Stanisław Kotowski



Pomyślmy i porozmawiajmy o naszych sprawach



Pamięci Józefa Stroińskiego

Człowieka, który nie szczędził czasu, sił i serca, niewidomym 
potrzebującym pomocy z wdzięcznością myśli te poświęcam



Warszawa Marzec 1994 r.





Od autora



W czerwcu 1989 roku ukazał się na łamach "Pochodni" pierwszy mój artykuł 
z cyklu "Pomyślmy i porozmawiajmy". Rozpoczynając pisanie tego cyklu, 
postanowiłem podjąć próbę wpływania na kształtowanie postaw i poglądów 
inwalidów wzroku.

Środowisko niewidomych nie stanowi jednolitej grupy społecznej. Niewidomi 
różnią się, podobnie jak pozostali ludzie, wieloma cechami. Są wśród nas 
inteligentni i ograniczeni umysłowo, ludzie porządni i dranie, sympatyczni 
i gburowaci, niscy, wysocy, chudzi i otyli, muzykalni i głusi na wszelkie 
muzyczne dźwięki. Nie ma takiej cechy, postawy, charakteru, poglądów, które 
charakteryzowałyby tylko niewidomych i słabowidzących, odnosiły się do 
wszystkich inwalidów wzroku.

Jedno, co nas wyróżnia od pozostałych ludzi, to utrata lub ograniczenie 
widzenia. Jednak i pod tym względem środowisko nasze, jest także poważnie 
zróżnicowane. Są całkowicie niewidomi i słabowidzący. Życie tych ostatnich 
jest bardziej podobne do życia ludzi widzących niż do niewidomych. 
Słabowidzący też różnią się między sobą stopniem utraty wzroku oraz 
rodzajem wady widzenia. Niektórzy posiadają znaczne możliwości widzenia - 
do 10 procent normalnej ostrości wzroku, inni znacznie mniej widzą. 
Niektórzy zachowali widzenie centralne - inni obwodowe, a ubytki widzenia 
jeszcze innych mają charakter nieregularny - mniejsze lub większe ubytki w 
polu widzenia. Widzenie niektórych inwalidów wzroku ogranicza się do bardzo 
wąskiego pola - widzenie szczelinowe. Oczopląs, ślepota zmierzchowa, 
zaburzenia akomodacji - to tylko niektóre z wad wzroku.

Każda z wad powoduje inne ograniczenia w życiu człowieka. Ważny jest 
również wiek, w którym nastąpiła utrata wzroku lub jego poważne 
ograniczenie. Mamy tu następne zróżnicowanie - podział na niewidomych i 
ociemniałych. Dodać należy, że wielu niewidomych i słabowidzących, oprócz 
utraty wzroku, obciążonych jest innymi inwalidztwami i schorzeniami - 
niesprawność ruchowa, amputacje kończyn, głuchota, cukrzyca, upośledzenie 
umysłowe, choroby psychiczne itd. Nie można więc mówić o niewidomych jako o 
jednolitej grupie społecznej i przypisywać jakichkolwiek uogólnionych cech.

W środowisku naszym można spotkać pozytywne charaktery i postawy życiowe, 
ludzi wytrwałych, pracowitych, umiejących współżyć z innymi, posiadających 
poważny dorobek w pracy zawodowej, działalności społecznej, artystycznej, 
twórczej, naukowej. O ludziach tych można znaleźć informacje niemal w 
każdym numerze wielu czasopism wydawanych przez Polski Związek Niewidomych 
oraz w literaturze fachowej. Postanowiłem więc nie zajmować się 
osiągnięciami niewidomych i słabowidzących, pozytywnymi postawami i 
prawidłowymi poglądami.

Nie wszyscy inwalidzi wzroku jednak posiadają same pozytywne przymioty, 
reprezentują wysoki poziom moralny i posiadają właściwe poglądy dotyczące 
swego inwalidztwa i ludzi widzących. Wśród niewidomych i słabowidzących 
znajdują się również jednostki charakteryzujące się negatywnymi cechami 
osobowości, niewłaściwymi postawami i przekonaniami. Wcale nie tak rzadko 
występują u nas, w mniejszym lub w większym nasileniu, postawy 
roszczeniowe. Trafiają się wśród nas pijacy, żebracy, ludzie złośliwi, 
zawistni, pieniacze itd. Podobne przypadki nie nastręczają trudności w ich 
ocenie. Ocena ta jest najczęściej jednoznacznie negatywna. Postanowiłem 
więc nie zajmować się również takimi przypadkami.

Są jednak problemy, postawy, poglądy i zachowania w różnych sytuacjach, 
których ocena nie jest tak jednoznaczna i nie można od razu powiedzieć, to 
jest słuszne, a tamto nie. Bywa niejednokrotnie, że oceny niektórych 
zjawisk, zachowań postaw, są bardzo zróżnicowane. Jedni twierdzą, że taki 
czy inny pogląd, postawa, zachowanie, są prawidłowe. Inne na ten sam temat 
mają odmienne zdania.

Do takich, kontrowersyjnych zagadnień zaliczyć można między innymi: 
stosunek do swego inwalidztwa, do ludzi widzących, potrzeby taktownego 
korzystania z różnych uprawnień, poglądy dotyczące zmiany nazwy Związku 
tak, aby informowała ona o charakterze inwalidztwa członków, czyli na 
Polski Związek Niewidomych i Słabowidzących, ustanowienia Dnia Niewidomego, 
korzystania z pomocy ludzi widzących, stosunek niewidomych do 
słabowidzących i odwrotnie, oceny potrzeby zróżnicowania zakresu pomocy w 
zależności od stopnia inwalidztwa i wielu innych.

Uznałem, że przemyślenie i przedyskutowanie zagadnień, których ocena nie 
jest jednoznaczna, jest celowe i pożyteczne. Dlatego postanowiłem 
problematyce takiej poświęcić cykl artykułów adresowanych przede wszystkim 
do niewidomych i słabowidzących. Sądzę, iż taka wymiana poglądów pozwoli 
nam lepiej siebie zrozumieć i większą wyrozumiałością ocenić innych ludzi.

W ciągu 4 lat systematycznych, comiesięcznych publikacji czytelnicy 
"Pochodni" bardzo żywo reagowali na moje wypowiedzi. Wyrazem 
zainteresowania moimi przemyśleniami były liczne nawiązania czytelników do 
tych artykułów. Publikacje moje spotykały się z ostrą krytyką wyrażaną 
przez jednych i uznaniem innych. Nie były one obojętne czytelnikom.

Wydaje się więc, że artykuły te mogą zainteresować szersze grono 
niewidomych i słabowidzących, a także osoby zajmujące się rehabilitacją 
inwalidów wzroku oraz działaczy społecznych pracujących z inwalidami 
wzroku. Mogą być wykorzystywane w czasie lekcji wychowawczych i zajęć 
rehabilitacyjnych w szkołach dla niewidomych i słabowidzących, w pracy 
świetlicowej kół Polskiego Związku Niewidomych itp. Stąd inicjatywa wydania 
zbioru artykułów z tego cyklu.

Przekazując Czytelnikom swoje przemyślenia, pragnę raz jeszcze zwrócić 
uwagę, że mają one nieco jednostronny charakter. Wynika to z założenia, iż 
o możliwościach inwalidów wzroku, ich zdolnościach, potrzebach, sukcesach, 
osiągnięciach itp. Czytelnik znaleźć może bogatą literaturę. Ta gorsza 
strona natury ludzkiej osób niewidomych i słabowidzących natomiast jest 
zazwyczaj wstydliwie pomijana. Stąd w pracy tej starałem się pokazywać 
konieczność stawiania wymagań przede wszystkim sobie, pokazywać wątpliwe 
postawy i poglądy, myśli formułować ostro, tak aby prowokować do przemyśleń 
do przewartościowania poglądów, do zmiany postaw.

Proszę Szanownych Czytelników, zwłaszcza tych, którzy nie są inwalidami 
wzroku, o pamiętaniu o celach tej pracy i niewyciąganiu negatywnych, 
uogólnionych wniosków. Źle by się stało, żeby moja próba pomocy niewidomych 
i słabowidzących obróciła się przeciwko nim. Proszę zwrócić uwagę, że w 
całej niniejszej pracy przewija się motyw szkodliwości stosowania 
stereotypów myślowych, utartych szablonów, posługiwania się obiegowymi 
poglądami, wyciągania uogólnionych wniosków na podstawie jednostkowych 
przypadków.

Nie chciałbym więc, żeby moje przemyślenia przyczyniły się do 
kształtowania niewłaściwych, krzywdzących poglądów na temat inwalidów 
wzroku i tworzenia nowych schematów, stereotypów, które konsekwentnie 
starałem się zwalczać w artykułach z cyklu "Pomyślmy i porozmawiajmy".

Stanisław Kotowski





1. Inwalidztwo i rehabilitacja



1.1. Inwalidztwo



Według Narodowego Spisu Powszechnego (GUS, Warszawa 1991) w roku 1988 
było w naszym kraju 3258358 inwalidów, tj. 9,9 procent ogółu społeczeństwa. 
Do I grupy inwalidów zaliczonych było 542109 osób (14,5 procent ogółu 
inwalidów), do II grupy - 1370213 (36,7 procent), a do III - 1346065 (36 
procent). Ponadto 12,8 procent, czyli 477124 odnotowanych przypadków, 
stanowili inwalidzi wyłącznie biologiczni (bez orzeczeń KiZ). W podobnej 
skali (jako 10 procent społeczeństwa), populację osób niepełnosprawnych 
określają dane krajów, należących do Rady Europy (Konferencja Paryska 7-8 
listopada 1991 r.).

Tak znaczna liczba osób niepełnosprawnych stanowi wielki problem 
społeczny i ekonomiczny. Najważniejsze bolączki jednak przeżywają sami 
inwalidzi i ich rodziny. Czy jednak wszyscy mają jednakowe problemy? Czy 
skutki inwalidztwa w każdym przypadku są takie same? Czy wszyscy wymagają 
pomocy w takim samym wymiarze i charakterze? Takie i podobne pytania 
nasuwają się przy rozpatrywaniu różnych aspektów inwalidztwa.Inwalidztwo 
można rozpatrywać w kategoriach medycznych. Wówczas sprawa jest prosta. 
Inwalidą jest osoba o poważnym ograniczeniu jakichś funkcji organizmu: bez 
kończyn, z uszkodzeniem kręgosłupa, pozbawiona wzroku, słuchu, osoba o 
obniżonej sprawności umysłowej itp. Czy jednak medyczne aspekty inwalidztwa 
są najważniejsze?

Do celów orzecznictwa inwalidzkiego w Polsce przyjęto utratę zdolności do 
pracy zawodowej jako niemal wyłączny miernik inwalidztwa. Takie podejście 
do zagadnienia nie może być wyczerpujące. Skutki inwalidztwa są bowiem 
odczuwane we wszystkich dziedzinach życia, a nie tylko w związku z pracą 
zawodową. Człowiek jest istotą psychosomatyczną, to znaczy równie ważne 
jest ciało, jak i sfera psychiczna. Jedno bez drugiego nie może istnieć. 
Człowiek jest ponadto istotą społeczną. Oznacza to, że prawidłowo może 
funkcjonować tylko w grupie społecznej, wśród ludzi. Inwalidztwo może 
dotyczyć zarówno sfery fizycznej, jak i psychicznej. Jego skutki odczuwane 
są również w stosunkach z ludźmi. W każdym przypadku inwalidztwo ma inny 
charakter, powoduje inne skutki i ograniczenia.

Ze względu na dwoistość natury ludzkiej oraz społeczne uwarunkowania, 
inwalidztwo musi być rozpatrywane zarówno w kategoriach fizycznych, jak i 
psychicznych i społecznych. Gdyby oceniać skutki inwalidztwa jedynie pod 
względem fizycznych ograniczeń, sprawa byłaby prosta. W takim przypadku 
funkcjonowanie człowieka podobne byłoby do funkcjonowania maszyny. Gdybyśmy 
zastanawiali się nad pracą wieloczynnościowego robota kuchennego, okazałoby 
się, że uszkodzenie na przykład młynka do kawy nie musi powodować żadnych 
ograniczeń w pracy innych urządzeń: maszynki do mięsa, miksera czy 
sokowirówki. Każda z tych części robota pracuje niezależnie od innych. 
Robotowi takiemu jest również całkowicie obojętne, jak on wygląda - czy 
jest ładny, czy też nie. Odrapanie, porysowanie, poobijanie jego obudowy, 
byle konstrukcja nie została naruszona, w najmniejszym stopniu nie wpłynie 
na wartość praktyczną robota, nie będzie zakłócało jego pracy.Z człowiekiem 
jest inaczej. Stopień uszkodzenia ciała, utrata określonych sprawności czy 
funkcji nie w każdym przypadku powoduje jednakowe ograniczenia. Jedna 
osoba, po utracie na przykład prawej ręki, nauczy się wykonywać niemal 
wszystkie czynności ręką lewą. Inna w podobnej sytuacji będzie miała 
poważne trudności z wykonywaniem wszystkich czynności, z jedzeniem 
włącznie.

Poznałem kiedyś dwóch mężczyzn, każdy z amputowaną nogą powyżej kolana. 
Jeden z nich (osoba widząca) nie poruszał się zupełnie poza swoim 
mieszkaniem. Przemieszczał się tylko z tapczanu na fotel. O pracy zawodowej 
w tym przypadku nie mogło być mowy. Ograniczone było też życie towarzyskie 
i wszystko inne. Drugi mężczyzna (osoba całkowicie ociemniała), żyjąc ze 
swym złożonym inwalidztwem, ukończył studia, pracował zawodowo, chodził po 
całym mieście i podróżował bez przewodnika po kraju. Uwzględniając 
wyłącznie fizyczną stronę inwalidztwa, pierwszy mężczyzna w porównaniu z 
drugim, nie był niemal zupełnie inwalidą. Faktycznie jednak jego 
inwalidztwo było o wiele cięższe. Skąd taka różnica?

Znane są przykłady wielkich osiągnięć rehabilitacyjnych, naukowych, 
twórczych itp. osób, które ze względu na ciężkie złożone inwalidztwo, 
działalność swoją mogłyby ograniczyć do zjedzenia tego co im podano, spania 
i siedzenia w miejscu. Żeby nie szukać zbyt daleko, przywołać można 
przykład Heleny Keller czy Michała Kaziowa. Ich inwalidztwo, na zdrowy 
rozum, powinno wykluczać wszelką działalność. Od czego więc zależy, że tak 
nie jest? Przyczyn powodzenia niewidomego bez nogi, niewidomego bez rąk i 
głuchoniewidomej należy szukać w ich psychice, woli przezwyciężenia skutków 
inwalidztwa, wierze w swoje siły i wytrwałym dążeniu do celu. Ważne też 
były uwarunkowania społeczne - ludzie, którzy umożliwili im sukces 
rehabilitacyjny - Anna Sulliven, Halina Lubicz i inni. Mężczyźnie widzącemu 
bez nogi zabrakło właśnie woli walki. Pogodził się ze swoim losem i nie 
chciał go zmieniać.

Jako przykład ułomności bez inwalidztwa, powodującego jednak skutki 
psychiczne i społeczne podobne do tych, które są powodowane przez ciężkie 
inwalidztwo, podać można dziewczynę z bardzo rudymi włosami. Miałem w 
dzieciństwie taką koleżankę. Rude włosy nie przeszkadzały w wykonywaniu 
jakichkolwiek czynności. Jej kontakty z rówieśnikami jednak były 
niezmiernie przykre. Osoby prymitywne mają zwyczaj namiętnie tępić 
wszystkich, którzy różnią się w jakiś sposób od większości. Ja, jako bardzo 
słabo widzący i ruda dziewczyna, byliśmy traktowani podobnie, to znaczy 
bardzo źle. W jej przypadku jednak takie traktowanie było wyłącznie 
spowodowane nietypowym kolorem włosów. Natomiast ja byłem wykluczony z 
niektórych zabaw czy innych zajęć, odpowiednich dla mojego wieku, z powodu 
ograniczonych możliwości widzenia. Przyczyny inne, ale skutki podobne.

Czym zatem jest inwalidztwo? Jak przezwyciężać jego skutki? Czy jest to 
możliwe i wskazane?

Można zaryzykować twierdzenie, że nie z medycznym, fizycznym czy 
cielesnym inwalidztwem wiążą się główne trudności i ograniczenia. Można 
przyjąć, że prawdziwe inwalidztwo, nie licząc chorób psychicznych i 
niedorozwojów umysłowych, występuje dopiero wtedy, gdy osoba poszkodowana 
zrezygnuje z walki o usamodzielnienie, przezwyciężenie skutków fizycznego 
inwalidztwa, o życie podobne do egzystencji innych.

W takim rozumieniu inwalidztwa najważniejsze jest oddziaływanie na 
psychikę osób niepełnosprawnych, kształtowanie ich postaw, woli walki, 
wytrwałości, tworzenie właściwej hierarchii wartości. Sprzęt 
rehabilitacyjny, pieniądze, instytucje powołane do rehabilitacji osób 
niepełnosprawnych, fachowcy itp. mogą pomóc bardzo dużo. Nie pomogą jednak 
nic, jeżeli sam inwalida nie zaangażuje się szczerze w proces swojej 
rehabilitacji. Naczelną zasadą samorehabilitacji powinno być stawianie 
bardzo wysokich wymagań, ale w stosunku do siebie, a nie do innych. Tylko 
taki stosunek do swego inwalidztwa i siebie gwarantuje powodzenie.

Utrata kończyn dolnych czy inne, poważne uszkodzenie narządu ruchu 
powoduje przede wszystkim trudności w poruszaniu się i podróżowaniu. 
Korzystanie z informacji jest w tym przypadku w pełni zachowane. Całkowita 
utrata wzroku natomiast powoduje trudności zarówno w poruszaniu się, jak i 
w korzystaniu ze źródeł informacji. Utrata słuchu stwarza ograniczenia 
przede wszystkim w kontaktach z innymi ludźmi. Ciężkie choroby psychiczne 
natomiast przekreślają wszystkie możliwości człowieka. Osoby całkowicie 
niewidome mają zupełnie inne trudności i ograniczenia niż słabowidzące. 
Każdy z tych inwalidów wymaga innej pomocy rehabilitacyjnej, zastosowania 
innego sprzętu rehabilitacyjnego, innych technik życia codziennego. Aspekty 
te muszą być uwzględnione w teorii i praktyce rehabilitacji, a także w 
podstawach prawnych rehabilitacji i pomocy osobom niepełnosprawnym. Nie 
można też upajać się wielkimi liczbami. Fakt, że jest nas tak dużo, wcale 
nie stanowi naszej siły. Przeciwnie, w poważnym stopniu ogranicza 
możliwości udzielania skutecznej pomocy. Wydatna pomoc tak wielkiej liczbie 
osób niepełnosprawnych stanowi problem ekonomiczny nawet dla najbogatszych 
krajów, a co dopiero dla biednych. Z całą pewnością nasze państwo nie może 
zapewnić wszystkim niepełnosprawnym wystarczającej pomocy. Istnieje zatem 
konieczność przeznaczenia środków, którymi dysponujemy, przede wszystkim na 
pomoc inwalidom najciężej poszkodowanym. Wsparcie materialne nie jest tu 
najistotniejsze. Najważniejsze jest takie przygotowanie do samodzielnego 
życia, pracy zawodowej, do wykorzystania wszystkich możliwości osób 
niepełnosprawnych, aby mogli oni radzić sobie samodzielnie z problemami 
życia. Celem rehabilitacji jest stworzenie im warunków do pełnego 
uczestnictwa w życiu społecznym i zawodowym, zgodnie z ich możliwościami. 
Ważnym celem jest też akceptacja inwalidztwa, tak, aby nie stwarzało ono 
psychicznych problemów nie do przezwyciężenia.

Stawiajmy zatem na człowieka, stawiajmy na siebie, na własne siły, bo od 
nas zależy najwięcej. jeśli potrafimy pomóc sobie sami, pomogą nam również 
inni.



1.2. Rehabilitacja - iluzje czy realizm? 



Według encyklopedii: "Rehabilitacja (rewalidacja) - to przystosowanie do 
czynnego udziału w życiu społeczeństwa osób, które z powodu wad wrodzonych 
lub nabytych, choroby lub urazu są kalekami bądź doznały przemijającej lub 
trwałej utraty zdrowia i stały się na stałe lub na pewien czas inwalidami. 
Jest to proces złożony, który ma na celu przywrócenie w możliwie wysokim 
stopniu sprawności organizmu oraz poczucia własnej wartości społecznej, 
zawodowej i rodzinnej".

Wszyscy na co dzień używamy, a może nawet nadużywamy, terminu 
"rehabilitacja". Mówimy o rehabilitacji leczniczej, podstawowej, zawodowej, 
kulturalnej, psychicznej i społecznej, a wszystko to razem określamy jako 
rehabilitacja kompleksowa. Mówimy też o sprzęcie rehabilitacyjnym lub 
pomocach rehabilitacyjnych, o szkoleniu rehabilitacyjnym. Nie zawsze jednak 
i nie wszyscy jednakowo rozumiemy używane terminy. Również te same osoby 
często elastycznie traktują słowa, którymi się posługują. Czasami na 
przykład my, niewidomi, twierdzimy, że niemal wszystko możemy i potrafimy, 
a nawet przewyższa ludzi widzących, ale jednocześnie domagamy się pomocy na 
każdym kroku, nawet przy wykonywaniu prostych czynności. Twierdzimy, że 
niewidomy jest pełnowartościowym pracownikiem, ale wymagamy różnorodnych 
ulg (skrócenia wymiaru czasu pracy, dodatkowego urlopu, specjalnego 
oprzyrządowania stanowiska pracy).

Najogólniej rzecz ujmując można stwierdzić, że wielu niewidomych nie 
docenia możliwości rehabilitacyjnych, nie wierzy w nie i nie podejmuje 
dostatecznie dużych wysiłków, aby wykorzystać swoje możliwości. Inni, jest 
ich znacznie mniej niż tych pierwszych, przeceniają możliwości 
rehabilitacji, wierzą, że są one znacznie większe niż można to obiektywnie 
stwierdzić, i starają się zgodnie z takimi poglądami postępować.

Najczęściej jednak poglądy nasze na ten temat są niejednolite, 
niekonsekwentne i mieszczą się gdzieś między biegunami nadmiernej wiary a 
całkowitego braku takiej wiary. Dla ułatwienia proponuję rozpatrzyć 
krańcowe poglądy. Proponuję też, aby odnosiły się one do osób faktycznie 
niewidomych. Osoby słabowidzące bowiem znajdują się w diametralnie różnej 
sytuacji społecznej, psychologicznej i praktycznej.

Nadmierna wiara w możliwości rehabilitacyjne może być równie szkodliwa, 
jak brak takiej wiary. Nie chodzi tu o wpędzanie niewidomych w kompleksy; 
kompleks wyższości jest równie szkodliwy, jak kompleks niższości. Jeden i 
drugi nie pozwala bowiem osiągnąć takiego stopnia zrehabilitowania, jaki 
bez takich kompleksów byłby możliwy, przy uwzględnieniu właściwości 
psychofizycznych niewidomego czy ociemniałego. Cóż z tego, że ktoś potrafi 
wmówić sobie, iż posiada miliony i to w "twardej" walucie. Wmówienie takie 
jest możliwe w pewnych warunkach. Można nawet cieszyć się z tych urojonych 
pieniędzy, dopóki nie zechce się czegoś za nie kupić. Wówczas musi nastąpić 
konfrontacja złudzeń z rzeczywistością, w wyniku której silniejsza okazuje 
się rzeczywistość, a radość z posiadania wyniku wyimaginowanych pieniędzy 
zamienia się w rozczarowanie, zwątpienie i rozpacz. Naprawdę doceniam duże 
możliwości niewidomych i pragnę, aby wszyscy je doceniali. Nie życzę 
natomiast nikomu, aby rozbijał się o nierealne pragnienia i dążenia.

Nie istnieją chyba ludzie, którzy wszystko potrafią i mogą. Najczęściej 
możliwości te są ograniczone. Jedni są silni, inni słabi, jedni mądrzy, a 
inni bardzo mądrzy, jedni pracowici, a inni leniwi, jedni zdrowi itd. Nie 
można więc twierdzić, że niewidomi wszystko mogą i wszystko potrafią. 
Niektórzy spośród nas naprawdę dużo mogą i potrafią, inni trochę mniej, a 
są i tacy, którzy potrafią bardzo mało. Wszyscy niewidomi natomiast mogą i 
potrafią mniej niż ludzie widzący.

Nie chodzi o to, że któryś z naszy kolegów jest wybitnym pisarzem, 
muzykiem, naukowcem czy szachistą. Sukcesów tych nie ułatwił brak wzroku, 
wręcz przeciwnie - znakomicie je utrudniał. Gdyby ludzie ci dobrze 
widzieli, prawdopodobnie również byliby jednostkami wybitnymi. Prawda, 
niewidomi sami chodzą i podróżują, w tym również poza granice naszego 
kraju. Nie znaczy to jednak, że brak wzroku ułatwia samodzielne chodzenie i 
podróżowanie. Świadczy natomiast, że mimo braku wzroku czynności te można 
samodzielnie wykonywać.

Kompleks wyższości często występuje wraz z poczuciem niższej wartości. 
Zdarza się, że niewidomy głosi poglądy o możliwościach pełnego dorównania 
ludziom widzącym i jednocześnie krępuje się wyjść z białą laską na ulicę. 
Chodzi bez laski, narażając się na śmieszność i niezrozumienie oraz 
stwarzając zagrożenie dla siebie i innych. Niektórzy zachowują się czasami 
tak, jakby byli niezmiernie dumni z tego, że są niewidomi. Uważam, iż nie 
ma powodu do wstydu z tego tytułu, ale też nie ma powodu do dumy. Dumą mogą 
napawać nas bez wątpienia jakieś niezwykłe osiągnięcia i to mimo ograniczeń 
wynikających z naszego inwalidztwa, ale nie samo inwalidztwo.

W czasie studiów mieszkałem w akademiku. Był tam zwyczaj, że jeżeli do 
studenta ktoś dzwonił, portier ogłaszał to przez głośniki, a jeżeli 
adresata nie było w domu, portier notował pozostawioną wiadomość. Pewnego 
razu otrzymałem kartkę. Poprosiłem portiera, aby ją przeczytał. Zapis był 
krótki. "Dzwoniła niewidoma studentka z Zacisza i prosiła o telefon". Za 
jakiś czas otrzymałem od portiera kartkę o podobnej treści. Tym razem 
zrezygnowałem z pośrednictwa telefonu i poszedłem do Zacisza - domu 
studentek. Rozmowę z tą koleżanką rozpocząłem w następujący sposób: "Do 
cholery, czy ty nie masz imienia i nazwiska? Czy jesteś tylko "niewidomą 
studentką z Zacisza?"" Później długo rozmawialiśmy na ten temat. Niestety 
nie udało mi się mojej rozmówczyni wytłumaczyć, o co mi chodzi. Nawiasem 
mówiąc, przez cały czas naszej rozmowy siedziała ona bokiem do mnie i ani 
jej do głowy nie przyszło, żeby zwrócić się w stronę rozmówcy.

Na pewno prawdą jest, że niewidomy może być świetnym masażystą, 
matematykiem czy szczotkarzem, ale jeśli ktoś chce mi wmówić, że całkowicie 
niewidomy może być bardzo dobrym malarzem... Niewidomy oczywiście, może 
również malować, ale trudno oczekiwać, aby stworzył takie dzieła jak 
Kossak, Matejko czy Rubens. Wydaje się, że jego dzieła mogą mieć tylko 
wtedy wartość, gdy osoba oglądająca wie, że zostały namalowane przez 
niewidomego. Zgadzam się, że niewidomi mogą jeździć na nartach, ale uważam, 
iż wcale nie muszą od razu wygrywać slalomów z zawodnikami widzącymi. 
Szopenowi, Mickiewiczowi czy Sierpińskiemu (znany polski matematyk) 
genialny niewidomy może zagrozić, ale da Vinci czy Szewińskiej, chociaż by 
miał największy talent - nie.

Realizm w rehabilitacji to stawianie sobie ambitnych celów, lecz takich, 
które są możliwe do osiągnięcia i eliminowanie tych, które nie mają szans 
powodzenia. Każdy człowiek musi wybierać, czemuś poświęcać więcej czasu i 
uwagi, a z czegoś rezygnować. Szopen, jak się wydaje, nie miał szans, aby 
osiągnąć takie wyniki sportowe, jak Kusociński i pewnie odwrotnie - czy 
obaj z tego tytułu powinni rozpaczać? Każdy realizował się w tym, w czym 
mógł osiągnąć najwyższe rezultaty.

A bliżej życia. Również chciałbym, aby wszyscy ludzie rozumieli mnie i 
traktowali jak innych. Bez wątpienia tak być powinno, ale również bez 
wątpienia tak nie jest. Na ludzi, z którymi spotykam się częściej, mogę 
oddziaływać i zmieniać ich poglądy na temat niewidomych. Nie mam natomiast 
takich możliwości w odniesieniu do przygodnie spotykanych osób na ulicy, w 
pociągu, w kawiarni itd. Nie widzę potrzeby z tego tytułu rozpaczać. Staram 
się zrozumieć tych ludzi i dostosować do ich mentalności i nie wpędza mnie 
to w kompleksy.

Można więc przyjąć, że przecenianie możliwości niewidomych nie sprzyja 
ich pełnej rehabilitacji.

Pełnej rehabilitacji nie sprzyja też niedocenianie tych możliwości. 
Twierdzenie to, jak się wydaje, nietrudno udowodnić. Jeżeli ktoś nie wierzy 
w swoje możliwości, nie podejmuje wysiłków, aby cokolwiek osiągnąć. 
Człowiek taki nie nauczy się samodzielnie chodzić i podróżować, bo to 
niebezpieczne i wstyd wyjść na ulicę z białą laską. Nie nauczy się pisma 
Braille'a, bo to zbyt trudne, a on nie ma wyczucia w palcach. Na zwyczajnej 
maszynie nie nauczy się pisać, bo nie może przeczytać tego co napisał. 
Wszystko jest wtedy zbyt trudne, niebezpieczne, nie dla mnie, może i inni 
to potrafią, ale ja... Zawsze ja mam rację, tylko ja jestem w porządku, 
gdybym widział... ale tak...

Przy takim stosunku do rehabilitacji naprawdę nie istnieją żadne 
możliwości usamodzielnienia. Nie można też liczyć na jakikolwiek sukces czy 
dobre samopoczucie. Wszyscy chyba znamy takich niedowiarków. Jeżeli uda się 
ich przekonać i zachęcić do wysiłku okazuje się, że człowiek niewidomy 
naprawdę wiele może. Rehabilitacja zatem wymaga nie tylko wielkiego 
wysiłku, lecz także wiary, zaangażowania i realnej oceny swoich możliwości 
- wytyczania celów i uporu w dążeniu do ich realizacji. 

Do głównych wrogów rehabilitacji zaliczam więc zarówno nadmiar, jak i 
brak wiary w możliwości niewidomego, niedocenianie możliwości i ich 
przecenianie. Za przeszkody, które należy eliminować u siebie i u innych, 
uważam na równi kompleks wyższości, jak i niższości oraz wszelkie iluzje, 
które przesłaniają nam niekiedy rzeczywistość. 

Trzeba wiedzieć, że nawet z najpiękniejszych marzeń - bez wysiłku, bez 
pracy i jeszcze bez paru innych "bez" - nic nie będzie. Ale trzeba również 
wiedzieć, że bez marzeń nie byłoby dzieł sztuki, odkryć geograficznych, 
naukowych, wynalazków, podboju kosmosu itd. Jednak marzenia powinny być 
tylko początkiem wytężonej pracy, konsekwencji, wytrwałości. 

1 1 1 ff 0 32 1


3 3 75 0 2 108 1 4b 1 74 1
ÉŔĂĂ1.3. Warunki i cele kompleksowej rehabilitacji 



Kompleksowa rehabilitacja polega na przywróceniu zdolności do możliwie 
pełnego uczestnictwa we wszystkich dziedzinach życia. Jej cele powinny być 
wytyczane w zależności od wielu czynników. Wyznaczają je między innymi: 
wiek życia inwalidy, płeć, ogólny stan zdrowia, poziom inteligencji i 
aspiracji, zainteresowania, uwarunkowania środowiskowe i rodzinne, 
doświadczenia dotychczasowego życia.

W każdym przypadku celem rehabilitacji jest inny jej zakres i kierunek. 
Niewidome dziecko należy przygotować do kilkudziesięciu lat życia i pracy 
zawodowej. W przypadku ociemniałego w podeszłym wieku zakres ten jest o 
wiele skromniejszy, jego potrzeby, a zwłaszcza możliwości, są bowiem 
znacznie mniejsze.

Pewne cele rehabilitacyjne są wspólne dla wszystkich inwalidów wzroku. 
Bez wątpienia w każdym przypadku niezbędna jest rehabilitacja lecznicza, 
realizowana przez lekarzy okulistów. Dopiero gdy ich wysiłki okażą się 
nieskuteczne, niezbędne stają się inne zabiegi rehabilitacyjne. Lekarze 
okuliści nie powinni jednak ograniczać się wyłącznie do leczenia. Ich rolą 
musi być wstępne ukierunkowanie rehabilitacyjne tracącego wzrok czy 
rodziców dziecka, które urodziło się niewidome. Ich obowiązkiem jest 
poinformowanie o rzeczywistym stanie wzroku, o rokowaniach leczenia, a 
następnie o placówkach, które mogą udzielić fachowej pomocy 
rehabilitacyjnej. Lekarze powinni też przekonać o potrzebie rehabilitacji. 
Niestety, rzadko kiedy wywiązują się oni należycie z tych obowiązków. 
Częściej natomiast, przez rozbudzanie i podtrzymywanie bezpodstawnej 
nadziei na przywrócenie wzroku, utrudniają proces rehabilitacji. Tym samym 
pierwsze ogniwo systemu rehabilitacji funkcjonuje nie najlepiej.

Drugie natomiast - rejestracja osób tracących wzrok - zupełnie nie 
istnieje. PZN próbuje tę lukę wypełniać, ale nie jest to działanie 
wystarczające. Wszystkim tracącym wzrok niezbędne jest poradnictwo 
rehabilitacyjne, którego niemal nie posiadamy. Inwalidzi wzroku mogą więc 
najczęściej liczyć na niefachową poradę, udzielaną przez działacza 
społecznego lub pracownika Związku.

Znaczenie rehabilitacyjnej roli lekarzy okulistów i poradnictwa 
rehabilitacyjnego jest niezmiernie ważne w całym procesie usamodzielniania. 
Wynika to z faktu, że przekonanie o możliwościach rehabilitacji i 
rozbudzenie dążeń do samodzielności jest warunkiem decydującym o powodzeniu 
dalszej pracy z niewidomym czy ociemniałym. Wszyscy niewidomi i ociemniali 
powinni przejść trudną drogę rehabilitacji podstawowej. Bez tego nie mogą 
być samodzielni.

Równie niezbędna jest rehabilitacja psychiczna i społeczna, bowiem bez 
akceptacji swego inwalidztwa, bez umiejętności współżycia z ludźmi, nie 
może być mowy o prawidłowym funkcjonowaniu człowieka.

Niemal w każdym przypadku niezbędny jest też sprzęt rehabilitacyjny, 
niekiedy pies-przewodnik, a czasami człowiek, którego pomocy nic zastąpić 
nie może. Samotnym niewidomym w podeszłym wieku konieczne są miejsca w 
domach pomocy społecznej. Wielu niezbędne są leki, pozwalające zachować 
pozostałe im możliwości widzenia.

Cele kompleksowej rehabilitacji są różne dla poszczególnych niewidomych. 
W przypadku młodego, wybitnie uzdolnionego niewidomego, celem będzie 
rozwijanie jego uzdolnień tak, aby mógł on osiągnąć znaczną samodzielność, 
sukces zawodowy, naukowy, twórczy czy inny, odpowiadający jego 
możliwościom. Przeciętnemu młodemu niewidomemu należy pomóc w zdobyciu 
zawodu, na przykład masażysty, telefonisty, tokarza czy innego 
kwalifikowanego pracownika. Samodzielność oczywiście i w tym przypadku jest 
konieczna.

Niewidomego o obniżonej sprawności psychomotorycznej należy przygotować 
do wykonywania prostych czynności zawodowych i zatrudnić go w zakładzie 
pracy chronionej. Należy też przygotować go do radzenia sobie w życiu 
codziennym. W trudniejszych przypadkach niezbędne jest zapewnienie pomocy 
innych osób.

Niewidomi z umiarkowanymi i głębszymi niedorozwojami umysłowymi nie mogą 
liczyć na sukcesy. W takich przypadkach wystarczy, jeżeli uda się nauczyć 
wykonywania czynności samoobsługowych, higienicznych i innych, niezbędnych 
w życiu codziennym. W każdym przypadku jednak, należy dążyć do 
wykorzystania wszystkich możliwości człowieka, nawet tych znikomych.

Życie rodzinne, towarzyskie, przyjaźń, korzystanie z dóbr kultury, praca 
i wypoczynek, sport, zabawa i niemal wszystko inne jest w mniejszym lub 
większym stopniu dostępne człowiekowi pozbawionemu wzroku. Trzeba tylko w 
to uwierzyć i wytrwale dążyć do osiągnięcia wytyczonych celów. Bez tej 
wiary i zaangażowania niewidomego, przy najlepszej nawet pomocy, nie da się 
zbyt wiele osiągnąć. Z drugiej jednak strony, nawet przy największym 
zaangażowaniu niewidomego i jego dużych zdolnościach, fachowa pomoc jest 
niezbędna, gdyż ułatwia osiągnięcie celów rehabilitacyjnych. Szpitale, 
poradnie, żłobki, przedszkola, szkoły, zakłady pracy chronionej, warsztaty 
terapii zajęciowej, świetlice, sanatoria, domy wypoczynkowe, specjalnie 
organizowana turystyka, pomoc socjalna, system rent i dodatków do rent itp. 
- wszystko to bez wątpienia jest niezbędne inwalidom wzroku.

Nie dopracowaliśmy się w kraju spójnego systemu rehabilitacji i pomocy 
niewidomym. Szczególnie duże braki istnieją w przypadku niewidomych ze 
złożonym, ciężkim inwalidztwem. Pomoc tej grupie niewidomych jest 
niewystarczająca. Nawet w naszym środowisku nie wszyscy chcą uznać, że 
potrzeby całkowicie niewidomego są znacznie większe niż słabowidzącego, a 
potrzeby głuchoniewidomego lub niewidomego z amputacjami kończyn większe 
niż całkowicie niewidomego bez takich obciążeń.

Mamy w kraju wiele różnorodnych instytucji, działających na rzecz 
inwalidów wzroku. Ich działalność nie jest jednak koordynowana. Funkcję 
koordynatora wszystkich działań na rzecz inwalidów wzroku usiłuje więc 
pełnić PZN. Jednak nasza organizacja nie może nic zarządzić, nakazać, 
zmusić. Może tylko postulować, wnioskować, domagać się i to robi. Jednak 
takie starania nie zawsze są skuteczne. I tak na przykład od lat Związek 
nie może doprosić się wprowadzenia urzędowej rejestracji niewidomych i 
słabowidzących. Od lat też w sposób jednoznaczny, nie budzący wątpliwości, 
nie można egzekwować obowiązku szkolnego w odniesieniu do niewidomych 
dzieci, zwłaszcza z dodatkowymi inwalidztwami. Nie dopracowaliśmy się 
sposobów odpowiedniego informowania niewidomych o działalności instytucji i 
organizacji działających na ich rzecz - o uprawnieniach, możliwościach 
uzyskania pomocy, sprzęcie rehabilitacyjnym.Do nierozwiązanych problemów z 
lat ubiegłych dołączają się nowe. Lata dziewięćdziesiąte przyniosły nam na 
niebywałą skalę bezrobocie wśród niewidomych. Jak na razie, z problemem tym 
nie potrafimy sobie radzić.

Brakuje nam dobrze funkcjonującej pomocy samotnym niewidomym w ich 
miejscu zamieszkania. Brakuje miejsc w domach pomocy społecznej, dobrego, w 
dostatecznej ilości i asortymencie sprzętu rehabilitacyjnego. Pomoc 
socjalna jest również niewystarczająca.

Nie można powiedzieć, że niewidomi i ociemniali mają w Polsce idealne 
warunki rehabilitacji... Naszego systemu rehabilitacji nie można uznać za 
doskonały. Wprawdzie w niektórych dziedzinach udało się osiągnąć imponujące 
wyniki, a rozbudowa bazy leczniczo-rehabilitacyjnej przerosła chyba 
wszelkie oczekiwania. Książka "mówiona" dociera niemal do wszystkich 
zainteresowanych. Niewidomi szkolą się do pracy w nowoczesnych, ciekawych 
zawodach. Są też i inne sukcesy, lecz to nie wystarcza. Wszyscy działacze i 
pracownicy Związku powinni mieć świadomość, że wiele dziedzin naszego życia 
wymaga doskonalenia. Konieczne jest podejmowanie coraz to nowych problemów 
i ich rozwiązywanie. Konieczne są poszukiwania dróg dotarcia do najbardziej 
potrzebujących naszej pomocy. Niewątpliwe sukcesy, w niektórych 
dziedzinach, nie powinny uspokajać.

Naszym celem powinno być udzielanie wszystkim niewidomym takiej pomocy, 
jaka jest im niezbędna.



1.4. Pierwsze, rehabilitacyjne zadanie 



Jak starałem się wykazać w rozdziale 1.3, aby można było udzielać 
odpowiedniej pomocy niewidomym i ociemniałym, niezbędny jest spójny, 
sprawnie działający system rehabilitacji. Najsprawniejszy jednak system nie 
gwarantuje sukcesu rehabilitacyjnego. Sukces taki bowiem zależy od wielu 
czynników, a przede wszystkim od samego ociemniałego i jego najbliższych.

Najtrudniejszym zadaniem jest przekonanie ociemniałego i jego rodzinę o 
możliwościach rehabilitacyjnych i wyzwolenie motywacji do wysiłku 
niezbędnego w trudnym procesie usamodzielnienia się. Piszę o ociemniałych, 
gdyż dorośli niewidomi, u których inwalidztwo istnieje od urodzenia lub 
wczesnego dzieciństwa, albo dzięki rodzicom i szkole zostali 
zrehabilitowani, albo, zaniedbania rehabilitacyjne są tak wielkie, że pomoc 
jest niezmiernie trudna.

Podjęcie procesu rehabilitacji nie jest łatwym i miłym zadaniem. Wymaga 
bowiem uznania faktu inwalidztwa jako stanu trwałego, osłabienia nadziei na 
odzyskanie wzroku i postanowienia dotyczącego dalszego życia w warunkach 
niekorzystnie zmienionych w porównaniu ze stanem poprzednim. Mimo to, jest 
to konieczne, ponieważ pogodzenie się z losem bez walki, rezygnacja z 
samodzielności, która jest możliwa, do niczego dobrego doprowadzić nie 
może. Każdy ociemniały powinien uwierzyć, iż może żyć podobnie jak inni 
ludzie i robić wszystko, co jest możliwe, aby to osiągnąć.

Związek niewidomych, poradnie rehabilitacyjne, zakłady szkolenia i 
rehabilitacji oraz różni specjaliści mogą pomóc, ale tylko pomóc. Nikt za 
ociemniałego nie nauczy się żyć bez wzroku, radzić sobie w różnych 
sytuacjach, być potrzebnym innym ludziom i czerpać z tego zadowolenie. On 
sam musi do tego dojrzeć i osiągnąć to własnym wysiłkiem.

Zadaniem osób zajmujących się etatowo lub społecznie rehabilitacją 
niewidomych, jest ułatwić nowo ociemniałym podjęcie tych tak ważnych i 
trudnych decyzji. Jak jednak cel ten osiągnąć?

Ociemniały niejednokrotnie unika "jak zarazy" wszystkiego, co ma 
jakikolwiek związek z inwalidami wzroku. Unika więc związku niewidomych, 
zakładu rehabilitacji itd. na pewno nie należy zbyt nachalnie przekonywać 
go, że tylko w Polskim Związku Niewidomych może znaleźć odpowiednią pomoc i 
warunki kompleksowej rehabilitacji. To mogłoby odnieść odwrotny skutek; 
człowiek jest przekornym stworzeniem a utrata wzroku nie zmienia ludzkiej 
natury.

Warunkiem skutecznej pomocy jest znajomość psychiki. Jak wiadomo, każdy z 
nas jest inny, każdy ma inne upodobania, zainteresowania, doświadczenia 
życiowe, poglądy na świat, temperament, usposobienie i tak dalej. Trzeba 
podjąć próbę szukania czegoś, o co można zahaczyć swoje starania.

Być może taki ociemniały lubi czytać książki. Wówczas należy dostarczyć 
mu książkę mówioną, gdyż brajlowska jest zbyt trudna w pierwszym okresie po 
utracie wzroku. Magnetofon i książka mówiona jest znacznie przystępniejszą 
formą korzystania z literatury, a dla nowo ociemniałych wręcz idealną. 
Podobać się może również ich rodzinom. Można ją czytać w czasie gotowania 
obiadu, sprzątania, prasowania, i wykonywania innych prac domowych. Taka 
książka może przekonać, może być dobrym początkiem.

Następnie można wypożyczyć prase dla niewidomych, oczywiście w wersji 
dźwiękowej. W ten sposób można powoli ociemniałego przekonać do dalszych 
wysiłków i korzystania z pomocy fachowców czy kolegów.

Książka jednak może być pomocna tylko w przypadku osoby lubiącej czytać. 
Jeżeli ktoś nie lubił jako człowiek widzący, teraz też najczęściej nie 
polubi. (Chociaż może zdarzyć się, że z konieczności polubi). Jego 
możliwości korzystania z rozrywek uległy zmniejszeniu a o tych, w dalszym 
ciągu istniejących, nowo ociemniały nie wie. Może więc polubić książki ale 
nie należy zbytnio go do tego nakłaniać. Powoli sam dojrzeje.

Trzeba szukać innego punktu zaczepienia. Może szachy dostosowane do 
możliwości niewidomych, może warcaby, może udział w wycieczce organizowanej 
przez koło Polskiego Związku Niewidomych, może udział w pielgrzymce, 
imprezie kulturalnej. Dobre wrażenie robi zawsze zegarek brajlowski. Każdy 
lubi orientować się w czasie. Ociemniały z natury rzeczy spędza sporo czasu 
sam. Zegarek jest więc dla niego bardzo przydatny. Może też przyczynić się 
do przekonania o innych możliwościach. Trzeba coś takiego wyszukać, czym 
można zainteresować. A jak się już to uda - dalej pójdzie łatwiej.

Niezmiernie ważną rolę mogą spełnić kontakty z innymi niewidomymi. 
Człowiek, jeżeli nie może porównać swojej sytuacji życiowej, z sytuacją 
innych ludzi, nie może jej ocenić nie wie czy jest ona dobra, czy zła. 
Dopiero w życiu społecznym, w kontaktach z innymi ludźmi, możemy wyznaczyć 
i ocenić swoją pozycję.

Dla Chińczyka wystarczy trochę ryżu aby zaspokoić głód, Polak do tego 
celu, potrzebuje kotleta schabowego z ziemniakami i kapustą, a Francuz - 
żabich udek, ślimaków, homarów i tym podobnych frykasów. Jeżeli ktoś żyje w 
buszu, nie wie, że ludzie posiadają piękne samochody, telewizory kolorowe i 
mieszkania z klimatyzacją - nie odczuwa braku podobnych dóbr.

Niewidomi żyjący wśród ludzi pełnosprawnych, porównują z nimi swoje 
warunki życia, trudności i ograniczenia. Niejednokrotnie są skłonni do 
przeceniania możliwości ludzi widzących, ich szczęścia, sukcesów, 
powodzenia itp.Wydaje się im, że spotkało ich największe nieszczęście, że 
nic już osiągnąć nie mogą, że na nic dobrego w życiu liczyć nie należy. Nie 
jest to obiektywną prawdą, ale tak może wyglądać z ich subiektywnego punktu 
widzenia.

Spotkania z innymi niewidomymi, rozmowy, obserwacje ich zachowania i 
postępowania rozszerzają możliwości porównań. Okazuje się wtedy, że moja 
sytuacja, nie jest jeszcze taka zła. Jeżeli inni niewidomi mogą żyć pełnią 
życia, uczyć się, bawić i pracować, to dlaczego, ja również nie powinienem 
dążyć do ułożenia sobie podobnie życia.

Nie radzę nikomu, by cieszył się czyimś nieszczęściem i przez korzystne 
dla siebie porównania, poprawiał swoje samopoczucie. Podstawą rehabilitacji 
jest zrozumienie zarówno ograniczeń, jakie wiążą się z inwalidztwem, ale 
też i możliwości, jakie jeszcze pozostały. Przekonanie się, że możliwości 
te nie są tak małe, jak się nam wydaje, jest rzeczą ważną i pożyteczną. 
Trzeba starać się myśleć, jak możliwości te wykorzystać i rozszerzyć, a nie 
rozpamiętywać ciągle, tego, co zostało bezpowrotnie utracone.

Kontakty z innymi inwalidami wzroku, poznanie ich trudności i sposobów 
przezwyciężania ograniczeń, sukcesów i dróg do nich prowadzących, 
niepowodzeń oraz przyczyn,które je spowodowały, pozwala lepiej zrozumieć 
siebie i swoje kłopoty. Pozwala też na znalezienie metod pokonywania 
trudności i ograniczeń.

Konieczne jest uświadomienie sobie, że za niektóre niepowodzenia, kłopoty 
i trudności odpowiedzialny jest sam niewidomy, a nie jego inwalidztwo. Z 
tych względów należy zachęcać wszystkich niewidomych, zwłaszcza nowo 
ociemniałych do kontaktów z bardziej doświadczonymi koleżankami i kolegami.

Jeżeli ociemniały zostanie przekonany o konieczności podjęcia wysiłku, 
usamodzielnienia się, możliwości rehabilitacji - osiągnięty zostanie 
pierwszy, najważniejszy, cel rehabilitacyjny.





2. Niektóre problemy rehabilitacji podstawowej 



2.1. Rehabilitacja podstawowa 



Rehabilitacja w przypadku inwalidów, jak już pisałem w rozdziale 1.2, to 
przywrócenie utraconych sprawności, umiejętności i możliwości w różnych 
dziedzinach życia. Rehabilitacja jest procesem złożonym, trudnym i 
długotrwałym. Niełatwo stwierdzić, czy proces ten już został zakończony, 
czy jeszcze trwa. Być może całe życie musimy dążyć do coraz większej 
samodzielności albo przynajmniej nie dopuszczać do utraty nabytych 
wcześniej sprawności. Mówimy wówczas o samorehabilitacji.

Proces rehabilitacji składa się z wielu oddziaływań, zmierzających do 
pokonania trudności w różnych dziedzinach życia. Oddziaływania te nie 
stanowią wyizolowanych zadań. Wyniki uzyskiwane w jednej dziedzinie 
wywierają wpływ na inne. Przykładem może być opanowanie technik 
posługiwania się pismem. Umiejętność ta stwarza możliwość zdobywania 
wykształcenia, ułatwia wykonywanie pracy zawodowej, zdobywanie informacji 
itd. Brak tej umiejętności natomiast sprowadza ociemniałego, dorosłego 
człowieka, niejednokrotnie wykształconego, do poziomu dziecka lub 
analfabety.

Podobnie ma się sprawa z samodzielnym poruszaniem się. Brak tej 
umiejętności ograniczająco wpływa na całe życie ociemniałego czy 
niewidomego.

Niepowodzenia np. w pracy zawodowej czy trudności nie do pokonania w 
orientacji przestrzennej wpływają na psychikę człowieka i utrudniają 
realizację zadań, które są łatwiejsze i możliwe do wykonania.

Z powyższego wynika, że pomoc rehabilitacyjna musi być bardzo szeroka i 
nic tu nie może być lekceważone czy pomijane. Człowiek, jak wiadomo, jest 
istotą psychosomatyczną, tzn. funkcjonuje jako całość - psychiki i ciała.

Rehabilitacja kompleksowa obejmuje: rehabilitację leczniczą, podstawową, 
zawodową, psychiczną i społeczną. Pamiętajmy jednak, że podział ten jest 
tylko porządkowy, wprowadzony ze względów organizacyjnych. W praktyce 
najlepiej jest, jeżeli udzielamy wszechstronnej pomocy rehabilitacyjnej.

Do zadań rehabilitacji podstawowej należy między innymi usprawnienie 
niewidomego, aby stał się w miarę niezależny w życiu codziennym. Należy 
więc nauczyć go wykonywania wielu czynności niezbędnych codziennie.

Ważna jest umiejętność wykonywania czynności samoobsługowych i związanych 
z utrzymaniem higieny ciała, odzieży i pomieszczeń, w których przebywamy. 
Dla kobiet, chociaż nie wyłącznie, duże znaczenie ma kosmetyka, dobry 
makijaż, estetyczny ubiór. Trzeba więc tego wszystkiego nauczyć się, bo 
inaczej będziemy zależni od innych ludzi. Zależność taka jest bardzo 
niemiła i źle wpływa na naszą psychikę.

Ważna jest też umiejętność sporządzania chociażby tylko prostych posiłków 
i innych czynności związanych z prowadzeniem gospodarstwa domowego.

Niezmiernie ważne, w procesie rehabilitacji, jest ćwiczenie pozostałych 
zmysłów. Bez takiego ćwiczenia, bez opanowania umiejętności różnicowania 
bodźców w stopniu umożliwiającym orientację w otoczeniu, nie można osiągnąć 
dostatecznego stopnia zrehabilitowania.

Przykładem może być zmysł dotyku. Jest on w podobnym stopniu rozwinięty u 
wszystkich ludzi. Sposób posługiwania się nim przez niewidomych jednak, 
stwarza złudzenie, jakby dysponowali niezwykle wrażliwym dotykiem. Tak nie 
jest, lecz przez długotrwałe ćwiczenia, niewidomi osiągnęli znacznie wyższy 
stopień różnicowania bodźców dotykowych umożliwiający np. sprawne czytanie 
pisma punktowego. Podobnie można wyćwiczyć zmysł słuchu czy węchu.

Progu wrażliwości poszczególnych zmysłów nie można zmienić na 
korzystniejszy, lecz różnicowanie można, w drodze ćwiczeń, znacznie 
poprawić. I to jest bardzo ważne w procesie rehabilitacji podstawowej.

Opanowanie umiejętności posługiwania się dostępnym sprzętem 
rehabilitacyjnym może również ułatwić niewidomemu wykonywanie niektórych 
czynności, a inne umożliwić. Niestety dobrego sprzętu mamy niewiele. 
Ponadto, jeżeli dysponujemy takim sprzętem, bardzo często udostępniamy go 
niewidomym bez przeszkolenia w posługiwaniu się nim. Prowadzi to czasami do 
niemożności wykorzystania aparatu słuchowego, monookularu czy innego 
urządzenia.

Po utracie wzroku występuje konieczność uczenia się niemal wszystkiego od 
początku. Nawet poprawne spożywanie posiłków, zwłaszcza uczestnictwo w 
przyjęciach, powoduje konieczność opanowania różnych form zachowania 
umożliwiających radzenie sobie, podobnie jak pozostali ludzie.

Zapalenie papierosa bez kontroli wzrokowej może nastręczać znaczne 
trudności. Zwykła rozmowa, przywitanie się i wiele innych, na które 
wcześniej nie było potrzeby zwracać szczególnej uwagi, po utracie wzroku, 
staje się trudne do wykonania i wymaga specjalnego uczenia się.

W procesie rehabilitacji podstawowej szczególnie ważną rolę odgrywa 
opanowanie trzech grup umiejętności: wykonywania czynności samoobsługowych, 
nauczenia się samodzielnego chodzenia i podróżowania oraz opanowania 
bezwzrokowych technik posługiwania się pismem. Zagadnieniom tym poświęcę 
nieco więcej miejsca w rozdziałach: 2.2, 2.3 i 2.4.

Jak wynika z powyższych rozważań, rehabilitacja podstawowa, elementarna 
jest warunkiem powodzenia w innych dziedzinach: w pracy zawodowej, w życiu 
towarzyskim i rodzinnym, rehabilitacji psychicznej i społecznej; pozwala na 
opanowanie technik życia codziennego, wykonanie tysiąca drobnych czynności, 
nauczenia sposobów zachowania się w różnych sytuacjach, wytworzenie 
automatyzmów działania, nawyków itp.

Fachowa pomoc w zakładzie rehabilitacji, na dobrze przygotowanym i 
prowadzonym kursie rehabilitacyjnym, w poradni rehabilitacyjnej może 
przyśpieszyć i ułatwić proces usamodzielniania się ociemniałego czy 
niewidomego.

Zakres niezbędnej pomocy, jak już pisałem, w rozdziale 1.2. jest 
niejednakowy dla wszystkich i zależy od wielu czynników. To, co dla jednego 
jest bardzo ważne, dla kogoś innego może okazać się całkowicie zbędne. 
Dlatego pomoc rehabilitacyjna powinna być dostosowana do indywidualnych 
potrzeb i możliwości każdego inwalidy wzroku.

Pamiętajmy jednak, że pomoc jest potrzebna, ale zaangażowanie samego 
ociemniałego, jest niezbędne w procesie rehabilitacji. Jeżeli ktoś bardzo 
chce, osiągnie dobre wyniki nawet bez fachowej pomocy. Jeżeli natomiast 
ociemniały nie chce, żadna pomoc nie może być skuteczna.





2.2. Czynności samoobsługowe 



Techniki życia codziennego bez wzroku, podobnie jak wszystkie inne 
czynności, sprawiają nowo ociemniałemu duże trudności, a niemożliwość ich 
wykonywania, deprymująco wpływa na psychikę.

Utrata wzroku początkowo powoduje całkowitą niezaradność człowieka. W 
pierwszym okresie życia z inwalidztwem, wszystko jest zbyt trudne, 
nieznane, wszystko przeraża, obezwładnia, przygnębia. Jest to naturalna 
reakcja organizmu na niezmiernie trudną sytuacje, w jakiej znalazł się nowo 
ociemniały. Trudności te mają charakter obiektywny i subiektywny oraz 
wymiar społeczny.

Orientacja staje się bardzo trudna, nawet we własnym mieszkaniu. 
Znalezienie czegokolwiek jest uciążliwe a niejednokrotnie wręcz niemożliwe. 
Logiczny, uporządkowany, zrozumiały świat stał się chaosem dźwięków, 
wydarzeń, przedmiotów, których nie ma tam gdzie powinne być a są w 
nieoczekiwanych miejscach.

W takiej sytuacji trzeba żyć i jakoś sobie radzić. Trzeba myć się, golić, 
ubierać jeść. Trzeba zawiązać krawat, zrobić makijaż, dobrać części 
garderoby. A jak nalać wrzątku aby nie poparzyć się? Jak wyprasować bluzkę 
czy spodnie? A jednak wszystko to jest możliwe. Są całkowicie niewidome 
kobiety, które świetnie prowadzą dom, gotują, sprzątają, prasują, myją i 
wykonują wszelkie niezbędne czynności.

Wszystkiego można się nauczyć. Nie tylko można ale i trzeba. Są 
czynności, które człowiek powinien sam wykonywać. Im mniej niewidomy 
potrafi, tym więcej pomocy potrzebuje, tym bardziej czuje się 
niesamodzielny, zależny od innych, bardziej czuje się inwalidą, kaleką, 
człowiekiem nieprzydatnym, uciążliwym dla innych itd. Świadomość taka jest 
bardzo przykra. Może być trudniejsza do zaakceptowania niż sama utrata 
wzroku, która ją spowodowała.

Tym negatywnym skutkom utraty wzroku przeciwdziałać można tylko w jeden 
sposób: starać się uzyskać możliwie największą sprawność, samodzielność.

Opanowanie bezwzrokowych metod wykonywania czynności życia codziennego, 
jest jednym z najważniejszych celów rehabilitacji. Osiągnięcie tego celu 
pozwala inaczej spojrzeć na własne inwalidztwo. Okręgi Polskiego Związku 
Niewidomych organizują wiele kursów rehabilitacji podstawowej. Na kursach 
tych nowo ociemniali uczą się radzić sobie z trudnościami życia 
codziennego.

Jak już wspomniałem, najbardziej skuteczną pomocą będzie, przekonanie 
nowo ociemniałego o potrzebie przeszkolenia i załatwienie skierowania na 
odpowiedni kurs organizowany przez dany okręg PZN lub w bydgoskim Ośrodku 
Szkolenia i Rehabilitacji PZN. Bardzo ważne jest również aby nie 
przeszkadzać ociemniałemu przez wyręczanie go we wszystkim, nawet w 
najprostszym czynnościach.

Niestety, najbliżsi, niejednokrotnie "robią wszystko, co mogą", aby 
ociemniałemu uniemożliwić osiągnięcie dostępnego stopnia samodzielności, 
aby zrobić z niego życiową ofermę. Wynika to oczywiście z nieświadomości, z 
braku znajomości możliwości inwalidów wzroku. Niezależnie jednak od 
motywów, skutki tych dobrych chęci i nadmiernej troski o "wygodę 
ociemniałego", są fatalne.

Również niektórzy nowo ociemniali i niewidomi, z gorliwością godną 
lepszej sprawy współdziałają ze swoim otoczeniem w wyrządzaniu sobie 
krzywdy. Unikają oni wysiłku, nie podejmują trudnych zadań 
rehabilitacyjnych, godzą się na zależność od innych. Przekreślają w ten 
sposób pozostałe im możliwości.





ÉŔĂĂ2.3 Samodzielne poruszanie się niewidomych 



Umiejętność samodzielnego poruszania się jest jednym z warunków 
kompleksowej rehabilitacji niewidomych. Bez opanowania tej umiejętności 
występują poważne ograniczenia we wszystkich dziedzinach życia. Nawet to, 
co jest w pełni dostępne, może być poważnie utrudnione, jeżeli niewidomy 
nie potrafi samodzielnie chodzić po ulicach, korzystać ze środków 
lokomocji, trafiać tam, gdzie trafić potrzebuje. 

Wyobraźmy sobie życie towarzyskie. Jeżeli po imieninach, spotkaniu "na 
brydża, drinka", na plotki czy innej, okazji, trzeba niewidomego 
odprowadzić do domu a wcześniej pójść po niego, na pewno jest to 
niedogodne. Lepiej zrezygnować z zaproszenia gościa, z którym jest tyle 
kłopotu.

A sprawa codziennych zakupów. Możliwości pracy też są poważnie 
ograniczone. Wyobraźmy sobie masażystę, który samodzielnie nie trafi do 
szpitala, w którym ma pracować. Podobnie ma się sprawa z zaspokajaniem 
innych potrzeb.

Ograniczenia te są boleśnie odczuwane, negatywnie wpływają na psychikę i 
nie pozwalają cieszyć się życiem. Dorosły człowiek nie może pogodzić się z 
brakiem niezależności. Żadna "opieka" nie zastąpi samodzielności. Opieka 
bowiem, uzależnia niewidomego od osoby opiekującej się. A przecież każdy 
boleśnie odczuwa ograniczenia swojej niezależności. 

W tym miejscu należy zauważyć, że bardzo często osoby najbliższe nam, 
wyznają takie poglądy: "Niewidomym należy opiekować się i pomagać mu we 
wszystkim i zawsze. Oczywiście, że należy, ale tak, żeby nie ograniczać 
jego możliwości.

Samodzielnego poruszania się niestety, sam ociemniały, bez pomocy, 
najczęściej nie może się nauczyć i nie każdy może w tym pomóc. Przede 
wszystkim, niewidomy czy ociemniały musi zrozumieć potrzebę opanowania tej 
umiejętności, konieczność podjęcia niemałego wysiłku i przełamania 
uprzedzeń, skrępowania, obaw, strachu, lęku. Dobrze jest, jeżeli możemy 
przy tym liczyć na pomoc naszych najbliższych. Mogą oni pomóc zaakceptować 
konieczność wysiłku prowadzącego do samodzielności. Samą naukę jednak, 
należy powierzyć instruktorowi orientacji przestrzennej. Kilkadziesiąt 
godzin nauki, przy odpowiedniej motywacji wystarczy do opanowania podstaw 
samodzielnego poruszania się, technik posługiwania się białą laską, 
wykrywania punktów orientacyjnych, korzystania z pozostałych zmysłów a 
głównie dotyku i słuchu. Później pozostaje już tylko codzienne ćwiczenie. 
Przeciętny niewidomy, jeżeli tylko chce i otrzyma fachową pomoc, może być 
pod tym względem samodzielny.

Ze względu na znaczenie orientacji przestrzennej w procesie 
rehabilitacji, każdy niewidomy powinien podjąć trud opanowania niezbędnych 
umiejętności. Każdy natomiast, kto chce pomóc ociemniałemu, powinien 
zachęcać go do samodzielności. Nie znaczy to jednak, że niewidomy może stać 
się do tego stopnia samodzielny, że nie będzie potrzebował pomocy. Jest to 
niemożliwe. Ważne jest jednak, aby każdy starał się być w dostępnym dla 
siebie stopniu zrehabilitowany. Ważne jest też, żeby mógł liczyć na pomoc 
ludzi w sytuacjach, w których sam sobie poradzić nie jest w stanie.

Jak już wspomniałem, tylko wykwalifikowany instruktor, w sposób 
efektywny, przy najmniejszym nakładzie sił i zaoszczędzeniu wielu przykrych 
doświadczeń, może pomóc niewidomemu opanować trudną sztukę samodzielnego 
chodzenia i podróżowania. Członkowie rodziny, przyjaciele, niewidomi 
koledzy i działacze najlepiej zrobią, jeżeli przekonają niewidomego o jego 
możliwościach. Reszty dokonają fachowcy i sam ociemniały.

