarli się na Pokucie, z wy-
raŸnym zamiarem zaatakowania Lwowa, gdzie przebywał wówczas
Sobieski z całš swojš rodzinš. Polska armia, około 4000 żołnie-
rza, wyruszyła wrogowi naprzeciw i pod Pomorzanami odniosła
wspaniałe zwycięstwo. Barbarzyńcy uciekli, nie wyrzšdziwszy
tym razem większych spustoszeń i szkód. W paŸdzierniku Sapie-
ha zniszczył turecki korpus pod Kamieńcem. Lwiš częœć tej za-
sługi należy przypisać pochodzšcemu z Holsztynu Michaelowi
Brandtowi, który był komendantem polskiej twierdzy przygra-
nicznej, Okopów Œwiętej Trójcy. Jak bardzo nie na rękę były
tego rodzaju tryumfy Francuzom, można to odczytać z rapor-
tów Polignaka; nikt i nic nie zasługuje w tych listach na łas-
kę ambasadora, nawet bohaterski Brandt.

Zły humor tego, zwykle tak uprzejmego i miłego, prałata da się
łatwo wytłumaczyć. Zawišzana przez niego intryga w celu za-
warcia separatystycznego pokoju utknęła w martwym punkcie,
za to również wszczęta przez Polignaka sprawa bawarskiego mał-
żeństwa rozwijała się, przekształcajšc w polityczny sukces ce-

1 stałoœć

360 Rozdział 19

sarskiego stronnictwa, a przede wszystkim, wraz z bliskš już
œmierciš Jana III, zapowiadało się załamanie z takim trudem
odzyskanej francuskiej przewagi politycznej. Na cóż się bowiem
przydało to, że pozyskana została Maria Kazimiera i że posta-
rzały monarcha ważył się tylko tak dalece przeciwstawić swemu
domowemu tyranowi, iż uniknšł rozpadu Ligi Œwiętej, jaki poży-
tek był z tej przodujšcej roli u zmierzchu pewnej władzy, kie-
dy potem poranek przyszłej ery miało opromieniać słońce Habs-
burga? Zacięta walka między tymi oboma przodujšcymi mo-
carstwami musiała się rozegrać za pomocš dyplomatycznych
œrodków na polskiej ziemi, walka wokół umierajšcego, którego
agonia trwała półtora roku.


20. Ponury schyłek życia
i œmierć bohatera

Jeszcze raz dane mu było wytchnšć, jeszcze raz poczuł So-
bieski powracajšce siły. Potrzebował ich, aby uczynić szczęœli-
wš tak drogš mu córkę, aby tej pięknej, mšdrej królewnie dać
właœciwego męża. Pod koniec lutego 1694 roku pojawił się w
Żółkwi oficjalny swat, baron Mayer de Selles, skoro tylko wy-
słani wczeœniej wywiadowcy donieœli do Monachium korzystne
wieœci o powierzchownoœci wybranki. Jak przedtem w sprawie
Jakuba, tak i teraz targowano się o posag. Bawarski poseł oba-
wiał się swego pana i przeraziły go wybuchy gniewu chorego
Sobieskiego. ' Wreszcie doszedł do skutku kontrakt małżeński,
który akceptował w posagu pół miliona talarów. Oprócz tego
narzeczona zabierała ze sobš biżuterię wartoœci 200 000 talarów.
Œlub per procura odbył się w Warszawie 15 sierpnia 1694 roku.
Królewicz Jakub zastępował elektora, obecny był bawarski am-
basador nadzwyczajny w osobie hrabiego Tórringa. Król jed-
nakże nie puœcił tak. szybko od siebie swej ulubienicy.

Dopiero 13 listopada, po pełnym łez pożegnaniu, wyjechała
Kunegunda z Warszawy, zabrana przez barona de Sellesa i w
towarzystwie biskupa Załuskiego. Polignakowi poszczęœciło się
mimo wszystko w wykorzystaniu tego bawarskiego małżeństwa
do celów francuskiej polityki. Młoda doktorowa otrzymała na
nowš drogę życia od swej matki radę, by pozyskać męża dla
Ludwika XIV; Załuski miał jej w tym pomagać. Pierwotnie
mieli je] też towarzyszyć obaj młodsi bracia, Aleksander i Kon-
stanty, jednakże król sprzeciwił się temu. Tak więc obu króle-
wiczom żeglujšcym po francuskim nurcie została oszczędzona
niepotrzebna porażka. Albowiem Maksymilian Emanuel nie my-
œlał o tym, by wraz z żonš zmienić też polityczne nastawienie.

Kunegunda sfrunęła w objęcia statecznego małżonka i zapo-

362 Rozdział 20

mniała natychmiast o wszystkich otrzymanych radach. 2 stycznia
1695 roku potwierdzono małżeństwo w Wesel, następnie para
elektorska udała się do Brukseli, gdzie Maksymilian Emanuel
sprawował władzę nad austriackimi Niderlandami jako cesar-
ski namiestnik. I tam nowożeńcy przeżyli najbardziej romantycz-
ne miodowe miesišce. Z promieniejšcych szczęœciem listów mło-
dej kobiety, w których przedstawia ojcu i braciom błogie chwile
miodowego miesišca, nie dowiemy się niczego o polityce: "żem
jest szczęœliwa, jak bym go [Maksymiliana Emanuela] sobie obra-
ła, i w umorzę, i w osobie, doœć na tym, że się kochamy amorami
jako kawaler z damš. Nigdy nie œledzie, jeno klęczy abo stoi prze-
de mnš, całujšc mnie w ręce, a mówišc, że mnie adoruje, że nigdy
tak nie kochał, jak mnie kocha, daj Bóg, żebyœ waszeć sam na to
prętko patrzał." Tak więc pisze Kunegunda do brata i umieszcza
w tym liœcie, w dwa tygodnie po spotkaniu z małżonkiem, kre-
œlšc jego wizerunek, następujšce słowa: "bo i piękny, i ładny,
i rozum bardzo dobry, i srodze wesoły". Również elektor marzył
o swojej żonie, która - na wpół Polka, na wpół Francuzka -
ze wszystkich powabów jednoczyła w sobie te najwyœmienitsze,
była odmłodzonym i sympatyczniejszym odbiciem Marysieńki.
Lecz Maksymilian Emanuel nigdy nie popadł w zależnoœć od
politycznych kaprysów swej pani. Przeciwnie, to on wpoił jej
własne poglšdy. Na jesieni 1695 roku znajdziemy Kunegundę
u jego boku na wyprawie przeciwko Francuzom. Przedwczesny
poród, który się przytrafia małżonce elektora z przerażenia przed
wybuchajšcymi francuskimi granatami, staje się powodem, że
Jan III raz jeszcze na krótko przed swojš œmierciš, pełen współ-
czucia dla oddalonej córki, grzmi przeciwko dworowi w Wersalu.

Ta więc intryga - dywersja na bawarskim dworze nie udała
się Polignakowi. Pozostało mu główne zadanie utworzenia w
Polsce silnego stronnictwa profrancuskiego, które w zgodzie
z Mariš Kazimierš i z Jabłonowskim mogłoby przy następnej
elekcji przeforsować właœciwego kandydata. Wobec lekarskich
opinii, które poręczały bliski zgon Sobieskiego, ambasador nie
zadawał sobie szczególnego trudu, aby jeszcze za panowania
upartego Jana III doprowadzić do separatystycznego pokoju.
Cała uwaga skierowana była na osobę przyszłego króla i na
organizowanie jednolitego bloku podopiecznych Wersalu. To
splotło się ze sporem biskupa Brzostowskiego i Sapiehów, w któ-
rym się wyładowywały namiętnoœci partyjne przyjaciół i wro-
gów Ligi Œwiętej, i z waœniš w domu królewskim, gdzie wy-

Ponury schyłek życia i œmierć bohatera

363

stępowali przeciwko sobie królewicz Jakub i jego dwaj młodsi
bracia, popierani przez Marię Kazimierę.

