SŁAWOMIR SIERECKI

...i został tylko wiatr

KRAJOWA AGENCJA WYDAWNICZA
GDAŃSK 1987

Projekt okładki i mapy Marta Zielińska
Rysunek na okładce wg rekonstrukcji Bjorma Landstroma
Opracowanie merytoryczne mapy Sławomir Sierecki
Redaktor Helena Mickiewicz
Opracowanie techniczne Bogusław Maresch

Korekta Barbara Chylak, Ludwika ListewnUc
© Copyright by Sławomir Slierecki, Gdańsk 1987 r.
ISBN 83-03-01908-2


„...Wystawcie sobie uczucia dowódcy pięknej tri-
remy na Morzu Śródziemnym, dowódcy odkomen-
derowanego nagle na północ: przebiega Galię w po-
śpiechu i powierzają mu jeden z tych statków, któ-
re legioniści — wspaniale wszechstronni musieli
z nich być majstrowie — budowali, jak się zdaje,
całymi setkami w przeciągu miesiąca lub dwóch,
jeśli można wierzyć temu co się czyta. Wyobraźcie
go sobie tam; istny koniec świata, morze barwy
ołowiu, niebo barwy dymu. Nic prawie odpowied-
niego do jedzenia dla cywilizowanego człowieka...
Falerneńskiego wina ani śladu... Zimno, mgła, bu-
rze, choroby, wygnanie i śmierć — śmierć czatują-
ca w powietrzu, w wodzie, w gąszczu. Musieli tu
ginąć jak muchy... O tak — dokonał tego, z pew-
nością poprowadził bardzo dobrze tę wyprawę..."

Joseph Conrad — „Jądro ciemności"
(przekład Aniela Zagórska)

Pe

ewnego wiosennego dnia w 32 roku pryncypatu Oktawiana
Augusta, a według przyjętej wówczas rachuby czasu w 758 ro-
ku od założenia Rzymu, pięć pstro malowanych trójrzędowych
galer wojennych, nazywanych triremami, podniosło kotwice
i wolno, wolniutko wpłynęło na główny nurt rzeki. Miał on je
wynieść na otwarte morze, gdzie zaplanowano spotkanie z in-
nymi okrętami eskadry, aby wspólnie skierować się ku niezna-
nym krainom „dokąd nie dotarł jeszcze nigdy żaden Rzymia-
nin", jak napisano później w „res gestae" Oktawiana Augusta.
Sam boski princeps uważał się za inspiratora i wodza tej ekspe-
dycji, natomiast bezpośrednim jej dowódcą uczynił Tyberiusza.
Klaudiusza Nerona, usynowionego rok wcześniej swego pa-
sierba.

Gdy podnoszono kotwice, Tyberiusz nie wyszedł na pokład.
Z garnizonami legionowymi, z dowódcami i z budowniczymi,
okrętów już się pożegnał. Nie był zadowolony z faktu, że opusz-
cza ląd w momencie, kiedy wiele spraw wymagało tutaj jego
obecności. Zaledwie trzy lata temu wrócił do Rzymu ze wschod-
nich rubieży Morza Śródziemnego. Powrót do Rzymu, przywró-
cenie mu rangi trybuna, adopcja, a następnie skierowanie nad
Ren, czyniło go odpowiedzialnym za wszystko, co zdarzyć się
teraz miało na tym obszarze.

Na rzece okręty szły na wiosłach, przy pracy jednego rzędu
wioślarzy, aby umożliwić sternikom manewrowanie wśród piasz-
czystych mielizn. Dwa dalsze rzędy wioślarzy miały zostać włą-
czone do akcji dopiero wówczas, gdy okrętami kolebnie pierw-
sza fala Morza Germańskiego, jak wówczas Rzymianie nazywali
Morze Północne. Przy pomyślnym wietrze i sile wszystkich wio-
seł można było liczyć, że eskadra rychło połączy się z innymi
okrętami i przed zmierzchem osiągnie kotwicowisko w jednej
z wybranych na ten cel zatoczek. Piloci, prowadzący okręty,
znali dogodne miejsce na nocny postój, a wybór taki był sztuką.
nie lada.

Na dziobie pierwszej galery, wskazującej drogę dalszym okrę-
tom, stał dzielny żołnierz i znakomity żeglarz z Syrakuz, kapi-
tan trójrzędowca, a obecnie nawigator całej wyprawy, Marek
Rufinus. Ubrany był w złocony półpancerz, nałożony na tunikę.
Obok niego stał legat rzymski — Lucan Probatus Secundus,
desygnowany przez samego princepsa, przy naturalnej aprobacie
senatu, na głównego organizatora wyprawy. Odpowiedzialny
był za jej powodzenie przed senatem i tym samym przed jego
boskim przewodniczącym. Był to fantasta i marzyciel, ale tylko
ktoś taki mógł zainicjować podobne przedsięwzięcie, godząc się
z faktem, że hołdy przyjmować będzie ktoś inny. Przydomek
Probatus, dziedziczony zresztą po dziadku, znaczy: wypróbowa-
ny, uznany i lubiany. Nie należał do intrygantów, rozmawiał tak
samo uprzejmie i okazywał chętnie swą pomoc zarówno ludziom,
których los wyniósł na wyżyny, jak i tym, którzy swój los

przegrali.

Za nimi stał centurion Simos z Arrabony, oficer z naddu-

najskiego fortu, odwołany z pogranicza na życzenie Lukana Pro-
batusa. Był żołnierzem odważnym, bystrym i mądrym, goto-
wym spełnić każde polecenie i każdy rozkaz. Mówiono o nim,
że wkroczył już na drogę kariery, która mogła go zaprowadzić
wysoko do stopnia pierwszego centuriona pierwszej kohorty

i legionu.

Opuszczali brzegi, na których zgromadzili się legioniści,

a słynne rzymskie orły i symbole bojowe znaczyły wyraźnie
zróżnicowane pochodzenie poszczególnych oddziałów. Okręty mi-
jały szeregi żołnierzy, grupy oficerów oraz urzędników w bia-
łych, świątecznych i lśniących czystością togach, przybyłych aż
z Oppidum Ubiorum, podówczas głównego centrum handlowego
nad Renem, w niedalekiej już przyszłości mającego rozrosnąć się
do rozmiarów metropolii o nazwie Colonia Agrippina. Nie brakło
także germańskich kupców, rzemieślników, hodowców bydła,
którzy zjawili się wraz z-rodzinami. Przyjechały także kurty-
zany, nawet te, które zamieszkiwały stale w odległych miejsco-
wościach. Wszystkie ubrały na tę okazję barwne szaty i obwie-
siły się świecidełkami, wśród których klejnoty sąsiadowały
z tandetnymi wyrobami z targowisk pogranicza.

I tak oto rozpoczynała się jedna z najmniej znanych, a za-


pomniana wkrótce, zwłaszcza po buntach w Illirii i Pannonii oraz
po klęsce rzymskich legionów w Lesie Teutoburskim, przygoda
starożytności. Jedyne, znane w historii wejście eskadry rzym-
skich, wojennych okrętów na Bałtyk.

Całej prawdy o tej wyprawie nie zna nikt. Najlepiej poznał
ją tylko bałtycki wiatr, ale czy potrafiłby o niej opowiedzieć?
Zostańmy więc przy fantazji wybujałej nad lakonicznymi infor-
macjami „res gestae" Oktawiana Augusta, nad księgami Pliniu-
sza Starszego i nad tuzinem, nie mniej skąpych wieści, zawar-
tych w dziełach antycznych historyków i geografów.     '

Była to bowiem piękna i mało znana przygoda rzymskiej sta-
rożytności, przeżyta pod niebem północnej Europy.

Posłuchajcie...

l. Strażnica na krańcach
Imperium

Noc była bardzo chłodna i legat rzymski Lukan Probatus nie
odmówił, gdy Simos, oficer fortecy pogranicznej, zaoferował mu
płaszcz, podbity ciepłym, miękkim futrem. „Upodabniam się do
barbarzyńców" — pomyślał Rzymianin, ale nie powiedział tego
na głos, nie chcąc urazić oficera. Centurion uważał się przecież
także za Rzymianina, choć nigdy nie widział Miasta. Pochodził
z Arrabony, ale mógł zadziwić manierami i sposobem wysła-
wiania się, gdy porównywało się go z innymi wojskowymi po-
granicza. Jego strój wzbudziłby jednak na pewno sensację
wśród gawiedzi na Forum. Jego podwładni sprawiali jeszcze
bardziej barbarzyńskie wrażenie niż on sam, a mówili dziwną
mieszaniną gwar, w których rzymski język nabierał cech pro-
stackich. Żołnierze cudzoziemskiego autoramentu cuchnęli po-
tem, pili jakąś sfermentowaną ciecz, która zastępowała im wino
i nucili dzikie pieśni. Ale byli uzbrojeni i trzymali straż nad
brzegiem wielkiej rzeki Dunaj, nazywanej tu Danubius, odgra-
dzającej kresową prowincję rzymską Pannonię od terytorium
„absolutnej ciemności". Krótko rzecz nazywając, strzegli granic
Imperium, zasługiwali więc na uznanie, a nawet szacunek. Na
północ od rzeki, na ziemie położone na jej drugim brzegu nie
sięgała już władza Rzymu. Po tej stronie rzeki w pobliżu licz-
nych przepraw i przystani istniały miasta i fortece, natomiast
po stronie rzymskiej tylko warowne przyczółki mostowe. Wy-
puszczano w głąb tego obszaru rozpoznawcze patrole i podjazdy,
ale była to wciąż ziemia niczyja i nieznana, „terra incognita",
jak żartobliwie nazywali ją legioniści: „terra ubi leones", „zie-
mia, na której żyją lwy", choć nikt jeszcze lwa w tych stronach
nie oglądał. Były za to niedźwiedzie, tury, daniele, wilki, rysie

i była cicha, nieznana i może tym straszniejsza śmierć. Niekie-
dy nie wracały z rekonesansu całe patrole i centurie, nocą na-
tomiast świeciły w oddali tajemnicze, purpurowe łuny; możer
to płonęły lasy, stepy, osady, a może świeciły tak obozowe ogni-
ska, stosy ofiarne lub sygnały. Podobno w ciągu jednej nocy
powstawały tam królestwa, które następnej nocy znikały, ustę-
pując innym ludom, których jedyną tożsamością była odwaga,
bitność i nienawiść do Rzymu. Zdarzało się, że zabijano tam
każdego śmiałka, który oddalił się od rzymskiego oddziału i wy-
cinano w pień całe oddziały rzymskiego wojska, ale szanowano
kupców. Oczywiście nie znaczyło to, że nie zdarzały się rozbo-
je, ale były to przypadki nadzwyczajne, a nie powszechne.

— O, znów coś sobie przekazują — powiedział oficer Simos
z Arrabony. „Oni", to był lud z tamtego brzegu, z kraju ni-
czyjego, gdzie prawa były płynne tak samo, jak granice ple-
miennych terytoriów. — Popatrzcie, panie, w tamtym kierun-
ku... Zaraz ku niebu wzięci druga raca... To ich język. Nie jest
to mowa miłości, raczej gniewu i śmierci.

Rzeczywiście!... Czarny horyzont nocy przecięła świetlista
smuga. Błysnęła garścią iskier, zapaliła refleksy w nurtach rze-
ki, zakreśliła szeroki łuk i zgasła.

— Jak oni to robią? — spytał legat.

— Nauczyli się tego chyba od naszych żołnierzy. Potrafią.
budować balisty i proce, z których wyrzucają ku niebu płonące
głownie, owinięte w słomę i umoczone w łatwopalnej mazi z ba-
gien.

— Co to oznacza?

— Zawsze co innego. Nie znamy języka ich sygnałów, jest
równie barbarzyński jak oni sami, ale nigdy nie oznaczał czegoś
dobrego. W Rzymie panują kamienni bogowie, tutejsi bogowie są
inni. Straszniejsi. Rodzą się z mgieł i z błota, na moczarach.
Serca ich są czarne, zimne i pełne grozy.

— Lękasz się ich?

Nie od razu odpowiedział. Stali na wysuniętym bastionie,
umocnionym ziemnym nasypem i palisadą. Wysoko, nad nimi
czuwał w gnieździe obserwacyjnym strażnik. Wzdłuż półek
obronnych fortu zmieniały się właśnie straże, okrzykując się
hasłami. Z oddali brzmiało to jak wołanie wodnego ptactwa.

^

—- Nie, nie lękam się ich. Nie wolno mi się niczego lękać —i
-odpowiedział wolno, z namysłem. — Ale wiem, kiedy serca mo-
ich żołnierzy biją szybciej i mocniej, i z tym biciem ich serc

muszę się liczyć.

— Nie chwytacie jeńców?

— Chwytamy, ale niewiele można się od nich dowiedzieć.

Każda wyprawa na tamten brzeg dostarcza ludzi mówiących in-
nym językiem. Najczęściej znają tajemnice plemion, które ko~
czowały tu wczoraj, kiedy ich schwytano, a nie znają sekretów
plemion, które koczują tu dziś — odpowiedział. — Ostatnio mó-
wi się tam dużo o wodzu Marbodzie, którego nawet niektórzy
nazywają królem. Gdy legiony boskiego Druzusa wyparły Mar-
komanów znad Renu, przeszli oni wówczas góry i usadowili się
gdzieś, na wprost Yindobony, w centrum tego dzikiego kraju
za rzeką, podporządkowując sobie inne plemiona. Na ich czele
stoi właśnie król Marbod. Wychowany w Rzymie, bywały na
dworze samego boskiego princepsa i głoszący pokój z Rzymem,
ale pokój z Rzymem, to przecież nie to samo, co Pokój Rzymski.

— Nie ufasz Marbodowi?

'   — Ani Marbodowi, ani Markomanom, ani ludom, które uzna-
ją go za wodza.

— A kupcy?

— Kupcy potrzebni są zarówno Rzymowi, jak i Markomanom
i innym ludom zamieszkałym na północ od rzeki Danubius,
^ kupcom potrzebne są wszystkie te ludy, jak i sam król Mar"
bod. Kupcy znają swoje szlaki nawet tam, gdzie nie sięga wła-
dza Rzymu, na całym obszarze między Renem, rzeką Danubius
i Yistulą. Ale Yistula to granica ich szlaków. Jedynie w ujściu

—rzeki wyprawiają się na jej prawy brzeg, do kraju Estów. I tam

•chyba kończy się nasza wiedza o świecie.

— Czy na obszarze między północnym morzem, a rzeką Da-
nubius mieszkają wyłącznie Germanie?

— Mieszkają tam różne ludy, panie. Niektóre z nich mówią
tak odmiennymi językami, że się nie rozumieją i nawet tłuma-
czy znaleźć trudno. Najgłośniej obecnie o ludzie germańskim
Cherusków, którym przewodzi niejaki Arminiusz i o ludzie Mar-

—komanów, na czele których stoi Marbod. Moim zdaniem, jeśli
wolno mi je głosić, niedobrze by się stało, gdyby barbarzyńscy

10

królowie zawarli sojusz między sobą, skierowany przeciw Rzy-
mowi.

— A gdyby Rzym wszedł w związki przyjaźni z plemionami
mówiącymi innymi językami i stroniącymi zarówno od Cheru-
sków, jak i Markomanów?

— Oby bogowie nam w tym dopomogli! Teraz jeszcze sytua-
cja do tego nie nagli i przełęcze w Wysokich Górach wolne są
od obcej straży, choć nie wolne niekiedy od rozbójników. Kara-
wany kupców chodzą często ku północy, aż nad dalekie obce
morze i wracają z bursztynem, skórami i niewolnikami, ale na
wszelki wypadek biorą z sobą eskortę zbrojną.

— A ludy, żyjące w ujściu Vistuli?

— Mają swoich bogów, swoje obyczaje i swoje miecze, panie.
Mają także swoje bogactwa.

— Mówiłeś już: bursztyn... — powiedział gwałtownie legat
i powtórzył inne nazwy czarodziejskiego kamienia. — Elektron...
Glaesum...

Centurion zaśmiał się.

— Mają tam bursztyn, ale mają także piękne kobiety i zdro-
wych, zgrabnych chłopców. Elektron używają do czarów, tak,
jak my, a także do strojenia się. Robią z niego kolczyki, naszyj-
niki, zapinki, nawet posągi. Na pograniczu mówi się, że... —
za jąkał się nagle, chyba niepewny, czy ma kontynuować rozpo-
częte zdanie.

— No, co takiego tu mówią? — nalegał legat.

— Mówią, że gdzieś, nad brzegiem północnego morza, istnie-
je całe bursztynowe miasto, ale to pewnie bajka. Zresztą, kto
ich tam wie? Mają tam osady otoczone bagnami i dziesiątkami
ramion rzecznych. Bez dobrego przewodnika trafić tam nie spo-
sób.

Ku niebu poszybowała nowa ognista raca, sypiąc iskrami
i trwożąc serca naddunajskich żołnierzy.

— Czy zdarzyło się, że przechodzili rzekę?

— Kto?

— No, barbarzyńcy! Czy przybywali na nasz brzeg? Oczy-
wiście nie z kupcami, ani nie jako jeńcy, ale jako żołnierze?

Centurion znów nie od razu odpowiedział, choć zdawał sobie
z tego sprawę, że żadne pytanie legata rzymskiego nie może po-
ił

zostać bez odpowiedzi. Wreszcie spróbował wykrętnej drogi,
umożliwiającej mu nie odpowiadać wprost na postawione py-
tanie.

— Tutejszy żołnierz umie się bić. Trudno go podejść^ trudno

zaskoczyć. Na granicy trwa zawsze wojna. Czasami obcy prze-
prawiają się, korzystając z nocnych połowów na rzece — o właś-
nie, jak teraz... — Legat istotnie dojrzał na wodzie trzy, a po-
tem pięć świateł, odbijających się migotliwymi refleksami w za-
łamaniach fal. To rybacy wypłynęli na nocny połów. — Bar-
barzyńcy potrafią zmieszać się z rybakami i podejść na małych
łódkach do brzegu, ale my potrafimy także przejrzeć ich plany,
a potem gonić za nimi aż na drugą stronę... — dokończył centu-
rion.

— Daleko?...

— O, nawet bardzo daleko! Byłem kiedyś aż u stóp Wiel-
kich Gór. Widziałem ich ośnieżone szczyty. Lśniły w słońcu jak
diamenty!... Jeżeli bierzemy jeńców, sprzedajemy ich potem w
Yindobonie, w Arrabonie, w Akwinkum i na pomniejszych tar-
gowiskach. Ale to źli ludzie, niepokorni, trudno ich przysposo-
bić do niewolniczego stanu, a i wówczas nigdy nie jest pewne,
czy nagle nie obudzi się w nich dziki zwierz. Gdy powieje wiatr
z północy, węszą jak psy, łamią łańcuchy i uciekają. Wędrują
ku swoim. Ścigają ich wówczas nasi żołnierze i zabijają, ale to
ich nie odstrasza. Handlujący na tym szlaku niewolnikami ra-
dzą więc trzymać ich w kajdanach i kazać im pracować w ko-
palniach i kamieniołomach, ale i tam mieć na nich baczenie. Już.
raczej brać należy ich młode kobiety, chłopców i dzieci. Ale
handlarze niewolników mówią, że mogą wyrosnąć na dobrych
służących dopiero v/ trzecim pokoleniu, nie wcześniej.

— Czy wiesz, jaka kraina leży na północy, za Wysokimi Gó-
rami?

— Mówiłem już — puszcza, bagna... Rzeki płyną tam na pół-
noc...