Opanowanie technik samodzielnego, stosunkowo swobodnego poruszania się i 
podróżowania jest chyba najtrudniejszym zadaniem rehabilitacyjnym. Wymaga 
poznania odpowiednich technik posługiwania się białą laską, poznania miasta 
bez kontroli wzrokowej i przezwyciężenia strachu przed wypadkiem. 
Pamiętajmy, że niewidomy znacznie częściej narażony bywa na urazy, 
pobrudzenie się, zabłądzenie i na podobne "atrakcje".

Najtrudniejsze jest jednak pokonanie skrępowania, nieuzasadnionego wstydu 
z powodu inwalidztwa, chęci unikania niezdrowego zainteresowania ze strony 
innych osób, ich niedelikatności, a czasami nawet brutalnego wścibstwa. 
Samodzielne poruszanie się jest najtrudniejsze głównie z powodu uwarunkowań 
społecznych i psychicznych. Trudności te jednak musimy pokonać, jeżeli nie 
chcemy rezygnować z niczego, co jest dla nas dostępne. Nie można też 
rezygnować z umiejętności samodzielnego poruszania się.

Poruszanie się po mieście, chodzenie na długie spacery po lasach, łąkach 
i górach, podróżowanie itp w najpełniejszym stopniu ułatwić może 
korzystanie z pomocy widzącego przewodnika. Człowiek przewodnik potrafi 
wiele nam ułatwić i za nas załatwić. Niestety, korzystając z jego pomocy, 
stajemy się niesamodzielni, zależni i nie zawsze możemy liczyć na tego 
rodzaju usługi.

Wspaniałą pomocą w orientacji przestrzennej jest pies-przewodnik. 
Utrzymanie psa, wiadomo, wymaga środków na jego żywienie i leczenie. Wymaga 
też odpowiednich warunków mieszkaniowych i czasu na spacery z nim, jego 
pielęgnację itp.

W pewnym stopniu orientację przestrzenną i w miarę bezpieczne poruszanie 
się, ułatwić mogą elektroniczne aparaty do wykrywania przeszkód. 
Przydatności takich urządzeń, jak na razie jednak, nie można przeceniać. 
Mogą być one w pewnych okolicznościach przydatne, ale posługiwanie się nimi 
może też być uciążliwe.

Najbardziej uniwersalną i niezawodną pomocą w orientacji przestrzennej 
jest biała laska. Opanowanie odpowiednich technik posługiwania się nią, 
zapewnia znaczny stopień bezpieczeństwa, możliwości radzenia sobie w 
różnych sytuacjach, wygodę i niezależność. Pozwala też unikać sytuacji 
krępujących i różnych ograniczeń. O psychologicznych problemach związanych 
z posługiwaniem się białą laską szerzej piszę w rozdziale 4.4.

Raz jeszcze podkreślam, że brak samodzielności w poruszaniu się 
przekreśla lub poważnie ogranicza niemal wszystkie nasze możliwości. Można 
nawet zaryzykować twierdzenie, że ociemniały, który nie nauczy się 
samodzielnie chodzić, nie osiągnie dostatecznego stopnia rehabilitacji 
psychicznej i społecznej.



ÉŔĂĂ2.4. Posługiwanie się pismem 



Jednym z najważniejszych zadań rehabilitacyjnych jest przywrócenie 
ociemniałemu możliwości posługiwania się pismem.

Istnieje kilka technik zapisu i odczytu słowa: pismo punktowe, pisanie na 
zwykłej maszynie, zapis na taśmie magnetofonowej, użycie optakonu, 
komputera czy innego urządzenia elektronicznego. Mimo tych wynalazków, 
pismo punktowe, stworzone w 1825 r. przez szesnastoletniego Ludwika, 
Braille'a, jest jak dotąd najbardziej praktyczne.

Posługiwanie się nim nie wymaga bardzo drogich urządzeń. Tabliczkę i 
rysik można schować do kieszeni i użyć niemal wszędzie byle tylko było na 
czym usiąść. Tabliczkę można położyć na kolanach. Posługiwanie się tym 
pismem jest również łatwiejsze od niektórych innych technik, np. pisania i 
czytania przy pomocy komputera.

Mimo tych możliwości trafiają się niewidomi nawet pracownicy umysłowi, i 
to w naszym Związku, którzy pisma tego nie opanowali. Można zrozumieć 
działaczy, którzy niejednokrotnie przychodzą do nas w późniejszych latach 
życia, kiedy trudniej jest uczyć się, a zwłaszcza pisma Braille'a. 
Niezrozumiałe natomiast jest, jak można skończyć szkołę średnią i wyższe 
studia, a następnie pracować na odpowiedzialnym stanowisku bez tej 
umiejętności.

Jak już wspomniałem, dzięki wynalazkowi Ludwika Braille'a - istnieje 
możliwość posługiwania się pismem. Pismo punktowe początkowo wydaje się 
bardzo trudne, a dla ludzi widzących, wręcz niezrozumiałe. To prawda, jest 
inne od tego, jakim oni się posługują. Ludziom widzącym, wydaje się, że 
niemożliwe jest rozeznanie się w tym gąszczu punktów rozsypanych na 
papierze. Dorośli ociemniali również mają z tym poważne trudności. Wydaje 
się im, że nie mają dostatecznego wyczucia, że jest to zbyt trudne i mało 
przydatne.

Niewidome Dzieci mają mniejsze problemy. Stopniowo opanowują umiejętność 
czytania i pisania. Inaczej jest z ludźmi dorosłymi. Uważali oni, że 
czytanie i pisanie jest bardzo łatwą czynnością. Dawno zapomnieli trudności 
jakie mieli w pierwszej klasie szkoły podstawowej. Z biegiem lat czynność 
czytania i pisania u nich uległa takiemu zautomatyzowaniu, że mogli 
wykonywać ją niemal nieświadomie. Powrót do "ławy szkolnej" nie należy do 
rzeczy łatwych, dlatego dorosłym nowo ociemniałym nauka pisma punktowego 
wydaje się tak trudna. Jeżeli jednak zadadzą sobie trochę trudu, przełamią 
opory i wykażą nieco wytrwałości - okazuje się, że "nie taki diabeł 
straszny, jak go malują". Odkrywają, że wszystko w tym piśmie jest proste, 
logiczne, sensowne i wcale nie takie trudne. Trzeba tylko chcieć. A czy 
warto?

Bez pisma nie wyobrażamy sobie życia. Gazety, czasopisma, podręczniki, 
książki, poradniki, encyklopedie, słowniki, kalendarze, notatki, 
korespondencja opisy, informacje, nazwy ulic, adresy - jak żyć, bez tego 
wszystkiego?

Nie musi odrazu chodzić o czytanie książek pisanych pismem punktowym. 
Może wygodniej jest korzystać z literatury nagranej na taśmie 
magnetofonowej. Ale inaczej wygląda sprawa prasy. Mamy do dyspozycji 
kilkanaście tytułów czasopism. Jeżeli niewidomi chcą orientować się w życiu 
publicznym, jeżeli chcą rozumieć siebie i innych inwalidów wzroku, powinni 
sporo czytać i to w sposób możliwie samodzielny. Powinni więc korzystać z 
istniejących możliwości.

Ważna jest też korespondencja. Pismo punktowe świetnie nadaje się do 
korespondencji niewidomych między sobą. Można też nauczyć tego pisma 
widzących członków rodziny i przyjaciół. Dla osób widzących, opanowanie 
umiejętności pisania i czytania nie stanowi żadnej trudności. Pisanie jest 
bowiem bardzo łatwe. Trudności sprawia natomiast czytanie dotykiem. Za 
pomocą wzroku pismo to można również czytać bez żadnych trudności.

Istnieje też możliwość sporządzania notatek, opisania zawartości słoika, 
kasety magnetofonowej, utrwalenia adresu, numeru telefonu, korzystanie z 
kalendarza.

Jeżeli ociemniały opanuje pismo punktowe - staje się bardziej niezależny 
od innych osób, bardziej samodzielny. Świadomość tej niezależności wywiera 
pozytywny wpływ na jego psychikę. Pozwala łatwiej zaakceptować utratę 
wzroku, poprawia samopoczucie. Umiejętność ta ma więc zastosowanie 
praktyczne i jest ważnym czynnikiem rehabilitacji psychicznej. Bez tej 
umiejętności, niemożliwa jest rehabilitacja zawodowa, i społeczna.



ÉŔĂĂ2.5. Samorehabilitacja 



Proces rehabilitacji u jednych niewidomych przebiega stosunkowo łatwo, a 
u innych z dużymi oporami. Na pewno każdy z nas przeżywał sukcesy i 
niepowodzenia i zastanawiał się nad ich przyczynami. Jeżeli próbowaliśmy 
wyciągać wnioski z naszych obserwacji, mogliśmy stwierdzić, że u podstaw 
sukcesu zawsze można znaleźć duże zaangażowanie, upór w dążeniu do celu, 
chęć życia i wiarę w swoje możliwości. Sprzyja temu również choćby 
minimalna pomoc ze strony innych osób czy instytucji, nie jest ona 
bezwzględnie konieczna. Każdy, kto z takiej pomocy może skorzystać, ma 
łatwiejszą drogę do samodzielności. Stąd wielkie znaczenie działalności 
naszego Związku. Z pomocą łatwiej, szybciej i "taniej", ale osoby bardziej 
odporne psychicznie, wytrwałe, zdolne - osiągną cel i bez niej. Udowodnili 
to bezspornie wybitni niewidomi, żyjący w dawnych wiekach, kiedy to nie 
mogli liczyć na żadną zorganizowaną pomoc.

Z obserwacji wynika również, że niepowodzenia rehabilitacyjne wiążą się 
najczęściej z brakiem wiary, zaangażowania, wytrwałości w dążeniu do celu. 
Każdy, kto nieco dłużej zna nasze środowisko, mógł też zauważyć przypadki 
niewidomych dobrze zrehabilitowanych, którzy z biegiem czasu tracili nabyte 
i utrwalone umiejętności, stając się jakby wtórnymi analfabetami 
rehabilitacyjnymi. Okazywało się najczęściej, że niewidomy taki był 
otoczony nadmierną opieką (tzw. nadopiekuńczość), wyręczanie we wszystkim, 
czy trzeba czy nie, ograniczany w samodzielności. I oferma życiowa gotowa.

W każdym z nas siedzi kawał lenia, który znajdzie zawsze jakieś 
wytłumaczenie, zwalniające od zrobienia czegoś, co może zrobić kto inny, 
zwalniające od wysiłku, ryzyka, trudności. Uniki takie bez wątpienia 
doprowadzą nas do wtórnego analfabetyzmu rehabilitacyjnego. Przecież utrata 
wzroku jest tak ciężkim inwalidztwem, "najgorszym kalectwem", że bez trudu 
wszystko wyjaśnia, tłumaczy i rozgrzesza, od wszystkiego zwalnia. 
Przyzwyczajenie jest drugą naturą człowieka. Niestety - odzwyczajenie 
również... A przecież nawet całkowicie niewidomy może pozmywać naczynia, 
obrać ziemniaki, umyć okna, wytrzepać dywany i wykonać wiele innych prac 
domowych. Namacha się przy tym może nieco więcej niż ludzie widzący, ale 
jeżeli chce, to zrobi. (Nie będę jednak więcej o tym pisał. A nuż żona 
przeczyta...)

Z rozważań tych wynika jednoznacznie, że dobre zrehabilitowanie nie jest 
czymś trwałym i niezmiennym. Wymaga ciągłego doskonalenia, ćwiczeń 
utrzymujących nabytą sprawność rehabilitacyjną i nie unikania trudności. 
Ciągle bowiem trwa nasz proces rehabilitacji. Przecież wiadomo, że kto nie 
idzie naprzód, ten się cofa. Nie cofajmy się więc, bo to się nie opłaca. 
Samodzielność, zaradność i niezależność są warte nawet dużego wysiłku.

Z faktu, że nasza rehabilitacja nigdy się nie kończy, nie wynika, iż całe 
życie mamy korzystać ze zorganizowanej pomocy, np. Polskiego Związku 
Niewidomych. Pomoc rehabilitacyjna polega również na tym, że po upływie 
pewnego czasu powinna stać się niepotrzebna, zbędna. Niewidomy powinien być 
zrehabilitowany, samodzielny, zaradny, sprawny, umiejący radzić sobie w 
różnych sytuacjach. Musi nabytą sprawność utrzymywać i rozwijać, ale już we 
własnym zakresie. Po przejściu podstawowej rehabilitacji niewidomy powinien 
pomagać innym, mniej zaradnym.

Z tych względów niecelowa bywała działalność niektórych okręgów PZN, 
organizujących kursy rehabilitacyjne, na które przyjeżdżali ludzie, którzy 
wzrok utracili przed kilkunastu laty, a nawet już jako całkowicie 
ociemniali wypracowali sobie emeryturę. Nie należy również, na kursy 
przeznaczone dla niewidomych w podeszłym wieku, wysyłać ludzi w pełni sił, 
dobrze zrehabilitowanych. Może zdarzyć się, że uczestnicy niektórych kursów 
dokonywać będą porównań: w Muszynie w ubiegłym roku było tak a tak; w 
Roztoce przed laty...; tu było dobre wyżywienie, tam wspaniałe towarzystwo, 
gdzie indziej wesoło albo smutno, kierownik był wspaniały, ludzki. Tylko 
nie będą mówić o pracy, o tym, czego się można było nauczyć. Nic dziwnego, 
"znawcy ci" uczestniczą już w 74 kursie.

Jeżeli fakty takie mają miejsce, oznacza to niepotrzebne, graniczące z 
nadużyciem, wydawanie społecznych pieniędzy. Wprawdzie nie są one 
całkowicie stracone; przebywający na kursie, nawet źle prowadzonym i nie 
dla nich zorganizowanym, coś tam korzystają. Ale przecież nie o to chodzi, 
a przynajmniej nie powinno.

Warto i takie sprawy przedyskutować na zebraniu w kole PZN, na 
posiedzeniu komisji rehabilitacyjnej, prezydium zarządu okręgu, a nawet na 
zebraniu plenarnym zarządu. Z dyskusji takiej na pewno skorzystają 
niewidomi i to ci najbardziej potrzebujący pomocy.



ÉŔĂĂ2.6. Jak cię widzą....



Jedni spośród nas przywiązują dużą uwagę do wyglądu zewnętrznego swego i 
innych. Dla innych zagadnienie to ma mniejsze znaczenie. Ale chyba niewielu 
jest takich, dla których jest całkowicie obojętne. Dobrze skrojony 
garnitur, ładna suknia czy sweterek, modne buciki, estetyczny, schludny 
wygląd - są to może drobiazgi, ale takie, które cieszą.

Kto miał okazję obserwować, ile czasu kobieta, zwłaszcza młoda, poświęca 
na "oglądanie lustra" i z jaką uwagą to robi, na pewno nie będzie wątpił, 
że wygląd zewnętrzny ma dla niej duże znaczenie. Napisałem "kobieta", ale i 
dla mężczyzn zwierciadło nie jest wynalazkiem zbędnym. Eleganckie ubranie, 
modna fryzura i świat staje się piękniejszy, bardziej radosny. Są to sprawy 
oczywiste. O czym więc zamierzam pisać?

Niewidomi nie mają możliwości wzrokowej kontroli stanu swojej odzieży. 
Nie mogą też porównywać swego wyglądu z wyglądem innych ludzi. Słabowidzący 
też mają z tymi sprawami pewne kłopoty, chociaż mniejsze. Pamiętajmy 
również, że "ładne" nie jest czymś obiektywnym, stałym i przez wszystkich 
uznanym, najczęściej to jest ładne co modne. Z tych względów, to co w 
ubiegłym roku było bardzo ładne, w roku bieżącym już takie nie jest, a za 
pięć lat ładne nie będzie na pewno. Niewidomy niekiedy, zwłaszcza jeżeli ma 
dobrą pamięć i wie, że kupił jakieś eleganckie wdzianko przed piętnastoma 
laty - nadal cieszy się jego posiadaniem i nakłada je na co lepsze okazje.

Bieda polega na tym, że nie możemy oczekiwać, iż ludzie powiedzą nam o 
mankamentach naszego stroju. Może się zdarzyć, że ubranie nasze będzie 
niemodne, na dokładkę zmięte i nie całkiem czyste. Ponadto części garderoby 
dobierzemy w takich kolorach, że będą się "gryzły". Może też zdarzyć się, 
że nie zechce się nam do domyć jak należy, za paznokciami będziemy nosili 
"żałobę po kocie". Będziemy wówczas wyglądali jak "półtora nieszczęścia" i 
nic o tym nie będziemy wiedzieć. Ludzie bardzo chętnie mówią: "Jak pani 
pięknie dzisiaj wygląda", albo: "Do twarzy ci w tej sukni", lub: "Śliczną 
masz czapeczkę". Natomiast nie powiedzą, jeżeli coś jest nie w porządku. 
Nie powiedzą, bo nie lubią bliźnim robić przykrości, bo to nie wypada, bo i 
po co. "Nie moja sprawa". Nie powiedzą nawet osobie widzącej, a co dopiero 
niewidomemu. Jeszcze się obrazi. Może nie ma w co się ubrać, może nie ma mu 
kto wyprasować, wyczyścić ubrania.

Pamiętajmy, że my, nie mając możliwości kontroli swego wyglądu i 
porównania się z innymi ludźmi, łatwo możemy zapominać, że takie sprawy 
istnieją. Jeżeli nie wytworzymy u siebie nawyku pamiętania o swojej 
powierzchowności i pytania innych o jej stan - możemy czasami wyglądać nie 
całkiem schludnie.

Ludzie widzący, wychodząc z domu, za każdym razem dokładnie oceniają swój 
wygląd w lustrze. My tego robić nie możemy, musimy więc zasięgać opinii 
widzących i prosić ich o to - sami, z własnej inicjatywy, gdyż przez 
delikatność na pewno w podobnych przypadkach nam nie pomogą. Nie możemy też 
pokazywać niezadowolenia, jeżeli opinia, o którą poprosimy, okaże się dla 
nas niekorzystna. Jeżeli tylko raz skrzywimy się - na pewno już więcej od 
danej osoby nic nie usłyszymy.

Pisałem o schludnym wyglądzie, o estetyce i czystości, ale są i inne 
sprawy, o których należy pamiętać. Myślę o tak zwanych blindyzmach. 
Charakteryzują one niektórych niewidomych, zwłaszcza tych od urodzenia. Są 
to wszelkiego rodzaju zbędne ruchy: kręcenie głową, wykręcanie palców, 
kiwanie się, stukanie palcami, np. po stole, robienie min. Zachowania takie 
musimy starać się eliminować, jeżeli nie chcemy różnić się niekorzystnie od 
innych ludzi.

Z zadaniem tym jednak sami sobie nie poradzimy. Nie wiemy po prostu, że 
jest coś nie w porządku. Tu również musimy korzystać z pomocy ludzi 
widzących.

Myślę, że te uwagi mogą mieć pewne znaczenie dla samotnych niewidomych i 
dla małżeństw, w których oboje współmałżonkowie są inwalidami wzroku. 
Jeżeli niewidomy mieszka z rodziną, której członkowie są widzący, takie 
problemy nie występują, bądź należą do rzadkości.

Myślę, że i o tych sprawach można, między nami niewidomymi, czasami 
porozmawiać. Można też, a może nawet należy, zwrócić uwagę komuś, kto w 
naszym otoczeniu w sposób rażący zaniedbuje swój wygląd zewnętrzny. Może 
uda się mu w ten sposób pomóc.





ÉŔÁybrane problemy rehabilitacji zawodowej 



ÉŔĂĂ3.1. Znaczenie pracy zawodowej dla inwalidów wzroku



Praca zawodowa odgrywa wielką rolę w naszym życiu. Niektórzy twierdzą 
nawet, że to praca stworzyła człowieka. Pewien lekarz psychiatra porównał 
życie psychiczne do alpinisty na skale. Aby taki alpinista czuł się pewnie, 
musi mieć 3 punkty oparcia: linę zabezpieczającą, na czym może nogę 
postawić, i chociażby jeszcze jednym palcem za coś się zaczepić. Według 
tego lekarza, człowiek aby mógł się czuć bezpiecznie pod względem 
psychicznym, musi również mieć takie trzy punkty oparcia. Mogą to być: 
rodzina, praca zawodowa i coś jeszcze mniej ważnego np. hobby, życie 
towarzyskie, turystyka, działalność społeczna itp.

Praca zawodowa w przypadku inwalidów wzroku, spełnia podobną rolę, jak w 
przypadku pozostałych ludzi. Ze względu jednak na ograniczenia występujące 
w ich życiu - jej znaczenie jest może nawet większe niż w przypadku ludzi 
pełnosprawnych. Przez wykonywanie pracy zawodowej, człowiek zaspokaja wiele 
różnorodnych potrzeb. Przede wszystkim, możliwość wykonywania pracy - to 
możliwość zapewnienia sobie i rodzinie materialnych warunków życia. 
Wynagrodzenie za pracę umożliwia zaspokojenie wielu potrzeb, np. 
kulturalnych, towarzyskich, estetycznych, altruistycznych. Człowiek 
osiągający dobre zarobki, jest cenionym kandydatem na partnera życia. 
Gwarantuje bowiem zapewnienie środków utrzymania rodziny.

Poza wymienionymi i nie wymienionymi możliwościami, jakie stwarzają 
dochody pochodzące z pracy zawodowej, w czasie jej wykonywania, niejako 
mimochodem, dodatkowo, bez specjalnego wysiłku, zaspokajane jest wiele 
potrzeb jak: potrzeba aktywności, uznania, kontaktów z innymi ludźmi, 
dominowania i zależności, identyfikacji z grupą społeczną itp.

W wyniku zaangażowania w pracy zawodowej, rozszerzeniu ulega zakres 
zainteresowań, wzbogacają się przeżycia i doznania, człowiek unika 
zgnuśnienia, nudy itp.

Dla niewidomych, poza wymienionymi walorami, praca zawodowa posiada 
również duże znaczenie rehabilitacyjne. Tomas Carrol pisze, że utrata pracy 
zawodowej, nawet bez utraty wzroku, może być i w wielu przypadkach jest, 
przyczyną tragedii. Jeżeli na trudności i ograniczenia wynikające z braku 
wzroku, nałożą się trudności finansowe spowodowane utratą zarobków, 
bezczynność, utrata więzi z kolegami z zakładu pracy itp, sytuacja może 
przerastać siły psychiczne człowieka.

Z tych względów wyuczenie zawodu i zatrudnienie, lub zdobycie nowego 
zawodu albo tylko nowych technik wykonywania wcześniej wyuczonego zawodu, 
ma dla niewidomych i słabowidzących znaczenie nie dające się przecenić.



ÉŔĂĂ3.2. Zatrudnienie niewidomych w Polsce 



Zmiany ustrojowe w Polsce, przyniosły wielkie, niekorzystne zmiany w 
dziedzinie zatrudnienia niewidomych. Kryzys "polskiej szkoły rehabilitacji" 
w zakresie zatrudnienia jest najważniejszym czynnikiem wpływającym 
ograniczająco na możliwości kompleksowej rehabilitacji a także na poważne 
obniżenie stopy życiowej tysięcy niewidomych młodszych i w średnim wieku.

Początek dekady lat dziewięćdziesiątych można uznać wręcz za tragiczny w 
tej dziedzinie. Bezrobocie na wielką skalę wystąpiło w naszym kraju - w 
wyniku zmian politycznych, gospodarczych i społecznych. Nie jest ono jednak 
proporcjonalnie, tak wielkie jak wśród niewidomych. Liczba zatrudnionych 
inwalidów wzroku ulega gwałtownemu zmniejszaniu z roku na rok.

Według danych statystycznych, na koniec 1989 r. stan zatrudnienia 
niewidomych wynosił 14762 osób, w 1990 r. - 11 700 osób, w 1991 r. - 9450 
osób, w 1992 r. - 8259 osób, w 1993 r. - 7479 osób. W ciągu czterech lat 
zatem, zatrudnienie inwalidów wzroku zmniejszyło się o 7283 osoby, co 
stanowi 49,3 procent.

Szczególnie wysoki spadek zatrudnienia odnotowaliśmy w spółdzielczości 
niewidomych. Na koniec 1989 r. zatrudnionych było 10489 niewidomych, a na 
koniec 1993 r. już tylko 3950 niewidomych. Wystąpił tu, spadek zatrudnienia 
o 6539 osób to jest o 62,3 procent. Znaczne zmniejszenie zatrudnienia 
niewidomych, wystąpił też w spółdzielczości ogólnoinwalidzkiej: z 774 w 
1989, do 398 na koniec 1993 r. czyli o 376 osób, tj. o 48,6 procent.

Jako niewielki sukces natomiast, odnotować można, wzrost liczby 
niewidomych pracujących na własny rachunek z 61 w 1990 r. do 441 w 1993 r.

Zaznaczyć należy, że oprócz spadku zatrudnienia, większość niewidomych 
wykonuje pracę w niepełnym wymiarze czasu bądź z innych względów osiąga 
ograniczone zarobki. Wynika to przede wszystkim z ograniczeń uprawnień do 
pobierania renty przy jednoczesnym zatrudnieniu oraz braku pracy w 
dostatecznych ilościach w spółdzielczości niewidomych i spółdzielczości 
ogólnoinwalidzkiej.

Z opisanego wyżej stanu zatrudnienia niewidomych i występujących 
zdecydowanych tendencji spadkowych w tym zakresie wynikają poważne zadania 
dla wszystkich instytucji i organizacji odpowiedzialnych za udzielanie 
pomocy niewidomym i słabowidzącym.

Ustawa z 9 maja 1991 r. o zatrudnieniu i rehabilitacji zawodowej osób 
niepełnosprawnych, (Dz.U.Nr 46 poz. 201; zmiany Dz.U. z 1992 r. Nr 80 poz. 
350, Nr 110 poz. 472; 1992 r. Nr 21 poz. 85; 1993 r. Nr 11 poz. 50; Nr 28 
poz. 127) stworzyła poważne możliwości podejmowania i rozwiązywania 
problemów rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia inwalidów wzroku. 
Działania, zmierzające do prawidłowego rozwiązywania omawianych problemów, 
winny mieć wielokierunkowy, wszechstronny charakter.

Polski Związek Niewidomych i inne podmioty polityki społecznej, od kilku 
lat podejmują działania zmierzające do bardziej racjonalnego, bardziej 
nowoczesnego szkolenia zawodowego. Rozwijane było szkolenie zawodowe 
masażystów: rozpoczęto szkolenie w Bydgoszczy, w Policealnym Studium 
Medycznym w Lublinie, w liceum zawodowym we Wrocławiu i Łodzi oraz 
kontynuowano w Laskach Warszawskich i Krakowie. Ponadto rozpoczęte zostało 
szkolenie telefonistów i organistów oraz wznowiono szkolenie niewidomych w 
liceum administracyjnym w Bydgoszczy. Rozpoczęto także szkolenia: 
telefonistów - w Technikum Łączności w Lublinie; techników biurowych - w 
ośrodku dla niewidomych we Wrocławiu; dokumentalistów w językach obcych - w 
Krakowie; elektromechaników - w Bydgoszczy, Laskach, Wrocławiu; reżyserów 
dźwięku - w Krakowie.

Jak wynika z powyższego, szkoły dla niewidomych i słabowidzących, 
poszukują nowych możliwości szkolenia zawodowego.

Związek podejmuje również działania zmierzające do tworzenia stanowisk 
pracy dla niewidomych we własnych zakładach. Tradycyjnie już Zakład Nagrań 
i Wydawnictw zatrudnia ponad 20 inwalidów wzroku. Podobnie w Centralnej 
Bibliotece zatrudnionych jest prawie 20 niewidomych. W Zarządzie Głównym 
PZN pracuje również kilku inwalidów wzroku oraz co najmniej kilkadziesiąt 
osób w kołach i okręgach PZN.

Próbę rozwiązania problemu zatrudnienia podjęto w Radomiu. W 1991 r. 
powstał tam Zakład Wielobranżowy, który w październiku rozpoczął 
zatrudnianie niewidomych i produkcję. Zakład ten nie rozwiąże wszystkich 
problemów województwa radomskiego, ale wypracowane tam wzory będą mogły 
znaleźć zastosowanie w innych rejonach kraju. Podobne działania zostały 
podjęte w województwie katowickim i w innych rejonach kraju.

Jak na razie, udaje się zatrudnić niewielkie ilości niewidomych. Tworzymy 
stanowiska pracy dla dziesiątek, może setek osób, a tymczasem, tracimy ich 
tysiące.



ÉŔĂĂ3.3. Wielkie wyzwanie 



Przedstawiona powyżej skrótowa analiza stanu zatrudnienia niewidomych w 
Polsce oraz występujących tendencji w tej dziedzinie napawa głębokim 
niepokojem. Wszystko wskazuje na to, że starania Związku i innych 
instytucji działających na rzecz niewidomych nie są wystarczające. Jeżeli 
nie zostanie zahamowany spadek zatrudnienia, jeżeli nie nastąpi poprawa 
jakości zatrudnienia i jeżeli nie uda się nam stworzyć warunków, w których 
przeciętni niewidomi będą mogli liczyć na otrzymanie pracy - możemy stracić 
bardzo dużo: wypracowane przez dziesiątki lat poczucie własnej wartości, 
godność ludzką i wiarę w sens rehabilitacji. Dotyczy to głównie młodzieży 
kończącej szkoły zawodowe.

Najważniejszym obecnie dla całego środowiska zadaniem jest ratowanie 
warsztatów pracy dla niewidomych lub tego, co jeszcze z nich pozostało do 
uratowania. Spółdzielczość zatrudniała prawie 10500 niewidomych. 
Zatrudnienie spadło bardzo poważnie. Ale nadal w 1993 r. zatrudniała ona 
3950 niewidomych, których los nie może być nam obojętny.

Na łamach naszej prasy, w wypowiedziach na zebraniach związkowych i 
spółdzielczych oraz w rozmowach indywidualnych przewija się tematyka 
zatrudnienia, a raczej jego brak. Groźba bankructw zakładów zatrudniających 
niewidomych stała się faktem. Faktem też stały się: ograniczenia pracy, 
bardzo niskie zarobki, bezrobocie.

Spółdzielczość niewidomych i spółdzielczość inwalidów pierwszorzędnie 
funkcjonowały w gospodarce socjalistycznej, nakazowo-rozdzielczej, czy jak 
kto woli - planowej. Prosperity naszej spółdzielczości przypadła w okresie, 
gdy tylko ocet znajdował się na półkach sklepowych. Wówczas największym 
problemem było zdobycie surowców. Ze zbytem wyrobów nie było żadnych 
kłopotów. Zawsze jednak można było na rachunek niewidomych "wypłakać" u 
władz surowce, maszyny, środki transportu. Niestety, nie można "wypłakać" 
zbytu.

Od początku lat dziewięćdziesiątych, rynek producenta przekształca się w 
rynek konsumenta. Wcześniej trzeba było dawać łapówki, stać w bardzo 
długich kolejkach, szukać znajomości itp, aby kupić atrakcyjny towar. Teraz 
można dostać łapówkę, jeżeli zechce się zakupić większą ilość towaru. 
Klient rzeczywiście staje się panem.

Sytuacja taka wywiera jednak negatywny wpływ na działalność zakładów 
zatrudniających niewidomych. Wydaje się konieczne założenie, że nie można 
tu liczyć na poprawę w dawnym stylu. Dawne - dla niektórych dobre, a dla 
całego narodu złe - czasy już nie wrócą. Mamy więc konkurencję oraz 
trudności ze zbytem, i to już na stałe. O możliwościach sprzedaży 
zadecydują cena i jakość towarów. Tego nie da się przeczekać i liczyć, że 
jakoś to będzie. W miarę prywatyzacji i nasycania rynku, konkurencja będzie 
się zaostrzać. Czy nasze spółdzielnie i spółki PZN stać na takie 
dostosowanie się do takich warunków? Są przykłady, że nie. Kilka 
spółdzielni już upadło.

W obecnej sytuacji najpilniejszym zadaniem jest ratowanie warsztatów 
pracy niewidomych. Niezbędne wydaje się podjęcie szybkich, zdecydowanych 
działań, aby nie dopuścić do roztrwonienia majątku. Bo gdy się to stanie, 
na wszystko będzie za późno.

Nie wystarczy ograniczanie produkcji, wysyłanie ludzi na urlopy bezpłatne 
i zwalnianie pracowników. Wszystko to może przynieść krótkotrwałe efekty, a 
w dalszej perspektywie może okazać się wręcz szkodliwe.

Jednym z warunków efektywnej działalności ekonomicznej jest maksymalne 
wykorzystanie maszyn, urządzeń, środków transportu i pomieszczeń. Najlepiej 
byłoby, gdyby zakład pracował bez przerw całą dobę, nie wyłączając świąt i 
niedziel. Jest to jednak niemożliwe. Ale czas pracy zakładu należy możliwie 
wydłużać, a nie skracać. Przy krótkim czasie pracy zakładu stałe wydatki 
pozostają bez zmian, a produkcja jest niewielka.

Istnienie spółdzielni niewidomych lub innych, specjalnych zakładów pracy, 
to możliwości zatrudnienia tysięcy inwalidów wzroku. Wydaje się, że prawdę 
tę należy przyjąć za główną wytyczną naszego działania i podporządkować jej 
wszystkie inne podrzędne dobra. Powstają wprawdzie warunki do zatrudniania 
niewidomych w różnych zakładach, ale długo jeszcze potrwa zanim inwalidzi 
wzroku będą tak przygotowani, żeby z nich skorzystać.

Proponuję gruntowną analizę ekonomiczną naszych zakładów i wykorzystanie 
wniosków z niej wynikających. Proponuję podjęcie niezbędnych kroków, dopóki 
nie jest za późno. Dotychczas stosowane metody wspierania spółdzielni i 
innych zakładów zatrudniających niewidomych są nieskuteczne. Nie dają 
podstaw funkcjonowania tych zakładów w systemie gospodarki rynkowej.

Pojawiły się dogodne warunki tworzenia stanowisk pracy dla osób 
niepełnosprawnych. Można powoływać ze środków Państwowego Funduszu 
Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych zakłady pracy chronionej i warsztaty 
terapii zajęciowej. Ze środków tego Funduszu można wyposażać stanowiska 
pracy, tworzyć nowe i pokrywać koszty zatrudnienia osób niepełnosprawnych 
przez 18 miesięcy. Jest to bardzo ważne i dobre rozwiązanie. Czy jednak 
wystarczy również do funkcjonowania zakładów spółdzielczych i innych 
zatrudniających osoby niepełnosprawne?

Pamiętajmy, że gospodarka tak zwana uspołeczniona na całym świecie jest 
mniej efektywna, nie wytrzymuje konkurencji z przedsiębiorstwami 
prywatnymi; toteż w żadnym z wysoko rozwiniętych krajów spółdzielczość 
niewidomych nie rozwinęła się. Gdyby była to efektywna forma prowadzenia 
działalności gospodarczej, należałoby oczekiwać, że powstanie ona i 
rozwinie się wszędzie tam, gdzie kładzie się duży nacisk na efektywność 
wszelkiej działalności. Tymczasem tak nie jest. Dlaczego?

Radykalnie mogłoby poprawić kondycję ekonomiczną tych zakładów dotowanie 
ich działalności z budżetu państwa. To jednak, jak się wydaje, nie jest 
możliwe. Nie jest możliwe też przyznanie naszym zakładom wyłączności na 
określone wyroby. Jest to niezgodne z zasadami reformy, a ponadto 
niezmiernie trudne do wprowadzenia i przestrzegania. Przecież nie jest 
wymagana zgoda władz na podjęcie jakiejkolwiek produkcji, chyba tylko z 
wyłączeniem broni i alkoholu. Ponadto zawsze można sprowadzić z zagranicy 
to, czego nam brakuje, albo jeżeli nasze wyroby są złej jakości lub drogie.

Mimo trudności niezbędne są poszukiwania wyjścia z kryzysu, gdyż bez 
rozwiązania problemu zatrudnienia nie da się odbudować poczucia 
bezpieczeństwa, wiary w możliwości rehabilitacyjne, poczucia godności 
osobistej itd.



ÉŔĂĂ3.4. O ludzką godność 



Brak pracy dla niewidomych jest zjawiskiem bardzo uciążliwym. Bez 
wątpienia, problemu tego, nie da się łatwo i szybko rozwiązać. Nie udało 
się to nawet w najbogatszych krajach. Mają one znaczne sukcesy w tym 
zakresie, ale nie oznacza to, że istnieje tam możliwość zatrudnienia 
każdego, chętnego niewidomego.

Bezrobocie wśród inwalidów wzroku, stanowi wielki problem ekonomiczny i 
rehabilitacyjny. Brak perspektyw zawodowych, deprymująco wpływa na psychikę 
niewidomych i wpływa na kształtowanie niewłaściwych postaw.

Problem zatrudnienia znajduje coraz szersze odzwierciedlenie w dyskusjach 
niewidomych, wypowiedziach na łamach naszej prasy i przede wszystkim, w 
rozmyślaniach i troskach wielu inwalidów wzroku i innych osób 
niepełnosprawnych.

Jeden z czytelników "Pochodni" napisał: "Zagraża nam brak pracy lub jej 
zakaz i perspektywa otrzymywania bardzo niskich rent..."Czytelnik ten 
poruszył w swym liście jeszcze inny interesujący i ważny problem, ale o tym 
za chwilę. Najpierw zajmę się zagadnieniem zatrudnienia niewidomych.

Zagadnienie to należy uznać jako jedno z najważniejszych dla naszego 
środowiska. Czasy, w których mogliśmy mówić: "problem zatrudnienia został w 
zasadzie rozwiązany" i o "polskiej szkole rehabilitacji", mamy już za sobą. 
Obecnie w całym kraju występuje olbrzymie bezrobocie. Jest to problem 
ogólny. Na tym tle, jak już pisałem, zmieniły się niekorzystnie również 
możliwości zatrudnienia niewidomych. Sytuacja staje się tragiczna. Nie 
jesteśmy przygotowani do działalności w nowych warunkach: gospodarki 
rynkowej, konkurencji, bezrobocia.

Podjęte zostały pewne próby poszerzenia możliwości zawodowych 
niewidomych. Pisałem o tym w rozdziale 3.2. Niewidomi od dawna zdobywają 
kwalifikacje zawodowe na różnych kierunkach studiów, w szkołach 
pomaturalnych i średnich zawodowych. Wszystko to jednak dotyczy niewielkiej 
grupy osób, gdy tymczasem pomocy potrzebują tysiące tracących pracę, 
chociażby w wyniku upadania spółdzielczości niewidomych. W latach 1990 - 92 
pracę straciło ponad 6500 niewidomych i słabowidzących.

Praca dla inwalidów wzroku, jak już pisałem, ma wielostronne znaczenie. 
Oprócz stwarzania warunków poprawy sytuacji materialnej ma wiele walorów 
rehabilitacyjnych. Nie ma tu potrzeby szerokiego uzasadniania tego 
znaczenia w procesie kompleksowej rehabilitacji. Znają je wszyscy 
doskonale. Istnieje natomiast potrzeba omawiania różnorodnych form 
poszukiwania możliwości zatrudnienia niewidomych i słabowidzących. Zachęcam 
wszystkich do zastanowienia się i poszukiwania dróg wyjścia ze ślepego 
zaułka.

Wielkim problemem są nasze przyzwyczajenia. Nauczyliśmy się łapać za 
telefon i dzwonić do spółdzielni niewidomych, gdy tylko ktoś z naszych 
koleżanek czy kolegów potrzebował pracy. Od czasów pana Zbigniewa 
Skalskiego Związek nasz nie zatrudnia ani jednego pracownika, którego 
wyłącznym zadaniem byłoby wyszukiwanie stanowisk pracy dostępnych dla 
niewidomych. Nie możemy więc oczekiwać, że tradycyjnymi metodami, 
działaniami urzędniczymi, problem uda się u nas rozwiązać. Konieczne jest 
zatrudnienie ludzi z inicjatywą, obrotnych, rzutkich, których jedynym 
obowiązkiem byłoby szukanie miejsc pracy dla niewidomych. Być może dobrym 
rozwiązaniem byłoby wypłacanie im najniższych z możliwych pensji i bardzo 
wysokich premii za zatrudnienie poza instytucjami dla niewidomych każdego 
niewidomego i słabowidzącego. Być może w ten sposób stworzona zostałaby 
odpowiednia motywacja do pracy.

Wydaje się, że należy podejmować wszelkie próby, które rokują jakąkolwiek 
nadzieję na rozwiązanie, chociażby częściowe, problemu zatrudnienia 
inwalidów wzroku. Należy też wykazać trochę odwagi przy podejmowaniu tych 
prób. Konieczne jest też inne spojrzenie na problemy zatrudnienia, 
spojrzenie dostosowane do nowych warunków.

Ze względu na rangę problemu, konieczne jest jego podejmowanie przez 
wielu ludzi, działaczy i pracowników oraz wszystkich, którzy potrafią 
myśleć i działać. Zadanie jest - powtarzam - naprawdę niezmiernie ważne i 
bardzo trudne. Warto więc się z nim zmierzyć, a pozytywne wyniki, choćby 
niewielkie, będą miały zasadnicze znaczenie dla niewidomych.

Odrębny problem stanowią skutki bezrobocia w psychice niewidomych i w ich 
statusie społecznym. Mogą wyłonić się tendencje do wykazywania swojej 
bezradności, postaw roszczeniowych, zatraty poczucia godności. Trudno 
dziwić się, że dla każdego człowieka najważniejszym zagadnieniem jest 
zaspokojenie podstawowych potrzeb: pokarmu, mieszkania, odzieży, obuwia. 
Potrzeby wyższe - kulturalne, estetyczne, społeczne - wyłaniają się z 
reguły dopiero po zaspokojeniu tych podstawowych, fizjologicznych. I trudno 
oceniać negatywnie człowieka, który robi wszystko co może, aby zaspokoić 
podstawowe potrzeby swoje i swojej rodziny. Na tym tle jednak mogą powstać 
tendencje do zaspokajania tych potrzeb w sposób uwłaczający godności 
ludzkiej.

Wcześniej już wspomniany Czytelnik "Pochodni" pisze: "... bo przecież 
według niektórych "znawców" przedmiotu będziemy coraz sprawniejsi, 
samodzielniejsi i niezależni od niczyjej pomocy. Ministerstwo Pracy i 
Polityki Socjalnej zrozumiało to dosłownie i dlatego proponuje pozbawienie 
nas grup inwalidzkich i związanych z nimi przywilejów, takich jak dodatek 
pielęgnacyjny czy korzystanie ze zniżek". Dalej czytamy: "Wracając zaś do 
naszej rzekomo wzrastającej samodzielności i zaradności, to widzę ją z ręką 
pod kościołem". I jeszcze jeden cytat z tego listu: "Zdarzyło mi się razu 
pewnego, że gdy szedłem z żoną ulicą, podeszła do mnie i chwyciła pod ramię 
młoda niewiasta, prosząc o przeprowadzenie przez jezdnię. Żona stwierdziła, 
że po przeprowadzeniu osoba ta poszła sobie jak dobrze widząca. Swoim 
dążeniem na siłę do samodzielności możemy zgotować sobie gorzki los".

Nie wiem, czy dobrze zrozumiałem autora tych słów. Wydaje się, że obawia 
się on, iż dążenie do samodzielności, do zaradności, zrehabilitowania może 
nam przeszkadzać w uzyskaniu ulg, przywilejów, różnorodnej pomocy. Nie są 
to bezpodstawne obawy. Na pewno jest w tym jakaś sprzeczność - 
samodzielność, zaradność i potrzeba pomocy. Wydaje się jednak, że nie można 
godzić się na rezygnację ze swoich możliwości dla uzyskania doraźnych 
korzyści materialnych i innej pomocy. To już w przeszłości było. Ludzie 
specjalnie okaleczali się i oszpecali, aby wzbudzać litość i otrzymać 
łatwiej jałmużnę. Powrót do takich metod nie może być naszym celem. Nie 
może, ale czy nie będzie? Oczywiście należy robić wszystko, co jest możliwe 
i jeszcze więcej, aby się tak nie stało.

Myślę, że już najwyższy czas na ustalenie zestawu najważniejszych zadań 
naszej działalności. Zagadnienia związane z zatrudnieniem winne znaleźć się 
na czele takiej listy.



ÉŔĂĂ3.5. Rehabilitacja zawodowa



Pisanie obecnie, z podanych wcześniej powodów, o rehabilitacji zawodowej 
niewidomych nie należy do wdzięcznych zadań. Z kretesem przepadła polska 
szkoła rehabilitacji. Trzeba jednak żyć i działać, pokonywać trudności.

Niewidomi niejednokrotnie w przeszłości udowodnili, że potrafią pracować. 
Generalnym sprawdzianem możliwości zawodowych była pierwsza wojna światowa. 
Miliony ludzi ubrano w mundury. Zostali oni oderwani od warsztatów, biur, 
fabryk, gospodarstw rolnych. Nie było komu pracować, a jednocześnie popyt 
na wszelkiego rodzaju wyroby gwałtownie wzrósł. Okazało się wówczas, że 
inwalidzi mogą pracować. Dla niewidomych wiele zawodów też stało się 
dostępnych. Cóż! Wojna się skończyła, kryzys, bezrobocie i inwalidzi 
okazali się niepotrzebni.

Niejednokrotnie przy różnych okazjach, w tym zbiorze artykułów również, 
powołuję się na przykłady wybitnych niewidomych, którzy osiągnęli niebywałe 
rezultaty i to w warunkach znacznie trudniejszych niż obecne w naszym 
kraju. W tym miejscu wymienie dwa nazwiska mniej znane, lecz na pewno godne 
uwagi.

Dydym żył w Aleksandrii w IV wieku naszej ery. Wzrok utracił w czwartym 
roku życia. Był wybitnym teologiem. Dzięki swojej pracy naukowej wszedł na 
stałe do historii Kościoła. Trudno sobie wyobrazić, że Dydym działał w 
szczególnie dogodnych warunkach, a mimo to...

Drugi naukowiec, to Franciszek Huber. Urodził się w 1750 roku w Genewie. 
Wzrok stracił we wczesnej młodości. Prowadził działalność naukową z 
dziedziny pszczelarstwa. Jego fundamentalne dzieła z teorii i praktyki 
pszczelarstwa zachowały swą aktualność do czasów współczesnych. Do dziś nie 
zostało podważone żadne z jego wielkich odkryć. Przyznajmy, że obserwacji 
życia pszczół brak wzroku nie ułatwia.

Tak, ale większość ludzi nie jest geniuszami. I dla nich potrzebna jest 
rehabilitacja zawodowa. U nas po II wojnie niewidomi pokazali, co potrafią. 
Potrafili głównie działać w gospodarce permanentnego niedoboru. Niedobór 
skończył się i możliwości niewidomych również. Jeden z czytelników 
"Pochodni" dzieli się bardzo ciekawymi uwagami na ten temat. Można 
stwierdzić, że większość niewidomych nie jest przygotowana do życia w 
normalnych warunkach, które dla nich normalnymi nie są.

I dalej: "Dla inwalidów, szczególnie niewidomych, sytuacja jest znacznie 
gorsza. Przeciętny polski niewidomy nie jest w ogóle konkurencyjny na rynku 
pracy po pierwsze dlatego, iż to, co potrafi wykonywać, jest gdzie indziej 
nieprzydatne i po drugie - nie jest w stanie zarobkować nawet we własnym 
zakresie, świadcząc, np. jakieś usługi dla najbliższego otoczenia."

Działalność rehabilitacyjną, tę zawodową, musimy zaczynać prawie od 
początku. Kto, jak i za jakie pieniądze ma to robić?

Zadania są wielkie, trudne, złożone, nowe, nie bardzo wiadomo, jak brać 
się do ich rozwiązywania. Potrzeba pieniędzy, dużo pieniędzy, no i 
odpowiednich ludzi, zdolnych do podjęcia tej pracy. O ile pieniądze można 
zdobyć, o tyle ludzi niełatwo.

Związek nasz przeżywa ciągle nowe fale redukcji. Pracowników jest coraz 
mniej. W Zarządzie Głównym PZN zlikwidowany został pod koniec 1991 r. dział 
rehabilitacji zawodowej. W okręgach już wcześniej nie było pracowników 
odpowiedzialnych wyłącznie za rehabilitację zawodową.

Konieczne jest uświadomienie sobie wagi problemu i poszukiwanie sposobów 
jego rozwiązania. Nawet jeżeli obecnie nie da się wiele zrobić, 
wypracowanie odpowiedniego programu, metod i celów, będzie mogło być 
realizowane natychmiast, gdy tylko warunki pozwolą.

Należy się zgodzić, że zatrudnienie dla niewidomych jest dobrem 
bezspornym. Pozwala zaspokajać wiele potrzeb psychicznych i społecznych, 
nie mówiąc już o materialnych. Oczywiście, rehabilitacja zawodowa ma 
znaczenie tylko dla osób młodszych.

Kolejne założenie, które należy przyjąć, to, że minione czasy już nie 
wrócą, że trzeba będzie działać w warunkach gospodarki rynkowej, w której 
niemal wszystko jest towarem, praca również. W tym typie gospodarki na ogół 
występuje nadmiar towarów - większa podaż niż popyt. Dotyczy to też siły 
roboczej. Przy nadmiarze towaru sprzedaje się tylko najlepszy. Siła robocza 
też znajdzie nabywców, tylko ta lepsza. Ta prawda ma olbrzymie znaczenie 
dla niewidomych. Czy naprawdę nasza siła robocza jest towarem pierwszej 
jakości? Czy możemy być konkurencyjni? Myślę, że na razie nie.

Posiadamy znaczne możliwości zawodowe. Trzeba tylko uznać, że w obecnej 
sytuacji w naszym kraju, a w innych już wcześniej, niewidomi wybitni mogą 
konkurować z bardzo dobrymi pracownikami widzącymi, niewidomi bardzo dobrzy 
- z dobrymi widzącymi, dobrzy - z dostatecznymi, a dostateczni - z nikim. 
Jest to pewne uproszczenie, ale oddaje prawdę, z którą musimy się liczyć.

System rehabilitacji zawodowej powinien obejmować wiele rozwiązań 
instytucjonalnych, prawnych, ekonomicznych oraz z zakresu świadomości 
indywidualnej i społecznej.

1. Ważne jest bardzo dobre przygotowanie niewidomych do pracy zawodowej. 
Ich kwalifikacje muszą być najwyższej jakości. Inaczej nie wytrzymają 
konkurencji z osobami pełnosprawnymi. Muszą, ale czy są? Płakać się chce, 
obserwując uczniów w szkołach dla niewidomych, jak nosami czytają zwykłe 
pismo, a o brajlu słyszeć nie chcą. Nie wiadomo, czy się śmiać, czy płakać 
nad niewidomym magistrem, który sam nie chodzi, brajla nie zna i ma mnóstwo 
pretensji do całego świata. Rozmawiałem kiedyś z kandydatem do pracy w ZG 
PZN. Kandydat ten wcześniej przez kilkanaście lat pracował na kierowniczym 
stanowisku. Za starego diabła nie umiał powiedzieć mi, co robił, czym się 
zajmował, co potrafi. Z największym trudem wydusiłem z niego, że robił 
plany pracy i sprawozdania. Drżyjcie narody! Spec taki może każdemu 
zagrozić, wygrać każdy konkurs na stanowisko kierownicze i zrobić 
błyskawiczną karierę.

2. Zasadnicze znaczenie w zatrudnieniu osób niewidomych i z poważnymi 
wadami wzroku ma ich dobre podstawowe i psychiczne zrehabilitowanie. 
Niewidomy musi być zaradny, samodzielny, sam chodzić, umieć zrobić notatkę, 
wyglądać jak człowiek, nie mieć "much w nosie", nie pokazywać fanaberii, 
nie przejawiać postaw roszczeniowych, nie uważać, że świat się wokół niego 
kręci.

W przyszłości chyba większość niewidomych pracować będzie w tak zwanym 
środowisku naturalnym.

Kandydat do pracy w warunkach konkurencji musi być ambitny, chcieć 
dorównać pracownikom pełnosprawnym, nie godzić się na łatwiznę, taryfę 
ulgową ani honorowe zatrudnienie. Bez tego, nie może liczyć również na 
sukcesy zawodowe.

3. Nie wszyscy inwalidzi wzroku jednak, będą mogli spełnić warunki 
zatrudnienia w środowisku naturalnym. Dlatego konieczne jest też tworzenie 
i utrzymywanie zakładów pracy chronionej dla niewidomych.

4. Do rozwiązania problemu zatrudnienia niewidomych niezbędny jest sprzęt 
rehabilitacyjny, dostosowany do poszczególnych zawodów i charakteru 
inwalidztwa. Dla niewidomego naukowca bardzo przydatny jest komputer z 
brajlowskim monitorem lub mową syntetyczną, dla ślusarza - brajlowskie lub 
mówiące przyrządy pomiarowe, dla dziewiarza odpowiednia maszyna, a dla 
tłumacza optacon. Dla każdego coś innego, ale każdemu odpowiedni sprzęt 
może ułatwić wykonywanie pracy. Sprzęt taki również, uniezależnia w 
znacznej mierze od pomocy osób widzących, pozwala osiągać podobne wyniki 
jakie osiągają pozostali pracownicy.

5. Ważne jest poszukiwanie nowych, atrakcyjnych zawodów i miejsc pracy 
dostępnych dla inwalidów wzroku. Nie można ciągle trzymać się dziewiarstwa 
czy innych, które się przeżyły. Mamy na tym odcinku pewne sukcesy np. 
szkolenie organistów, stroicieli i korektorów instrumentów muzycznych, 
dokumentalistów w językach obcych. Podobnych zawodów należy poszukiwać w 
dalszym ciągu i szkolić w nich niewidomych.

System szkolenia zawodowego niewidomych musi być dostosowany do nowych 
potrzeb. Z satysfakcją można odnotować poczynania Ośrodka 
Szkolno-Wychowawczego dla Dzieci Niewidomych w Krakowie, Okręgu PZN w 
Lublinie oraz Ośrodka Rehabilitacji i Szkolenia Niewidomych w Bydgoszczy we 
wdrażaniu nowych kierunków szkolenia zawodowego. Wszystko to jednak jest 
niewystarczające i przeznaczone dla niewidomych o ciut wyższych 
aspiracjach. A co z resztą? Poza tym, nasze szkolnictwo zawodowe dla 
niewidomych nie zawsze nadąża za istniejącymi potrzebami. Często w dalszym 
ciągu uczy się szczotkarstwa, dziewiarstwa, montażu mechanicznego.

6. Istotnym warunkiem rozwiązania problemu zatrudnienia inwalidów, w tym 
niewidomych, jest też dobra regulacja prawna zagadnień związanych z 
rehabilitacją zawodową oraz zatrudnieniem. Prawo powinne być tak pomyślane, 
aby nie przeszkadzało w zatrudnieniu, aby przez różnorodne uprawnienia nie 
ograniczało możliwości zawodowych osób niepełnosprawnych.

7. Kolejnym zagadnieniem jest tworzenie zachęt materialnych dla 
pracodawców zatrudniających osoby niepełnosprawne. Zatrudnienie niewidomych 
czy innych inwalidów nie może być działalnością charytatywną. Pracodawca 
musi mieć z tego tytułu określone korzyści, musi mu się opłacać zatrudniać 
osoby niepełnosprawne. Nie powinien on ponosić z tej racji żadnych 
dodatkowych kosztów, jeżeli zatrudnia inwalidów. I tak będzie miał pewne 
trudności organizacyjne czy inne. Dodatkowe koszty z tym związane z całą 
pewnością skutecznie powstrzymają go przed poszukiwaniem stanowisk pracy 
dla osób niepełnosprawnych. Stworzone już zostały pewne zachęty 
ekonomiczne. Powołanie Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób 
Niepełnosprawnych było wyrazem zrozumienia potrzeb. Czy jednak zachęty te 
są wystarczające? Czy uprawnienia osób niepełnosprawnych, brak znajomości 
ich możliwości zawodowych, obawy, uprzedzenia itp nie są silniejsze niż 
stworzone ekonomiczne zachęty?

8. W infrastrukturze zatrudnienia osób niepełnosprawnych ważną rolę 
odgrywa poradnictwo zawodowe - ocena możliwości lokalnych, predyspozycji 
fizycznych, intelektualnych, osobowościowych inwalidy, warunkujących dobrą 
pracę w wybranym zawodzie. Daleko nam do tego, aby stworzyć dla niewidomych 
i słabowidzących sprawny system poradnictwa zawodowego.

9. Rozwiązanie problemu zatrudnienia inwalidów wzroku to również 
działania, zmierzające do włączenia w czynne życie osób o wyższych 
kwalifikacjach zdobytych przed utratą wzroku. Jest to bardzo trudne 
zadanie. Z obserwacji wynika, że ludzie ci najczęściej trudno adaptują się 
do warunków życia bez wzroku. Jest to jednak znaczny potencjał 
intelektualny, z którego nie można zrezygnować. Ze względów humanitarnych 
nie można pozostawić ich samym sobie. Inni ociemniali, robotnicy 
niewykwalifikowani i o niskich kwalifikacjach, również potrzebują naszej 
pomocy. Dla nich też możliwość pracy zawodowej ma żywotne znaczenie. 
Szkolenie zawodowe wymaga odpowiednich zakładów, fachowców i pieniędzy. A 
tego właśnie, zwłaszcza fachowców, brakuje.

10. Niezbędne jest zatrudnienie specjalistów od zatrudnienia niewidomych. 
Fachowiec taki powinien poznać możliwości niewidomego, wyszukać dla niego 
odpowiednie stanowisko pracy, przekonać pracodawcę, że może zatrudnić 
niewidomego i że mu się to opłaci. Następnie zorganizować niewidomemu 
praktykę, załatwić środki na płacę dla niego na czas praktyki, czuwać nad 
nim w okresie praktyki i przez kilka miesięcy po zatrudnieniu. A jeszcze 
wcześniej powinien ustalić, jakiego dostosowania wymaga stanowisko pracy i 
załatwić środki na to dostosowanie.

11. Niezmiernie ważna jest zmiana świadomości osób niepełnosprawnych, w 
tym niewidomych. W minionych latach ukształtowany został typ 
niepełnosprawnego "roszczeniowca". Taki człowiek uważa, że wszystko mu się 
należy. Bez zmiany podobnych postaw niewiele będzie można osiągnąć w 
rehabilitacji zawodowej.

Na pewno nie wymieniłem wszystkich warunków, które powinny być spełnione, 
aby można było myśleć o w miarę sensownym uporaniu się z problemem 
bezrobocia niewidomych. Na pewno nie wszystkie, ale i tak piękny "koncert 
życzeń".

Niestety, jeżeli nie uświadomimy sobie problemów, jeżeli nie pogodzimy 
się z twardymi warunkami gospodarki rynkowej i z tym, że zadaniem zakładu 
jest wypracowywanie zysku, a nie działalność socjalna, możemy z góry 
pogodzić się z przegraną.

Działania zmierzające do stworzenia podstaw rozwiązywania problemów 
dotyczących zatrudnienia niewidomych i słabowidzących muszą mieć 
wielokierunkowy charakter. Trzeba poszukiwać różnych sposobów, sposoby te 
sprawdzać i realizować.

Na koniec chcę z całą mocą podkreślić, że żądać różnych rzeczy, a przede 
wszystkim wysiłku, solidności, wysokich kwalifikacji itp., możemy tylko od 
siebie. Od władz państwowych możemy domagać się tworzenia warunków prawnych 
i zachęt ekonomicznych, tak aby zatrudnianie inwalidów stawało się 
opłacalne dla pracodawców i od nikogo nic więcej.



ÉŔĂĂ3.6. Spór o uprawnienia



Wiele poglądów w naszym kraju ulega przewartościowaniu, zmianom, 
modyfikacjom lub następuje wycofywanie starych i tworzenie nowych.

Przewartościowanie niektórych poglądów dotyczących inwalidów wzroku jest 
również niezbędne. Szczególnie ważne jest ponowne zastanowienie się nad 
zadaniami rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia. Jak już pisałem w 
rozdziale 3.5, system rehabilitacji zawodowej powinien obejmować wiele 
działań, instytucji, tworzenie dobrego prawa itp. Wszystko to może okazać 
się niewystarczające, gdyż niezbędna jest równocześnie zmiana naszej 
świadomości.  Dotychczasowymi metodami - co wielokrotnie zaznaczałem - 
wiele nie da się osiągnąć w nowych warunkach.

Na jednym z zebrań w kole PZN pewien niewidomy domagał się podjęcia 
starań o wydanie zakazu zwalniania z pracy inwalidów wzroku. Pomijam 
drobiazg, że nie ma siły zdolnej do przeforsowania takiego zakazu. 
Zakładam, że się udało. No i nie mogło stać się gorzej. Jeżeli niewidomego 
nie będzie można zwolnić z pracy, zakłady będą się broniły wszelkimi 
sposobami, aby go nie zatrudnić. Będą się kierowały zasadą przezorności: po 
co zatrudniać, jeżeli nie będzie można go zwolnić w razie potrzeby. Lepiej 
nie ryzykować. W obecnych warunkach i tak pracodawcy nie kwapią się do 
zatrudniania niewidomych. Gdyby obowiązywał zakaz zwalniania ich z pracy - 
i te mizerne możliwości zniknęłyby całkowicie.

 Inny przykład. Zbiera się grupa niewidomych spółdzielców i dyskutuje nad 
możliwościami poprawy sytuacji gospodarczej ich zakładów pracy. Jako 
pierwszy warunek umożliwiający ratowanie spółdzielczości niewidomych 
zgłaszają oni przyznanie wyłączności produkcji niektórych wyrobów. Uważają 
oni, że to metoda sprawdzona w minionych czasach, a więc i obecnie będzie 
skuteczna. To, że w kraju nastąpiły radykalne zmiany ekonomiczne, społeczne 
i ustrojowe - dyskutantów to nie interesuje. Oni chcą pracować i zarabiać, 
a wyłączność produkcji im to umożliwi.

Ustawa z 9 maja 1991 r. o zatrudnieniu i rehabilitacji zawodowej osób 
niepełnosprawnych, zagwarantowała niepełnosprawnym pracownikom wiele 
uprawnień, które są dla nich bardzo wygodne. Ale czy również są one 
korzystne dla spółdzielni jako zakładów pracy?

W celu ratowania możliwości zatrudnienia niewidomych i słabowidzących 
konieczne jest pilne dokonanie przeglądu wszystkich uprawnień, z jakich 
korzystają niewidomi pracownicy i rezygnacja z tych, które są kosztowne i 
ograniczają efektywność ich działalności. Z tych względów niewidomemu w 
zakładzie pracy nie powinno przysługiwać nic, co nie przysługuje pozostałym 
pracownikom. Jedynym wyjątkiem może tu być specjalne oprzyrządowanie 
stanowiska pracy, przy czym jego koszty nie powinny obciążać funduszy 
zakładu zatrudniającego. Uprawnienia, oby było ich jak najwięcej, powinny 
przysługiwać pracodawcom, a nie inwalidom. Pracodawcom musi opłacać się 
zatrudniać osoby niepełnosprawne. Wyrównywanie zwiększonych kosztów 
utrzymania i zatrudnienia niewidomych powinno być dokonywane z funduszy 
państwowych czy samorządowych. Koszty te, w żadnym przypadku, nie powinny 
obciążać zakładu pracy zatrudniającego osoby niepełnosprawne.

Możliwość pracy to poprawa warunków życia, to zajęcie dające poczucie 
własnej wartości, wyższa ocena społeczna, kontakty z innymi ludźmi, 
poszerzenie sfery zainteresowań, doznań i doświadczeń. Praca zawodowa 
posiada bogate walory rehabilitacyjne. Z tych względów, warto zastanowić 
się, czy utrzymanie wszystkich "zdobyczy", w nowych warunkach będzie 
korzystne.

Niemiło jest rezygnować z jakichkolwiek uprawnień, do których 
przyzwyczailiśmy się i niemiło jest proponować takie rezygnacje. Załóżmy 
jednak, że musimy dokonać wyboru. Co wybierzemy - utratę niektórych 
uprawnień i zachowanie możliwości pracy, albo utratę pracy, a z nią i 
wszystkich uprawnień?

Chcę być dobrze zrozumiany. Nie proponuję rezygnacji z czegokolwiek. Nie 
wiem z całą pewnością, czy jest ona konieczna i czy zaradziłaby utracie 
możliwości zawodowej tysięcy niewidomych. Wiem natomiast, że uprawnienia 
te, nie ułatwiają znalezienia pracy dla niewidomego i utrzymania 
zatrudnienia.

Zastanówmy się, jak wpływa na możliwości pracy skrócony czas pracy, inne 
ograniczenia związane z czasem pracy i dodatkowe dni urlopu.

Zakład pracy zatrudnia niewidomego telefonistę. Zakład ten pracuje 8 
godzin dziennie, a niewidomy telefonista 7 godzin. Poza tym, zakład pracuje 
w niektóre soboty - niewidomy nie. Czy godzinę dziennie i w niektóre soboty 
zakład ten ma być pozbawiony łączności? A może telefoniście temu należy 
dodatkowo płacić i wówczas będzie on mógł pracować dłużej niż 7 godzin? A 
może szukać na ten czas innego telefonisty? Jest to problem ekonomiczny, 
organizacyjny i psychologiczny. Nikt, kto liczy pieniądze, nie lubi wydawać 
ich bez potrzeby. Nikt też nie lubi stwarzać sobie trudności 
organizacyjnych. Ludzie nie lubią też, gdy ktoś jest w jakiś sposób 
wyróżniany np. pracuje mniej za te same pieniądze. Może więc lepiej 
zatrudnić telefonistę widzącego? Telefoniście takiemu można dać jakąś 
dodatkową pracę, którą będzie mógł wykonywać w okresach mniejszej liczby 
połączeń. Czy niewidomemu równie łatwo można znaleźć i dać taką, dodatkową 
pracę?