Walczšce koguty, Brzostowski i Sapieha, od swojego pierw-
szego starcia nieprzerwanie dziobały się wzajem. Ten pierwszy
wnosił protest za protestem, drugi z całym spokojem pozwalał
swoim oddziałom kwaterować w biskupich dobrach i je pusto-
szyć. W czerwcu 1693 roku wileński najwyższy pasterz wyto-
czył przeciwko hetmanowi kanoniczny proces przed sšdem nun-
cjatury. Santa Croce dostrzegł w postępowaniu dowódcy naru-
szenie koœcielnego immunitetu i wezwał go do ustępstwa. Ten
jednak odpowiedział papieskiemu dyplomacie grubiańsko: niech
się kapłani troszczš o swoje własne sprawy i nie mieszajš w
œwieckie burdy. Teraz prymas Radziejowski, który sercem był
raczej po stronie Sapiehy, spróbował zlikwidować tę aferę, lecz
w lutym 1694 roku kompromis nie doszedł do skutku z powodu
uporu obu przeciwników. Biskup sięgnšł wtedy po broń naj-
ostrzejszš i obłożył hetmana klštwš. W katedrze wileńskiej, wy-
pełnionej tłumnie, został odczytany dekret, który głosił, że Sa-
pieha, opętany przez diabła, uciska Koœciół i jego poddanych
oraz pogardza swoim Najwyższym Pasterzem. Prymas jednak,
jako legatus natus, natychmiast uchylił ekskomunikę. Natomiast
nuncjusz wniósł sprzeciw, gdy tymczasem Brzostowski jako "pry-
mas Litwy" zaprzeczał kompetencji dla Wilna arcybiskupowi
gnieŸnieńskiemu, prymasowi Polski. Wreszcie spór powędrował
do Rzymu przed sšd papieża. Innocenty XII zdjšł klštwę i zarzš-
dził zbadanie sprawy; mieli to uczynić wspólnie Radziejowski

i Santa Croce.

W tym momencie ów nieszczęsny spór został ponownie roz-
niecony przez niemšdrš interwencję dworu. Kiedy Stolica Apo-
stolska, ze względu na Sapiehów i ich poparcie dla Ligi Œwiętej,
zaniechała ostrzejszych œrodków, chociaż papież zasadniczo mu-
siał uznać prawo Brzostowskiego, zupełnie zbędne było to, żeby
Jan III przed sšdem sejmowym wymienił hetmana jako gwałci-
ciela swobód koœcielnych. A jeszcze mniej było potrzebne, aby
być bardziej papieskim niż sam papież, gdy polskiemu królowi
nie dostawało władzy, by zmusić do posłuszeństwa dużo mniej-
szych panów i dużo większych przestępców niż Sapiehowie. Sku-
tek tego sprowokowanego przez Marysieńkę i Polignaka wystš-
pienia przeciw litewskim królewiętom był taki, że całe Wielkie
Księstwo zostało ogarnięte wielkim oburzeniem. Sejmiki z grud-
nia 1694 roku rozbrzmiewały szczękiem broni. Wszędzie podej-

.364 Rozdział 20

mowano uchwały zagrażajšce Brzostowskiemu. Szlachta żšdała
odwołania Polignaka, w którym rozpoznawała inspiratora postę-
powania przeciwko hetmanowi, potwierdzała swojš wiernoœć Li-
dze Œwiętej i jawnie odwracała się od pary królewskiej.

Ambasador ten lepiej by zrobił, gdyby zachował w pamięci
instrukcję Ludwika XIV z 22 marca tego roku: "Nie mam w
tym żadnego interesu, by mieszać się do prywatnej sprzeczki
jakiegoœ Sapiehy z biskupem z Wilna." Lecz przypominamy so-
bie przecież, że Polignac nawet wobec króla-słońce miał swój
własny rozum! Temu to rozumowi ma do zawdzięczenia biedny
Sobieski, że ostatni sejm pod rzšdami Jana III przebiegał ponad
miarę żałoœnie. Przez ponad 40 dni zbierała się dzień w dzień
izba. Marszałek poprzedniego, również zerwanego sejmu otwie-
rał posiedzenie, litewscy delegaci z partii Sapiehów wnosili sprze-
ciw. Trwało to tak długo, aż wygasł termin mandatowy sejmu.
Potem wszyscy rozeszli się, podziękowawszy marszałkowi Krys-
pinowi "pro viriliter sustento martyrio".1 Prawdziwym męczen-
nikiem był jednakże ten, który leżał na łożu boleœci w zamku
i nazywał się Jan Sobieski. Dolegliwoœci z powodu kamicy, po-
drażnienie nerek, reumatyzm i inne choroby sprawiały mu
ogromne cierpienia. Kłócšcy się delegaci nie zważali na chorobę
króla, napastowali go swymi waœniami. Skandal przeniósł się aż
na pokoje monarchy. Tam bili się panowie. Na zewnštrz w
mieœcie zaœ bili się "pueri"2 i były nawet ofiary œmiertelne.

Na posiedzeniu senatu, które nastšpiło po tym nieszczęsnym
sejmie, większoœć była za tak zwanym sejmem konnym, zwo-
łaniem całej szlachty. Tak więc zatrzymano się tam, gdzie się
Polska znajdowała przed elekcjš Sobieskiego, przy takiej samej
konfederacji jak ta z Gołębia. Szlachta nie miałaby nic prze-
ciwko temu, by jeszcze raz wyładować swój gniew na magna-
terii. Niezawodnym instynktem czuła, że oligarchia to zguba
ojczyzny i że król, nawet jeœli ongiœ zwał się Wiœniowiecki i był
koronowanym zerem, a tym bardziej jeœli był to Sobieski i na-
wet jeœli został powalony wiekiem, chorobš i troskami, że mo-
narcha musi być z powołania wodzem i jedynym noœnikiem peł-
nej władzy państwowej. Trafne rozpoznanie znalazło się w piœ-
mie polemicznym, które w imieniu narodu przedstawia sytuację
tymi słowy: "Jesteœmy pozbawieni obrony, władzy, sejmu, wszel-

1 La to, że z odwagš dŸwigał męczeństwo.

'.n^odżi

Ponury schyłek życia i Œmierć bohatera              365

kiej rady; wewnštrz kraju zniszczyliœmy formę rzšdów Rzeczy-
pospolitej, a ta Rzeczpospolita to już nie ta sama, którš nam
zostawili w spadku nasi przodkowie."

Decyzja wymknęła się tymczasem z ršk władcy i szlacheckie-
go narodu. O losie królestwa decydowały intrygi i machinacje;

i trudno nam powiedzieć, czyje knowania były gorsze, czy te
Marii Kazimiery i Polignaka, Jabłonowskiego i Brzostowskiego,
czy te Jakuba Sobieskiego i austriackiego ambasadora Czernina,
Sapiehów i Lubomirskich. Tak czy inaczej, francuskiemu amba-
sadorowi należy się palma przebiegłoœci, a nie dorównujšcemu,
niegodnemu synowi wielkiego królewskiego ojca - prymat w
nikczemnoœci.

Królewicz, po pewnym czasie pozornej zgody, póŸnš jesieniš
1693 roku, kiedy stan zdrowia Jana III znowu się groŸnie po-
gorszył, szukał kontaktu z opozycjš magnackš i znalazł go przez
austriackie poœrednictwo. Na poczštku grudnia Sapiehowie i Lu-
bomirscy obiecali Jakubowi Sobieskiemu pomoc w uzyskaniu
polskiej korony w razie zwolnienia się tronu pod warunkiem,
że Maria Kazimiera opuœci kraj i że młodsi bracia kandydata
nie dojdš do żadnych urzędów. Odtšd najstarszy syn królewski
zabiegał o najœciœlejsze porozumienie z wrogami swoich rodzi-
ców. W konflikcie między litewskim hetmanem i Brzostowskim
stanšł po stronie Sapiehów. Całš swojš nadzieję pokładał jed-
nakże nie tyle w swoich niepewnych rodakach, co w wiedeń-
skim dworze, w swoim powinowactwie z cesarzem.