— Dokąd?

— Do morza. To najmniej znana, borealna część oceanu świa-
towego, po którym pływa ląd naszej ziemi, tak słyszałem w Vin-
dobonie. Tam, na dalekiej granicy horyzontu, miał utonąć
Faeton, kiedy ze słonecznego rydwanu zrzucił go gniew Jowi-

12

r^

gza. Z łez sióstr Faetona narodzić się miał ów magiczny kamień,

elektron.

— Nie nęciło cię nigdy wyruszyć łam, skąd wieje borealny
wiatr, aby na własne oczy zobaczyć najdalszy, północny brzeg
okołoziemskiego oceanu?

— Chadzają tam już nasi z karawanami: ekwici, żołnierza
i kupcy. Jeżeli dostałbym taki rozkaz, to poszedłbym. To oczy-
wiste. Ale z własnej woli nie! Strzec muszę granicy. Jeżeli lu-
dzie z północy zjawiają się w dzień, to kierują nimi kupieckie
zamiary, ale jeżeli nocą, to tylko w tym celu, żeby zabić. Nie
wydaje mi się, aby kiedykolwiek było inaczej.

Legat postanowił zakończyć już tę rozmowę i udać się na spo-
czynek. Wiedział, że kwaterę otrzyma żołnierską. Kochał wy-
gody, ale kochał je na równi z przygodą, a czy można przeżyć
przygodę, nie narażając się na niewygody? Miał świadomość, że
tu gdzieś rozpoczyna się ważny epizod jego życia, choć jeszcze
oblicza tego epizodu nie rozpoznawał. Instynkt mu jednak pod-
powiadał, że wszystko, co zobaczył i z czym zetknął się nad
brzegiem tej wielkiej, granicznej rzeki, to dopiero początek...

— Słyszałeś coś o karawanie, która przybyła z Północnych
Lasów? — spytał jeszcze, akcentując tę nazwę, choć chodziło
być może po prostu o ziemie porosłe puszczą. — A może nie-
obce ci jest imię Idomena Luskusa z Arrabony?

— Pytasz mnie, panie, o sprawy odległe od łych, które do-
tyczą moich zadań. Słyszałem wiele o Idomenie Luskusie, ale
plotki, które o nim krążą, przeczą sobie nawzajem. Idomen Lu-
skus to człowiek bogaty, słał nawet własne karawany na północ
po bursztyn, a innym karawanom pośredniczył. Mówią, że ma
w ogrodzie swojego dworu zakopany bursztynowy skarb, któ-
rego starczyłoby na uświetnienie igrzysk w Wielkim Cyrku w
Rzymie. Mówią także, że kryje v/ swojej willi większy skarb:

dziewczynę, tajemniczą Córkę Północnych Lasów, którą on na-
zywa Leśną-Silvaną. Co jeszcze chcesz wiedzieć, panie? Mówią,
że Idomen Luskus ma interesy, sięgające brzegów nieznanego
morza, do którego wpadają rzeki płynące na północ. Ojczyzna
Córki Północnych Lasów znajduje się w ujściu Vistuli, tak mó-
wią. Wierzę tym wieściom lub nie wierzę, ale moim zdaniem.,
tym, które nie są godne wiary, także należy się uwaga. Może

13

wszystko, co mówią o Idomenie Luskusią, to kłamstwo, ale-
prawdą jest, że trzeba uważniej przyglądać się tym^ którzy
przybywają z krajów borealnych i tym, którzy tam się udają,
a także tym, którzy z tymi krajami handlują. W Pannonii jesi
dziś spokojnie, ale jutro może to ulec zmianie.

— Jeśli więc tak pilnie obserwujesz ruch graniczny, powiedz,,
czy słyszałeś o Rzymianach, którzy podobno obozują gdzieś w
ujściu Yistuli, w Kraju Północnych Lasów?

— O kupcach?

— Wszyscy podają się tam za kupców.

— Nie rozumiem, panie...

— Powiem inaczej. Mówiono mi o Rzymianinie, którego kup-
cy spotkali w osadzie nad Zatoką Wendyjską w ujściu Yistuli.
Podobno słał on stamtąd jakieś legacje do Marboda, wodza bar-
barzyńców. Do Marboda, który tworzy własne państwo na po-
łudniowych krańcach Germanii, ponieważ z północnych regio-
nów przepędziły go legiony Druzusa.

— Niestety, panie, nic o tym nie wiem — pokręcił głową ofi-
cer. Nie wiedział, czy nie chciał wiedzieć?...

Probatus był powściągliwy w ujawnianiu swoich planów
przed kimkolwiek, ale ów dowódca placówki nadgranicznej nie
był przecież jego przeciwnikiem, a jego zmysł obserwacyjny
i talent kojarzenia pewnych faktów czynił go interesującym
partnerem rozmowy, legat spróbował więc w krótkich zdaniach
nakreślić cały szaleńczy, ale jakże ambitny plan...

— Chodzi w gruncie rzeczy, i po to tu jestem, o rozważenie
możliwości założenia rzymskiej placówki w ujściu Vistuli. Gdy-
by taka powstała, ukręcilibyśmy pętlę na szyję krnąbrnych ple-
mion germańskich, a równocześnie ułatwilibyśmy sobie handel
Ł brzegami tego dalekiego morza, z jego bursztynowymi kopal-
niami. Rzecz w tym, że, być może, nie pierwsi wpadliśmy na
ten pomysł. Ktoś inny mógł zamierzyć coś takiego w zupeł-
nie innym celu.

Legat umilkł i starł z czoła pot. Zrobiło mu się nagle gorąco
pod barbarzyńskim futrem, ujawnił przed dowódcą małej for-
tecy cały sekret swojej misji. Ale niech tam. nie musiał być
sekretem, skoro mówiły o tym plotki wzdłuż całej granicy Im-
perium.

14

Race nie wylatywały już z tamtego brzegu i gdyby nie wiatr
w sitowiu i migające światła na rybackich łodziach można by
pomyśleć, że obaj, Rzymianin i dowódca pogranicznego fortu,
zawisnęli w mrocznej otchłani, a ich rozmowy dotyczą spraw
jakże dalekich i obcych tej nierealnej rzeczywistości.

Legat przymknął oczy. Czy nie za wiele tu niezwykłości? Jak
rozpoznać co jest fantazją, a co prawdą? Nie uwierzyć w więk-
szość, to równocześnie zaprzeczyć samemu sobie, a być może
narazić Imperium na niebezpieczeństwo. Plemiona na drugim
brzegu rzeki Danubius zaczynały być groźne. Uczyły się wal-
czyć bronią i sposobem rzymskim, opanowały rzymskie oby-
czaje, równocześnie nic nie zatracając z własnych cech plemien-
nych, własnego obyczaju i sposobu walki. Do niedawna respekt
przed potęgą Rzymu istniał jako trwały puklerz pokoju, ale już
od czasu podboju Galii przez Juliusza Cezara ów respekt przy-
brał bardziej cechę symbolu niż rzeczywistości. Barbarzyńców
pobito, ale nie pokonano i nie ujarzmiono. Oni także zmienili
taktykę walki z Rzymem.

— Bursztynowe kamienie niosą często w swoim wnętrzu za-
mknięte muszki, motyle, robaczki, źdźbła traw i kwiatów... Po-
kazując je, kupcy mówią, że stworzenia te i rośliny pochodzą.
z krainy cieni, ze świata umarłych: z mrocznego Acheronu rze-
ki smutku, z Lete rzeki zapomnienia, z Kokytosu rzeki we-
stchnień i ze Styksu... Ale czy widziałeś kiedy, centurionie, ka-
mień bursztynowy, w którego wnętrzu tkwiłaby niezakrzepła
kropla krwi? — pytał legat.

— Nie, panie, — odparł oficer pogranicznego fortu — ale-
słyszałem, że coś takiego istnieje. To znak tajemny, panie i jak
każdy ze znaków tajemnych wymaga odpowiednich zaklęć i sza-
cunku.

— Wierzysz w to, centurionie?

— Wierzę, panie. Kamień taki przynieść może zapewne ra-
dość, szczęście, miłość, albo...

— Albo co, centurionie?

— Albo śmierć...
Umilkli.

Rybacy już odpłynęli, światła ich łodzi zniknęły w oparach
mgieł, na niebie zgasły gwiazdy, uciszył się wiatr.

15

- Czas pójść na spoczynek, panie. Zaraz uczyni się wilgotno |
A Tzbliża się pora upiorów i widm, chciałeś powiedzieć cen- !

^Te tylko, panie. Jeżeli ci z tamtego brzegu atakują, czy-
.nią to właśnie o takiej porze.

r^

2. Zew tamtego brzegu

Mimo zmęczenia i późnej pory legat rzymski długo nie mógł
zmrużyć oczu. Noc wydawała mu się duszna i wówczas gwał-
townie ściągał z siebie futrzane okrycia, a po chwili wstrząsały
nim dreszcze i odczuwał wilgotny chłód naddunajskich oparów.
Izba była niska, a choć przeznaczona dla nadzwyczajnych gości,
na pewno nie zbudowano jej dla takich, jak on legatów rzym-
skich, ale co najwyżej inspekcyjnych oficerów naddunajskiego
legionu, którego dowództwo stało gdzieś w Carnuntum.

Legat miał już za sobą młodość i młodzieńczo "-"aleństwa, któ-
re kazały mu razem z centurionami wędrować \v ^orę Nilu,
mimo że już wówczas „caput Nil querere", czyli „szukanie źró-
deł Nilu", oznaczało potocznie wykonywać pracę równą trudo-
wi Syzyfa. Zwiedził Grecję, aby odnaleźć praźródła kultury, ale
były to starania chybione. Rzym musiał się wydać żałosny,
śmieszny, jarmarczny i tandetny, jeśli spoglądało się na Im-
perium w ten sposób. Rzymianie nie byli jak Grecy, którzy po-
trafili łączyć zmysł praktyczny z poezją. Rzymianie węszyli in-
teresy, zakładali faktorie handlowe i zabezpieczali je garnizona-
mi wojskowymi.

Legat rzymski Lukan Probatus, drugi syn senatora Kryspusa
Oratora, mimo pełnej poezji duszy i szczególnej atencji dla,
wszelkiej tajemnicy i wszelkiej niezwykłości, a więc cech da-
lekich od wzorców znad Tybru, wziął na swoje barki zamiary
odmienne od upodobań, lecz kiedy osiągnął już wysoką pozycję,
wrócił do dawnych swoich słabości i marzeń. Wszedł był już
w wi&k męski, nawet dość późny wiek męski, kiedy to władanie
mieczem przynosi krótki oddech i ścisk serca, ale żądza podróży
pozostała. Wiek ma jednak swoje prawa, więc zaczął miłować

2 — ...l zostal tylko wiatr

17

w tych podróżach wygody, które nawet na dalekich szlakach
zapewniała mu służba państwowa. I tak oto dusza poety, geogra-
fa i filozofa zderzyła się z racjonalną postawą rzymskiego urzęd-
nika, wymuszoną przez misję, którą spełniał.

A przecież legację tę wybłagał w senacie. Powierzono mu ją,
bo odziedziczone po ojcu oratorskie zdolności pozwoliły plotkom
nadgranicznym nadać rangę sprawy państwowej. W tym co mó-
wił było bowiem tyle samo baśni, co racji handlowych i wo-
jennych. Na jego sugestie zwrócił w końcu uwagę sam princeps
senatu Oktawian August i Lukan Probatus wysłany został do
nadgranicznych garnizonów nad Dunaj, aby znaleźć tu potwier-
dzenie swoich podejrzeń i swoich pomysłów. Wysunął bowiem
projekt wysłania floty rzymskiej na północne, nieznane morze

i spenetrowania bursztynowego wybrzeża.

Ale zanim legat rzymski przybył nad Dunaj i wdał się w roz-
mowę z centurionem Simosem, zdarzyła mu się po drodze nie-
zwykła przygoda, która nie pozostała bez wpływu na przyszły
raport, przygotowywany dla senatu i na treść rozmowy z do-
wódcą pogranicznego fortu.

Zmierzał wówczas do Arrabony, ale gwałtowna ulewa unie-
możliwiła mu dotarcie do miasta. Zmuszony został szukać
schronienia w najbliższym domu, a ów dom należał do jedno-
okiego kupca Idomena Luskusa. Był to człowiek o wyglądzie
rozbójnika, choć prowadził duży dom handlowy.

Lukan Probatus nie był zadowolony z tego przymusowego po-
stoju niemal u wrót Arrabony, tym bardziej że dwór Jednookie-
go sprawiał z zewnątrz niemiłe wrażenie i bardziej podobny
był do twierdzy niż rezydencji. Żaden bogacz z Palatynu nie
powstydziłby się rozmiarów tej rezydencji, ale wzniesiona ręka-
mi prowincjonalnych rzemieślników, z zamiarem naśladowania
stylu stołecznego, pełna była barbaryzmów. W blasku pochodni
i dziesiątek oliwnych lamp, zapalonych na cześć przybysza, le-
gat rzymski oglądał z ciekawością wnętrza tej siedziby Cy-
klopa.             —~

Deszcz padał bez przerwy równą, szumiącą ulewą. Woda, spły-
wająca z dachu na podwórze atrium, dawno już wypełniła brze-
gi sadzawki. Zresztą woda zalała już całą podłogę, a jedynie dzię-
ki budowniczemu, który przewidział taką ewentualność, szumiący

18

potoczek spływał kanałem z sadzawki wprost do ogrodu i po-
wódź nie groziła dalszym pomieszczeniom. Można było więc su-
chą nogą dotrzeć do komnaty na zapleczu, gdzie ustawiono ko-
ciołek z żarem. Przy odrobinie wyobraźni pomieszczenie to moż-
na było nazwać tablinum, choć szczególny wystrój tego wnętrza
(rozwieszone na ścianach i rozpostarte na sofach i podłodze skó-
ry niedźwiedzi, rysiów, wilków, lisów i innych dzikich zwierząt)
nadawał komnacie niezwykły charakter. W tej właśnie salce,
późnym wieczorem, przy migającym blasku oliwnych lamp
i mruczandzie ulewy, przybysz znad Tybru poznał rozkosze miej-
scowej kuchni i skosztował wina z naddunajskich winnic, wcale
nie gorszego od win Italii.

Gospodarz coraz bardziej intrygował Rzymianina. Idomen
wydawał się zarazem ucieszony i speszony tą niespodziewaną
wizytą, która burzyła monotonię życia na tym pustkowiu. Grała
tu być może pewną rolę również duma gospodarza, że oto dane
mu było podejmować legata z Rzymu i rozmawiać z nim. jak

równy z równym, ale Jednooki znał życie i wiedział, że skutki
takiej wizyty mogą być różne.

Zaczęli rozmawiać o brzydkiej pogodzie, ale gdy Idomen Lu-
skus zacytował nagle Horacego, i to mało znaną pieśń „Parcus
deorum cultor" związaną z osobistym przeżyciem poety w czasie
burzy, kiedy to poznał on na własnej skórze „moc Jowiszową",
dialog niepostrzeżenie zszedł z oficjalnego tonu na tematy, które
bardzo interesowały legata. Między Jowiszem, a tym, co dzieje
się na północ od granicy, był jeszcze temat kobiety. Pieśń „Mar-
tiis caelebs" opowiadała wprawdzie o spotkaniu Horacego z gnie-
wem Jowisza, ale zdarzyło się to w Kalendy marcowe, a Ka-
lendy marcowe to święto kobiet. Kobiety zaś...

— Wiem, znam wszystko, co napisano o urodzie kobiet Rzy-
mu — powiedział wtedy Jednooki — ale to, co na ten temat wie
cały świat barbarzyński, przyćmiewa mądrości wielu poetów.

Legat pomyślał natychmiast, że kupiec wygłasza bezzasadne
sądy, co mógł bowiem wiedzieć o urodzie niewiast nad Tybrem?
Kto wie, może nawet nigdy w Mieście nie był? Ale ponieważ
zaczął nagle mówić o krajach barbarzyńskich, położonych na
północ od Dunaju, Lukan Probatus postanowił podtrzymać dia-
log w nadziei, że zdobędzie jakieś nowe informacje.

2*

19

Wróciła więc w dalszej rozmowie kwestia Bursztynowej Wys-
py, którą ponoć widzieli kupcy. Słyszał już o niej i widział ją
sam Pyteasz z Massilii. Nazywał ją Abalus, ale później u innych
geografów nosiła ona odmienne nazwy. Diodor Sycylijski nazy-
wał ją Basilią, Ksenofont z Lampsakosu Balcią. Mianowano ją
także czasem Glaedarią. Czy chodziło o różne wyspy u wybrze-
ży północnych, czy wciąż o tę samą, położoną gdzieś około ujścia
Wisły-Yistuli? Według jednych Bursztynowa Wyspa była bez-
ludna, według innych tam właśnie mieściła się stolica Estów,
głównych mieszkańców Bursztynowej Krainy. Ale czym w koń-
cu był bursztyn, o którym tyle na tym szlaku mówiono? Poe-
tom wystarczało nazwanie go „łzami sióstr Faetona", ale co
mówili kupcy? Zachęcony przez legata, kupiec wydobył z zaka-
marków nie tylko sekretne zapiski i szkice, ale i białe, żółte
i brunatne kamienie, matowe i przezroczyste, pocięte barwnymi
żyłkami i krynicznie czyste... W niektórych z nich tkwiły jakieś
muszki, długonogie komary, motyle, resztki roślin i kwiatów,
jakby jubilerzy tej cudownej krainy na północy znaleźli sposób
na wtapianie tych stworzeń i zielsk w bursztynowe kamienie,
ale próby, czynione przez specjalistów w Rzymie, zaprzeczyły
temu. Było to dzieło natury, a więc dzieło bogów. Północne bur-
sztyny znały już ludy morskie za czasów wyprawy na Troję,
zdobili nimi swe twarzowe urny Etruskowie, którzy handlowali

z Północą.

— Elektron to nie tylko szczęśliwy kamień, ale i magiczny —

mówił kupiec. — Leczy wiele różnych chorób, zwłaszcza te,
które rodzą się pod wpływem wilgoci. Są zresztą elektrony cza-
rodziejskie, których moce nie zostały nigdy zbadane. Mam. tu
jeden taki, cudowny, skrywany przed ciekawymi, aby pożąda-
nia niepotrzebnego nie wzbudzać u nikogo. Tobie, panie, ten klej-
not jednak pokażę.

Dał znak niewolnikowi i ten wrzucił do płonącego trójnogu

nowe ziele, zmieszana z grudkami specjalnie dobranego burszty-
nu. Strzelił płomień i zgasł, ale zaraz izbę wypełnił opar ży-
wicznego zapachu, być może jakichś pradawnych, wielkich sos-
nowych borów, które rosły nad dalekim morzem, zanim jeszcze
pojawili się w tamtych stronach pierwsi ludzie. Idomen wstał,
zapraszając Rzymianina, aby poszedł za nim. Nie wołał niewol-

20

nika, ale sam wziął kaganek i ruszył ku drzwiom, za którymi
schodki zawiodły ich ku mrocznej niszy. Znów były drzwi,
znów korytarzyk i wreszcie mała komnata, w której stały oku-
te kufry. Byłże to skarbiec Idomena? Kupiec nie otworzył jed-
nak żadnego, ale odliczył dwanaście głazów od podłogi w górę,
potem tyleż samo w linii poziomej i sięgnął po rzeźbiony głaz
trzynasty, z wyobrażonym na nim obliczem Gorgony. Bez lęku
włożył palec wskazujący w otwarte do krzyku usta straszydła,
po czym wyciągnął cały głaz. Z wnętrza niszy wydobył złote
puzderko, otworzył je i wyjął z niego osobliwy wisior, wykona-
ny ze sporej grudki przezroczystego bursztynu, oprawionego w
srebro. Podniósł lampkę, prześwietlając w ten sposób kamień.