Podobnie sprawa ma się z niewidomymi masażystami. Jest to zawód bardzo 
dobry dla niewidomych. W polsce jest zatrudnionych ponad 920 niewidomych 
masażystów. Czy jednak zatrudnienie to utrzyma się w przyszłości? Czy np. 
nie postawi ktoś pytania: "Korzystniej jest zatrudnić trzech widzących 
masażystów czy czterech niewidomych". Ich płace są takie same. A więc, 
niewidomym trzeba zapłacić znacznie więcej niż widzącym i jeszcze ich 
łączny czas pracy będzie krótszy od łącznego czasu pracy widzących 
masażystów. Trzech widzących masażystów razy 8 godzin równa się 24 godziny. 
Tyle wynosi ich łączny czas pracy dziennie. Czterech niewidomych masażystów 
razy 6 godzin równa się 24 godziny. A więc tyle samo dziennie. Roczny czas 
urlopów natomiast niewidomych masażystów będzie znacznie dłuższy. 4 razy 36 
równa się 144 dni w ciągu roku. Tyle wyniesie ich łączny czas urlopu. A 
masażyści widzący? 3 razy 26 równa się 78. Tyle dni wyniesie ich roczny 
łączny urlop. Czy w tej sytuacji zatrudnianie niewidomych masażystów może 
być korzystne dla pracodawcy? Dodajmy, że widzący masażysta, w razie 
potrzeby, może wykonywać inne prace. Może być zatrudniony np. jako 
sanitariusz. Czy niewidomy również?

W każdym przypadku, gdy niewidomy pracownik korzysta z uprawnień nie 
przysługujących innym pracownikom danego zakładu lub zawodu, można 
przeprowadzić rozważania, czy takie uprawnienia są naprawdę korzystne dla 
niewidomych.

Zatrudnienie niepełnosprawnego pracownika, niemal zawsze, powoduje 
mniejsze lub większe trudności i ograniczenia dla pracodawcy. Nie należy 
więc stwarzać dodatkowo takich, które nie są konieczne.

Po opublikowaniu podobnych poglądów na łamach "Pochodni", posypały się 
protesty i zarzuty pod moim adresem. Jeden z czytelników napisał: "Naszym 
zdaniem należy rozsądnie i rozważnie, ale jednak konsekwentnie, bronić 
swych uprawnień zawodowych, gdyż - co tu mówić - tracąc przywileje, tracimy 
specyficzną odrębność, która, jak dotąd, chroni nas przed konkurencją ze 
strony masażystów widzących". A więc, skoro takie uprawnienia, jak czas 
pracy (6 godzin, zamiast 8) mogły wpłynąć na wyrobienie niewidomym marki 
zawodowej, pozwoliły konkurować z ludźmi widzącymi, może warto podjąć 
starania o dalsze skrócenie ich czasu pracy na przykład do 4 godzin 
dziennie? A może wystarczy jedna godzina? Kolega wyjechał do Niemiec, 
pracuje 8 godzin dziennie i jest szczęśliwy. Tylko niech nikt mi nie mówi, 
że tam ma wyższe zarobki. To prawda. Skrócony czas pracy jest jednak nie po 
to, żeby ktoś mógł pracować na półtora etatu. W Polsce tokarz, profesor, 
aktorka, minister i sprzątaczka zarabiają mniej niż w Niemczech. Czy to 
oznacza, że powinni pracować w skróconym czasie? Nie da się pracować jak w 
socjalizmie i żyć na poziomie najbogatszych krajów świata. Nie jest to 
możliwe. Przewodniczący Naczelnej Rady Lekarskiej wypowiedział się w 
sprawie konieczności prywatyzacji niemal całej służby zdrowia. Według tej 
wypowiedzi, tylko wielkie wojewódzkie szpitale, akademie medyczne i 
instytuty badawcze będą państwowe. Reszta będzie sprywatyzowana. Jeżeli się 
tak stanie, będzie to koniec pracy niewidomych masażystów, o ile oczywiście 
nie dostosują się do tych zmian.




11)
21)
31)
41.
l1.1.1.1.1.1
rI.A.1.a

Już prawie połowa niewidomych straciła pracę, a my kochamy przywileje 
związane z zatrudnieniem. Na przykład nie mogłem przeforsować niektórych 
wniosków przy pisaniu opinii, dotyczącej nowelizacji ustawy o zatrudnieniu 
i rehabilitacji osób niepełnosprawnych.

Uważałem, że należy postulować likwidację ich uprawnień, związanych z 
zatrudnieniem, jak skrócony czas pracy i dodatkowy urlop. Wnioskowałem też 
o prawo dla zakładów pracy chronionej nienaliczania do kosztów ich wyrobów 
podatków, z których są one zwolnione. Obecnie środki pochodzące z tych 
zwolnień przeznaczane są na zakładowy fundusz rehabilitacji i korzystają z 
nich niepełnosprawni pracownicy. Dobrze. Tyle, że przez to wyroby tych 
zakładów nie stają się tańsze, nie są konkurencyjne, nie ma na nie zbytu 
i... plajta. No cóż, dopóki zakład istnieje, korzystajmy, ile się da. A 
każdy, kto o takich sprawach mówi inaczej, jest wrogiem. A więc, niechaj 
wszystkie spółdzielnie upadną, niechaj bezrobocie wśród niewidomych nadal 
się sroży, byle nam nie odebrano jakichś uprawnień.

Niewidomi w dyskusjach nad tym zagadnieniem używają niejednokrotnie 
irracjonalnych argumentów. I tak w proteście przeciwko moim poglądom 
skierowanym między innymi do Prezydium Zarządu Głównego PZN i "Pochodni" - 
podpisanym przez kilkudziesięciu niewidomych masażystów można znaleźć takie 
oto argumenty: "Nauczyciele pracują tylko 18 godzin tygodniowo. Dlaczego 
pan Kotowski nie protestuje przeciwko temu?" i "Fizykoterapeuci pracują 
tylko 5 godzin dziennie i jest dobrze, nikomu to nie przeszkadza". W czasie 
dyskusji pada argument: "Masaż jest bardzo ciężką pracą, dlatego konieczny 
jest skrócony czas pracy".

W argumentacji takiej nie uwzględnia się drobiazgu: wszyscy nauczyciele, 
widzący i niewidomi pracują w wymiarze 18 godzin tygodniowo, wszyscy 
fizykoterapeuci pracują 5 godzin dziennie. Tymczasem czas pracy niewidomych 
masażystów wynosi 6 godzin dziennie a widzących 8 godzin. Przy zatrudnianiu 
np. nauczyciela nie staje więc zagadnienie wymiaru jego pracy. W każdym 
przypadku, dopóki nie ulegnie to zmianie, jego wymiar pracy będzie 18 
godzin tygodniowo. Nie można tego powiedzieć o zatrudnieniu masażysty, 
telefonisty, tokarza, urzędnika itp. W tych zawodach, zawsze czas pracy 
widzącego pracownika jest dłuższy niż niewidomego, a ich płace jednakowe.

W dyskusjach używa się argumentów: "Nie wypada abyśmy sami starali się o 
pozbawienie nas uprawnień", "przecież emeryci też nie chcą z niczego 
rezygnować", "tam, gdzie nie można inaczej, niewidomy sam powinien nie 
korzystać z przysługujących mu uprawnień. Prawo dopuszcza taką możliwość. 
Wystarczy zgoda lekarza i niepełnosprawnego pracownika. Tak należy 
postępować, a nie rezygnować z tego, co nam władze państwowe przyznały".

Działacz wysokiego, związkowego szczebla mówi: "Jeśli chodzi o 
przywileje, o których mówił Stanisław Kotowski, a które przeszkadzają w 
zatrudnianiu niewidomych, ja bym z tego nie robił tak wielkiego problemu. W 
każdej sytuacji bowiem niewidomy może dogadać się z pracodawcą. Jeśli ktoś 
znajdzie pracę w jakimś przedsiębiorstwie i zacznie rozmowę z dyrektorem od 
wyłuszczenia mu swych żądań, to firma szybko się zorientuje, że będzie 
miała z nim więcej kłopotów niż pożytku. Niewidomy pracujący w środowisku 
otwartym musi być elastyczny i sam wiedzieć, na ile może ze swych 
przywilejów korzystać. Nie wypada przecież w komisjach sejmowych walczyć 
obecnie o to, by odbierano nam przywileje". Tak, rzeczywiście nie wypada. 
Tak, rzeczywiście można się "dogadać". Tak niewidomi się "dogadują", że już 
49.3% się "dogadało" i już nie pracuje.

Zatrudnienie niewidomego wymaga przekonywania o jego możliwościach, o 
tym, że nie spowoduje on wypadku, że nie będzie wymagał ciągłej pomocy, nie 
będzie uciążliwy, że w ogóle coś potrafi. Rzeczywiście, nie wystarczą takie 
i podobne problemy. "Dogadujmy się" jeszcze na temat naszej "łaskawej" 
rezygnacji z przysługujących nam uprawnień. Na pewno ułatwi to nam 
otrzymanie pracy." Ale za to argumentacja taka jest z przyjemnością 
wysłuchiwana przez niewidomych pracujących, którzy nie wierzą, że pracę 
mogą utracić.

Osoba zatrudniona w instytucji działającej na rzecz inwalidów wzroku, 
posiadającej status zakładu pracy chronionej powiedziała: "Zarzuca się nam 
nadmierne zatrudnienie. Ale my zatrudniamy 30% osób niepełnosprawnych, w 
tym wielu niewidomych. O tym się nie mówi, ale przecież ich wydajność jest 
mniejsza, krótszy czas pracy, dodatkowe urlopy."

W dyskusjach dotyczących uprawnień osób niepełnosprawnych padają różne 
argumenty. Nie padają tylko naprawdę istotne i nie są stawiane pytania: Czy 
omawiane uprawnienia rzeczywiście ograniczają możliwości zatrudnienia 
niewidomych? Jeżeli tak, co należy zrobić, aby temu przeciwdziałać? Co jest 
ważniejsze, możliwość pracy bez dodatkowych uprawnień czy dodatkowe 
uprawnienia bez możliwości pracy. Chodzi tu oczywiście tylko o takie 
uprawnienia, które przysługują wyłącznie niepełnosprawnym pracownikom. 
Utrata pracy w takich przypadkach jest równoznaczna z utratą tych 
uprawnień. Co jest więc ważne?

Nasze możliwości są ograniczone. Jeżeli chcemy ograniczać je dodatkowo - 
utrzymujmy takie właśnie uprawnienia. Łatwiej jest najeść się samym chlebem 
bez masła, niż samym masłem bez chleba. Jeżeli chcemy zachować tylko 
uprawnienia związane z zatrudnieniem, a stracić zatrudnienie, możemy 
udawać, że problem ten nie istnieje.

Czy jednak jest to cała prawda? Każdy zatrudniony powinien być przede 
wszystkim pracownikiem bez szczególnych uprawnień, które nie przysługują 
innym zatrudnionym w danym zawodzie. Ale faktem jest też konieczność 
większego wysiłku przy wykonywaniu pracy przez osoby niepełnosprawne. Dla 
niewidomego już samo pokonywanie drogi do pracy wiąże się ze znacznym 
wysiłkiem, przeżywaniem stresów, narażaniem się na różne wypadki, 
koniecznością napięcia uwagi itp. Powoduje to zmęczenie, zużycie sił, 
wyczerpanie psychiczne itd. Dlatego uzasadniony jest skrócony czas pracy i 
dodatkowe dni urlopu. Uprawnienia te są rekompensatą zwiększonego wysiłku. 
Nie powinny one jednak ograniczać możliwości zawodowych: pracodawcy - jak 
już wspomniałem wcześniej - nie powinno ponosić kosztów zatrudniania osób 
niepełnosprawnych. Ich uprawnienia powinny być finansowane np. przez 
Państwowy»Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, z innych funduszy 
państwowych lub samorządowych, a nie przez pracodawców.





4. Niektóre problemy psychicznej rehabilitacji 



4.1. Rehabilitacja psychiczna 



Niełatwo osiągnąć dostateczny stopień rehabilitacji psychicznej i 
niełatwo jest o niej pisać, bowiem narazić się można na zarzut brutalności, 
braku zrozumienia niewidomych albo jeszcze na coś gorszego. Nie można 
jednak pominąć tak ważnego tematu.

Zaakceptować siebie takim, jakim się jest, bez jednoczesnego pogodzenia 
się z ograniczeniami, zależnością od innych, jest trudnym zadaniem. Nie 
można godzić się z tym, że się całe życie będzie niezaradnym, biernym, bez 
ambicji, aspiracji, bez nadziei. Nie można też rezygnować z walki o zmianę 
swego losu.

Rehabilitacja psychiczna to uznanie faktów, nieodwracalności inwalidztwa, 
pogodzenie się z nim i jednoczesna walka z jego skutkami. Dostosować się do 
warunków życia bez wzroku czy z osłabionym wzrokiem, opanować bezwzrokowe 
metody i techniki życia, a jednocześnie żyć tak jak inni ludzie - nie jest 
sprawą łatwą. Także niełatwe jest pogodzenie się z tym, co nieuniknione, 
czego zmienić nie można, co już nie wróci, a zarazem walka o wszystko, co 
jest do uratowania, do zdobycia, czego nie wolno zaprzepaścić - słowem: o 
ludzką godność. Jest to jednak możliwe.

Jeżeli ktoś twierdzi, że nie lubi przebywać z ludźmi widzącymi, a woli z 
niewidomymi, nie jest psychicznie zrehabilitowany. Jeżeli ktoś unika 
niewidomych, wstydzi się ich, udaje, czy chce udawać człowieka widzącego - 
nie jest psychicznie zrehabilitowany. Nie jest też i ten, który uważa, że z 
utratą wzroku wszystko przepadło, ani ten, który uważa, że nic się 
wielkiego nie stało. Nie jest psychicznie zrehabilitowany człowiek, który 
uważa, że utrata wzroku jest największym nieszczęściem, ani ten, który 
twierdzi, że to nawet lepiej, bo nie musi oglądać brzydoty świata. Nie jest 
psychicznie zrehabilitowany ten, kto otoczył się niewidzialnym pancerzem, 
uodpornił niby na wszystko, u kogo narosły wielopiętrowe kompleksy, kto 
stosuje niewłaściwe mechanizmy obronne.

Kto więc jest zrehabilitowany? Czy są tacy ludzie?

Gdy znaczna część skutków inwalidztwa zostanie usunięta, gdy staniemy się 
możliwie samodzielni, niezależni, zaradni, sprawni, stworzone zostaną 
warunki psychicznej rehabilitacji. Musimy więc przejść rzetelnie "krzyżową 
drogę" przez brajla i orientację przestrzenną, nauczyć się wyczyścić sobie 
buty i nalać wina do kieliszków, zawiązać krawat i odprowadzić partnerkę po 
spektaklu teatralnym do jej domu, zamiast czekać, aż ona to zrobi.

Jak to wszystko osiągnąć, dowiemy się na odpowiednim kursie, obserwując 
innych niewidomych, rozmawiając z nimi czy wreszcie przy pomocy 
odpowiednich specjalistów w Związku, poradniach czy innych instytucjach.

Bez rehabilitacji podstawowej, nie może być rehabilitacji psychicznej. 
Czy to się komu podoba, czy nie - tak jest.

Dla osób młodszych jednym z warunków rehabilitacji psychicznej jest 
rehabilitacja zawodowa. (O rehabilitacji podstawowej i zawodowej pisałem w 
rozdziałach 2 i 3.)

Młody, 25-letni niewidomy twierdzi, że nie interesują go dziewczyny. Może 
tak jest rzeczywiście, choć świadczy raczej o pewnej nieprawidłowości, ale 
zdarza się. W porządku. Jeżeli ten sam niewidomy mówi, że nie interesuje 
się nimi, ale wie, że nie jest to prawda - kłamie. Nie jest to jednak 
interesujący nas problem. Może jednak się zdarzyć, że ten młody człowiek 
święcie wierzy w swoje słowa, że nie interesuje go płeć piękna i 
jednocześnie nie jest to prawdą. Z jakichś przyczyn powstał u niego problem 
psychologiczny. Pragnie on kontaktów z przedstawicielkami płci odmiennej, a 
jednocześnie nie przyznaje się nawet przed samym sobą, że mu tego brakuje. 
Powstał mechanizm obronny - wyparcie ze świadomości naturalnych potrzeb. 
Jest przekonany, że ich nie posiada, a jednocześnie one istnieją. Taka 
sytuacja może doprowadzić do poważnych zaburzeń psychicznych.

Słabowidzący nie poznaje ludzi na ulicy. Nie chce się do tego przyznać 
ani przed sobą, ani przed innymi. Udaje więc zamyślonego, roztargnionego, 
powiedziałbym, głupiego, byle nie pokazać, że słabo widzi. Mamy tu do 
czynienia z obronnym mechanizmem - zaprzeczenia.

Jest ktoś bardzo nieufny, nie wierzy ludziom, nie ceni ich, nie szanuje. 
Twierdzi, że są nieuprzejmi, dranie, oszuści, krętacze itp. Tymczasem nikt 
mu krzywdy nie zrobił. To on ma zły stosunek do ludzi, a nie oni do niego. 
Nie przyzna się jednak do tego nawet przed sobą. Swoje uczucia przypisuje 
więc innym. Mamy następny mechanizm obronny - projekcję - przeniesienie 
odpowiedzialności za swoje negatywne uczucia i postawy na innych. On jest w 
porządku, tylko inni...

Ktoś jest przesadnie skromny. Nie widzi u siebie nic dobrego. Wszyscy 
inni są lepsi, mądrzejsi, bardziej wartościowi - kompleks niższości. Dla 
innego nikt się nie liczy. Nie ma ludzi lepszych, mądrzejszych, 
szlachetniejszych od niego - kompleks wyższości. Jeden i drugi jest bardzo 
uciążliwy dla człowieka obciążonego takimi kompleksami i dla jego 
otoczenia.

Żadne kompleksy, żadne mechanizmy obronne, oprócz tych fizjologicznych, 
nie powodują poprawy funkcjonowania naszej psychiki. Przeciwnie - przynoszą 
samo zło, zamiast przed nim chronić. Mówiąc o mechanizmach obronnych, 
fizjologicznych, mam na myśli ból, uczucie głodu, zimna, strachu przed 
realnym zagrożeniem. Zdarza się jednak, że ktoś lubi ból - drzwi już zlecił 
poszerzyć, a głód nadal odczuwa. Ktoś inny odczuwa zadowolenie z 
psychicznego zadręczania się. Są to nieprawidłowości, ale nie należą do 
wyjątków. Są ludzie, którzy nadmiernie interesują się stanem swego zdrowia 
- hipochondrycy. Na nich najłatwiej można pokazać rehabilitację psychiczną. 
Ot, jeżeli taki hipochondryk utraci wzrok, natychmiast przestaje chorować 
na wszystkie pomniejsze przypadłości. Utrata wzroku jest tak ciężkim 
ciosem, że w pełni zaspokaja jego potrzebę absorbowania otoczenia swoimi 
problemami. I wyobraźcie sobie Państwo, że jeżeli taki hipochondryk 
osiągnie poważne sukcesy rehabilitacyjne, wracają jego poprzednie 
dolegliwości. Znowu zaczyna zanudzać, kogo się tylko da, swoimi chorobami. 
Utrata wzroku na skutek rehabilitacji przestała być dla niego "atrakcyjna". 
Tak jest z tą naszą psychiką.

Strach jest normalnym mechanizmem obronnym. Lecz o strachu możemy mówić 
tylko wtedy, gdy wiemy, czego się boimy. Trudno np. oczekiwać, że normalny 
człowiek nie będzie przestraszony, gdy dowie się, że z zoo uciekł lew i 
grasuje po ulicach, albo gdy dowie się, że jest nieuleczalnie chory. Jeżeli 
jednak ktoś boi się i nie wie czego, nie ma powodu do strachu - wówczas 
mówimy o lęku, który jest wynikiem stanów nerwicowych. Lęki występują 
często w pierwszym okresie po utracie wzroku.

Trzeba starać się zrozumieć samego siebie i przezwyciężać trudności. 
Najważniejszym problemem w rehabilitacji psychicznej jest to, że własnych 
problemów nie widzimy we właściwym świetle. Często wydaje się, że wszyscy 
są źli, krzywdzą nas, nie rozumieją, nieprawidłowo oceniają. Jeżeli po 
zastanowieniu się stwierdzimy, że wszyscy właśnie tak z nami postępują, 
jest to najlepszy dowód, że to z nami jest coś nie w porządku. W takich 
przypadkach, bez pomocy lekarza psychiatry lub psychologa klinicysty, nie 
damy sobie rady. W łagodniejszych formach problemów psychologicznych dobrą 
terapią na kompleksy i mechanizmy obronne jest zainteresowanie się 
problemami innych ludzi. Zapomnimy wtedy o własnych.

Dobrze jest o takich sprawach rozmawiać w gronie przyjaciół czy kolegów. 
Nie ma przy tym potrzeby informować o swoich trudnościach. Przykłady do 
takich rozmów można czerpać z życia, z najbliższego otoczenia, literatury. 
Doskonałą okazją ku temu mogą być kursy rehabilitacyjne, wczasy w Muszynie, 
Ciechocinku czy Ustroniu, pobyt na turnusie prewentoryjnym organizowanym 
dla niewidomych. Dobre jest też uczęszczanie do lokalu koła PZN, do 
świetlicy, na imprezy kulturalne, wycieczki i inne formy działalności 
Związku. Jeszcze lepiej zacząć coś organizować dla innych, pomagać ludziom. 
Naprawdę wspaniała psychoterapia!

Uświadomienie sobie, że nie tylko my mamy trudności i problemy, że jest 
to coś naturalnego, znakomicie ułatwia rehabilitację psychiczną, 
przezwyciężanie trudności i oporów.

Wiele jest problemów trudnych, niezrozumiałych, nie istniejących, a 
bardzo uciążliwych. W ich rozwiązywaniu możemy szukać pomocy innych ludzi. 
Często jest to konieczne, ale i nasz wysiłek jest tu niezbędny. Wiele 
problemów powstaje zwłaszcza w kontaktach z innymi ludźmi. Nie wszystko 
zależy od nas. Na nasze życie mają wpływ inni ludzie, wydarzenia, warunki, 
okoliczności i niespodzianki. Kontakty z ludźmi, od których tak wiele 
zależy, to już rehabilitacja społeczna. Pomówimy o niej w rozdziale 5.

Pomyśl, Ty ze Szczecina, z Przemyśla i Łodzi, że gwiazdy świecą i dla 
Ciebie, chociaż ich nie widzisz. Jak pisze poeta w znanym wierszu: "Siedzi 
ptaszek na drzewie", za szczęściem nie należy uganiać się po całym świecie. 
Można je znaleźć we własnym sercu. A my przecież mamy serca takie same jak 
inni. Nasze serca mogą być "widzące". Zależy to jedynie od nas. Poszukajmy 
więc dobrze we własnych sercach. Może znajdziemy tam lekarstwo na 
osamotnienie, poczucie krzywdy, na nasze troski i kłopoty i siły do walki 
ze skutkami braku wzroku?

Ciągle powtarzam, nie zajmujmy się tym, co utraciliśmy. To do niczego nie 
prowadzi. Zajmijmy się tym, co nam pozostało, a jest naprawdę tego sporo. 
Może łatwiej nam będzie żyć i może więcej będziemy mogli, mniej doznamy 
ograniczeń, a więcej przyjaciół i zadowolenia?



4.2 Akceptacja warunkiem rehabilitacji 



Według "Słownika wyrazów obcych", akceptacja oznacza wyrażenie zgody na 
coś, np. przyjęcie rachunku, uznanie zobowiązania. Akceptować - przyjmować, 
zgadzać się, uznawać.

Inwalidztwo, w naszym przypadku utratę wzroku, należy zaakceptować, czyli 
uznać, wyrazić na nie zgodę jako na coś istniejącego, nieodwracalnego. Bez 
takiej akceptacji nie może być mowy o szczerym zaangażowaniu się w niełatwy 
proces rehabilitacji, a bez niego z kolei nie osiągnie się w tym procesie 
zadowalających rezultatów.

Każdy, kto miał okazję obserwować ociemniałego, który wierzy jeszcze w 
skuteczność leczenia, na pewno potwierdzi brak zainteresowania z jego 
strony opanowaniem np. umiejętności czytania pisma punktowego czy 
samodzielnego poruszania się przy pomocy białej laski. Ociemniały taki 
czeka na kolejną operację, na pozytywne skutki nowego lekarstwa, na pomoc 
uzdrowiciela. Czeka i nie chce podjąć wysiłku nauczenia się sposobów 
radzenia sobie w nowej, niełatwej sytuacji, bo i po co? Przecież i tak 
niedługo będzie widział.

I nie ma w tej postawie nic złego. Nadzieja powoduje, że życie staje się 
łatwiejsze, lepsze. Nie ma w tym nic złego, ale tylko wtedy, gdy nadzieja 
taka jest uzasadniona, kiedy istnieje realna szansa skutecznego leczenia. W 
przeciwnym razie nadzieja jest złudna i szkodliwa, uniemożliwia bowiem 
osiągnięcie samodzielności w dostępnym stopniu, pogłębia i tak już niemałe 
trudności, a to prowadzi do zgorzknienia, frustracji, jednym słowem 
zmarnowania życia. O nadziei szerzej w dalszym ciągu tego rozdziału.

Czy jednak możliwe jest uznanie tak wielkiej straty, jak utrata wzroku? 
Czy można pogodzić się z tym, zaakceptować? Mógłby ktoś dodać: -"A może 
jeszcze polubić?" Do aż tak wielkich uczuć w stosunku do swego inwalidztwa 
nikogo oczywiście nie namawiam. Nie jest to potrzebne, a nawet możliwe dla 
w miarę normalnego człowieka.

Możliwe jest natomiast i konieczne uznanie inwalidztwa, pogodzenie się z 
faktem jego istnienia i układanie sobie życia bez oczekiwania na to, co już 
nie wróci - na odzyskanie wzroku. Nie znaczy to, że należy zaniedbywać 
jakiekolwiek możliwości leczenia. Przeciwnie, człowiek, który traci wzrok, 
powinien zrobić wszystko, co w jego mocy, by stratę tę odzyskać całkowicie, 
albo chociaż częściowo. Ale trzeba wiedzieć, kiedy starań takich 
zaprzestać.

Jak już pisałem w rozdziale 1.3, w wielu przypadkach lekarze okuliści 
utrudniają akceptację inwalidztwa, a przez to rehabilitację ociemniałego, 
gdyż ze względów humanitarnych uważają, że nie należy informować pacjentów 
o nieskuteczności dalszego leczenia. Obawiają się oni szoku, depresji, 
samobójstwa, a choćby tylko nie chcą sprawiać przykrości.

Według amerykańskiego tyflologa Tomasa Carrola, ktoś, kto po utracie 
wzroku nie przeżył szoku, nie osiągnął dna depresji i załamania, nie 
odzyska równowagi psychicznej i dostępnego stopnia zrehabilitowania.

Nie można cieszyć się z utraty wzroku. Naprawdę nie ma ku temu 
racjonalnych powodów. Są natomiast takie powody, aby fakt ten uznać i 
pogodzić się z nim. Istnieje wiele sytuacji, zmuszających ludzi, którzy 
wcale nie są inwalidami, do pogodzenia się z bardzo niemiłymi zjawiskami. 
Prawie wszystkie kobiety akceptują ból rodzenia, akceptują, bo nie ma 
innego wyjścia. Wszyscy inwalidzi i nieinwalidzi - akceptujemy wcale nie 
najciekawszy klimat. Godzimy się z tym, bo i co nam pozostało. Godzimy się 
z podobnymi koniecznościami, chociaż są one dla nas bardzo niemiłe.

Istnieją szkoły rodzenia, które przez odpowiednie zabiegi powodują, że 
poród staje się łatwiejszy i mniej bolesny. I kobiety, jeżeli tylko mogą, 
korzystają z ich usług. Z kaprysami pogody też walczymy. Budujemy domy, 
ogrzewamy je, sprawiamy sobie odpowiednie ubranie i obuwie. Wszystko to 
łagodzi skutki zmiennych wyczynów przyrody i pogody, ale ich nie eliminuje 
całkowicie. I tak niejednokrotnie zmarzniemy na kość lub wygrzejemy się 
ponad miarę. Czasami nawet zdarza się, że ktoś tych eksperymentów nie 
przetrzyma i cała sprawa kończy się pogrzebem. Ale co z tego wynika? 
Przecież klimatu nie możemy zmienić. Musimy więc pogodzić się z jego 
niedogodnościami.

Tak samo należy "ułożyć się" z utratą wzroku. Tu również w wielu 
przypadkach nic zrobić nie można, aby jej zapobiec. A skoro nie można 
uniknąć, należy pogodzić się, uznać, zaakceptować.

Oczywiście pogodzenie się nie powinno prowadzić do bierności. Przeciwnie 
- powinno stanowić podstawę do wysiłku, do wprowadzenia do naszego życia 
udogodnień ograniczających skutki utraty wzroku. Można tu zastosować sprzęt 
rehabilitacyjny, psa-przewodnika czy pomoce optyczne. Technika i 
elektronika mogą nam wiele pomóc. Ale przede wszystkim opanowanie 
umiejętności wykonywania wielu czynności metodami bezwzrokowymi daje bardzo 
dobre rezultaty. Stajemy się przez to bardziej samodzielni, mniej zależni 
od innych, bardziej zadowoleni z życia, jednym słowem lepiej 
zrehabilitowani. Wówczas akceptacja naszego inwalidztwa staje się 
łatwiejsza.

Użalanie się nad sobą, rozpamiętywanie utraconych możliwości przy 
jednoczesnym niezauważaniu tych, które nam pozostały, do niczego dobrego 
nie prowadzi. Na tym nie da się budować przyszłości. Trzeba więc takie 
postępowanie kategorycznie odrzucić.

Oczywiście, nikt nie musi akceptować swego inwalidztwa, jak i nie ma 
prawa nakładającego na wszystkich obowiązek noszenia rękawiczek, szalika i 
ciepłego płaszcza w czasie mrozów. Nikt tego, jeżeli nie chce, robić nie 
musi. Niech się jednak nie dziwi, że jest mu zimno. Tak samo nikt, jeżeli 
nie chce, nie musi pogodzić się z utratą wzroku, ale niech się nie dziwi, 
że jest mu z tym źle. Musi wiedzieć, że jest tak właśnie dlatego, iż nie 
zaakceptował inwalidztwa i że nie będzie mu lepiej, dopóki tego nie uczyni.

Sądzę, że na podobne tematy należy wiele rozmawiać, głównie z nowo 
ociemniałymi. Myślę, że koleżanki i koledzy, którzy mniej czy bardziej 
świadomie swoje inwalidztwo zdołali zaakceptować, mogą skutecznie pomóc 
znajdującym się na początku tej drogi.

Pamiętajmy, że niewidomi z długim stażem, którzy zaakceptowali już swoje 
inwalidztwo, nie myślą o sobie inaczej jak o niewidomych. Wiele różnych 
spraw i wydarzeń jest przedmiotem ich marzeń, ale w marzeniach tych 
odzyskanie wzroku pojawia się rzadko. W snach są oni również niewidomymi. 
Przy takiej akceptacji swego inwalidztwa życie staje się o wiele 
łatwiejsze, ludzie bardziej życzliwi i mili, a świat piękniejszy.



4.3. Czy ukrywać?



Każdy z nas znalazł się niejednokrotnie w niezręcznej, niemiłej sytuacji 
z racji swego inwalidztwa. Tak na dobrą sprawę nigdy nie wiemy, czy nie 
jesteśmy obserwowani. Tomas Carol nazywa to utratą anonimowości.

Człowiek widzący, gdy wyjdzie na ulicę, wtopi się w tłum przechodniów i 
jest jednym z wielu. Całkowicie niewidomy takiej możliwości nie posiada. 
Zawsze jest widoczny, wyróżnia się z tłumu.

Właśnie. Czy na pewno zawsze wyróżniamy się spośród ludzi? Czy nie da się 
ukryć naszego inwalidztwa i czy należy starać się je ukrywać?

Znam całkowicie niewidomych, którzy twierdzą, że ludzie nie zauważają ich 
inwalidztwa i że traktują ich jak pozostałych ludzi. Z drugą częścią tego 
twierdzenia zgadzam się bez zastrzeżeń. Mam natomiast poważne wątpliwości 
co do niezauważalności inwalidztwa całkowicie niewidomego. Moim zdaniem 
jest to niemożliwe. Oczywiście, wśród ludzi widzących można spotkać takiego 
safandułę, który niczego niemal nie zauważa. Safanduła taki może nie 
spostrzec, że rozmawia z niewidomym.

Pomyślmy tylko, ile wyrażają oczy. Przy ich pomocy ludzie porozumiewają 
się. Oczami można coś pokazać i powiedzieć. Z oczu można wiele wyczytać. 
Można w nich zobaczyć figlarne błyski, mogą być mętne, nieprzytomne, 
przebiegłe... Jak oczy niewidomego mogą to wszystko wyrazić? A jak 
niewidomy może pewnie, swobodnie poruszać się i wykonywać różne czynności, 
tak by nie było widoczne, że nie widzi? Upraszczając, można stwierdzić, że 
niewidomy może udawać człowieka widzącego, ale tylko śpiącego. Wówczas nie 
widać, czy jest on niewidomy, czy nie. Oczywiście, że jeśli dobrze 
poszukać, to można znaleźć kilka innych sytuacji, w których niewidomy 
mógłby się nie zdradzić ze swym kalectwem. Przeważnie jednak człowiek, 
który całkowicie utracił wzrok, nie może ukryć swego inwalidztwa.

Każdy poważniejszy defekt jest spostrzegany przez otoczenie i jego 
ukrywanie nie ma sensu. Nie może garbaty ukryć swego garbu. Nie może głuchy 
udawać, że słyszy. Jeżeli defekt jest mniejszy, np. częściowa utrata wzroku 
czy słuchu - wówczas jest nieco łatwiej, ale też nie można liczyć tu na 
pełne powodzenie. Czasami taki niedosłyszący np. nie chce przyznać się do 
swojej wady. Udaje więc zamyślonego, roztargnionego, nieuważnego. W takiej 
sytuacji rzeczywiście nie zawsze otoczenie od razu zorientuje się w czym 
rzecz. Ale czy powinno nam zależeć na takim sukcesie? Czy nie lepiej, aby 
ludzie wiedzieli o naszym nie najlepszym słuchu i dostosowali się do tej 
wady? Będą wówczas mówili do nas głośniej i nie będą uważać nas za ciemięgę 
bujającego w obłokach.

Słabowidzący, który chce udawać, że dobrze widzi, też musi liczyć się z 
różnymi niezręcznymi sytuacjami. Najkorzystniejsze są sytuacje jasne.

Ja również nie lubię nadmiernie demonstrować swego inwalidztwa. Nie mogę 
np. zaaprobować używanych w niektórych krajach specjalnych oznaczeń - 
żółtych opasek z czarnymi kropkami. Uważam jednak, że unikanie wszelkich 
symboli inwalidztwa jest szkodliwe z punktu widzenia rehabilitacji.

Jeżeli ktoś miał możliwość obserwowania całkowicie niewidomego bez białej 
laski w ruchu ulicznym - wie jak żałosny widok on przedstawia. Niewidomy 
taki potrąca ludzi, narażając się na nieprzyjemne reakcje z ich strony. 
Zamiast pomocy - drwinki i uśmieszki. Wygląda to inaczej z chwilą 
wyciągnięcia laski z kieszeni czy torby: pojawia się pomoc.

Nie może być mowy o rehabilitacji bez uznania pewnych faktów, których 
uniknąć nie można. Lepiej chodzić z białą laską, niż nie wychodzić zupełnie 
na ulicę. Lepiej pomachać trochę tym symbolem inwalidztwa, niż narażać się 
na śmieszność i spowodowanie wypadku drogowego. Pamiętajmy, że przez naszą 
nierozwagę można wysłać na tamten świat Bogu ducha winnego innego 
użytkownika dróg lub samemu przenieść się w zaświaty.

Problem białej laski dokładniej zostanie rozpatrzony w rozdziale 4.4. 
Obecnie chciałem tylko zwrócić uwagę, że stosunek do białej laski jest 
jednym z mierników stosunku do swego inwalidztwa, a głównie braku jego 
akceptacji i fałszywego wstydu.

Niewidomy nie powinien ukrywać swego inwalidztwa conajmniej z dwóch 
względów: po pierwsze, nie ma powodu, aby się go wstydzić. Nie jest to 
powód do poczucia niższości w stosunku do innych ludzi. Po drugie - ukrycie 
swego inwalidztwa, jak już pisałem, udawanie człowieka widzącego, nie jest 
możliwe. Po co więc podejmować trud, który nie może przynieść pożądanych 
rezultatów?

Rehabilitacja to realna ocena swoich możliwości. Podejmowanie 
niewykonalnych zadań stoi w jaskrawej sprzeczności z realizmem i do niczego 
dobrego nie prowadzi. Może prowadzić jedynie do rozczarowań, przykrych 
przeżyć i załamania. Może doprowadzić do przekonania, że żadne sukcesy nie 
są możliwe, a w konsekwencji do bierności, rezygnacji i ciągłego 
rozpamiętywania "utraconego raju", raju ludzi widzących.

Mógłby zapytać ktoś: Po co te przykre dla wielu rozważania? Czy nie 
lepiej przemilczeć wszystko to, co jest dla nas niemiłe? Życie i tak jest 
ciężkie. Po co więc sprawiać komuś niepotrzebną przykrość? To chyba nie 
jest konieczne.

Otóż właśnie konieczność taka istnieje. Nie chodzi o chęć sprawiania 
sobie ani komukolwiek przykrości, zadawania cierpień, znęcania się nad 
"biednymi inwalidami". Przeciwnie - unikanie podobnych rozważań jest 
niekorzystne, gdyż utrudnia akceptację inwalidztwa i osiągnięcie możliwych 
sukcesów w usamodzielnieniu. Głębokie przemyślenie tych zagadnień, 
omówienie ich z ludźmi znajdującymi się w podobnej jak my sytuacji i z 
fachowcami rehabilitacji przynosi dobre rezultaty. Umożliwia oswojenie się 
z problematyką związaną z inwalidztwem, uświadomienie sobie, że nie tylko 
my jesteśmy w takiej sytuacji i że inni lepiej sobie z nią radzą. Pozwala 
też dostrzec ludzi, którym to my możemy pomagać. Rozmowy mogą prowadzić do 
poprawy samopoczucia, podejmowania wysiłków rehabilitacyjnych, poprawy 
oceny innych ludzi i wielu pozytywnych, korzystnych zmian.

Milczenie natomiast, zamykanie się w sobie, samotne przeżywanie "własnego 
nieszczęścia" do niczego dobrego nie prowadzi. Jestem o tym głęboko 
przekonany.



4.4. Kompleks białej laski



Jednym z mierników stopnia rehabilitacji psychicznej może być stosunek 
niewidomych do białej laski - symbolu inwalidztwa. Wielu niewidomych i 
ogromna większość słabowidzących przejawia negatywny stosunek do białej 
laski, sądząc, że jej noszenie jest czymś wstydliwym, kompromitującym, 
nieprzyjemnym, złym. Chodzą więc bez laski lub wyłącznie z przewodnikiem. 
Skrępowanie z powodu inwalidztwa występuje szczególnie ostro w pierwszym 
okresie po utracie wzroku.

Pewien nowo ociemniały, gdy pracownica rehabilitacji przyniosła mu do 
szpitala białą laskę, powiedział: "Gdybym widział, gdzie ona jest, 
huknąłbym ją tą laską". Jego wzburzenie jest zrozumiałe. Pogodzenie się z 
utratą wzroku nie jest łatwe. Ludzie tracący wzrok odrzucają wszystko, co 
może przypominać o nieszczęściu, jakie ich spotkało. Często nie chcą 
słyszeć o związku niewidomych, piśmie brajla, a laska, chociaż biała, 
działa na nich jak czerwona płachta na byka. Z czasem oswajają się ze 
wszystkim, z wyjątkiem białej laski.

Oczywiście nie dotyczy to wszystkich. Niektórzy godzą się i z tym 
"dopustem bożym". Wielu jednak nie może zaakceptować konieczności używania 
białej laski. Nie jest ważne, że narażają siebie i innych na wypadki, że 
muszą podlegać ograniczeniom większym niż jest to konieczne. Łatwiej godzą 
się z niedogodnościami, z zależnością od innych, niż z tą pomocą 
rehabilitacyjną.

Rozumiem tych ludzi. Sam miałem pioruńskie trudności w pokochaniu białego 
kija. Teraz mam już poza sobą fałszywy wstyd. Ale trzeba było "zaliczenia" 
kilku dołów (najgłębszy 2,5 m), przewrócenia motocykla w biegu, próby 
przewrócenia samochodu ciężarowego - na szczęście stojącego, wywrócenia 
wielu rowerów i kilku wózków dziecinnych - niektórych z pasażerami. Nie 
pomagały mniejsze i poważniejsze wypadki. Chodziłem bez laski i tyle. Nie 
pomagały również bardzo wykwintne uwagi i pytania, kierowane pod moim 
adresem, w rodzaju: "Coś pan, ślepy, do cholery?"; "Zakochany czy co?"; 
"Jak łazisz"; "Uważaj, gdzie leziesz, zamiast myśleć o niebieskich 
migdałach!". Słuchałem, przepraszałem i robiłem swoje. Wstydziłem się wziąć 
to "draństwo" do ręki. Widziałem wtedy trochę i udawałem, że jestem 
widzącym.

Wiedziałem doskonale, że widzę bardzo mało, że laska jest mi konieczna, 
że zachowanie moje jest paskudne. Ale co innego rozumowo zaakceptować swoje 
inwalidztwo i jego skutki, a co innego emocjonalnie. Rozumowo oczywiście 
zaakceptowałem, lecz uczuciowo nie.

Przyszedł jednak moment, że przełamałem się. Wychodząc z białą laską na 
ulicę, przez miesiąc czy dwa byłem skrępowany, wstydziłem się, uważałem, że 
wszyscy na mnie patrzą. Po pewnym czasie zacząłem się wstydzić, gdy 
wyszedłem na ulicę bez laski. I dobrze się stało.

Tak więc trzeba było nasłuchać się wiele nieprzyjemnych rzeczy o sobie i 
swojej rodzinie, zanim pod tym względem zmądrzałem. Dzisiaj "podziwiam" 
swoją głupotę sprzed lat, ale wtedy emocje i wstyd były silniejsze od 
doświadczenia i zdrowego rozsądku.

 Biała laska jest znakiem drogowym. Informuje przechodniów i kierowców, 
że osoba, która się nią posługuje, jest niewidoma lub słabowidząca. Pozwala 
tak postępować, aby nie narazić tej osoby, siebie i innych na wypadek, 
nieprzyjemności, ból, kalectwo, a nawet śmierć.

Biała laska ułatwia również uzyskanie pomocy. Łatwiej pytać o numer 
autobusu, uzyskać pomoc w przejściu przez ulicę, czy znalezieniu miejsca w 
tramwaju. Przechodnie zareagują też, gdy niewidomy ładuje się na kosz do 
śmieci, rusztowanie, w kałużę czy na inną przeszkodę. Można również liczyć 
na pomoc w innych, nieprzewidzianych sytuacjach.

Niewidomy idący z laską jest postrzegany jako niewidomy i nic więcej. 
Wiadomo, że niewidomemu należy usunąć się z drogi i pomóc, jeżeli jest to 
potrzebne. Gdy niewidomy idzie bez laski, nic nie jest wiadome. Jego 
zachowanie jest niezrozumiałe, dziwaczne. Ludzie patrzą i nie wiedzą - może 
pijany, może narkoman, a może tylko roztargniony. Ocena zależy od wyobraźni 
obserwatora. Może być różna, ale najczęściej jest niekorzystna.

Trzeba przyznać, że niewidomy bez laski przedstawia żałosny widok, 
wygląda jak półtora nieszczęścia. W Warszawie na Konwiktorskiej, w 
Bydgoszczy w Ośrodku Rehabilitacji i Szkolenia, w ośrodkach wypoczynkowych 
PZN i w innych miejscach można spotkać niewidomych, którzy nie pogodzili 
się z laską. Płakać się chce, obserwując ich poczynania. Ludzie widzący 
niejednokrotnie są wstrząśnięci takim widokiem. Pytają, dlaczego nie noszą 
białych lasek. Czy na takich reakcjach i ocenach nam zależy? Czy taki nasz 
obraz chcemy utrwalać?

Można zrozumieć nowo ociemniałych, ale jeżeli całkowicie niewidomy, który 
ukończył szkołę dla niewidomych, całe życie pracował w środowisku 
niewidomych i jeszcze w ostatnim roku przed emeryturą chodzi bez białej 
laski... Dziwić się tylko można jego zatwardziałemu trwaniu w kompleksach, 
brakowi chęci do ich eliminacji i temu, że przez tyle lat nie uległ 
wypadkowi. Naprawdę nie ma się co łudzić. Chociażby niewidomy podejmował 
nadludzkie wysiłki, chociażby nie wiadomo jak chciał i nie wiadomo co 
robił, nie ma możliwości ukrycia swego inwalidztwa. Jego trud jest 
całkowicie bezproduktywny. Przeciwnie, powoduje tylko, że jego inwalidztwo 
staje się jeszcze bardziej widoczne i to w sposób super niemiły.

Odrębny problem stanowią osoby słabowidzące. Im najczęściej, ich zdaniem, 
laska nie jest potrzebna. Oni przecież widzą. I rzeczywiście, w większości 
sytuacji radzą sobie dobrze bez laski. Niestety, radzą sobie tylko w 
większości sytuacji. Może się jednak zdarzyć, że przy pomocy swego 
osłabionego wzroku czegoś nie wypatrzą. O tragedię nietrudno.

Nie można pogodzić się z głoszonymi przez nich opiniami, że jest to ich 
sprawa, że wolno im narażać się, jeżeli mają na to ochotę. Nie jest to 
prawdą. Często narażają oni nie tylko siebie. Kiedyś jechałem z kolegą 
motocyklem. Z tramwaju przed przystankiem wyskoczył kilkunastoletni 
chłopiec. Jemu nic się nie stało, mój kumpel jednak zmuszony był nagle 
zahamować. Polecieliśmy obaj szczupakiem na "zbitą twarz", na jezdnię. Na 
szczęście skończyło się tylko potłuczeniem. Czy była to sprawa wyłącznie 
tego chłopca?

Niewidomi i słabowidzący, chodzący bez laski, postępują tak samo - 
narażają nie tylko siebie, lecz i innych. Spróbujmy wytężyć wyobraźnię. 
Jeżeli przez nas ktoś wyląduje w szpitalu, w więzieniu czy na cmentarzu, 
jeżeli stanie się kaleką, jeżeli zostaną sieroty bez ojca czy matki, jak 
będziemy się czuli ze świadomością, że to my jesteśmy sprawcami 
nieszczęścia?

Każdy niewidomy i słabowidzący, wychodzący na ulicę bez białej laski, 
dopuszcza się wykroczenia. W razie wypadku to on jest winien. Jeżeli 
nastąpi zderzenie samochodów i u jednego z kierowców zostanie stwierdzony 
alkohol we krwi, kierowca ten jest odpowiedzialny za wypadek. To on 
naruszył przepisy kodeksu drogowego. Podobnie niewidomi i słabowidzący są 
winni wypadków z ich udziałem, bo nie powinni wychodzić bez laski na ulicę.

Wiem, że wszystkie tłumaczenia są mało skuteczne. Ludzie krępują się i 
pragną uniknąć zwracania na siebie uwagi. Jest to zachowanie irracjonalne, 
nieskuteczne, nie prowadzące do osiągnięcia celu. Jak już wspomniałem, w 
rezultacie zwracają jeszcze więcej na siebie uwagi i to uwagi negatywnej. 
Niestety, irracjonalne zachowania mają to do siebie, że trudno ulegają 
zmianom pod wpływem perswazji, argumentów, a nawet osobistych doświadczeń. 
Są one solidnie podbudowane emocjami i dlatego takie trwałe.

Nie oznacza to jednak, iż nie należy próbować. Czasami się udaje. 
Tłumaczenie, że laska ma mnóstwo zalet, przynosi korzyści, że nie ma się 
czego wstydzić, trafia tylko do umysłów. Najczęściej jednak nie jest w 
stanie sforsować sfery uczuciowej.

Odnośnie do wstydu, osobiście każdemu radzę, żeby wstydził się ile chce i 
... chodził z laską. Każdego zapewniam, że po pewnym czasie będzie wstydził 
się chodzić bez laski.

Spróbujmy przemyśleć ten problem na własny użytek, a także na użytek 
koleżanek i kolegów. Może potrafimy pomóc sobie i innym? Bez wątpienia gra 
jest warta świeczki. Może przez to czyjeś życie stanie się łatwiejsze.



4.5. Nadzieja i wiara



Nie da się żyć bez nadziei, bez wiary w lepszą przyszłość. Nadzieja 
ułatwia przeżycie okresów niepowodzeń, kłopotów, biedy i innych nieszczęść. 
Człowiek, który traci nadzieję, traci niemal wszystko.

Lekarze twierdzą, że utrata przez pacjenta nadziei i wiary w możliwość 
wyzdrowienia może być groźniejsza dla jego zdrowia niż sama choroba. Chęć 
życia, zwalczenia choroby i silna wiara, że jest to możliwe, pozwala 
niekiedy pokonać nawet, jak się wydawało, nieuleczalną chorobę.

Nadzieja odgrywa więc pozytywną rolę w życiu każdego człowieka. Czy 
jednak zawsze, czy w każdym przypadku rola ta jest pozytywna?

Zastanówmy się, ile zła można by uniknąć przy odrobinie rozwagi, gdybyśmy 
tak łatwo nie uspokajali się powiedzeniem: "Jakoś to będzie, co będę się 
martwić na zapas". I rzeczywiście, jakoś jest, ale czy tak, jak byśmy sobie 
życzyli? Powiedzenie to jest wyrazem nadziei. Może ono ułatwiać nam życie, 
jeżeli chroni przed zbytnim zamartwianiem się i utrudniać, jeżeli prowadzi 
do beztroski, lekkomyślności, braku odpowiedzialności.

W rozważaniach tych najbardziej jednak interesuje nas nadzieja na 
odzyskanie wzroku. Ułatwia ona przeżycie najtrudniejszego okresu - 
bezpośrednio po utracie wzroku.

Człowiek świeżo ociemniały jest zdruzgotany, przerażony, zagubiony, nie 
wyobraża sobie życia bez wzroku. Nie wyobraża sobie, albo lepiej nie 
wyobrażałby sobie, gdyby wierzył, że utrata jest nieodwracalna. On jednak 
najczęściej nie wierzy. Bardzo często utwierdzają go w tym lekarze 
okuliści. Łudzą go często nadzieją na nowy lek, operację, nową metodę 
leczenia, nowe pomoce optyczne. Ileż to nadziei wzbudził elektroftalm - 
aparat konstruowany przed laty według pomysłu profesora Witolda 
Starkiewicza. Produkcja tego aparatu okazała się niemożliwa ze względów 
technologicznych - musiałby być stanowczo zbyt duży i ciężki. Z tych 
względów aparat ten nie wyszedł poza stadium prób. Ilu jednak niewidomych, 
a zwłaszcza ociemniałych czekało na możliwość posługiwania się nim jak na 
zbawienie. Oczekiwali oni, że znakomicie ułatwi im orientację przestrzenną, 
że częściowo zastąpi utracony wzrok. Czy na rozbudzaniu takiej nadziei może 
nam zależyć?

Lekarze łudzą, bo są ludźmi. Nie mogą przecież odbierać tej iskierki 
nadziei. Ociemniały podświadomie też nie chce poznać prawdy. Woli wierzyć, 
łudzić się, mieć nadzieję.

I wszystko w porządku, dopóki dotyczy to pierwszego okresu po utracie 
wzroku. Jeżeli jednak jego wiara i nadzieja są tak silne, że trudno je 
podważyć - zaczyna się tragedia. Ociemniały czepia się swej nadziei, jak 
pijany płota. Nie chce, nie może lub nie potrafi wyzbyć się wiary w 
odzyskanie wzroku, nadziei, że wcześniej czy później to nastąpi. Trzyma się 
swoich złudzeń niekiedy jeszcze wtedy, gdy jego optymizmu nikt już nie 
podziela. Nie wierzy nawet bardzo kategorycznym zapewnieniom lekarzy, że 
nic już się zrobić nie da.

Najpierw szuka pomocy u krajowych sław okulistycznych. Następnie, jeżeli 
ma tylko możliwości, dokonuje "przeglądu" sław zagranicznych. Jeżeli takich 
możliwości nie ma - czuje się bardzo nieszczęśliwy. Nie pomagają lekarze - 
szuka pomocy u uzdrowicieli, znachorów, szarlatanów, magów. To też nie 
pomaga, ale nadzieja żyje i trzyma przy życiu biednego nieboraka. Nadzieja 
jest silniejsza niż wszystkie doświadczenia i zdrowy rozsądek. Człowiek się 
zmęczył, wyzbył pieniędzy, zaprzestał poszukiwań, ale jego nadzieja trwa na 
posterunku. Nie zmęczyła się, nie osłabła, nie zwiędła. Nie stała się jej 
też żadna inna krzywda. Nie stała się, bo stać się nie mogła. Ociemniały 
bowiem dba o nią, podsyca, karmi, pielęgnuje, troskliwie zabiega, żeby jej 
nie utracić. Ma przy tym bardzo często wspaniałych sojuszników w rodzinie i 
przyjaciołach. Oni też chcą wierzyć, a już na pewno nie chcą odbierać 
ociemniałemu nadziei. Tak przecież łatwiej żyć. No właśnie, czy łatwiej?

Zadaniem rehabilitacji jest przywrócenie niewidomemu czy ociemniałemu 
wszystkiego, co tylko da się przywrócić. Zatem, jeżeli w jakiejś dziedzinie 
istnieje szansa i nie wymaga nadmiernego, nadludzkiego wysiłku, należy 
starać się ją wykorzystać. Nie znaczy to, że niewidomy czy ociemniały musi 
wszystko umieć robić i wszystkim się zajmować. Jeżeli ktoś przed utratą 
wzroku miał wstręt do prac w kuchni, jeżeli wolał nie jeść, żeby tylko 
posiłku sobie nie przygotowywać - to i po utracie wzroku nie musi polubić 
gotowania, smażenia, pieczenia - słowem, pichcenia. Podobnie, jeżeli ktoś w 
życiu ani jednej książki nie przeczytał, to wcale nie oznacza, że polubi 
brajlowską. Komuś, kto w życiu nie wbił gwoździa w ścianę, utrata wzroku 
nie ułatwi trafiania młotkiem w jego łepek. Podobnie ma się sprawa z innymi 
pracami i czynnościami. Oczywiście może się zdarzyć, że po utracie wzroku, 
ktoś zainteresuje się i polubi coś, czym wcześniej się nie zajmował.

Rehabilitacja to możliwość korzystania z życia w jak najszerszym 
zakresie. To samodzielność, zaradność, samowystarczalność. Rehabilitacja - 
to również umysł wolny od zbędnych rozmyślań o swoim nieszczęściu, 
utraconych możliwościach, szczęściu i rozkoszach ludzi widzących.

Można by dłużej wymieniać, czym jest, albo czym powinna być 
rehabilitacja. Nie o to jednak chodzi. Spróbujmy zastanowić się, czy 
nadzieja na odzyskanie wzroku, chociaż by tylko częściowo, jest czynnikiem 
mobilizującym do wysiłku. Spróbujmy wczuć się w sytuację człowieka nowo 
ociemniałego. Czy - z jego punktu widzenia - warto się trudzić, nabijać 
guzy, wymacywać punkty na papierze, robić kanapki bez posługiwania się 
wzrokiem, jeżeli i tak wszystko to nie będzie potrzebne, ponieważ za kilka 
miesięcy, może lat, będzie się znów człowiekiem widzącym?

Odpowiedź na podobne pytania jest prosta: "nie warto". Nie warto uczyć 
się brajla, pisać na maszynie, samodzielnie chodzić po mieście, nie mówiąc 
o podróżowaniu. Nie warto uczyć się bezwzrokowych technik radzenia sobie w 
codziennym życiu. Nie warto uczyć się nowego zawodu, a nawet wykonywania w 
nowy sposób, wcześniej wyuczonego. Nic z tej branży nie jest warte zachodu. 
Warto jedynie czekać na odzyskanie wzroku. Ale jakim człowiekiem staje się 
taki ociemniały, czekający na odzyskanie, albo tylko na poprawę możliwości 
widzenia?

Czy więc nadzieja i wiara zawsze są pożyteczne? Czy należy podsycać 
nadzieję, która nigdy się nie ziści? A czy można kogoś pozbawiać nadziei? 
Odpowiedź na te pytania nie jest prosta.

Warto wiedzieć, że wielu ociemniałych, mających wszelkie predyspozycje do 
tego, aby żyć pełnią życia, zmarnowało swoje potencjalne możliwości i 
całkowicie zgnuśniało, czekając na cud, który nie nastąpił. Oczekiwanie to 
spowodowało również obniżenie możliwości życiowych ich rodzin. Warto 
wiedzieć, że takie oczekiwanie było powodem wielu osobistych i rodzinnych 
tragedii.

Jak się wydaje, sprawa jest na tyle ważna, że należy zdecydować się na tę 
drakońską metodę terapii i zwalczać słodką nadzieję, jeżeli rzeczywiście 
nie istnieje nawet nikła szansa. Nie jest to miłe, ale konieczne. 
Oczywiście, powinien to zrobić lekarz okulista. On najlepiej orientuje się 
w rzeczywistych możliwościach leczenia i posiada odpowiedni do tego 
autorytet. Niestety, lekarze bardzo często nie wywiązują się z tego 
obowiązku.

Informację taką mógłby również przekazać psycholog klinicysta. Ale takich 
fachowców najczęściej nie ma w naszych placówkach leczniczych. Muszą więc 
to zrobić niefachowcy. Pamiętać przy tym należy, że nie jest to prawda, 
którą ktokolwiek chciałby poznać. Od czasów Hipokratesa obowiązuje zasada: 
"przede wszystkim nie szkodzić". Z zasady tej wynika, że można nie pomóc, 
jeżeli nie ma się odpowiedniej wiedzy, lekarstw, narzędzi itd., ale 
szkodzić nie wolno. Nie wolno więc brutalnie wkraczać w czyjeś życie ze 
swoimi dobrymi radami, tym bardziej że nie zawsze wiemy na pewno, jakie są 
rzeczywiste możliwości leczenia w konkretnym przypadku.

Z tych względów należy raczej stwarzać sytuacje, na podstawie których 
ociemniały sam stopniowo dojdzie do właściwych wniosków. Ważne jest, żeby 
tracąc jedną nadzieję, można natychmiast zastąpić ją następną. Ta następna 
powinna dotyczyć wiary w skuteczność rehabilitacji, w realne możliwości, 
jakie pozostały, pożytecznego, interesującego i godnego życia. "Umarł król! 
Niech żyje król!" Umarła jedna nadzieja, niech żyje następna, bo bez 
nadziei trudno żyć, a z nadzieją w sercu wszystko staje się łatwiejsze.



4.6 Mała rzecz, a cieszy



Czy naprawdę cieszy? Czy powinna cieszyć ta mała rzecz? Zastanówmy się 
nad swoją filozofią życiową.

Anegdota mówi: dwaj aktorzy wyglądają z za kurtyny przed spektaklem 
premierowym. Aktor numer jeden myśli z radością: "Cudownie! Aż połowa sali 
wypełniona widzami!" Aktor numer dwa zgnębiony woła w duchu: "O Boże, tylko 
połowa sali wypełniona."

A co my, co ja bym pomyślał w podobnej sytuacji? Co nam w życiu sprawia 
radość? Z czego jesteśmy dumni? Co nas cieszy? Co sprawia satysfakcję, 
zadowolenie, wywołuje uśmiech?

Ponoć kobiecie nie sprawia przykrości fakt, że nie posiada kosztownego 
futra. Powodem jej zmartwień jest takie futro na grzbiecie przyjaciółki. 
Czy nas, czy mnie, bardziej martwi brak wzroku, wada wzroku? A może to, że 
inni dobrze widzą?

Bez wątpienia wielką sztuką jest umieć cieszyć się różnymi drobiazgami, 
które daje nam życie. Bez wątpienia jest też sztuką umieć nie zamartwiać 
się tym, czego nie można zmienić.

Powody zmartwień mogą być różne - stan zdrowia, brak mieszkania, 
przyszłość dzieci, drożyzna i tysiąc podobnych spraw.

Na świecie jest wiele zła, wiele powodów do zmartwień, zgryzoty, utraty 
snu, jeżeli głębiej zastanowić się nad ogromem cierpień chociaż by z powodu 
wojny na terenach byłej Jugosławii, głodu w niektórych krajach 
afrykańskich, narkomanii, alkoholizmu, nieuleczalnych chorób. Czy jednak 
dałoby się żyć, gdybyśmy ciągle o tym myśleli i ciągle się zamartwiali? 
Martwimy się tylko tym, na co mamy wpływ, szukajmy raczej powodów do 
zadowolenia, a unikajmy niepotrzebnych przykrości.

Cieszyć mogą przecież nawet drobiazgi - czyjś uśmiech, miłe słowo, nowy 
szalik, smaczny obiad, drobny sukces w pracy zawodowej czy społecznej, 
ładna pogoda, wypoczynek w miłym towarzystwie.

Na pewno lepiej byłoby, gdybyśmy mogli cieszyć się z wybudowania 
kolejnej, naszej fabryki samochodów czy stoczni, zakupu willi, domku 
letniego, jachtu, samolotu i wygranej w ruletkę w Monaco.

Jak sądzicie, Drodzy Czytelnicy? Czy amerykański miliarder bardziej 
cieszy się z urodzinowego prezentu wartości kilkuset tysięcy dolarów, niż 
mazowiecki chłop z ciepłych rękawic, otrzymanych z podobnej okazji?

Pewnie, że "nawet w Paryżu nie zrobią z owsa ryżu", ale czy to oznacza, 
że należy jeść z obrzydzeniem parówki, gdy na polędwicę nas nie stać? A 
może jednak lepiej polubić to, co się ma, gdy się nie ma tego, co się lubi?

Niektórzy pseudoznawcy niewidomych twierdzą, że nie potrafimy niczym się 
cieszyć, gdyż uważamy, że wszystko nam się należy. Oczywiście są i tacy 
niewidomi, którzy mają pretensje do całego świata, że nie chce uznać ich 
praw. Ale przecież i wśród widzących są tacy ludzie. Wśród nas jednak ci 
malkontenci są najbardziej widoczni i mogą sprawiać wrażenie, że jest ich 
bardzo dużo. Tymczasem tylko hałasu z ich powodu jest mnóstwo.

Co jest ważniejsze w rehabilitacji niewidomych - czy przytoczone w 
anegdocie na wstępie niniejszego artykułu zadowolenie pierwszego aktora - 
"aż połowa sali", czy drugiego - "tylko połowa sali"? Odpowiedź na to 
pytanie nie jest prosta. Trzeba jednak umieć odpowiadać również na trudne 
pytania, a może tylko wiedzieć, o co pytać.

Aktor pierwszy może zrezygnować z doskonalenia swojej gry, bo "połowa 
sali" mu wystarczy. Aktor drugi może zrezygnować, bo jest "tylko połowa 
sali", nie ma dla kogo pracować. Ale może też stać się odwrotnie - "połowa 
sali" dla obydwu aktorów może być czynnikiem mobilizującym do pracy nad 
sobą. Mogą oni pomyśleć: "Jak się sprężę, to przy następnej premierze trzy 
czwarte sali wypełnione będzie widzami."

Zaniżenie ambicji, brak chęci wykorzystania wszystkich możliwości, może 
być najtrudniejszą przeszkodą do pokonania w procesie rehabilitacji. Jeżeli 
ktoś nie chce, to gorzej niż by nie mógł. Ten, kto chce, znacznie więcej 
może, niż ten, kto nie wierzy w swoje siły, kto łatwo rezygnuje, 
zadowalając się byle czym.

Pan X jest wyjątkowym antytalentem do obcych języków. Zrezygnował więc z 
nauki i przestał się przejmować, chociaż brakuje mu tej umiejętności. I w 
porządku. Nie ma powodów do frustracji. Na tej samej zasadzie mógłby 
zrezygnować z samodzielnego chodzenia i podróżowania. To też do 
najłatwiejszych nie należy. Nie raz zdrowo się potłukł. Chirurgowi "dał 
zarobić" na szyciu łuku brwiowego. Powodów do rezygnacji na pewno nie 
brakowało. Nauczenie się brajla też mu łatwo nie przyszło. Można by znaleźć 
sto powodów, aby zrezygnować. Nauka w szkole średniej i na studiach - 
również nie przelewki. A przecież nie ma obowiązku studiowania. Można było 
zrezygnować. Podobnie można zrezygnować z gry w szachy, mycia naczyń i 
okien, robienia zakupów i z czego jeszcze? Jak by się zaniechało 
wykonywania różnych czynności, życie byłoby łatwiejsze. Czy aby na pewno? A 
poza tym, co by z pana X pozostało?

Wykonując różne prace, ma się niepowodzenia, trudności, przeżywa 
frustracje i okresy załamania. Jeżeli by się tego wszystkiego nie robiło - 
dopiero byłoby mnóstwo powodów do frustracji. Jeden z kolegów napisał 
kiedyś do mnie: "Martwię się tym, że nie mam czym się martwić." To dopiero 
miał kłopot co się zowie!