Ponieważ królewicz Jakub nie mógł się wyrwać z Polski, szu-
kał więc bezpiecznej drogi poufnego porozumienia z austriacki-
mi władzami. 17 paŸdziernika 1694 roku prosi cesarzowš Eleonorę
Magdalenę, by mu napisała, w jaki sposób mógłby przesyłać
swoje "tajemne myœli". Równoczeœnie ten szlachetny ksišżę
zwrócił się do króla szwedzkiego Karola XI: ponieważ ojciec
Sobieski wkrótce umrze, czy nie byłoby możliwe zgromadzenie
na inflanckim pograniczu oddziałów wojskowych, które miałyby
wówczas wpłynšć na wynik elekcji? Bawarski dyplomata baron
de Selles został wysłany do Sztokholmu, by poprzeć tam z na-
ciskiem tę proœbę. Od przyjazdu hrabiego Czernina, w połowa
stycznia 1695 roku, dysponował Jakub Sobieski upragnionym:

drogami, by przesyłać do Wiednia swe najtajniejsze myœli. Moż-
na, nie bez uczucia wstrętu, poznać je, czytajšc listy, którym
zasypywał cesarzowš. Najniewinniejsze sš owe podyktowani
naiwnym samolubstwem i zamiłowaniem do spokoju plany kro

366

Rozdział 20

lewicza, aby kupić sobie księstwo w Rzeszy i wyjechać z Polski.
Jakże inaczej reagował Jan Sobieski na każdš myœl wyemigro-
wania z kraju, gdy go najdroższa mu kobieta chciała zwabić do
Francji! Gorzej już wyglšda proœba o rekomendację do szwedz-
kiego króla, aby ten zapewnił zbrojnš pomoc, również przeciwko
Marii Kazimierze i młodszym braciom. Jednakże przerażenie
ogarnia nas, gdy czytamy cyniczne zapytania, jak i co należało-
by zrobić, by w momencie œmierci Jana III zagarnšć skarby
króła, zanim matka i bracia weszliby w ich posiadanie, wów-
czas bowiem cóż miałby poczšć przeciwko "przeœladowaniom
przez matkę i braci". (Ci bracia-"przeœladowcy" mieli wtedy
17 i 14 lat).

Cesarzowej i szwedzkiemu królowi robiło się nieswojo, gdy
otrzymywali tego rodzaju listy. Odczuwali wstręt i niechęć, mu-
sieli jednak to przemilczeć z politycznych względów. BšdŸ co
bšdŸ Karol XI ograniczył się do tego, by w mglisty sposób przy-
obiecać wsparcie. W Wiedniu powołano państwowš konferencję,
podług rady której cesarzowa w stanowczym piœmie napominała
królewicza, by pogodził się z rodzinš i pozostał w Polsce, żeby
być obecnym w momencie zejœcia Jana III. Niech Jakub nie
zdradza za wczeœnie swego zamiaru zagarnięcia ojcowskich skar-
bów. Austria pragnie nastawić korzystnie do planów królewskie-
go syna Szwecję i Brandenburgię.

Jednoczeœnie poczyniono wszelkie przygotowania, by nagła
œmierć polskiego władcy nie była zaskoczeniem. Wówczas bar-
dzo słusznie stało się, że podstępne działanie nikczemnego Ja-
kuba przestraszyło ostrożnych austriackich ministrów. Zaczęli
ponownie myœleć o kandydaturze na tron polski palatyna Karola
Filipa neuburskiego, ostatecznš decyzję przesunęli jednak na
czas rozmów z Sapiehami. Ojciec Wolff, wytrawny dyplomata-
-duchowny, miał pojechać do Warszawy, aby zbadać na miejscu
sytuację. Hrabia Sedinitzky został wyznaczony na ambasadora
podczas przyszłego bezkrólewia.

Niecierpliwy królewicz jednak nie popuœcił. W sierpniu 1695
roku zrealizował swój z dawna żywiony zamiar i uciekł po nie-
przyjemnych scenach na Œlšsk austriacki. Stamtšd błagał o od-
działy swego cesarskiego szwagra; aby użyczyć swojej proœbie
odpowiedniego nacisku, zadenuncjował matkę i braci, jakoby za-
warli oni spisek z Francjš: Aleksander i Konstanty chcš jechać
do Paryża i tam pozyskać błogosławieństwo dworu wersalskiego
na kandydowanie do tronu po Janie III. Leopold I był oburzony

Ponury schyłek życia i SmierS bohatera              367

na petenta, a Eleonora Magdalena, cesarzowa, odpowiedziała po-
nownie radš, żeby Jakub pojednał się ze swoimi bliskimi. Ojciec
Vota jak zwykle uczciwie wywišzał się w swej służbie poœred-
nika i w ten sposób uciekinier mógł wkrótce powrócić z dobro-
wolnego wygnania.

Jan III przyjšł go przyjaŸnie. Ten godny współczucia monar-
cha tak chętnie widziałby wokół siebie spokój i zgodę. Z wzru-
szajšcš radoœciš dopatrywał się w nowo narodzonej córeczce
tego złego syna swoich własnych rysów. Jak to byłoby pięknie,
gdyby wszyscy, którzy sš wzajem spokrewnieni i podobni do
siebie fizycznie, byli również jednej myœli! Z nie mniej wzru-
szajšcš gorliwoœciš starał się król uœmierzyć teraz, jako że był
bliski grobu, spór z magnatami. Aż do œmierci Sobieski dochował
wiernoœci obu wielkim ideom swego życia: jednoœci w chrzeœci-
jańskiej rodzinie narodów Zachodu, jednoœci wewnštrz własnego
narodu,

Z Jabłonowskim od około 1692 roku pod znakiem powrotu do
Francji nie było żadnej wyraŸnej różnicy poglšdów. Hetman
postawił wszystko na dwie karty: Marię Kazimierę i Polignaka;

otaczał œmiertelnie chorego towarzysza młodoœci obłudnš przy-
jaŸniš, już choćby dlatego, żeby jego najstarszego syna trzymać
z dala od ojca i od matki, od dworu i od następstwa tronu. Ta
cicha nadzieja na koronę obudziła nawet w hetmanie cnoty wo-
jenne jego młodoœci, które przez wiele lat, podczas jego podyk-
towanego politycznymi względami dowodzenia armiš przeciwko
Turkom i Tatarom, nie były wcale widoczne. W lutym 1695 ro-
ku Jabłonowski odparł wyjštkowo ciężki najazd Tatarów. Te
monstra wdarły się wówczas aż na przedmieœcia Lwowa i tylko
dzięki ofiarnym zmaganiom niewielkiej armii i dzielnych miesz-
kańców miasta zostały wreszcie przepędzone.

Militarne osišgnięcia hetmana nie rozbroiły, oczywiœcie, jego
dawnych towarzyszy ze sprzysiężenia oligarchii, austrofilów.
Sapiehowie i Lubomirscy, Potoccy i Sieniawscy, przez wzajem-
ne małżeństwa dopiero teraz najœciœlej ze sobš zwišzani - pod-
czas gdy Jabłonowski od ożenku swego syna z córkš zmarłego
Bethune'a jeszcze silniej był przykuty do Francji - kwiat rus-
kiej i litewskiej arystokracji, postanowili na jednym ze zjazdów
na poczštku 1695 roku przekreœlić nadzieje hetmana i przy obsa-
dzaniu tronu poprzeć królewicza Jakuba, jak to już dawno zo-
stało z nim uzgodnione.