Legat spojrzał i wzdrygnął się. W samym środku grudki bur-
sztynu dojrzał zamkniętą, płynną kroplę czerwieni.

— To krew... — powiedział kupiec. — Nie wiem, czy pochodzi
od człowieka, czy potwora, czy mistrzowie znad północnego mo-
rza kunsztownie ją tam wprowadzili, czy też zamknął ją w tym
kamieniu żywioł? Czy jest dziełem bogów, czy może znakiem
z królestwa umarłych? To największy skarb jaki posiadam...

Wrócili potem do komnaty, pełnej aromatów ziół i sosnowej
żywicy. Legii na sofach, a dwaj niewolnicy nalali im wina god-
nego stołu Mecenasa na Palatynie. Kupiec pospieszył z wy-
jaśnieniem.

— Zdjąłem ten wisior z szyi najcudowniejszego zjawiska w
kobiecej postaci, jakie oglądały moje oczy. Nazywam to zjawi-
sko Córką Północnych Lasów. Pochodzi bowiem z plemienia wła-
dającego częścią bursztynowej krainy, gdzieś nad Zatoką We-
nedów w ujściu rzeki Vistuli. Przekroczyła przełęcz w Wyso-
kich Górach z karawaną kupiecką, ale z całej karawany została
tylko ona i jej służka, innych członków karawany wymordowali
rozbójnicy.

— Co to była za karawana? Kto ją posłał i dokąd podążała?

— Nic więcej nie wiem, panie. Obie kobiety znalazły u mnie
bezpieczny azyl, przyznaję, że wymuszony. Ale czy mogłem po-
stąpić inaczej? Ostrzeżono mnie, że bursztyn z kroplą krwi po-
trafi czynić straszne cuda... Nie mogłem czekać, zdjąłem więc
ten wisior z jej szyi.

— Gdzie ta młoda kobieta przebywa obecnie?

21

— Panie, .chętnie powiedziałbym, że zniknęła, albo że wy-
wiozłem ją do Arrabony i -tam sprzedałem, ale już tego nie po- .
wiem. Masz ją tutaj, panie. Masz ją tutaj i sam powiedz, czy

nie jest piękna?

Legat odwrócił się. W drżącym, migotliwym blasku lamp

oliwnych dostrzegł smukłą postać, otuloną w wełniany płaszcz,
narzucony na coś, co mogło imitować strój Rzymianki. Była mło-
da i rzeczywiście jej rysy mogły zachwycić oko znawcy. Jako
niewolnica zyskałaby w Rzymie na targowisku oszałamiającą ce-
nę. Zauważył, że włosy nosiła ułożone na sposób rzymski, ale

ozdoby we włosach były barbarzyńskie.

Tuż za nią postępowała inna kobieta, nie tak strojna i nie tak

piękna, chyba jej służebna.

Legat zastanowił się, czy dziewczynie wolno było swobodnie

poruszać się po wnętrzu domu, czy też zmyliła czyjąś czujność
i korzystając z zamieszania wywołanego przybyciem gościa, we-
szła wbrew zakazowi do biesiadnego pomieszczenia. Czego chcia-
ła?

Podeszła wolno do spoczywającego na sofie Rzymianina, sta-
nęła tuż przed nim, aż poczuł kadzidlany zapach jej szat i po-
wiedziała lekko drżącym głosem kilka słów w języku Horacego,

chyba wyuczonych właśnie na podobną okazję.

— Panie, zabierz mnie stąd. Jestem, tu bezprawnie więziona.

— Kim jesteś? — spytał legat, siadając.

— Nazywają mnie Silvaną, jestem Córką Północnych Lasów,
krainy nad wielkim morzem, gdzie znajdują bursztyn. Podąża-
łam z karawaną do króla Markomanów. W górach napadli na
nas zbrojni ludzie kupca Idomena Luskusa. Ocalałam tylko ja
i ta kobieta. Odeślij mnie, panie, do króla Marboda, któremu

zostałam ofiarowana.

— Może cię oddam królowi Marbodowi, ale nim to się stanie,

zabiorę cię z sobą do Rzymu. Zobaczysz Rzym!...

— Kiedy to nasitąpi,_j)anie? — spytała. — Jak długo mam

cierpieć w niewoli?

Zanim odpowiedział, odsłoniła energicznym ruchem palię uka-
zując nagie ramię, na którym widniał wypalony gorącym żela-
zem, nie zagojony jeszcze i ropiejący znak „I". W ten sposób za.-
pewne sygnowano bydło Idomena Luskusa.

22

— Nikt cię tu więcej nie tknie — powiedział legat, podno-
sząc się z sofy. Zderzenie baśniowości z brutalną rzeczywistoś-
cią było zbyt gwałtowne nawet dla niego, który wiele widział.
Prowincjonalny tyran pozwalał sobie zapominać, że obszar ten
podlega jedynemu prawu rzymskiemu i że dziewczyna ita nie była
jego niewolnicą, należała do Rzymu. — Nikt cię już nie śmie
tknąć... — powtórzył legat. — Znajdujesz się odtąd pod opieką
rzymskiego senatu, a opiekę tę gwarantuję ci ja, legat tego sena-
tu. Za samowolę wobec ciebie odpowie każdy stosownie do swo-
jej winy.

Zabrzmiało to groźnie. Kupiec poruszył się niespokojnie. Nie
było mu w smak, że słowa legata słyszy jego służba, dla której
był panem życia i śmierci. No więc sprawdzało się jego złe prze-
czucie. Wizyta legata senatu to splendor, ale i kłopot, może na>-
•wet przykrości.

— Jadę teraz nad granicę, ale najdalej za dwa tygodnie zja-
wię się tutaj ponownie, aby cię zabrać do Rzymu — powiedział
legat. — Tam zdecydują, czy masz udać się do króla Marboda,
czy pozostać w Rzymie.

A równocześnie pomyślał, że ktoś miał w tym określony cel,
śląc taką piękność do Marboda. Ciekawe od jak dawna dziew-
czyna przebywa w domu Idomena i skąd zna język Romy. Mo-
że nauczono ją tutaj, ale może ktoś nauczył ją tego znacznie
wcześniej? Należy dowiedzieć się czegoś więcej o całej spra-
wie...

Młoda kobieta podziękowała mu, skłaniając nisko głowę, od-
wróciła się i odeszła. Idomen Luskus skulił się na swojej, sofie,
najchętniej zamieniłby się w obłok pary. Po odejściu dziewczy-
ny nie zmienił pozycji ani nie odezwał się. Zrozumiał, że będzie
musiał przemyśleć, jak się przeciwstawić grożącemu mu nie-
bezpieczeństwu. Mógł zostać oskarżony nawet o szkodzenie
Rzymowi na jego rubieżach. Był zły za swoje gadulstwo, za
brak czujności wobec dziewczyny, za to, że pokazał przybyszo-
wi swoje skarby i ów bursztyn z kroplą krwi... Tak znakomicie
rozwijająca się atmosfera biesiady została nagle zburzona...

Legat dał znak służbie, że chce odejść, dając równocześnie
do zrozumienia gospodarzowi, że nie powrócą już do tematu Ho-
racego. Pogawędka została ostatecznie zerwana. Więc jednak

23

ten lokalny satrapa pannoński, mimo złudzeń i poetyckich cy-
tatów, był zwykłym, rabusiem pogranicznym!

Gdy jednooki rabuś przyprowadził dziewczynę do swojej re-
zydencji, pewnie zapragnął zatrzymać ją w charakterze konku-
biny, a gdy opierała się, za karę kazał wypalić jej na, ramieniu
znak własności. Potem zreflektował się i zmienił wobec niej tak-
tykę. Dał jej rzymskie stroje i otoczył opieką. Ale uzyskał v/ za-
mian tylko jej nienawiść.

Co to była jednak za karawana, z którą młoda kobieta podró-
żowała? „Z ujścia Yistuli do króla Marboda"... Co to oznacza-
łc?... Marbod znał obyczaje rzymskie i nawet swojej armii pró-
bował nadać pewne cechy zaobserwowane w Italii. A może,
właśnie ta sytuacja skłoniła kogoś, znajdującego się w kraju nad
bursztynowym wybrzeżem, aby wejść w porozumienie z Marbo-
dem? Kogo jednak? Czy było prawdą, że w ujściu Yistuli do
nieznanego morza znajdowali się jacyś Rzymianie? A może istot-
nie był tam, jak mówiono, wnuk uczestnika spisku na Cezara

Aulus Apollinaris, o przezwisku Lupus?

Trzecie kury zaczynały już piać, kiedy legat rzymski zmru-
żył wreszcie powieki, ale nawet wówczas nie zaznał spokoju.
Zdawało mu się, że wędruje z legionami rzymskimi w stronę
północnych krain, to znów, że barbarzyńcy napadli na naddu-

najską strażnicę...

Obudził się wreszcie. Wykąpał się w żołnierskiej łaźni i po-
lecił sposobić swój orszak do odjazdu.

Dzień zapowiadał się pogodnie, jednak wkrótce po wschodzie
słońca gęsta mgła spowiła rzekę. Powiedziano mu wówczas, że
nocą nieprzyjaciel dokonał napadu na sąsiednią strażnicę, nie-
wiele więc brakowało, aby jego sen okazał się częścią rzeczy-
wistości. Poinformowano go także, że napad nastąpił nie od prze-
ciwległej strony rzeki, ale wyszedł z równin Pannonii. Wyglą-
dało na to, że jakaś grupa barbarzyńców dokonała wcześniej
wypadu w głąb prowincji i właśnie tej nocy wracała z łupami.
Granica nie była tak 'Taezpieczna, jak przypuszczano nad Ty-

brem.

Pożegnał centuriona, obiecując nie zapomnieć o nim, a w głębi

serca życząc sobie, aby udało się zabrać tego właśnie oficera na
zaplanowaną wyprawę. Pragnął w drodze powrotnej zatrzymać

24

się we dworze Idomena Luskusa, aby ostatecznie zbadać i za-
mknąć sprawę karawany i Córki Północnych Lasów. Ale zamie-
rzenia tego nie udało' mu się zrealizować.

W rezydencji Idomena zastał wojsko i skrybów sądowych
z Arrabony. Dwór został bowiem napadnięty, a oszczepy, jakie
znaleziono wskazywały, że ataku dokonali ludzie spoza granic
rzymskich. Być może byli to ci sami, którzy ubiegłej nocy na-
padli na pograniczny fort, wracając z Pannonii. Część służby
i niewolników, którzy chwycili za broń, wybito. Ciał barbarzyń-
ców nie znaleziono, a nie wydawało się możliwe, żeby nikt z nich
w tej walce nie poległ. Czyżby wzięli ze sobą zarówno rannych,
jak i zabitych?

Wnętrze splądrowano, ale, co Rzymianinowi wydało się dziw-
ne, żadnej niewolnicy nie zgwałcono, żadnej nie uczyniono
krzywdy. Zrabowano trochę broni i ozdób, ale skarbiec ocalał.
Co więc było celem napadu? Lub może kto? Legat domyślał
się, ale nie miał zamiaru ułatwiać pracy sądowym skrybom.
Zniknęła Córka Północnych Lasów i jej służebnica. Napastnicy
okrutnie obeszli się z gospodarzem. Wydarto mu drugie oko,
a całe jego ciało nosiło ślady przypaleń rozpalonym żelazem,
takim samym, jakim znaczono jego bydło i jakim wypalono ini-
cjał „I" na ramieniu porwanej dziewczyny. Żył jeszcze, kiedy
przybył legat rzymski, ale nie mógł mówić. Zmarł około połud-
nia, a jego ciało zaczęło natychmiast cuchnąć.

Jedyną czynnością legata było zabranie notatek, na jakie
natknął się w skarbcu, dotyczących bursztynowego szlaku. Oczy-
wiście uczynił to w obecności sądowych skrybów. Później, już
bez żadnych świadków, poszedł jeszcze raz do pustego skarbca
(kufry zabrano już wcześniej do Arrabony), otworzył skrytkę w
murze i wyjął magiczny amulet z bryłką bursztynu, w środku
której pływała kropla czerwonej, żywej krwi...

5. Tyberiusz wodzem wyprawy

— Jeżeli to prawda... — powiedział Oktawian August i po-
wtórzył po chwili jeszcze raz. — Jeżeli to prawda, drogi Ty-
beriuszu... Ktoś musi tam dotrzeć i zbadać wiarygodność tych
plotek. Jeżeli bowiem istotnie człowiek imieniem Aulus Apolli-
naris istnieje i jeżeli ma on coś wspólnego ze śmiercią Druzusa
•w czasie jego powrotu z drugiego brzegu rzeki Albis... Jeżeli
ponadto uciekł z grupą zdrajców i rozbił, jak mówią, obóz
u ujścia rzeki Vistuli, u samej bramy do bursztynowej krainy,
trzeba go odnaleźć i zabić. Powtarzam: zabić, drogi Tyberiuszu,
bo dla tego człowieka litości mieć nie można. Pochodzi z rodu,
który był zawsze przeciwny Rzymowi. Jego dziadek brał udział
w spisku na życie Cezara, potem umknął i poległ w boju pod
Filippi. Jego ojciec zginął jako stronnik Sekstusa Pompejusza.
Warto byłoby prześledzić jego drogę życia, uniknął bowiem, na
niej wielokroć mieczy sprawiedliwości. Na koniec jednak znalazł
się podobno w armii Druzusa i z armią tą ruszył do Germanii.
Tam, nad rzeką Albis jego ślad się urywa. Nie wierzę, by poległ
w obronie Druzusa, ale skłonny jestem wierzyć, że miał coś
wspólnego z jego śmiercią i że żyje nad Zatoką Wenedów w
ujściu Vistuli, próbując wejść w kontakt z różnymi przebiegły-
mi wodzami Germanów.

Tymi słowami odezwał się boski princeps Oktawian August.

Patrzył prosto w oczy stojącemu naprzeciwko pasierbowi, tak
niedawno usynowionemu i wyraźnie wskazanemu na konty-
nuatora linii boskich władców. Princeps leżał na sofie, a jego
nagie stopy, z których ostatnio uciekało często czucie, maso-
wał grecki eskulap. Między jednym a drugim zdaniem prin-
ceps zajadał soczyste winogrona. W perystylu było cicho, tylko

26

z ogrodu dochodził świergot wróbli Niebo było błękitne i czy-
ste, a słońce jaskrawe, choć nie upalne, rzucało skośny cień.
W tym cieniu znajdował się Oktawian August, pod kolumnadą
czuwali służący, a w głębi perystylu dwaj pretorianie. Nie by-
ła to rozmowa ojca z synem, już raczej dowódcy z podwładnym.
Tyberiusz stał w pełnym słońcu, lecz nie odczuwał jego żaru,
raczej chłód, który przenikał go od kamiennej posadzki. Przez
podeszwy sandałów, stopy, lędźwie i wzdłuż kręgosłupa mroził
czaszkę. Rozumiał, że będzie to ważna dla niego próba. Musiał
dowieść, że godny jest powierzenia mu w przyszłości władzy
nad Imperium. Albo zostanie następcą boskiego, na co miał wiel-
ką szansę, albo umrze, jak inni jego poprzednicy, śmiercią na-
turalną, albo tajemniczą.

Oktawian August lubił podkreślać, że jest kontynuatorem bo-
skich cech Juliusza Cezara, bezpośrednim spadkobiercą jego
myśli i jego czynów, a więc także bogiem. Syn boga nie może
mieć tych samych cudownych cech, co jego ojciec. W rzecz.y-
wistości Oktawian był adoptowanym przez Juliusza Cezara
wnukiem jego siostry. Spadkobiercę swej boskiej władzy nad
wciąż rozrastającym się obszarem Imperium Romanum (co
zresztą nie było już zgodne z testamentem Cezara, nakazującego
utrwalenie zdobyczy, a nie ich powiększanie) widział początko-
wo w osobie Marcellusa, syna swej siostry, ale on niespodziewa-
nie zmarł. Wówczas Oktawian August doszedł do wniosku, że
linię władców rodu julijskiego mógłby podtrzymać znakomity
wódz Agryppa, ożeniony z Julią, córką princepsa. Ale widocz^-
nie tajemnicze fatum prześladowało ludzi wybranych na konty-
nuatorów boskiej linii. Agryppa zmarł podobnie niespodziewa-
nie, jak poprzednio Marcellus. Wówczas zaczęto mówić o Dru-
zusie i Tyberiuszu, jako ewentualnych następcach, obaj byli bo>-
wiem synami Liwii, aktualnej żony Oktawiana Augusta, choć
zrodzonymi z jej poprzedniego małżeństwa. Kto z nich dwóch
bardziej przypadł do serca princepsowi? Wkrótce okazało się,
że Druzus. Nastąpiło to czternaście lat przed opisywanymi tu
wypadkami. Ale zaledwie wybór Oktawiana Augusta stał się
znany, Druzus poległ w bitwie z Germanami nad rzeką Albis,
czyli współczesną nam Łabą. Śmierć Druzusa zmusiła legiony
do cofnięcia się...

27

Wydawało się, że Oktawian August wskaże następnie na Ty-
beriusza jako na kontynuatora swojego dzieła... Ale nie wska-
zał. A przecież Tyberiusz nie tylko był synem Liwii, ale oże-
niono go z wdową po ukochanym przez princepsa wodzu, Agryp-
pie. Wdową tą była córka Oktawiana Augusta. Boski władca
raptownie odwrócił się od Tyberiusza, jakby pod wpływem ja-
kichś podejrzeń. Ale czy Tyberiusz mógł mieć coś wspólnego
ze śmiercią Druzusa? W ówczesnym Rzymie, który pogrzebał
republikę, a wyniósł wysoko władzę policyjną, której instru-
mentem niezawodnym stali się pretorianie, wszystko mogło się
zdarzyć. Tak więc boski August wyznaczył na swych następców
dwóch małoletnich synów Agryppy i Julii — Gajusza i Lucju-
sza. Aż chęć bierze napisać, że „jak łatwo zgadnąć" obaj zmarli
w bliżej nieznanych nam okolicznościach. Ot, po prostu: zacho-
rowali jeden po drugim i zmarli. Coś dziwnego dziajło się z wy-
znaczonymi przez Oktawiana Augusta, żaden nie żył długo po
wskazaniu go jako kontynuatora rozpoczętego dzieła.

I wtedy Oktawian August jakby nagle spostrzegł Tyberiusza,
wyrażając gotowość usynowienia go. Adopcja i wyznaczenie go
na kontynuatora dzieła odbyła się w warunkach dość niezwyk-
łych. Równocześnie z obu decyzjami, boski imperator polecił Ty-
beriuszowi adoptować syna Druzusa. Syn Druzusa nosił imię Ger-
manik i cieszyła się już wówczas uznaniem Rzymu za swoje wo-
jenne czyny. Czyżby w Germaniku upatrywał ,,pierwszy Rzy-
mianin" następcę ,,w razie śmierci Tyberiusza"? Bo równocześ-
nie polecono Tyberiuszowi udać się do Germanii i tam zorgani-
zować wyprawę morską na wschód od najdalszych morskich baz,
rzymskich w ujściu Renu, „tak daleko jak przedtem nie dotarł

żaden Rzymianin".