Pan X zrezygnował z nauki języka obcego, bo jest dla niego zbyt trudny, 
ale przecież nie ze wszystkiego zrezygnował. Jeszcze coś go interesuje. 
Jeszcze zajmie się czasami czymś, czym nie musi się zajmować. Ot, chociażby 
regularnie uczestniczy w zajęciach kółka szachowego, interesuje się 
historią, 3-4 razy w roku przygotuje i przeprowadzi jakieś spotkanie 
okolicznościowe w kole PZN czy wycieczkę, połączoną ze zwiedzaniem 
zabytkowych budowli. - Małe rzeczy, a cieszą. Pan X też pracuje. Jest 
prawnikiem, a to już niemała rzecz.

Rezygnacja z tego, co jest dostępne, możliwe, ważne, warte zachodu, 
prowadzi do wielkiego zubożenia osobowości, do minimalizmu, stagnacji, a w 
rezultacie do niezadowolenia z siebie, pretensji do całego świata, agresji 
i tym podobnych "przyjemności".

Z drugiej strony stawianie sobie zbyt wygórowanych wymagań też do niczego 
dobrego nie prowadzi. Gdyby Pan X postanowił nauczyć się gry na jakimś 
instrumencie - to dopiero byłaby zabawa. Słuchu muzycznego nie posiada za 
grosz. Przeżywałby katusze i nic by z tego nie wyszło. Taniec, pływanie i 
parę innych czynności, z powodu braku predyspozycji, wcale go nie 
interesują.

Zajmować się należy tylko tym, w czym można liczyć na jaki taki sukces. 
Niecelowe jest wysyłanie np. miernego zawodnika z trzeciej ligi na 
mistrzostwa świata. Rywale mieliby taką przewagę, że nie mógłby on nawiązać 
walki. Oprócz kompromitacji, nic by z takiego eksperymentu nie wyszło. Ale 
można też na niższym poziomie podobną kwestię rozważyć. Niemal nikt nie 
lubi grać w szachy z partnerem, od którego zbiera same cięgi. Aby gra taka 
była przyjemna, partnerzy muszą być na mniej więcej podobnym poziomie. 
Przynajmniej od czasu do czasu trzeba wygrać. Inaczej nie ma co siadać do 
szachownicy, chyba że grę potraktujemy wyłącznie szkoleniowo.

Z podanych przykładów wynika, że nie można sobie stawiać nieosiągalnych 
celów. Jeżeli tak się stanie, jeżeli ktoś będzie tak wysoko mierzył, że 
nigdy celu nie osiągnie, będzie zawsze strącał poprzeczkę - jego 
samopoczucie będzie "pod zdechłym Azorkiem". Nie można też zaniżać swoich 
aspiracji, rezygnować ze wszystkiego i cieszyć się byle czym. Nie można też 
chodzić z głową w chmurach, bo łatwo wtedy wejść w kałużę. Najlepiej, 
jeżeli nasze aspiracje są tylko odrobinę większe niż możliwości. Wówczas od 
czasu do czasu trafi się jakiś sukces, jest czym się cieszyć, a 
jednocześnie poziom ambicji, nieco tylko większy od możliwości, nie 
ogranicza naszych dążeń i starań, tych w dziedzinie rehabilitacji również.

Bez wątpienia umiejętność cieszenia się drobiazgami: zapachem fiołków, 
ciepłym, majowym deszczem, drobnym prezentem i sukcesem zawodowym czy 
społecznym, dobrze wykonaną pracą, jest ważna, godna uwagi, warta zachodu. 
Ale są rzeczy ważniejsze - zdobycie kwalifikacji zawodowych, wykształcenia 
ogólnego, założenie rodziny i zapewnienie jej warunków do życia, awans, 
praca twórcza dla każdego na miarę jego możliwości.

Ciesząc się drobiazgami, nie należy rezygnować z rzeczy ważnych, a w 
naszym przypadku, również z dążenia do maksymalnie dostępnej 
samodzielności. Tylko znaczna samodzielność bowiem umożliwia przeżywanie 
radości z powodu różnych drobiazgów. Brak tej samodzielności będzie powodem 
stałej frustracji, niezadowolenia i poczucia niższości.





5. Problemy rehabilitacji społecznej 



5.1. Rehabilitacja społeczna 



Człowiek jest istotą społeczną, "zwierzęciem stadnym". Może prawidłowo 
funkcjonować tylko wśród ludzi. Każdy z nas jest członkiem wielu grup 
społecznych i pełni w nich różne role. Grupy, do których należymy, mogą 
mieć charakter formalny (naród, organizacja, np. PZN) i nieformalny (np. 
grono kolegów).

Pełnione role też mogą mieć formalny charakter, np. przewodniczący koła 
PZN, lub nieformalny - przywódca kółka koleżeńskiego czy niewybrany 
przywódca klasy w szkole.

Inna jest rola przełożonego, a inna podwładnego. Inne są warunki 
funkcjonowania w rodzinie dzieci, a inne rodziców. Ci ostatni różnią się 
między sobą pełnionymi rolami.

W życiu społecznym istnieje wielka różnorodność stosunków międzyludzkich, 
układów, zależności, powiązań i wzajemnych oddziaływań. Niektóre zespoły 
ludzkie żyją ze sobą zgodnie, inne są skłócone. Niektóre jednostki w takich 
zespołach pełnią dominującą rolę, inne są przysłowiowymi popychadłami, 
zajmującymi najniższe pozycje we wszystkich grupach, do których należą. 

Więzi grupowe, stanowiące spoiwo danej grupy, mogą mieć różny charakter. 
I tak: naród łączy wspólna kultura, język, historia, grupy religijne łączy 
wiara we wspólnego Boga, ceremoniał i obrzędy, drużynę sportową łączą 
treningi, obozy, mecze, wspólne przeżycia. Ludzi może łączyć wszystko: 
zainteresowania, interesy, obyczaje, miłość i nienawiść. Zawsze jednak 
muszą być jakieś wspólne sprawy. Bez nich nie będzie grupy społecznej.

Zastanówmy się, jak wpływa utrata wzroku na tak złożone, niejednokrotnie 
- delikatne układy, zależności i stosunki. Utrata wzroku przede wszystkim 
wyróżnia człowieka w otoczeniu i to wcale nie w najkorzystniejszy sposób. 
Każdy chce się wyróżniać w grupie społecznej, ale czymś, co jest uznawane. 
Jeżeli nie może tego osiągnąć w sposób pozytywny, niejednokrotnie stara się 
wyróżnić czymś negatywnym, ale w jakiś sposób aprobowanym, a przynajmniej 
rozumianym przez otoczenie lub jego część. Utrata wzroku nie może być 
pozytywnym wyróżnikiem. Nie może też być negatywnym w sensie wywoływania 
oburzenia, skandalu, sprzeciwu jednych i podziwu drugich. Takie wyróżnianie 
się budzi raczej litość, a tego niewidomi i ociemniali najczęściej bardzo 
nie lubią.

Utrata wzroku ogranicza możliwości orientacji w układach, wzajemnych 
powiązaniach, zbieżnych i rozbieżnych interesach i wielu innych. Wynika to 
głównie z braku możliwości obserwowania mimiki, gestów, porozumiewania się 
niesłownego, odruchów itp. Kolejnym zagadnieniem jest bardzo często 
występująca po utracie wzroku utrata wspólnych zainteresowań, stosunków 
wynikających ze wspólnie wykonywanej pracy, uprawiania sportu, turystyki i 
wielu innych, z samą pracą włącznie. Brak wspólnych zainteresowań powoduje 
oddalenie się od siebie nawet bliskich przyjaciół.

Pełnione role, po utracie wzroku, mogą ulegać zasadniczym zmianom. Osoba 
dominująca w kręgu towarzyskim, rodzinnym, zawodowym czy innym może stracić 
swoją pozycję. Często z czołowej spychana jest albo sama się wycofuje na 
podrzędne miejsce w danej grupie. Zdarza się, że ociemniały zupełnie wypada 
ze wszystkich grup, w życiu których uczestniczył, z rodziną włącznie. 
Przestaje on pełnić jakiekolwiek role społeczne, poza rolą przedmiotu 
opieki.

Zerwaniu ulegają niemal wszystkie więzi społeczne. W tym miejscu należy z 
całą mocą zaznaczyć, że zerwanie więzi społecznych, grupowych jest dla 
każdego człowieka ciężkim przeżyciem. Nawet bez utraty wzroku zerwanie tych 
więzi wywołuje negatywne przeżycia psychiczne - poczucie zagubienia, 
tęsknotę, utratę oparcia w grupie itp. Dzieci i młodzież łatwo nawiązują 
nowe więzi społeczne, koleżeńskie przyjaźnie itd. Ludziom starszym 
przychodzi to na ogół z dużym trudem, a często nie mogą oni zupełnie 
znaleźć swego miejsca w nowych grupach społecznych, np. w przypadku zmiany 
miejsca zamieszkania.

Jeżeli przeżycia takie wynikają nie ze świadomego wyboru, np. emigracji, 
ale z utraty wzroku - negatywne skutki ulegają spotęgowaniu. Powoduje to, 
że dana jednostka staje się jakby nikim. Ma tylko przeszłość, nie ma 
przyszłości ani nawet teraźniejszości. Jest zagubiona, zdezorientowana, 
przez nikogo nie chciana albo się jej wydaje, że tak jest.

Pamiętajmy, że nowo ociemniały jest niezaradny, nic nie potrafi, nie 
wierzy w swoje możliwości. Podkreślić należy, że trudności te pogłębia 
konieczność współdziałania z innymi ludźmi. Nie wszystko zależy od 
niewidomego. Brajla może nauczyć się sam, może wyuczyć się nowego zawodu 
przy pomocy przygotowanych do tej pracy instruktorów. Podobnie ma się 
sprawa z wykonywaniem czynności samoobsługowych, pisaniem na zwykłej 
maszynie. Jeżeli ociemniały jest dostatecznie wytrwały - że wszystkim może 
sobie poradzić. Zależy to od niego. Kontakty z ludźmi widzącymi natomiast 
zależą nie tylko od niewidomego, ale od jego otoczenia. Jak wiemy, 
otoczenie to może być bardzo różne: mieć uprzedzenia, charakteryzować się 
brakiem zrozumienia dla wszystkich, którzy chociaż trochę są inni od 
większości. Przełamanie tych uprzedzeń i niechęci nie jest rzeczą łatwą.

Na domiar złego otoczenie najczęściej utwierdza ociemniałego w 
przekonaniu, że dla niego wszystko się skończyło. Nie pomaga też w 
odzyskaniu utraconych sprawności. Najbliżsi, zwłaszcza w pierwszym okresie 
po utracie wzroku, bardzo często przeszkadzają w procesie rehabilitacji. 
Wyręczają ociemniałego we wszystkim co jest tylko możliwe, zwalniają z 
wszelkich obowiązków i odpowiedzialności. Niedobre jest i to, że niektórzy 
ociemniali i niewidomi chętnie godzą się z takim stanem rzeczy, 
przekreślając swoje możliwości rehabilitacyjne. W takich sytuacjach nie 
wiadomo, z kim rozmawiać - ociemniałym czy jego rodziną. Jedno i drugie 
niekiedy okazuje się nieskuteczne.

Z tych i wielu innych względów rehabilitacja społeczna jest 
najtrudniejszym zadaniem dla każdego ociemniałego. Muszę w tym miejscu 
stwierdzić, że i tu najwięcej zależy od samego niewidomego. Trudno 
oddziaływać na otoczenie niewidomego bez jego udziału albo nawet 
przeciwstawiania się - jest to niemal niemożliwe.

To niewidomy czy ociemniały musi starać się zrozumieć innych ludzi. Musi 
być dla nich wyrozumiały. Współżycie z ludźmi ułatwi nam uświadomienie 
sobie, skąd biorą się uprzedzenia, nieufność, niezręczność, litość i inne 
tego rodzaju zachowania. Niechaj każdy spróbuje przypomnieć sobie, jaki był 
jego stosunek jako człowieka widzącego, do przygodnie spotkanych 
niewidomych czy innych inwalidów. Jeżeli będzie wobec siebie uczciwy, 
przyzna, że zachowywał się inaczej niż teraz oczekuje tego od innych. Warto 
to sobie uświadomić.

Pewnego rodzaju pułapką w rehabilitacji społecznej jest działalność 
naszego Związku i działalność w naszym Związku. Z jednej strony daje ona 
duże możliwości zaspokojenia wielu potrzeb psychicznych i społecznych, z 
drugiej zaś - prowadzi do integracji wewnętrznej, a przez to do izolacji 
społecznej w szerokim znaczeniu. Ma ona więc zarówno pozytywny, jak i 
negatywny wpływ na proces kompleksowej rehabilitacji. Wiele nam ułatwia, 
czy wręcz umożliwia, ale wprowadza też pewne zahamowania. Zahamowania te 
występują głównie w rehabilitacji społecznej.

Wszystko jest możliwe. Nie ma trudności, których nie można pokonać. Ale 
żeby niewidomy mógł podjąć walkę o swoje miejsce w grupie, musi być dla tej 
grupy pod jakimś względem atrakcyjnym partnerem. Możliwości są tu znaczne. 
Warunkiem powodzenia jest jednak osiągnięcie dobrych wyników w 
rehabilitacji podstawowej, tak aby nie być uciążliwym towarzyszem dla 
innych, w młodszym wieku, mieć pracę i stałe z niej dochody, a zawsze 
trzeba być człowiekiem zrównoważonym, bez kompleksów, reakcji nerwicowych, 
mechanizmów obronnych itd. Trzeba więc być zrehabilitowanym psychicznie. 
Bez tego ani rusz. Aby zaś osiągnąć zadowalający stopień rehabilitacji 
psychicznej, jak pamiętamy, konieczne jest uzyskanie dużej samodzielności i 
zaradności.

Rehabilitacja społeczna zatem jest ukoronowaniem wszelkich dążeń, planów 
i wysiłków rehabilitacyjnych. Jeżeli osiągniemy ją w zadowalającym stopniu, 
możemy mówić, że jesteśmy ludźmi dobrze przygotowanymi do życia, do 
współżycia z ludźmi i samym sobą.



5.2 Integracja czy izolacja 



Jednym z celów rehabilitacji jest integracja niewidomych ze 
społeczeństwem, włączenie ich w życie grupy tak, aby czuli się dobrze wśród 
ludzi i aby ludzie czuli się dobrze z nimi. Nie jest to łatwe zadanie. 
Znacznie łatwiejsze są cele, których osiągnięcie zależy wyłącznie lub 
prawie wyłącznie od niewidomego. Te, których realizacja wymaga 
współdziałania z innymi ludźmi, są o wiele trudniej osiągalne.

Tak jest z integracją. Bez zaakceptowania przez grupę społeczną niewidomy 
nie może stać się jej członkiem. Dotyczy to grupy zawodowej, towarzyskiej, 
sąsiedzkiej i prawie każdej innej. Kto chce być przyjęty do grupy 
społecznej, musi się o to starać, podjąć działania, zmierzające do 
przełamania uprzedzeń własnych i tej grupy. Musi starać się być 
atrakcyjnym, ciekawym, użytecznym, wyznawać hierarchię wartości uznawaną 
przez tę grupę. Wysiłki te jednak okażą się niewystarczające, nieskuteczne, 
jeżeli członkowie grupy, kierując się uprzedzeniami, nie zechcą niewidomego 
czy innego inwalidy przyjąć do własnego grona.

Im bardziej ktoś różni się od ludzi, z którymi chce utrzymywać bliższe 
stosunki, tym trudniej mu uzyskać ich akceptację. Niewidomy z racji swego 
inwalidztwa musi zachowywać się nieco inaczej niż pozostali ludzie. Ma inne 
potrzeby i sposoby ich zaspokajania. Różnice między nim a innymi ludźmi 
wynikają z ograniczeń związanych z brakiem wzroku oraz uwarunkowane są 
wieloma czynnikami i to nie zawsze obiektywnymi.

Nie da się uciec od trudności wynikających z inwalidztwa. Można i należy 
starać się je ograniczyć, zminimalizować, złagodzić, ale całkowicie 
wyeliminować się nie da. Znaczna część trudności w rehabilitacji społecznej 
wynika z warunków życia, nauki i pracy.

Niewidome dziecko, wychowywane w specjalnej szkole z internatem, ma 
trudności w dostosowaniu się do grupy widzących rówieśników. Inwalida 
wzroku, pracujący w spółdzielni niewidomych, jeżeli jeszcze mieszka w 
hotelu robotniczym tej spółdzielni, też często czuje się najlepiej wśród 
innych niewidomych. Z tego punktu widzenia każda forma pracy organizowana 
przez Związek: działalność świetlicowa w kołach, turystyka, sport, wczasy - 
powoduje izolację od ludzi widzących, sprzyja natomiast integracji 
środowiska niewidomych.

Nie znaczy to jednak, że nasza działalność jest zbędna czy szkodliwa. 
Zaspokaja ona wiele istotnych potrzeb niewidomych, ale integracji 
społecznej nie sprzyja.

Na pewno niewidome dziecko ma lepsze warunki nauki w specjalnej szkole 
niż w masowej, a niewidomemu łatwiej jest pracować w inwalidzkiej 
spółdzielni niż w tzw. środowisku naturalnym. Nawet na wczasy wielu 
niewidomych chętniej jeździ do naszych niż do innych ośrodków.

To wszystko prawda. Ale prawdą też jest, że przebywanie ciągle w 
zamkniętym środowisku inwalidów wzroku prowadzi do wytwarzania określonych 
form zachowań, innych niż reszty społeczeństwa. Podobne zjawiska występują 
również w przypadku ludzi widzących, np. w warunkach więzienia, 
długotrwałego pobytu w szpitalu, czy marynarza na statku. Zjawiska te, 
chociaż naturalne, nie są korzystne. Dlatego, godząc się, z konieczności, 
na pewne rozwiązania instytucjonalne specjalnie dla niewidomych, nie 
powinniśmy godzić się na pogłębianie ich negatywnych skutków.

Przykładem takiej negatywnej mikrokultury kształtowanej przez środowisko 
niewidomych jest niekiedy nasz język. Posługujemy się czasami z 
konieczności, a czasami z braku zastanowienia, słowami i zwrotami 
niezrozumiałymi dla reszty społeczeństwa. Dla ludzi widzących maszyna do 
pisania to po prostu maszyna do pisania. My musimy dodać określenia: 
"czarnodrukowa" lub "brajlowska". Napisałem: "dla ludzi widzących". Jest to 
też jedna z naszych konieczności. Ludzie widzący, mówiąc "ludzie", nie 
muszą dodawać żadnego przymiotnika. My musimy rozróżniać widzących i 
niewidomych. Nam nie wystarczy powiedzieć: "książka". Dla ludzi widzących 
książka to książka i tyle. My mówimy o książce czarnodrukowej, brajlowskiej 
i mówionej. Tego uniknąć się nie da, a taki właśnie język różni nas od 
pozostałych ludzi.

Często używamy również pojęć, które nie są konieczne, jak wymienione 
wyżej. Mówimy: "brajlak", zamiast "niewidomy", "brajlować" zamiast 
"oglądać". Tego rodzaju zwroty i określenia same w sobie nie są szkodliwe, 
ale niepotrzebnie nas wyróżniają. Znacznie gorzej jest, jeżeli używamy 
określeń, które mogą być dla innych przykre. Niewidomy przyjechał do 
Warszawy załatwić sprawę. Prosi o jakąś drobną pomoc w Zarządzie Głównym 
PZN, mówiąc: "Moje oko poszło do miasta i nie mogę sobie poradzić". 
Określenie przewodnika "okiem" podważa godność człowieka i nie powinno być 
używane. Jak twierdzą niektórzy dawni pracownicy ZG PZN, był nawet znany 
działacz szczebla centralnego, który o ludziach widzących współpracujących 
z niewidomymi mówił, że są oni jak protezy, jak sztuczna ręka czy noga. Dla 
mnie tego typu wypowiedzi świadczą co najmniej o bezmyślności mówiącego i 
są nie do przyjęcia. Ten nasz język specjalny kształtujemy, jak już 
wspomniałem, najczęściej z żartów, z braku zastanowienia.

Zdarza się niestety i tak, że chcemy go teoretycznie uzasadnić. Niewidomy 
czytelnik np. pisze: "Nie potrafię oprzeć się jednak pokusie, by nie 
postawić pytania: czy słuchanie tekstu nagranego na taśmę przez lektora w 
studio nagrań można nazwać czytaniem? (...) W żadnym jednak razie nie mogę 
słuchania nagrań określić jako czytanie. Właściwszym i logicznie 
uzasadnionym słowem jest słuchanie". Oczywiście autor ma rację, że 
"czytałem" nie spełnia tych warunków, gdy słucha się książki z magnetofonu. 
Co innego jednak logika, a co innego żywy język. W języku potocznym mamy 
wiele określeń i zwrotów, które tłumaczone dosłownie, nie mają sensu, czego 
przykładem są liczne idiomy typu "chować głowę w piasek", czy "tu jest pies 
pogrzebany".

W naszym przypadku nie powinniśmy mówić o słuchaniu książek, ale o ich 
czytaniu. Powinniśmy czytać książki, bo książki czytają wszyscy ludzie, ci 
oczywiście, którzy czytają. Powinniśmy również "oglądać" filmy i sztuki 
teatralne, chociaż nie mamy nawet poczucia światła. Oglądać, bo inni też 
oglądają. Jeżeli będziemy szukali określeń zastępczych w imię logiki 
naszych wypowiedzi, będziemy kształtowali żargon swoisty dla niewidomych, 
różniący nas od pozostałych ludzi. Mam nadzieję, że wykazałem, iż nie jest 
to korzystne. Musimy dążyć do integracji społecznej, a nie do izolacji. 
Jeżeli nie da się uniknąć kłopotów i komplikacji, mówi się trudno, ale żeby 
ich specjalnie szukać - to już chyba za wiele.

Właściwie zrehabilitowany niewidomy czuje się równie dobrze wśród 
niewidomych, jak i wśród widzących. Inwalida wzroku, który mówi, że lubi 
spotykać się tylko z innymi niewidomymi lub że unika niewidomych jak może, 
jest psychicznie niezrehabilitowany, nie zaakceptował swojego inwalidztwa. 



5.3. Popularyzacja 



Na zjazdach Polskiego Związku Niewidomych, na plenarnych zebraniach 
zarządu wszystkich szczebli, na łamach naszej prasy i w prywatnych 
rozmowach domagamy się popularyzacji naszych spraw. Jest to zrozumiałe. 
Społeczeństwo wciąż jeszcze zbyt mało wie o naszych możliwościach i 
ograniczeniach, o sposobach udzielania nam pomocy i kiedy taka pomoc jest 
niezbędna. Listę tego o czym ludzie nie wiedzą, a naszym zdaniem powinni 
wiedzieć, można by wydłużać.

Zastanówmy się jednak, czy chcielibyśmy, aby ludzie wiedzieli o nas 
wszystko? Czy chodzi nam o pełną popularyzację, czy o wybiórczą, taką, 
która jest dla nas korzystna?

Na pewno ciekawa audycja radiowa, a jeszcze lepiej telewizyjna, dobry 
reportaż w prasie, ciekawe zdjęcia, mówiące o naszych możliwościach i 
potrzebach - to rzeczy miłe i pożyteczne. Cieszymy się, kiedy słyszymy lub 
czytamy o sukcesach niewidomych, o niezwykłych osiągnięciach, zdolnościach 
itp. Wszystko to bez wątpienia jest dla nas korzystne, przyczynia się 
bowiem do podnoszenia poziomu wiedzy o naszych sprawach, a więc do lepszego 
zrozumienia naszych potrzeb, ułatwia uzyskanie pomocy, chroni przed 
niedelikatnym zachowaniem wobec nas. Ale czy jednak to już wszystko, co 
można powiedzieć o popularyzacji? Czy można na te sprawy popatrzeć też 
inaczej?

W hotelu, w którym byli zakwaterowani niewidomi, np. uczestnicy zjazdu, 
plenarnego zebrania czy imprezy sportowej, okazało się rano, że łazienki są 
zanieczyszczone. No i co? Zrobili to niewidomi. Nie Wiśniewski, Nowak, 
Kotowski - tylko niewidomi. Mało tego. Jeżeli nawet tak, "pięknie" 
zachowają się nasi widzący przewodnicy - i tak pójdzie to na nasz rachunek. 
Wiadomo przecież, że nie mamy nazwisk, ale za to jesteśmy: niewidomi, 
ociemniali, ślepi, ciemni. To widać z daleka i to wszyscy wiedzą.

Pewna starsza pani napisała list do Zarządu Głównego: "Niedaleko mego 
miejsca zamieszkania znajduje się siedziba Związku Niewidomych... Od kilku 
lat mieści się tam zakład produkcyjny. Tyle się pisze i mówi o ludziach 
niepełnosprawnych, szczególnie niewidomych, a ja uważam, że ci ludzie nie 
są aż tak upośledzeni, skoro potrafią chodzić do sklepu po wódkę i pić na 
terenie zakładu pracy. Niejednokrotnie już spotykałam się z tymi inwalidami 
zataczającymi się, a nawet wiem, że urządzają sobie z zakładu sypialnię, bo 
nie są w stanie chodzić... Jestem starszą osobą i to, co się tam dzieje, 
bardzo mnie bulwersuje. O ile mi wiadomo, są to ludzie posiadający pierwszą 
grupę inwalidztwa, a chodzą bez lasek i przewodników. Jak później 
społeczeństwo ma współczuć i pomagać takim inwalidom?"

Jest to również popularyzacja i to jeszcze jak skuteczna. Niewidomy 
zachowuje się w miejscach publicznych niewłaściwie zdarza się. W kolejce 
(na szczęście już ich prawie nie ma), na dworcu, w urzędzie, tramwaju 
niewidomy głośno i mało grzecznie wymusza swoje "prawa". Jemu należy się to 
czy tamto. Jest przecież niewidomym, ciężko poszkodowanym inwalidą. Jak 
ludzie to odbierają?

Spróbujmy odpowiedzieć sobie na pytanie: jak my oceniamy ludzi poważnie 
różniących się od nas jakimiś zasadniczymi cechami, np. Murzynów, Cyganów, 
rudych, garbatych. Bardzo często: po pierwsze - są oni wszyscy dla nas 
jednakowi, po drugie - od razu wszystko o nich wiemy. Wystarczy nam 
znajomość tej jednej cechy, różniącej danego osobnika od nas. O nic więcej 
nie musimy pytać. Przeczytałem kiedyś relację z podsłuchanej rozmowy. 
kilkuletnich dziewczynek. Jedna z nich miała niewidomych rodziców. 
Dziewczynki te opowiadały sobie o przyszłych małżeństwach. Ta, która miała 
niewidomych rodziców, kategorycznie twierdziła, że nie wyjdzie za 
niewidomego. Nie wyjdzie, bo będzie musiała wszystko za niego robić, tak 
jak teraz musi wszystko robić za swoich niewidomych rodziców. Wspaniała 
popularyzacja. Dziewczynki tej, a teraz już kobiety, na pewno nikt nigdy 
nie przekona o możliwościach niewidomych. Niewidomi rodzice wychowali 
tyflologa, "specjalistę spraw niewidomych" i to taką, która wie najlepiej, 
bo z własnego doświadczenia. Czy o taką popularyzację nam chodzi? Czy da 
się jej uniknąć?

Obraz niewidomego w oczach społeczeństwa kształtuje wiele czynników, a 
niestety widok niewidomego żebraka znacznie szerzej i gruntowniej go tworzy 
niż niewidomego naukowca. O tym ostatnim wie wąskie grono jego 
współpracowników - o żebraku - setki i tysiące.

W okręgu PZN narastają nieporozumienia i waśnie. Aktyw staje się coraz 
bardziej skłócony, aż wybucha grubsza awantura. Wysyłane są skargi do 
władz, obciążające przeciwników. Atakowani bronią się, nie szczędząc przy 
tym strony atakującej. Niekiedy w spory takie włącza się lokalna prasa. 
Niby normalna rzecz. Przecież nie jesteśmy aniołami, tylko ludźmi. Może 
nasze organy zarządzające i kontrolne działają za mało skutecznie. Może nie 
starcza nam woli porozumienia, może zwycięża zapalczywość i nadmierne 
przekonanie o swojej słuszności - trudno to jednoznacznie przesądzić. Na 
pewno różne są tego przyczyny, lecz jest faktem, że tego typu "programy 
rozrywkowe" przynoszą nam tylko szkodę. Ludzie tak łatwo uogólniają. Pije 
trzech - to znaczy piją wszyscy. Kłóci się aktyw w dwóch kołach - to 
znaczy, że niewidomi nic nie robią, tylko kłócą się i jeszcze bardzo to 
lubią.

Pewna moja rozmówczyni, pracująca w naszym środowisku, twierdziła: "Już 
tego nie mogę ścierpieć. Takie tu plotkarskie towarzystwo. Tylko plotki i 
intrygi...". Zapytałem, czy w poprzedniej pracy było inaczej. Usłyszałem, 
że nie, że tak samo. Po dłuższej rozmowie okazało się, że te plotki 
pochodzą od widzących koleżanek, a nie od niewidomych. Wydawało się, iż 
sprawę wyjaśniliśmy, ale gdzie tam. Za dwa czy trzy tygodnie znowu 
usłyszałem, że u nas to niesamowicie plotkarskie towarzystwo. No i jak tu 
rozmawiać? Tak czy owak, w podobny sposób też powstaje obraz niewidomego. 
Nie każdy słuchacz bowiem zada sobie trud dopytania się: kto jest 
plotkarzem i intrygantem.

Jak przeciwdziałać kształtowaniu wypaczonych poglądów, dotyczących 
niewidomych, na podstawie nielicznych może, ale za to doskonale widocznych 
jednostek z naszego środowiska? Można oczywiście kierować sprawy do sądu 
koleżeńskiego, można wykluczać ze Związku i stosować inne represje typu 
administracyjnego. Moim zdaniem jednak nie przyniesie to zadowalających 
rezultatów. Nie znaczy to, że nie należy próbować zwalczać niewłaściwe 
zachowania i postawy w naszym środowisku również dostępnymi środkami 
organizacyjnymi.

Bardziej skuteczne jednak mogą okazać się oddziaływania i naciski 
koleżeńskie. Wydaje się konieczne organizowanie frontu odmowy w każdym 
naszym środowisku, kole, okręgu, zakładzie pracy.

Każdy, kto kompromituje nasze środowisko, powinien być odrzucany. 
Powinien wiedzieć, co o nim myślimy, jak go oceniamy i że nie chcemy mieć z 
nim nic wspólnego.

Wiem, że nie jest łatwe podobne postępowanie, ale nic innego nie 
oddziałuje tak skutecznie, jak nacisk opinii publicznej.

I jeszcze jedno. Jeżeli tego nie robimy, jeżeli z pobłażaniem odnosimy 
się do tych, którzy nas kompromitują, czy nie stajemy się 
współodpowiedzialni?

 

5.4 Dzień niewidomego



W zawrotnym tempie zbliżamy się "do Europy". Nasze sklepy nazywają się 
"shopami", w miejscach gdzie raz na pół roku pojawia się cudzoziemiec 
widzimy napis: "cafe and video" itp. Wiele polskich firm nie nazywa się po 
polsku. Dawniej przymiotnik "dobry" stopniował się następująco: dobry, 
lepszy, najlepszy, radziecki. Obecnie ten sam przymiotnik stopniuje się: 
dobry lepszy, najlepszy, europejski. No cóż, kompleks niższości w stosunku 
do mieszkańców Europy Zachodniej musi jakoś się uzewnętrzniać. Aż chciałoby 
się w dobrze widocznym miejscu, najlepiej na Pałacu Kultury i Nauki w 
Warszawie napisać wielkimi literami: "Głupi and durni!".

W krajach Europy Zachodniej obchodzone są święta niewidomych. Nie ma co 
do tego jednolitego stanowiska. W jednych krajach nie istnieje specjalne 
święto niewidomych, w innych obchodzony jest Dzień Białej Laski, jeszcze w 
innych - Dzień Niewidomego. Nie ma też zgodności poglądów, co do daty 
takiego święta - dzień urodzenia Walentyna Hauy, Ludwika Braille'a lub 
inne.

Nie zamierzam podawać dokładnych informacji na ten temat. Celem moim jest 
rozważenie, czy dzień niewidomego wogóle powinien być ustanowiony.

Jestem zdecydowanym przeciwnikiem tego rodzaju świąt. Mamy już dzień 
inwalidy. Czy to nie wystarczy? Oczywiście można teraz ustanawiać święta 
poszczególnych kategorii inwalidów, a więc dzień niewidomego, dzień 
kulawego, chorego na cukrzycę i chorego psychicznie, niedorozwiniętego 
umysłowo i jakie jeszcze?

Mamy już najrozmaitsze dni. Niektóre z nich jakoś przyjęły się. Inne 
interesują tylko ludzi, których dotyczą. Kto przejmuje się np. Dniem 
Handlowca, Budowlanych czy Transportowca? Inaczej przedstawia się sprawa z 
Dniem Kobiet. Ale właśnie, czy Dzień Kobiet nie dotyczy naszych niewidomych 
koleżanek? Kiedyś rozważany był projekt ustanowienia dnia niepełnosprawnego 
dziecka. Na szczęście projekt ten upadł. No bo jak niewidome dziecko nie 
miało by Dnia Dziecka? Czy miałoby obchodzić dzień dziecka 
niepełnosprawnego? A może jeden i drugi? Co wówczas z integracją? A jak 
czułoby się to dziecko w tym specjalnym dniu? Czy miałoby powody do radości 
czy do smutku?

Mamy mnóstwo różnych dni. Bez trudu można sobie wyobrazić, że ktoś ma 
prawie w każdym miesiącu jakieś swoje święto.O to przykład: Pani Anna była 
nauczycielką. Straciła wzrok, ale jako rencistka ma prawo do Dnia 
Nauczyciela. Nie chciała być bezczynna, więc zdobyła zawód masażysty. W ten 
sposób ma nowe święto - Dzień Pracownika Służby Zdrowia. Pani Anna jest 
kobietą, a więc ósmego marca... Ma dzieci - więc Dzień Matki. Ma wnuka, a 
więc - Dzień Babci, jest inwalidką - ma odpowiedni dzień. Jest też 
ociemniałą - musi mieć więc Dzień Niewidomego. Pracuje, nie można zatem 
zapominać o Święcie Pracy, 26 lipca są imieniny Anny, i urodzić się też 
kiedyś nasza bohaterka musiała. No może na cały rok tego nie wystarczy, ale 
też może jakiś dzień pominąłem. Na wszelki wypadek, w celu uniknięcia 
braków, proponuję ustanowienie kilku dodatkowych dni, np. dzień blondynki, 
dzień mieszkających po lewej stronie ulicy, potem z prawej strony, dzień 
miłośnika warzyw, dzień wesołego i... W ten sposób na pewno nie zabraknie 
pani Annie jakiegoś dnia w każdym miesiącu.

Bez żartów! Uważam, że ustanowienie takich świąt, jak Dzień Niewidomego 
jest niecelowe i niczemu nie służy. Dzień taki wymusza tylko organizowanie 
uroczystości, obchodów niedających nikomu zadowolenia, nikogo nie 
interesuje oprócz samych niewidomych i to nie wszystkich. Mnie nie. Moim 
zdaniem, Dzień Niewidomego, Dzień Białej Laski, inwalidy wzroku czy 
podobnie nazwany, nie sprzyja integracji niewidomych ze społeczeństwem, a 
wręcz stwarza warunki do ich izolacji. Obchodzenie takiego dnia może być 
przykre dla inwalidów wzroku. Dla mnie jest przykre, gdyż podkreśla naszą 
odrębność, inność, zaznacza naszą niepełnosprawność. 

Być może, moje odczucia są błędne, niezgodne z poglądami innych 
niewidomych. Myślę jednak, że i podniesione przeze mnie aspekty zagadnienia 
warto rozpatrzyć.



5.5 Rozgoryczenie 



Pewien czterdziestokilkuletni ociemniały zwierzył się: "Dawniej miałem 
kolegów, przyjaciół, pracowałem i był czas, żeby się zabawić, teraz - 
szkoda gadać. Wszyscy z daleka omijają kalekę".

Inny niewidomy od urodzenia, obecnie w podeszłym wieku, przy każdym 
spotkaniu uskarża się: "Nikt nie napisze ani listu, ani kartki. O każdą 
pomoc trzeba prosić i jeszcze niechętnie pomagają. Jak byłem młodszy, to 
nie żałowałem czasu dla innych, a teraz ciągle sam i sam. Dobrego słowa nie 
ma komu powiedzieć. Dzieci mają własne rodziny, stary ojciec ich nie 
interesuje".

Pewna niewidoma zaraz po "dzień dobry" zaczyna: "Głowa mnie ciągle boli, 
w krzyżu strzyka, wczoraj tak mnie połamało..., a ci lekarze tacy 
nieludzcy". O swoich chorobach i dolegliwościach i o tym, że nie ma z kim 
porozmawiać, mówi każdemu, kogo uda się chwilę zatrzymać. Bardzo dokucza 
jej brak towarzystwa, rozmów z innymi ludźmi.

Dawny działacz dużego formatu, po przejściu na mocno opóźnioną emeryturę, 
zaplanował i przeprowadził eksperyment. Przyjechał do gmachu Zarządu 
Głównego, siadł na krześle w korytarzu i tak przedrzemał kilka godzin. 
Następnie dokonał podsumowania: "Kiedy pracowałem i brałem udział w pracach 
władz Związku, wszyscy się ze mną liczyli, chętnie przyjmowali, mieli dla 
mnie czas, a teraz pół dnia siedziałem i nikt nawet dzień dobry nie 
powiedział".

Na pewno nie można uznać takiej sytuacji za przyjemną. Gdyby ten 
niewidomy poszukiwał pomocy, bez wątpienia ktoś by mu pomógł. Kiedy 
siedział spokojnie, ludzie przechodzili, obojętnie, sądząc pewnie, że na 
coś chwilowo czeka. W Zarządzie Głównym PZN istnieje duża rotacja kadr. 
Widzący pracownicy z krótkim stażem nie znali tego działacza. A być może 
tak się złożyło, że nie było nikogo z jego znajomych. Może zajęci byli 
pracą, albo korzystali z urlopów. Niewidomi natomiast nie mogli do niego 
podejść, ponieważ nie wiedzieli, że tam siedzi.

Nasuwa się pytanie: po co takie eksperymenty? Co i komu działacz ten 
udowodnił? Ludzie na starość najczęściej tracą aktywność, mają trudności w 
porozumieniu się z młodszym pokoleniem, użalają się na brak zainteresowania 
ze strony dzieci czy wnuków, boleśnie odczuwają swą niezaradność i 
samotność. Uwagi te dotyczą nie tylko niewidomych. Podobnie odczuwają swoją 
starość również ludzie widzący.

Każdy z nas na pewno zna jakąś "ciocię", która nie potrafi o niczym innym 
mówić, jak tylko o swych chorobach, bólach, przykrościach i innych 
krzywdach, jakie ją spotykają. Osoby takiej unikamy, jeśli to tylko 
możliwe. Jeżeli jednak nie uda się uciec - trzeba się nasłuchać. Do 
wymienionych wyżej nieszczęść dodaje ona pretensje zgłaszane pod adresem 
wszystkich ludzi z powodu braku zainteresowania jej tak trudnym życiem.

Występuje tu typowe zjawisko sprzężenia zwrotnego. Im więcej żalu, skarg 
i pretensji, tym mniej chętnych do ich wysłuchiwania, a to z kolei pogłębia 
samotność.

Jeżeli człowiek potrafi utrzymywać kontakty z wieloma ludźmi, jeżeli jest 
aktywny, zaradny, posiada wykształcone zainteresowania, potrafi zapełnić 
ciekawymi zajęciami czas, to nie ma powodu do użalania się nad sobą. Pewien 
niewidomy działacz po siedemdziesiątce jest tak aktywny, że daj Boże 
wszystkim takiej aktywności. Kieruje dużym kołem PZN, organizuje ciekawe 
formy działalności tego koła, pomaga ludziom, młodszym od siebie również. 
Człowiek ten, jeżeli narzeka, to na nadmiar zajęć, na zmęczenie, na to, że 
jego współpracownicy są nieodpowiedzialni, że jeśli sam czegoś nie zrobi, 
to jest nie zrobione itd. Nie narzeka natomiast na nudę, bezczynność i brak 
kontaktów z ludźmi. Co trzy miesiące zapowiada, że zrezygnuje z dalszego 
pełnienia swej funkcji, że zostawi to młodszym, że się już dosyć 
napracował. I ciągnie robotę dalej, z pożytkiem dla siebie i innych.

Ludzi łączą wspólne zainteresowania, wspólna działalność, praca zawodowa. 
Każdy z nas mógł obserwować rozluźnianie się więzi koleżeńskich z lat 
szkolnych. W przypadku zmiany pracy przez jakiś czas żyjemy sprawami 
poprzedniego zakładu. Kontakty z kolegami z poprzedniej pracy, na początku 
częste i intensywne, w miarę upływu czasu zanikają zupełnie. Nawiązują się 
za to stosunki w nowym miejscu zatrudnienia. Bliskie stają się aktualne 
wydarzenia, problemy, a przeszłość traci swą atrakcyjność.

Jeżeli jednak z kolegami szkolnymi będziemy działali w jednej organizacji 
społecznej, partii politycznej, klubie sportowym itp., jeżeli łączyć nas 
będą: praca w ogródkach działkowych, idea budowy drogi czy pomnika, jeżeli 
będziemy mieli podobne zainteresowania, więzi nasze nie będą zanikać.

Sytuacja niewidomego czy ociemniałego jest znacznie trudniejsza. Do 
wszystkich negatywnych zjawisk występujących w miarę gromadzenia się lat na 
karku dołączają się trudności i ograniczenia wynikające z inwalidztwa. 
Niedobrze jest, jeżeli nie staramy się zrozumieć naszej sytuacji. Niedobrze 
jest, jeżeli wszystkie trudności i kłopoty wiążemy wyłącznie z 
inwalidztwem. Jak już wspomniałem, inwalidztwo na pewno powoduje 
zwiększenie trudności i ograniczeń, nie jest jednak wyłączną ich przyczyną. 
Nasz stan zdrowia z upływem lat nie poprawia się, nie poprawia się również 
nasza sprawność fizyczna i umysłowa, a umrzeć każdy musi - czy widzi, czy 
nie.

Wydaje się, że receptą na omawiane kłopoty powinno być szukanie 
możliwości aktywnego spędzania czasu, przejęcie obowiązku wykonywania 
dostępnych prac domowych, działalność społeczna, czytanie książek nagranych 
na taśmy magnetofonowe, gra w szachy czy warcaby w świetlicy związkowej, 
pomoc wnukom w nauce, interesowanie się polityką, geografią, biologią, czy 
czym kto chce.

Niezmiernie ważne jest poszukiwanie wszystkiego, co łączy nas z innymi 
ludźmi, wspólnych spraw, zainteresowań, problemów do rozwiązania itp.

Im większa aktywność, im więcej zainteresowań i obowiązków, tym mniej 
samotności i smutnych rozmyślań. Receptą na kłopoty nie mogą być ciągłe 
utyskiwania, narzekania, żale i pretensje, które jedynie potęgują 
trudności.





6. Życie rodzinne niewidomych



6.1 W rodzinie



Życie rodzinne zawiera nieprzebrane bogactwo przeżyć, doznań, radości i 
trosk. Dobra rodzina to wielkie szczęście, zła przeciwnie - wielkie 
nieszczęście.

Życie rodzinne wymaga wzajemnego zrozumienia, miłości, szacunku, 
zaufania, życzliwości i pomocy. Trzeba wyzbyć się egoizmu, być zdolnym do 
ustępstw i kompromisów.

Szczęście rodzinne zależy od wszystkich jej członków, a zwłaszcza od 
rodziców. Każdy z członków rodziny, który wyrósł z wieku niemowlęcego, może 
zatruć życie rodzinne lub też przyczynić się do harmonii, poczucia dumy i 
bezpieczeństwa, zrozumienia i przyjaznej atmosfery, nacechowanej 
życzliwością.

Dziecko w domu jest kimś najważniejszym, kochanym, a w szkole - jednym z 
wielu. W gronie kolegów to samo dziecko może pełnić rolę przywódcy lub 
podrzędną.

W jednym towarzystwie możemy być osobami znaczącymi, honorowanymi, a w 
innym - zaledwie tolerowanymi.

W rodzinie inna jest rola ojca, babci, córki, brata. Są role męskie i 
kobiece. W każdej rodzinie czy innej grupie społecznej jeden z jej członków 
pełni rolę dominującą, rolę przywódcy. W rodzinie również jedna z osób 
pełni taką rolę.

Każdy z nas, oprócz pełnienia dziesiątek różnych ról, pełni jeszcze rolę 
niewidomego czy słabowidzącego. Nakłada się ona na inne role, związane z 
wiekiem, płcią, charakterem, usposobieniem i całym bogactwem różnorodnych 
stosunków społecznych.

Niezmiernie ważne jest nie dopuścić do tego, aby rola niewidomego stała 
się najważniejszą z pełnionych przez nas ról. Ważne jest również, aby 
członkowie rodziny traktowali niewidomego jak wszystkich innych, z 
uwzględnieniem oczywiście wieku, płci itp. Powinni jednak pamiętać o jego 
trudnościach i ograniczeniach.

Nie zawsze jednak łatwo jest pogodzić te przeciwstawne powinności. 
Niewidomy nie może być tyranem dla swej rodziny. Nie może wymuszać, by nikt 
niczego nie przestawiał, by wszyscy zachowywali się w sposób, jakiego on 
sobie życzy.

Z drugiej jednak strony widzący członkowie rodziny powinni pamiętać, że 
pasta do zębów musi leżeć stale na jednej półce, a nie raz na umywalce, 
innym razem na pralce, albo na wannie. Trzeba wsunąć krzesło pod stół, nie 
zostawiać szklanki z herbatą na skraju stołu, uchylonych drzwi itp.

Nie jest to łatwe. Ludzie, którzy sami nie mają trudności ze znalezieniem 
czegokolwiek, jeżeli kapcie zawędrują do barku czy lodówki, uważają to za 
rzecz naturalną. Nie rozumieją więc problemów niewidomego, szukającego po 
całym mieszkaniu na przykład radia.

Kobieta w ciąży ma prawo mieć kaprysy, być nadpobudliwa, mieć zmienne 
nastroje. Trzeba się z tym pogodzić. Za kilka miesięcy sprawa wróci do 
normy. A jeżeli ktoś z powodu swego inwalidztwa zachowuje się tak jak ta 
kobieta? Przecież w tym wypadku sytuacja do normy nie wróci.

Ciągle podkreślam, że ślepota może być wspaniałą wymówką, 
usprawiedliwieniem lenistwa i każdej niegodziwości.

Niewidomy nie wszystko może zrobić. Niektóre czynności są dla niego zbyt 
uciążliwe, a niektórych po prostu nie lubi wykonywać. Czy jednak z tego 
powodu nie może on mieć w rodzinie obowiązków? Wszyscy inni takie obowiązki 
muszą mieć, i to głównie w stosunku do niego, ale on nie ma żadnych.

Niewidomi rodzice uważają, że ich dzieci powinny otrzymywać lepsze 
stopnie. Do szkoły ponadpodstawowej powinny być przyjmowane bez egzaminów. 
Synowie niewidomych powinni być zwalniani od obowiązku służby wojskowej, 
sąsiedzi powinni pomagać. A co powinien niewidomy?

Powinien być człowiekiem, robić to, co może robić, nie uchylać się od 
wypełniania swoich powinności. Jest przecież mnóstwo czynności, prac i 
obowiązków rodzinnych, z którymi z powodzeniem może sobie radzić. Nie może 
tylko rozczulać się nad sobą. Wiadomo, że jeżeli ktoś nie chce, to gorzej, 
niż by nie mógł. A przecież każdy rozumie, że niewidomy tego czy tamtego 
zrobić nie może. Jeżeli on sam nie zechce móc, to najczęściej wszyscy to 
rozumieją. Ale czy jest to odpowiednia podstawa do budowy swojej pozycji w 
rodzinie?

Jakie możemy pełnić role, jeżeli nie chcemy pełnić tych, które możemy i 
powinniśmy? Łatwo wszystkim wytłumaczyć, że niewidomy czegoś nie może, ale 
jeszcze łatwiej wytłumaczyć to sobie samemu. Każdy z nas chce być 
szanowany, kochany, lubiany, ceniony, podziwiany. Czy konsekwentne unikanie 
wszelkiego rodzaju wysiłku, udziału w pracach i obowiązkach rodzinnych daje 
nam prawo do tych uczuć? Każda kobieta chce się podobać - mężowi również. 
Czy niewidoma żona zada sobie trud, żeby ładnie wyglądać? A może jej to nie 
obowiązuje? Mężczyzna chce być głową rodziny, o wszystkim decydować, 
troszczyć się o jej byt - to naturalne. Czy niewidomy chce mieć tylko 
splendor, związany z rolą głowy domu, bez żadnych obowiązków i 
odpowiedzialności? Czy dzieci mogą kochać i szanować ojca czy matkę 
wówczas, gdy rodzic ten nic nie umie, nic mu się nie chce, ma tylko ciągłe 
pretensje, żale i złe humory?

Na miłość, szacunek, zwłaszcza ze strony dzieci, trzeba zapracować. Ich 
na ogół nie da się oszukać.

Bardzo dużo zła wyrządziły niewidomym: obojętność, brak zrozumienia, 
odrzucenie, zepchnięcie na margines życia. Takie stosunki zdarzają się w 
niektórych rodzinach. Są one bardzo przykre, deprymujące, szkodliwe pod 
względem psychologicznym. Na szczęście podobne traktowanie niewidomych nie 
jest zbyt częste.

Częściej zdarza się nadmierna opieka: chęć pomocy, wyręczania we 
wszystkim, ochrony przed niebezpieczeństwem, nadmiaru miłości. I to jest 
dopiero tragedia. Taki stosunek wyrządza niewidomemu jeszcze więcej zła, 
niż złe traktowanie. Przed szykanami łatwiej jest się bronić. Ale jak 
bronić się przed chęcią pomocy, przed miłością?

Często nawet nie chcemy się przed tym bronić. Uleganie sprawia nam 
przyjemność, wychodzi bowiem naprzeciw naszym skłonnościom do łatwizny, 
lenistwa, unikania trudności. W rezultacie podporządkowujemy się innym 
ludziom, stajemy się niezaradni, niesamodzielni. Wszystko to w konsekwencji 
prowadzi do niezadowolenia z siebie, upokorzeń, żalu i innych, podobnie 
niemiłych doznań.

Znamy też przypadki, w których niewidomy podporządkował sobie całą 
rodzinę. Z żony zrobił juczne zwierzę, psa przewodnika, lektora, robota 
kuchennego. Dzieci są zawsze na jego usługi. Czy tak powinno być?

Znamy przykłady, że nikt w rodzinie nie ma czasu dla niewidomego, że 
nigdy nie może on liczyć na pomoc najbliższych. To również nie jest 
właściwe.

W rodzinie powinniśmy mieć oparcie, zrozumienie, poczucie bezpieczeństwa. 
Zdarza się jednak, że znajdujemy w niej wyłącznie utrapienie, troski, 
kłopoty, atmosferę burzową i nic przyjemnego. W dużej mierze zależy to 
jednak od nas, jaka będzie lub jest nasza rodzina. Oczywiście nie wyłącznie 
od nas, lecz nasz wpływ na kształtowanie stosunków międzyludzkich w 
rodzinie może być znaczny. Zależy to od naszego charakteru, usposobienia, 
celów, dążeń, woli. Ale też i od naszej wiedzy, podejmowanych prób 
zrozumienia wielu okoliczności, odrzucenia chęci zwalania wszystkiego na 
przeklętą ślepotę. Naprawdę nie zawsze i nie za wszystko jest ona 
odpowiedzialna. Częściej głupota prowadzi do nieporozumień, waśni, 
podejrzeń, zazdrości. Ze ślepotą można sobie poradzić, z głupotą - znacznie 
trudniej.



6.2 Dlaczego?



Znajoma wychodzi za mąż za niewidomego. Dlaczego ona to robi? Pewnie nikt 
jej nie chce. Ktoś żeni się z niewidomą lub słabowidzącą. Zgłupiał chyba, 
czy co? Na przystanku stoi niewidomy z żoną. Podchodzi do nich podpity 
facet i pyta: "Dlaczego pani za niego wyszła?" Poglądy na ten temat 
doskonale ilustruje westchnienie, przypisywane starzejącym się pannom: 
"Choćby o jednym oku, byle w tym roku".

W świadomości społecznej funkcjonuje więcej podobnie wypaczonych 
poglądów. Odzwierciedlają one pewną prawdę, ale jest to myślenie 
uproszczone, schematyczne i wpływa na kształtowanie nieprawdziwych opinii. 
W ten sposób jest nam łatwiej oceniać zachowanie, postępowanie i decyzje 
innych. Znacznie mniej chętnie oceniamy własne postępowanie i decyzje. Tak 
jest i z oceną małżeństwa, w którym jedno ze współmałżonków jest osobą 
niepełnosprawną. Czy zawsze takie małżeństwo jest wynikiem braku innych 
możliwości? Czy naprawdę nie może wchodzić tu w grę uczucie, szacunek, 
zrozumienie, wzajemne podobanie się sobie?

Ludzie często nie doceniają naszych możliwości i jest to zrozumiałe. Czy 
jednak sami tak nisko siebie cenimy, że nie możemy uwierzyć w szczerą do 
nas sympatię, miłość, własną atrakcyjność?

Bez wątpienia mąż niewidomej kobiety czy żona niewidomego męża mają 
trudniejsze życie. Jest to obiektywna prawda i nie ma co szukać wykrętnych 
twierdzeń, że z niewidomym na przykład łatwiej żyć niż z widzącym pijakiem. 
To prawda. Takie twierdzenie zakłada jednak, że niewidomy nie może być 
pijakiem. A to już nie jest prawdą. Można bez trudu wskazać widzących 
mężczyzn, którzy nie potrafią wbić gwoździa, można też bez trudu wskazać 
niewidomych, którzy potrafią montować meble, instalować żyrandole, 
naprawiać nocne lampki, potrafią też prać, prasować, gotować i jeść. Czy 
oznacza to jednak, że każdy niewidomy wszystko to potrafi? Na pewno nie.

Bez wątpienia, jeżeli niewidomy jest człowiekiem porządnym, uczciwym, 
zaradnym, sprawnym, zdrowym, silnym, bogatym, a widzący jest ofermą, 
draniem, pijakiem, to ten pierwszy jest lepszym kandydatem na męża. Jeżeli 
jednak obaj ci panowie obdarzeni są podobnymi cechami charakteru, intelektu 
i wszystkimi innymi - widzący pod wieloma względami przewyższa niewidomego 
jako kandydata na męża.

Widząca kobieta, która nic nie umie, oprócz rozrzutnego wydawania 
pieniędzy, a przy tym jest nieładna, niezgrabna, pyskata sekutnica, jest 
mniej atrakcyjną partnerką życia od niewidomej gospodarnej, zaradnej, 
mądrej, miłej, ładnej.

Tak jednak zagadnień tych rozpatrywać nie można. Musimy brać pod uwagę 
osoby podobne pod wszystkimi możliwymi względami, a różniące się tylko 
brakiem wzroku lub jego wadą. Przy takim postawieniu sprawy okaże się, że 
lepszym partnerem życia jest osoba widząca niż niewidoma.

Życie małżeńskie i rodzinne zaspokaja wiele istotnych potrzeb człowieka. 
W rodzinie znajdujemy oparcie, zrozumienie, miłość, szacunek, poczucie 
pewności. W rodzinie zaspokajane są potrzeby: opiekowania się innymi, 
miłości, zrozumienia, bezpieczeństwa, więzi z bliskimi ludźmi. Małżeństwo 
to też zaspokojenie potrzeb seksualnych, ekonomicznych itp.

Uświadomienie sobie złożoności stosunków międzyludzkich w tej podstawowej 
grupie społecznej, jaką jest rodzina, ułatwi zrozumienie problemów 
związanych z zawarciem małżeństwa przez osobę niepełnosprawną.

Rozważając zagadnienia życia małżeńskiego niewidomych, zakładania rodzin, 
wychowywania dzieci, nie można pominąć wielkich trudności znalezienia 
odpowiedniej pracy i utrzymania się w niej. Bezrobocie występuje w 
ostatnich latach w całym kraju. Nie dotyczy ono jednak w tak wielkim 
stopniu ludzi pełnosprawnych, jak niewidomych. Osoba widząca łatwiej 
znajdzie chociażby tylko dorywczą pracę, niż niewidoma. Powstaje więc 
problem zdobywania środków do życia dla siebie i rodziny. Z tych względów 
można przypuszczać, że zawieranie małżeństw przez niewidomych będzie 
obecnie o wiele trudniejsze, niż w okresie, gdy prawie każdy mógł otrzymać 
pracę i nie istniała realna możliwość jej utraty.

Trudności w założeniu rodziny i zapewnieniu jej środków utrzymania w 
wypadku, kiedy jeden ze współmałżonków jest osobą niewidomą, staje się 
wielkim problemem rehabilitacyjnym. Musi on jednak znaleźć jakieś 
rozwiązanie. Mogłoby nim być stworzenie możliwości pracy zawodowej lub 
przyznawanie wysokich rent, wystarczających do utrzymania rodziny. 
Niestety, jedno i drugie nie jest łatwe i chyba jeszcze długo nie da się 
znaleźć uniwersalnej recepty na te kłopoty.

Jak już wspomniałem, życie rodzinne ma wielkie znaczenie dla każdego 
normalnego człowieka. Niewidomi są na ogół ludźmi normalnymi. Posiadają 
podobne potrzeby, jak inni, jednak możliwości ich zaspokojenia mają 
znacznie mniejsze. Mimo pewnych ograniczeń, niewidomi są zdolni również do 
życia rodzinnego, zawarcia małżeństwa i wychowania dzieci.

Bez wątpienia mają oni w życiu rodzinnym, podobnie jak w każdej innej 
dziedzinie, więcej trudności. Nie są one jednak tak wielkie, żeby nie można 
ich pokonać. Nie może tego dokonać sam niewidomy. Małżeństwo to wspólne 
życie dwojga osób. Wspólne życie to znaczy również wspólne przezwyciężanie 
trudności.

W małżeństwie, w którym jedno ze współmałżonków jest osobą niewidomą, z 
natury rzeczy niektóre obowiązki musi przejąć osoba pełnosprawna. 
Zawierając związek małżeński z niewidomą czy niewidomym, ich partnerzy na 
ogół doskonale wiedzą o czekających ich trudnościach i zwiększonych 
obowiązkach. Decydując się na taki krok osoby te wiedzą również, że często 
spotykać się będą z dezaprobatą, zdziwieniem, litością, niezdrowym 
zainteresowaniem otoczenia. Muszą też niekiedy przezwyciężyć opory 
rodziców, rodzeństwa i przyjaciół.

Zaznaczam, że nie zawsze taka decyzja jest wyrazem braku innych 
możliwości. Wielu współtowarzyszy życia niewidomych jest ludźmi porządnymi 
i atrakcyjnymi. Na ich decyzje wpłynęły inne czynniki niż konieczność 
życiowa. Ważne jest, abyśmy potrafili zrozumieć ich motywy. Nie chodzi tu o 
ostentacyjne wyrażanie wdzięczności. Musimy jednak docenić naszych 
partnerów życiowych. Zrozumieć i docenić - to jednak stanowczo zbyt mało. 
Powinniśmy starać się, aby nasi partnerzy nie żałowali podjętej decyzji. 
Aby to osiągnąć, nie trzeba wiele. Wystarczy tylko spełnić dwa warunki. Po 
pierwsze - należy starać się być człowiekiem porządnym, wartościowym, 
człowiekiem przez duże "C". Po drugie - nie należy uchylać się od 
obowiązków domowych, rodzinnych, myśląc tylko o własnej wygodzie.

W domu jest wiele prac, które niewidomi mogą z powodzeniem wykonywać. Nie 
jest ważne, czy są to tak zwane prace "babskie", czy "męskie". Ważne jest, 
że jeżeli niewidomy wyręczy żonę w tych "babskich" pracach, będzie ona 
miała więcej czasu na zrobienie tego, czego niewidomy zrobić nie może. 
Podobnie niewidoma kobieta pracowitością, pomysłowością i uczuciem może 
złagodzić ograniczenia, jakie powoduje jej inwalidztwo.

Tak samo jak we wszystkich dziedzinach życia, w życiu rodzinnym czy 
małżeńskim wiele zależy od nas. Warto o tym wiedzieć i nie szukać 
usprawiedliwienia wszystkich naszych "mankamentów" w inwalidztwie. 
Naprawdę, brak wzroku jest doskonałym wytłumaczeniem wygodnictwa, lenistwa, 
egoizmu i niemal wszystkiego innego, dlatego niezbędna jest wiedza na ten 
temat i świadomy wysiłek, aby oprzeć się tak silnej pokusie. Zastanówmy się 
nad tym czasami. Może unikniemy wtedy niektórych trudności w naszym 
rodzinnym życiu.





6.3. Małżeństwo dwojga niewidomych



Jak już pisałem, w życiu rodzinnym i małżeńskim zaspokajana jest 
większość różnorodnych potrzeb człowieka. Ludzkość dotąd nie dopracowała 
się innych form życia społecznego, zaspokajających równie dobrze potrzeby 
dorosłych i dzieci. Zwłaszcza tym ostatnim żadna instytucja nie jest w 
stanie zapewnić nawet w przybliżeniu tak dobrych warunków rozwoju 
psychicznego, uczuciowego, rozwoju osobowości, jak rodzina.

Nie oznacza to jednak, że w każdej rodzinie panują harmonijne stosunki 
międzyludzkie, że każda należycie zaspokaja potrzeby swoich członków. 
Istnieje wiele, zbyt wiele rodzin złych i bardzo złych. Składa się na to 
wiele czynników, wśród których poczesne miejsca zajmują: egoizm i głupota.

Małżeństwu niewidomych, założenie rodziny, wychowanie dzieci - nastręcza 
więcej trudności i różnego rodzaju problemów, niż małżeństwu, składającemu 
się z osób pełnosprawnych czy takiemu, w którym tylko jedna osoba jest 
inwalidą.

Funkcjonowanie małżeństwa i rodziny zależy od wielu czynników 
wewnętrznych i zewnętrznych. Na te ostatnie, najczęściej nie mamy wpływu. 
Wojny, deportacje, bezrobocie itp., bez wątpienia wpływają na życie ludzi. 
I bez wątpienia pojedynczy człowiek nie może zmienić tych warunków. Może 
jednak w pewnym zakresie wpływać na złagodzenie ich skutków w odniesieniu 
do siebie i swojej rodziny. Im ktoś jest bardziej zaradny, tym łatwiej 
sobie poradzi nawet w bardzo trudnych warunkach.

Niewidomi powinni być dobrze przygotowani do życia, samodzielności, pracy 
zawodowej, do życia społecznego, a więc i do życia rodzinnego. Powinni, ale 
czy są?

W socjologii jednym z mierników izolacji społecznej grupy etnicznej czy 
religijnej jest ilość małżeństw, zawieranych przez członków tej grupy 
między sobą. Taki sam miernik przyjmuje się również przy badaniach izolacji 
społecznej osób niepełnosprawnych. Na podstawie obserwacji i nie tylko, 
można przyjąć, że małżeństwa między inwalidami wzroku nie należą do 
rzadkości. Oczywiście, nie jest niczym zdrożnym założenie rodziny przez 
dwie osoby dotknięte podobnym inwalidztwem. Lecz czy jest to proste, łatwe 
i korzystne?

Inwalidztwo nie ułatwia życia. Utrata wzroku, mimo osiągnięć 
rehabilitacji i znacznych możliwości niewidomych, powoduje bardzo poważne 
ograniczenia w różnych dziedzinach życia. Wspólne życie dwojga niewidomych 
nie ułatwia im pokonywania codziennych dużych i małych trudności. Jeżeli 
małżeństwo zawierają dwie osoby całkowicie niewidome, aby mogły spiętrzone 
trudności pokonać, muszą być bardzo dobrze zrehabilitowane. Ale nawet wtedy 
będą one potrzebowały znacznej pomocy ze strony innych osób.

Urządzenie mieszkania, dokonywanie zakupów i wiele innych spraw wymaga 
wzroku. Całkowicie niewidomi, decydujący się na zawarcie małżeństwa, muszą 
wiedzieć, że będą mieli wielkie trudności z załatwianiem spraw, wiążących 
się z koniecznością chodzenia i podróżowania. Oczywiście, trudności te 
można pokonać. Lecz czy aż tak wielu niewidomych jest dobrze do tego 
przygotowanych? Czy wszyscy decydujący się na zawarcie małżeństwa z osobą 
niewidomą są w pełni świadomi czekających ich trudności i ograniczeń?

Utrzymanie porządku w mieszkaniu, odzieży w czystości, przygotowywanie 
posiłków, nie należą do rzeczy łatwych. Wielkie problemy stwarza wychowanie 
dzieci, najpierw pielęgnacyjne, higieniczne i zdrowotne niemowląt, a 
następnie maluchów, które chcą wiedzieć, co jest na rysunku, jaki ptak 
siadł na drzewku za oknem, co pokazują w telewizji. Gdy zaczną chodzić do 
szkoły, powstają nowe trudności. Pojawia się wówczas wiele pytań, na które 
trzeba odpowiadać.

Kolejny problem z dzieciakami, to pokusa wysługiwania się nimi, gdy 
podrosną. Może to być dla nich uciążliwe, chociaż dla niewidomych rodziców 
jest bardzo wygodne. Może jednak prowadzić do kształtowania niewłaściwych 
postaw w stosunku do rodziców i do niewidomych.

Codzienne zakupy produktów żywnościowych, zwłaszcza w sklepach 
samoobsługowych czy na bazarach, trudności z wyszukiwaniem tańszych 
towarów, wyjazd na wczasy, pójście do kościoła, do teatru i dziesiątki 
innych problemów oraz ograniczeń, mogą powodować nadmierne trudności i 
zatruć wspólne pożycie.