Zbliżenie z Sobieskim było więc możliwe, tylko nie mogło

368

Rozdział 20

się odbyć pod egidš królowej i podobnie jak ona bardzo znie- |
nawidzonego mimo swych towarzyskich zalet Polignaka. Ci dwo- ||
je wtršcali się jednak we wszystko. Tak więc starania Santa ;

't!t Croce'a były skazane na porażkę od momentu, kiedy Maria Ka- j
zimiera włšczyła się w poœrednictwo między biskupem Brzostow- i
skim i Sapiehami. Kompromis, który opracowała wielka komisja "•
w tejże sprawie pod koniec roku 1695, został zerwany przez :

Polignaka. Niestety nie było Janowi III przeznaczone dożyć cza-
su pokoju, ani wewnštrz kraju, ani na zewnštrz.

O Marysieńce i Polignaku możemy przynajmniej powiedzieć
to, że uczciwie pragnęli tego pokoju, nawet jeœli nie bardzo się
nadawali do tego, by go urzeczywistniać. Natomiast gabinet w
Wersalu i sam Ludwik XIV nie mieli najmniejszej ochoty uży-
czyć spokoju temu ciężko doœwiadczonemu krajowi. Jeżeli nie
uda się doprowadzić do separatystycznego porozumienia między
Polskš i Porta, to wojna ma trwać nadal - tak brzmi to w in-
strukcji dla Polignaka z 3 czerwca 1695 roku, a próby ambasa-
dora pogodzenia dworu i Sapiehów pod znakiem odwrotu od
Austrii zostały szorstko odrzucone przez francuskiego władcę.
Król-słońce odmówił nie tylko 400 000 liwrów, których żšdał
Polignac, aby kupić magnatów i zorganizować dywersje na Wę-
grzech i Œlšsku, lecz też zapłacenia za dostawy zboża, które
Maria Kazimiera z wielkim trudem posłała do Francji i w ten
sposób istotnie ułatwiła wyżywienie tego zablokowanego kraju.
Nie, półbóg w Wersalu nie zapomniał nigdy, że ta œmiertelniczka,
aż nadto œmiertelna, z Nivernais, ważyła się zostać jego "paniš

siostrš'" i sprzeciwiać się jemu!

To, na co zdobył się Ludwik XIV w swojej łasce najwyższej,
to były ordery i pensje dla obu młodszych królewiczów i dla
niespożytego starego d'Arquiena. W krótkich odstępach czasu
kolejno ojciec Marysieńki i królewicze Aleksander i Konstanty
otrzymali goršco wytęsknionš wstęgę orderu Œwiętego Ducha.
A w grudniu 1695 roku osiemdziesięciodwuletni markiz de La.
Grange d'Arquien został przyjęty do Œwiętego Kolegium. 25 lu-
tego 1696 roku Jan III przyozdobił raczej mało czcigodnš głowę
w najczcigodniejszym wieku jeszcze zdolnego do wesołych przy-
gód miłosnych teœcia kardynalskim biretem. Nie doœć na tym,
ta nowa eminencja został obdarowany przez Ludwika XIV rentš
w wysokoœci 20 000 liwrów. Tak, tak, i ta zasługa bywa niekiedy

1 Jako panujšca - (przyp. red.).

Ponury schyłek życia i œmierć bohatera

nagrodzona. A kardynał d'Arquien, któremu francuski monarcha
miał - jak sšdził - płacić przez niedługi czas ten żołd hono-
rowy, jeszcze dwanaœcie lat przebywał na tym padole płaczu
i prowadził rozkoszne życie. Natomiast życie bohatera Jana So-
bieskiego poœród okropnych duchowych i cielesnych cierpień

dobiegało końca.
Już w lipcu 1694 roku królewski lekarz przyboczny Connor

starał się o pozwolenie wyjazdu wraz z księżniczkš Kunegundš
na Zachód, ponieważ dni władcy wydawały się policzone, a ten
uczeń Hipokratesa, jako obcokrajowiec, nie bardzo chciał bye
uwikłany w rozważanie przyczyn przypadku zgonu Najjaœniej-
szego Pana. Ale wytrzymała konstytucja silnego jak niedŸwiedŸ.
monarchy odwlekała wcišż nieunikniony koniec. Od lata 1695 ro-
ku przerwy między atakami choroby były coraz rzadsze. Król
cierpiał na bezsennoœć. Podczas upalnego lata marzł; siedział
więc otulony futrem, nie mogšc usnšć na swoim łożu. Polignac
i Vota zabawiali swoim esprit tego niezłomnego duchem czło-
wieka. W sierpniu na nogach i udach pojawiły się bolesne wrzo-
dy. "La sante du roy de Polegnę deperit a vue d'oeil,"1 rapor-
tuje francuski ambasador 7 paŸdziernika 1695 roku. Przy czym
wola życia władcy jeszcze nie wygasła. Właœnie tego dnia, gdy
Polignac stwierdza wyraŸnie postępujšcy zanik sił, Jan III chce
wyruszyć z Warszawy na swš ukochanš Ruœ, aby jeszcze ras
ujrzeć kraj swego dzieciństwa. Tylko z trudem Marysieńkc
i nuncjusz zatrzymali go w Wilanowie, we wspaniałym pała-
cyku, który wybudował on sobie pod bramami Warszawy.

Z poczštkiem stycznia 1696 roku lekarskie konsylium opisali
dolegliwoœci monarchy: oprócz obrzmień na kończynach, karnie
nie i kurcze nerek, kaszel, bóle w piersiach, trudnoœci z odde
chem, uderzenia krwi do głowy i męczšca migrena. Kiedy krć
pod koniec stycznia poœlizgnšł się na spacerze i spadł z nie
wielkich schodów, sšdzono, że nadszedł już koniec. Jednak wspE
niała żywotnoœć Sobieskiego pokonała po raz ostatni to bezpc
œrednie zagrożenie. W marcu 1696 roku Jan III był. w stan:

jeszcze przewodniczyć na posiedzeniu senatu. Przy czym wygł<
sił pięknš mowę, która każdego wprawiła w osłupienie.

Ten bohater, dla którego żadna œmierć nie była straszna, chw;

cił się życia mocno i łudził się co do stanu, który nie budził ji
u nikogo żadnych wštpliwoœci. "Codziennie czuje jakiœ ciężs

1 Stan zdrowia króla Polski pogarsza się z dnia na dzień,
24 - Jan Sobleski

370

Rozdział 20

który mu zagraża - pisze Polignac - lecz cokolwiek mu po-
wiedzieć, nie ma sposobu, żeby go przekonać, iż powinien przy-
gotować wszystko na wypadek œmierci; królowa i Jabłonowski
sš zdenerwowani." My zaœ odnosimy wrażenie, że Sobieski był
aż nadto dobrze zorientowany w zamiarach królowej i hetmana
i że nie czynił żadnych przygotowań na wypadek œmierci, aby
ani tym obojgu, ani niekochanemu synowi Jakubowi, który liczył
godziny życia ojca, nie pozostawić zapisu, na który, jak uważał,
oni wszyscy nie zasługiwali. Dšżenie do czynów w umierajšcym
Lwie z Lechistanu ujawniało się z dziecięcš naturalnoœciš. Kie-
dy dobry ojciec Vota zachęcał cierpišcego, że powinien przecież
powtórzyć swój czyn spod Wiednia i raz jeszcze pocišgnšć na
pole walki, był to jedynie subtelny rodzaj pociechy. Sobieski
jednak brał to poważnie. W marcu 1696 roku mówił, że popro-
wadzi przyszłš kampanię.