Tak niedawno Tyberiusz odczuwał chłód, a teraz żar rozlewał

się po całym jego ciele, poczynając od głowy, szyi i barków.
Już sięgnął lędźwi. Poczuł, że poci się i toga przylepia się mu
do ciała. A może to skutek słońca? Nie, to nie był skutek upału.
Więc lęk? Na jego czole'pojawiły się krople potu, które princeps

musiał spostrzec.

— W ciągu zimy w ujściu Renu zbudujesz flotę — mówit

boski August. — Weźmiesz dobrych marynarzy i dobrych ster-
ników. Zasady organizacji wyprawy przedstawił w senacie legat

28

Lukan Probatus. Weźmiesz go z sobą do Germanii. Niech ci po-;

wie, co jest niezbędne do zorganizowania takiej wyprawy. Po-
legaj na nim. Przebywał ostatnio na bursztynowym szlaku w
pannonii i przyniósł stamtąd wiele niezwykłych wiadomości. Po-
twierdziły one tylko celowość takiej wyprawy. Lukan Probatus
wysunął nawet myśl założenia obozu rzymskiego w ujściu Vi-
stuli, na ostatnim odcinku bursztynowego szlaku. Brzmi to jak
baśń, ale rzecz trzeba rozważyć na miejscu. Lukan Probatus ma
sam wyszukać ci mistrza od żeglowania, który byłby głównym
nawigatorem ekspedycji. Udał się obecnie w tym celu na Sy-
cylię, gdzie w zimowych bazach zamierza odnaleźć takiego
nautę. Wymienił już nawet jego imię, ma to być żołnierz i że-
glarz, Marek Rufinus.

Przerwał na chwilę, skubiąc owoce winogron i jakby nie zwra-
cając uwagi na fakt, że Tyberiusz stał dalej w pełnym słońcu,
podczas gdy głowę imperatora chronił cień.

— Myślałem o tym. Wydaje mi się, że nie powinno w tej
wyprawie wziąć udziału zbyt wiele okrętów, ale na pewno trzon
eskadry powinny stanowić trójrzędowce, bo to uniwersalne okrę-
ty. Natomiast dla działań rozpoznawczych możesz wziąć kilka
galer dwurzędowych, które mogłyby utrzymywać kontakt z por-
tami Germanii, gdyby czas wyprawy się przedłużył. Na pokła-
dzie każdego okrętu musisz mieć oddział legionistów. Dużych
okrętów przeciwnika nie spotkacie, ale nie o to przecież chodzi...
Musicie na początek dotrzeć do Przylądka Cymbrów v/ Cieś-
ninie Kodańskiej. Dalej rozpościerać się ma morze, nad którym
leżą bursztynowe wybrzeża. Popłyniesz tak daleko, jak ci się
uda. Nie chcę tracić ciebie, ani innych, którzy z tobą popłyną.
Jeżeli uznasz to za konieczne, wrócisz po osiągnięciu Przylądka
Cymbrów i wyznaczysz ludzi, którzy popłyną dalej, aż do ujścia
Vistuli, jeżeli okaże się to możliwe. Nie chciałbym, abyś zatra-
cił się w tych barbarzyńskich krajach, abyś pozostawił pograni-
cze Germanii bez opieki. Twoi żeglarze powinni przekonać się
czy Sinus Codanus to zatoka, czy tylko cieśnina, prowadząca na
wschodni ocean. Czy płynąc na wschód od Przylądka Cymbrów
można osiągnąć ujście Vistuli i krainę, gdzie znajdują najpięk-
niejszy bursztyn? No i wreszcie chcę, aby ostatecznie ustalono,
czy na końcu bursztynowego szlaku zamieszkałe tam ludy sprzy-

29

ja^ą nam, czy Germanom? A także, czy znajduje się tam Aulus
Apollinaris o przezwisku Lupus. Jeśli tak, wówczas powinien
umrzeć... Ty stajesz na czele tej wyprawy, Tyberiuszu, mo] sy-
nu Ty jesteś odpowiedzialny za wszystko, choć bezpośrednio
nad jej przygotowaniem czuwać może legat Lukan Probatus,
a za bezpieczeństwo żeglugi po obcych morzach odpowiadać bę-
dzie nawigator eskadry, którego legat chce odnaleźć w Syraku-
zach. Gdy osiągniecie Przylądek Cymbrów, każ złożyć ofiarę bo-
gini Komie i boskim cieniom Juliusza Cezara. Na dalekich szla-
kach będę także z wami...

— Uczcimy to ofiarą u wejścia na obce morze, boski Augup-
cie, Synu Boga, mój ojcze... - odpowiedział Tyberiusz, chyląc

czoło.

4. Syrakuzy

Legat mógł wezwać Marka Rufinusa do Rzymu i tam prze-
kazać mu polecenie princepsa, ale z wielu względów słuszniejsze
wydało mu się uczynić to w bazie na Sycylii. Chodziło przecież
nie tylko o Rufinusa; potrzebny był również zespół znakomitych
żeglarzy i budowniczych okrętów, a tych chciał znaleźć Lukan
Probatus właśnie na Sycylii. Poza tym, jakkolwiek przed histo-
rią odpowiedzialny był za pomyślność tego przedsięwzięcia bo-
ski August, a przed nim Tyberiusz, to przed Augustem, Tybe-
riuszem i całym senatem, za organizację ekspedycji odpowiadać
miał on, Lukan Probatus, który całe to szaleństwo wymyślił. Na-
tomiast odpowiedzialnością za bezpieczeństwo żeglugi należało.
obarczyć Marka Rufinusa, obecnie dowódcę galery w Syraku-
zach, jeżeli oczywiście żyje, jeżeli nie poległ w bitwie z republi-
kanami, piratami czy w ulicznej bójce. Bo chociaż legat znał
osobiście Rufinusa z wypraw śródziemnomorskich, choć ów do-
wódca triremy z tytułem „praefectus ciassis" cieszył się jak naj-
lepszą opinią w kręgach wodzów, żołnierzy, kupców, marynarzy
i okrętowników, przecież miał i wady. Nie można mu było za-
rzucić lekkomyślności w dziele żeglarskim, to pewne. Zasługi-
wał w pełni na zaufanie i powierzenie mu pilotowania całej es-
kadry na dalekich morzach. Był rzetelny w swoim zawodzie
i nie znosił fanfaronady ani niepotrzebnego ryzyka, co niekiedy
cechowało greckich marynarzy.

Był synem Rzymianina;, to prawda, ale matką jego była Bi-
tynka, a to już wiele znaczy, jeśli chodzi o urodę i cechy cha-
rakteru. Był szczupły, muskularny, wysoki i bardzo silny. Miał
rysy regularne, ale zdradzające, że w Bitynii krew grecka mie-
szała się przedtem z krwią azjatyckich wojowników, zanim,

31

przez ojca, uległa krwi Latynów. Jego ojciec nosił cognomen
Rufus, czyli „rudy", ale Marek miał włosy czarne i proste. Po-
dobał się kobietom i umiał z tego korzystać. Nie był już młody,
trzydzieści pięć lat to próg wieku zaawansowanego, który na-
kazywał ostateczne ustatkowanie się. Tymczasem, jednak tego
ustatkowania nie widać było w jego postępowaniu.

Z legatem spotkał się jako kapitan wojennego trójrzędowca,
kiedy prowadził swój korab na lewantyńskie wody, u brzegów
Cylicji, Lydii i Pamfilii, tocząc dwukrotnie bój z rozbójnikami
morskimi. Od czasów Homera rozbójników tych Grecy nazy-
wali „peratiai", co kiedyś brzmiało raczej dumnie niż obelży-
wie, a od czego wzięło się rzymskie „piratae", nazwa już zdecy-
dowanie obraźliwa.

Syrakuzy miały wówczas za sobą dni wielkiej chwały i nie

stanowiły zimowej bazy floty, do czego predestynowało położe-
nie portu i jego wielkość. Ale Syrakuzy, to było zawsze i pozo-
stało hasło wywoławcze, mówiące od razu, że to metropolia ma-
rynarzy. Za rządów tyranów miasto doszło do niebywałego roz-
kwitu, a za Hierona zbudowano tu nawet największy okręt, jaki
oglądały oczy antycznych żeglarzy Morza Śródziemnego. Tu żył
Archimedes, zabiły przez jakiegoś rzymskiego legionistę w cza-
sie wojen punickich. Był tak nieostrożny, że zwrócił uwagę żoł-
nierzowi, aby nie deptał po jego rysunkach, problemy hydrosta-
tyki rozwiązywał bowiem, kreśląc wzory patykiem na piasku.
Działo się to dwieście lat przed opisywanymi tu wydarzeniami,
nic więc dziwnego, że w tym czasie Archimedes był już postacią
mitologiczną, choć przy budowie okrętów posługiwano się jego

wzorami.

Ostatni akt walki republikanów przeciwko Rzymowi ceza-
rów, zainscenizowany przez Sekstusa Pompejusza, rozegrał się
również tutaj. Syrakuzy stały się wtedy na krótko stolicą Pom-
pejusza i tu właśnie zbudował on flotę, która miała zniszczyć
rosnącą potęgę Gajusza Juliusza Cezara. Stało się inaczej, po
bitwie pod Mylae i Naulochos flota Pompejusza przestała istnieć,
a sam Pompejusz uciekł z pola walki. Zginął w jakimś azjatyc-
kim porcie od skrytobójczego ciosu sztyletem. Do Syrakuz wkro-
czyły legiony, a Sycylię oddał wspaniałomyślnie Oktawian
August pod kontrolę senatu, którego był princepsem...

32

Wrócił do Syrakuz pokój i gospodarcza pomyślność. Nigdy
już jednak nie wróciła świetność. Syrakuzy nie stały się także,
jak zakładano początkowo, zimową bazą rzymskiej floty wo-
jennej, ale w obu portach nie brakło, nawet w okresie zamknię-
tym dla żeglugi, licznych okrętów. Zresztą, właśnie okres zimo-
wy nie był tu czasem martwym, jak w wielu innych portach.
Czyniła tę szczególną sytuację odległość od wybrzeży afrykań-
skich. Od października do maja w zasadzie unikano dalekich pod-
róży morskich i wiele portów zamykano łańcuchami, ale nie do-
tyczyło to Syrakuz, skąd okręty pływały w rejsy do Afryki i do-
kąd zawijały z afrykańskich portów. Zima była tutaj również
okresem remontów floty i budowy nowych jednostek. To z Sy-
rakuz wypłynął kiedyś Lukan Probatus w awanturniczą podróż
ku wschodnim brzegom Morza Śródziemnego, na okręcie dowo^
dzonym przez Rufinusa. Tutaj także chciał go obecnie znaleźć.

Rufinus miał być znów dowódcą triremy. Gdy żegluga by-
ła niebezpieczna i daleka, powierzano mu komendę. Specjalny
goniec, doniósł legatowi, że Rufinus jeat w Syrakuzach, ale że
„ma tam pewne kłopoty".

Dzielnica domów publicznych prosperowała tu w okresie zimy
niezgorzej niż latem, co można było obserwować na podobną
skalę tylko w miastach Lewantu, albo w takich wielkich portach
śródziemnomorza jak Aleksandria lub Efez. Znając upodobania
Marka Rufinusa, legat Probatus miał zamiar (oczywiście w prze-
braniu, nie zdradzając kim jest naprawdę) zacząć poszukiwania
żeglarza właśnie od dzielnicy uciech, a konkretnie od lunaparu
„Grota Wenus", prowadzonego przez wyzwoleńca Archilocha.
Tak się złożyło jednak, że wpierw trafił do prokonsula, gdzie
załatwił wiele spraw związanych z wysłaniem zespołu budowni-
czych okrętowych na granice Germanii. U prokonsula spotkał
także prefekta Syrakuz. Właśnie od prefekta dowiedział się no-
wości o Rufinusie. Nie, nikt nie ujmował nic jego walorom że-
glarskim, nie wątpił w jego dzielność i umiejętność, ale jego ży-
cie osobiste najwyraźniej szkodziło mu w karierze. Był dowódcą
trójrzędowca, przeznaczonego do zimowych rejsów w kierunku
Afryki, jeżeli warunki pogodowe na to pozwalały. Chyba jednak
na pokładzie tego trójrzędowca szukał teraz schronienia przed
kłopotami, jakie prześladowały go na lądzie. Obecnie ścigała, go,

1 — ...l został tylko wiatr

33

przy pomocy mistrzów prawa rzymskiego, jakaś rodzina, z kto- |
rej córką związał się w niezbyt stateczny i legalny sposób. Proś-
ciej mówiąc, córka uciekła do niego na okręt, a była m|łoda i po-
wabna. Co okazało się znacznie bardziej kłopotliwe, pochodziła
z majętnej i znaczącej w Syrakuzach rodziny kupieckiej, a pra-
wo rzymskie stało na straży cnót obywatelskich, jeśli rzecz szła
-o obywateli na wysokich stanowiskach i dysponujących dużym

majątkiem.

— Musiał zapłacić wysokie kary i sumę tę uiścił, co do ostat-
niej monety. Za te pieniądze mógłby mieć kilka niewolnic, albo
pojechać na całe lato do Baiae — mówił prefekt. — Stracił cały
majątek jaki posiadał, ale dziewczyny nie zwrócił. To szaleniec.
Chronią go jeszcze burty okrętu, ale proces jest w toku, a na
lądzie, jeśli zejdzie z pokładu, czeka go nie tylko więzienie, ale
nawet śmierć. Jeśli legat chce go stąd zabrać, władze Syrakuz
pomogą mu wszystkimi dostępnymi środkami. Niech Marek Ru-
finus odjedzie stąd i nigdy nie wraca...

Kiedy legat przybył na pokład okrętu, zapadał już zmierzch.

Właśnie skończono wydawanie posiłku, a załoga zebrała się
na pokładzie, słuchając, opowiadań miejscowego bajarza, któ-
rych zapraszano chętnie o zachodzie słońca na okręty. Legat zo-
stawił na nabrzeżu lektykę, towarzyszącą mu służbę, ale wach-
towi zauważyli niezwykłość orszaku gościa, który zjawił się
o tak późnej porze i natychmiast donieśli o tym dowódcy. Marek

-Rufinus doszedł jednak do wniosku, że jeśli ważny ów gość

-chce incognito i bez należnego ceremoniału wejść na pokład ga-
lery, nie wymaga widocznie, aby dowódca witał go na burcie.
Niech więc sam poszuka najważniejszego w tym gronie. Może
była to zresztą szczególna inspekcja. Ktoś chciał posłuchać
o czym mówi się tu wieczorem po posiłku? Czy przypadkiem
nie obraża się bogów i dobrych obyczajów? Gawędy bajarza słu-
chali wszyscy: starszyzna, żeglarze i żołnierze, których oddział
zawsze stacjonował na pokładzie, nawet galernicy w dolnych
partiach kadłuba, jeżeli byli więźniami przykutymi łańcuchami

.do ławek.

Bajarz opowiadał o dawnych czasach i na potwierdzenie auten-
tyzmu swej historii zaklinał się na bogów, że mówi prawdę
i tylko prawdę, a historię tę usłyszał od swego dziada, służącego

34

wówczas we flocie. Wówczas — to oznaczało czasy młodości bo-
skiego Juliusza Cezara.

— ...Zanim jeszcze piraci cylicyjscy wyruszyli na wyprawę^
piękna Betsabe spytała wodza rozbójników Marmosa, c^y jest
pewny zwycięstwa. „Pewny"? — Powtórzył jej pytanie pirat. —
„Nigdy nie jestem pewny zwycięstwa. Bitwa na morzu to nie
to samo, co polowanie w górach Taurus na kupiecką karawanę.
Walka na morzu wymaga wprawdzie takiej samej odwagi i umie-
jętności władania mieczem, ale ma tu zawsze coś do powiedze-
nia władca morza Neptun, większa lub mniejsza fala i większy
lub mniejszy wiatr znaczą tu bardzo wiele. Niekiedy pomagają,
ale czasem niweczą największe zwycięstwa..."

Rufinus siedział daleko na rufie, obejmując kibić drobnej
dziewczyny, o którą w Syrakuzach wybuchła niedawno taka
awantura, że echa jej dotarły do prefekta. Dziewczyna miała
ciemną cerę i granatowoczarne, długie włosy, dlatego może zło-
te ozdoby, którymi przyozdobił ją Rufinus, dodawały jej uroku,
kontrastując z jej śniadym ciałem i puklami włosów. Gdy ba-
jarz zaczął opowiadać o piracie Marmosie i pięknej Betsabe, nie-
jedne oczy zwróciły spojrzenia ku Rufinusowi i jego dziewczy-
nie; opis tamtych bohaterów odpowiadał bowiem wyglądowi tej
pary.

— „Betsabe miała długie, czarne włosy, przewiązane kosztow-
ną wstęgą, która owijała jej głowę i kończyła się bogatym dia-
demem, zawieszonym na jej czole. Na rękach i nogach nosiła
wiele złotych bransolet niczym babilońska bogini, a w uszach
cienkie, złote koła. Była drobna, wysmukła i gibka. Krótko mó-
wiąc, była piękna. Mówiono, że w gnieździe Chakios rządzi
miecz Marmosa i uroda Betsabe. Marmos zabrał dziewczynę
z rzymskiego okrętu, zdobytego kiedyś przez piratów. Była córką
bogatego kupca z Aleksandrii, przyjaciela Rzymu. Kupiec po-
legł w boju z ręki Marmosa, a córka jego zamieszkała w domu
zabójcy. Marmos przywoził jej z każdej wyprawy kosztowności
i niewolnice, które nie tylko dbały o dziewczynę, ale i kształ-
ciły ją. W tym pięknym zakątku panowała bowiem nuda i z nu-
dów dziewczyna zaczęła poznawać tajniki pisma oraz dowiedzia-
ła się wielu ciekawych rzeczy o świecie. Wolno jej było także
prowadzić rozmowy z bogatymi jeńcami, których trzymano w

3«

35

Chakios celem pozyskania okupu. Ale czy Betsahe kochała pi-
rata Marmosa? Jeszcze wam nie odpowiem na to pytanie. Niech

za mnie opowiedzą wam dalsze ich losy..."

Legat przecisnął się przez ciżbę zalegającą pokład. Szedł
ostrożnie, otulony płaszczem, prowadzony przez wachtowego
z latarnią. Gdy doszedł do miejsca, gdzie siedział Marek Rufinus,
odchylił nieco kaptur i wówczas dowódca galery, tak powściągli-
wy w oddawaniu honorów, poderwał się z miejsca, zdumiony
obecnością na pokładzie kogoś tak znacznego. Pamiętał Lukana
Probatusa i żywił do niego wielki szacunek. Legat pływał na ga-
lerach dowodzonych przez Rufinusa w bardzo złych warunkach,
kiedy wydawało się, że Neptun nie pozwoli im dotrzeć do portu.
Może zresztą bóg morza takiego zezwolenia do końca nie wydał,
ale w pojedynku z nim zwyciężył na pewno talent żeglarski
Rufinusa i jego załogi oraz wspaniałe dzieło budowniczych okrę-
towych, sama galera. Lukan Probatus był jedynym, znanym Ru-
finusowi człowiekiem lądu, który nie zląkł się gniewu morza.

— Nie wiedziałem, że to ty, panie... — powiedział nauta. —
Wybacz mi, że nie powitałem cię na burcie, kiedy wstępowałeś

na pokład okrętu.