Małżeństwo dwojga niewidomych to również zwiększone ryzyko dziedziczenia 
ślepoty. Należy w tym miejscu podkreślić, że nie wszystkie wady i choroby 
oczu są dziedziczone. Ale zagrożenie jest większe, gdy u obojga rodziców 
wady wzroku są uwarunkowane genetycznie.

Nie można pominąć również olbrzymich i narastających trudności z 
otrzymaniem pracy lub groźbą jej utraty. Jeżeli nie przezwyciężymy kryzysu 
zatrudnienia niewidomych, podważone zostaną wszelkie możliwości 
rehabilitacyjne, także założenie rodziny i jej utrzymanie nie będzie 
możliwe. Młodzi niewidomi, niedostatecznie przygotowani do samodzielnego 
życia pod względem rehabilitacyjnym i ekonomicznym, bez perspektyw na 
otrzymanie pracy, stanowić będą wielki problem dla Związku oraz tysięcy 
niewidomych w najbliższej przyszłości.

A jak czują się ci młodzi ludzie? Jak mogą patrzeć w przyszłość? Co mogą 
zaoferować kandydatce czy kandydatowi do wspólnego życia?

Raz jeszcze podkreślam, że nie jest niczym złym, gdy dwoje młodych ludzi, 
z podobnym inwalidztwem, postanawia połączyć swoje losy, pod warunkiem 
jednak, że są przygotowani do przyjęcia trudnych obowiązków, że są zaradni, 
samodzielni, zrehabilitowani, że świadomie podejmują ten trud.

Niestety, bardzo często tak nie jest. W praktyce, im gorzej niewidomi są 
przygotowani do życia, tym częściej zawierają małżeństwa między sobą. 
Sprzyjają temu: szkoły dla niewidomych, praca w specjalnych zakładach dla 
niewidomych, wczasy w ośrodkach wypoczynkowych PZN, kursy rehabilitacyjne, 
organizowane przez Związek.

Swoistą pułapką są pozostałe resztki wzroku. Osobom słabowidzącym łatwiej 
jest żyć, niż niewidomym. Często młodzi ludzie widzą na tyle, że radzą 
sobie bez większych trudności. Często też pewne możliwości widzenia 
utrzymują się przez dziesiątki lat czy nawet przez całe życie. Ale zdarza 
się też, że wzrok zanika aż do zera. Wówczas osoby, które zawarły 
małżeństwo jako słabowidzące, a następnie całkowicie utraciły wzrok, stają 
się nieprzystosowane do życia.

Poruszyłem temat bardzo bolesny dla wielu. Uważam jednak, że nie należy 
unikać tematów trudnych. Fakt, że nie będzie się o nich mówiło, nie 
oznacza, iż one nie istnieją. Uświadomienie sobie problemu jest natomiast 
nieodzownym warunkiem jego rozwiązania.

Bez wątpienia wśród licznych problemów, z którymi musi uporać się nasz 
Związek, omawiany nie należy ani do łatwych, ani do błahych. Tym bardziej 
nie można pomijać go milczeniem i czekać, aż się sam rozwiąże.



6.4. Dziedziczenie ślepoty 



Do tematu tego zabierałem się jak pies do jeża. Dziedziczenie ślepoty 
jest bez wątpienia poważnym i trudnym zagadnieniem. Wiąże się bowiem z 
najintymniejszą sferą życia człowieka, jego uczuciowości, dążeń do 
przedłużenia swego istnienia w życiu dzieci, wnuków, prawnuków itd. 
Instynkt macierzyński czy szerzej - rodzicielski, należy do najsilniejszych 
i to zarówno u zwierząt, jak i ludzi. Dla wielu sensem istnienia, pracy, 
wszelkich dążeń, marzeń i planów są ich dzieci.

Natury ludzkiej nie można łatwo zmieniać, a zresztą, po co? I tak 
najprawdopodobniej nie udałoby się jej poprawić. Macierzyństwo ma jednak i 
aspekty nie tylko osobiste, ale i społeczne.

Wychowanie następnych pokoleń ma zasadnicze znaczenie dla istnienia 
państwa, narodu, religii itd. Z tych względów społeczeństwo nie może być 
obojętne w stosunku do dziedziczenia różnych schorzeń, w tym ślepoty. Nie 
może też obojętnie traktować tych spraw każdy z nas. Niezależnie od tego, 
co mówimy i myślimy o możliwościach rehabilitacji niewidomych, nikt z nas 
nie chciałby, aby jego dzieci były niewidome.




11)
21)
31)
41.
l1.1.1.1.1.1
rI.A.1.a

Dziedziczenie ślepoty jest zatem problemem moralnym, społecznym, 
ekonomicznym, rehabilitacyjnym, osobistym i praktycznym.

Nie będę rozwodzić się nad medyczną stroną dziedziczenia. Powiem tylko, 
że jak na razie, obiektywne metody badania, delikatnie mówiąc, nie są 
powszechnie stosowane. Możemy głównie opierać się na wywiadzie rodzinnym. 
Nie jest to najdoskonalsza metoda. Ze względu na pewną drażliwość i 
delikatność problemu, trudno jest o rzetelne informacje na temat 
ewentualnego dziedziczenia ślepoty. Mimo to niektóre sytuacje są aż nazbyt 
oczywiste. W szkołach dla niewidomych znane są przypadki całych rodów. 
Uczył się tam pradziadek, dziadek, ojciec i uczy się syn. W niektórych 
rodzinach jest po kilkoro dzieci z poważnymi wadami wzroku. W takich 
sytuacjach jest niemal pewne, że mamy do czynienia ze ślepotą dziedziczną.

W tym miejscu należy rozgraniczyć wady dziedziczne od wrodzonych. Wady 
dziedziczne przekazywane są z pokolenia na pokolenie. Nie muszą one zawsze 
występować. Zdarza się, że rodzice obciążeni dziedzicznie mają dzieci bez 
wad. Upośledzenia te wystąpić mogą znowu u ich wnuków czy prawnuków. 
Prawdopodobieństwo wystąpienia wad dziedzicznych jest znacznie większe, 
jeżeli oboje rodzice obciążeni są podobnymi wadami, uwarunkowanymi 
genetycznie. Jeżeli tylko jedno z rodziców jest "nosicielem" wady 
dziedzicznej, cechy drugiego z rodziców mogą okazać się silniejsze i wada 
nie wystąpi u potomstwa.

Wady wrodzone powstają w okresie życia płodowego i nie są dziedziczone. 
Często mylimy wady dziedziczne z wrodzonymi. Może prowadzić to do błędnych 
wniosków, niepotrzebnych obaw lub niedoceniania poważnego zagrożenia. 
Prawidłowe rozróżnianie tych pojęć ma więc dla niektórych z nas zasadnicze 
znaczenie.

Co robić w przypadkach obciążeń dziedzicznych? Czy można komuś odmówić 
prawa do zaspokajania tak ważnych potrzeb biologicznych, psychicznych i 
społecznych? Czy można godzić się z brakiem odpowiedzialności, jeżeli w jej 
konsekwencji koszty ponoszą niewinne dzieci, a następnie dorośli ludzie i 
społeczeństwo? Gdzie jest granica między normą a anormalnością? Kto ma 
moralne prawo decydować o tych sprawach?

Nie znam odpowiedzi na te pytania. Nikt nie ma prawa ingerować w czyjeś 
życie. Ale czy można godzić się na skazywanie Bogu ducha winnych istot na 
życie bez wzroku? Jest to tym bardziej ważne, że dziedziczna ślepota wiąże 
się niekiedy z innymi upośledzeniami fizycznymi i umysłowymi. Czasami te 
dodatkowe upośledzenia stanowią poważniejszy problem, niż sama ślepota.

Niewidomi niezrehabilitowani z upośledzeniem umysłowym, niewidomi, którzy 
nie zaakceptowali swego inwalidztwa, przejawiają tendencję do szukania 
partnera życia wśród podobnych sobie inwalidów. Może to powodować bardzo 
poważne, negatywne konsekwencje. Dwoje ludzi niezaradnych razem - jest to 
coś więcej niż dwie, niezaradne osoby oddzielnie. Ich wspólne życie często 
okazuje się tak trudne, że trudności te przerastają siły nawet sprawnych 
ludzi, a co dopiero niewidomych i to nienajlepiej przygotowanych do 
samodzielnego życia, niezaradnych. Podkreślić należy, że w takich 
przypadkach, dziedziczenie ślepoty jest o wiele bardziej prawdopodobne.

Niestety młodzi nie zawsze postępują odpowiedzialnie. Niektórym wydaje 
się, że miłość jest najważniejsza i trwać będzie wiecznie. Nie liczą się 
więc z trudnościami, do pokonywania których nie są przygotowani. Nie liczą 
się też z możliwością dania życia niewidomym dzieciom. O takich problemach 
również warto pomyśleć i porozmawiać. Może adopcja? Może wyrzeczenie się 
posiadania dzieci? Jakie jest wyjście z sytuacji tak trudnej?

Wydaje się, że mimo trudności, każdy, kto jest obciążony dziedziczną 
ślepotą, musi decydować o swoim losie i nie tylko swoim. Decyzje te muszą 
być świadome, a więc dobrze przemyślane. Nie można tak ważnego i trudnego 
problemu skwitować dowcipem, żartem czy opowiadaniem bajeczki o niewidomym, 
któremu urodziło się widzące dziecko. Miał on już kilkoro niewidomych 
dzieci. Urodzenie się więc widzącego uznał za bezsporny dowód zdrady 
małżeńskiej. Nie można też twierdzić: Mój ojciec nieźle żył jako niewidomy. 
Ja też nieźle żyję, to i moje dzieci będą żyły.

Nie wiem, jaka powinna być odpowiedź na postawione wyżej pytania. 
Niezależnie jednak od występujących tu trudności, podjęcie próby odpowiedzi 
jest konieczne. Konieczna jest również świadomość zagrożenia, o ile ona 
istnieje. Z tych względów, mimo drażliwości tematu, należy spróbować 
dowiedzieć się, czy w rodzinie występowały i występują przypadki ślepoty. 
Warto też przeprowadzić rozmowę z dobrym lekarzem okulistą. W części 
przypadków potrafi on stwierdzić, czy dane schorzenie jest dziedziczne. 
Może też zalecić odpowiednie badania, jeżeli możliwości i potrzeba takich 
badań istnieje.

Specjaliści genetycy orientują się, które wady i schorzenia mogą być 
dziedziczne, a które nie. Jeżeli stwierdzą taką potrzebę, mogą 
przeprowadzić odpowiednie badania.

Badaniami dziedziczności zajmują się poradnie genetyczne. W Warszawie 
takie poradnie istnieją w Instytucie Psychiatrii i Neurologii, Instytucie 
Matki i Dziecka oraz Centrum Zdrowia Dziecka. Podobne placówki działają też 
w innych miastach. Do poradni należy zgłosić się z wynikami badań 
okulistycznych. Na ich podstawie specjaliści stwierdzą, czy istnieje 
prawdopodobieństwo dziedziczenia. Jeżeli tak - w celu weryfikacji tych 
podejrzeń, wykonują odpowiednie badania. Skierowanie lekarza okulisty, jak 
mnie poinformowano, nie jest wymagane. Badania na razie jeszcze, są 
bezpłatne.

Możliwości rehabilitacji niewidomych są olbrzymie, ale nie tak wielkie, 
aby mogły zastąpić wzrok. Nie są też tak wielkie, abyśmy chcieli być 
niewidomymi. Zastanówmy się nad tym problemem.



6.5. Niewidome dziecko 



Urodzenie się niewidomego dziecka jest wielką tragedią dla najbliższych. 
Dziecko oczywiście nie zdaje sobie sprawy z nieszczęścia, jakie spotkało 
rodzinę. Dopiero później przyjdzie świadomość, zwątpienie, rozpacz, 
skrępowanie.

Reakcja na to może być dwojaka - albo podjęcie walki o samodzielność i 
miejsce w życiu, albo rezygnacja, poddanie się, bierne pogodzenie się z 
losem.

Początkowo niewidome dziecko żyje tak, jakby nic złego się nie wydarzyło. 
Jego rodzice - przeciwnie - przeżywają rozpacz, zadają sobie pytanie: 
"Dlaczego nas to spotkało? Za jakie grzechy?"

Nie poddają się. Jeżdżą do lekarzy, znachorów, uzdrowicieli, cudownych 
miejsc.

Jeżeli to nie pomaga, popełniają kapitalne błędy rehabilitacyjne i 
wychowawcze: "Takiemu nieszczęśliwemu dziecku trzeba przecież wynagrodzić 
ciężki los. A to można osiągnąć tylko w jeden sposób - należy wyręczać je 
we wszystkim, co tylko możliwe. W tym co niemożliwe - również".

To, że wyrządza się własnemu dziecku krzywdę, którą trudno będzie 
naprawić przez całe życie, nie dociera do ich świadomości lub też nie chcą 
o tym wiedzieć. Oni przecież kochają swoje dziecko, najlepiej je znają, 
najlepiej wiedzą, co jest mu potrzebne, co jest dla niego dobre.

I tak wyrasta córeczka czy synek na ofiarę losu. Dziecko tak wychowywane 
jest niezaradne, niesprawne, nie rozwija się fizycznie ani umysłowo, ale za 
to jest przekonane, że wszyscy istnieją tylko po to, żeby mu pomagać, 
spełniać jego zachcianki, służyć, dogadzać. Taka sytuacja może trwać przez 
najbliższe 90 lat, tyle że te lata nasycone będą żalem, pretensjami do 
ludzi, że nie chcą robić tego, do czego zostali stworzeni, to jest, nie 
chcą skakać wokół niewidomego maminsynka.

Wyjaśniam, że mam na myśli rodziców, którzy z miłości popełniają błędy. 
Zdarza się czasami, że rodzice nie akceptują niewidomego dziecka. Wówczas 
jest równie źle albo jeszcze gorzej. Ale to już inne zagadnienie.

Pociechy rosną szybko, a problemy jeszcze szybciej. Dopóki niewidome 
dziecko jest maleńkie, nikt tak jak matka nie jest w stanie zaspokajać jego 
potrzeb. Oczywiście matka potrzebuje fachowej pomocy, poradnictwa 
rehabilitacyjnego i łatwej literatury tyflologicznej.

Nie jest prawdą, że matka najlepiej wie, co jest potrzebne jej dziecku. 
Często zdarza się, że jest przeciwnie.

W wieku przedszkolnym dziecku wystarczają rodzice i ewentualnie 
przedszkole. Oczywiście powinno ono dysponować odpowiednimi zabawkami i 
chęcią zajęcia się niewidomym dzieckiem.

Szkoła to już co innego. Powstaje konieczność trudnej decyzji - wysłać 
dziecko do szkoły dla niewidomych, czy do zwykłej. Te dwie tendencje ciągle 
walczą o lepsze. Bowiem obydwie te formy nauczania niewidomych dzieci mają 
zwolenników i przeciwników, mają zalety, ale też i wady.

Największą zaletą nauczania zintegrowanego, czyli razem z dziećmi 
widzącymi, jest przebywanie dziecka w domu, z rodzicami i rodzeństwem. Są 
to normalne warunki i w takich powinny wychowywać się wszystkie dzieci.

Bez wątpienia jest to prawda, lecz nie cała. Często rodzice niewidomego 
dziecka robią wszystko, aby swojej "nieszczęśliwej" pociesze nieba 
przychylić. Hamują takim postępowaniem wszechstronny rozwój dziecka, a 
głównie - pozytywnych cech jego osobowości, charakteru, odporności 
psychicznej, wytrwałości w dążeniu do celu.

Często do tej nadmiernej miłości rodziców przyłączają się nauczyciele. 
Oni też chcą dla "biednego" ucznia jak najlepiej. Nie chcą mu sprawiać 
przykrości i trudności. Chcą pomóc, tylko nie wiedzą jak. Pomagają więc po 
swojemu - nie wymagają zbyt wiele, oceny stawiają wyższe niż innym uczniom, 
nie zauważają wad, lenistwa, unikania trudności. Zalety za to i osiągnięcia 
wychwalają z zapałem.

W takich warunkach rzadko kiedy z niewidomego ucznia wyrośnie człowiek 
ambitny, wytrwały, zaradny, dobrze przygotowany do życia. I to jest ta 
druga strona medalu.

Pominąłem kwestię kolegów, zabaw w czasie przerwy na boisku czy 
korytarzach, zabaw z kolegami po lekcjach. Nie zawsze przebiega to zgodnie 
z oczekiwaniami dorosłych i nie zawsze jest przyjemne dla niewidomego.

W szkole specjalnej wobec niewidomych nie stosuje się taryfy ulgowej, nie 
ma setek rozbrykanych uczniów, nie ma litowania się, nadmiernej pomocy itp. 
Są natomiast nauczyciele znający niewidomych, ich możliwości i 
ograniczenia, są specjalne pomoce szkolne i koledzy, których sytuacja jest 
podobna. Same zalety?

Tylko nieliczni uczniowie szkół dla niewidomych mogą zamieszkać podczas 
roku szkolnego w domach rodzinnych. Większość musi mieszkać w internatach. 
W tym właśnie tkwi problem. Więzi rodzinne ulegają rozluźnieniu, a nawet 
zerwaniu. Dziecko od najmłodszych lat przebywa w nienaturalnych warunkach. 
Wyjazdy do domu na święta, ferie, wakacje, brak kolegów, wspólnych tematów, 
czasami tęsknota za szkołą, za internatem. Nie są to warunki, które 
najkorzystniej wpływają na rozwój uczuciowości. Niekiedy prowadzą do 
wytwarzania niepożądanych cech charakteru i osobowości.

Jak widać z powyższego, nie ma idealnego rozwiązania. Jeżeli szkoła dla 
niewidomych znajduje się blisko, tak że można do niej codziennie dojeżdżać, 
problem jest w znacznej mierze rozwiązany. Dziecko uczy się w szkole 
dostosowanej do jego potrzeb, a jednocześnie przebywa w warunkach domowych, 
z rodzicami i rodzeństwem.

Powyższe uwagi dotyczą dzieci, które w czasie nauki muszą posługiwać się 
metodami bezwzrokowymi. Znacznie łatwiejsza jest sprawa ze słabowidzącymi. 
Jeżeli dzieci takie dysponują stosunkowo dobrym wzrokiem, mogą korzystać ze 
zwykłego pisma, map, rysunków itp., mogą z powodzeniem uczyć się w 
najbliższej szkole.

W takich przypadkach jednak konieczna jest praca z ich rodzicami i 
nauczycielami, którzy je uczą. Konieczne jest też wyposażenie tych dzieci w 
książki wydane powiększonym drukiem, zeszyty z pogrubionymi liniami, mapy o 
kontrastowych kolorach. Ważne jest też, aby słabowidzący uczniowie mogli 
uczestniczyć w turnusach rehabilitacyjnych, organizowanych dla nich przez 
PZN. Dobrze jest, jeżeli w takich turnusach uczestniczą również ich 
rodzice.

Jeżeli warunki te zostaną spełnione, trudności można pokonać. Czy w 
każdym przypadku jednak jesteśmy w stanie warunki te spełnić? W praktyce, 
niestety, aż nazbyt często jest to niemożliwe. Być może uwagi te zachęcą do 
zastanowienia się nad poruszonymi problemami, do poszukiwania rozwiązań w 
literaturze, do rozmów z kolegami; w efekcie może przydadzą się jakiemuś 
dziecku.





7. Sprzęt rehabilitacyjny i nie tylko



7.1. Co to jest sprzęt rehabilitacyjny?



Niezmiernie ważnym czynnikiem kompleksowej rehabilitacji niewidomych i 
słabowidzących jest wyposażenie ich w odpowiedni sprzęt rehabilitacyjny 
oraz nauczenie posługiwania się tym sprzętem. Jest to prawda niemal 
powszechnie znana i uznawana. Technika i elektronika już stworzyły znaczne 
możliwości wielu osobom niepełnosprawnym, a w przyszłości możliwości te 
ulegać będą stałemu rozszerzaniu.

Dla niewidomych i słabowidzących niewyobrażalne wręcz możliwości powstały 
w związku z zastosowaniem mowy syntetycznej do współpracy z komputerami. 
Umożliwia to nawet całkowicie niewidomym posługiwanie się komputerem przy 
wykonywaniu wielu czynności zawodowych oraz związanych z pobieraniem nauki 
i życiem codziennym.

W orientacji przestrzennej i samodzielnym poruszaniu się niewidomych 
ważną rolę spełniają białe laski różnych typów. Pełnią one podwójną rolę: 
znaku drogowego informującego, że dana osoba jest niewidoma, oraz stanowią 
przedłużenie zmysłu dotyku. Ponadto biała laska podpórcza jest bardzo 
przydatna dla osób, które mają trudności z chodzeniem z powodu osłabienia 
bądź uszkodzenia kończyn dolnych.

Aparaty do wykrywania przeszkód ułatwiają orientację przestrzenną, 
chronią przed zderzeniem z przeszkodą, przez co ułatwiają samodzielne 
poruszanie się niewidomych i poprawiają ich bezpieczeństwo na drogach 
publicznych. Podobne funkcje spełnia pies przewodnik.

Cukrzyca jest przyczyną utraty wzroku wielu osób. Konieczność 
systematycznego przyjmowania insuliny stanowi dla nich poważną trudność. 
Nie mogą bowiem samodzielnie nabierać do typowych strzykawek odpowiedniej 
ilości insuliny. Wstrzykiwacze np. typu Pen umożliwiają nawet całkowicie 
niewidomym samodzielne dawkowanie leku. Są więc ważną pomocą pozwalającą na 
częściowe uniezależnienie się od pomocy innych osób.

Lekarski termometr brajlowski lub "mówiący" umożliwia niewidomemu pomiar 
temperatury co w niektórych sytuacjach posiada żywotne znaczenie np. 
niewidoma kobieta może samodzielnie czuwać nad stanem zdrowia swego 
dziecka, niewidomy mieszkający samotnie może również to robić bez trudu i 
pomocy.

Tabliczka brajlowska czy maszyna umożliwia posługiwanie się pismem 
punktowym. Wskaźnik poziomu cieczy umożliwia bezpieczne nalanie wrzątku do 
szklanki itp. Z tych względów sprzęt rehabilitacyjny dla niewidomych ma 
istotne znaczenie, umożliwia ich usamodzielnienie i bezpieczne wykonywanie 
wielu czynności. I jest to zrozumiałe.

Nie można jednak przeceniać znaczenia sprzętu technicznego w 
rehabilitacji niewidomych i słabowidzących. Znacznie więcej zależy od 
samych inwalidów wzroku niż od sprzętu rehabilitacyjnego. Posługiwanie się 
niektórymi urządzeniami np. komputerami, wymaga wysokiego stopnia 
zrehabilitowania. Sprzęt ułatwia wykonywanie wielu czynności, ale myśleć za 
niewidomego nie będzie. W rehabilitacji ważniejsze są cechy osobowościowe 
niewidomych, ich zdolności, poziom motywacji, dążenia i aspiracje niż 
najlepszy sprzęt. Należy o tym pamiętać.

Jak już wspomniałem, stosunkowo łatwo jest porozumieć się co do potrzebę 
sprzętu rehabilitacyjnego dla inwalidów wzroku. Znacznie gorzej jest z 
rozszyfrowaniem określenia: "sprzęt rehabilitacyjny" Poglądy na ten temat 
są zróżnicowane i dość często wypaczone. Nie ma problemów dopóki 
zagadnienia te rozważamy w ogólnych kategoriach. Znacznie trudniej jest 
pogodzić się co do szczegółów. Trudności występują zarówno w zakresie 
zdefiniowania sprzętu rehabilitacyjnego, jak i potrzeby jego używania przez 
osoby o różnym inwalidztwie.

Można by przyjąć następującą definicję: "sprzętem rehabilitacyjnym są 
wszelkie urządzenia techniczne skonstruowane i wyprodukowane specjalnie dla 
inwalidów określonych rodzajów np. dla niewidomych". W myśl takiej 
definicji, maszyna brajlowska na pewno nie budzi żadnych wątpliwości. Jest 
to sprzęt rehabilitacyjny i to tylko dla niewidomych.Ludzie pełnosprawni 
ani inni inwalidzi nie będą się nią posługiwali. Jest ona im całkowicie 
zbędna. Ale co z zegarkiem brajlowskim? Zegarek nie został specjalnie 
skonstruowany dla niewidomych. Mogą nim posługiwać się również ludzie 
widzący. Jest jednak dostosowany do możliwości percepcyjnych niewidomych. 
Może więc podaną wyżej definicję należy rozszerzyć o sprzęt adaptowany do 
potrzeb określonych rodzajów inwalidów?

W takim przypadku możnaby zaproponować listę sprzętu rehabilitacyjnego 
produkowanego dla niewidomych i sprzętu adaptowanego do ich potrzeb. Lista 
ta objęłaby między innymi: przybory do ręcznego pisania brajlem, maszyny 
brajlowskie, zegarki brajlowskie i mówiące, termometry lekarskie 
dostosowane do możliwości percepcyjnych niewidomych, wstrzykiwacze do 
insuliny dla niewidomych chorych na cukrzycę, wagi brajlowskie i mówiące, 
przyrządy pomiarowe oznakowane brailem i mówiące jak: miary stolarskie, 
suwmiarki dostosowane do możliwości percepcyjnych niewidomych, wskaźniki 
poziomu cieczy, kalkulatory mówiące, gry brajlowskie jak szachy, warcaby, 
mapy brajlowskie, dozowniki do cieczy i produktów sypkich, igły brajlowskie 
psy przewodniki, elektroniczne aparaty do wykrywania przeszkód ułatwiające 
niewidomym samodzielne poruszanie się, oraz białe laski różnych typów tj. 
teleskopowe, składane, stożkowo-trzpieniowe, długie jednolite i podpórcze, 
elektroniczne urządzenia umożliwiające niewidomym czytanie zwykłego pisma: 
optacony, specjalnie oprogramowane komputery wyposażone w mowę syntetyczną, 
programy powiększające, edytory tekstów, udźwiękowione bazy danych 
brajlowskie monitory komputerowe, powiększalniki telewizyjne, notatniki 
brajlowskie, skanery.

Wymienione rodzaje sprzętu nie powinny budzić większych wątpliwości. Są 
one, jak już wspomniałem, specjalnie skonstruowane bądź adaptowane do 
potrzeb inwalidów wzroku. Stosowanie tego sprzętu jest konieczne aby 
niewidomi mogli wykonywać niektóre czynności bądź łatwiej z nimi sobie 
radzić.

Ułożenie mniej czy bardziej dokładnej listy sprzętu rehabilitacyjnego 
produkowanego, bądź adaptowanego do potrzeb niewidomych i słabowidzących 
jest możliwe, ale nie zostaną w ten sposób przezwyciężone wszystkie 
trudności. Nawet w tej rozszerzonej definicji nie zmieszczą się wszystkie 
urządzenia, które mają istotne znaczenie dla inwalidów wzroku i które 
uznajemy za sprzęt rehabilitacyjny dla niewidomych.

Co zrobimy z np. magnetofonem, dyktafonem, zwykłą maszyną do pisania czy 
telefonem? Urządzenia te produkowane są do powszechnego użytku i mogą się 
nimi posługiwać niewidomi bez konieczności ich jakiegokolwiek 
przystosowania.

Stosunkowo łatwo uzasadnić znaczenie wymienionych urządzeń w życiu 
niewidomych. Znacznie trudniej wygląda sprawa ze sprzętem gospodarstwa 
domowego. Sprzęt ten bez wątpienia ułatwia wykonywanie niewidomym prac 
domowych. Ale ułatwia on też wykonywanie takich prac pozostałym ludziom. W 
przeciwieństwie do maszyny do pisania, bez użycia której całkowicie 
niewidomy nie może pisać zwykłym pismem, pozamiatać podłogę we własnym 
mieszkaniu może i bez użycia odkurzacza. Podobnie ma się sprawa z pralką, 
robotami kuchennymi itp. Wszystko to jest potrzebne inwalidom wzroku, ale 
też jest potrzebne osobom widzącym, które zajmują się prowadzeniem 
gospodarstwa domowego.

Może więc należy przyjąć, że sprzętem rehabilitacyjnym są wszelkie 
urządzenia, które ułatwiają osobom niepełnosprawnym wykonywanie różnych 
czynności? Wówczas jednak zachodzi obawa, że niektórzy zechcą uznać 
wszystko, czym posługują się osoby niepełnosprawne np. niewidomi, za sprzęt 
rehabilitacyjny z łyżkami, widelcami włącznie. Przecież bez widelca trudno 
jest zjeść obiad.

Łatwo jest więc całe zagadnienie sprowadzić do absurdu. W swojej pracy 
zawodowej spotykałem się niejednokrotnie z próbami uzasadnienia, że dywany, 
firanki i naczynia kuchenne są sprzętem rehabilitacyjnym. Twierdziłem w 
takich przypadkach, oczywiście żartobliwie, że chleb i kiełbasa są również 
sprzętem rehabilitacyjnym. Przecież trudno jest żyć bez chleba i kiełbasy.

Jak wynika z powyższych rozważań, zagadnienia te należy rozpatrywać w 
sposób wyważony, z dużą dozą ostrożności.

Wydaje się, że możemy przyjąć następującą definicję:

"Sprzętem rehabilitacyjnym są wszelkie urządzenia techniczne, których 
zastosowanie umożliwia osobom niepełnosprawnym wykonywanie czynności 
niewykonalnych bez ich zastosowania i takie, które poważnie ułatwiają 
wykonywanie czynności bardzo trudnych do wykonania".

Oczywiście należy tu zastrzec, że chodzi o czynności niewykonalne lub 
trudne do wykonania z powodu inwalidztwa np. utraty wzroku. Na pewno 
bakterii nie da się oglądać bez użycia mikroskopu. Nie oznacza to jednak, 
że mikroskop jest sprzętem rehabilitacyjnym.

W systemie rehabilitacyjnym ukształtowanym w okresie PRL pomoc w 
zaopatrzeniu inwalidów wzroku w różnorodne urządzenia, które nazywano 
sprzętem rehabilitacyjnym należało raczej określać pomocą socjalną, a nie 
rehabilitacyjną. Obecnie podejmowane są próby uporządkowania wielu spraw w 
naszym kraju. Poglądy na rehabilitację niewidomych, zwłaszcza tę zawodową, 
również będą musiały ulec przewartościowaniu. Podobnie ma się sprawa z 
poglądami na temat sprzętu rehabilitacyjnego.



7.2.Sprzęt rehabilitacyjny w procesie usamodzielnienia



Wśród wielu czynników, podnoszących sprawność i samodzielność niewidomego 
czy słabowidzącego, ważną rolę odgrywa odpowiednio dobrany i odpowiedniej 
jakości sprzęt rehabilitacyjny. Przy jego zastosowaniu niemożliwe staje się 
możliwe, a bardzo trudne - znacznie łatwiejsze.

Próbę zdefiniowania sprzętu rehabilitacyjnego podjąłem w rozdziale 7.2. 
Obecnie zamiarem moim jest zastanowić się wspólnie z czytelnikami nad 
przydatnością sprzętu rehabilitacyjnego dla niewidomych i słabowidzących. 
Rozwój techniki, elektroniki, technologii, optyki i nauki w ogóle stwarza 
niebywałe wręcz możliwości produkcji różnych urządzeń, w tym sprzętu 
rehabilitacyjnego. Wynalazek Ludwika Braille'a przed ponad 150 laty dał 
niewidomym klucz do wiedzy, nauki, literatury, rozrywki. Wynalazek ten, 
chociaż nie przeżył się, ma obecnie potężnych konkurentów. Teksty 
literackie i naukowe można łatwo zapisać na taśmę magnetofonową i odtwarzać 
bez trudu dowolną ilość razy. Zwykłe pismo niewidomy może czytać np. przy 
pomocy optaconu. Powiększalnik telewizyjny stwarza duże możliwości 
słabowidzącym. Mają oni ponadto do dyspozycji różnego rodzaju lupy, 
lunetki, okulary lornetkowe, folie i liniały optyczne, filtry barwne i inne 
nieoptyczne pomoce.

Dla niewidomych wynaleziono wskaźniki poziomu cieczy, wagi odpowiednio 
oznakowane, termometry elektroniczne, aparaty do wykrywania przeszkód, 
zegarki, przyrządy pomiarowe i wiele innych. Niebywałe możliwości stwarza 
zastosowanie mowy syntetycznej. Dzięki niej wiele urządzeń, z komputerami 
włącznie, staje się dostępnych dla inwalidów wzroku.

Nie znaczy to, że wszystkie te urządzenia są w zasięgu ręki czytelników. 
Pewnie długo jeszcze będziemy mieli pod tym względem trudności. 
Teoretycznie jednak możliwości są coraz większe, bardziej różnorodne i 
bogate. Istnieją uzasadnione podstawy do twierdzenia, że będą szybko rosły 
i poważnie wpływały na możliwości inwalidów wzroku.

Warto jednak pamiętać, że to nie w rozwoju techniki kryją się największe 
możliwości dla niewidomych. Technika może nam tylko ułatwić życie, pracę, 
naukę czy zabawę. Ale to my, a nie różnego rodzaju aparaty, musimy umieć 
bawić się, uczyć się, pracować i żyć. Już chociażby umiejętność 
posługiwania się tymi urządzeniami wymaga znacznej sprawności. Niektóre z 
nich, np. komputery, wymagają od nas sprawności umysłowej i manualnej. 
Wspominam o tym, gdyż zdarza się, że poważnie przeceniamy możliwości nauki 
i techniki, a także wartość wielu urządzeń produkowanych dla niewidomych. 
Tak już jest, że łatwo wierzymy w to, w co chcemy wierzyć. Jeżeli ktoś jest 
chory - szuka pomocy u lekarzy, uzdrowicieli, radiestetów, a nawet 
szarlatanów. Chory taki bardzo łatwo uwierzy w cudowne lekarstwo, skuteczne 
na wszystkie choroby. Niestety, lekarstw takich nie ma. Kiedy zostanie 
opracowany jakiś nowy preparat - wydaje się, że rozwiąże wszystkie 
zdrowotne problemy i ludzie przestaną chorować, a może nawet umierać. (Tak 
było np. z wynalezieniem penicyliny). Później okazuje się, że wynalazek 
jest dobry na jedne schorzenia, całkowicie nieskuteczny na inne lub posiada 
negatywne skutki uboczne.

Podobnie ma się sprawa ze sprzętem rehabilitacyjnym. Konstruktor i 
producent gotowi są wynalezionemu i produkowanemu aparatowi przypisywać 
wszystkie możliwe zalety i pomijać bądź minimalizować wady, ograniczenia i 
niedoskonałości. Mamy przykłady wspaniałych "wynalazków", które "walają 
się" gdzieś po półkach, szufladach czy nawet strychach i nikt ich do ręki 
nie bierze. A trzeba wiedzieć, że niewidomi wiązali z nimi olbrzymie 
nadzieje w czasie, kiedy aparaty te były na etapie konstruowania i 
wdrażania do produkcji. Niech tylko prasa, radio czy telewizja podadzą 
informację o skonstruowaniu nowego sprzętu dla niewidomych, zaraz telefony 
w Zarządzie Głównym PZN "urywają się". Jest to zrozumiałe. Ludzie czekają 
na ten naprawdę dobry wynalazek, który im ułatwi życie. Nie chcą niekiedy 
przyjąć do wiadomości, że wcale nie musi być tak, jak prasa podała, że 
jeszcze dużo czasu upłynie, zanim nowe urządzenie stanie się dostępne. Na 
próby wyjaśnień można usłyszeć: "Wy tam tylko o siebie dbacie. Dla was jest 
wszystko, a dla nas nic". Tak właśnie się rzecz miała z heliotropem 
(elektroniczny aparat wielofunkcyjny, którego jedną z funkcji miała być 
pomoc w orientacji przestrzennej). W prasie nawet rozpętano kampanię 
przeciwko "tym biurokratom, co to ich samochodami wożą, którzy nie 
rozumieją biednych ludzi i nie chcą im pomóc". Pewien górnik, który w 
wypadku stracił wzrok, nic nie chciał robić, niczego się uczyć - czekał na 
heliotrop. Usłyszał bowiem, że aparat ten pomoże mu samodzielnie chodzić, 
wykonywać różne czynności, a nawet widzieć. Ile aparat ten jest wart - 
wszyscy doskonale wiedzą. Chyba ani jeden niewidomy nie skorzystał z tego 
urządzenia nawet w połowie przypisywanych mu możliwości.

Każde urządzenie ma ograniczone możliwości. Może być przydatne do 
wykonywania jednych czynności i całkowicie nieprzydatne do innych, mieć 
zastosowanie w jednych sytuacjach, a w innych nawet przeszkadzać. Nie wolno 
przeceniać wartości żadnego sprzętu, dopóki nie poznamy do końca jego 
walorów użytkowych i ograniczeń, które bez wątpienia posiada. Nie to jest - 
powtórzę po raz enty - najważniejsze. Nie sprzęt jest ważny, lecz człowiek, 
który się nim posługuje. Jeżeli niewidomy nie będzie zrehabilitowany, 
będzie niesamodzielny, niezaradny i nie będzie nic umiał - nie pomoże żadne 
urządzenie, chociażby najdoskonalsze. Warunkiem dobrego wykorzystania psa 
przewodnika jest umiejętność samodzielnego poruszania się, chodzenia i 
podróżowania. Jeżeli ktoś sam nie potrafi chodzić, pies mu też nie pomoże. 
Najlepsza maszyna do pisania sama pisać nie będzie. Musi to robić człowiek. 
Najdoskonalszy komputer nie będzie rozwiązywać problemów, może tylko pomóc 
człowiekowi. Problemy jednak musi znać człowiek i on musi wiedzieć, co chce 
osiągnąć.

 przeszłości nie było do dyspozycji niewidomych żadnego sprzętu 
rehabilitacyjnego i nie byli oni z tego powodu całkowicie niezaradni. 
Niektórzy, mimo braku takiego sprzętu, osiągnęli bardzo wiele. Proszę mnie 
źle nie zrozumieć. Nie jestem przeciwnikiem techniki w ogóle, a sprzętu 
rehabilitacyjnego w szczególności. Nie, tak nie jest. W rehabilitacji 
jednak stawiam na człowieka, a nie na sprzęt. Może on nam pomóc i to nawet 
bardzo wiele, ale to, co w życiu osiągniemy, zależy od nas, a nie od 
urządzeń, którymi dysponujemy. Wymagajmy od siebie jak największej 
sprawności, umiejętności, zaradności, charakteru i woli, a od konstruktorów 
i PZN jak najlepszego sprzętu rehabilitacyjnego - wówczas będzie dobrze.

Wtedy będziemy mogli liczyć na sukcesy rehabilitacyjne i nie tylko. Sam 
sprzęt rehabilitacyjny, nawet najlepszy, sukcesów takich nam nie zapewni.

Pisząc o walorach rehabilitacyjnych dobrego sprzętu, można spotkać się z 
zarzutem braku rozeznania, realizmu lub nawet lekceważenia Czytelników. 
Zaopatrzenie niewidomych w specjalny sprzęt rehabilitacyjny wciąż jest 
niewystarczające. Piszę "specjalny", mając na myśli ten produkowany bądź 
adaptowany do potrzeb niewidomych, bo w to, co nazywamy sprzętem 
rehabilitacyjnym typu pralki, lodówki, odkurzacze, teraz łatwo jest się 
zaopatrzyć, byle tylko pieniądze były. Ale właśnie z pieniędzmi jest coraz 
gorzej. Wiem o tych trudnościach. Ale wiem też o takich problemach, które 
nie są powszechnie znane.

Niewidomy działacz społeczny lub pracownik Związku niekiedy zaopatruje 
się w bardzo drogi sprzęt, oczywiście w znacznej mierze na koszt PZN, a 
potem z niego nie korzysta, bo przerasta to jego możliwości. Czy jest to 
prawidłowe?

Zdarza się, że niewidomy po studiach nie nadaje się do żadnej pracy. 
Korzystał z taryfy ulgowej, niczego się nie nauczył, pracować też nie. 
Uważa, że optacon, brajleks czy inny komputer będzie za niego pracował. Nie 
może uwierzyć taki "wysoko edukowany specjalista", że to, czy poradzi sobie 
w pracy przede wszystkim zależy od niego, a dopiero później od sprzętu.

Pisząc o sprzęcie rehabilitacyjnym chciałem na takie fakty zwrócić uwagę. 
Poza tym pisałem o technicznych i technologicznych możliwościach, które są 
już bardzo duże, a będą jeszcze większe. To że tysiące ludzi umiera z 
głodu, nie świadczy, że nie należy pisać o lotach kosmicznych. Prawdą jest, 
że całe narody głodują, ale też prawdą jest, że innych stać na wycieczkę 
"wahadłowcem". Kończąc ten temat chcę podkreślić, że odpowiedni sprzęt może 
wiele niewidomemu pomóc, o ile będzie on umiał z niego korzystać, i że 
sytuacja zaopatrzenia w sprzęt rehabilitacyjny wymaga wnikliwego 
rozpatrzenia, bo jest niezadowalająca.



7.3. Z komputerem na ty



Lubię grać w szachy. Nie zawsze mogę jednak znaleźć partnera do tej gry. 
Siadłem więc do komputera: "D 2 - d 4". Komputer powtórzył "D 2 - d 4" i 
powiedział: "Proszę czekać". Grzeczny - pomyślałem, ale za chwilę komputer 
odezwał się: "D 7 - d 5, twój ruch". A żesz ty! Popatrzcie tylko, jak się 
spoufala. Nagadałem mu, ile wlazło. No i co, myślicie, że coś pomogło? 
Dalej tyka mnie przy grze w szachy.

W brydża też lubię grać. Otrzymałem "mówiący" program brydżowy. Po pewnym 
czasie miałem swoje karty wykładać na stół, a rozgrywać miał komputer. Tak 
wyszło z licytacji. (Tych, którzy nie wiedzą, informuję, że w brydża grają 
cztery osoby: dwie pary przeciwko sobie). Komputer zagaił: "Czy chcesz grać 
kartami partnera?" Ale partner mi się znalazł! Że pies jest przyjacielem 
człowieka, to jasne, ale żeby taki bezduszny mebel zaraz chciał być 
partnerem... Poprosiłem, żeby zwracał się do mnie z nieco większym 
szacunkiem. Gadaj zdrów, a on swoje. Po chwili zastanowienia doszedłem 
jednak do wniosku, że rzeczywiście zastępuje on partnera przy grze w 
szachy, a przy brydżu - nawet trzech partnerów. Pogodziłem się więc z jego 
bezczelnością i przeszedłem z tym klamorem na "ty".

Komputer służy nie tylko do zabawy. Ludzie widzący mogą korzystać z pół 
miliona różnego rodzaju gier i zabaw komputerowych: wyścigi samochodowe, 
strzelanie do samolotów, łowienie ryb, budowa miast, robienie biznesu i 
wiele innych. Dla nas na razie nie ma większych możliwości pod tym 
względem. W przyszłości na pewno sytuacja poprawi się. Zastosowanie 
komputera jest bardzo szerokie. Dla inżyniera konstruktora spełnia on inne 
funkcje niż na przykład dla nauczyciela. Za jego pomocy można konstruować 
mosty i czołgi, projektować domy, drogi i plakaty, kreślić mapy, szkice, 
sterować maszynami, rozwiązywać problemy ekonomiczne i technologiczne, 
układać rozkłady jazdy. Dzięki komputerom zniknęły kolejki na dworcach. 
Jego możliwości poważnie przerastają moją wiedzę na ten temat. Niech więc 
wymienione wystarczą dla zobrazowania przydatności komputera w różnych 
dziedzinach.

W mojej pracy komputer jest przydatny na razie głównie do opracowywania 
większych materiałów tekstowych. Od dłuższego czasu wszystkie moje artykuły 
piszemy wspólnie z komputerem. Wspaniała rzecz do prac redakcyjnych. Można 
tysiąc razy poprawić źle napisane zdanie. Można dopisywać w dowolnym 
miejscu tekstu długie nowe fragmenty. Można też wykreślać całe zdania czy 
akapity. Mało tego, że zniknie na przykład niepotrzebne zdanie - zniknie 
też miejsce, gdzie ono było napisane. Wstawienie brakujących przecinków, 
zmiana "u" zwykłego na "ó" to żaden problem. Tekst jest czysty jak nowo 
napisany, bez śladów poprawek. Znalezienie hasła w słowniku czy 
encyklopedii to kwestia kilku sekund. Oczywiście trzeba mieć ten słownik 
czy encyklopedię na dyskietce. Na razie z tym są problemy, ale na pewno 
wydawnictw takich będzie coraz więcej.

Komputer może też być lektorem niewidomego. Dwutomowa "Pochodnia" mieści 
się na dyskietce wielkości pocztówki, tyle że trochę grubszej i jeszcze jej 
nie wypełnia. Na dyskietce o pojemności 1,44 megabajta, mieści się 9 
numerów "Pochodni". Większość książek i czasopism drukuje się przy pomocy 
komputerów. Wystarczy tylko gromadzić i powielać dyskietki. Kopiowanie na 
przykład "Pochodni" wymaga zaledwie kilku sekund. Wyobraźmy sobie, jak w 
przyszłości rozszerzą się nasze możliwości. Dodać należy, że zastosowanie 
skanera i modemu ogromnie wprost rozszerza zastosowanie komputera do 
potrzeb niewidomych i słabowidzących. Skaner umożliwia czytanie zwykłych 
książek nawet przez całkowicie niewidomych. Odbiera on znaki graficzne i 
przetwarza je na kod ascii i zapisuje elektronicznie. Umożliwia to 
następnie jego odczyt za pomocy komputera z zastosowaniem mowy 
syntetycznej. Modem natomiast stwarza możliwości przekazywania informacji, 
np. całej gazety, na odległość za pośrednictwem lini telefonicznej, no i 
jej odczytanie przez komputer. Istnieje też możliwość przekazywania takiej 
gazety drogą radiową.

W głosie komputerowym zakochać się trudno. Skrzeczy on trochę, jak żaba i 
sepleni, ale zrozumieć można wszystko. Jakość mowy syntetycznej ulega 
nieustannie zdecydowanej poprawie. Już obecnie niektóre programy 
zagraniczne pozwalają osiągać jakość głosu bardziej przypominającego 
ludzki.

Opracowanie przez firmę "Altix" programu Radborg z zastosowaniem mowy 
syntetycznej udostępniło niewidomym niemal wszystkie możliwości techniki 
komputerowej. Udźwiękowienie programów: szachowego i brydżowego jest 
również dziełem tej firmy. "Altix" wspólnie z firmą "Malkolm" udźwiękowił 
wspaniały edytor tekstu QRT5. Program ten posiada wiele wspaniałych 
możliwości między innymi słownik synonimów i automatyczną korektę tekstu 
przy pomocy słownika ortograficznego. Jest w pełni dostosowany do potrzeb 
niewidomych.

Spółka ta pracuje między innymi nad programami dydaktycznymi, bazą 
członkowską dla PZN itp. Opracowała też program Lupa, umożliwiający 
słabowidzącym posługiwanie się komputerami oraz bazę danych, pozwalającą na 
gromadzenie informacji w sposób uporządkowany. Oczywiście, "Altix" nie jest 
jedyną firmą opracowującą programy i urządzenia umożliwiające korzystanie 
przez niewidomych i słabowidzących z techniki komputerowej. Jest to jednak 
polska firma, a w dodatku prowadzona przez niewidomego informatyka - Marka 
Kalbarczyka. Dlatego, chwała naszemu niewidomemu koledze i jego 
współpracownikom za tak wspaniałe możliwości, jakie nam stworzyli.

Komputery nie mogą pracować bez odpowiednich programów, bez których są 
jak armata bez pocisków. Tak samo nieprzydatny jest komputer bez programu, 
a dla niewidomego również bez mowy syntetycznej lub monitora brajlowskiego. 
Komputer ma też wady. Pierwszą jego wadą jest cena. Z całym niezbędnym 
oprzyrządowaniem "cudo" to kosztuje więcej niż może wydać przeciętnie 
sytuowany niewidomy. Za kilka lat jednak urządzenia takie na pewno będą 
tańsze.

Kolejna wada to skomplikowana budowa i obsługa tego urządzenia. Powiem 
tylko, że klawiatura składa się z ponad stu klawiszy, przy czym niektóre z 
nich zmieniają swoje funkcje w połączeniu z innymi (po naciśnięciu dwóch 
lub trzech klawiszy jednocześnie), a niemal wszystkie zmieniają swoje 
funkcje w zależności od programu, z jakim pracujemy. Można się pogubić. 
Wadą jest również "niemiecka" wprost pedanteria urządzenia. Przy wydawaniu 
komend wystarczy pominąć jakąś kropkę, literę lub zrobić niepotrzebny 
odstęp między znakami komendy, a już polecenie staje się niezrozumiałe dla 
komputera i nie będzie wykonane.

Umiejętność pisania na maszynie czarnodrukowej to niemal warunek 
współpracy z komputerem. Jest wprawdzie możliwość zastosowania klawiatury 
brajlowskiej i pisania brajlem (komputer przerobi to na zwyczajne pismo), 
ale to nie w pełni wystarcza. Jak z powyższych rozważań wynika, komputer 
może nam dużo pomóc, wiele umożliwić i ułatwić, ale tylko wówczas, gdy 
będziemy bardzo sprawni. Może nawet mówić nam na "ty".



7.4. Psie sprawy



Pies to mądre, inteligentne stworzenie. Z człowiekiem zaprzyjaźniony jest 
od tysięcy lat. Służy nam jak potrafi, a potrafi niemało. Jest świetnym 
myśliwym, pasterzem, dozorcą, siłą pociągową, ratownikiem, detektywem, 
obrońcą, no i przyjacielem człowieka.

Niewidomym pies, oprócz przywiązania, przyjaźni i merdania ogonem, oddaje 
jeszcze swoje oczy. Świetnie potrafi służyć jako przewodnik. Te jego 
zdolności znane były już od czasów starożytnych. Mimo to, poglądy 
niektórych niewidomych o psich możliwościach i ograniczeniach, kłopotach 
oraz obowiązkach właściciela psa, są naprawdę "pod psem". Dlatego 
postanowiłem to i owo wyjaśnić, podać do wiadomości kilka psich wymogów, 
nakazów, które powinni znać i przestrzegać wszyscy zainteresowani 
posiadaniem tej żywej, wspaniałej pomocy. Kto tych nakazów nie posłucha - 
"posłucha psiej skóry".

- Musisz kochać zwierzęta, znać i rozumieć ich psychikę, możliwości oraz 
ograniczenia. Bez tego ani rusz, psia kość, i lepiej nie staraj się o 
przydział psa przewodnika.

- Musisz być sprawny, szybko, swobodnie i dużo z psem chodzić. Jeżeli 
dostajesz zadyszki, posiadasz zaburzenia równowagi, lubisz wychodzić z domu 
raz na tydzień albo rzadziej, zamordujesz swego ogoniastego przyjaciela. 
Lepiej więc, psia wiara, zrezygnuj. Lepiej sam nie chodź, niż masz tego nie 
robić z psem.

- Musisz być dobrze zrehabilitowany, a głównie, musisz mieć doskonale 
opanowane techniki bezwzrokowej orientacji przestrzennej i samodzielnego 
poruszania się. Pies może Ci dużo pomóc, ale tylko wtedy, gdy będziesz z 
nim prawidłowo współdziałał. Pies będzie patrzył, a ty musisz myśleć, znać 
drogę i wiedzieć, jak trafić, gdzie trzeba. Pies nazw ulic czytać nie 
będzie, ani nie wypatrzy czerwonych świateł, bo jest daltonistą.

- Musisz być zdrowy. Jeżeli masz wadę serca, padaczkę, zaawansowaną 
cukrzycę - zrezygnuj dla własnego dobra z marzeń o psie przewodniku. W 
przypadku ataku, zasłabnięcia czy śpiączki cukrzycowej pies może 
przeszkodzić w udzieleniu Ci pomocy. Smok taki, psia krew, nie będzie 
wiedział, co się dzieje i może bronić swego pana przed osobami, które 
zechcą mu pomóc.

- Nie możesz być zbytnio pobudliwy, znerwicowany, niepewny, 
niezdecydowany. Jeżeli taki będziesz, bardzo szybko zmarnujesz psa. Udzieli 
mu się twoja pobudliwość, nerwowość, a w przypadku braku zdecydowania - 
pies zacznie tobą rządzić, zamiast Ty nim. Będziesz miał wówczas 
przewodnika "pod psem". 

- Nie możesz lubować się w alkoholu. Psy tego nie znoszą. Częste 
zaglądanie do kieliszka może doprowadzić do konfliktów z psem i otoczeniem. 
Może też być przyczyną zmarnowania umiejętności Twojego psa. Wybieraj więc, 
psia drenda. Albo, albo.

- Musisz mieć dobre warunki mieszkaniowe lub podwórze, gdzie będziesz 
mógł postawić odpowiednią budę. Tylko duże psy mogą być dobrymi 
przewodnikami. A duży pies potrzebuje dużo miejsca w mieszkaniu. Jest to 
tak, jakby przyjąć dodatkową osobę do domu. W naszych niejednokrotnie 
mikroskopijnych mieszkaniach zapewnienie psu odpowiednich warunków może 
okazać się bardzo kłopotliwe. A przecież nie będziesz chyba na psią pogodę 
wyganiał swego pomagiera z mieszkania?

- Musisz liczyć się z poważnymi wydatkami związanymi z utrzymaniem psa. 
Jak już wspomniałem, psy przewodniki, to duże zwierzęta. Resztkami takiej 
bestii nie wyżywisz. Musi otrzymywać mięso, kaszę, mleko, jajka, warzywa, 
witaminy. Musi mieć zapewnioną opiekę weterynaryjną. Wszystko to kosztuje. 
Zdarza się, że niewidomy dopiero na kursie zżywania się z psem 
przewodnikiem dowiaduje się, że pies musi jeść, że trzeba go pielęgnować, 
leczyć i w ogóle zajmować się nim. Twierdził wówczas, że nie stać go na 
takie wydatki, nie ma czasu zajmować się psem i wcale go nie chce. Ale to 
trzeba mieć "psi pysk", żeby coś takiego mówić.

- Ty i tylko Ty musisz zajmować się Twoim psem. Jeżeli będzie to robić 
kilka osób, jeżeli z psem przewodnikiem bawić się będzie tuzin dzieci z 
podwórza - pies zostanie do reszty ogłupiony, nie będzie wiedział, kto jest 
jego panem i zatraci nawyki przewodnika. Tylko niewidomy powinien swego psa 
karmić, czesać, myć, pieścić, nagradzać i karcić. Jeżeli nie masz na to 
ochoty czy czasu, to psia jucha, obądź się bez psa. Gdy bierzesz psa do 
domu, bierzesz za niego odpowiedzialność. Pamiętaj, że Twoim "psim 
obowiązkiem" będzie zapewnić wszystko, co jest mu do życia potrzebne.

- I rzecz jedna z najważniejszych. Musisz być naprawdę niewidomy. Pies to 
nie Lekarska Komisja do Spraw Inwalidztwa i Zatrudnienia. Oszukać się nie 
da. Bardzo szybko zorientuje się, że korzystasz ze swoich oczu, a nie z 
jego. Przestanie być przewodnikiem. To Ty będziesz psa prowadzał, a nie on 
Ciebie. Jeżeli posługujesz się na ulicy wzrokiem, pies nie jest Ci 
potrzebny i basta.

Skupiłem się na wymaganiach, jakie stwarza posiadanie psa przewodnika. 
Pewnie nie wymieniłem wszystkich. Mam jednak nadzieję, że przybliżyłem 
nieco tę problematykę. O korzyściach, jakie daje posiadanie psa 
przewodnika, pisano wiele. O trudnościach, ograniczeniach, kłopotach i 
różnych niedogodnościach - mniej się mówi i pisze. Ot, chociażby wyjazd na 
wczasy. Co zrobić z psem? A choroba niewidomego zwłaszcza, gdy mieszka sam? 
Nie jest to przecież martwy przedmiot, urządzenie, z którego możesz 
korzystać, gdy masz na to ochotę i odrzucić, gdy Ci ochota przejdzie.

Jeżeli nie wiesz i nie chcesz wiedzieć, że pies jest istotą żywą, 
czującą, tęskniącą i cierpiącą, to pies z Tobą tańcował. Na psią wierność, 
wara od psów! Twój pies nie może mieć pieskiego życia.



7.5. O psach i ludziach



Sobotnie przedpołudnie, piękna, wiosenna pogoda, podmiejski lasek. 
Spotkały się: Bella, Mocarz i Apollo. Po serdecznym powitaniu, polegającym 
na wzajemnym obwąchiwaniu, lizaniu, radosnym poszczekiwaniu i wymachiwaniu 
ogonami, rozpoczęła się rozmowa. Bella zapytała:

- Przyszliście, panowie, ze swoimi ludźmi? -

- Tak.

- No, niełatwą mamy pracę - powiedział Apollo.

- Nie byłoby tak źle, gdyby nasi ludzie byli trochę mądrzejsi - zauważył 
Mocarz.

Posypały się przykłady ludzkiej głupoty.

- Przecież oni niszczą najważniejsze. Używają jakichś niby pachnideł. A 
przecież tego paskudztwa wąchać się nie da. Zabija piękne, naturalne 
zapachy. Głupota! Ale chyba ludzie nie znają się na zapachach. Nigdy nie 
spotkałem, żeby obwąchiwali słupki, kamienie, narożniki domów. A tam jest 
tyle ciekawych zapachów. Nie wąchają, ani nie osiusiają drzewek, słupów i 
ścian. Tego zrozumieć nie można. I przez to nasza praca jest bardzo ciężka. 
No bo jak można obojętnie przechodzić obok takich "tablic ogłoszeniowych" i 
nie wąchać ich.

- No, a koty? Z niezrozumiałych względów ludzie wymagają, żeby porządny 
pies nie zauważał kota i nie pogonił go. To przechodzi psie pojęcie! 
Trudno. Mądrzejszy musi ustąpić.

- No, a ich upodobania? Jedzą takie dobre potrawy, ale wszystko solą, 
pieprzą, chrzanią, musztardują i dodają innych świństw. Czasami przełknąć 
tego nie można. Ale co tam musztarda czy ocet, przecież oni nie jedzą 
kości! I ogonów też nie mają, żeby wyrazić swoją radość. A ich papierosy? 
Do czego to podobne? Dziwne stworzenia. Ale chyba najgorsze jest to, że 
potrafią pić takie paskudztwa, jak piwo, wino i wódka. Głupieją jeszcze 
bardziej po takim napitku. Śmierdzą przy tym niesamowicie i zachowują się 
jeszcze dziwaczniej.

- Moja Janka na szczęście nie pije - powiedział Mocarz. Bella też 
pochwaliła swego Roberta. Apollo natomiast westchnął ciężko:

- Mój Władek, niestety, lubi sobie kropnąć. To naprawdę przechodzi psie 
pojęcie! Tak, ludzka krew! Nie jest z nimi łatwo. Ale ja kocham swojego 
człowieka.

- Ja też, i to bardzo.

- I ja. Taki już nasz psi los. Możemy cieszyć się tylko, że pomagamy 
takim niezdarom, ale bardzo kochanym niezdarom.

Janka, Robert i Władysław też przywitali się serdecznie.

- Cześć, stary! Witajcie! Cieszę się, że znowu się spotykamy.

- I zaczęła się rozmowa.

- Mój Mocarz jest coraz mądrzejszy. Pierwszorzędnie prowadzi. Omija 
kałuże, kosze, dziury, słupy. Zatrzymuje się na krawężnikach. Codziennie 
rano wie, że idę do pracy, a po południu prowadzi mnie do Zosi. Jest bardzo 
towarzyski. Ludzkie pojęcie przechodzi, jaki on mądry.

- Co tam. To wszystko łatwe. Moja Bella bardzo lubi jeździć autobusami. 
Zatrzymuje się na każdym przystanku. Jak już wsiądziemy, podchodzi do 
miejsca dla inwalidy. Jeżeli ktoś tam siedzi, tak długo szturcha go nosem, 
aż ustąpi. Zawsze mam siedzące miejsce. - Taka mądra, tylko głosu nie 
zawsze chce dawać.

- Musisz ją nauczyć - zauważyła Janka. - Mocarz nie chciał aportować. 
Wymagało to trochę zachodu, ale się nauczył. - Ale Bella też jest bardzo 
towarzyska. Tak. Lubi ludzi. A twój Apollo?

- Czasami, gdy przyjdą do mnie koledzy, denerwuje się. Nie jest taki 
towarzyski, jak Mocarz i Bella.

- Twoi koledzy za bardzo "pachną" - zauważyła Janka.

- No, nie bądź złośliwa. Ale to prawda.

- O! Psy czasami mają różne zagrania. Mój na przykład interesuje się 
psami i kotami i wtedy nie słucha komend przy prowadzeniu.

Czy pies_przewodnik ułatwia Wam życie?

"Jestem całkowicie niewidomy i jestem szczęśliwy, że z psem mogę 
bezpiecznie, samodzielnie poruszać się po mieście". "Pies przewodnik to 
oczy osoby niewidomej. Od jego wyszkolenia może zależeć nawet ludzkie 
życie". "Stałem się niezależny od nikogo. Liczę na pomoc mojego psa. On 
odmienił moje życie. Mogę sam załatwiać wiele niezbędnych spraw w mieście i 
poza miastem. Jestem po prostu szczęśliwy". "Dzięki Belli jestem 
samodzielny. Bezpiecznie mogę poruszać się po mieście i czuję się pewniej. 
Nie jestem też osamotniony w domu. Pies dał mi cel i wniósł radość".

Jakie utrudnienie powoduje posiadanie psa przewodnika?

"Nie wszystkie ekspedientki tolerują wejście psa do sklepu". "Pies 
ograniczył wyjazdy na kursy lub wczasy, gdyż niewiele ośrodków jest 
przystosowanych do przyjmowania psów".

Na pewno więcej trudności i ograniczeń w życiu niewidomych powoduje 
posiadanie psa przewodnika. Widocznie jednak osoby ankietowane są zakochane 
w swoich psach i dlatego chętniej piszą o korzyściach. O trudnościach 
natomiast wolą nie mówić. Wszystkie wypowiedzi podawane w cudzysłowach są 
autentyczne. Wzięte zostały z ankiet wysłanych przez Zarząd Główny PZN do 
10 osób, które w 1992 roku otrzymały psy przewodniki, wyszkolone w Łodzi w 
zakładzie pana Grzegorza Lipińskiego. Podkreślić należy, że wszyscy 
ankietowani pisali o łagodności i towarzyskim usposobieniu swoich psów. 
Widocznie ich dobór był właściwy, a w czasie szkolenia stosowane były 
metody łagodnej perswazji, bez bicia.

I co dalej z tresurą psów przewodników?

Jestem bardzo zadowolony i nie wnoszę żadnych uwag. Uważam, że należy jak 
najbardziej wesprzeć i popierać inicjatywę nowo otwartego ośrodka szkolenia 
psów dla niewidomych". W przyszłości może być szkolona taka liczba psów, na 
jaką będzie zapotrzebowanie. I z tym może być największy problem. Jak na 
razie, zainteresowanie niewidomych uzyskaniem "żywego sprzętu 
rehabilitacyjnego" jest niewielkie. Prosimy więc niewidomych o informowanie 
siebie nawzajem o istniejących możliwościach.

Pies przewodnik to naprawdę wspaniała pomoc rehabilitacyjna.



7.6. Korzystanie z pomocy ludzi widzących



Kompleksowa rehabilitacja wymaga znacznego wysiłku. Konieczne jest 
nauczenie się, często z wielkim trudem, wykonywania różnych czynności, 
które ludziom widzącym nie sprawiają żadnych kłopotów. Trzeba nauczyć się 
radzić sobie w codziennym życiu, załatwiać sprawy bez nadmiernego 
absorbowania innych, posługiwać się pismem, samodzielnie chodzić, wyuczyć 
się zawodu. Wszystko to wymaga pracy, wytrwałości, samozaparcia, równowagi 
psychicznej i umiejętności współżycia z ludźmi.

Warto przypomnieć, że w rehabilitacji istnieją wzajemne uwarunkowania i 
zależności. Człowiek niesamodzielny, niezaradny, zależny od innych, nie 
może być z tego powodu zadowolony, a więc nie jest psychicznie 
zrehabilitowany. To z kolei utrudnia mu kontakty z ludźmi, czyli 
rehabilitację społeczną. Brak właściwych stosunków z innymi ludźmi 
negatywnie wpływa na psychikę i utrudnia osiągnięcie samodzielności. I tak 
koło się zamyka. Zależności te trzeba zrozumieć, gdyż określają one 
złożoność zadań rehabilitacyjnych.

W procesie kompleksowej rehabilitacji niezbędne jest też umożliwienie 
niewidomemu korzystania z odpowiedniego sprzętu rehabilitacyjnego. 
Niezależnie jednak od tego, jak wysoki stopień zrehabilitowania osiągniemy 
i jak doskonały sprzęt będzie nam to ułatwiał, zawsze będziemy potrzebowali 
pomocy osób widzących. Jest to zupełnie naturalne. Jedni są bardziej 
samowystarczalni, inni mniej, ale nikt, niezależnie od tego, czy jest 
niewidomym, czy widzącym, bez pomocy innych ludzi obejść się nie może. 
Ważne jest, aby z tej pomocy korzystać jak najmniej, a może jeszcze 
ważniejsze, żeby nie tylko korzystać, lecz i pomagać innym.

Należy stwierdzić, że niewidomi potrzebują więcej pomocy niż inni ludzie 
i to tym więcej, im mniej są zrehabilitowani. Stwierdzić też należy, że 
niewidomi mogą i powinni pomagać innym ludziom, a nie tylko korzystać z ich 
pomocy.

Zapewne niektórzy Czytelnicy uśmiechają się, czytając te słowa. Wielu z 
nas uważa, że samodzielność to puste hasło. Jeszcze więcej ludzi widzących 
nie wierzy w możliwości niewidomych. Nawet jeżeli głośno wypowiadają 
korzystne opinie, nierzadko myślą zupełnie coś innego.