Wówczas nastšpił nowy atak podstępnego wroga, choroby.
Głupota i polityczny zamysł połšczyły się w jedno, by w tym
nieuchronnym zejœciu dostrzec dzieło wiedeńskiego dworu. Lek
zaordynowany przez pewnego austriackiego lekarza, który przy-
wiózł ze stolicy cesarskiej opat Hacki, miał być podobno tru-
ciznš, z pewnoœciš, żeby zabić Jana III - najwierniejszš pod-
porę Ligi Œwiętej. Głupota, bez żadnego ubocznego polityczne-
go zamysłu, maltretowała tego przeznaczonego na œmierć swoim
szarlataństwem. Kazano sprowadzić wiejskiego znachora, który
obłożył chorego ziołami i odprawił swoje hokus-pokus. Kiedy
nastšpiło krótkotrwałe uœmierzenie bólu w obrzmiałych stopach,
zabobonna Maria Kazimiera mówiła o cudzie. Polepszenie znik-
nęło i oto już żydowski lekarz przyboczny, dr Jonasz, był winien
temu, ponieważ podał monarsze preparaty z rtęci.

Sobieski tracił stopniowo panowanie nad swoim nastrojem.
Z dni, podczas których był półprzytomny, pochodzš doniesienia,
jakoby spędził swe ostatnie lata w rozpaczy, skłócony z Bogiem
i œwiatem, i zamknšł się z obcymi, niegodnymi zausznikami,
z obu Żydami, Jonaszem i Becalem, z brytyjskim lekarzem
Connorem, do tego jeszcze z jezuitš ojcem Vota i z francuskim
abasadorem Polignakiem, nie dopuszczajšc wcale do siebie włas-
nych rodaków. Liczne œwiadectwa z archiwum udowadniajš coœ
wręcz przeciwnego, że Jan III aż do œmierci w dniach wolnych
od fizycznego bólu zachował doskonałš sprawnoœć umysłu i du-
cha, że szukał towarzystwa i się nim rozkoszował; że brał żywy
udział w politycznych wydarzeniach i że nie stracił swego reli-

Ponury schyłek życia i œmierć bohatera

gijnego optymizmu aż po ostatnie chwile życia. Potwierd:

można jedynie to, a dotyczy to całego okresu od 1691 roku,
Jan III zdawał sobie sprawę z beznadziejnoœci swoich pragni
i tym samym z klęski swego życiowego dzieła, że jednak s
sownie do skłonnoœci swego rdzennie polskiego charakteru i
potrafił wyznać tej nieprzyjemnej prawdy i że innym, swej ;

nie i bliskiemu otoczeniu, pozostawił do wykonania to, cz<
sam nie chciał robić, i do œcierpienia to, czemu on sam nie 1
zdolny zapobiec. Szczęœliw, kto zapomina o tym, czego już
da się odmienić. W długich okresach swej staroœci Sobieski, i
nieważ potrafił zapomnieć, był szczęœliwy, brał udział w t,
cach i grach, w dowcipnej i uczonej rozmowie. Lecz p^zeży^
też męki piekielne, gdy go nawiedzały bóle, i wtedy kroczył s\
jš własnš i swego narodu krzyżowš drogš.

Pod koniec maja 1696 roku wszyscy wierzyli, wprowadŸ
w błšd tak długotrwałym zmaganiem Sobieskiego ze œmier
że monarcha w sprzyjajšcych warunkach może jeszcze JE
czas pożyć. Marysieńka i pierwsi senatorowie pytali wielu eu
pejskich sław lekarskich z Rzymu, Paryża, Brukseli i Wrocła
o prognozę dla Jana III. Wynik został ujęty w protokole, kt
następujšco opisuje symptomy choroby: "Stopy, nogi i bić
Najjaœniejszego Pana, podobnie też dolna częœć jego brzucha
ły dłuższy czas nabrzmiałe. Ten obrzęk codziennie przybie
od tego lata poczšwszy, mimo że stosowano najsilniejsze œro
aby powstrzymać jego przyrost i go spędzić. Kiedy się naci;

palcem ten obrzęk, to stwierdza się, że w najmniejszym na
stopniu się nie poddaje, albowiem jest prawie tak samo twa
jak żelazo, a tak ciężki, jak ołów. Kiedy Najjaœniejszy Pan
przechadza, uciska to tak, jak gdyby wielki ciężar był przy<
zany do Jego nóg. Nabrzmiałe częœci ciała nie sš blade,
czerwonawe i prawie trochę purpurowe." Aby usunšć to si
rżenie, lekarze przyboczni Connor i Jonasz zalecili kuracji
uzdrowisku nadreńskim. Nawet tu wmieszała się do spr
okropna polityka. Maria Kazimiera, która ostatnio my;

o objęciu tronu przez swego zięcia Maksymiliana Emam
a następnie przez jednego ze swoich młodszych synów, chi
wykorzystać kurację męża do tego, by spotkać się z elektc
i córkš Kunegundš możliwie blisko ich belgijskiej rezyde
Dlatego wymieniła Akwizgran; wreszcie zgodzono się, jak
bieski sobie tego życzył, na Wiesbaden. Na koszty podróży i

372

Rozdział 20'

znaczono 300 000 talarów. 2 czerwca zgromadzenie senatu, ostat-
nie za tych rzšdów, zaakceptowało wyjazd monarchy za granicę.

"Ponieważ zdrowie Jego Królewskiej Moœci znajduje się w tak
poważnym niebezpieczeństwie, może więc Jego Królewska Moœć,
jeżeli te w domu podawane remedia nie skutkujš, zagranicznych
wód potrzebować." Monarcha dziękował, "ofiarujšc affectum et
gratias,1 pragnie, żeby Bóg mu œrodki i tak wiele zdrowia za-
pewnił, aby jeszcze pod jego panowaniem pacatam Patriam*
ujrzeć". Wreszcie ojczyznę spokojnš - pierwsza i ostatnia myœl
Sobieskiego. W tych póŸnowiosennych dniach 1696 roku wolno
się było królowi łudzić nadziejš, że przed œmierciš dojdš do jego
ucha dŸwięki dzwonów zwiastujšcych pokój. Waœń partyjna
przebrzmiewała. Brzostowski czekał w Rzymie na papieski wy-
rok w swoim sporze z Sapiehami. Ci ostatni poniechali ataków
na dwór. Była szansa na negocjacje pokojowe z wrogiem ze-
wnętrznym. Między cesarzem i królem Francji znowu rozpięto
nić porozumienia. Turcy i Tatarzy z jednej, Polacy z drugiej
strony znajdowali się prawie w stanie zawieszenia broni.

Wyprawa z 1695 roku przeszła bez godnych uwagi epizodów.
W zimie było trochę hałasu wokół zajętych przez Polskę moł-
dawskich twierdz nadgranicznych. Wówczas został zdjęty hospo-
dar Duca, a jego następca, Kantemir, pospieszył zapewnić Pola-
ków o swym ustępliwym usposobieniu. Pod koniec maja nad-
cišgnęli Tatarzy pod forty Œwiętej Trójcy. Sobieski obawiał się
o los tego przedmurza, lecz oni wycofali się bez walki. "On ne
sait pas pourquoi ils ont œte si humains."3

Czyżby nieœwiadomie uszanowali oni godzinę œmierci swego
wielkiego przeciwnika? Czyżby byli bardziej ludzcy, czy ci bar-
barzyńcy byli lepszymi ludŸmi niż chrzeœcijanie, którzy otaczali
łoże œmierci Sobieskiego jak sępy żyjšcš jeszcze ofiarę, która na
pustyni trwała w oczekiwaniu na ich szpony? Odkšd Jan III był
stracony dla życia, aż wirowało wokół niego od kandydatur do
tronu, od namiętnoœci, którymi kierowała chciwoœć lub ambicja.
Oprócz trzech królewiczów, prócz Jabłonowskiego i z nim Marii
Kazimiery, mieli nadzieję na koronę: Hieronim Lubomirski, któ-
rego Polignac polecał jako najlepszego z ,,Piastów", margrabia
Ludwik z Badenii, Maksymilian Emanuel z Bawarii, ksišżę Conti,

1 życzliwoœć i wdzięcznoœć

2 spokojnš ojczyznę

3 Nie wiadomo, dlaczego zachowali się tak ludzko.

___________Ponury schyłek życia i œmierć bohatera__________373

palatyn neuburski, młody syn Karola lotaryńskiego i tuzin po-
mniejszych ubiegajšcych się. Polignac i właœnie przybyły na
miejsce Austriak Sedinitzky czekali, aby wejœć w swe role na
hasło: "Sobieski nie żyje." A wokół skarbów w Żółkwi, szeœciu
milionów talarów, kršżyła pożšdliwoœć matki i syna. Maria Ka-
zimiera, wspierana radš Francuza, Jakub, cesarskiego ambasa-
dora, pilnowali jak krogulce, aby natychmiast po œmierci króla

wzajemnie się ubiec.