— Uważam cię za człowieka dobrze mi znanego, Rufinusie.

Chciałem odwiedzić cię w twoim gnieździe bez ceremonii.

Usiadł obok żeglarza, każąc mu uczynić to samo. W świetle
latarni, pozostawionej przez wachtowego, przyjrzał się dziew-
czynie. Kilka głów zwróciło się ku niemu, ale gdy usiadł obok
Rufinusa, pomyślano, że jest jakimś kupcem, znajomym do-
wódcy.

Gawędziarz tymczasem opowiadał dalej i teraz w jego historii

zjawiła się postać boskiego Juliusza Cezara, jeszcze jako mło-
dzieńca, który w czasie walki między Mariuszem a Sullą opoi-
wiedział się po stronie Mariusza i musiał opuścić Rzym. Po-
płynął wówczas na Rodos, do prowadzącego szkołę retoryki
Apolloniosa Molona. Niestety, okręt, którym płynął Juliusz Ce-
zar, napadnięty został przez piratów Marmosa. Walki nie było,
bowiem kapitan kupieckiego statku poddał swój korab,, bez wa-
hania odkrywając przed piratami wszystkie bogactwa wiezione
na pokładzie, „A kim jest ten młodzieniec?" — spytał nagle Mar-
mos, wskazując na Cezara. „Należy do słynnego i zacnego rodu

36

r

rzymskiego" — wyjaśnił kapitan — „a płynie na Rodos, celem
wzbogacenia swej wiedzy. Wiezie sporo bogactw i dwudziestu
czterech niewolników". Marmos ucieszył się — „Myślę, że uda
mi się uzyskać za niego dwadzieścia talentów okupu" — powie-
dział głośno, a talenty warte były wówczas znacznie więcej niż
po wojnach Rzymu z Antoniuszem i Kleopatrą. Kiedy jednak
padło to przypuszczenie z ust Marmosa, młodzieniec gwałtownie
odwrócił się i krzyknął wprost w twarz piratowi — „Oszaleliś-
cie? Ile mówicie? Dwadzieścia talentów? Sam, bez sług i nie-
wolników, bez całego bagażu, wart jestem co najmniej pięćdzie-
siąt talentów"...

Gdy bajarz wygłosił to zdanie, wśród słuchaczy wybuchł gwar.
Rzecz była zgoła fantastyczna, to był pierwszy przypadek, kiedy
jeniec podbijał cenę okupu za swoją osobę. Ale Cezar wiedział
co robi, szybko uzupełnił informację gawędziarz. Jeniec, za któ-
rego spodziewano się tak wysokiego okupu, mógł liczyć na godne
warunki niewoli. Tak się też stało. Otrzymał mieszkanie, zosta-
wiono mu czterech niewolników, można powiedzieć, że dbano
o niego. On zaś śmiał się z piratów i przy byle okazji lżył ich,
obiecując im, że przyczyni się do tego, aby skończyli życie roz-
pięci na krzyżach...

Znów wybuchł gwar wśród słuchających. Skorzystał z tego le-
gat i nachylając się do ucha dowódcy galery, powiedział:

— Chcę cię stąd zabrać, Marku Rufinusie...

— Dokąd? — spytał żeglarz.

— Na daleką wyprawę, ku borealnym krainom.

— Jestem na rozkazy boskiego Augusta w dzień i w nocy.

— Jest to właśnie osobista decyzja princepsa.

— Mam dowodzić galerą?

— Będziesz dowodził galerą, ale obowiązki będziesz miał po-
ważniejsze. Jeszcze tej zimy pod twoim dowództwem zaczną bu-
dować flotę w ujściu Renu. Dopilnujesz wyposażenia jej i obsa-
dzenia wyborowymi załogami, aby na wiosnę okręty były go-
towe.

— Ależ panie, to wymaga armii budowniczych i wielu, wielu
pieniędzy.

— Dostaniesz tę armię i 'te pieniądze, tak jak dostaniemy
legionistów na każdy okręt.

37

— Ile okrętów chcesz, panie, wziąć na tę wyprawę?

— Pięć trójrzędowców i trzy dwurzędowce.

— To dobrze pomyślane. Kto tak postanowił?

— Tak doradził mi sam boski princeps Oktawian August...
Chyba nigdy jeszcze nie rozmawiano o tak wielkim przedsię-
wzięciu w tak niezwykłych warunkach i tak prostymi zdaniami.
W każdym z tych zdań słychać było gwar tysięcy głosów, ło-
skot mieczy uderzanych o tarcze, śpiew marynarzy i chrobot
setek wioseł...

— Czy wolno mi spytać o cel podróży?

— Okręty rzymskie wyjdą z ujścia Renu i udadzą, się na,
wschód, opływając dookoła Przylądek Cymbrów. Z Zatoki Ko-
dańskiej istnieje podobno wyjście na otwarte morze, którym
udać się należy tak daleko, jak tylko się uda, aby osiągnąć bur-
sztynowe wybrzeże. A więc trasą, którą jeszcze nigdy nie pły-
nęły rzymskie okręty.

— Ale pływali tam kupcy i pływał kiedyś sam Pyteasz z Mas-
salii, jak mówią... Żeby udało się zdobyć więcej wiadomości
o tych morzach...

— Trochę informacji na ten temat zdobyłem, resztę musisz
zdobyć sam. Zostaniesz głównym nawigatorem wyprawy.

— Ja?

— Ty... Pytałem wielu ludzi, zanim wybór padł na ciebie,
a wybór ten zatwierdził już boski princeps. Jest to decyzja nie-
odwołalna. Za całość przygotowań i za wszystko, co zdarzy się
w czasie podróży ja odpowiadam przed Rzymem, ale ty się znasz
na okrętach, na żegludze i na ludziach, związanych z tym rze-
miosłem.

— Jestem do twojej dyspozycji, panie...
• — Odpowiedzialnym przed bogami i przed obywatelami Rzy-
mu za ten rejs jest sam boski imperator Oktawian August, prin-
ceps senatu, ale bezpośrednio, w jego imieniu, na czele wypra-
wy... — zaczął mówić legat, ale w dokończeniu zdania przeszko-
dził mu gwar głosów na" pokładzie, komentujących dalszy ciąg
opowiadania. Gdy głosy przycichły, legat zakończył rozpoczęte
zdanie — A bezpośrednio wodzem wyprawy jest Tyberiusa
Klaudiusz Nero. Chwała niech będzie jego imieniu!

— Jestem posłuszny i gotów do spełnienia wszystkich rozka-

38

zów wydanych przez twoje usta, panie. Rozkazów boskiego

Augusta, niech bogowie mu zawsze sprzyjają!

Opowieść bajarza zbliżała się do końca. W oczekiwaniu na
okup, w czasie nieobecności pirata Marmosa, Juliusz Cezar za-
przyjaźnił się z Betsabe. Gdy wyznała mu, że musi pomścić
śmierć jej ojca, zapewnił ją, że i on nie wyjedzie do szkoły re-
torskiej na Rodos, zanim nie rozprawi się z piratami. Wkrótce
Waleriusz Torkwatus zapłacił za niego okup i zabrał na okręt
płynący do Miletu. W tę podróż Juliusz Cezar zabrał z sobą psa,
ofiarowanego mu przez Betsabe. Ostrzegł, że kiedy pies powróci
do niej, będzie to zapowiedź zbliżania się już ostatnich chwil pi-
ratów. Może wówczas czynić to, co rozkaże jej honor.

— „...I dzień taki nadszedł... — kończył swe opowiadanie ba-
jarz. — W drzwiach komnaty stanął pies, którego Betsabe ofia-
rowała Cezarowi, kiedy ten odpływał z pirackiej bazy w Cha-
kios. Cezar wrócił, ale nie sam. Prowadził cztery okręty wojen-
ne z Miletu, pełne legionistów. Działo się to o świcie, po pijac-
kiej orgii w pirackim gnieździe. Zaskoczenie było więc zupełne
i tylko nieliczni piraci zdolni byli do stawienia oporu. Ale zanim,
legioniści dotarli do komnaty Marmosa, Betsabe utopiła sztylet
w piersi pirata, mszcząc śmierć ojca i swoją niewolę w Chakios.
Baza piratów została później zniszczona, ich domy i okręty spa-
lone, trzydziestu z nich ukrzyżowano, resztę sprzedano do ka-
mieniołomów, a Betsabe zezwolił Cezar na powrót do Aleksan-
drii..."

Dowódca galery nachylił się do legata i zadał pytanie, które
nie miało dla wyprawy już żadnego znaczenia, ale miało poważne
znaczenie dla jego osobistego życia.

— Kiedy mam zdać dowództwo okrętu i udać się na północ,
panie?

— Jutro... — odpowiedział lakonicznie Lukan Probatus.

— Słucham cię, panie — żeglarz pochylił czoło, choć siedzieli
na wspólnej ławie, w tłumie marynarzy i żołnierzy. Ale chy-
ląc czoło, równocześnie silniej objął siedzącą obok dziewczynę,
a ta, nieświadoma treści ich rozmowy, zrozumiała jednak, że
musi się rozstać z kochankiem. Zaczęła cicho szlochać.

Od gór powiał wiatr i zrobiło się chłodno.

— „...I od tej pory Rzym coraz śmielej zaczął występować

39

przeciw piratom, a po zwycięstwie pod Akcjum, Mylae i Naulo-
chos stał się rzeczywistym panem Morza Śródziemnego — koń-
czył opowiadacz, łącząc walki z piraitami z pogromem flot Anto-
niusza i Kleopatry oraz Sekstusa Pompejusza. — Dzięki impera-
torowi Augustowi, niech bogowie darzą go długim zdrowiem,
szlaki morskie są bezpieczne dla żeglugi, a okręty rzymskie pły-
wają dziś przez niezmierzone morza, do krain położonych aż za

Słupami Herkulesa..."

— Na mnie już czas — powiedział legat. — Wrócę ilu jutro.

Chcę być obecny przy opuszczaniu przez ciebie galery. Przybę-
dzie ze mną prokonsul Winicjusz Klaudiusz i propretor Gajusz
Tuliusz. Będzie straż. Koło południa będziemy już w drodze

do Rzymu.

— Słucham cię, panie — powtórzył Marek Rufinus, nie zwal-
niając uścisku, w którym trzymał ciemnowłosą, smagłą dziew-
czynę, dzwoniącą złotymi bransoletami. W myślach żeglował już
jednak pod ołowianym, chmurnym niebem północy, przez sino-
zielony bezmiar wód dalekich mórz, a może nawet opływał właś-
nie płaski cypel Przylądka Cymbrów. Bo lubił miłosne przygo-
dy, nie stronił od awantur z kobietami, ale jego prawdziwą
i wielką miłością było morze...

5. Pod smaganiem Boreasza

Boreasz oznaczał zawsze wiatr północny. W wyobrażeniach
greckich był synem jednego z tytanów Astrajosa i różanopalcej
bogini Eos, uosobienia Jutrzenki. Jego rodzinne leże znajdowało
się w dzikich górach Tracji, a przedstawiano go na ośmiokątnej
Wieży Wiatrów, pod ateńskim Akropolem, na ścianie najzim-
niejszej, zwróconej ku północy. Dlatego północ nazywano stroną
borealną. Rzymianie nazywali go także Akwilo. Gdy dmuchał lo-
dowatym tchnieniem, mierzwiąc białą pianą wody Morza Śród-
ziemnego, składano ofiary jego boskiemu wyobrażeniu, jakie
Grecy przekazali Rzymowi. To on topił staitki w jesienne sztor-
my na Adriatyku, to on dął z siłą trąby powietrznej z górskiej
gardzieli Strymonu legendarnego królestwa władcy Rezosa i od
ujścia rzeki Hebrus, płynącej z gór trackich. To on szalał zimą
nad ogromnymi przestrzeniami wodnymi Pontu-Morza Czarne-
go. Ale mimo tych wybryków, kochał zarówno Helladę, jak
i Rzym. Jemu zawdzięczano przecież rozgromienie floty per-
skiej Kserksesa i inne sukcesy wojenne, niemożliwe do osiąg-
nięcia bez udziału sztormowego wiatru z północy. Z Helladą łą-
czyły go szczególne związki. Żonaty był z Orejtyją, wnuczką le-
gendarnego króla Aten Erichtoniosa. Cóż więc dziwnego, że jako.
zięć Aten, bronił Grecji przed zakusami nieprzyjaciół ze wscho-
du, z krainy boga wiatru Eurosa? Bracia, bogowie wiatrów, czy-
nili sobie niekiedy wzajemne dowcipy i złośliwości ku utrapieniu
żeglarzy, igrali bowiem wspólnie okrętami płynącymi po morzach.
Często musiał ich przywoływać do porządku ich król i władca
Eol, w greckiej tradycji nazywany Ajolosem. Jak bardzo ka-
pryśny potrafił być Boreasz, mówiły stare pieśni. To on, współ1-
zawodnicząc z Panem o wdzięki nimfy Pitys, gdy piękność tą

41

zbyt długo -wodziła go za nos, jednocześnie kokietując bożka
-o koźlich nogach, zepchnął ją ze skały. Ale szanował sztukę żes-
:glowania. Był przecież ojcem dwóch ludzi morza: Kalaisa i Dza-

tosa, uczestników wyprawy Argonautów po złote runo.

Krainy borealne budziły lęk w sercach żeglarzy, a lęk ów'

pomnażały powtarzane i przepisywane wielokrotnie relacje Py-
teasza, żeglarza z fokijskiej kolonii Massilii, stale uzupełniane
nie tylko nowymi wiadomościami o kramach północnych, ale
i plotkami o nich, pełnymi zmyśleń i hipotez, rojącymi się od
potworów i niebezpieczeństw. Kilkaset lat później, gdy Alek-
sander Macedoński ogłaszał się następcą królów perskich, nie-
wielki okręt Pyteasza opuścił Massilię, przepłynął Cieśninę
Gibraltarską nazywaną Słupami Herkulesa i przez rozhukane
Morze Kantabryjskie, czyli współczesne nam Biskaje, dobił do
legendarnych Wysp Cynowych, zapisując ich nazwę: Brytania.
Opłynął te wyspy, dotarł do Ultima Thule, najdalszej legendar-
nej krainy. Wstąpił w rzeczywistość utkaną z mgieł, lodów, go-
rących gejzerów i widm, aby następnie wrócić ku południowi,
w ujście rzeki Albis-Łaby. Czy wpłynął na Bałtyk? Czy pierw-
szy dotarł do ujścia Yistuli i wybrzeży jarzących się w legen-
dach blaskiem bursztynu? Ze strzępów jego dzieła „Peri Okea-
nou", jakie dotarły do naszych czasów, trudno na pewno to po-
twierdzić. Wśród kupców morskich i żeglarzy krążyło potem
wiele przepisywanych notatek z tej podróży, z których korzy-
stali rzymscy zdobywcy Brytanii i organizatorzy badawczych,
kupieckich i wojennych wypraw przeciw nadmorskim leżom

•Germanów. Takie apokryficzne notatki, spisane na dobrze wy-
,prawionej oślej skórze i zwojach papirusu aleksandryjskiego, zdo- ]
był Marek Rufinus, zanim jeszcze wyprawił się ku północy. Inne
odnalazł legat Lukan Probatus w skarbcu Jednookiego w Pan-
nonii. Czy były w stanie te notatki i informacje pomóc im w
znalezieniu drogi przez Zatokę Kodańską, współczesny nam Ska-

•gerrak i Kattegat, na tajemniczy Ocean Sarmatów albo Ocean.
Swebów, a z całą pewnością swojego rodzaju legendarne Marę

Tenebrarum-Morze Ciemności, na Bałtyk?

Gdy w chwilach spokoju, zwłaszcza wieczorem, po' długim

ślęczeniu nad rękopisami, Lukan Probatus gasił lampkę oliwną,
wracały do niego, razem z obrazami wzburzonego morza, strofy

„Odyssei". Posejdonos mącił wówczas morze swym trójzębem,
ruszając wiejbę wszelkich wiatrów, a blask słońca mącąc chmu-
rami. Było zimno i ciemno, a nad rozległą morską równiną sza-
lały z rykiem wiatry: Euros i Notos, Kaika i Apelitos, Lips
i Skeiron, a nawet łagodny zwykle Zefir, póki nie nadciągnął
najgroźniejszy z nich Boreasz... Ale notatki Pyteasza lub apokry-
ficznych skrybów, skrywających się za jego autorytetem, utrzy-
mywały jako pewnik, że jeśli przekroczyć tajemne cieśniny po-
łożone na samym krańcu Zatoki Kodańskiej, mieć będzie się
najczęściej za plecami ciepły wiatr zachodni, a nie chłodny pół-
nocny i to on będzie niósł chyżo okręty ku brzegom bursztyno-
wym, wydymając żagle i sprawiając ulgę wioślarzom. „No do-
brze, to rzeczywiście pomoże zrealizować pierwszą część zada-
nia. W ten sposób dotrzemy może do ujścia Yistuli i odnajdzie-
my bursztynową krainę, ale wrócić będzie znacznie trudniej" —'
myślał legat.

Granica poznanego świata była podówczas mglista i pełna ta-
jemnic. Posiadłości rzymskie v/ Afryce ciągnęły się wąskim pa-
sem wzdłuż Morza Śródziemnego. Władanie Egiptu sięgało kie-
dyś czwartej katarakty, prowadzono handel z Meroe i krainą
Punt. Po upadku Ptolomeuszy ,,Pokój Rzymski" sięgał nie da-
lej, jak do pierwszej katarakty Nilu, przy Syene. Na wschodzie
Rzym panował nad Fenickim Wybrzeżem, nad Jerozolimą i Da-
maszkiem, znano Palmyrę, mętne wody Eufratu i Tygrysu, ale
na drodze do „Królestwa Serów", czyli Chin, leżało wrogo uspo-
sobione do Rzymu Królestwo Partów. Faktorie rzymskie istnia-
ły nad ujściem Indusu, skąd dotarło do Oktawiana Augusta kil-
ka legacji. Jedna z nich przyniosła boskiemu princepsowi w po-
darunku ogromnego żółwia i bezrękiego chłopca, strzelającego
znakomicie z łuku przy pomocy nóg. Przybył także mędrzec
imieniem Sramanaczarja z portowego miasta Bhrigukaczczcha
(skrybowie rzymscy zapisali jego imię Zarmanochegas, a port
nazwali Barygaza). Mędrzec ów, po oddaniu pisma polecające-
go, postanowił wrócić do ojczyzny pod postacią obłoku dymu
i pary wodnej. W tym celu polecił wznieść stos z suchych
szczap i badyli, podpalić go i wówczas wstąpił w płomienie...

Znane były brzegi Pontu-Morza Czarnego, który już wkrótce
ttiał się stać miejscem tęsknoty Owidiusza, ale tylko jedna rze-

43

ka Danubius odkryta została na całej długości, inne rzeki: Ty-
ras, Hypanis, Borysitenes i Tanais zwiastowały tylko swoje ta-
jemnice ogromną masą wody niesionej z północy. Znana była
Gallia, Hiszpania i znana część Brytanii, ale władztwo Rzymu
ugruntowało się trwale w rejonach dolnego Renu, przejściowo aż
po Albis-Łabę, podczas gdy na obszarach dopływu średniego

Renu toczono boje z Markomanami.