Trzeba zaznaczyć, że nie ma doskonalszej pomocy, jak ta udzielana przez 
ludzi widzących. Najdoskonalsze aparaty, najlepiej wyszkolony pies 
przewodnik, tylko w drobnej części, w określonych sytuacjach i przy 
wykonywaniu niektórych czynności mogą zastąpić pomoc człowieka. Człowiek 
"ma najszersze zastosowanie", jest uniwersalny.

Ale czy nie występują żadne trudności, ograniczenia, niedogodności 
korzystania z jego pomocy? Wymaga to dużych umiejętności, taktu, 
wyrozumiałości i sporej wiedzy. Nie możemy czuć się "pępkiem świata". 
Trzeba rozumieć potrzeby bliźnich i liczyć się z nimi.

Jest rzeczą naturalną, że częściej prosimy o pomoc te osoby, które 
chętnie jej udzielają. W tym właśnie kryje się pewne niebezpieczeństwo. Na 
skutek eliminacji ludzi, którzy częściej niż inni nie mają czasu czy dają 
do zrozumienia, że udzielenie pomocy sprawia im trudność, może pozostać 
tylko jedna osoba, do której zawsze będziemy zwracali się o pomoc. Z czasem 
możemy stać się dla niej bardzo uciążliwi, a i sami się od niej zbytnio 
uzależnimy. Może też zdarzyć się, że kiedyś osoba ta naprawdę nie będzie 
miała czasu i nie będzie mogła nam pomóc.

Powstanie wtedy problem praktyczny i psychologiczny. Nie mamy kogo 
poprosić o pomoc, ponieważ wszystkich od tego odzwyczailiśmy i sami 
odzwyczailiśmy się od zwracania się o pomoc. W takim przypadku możemy czuć 
się opuszczeni, skrzywdzeni, zdradzeni. Możemy też zacząć naszemu stałemu 
"pomagierowi" okazywać niezadowolenie, fochy, zbolałe zrozumienie, zły 
humor itd. Nie ułatwi nam to dalszych stosunków z najżyczliwszą nawet 
osobą.

Dodać należy, że człowiek - podobnie jak pies przewodnik - to nie martwy 
przedmiot, aparat czy maszyna. Nie można go wykorzystywać wówczas, gdy jest 
to dla nas dogodne, i nie liczyć się z nim, gdy przestanie być potrzebny.

Niestety, zdarzają się niewidomi, którzy traktują swoich widzących 
przyjaciół jak sprzęty, oprzyrządowanie, niemal jak protezy. Ma to wyraz 
niekiedy nawet w głośno wyrażanych poglądach w rodzaju: "Wy jesteście do 
roboty, a nie do wygłaszania swoich opinii", albo: "Co ty tam wiesz!" lub 
mówienie o ludziach: "moje oko" itp. Jest to przykre i niepotrzebne. Nie 
zjednuje nam sympatii ludzkiej, ani przyjaciół.

Korzystanie z pomocy osób widzących może też być niekiedy kłopotliwe. 
Czasami trzeba jakąś sprawę załatwić dyskretnie, poufnie, w cztery oczy. 
Czy zawsze i czy każdego naszego przewodnika można zostawić na korytarzu? A 
już na pewno nie do pomyślenia jest, abym mógł wybrać się w tajemnicy przed 
żoną na "lewą" randkę, poprosić kogoś, żeby mnie na nią zaprowadził, a 
następnie przyszedł po mnie. Laska czy pies załatwiłyby ten problem 
dyskretnie. Czasami przewodnik może też chcieć, przy okazji załatwiania 
naszych spraw, załatwić swoje. Wymaga to trochę czasu, a tu akurat mi się 
śpieszy. Co robić w takiej sytuacji? Nie można nie liczyć się z potrzebami, 
samopoczuciem, możliwościami i chęciami naszego pomocnika.

Może zdarzyć się, że niewidomy ma ochotę "zabić" swego przewodnika, 
częściej przewodniczkę, która idąc, cały czas ogląda wystawy sklepowe. 
Odwraca się oczywiście tyłem do swego partnera i byłoby pół biedy, gdyby 
wtedy nic do niego nie mówiła. Ale przecież jest kobietą. Jak się rzekło, 
odwraca się tyłem, patrzy na wystawy i mówi. Z takiej pozycji, w hałasie 
ulicznym, nic usłyszeć nie można. Nic, "jeno zabić".

Podobne trudności występują z pomocą przy wykonywaniu innych czynności. 
Nie zawsze można zachować pełną dyskrecję przy załatwianiu korespondencji. 
Przy dokonywaniu zakupów widzący może kierować się własnym gustem. Pomoc w 
wykonywaniu niektórych czynności może być krępująca, pomocnik może narzucać 
swoją wolę.

Jak widać, człowiek, chociaż go pan Bóg stworzył, też jest niedoskonały.

Pisałem już o sprzęcie rehabilitacyjnym, że nie zawsze jest on tak dobry, 
jak zachwala go jego konstruktor czy producent. Pisałem też, że sprzętem 
takim należy umieć się posługiwać, co nie zawsze jest łatwe. Podobnie 
pisałem o psie przewodniku. Ma on mnóstwo zalet, ale i kłopotów z jego 
utrzymaniem jest niemało. Obecnie usiłuję powyższymi rozważaniami zwrócić 
uwagę na niekiedy delikatne problemy, związane z korzystaniem z pomocy osób 
widzących.

Dodam, że bardzo często korzystamy z różnych drobnych przysług ludzi 
całkowicie nieznajomych, przypadkowych. Z nimi też można przeżyć "siedem 
światów". Każdy z nas może bez trudu podać przykłady, kiedy to taka 
przypadkowa pomoc znakomicie utrudniła mu wykonanie jakiejś czynności. Mimo 
to musimy ciągle korzystać z pomocy znajomych i nieznajomych. Ważne jest, 
żebyśmy się zbytnio od nich nie uzależniali, byli samodzielni w dostępnym 
zakresie.

Ważne jest również, żebyśmy umieli poprosić o pomoc i za nią podziękować. 
Grzeczne podziękowanie nie zawsze jest wystarczającą formą wyrażenia 
wdzięczności. Za drobną, przypadkową przysługę, słowo "dziękuję" lub 
"bardzo dziękuję" wystarcza. W takich przypadkach nic więcej zrobić nie 
można. Jeżeli jednak częściej korzystamy z czyjejś pomocy, konieczne są 
inne dowody naszej wdzięczności. Mogą to być kwiaty, lody, odwzajemnianie 
się przysługami i pomocą, drobny upominek. Warto pamiętać, że ludzie 
wyświadczają nam uprzejmość, a nie spełniają swój bezwzględny obowiązek. W 
każdym przypadku musimy uśmiechnąć się i podziękować, nawet za taką pomoc, 
na skutek której o mało karku nie skręciliśmy.

Umiejętność grzecznej odmowy przyjęcia pomocy wymaga opanowania. Przydają 
się wówczas, gdy pomoc jest zbędna czy wręcz uciążliwa. Ciągle powtarzam, 
że to my musimy dostosować się do społeczności, w której żyjemy, a nie 
wymagać, żeby całe otoczenie dostosowało się do nas. My musimy, bo w 
przeciwnym razie będziemy mieli zbyt dużo powodów do niezadowolenia, 
sytuacji stresowych, konfliktów z otoczeniem i tym podobnych "atrakcji".

Jeszcze jedno. Musimy korzystać z pomocy ludzi i musimy być w stosunku do 
nich grzeczni. Nie oznacza to jednak, że mamy stać się uniżeni, ulegli, 
podporządkowani. Powinniśmy zachować osobistą godność. Nie jest to łatwe, 
ale możliwe.

Rozmawiajmy na te tematy. Im więcej zgromadzimy swoich i cudzych 
doświadczeń, tym lepiej. Warto też niekiedy porozmawiać ze znajomymi o 
naszym zachowaniu w stosunku do nich. Tylko broń Boże, nie obrażajmy się, 
gdy usłyszymy krytyczne uwagi. Trudnych problemów nie należy przemilczać. 
Milczenie, w tym przypadku, nie jest złotem.





8. Postawy i poglądy



8.1. Postawy niewidomych i słabowidzących



Postawa to stosunek człowieka do innych ludzi, zwierząt, przyrody, 
ojczyzny, Boga, dóbr kultury itp.

Postawy składają się z trzech części: wiedzy o przedmiocie postawy, 
uczuciowego stosunku do tego przedmiotu i działania z nim związanego. Nie 
zawsze postawa składa się z dobrze ukształtowanych wszystkich elementów. 
Często wiedza o przedmiocie postaw jest znikoma, wypaczona, oparta na 
niesprawdzonych pogłoskach, niejasnych odczuciach, domysłach. Wielu nie 
stara się poznać przedmiotu swoich postaw. Na tak niedoskonałej wiedzy 
oparte są najczęściej uprzedzenia rasowe, etniczne, religijne, na przykład 
antysemityzm. Zabarwienie emocjonalne również może być pozytywne lub 
negatywne.

I wreszcie działanie. Ten składnik postawy nie musi wyrażać się pełnym 
działaniem. Wystarczy gotowość działania, działanie zastępcze. W społecznym 
życiu nie zawsze można postępować tak, jak by się chciało. Często trzeba 
uśmiechać się, chociaż miałoby się ochotę "dać w zęby". Nie mówimy też 
najczęściej ludziom, co o nich myślimy, gdyż wtedy życie z nimi stałoby się 
niemożliwe.

Postawy niewidomych i słabowidzących nie różnią się zasadniczo od postaw 
innych ludzi. Niektóre postawy jednak różnią się punktem odniesienia. Otóż 
stosunek do inwalidztwa inwalidów i osób nie będących inwalidami inaczej 
kształtuje się u niewidomych, niż u ludzi widzących. Czym innym jest ocena 
możliwości niewidomych, ograniczeń wynikających z inwalidztwa itp., a czym 
innym przezwyciężanie ograniczeń i realizacja tych możliwości. Czym innym 
jest wiedzieć, że uderzenie głową w słup boli, a czym innym wyrżnąć w słup, 
aż zęby zadzwonią.

Nasza wiedza o własnym inwalidztwie nie zawsze jest wystarczająca. Często 
poglądy na temat własnego inwalidztwa, ograniczeń, jakie ono powoduje, 
możliwości kompleksowej rehabilitacji itp. kształtowane są na podstawie 
sporadycznych spostrzeżeń, stereotypów, schematów myślowych, wypaczonych 
poglądów, wyznawanych przez środowisko, przez innych niewidomych i 
słabowidzących, przez lęki, obawy, brak wiary i wiele równie mało 
doskonałych czynników.

Stan wiedzy na temat inwalidztwa ma zasadnicze znaczenie w procesie 
rehabilitacji. Może proces ten ułatwiać, utrudniać, nawet niweczyć. Dla 
wzbogacenia i zobiektywizowania wiedzy, konieczne jest przeczytanie czasami 
jakiejś książki z zakresu rehabilitacji niewidomych lub chociażby tylko 
artykułu, popularyzującego realizm w rehabilitacji. Dobrze jest obserwować 
zrehabilitowanych i niezrehabilitowanych niewidomych oraz słabowidzących. 
Bardzo pożyteczne są rozmowy, wymiana poglądów i doświadczeń. Nie musi to 
być zorganizowana forma (sala, prowadzący dyskusję, temat tej dyskusji). 
Nawet korzystniejsze jest, jeżeli rozmowy takie mają spontaniczny charakter 
i odbywają się przy różnych okazjach, w różnych sytuacjach. Są one wówczas 
bardziej autentyczne, lepiej zapadają w świadomość.

Setki i tysiące spostrzeżeń, obserwacji, rozmów, przemyśleń pozwoli 
kształtować wiedzę dotyczącą różnych aspektów inwalidztwa w sposób 
zobiektywizowany, korzystny dla samorehabilitacji.

Bardzo trudne do opanowania są uczucia. Winny one wynikać z wiedzy. Widza 
ta jednak, jak już wspomniałem, najczęściej jest niewystarczająca lub 
wypaczona. I bez tego jednak, wiedzieć i odczuwać, to nie to samo. Każdy z 
nas wie, że nie ma powodu wstydzić się swego inwalidztwa. Lecz czy oznacza 
to, że w różnych sytuacjach nie jesteśmy skrępowani z tego powodu?

Wiemy, że reakcje ludzi na nasze inwalidztwo nie zawsze są prawidłowe, 
wiemy też, że wynika to najczęściej z braku wiedzy na nasz temat i chęci 
pomocy. Ale czy to wystarczy, żeby się nie wściekać przy usłyszeniu 
jedenasty raz w ciągu jednego dnia, że bardzo źle być niewidomym i że: "Ja 
to bym wolał ręki i nogi nie mieć..."

Opanowanie emocji, mimo że niełatwe, jest konieczne. Jeżeli w 
poczynaniach zbyt często będziemy powodowali się emocjami, nasze stosunki z 
ludźmi nie będą prawidłowe, nie będzie można mówić o pełnej rehabilitacji.

Jak już wspomniałem, trzeci człon postawy nie zawsze musi być w pełni 
rozwinięty. Najczęściej fizyczne działanie nie występuje. W wielu 
przypadkach wystarczy słowo, a nawet tylko myśl, wystarczy gotowość 
działania. Bez tej gotowości nie będzie rehabilitacji. Powinna ona wynikać 
z wiedzy o własnym inwalidztwie i być wzmacniana pozytywnymi uczuciami, 
przekonaniami i dążeniami. Jeżeli wiedza jest w karykaturalny sposób 
wypaczona, uczucia negatywne, wstyd, brak wiary, żal z powodu utraty 
wzroku, zazdrość w stosunku do ludzi widzących itp. - nie może być 
właściwego działania, nie będzie samorehabilitacji, nie będzie też 
współdziałania z instruktorem na kursie rehabilitacyjnym.

Wśród niewidomych występuje wiele niewłaściwych postaw wobec inwalidztwa, 
inwalidów, ludzi widzących i siebie. Często występuje negatywny stosunek do 
własnego inwalidztwa. Wynika on z braku pełnego rozeznania ograniczeń, 
jakie ono wprowadza w życie człowieka i możliwości, jakie mu pozostały. 
Często pierwsze są wyolbrzymiane, a drugie niedoceniane. Przy takich 
postawach ujawniają się bardzo silne emocje. Brak wiary i silne, negatywne 
uczucia czynią człowieka niepodatnym na wszelkie zabiegi rehabilitacyjne. 
Nieskuteczność tych zabiegów potęguje negatywne emocje i pogłębia brak 
wiary.

Nie znaczy to, że sytuacja jest beznadziejna. Psycholog klinicysta czy 
lekarz psychiatra mogliby tu dużo pomóc. Niestety, PZN nie dysponuje 
możliwościami, aby taką pomoc zapewnić. Pozostaje długie, cierpliwe 
oddziaływanie, wciąganie do życia organizowanego w kole PZN, zapraszanie na 
wycieczki, kursy, wczasy, aż się uda.

Przeciwstawną do poprzedniej jest postawa "huraoptymistyczna". W tym 
przypadku możliwości niewidomego są przeceniane. Niewidomy potrafi upierać 
się, że niektóre czynności wykonuje równie dobrze, a nawet lepiej niż 
ludzie widzący, na przykład równie szybko potrafi czytać brajla. Jeszcze 
głośno... Ostatecznie potrzebny jest czas na wypowiadanie słów. Ale po 
cichu? Niewidomy nie ma żadnych szans. Oczywiście, może on stanąć do 
zawodów z kimś, kto zaledwie sylabizować potrafi, i wygrać ten pojedynek. 
Nie świadczy to jednak, że niewidomy czytał tak szybko, tylko że widzący 
czytał powoli.

Postawa taka prowadzi do rozczarowań, silnych napięć uczuciowych i nie 
sprzyja rehabilitacji. Może ona przyczynić się do osiągnięcia dobrych 
rezultatów w niektórych dziedzinach, na przykład opanowaniu pisma 
punktowego, ale generalnie jest szkodliwa - utrudnia rehabilitację 
psychiczną i społeczną.

Często występują postawy roszczeniowe. Przejawiają się one przekonaniem, 
że niewidomym wszystko się należy. Władze państwowe, niezależnie od 
sytuacji ekonomicznej kraju powinny przyznawać im ciągle nowe przywileje. 
Pracę powinni mieć łatwą i dobrze płatną, czas pracy skrócony, urlop za to 
wydłużony. Powinni mieć zniżkę opłat czynszowych, za prąd, gaz i wiele 
innych. Związek zawsze i we wszystkim powinien pomagać. Rodzina nie powinna 
wymagać od niego żadnej pracy, on nie ma żadnych obowiązków, natomiast 
pozostali członkowie rodziny powinni być zawsze na jego usługi. Przecież on 
jest "taki nieszczęśliwy". Znajomi też powinni liczyć się z jego 
potrzebami. Niewidomy natomiast nie powinien liczyć się z nikim i niczym. 

Ponieważ jednak nie wszyscy chcą zaspokajać rzeczywiste i urojone 
potrzeby niewidomych, jest mnóstwo powodów do niezadowolenia, zmartwień, 
skarg, zatruwania życia sobie i innym. Ciągły żal, pretensje, roszczenia 
uniemożliwiają korzystanie z życia w dostępnym zakresie. Niektórzy 
słabowidzący na przykład nie chcą uznać, że całkowicie niewidomi potrzebują 
więcej pomocy niż oni. Godzą się bardzo łatwo, że im należą się pomoce 
optyczne, których nie potrzebują całkowicie niewidomi. To tak, ale żeby im 
się coś miało nie należeć? Niektórzy niewidomi pogodzić się nie mogą, że 
inwalidzi wojenni mają uprawnienia, które niewidomym nie przysługują. 
Zaznaczam, że chodzi mi o wygórowane żądania, a nie o uzasadnioną, 
konieczną pomoc.

Postawy roszczeniowe mają wyjątkowo antyrehabilitacyjny charakter. Są one 
uciążliwe dla otoczenia i dla roszczeniowca.

Wielu inwalidów wzroku cechuje poczucie niższości w stosunku do ludzi 
widzących. Z postawą tą wiąże się zazdrość, przecenianie możliwości ludzi 
widzących i niezauważanie ich kłopotów i ograniczeń.

Nie ma możliwości opisania wszystkich postaw. Konieczne jest jednak 
kształtowanie takich, aby nasze życie było znośne i aby życie z nami było 
znośne. Właściwy stosunek do swego inwalidztwa, niewidomych, słabowidzących 
oraz ludzi widzących jest jednym z najważniejszych celów rehabilitacji. 
Niewłaściwe postawy wobec do swego inwalidztwa utrudniają jego akceptację, 
a przez to dobre wyniki rehabilitacji. Powodują też unikanie niewidomych, 
ich organizacji, pomocy, kursów, imprez kulturalnych organizowanych dla 
niewidomych. Nie sprzyja to kompleksowej rehabilitacji. Niewłaściwe postawy 
wobec ludzi widzących prowadzą do unikania ich. Niewidomy wówczas twierdzi, 
że tylko z niewidomymi może utrzymywać kontakty, bo widzący nie rozumieją 
go, od widzących można oczekiwać wyłącznie zła. Jest to zamknięcie sobie 
drogi do rehabilitacji.

Jeżeli ktoś uważa, że jego inwalidztwo jest największym nieszczęściem - 
myli się i ogranicza swoje możliwości rehabilitacyjne. Ten, kto uważa, że 
utrata wzroku spowodowała wzrost wrażliwości jego pozostałych zmysłów, stał 
się przez to bardziej inteligentny, sprawny, zaradny - też się myli i 
ogranicza swoje rehabilitacyjne możliwości.

Spróbujmy zastanowić się nad swoimi postawami. Zrezygnujmy przy tym z 
posługiwania się gotowymi schematami myślowymi, utartymi poglądami, 
niesprawdzonymi opiniami. Na pewno dojdziemy do wniosku, że to i owo w 
naszym stosunku do swego inwalidztwa, niewidomych i ludzi widzących należy 
zmienić. Takie przemyślenia z pewnością okażą się korzystne w procesie 
rehabilitacji.



8.2. Wszystkiemu winna przeklęta ślepota



Na pewnej związkowej uroczystości, ociemniały działacz, wygłosił pogląd, 
że po utracie wzroku, ludzie zaczęli traktować go jak zużyty mebel. Nawet 
żona nie chciała mieć z nim nic wspólnego i postarała się o rozwód. Mąż nie 
był jej do niczego potrzebny. Twierdził, że gdyby widział, dalej żyłby jak 
człowiek.

Z poglądem tym nie mogłem się zgodzić. Stwierdziłem, że wielu niewidomych 
żyje jak inni ludzie, pracują, wychowują dzieci, a ich żony nie myślą o 
rozwodzie. Dla poparcia tego twierdzenia, wymieniłem kilka nazwisk znanych 
uczestnikom tej uroczystości. Kolega ów odpowiedział, że są to ludzie 
dobrze sytuowani, a ich żony lubią pieniądze. Wiadomo mi, że ociemniały ów 
posiadał wysoką rentę, a jego zarobki nie były niższe od tych, których 
uznał, za dobrze sytuowanych.

Przy tej rozmowie było kilku niewidomych i kilku widzących pracowników 
Związku. Poczułem się zażenowany i zamilkłem. Narzekania trwały nadal.

Pewien znajomy będąc pijanym, spadł ze schodów w domu wczasowym. Złamał 
nogę, która nie chciała się zrosnąć. Powstał rzekomy staw, co poważnie 
utrudniało mu chodzenie. Był jednak święcie przekonany, że to nowe 
nieszczęście jest wynikiem pierwszego czyli utraty wzroku.

Niewidomy, wyrzucony z pracy w spółdzielni za pijaństwo i burdy, nie 
chciał uznać swojej winy. Twierdził, że przy tak wielkim nieszczęściu, 
jakie go spotkało to jest, utracie wzroku, można czasami trochę wypić, aby 
zapomnieć o kłopotach, i nikt o to nie powinien mieć pretensji.

Wielu naszych niewidomych kolegów i koleżanek uważa, że przyczyną 
wszystkich ich niepowodzeń jest przeklęta ślepota. Trudności z wychowaniem 
dzieci, nabity guz, zbrudzone ubranie, samotność, brak przyjaciół, 
wygodnego mieszkania, niskie zarobki, codzienne małe i duże kłopoty - to 
wszystko przez ślepotę.

Gdybym widział... Właśnie, gdybym widział, to co by było? Ludzie widzący 
też się rozwodzą, mają trudności w pracy i wychowawcze z dziećmi, nie 
wszyscy mają przyjaciół, są zdrowi, nie wszyscy posiadają luksusowe 
mieszkania i wysokie zarobki. Może warto rozejrzeć się wśród znajomych i 
zastanowić, czy ich życie pozbawione jest trosk, czy jest szczęśliwe.

Nie chcę powiedzieć, że niewidomym żyje się łatwiej, że ich życie jest 
dostatniejsze, godniejsze, szczęśliwsze niż ludzi widzących. To nie prawda. 
Tak nie jest. Wraz z utratą wzroku, na pewno dużo, bardzo dużo naszych 
możliwości przepadło. Ale czy wszystko wzięli? Niewidomi udowodnili, że 
nie.

Nie ma takiej dziedziny życia, która byłaby łatwiejsza dla niewidomego 
niż dla człowieka pełnosprawnego. Nie ma też takiej czynności, której 
wykonanie utrudniałby dobry wzrok. Nawet gdyby niewidomy bardzo dobrze 
radził sobie z tym czy z tamtym, to wcale nie znaczy, że gdyby widział, nie 
radziłby sobie co najmniej równie dobrze. Nie powód to jednak, do ciągłych 
rozpamiętywań "rozkoszy utraconego raju". Lepiej skupić się na tym, co nam 
pozostało.

Jeżeli uznamy, że wszystko zostało utracone, to chociaż, nie jest to 
prawdą, będziemy się czuli tak, jak byśmy rzeczywiście wszystko utracili. 
Przekonanie takie stanie się naszą subiektywną prawdą i niczego nam nie 
ułatwi. Przeciwnie, pogłębi nasze trudności.

Możemy pracować, wykonywać wiele czynności w domu, wychowywać dzieci, 
uprawiać sport i turystykę, czytać książki, słuchać muzyki, bawić się, 
pracować społecznie i pomagać innym ludziom, uczyć się, kochać i być 
kochanym, korzystać z dóbr kultury i tworzyć kulturę, pić wódkę i grać w 
brydża, w skata, szachy, warcaby i korzystać z innych rozrywek w zależności 
od upodobań.

Może ktoś powiedzieć, że nie ma dla niego odpowiedniej pracy, że nie umie 
i nie lubi grać w karty ani tańczyć. Zastanówmy się jednak, czy wszyscy 
ludzie widzący zajmują się wszystkimi wymienionymi i nie wymienionymi 
czynnościami. Na pewno nie. Nie starczyło by im na to czasu. Muszą 
wybierać, coś robić, czymś się zajmować, a z czegoś zrezygnować.

Nasze możliwości też są znacznie większe niż pozwala nam choćby tylko 
ograniczony czas, którym dysponujemy. Wybierajmy więc z tego co jest 
możliwe, a nie martwmy się tym, co jest lub wydaje się niemożliwe. Może 
jednak, wiele zależy od nas samych? Może sami jesteśmy winni niektórych 
naszych niepowodzeń i kłopotów? Może nie wszystkiemu jest winna ta 
przeklęta ślepota?

Jeżeli w ten sposób popatrzymy na nasze inwalidztwo i pozostałe nam 
możliwości, wówczas, nasze życie będzie znacznie ciekawsze niż jest, a 
możliwości większe niż sądzimy.



8.3. Czy najgorsze kalectwo?



Oceny utraty wzroku, uciążliwości i ograniczeń, które powoduje to 
inwalidztwo są w naszym środowisku bardzo zróżnicowane. Zależą od wielu 
czynników, a między innymi stanu naszego samopoczucia, stopnia akceptacji 
inwalidztwa, światopoglądu, celu w jakim opinie formułujemy, osób, do 
których są adresowane. Stąd opinie na ten temat są najczęściej 
niekonsekwentne, wewnętrznie sprzeczne i zmienne.

Raz jesteśmy pełnosprawni, pełnowartościowi, dorównujemy ludziom 
widzącym, a innym razem - nie ma gorszego nieszczęścia, jak utrata wzroku i 
gorszego inwalidztwa.

A jak jest naprawdę?

Proponuję Szanownym Czytelnikom zabawę na wyobraźnię. Jak powiedziałby 
Onufry Zagłoba, wyimaginujcie sobie Waszmościowie dwóch młodych inwalidów. 
Obaj mają po 20 lat, ukończyli zasadnicze szkoły zawodowe i pracują, są 
ludźmi przeciętnymi pod każdym względem, bez specjalnych uzdolnień, ale są 
bardzo przystojni. Różnią się tylko tym, że pan G. jest głuchoniemy, a pan 
N. niewidomy. U obydwu inwalidztwo jest wadą wrodzoną, tzn. urodzili się 
już obciążeni, jeden brakiem słuchu, a drugi wzroku. Wady te jednak nie są 
dziedziczne.

Po tej charakterystyce młodzieńców warto jeszcze powiedzieć kilka słów o 
głuchoniemych. Ułatwi to porównywanie trudności i ograniczeń tych młodych 
ludzi. Otóż głusi od urodzenia lub od wczesnego dzieciństwa na ogół są 
również niemi, tj. nie mówią. Oczywiście są odstępstwa od tej zasady. Takim 
wyjątkiem była Helena Keller, która jako głucha i niewidoma nauczyła się 
mówić, a nawet władać kilkoma językami. Zdecydowana jednak większość 
głuchych nie mówi. Nie wdając się w bliższe wyjaśnienia tego faktu powiem 
tylko, że nie rozumieją oni najczęściej mowy, tekstu pisanego, i to nawet 
wówczas, gdy składa się on ze znanych im słów.

Znane każdemu przypadki czytania z ruchu warg, czy czytania gazety są 
wyjątkami od reguły, a poza tym, chociaż tego obserwator często nie 
zauważa, rozumienie tekstu jest niepełne, częściowe, a czasami nawet 
błędne.

Większość ludzi, zapytanych, kto jest w gorszej sytuacji życiowej - 
głuchoniemy czy niewidomy, bez wahania odpowie, że niewidomy.

Gdybyśmy naszych młodzieńców, pana G. i pana N., wyrzucili z samolotu z 
dobrymi spadochronami do dżungli, oczywiście każdego oddzielnie, który 
wcześniej stałby się smacznym posiłkiem dla jakiejś dzikiej bestii? Który 
wcześniej wpakowałby się do jakiejś dziury, łamiąc kości? Oczywiście 
niewidomy. Który miałby większe szanse uratowania się? Bez wątpienia 
głuchoniemy. No, ale do dżungli tak często ludzie z samolotu nie wypadają, 
jest to zdarzenie wymyślone.

Porównajmy sytuację naszych młodzieńców w ich warunkach domowych. Który z 
nich jest zdolny do wykonania większej liczby prac domowych? Bez wątpienia 
pan G. wykona wszystkie prace, które może wykonać pan N. i wiele innych, 
których pan N. wykonać nie może, np. wywabianie plam, malowanie mieszkania. 
Podobnie ma się sprawa z pracą zawodową. Niemal wszystko, co może robić pan 
N., może również i pan G., a odwrotnie nie. Oczywiście, dotyczy to tylko 
prac tzw. fizycznych. Pan G. może być murarzem, piekarzem, szewcem, 
zegarmistrzem i może wykonywać pół miliona innych zawodów niedostępnych dla 
pana N.

A więc można stwierdzić, że sytuacja pana N. jest znacznie trudniejsza 
niż pana G. Takiego samego zdania jest nasze prawodawstwo. Zgodnie z 
obowiązującymi u nas przepisami, osoby całkowicie niewidome i z niewielkimi 
możliwościami widzenia kwalifikowane są do I grupy inwalidów, a całkowicie 
głuche do III grupy.

Jeżeli tak, dlaczego więc w Polsce w ostatnich dziesięcioleciach kilkuset 
niewidomych ukończyło studia wyższe, a głuchoniemych zaledwie kilku? Jest w 
Polsce kilku niewidomych profesorów, docentów, doktorów, a głuchych, o ile 
mi wiadomo - nie, a przynajmniej znacznie mniej.

Można powiedzieć, że dla pana G. jest całkowicie niedostępna muzyka, ale 
dla pana N. niedostępne jest malarstwo. Pan N. nie może być myśliwym, a pan 
G. telefonistą i tak dalej.

Wyobraźmy sobie jeszcze taką sytuację. Nasi młodzieńcy umówili się z 
dziewczynami na randki. Obaj mieszkają w Krakowie, w dzielnicy Bronowice, a 
randki zostały umówione pod Kopcem Kościuszki. No i co się dzieje?

Pan N. bardzo śpieszył się, bo nie lubi się spóźniać. Biegł do tramwaju, 
w pośpiechu wywrócił kosz ze śmieciami, następnie potrącił jakąś babcię i 
dowiedział się, co ona o nim myśli, z kolei o mało nie rozdeptał psa, co 
skończyło się wielkim hałasem. Wreszcie dobiegł do przystanku bez dalszych 
przygód. Stuknął tylko w słupek, aż tablica zadzwoniła i wyskoczył mu na 
czole zgrabny, niewielki guz. Nadjechał tramwaj, na przystanku byli ludzie, 
więc łatwo dowiedział się o jego numer. Wysiadł pod filharmonią, musiał 
przejść przez skrzyżowanie, odszukać przystanek, aby móc jechać dalej. 
Spieszył się, z tej to przyczyny o mało nie wywrócił wózka z niemowlęciem. 
Mama dziecięcia, zanim spostrzegła białą laskę, zdążyła powiedzieć kilka 
"czułych" słów pod adresem pana N. Przyjechał interesujący go pojazd, 
którym dotarł już bez kłopotu do celu. Później okazało się, że oprócz guza 
na czole ma jeszcze solidnie utytłane czymś ubranie. Mimo, że tak się 
śpieszył i zdążył na czas, partnerki nie było. Czekał około godziny, ale 
przybiegła, wyrażając przekonanie, że się dużo nie spóźniła.

Pan G. też nie lubi się spóźniać. Na przystanek w Bronowicach biegł, że 
aż wiatr mu czuprynę rozwiewał. Do tramwaju wskoczył bez pytania o jego 
numer. Pod filharmonią przesiadł się bez żadnych problemów. Na miejscu 
spotkania był o czasie i również musiał czekać na swoją towarzyszkę około 
godziny. Czas ten wykorzystał na obserwację przyrody, obłoków na niebie i 
zgrabnych nóg na ziemi. Do tej pory nie miał żadnych trudności, w 
przeciwieństwie do pana N. Teraz jednak sytuacja uległa radykalnej zmianie. 
Pan N. chwycił dziewczynę za rękę i poszli na spacer. Bajerował ją przy tym 
długo, wytrwale i składnie, aż we wszystko uwierzyła. Z ponownym umówieniem 
nie było żadnych trudności. Skończyły się one z chwilą spotkania 
dziewczyny.

Pan G.? Jak wiemy, nie miał żadnych trudności w dotarciu na miejsce 
spotkania. Nawet czas oczekiwania na przyjście partnerki upłynął mu 
przyjemniej niż panu N. Ale teraz... dopiero się zaczęło. Machał rękami, aż 
wiatr szedł, ludzie się oglądali, dziewczyna była speszona i mało się 
rozumieli. Jego kłopoty dopiero teraz zaczęły się. Stało się to w momencie, 
kiedy skończyły się one dla pana N.

Psychologowie twierdzą, że niewidomi tracą kontakt ze światem rzeczy, a 
głusi ze światem ludzi. Co jest większą stratą?

Niewidomy nie oceni rysunków swoich dzieci, nie wyjaśni im, co znajduje 
się na obrazku. Głuchoniemy natomiast nie nauczy swoich dzieci mówić. Można 
by jeszcze długo porównywać różne możliwości i sytuacje. Mam jednak 
nadzieję, że już dostatecznie wykazałem, iż oceny i opinie w tym przypadku, 
jak w większości innych, nie są takie jednoznaczne. Na każdą sprawę można 
popatrzeć z różnych punktów widzenia i dojść do różnych wniosków.

Może Szanowni Czytelnicy zechcą we własnym zakresie dokonać porównań 
sytuacji niewidomych i innych inwalidów, np. narządu ruchu, chorych 
psychicznie, z upośledzeniem umysłowym. Mam nadzieję, że pomoże nam to 
lepiej zrozumieć własne trudności i ograniczenia oraz te możliwości, 
którymi dysponujemy. A jeżeli to nam niczego nie ułatwi, na pewno również 
nie zaszkodzi. Warto więc spróbować.



8.4. Tyflocentryzm



Terminem "tyflocentryzm" określam postawy niewidomych, którzy uważają, że 
znajdują się w centrum uwagi innych ludzi, że są inni, najważniejsi, że 
ślepota wyróżnia ich pozytywnie lub negatywnie, ale zawsze znacząco spośród 
innych.

Niektórzy niewidomi twierdzą, iż posiadają nadprzyrodzone wręcz 
zdolności. Oni wszystko mogą, potrafią, są nawet lepsi od ludzi widzących. 
Nie przeszkadza im to być na co dzień ludźmi niesamodzielnymi, oczekującymi 
ciągle pomocy od tych, od których ponoć są lepsi.

Niektórzy inwalidzi wzroku natomiast, uważają, że niewidomi są całkowicie 
nieporadni i zależni od innych. Są przy tym źli, nerwowi, zawistni, pazerni 
i cechuje ich cała litania podobnych przymiotów.

Trudno być z siebie zadowolonym przy takich poglądach na swój temat.

Niektórym niewidomym wydaje się, że ciągle są przedmiotem 
zainteresowania. Według ich odczuć każde ich zachowanie jest obserwowane i 
komentowane. Uważają, że ludzie wymieniają ciągle poglądy na ich temat, a 
niektórzy wręcz się domagają takiego zainteresowania, sądząc iż utrata 
wzroku jest tak wielkim inwalidztwem, iż w zamian za to wszystko im się 
należy, a przede wszystkim pomoc. Pomoc zawsze i wszędzie, pomoc jako 
obowiązek, świadczona przez członków rodziny, znajomych i nieznajomych, 
pomoc instytucji, państwa - oto ich dewiza.

Nie trzeba by się tym nadmiernie przejmować, gdyby postawy takie nie 
zatruwały stosunków międzyludzkich, gdyby nie sprawiały przykrości również 
niewidomemu. Jeżeli ktoś domaga się zbyt często pomocy i to w sytuacjach, w 
których sam może sobie poradzić, najczęściej jej nie otrzymuje. Jest z tego 
powodu niezadowolony, nieszczęśliwy, czuje się opuszczony i zapomniany, a 
ludzi ze swego otoczenia ocenia negatywnie.

Jeżeli ktoś uważa, że inni nie mają nic lepszego do roboty, jak tylko go 
obserwować, staje się przewrażliwiony, drażliwy i nieszczęśliwy. Ciągle mu 
się wydaje, że ludzie na niego patrzą, uśmiechają się drwiąco lub z 
politowaniem, porozumiewają się na jego temat gestami, bawią jego kosztem. 
Każdy szept odnoszą do siebie, każdy śmiech ich dotyczy, każda mimowolnie 
sprawiona im przykrość jest perfidnym draństwem.

Trudno przy takim nastawieniu o życzliwość dla ludzi, trudno o zaufanie 
do nich, trudno o poczucie przynależności do grupy społecznej. Ale za to 
łatwo o pomyłki.

Pewnego razu przyszła do mnie do biura bardzo rozżalona osoba 
słabowidząca. Otóż była ona w Dziale Tyflologicznym Zarządu Głównego PZN i 
spotkała się z bardzo złym przyjęciem. Jak opowiadała: "Przy komputerze 
siedziała jakaś nadęta, nawet "dzień dobry" nie odpowiedziała. Pytałam ją o 
coś, a ona nawet głowy nie odwróciła". Nie mogłem w to uwierzyć i 
przeprowadziłem "śledztwo" w tej sprawie. Okazało się, że było dokładnie 
tak, jak przedstawiła ta osoba słabowidząca. Różnica polegała jedynie na 
tym, że przy komputerze siedziała nie "jakaś nadęta", tylko głuchoniewidomy 
pracownik Związku. Nie wiedział, że ktoś mówi mu "dzień dobry", że o coś 
pyta. Nieporozumienie i żal gotowe.

Zdarza się, że niewidomy uważa się za pępek świata, rodziny i każdej 
społeczności, do której należy. Uważa, że jest najbardziej poszkodowany, a 
jednocześnie wyróżniony. Można spotkać się z twierdzeniem, że niewidomi 
cierpią za grzechy świata. Ileż w takich poglądach jest zarozumialstwa i 
pychy! Każde nadmierne zainteresowanie własną osobą jest szkodliwe, gdyż 
utrudnia stosunki z ludźmi, z najbliższymi również.

Wymaganie nadmiernego zainteresowania swoją osobą wyklucza jakiekolwiek 
poprawne kontakty międzyludzkie. Nie jesteśmy pępkiem świata i wokół nas 
świat się nie kręci. Jeżeli zechcemy to zrozumieć, łatwiej będzie nam żyć z 
ludźmi i ze sobą. Jest takie powiedzenie: "Jeżeli komuś Pan Bóg pomoże, to 
pomogą mu i wszyscy święci". Jeżeli pomożemy sobie sami, pomogą nam i 
ludzie. A możemy sobie pomóc tylko wtedy, gdy postaramy się zrozumieć 
siebie i innych, gdy uwierzymy, że nie jesteśmy ani wyjątkowo źli, ani 
wyjątkowo dobrzy.

Musimy uwierzyć, że jesteśmy tacy jak ludzie obok nas, tyle że nie 
widzimy. Musimy wymagać również od siebie, a nie tylko od innych.



8.5. Jacy jesteśmy?



Głupota ludzka, schematyzm myślenia, funkcjonowanie stereotypów zachowań 
i stosunku do innych ludzi - to zjawiska powszechnie występujące w 
społeczeństwie, w społeczności niewidomych również. "Nawet geniusz jest 
ograniczony, tylko głupota nie zna granic" - powiedział jakiś mądry 
człowiek. Głupota pieni się, buzuje, pryska, chlapie i przelewa się. 
Wszędzie jest jej pełno.

Najgorsze jest to, że głupotę widzimy tylko u innych. Nasza osobista 
głupota jest doskonale widoczna dla innych, ale my jej na ogół nie 
zauważamy.

O tym, że głupota rzeczywiście nie zna granic, można było się przekonać 
zwłaszcza w okresie prezydenckiej kampanii w 1990 r. kiedy to tak aktywnie 
ujawnili się różnego rodzaju antysemici.

Z podziwu wyjść nie mogę, że jest aż tylu głupców głoszących rasizm i że 
są ludzie na tyle podli, aby głupotę tę wykorzystywać do własnych celów. 
Jest to szczególnie niezrozumiałe w kraju uważającym się za katolicki, w 
kraju, w którym w czasie ostatniej wojny niemieccy rasiści wymordowali trzy 
miliony Żydów i drugie tyle Polaków, również z pobudek rasistowskich.

Osobiście zetknąłem się z równie niedorzecznymi opiniami odnoszącymi się 
do mojej skromnej osoby. Zdarzało się, że nie mogłem załatwić sprawy 
zgodnie z życzeniami moich interesantów. Dowiedziałem się wówczas, że 
jestem Niemcem, hitlerowcem i co oni o takich Krzyżakach myślą. Przez 
kilkanaście lat pracowałem i mieszkałem na Śląsku. Okazało się to 
wystarczającym powodem, aby ci super Polacy mogli wyzwać mnie od 
hitlerowca.

Z powodów polityczno-związkowych zarzucano mi też, że jestem Ukraińcem. 
Zarzuty takie oczywiście nie wymagają sprawdzania i nie ma się jak przed 
nimi bronić. Są więc doskonałą bronią dla ludzi podłych, którzy zawsze mogą 
liczyć na poparcie głupców - no i "koalicja" gotowa. Niektórzy twierdzą, że 
"Mazowiecki", to typowo żydowskie nazwisko. Kto wie, może "Kotowski" 
również?

W ten sposób można nienawidzieć całe narody, nic o nich nie wiedząc - 
Żydów, Niemców, Ukraińców itd. Można też podobnie potraktować rudych, 
chudych, niskich czy inwalidów.

Wielu ludzi jest przekonanych, że na podstawie wyglądu zewnętrznego można 
określić cechy charakteru człowieka. Czytałem kiedyś, że Amerykanie, 
wykorzystując to przeświadczenie, przeprowadzili badania stosunku ludzi do 
inwalidów. Badania objęły wielu ludzi. Osoby badane podzielone zostały na 
dwie grupy równe ilościowo i składające się z osób podobnych pod względem 
inteligencji, pochodzenia społecznego, wykształcenia, zawodu, środowiska 
itp. Każdej z tych grup dano po kilka zdjęć ludzi, z prośbą o ich ocenę. 
Obie grupy otrzymały zdjęcia tych samych osób w tym samym ujęciu: tylko 
jedno zdjęcie różniło się nieco. Był to ten sam człowiek i nawet to samo 
ujęcie, tyle że jedna grupa otrzymała tego młodego człowieka na wózku 
inwalidzkim, a druga odciętego do połowy, tak że nie było widać wózka i 
inwalidztwa.

Szanowni Czytelnicy! Wszystkie osoby, z wyjątkiem młodego inwalidy, w 
obydwu grupach ocenione zostały bardzo schematycznie, zdawkowo, bezbarwnie: 
"Wydaje się, że jest to mądry człowiek"; "podoba mi się jego uśmiech"; "nie 
lubię tego typu urody"; "podoba mi się" itp. Inwalida w grupie, która 
oglądała jego zdjęcie bez wózka inwalidzkiego, nie cieszył się również 
większym zainteresowaniem i zebrał podobnie zdawkowe opinie. Jednak w 
grupie, która oglądała jego zdjęcie na wózku inwalidzkim - opinie były 
bardzo szczegółowe. Wynikało z nich, iż ludzie wiedzieli już o nim bardzo 
dużo.

Ci, których stosunek do inwalidów był negatywny, młodego człowieka na 
wózku inwalidzkim charakteryzowali również negatywnie. Według nich był on: 
złośliwy, mściwy, zazdrosny, zawistny, niecierpliwy, nerwowy, wybuchowy, 
pobudliwy, złośliwy, kłamliwy, oszust, intrygant - jednym słowem - podlec 
jakich mało.

Osoby życzliwie ustosunkowane do inwalidów w swych charakterystykach nie 
szczędziły pozytywnych epitetów: łagodny, skromny, cierpliwy, życzliwy dla 
innych ludzi, wyrozumiały, mądry, posiadający szczególne uzdolnienia, 
anioł, święty - nic ino co rychlej z nim do nieba.

Zarówno ci nieżyczliwi inwalidom, jak i ci życzliwi, w swych opisach, 
łagodnie mówiąc, mijali się z prawdą. Opisy zarówno jednych, jak i drugich 
były mocne, barwne, nie tak mdłe jak w grupie kontrolnej, chociaż dotyczyły 
tego samego człowieka.

Na tym przykładzie mogliśmy zorientować się, ile są warte powszechnie 
głoszone opinie. Nie jest tu ważne, czy odnoszą się do Żydów, rudych czy 
inwalidów. Wśród Żydów, rudych, chudych i lekarzy są różni ludzie: dobrzy i 
źli, mądrzy i głupi, szlachetni i podli. Jacy więc jesteśmy my, jako 
niewidomi?

Na to pytanie nie ma i nie może być innej sensownej odpowiedzi, niż ta, 
że jesteśmy po prostu różni, tak samo, jak pozostali ludzie różnią się 
między sobą wzrostem, kolorem włosów, tuszą, charakterem, wyznawanymi 
normami etycznymi, światopoglądem, zdolnościami i wszystkimi innymi 
cechami, jakie kto potrafi wymyślić.

Nie ma ani jednej cechy, poza utratą wzroku lub jego osłabieniem, która 
różniłaby niewidomych od ludzi widzących. Nie ma czynności, którą byśmy 
lepiej wykonywali, a utrata bądź osłabienie wzroku w niczym nam nie pomaga, 
a w wielu czynnościach przeszkadza.

Nie znaczy to jednak, że niewidomi są gorsi od ludzi widzących. Są tacy 
sami jak społeczeństwo, w którym żyją. Nie ma tu potrzeby podtrzymywać 
mitów na nasz temat. Do niczego to nie prowadzi i do niczego nie jest 
potrzebne.

Realna ocena swoich możliwości i ograniczeń jest jednym z warunków 
rehabilitacji. Mity o naszych wyolbrzymionych wadach i nadzwyczajnych 
zdolnościach są niczym innym, jak tylko mitami i nie mają nic wspólnego z 
rzeczywistością.

Konieczne jest więc pogodzenie się z prawdą, że niewidomy nie ma żadnych 
szczególnych cech, zdolności, możliwości. Aby to ułatwić, proponuję 
rozważyć następującą sytuację. Urodziły się bliźnięta jednojajowe, chłopcy. 
Mają jednakowe uwarunkowania genetyczne. Są podobni, może nawet identyczni 
pod względem fizycznym, umysłowym i osobowościowym, nie licząc zmian 
nabytych w ciągu życia. Bracia ci powinni mieć w życiu jednakowe 
osiągnięcia. Tak się jednak stało, że jedno z bliźniąt we wczesnym 
dzieciństwie utraciło całkowicie wzrok. No i co się dzieje? Czy nadal ich 
możliwości są jednakowe? Bliźniak widzący może być wybitnym muzykiem - 
niewidomy również, bliźniak widzący może być wybitnym pisarzem - niewidomy 
również, widzący może być wybitnym politykiem - niewidomy również, bliźniak 
widzący może zostać wybitnym malarzem - a niewidomy? Widzący bliźniak może 
zostać dobrym tokarzem - niewidomy też, widzący może zostać kierowcą, 
lotnikiem, strażakiem, marynarzem, żołnierzem - czy niewidomy również?

Tak można by bardzo długo wymieniać, kim to może być. Nie można natomiast 
znaleźć ani jednego takiego zawodu, który mógłby wykonywać ten niewidomy 
bliźniak, a nie mógł widzący.

Widzący nawet prezesem Zarządu Głównego Polskiego Związku Niewidomych 
może zostać. Może on bowiem najpierw zostać nadzwyczajnym członkiem, a 
potem być wybrany na prezesa.

Żadna też czynność nie jest łatwiejsza do wykonania dla naszego 
niewidomego bliźniaka niż dla jego widzącego brata. Ten ostatni może, i to 
bez żadnych wyjątków, nauczyć się tego wszystkiego, co jego niewidomy brat. 
Będzie to robił nie gorzej niż ten niewidomy, a w wielu przypadkach łatwiej 
mu to przyjdzie. Nie znam sytuacji odwrotnej, w której łatwiej byłoby 
ociemniałemu.

Piszę o tym tak mocno, gdyż uważam, że podstawą rehabilitacji, 
psychicznej również, jest realizm, a nie mity, ułudy i inne wypaczone 
poglądy. Każdy z nas, dla własnego dobra, powinien być realistą.

Mimo oczywistej konieczności, ludzie nie chcą uznać tych prostych faktów, 
my, niewidomi, również. Niektórym sprawia przyjemność, jeżeli ktoś im prawi 
komplementy, i nie wiedzą, że są to tylko grzeczności. Na pewnym zebraniu w 
kole PZN, gdy mówiłem o naszym podobieństwie do innych ludzi, spotkałem się 
z ostrym sprzeciwem niektórych uczestników. Twierdzili oni, że niewidomi 
posiadają nadzwyczajne zdolności, choćby tylko słuch muzyczny, dotyk i 
wiele czynności wykonują lepiej niż ludzie widzący. Na moje kategoryczne 
zaprzeczenia jeden z kolegów stwierdził z uśmieszkiem nie pozostawiającym 
żadnych wątpliwości, o jaką czynność mu chodzi, że zna taką czynność, przy 
wykonywaniu której niewidomy może być lepszy od widzących, bo nie trzeba 
przy niej światła.

Odnośnie słuchu muzycznego odpowiedziałem, że wielu niewidomych ma 
właśnie taki doskonały słuch - słyszy tylko czy grają czy nie i nic więcej. 
Odnośnie dotyku poradziłem zastanowić się, dlaczego tylu niewidomych nie 
nauczyło się pisma punktowego twierdząc, że ich dotyk nie pozwala im 
wyczuwać brajlowskich punktów. No, ale co innego chwalić się dobrym 
dotykiem, a co innego nauczyć się pisma Braille'a.

Kolegę, który znał tę czynność nie wymagającą światła, w której to 
rzekomo niewidomi mogą być lepsi od ludzi widzących, zapytałem, czy jest 
lepszy od Casanovy i Rasputina. Przecież ci panowie byli ludźmi widzącymi.

Jesteśmy tacy jak inni ludzie i nie starajmy się wyszukiwać jakichś 
szczególnych cech, różniących nas od innych. Naprawdę nie mamy do tego 
żadnych podstaw. My jako niewidomi wiele możemy i wiele potrafimy. Są takie 
prace i czynności, w których możemy dorównać ludziom widzącym. Nie chciejmy 
więc zaraz ich przewyższać, bo to niemożliwe.

Chcę być dobrze zrozumiany. Mieczysław Kosz był niewidomym i był wybitnym 
pianistą. Nie znaczy to jednak, że gdyby nie stracił wzroku, nie byłby 
wybitnym muzykiem. Utrata wzroku utrudniała mu na wszelkie sposoby zostanie 
wybitnym muzykiem. Trudności te jednak potrafił przezwyciężyć. Utrata 
wzroku natomiast w niczym mu nie ułatwiła osiągnięcia celu.

Wielu niewidomych swą pracą, dorobkiem naukowym, twórczym i artystycznym, 
działalnością społeczną i zawodową dostatecznie wykazało możliwości 
inwalidów wzroku. Nie ma więc powodu powoływać się na te urojone, gdyż 
rzeczywistych wystarczy w zupełności, aby nie mieć kompleksów.

Mam nadzieję, że wykazałem choćby częściowo szkodliwość schematów 
myślenia, głoszenia nie sprawdzonych poglądów i przypisywania ludziom 
różnych cech jedynie na podstawie zakwalifikowania ich do jakiejś grupy, 
np. inwalidów.

Nie bójmy się więc utraty złudzeń. Złudzenia w niczym nam nie pomagają, a 
w wielu sprawach mogą przeszkadzać.



8.6. Żremy się, jak...



Wśród wielu fałszywych poglądów na temat niewidomych czołowe miejsce 
zajmuje opinia, że niewidomi żrą się między sobą, kłócą, toczą podjazdowe, 
tajne i jawne walki i to nie wiadomo o co.

Oceny takie wygłaszają niektórzy ludzie widzący współpracujący z 
niewidomymi, a co gorsze - czasami również sami niewidomi. Niekiedy 
usłyszeć można: "Tak ciężko poszkodowani inwalidzi powinni żyć w zgodzie, 
powinni być dla siebie uprzejmi i życzliwi, wzajemnie sobie pomagać, a 
tymczasem jeden drugiego w łyżce wody by utopił, gdyby mógł".

Czy tak jest rzeczywiście? Czy kłótliwość charakteryzuje w sposób 
szczególny inwalidów wzroku? Czy przytoczone wyżej twierdzenia odnoszą się 
wyłącznie do niewidomych?

Z całą odpowiedzialnością można twierdzić: my, Polacy, powinniśmy być 
nawzajem dla siebie uprzejmi, życzliwi. My, chrześcijanie, powinniśmy 
kochać bliźniego. My, ludzie, powinniśmy być zawsze ludźmi. A czy jesteśmy?

Skąd biorą się negatywne oceny postępowania niewidomych, dlaczego 
niektórzy niewidomi sami rozpowszechniają takie poglądy? Spróbujmy 
odpowiedzieć na te pytania. Cięgle podkreślam, że skłonność do 
uproszczonych uogólnień leży w naturze ludzkiej i że jest ona cechą 
szkodliwą, prowadzi bowiem do nie sprawdzonych sądów, które są krzywdzące 
dla naszych bliźnich.

Jeżeli spotkamy na ulicy kilku pijanych, skłonni jesteśmy twierdzić, że 
wszyscy piją na potęgę. Jeżeli odwiedzimy kogoś w szpitalu - dziwimy się, 
że aż tylu ludzi choruje. Na podstawie obserwacji przepełnionych kościołów 
w niedziele i święta łatwo dojść do wniosku, że wszyscy ludzie są bardzo 
pobożni i w życiu stosują się do nauk Kościoła.

Spostrzeżenia nasze, chociaż w jednostkowych przypadkach prawdziwe, nie 
dają podstaw do wiarygodnych uogólnień. Nie odstrasza nas to jednak od 
generalizowania wniosków i ocen.

Osoby, które mają bliższe czy tylko sporadyczne kontakty z naszym 
środowiskiem, na podstawie kilku czy kilkunastu zaobserwowanych przypadków 
również dokonują uogólniających ocen dotyczących wszystkich niewidomych. 
Ich spostrzeżenia w jednostkowych przypadkach są również prawdziwe. Pan X, 
pani Y, czy pan Z są kłótliwi, zawistni, rozrabiają na zebraniach i nic i 
nikt się im nie podoba.

Rzeczywiście, w tym czy w tamtym kole PZN towarzystwo jest skłócone. 
Zdarza się, że na zjeździe niektórzy działacze prowadzą niezbyt czystą 
walkę wyborczą. W czasie obserwacji takich zjawisk zapomina się o tych, 
którzy postępują, jak na porządnych ludzi przystało. Zapomnienie takie 
ułatwia fakt, że tych porządnych ludzi trudniej zauważyć i zapamiętać, a 
pieniacza doskonale widać i słychać. Wnioski gotowe - wszyscy niewidomi żrą 
się między sobą, podgryzają i kłócą, dbają tylko o swoje interesy, np. 
wybór do władz Związku. Wnioski takie chętnie popierają niektórzy 
zgorzkniali niewidomi, zwłaszcza byli działacze, których ponownie nie 
wybrano do władz.

Rozgoryczenie i utrudniony wgląd w inne środowiska częściowo 
usprawiedliwia ich niesprawiedliwość w stosunku do kolegów. Niełatwo jest 
przyznać, że przez cztery lata niczym się nie wykazałem, że przez ten czas, 
poza udziałem w zebraniach, nic konkretnego nie zrobiłem albo co gorsze - 
dbałem tylko o zaspokojenie swoich potrzeb: otrzymałem wszystkie możliwe 
zapomogi i dotacje, uczestniczyłem we wszystkich atrakcyjnych wycieczkach, 
wyjeżdżałem na wczasy, do sanatorium. W naszym mniemaniu nie to było 
przyczyną, że nie zostaliśmy wybrani. Wniosek taki byłby dla nas zbyt 
przykry. Wolimy więc twierdzić, że zazdrość, zawiść, intrygi, oszczerstwa i 
tym podobne "miłe cechy" naszych koleżanek i kolegów doprowadziły do wyboru 
Nowaka zamiast mnie.

Zwróćcie tylko, Szanowni Czytelnicy, uwagę na fakt, że każdy, z kim 
rozmawiamy, jest dobrym pracownikiem: lenie, miglance, brakoroby - to inni. 
My jesteśmy w porządku, ale za to często nie doceniani. Nagrody najczęściej 
otrzymują niewłaściwi ludzie, a kary z reguły są niesprawiedliwe. Dotyczy 
to niewidomych i widzących, jak leci, bez wyboru.

Jak już wspomniałem, nie zawsze wnikliwie obserwujemy inne środowiska i 
nie zawsze możemy dokonywać takich obserwacji, stąd chętnie na podstawie 
powierzchownych spostrzeżeń wyciągamy wnioski. Jeżeli np. na ulicy widzimy 
marynarza, podziwiamy jego piękny mundur, przychodzi nam na myśl cała 
marynistyczna romantyka zaczerpnięta z literatury i schemat gotowy. Nie 
zdajemy sobie sprawy z długich tygodni i miesięcy spędzonych na morzu, nie 
widzimy na statku ciężkiej pracy, tęsknoty za najbliższymi i nudy. Widzimy 
piękny mundur i czujemy podniecający zapach dalekich mórz. Nie uświadamiamy 
sobie, że przebywanie ciągle wśród tych samych ludzi skupionych na 
niewielkiej przestrzeni, wywołuje wzajemne awersje, antypatie, prowadzi do 
nieporozumień, konfliktów i kłótni.

Podobnie nie zawsze uświadamiamy sobie, że nie każda zakonnica jest 
aniołem i nie każdy żołnierz bohaterem. Widzimy tylko to, co da się 
zobaczyć z daleka.

Inaczej ma się sprawa, kiedy możemy i umiemy obserwować zachowanie ludzi 
w ich środowiskach w czasie codziennego życia i kontaktów z innymi ludźmi. 
Przy bliższej obserwacji może okazać się, że pod czepkiem pielęgniarki, 
którą nazywamy siostrą, ukryte są diabelskie różki, znieczulica, 
lekceważący stosunek do pacjentów i swoich obowiązków zamiast życzliwości 
dla ludzi, współczucia, miłości i dobroci. Czasami można zaobserwować też, 
jak niektórzy lekarze z lubością podrywają autorytet kolegów po fachu. Znam 
przypadki, gdy całe grona nauczycielskie, ci wychowawcy młodzieży, prowadzą 
takie wzajemne walki, tak się kłócą, drą i żrą, że aż się w piekle śmieją. 
Podobnie można powiedzieć o innych środowiskach zawodowych.

Wcale to jednak nie znaczy, że wszystkie pielęgniarki są diabła warte, 
lekarze nie są lojalni, a nauczyciele kłótliwi i zazdrośni. Wszystko to 
dotyczy tylko niektórych jednostek, niektórych ludzi i nie daje podstaw do 
uogólnień.

Tak samo rzecz ma się z niewidomymi, tyle że lepiej znamy się wzajemnie, 
więcej wiemy o przywarach i różnych zachowaniach naszych koleżanek i 
kolegów niż np. marynarzy, kosmonautów czy artystów.

Przy każdej okazji powtarzam, że nie ma ani jednej zalety lub wady, ani 
jednej cechy, poza brakiem lub wadą wzroku, która charakteryzowałaby 
niewidomych i nie występowała u ludzi widzących. Powtórzę to raz jeszcze. 
Nie można, jeżeli nie chce się popełnić błędu, przypisywać inwalidom wzroku 
żadnych szczególnych cech, ani dobrych, ani złych.

Jest jednak bezspornym faktem, że w naszym środowisku normy współżycia 
społecznego nie zawsze są przestrzegane. Ale jest również bezspornym 
faktem, że normy te są wcale nie rzadziej naruszane w innym środowiskach.

Nie twierdzę, że skoro w innych środowiskach jest również źle, to przez 
to u nas jest dobrze. Tak nie jest. Nie mogę jednak pogodzić się z 
przypisywaniem niewidomym jakichś szczególnie negatywnych cech i 
skłonności, od których niby wolni są inni ludzie.

Jeżeli negatywnych ocen dokonują niezbyt dobrze znający problematykę 
niewidomych ludzie widzący, jestem w stanie to zrozumieć. Nie do przyjęcia 
jest dla mnie natomiast, jeżeli niektórzy niewidomi z masochistyczną wprost 
lubością głoszą na swój temat takie brednie.

Można zrozumieć i pogodzić się, że mamy ograniczone możliwości 
obserwacji, że często w naszym odczuciu zostaliśmy skrzywdzeni przez 
koleżanki i kolegów, że nie możemy tak łatwo zmienić środowiska jak ludzie 
widzący, że mamy od nich mniejsze możliwości działania. Zrozumieć można, 
ale pogodzić się z negatywnymi i do tego nieprawdziwymi ocenami i wnioskami 
nie można.

Wydaje się celowe, aby każdy z nas spróbował rozejrzeć się wśród 
znajomych, aby posłuchał, co mówią oni o stosunkach międzyludzkich w ich 
zakładach pracy, organizacjach, do których należą, w kręgach towarzyskich. 
Może wówczas okaże się, że wcale nie jesteśmy inni od naszych bliźnich. 
Może takie obserwacje i porównania dadzą nam więcej zadowolenia, niż 
rozpamiętywanie i głoszenie naszych wyolbrzymionych przywar.

Nic, co ludzkie, nie jest nam obce - dobro i zło również. Myślę, że jest 
to prawidłowe. Człowieczeństwo kryje się w mózgu i w sercu, a nie w oczach. 
A nasze mózgi i serca nie różnią się od tych organów ludzi widzących, nie 
są ani gorsze, ani lepsze.



8.7. Sprzeczne poglądy



Zdarza się dosyć często, że ten sam niewidomy wygłasza sprzeczne poglądy 
na temat możliwości niewidomych. Potrafi głosić i uzasadniać na przykład, 
że niewidomi obdarzeni są niezwykłymi uzdolnieniami i że nic nie potrafią. 
Zdarza się, że wierzy on w to co mówi i szczerze stara się poglądy swoje 
uzasadnić. Zajmę się tylko jedną parą takich, sprzecznych poglądów: 
"Niewidomy może być tak świetnie zrehabilitowany i tak się zachowywać, że 
ludzie nie zauważają jego inwalidztwa." i "Bzdurą jest, że niewidomi sami 
chodzą i podróżują. Ci, którzy tak twierdzą, kłamią i przechwalają się".

 Niewidomy ten w pierwszym przypadku stara się udowodnić rzecz 
niemożliwą, w drugim zaś nieprawdziwą.

Niewidomego, który głosi te sprzeczności, wyzywam na pojedynek, a bronią 
naszą niechaj będą argumenty, Czytelnicy zaś sekundantami i sędziami.

I runda 

Lansuje Pan tezę, że niewidomy może ukryć swoje inwalidztwo, że ludzie 
nie zauważają, iż przebywają z niewidomym, Ja twierdzę, że jest to 
niemożliwe. Powiem więcej - jest to szkodliwe. Niewidomy, który jest 
przekonany, że może ukryć swój defekt, w obecności ludzi widzących stara 
się bardzo, aby nie zdekonspirować się, jest ciągle uważny, zdenerwowany i 
spięty. W rezultacie źle czuje się wśród ludzi i unika z nimi kontaktów.

Czy zdarzyło się Panu w towarzystwie włożyć palec w musztardę, sos, krem 
czy masło? Czy miał Pan sposobność wypić wino z cudzego kielicha, bo został 
on przestawiony na inne miejsce? A może udało się Panu poprosić puste 
krzesło do tańca, bo siedząca tam znajoma akurat poszła na parkiet? To może 
czekał Pan na swoją panią w kawiarni w Kołobrzegu, a wizyta u fryzjera 
przeciągała się. Jakiś zimny napój, kawa, herbata, lampka wina i znowu 
zimny napój, bo trzeba coś robić. Aż w pewnym momencie wyłoniła się 
alternatywa: albo natychmiast poprosić kogoś o pomoc, albo siusiać na 
miejscu, bez wstawania z krzesła.

Co, nie spotkało Pana nic podobnego? Wielka szkoda, bo dowiedziałby się 
Pan, jak piękny staje się świat po załatwieniu tak prozaicznej sprawy.

A może wybrał się Pan kiedyś w delegację bez przewodnika i nie zabrał 
adresu, bo na dworcu miał czekać samochód? Ale nie czekał. Może jechał Pan 
sam do Katowic i przy pomocy życzliwych ludzi wsiadł, zamiast do "Górnika" 
do "Odry"?. Nie? To może ma Pan "zaliczony" motocykl w biegu albo ze 30 
rowerów. Może miał Pan przyjemność przewrócić wózek z niemowlęciem, 
zostawiony pod sklepem? Nie? To bardzo źle. Nie miał Pan okazji dowiedzenia 
się od rozeźlonej mamy trochę pikantnych szczegółów o sobie. To może 
przynajmniej udało się Panu przy powitaniu, zamiast podawanej ręki, chwycić 
mało znajomą panią za biust? A może pocałował Pan przy prezentacji 
profesora Stefana Szumana w rękę? Do diabła - tego też nie?