Jeszcze jedzie Jan III, a raczej jego żywe zwłoki, do Warsza-
wy, gdzie 11 czerwca goœci u jednego z magnatów. 15 czerwca
władca wraca ze spaceru w ogrodzie do domu z wysokš goršcz-
kš, Następny dzień przynosi niewielkš poprawę, tak że rankiem
17 czerwca 1696 roku Sobieski jeszcze raz może podziwiać uko-
chane kwiaty. Może podziwiać, lecz już nie może poczuć ich za-
pachu. Z przerażeniem spostrzega zanik zmysłu powonienia.
Monarchę wniesiono z powrotem do pałacu. Tam zjada z apety-
tem obiad, rozmawia i żartuje z Mariš Kazimierš i z dwoma
młodszymi synami. O szóstej godzinie wieczorem Sobieski nagle
blednie i już toczy się ciężkie ciało z łóżka na podłogę. Przez
godzinę wije się nieprzytomny w konwulsjach, tak że nikt nie
waży się go podnieœć. Szybko przywołany kapłan udziela ostat-
niego namaszczenia. Polignac wyprowadza płaczšcš Marysieńkę,
która myœli tylko o jednym, żeby Jachniczek choć na chwilę
odzyskał œwiadomoœć, aby móc się wyspowiadać. Biskup Załuski
kładzie na piersi umierajšcego Agnus Dei, którego przysłał Ojciec
Œwięty. Sobieski budzi się z głębokiego omdlenia. Nie pamięta
nic z tego, co zaszło, nawet w tej ostatniej godzinie jest jeszcze
dobrej myœli, każe sobie zdjšć szlafmycę, przynieœć dobrš ko-
lację i wymyœla jak zwykle na lekarzy. Potem, jak dzielny żoł-
nierz patrzšc œmierci w oczy, każe zawołać pewnego dominika-
nina, który mu towarzyszył niegdyœ na pełnej chwały wyprawie
pod Wiedeń. Jan III spowiada się ze skupieniem, z całš œwiado-
moœciš i przytomnoœciš umysłu. Już pojednał się ze swoim Bo-
giem. Ponownie zostajš dopuszczeni ludzie. Komnata wypełnia
się przyjaciółmi, prawdziwymi i fałszywymi, oraz wrogami, któ-
rzy chylš broń przed majestatem œmierci. Aleksander i Kon-
stanty osunęli się płaczšc do stóp ojca. Lecz brakuje Marysieńki
i Jakuba. Królowš owładnšł kamienny sen; najstarszego syna
nic nie przycišga do tego łoża œmierci. Tak więc Jan III w krót-
kim napomnieniu zaleca swoim dzieciom zgodę i szacunek dis
matki. Modli się z wycišgniętymi rękami. Mija ósma godzin;

374 Rozdział 20

wieczorem. Słońce szykuje się do odejœcia. Oto Jan Sobieski |
zapada się w sobie i w chwilę potem jego szlachetna dusza ula- :

tuje z cielesnej powłoki.

Bezpoœredniš przyczynš œmierci, według protokołu z sekcji
zwłok i zgodnie z raportami o przebiegu choroby, nie była apo-
pleksja, lecz uremia. Poœrednio jednakże chroniczne zapalenie
nerek, puchlina brzuszna i rozszerzenie serca wspólnie zniszczy-
ły to ciało olbrzyma. Zwłoki pospiesznie zabalsamowano i zło-
żono na marach w królewskim zamku w Warszawie. Nie obyło
się bez incydentu, albowiem Jakub Sobieski jeszcze w nocy po-
spieszył do stolicy i zawładnšł pałacem. Trzeba było dłuższych
pertraktacji, aby wpuœcił œmiertelne szczštki ojca; nie ufał matce
i senatorom, którzy tworzyli orszak. Potem Maria Kazimiera
nie chciała oddać korony i wierny Matczyński nakrył głowę
swego zmarłego pana czapkš hetmańskš, która w gruncie rzeczy
ucieleœniała więcej sławy niż symbol poniżonej władzy monarszej.


21. Pogłos i wspomnienie poœmiertne

Przeœliżnijmy się przez smutny epilog pełnych chwały rzš-
dów. Interregnum przypominało praktyczne zastosowanie przy-
powieœci o ojcu, synach i kijach, które pojedynczo można było
złamać, lecz w połšczeniu były nie do zniszczenia. Za póŸno po-
godziła się Marysieńka z Jakubem, a ten z Aleksandrem i Kon-
stantym. August Mocny z Saksonii, na nieszczęœcie dla Polski
i z niewielkim dobrodziejstwem dla Sasów, zebrał plony kłótni
w rodzinie Sobieskich. Jakub odpokutował ciężko za występek,
który popełnił na najlepszym ojcu. Stracił, ukochanego synka.
Głęboka skrucha dżwięczy w jego słowach, gdy prosi o pocho-
wanie dziecka w grobowcu wielkiego Jana Sobieskiego: "Kiedy
ja, nieszczęœliwy ojciec, dla mego syneczka - którego mi œmierć
tak wczeœnie wyrwała - grób wybrać muszę, to tę delikatnš
roœlinkę przy szczštkach najjaœniejszego dziadka, mego ojca,
chcę pochować." Ta tak żarliwie pożšdana korona, z powodu
której Jakub knuł najhaniebniejszš zdradę przeciw Janowi III,
kilka razy przeszła blisko czoła królewicza. Karol XII chciał niš
obdarzyć najbliższego dziedzica zwycięzcy spod Kahienbergu,
tak bardzo podziwianego przez szwedzkiego króla. Z tej przy-
czyny Jakub dostał się do ciężkiego więzienia Augusta saskiego.
PóŸniej syn Sobieskiego, zwolniony z aresztu i dzięki latom spę-
dzonym w zamknięciu duchowo oczyszczony, odsunšł się od po-
lityki. Pędził życie bšdŸ w swej œlšskiej posiadłoœci Oławie,
bšdŸ w Polsce, podróżował do Austrii, do Hiszpanii. Kandyda-
turę do polskiego tronu, którš mu zaoferowano w 1733 roku,
po œmierci pierwszego Wettyna, Jakub odrzucił. Zmarła jego
dobra, wierna małżonka i kilkoro innych dzieci; ten ostatni
męski potomek rodu Sobieskich żył samotny w Żółkwi, na zam-
ku przodków, zajmujšc się alchemiš i kabałš. Tam zmarł 19 grud-

376 Rozdział 21

niš 1737 roku. Burza szalała wyjšc, niebo stało w płomieniach, |
tarcza herbowa spadła i zegar na wieży koœcielnej wybił tysišc- s"
razy. Tak opowiadajš kroniki, a my przypominamy sobie znaki,, l
które towarzyszyły ongiœ w Olesku przyjœciu na œwiat Jana III.