Ocean Swebów czy Sarmatów, tajemnicze Morze Ciemności,

czy jak tam je jeszcze nazywać, a więc współczesne nam Morze
Bałtyckie było wciąż znane tylko z zapisków rzekomo przeka-
zujących odkrycia Pyteasza, lub z informacji bursztynowych
kupców, którzy docierali do ujścia Yistuli, nad Zatokę Wendyj-
ską i do bursztynowych wybrzeży przez Akwileję, Arrabonę,
Carnuntum, labiryntem rzek, rozlewisk i puszcz...

Lukan Probatus nie znal lądów boreahiych, nie był dotąd
nigdy w północnej Galii, ani na wyspie Brytów. Jego najdalsze
wyprawy na północ nie przekroczyły grzebienia Alp ani błę-
kitnej wstęgi Dunaju. Gdy zjawił się nad Renem, padał tam
śnieg i wiał dość ostry wiatr z północy, co miejscowi Rzymianie
nazywali smaganiem ich grzbietów przez rozgniewanego' Borea-
sza. Zimą — mówili — Boreasz siedzi z piękną Orejityją przy
domowym ognisku, w swojej północnej chatce, otula się w futra,
przysuwa do żony i próbuje namówić ją do miłości. Gdy mu,
się to nie udaje, albo gdy żona przyzwala na igraszki, ale na
przeszkodzie stanie sędziwy wiek Boreasza, bóg wiatru północ-
nego złości się i zsyła złą pogodę: wicher, ciężkie chmury, deszcz

i śnieg...

Lukan Probatus był pewny, że łąk daleka podróż, zwłaszcza

w warunkach zimowych, odbije się na jego zdrowiu. Zatrzymał
się na kilka dni w Oppidum Ubiorum, gdzie stał liczny garni-
zon wojskowy. Warunki stworzono mu tam tak doskonałe, że po-
zostałby dłużej, ale czas naglił. W pospiesznie zbudowanym wa-
rownym obozie nad południowym ramieniem Renu, bazowali
już cieśle okrętowi z Syrakuz i legioniści przeznaczeni dla po-
wstających tu okrętów. Galery budowano także w pobliskich
portach, ochranianych garnizonami wojskowymi. Osiedla, -w któ-
rych zatrzymywał się legat, pełne były kupców i żołnierzy, ale
na targowiskach spotykało się wielu barbarzyńców, zarówno Gal-

łów, jak i Germanów, co nadawało miejscowościom specyficzny
charakter kresowy. Budowli drewnianych było więcej niż ka-
miennych, a te ostatnie nie pieściły oczu wyrafinowaną archi-
tekturą, jakby ich budowniczowie obawiali się jutro nadejścia
nieprzyjaciół. Bogacono się tu szybko i równie szybko .tracono
majątki, a sytuacja taka przyciągała kurtyzany, których miesz-
kało w miastach okolicznych bardzo wiele i zdarzały się wśród
nich prawdziwe piękności.

Tuż po przybyciu do obozu rzymskiego, Lukan Probatus zło-
żył ofiary na ołtarzu, położonym w samym centrum obozu, u wy-
lotu Via Principalis, czyli Ulicy Głównej, nie opodal budynków
dowództwa i admiralicji. Był to początkowo obóz zimowy, ,,ca-
stra hiberna", przeznaczony na biwak w czasie chłodnej pory
roku, wkrótce jednak, po wybudowaniu kamiennych budowli,
zmienił się w obóz stały, „castra stativa", a jego położenie na
planie kwadratu obecnie wydłużyło się, zmieniając generalny
układ ulic. Miejscowe plemiona nie były nastawione wojowni-
czo i Germanie mieszali się tu z innymi ludami. Teren był pła-
ski, pokrywały go liczne łąki i wrzosowiska, najlepszym środ-
kiem komunikacji była łódź. Rozlewisk i rzek było tu więcej niż
dróg. Wodą sprowadzano także budulec na budowę okrętów, ale
robotę psuła niepogoda.

Gdy legat składał ofiary bogini Romie i cieniom boskiego Ce-
zara, zaczął padać śnieg. Kapłani przyspieszyli więc obrządek,
aby szybciej skryć się pod dachem. Wkrótce cały plac opusto-
szał, a grzejąc się przy ogniu rozpalonym na żelaznym ruszcie,
Lukan Probatus mógł wysłuchać ciekawej relacji Marka Rufi-
nusa, której autentyzm poświadczali zgromadzeni urzędnicy
i oficerowie. W samym kącie dostrzegł legat oblicze oficera
z naddunajskiego fortu Simona z Arrabony, co go wyraźnie ucie-
szyło. Spełniono więc jego polecenie, odwołując tego centuriona
z pogranicza i przypisując go do składu wyprawy na Wschód.
Ucieszył się tak wyraźnie, że nie bacząc na dystans, jaki dzielił
jego stanowisko od stopnia centuriona, pozdrowił go specjalnie,
co natychmiast zwróciło uwagę zebranych.

A cóż to była za nadzwyczajna nowina, którą oznajmił mu Ru-
finus?

Oto trzy dni temu legioniści rozlokowani nad Wezerą, a więc

45

na dalekich przedpolach Imperium, przejęli dziwną karawanę.
Wiedziano tam już o przybyciu legata rzymskiego nad Ren i nie
było tajemnicą, że na wiosnę zjawi się sam wódz wyprawy, Ty-
beriusz, karawanę skierowano więc tutaj. Prowadził ją, co wy-
dać się mogło osobliwe, rzymski legionista o przezwisku Har-
pago, jak się później okazało jeden z załogi zwiadowczej galery,
wysłanej ubiegłego roku na rekonesans w głąb Zatoki Kodań-
skiej. Z tego, co mówił ów Rzymianin, wnioskować można by-
ło, że wyszła na otwarte nieznane morze, gdzie, niestety, weszła
na mieliznę i w czasie sztormu uległa całkowitemu rozbiciu.
Rzymski żołnierz, noszący to dziwne przezwisko („Harpago", to
w języku marynarzy żelazny hak abordażowy, używany w czasie
bitwy morskiej), przewędrował wiele krain wzdłuż morskiego
brzegu, docierając nawet w okolice ujścia Yistull. Z tej właśnie
krainy przybył do linii pogranicznych posterunków, przepro-
wadzając karawanę ludzi w barbarzyńskich szatach, którym
przewodził dostojny starzec. Podobno razem z karawaną szli ja-
cyś trzej kupcy gallijscy, ale ci, po dotarciu do pierwszej rzym-
skiej placówki, gdzieś się zawieruszyli. Chyba zbiegli, zabiera-
jąc nawet karawanie jakieś towary. Prawdopodobnie był to bur-
sztyn...

— A co stało się z innymi towarzyszami tego legionisty? Jaki

los spotkał marynarzy i żołnierzy z rozbitego okrętu?

— Nic nam. dotąd o nich nie mówił. Bardzo możliwe, że
wszyscy nie żyją. Próbowałem dowiedzieć się czegoś o tej ga-
lerze. Prawdą jest, że wypłynęła celem spenetrowania wód Za-
toki Kodańskiej i nie wróciła. Uważają, że zatonęła. Rzymianin
prowadził karawanę, ale jej nie przewodził. Po przybyciu do obo"
zu, oczywiście pod eskortą żołnierzy dziewiętnastego legionu,
bo to oni stali nad Wezerą, ciężko zachorował. Czoło ma rozpa-
lone, ludzi z którymi rozmawia nie rozpoznaje. Badał go nasz
eskulap i orzekł, że trzeba poczekać aż minie choroba, inaczej
nic się od niego nie dowiemy. Zanim jednak ciężko zachorował,

rozmawiałem z nim.

— Usłyszałeś coś ciekawego?

— Jego zdaniem nad ujściem Yistuli siedzą Wenedowie, lud

to inny od tutejszych Germanów i inny od Estów. Na brzegu
Zatoki Wendyjskiej bursztyn można zbierać wprost do worków,

46

tyle tam tego leży. Ale wielkie kopalnie bursztynu znajdują się-

na ziemi Estów i itam podążają karawany.

— Mówił coś o osadach w tych dalekich krainach? Różne tu
przecież krążą opowieści o tamtych stronach. Widział może po-
twory, albo Hiperborejczyków?

— Nie mówił ani o Hiperbore jeżykach, ani o potworach, ale-
osady zapewne odwiedzał. Jedną z nich nazywał nawet Oppi-
dum Glaesum — Miastem Bursztynowym. Mówił, że dachy do-
mostw lśnią w słońcu złotym blaskiem, pokrywa je bowiem bur-
sztyn. Bursztynowe mają być tam kolumny i dachy świątyń,
a bursztynowe stopnie wiodą do bursztynowych pałaców. Ale
ja to słyszałem już wcześniej, w Syrakuzach. Od bajarzy. A oni
często mieszają to, co prawdziwe z własną imaginacją. •

— Nie wierzysz w te opowiadania, Rufinusie?

— Nie jestem pewny, czy on to widział, czy może tylko sły-
szał o tym od kogoś. Uwierzę, jeśli zobaczę...

— Już niedługo będziesz mógł przekonać się sam, czy ów Har-
pago mówił prawdę...

Kiedy jednak zostali sami, Rufinus miał mu więcej do po-
wiedzenia. Legionista rzymski, który wrócił z barbarzyńskich<
ziem, widział nad ujściem Vistuli Rzymian! I to nie kupców,.
jacy tam docierają, ale żołnierzy! W dodatku zbuntowanych żoł-
nierzy! Żyje tam człowiek, który nazywać każe siebie Wilkiem.
To z polecenia owego Rzymianina podążała karawana, której;

za przewodników służyć mieli gallijscy kupcy. Z pomocą tych
kupców udało się rzymskiemu legioniście sprowadzić karawanę:

na złą drogę i dotrzeć z nią aż do rzymskich posterunków. W za-
mian za to żołnierz dopomógł kupcom w kradzieży bursztynu,
niesionego w workach przez członków tej karawany.

— Z kim chcieli oni handlować? — spytał ostro legat, poiry-
towany tajemniczością całej sprawy i domysłami...

— Rzecz w tym, że z nikim. Nie była to karawana kupiecka,
ale legacja, niosąca dary. Zresztą wiele tych darów pozostało.
Możesz je, panie, obejrzeć. Są tam ozdoby, jest broń i wiele
tam bursztynu...

— Czy mówił ów legionista dokąd kierowała się ta legacja?

— Nie pytałem wiele, bo żołnierz był zmęczony i słaby. Li-
czyłem, że za dzień, dwa poczuje się lepiej i wówczas powie

47-

-więcej. Niestety, w dya dni później był już nieprzytomny. Wy-
mienił tylko imię jakegoś wodza — Harminiusza.

— Może Arminius;a, to wódz germańskich Cherusków, czło-
wiek niebezpieczny, raczej wróg, niż przyjaciel Rzymu.

— Może istotnie chodziło o Arminiusza. Żołnierz, ów mówił
jeszcze, że brzegi mcrskie między Viaduą a Yistulą dogodne są
do żeglowania, choć zatok i zacisznych miejsc dla kotwiczenia
nie jest tam wiele. Zawsze jednak można zawinąć w głąb ujścia
rzek, które wpływają do morza. W razie niebezpieczeństwa moż-
na również okręty Wyciągnąć na płaski brzeg. Wszędzie widać
dużo lasów, budulca więc na nowe okręty nie zabraknie, gdyby
bogowie zesłali jakieś nieszczęście.

— Gdzie jest ten legionista?

— Tu, w obozie...

— A ludzie z karawany?

— Także tutaj. Kazałem ich umieścić w ciepłych izbach. Je-
żeli wolno sądzić...

— Oczywiście, że \yolno. Cóż więc sądzisz?

— Ten legionista Zasłużył na pochwałę. Dołączył do tej kara-
wany, aby nie dopieścić do osiągnięcia przez nią celu, a przy
tym pragnął uciec z obozu zbuntowanych żołnierzy. Jeśli tylko
wyzdrowieje, opowie nam więcej o tym, co widział.

— Z tego co mi mówisz, Rufinusie, można wysnuć dalsze
wnioski. W ujściu Yistuli znalazł się wróg Rzymu, który pró-
buje nawiązać kontakty z różnymi wodzami, nie żyjącymi z na-
mi w przyjaźni, mogącymi jutro przeobrazić się we wrogów.
Przecież w czasie mojego pobytu nad rzeką Danubius napotka-
łem ślad podobnej legacji, wysłanej znad Zatoki Wendyjskiej,
wiozącej nawet narzeczoną dla Marboda, władcy Markomanów.
Ale kim są ludzie, którzy to organizują i w jaki sposób udało
im się wciągnąć do tej gry plemiona zupełnie nie mające po-
wodu do nienawiści wobec Rzymu? Jak można w ogóle zakładać
powiązania razem plemion tak różnych? A może na dalekiej
północy, nad ujścien-i yistuli istnieje właśnie teraz jakieś inne
zagrożenie, o którym my nie mamy pojęcia, a które wykorzy-
stuje ów nieprzyjacLei Rzymu, aby związać Wenedów z Cheru-
skami i Markomanarni? Ale jest to wizja stworu, który miałby
trzy albo i cztery o'drębne głowy i wiele nóg. Można się tego

48

w pierwszej chwili przestraszyć, zanim nie dojdzie się do wnio-
sku, że straszydło to żywi się co najwyżej trawą i ruszać się nie
może... Jestem wprawdzie zmęczony, ale nie usnę, jeżeli nie
zobaczę na własne oczy tego Rzymianina, który mówi, że wrócił
znad Zatoki Wendyjskiej i nazywa się Harpągo oraz tych lu-
dzi, którzy z nim przybyli. Bo po kupcach gallijskich, jak mó-
wisz, nie został nawet ślad...

— Niestety...

— Szkoda. Być może oni wyjaśniliby nam najwięcej, bo chy-
ba właśnie nimi posłużono się, szukając przewodników dla ka-
rawany.

— Powiem więcej. Tylko oni umieli porozumieć się z uczest-
nikami karawany. Rzymianin, który z nimi przyszedł, nie znał
ich języka. Próbowałem rozmawiać z nimi przez różnych tłuma-
czy, ale na próżno. Wiadomo, że nawet członkowie jednego ple-
mienia germańskiego z członkami innego plemienia mają trud-
ności we wzajemnym dogadaniu się i potrzebują tłumaczy, cóż
dopiero mówić o Wenedach czy Estach?

— Nie rozumieją żadnego słowa?

— Milczą... Przeklęci kupcy gallijscy! Nie chciałbym kiedy-
kolwiek posługiwać się takimi przewodnikami!

— Ani ja, ale sytuacja może. nas jeszcze do tego zmusić. Kto
wie, może nawet przyjdzie nam prosić o pomoc samych barba-
rzyńskich bogów, panujących nad obszarami pełnymi tajemnic
i mgieł... Jeśli jednak zdecydowałem się zobaczyć tych barba-
rzyńców i tego Rzymianina, nie zwlekajmy!...

Ostry, północny wiatr, gnający kłęby drobnego śniegu powitał
ich zaraz za progiem ogrzanej komnaty i legat pożaiłował natych-
miast swego pośpiechu. Mógł przecież spokojnie poczekać do
jutra, a jutro mogło przynieść pogodę. Czy jednak zimą bywają
dni pogodne w kramach borealnych? Zmierzchaiło już, niebo
z ołowianego stało się granatowe, wiatr usypał spore zaspy śnie-
gu, wśród których wojownicy posiłkowych oddziałów kopali
ścieżki dla pieszych. Obie komnaty, w których umieszczono ta-
jemniczą legać j ę, strzegł wojownik obcego autoramentu w służ-
bie rzymskiej. Oliwne kaganki dawały nikłe światło, ale wy-
starczające, aby na posłaniach ze słomy zobaczyć kucające po-
stacie. W gruncie rzeczy obie izby stanowiły część wielkiej obo-

...i został tylko wiatr

49

ry, w której trzymano zimą zwierzęta domowe, ale przybysze
nie żyli chyba w swoich rodzinnych stronach w lepszych wa-
runkach; zima zmuszała zawsze ludy północne do zabierania do
izby mieszkalnej bydła, świń i kur, które stanowiły naturalne
zaplecze żywnościowe mieszkańców. Ludzie pochodzący z kara-
wany sprawiali wrażenie zmęczonych i apatycznych, zupełnie
nie zwracali uwagi na legata i kapitana galery, gdy ci podcho-
dzili do nich blisko, a służba oświetlała ich twarze,

Gdy opuścili pomieszczenia i łyknęli haust mroźnego powie'-
trza, legat rozkazał, żeby tajemniczą legację przetrzymać w zdro-
wiu i dobrze karmić, aż do przybycia Tyberiusza. Potem zażą-
dał, aby pokazano mu chorego Rzymianina. Stan legionisty nie
poprawił się. Eskulap, który znajdował się właśnie przy cho-
rym, opowiedział im, że gorączka nie spada, a nieszczęsny przy-
bysz z dalekich stron, rzadko i na krótko wraca do przytom-
ności. Potem znów zapada w sen, chyba pełen zwidów i upiorów,
bo często krzyczy i wymawia nieznane słowa.

Następnego dnia legat poczuł się słabo, trudy podróży i su-
rowy klimat dały o sobie znać. Chorował przez trzy tygodnie
i w ciągu tych trzech tygodni cały świat uległ metamorfozie.
Nastał marzec, śnieg topniał, słońce wypływało zza gęstych obło-
ków i czuło się jego ciepło na policzkach. Nad rzeką ruszyła
praca, kra spływała ku morzu, zaczęto znów spławiać budulec
na okręty. Chory legionista czuł się podobno lepiej, ale choroba
mocno go osłabiła. Lekarze przypuszczali, że za tydzień będzie
mógł wyjść na powietrze. Wstępne indagacje tego Rzymianina
legat zastrzegł dla siebie, zakazując komukolwiek rozmowy z re-
konwalescentem. Miało to nastąpić szóstego dnia przed kwiet-
niowymi Kalendami. Nie doszło jednak do spotkania legata z le-
gionistą z zaginionego okrętu już nigdy. Siódmego dnia przed
Kalendami legionista został znaleziony z poderżniętym gardłem.
Zginął również wojownik gallijski, który strzegł członków bar-
barzyńskiej legacji i zginął wojownik pilnujący chorego Rzymia-
nina. Nietrudno było znaleźć winowajców — grupa członków nie-
znanego plemienia została otoczona i zginęła w nierównej walce
z wojownikami gallijskimi, wchodzącymi w skład posiłkowych
wojsk rzymskich.

Wyprawa była już tak doskonale przygotowana, że kiedy sie-

50

demnastego dnia przed majowymi Kalendami zjawił się w
obozie Tyberiusz, pozostawało mu tylko wysłuchać wszystkich
raportów i wsiąść na okręt. Podróży morskich nie lubił, ale był
żołnierzem i potrafił narzucić sobie rygory. A ponieważ nie był
już młody i nie cieszył się najlepszym zdrowiem, dźwigał prze-
cież na grzbiecie przeżycia wielu kampanii wojennych, umiał w
najtrudniejszych warunkach znaleźć takie rozwiązania, które za-
pewniały mu minimalne wygody.

Okrętów było siedem: pięć trójrzędowców i dwa dwurzędow-
ce, które dołączyć miały na morzu. Po upływie dwudziestu dni
wyjść miała trzecia dwurzędowa galera i na kotwicowisko w
okolicy Przylądka Cymbrów przynieść informacje o sytuacji na
całym pograniczu. Tyberiusz nie mógł sobie pozwolić na długo-
trwałe odcięcie się od kontaktów z lądem, zbyt wiele obowiąz-
ków zwalono na jego barki, a zawsze istniało niebezpieczeństwo,
że jakieś nowe ognisko zapalne na pograniczu zmusi go nawet
do zrezygnowania z dalszego udziału w wyprawie. Gdyby zwia-
dowcza dwurzędowa galera nie zastała eskadry w okolicy Przy-
lądka Cymbrów, a więc w rejonie Jutlandii, wówczas, kierując
się informacjami pozostawionej tam załogi, powinna była szu-
kać okrętów w głębi Zatoki Kodańskiej, w okolicy wyjścia na
otwarte wschodnie morze.