Ale dosyć szczegółów. Ja to wszystko przeżyłem i jeszcze więcej. Gdyby 
Pan chociaż część podobnych atrakcji miał na swoim koncie - nie głosiłby 
Pan takich herezji jak ta, że inwalidztwo niewidomego może być 
niezauważalne w normalnych warunkach. Można je ukryć, unikając ludzi "jak 
zarazy". Wtedy nic nie zauważą. Ale co to będzie za życie?

Powiem Panu, że ludzie widzący, którzy długo pracują z niewidomymi 
poznają niewidomego z tyłu i to w sytuacjach, których zachowuje się on 
bardzo swobodnie.




11)
21)
31)
41.
l1.1.1.1.1.1
rI.A.1.a

fc9d 1 1 p
n c 7 7 z 0 48 0 0 0 0 n n 12.00 7.1 7.1 --- d 1 8 1




3 3 75 0 2 108 1 4b 1 74 1
II runda:

Twierdzi Pan, że wielu niewidomych, którzy dobrze znają swoich kolegów, 
stanowczo zaprzecza, że mogą oni sami chodzić i podróżować. Według Pana, 
ociemniały magister X, który wiele lat pracował w ZG PZN z całą 
odpowiedzialnością twierdził, że niewidomi przechwalają się samodzielnym 
chodzeniem, jak niektórzy mężczyźni wyczynami erotycznymi i że dawał na to 
mnóstwo przykładów.

Magister X nagadał głupstw, wyrządzając Panu krzywdę, a Pan teraz chce 
innym krzywdę wyrządzać. Magister X był ociemniałym. Wzrok stracił w wieku 
około pięćdziesiątki. Rzeczywiście był niesamodzielny. Ale o czym to 
świadczy? Czy to, że mam antytalent do obcych języków i żadnego się nie 
nauczyłem, świadczy, że i Pan też nie mógł się nauczyć? O ile wiem, są 
niewidomi, którzy znają po kilka obcych języków np. angielski, niemiecki, 
rosyjski, łacinę i esperanto na dodatek. Ja, nie znając języków, wiem co 
tracę i nikomu nie odradzam nauki. Dlaczego Pan postępuje inaczej? Dlaczego 
głosi Pan nieprawdę? Przecież, żeby przyszedł Pan przynajmniej raz na pół 
roku na Konwiktorską w Warszawie (siedziba ZG PZN), przekonałby się, że 
niewidomi sami chodzą. Powiem więcej. Znam niewidomego, który oprócz 
całkowitej utraty wzroku ma amputowaną nogę powyżej kolana. On nie 
przechwala się, że sam chodzi i podróżuje, a po prostu to robi i uważa za 
rzecz całkowicie normalną.

Samodzielność nie jest cechą tylko niektórych mężczyzn. Są również 
niewidome kobiety bardzo dobrze przygotowane do życia. Osobiście znam 
takie, które doskonale sobie radzą z samodzielnym chodzeniem i z wieloma 
innymi czynnościami. Warto podkreślić, iż im jest znacznie trudniej radzić 
sobie zwłaszcza z orientacją przestrzenną. Kobiety są na ogół 
delikatniejsze, bardziej wrażliwe, mniej odporne na sytuacje stresowe niż 
mężczyźni. Na ulicy są bardziej narażone na zaczepki różnych pijanych i 
trzeźwych osobników. Naprawdę jest im o wiele trudniej niż mężczyznom. A 
mimo to niektóre są tak dzielne, że wszystkie trudności potrafią pokonać.

Czy Pan naprawdę o takich faktach nie wie? Jeżeli nie - radzę jak 
najszybciej się o tym przekonać. Dyskutujemy o faktach, a nie o tym, co kto 
sobie wyobraża.

Wszyscy samodzielni niewidomi mogą Panu udowodnić, że nie ma Pan racji. 
Ale takich, którzy sami nosa z domu nie wyścibiają, też mógłbym wymienić 
parę tuzinów. Nie oni jednak godni są naśladowania.



III runda:

Szanowny Panie! O co Panu chodzi! Jak Pan może pogodzić wiarę w możliwość 
maskowania się, tak aby ludzie nie zauważali inwalidztwa, z niewiarą w 
możliwości samodzielnego chodzenia i podróżowania niewidomych?

Pierwsze, jak już wykazałem, jest całkowicie niemożliwe, a drugie - 
praktykowane przez setki niewidomych - czyli udowodnione. Pańska wiara jest 
szkodliwa, bo prowadzi do izolacji, do oderwania się od realiów życia, 
złego samopoczucia i stosowania mechanizmów obronnych, takich jak unikanie 
czy zaprzeczanie. Pańska niewiara też jest szkodliwa, bo przyczynia się do 
ograniczenia możliwości samodzielnego poruszania się, a przez to również 
wielu innych. Pańskie poglądy są antyrehabilitacyjne. Dlaczego Pan chce 
koniecznie mówić na białe - czarne?

Trzeba rozmawiać z niewidomymi, pójść do koła, do biura okręgu, przyjść 
na Konwiktorską. Trzeba jechać do Muszyny, obserwować, gromadzić 
doświadczenia własne i innych niewidomych. Jeżeli nie chce się tego robić, 
to nie ma podstaw wypowiadać się o możliwościach niewidomych, o ich 
rehabilitacji.



8.8. Nowe warunki - stare myślenie



Warunki życia w naszym kraju zmieniają się tak szybko, że trudno jest 
nadążyć za nimi. Z jednymi zmianami zgadzamy się, z innymi nie, a wielu po 
prostu nie rozumiemy. Zdarza się, że nie spostrzegamy korzystnych zmian, że 
z tęsknotą wspominamy dawne czasy, jakbyśmy zupełnie nie pamiętali 
trudności zakupu czegokolwiek i faktu, że żyliśmy na kredyt, za cudze 
pieniądze. Mówimy niekiedy: z tym było łatwiej, tamto było tańsze, to było 
za darmo, to czy tamto należało się, przysługiwało itd. Nie pamiętamy przy 
tym zupełnie o warunkach, w jakich wówczas żyliśmy. Warunki te dobrze 
charakteryzuje ogłoszenie, które jakoby ukazało się w okresie nasilonych, 
trwających kilkadziesiąt lat, przejściowych trudności: "Zamienię zdobycze 
socjalizmu na dwie paczki mleka w proszku".

Chcielibyśmy mieć wszystkie uprawnienia socjalne socjalizmu i poziom 
życia najbogatszych krajów kapitalistycznych, chcielibyśmy nie mieć 
bezrobocia, a mieć japońską wydajność pracy, i to bez wysiłku. Chcielibyśmy 
dolary zarabiać na Zachodzie i żyć za nie u nas, sprzedając je po 
niewyobrażalnie wysokich cenach, nie odpowiadających nawet w przybliżeniu 
realnej ich wartości tak, jak to było w latach osiemdziesiątych.

Można by jeszcze długo prowadzić rozważania w tym duchu. Nie o to jednak 
chodzi. Ważne jest, że my, niewidomi, rozumujemy i mówimy podobnie. 
Przyzwyczailiśmy się do dużej ilości drobnych, niekiedy nic nie znaczących 
uprawnień. Czy warto na przykład wspominać o takim uprawnieniu, jak 
bezpłatny przejazd przewodnika niewidomego statkami żeglugi białej? Można 
chyba tylko zapytać, dlaczego nie mieliśmy zniżki na karuzelę i w opłacie 
za wróżbę u Cyganki. Z rozrzewnieniem wspominamy "dawne, dobre czasy" i 
mamy do tego powody. Warunki życia w naszym kraju na początku dekady lat 
osiemdziesiątych uległy znacznemu pogorszeniu. Obniżenie się stopy życiowej 
dotyczy niewidomych jeszcze w większym stopniu niż reszty społeczeństwa.

Najpoważniejszym naszym kłopotem są trudności z pracą zawodową. 
Niezależnie od tego, jak mocno pragnęliśmy zmian i jak gorąco je 
popieraliśmy - z trudności tych nie mamy powodu się cieszyć. Oprócz bardzo 
poważnych spotkały nas pomniejsze straty, których nie możemy przyjmować z 
entuzjazmem.

Wszyscy inwalidzi stracili zniżkę składki ubezpieczeniowej w PZU za 
samochody osobowe, bezpłatne przejazdy na leczenie do sanatorium, i prawo 
do bezpłatnego tam pobytu. Emeryci i renciści stracili prawo do bezpłatnych 
leków. My, niewidomi, straciliśmy prawo do bezpłatnego biletu dla 
przewodnika przy przelotach samolotami na krajowych liniach lotniczych i 
prawo do stałych zasiłków, bez względu na warunki materialne naszych 
rodzin. Co kto jeszcze stracił i co my straciliśmy - sami najlepiej wiemy. 
Ale co jeszcze trzeba będzie stracić? Na to pytanie chyba nikt obecnie nie 
potrafi odpowiedzieć.

Ogólną tendencją stało się wycofywanie różnorodnych ulg, uprawnień i 
przywilejów, przysługujących dotąd poszczególnym grupom społeczeństwa: 
inwalidom, emerytom, nauczycielom, górnikom, kolejarzom itd. Jest to ogólna 
tendencja, a jak wiadomo, trudno jest walczyć pod prąd.

Drugą ogólną tendencją jest dążenie do traktowania wszystkich inwalidów 
jednakowo, w myśl haseł: "Wszyscy inwalidzi są równi" i "Wszyscy inwalidzi 
są nasi". Hasła te są bardzo chwytliwe wśród samych inwalidów, zwłaszcza 
tych obciążonych niewielkim defektem.

Twierdzenie, że wszyscy inwalidzi są jednakowi, i że wszystkim należy 
jednakowo pomagać i że nie należy ich różnicować, zwłaszcza w uprawnieniach 
przysługujących osobom niepełnosprawnym, jest bardzo korzystne dla setek 
tysięcy inwalidów zaliczonych do trzeciej grupy i innych poszkodowanych w 
niewielkim stopniu. Skutki tej teorii są już odczuwalne, a fakt, że poglądy 
takie stają się coraz bardziej modne i powszechne - poważnie utrudnia walkę 
z nimi. Jest jeszcze gorzej. Poglądy te utrudniają, a można powiedzieć iż 
prawie uniemożliwiają przekonanie władz o konieczności zróżnicowania 
uprawnień, w zależności od charakteru i stopnia inwalidztwa. Chociażby 
propozycja wysokości dodatku pielęgnacyjnego nie znalazła zrozumienia przy 
tworzeniu ustawy o emeryturach i rentach z ubezpieczenia społecznego. 
Dodatek ten jest po pierwsze bardzo niski - 10 procent przeciętnego 
wynagrodzenia, po drugie - równy dla wszystkich uprawnionych. W tej 
wysokości otrzymują go ci całkowicie sparaliżowani, całkowicie niewidomi 
np. bez kończyn górnych i niewidomi, którzy swobodnie jeżdżą, rowerem po 
zakupy.

Jeżeli ktoś chce osobiście doświadczyć jak łatwym zadaniem jest 
przekonanie władz o niesłuszności takich rozwiązań, niechaj spróbuje 
przekonać swoich słabowidzących kolegów o słuszności przyznania całkowicie 
niewidomym jakichkolwiek uprawnień, a im nie. Zobaczy, z jakim spotka się 
sprzeciwem. A przecież dla każdego myślącego człowieka jest oczywiste, że 
całkowicie niewidomy znajduje się w znacznie trudniejszej sytuacji niż 
słabowidzący, że potrzeby całkowicie niewidomego, te wynikające z 
inwalidztwa, są o wiele większe niż słabowidzącego i że potrzebuje on 
znacznie więcej różnorodnej pomocy niż ten, który posługuje się w 
codziennym życiu pozostałymi mu resztkami wzroku.

Rozmowa z władzami na ten temat jest jeszcze trudniejsza. Na władze 
wywierają naciski różne grupy społeczne i różne kategorie inwalidów i 
wszyscy starają się przekonać o swojej słuszności, o wyjątkowych 
trudnościach i potrzebach, o konieczności załatwienia sprawy po ich myśli. 
Ponadto władze nie mają czasu wnikać zbyt głęboko we wszystkie sprawy, 
zwłaszcza jeżeli ktoś argumentuje, że wszyscy inwalidzi są równi i mają 
równe potrzeby.

Niektórym Koleżankom i Kolegom wydaje się, że byle odpowiednio mocno 
stawiać swoje żądania, sprawa na pewno będzie załatwiona pomyślnie. Jeżeli 
jakiejś sprawy nie udało się załatwić zgodnie z ich oczekiwaniami - winne 
są władze Polskiego Związku Niewidomych, bowiem nie dość stanowczo domagały 
się, nie dosyć mocno argumentowały i w ogóle nie dbają o interesy 
niewidomych.

Wciąż jeszcze zdarza się, i to wcale nie tak rzadko, że niewidomi mówią: 
"To się nam należy!"; "Co to znaczy nie da się? Trzeba stanowczo domagać 
się i nie ustąpić. To musi być załatwione".

W rozmowie z takimi stanowczymi niewidomymi można dowiedzieć się, że 
niewidomym należy się: wyższa renta i emerytura niż innym ludziom, 
emerytura i połowa renty, specjalny dodatek do renty, dodatek na telefon, 
zniżka w odpłatności za gaz, prąd, czynsz, ulga w podatku za psa, nie 
będącego przewodnikiem, pierwszeństwo przyjęcia do szkoły ich dzieci, 
dotacja na samochód i paliwo do samochodu, tańsze, ale luksusowe mieszkanie 
- i wiele innych. Jakakolwiek próba tłumaczenia, że czegoś nie da się 
załatwić albo coś nie jest warte zachodu, często spotyka się z oskarżeniami 
o brak troski o niewidomych, brak zrozumienia ich potrzeb, a rozmowa kończy 
się czasami stwierdzeniem: "Dla siebie to umiecie wszystko załatwić, a o 
biednych ludzi nie dbacie."

Naprawdę powinniśmy starać się zrozumieć, że czasy i warunki życia 
zmieniają się. Próby mocnego argumentowania, stanowczości i nieustępowania, 
mnożenia postulatów i upierania się przy mało istotnych sprawach mogą tylko 
zrażać ludzi do nas, mogą wytwarzać przekonanie, że nie jesteśmy 
odpowiedzialni, że jesteśmy nastawieni roszczeniowo itd. I trudno się 
dziwić. Jeżeli brakuje pieniędzy na najpilniejsze wydatki, nie można 
oczekiwać gotowości do wysłuchiwania i załatwiania dodatkowych postulatów. 
A jeszcze jeżeli poseł czy senator miał okazję spotkać się z takimi 
niewidomymi, którzy długą listę postulatów samodzielnie z kartki czytali i 
to bez okularów, albo z takimi, którzy po pijanemu brewerie wyprawiali...

Polityka jest sztuką osiągania tego, co jest możliwe. Jeżeli coś jest 
niemożliwe - nie należy się o to bić, bo i tak nic z tego. Można tylko 
skompromitować się i niczego nie osiągnąć. Jeżeli raz władze uznają nas za 
ludzi nieodpowiedzialnych, bo żądamy rzeczy niemożliwych - już nic w 
przyszłości nam nie załatwią. Gdy będziemy chcieli zbyt wiele, możemy 
stracić wszystko, zaś z umiarem i spokojnie można załatwić więcej i 
pewniej.



8.9. Najtrudniej zmienić świadomość



Wszystko w naszym kraju uległo zmianom. Inne są obecnie prawa, zasady 
postępowania, wyznawane wartości, stosowane metody. Nakazy i zakazy 
straciły na znaczeniu. Pojawiła się nowa siła, która wprowadziła 
bezwzględną dyktaturę. Siłą tą jest ekonomia, jej prawa, pieniądze, 
kapitał, zysk.

Jeżeli zmieniają się pory roku, dostosowujemy do tych zmian naszą odzież. 
Podobnie jest w dzisiejszej rzeczywistości - musimy zmienić swój sposób 
myślenia, cele, które przed sobą stawiamy oraz metody ich realizowania.

Pewien niewidomy na zebraniu PZN woła z oburzeniem: "Co wy w tym 
Zarządzie Głównym robicie? Już dawno powinien być załatwiony dodatek 
kompensacyjny blindengelt! To nie żaden przywilej. To się nam należy!". Na 
uwagę, że w państwie jest wiele niezaspokojonych potrzeb, usłyszałem 
odpowiedź: "Co mnie państwo obchodzi? To się nam należy!"

Występujemy do władz o zniesienie ograniczeń osiągania zarobków przy 
jednoczesnym pobieraniu rent. Staramy się aby zostało zniesione to górne 
ograniczenie - 120% średniej płacy, a nie to dolne - 60% średniej płacy.

W kraju jest prawie 3 miliony bezrobotnych, połowa niewidomych straciła 
pracę. Ci, którzy pracują, mogą zarabiać do 60 procent średniej płacy bez 
zawieszania renty i do 120 procent przy częściowym jej zawieszeniu. W tej 
sytuacji wszystkie argumenty, dotyczące zniesienia tego wyższego progu, 
moim zdaniem są nieprzekonujące. Móc zarabiać więcej niż przeciętna płaca w 
kraju i otrzymywać większą część przysługującej renty, to nie jest źle. Jak 
mają żyć ci, którzy posiadają niskie renty i pracy dla nich nie ma? Warto 
też zastanowić się, dla kogo te uprawnienia. Ilu mamy niewidomych, którzy 
mogą przekroczyć ustalone zarobki (120 procent)? Powinniśmy starać się 
raczej o podniesienie tego niższego ograniczenia np. z 60 do 90 procent 
średniej płacy. Wówczas zyskaliby ludzie gorzej sytułowani, a nie ci, 
którym i tak powodzi się stosunkowo dobrze.

Ograniczenie zarobkowania przy jednoczesnym pobieraniu renty należałoby 
atakować z innej strony. Obecnie inwalidom wolno pracować ile chcą, byle 
zbyt dużo nie zarabiali. Jest to oczywisty nonsens. Wygląda na to, że 
osobom niepełnosprawnym szkodzą pieniądze, a nie nadmierny, długotrwały 
wysiłek. No, ale tego paradoksu to my nie kwestionujemy.

Zastanówmy się, jak przy takim bezrobociu przekonywać władzę, że 
niewidomemu 120 procent średniej płacy plus drobna renta stanowczo nie 
wystarcza? Starając się o takie uprawnienia, pracujemy na opinię, że 
jesteśmy bardzo zachłanni, pazerni, że wszystko tylko nam się należy.

Na jednym z plenarnych posiedzeń Zarządu Głównego kiedyś przekazane 
zostały postulaty niewidomych, domagających się uznania telewizorów za 
sprzęt rehabilitacyjny. Ciekawa była motywacja tego wniosku: "Jeżeli 
rodzina będzie oglądała program telewizyjny, co ma robić niewidomy w tym 
czasie? Ma iść siedzieć do łazienki?"

Niewidoma pisze prośbę do Zarządu Głównego PZN o pomoc. Z pracy ze 
spółdzielni została zwolniona, ma niską rentę, nie ma za co żyć. Kupiła 
magnetowid, a okręg odmówił jej dotacji. Motywuje więc: "Posiadam dzieci, 
więc magnetowid jest dla mnie podstawowym sprzętem rehabilitacyjnym."

Niewidomy wypowiada się z oburzeniem: "Przyszła jakaś i domagała się 
wyłączenia dźwiękowej sygnalizacji na skrzyżowaniu, bo jej przeszkadza. Ona 
nie rozumie ludzi ciężko poszkodowanych!"

No tak, a czy my rozumiemy ludzi? Przecież rzeczywiście sygnalizacja 
taka, jeżeli jest wadliwie ustawiona, zbyt głośna, może przeszkadzać i 
denerwować. Osobiście nie chciałbym mieszkać w pobliżu takiego 
skrzyżowania. Bardzo chętnie korzystam z tego udogodnienia i chciałbym, 
żeby było ono zainstalowane na każdym skrzyżowaniu. Nie znaczy to jednak, 
że mam oburzać się na ludzi, którym wynalazek ten przeszkadza.

Wydaje się, że jest pilna potrzeba zebrania zagadnień istotnych dla 
niewidomych, takich których warto bronić, o które warto zabiegać, takich, 
które są realne. W przeciwnym razie niewiele załatwimy, a tylko będziemy 
się ośmieszać. Warunki życia niewidomych uległy radykalnemu pogorszeniu i 
nie ma poważniejszych szans na ich szybką poprawę. Nie należy więc 
rozpraszać sił na starania o nieistotne lub wręcz szkodliwe uprawnienia.

I jeszcze jedno. Uzyskanie nowych, bardzo drobnych uprawnień lub takich, 
które będą miały znaczenie dla garstki osób, może być korzystne wyłącznie 
dla władz. Tanim kosztem uspokoją swoje sumienia. Przecież pomogły 
niewidomym. Czy o to nam chodzi?

Opisane postawy i poglądy są prezentowane tylko przez część inwalidów 
wzroku. Większość niewidomych i słabowidzących postulaty swoje zgłasza z 
umiarem i rozumie trudności naszego Państwa. Przykre jest jednak to, że ci, 
którzy nie znają umiaru są lepiej widziani i słyszani. To oni kształtują 
opinię na nasz temat.





9. Problemy współżycia inwalidów wzroku i ludzi widzących



9.1. Współżycie niewidomych z ludźmi widzącymi



W środowisku niewidomych można spotkać się z różnymi opiniami na temat 
widzących. Niektórzy twierdzą, że można liczyć na życzliwość otoczenia, że 
ludzie nam chętnie pomagają, że nie robią przykrości. Inni twierdzą coś 
wręcz odwrotnego. Widzącym nie można wierzyć, nie można liczyć na ich 
pomoc.

Skąd biorą się takie różnice zdań i jak to jest naprawdę?

Do historii naszego ruchu przeszło powszechnie znane hasło: "Nic o nas 
bez nas". Niejednokrotnie twierdzimy, że ludzie widzący nas nie rozumieją, 
a co nam trzeba - sami najlepiej wiemy. Czy tak jest?

Niełatwo o odpowiedŹ na to pytanie. Wydaje się jednak, że należy jej 
udzielić, gdyż na rosło tu wiele nieporozumień.

Rozbieżne oceny dotyczące widzących, wynikają z osobistych doświadczeń 
poszczególnych niewidomych, stopnia ich zrehabilitowania i skłonności do 
uogólnień. Zależą one również od środowiska, w którym przebywa niewidomy, 
jego charakteru i warunków życia.

Wydaje się, że najważniejszy z tych wszystkich uwarunkowań jest stosunek 
niewidomych do ludzi. Jeżeli ktoś jest skłonny do rozpamiętywań i 
przeżywania nawet drobnych przykrości będzie twierdził, że ludzie są podli, 
że nic dobrego nie można od nich oczekiwać. Z czasem taki niewidomy, będzie 
co raz bardziej nieufnie oceniał widzących, gromadził w pamięci kolekcję 
przykrości, jakich doznał i w świetle tych doświadczeń, oceniał wszystkich, 
z którymi przyjdzie mu się spotkać. Nie będzie zauważał i pamiętał 
przejawów życzliwości i będzie odrzucał chęć pomocy. Można w ten sposób 
ugruntować u siebie taki stosunek do ludzi widzących, który uniemożliwi 
wszelkie kontakty z nimi.

Często na tym samym zebraniu w kole PZN można usłyszeć sprzeczne opinie 
na temat ludzi widzących. Jedni ich oceniają pozytywnie - drudzy 
negatywnie, jedni twierdzą, że im pomagają, a inni, że nie. Czy tak jest?

Zastanówmy się przez chwilę, dlaczego najczęściej, gdy czekamy na tramwaj 
czy autobus - pojazdy te jadą w przeciwnym kierunku. Przecież, na ogół, 
jeżdżą one tą samą trasą w jedną i drugą stronę. Każdy z nas może 
przytoczyć wiele przypadków zaprzeczających tej logicznej zasadzie. 
Przyczyną takich ocen jest właściwość naszego postrzegania i 
zapamiętywania. Wyobraźmy sobie. Podchodzimy do przystanku i za chwilę 
podjeżdża nasz autobus. Wsiadamy i jedziemy. Nie zdążyliśmy ani zmoknąć, 
ani zmarznąć, ani spóźnić się. Faktu takiego najczęściej nie zauważymy, nie 
zapamiętamy. Odwrotnie, jeżeli postoimy na deszczu, lub mrozie pół godziny 
i jeszcze nie zdążymy na umówione, ważne spotkanie czy pociąg, wydarzenie 
takie, bez wątpienia, zapamiętamy dobrze.

Inny przykład. Gdyby kogoś zapytać, ile ma w buzi zębów, nie wiedziałby, 
co odpowiedzieć. Nie zajmuje się swoimi zębami oprócz konieczności 
porządnego ich wymycia. Wystarczy jednak, że któryś z nich zacznie boleć, 
wtedy będzie doskonale wiedział, że posiada zęby.

Podobnie ma się sprawa z pomocą ludzi widzących. Jeżeli otrzymujemy ją 
wtedy, gdy jest potrzebna, to faktu tego niemal nie zauważamy. Wystarczy 
jednak, że poczekamy na mrozie czy deszczu przez kilka minut na 
skrzyżowaniu i nikt nie podejdzie aby nam pomóc, faktu takiego nie da się 
nie zauważyć i nie zapamiętać.

Pod tym względem, w znacznie lepszej sytuacji są niewidomi dobrze 
zrehabilitowani, samodzielni. Nie czekają oni, aż ktoś ich przeprowadzi 
przez ruchliwą ulicę. Jeżeli ktoś zaoferuje pomoc, będzie dobrze. Jeżeli 
nie - sami przejdą i też nie zdążą zmarznąć. W rezultacie, zrehabilitowani 
będą skłonni twierdzić, że im ludzie chętnie pomagają - niezaradni, że nie.

Stosunki z ludźmi widzącymi, to również wiele nieporozumień. Widzący nie 
znają ani potrzeb ani możliwości niewidomych. Nie znają i nie muszą znać. 
Jednak ta nieznajomość często prowadzi do dziwnych zachowań, mimo, że chęć 
pomocy wynikała z naturalnego odruchu.

Dla przykładu: Ktoś życzliwy pomaga niewidomemu wysiąść z tramwaju. 
Chwyta go pod pachę, aby nie upadł, ciągnię do góry ile sił. Zapomina przy 
tym, że niewidomy chciał zejść w dół na chodnik, a nie wejść na dach 
pojazdu. Czy ten silny człowiek chciał źle? Nie. Chciał pomóc, a że nie 
umiał - to już inna sprawa.

Przy różnych okazjach przytaczam inny przykład. Niewidomy idzie ulicą 
prosto na rusztowanie. Ktoś idący na przeciw woła: "Uwaga! W lewo!" 
Niewidomy skręca w lewą i ładuje się na rusztowanie aż się wapno sypie. Ale 
drań! Zamiast pomóc... Czy na pewno drań? Twierdzę stanowczo, że nie, że 
chciał pomóc. Aby lepiej zrozumieć tę sytuację proponuję stanąć z kolegą 
czy koleżanką zwracając się twarzami do siebie. A następnie, niech każdy z 
partnerów wyciągnie lewą rękę w bok. Czy obie ręce wskazują ten sam 
kierunek? Ustawmy się inaczej. Niech jedna osoba biorąca udział w naszej 
próbie pozostanie w poprzedniej pozycji, a druga odwróci się do niej tyłem. 
przy takim ustawieniu, proszę wyciągnąć lewą rękę w bok i sprawdzić, czy 
wskazujemy ten sam kierunek.

Ponieważ przechodzień szedł z przeciwka, rusztowania miał z lewej strony, 
powinien zawołać: w prawo! W ów czas niewidomy nie wpadłby na przeszkodę. 
Tak. To prawda. Ale spróbujmy uświadomić sobie, że nasz informator nie miał 
czasu zastanowić się, a chciał nas ostrzec przed zderzeniem się z 
rusztowaniami. Poza tym,większość ludzi, w takiej sytuacji przyjmuje za 
punkt odniesienia położenie własnego ciała, a nie położenia ciała 
niewidomego.

Co więc robić? Nie słuchać tego typu ostrzeżeń? A może postępować 
odwrotnie niż nam polecają?

Jeżeli głos ostrzegający słyszymy z tyłu, należy polecenie wykonać. Można 
przyjąć, że jest to ostrzeżenie, a nie złośliwość. Tylko raz spotkałem się 
w podobnej sytuacji ze złośliwością i to ze strony dzieci, a z życzliwością 
i pomocą - tysiące razy. Jeżeli jednak, głos ostrzegający słyszymy z przodu 
- trzeba stanąć i poczekać. Osoba ostrzegająca podejdzie i pomoże ominąć 
przeszkodę. Nie należy natomiast postępować odwrotnie do polecenia, zdarzyć 
się bowiem może, że ostrzegający nas, poda właściwy kierunek biorąc za 
punkt odniesienia położenie naszego, a nie własnego ciała.

A więc, i w tym przypadku, była to chęć pomocy. A że nie wyszło... Było 
to więc nieporozumienie, a nie podłość ze strony człowieka widzącego.

Aby jednak nieporozumień uniknąć, niewidomy musi nauczyć się postępować z 
ludźmi widzącymi, a nie wymagać od nich znajomości jego potrzeb. Ludzie 
widzący mają swoje problemy i nie mogą specjalizować się w zdobywaniu 
wiedzy o głuchych, niewidomych i innych inwalidach. Im na co dzień nie jest 
to potrzebne. A nam tak. Musimy umieć postępować z ludźmi widzącymi i 
korzystać z ich pomocy. Mniejszość musi się dostosować do większości, a nie 
na odwrót.

Przykłady na nieporozumienia, niekiedy bardzo przykre dla niewidomych, 
można by mnożyć, ale nie ma takiej potrzeby. Podane wyżej wystarczą by się 
zastanowić nad naszymi stosunkami z ludźmi widzącymi i potraktować je nieco 
inaczej.

Wydaje się, że prawie całkowitą odpowiedzialność za prawidłowe 
kształtowanie się stosunków z ludźmi widzącymi, ponoszą niewidomi. Ludzie 
widzący mogą bez niewidomych żyć, a niewidomy bez widzących - nie. W naszym 
interesie leży więc, aby stosunki z widzącymi, były prawidłowe i musimy 
umieć unikać nieporozumień. Musimy też umieć ocenić, co jest 
nieporozumieniem, a co złośliwością, i wiedzieć, że o wiele częściej 
spotykamy się z uprzejmością, pomocą i sympatią niż z niechęcią.

Z moich obserwacji wynika, że nawet draniom najczęściej nie sprawia 
przyjemności, dokuczanie niewidomym. Nawet pijaczyna, który z największym 
trudem trzyma się na nogach, jeszcze chce pomóc, podprowadzić niewidomego. 
A że ta pomoc jest niekiedy bardzo uciążliwa... To już inna sprawa. Nie 
wynika to ze złej woli pijaczyny lecz przeciwnie, z nadmiaru tej dobrej 
woli. Ma jej bowiem tyle, że nie można pozbyć się takiego pomocnika.

Jak zawsze, także i przy rozważaniu stosunków niewidomych z ludźmi 
widzącymi, pamiętać należy, że są różni ludzie: porządni i dranie. Dotyczy 
to ludzi widzących, ale też i niewidomych. Nie można więc uogólniać, 
zwłaszcza negatywnych przykładów. Trzeba starać się zapamiętać wszelkie 
przejawy dobra, które możemy zaobserwować w naszym otoczeniu, a zbyt długo 
nie pamiętać, wyrządzonych nam przykrości. Przy takim podejściu będzie 
łatwiej nam współżyć z ludźmi widzącymi i im będzie łatwiej żyć z nami.



9.2. Niewidomi i słabowidzący



Obserwacja stosunków międzyludzkich należy do bardzo ciekawych, ale 
niełatwych zajęć. Istnieje duża możliwość wyciągania błędnych wniosków i 
dokonywania nieprawdziwych ocen. Wszelkie uogólnienia mogą prowadzić do 
schematyzmu, do przypinania ludziom etykietek.

Fakt, że uogólnienia takie są najczęściej błędne, a przypisywane cechy 
nie odnoszą się do osób, którym je przypisujemy, wcale nas nie martwi. 
Jeżeli jeszcze postępowanie takie jest nam z jakichś względów potrzebne, 
nie zadajemy sobie trudu myślenia i rzetelnej oceny.

Na podstawie podobnych uogólnień często celowo wypaczonych, powstawały 
schematy np. Żyda, Cygana, Ukraińca, Czecha. Dla niektórych stwierdzenie, 
że ktoś jest Żydem czy Cyganem, całkowicie tego człowieka przekreśla. 
Powtarza się przy tym nie sprawdzone opinie, opowiada dyskryminujące 
dowcipy.

W kontaktach inwalidów wzroku między sobą i z ludźmi widzącymi, też 
występują uogólnienia, klasyfikowanie nie zawsze słuszne.

Na wstępie trzeba się zgodzić, że każde, nawet najmniejsze możliwości 
widzenia, są bardzo przydatne w życiu codziennym. Oczywiście, im są one 
większe - tym życie łatwiejsze. Trzeba też zgodzić się co do tego, że 
takich niewidomych, którzy nie mają nawet poczucia światła, jest bardzo 
mało - może 5 procent wszystkich osób zaliczonych do I i II grupy inwalidów 
z tytułu wad wzroku.

Całkowicie niewidomi czują się najbardziej poszkodowani i uważają, że 
powinni mieć większe uprawnienia. Jeżeli dotyczy to sprzętu 
rehabilitacyjnego - to zgoda. Zróżnicowanie uprawnień niewidomych do pomocy 
jest w pełni zasadne.

Jeżeli jednak, roszczenia te chce ktoś przenosić na inny grunt, np. 
organizacyjny i twierdzi, że do władz Związku powinni być wybierani jedynie 
całkowicie niewidomi, a w najgorszym przypadku, tylko ci z pierwszą grupą, 
to z poglądem takim nie można się godzić.

Co gorsze, nawet ci niewidomi, którzy niechętnie przyznają jakiekolwiek 
uprawnienia słabowidzącym, bardzo chętnie korzystają z ich pomocy w 
różnorodnych sytuacjach życiowych. Niejednokrotnie można zaobserwować takie 
zjawisko: niewidomy dzwoni do koła PZN i prosi, aby ktoś wyszedł po niego 
na przystanek. Wychodzi oczywiście słabowidzący. On też odprowadza 
niewidomego na przystanek w drodze powrotnej do domu. Z doświadczeń wiem, 
ile niewidomi mogą skorzystać z pomocy słabowidzących np. przeczytanie 
nazwy ulicy, numeru autobusu, adresu na kopercie, wykrycie plamy na 
ubraniu, zakupach.

Jeszcze raz podkreślam, że całkowicie niewidomi potrzebują większej 
pomocy ze strony Związku, bo ich potrzeby i trudności są większe. Ale nie 
znaczy to, że słabowidzący są gorszymi członkami PZN i powinni być 
dyskryminowani.

Zdarzają się czasami na zebraniach kół czy na zjazdach okręgowych 
nawoływania, by nie głosować na kogoś, bo za dużo widzi. I odwrotnie, by 
nie wybierać pana X i pani Y, bo nie widzą. Jest to niesprawiedliwe, 
niesłuszne i szkodliwe. Niewidomi zmuszeni są korzystać z pomocy innych 
ludzi, w tym słabowidzących i nie powinni o tym zapominać. Nie mogą 
uogólniać, jeżeli spotykają słabowidzącego egoistę. Trzeba oceniać tylko 
tego sobka, a nie twierdzić, że wszyscy słabowidzący są krętaczami czy 
oszustami, że tylko dla korzyści załatwili sobie grupę inwalidzką.

Zdarza się, że słabowidzący twierdzą, że całkowicie niewidomym nie należy 
powierzać żadnych funkcji związkowych, bo i tak nic nie potrafią zrobić. 
Uważają oni, że po co niewidomego obarczać jakąś pracą skoro i tak trzeba 
będzie za niego ją wykonać.

Bądźmy uczciwi i przyznajmy, że w niektórych przypadkach pogląd ten jest 
w pełni uzasadniony. Zdarza się nawet, że sami niewidomi proszą, by nie 
wybierać ich do władz koła, bo nic nie widzą i nie poradzą sobie. Dotyczy 
to najczęściej starszych, którzy wzrok utracili w późniejszych latach 
życia; choć znam i takich, którzy byli bardzo dobrze zrehabilitowani a 
następnie z wygodnictwa stali się całkowicie niezaradni.

Takich, którzy nie chcą, nie potrafią, nie mogą, nie należy wybierać do 
żadnych władz. Ale nie można też uogólniać, twierdzić, że całkowicie 
niewidomych nie należy powoływać do żadnych władz, bo to tylko dla nich i 
dla innych kłopot.

Słabowidzący muszą przyznać, że są niewidomi, którzy chcą, potrafią, 
umieją, mogą i takich nie należy pomijać. Muszą też pamiętać, że ich życie 
jest łatwiejsze niż całkowicie niewidomych. Nie powinni zazdrościć 
całkowicie niewidomym dodatku pielęgnacyjnego do renty, wyższej dotacji na 
zakup sprzętu rehabilitacyjnego.

Pamiętajcie, drodzy Czytelnicy słabowidzący, że nikt z Was nie 
poświęciłby ani jednego procentu wzroku za te wszystkie uprawnienia, które 
posiadają całkowicie niewidomi. Pamiętajcie też, że całkowicie niewidomi 
liczą na Waszą pomoc. Jest Was bowiem zdecydowana większość.

Mamy wspólny Związek i wspólnie powinniśmy działać dla wspólnego dobra. 
Dzielenie ludzi na lepszych i gorszych tylko na podstawie możliwości ich 
widzenia jest z gruntu niesłuszne. Z tych względów słabowidzący nie mogą 
wykazywać wyższości nad niewidomymi, ograniczać ich możliwości do działania 
i jednocześnie twierdzić, że w PZN są lepszymi członkami, bo są bardziej 
sprawni, że im należy się wszystko tak samo, jak całkowicie niewidomym.

Nie jestem przekonany, iż udało mi się poruszyć wszystkie aspekty 
kontaktów niewidomych ze słabowidzącymi czy choćby tylko je zasygnalizować. 
Myślę jednak, że moje uwagi mogą wywołać refleksje i koleżeńskie dyskusje. 
Może w wyniku tych przemyśleń, zaczniemy ostrożniej używać utartych 
schematów myślowych i klasyfikować ludzi.



9.3. Słabowidzący i pseudoniewidomi



Jest faktem powszechnie znanym, że do naszego Związku należą również 
ludzie widzący więcej niż przewidują polskie i międzynarodowe normy. Warto 
zająć się bliżej tą grupą koleżanek i kolegów, grupą pseudoniewidomych, 
warto, gdyż ich obecność w naszym Związku przynosi wiele zła całemu 
środowisku.

Obserwowałem niektóre środowiska niewidomych, przebywających w Ośrodku 
Leczniczo-Rehabilitacyjnym w Muszynie. Nie zawsze można było zorientować 
się, kto jest niewidomym, a kto przewodnikiem. Ciężko poszkodowani 
inwalidzi, tacy, co to "woleliby ręki, nogi i głowy nie mieć, byle 
widzieć", swobodnie przez całą jadalnię obserwują wchodzących na posiłki, 
bez trudu poznają znajomych i widzą, co niosą w rękach. Nasuwają się 
pytania: po co im przewodnicy? Dlaczego Związek ponosi koszty skierowań dla 
przewodników takich niewidomych? Co oni robią w PZN? Pewien działacz, 
kłócąc się z niewidomym na wczasach w Muszynie, nazwał go ślepakiem. Na 
zjeździe swojego okręgu działacz ten bez trudu odczytał z kartki płomienne 
wystąpienie przeciwko ludziom widzącym, twierdząc: "My, niewidomi, nie 
możemy dopuścić, aby widzący panoszyli się w naszym Związku. Tylko 
niewidomi potrafią zrozumieć innych niewidomych". Czy aby na pewno i czy 
tacy niewidomi?

Nie byłem świadkiem tych wydarzeń, znam je z relacji innych, ale sam 
natomiast mogłem stwierdzić, że dla tego działacza czarnodrukowe pismo nie 
stanowi żadnych tajemnic. Myślę, że nie ma on moralnego prawa przemawiać w 
imieniu niewidomych.

Uczestniczyłem kiedyś zjeździe okręgu, którego niewidomy kierownik 
swobodnie odczytał sążniste sprawozdanie z działalności. Nie wiem, jak 
przyjęli to zaproszeni przedstawiciele władz, ludzie widzący, ja byłem 
zażenowany. Jak tacy ludzie mogą domagać się uprawnień, które powinny 
przysługiwać całkowicie niewidomym? Trzeba mieć tupet! Jak to się dzieje, 
że niewidomi godzą się na to we własnym Związku? Przecież dla kilku tysięcy 
całkowicie niewidomych łatwiej uzyskać jakieś uprawnienia niż dla 
kilkudziesięciu tysięcy ludzi, dla których nie są one niezbędne.

Cóż, jakoś boimy się tego tematu. Na ostatnich Zjazdach zmiana nazwy 
Związku, która mogłaby częściowo uporządkować sprawę i być podstawą 
dalszych zmian, nie była nawet przedmiotem obrad. Wnioski w tej sprawie 
były odrzucane niemal bez dyskusji. Może sprawa wróci na kolejnym Zjeździe.

Do Zarządu Głównego wpływają listy. Oto dwa wybrane.

"Jestem inwalidą II grupy z powodu wzroku. Mam samochód i prawo jazdy, 
ale prowadzę tylko wtedy, gdy jedzie ze mną osoba, która dobrze widzi. Czy 
mogę być członkiem PZN?".

"Zwracam się do Zarządu Głównego o pomoc. Jestem niewidomym II grupy. Do 
Związku należę już osiem lat. Miałem prawo jazdy i samochód. Jeździłem i 
nikomu to nie przeszkadzało. Teraz zabrali mi prawo jazdy. Związek powinien 
coś z tym zrobić, przecież to głupota. Dla inwalidów nawet specjalnie 
dostosowuje się samochody, wydaje się na to pieniądze, a tu wystarczy tylko 
zmienić nieżyciowe, głupie przepisy".

Przykłady niewidomych kierowców można mnożyć. A to zebranie koła zbyt 
długo trwa, a on po ciemku boi się jechać. A to ma kłopoty, jak jest silne 
słońce, jak jeździć, aby jakiś inny niewidomy tego nie zobaczył.

Od dawna w naszym środowisku pojawiają się żądania, aby zrobić porządek z 
takimi niewidomymi. I są one w pełni słuszne. Jak cię widzą, tak cię piszą. 
A jak nas widzą?

Cóż, wypada tylko mieć nadzieję, że większość takich przypadków jest 
niezauważalna dla otoczenia. Są to niewidomi incognito, na pół i ćwierć 
etatu, niewidomi tajni, ujawniający się tylko, gdy im to potrzebne.

Właśnie mogłoby to być niezauważalne, gdyby "ciężko poszkodowani" 
inwalidzi, ci dotknięci "najcięższym kalectwem" nie domagali się 
zaspokajania swoich rzeczywistych i urojonych potrzeb, powołując się na 
swoje inwalidztwo. Wtedy sprawa się komplikuje, okazuje się, że niewidomy 
widzi.

Sytuację dobrze ilustruje dowcip. Na milicjanta kierującego ruchem na 
skrzyżowaniu wpada rowerzysta. Poturbowany krzyczy: "Coś pan zwariował!" 
Sprawca wypadku wyciąga legitymację PZN. Zaszokowany milicjant bardzo 
przeprasza, że się nie odsunął w porę, ale tłumaczy, że nie wiedział.

Żądania uporządkowania takich spraw w naszym Związku są w pełni 
uzasadnione, ale jak to zrobić? Ludzie ci mają grupy inwalidzkie, 
stwierdzone czarno na białym przez organa do tego celu specjalnie powołane, 
tj. przez lekarskie komisje do spraw inwalidztwa i zatrudnienia. A wiadomo 
przecież, że niełatwo udowodnić, ile kto widzi. Związek ciągle zgłasza w 
ZUS problemy orzecznictwa, a raczej jego błędy. Jak dotąd, bez skutku.

Przed laty otrzymałem nawet nagrodę ówczesnego ministra pracy, płac i 
spraw socjalnych za krytykę między innymi pracy KIZ. Problemy są zgłaszane, 
pieniądze stanowiące tę nagrodę dawno wydane i zapomniane, a komisje do 
spraw inwalidztwa działają, jak działały. Nie bardzo wiadomo, co w tej 
sprawie można zrobić.

Na pewno nie jest wyjściem, jak domagają się tego niektórzy niewidomi, 
zgłaszanie do ponownego przebadania tych członków naszej organizacji, 
którzy, jak się wydaje, widzą więcej niż dopuszczają normy. Nie zawsze 
bowiem takie badanie dałoby pozytywne rezultaty, ale nie to jest 
najważniejsze. Gdyby nasz Związek podjął się roli tropiciela 
pseudoniewidomych, wprowadziłoby to bardzo niekorzystne stosunki 
międzyludzkie. Ludzie zaczęliby bać się i udawać jeden przed drugim. 
Wytworzyłoby to bardzo trudną sytuację i prawdopodobnie niczego nie 
zmieniłoby. Nie mamy jeszcze dostatecznej ilości aparatury do obiektywnego 
badania stanu wzroku. Jak na razie bardzo łatwo jest wprowadzić lekarza w 
błąd. Może kiedyś, gdy będzie powszechnie dostępna taka aparatura, łatwiej 
będzie problem ten rozwiązać.

I jeszcze jedno. Znam takich, którzy domagają się ścigania tych 
niewidomych oszustów, ale nie znam tych, którzy chcieliby to robić. Zarząd 
Główny PZN zajął stanowisko w tej sprawie, ale dotyczące tylko "niewidomych 
kierowców". Ze względu na bezpieczeństwo użytkowników dróg i samych naszych 
wytrawnych kierowców, co to "jeżdżą już kilka lat i wypadku nie 
spowodowali", należy zgłaszać takie przypadki do wydziałów komunikacji. 
Niech się kierowcy decydują, czy są niewidomymi, czy też nie.



9.4. Potrzeby słabowidzących



Pisałem już o słabowidzących pomagających niewidomym i o tych, którzy 
widzą więcej niż przewidziano dla inwalidów II grupy.

Słabowidzący jednak to nie tylko ci pomagający i widzący oszuści, udający 
niewidomych. Słabowidzący mają też poważne trudności i ograniczenia. 
Trudności te są inne niż niewidomych, ale niekiedy bardzo uciążliwe. Ich 
potrzeby również muszą być zaspokajane.

Ojciec słabowidzącego dziecka pisze: "Córka moja, uczennica piątej klasy, 
potrzebuje pomocy optycznych: lekkich okularów, zeszytów z pogrubioną linią 
i kratką, książek pisanych grubszym drukiem. Bez tego trudno jej się uczyć. 
A tu jakiś zakuty biurokrata wymyślił, że za dobrze ona widzi, aby jej PZN 
pomagał. Gdzie ja mam się udać o pomoc, przecież żadna inna organizacja o 
źle widzące dzieci nie dba".

Najpierw wyjaśnienie. To nie biurokraci w PZN wymyślili normy utraty 
wzroku, umożliwiające uznanie kogoś za niewidomego, a tym samym przyjęcie 
do PZN. W naszym kraju obowiązują międzynarodowe normy widzenia, które 
pozwalają uznać osobę z wadą wzroku za niewidomą. Jesteśmy zatem w zgodzie 
z innymi krajami i Światową Unią Niewidomych.

Jesteśmy w zgodzie - to prawda, ale co z tego wynika? Przecież uczennica, 
o której pisał jej ojciec i tak nie może korzystać z niezbędnej pomocy. 
Polski Związek Niewidomych jest wielką organizacją. Jej członkowie mają 
duże potrzeby, ma ona jednak ograniczone możliwości. Nie można więc dziwić 
się, że PZN nie bardzo chce i może brać na siebie dodatkowe obowiązki 
udzielania pomocy dziesiątkom tysięcy niedowidzących. Tak to wygląda od 
strony naszego Związku, ale nie jest to cała prawda.

Przez dziesięciolecia przeciwstawialiśmy się próbom utworzenia 
specjalnego stowarzyszenia, którego celem byłaby pomoc słabowidzącym. I to 
był nasz błąd. Z drugiej strony obecnie nikt już nie może przeszkodzić w 
powstaniu i działalności takiego stowarzyszenia. Mimo to słabowidzący, jak 
dotąd, nie zdołali powołać organizacji skutecznie dbającej o zaspokajanie 
ich potrzeb.

Kto wie, czy nie pierwszą potrzebą jest utworzenie silnej organizacji, 
zrzeszającej osoby słabowidzące i udzielającej im pomocy na miarę ich 
potrzeb.

Dla słabowidzących niezmiernie ważnym zagadnieniem jest zaopatrzenie w 
różnorodny sprzęt optyczny. PZN ma tu spore osiągnięcia, ale daleko jeszcze 
do zaspokojenia wszystkich potrzeb. Jest to kwestia zarówno umożliwienia 
zakupu odpowiedniego sprzętu, jak i pomocy finansowej na taki zakup. 
Niektóre pomoce optyczne są bardzo drogie i nie wszyscy mogą za nie 
zapłacić. Jest również kwestia doboru odpowiednich pomocy optycznych. 
Okuliści często nie orientują się w istniejących możliwościach. I znowu PZN 
wychodzi naprzeciw osobom słabowidzącym. W Warszawie np. utworzona została 
Poradnia Rehabilitacji Wzroku Słabowidzących. Dzięki staraniom Związku 
Wyższa Szkoła Pedagogiki Specjalnej szkoli specjalistów usprawniania 
widzenia.

To dopiero początki, więc potrzeby zaspokajane są w niewielkim stopniu. 
Zastanówmy się jednak, czy jest to najpilniejsze zadanie PZN? Czy to w 
ogóle jest zadanie dla Związku?

Słabowidzący mają często trudności w przystosowaniu do zmieniających się 
warunków życia. Czasami przy odpowiednim oświetleniu zachowują się jak 
ludzie widzący. Gdy oświetlenie zmienia się - staje się nadmierne czy zbyt 
słabe - zaczynają zachowywać się jak niewidomi. Powoduje to nieporozumienia 
i trudności współżycia z ludźmi. Do podobnych nieporozumień prowadzić może 
choćby wspólne oglądanie telewizji czy filmu w kinie. Człowiek z 
ograniczonym widzeniem może bowiem przeszkadzać innym widzom. Ma on także 
ograniczone możliwości pracy zawodowej, gdyż nie każdą pracę może 
wykonywać. Znowu, jak dotąd, nie było żadnej organizacji, która zajmowałaby 
się zatrudnianiem tych osób. Często ludzie słabowidzący, ubiegający się o 
pracę, odsyłani byli do spółdzielni niewidomych, bo gdzie indziej 
zatrudnienia dla nich nie było. Bieda w tym, że i w naszych spółdzielniach 
pracy dla nich też często nie było, bo musiała być najpierw dla 
niewidomych. Niedowidzący z III grupą nie liczyli się do wskaźnika 
zatrudnienia niewidomych i nie chciano ich w naszych spółdzielniach. Jak to 
będzie obecnie? Na pewno nie lepiej, bowiem pracy brakuje nawet dla osób 
pełnosprawnych. Co będzie więc ze słabowidzącymi? Oczywiście mam tu na 
myśli inwalidów zaliczonych do III grupy, ale i z pozostałymi nie będzie 
lekko.

Niewidomy ma łatwiejszą sytuację społeczną. Jest niewidomym, nie może i 
nie powinien udawać człowieka widzącego i nie ma problemu. Słabowidzący 
jest często traktowany jak człowiek widzący i sam się tak zachowuje. 
Niestety, człowiekiem widzącym nie jest, a udawanie prowadzi 
niejednokrotnie do bardzo przykrych nieporozumień. Występują one w 
kontaktach z innymi ludźmi, niekiedy nawet z najbliższego otoczenia, z 
rodziny. Z nieznajomymi oczywiście nieporozumień jest znacznie więcej. Z 
tego powodu przeżywa on często stresy, co daje niemiłe konsekwencje 
psychiczne i społeczne.

Byłem kiedyś na sympozjum poświęconym problematyce słabowidzących. Gdy 
dyskutanci mówili o problemach słabowidzących, całkowicie niewidoma 
koleżanka zabrała głos i powiedziała, że ona chciałaby mieć właśnie takie 
problemy. Twierdziła, że trudności niewidomych są znacznie poważniejsze i 
raczej o nich należy mówić. Przypuszczam, że wiele osób myśli podobnie.

Może jednak warto na te zagadnienia popatrzeć z punktu widzenia 
słabowidzących. Należy wziąć pod uwagę ich subiektywne doznania, oceny, 
przeżycia i doświadczenia. Obiektywnie rzecz ujmując, na pewno im mniej 
człowiek widzi, tym jego trudności są większe, a największe wówczas, gdy 
nie widzi zupełnie. Subiektywnie natomiast sprawy te mogą wyglądać zupełnie 
inaczej. Zechciejmy pomyśleć, jak byśmy się czuli, gdybyśmy posiadali na 
przykład 50 tys. dolarów. Bylibyśmy bogaci. A czy z taką kwotą na koncie 
amerykański przemysłowiec również czułby się bardzo bogaty?

Wiemy, że ograniczenia wynikające z braku wzroku są bardzo uciążliwe, a 
spowodowane osłabieniem wzroku - znacznie mniejsze. To prawda, ale 
pomyślmy, jakie ograniczenia wynikają ze zeszpecenia twarzy, na przykład 
przez blizny po poparzeniu. Fizycznie rzecz biorąc - żadne. Człowiek z taką 
zeszpeconą twarzą jest sprawny, jak poprzednio, ale czy czuje się równie 
dobrze jak poprzednio? Czy osiemdziesięcioletni dziadek, gdy ulegnie 
takiemu zeszpeceniu, będzie je tak samo ciężko przeżywał jak 
osiemnastoletnia dziewczyna?

Myślę, że przykład ten powinien przekonać nas, że subiektywne odczucia są 
niejednokrotnie ważniejsze od obiektywnych trudności i ograniczeń. Można 
być całkowicie niewidomym i jeszcze mieć dodatkowe kalectwo i czuć się 
dobrze, być aktywnym, korzystać niemal w pełni z życia. Można też mieć 
tylko trochę osłabiony wzrok i czuć się nieszczęśliwym, bo inni widzą 
znacznie lepiej.

Znamy na pewno z naszego otoczenia całkowicie niewidomych, którzy lepiej 
radzą sobie w życiu niż niektórzy z drugą grupą inwalidztwa.

I jeszcze jedno. Warto sobie uświadomić, że odległość od sukcesu ma 
olbrzymi wpływ na przeżywanie porażki. Zawodnik, który przegrywa bieg na 
ostatnim czy przedostatnim miejscu, na ogół łatwiej godzi się z porażką, 
niż ten, który zajął drugie miejsce, przegrywając o drobny ułamek sekundy. 
Drużyna piłki nożnej, która nie mogła nawiązać równorzędnej walki - łatwiej 
godzi się z porażką niż ta, która walczyła jak równy z równym, a mimo to 
przegrała.

Słabowidzący są bliżej sukcesu, bliżej ludzi widzących, dlatego może być 
im trudniej godzić się z ograniczeniami, trudniej zaakceptować inwalidztwo. 
Całkowicie niewidomi na ogół rozterek takich nie przeżywają, łatwiej 
akceptują swoje inwalidztwo. Nie przeżywają ciągle, od nowa swoich porażek, 
tak jak to ma miejsce niekiedy u słabowidzących.



9.5. Zróżnicowane uprawnienia



Z trudnościami i oporami, ale skutecznie, do prawa i praktyki Polskiego 
Związku Niewidomych weszły zróżnicowane uprawnienia członków naszej 
organizacji. Są one uzależnione od ich potrzeb, między innymi, od stopnia 
inwalidztwa od możliwości finansowych to jest dochodów niewidomego. I stało 
się dobrze, ale począwszy od 1993 r. znowu następuje zrównywanie tych 
uprawnień. Jest to spowodowane odrębnymi zasadami udzielania pomocy 
stosowanymi przez Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych.

Zróżnicowanie uprawnień miało i ma wielu przeciwników. "Jestem członkiem 
PZN, płacę takie same składki, jak inni, a nie dali mi dotacji na zakup 
lodówki"; "Co za idiota wymyślił takie podziały? Można było przynajmniej 
pierwszą grupę zostawić w całości, a nie dzielić jej na trzy. Wszyscy 
niewidomi są takimi samymi inwalidami i członkami PZN."

Tak piszą i mówią niektórzy niewidomi, czasami również działacze naszego 
Związku. O składkach członkowskich piszę w rozdziale 10.4, nie będę więc 
teraz dłużej się nad tym zatrzymywać. Zwrócę uwagę tylko, że składki 
stanowią drobny odsetek budżetu Związku i nie mogą być rozpatrywane jako 
znaczący wkład członków w finansowanie działalności PZN. Co się zaś tyczy 
pytania o idiotę, odpowiadam, że między innymi ja jestem gorącym 
zwolennikiem zróżnicowania uprawnień członków PZN oraz w znacznej mierze 
autorem odpowiednich uregulowań prawnych tego zagadnienia. Oczywiście sam 
nic bym nie osiągnął. Władze Związku uznały jednak słuszność postulatów i 
zatwierdziły odpowiednie regulaminy. Wielu niewidomych, z uznaniem przyjęło 
tę regulacje, a wcześniej wspierało odpowiednie dążenia. Bez tego wsparcia, 
nie byłoby zmian regulaminów w kierunku zróżnicowania uprawnień. Nie znaczy 
to jednak, że nasze prawo jest w tym zakresie doskonałe. Na pewno w 
przyszłości ulegać ono będzie dalszym zmianom. Ważne jest jednak, że przed 
kilkoma laty, zrobiony został początek.

Skąd biorą się zastrzeżenia? Otóż w społeczeństwie naszym ukształtowało 
się nieprawidłowe, bardzo szerokie pojęcie egalitaryzmu. Przy regulacjach 
płac, pracownicy mówią: "Ja mam taki sam żołądek. Dlaczego otrzymałem 
mniejszą podwyżkę?". Podobnie ma się sprawa ze świadczeniami społecznymi i 
wszystkimi innymi.

Nie kwestionuję podobieństwa żołądków wszystkich ludzi. Ale też trudno 
się zgodzić, że zarobki powinny zależeć od tego rodzaju podobieństw. 
Zróżnicowanie zarobku zależyć powinno od ilości i jakości pracy, od jej 
uciążliwości, odpowiedzialności, wymaganych kwalifikacji, a nie od 
podobieństw anatomicznych. Tak samo pomoc PZN świadczona na rzecz członków 
tej organizacji, musi być uzależniona od kilku czynników, a przede 
wszystkim od potrzeb niewidomego. Potrzeby te zaś wynikają z charakteru i 
stopnia jego inwalidztwa. Trzeba też uwzględniać możliwości finansowe 
samego niewidomego, a więc jego dochody, stan rodzinny oraz możliwości 
Związku. W przypadku braku pieniędzy, nawet najpilniejszych potrzeb 
zaspokoić nie można. Dysponujemy niewystarczającymi funduszami, a więc 
musimy dążyć do zaspokajania najważniejszych potrzeb niewidomych.

Jak już wspomniałem, potrzeby uzależnione są głównie od stopnia i 
charakteru inwalidztwa. Nawet niewielkie pozostałe niewidomemu możliwości 
widzenia poważnie ułatwiają życie codzienne. A przecież większość członków 
PZN dysponuje liczącymi się resztkami wzroku. Można uznać za 
niesprawiedliwe przyznanie wyższej dotacji całkowicie niewidomemu i 
niższej, zaliczonemu w prawdzie do pierwszej grupy inwalidów, ale 
dysponującemu pewnymi możliwościami widzenia. Czy w takim razie, 
sprawiedliwe jest, że całkowicie niewidomy, częściej nabija guzy, rozbija 
okulary, niszczy i brudzi odzież oraz obuwie, że trudniej mu się żyje i 
trudniej radzi sobie w każdej sytuacji, częściej korzysta z pomocy innych 
ludzi? Jeżeli nie? Do kogo można wnieść reklamację? Człowiek zaliczony do 
drugiej grupy najczęściej może jeszcze przeczytać zwykłe pismo, 
własnoręcznie zrobić notatkę, napisać i zaadresować list. Całkowicie 
niewidomy, też może tego dokonać, ale przy pomocy maszyny do pisania. Komu 
więc taka maszyna jest bardziej potrzebna? Monookular natomiast, czy 
powiększalnik telewizyjny, całkowicie niewidomemu są nie przydatne, a dla 
słabowidzącego mogą być wręcz nieocenioną pomocą. Czy Związek, w imię 
równości uprawnień, ma udzielać takiej samej pomocy na zakup maszyn do 
pisania słabowidzącym, jak całkowicie niewidomym? Czy ma również, w imię 
tej równości uprawnień, przyznawać całkowicie niewidomym monookulary i 
powiększalniki telewizyjne chociaż są one im zupełnie zbędne?

Dla niewidomych z poważnie osłabionym słuchem może najważniejszą pomocą 
rehabilitacyjną będzie aparat słuchowy. Czy Związek dlatego wszystkich 
swoich członków ma wyposażyć w takie aparaty? Nie. To może i 
głuchoniewidomym nie należy w ten sposób pomagać? Aparaty słuchowe są im w 
prawdzie bardzo potrzebne, ale pomoc w ich uzyskaniu prowadzi do 
zróżnicowania świadczeń i uprawnień. To może lepiej nie zajmować się tak 
wyszukanym sprzętem rehabilitacyjnym?

Są niewidomi bez kończyn dolnych i górnych, głuchoniewidomi chorzy na 
cukrzycę, z upośledzeniem umysłowym, całkowicie niewidomi i słabowidzący. 
Czasami, to dodatkowe inwalidztwo czy schorzenie, sprawia więcej ograniczeń 
i trudności niż brak wzroku. Można z całą odpowiedzialnością stwierdzić, że 
im inwalidztwo jest cięższe, im bardziej złożone, (tj. występują dwa i 
więcej inwalidztw jednocześnie), tym większe ograniczenia powodują w życiu 
człowieka. Człowiek taki potrzebuje więcej różnorodnego sprzętu 
rehabilitacyjnego, większej pomocy ze strony innych ludzi i naszego 
Związku.

Istnieje też inna strona tego samego zagadnienia. Dla wykonywania pracy 
zawodowej niewidomemu naukowcowi potrzebna jest inna pomoc niż masażyście 
czy rolnikowi. Nie ma miejsca na dogłębne wykazywanie wszystkich różnic. 
Trzeba jednak je uznać.

Rozejrzyjmy się wokół siebie. Na pewno zobaczymy tych niewidomych, którzy 
jeżdżą rowerami, czytają gazety, i tych, którzy nie mogą przyjść 
samodzielnie do naszej świetlicy np. na Dzień Seniora. A są i tacy, którzy 
z powodu inwalidztwa czy dodatkowych schorzeń z łóżka wstać nie mogą. Czy 
potrzeby tych wszystkich inwalidów wzroku są jednakowe? Czy jednakowa 
powinna być dla nich pomoc naszego Związku? Może po zastanowieniu się 
dojdziemy do wniosku, że równo to nie zawsze znaczy sprawiedliwie?





10. Niektóre warunki działalności PZN



10.1. Nasz Związek



Nie jest łatwo odpowiedzieć na pytanie: czy Polski Związek Niewidomych 
jest naprawdę naszym Związkiem? Ustalenie co jest nasze, a co nie, 
nastręcza sporo trudności, zarówno w odniesieniu do PZN jak ównież sensie 
ogólnym. Bardzo rażą mnie wypowiedzi niektórych dziennikarzy i polityków, 
również tych, których szanuję - mówiących: "w tym kraju" zamiast "w naszym 
kraju". Tak jakoś ukształtowana została nasza świadomość, że pod pojęciem 
"my" kryjemy się rzeczywiście my, ci lepsi, sprawiedliwsi, uczciwsi, a pod 
pojęciem "oni" - władze drańskie, uciskające, kradnące, zakłamane, obce, 
nie nasze. Dziesiątki lat takiego stosunku do władzy, mieniącej się polską 
i ludową, i wcześniej do władz okupacyjnych, nie mogły pozostać bez śladów 
w naszej świadomości. Ślady te jednak nie ułatwiają nam zadania przebudowy 
życia społecznego, nie ułatwiają również działalności tej władzy, którą 
gotowi jesteśmy uznać za swoją.

Na stosunek do Polskiego Związku Niewidomych składa się wiele czynników - 
ten ogólny ukształtowany historycznie, a odnoszący się do wszelkich 
organizacji i władz również. Związek nasz jest jednak szczególną 
organizacją. Z całą odpowiedzialnością można twierdzić, że wielu członków 
PZN nie czuje się niewidomymi, co najwyżej słabowidzącymi. Czy więc jest to 
ich Związek?

Aby można było uznać coś za swoje, konieczne jest moim zdaniem spełnienie 
kilku warunków, między innymi przynależność do takiego Związku musi być 
dobrowolna. Statut PZN gwarantuje dobrowolność zrzeszania się w naszym 
Związku, ale czy nie jest to dobrowolność pozorna? Zastanówmy się, kto z 
nas należałby do tej organizacji, gdyby dobrze widział? Nikt nas nie zmusza 
do zapisywania się do PZN, ale czy i nic nas do tego nie zmusza?