Aleksander i Konstanty zmarli wczeœniej niż najstarszy brat. °.
Po interregnum wyjechali do matki, do Wiecznego Miasta. Tam^
jako znakomici reprezentanci złotej młodzieży, nie przynosili
szczególnego zaszczytu swojemu nazwisku. Piękni, lekkomyœlni,
nierozsšdni, mili i niefrasobliwi, dzielili swój czas między bu-
duary uczynnych damulek i miejsca rycerskich honorowych
sporów. Konstanty pojechał potem do kraju, dostał się wraz ze
swoim bratem Jakubem, po pojednaniu obu braci, do saskiego
więzienia, następnie osiadł w Żółkwi i prowadził tam aż do
swego końca - 22 czerwca 1730 roku - życie wytwornego pa-
na. Osładzała mu je doskonała małżonka z polskiego magnackie-
go rodu Wessiów. Również Konstanty odrzucił szansę na objęcie
tronu. Aleksander dzielił z Marysieńkš dobrowolne wygnanie
w Rzymie. Był przywišzany do niej głębokš miłoœciš. Rozłška
z matkš zachwiała jego zdrowiem; zmarł w wieku lat trzydziestu.
siedmiu, znużony życiem i w pobożnej rezygnacji.

O córce i wnuczkach romantycznej pary Jana i Marii Kazi-
miery należałoby napisać osobnš ksišżkę. Odziedziczyły one ów
skarb urody i namiętnoœci, żšdzy przygód i intelektu, szczęœcia
i cierpienia. Kunegunda w burzliwym i w końcu tragicznymi
małżeństwie urodziła podziwianemu małżonkowi Maksymiliano-
wi Emanuelowi gromadę dzieci. Jedno z nich wstšpiło na tron.
cesarski jako Karol VII. Od bawarskiej elektorowej i od jednej
z córek Jakuba, która poœlubiła księcia de Bouillon, pochodzi
liczne potomstwo w żeńskiej linii, które żyje jeszcze dziœ. Inna-
córka Jakuba Sobieskiego stała się sławna dzięki swoim przy-
godom jak z powieœci, jako małżonka angielskiego pretendenta
Jakuba III Stuarta. Wszystkie te goršcokrwiste kobiety, które
wiedziały, jak panować i czarować, sš jakby kopiami niedoœcig-
łego oryginału, Marii Kazimiery.

Ta królowa Polski z rodu d'Arquienów na pewno nie zasłu-
żyła na nagrodę państwowš za swš politycznš działalnoœć w
Polsce; lecz surowe cenzury, jakie jej wystawili bezlitoœni mo-
raliœci, sš mocno przesadzone. Bez osłonek opowiedzieliœmy
o tym, z jak przerażajšcš swobodš podczas długiej agonii jej
najpiękniejszego Jachniczka starała się Marysieńkš zabezpieczyć1
swojš władzę (i swoje skarby). Lecz zachowanie się tej osobliwej

Pogłos t wspomnienie poœmiertne

377

kobiety po œmierci wielkiego małżonka œwiadczy o tym, że nie

•można jej po prostu zbyć okreœleniem: bezlitosna, niezdolna do
.żadnych uczuć intrygantka. Ta sama Maria Kazimiera, która

•z ocišganiem wkłada na głowę zmarłego bohatera koronę, która
walczy z synem o spadek, nim jeszcze zdšżyło ostygnšć ciało
głowy rodu, ona to skarży się we wstrzšsajšcym liœcie do pa-
pieża Innocentego XII, który ongiœ udzielał jej œlubu z Sobies-
kim: "Ecco ai piedi sacratissimi di V.S. una desolatissima Regina
e figlia semwiva, che nel di Lei seno paterno sgorgando le la-
grime implora un benigno conforto nella perdita dell'amatissimo
Consorte e Signore d'immortale, ma sempre dolorosa memoria."1
Pociesza się myœlš o uœwięconej œmierci małżonka i opisuje, jak
swš modlitwš wybłagała chwilę przywrócenia œwiadomoœci, pod-
czas której Jan III otrzymał sakrament pokuty.

PóŸniej w Rzymie wzbudza królowa poważanie i szacunek tak
żarliwoœciš i liczbš swych religijnych praktyk, jak też przepy-
chem i pieczołowitoœciš, z jakš dba o swoje przywileje. Zadzi-
wiajšca to była kobieta, która mieœciła w sobie tak wiele prze-
ciwieństw i właœnie dlatego była tak czarujšca! Jej stosunek do
Polski, jej drugiej, i do Francji, jej pierwszej i niezapomnianej
ojczyzny, jest równie zagadkowy. Kochała, czuła wstręt, drę-
czyła i ochraniała obie ojczyzny. W Rzymie trapiła jš tęsknota
za jednš i za drugš; tak jak trapiła się o dzieci, i mimo to
opuœciła chorego Aleksandra, ponieważ koniecznie i natychmiast
musiała znaleŸć się we Francji.

Po długich i żmudnych pertraktacjach pozwolił wreszcie Lud-
wik XIV powrócić do ojczyzny swej dawnej poddance. Katego-
rycznie natomiast odmówił jej królewskich honorów na wersal-
skim dworze. Maria Kazimiera, którš w Rzymie papież wcišż
wyróżniał i obsypywał zaszczytami, musiała się w pewnym sen-
sie zdecydować we Francji na ksišżęcy areszt miasta prowincjo-
nalnego. Najpierw przebywała jakiœ czas w Bordes, potem miesz-
kała w Blois. Tu zmarła 30 stycznia 1716 roku. W testamencie
prosiła, by jš pochowano u boku Sobieskiego. Jeżeli jednak jej
synowie zapragnš inaczej, wówczas chce być tam pochowana,

1 Oto [klęczy] u najœwiętszych nóg Waszej Œwištobliwoœci zrozpaczona
królowa i ledwo żywa córka, która na ojcowskim łonie Waszej Œwišto-
bliwoœci łzy lejšc, błaga o łaskawš pociechę po stracie ukochanego mał-
żonka i Pana, który pozostawił po sobie nieœmiertelnš, ale jakże bolesnš,

pamięć.

378 Rozdział 21

gdzie jš œmierć zabierze. Pełne fantazji ozdoby tej i bez tegoii
wystarczajšco niezwykłej rzeczywistoœci otaczajš dalszy los zwłok
Marysieńki niejednš tajemnicš. W nie wyjaœniony sposób miały
one zniknšć z Francji i pewnego dnia, lub raczej pewnej nocy,;

znalazły się przed bramš grobowca kapucynów w Warszawie,
gdzie œmiertelne resztki Jana III czekały na swój ostateczny po-
chówek. Oschła prawda wyglšda jednak w ten sposób: 23 grud-
nia 1697 roku ciało Sobieskiego zostało powierzone opiece kapu-
cynów w należšcym do nich koœciele. W Polsce istniał zwyczaj
chowania kilku królów na raz w Krakowie na Wawelu; do czasu
tego pochówku władcy ci spoczywali w prowizorycznym gro-
bowcu. Grobowiec Sobieskiego, jak tylko synowie Jakub i Kon-
stanty dowiedzieli się o œmierci i ostatniej woli matki, został
więc przygotowany również na przyjęcie Marii Kazimiery, któ-
rej zwłoki pozostawały najpierw w koœciele Boskiego Zbawiciela
w Blois. W zimie 1716/1717 roku zostały przewiezione pod eskor-
tš do Polski i 28 lutego 1717 roku pochowane w warszawskim
koœciele kapucynów u boku Jana III. Szesnaœcie lat póŸniej prze-
wieziono zabalsamowane zwłoki pary królewskiej do Krakowa.
Tam spoczywajš, złšczeni œmierciš, poœród innych królów i kró-
lowych Polski.

Mimo wszystko, również w pamięci potomnoœci nie powinni
być rozłšczani. Jakże jednak będzie brzmieć jej osšd?