Dwie triremy, jak Rzymianie nazywali trójrzędowce, nosiły
imiona zaczerpnięte z „Odyssei": „Nauzykaa" i „Penelopa", po-
zostałe miały imiona nimf wodnych: „Okeanida", „Nereida",
i „Najada". Dwa dwurzędowce, czyli biremy, nosiły imiona ery-
nii — bogiń zemsty. Były to „Alekto" i „Tysyfone". Ostatnia —
„Megera" — miała wyjść w morze w dwadzieścia dni po odpły-
nięciu eskadry Tyberiusza. Na „NaUzykai" znajdował się legat
Lukan Probatus i tą galerą dowodził giłówny nawigator eskadry
Marek Rufinus. Tyberiusz wraz z całym orszakiem kapłanów,
lekarzy i służby płynął na „Penelopie".

Przenocowali jeszcze w rejonie ujścia Renu, a na otwarte mo-
rze wyszli dopiero następnego dnia... Pogody nie było, niebo
miało kolor stali, obłoki skłębione jak owcza wełna, od otwartej
przestrzeni wodnej nadlatywały ostre szkwały. Dopiero koło
południa wyjrzało słońce, szkwały zniknęły i można było na-
wet postawić żagle...,

51

r9

6. „Witaj, nieznane morzel

Każde morze ma swćj odrębny kolor, każde pachnie inaczej,
nawet barwa nieba wydaje się tam inna. Wprawny żeglarz łatwo
odkrywa różnicę w wysokości i długości fali, zależną od poszcze-
gólnego obszaru morskiego. Inaczej kolebie Morze Tyrreńskie,
a inaczej Adriatyk, zwłaszcza gdy spada nagle od gór Illirii hu-
raganowe, chłodne uderzenie wichru. Inaczej kołysze Egea, a inar-
czej zakątek Lewantu. Żadne jednak akweny nie kontrastują
z sobą tak jaskrawo, jak różnią się od siebie morza południowej
i północnej Europy. Ob.ręty rzymskie nie były budowane z my-
ślą o morzach północnych i dopiero ekspansja na Wyspy Bry-
tów, na wybrzeża Fryzji, kazała szkutnikom zastanowić się nad
wprowadzeniem pewnych zmian w konstrukcji okrętów. Ale że-
by dało to pożądane efekty, należało śmielej wykorzystać wiatr,
tymczasem najpewniejszą siłą napędową wciąż jeszcze wydawał
się Rzymianom wioślarz. Każdy silniejszy szkwał w tym rejonie
mógł przynieść nieobliczalne następstwa, a każda zmienna dłu-
gość fali doprowadzić do przełamania się statku.

Podróż eskadry Tyberiusza wzdłuż zachodnich wybrzeży Jut-
landii, czyli Półwyspu Cymbrów, przedłużyła się. Przyczyną te-
go była chłodna i wietrzna pogoda wiosenna, więc każde kotwi-
czenie po zawietrznej stronie Północnych Wysp Fryzyjskich, na-
zwanych przez rzymskich geografów „Aviones", trwało dłużej
niż początkowo zakładano. Z reguły Tyberiusz przyjmował na
takich postojach poselstwa plemienne, dary ofiarne i okazywał
swą szczodrobliwość, rozdając miejscowej starszyżnie tkaniny
rzymskie, spinane ozdobnymi fibulami. Wiedział, że największą
radość sprawiłby tutejszym wodzom, obdarowując hołdowników
rzymską bronią, ale było zasadą od czasów Juliusza Cezara, aby

52

wstrzymywać się od dawania tego rodzaju prezentów barbarzyń-
com, ponieważ zbyt często znajdywano je później wśród wojen-
nego wyposażenia wrogów Rzymu. Za każdym też razem, kiedy
rzucano kotwice w zacisznych miejscach w rejonie wysp Avio-
nes, Tyberiusz schodził na ląd i kazał budować obozowiska dla,
części żołnierzy i załóg, chyba mając na uwadze przede wszyst-
kim własną wygodę i spodziewając się, że w teni sposób uda się
przeczekać złą pogodę. Ale temperatura i wiatr nie zmieniały
się, a deszcze nadlatywały razem ze szkwałami, kąśliwe i nęka-
jące.

Ostrzegano ich, że Zatoka Kodańska ma zmienne wiatry
i zmienną pogodę, a do zatoki tej zaliczano obszary, nazywane
dziś Skagerrakiem, Kattegatem i rejon cieśnin. Skagerrak po^-
witał ich dużą falą, którą pędziły wiatry od Morza Północnego.
Zdarzyło się wówczas, że na jednej z galer dwa czy trzy wiosła
zaplątały się nagle, zderzyły i pękły, zabijając czterech wioślarzy.
Każda galera miała na pokładzie kilku rezerwowych, więc nie
była to strata bolesna. Zresztą wszyscy zabici byli niewolnika-
mi, a nad losem niewolników ubolewali przede wszystkim sami
niewolnicy. Sztorm poczynił jednak drobne szkody na wszyst-
kich okrętach i z radością powitano płaski cypel Przylądka Cym-
brów (dziś: Skagen), za którym zatoka nagle skręcała na po-
łudniowy wschód, tu zaczynał się jej kolejny odcinek (obecnie
nazywany Kattegatem), znacznie spokojniejszy. Okręty znów
znalazły odpowiednie miejsce do zakotwiczenia, a Tyberiusz
przeniósł się na ląd, do wzniesionego przez legionistów obszer-
nego namiotu. Postanowił pozostać tu do końca maja, aby ocze-
kiwać na pocztową biremę, która przywieźć mu miała wiado-
mości. Na Kalendy, czyli na początek czerwca, zorganizowano
wielką uroczystość z udziałem miejscowej starszyzny cymbryj-
skiej, a główny kapłan wyprawy — Diodorus, celebrował na po-
lowym ołtarzyku ofiarę ku czci bogini Mai, matki Merkurego,
dziękując za opiekę nad wyprawą. Złożono także ofiary Neptu-
nowi i Marsowi oraz Junonie, bogini miesiąca czerwca. Tybe-
riusz polecił kapłanom, przygotować również ofiary ku czci bo-
gini Romy oraz dwóch nowych bogów: Juliusza Cezara i Okta-
wiana Augusta. Cezar nie żył wprawdzie, ale jako bóg czuwał
nad pomyślnością wyprawy, Oktawian natomiast żył, ale jego

53

życie ziemskie było tylko częścią 'jego boskiej wieczności i to
•on przecież był wodzem generalnym ich wyprawy, odpowie-
dzialnym za jej powodzenie przed historią.

Wcześniej jeszcze przygotowano na okrętach śmieszne stroje
oraz maski taneczne i po oficjalnej uroczystości, odbyła się za-
bawa legionistów i żeglarzy, w czasie której zagrały flety i cym-
bały, a grupa domorosłych artystów zaprezentowała pantomimę,
ukazującą sceny z powrotu Ulissesa na Itakę i rozprawienie się
z zabiegającymi o rękę Penelopy natrętami.

Wówczas to zaufany lekarz i wróżbita z Rodos, Krinas, zwró-
cił uwagę Tyberiuszowi, że w pantomimie, pokazanej z okazji
Kalend znalazła wyraz pochwała powrotu do ojczyzny.

— Czy jest w tym jakiś wróżebny omen? — zapytał zanie-
pokojony wódz wyprawy.

— Może to być — przytaknął lekarz, który zajmował się nie

tylko słabościami ciała, ale i ducha, znał się nawet na wróż-
bach z lotu ptaków, co było umiejętnością szczególną augurów,
wykładał sens niezwykłych „znaków", umiał interpretować
sny. — Jeśli miałeś, panie, jakiś niezwykły sen, jego sens może
stanowić objaśnienie zagadki, dlaczego wybrano na dziś tak^
właśnie treść pantomimy, o powrocie Odysa. Okaże się wówczas.
czy był to przypadek, czy też bogowie chcą ci coś powiedzieć,
panie. Mogę jutro zacząć obserwować lot ptaków...

Nie, z całą pewnością ten asklepiada prześcigał w swojej wie-
dzy tajemnej niejednego kapłana, wśród których były nawet
klany specjalizujące się w odczytywaniu znaków magicznych
przekazywanych przez naturę i przez sny. Istotnie, Tyberiusz
miał ostatnio męczące sny, a w nich powtarzał się motyw wody;

wódz wyprawy raz brnął przez rwące potoki, innym razem toną?
w sadzawce pośrodku pałacowego perystylu, otoczony tłumem

wrogich mu twarzy...

— Tego się spodziewałem, panie — odpowiedział lekarz, wy-
słuchawszy informacji o snach wodza wyprawy.

— Co to znaczy?

— Pozwól panie, że zapytam jeszcze ptaków, aby potwierdzi-
ły moje przypuszczenia — odpowiedział lekarz. — A być może
ostatecznie wyjaśni to przybycie zwiadowczej galery z Ger-
manii.   •               - '      .   .

54

. Ale birema'wciąż nie przybywała, a dla tak lekkiego, chyżego
.okrętu, nie powinno to być wielką trudnością, tym bardziej że
postoje jej były znacznie krótsze, niż postoje eskadry Tyberiu-
sza.

Przypadków, które można by nazwać „znakami niebios" było
.więcej, niż tylko treść owej pantomimy. Oto, po rozdaniu wina,
.jacyś legioniści zapragnęli miejscowych kobiet i doszło do bija-
tyki. Kilku żołnierzy skazano na chłostę, bo chociaż w zasadzie
wolno było legionistom niewolić kobiety krajów barbarzyiiskich,
lecz na tym terenie zależało Tyberiuszowi, aby zachować dobre
stosunki z mieszkańcami. Równocześnie jednak Tyberiusz zwró-
cił uwagę centurionom, by chłosta była tylko symboliczna i mia-
ła na celu uspokojenie wzburzonych Cymbrów. Polecił także wy-
dać zarówno poszkodowanym Cymbrom, jak i ukaranym legio-
.nistom duże porcje wina. Mimo takiego zakończenia całej awan-
tury, wywarła ona jednak negatywny wpływ na całą uroczy-
stość.

Inny incydent miał poważniejsze skutki.

Oto u wybrzeży zauważono pojedynczych wojowników, a na-
wet całe rodziny, różniące się ubiorem, bronią, obyczajem i mo-
wą od Cymbrów. Okazało się, że jest to jakiś lud z północnych
krain, znacznie przewyższający tubylców jakością uzbrojenia
i umiejętnościami wojennymi. Przybywali tu w celach handlo-
wych na długich, wąskich łodziach. Wojownicy kierowali tymi
łodziami za pomocą wioseł, których nie osadzali w dulkach, choć
i takie łodzie już na tych wodach pływały. Wojownik na dzio-
bie mógł natychmiast zmienić się w sternika — wystarczyło od-
wrócić wioślarzy, spuścić do wody szerokie wiosło do sterowa-
•nia, i nagle z rufy tworzył się dziób, a z dziobu rufa.

Nazywano tych przybyszów Gotami.

Pokazano ich Tyberiuszowi. Towarzyszący wodzowi jeden
z oficerów, wskazał na ulokowaną między przybrzeżnymi gła-
zami kilkunastoosobową łódź, na której przebywało pięciu wo-
jowników o rudych czuprynach. Mieli okrągłe tarcze i byli
uzbrojeni w topory i włócznie.

, — Kto to taki? Jak ich nazywają? — spytał Tyberiusz, wi-
docznie nie dosłyszawszy nazwy.

— Mówią o nich, że jest to bardzo niebezpieczny i bitny lud

55

z północy. Nazywają ich Gotami — powtórzył oficer rzymski.

— Północy? Z krajów borealnych? — zapytał jeszcze dowód-
ca, jakby nie wierzył, że w krainach Boreasza żyć mogą jeszcze
jakieś ludy.

— Mówią o nich, że coraz częściej goszczą na wybrzeżach nad
Zatoką Kodańską — kontynuował Rzymianin. — To podobno
znakomici żeglarze i świetni wojownicy. W spotkaniu wojennym
bardzo niebezpieczni, bo w odwadze nieobliczalni. Gdyby tak
nie było, nie przekraczaliby na swoich łupinach otwartego mo-
rza, nie trzymając się nawet brzegów. Ci, tutaj, są wojownikami
jednego z mężnych ich wodzów, Ulfa Płowowłosego. Tak w każ-
dym razie oznajmili Cymbrom.

Orszak Tyberiusza zatrzymał się nie opodal łodzi Gotów, a sam
wódz wyprawy postąpił kilka kroków naprzód, przyglądając się
odzieży obcych, ich broni i okrągłym tarczom. Nagle jeden z ru-
dowłosych podniósł się w łodzi, przyjrzał się grupie Rzymian,
którzy zatrzymali się na brzegu i chyba zaniepokojony ich zain-
teresowaniem, a być może i mieczami legionistów, podniósł krót/-
ką włócznię, jakby ostrzegając... Legioniści natychmiast sięgnęli
po miecze, a wówczas ów przybysz z dalekich krain, nie na-
myślając się wiele... rzucił włócznię w kierunku nieznanych mu
ludzi. Nie miał zamiaru nikogo ranić lub zabijać, chciał po pro-
stu ostrzec przed dalszym zbliżeniem. Włócznia z ogromnym im-
petem wbiła się o stopę przed Tyberiuszem. Świadomy tego, że
nie wolno mu okazać lęku, nie cofnął się, ani nie uchylił. Ale
kropelki potu zrosiły jego czoło. Nie powiedział jednego słowa,
jakby oczekując, co teraz uczynią inni, skoro życie dowódcy
zostało bezpośrednio zagrożone. Pięciu legionistów z orszaku rzu-
ciło się natychmiast w kierunku łodzi, ale nie mieli włóczni, a je-
dynie krótkie miecze. Zanim dopadli brzegu, Goci zdążyli ode-
pchnąć łódź na otwartą wodę. Potem czterech rudowłosych siad-
ło przy wiosłach, natomiast piąty zajął miejsce na rufie. W po-
goni za nimi legioniści wskoczyli po kolana do wody, ale nie
sięgnęli już łodzi barbarzyńców! Gdybyż choć jeden z nich miał
ze sobą włócznię!...

W orszaku Tyberiusza znajdował się Marek Rufinus, któremu
nieobce były spotkania z piratami Lewantu. Przez cały okres
postoju, u wybrzeży cymbryjskich, nawet w czasie uroczystości

56




z okazji Kalend czerwcowych, miał świadomość, że znajduje się
w kraju obcym, a więc wśród ludzi, którzy w każdej chwili mo-
gą okazać wrogość wysłannikom Rzymu. Wioślarze jego triremy
odpoczywali przy wiosłach, a wachta bojowa była gotowa w każ-
dej chwili do działania.

Okręt Rufinusa łączyła długa kładka desantowa z lądem. T&-
raz wbiegł on po niej i rozkazał natychmiast podnieść pomost
oraz wyciągnąć obie kotwice. Dal sygnał do chwycenia za wiosła.
Muzyk-sygnalista zagrał sygnał bojowy na aulosie, „kelenstes"
uderzył młotkiem w dzwon nadając rytm ruchom wioseł. Po
chwili trirema Rufinusa opuszczała już miejsce zakotwiczenia,
ruszając w pościg za łodzią Gotów. Cały orszak Tyberiusza
i przypadkowo obecni przy tej scenie barbarzyńcy zaczęli śledzie
z uwagą to, co rozgrywało się na morzu. Nikt nic nie zgadywał,
nie próbował przewidywać zakończenia gonitwy. Łódź Gotów
wypłynęła na otwarte morze i to był ich błąd. Na otwartej
przestrzeni Goci nie mieli szans. Widząc, że trirema ich dogania,
Goci zdecydowali się skierować łódź do wybrzeża, wylądować
bezpośrednio na płaskiej plaży i zapewne skryć się w cieniu
najbliższego lasu. W tym miejscu było dość płytko — łódź mogła
dziobem zaryć się w piasek plaży, a okrętowi rzymskiemu nie
mogło udać się podpłynąć tak blisko do brzegu. Goci nie znali
jednak umiejętności bojowej Rzymian. Gdy na swej łodzi do"
bijali do plaży — z triremy spadał już abordażowy pomost, po
którym zbiegło na mieliznę ze dwudziestu legionistów. W dło-
niach trzymali lekkie oszczepy-pilum, stosowane również w wal-
ce morskiej. W czasie boju na morzu ciskano je z pokładu okrę-
tu rzymskiego na pokład okrętu przeciwnika. Goci biegli już,
w kierunku lasu, ale zanim osiągnęli jego skraj, dosięgły ich
oszczepy legionistów. Polegli wszyscy...

W jakiś czas potem do Tyberiusza, oczekującego wciąż na •wy-
nik pościgu, zbliżył się Marek Rufinus, prowadząc z sobą kilku
legionistów. Gdy podeszli do wodza, przyklęknął i zapytał, czy
pozwolono mu będzie ,,ukazać plon polowania na rozbójników".
Kiedy Tyberiusz przyzwolił, legioniści cisnęli do stóp wodza pięć
głów wojowników północnego plemienia. Była tam również gło-
wa tego, który rzucił pierwszą włócznię...

— Poznaję cię... — powiedział wówczas Tyberiusz. — Tyś

S7

jest Marek Ruf mus, którego legatLukan Probatus ściągnął tu
aż z Syrakuz. A ten obok ciebie... tak to chyba Simos z Arrabo-
ny, sprowadzony aż znad Dunaju. Nie zapomnę waszych imion.

Właściwie cały incydent zakończył się pomyślnie i można by-
ło wyciągnąć z niego wnioski optymistyczne, ale Tyberiusz, choć
człowiek rozważny i dzielny na placu boju, duszę miał mrocz-
ną i bał się złych mocy. Nic dziwnego, że wieczorem zawezwał
do swojego namiotu kapłana Diodorusa i lekarza Krinasa z Ro-
dos, stawiając ich z miejsca w sytuacji jednoznacznej i zmusza-
jąc do przytaknięcia jego przeczuciom.

— Nie wiem jeszcze, co powiedziały wam ptaki, chmury i dy-
my kadzidlane, ale przyznacie, że włócznia barbarzyńcy, która
wbiła się w ziemię o stopę przede mną, nie wróży nic dobrego!

Zgadłem?

Oczywiście, ze zgadł, choć zarówno lekarz, jak i kapłan odwo-
łali się jeszcze do pomocy bogów, licząc na to, że wieści z Ger-
manii rzymskiej, na jakie czekał wódz wyprawy, będą miały
ostateczne znaczenie dla podjęcia decyzji.

W tym czasie Marek Rufinus opowiadał zdarzenie z Gotami
Lukanowi Probatusowi, nieobecnemu wówczas w orszaku wodza.
Dziwił się przy tym, że wódz wyprawy zapamiętał nie tylko je-
go imię, ale nawet imię centuriona z Arrabony. Przecież Tybe-
riusz zjawił się w bazie rzymskiej tuż przed wyruszeniem w rejs,
a z dowódcami galer spotkał się przelotnie, wszystkie polecenia
przekazując za pośrednictwem legata. Natomiast z Simosem chy-
ba w ogóle nie miał okazji widzieć się osobiście.