Drugim warunkiem, niezbędnym do uznania jakiejś organizacji za własną, 
jest świadomość swoich możliwości, swego wpływu na jej działalność. 
Pomyślmy tylko, iluż to niewidomych twierdzi, że nic w tym Związku zrobić 
się nie da, że opanowały go kliki, które panoszą się, jak chcą. Nieważne, 
czy jest to prawdziwe, czy nie. Świadomość taka uniemożliwia skuteczne 
działanie, a nawet podejmowanie jego prób. Z czasem sytuacja doprowadzi do 
tego, że nawet nieprawdziwy pogląd stanie się subiektywną prawdą, 
uniemożliwiającą nie tylko jakiekolwiek działanie, ale również uznanie 
Polskiego Związku Niewidomych za własny.

Ważnym warunkiem uznania zrzeszenia za własne jest znajomość i 
zrozumienie jego celów, działalności, praw, którymi się rządzi. Z 
przykrością należy stwierdzić, że znajomość ta i zrozumienie są znikome i 
nie mogą być inne. Większość członków PZN utraciła wzrok. Zanim to 
nastąpiło, ludzie ci o naszym Związku najczęściej nawet nie słyszeli, a to, 
że się w nim znaleźli, uważają za wielką tragedię. Są przeważnie w wieku 
podeszłym, co nie ułatwia wchodzenia w nowe środowiska, poznawania ludzi, 
organizacji i uczenia się nowych sposobów życia. Gdyby Związek nie był tym 
ludziom potrzebny, nigdy nie szukaliby w nim swojego miejsca.

O prawdziwości takich twierdzeń świadczą bardzo często skargi niewidomych 
działaczy kół i okręgów PZN. Uskarżają się oni, że nowo wstępujący do 
Związku najpierw pytają: "Co tu można dostać?". Z sytuacją taką niestety 
trzeba się pogodzić. Trudno oczekiwać, aby nowo ociemniały i to przeważnie 
nie całkowicie, zwłaszcza starszy, oczekiwał od PZN czego innego, jak tylko 
pomocy materialnej. Nawet młodszy ociemniały nie wie i nie może wiedzieć, 
jaka pomoc jest mu potrzebna. O potrzebie rehabilitacji, sprzętu 
rehabilitacyjnego, możliwościach wyjazdu na wczasy i wycieczkę trzeba go 
dopiero przekonać. Wie natomiast, że zapomoga zawsze się przyda, dary, 
odzież czy żywność "też mogą być".

Warto i o takich problemach naszej związkowej rzeczywistości czasami 
pomyśleć. Warto również wiedzieć, że samo pojęcie działalności społecznej w 
naszym kraju zostało poważnie zdyskredytowane. Uważam, że i tak pod tym 
względem jest w PZN znacznie lepiej niż gdzie indziej.

Myślę, że próba zastanowienia się nad tymi i podobnymi zjawiskami, 
wymiana poglądów pozwoli nam na lepsze zrozumienie ludzi i ich postaw, 
nawet tych, z którymi nie możemy się pogodzić.

Czy nie jest denerwujące takie postawienie problemu przez niewidomego?: 
"Myślałem, że zależy wam na tym, aby wszyscy niewidomi należeli do 
Związku". Stwierdzenie takie znalazłem w liście napisanym do mnie jako 
pracownika Zarządu Głównego PZN. Wynika z niego, że pracownicy PZN, a może 
i działacze, mają jakieś korzyści z każdego, kto do Związku wstąpi, że ci 
wstępujący nic z tego nie mają, a tylko umożliwiają wykonanie "planu" 
związkowym biurokratom.

Niewidomy ten dalej pisał, jak to w jego kole nic nie robią, jak w okręgu 
nic załatwić nie można. Rozumiem i wiem, że nie zawsze w naszym Związku 
wszystko idzie jak należy, ale zwróćcie, drodzy Czytelnicy, uwagę na 
określenie: "w kole nic nie robią". Niby kto nic nie robi? Z listu tego 
wcale nie wynikało, że ten niewidomy sam coś robi. On tylko narzeka. Dla 
iluż to członków zarząd koła PZN, zarząd okręgu, działaczy i pracowników 
Związku to "oni". Ci właśnie "oni" są źli, nic nie robią, dbają tylko o 
siebie.

Przykro, ale nawet niektórzy, i to znani działacze też nie czują się 
odpowiedzialni za Związek, w którym pełnią ważne funkcje. Przed kilku laty 
pewien działacz, członek Zarządu Głównego PZN, bardzo krytykował regulamin, 
który właśnie wszedł w życie. Wołał: "Co Wy tam robicie w tym Zarządzie 
Głównym? Za co pieniądze bierzecie? Jak można takie głupoty wypisywać?" 
Regulamin ów był zaopiniowany przez komisję pomocy rehabilitacyjnych 
Zarządu Głównego PZN i przyjęty przez Zarząd Główny. Wcześniej opinie na 
jego temat zbierane były we wszystkich okręgach. Przygotowany był i 
wprowadzony w sposób jak najbardziej demokratyczny i prawidłowy. Działacz 
krytykujący regulamin brał udział w plenarnym posiedzeniu Zarządu Głównego 
PZN, na którym regulamin ten został przyjęty. Nie zgłosił wówczas żadnych 
uwag, a wcześniej jako kierownik okręgu też nie. Działacz ten głosował za 
jego przyjęciem. Jak więc należy rozumieć jego pretensje? Zachowanie takie 
najdelikatniej określić można jako nieodpowiedzialne.

Nie jest to jedyny przypadek działacza, dla którego organ statutowy, w 
którym niby pracuje, jest czymś obcym, nie utożsamia się z nim i nie bierze 
odpowiedzialności za decyzje, które zapadają z jego udziałem.

Jak już pisałem, poziom świadomości w naszym Związku nie może być uznany 
za zadowalający. Na poparcie tego twierdzenia opiszę zdarzenie, którego 
byłem świadkiem.

Warszawski okręg PZN zorganizował spotkanie w sprawie zatrudnienia 
niewidomych. Była pełna sala konferencyjna. Przed rozpoczęciem ktoś szepnął 
prowadzącemu: "Właśnie wchodzi prezes". Między moimi sąsiadami nawiązała 
się rozmowa. "Kto jest teraz prezesem, po Lemańczyku?". Odpowiedź: "Nie 
wiem, ja się tym mało interesuję". Za chwilę prowadzący wita 
przewodniczącego Zarządu Głównego mgr. Tadeusza Madzię. Przy moim stoliku 
słyszę: "A, Madzia". Głos drugi: "Tak, Madzia". W ten sposób ta zawiła 
kwestia została rozwiązana.

Niska, czy wręcz bardzo niska frekwencja na zebraniach 
sprawozdawczo-wyborczych i zebraniach informacyjnych kół PZN jest tu 
również wymowna. Wszystko, o czym wspomniałem wcześniej i pewnie jeszcze 
kilka innych przyczyn wpływa na taki stan rzeczy i nie jest łatwo to 
zmienić.

Nie podnoszę tych kwestii po to, aby zdyskredytować członków naszej 
organizacji i jej działaczy. Uważam natomiast, że lepsze zrozumienie 
naszego środowiska związkowego, uświadomienie sobie przyczyn negatywnych 
zjawisk i przejawów życia, uwarunkowań społecznych i psychologicznych 
ułatwi nam działanie, pomoc ludziom jej potrzebującym, uzyskanie lepszego 
samopoczucia i uniknięcia błędnych ocen.

Nawet miłości nie należy idealizować. Nie prowadzi to bowiem do niczego 
dobrego, a tylko do rozczarowań. Realizm jest podstawą prawidłowych 
zachowań i działania, a nie iluzje.

Chciałem też przez przybliżenie tej problematyki zwrócić uwagę 
czytelników, a głównie działaczy naszego Związku, że wspólnie jesteśmy 
odpowiedzialni za wszystko, co dzieje się w PZN, za wszystko dobro, ale też 
i za zło. To my, a nie oni, musimy mieć wpływ na życie naszej organizacji.



10.2. Związek czy organizacja?



Pewien korespondent "Pochodni" napisał list, w którym krytycznie ocenił 
działalność naszej organizacji, spotkał się bowiem - jak pisze - z bardzo 
złym załatwieniem spraw w kole PZN.

Nie to będzie jednak przedmiotem moich rozważań. Chcę przedstawić kilka 
poglądów autora listu i na ich podstawie zastanowić się nad niektórymi 
postawami wobec naszej organizacji. Obawiam się, że oceny prezentowane w 
liście nie są odosobnione. Najlepiej jednak oddać głos autorowi listu.

Zaczynam od końca listu, gdyż fragment ten zawiera jakby streszczenie 
jego poglądów.

Czytamy: "Uważam, że nie powinno być w ogóle nazwy "związek". 
"Organizacja" - tak. Tylko taka, w której będą pracować fachowcy, w której 
mnie będzie się szukać - nie ja Związku."

Pojęcia "związek" i "organizacja" są to synonimy. Ważniejszą jednak od 
nazwy jest działalność. Jaki charakter powinny mieć instytucje i 
organizacje, których celem jest pomoc niewidomym?

Poglądy na ten temat ulegają zmianom i są bardzo zróżnicowane. Według 
niektórych niewidomy od urodzenia do końca życia wymaga pomocy i opieki. 
Nie jest on zdolny do samodzielnego życia. Należy dla niego powoływać 
organizacje i instytucje o charakterze opiekuńczym, gdyż sam nie może 
przyjmować odpowiedzialności za swoje życie, sprawy i losy. Dzięki takim 
poglądom powstały zakłady, w których mieściło się wszystko dla niewidomych 
- od żłobka, przez przedszkole, różne szkoły, zakład pracy i wreszcie dom 
seniora. Takie "cudo" widziałem w Chemitz w Niemczech.

Inni są zwolennikami integracji i głoszą pogląd: "Nic o nas bez nas!". 
Uważają, że niewidomi są do wszystkiego zdolni i sami powinni za siebie 
odpowiadać.

Z cytowanego fragmentu listu wynika, że jego autor jest zwolennikiem 
instytucji opiekuńczych, a może tylko... usługowych?

W Polsce została przyjęta koncepcja organizacji samopomocowej. Taki 
charakter ma nasz Związek i wydaje się to w pełni uzasadnione. Są bowiem 
niewidomi niezaradni, niezdolni do samodzielnego życia, którym koniecznie 
trzeba pomagać, i tacy, którzy mogą pomagać innym. Stawianie na 
samodzielność, zaradność, integrację i wzajemną pomoc jest w tej sytuacji 
celowe, stwarza bowiem podstawy do rehabilitacji psychicznej, a następnie 
również społecznej. Przytaczam obszerny cytat listu:

"...niech mi ktoś powie, po co istnieją takie struktury, jak koła? Po 
wizycie na Działdowskiej już tylko można się przekonać, że po to, żeby 
przyszli niewidomi napili się herbaty, zagęścili atmosferę tytoniem, 
pogadali, ponarzekali, że zabrano im dotację i poszli. Gdzie jest zatem 
jeden z nadrzędnych - jak mi się wydaje - celów rehabilitacji i 
działalności PZN, jakim jest integracja? Po co takie spotkania? Ja trochę 
rozumiem. Z jednej strony to typowe pójście na łatwiznę. Przecież tutaj nie 
przejmuje się nikt, że niewidomi kiwają się, dłubią w uchu, nikt nie zwraca 
uwagi na strój itd. Nie ma się czym martwić, na te sprawy nie zawsze już 
zwraca się uwagę w szkołach".

Trzeba przyznać, że jest wiele racji w krytycznej ocenie postaw, tych 
fizycznych i tych psychicznych, niektórych niewidomych. Jest rzeczą 
oczywistą, że powinniśmy starać się eliminować tak zwane "blindyzmy". To 
prawda, ale przecież w żadnym kole nikomu nie każą "dłubać w uchu". W wielu 
kołach natomiast tworzone są warunki do pożytecznego spędzania czasu, do 
wzajemnych kontaktów, integracji wewnątrzzwiązkowej. Cytuję list:

"Poza tym kilku redaktorów używa pojęcia "nasze środowisko", "nasz 
związek". Ja osobiście sobie nie życzę. Niech wszyscy działacze i 
specjaliści od niewidomych wiedzą, że ja - i nie tylko ja - pół życia i 
zdrowia poświęcam na to, żeby móc żyć wśród ludzi. Często, jadąc w 
autobusie, wszystkie babcie wypychają mnie niemal z autobusu, bo już 
Płocka. A dlaczego tak? Bo tam jest jakaś spółdzielnia."

Tak, instytucje powoływane specjalnie dla niewidomych mają i ujemne 
strony. W instytucjach takich gromadzi się wielu niewidomych, wytwarzają 
się wzorce zachowania i mikrokultura, nie zawsze dobrze odbierane przez 
otoczenie. Ponadto nie wszyscy niewidomi zachowują się jak należy. Zdarza 
się, że spółdzielnia czy inny zakład dla niewidomych staje się placówką, 
kształtującą negatywne postawy wobec inwalidów wzroku.

Bez wątpienia powinniśmy zwalczać zachowania kompromitujące nas. Nie da 
się natomiast uniknąć utożsamiania każdego niewidomego ze spółdzielnią czy 
innym zakładem. Dla wielu jest to niemiłe, zwłaszcza jeżeli skojarzenia 
takie mają ujemne zabarwienie.

Warto jednak też wiedzieć, że spółdzielczość niewidomych zapewniła 
warunki życia przez kilkadziesiąt lat tysiącom niewidomych. Kryzys tej 
spółdzielczości stał się osobistą tragedią wielu osób i rodzin. Prawda, że 
była to nienajlepsza droga, ale taka lub podobna była wtedy możliwa. Gorsze 
jest to, że obecnie nie bardzo potrafimy znaleźć inne rozwiązania. Na rynku 
pracy tylko dobrze wyszkoleni, dobrze zrehabilitowani, zdolniejsi niewidomi 
mogą znaleźć swoje miejsce.

Jest jednak wielu takich, którzy z trudem radzili sobie w specjalnych 
spółdzielniach. Ludzie ci nie mają czego szukać w naturalnym środowisku.

Warto też wiedzieć, że nawet ci, którzy osiągnęli w życiu bardzo dużo, 
korzystali z pomocy Związku. Nawet Autor listu, który odżegnuje się od 
Związku obiema rękami, prawdopodobnie również korzystał z tej pomocy. 
Prawdopodobnie też będzie z niej korzystać w przyszłości.

Mnie przed 30 laty Związek, a głównie ówczesny prezes okręgu i 
spółdzielni niewidomych w Białymstoku, Józef Stroiński, pomógł znaleźć 
miejsce w życiu i jego sens. Każdy człowiek korzysta z pomocy innych ludzi 
i nie ma tu czego się wstydzić.

PZN jest organizacją, która stwarza warunki do życia, rehabilitacji, 
integracji, poczucia człowieczeństwa wielu tysiącom niewidomych. Zawsze 
działa ona w oparciu o zaangażowanie setek niewidomych aktywistów. Związek 
nasz jest taki, jakich mamy aktywistów, i czy jest on lepszy, czy gorszy, 
jest to nasz Związek.

Również uważam, że wiele u nas należy zmienić, ale uważam też, że to my 
musimy zmieniać. Nikt za nas tego nie zrobi. Na pewno jednak niewiele da 
się osiągnąć przez prezentowanie takiego stanowiska: "Mnie tam powinno się 
dziękować, że przyszedłem, a nie "porykiwać", bo ja w swoim gabinecie 
masażu - prowadzę taki od stycznia - uważam za stosowne podziękowanie 
każdemu pacjentowi, że złożył wizytę."

Grzeczność i uprzejmość na pewno powinny obowiązywać w każdych warunkach. 
Jest to nasz Związek, powinniśmy tam chodzić jak do siebie, ale bez 
przesady, nie należą się nam za to żadne podziękowania. W każdym naszym 
kole, każdym okręgu czy innej związkowej placówce powinniśmy móc liczyć na 
zrozumienie, życzliwość i pomoc. Raz jeszcze podkreślam, to my musimy 
udoskonalać pracę naszej organizacji, powinniśmy sobie wzajemnie pomagać.

Faktem jest, że wielu, którzy uważają się za działaczy, wcale nimi nie 
jest. Ale gdyby nawet połowa zarządów naszych kół źle pracowała, druga 
połowa zasługuje na szacunek, gdyż prowadzi dobrą działalność.

Pamiętajmy, że niemal cała praca wykonywana jest bezpłatnie, społecznie, 
głównie przez niewidomych i słabowidzących. To przecież najczęściej 
działacze ogniw podstawowych pomagają konkretnym osobom. To oni przede 
wszystkim zasługują na szacunek, ponieważ wykonują najtrudniejszą pracę. 
Zawsze twierdzę, że znacznie łatwiej jest posiedzieć na zebraniu zarządu 
okręgu, niż pomóc chociażby tylko jednej osobie.

Praca kół PZN jest bez wątpienia niezbędna, o ile oczywiście one pracują. 
Jeżeli natomiast nie pracuje nasze koło, może warto podjąć w nim 
działalność i ożywić ją. Może też warto zastanowić się, czy w naszym 
postępowaniu i poglądach jest wszystko w porządku? Wydaje się, że zmieniać 
należy również, a może przede wszystkim, siebie.



10.3. O nazwie Związku raz jeszcze



Dyskusja o nazwie naszego Związku jest wciąż aktualna. Jedni uważają, że 
należy ją zostawić bez zmian, inni, że nie. Dla poparcia obydwu stanowisk 
przytoczyć można poważne argumenty. Opowiadam się zdecydowanie za 
dostosowaniem nazwy Związku do charakteru inwalidztwa jego członków, czyli 
do nadania nazwy: "Polski Związek Niewidomych i Słabowidzących". Nie 
postuluję jednak zrzeszania nowych grup inwalidów wzroku. Związek nasz, ze 
względów nie tylko organizacyjnych, nie powinien zrzeszać niedowidzących 
zaliczonych do trzeciej grupy inwalidów, ale na dal tylko niewidomych i 
słabowidzących zaliczonych do pierwszej i drugiej grupy.

Nazwa organizacji zatem, powinna być adekwatna dostanu faktycznego jeśli 
ma nie być abstrakcyjna, symboliczna lub wprowadzająca w błąd.

Nazwa - Polski Związek Niewidomych - nie jest ani abstrakcyjna, ani 
symboliczna, nie jest też adekwatna do rzeczywistości. Rozumiem 
uwarunkowania prawne, tradycję, obawy całkowicie niewidomych i wiele innych 
ważnych czynników, które na to wpłynęły.

Chciałbym przedstawić swój punkt widzenia na jeden z czynników: 
uwarunkowania społeczne - przemawiający za zmianą nazwy PZN. Całkowicie 
niewidomi nic nie stracili by na umieszczeniu w nazwie Związku również 
słowa "słabowidzący". Przeciwnie. Na takiej zmianie mogliby jedynie zyskać. 
Na skutek powiedzmy uznaniowego działania niektórych KIZ, mamy w naszych 
szeregach pseudo niewidomych, którzy mają prawo jazdy i z prawa tego 
korzystają, a ich wzrok jest na tyle dobry, że mogą bakterie oglądać bez 
mikroskopu. Przypadki takie są nam wszystkim znane, ale nie one są tu 
najważniejsze. Stanowią pomyłkę lub nadużycie i tylko tak należy je 
traktować.

Znacznie poważniejsza sprawa to niewidomi, którzy jednak widzą. Tak. 
Mówię o widzących niewidomych. Według obowiązującego w naszym kraju prawa, 
do pierwszej grupy inwalidów z tytułu utraty wzroku, kwalifikują się osoby, 
które lepszym okiem, po korekcie szkłami, widzą nie więcej niż pięć 
setnych, to jest 5 procent, lub ich pole widzenia zostało ograniczone i nie 
przekracza dwudziestu stopni, a do drugiej grupy osoby, których ostrość 
widzenia nie przekracza jednej dziesiątej to jest, 10 procent, lub pole 
widzenia zostało ograniczone i nie przekracza trzydziestu stopnii. Podobne 
zasady obowiązują w innych krajach, tyle, że w większości państw istnieją 
związki niewidomych i słabowidzących. Widzą więc, nie niewidomi, ale 
słabowidzący. A u nas?

Podane wyżej możliwości widzenia, które kwalifikują zaliczenie do 
pierwszej lub drugiej grupy inwalidów - umożliwiają posługiwanie się 
wzrokiem w życiu codziennym. Na podstawie prowizorycznych ustaleń, 
przyjmuje się, że tylko od 10 procent do 15 procent zwyczajnych członków 
Związku stanowią całkowicie niewidomi. Są więc oni w zdecydowanej 
mniejszości.

Na ulicy, czy w innych miejscach publicznych, można czasami spotkać 
niewidomego z białą laską, psem przewodnikiem, lub częściej, z 
przewodnikiem. W przypadkach takich, na ogół, na pierwszy rzut oka ludzie 
wiedzą, że mają do czynienia z inwalidą wzroku. Ale nie jest to powszechne 
zjawisko. Najczęściej niewidomi, trzymają głęboko w kieszeni legitymacje 
PZN i wyciągają ją tylko w środkach lokomocji zamiast biletu. Nikt nawet 
domyślić się wtedy nie może, że ma do czynienia z niewidomym.

Wyobraźmy sobie zdumienie człowieka, który właśnie, tylko przy takiej 
życiowej konieczności, może dowiedzieć się, że jego przygodny znajomy jest 
niewidomy. Wcześniej bowiem, czytał gazetę, oglądał zdjęcia, jechał 
rowerem, lub robił uwagi dotyczące ładnej buzi i zgrabnych nóżek 
przechodzącej dziewczyny.

Do urzędu wojewódzkiego idzie kierownik okręgu PZN, wiadomo, niewidomy. 
Urzędnik nie może zorientować się w pliku dokumentów, które mu dostarczył. 
Wtedy niewidomy kierownik tłumaczy i pokazuje gdzie co jest napisane. Robi 
to z odległości, z drugiej strony biurka przy czym, dokumenty, którymi 
sprawnie operuje widzi do góry nogami. Oszustwo?

Najczęściej w takich przypadkach nie ma żadnego kłamstwa ani pomyłki. 
Jest wszystko w najlepszej zgodzie z prawem. Ostrość widzenia jedna 
dziesiąta, może wystarczyć do czytania zwykłego pisma, a ograniczone pole 
widzenia często nie stanowi większej trudności przy czytaniu. Nawet, gdy 
pole widzenia jest wąskie, widzenie szczelinowe, to ostrość widzenia może 
być stuprocentowa. Grupa inwalidzka została przyznana zupełnie legalnie. I 
słusznie. Tylko wychodzi na to, że niewidomy widzi. Widzący niewidomy brzmi 
jak "żyjący nieboszczyk".

Jak oceniają takich niewidomych ludzie widzący? Czy oceny te są dla nich 
pozytywne?

Nie jest korzystne, aby ludzie widzący, od których potrzebujemy pomocy, 
niemal na każdym kroku, dochodzili do wniosków, że utrata wzroku 
uniemożliwia niewidomym tylko stanie w kolejce, a poza tym, w niczym im nie 
przeszkadza.

Kształtowanie karykaturalnych poglądów na temat inwalidztwa niewidomych i 
słabowidzących, nie jest chyba nikomu potrzebne. Czy więc zmiana nazwy 
Związku, przez dodanie słów: "i słabowidzących" nie jest celowa? W moim 
przekonaniu, pozwoli uniknąć wielu nieporozumień. Jeżeli ktoś pokaże 
legitymację, z której wynikać będzie, że należy do organizacji zrzeszającej 
inwalidów wzroku, niewidomych i słabowidzących, co jasno uwidoczniono w 
nazwie organizacji, to znaczyć będzie, że nie musi on być niewidomym. Może 
być tylko słabowidzącym.

Skupiłem się na jednym aspekcie omawianego zagadnienia. Myślę jednak, że 
ten społeczny aspekt, jest bardzo istotny i powinien być brany pod uwagę. 
Nie znaczy to, że inne problemy związane z nazwą naszej organizacji, nie 
muszą być rozważane. W rozważaniach tych jednak, odbiór społeczny naszego 
inwalidztwa i zgodność nazwy Związku z charakterem inwalidztwa jego 
członków nie mogą być pomijane.



10.4. Dlaczego płacimy tak wysokie składki



Zarząd Główny Polskiego Związku Niewidomych otrzymuje listy, w których 
czytamy: "Do Związku należę już 3 lata, płacę składki, a jeszcze nic nie 
otrzymałem"; "Żona jest członkiem Związku. Od roku płaci składki i nic z 
tego nie ma. Chciała otrzymać dotację na remont mieszkania, lecz jej w kole 
powiedzieli, że dobrze nam się powodzi, zapomoga nie przysługuje, są 
bardziej potrzebujący"; "Tyle lat płacę składki, a gdy coś chcę od PZN, to 
dla mnie nic nie ma".

Nawet delegaci, na niektórych okręgowych zjazdach, zgłaszają wnioski, aby 
obniżyć składki członkowskie. Jak jest z tymi składkami faktycznie, po co 
je płacimy i czy są one naprawdę aż tak wysokie?

Przynależność do każdej niemal organizacji powoduje konieczność płacenia 
składek członkowskich. PZN nie jest pod tym względem wyjątkiem. Wpływy ze 
składek zasilają budżet Związku i dają nam poczucie wkładu w jego 
finansowanie. Czy jednak to poczucie nie jest nadmiernie wysokie, 
nieproporcjonalne do rzeczywistości? Zastanówmy się, jaka jest realna 
wartość płaconych przez nas składek, jakie z tego tytułu ponosimy ofiary?

Niewidomi, którzy mają własne źródło utrzymania np. rentę lub zarobki z 
pracy zawodowej, płacą wyższe składki, natomiast ci, którzy nie posiadają 
własnych źródeł utrzymania - niższe. Czy składki te są wysokie? Może 
niektórzy członkowie PZN znajdują się rzeczywiście w tak trudnej sytuacji 
materialnej, że składki te są dla nich znaczącym wydatkiem, ale w ów czas 
mogą być zwolnieni z tego obowiązku lub ich składki mogą być obniżone. Dla 
większości jednak nie powinny stanowić wielkiego problemu. Pomyślmy tylko. 
Za miesięczną składkę można kupić paczkę nie najlepszych papierosów, albo 
trochę dołożyć i kupić dwa bilety na przejazd miejskim autobusem.

Jeżeli do sprawy podejdziemy inaczej, okaże się, że na jedno skierowanie 
na turnus rehabilitacyjno-wypoczynkowy, które niewidomi zaliczeni do 
pierwszej grupy, mogą otrzymać dla swego przewodnika bezpłatnie, musieliby 
płacić te niższe składki przez około 46 lat; a jeżeli za skierowanie dla 
siebie, zapłacą tylko 20% ceny - dojdzie dalsze 36 lat. W sumie na taki 
wyjazd Związek powinien odkładać składki niewidomego przez 82 lata. 
Oczywiście, nie wszyscy niewidomi wyjeżdżają na takie turnusy. Ale też nie 
jest to najwyższe świadczenie, z jakiego można skorzystać. Gdybyśmy tak np. 
chcieli wybrać się na leczenie klimatyczne do prewentorium, Związek na ten 
cel, musiałby odkładać nasze składki chyba przez całe tysiąclecie. 
Oczywiście, proporcje te zmieniają się. Czasami są bardziej korzystne, 
innym razem jeszcze dłuższego czasu trzeba, aby zebrać kwotę równo cenie 
skierowań np. na turnus prewentoryjny.

Niemal każda pomoc, którą otrzymujemy z PZN, jest warta tyle, ile 
kilkuletnie nasze składki członkowskie. Wyjazd na kurs rehabilitacyjny, 
udział w imprezie turystycznej czy kulturalnej, zapomoga, dotacja na zakup 
sprzętu rehabilitacyjnego, kosztuje nieproporcjonalnie dużo w stosunku do 
wnoszonych składek członkowskich. Załatwienie sprawy wymagającej tylko 
wysłuchania niewidomego, napisania i wysłania krótkiego pisemka, 
uwzględniając koszty pracy pracownika, papieru, opłat pocztowych, kosztują 
niejednokrotnie więcej niż płaci on w ciągu roku w postaci składek. 
Większość niewidomych korzysta z biblioteki brajlowskiej lub książek 
mówionych, prasy brajlowskiej, była na jakimś kursie rehabilitacyjnym, 
wakacjach, wycieczce.

Podawałem tu tylko takie wydatki, które są pokrywane z budżetu Związku 
lub zostały przyznane dzięki staraniom naszej organizacji. Pamiętać należy, 
że legitymacja PZN uprawnia do korzystania z innych świadczeń i ulg np. 
komunikacji, opłatach radiowych i telewizyjnych, załatwiania niektórych 
spraw poza kolejnością. Związek oczywiście nie ponosi bezpośrednich kosztów 
tych uprawnień. Nie znaczy to jednak, że ich uzyskanie nie wymagało starań, 
zaangażowania, czasu działaczy społecznych i pracowników etatowych, pisania 
wniosków, wyjazdów służbowych, rozmów telefonicznych, utrzymania biur.

Związek zrzesza kilkadziesiąt tysięcy członków podopiecznych i 
zwyczajnych. Nie wszyscy korzystają z pomocy Związku w wystarczającym 
stopniu, jedni więcej, inni mniej, a są i tacy, że prawie wcale. W sumie 
jednak, biorąc rzecz statystycznie, przeciętny niewidomy, kilka razy w roku 
korzysta z jakiejś formy pomocy. Kilkadziesiąt tysięcy osób bierze udział w 
imprezach turystycznych, prawie sto tysięcy w imprezach kulturalnych i 
rozrywkowych, wypłacamy kilka tysięcy dotacji na zakup sprzętu 
rehabilitacyjnego, Związek rozprowadza rocznie ponad 2 tysiące skierowań na 
turnusy rehabilitacyjno-wypoczynkowe i kilkaset na turnusy prewentoryjne. 
Kilkadziesiąt tysięcy niewidomych korzysta z usług naszych bibliotek. Nie 
można więc mówić, że nie korzystamy z pomocy Związku. Do każdego 
egzemplarza"Pochodni" Związek dopłaca równowartość kilkunastomiesięcznych 
składek. A jak się mają nasze składki do wszystkich wydatków PZN? OtÓż 
stanowią one tylko znikomy odsetek budżetu. Gdyby nawet wszyscy członkowie 
płacili te wyższe składki, nie starczyło by to na finansowanie jednej tylko 
działalności PZN np. biblioteki, albo prowadzenia jednego tylko ośrodka 
leczniczo-rehabilitacyjnego, czy szkoleń rehabilitacyjnych.

Zastanówmy się, czy naprawdę można powoływać się na opłacane składki przy 
ubieganiu się o jakąś pomoc PZN? Czy składki te są naprawdę zbyt wysokie? 
Kto wie, czy najlepszym rozwiązaniem nie byłoby zwolnienie wszystkich 
niewidomych z obowiązku opłacania składek członkowskich. W ten sposób 
uniknęło by się wielu niedogodności, jak przyjmowanie wpłat przez setki 
ludzi, działaczy i pracowników, wymiany legitymacji - co może najważniejsze 
- argumentu: płacę i wymagam. To ostatnie, na szczęście, dotyczy 
nielicznych niewidomych. Ale dla mnie, takie stawianie sprawy, jest 
niezrozumiałe.

Z pobierania składek jednak, nie można zrezygnować i to nie tylko z 
powodów finansowych. Składki mają przede wszystkim wymowę moralną. Jest to 
nasz wkład w finansowanie Związku, symboliczny w prawdzie, ale wkład. 
Konieczność opłaty składek, jest też, dla wielu członków, czynnikiem 
zmuszającym do odwiedzenia lokalu PZN. Daje to możliwość zapoznania się z 
sytuacją życiową niewidomego, jego potrzebami, zaproponowania pomocy, 
zaproszenia do świetlicy na organizowane imprezy.



10.5. Decentralizacja - cel, czy środek.



Obecnie w całym kraju dążymy do decentralizacji wszystkiego, co tylko da 
się zdecentralizować. Jest to, oprócz rzeczywistej potrzeby, również 
reakcja na nadmierną centralizację w minionym okresie. Celem 
decentralizacji jest poprawa efektywności działań, gospodarności, 
pobudzanie lokalnej aktywności, a w efekcie poprawa warunków życia 
społeczeństwa. Czy jednak wszystko da się zdecentralizować, czy w każdym 
przypadku jest to celowe i dobrze służyć będzie realizacji wyżej 
wymienionych celów?

Nasz Związek przeżywa również okres decentralizacji. Warto więc spróbować 
odpowiedzieć na powyższe pytania. Zwolennicy bardzo daleko idącej 
decentralizacji, a może - zbyt daleko - twierdzą: "Działacze w terenie 
najlepiej wiedzą, jak rozwiązać taki czy inny problem, jak najlepiej 
zaspokajać potrzeby niewidomych, jak załatwiać ich sprawy, co niewidomym 
trzeba itd.". Bez wątpienia lekarz leczący pacjenta ma i musi mieć prawo 
doboru najodpowiedniejszych dla niego leków. Leków na pewno nie może 
zapisywać minister zdrowia tylko ten lekarz, który danego pacjenta leczy. 
Ale czy można dać każdemu lekarzowi prawo kwalifikowania leków, 
dopuszczania do ich stosowania. Przecież lekarze praktycy nie mają 
możliwości prowadzenia badań skuteczności poszczególnych leków ani 
ubocznych skutków ich stosowania. Kwalifikacją taką musi zajmować się 
wyspecjalizowana instytucja mająca możliwość prowadzenia niezbędnych badań 
i korzystania z wyników podobnych badań prowadzonych poza granicami kraju. 
Zajmuje się tym odpowiednia komisja Ministerstwa Zdrowia i Opieki 
Społecznej i tak być musi. Ministerstwo Zdrowia funkcje tej komisji mogłoby 
zlecić np. Akademii Medycznej w Białymstoku. Niczego by to jednak nie 
zmieniło. Nadal decyzje o dopuszczeniu poszczególnych leków podejmowane 
byłyby centralnie, bo nieważne, gdzie i przez kogo są one podejmowane, 
ważne, że dotyczą całego kraju.

Zastanówmy się, czy Związek nasz może każdą działalność zdecentralizować? 
Oczywiście nie. Okręgi nie mogą podejmować niektórych działań, jedynie na 
zaspokojenie własnych potrzeb. Nie mogą np. organizować obozów dla 
studiującej młodzieży niewidomej. Mają po prostu zbyt mało takiej 
młodzieży. Podobnie ma się sprawa z głuchoniewidomymi, organizowaniem 
dużych imprez sportowych, festiwali muzycznych. Centralnie wydawane są 
książki, podręczniki, czasopisma i prowadzona jest inna działalność. 
"Centralnie" nie oznacza jednak na potrzeby Zarządu Głównego, ale dla 
niewidomych z całego kraju. I chyba tak być musi.

Mówiąc o decentralizacji, na ogół nie myślimy o wymienionych 
działalnościach. Chodzi nam o swobodę wszelkich działań w terenie. Chodzi o 
przekazanie jak najwięcej uprawnień "w dół" - przede wszystkim do okręgów, 
zaś do kół mniej chętnie. Motywacja jest tutaj prosta i "przekonująca" - 
działacze terenowi najlepiej wiedzą, znają, rozumieją itd., itp. Czy 
rzeczywiście najlepiej? Skąd bierze się takie przekonanie? Może to i 
chwytliwe, nośne hasło, ale czy może odpowiadać rzeczywistości?

Niedawno byłem świadkiem dyskusji kilku działaczy na temat sprzętu 
rehabilitacyjnego. Osoba pierwsza stwierdziła: "Przecież my w terenie 
najlepiej wiemy, czy dla pani X, która jest całkowicie niewidoma i ma troje 
małych dzieci, pralka automatyczna jest podstawowym sprzętem, czy nie". 
Zapytałem więc, czy pralka automatyczna jest podstawowym sprzętem 
rehabilitacyjnym tylko dla pani X, czy dla wszystkich całkowicie 
niewidomych kobiet wychowujących małe dzieci? Na pytanie to nie otrzymałem 
odpowiedzi wprost, ale wynikła ona z dalszego ciągu dyskusji. Osoba druga 
zaczęła udowadniać, że dla niewidomej kobiety, samodzielnie prowadzącej 
gospodarstwo domowe, pralka jest podstawowym sprzętem, bardzo przydatnym, 
koniecznym itd. W odpowiedzi zabrała głos osoba trzecia, która udowadniała 
równie przekonująco, że pralka automatyczna nie jest podstawowym sprzętem 
rehabilitacyjnym, że pełni ona takie same funkcje w przypadku niewidomej 
kobiety, jak kobiety widzącej. Co najwyżej za podstawowy sprzęt 
rehabilitacyjny może być uznany oznakowany brajlem programator pralki, a 
nie cała pralka i dotacja może być tylko na programator. Działacze ci 
pochodzili z różnych okręgów, a w okręgach swych mieli głos znaczący. Jak 
więc jest z tą niepodważalną wiedzą działaczy terenowych? Czy potrzeby 
niewidomych, w okręgu, z którego pochodziła druga osoba, są aż tak dalece 
inne jak w okręgu reprezentowanym przez osobę trzecią? Czy Zarząd Główny 
PZN może dopuszczać taką swobodę w rozumieniu potrzeb niewidomych, a 
zaspokojenie tych potrzeb ze środków przyznawanych przez państwo uzależniać 
od tak rozbieżnych poglądów działaczy terenowych? "Działacze w terenie 
najlepiej..."

Przed kilku laty toczyła się dyskusja nad uzależnieniem przyznawania 
dotacji na zakup magnetofonów od wieku niewidomych dzieci. Działacze, 
dyskutując to zagadnienie, oczywiście dążyli do możliwie dużego obniżenia 
wieku tych dzieci, bo dzieciom trzeba pomagać. Bez wątpienia to prawda. Ale 
do dyskusji włączył się pedagog od wielu lat pracujący z niewidomymi 
dziećmi. Twierdził on, że najlepiej pomożemy niewidomym dzieciom, jeżeli 
nauczymy je dobrze posługiwać się pismem punktowym, a słabowidzące dzieci 
pismem zwykłym. Zdaniem tego pedagoga uczenie się za pomocą magnetofonu 
zadanie to może poważnie utrudnić. Oczywiście władze Związku opinię taką 
mogą uznać lub nie, ale powinny ją znać. Jeszcze lepszy przykład mówi o 
dzieciach niewidomych lub słabowidzących o autystycznych cechach. Niektóre 
z nich mają tzw. echolalię, polegającą na powtarzaniu niekiedy bardzo 
długich fragmentów tekstu automatycznie, bez zrozumienia. Dziecko takie 
reaguje niemal jak magnetofon. W krańcowych przypadkach wygląda to mniej 
więcej tak. - Pytanie: "Co robisz Jureczku, czy chcesz domek zbudować?" 
Dłuższa chwila ciszy i Jureczek powtarza: "Co robisz Jureczku, czy chcesz 
domek zbudować?" Pytanie następne: "Powiedz Jureczku, ile masz lat?" 
Odpowiedź: "Powiedz Jureczku, ile masz lat? Na pewno, jeżeli dziecko ma 
skłonności do autyzmu, słuchanie np. bajek z magnetofonu powoduje 
pogłębienie tych negatywnych skłonności i przynosi niepowetowane szkody.

Bieda polega jeszcze i na tym, że rodzice nie zawsze rozumieją swoje 
dziecko. Czasami takie powtarzanie całych bajek czy innych tekstów biorą 
nie za wadę psychiczną, której jest ona przejawem, ale za wyjątkowy rozwój 
dziecka - i cieszą się. Z takimi dziećmi należy postępować w sposób 
umiejętny, aktywizujący jego kontakty z ludźmi, z innymi dziećmi, a nie 
dostarczać im bodźców płynących np. z magnetofonu.

Czy działacze terenowi tylko dlatego, że zostali gdzieś tam wybrani do 
władz okręgu czy koła, muszą o takich i podobnych uwarunkowaniach wiedzieć?

Jeszcze jeden przykład. W czasie dyskusji nad wystrojem pewnego obiektu 
przeznaczonego dla inwalidów wzroku działacz domagał się wzorzystych, o 
żywych barwach wykładzin, narzut na tapczany itd. Twierdził, że obiekt ten 
musi wyglądać ładnie, bogato. No i miał rację, ale fachowiec podał inną 
argumentację. Stwierdził: "Broń Boże wzorzyste tapety, wykładziny, narzuty. 
Kolory muszą być kontrastowe, jednolite, np. ciemna wykładzina, jasne 
narzuty na tapczany. W przeciwnym razie osoby słabowidzące będą miały 
utrudnione życie. Niech słabowidzącemu coś upadnie - klucz, długopis - na 
taki wzorzysty dywan. Na pewno trudno mu będzie przedmiot ten odszukać". 
Kto z tych dwojga miał rację? Czy możemy wymagać od wszystkich naszych 
działaczy, aby i o tym również wiedzieli i jeszcze o wielu innych podobnych 
sprawach? Nie oznacza to, że aktywiści pracujący np. w Zarządzie Głównym i 
jego komisjach wszystko muszą wiedzieć i wiedzą. Nie. Tak być nie musi, ale 
na pewno mają oni większe możliwości zebrania opinii z okręgów PZN i od 
fachowców, na pewno mogą bardziej wszechstronnie każde zagadnienie rozważyć 
i podjąć próbę znalezienia najlepszego rozwiązania.

Osobiście reprezentuję pogląd, że niewidomi w całym kraju powinni 
korzystać z podobnej pomocy naszego Związku. Uważam, że pomocy tej nie 
należy uzależniać od poglądów na daną sprawę poszczególnych działaczy lub 
nawet 36 prezydiów zarządów okręgów. Dotyczy to środków finansowych 
przekazywanych naszemu Związkowi przez państwo na zaspokojenie potrzeb 
niewidomych.

Inaczej rzecz ma się w odniesieniu do środków finansowych zdobytych we 
własnym zakresie przez koła i okręgi. W tym przypadku koła i okręgi powinny 
mieć swobodę dysponowania tymi środkami, ale również zgodnie z prawem i 
poczuciem sprawiedliwości.

Decentralizacja nie zwalnia Zarządu Głównego od odpowiedzialności za 
działalność całego Związku, a więc kół i okręgów. Zarząd Główny nie może 
być z tej odpowiedzialności zwolniony choćby tylko dlatego, że niezależnie 
od miejsca występowania zła, jeżeli występuje ono w PZN lub nawet innych 
instytucjach działających na rzecz niewidomych, w odbiorze społecznym jest 
uogólniane i obciąża całe środowisko. Ponadto, władze centralne muszą 
rozliczać się z otrzymanych środków finansowych. Nie może być tak, żeby 
okręgi PZN robiły co chciały, a Zarząd Główny odpowiadał przed 
Ministerstwem Zdrowia i Opieki Społecznej za to, że pieniądze zostały 
wydane na inne cele niż były przyznane.

"Działacze w terenie najlepiej..." Skąd takie założenie i czemu ono 
służy? Może rzeczywiście przysparza popularności osobie wygłaszającej takie 
poglądy, ale niestety nie jest ono prawdziwe. Wiem, że mamy bardzo wielu 
bardzo dobrych, oddanych, zaangażowanych działaczy, ale wiem również, że 
nie wszyscy są tacy idealni. Jest tajemnicą poliszynela, że niektóre okręgi 
działają źle, że wybuchają w nich od czasu do czasu grubsze awantury i 
skandale. Przecież jesteśmy ludźmi, a nie aniołami.

Niektórzy nasi działacze są inwalidami wzroku od niedawna i pełnią swe 
funkcje zaledwie kilka miesięcy, rok, dwa lata, a na dokładkę nie są 
niewidomymi - mają tylko większą lub mniejszą wadę wzroku. Dlaczego 
przypisujemy im aż tak wielką wiedzę, znajomość i umiejętności? Cóż to? 
Wolno nam krytykować prezydenta Rzeczypospolitej, rząd, Sejm, Senat oraz 
poszczególnych polityków, tylko nasi działacze są tak idealni, że krytyce 
nie podlegają? A może jest tego inna przyczyna? Kościół katolicki jest 
organizacją hierarchiczną, posiada ustalone struktury władzy, a demokracja 
nie jest najważniejszą zasadą w tej instytucji. Kościół ma doświadczenia 
zebrane w ciągu dwóch tysięcy lat, z których wynika między innymi, że 
krytyka jest niezbędna. W procesach kanonizacyjnych występuje zawsze 
advocatus diaboli (adwokat diabła). Duchowny pełniący tę funkcję ma 
obowiązek, podkreślam, obowiązek, a nie tylko prawo, wyszukiwać wszystkie 
możliwe błędy, grzechy, niedociągnięcia i inne wady kandydata na świętego. 
Nawet kandydaci na świętych, jak widać, podlegają krytycznej ocenie, tylko 
nasi działacze są "idealni" i "wiedzą najlepiej".

Reasumując pragnę stwierdzić, że nie zawsze decentralizacja jest 
potrzebna i wskazana. Jestem zwolennikiem jednakowych praw niewidomych w 
całym kraju, znajdujących się w podobnej sytuacji.

Różnice uprawnień mogą i powinny zależeć od potrzeb niewidomych, stopnia 
ich inwalidztwa, materialnych warunków ich życia, a nie od miejsca 
zamieszkania lub też poglądów działaczy w ich kole czy okręgu. Jestem 
zwolennikiem pełnej, nawet przesadnej demokracji w zakresie tworzenia 
prawa, ale także zwolennikiem konsekwencji jego egzekwowania. Jestem też 
zwolennikiem decentralizacji, ale tylko wtedy, gdy nie prowadzi ona do 
zaspokajania potrzeb jednych niewidomych kosztem innych. Nie można pogodzić 
się z olbrzymimi dysproporcjami w zaspokajaniu potrzeb niewidomych w 
zależności od rejonu zamieszkania. Celem decentralizacji powinna być lepsza 
pomoc szerokim rzeszom niewidomych. Decentralizacja powinna służyć ich 
interesom, a nie zaspokajać ambicje i chęć zdobywania popularności części 
aktywistów.

Do niedawna mieliśmy w naszym kraju monstrualną wręcz centralizację we 
wszystkich dziedzinach życia i było to bardzo złe. Nie powinniśmy obecnie w 
naszym Związku doprowadzić do monstrualnej decentralizacji, bo to również 
będzie bardzo złe.

Określiłem pokrótce swoje poglądy. Zaznaczam, że są one właśnie moje, a 
nie władz Związku. Wydaje się jednak, że zagadnienia te są na tyle ważne 
dla naszego środowiska, że powinny być szeroko i dogłębnie dyskutowane 
przez nasz aktyw, i nie tylko. Chodzi o niewidomych, a często niewidomych 
ze złożonym inwalidztwem - dzieci, ludzi starych, z upośledzeniem 
umysłowym, którzy sami nie mogą zabiegać o zaspokojenie swoich potrzeb.

Chodzi o nas wszystkich, o nasz Związek i nasze interesy.



10.6. O działalności społecznej i działaczach



"Zasady tworzymy dla innych, wyjątki dla siebie". Na temat działalności 
społecznej w naszym Związku czytelnicy "Pochodni" mogli na jej łamach 
znaleźć wiele wypowiedzi. Oto fragmenty jednej z nich: "Przede wszystkim 
musi się zmienić świadomość terenowych działaczy PZN. W Polsce nie tylko 
jest już inny system polityczny, społeczny, ale i gospodarczy. Niestety 
większość działaczy nie chce tych zmian przyjąć do wiadomości i ciągle tkwi 
w minionych latach. Nadal myślą tylko o różnego rodzaju przywilejach i 
martwią się, czy uda się je utrzymać i pozyskać nowe. A przecież nie jest 
najważniejszą sprawą ulga w przejazdach na trasach międzynarodowych czy 
podróżach statkiem rzecznym lub promem."

Władysław Gomułka zwykł był mówić: "Na zebraniach socjalizmu nie 
zbudujemy." No, patrzcie Państwo - miał rację. Nie zbudowaliśmy. Nie 
powinno to nas martwić. Ale Związku też na zebraniach budować się nie da. A 
to już nie może być nam obojętne.

W Statucie naszej organizacji czytamy: "Związek opiera swoją działalność 
głównie na pracy społecznej członków." Społeczne zaangażowanie w naszej 
organizacji zawsze miało zasadnicze znaczenie. Mówiło się, że takie jest 
koło czy okręg PZN, jacy są jego działacze. Teraz, gdy na wszystko brakuje 
pieniędzy, a na płace przede wszystkim, praca społeczna nabiera jeszcze 
większego znaczenia. Ale czy wszyscy nasi działacze są działaczami? Czy 
naprawdę nie mamy również i takich tylko od zebrań? A coś mi wygląda na to, 
że udział w zebraniach jest najmniej efektywny. X Zjazd PZN zobowiązał 
władze Związku do przeanalizowania działalności rad, sekcji i komisji oraz 
przekształcenia ich z organów postulatywnych w samopomocowe. Władze PZN 
podjęły ten temat. Ale to nie wystarczyło. Nadal jest tak, jak poprzednio.

Zagadnienie działalności społecznej w naszym Związku winno interesować 
wszystkich członków. I wszyscy powinni przyczynić się do znalezienia nowego 
stylu pracy społecznej w naszej organizacji.

Może warto zastanowić się nad różnymi aspektami działalności społecznej.

Do starca pustelnika zwrócił się młody kandydat do służby Bogu, mówiąc: 
"Mam trudności w zorientowaniu się, co jest moim obowiązkiem". Na to 
starzec: "Masz trudności? A to takie proste. Rób to, na co masz najmniej 
ochoty. To właśnie jest twoim obowiązkiem."

Proste rzeczywiście. Czy my w naszej działalności stosujemy tę receptę? 
Może unikamy konkretnych zadań, podejmowania decyzji, odpowiedzialności, 
zwalczania nieprawidłowości? A może uważamy, że tylko zaszczyty i honory 
nam się należą? I to za sam udział w zebraniach, a żadnych innych 
obowiązków już nie mamy? Pamiętajmy, że zebrania też kosztują, zwłaszcza te 
związane z dalekimi przejazdami i noclegami. A pieniędzy mamy coraz mniej.

Pewien niewidomy pisze do ZG PZN: "U nas w kole nic nie robią." 
Przepraszam, kto nic nie robi? Jeżeli tak pisze przeciętny niewidomy, pół 
biedy. Ale jeżeli podobnie ocenia pracę swego koła członek jego zarządu lub 
o pracy okręgu ma taką opinię jego wiceprezes - to już nie pół, ale cała 
bieda. Ilu jest wśród nas takich, którzy wszystko i wszystkich krytykują, 
nawet pracę tych gremiów kierowniczych, w których uczestniczą. Jeżeli robią 
to oficjalnie, jeżeli starają się wpłynąć na zmianę stylu pracy komisji, 
rady, zarządu, którego są członkami - w porządku. Najczęściej jednak 
wygląda to inaczej. Oficjalnie "woda w ustach", a jeżeli już jakaś 
wypowiedź, to pochwała. Po kątach natomiast, po cichu, w zaufaniu - a to co 
innego. Wzrasta wnikliwość sądów, znajomość problematyki i niedociągnięć. 
Gdzie tu odpowiedzialność? Gdzie poczucie przyzwoitości? Jaka jest 
moralność takiego działacza?

Zastanówmy się, czy działacze są, czy nie są odpowiedzialni za pracę np. 
Zarządu Głównego czy okręgu, którego są członkami? Jeżeli przewodniczącego 
zarządu usuwa się z tej funkcji za złą pracę czy wręcz machlojki, a na tę 
funkcję wybiera się jego zastępcę - jak jest z tą odpowiedzialnością? Czy 
to, co działo się wcześniej, jego nie obciąża? Czy tylko za osiągnięcia i 
jemu należą się pochwały, nagrody, szacunek? Nie możemy ponosić żadnej 
odpowiedzialności za decyzje Rady Bezpieczeństwa ONZ. Nie odpowiadamy też 
za politykę Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Chin, bo nie mamy na 
nią najmniejszego wpływu. Czy nie mamy też najmniejszego wpływu na decyzje 
zarządu, w którym pracujemy? Wyobraźcie sobie że są działacze, którzy tak 
właśnie twierdzą. Oni nic nie mogą i za nic nie odpowiadają. Wspaniała 
postawa. A czy aby nie byłoby uczciwie zrezygnować z pracy w takim organie, 
na decyzje którego nie mamy wpływu? A może jednak wstyd w sposób plotkarski 
krytykować po cichu to, za co powinniśmy ponosić współodpowiedzialność?

"Pochrzaniło się" nam wszystko na drodze do dobrobytu, do raju na ziemi. 
Wychowanie w ustroju "sprawiedliwości społecznej" powywracało nam do góry 
nogami poglądy, moralność, postawy, tak że już sami siebie nie poznajemy. 
Ot, chociażby praca zawodowa, w czasie której prowadzi się jakąś 
działalność społeczną, albo poplątane podporządkowanie służbowe: ja tobie 
podlegam w pracy zawodowej, a ty mnie w społecznej. Już choćby z samym 
naszym językiem i stosowanym nazewnictwem jest coś nie w porządku. Piszemy 
np. pismo: "Polski Związek Niewidomych Zarząd Główny uprzejmie 
informuje..." albo: "Uprzejmie informujemy, że..." no i pieczątka 
nagłówkowa: "Polski Związek Niewidomych Zarząd Główny". Pismo takie 
podpisuje dyrektor, kierownik, specjalista, referent. Zarząd Główny? To kto 
niby? Podpisali pracownicy. Przecież czym innym jest Sejm, a czym innym 
jego kancelaria, która np. nie może odpowiadać za jakość ustaw uchwalanych 
przez Sejm, bo powołana została jedynie do jego obsługi. Tak samo 
pracownicy nie mają większego wpływu na decyzje Zarządu Głównego PZN.

W przeszłości starano się w naszym kraju zamazywać odpowiedzialność i 
utrudniać orientację, kto za co odpowiada. Faktycznie decydował Komitet 
Centralny PZPR, a formalnie, na niby Sejm i rząd. Byle bubek z KC dzwonił i 
przedstawiał się: "Tu Komitet Centralny, towarzysz taki to a taki" i 
wydawał polecenia. W ten sposób sekretarka udawała wielką figurę. Mało kto 
orientował się, kto jest kim. Myślę, że nieświadomie przejęliśmy taki 
sposób pisania, mówienia, myślenia. Zamiast "Biuro zarządu okręgu" - 
"Zarząd Okręgu. Nic dziwnego, że przeciętni członkowie nie mogą się w tym 
rozeznać. Ale co tam przeciętni członkowie. Pewien członek Zarządu Głównego 
PZN nakrzyczał na mnie: "Jak wy organizujecie te prezydia i obrady 
plenarne?" Coś mu się nie podobało. Nieważne co, ważne, że pretensje 
kierowano do mnie. Jeżeli członek Zarządu Głównego PZN nie wie, kto 
organizuje plenarne posiedzenia zarządu i jego prezydium - to przepraszam, 
o czym mówimy?

Ale takie rozmazywanie odpowiedzialności, a raczej jej brak, może być dla 
niektórych bardzo wygodne. Działacze odpowiedzialnością za wszystkie swoje 
niedociągnięcia mogą obarczać etatowych pracowników. Ci z kolei uważają, że 
są w porządku. Za wszystko odpowiadają działacze, bo podejmują mało 
rozsądne decyzje. No i koło się zamknęło.

Po rzuceniu tych kilku myśli chcę z całą mocą podkreślić, że w pełni 
doceniam pracę społeczną w naszym Związku. Cenię i szanuję działaczy, 
którzy odwiedzają niewidomych w szpitalu, organizują zabawę karnawałową dla 
dzieci, załatwiają zasiłki dla biednych, starają się o pieniądze na 
wycieczkę, zapomogę, czy wykonują jakąkolwiek inną konkretną pracę. Chwała 
im. Nie cenię natomiast gadulstwa, pozorowanej pracy i pseudodziałaczy. 
Myślę, że w naszej działalności społecznej, i nie tylko, można wiele 
zmienić, starać się pracować tak, żeby z naszej pracy korzystali przede 
wszystkim najbardziej potrzebujący. Można dużo osiągnąć, ale trzeba chcieć.



10.7. Czy można bez pracowników?



W statucie Polskiego Związku Niewidomych znajduje się zapis: "Związek 
opiera swoją działalność głównie na pracy społecznej członków." Jest to 
zapis po korekcie. Wcześniej nie zawierał on słowa "głównie". Obecnie jest 
bliższy prawdy. Bez wątpienia w ogniwach podstawowych zdecydowaną większość 
prac wykonują społecznie niewidomi i słabowidzący działacze. W okręgach 
jednak i w biurze Zarządu Głównego jest inaczej. Niemal wszystkie prace 
wykonywane są przez etatowych pracowników, głównie widzących.

Wygląda na to, że władze przejęły się postanowieniami naszego statutu i 
odmawiają finansowania tak zwanej działalności statuto wej, to znaczy 
takiej, która jest niezbędna do istnienia Związku - administracyjnej i 
samorządowej. Może to i dobrze brzmi, że organizacje społeczne utrzymują 
swoją administrację, lokale, organy samorządowe itp. z własnych środków. 
Cóż, kiedy w odniesieniu do naszego Związku założenie to nie jest łatwe do 
realizacji. Niewidomi nie mogą samodzielnie wykonywać wielu prac. Często 
nie mogą prowadzić dokumentacji spraw, którymi się zajmują. Nie mogą 
odczytać wpływającej korespondencji. Nie mogą być księgowymi, ani 
kierowcami, instruktorami prowadzącymi niektóre zajęcia rehabilitacyjne, 
np. orientację przestrzenną czy pisanie na zwykłej maszynie.

Jest wiele błędnych poglądów na nasz temat. Pomijając nieprawdziwe 
poglądy innych, sami również nie jesteśmy wolni od błędów. Twierdzimy np., 
że najlepiej wiemy, co nam trzeba. Oczywiście wiedzą ci, co wiedzą, ale czy 
wszyscy? Czy naprawdę nie ma wśród nas takich, którzy bardzo mało, albo 
zgoła nic nie wiedzą na tematy związane z brakiem wzroku? Z drugiej strony 
są ludzie widzący, pracujący od wielu lat w naszym środowisku, którzy 
naprawdę znają naszą problematykę. Aby uniknąć sprawiania komuś przykrości 
przez podkreślanie kwalifikacji koleżanki czy kolegi, przypomnę 
nieżyjących: Marię Grzegorzewską, Marię Urban i Henryka Ruszczyca. Ludzie 
ci bez wątpienia zrobili dla niewidomych więcej niż wielu niewidomych i 
słabowidzących działaczy.

Z naszych wypaczonych poglądów na własne możliwości i potrzeby, wynika 
niejednokrotnie niewłaściwy stosunek do ludzi widzących, pracujących w 
naszym Związku i innych instytucjach działających na rzecz niewidomych. 
Zdarza się, że nasi aktywiści i szeregowi członkowie chcieliby traktować 
widzących pracowników jak "maszyny biurowe", maszyny, które nie myślą, nie 
czują, nie rozumieją, nie oceniają. Chcielibyśmy niekiedy odmówić im prawa 
do własnego zdania, wyrażania opinii na nasz temat, do posiadania dobrych 
pomysłów itp. Zapominamy niekiedy, że można zmusić człowieka do milczenia, 
ale nie można go zmusić do tego, żeby nie myślał. Zdarza się niekiedy, że 
niewidomi i słabowidzący wygłaszają poglądy: "X żeruje na niewidomych", 
albo: "Y je chleb niewidomych, a nic dla nich nie robi."

Powinniśmy pamiętać, że nasi widzący współpracownicy są takimi ludźmi, 
jak wszyscy. Jedni są porządni, pracowici, myślący, a u innych trudno 
doszukać się pozytywnych cech ludzkich i pracowniczych. Z takimi powinniśmy 
się rozstać jak najprędzej, gdyż nie są oni dla nas przydatni. Pamiętajmy 
przy tym, że mamy do czynienia z panią X czy panem Y, a nie po prostu z 
człowiekiem widzącym. Jeżeli ktoś nie spełnia warunków do pracy w naszym 
środowisku - nie musi pracować. Ale ze swej strony, na podstawie 
odosobnionych przykładów, nie możemy wysnuwać daleko idących wniosków. 
Jeżeli będziemy głosili poglądy, że wszyscy ludzie widzący są: oszustami, 
leniami, głupkami, nieuczciwymi, źle traktują niewidomych, żerują na ich 
nieszczęściu - nasze stosunki z ludźmi na pewno nie będą się układały 
prawidłowo. Oczywiście, niektórzy są właśnie tacy. Mówmy wtedy, że Zosia, 
Ela czy Jan, są draniami, a nie, że tacy są ludzie widzący. Jeżeli nie 
potrafimy rozróżniać u ludzi ich cech psychicznych, osobowościowych, 
moralnych - wówczas pracować zechcą z nami tylko tacy, którzy lubią się 
poświęcać i ci, o skłonnościach masochistycznych, a to chyba nie jest 
naszym celem?

Zdarza się, że osoby widzące, pracujące z niewidomymi, skarżą się na 
naszą niewdzięczność, złe traktowanie, niedocenianie ich pracy. Mówią przy 
tym: "Jak przykro jest czekać na korytarzu, aż niewidomy w biurze, do 
którego przyszedł, wypije kawę". Mówią też o swych negatywnych odczuciach 
związanych z traktowaniem ich jak "oprotezowania" a nie jak partnerów, 
lekceważeniem ich pracy, niezrozumieniem potrzeb itp. Osoby te najczęściej 
popełniają podobny błąd, jak czynią to niewidomi - uogólniają. Nie mówią o 
Nowaku, Wiśniewskim czy Kowalskim tylko o niewidomych. Zapominają przy tym, 
podobnie zresztą jak my sami, że najłatwiej zauważa się i zapamiętuje 
rażąco negatywne zachowania. Mimo że spotkali się tylko z dziesięcioma, czy 
dwudziestoma niewidomymi chamami, twierdzą, że wszyscy są tacy. Cóż, my w 
naszych ocenach niekiedy popełniamy podobne błędy, postarajmy się więc 
zrozumieć innych.

Wśród ludzi widzących, pracujących w naszym środowisku należałoby 
spodziewać się bardziej prawidłowych postaw niż wśród przypadkowo 
spotkanych na ulicy. Niestety, nie zawsze tak jest. Widzący pracownicy 
powinni np. wykazać więcej zrozumienia, niż uczniowie szkoły podstawowej. 
Powinni oni wiedzieć, że niewidomy, gdyby widział, sam by wiele zauważył. 
Nie chodzi o to, żeby niewidomemu koledze czy szefowi przekazywać wszystkie 
plotkarskie wiadomości. Nie należy natomiast potwierdzać, że koleżanka 
ciężko pracuje nad sprawozdaniem, wnioskiem, wystąpieniem, wówczas, gdy 
czyta gazetę lub zajmuje się szydełkowaniem. Każdy widzący szef nie 
musiałby nawet pytać, co dana osoba robi. Widziałby to bez trudu i mógłby 
odpowiednio zareagować. Naprawdę, nie chodzi o to, żeby koniecznie 
informować: kto z kim spotyka się, kto nie wywiązuje się ze swoich 
obowiązków, kto urwał się z pracy na zakupy. Ale jeżeli niewidomy wchodzi 
do biura i pyta, kto się w nim znajduje - nie można twierdzić, że nikt 
obcy, gdy u kolegi siedzi kumpel i piwko z puszek pociągają.

Wiem, że nie jest miłe przekazywanie tego rodzaju informacji. Ale czy nie 
jest to konieczne w pracy z niewidomymi? W naszym przypadku niezmiernie 
ważne jest wzajemne zaufanie. Czy można jednak mówić o zaufaniu, jeżeli 
solidarność między pracownikami jest silniejsza niż poczucie obowiązku, 
przyzwoitości i chęci pomocy?

Wiem, że trudno zyskać sympatię i uznanie, kierując się niektórymi 
zasadami przyzwoitości, obowiązku czy ściślejszą współpracą z szefem. 
Wówczas przyklejają się do takiego pracownika nieprzyjemne określenia, 
etykietki, spotyka się z docinkami, czasami pogardą, jest przedmiotem 
plotek.

Aby zrozumieć, jak chętnie ludzie "szyją buty" bliźnim, pomyślmy o swoim 
postępowaniu. Ile to razy robiliśmy kochankę ze znajomej pracownicy, która 
chętnie wyjeżdżała z niewidomym kierownikiem na delegację? Niby rozumiemy, 
że pomoc jest niezbędna, ale co szkodzi domyśleć się Bóg wie czego. W 
plotkach takich lubują się nie tylko niektórzy niewidomi... Widzące 
pracownice, które ze względu na obciążenia rodzinne, małe dzieci czy z 
innych powodów bardzo niechętnie wyjeżdżają, zwłaszcza na dłuższe okresy, 
jednocześnie nie szczędzą uszczypliwych uwag koleżance, która wyjedzie i 
pomoże niewidomemu. Ludzie obserwują np. pijaństwo, lekceważenie 
obowiązków, intrygi, zawiści i inne niewłaściwe postępowanie niektórych 
niewidomych. Obserwują, wyciągają wnioski i oceniają. Jak już wspomniałem, 
nie można im tego zabronić.

Każda krytyka powinna być spokojnie rozważona, a nuż jest prawdziwa. Nie 
zawsze my mamy rację, chociaż często nam się tak wydaje. Nie wszystko wiemy 
najlepiej, nawet na własne tematy. Ludzie widzący, pracujący dłużej w 
naszym środowisku, gromadzą doświadczenia, obserwacje, spostrzeżenia i 
wnioski. Stają się niejednokrotnie specjalistami, znawcami naszej 
problematyki. Musimy fakty te uznać i docenić doświadczenie i wiedzę innych 
na nasz temat. Nie jest ważne, czy dany pogląd wygłasza osoba widząca, czy 
niewidoma, ważne jest, czy pogląd ten jest prawdziwy. Szukajmy płaszczyzn 
porozumienia, cech i spraw wspólnych. Szanujmy innych ludzi, tak jak na to 
zasługują, niezależnie od stanu ich wzroku. Będzie to na pewno dla nas 
korzystne, a ludziom widzącym będzie przyjemniej z nami współpracować.