Chybiona egzystencja? Rzšdy, które sš tylko krokiem w prze-
paœć na drodze do "potopu" w połowie stulecia, do rozbiorów w
następnym wieku? Bynajmniej. Jan Sobieski doznał tragicznej
klęski w tym, od czego chciał odzwyczaić krnšbrne i przekorne
społeczeństwo, i w czym mu wrogi los wcišż był przeciwny. Nie-
mógł ustanowić dziedzicznej monarchii, silnego państwa. Nęć
Hercules contra plures. Mimo wszystko w ramach polskich mo-
żliwoœci dokonał wielkich rzeczy, a także tam, gdzie nie mógł
zrealizować nic ze swoich planów, rozpoznawał problemy właœ-
ciwie, z genialnš bystroœciš umysłu. Za czasów panowania Ja-
na III wiodło się dobrze w Polsce, a w każdym razie było pod
jego władzš lepiej, dużo lepiej niż przedtem i niż póŸniej.

Sobieski na zawsze przepędził z polskiej ziemi Turków i Ta-
tarów, chociaż ten efekt utworzenia Ligi Œwiętej ujawnił się
wyraŸnie dopiero po jego œmierci. Pod jego rzšdami Polska cie-
szyła się wzrastajšcym dobrobytem, po erze najokropniejszych
spustoszeń. Spadajšcy wskaŸnik poziomu cen towarów, z 126 w
roku koronacji 1676 na 95 w roku œmierci króla, œwiadczy wy-

Poglos i wspomnienie poœmiertne

mowniej niż puste frazesy. Umacniajšce się bezpieczeństwo
i wzrastajšca produkcja podniosły kulturę materialnš, która zna-
lazła wyraz w rozległej odbudowie, a wraz z niš nastšpił intelek-
tualny rozkwit kraju.

Dzisiaj jest się sprawiedliwszym dla baroku, tak w literatu-
rze, jak i sztuce. Jan III był rozsšdnym i znajšcym się na rze-
czy mecenasem dla tej heroicznej, obejmujšcej majestatycznym
łukiem to, co ziemskie, i to, co wieczne, twórczoœci. To on zaini-
cjował twórczoœć literackš, w której dominował budzšcy żywe
patriotyczne uczucie i przez nie inspirowany epos, od Wacława
Potockiego po Wespazjana Kochowskiego. On był protektorem
wyszukanej dworskiej kultury, która znajduje swe odzwiercie-
dlenie w wyrafinowanej liryce Andrzeja Morsztyna i w osobli-
wej, a zarazem mšdrej twórczoœci politycznej Andrzeja Maksy-
miliana Fredry oraz Stanisława Lubomirskiego. W jego kręgu
powstawały historyczne pisarstwo Kochowskiego i wprost try-
skajšcy życiem romans łotrzykowski Jana Chryzostoma Paska.
Sobieski potrafił z ogromnym wprost taktem i smakiem sprowa-
dzać do Polski dobra obcej kultury, francuski klasycyzm Grand
Siecle'u, nie zaniedbujšc przy tym tak wysoko przez niego ce-
nionych i pilnie kultywowanych narodowych wartoœci. On to
przede wszystkim wprowadził łacińskie piękno oracji i łacińskš
jasnoœć myœlenia. Pod panowaniem Jana III Polska po raz pierw-
szy poznaje poczštki nowożytnego malarstwa, którego typowy
przedstawiciel Jerzy Siemiginowski (Eleuter) wraz z Francuzem
Desportes'em, Austriakiem Altomontem, francuskim rzeŸbiarzem
Vaneau i miedziorytnikiem De Hooghe tworzš dumny szereg
artystów poœwiadczajšcych bohaterski okres rzšdów Sobieskiego.

Przemawiajš też kamienie. Pałac w Wilanowie, "colifichet en
gentiiiesse",1 niedaleko Warszawy, wspomnienie wielkiej miłoœci
i miejsce powolnego umierania; Żółkiew i Jaworów, wygodne,
przytulne siedziby najpowabniejszego, najpogodniejszego ludz-
kiego dworu, który każdego odwiedzajšcego pocišgał swym cza-
rem. Z tych to rezydencji króla promieniował swym ciepłem na
całš Polskę przykład szlachetnego i pełnego sensu rozkoszowa-
nia się życiem; tu polska egzystencja znalazła europejskš i za-
razem narodowš formułę, która zawierała w sobie: łšcznoœć
z całym narodem, łaskawoœć dla biednych i uciskanych, bezstron-
noœć wobec każdego, tolerancję dla obcych.

1 miłe cacuszko

380 Rozdział 21

Ta prawdziwa humanitas na co dzień, mieszczšca w sobie sza-
cunek dla przeszłoœci, pozwoliła Sobieskiemu na wglšd w pro-
blemy, których większoœć jego współczesnych nie dostrzegała.
Zrozumiał; że Polska musi być też dla swoich niepolskich, nie-
katolickich obywateli domem, a nie więzieniem; on, ten najbar- .
dziej polski i katolicki monarcha. On to starał się na synodach
z 1680 i 1681 roku o hierarchię prawosławnego Koœcioła, sprzy-
jał unii, nie próbujšc gwałtownego wynarodawiania Rusinów.
Rozumiał się w Gdańsku z niemieckimi ewangelikami, chronił
Żydów, którzy go podziwiali i kochali egzaltowanš miłoœciš. Na-
wet w czasie najcięższych walk nigdy nie czuł nienawiœci do
religii muzułmańskiej i porozumiewał się z Turkami i Tatarami
podczas koniecznej najkrwawszej bitwy w duchu wzajemnego
poważania i szacunku. Prawie nie do rozwišzania dylematowi,
jak pogodzić polskš rację stanu z narodowym prawem do samo-
stanowienia, który istniał wówczas przez obecnoœć na polskim
obszarze politycznego działania trzech, nawet czterech narodo-
woœci, chciał stawić czoło według starej polskiej maksymy: liber
cum liberis, par cum paribus.1 Do Polski i Litwy miały wtedy
dołšczyć hetmańska Ukraina i ewentualnie jeszcze mołdawsko-

-wołoskie księstwo. Pomniejsze rody tak samo zmarnotrawiły
ten pomysł króla i doprowadziły go ad absurdum, jak nieudol-
noœć wiedeńskich przywódców państwowych uczyniła to z ideš
wielonarodowoœciowej Monarchia Austriaca.

Przypomnijmy sobie, widzšc w Sobieskiego poczynaniach nie-
jeden drogowskaz, jego rozpoznanie tej koniecznoœci Polski -
cišżenia ku morzu. Przypomnijmy jego starania, by żyć w przy-
jaŸni ze wschodnim sšsiadem. Jego wzlatujšce ponad konty-
nenty spojrzenie, które sięgnęło Persji, Abisynii, ba, nawet do-
tarło do Chin, wszędzie tam bowiem nawišzywał kontakty. Przy-
pomnijmy sobie wielkie poważanie, które zyskał on dla Polski
aż w najodleglejszych strefach ówczesnego œwiata, czy to w tym,
że cesarz Kang-si z podziwem spoglšdał na portret Jana III, czy
to, że gdzieœ do Ameryki Południowej dotarła chaotyczna wieœć
o uratowaniu Wiednia. Nie, sšd o Sobieskim nie może się ogra-
niczać do nieudanego tworzenia silnej władzy królewskiej. Jego
sława dowódcy i tym samym osišgnięcia w chwalebnym odpar-
ciu wroga sš bezsporne. "O ile można to ocenić - mówi Ciause-

•witz - należy go uznać za równie dzielnego co pomysłowego,

' wolny z wolnymi, równy z równymi.

Pogłos i wspomnienie poœmiertne

381

a więc za jednego z największych wodzów wszystkich czasów."
Ocena władcy przez naród zawarta jest w anegdocie i literaturze
pięknej, one go awansujš na najpopularniejszego ze wszystkich
królów. Lecz hen, ponad ziemskie regiony sięga ten, który słu-
żył też i nauce, który zwracał spojrzenie z ziemi ku niebu i któ-
remu pewien wdzięczny uczony poœwięcił nowo odkryty gwiazdo-
zbiór. Jasno i po wszystkie wieki błyszczy na firmamencie i na
horyzoncie narodu: Tarcza Sobieskiego bez żadnej skazy.