— Pokazałem mu Simosa, kiedy staliśmy na pierwszym po-
stoju, u brzegów jednej z wysp — wyjaśnił Probatus. — Wska-
załem go palcem i powiedziałem: „A tego centuriona ściągnąłem
na wyprawę wprost z fortecy nad rzeką Danubius. To Simos
z Arrabony". Nie przypuszczałem, że wódz zapamięta jego imię.
Tyberiusz, przyznaję, często zdumiewa mnie. Nie dziwię się
wówczas, że boski August upatruje w nim swego następcę, ko-
goś, kto po jego śmierci zdolny będzie poprowadzić dalej „ten
wielki okręt, który nazywamy państwem" — zakończył metafo-
rą Horacego.

Rufinus nie podjął dialogu, dyskutowanie o nadzwyczajnych
cechach .wodzów i władców niosło z sobą zawsze pewne niebez-

58

pieczeństwo. a cóż dopiero jeśli dyskutować chcieli o kimś tak
skrytym i kontrowersyjnym jak Tyberiusz. Cóż znaczyć mogła
jego niezwykła pamięć wobec tych myśli i namiętności skrywa-
nych pod nieruchomą, brzydką twarzą, którą upiększyć mieli
dopiero w przyszłości artyści, rzeźbiący mu pomniki.

„Jeżeli rzeczywiście będę następcą Augusta, z tak nieograni-
czoną wfładzą jak on — myślał Tyberiusz — także każę moim
podobiznom nadać wyraz boskiej sprawiedliwości i mądrości.
A gdy się zmęczę rządzeniem państwem, uciekać będę do jakier
goś zacisza, najchętniej na pełną słońca i spokoju wyspę Capri,
gdzie czynić będę to, na co przyjdzie mi ochota, bez oglądania
się na ideały wyrażane przez myślicieli i poetów, tak samo za-
kłamane, jak marmurowe podobizny mojego przybranego ojca..."

Tyberiusz był leworęczny, ale silny. Skóra jego miała jasny
odcień i nie ciemniała nawet pod wpływem, słońca. Policzki po-
krywały mu krosty i dzioby po krostach. Spojrzenie miał prze-
nikliwe, oczy duże, głęboko osadzone i, jak mówiła plotka, wi-
dział nimi w nocy, choć bał się nocy, wiatru i piorunów. W czar
się burzy, za radą kapłanów, kładł na głowę wieniec laurowy,
który miał chronić go od uderzenia pioruna, ale w czasie bitwy
chętnie do rąk brał miecz. Gdy mówił, cedził słowa, zresztą nie
był nigdy oratorem i nie lubił wygłaszać mów. Był synem trze-
ciej żony Augusta i z rozkazu swojego przybranego ojca musiał
porzucić żonę Agryppinę, aby poślubić córkę Augusta — Julię,
której był trzecim mężem... Miał z nią syna, który zmarł jako
niemowlę i odtąd sypiali oddzielnie.

Był człowiekiem chwiejnym i słabym mimo sukcesów wojen-
nych. Ulegał łatwo nastrojom i znając swoje wady, próbował im
przeciwdziałać, podejmując stanowcze, ale i ryzykowne decyzje,
bardziej narodzone z lęku niż z odwagi, bardziej stanowiące re-
zultat rozpaczy niż racjonalnych przemyśleń, ale właśnie dla-
tego uważano je za „odważne" i dlatego bardzo wielu senatom
rów, (a nawet sam imperator) uwierzyło, że jest mężem roztrop-
nym, twardym, stanowczym i przebiegłym...

Ostrzegano go przedtem i nawet teraz, że wyprawa, której
dowodzenie objął, zaprowadzi go do krain znajdujących się w
„wiecznym mroku". Była to wprawdzie metafora, ale budziła
w nim dreszcz grozy. Borealne kraje przerażały go swym po-
ił                                                        59

chmurnym niebem i chłodem. Czy nie pasowała do nich maksy-
ma, powtarzana później w wierszach poetów: „ne licuit populis
te videre", czyli „nie wolno ludom ujrzeć twoich brzegów"?
A właśnie od niego wymagano, aby zeszedł z pokładu okrętu na
te wybrzeża i ocenił ich przydatność dla Imperium, posługując
się umiejętnie sztabem ludzi, którzy dołączyli do wyprawy. Byli
tu przecież nie tylko wojownicy i żeglarze, ale i kupcy, znający
się na handlu niewolnikami, na bursztynie, skórach i dzikich
bestiach sprowadzanych na arenę Wielkiego Cyrku.

Lekarz Krinas dość łatwo skonstatował, że Tyberiusz nie jest
zadowolony ze swojego udziału w tej wyprawie. Równocześnie
jednak Krinas był pewny, że jakkolwiek bogowie sprzyjają wy-
prawie, prawdą jest, że może ona osiągnąć dobre rezultaty rów-
nież bez Tyberiusza. Wróżby z lotu ptaków, różne zjawiska,
a nawet sny ostrzegły Tyberiusza, tak jak kiedyś Druzusa, ż&
może go spotkać na tej właśnie drodze coś złego, nawet najgor-
sze _ śmierć. Jakaś wróżka cymbryjska, staruszka o wyglądzie
wyleniałej sowy, wyznała Tyberiuszowi, a co dokładnie przeło-
żyli tłumacze, że „wróci — nie — zginie", jak przepowiadała.
kiedyś wieszczka pytyjska. Mogło to oznaczać, że wróci i ni&
zginie, lub nie wróci z wyprawy, bo zginie. Indagowana dalej
powiedziała, że wyprawa Rzymian „odniesie sukces mimo bo-
lesnej straty..." Co to oznaczało?

Tyberiusz nigdy nie miał ambicji dokonywania odkryć, zresz-
tą jak większość Rzymian, podróże traktował jako zło konieczne,.
wymuszone. Nie obchodziło go jak wygląda inny kraj, inne mo-
rze, inna góra, najlepiej czułby się w Lacjum, ewentualnie na.
Capri. Współcześni mu, jeżeli nawet wyruszali w górę Nilu, it»
nie dla przeżycia wielkiej przygody, ale spełnienia czyjegoś roz-
kazu zrealizowania zadania ważnego dla funkcjonowania im-
perialnej machiny państwowej. Gdyby ich o to spytać, z pew-
nością wyraziliby pogląd, że woleli oglądać wyścigi rydwanów
lub walki gladiatorów w Rzymie, niż odkrywać nieznane dotąd:

miasta, góry i rzeki...

Czas naglił i należało podjąć ostateczną decyzję albo wracać,

albo płynąć dalej, mimo że zwiadowcza galera nie zjawiła si?

u przylądka.

Już od kilku dni okręty penetrowały najdalsze rejony Zato-

60

ki Kodańskiej, lawirując wśród labiryntu wysp i cieśnin. Rzym-
skich galer prawdopodobnie w tych stronach dotąd nie widzia-
no, natomiast Rzymianie często spotykali miejscowe łodzie, krą-
żące tu w celach kupieckich, a także budzące niepokój wojenne
łodzie Gotów. Niektórzy kupcy uważali, że podróż znad ujścia
rzeki Albis do wielkiego morza położonego na wschodzie, wy-
godniej jest odbyć pieszo, przekraczając w najwęższym miejscu
Półwysep Cymbrów. Rzymianie gotowi byli z nimi się zgodzić
lecz była to droga kupców, a nie żołnierzy. Istniało rzeczywiście
na Półwyspie Cymbrów takie miejsce, gdzie łodzie dało się prze-
ciągać lądem. Ale to, co uczynić się dało z łodziami, nie było
możliwe z dużymi okrętami rzymskimi. Wkrótce okazało się, że
przesmyków wiodących na otwarte morze z labiryntu Zatoki Ko-
dańskiej jest kilka i tym samym „zatoka" okazaiła się cieśniną.

Z kilku wyjść na otwarte morze Marek Rufinus, jako odpo-
wiedzialny za pomyślność nawigacyjną wyprawy, wybrał to, któ-
re istniało najbliżej kontynentu.

Tyberiusz zaakceptował wybór Rufinusa i wkrótce cała es-
kadra skierowała się w labirynt cieśnin i wysp, aby ostatecznie
zakotwiczyć w miejscu, skąd roztaczał się już widok na obszar
wodny bez brzegów. Na najbliższych, bezludnych plażach ba-
raszkowały foki, wówczas dość często spotykane na tych brze-
gach. Chmury zwisały nisko. Były szaroołowiane, a krańce ho-
ryzontu tłumiła mgła. Nie było już jednak tak zimno, jak na
początku wyprawy, ale też zbliżała się połowa miesiąca — Idy
czerwcowe postanowiono święcić właśnie tutaj.

Wódz wyprawy był zafascynowany faktem dotarcia do tajem-
niczego morza. Zdaniem Herodota łączyć się ono miało z oce-
anem okołoziemskim, a tam na jego brzegach zamieszkiwały już
wyłącznie potwory. W Tyberiuszu ocalało jeszcze coś z jego
dziecięcych marzeń i wzruszeń, bo chociaż wyzbyty już tęsknot
odkrywczych, na widok otwierającego się z cieśniny bezmiaru
wód wydał cichy, zduszony okrzyk godny epoki wielkich od-
krywców — „Witaj, nieznane morze!"... Choć pewny już był,
że... dalej nie popłynie.

Zanim jednak ogłosił ostateczną decyzję, zjawił się tak bardzo
oczekiwany rzymski okręt.

Nie była to jednak birema „Megera", ale średniej wielkości

61

trójrzędowa galera „Meduza", na dziobowej rostrze nosząca wi-
zerunek tej najstraszniejszej z Gorgon. Jak się okazało, „Megera"
uległa katastrofie w rejonie archipelagu Aviones — Północnych
Wysp Fryzyjskich. Nie zatonęła jednak, choć utraciła część za-
łogi. Marynarzom udało się zawiadomić o katastrofie garnizony
pograniczne i wówczas wysłano na pomoc triremę „Meduzę"
z nowymi listami do Tyberiusza.

Następnego dnia Tyberiusz wezwał do siebie legata Lukana

Probatusa.

— Już od momentu dotarcia do Przylądka Cymbrów zdarza-
ły się ciągle jakieś przypadki, którymi bogowie pragnęli ostrzec
mnie przed wyruszeniem w dalszą drogę, z uwagi na ważne
sprawy jakie wymagają mojej obecności na pograniczu Imperium
Rzymskiego — przemówił. Leżał na sofie, popijając wino z La-
cjum, a legat Lukan Probatus wysłuchiwał uważnie zaleceń wo-
dza, stojąc w pełnej szacunku postawie. Można było sytuację tę
przyrównać do rozmowy, jaką ubiegłego roku odbył w Rzymie
Oktawian August z Tyberiuszem, ale obok zasadniczych różnic
była i ta, że Oktawian August miał płynną wymowę oratora,
Tyberiusz natomiast cedził słowa, jąkał się jak Klaudiusz, chwi-
lami zatrzymywał wpół zdania. — Otrzymałem listy... Tak...
hm... Wiele listów, wiele pism... Pokrywa się wszystko z... Zaraz,
o czym to chciałem mówić? No tak! W listach tych powtarza
się imię wodza germańskich Cherusków, Arminiusza, którego
niektórzy nazywają nawet królem! Ładny mi tam... ehm... król...:

Mówi się także o Marbodzie, królu Markomanów. Niespokojne
jest pogranicze nad Renem, niespokojne pogranicze nad Duna-
jem, złe wieści napływają z Pannonii, należy także liczyć na
wojnę w Illirii. Illirijscy piraci zaczęli zagrażać żegludze na
Adriatyku! Rozumiesz... hm... legacie, co to znaczy? Na Adria-
tyku! Pod nosem Rzymu. Jakby zapomnieli już o klęsce królo-
wej Teuty!... Czekają na mnie także jakieś poselstwa z Armenii
i Partii. Co to wszystko znaczy, zadajesz sobie pewnie pytanie
Lukanie Probatusie? To znaczy tylko jedno: osiągnęliśmy Przy-
lądek Cymbrów, dokąd do tej pory nie dotarła nigdy żadna es-
kadra rzymskich okrętów... a najwyżej jakieś pojedyncze zwia-
dowcze galery... Osiągnęliśmy kraniec Zatoki Kodańskiej i sta-
nęliśmy u wrót nieznanego morza, dokąd nie dotarły dotąd nigdy

62

rzymskie orły! Zostaje nam... hm... zosłaje nam, dla chwały
Rzymu i przy boskiej opiece imperatora Augusta, dotrzeć do
ujścia Vistuli, zobaczyć bursztynowe brzegi — zaczął nagle po-
padać w patos — co więcej? Ujrzeć bursztynowe wyspy i bur-
sztynowe miasta, oczywiście jeśli jest prawdą, że istnieją —
uzupełnił. — Ale przede wszystkim zostaje nam, dla pokoju'
rzymskiego Imperium, zorientować się z kim trzymają ludy na
tym wybrzeżu, z Rzymem, z którym handlują wzdłuż szlaku
bursztynowego, czy też mają na nich wpływ wrogie nam siły?
A może nic ich nie obchodzi ani Arminiusz, ani Marbod, ani Illi-
rowie chcą tylko handlu z Imperium? Zagadkę jednak stanowią
obie legacje, na których ślady natknąłeś się nad Dunajem i nad
Renem. Czy wyszły one od tych ludów, czy też... Co ci chciałem
powiedzieć, legacie? Hm... jeśli to prawda, że gdzieś tam, w
ujściu Vistuli kryje się wnuk spiskowca na życie boskiego Ce-
zara i obecny wróg Rzymu, Aulus Apollinaris o przezwisku Lu-
pus, i jeśli to on jest organizatorem tych legacji, jeśli on śle
hasło ,,Śmierć Rzymowi", głowę jego chcę zobaczyć u moich
stóp, a wszelkie ślady jego działalności zetrzeć na pył i proch...
Rozumiesz, Lukanie Probatusie — Rzymianinie? Na pył i proch!...

Do pucharu wodza niewolnik nalał znów czerwonego wina
z Lacjum, dostarczonego specjalnie na północ drogą wodną
wzdłuż Renu. Tyberiusz pił wolno, przerywał, rozglądał się jak-
by czegoś szukał, wydawało się nawet, że zapomniał o obecności
legata. Ale gdy opróżnił naczynie, wytarł usta po prostacku
wierzchem dłoni, po czym wskazującym palcem celując w le-
gata, zakończył tę osobliwą orację, rozkazem.

— Weźmiesz trzy okręty. Oczywiście waszą triremę o piękne}
nazwie „Nauzykaa", a także triremę „Nereidę", na której są
kupcy bursztynu, handlarze niewolnikami i łowcy dzikich zwie-
rząt. Weźmiesz również biremę „Alekto". Popłyniecie wzdłuż
południowych brzegów morza, aż do ujścia Vistuli. Tak... hm...
do ujścia Vistuli, do obszaru, gdzie mają się znajdować najwięk-
sze kopalnie bursztynu. Gdyby bogowie pokrzyżowali wasze za-
miary, wyślijcie wiadomość o tym do rzymskich posterunków
granicznych, nawet gdyby gońcy musieli drogę tę przebyć pie-
szo... I... śpieszcie się... Jesienne sztormy zaczynają się tu podob-
no prędzej niż na wodach greckich, już pod koniec miesiąca po-

63

święconego boskiemu Augustowi. A więc do dzieła! Jutro was po-
żegnam. Jutro także, razem z pozostałymi okrętami wyruszę w
drogę powrotną. Na Przylądku Cymbrów pozostawię oddział le-
gionistów i drugi dwurzędowiec „Trysyfone", który czekać tam
będzie aż do waszego powrotu. Niech bogowie opiekują się wami

w ciągu całej podróży!...

?. Triremy płyną na wschód

Okręty rzymskie wyszły na otwarte morze przy pięknej po-
godzie. Wiatr wiał bardzo słaby, ale i tak galery korzystały
z żagli rzadko. Płaska, długa fala była dla tych okrętów ideal-
na. Szły w szyku torowym. Pochód otwierała flagowa trirema
„Nauzykaa", za nią podążał podobny trójrzędowiec, choć o nie-
co mniejszej wyporności, „Nereida". Eskadrę zamykała birema
„Alekto". Na „Nauzykai" znajdował się dowódca ekspedycji le-
gat Lukan Probatus i główny nawigator Marek Rufinus, dowo-
dzący przewodnią galerą. „Nereidę" prowadził weteran walk na
Morzu Śródziemnym, zromanizowany Grek, Didonus Mergus.
Natomiast dwurzędowiec „Alekto" znajdował się pod rozkazami
młodego dowódcy, który patent oficera legionów zdobył równo-
legle z patentem kapitańskim w służbie na północy, między Ga-
lią a Brytanią. Dowódcą tym był, wywodzący się z ekwitów,
Tytus Likomedes.

Gdy oddalili się od lądu, nagle wiatr zanikł zupełnie, a morze
Wygładziło się, przypominając spokojną taflę wielkiego jeziora.
Pogoda taka nie utrzymała się jednak długo. Wkrótce niebo
z błękitnego stało się mlecznobiałe, a horyzont osnuła mgła.
Nie była wprawdzie tak gęsta, żeby załogi poszczególnych okrę-
tów straciły z sobą kontakt wzrokowy, ale nie wróżyła nic do-
brego. Bezwietrzna pogoda zmniejszyła zupełnie kolebanie się
pokładów, wioślarze mieli ułatwioną pracę, a plusk wioseł
i szum wody, rozbijanej kadłubem, słyszalny był szeroko wokół,
podobnie jak echo dzwonów, wybijanych przez „kelestensów".

Napisałem, że okręty wyszły na otwarte morze, tak zresztą
określał to Tyberiusz w mowie pożegnalnej, ale Marek Rufinus
wiedział, podobnie jak i doświadczeni kapitanowie i marynarze

5 — ..j. został tylko wiatr

65

w jego eskadrze, że jest to określenie umowne. Oznaczało tylko,
że wyszły z cieśnin, ale nie oznaczało, że oderwały się od no-
wych zasadzek: wysp, raf i mielizn. Gdyby mgła stała się gęś-
ciejsza, należało zwolnić marsz okrętów, przystępując do czę-
stszego sondowania głębokości.

Legat i nawigator stali w tym czasie obok siebie na rufie ga-
lery „Nauzykaa", jakby ciesząc się z faktu, że byli już wyłącz-
nie sami odpowiedzialni za żeglugę, a ich decyzji nikt już nie
weryfikował. Probatus i Rufinus mieli pod pewnymi względami
charaktery podobne, kochali przygodę, chociaż Lukan Probatus
za dopełnienie przygody uważał wygodę wypoczynku po znoj-
nym dniu i... dobrą kuchnię. Podróż morska była dla niego wy-
łącznie środkiem niezbędnym dla osiągnięcia zamierzonego ce-
lu, bo wolaił podróżować lądem. Natomiast dla Marka Rufinusa
cel był równie ważny, jak sama żegluga. Legat całkowicie pole-
gał na talencie żeglarskim Marka Rufinusa, na jego doświadcze-
niu w kierowaniu okrętem i eskadrą, nie wątpiąc, że w chwi-
lach krytycznych ów kapitan galery potrafi okazać się zdolnym,
i odważnym dowódcą w boju. Dał zresztą tego dowód w czasie
pościgu za Gotami u brzegów Półwyspu Cymbrów. Rufinus na-
tomiast nie wnikał w tajniki sekretnego zadania i nie pytał
b sprawy, które nie powinny były go obchodzić.

Noc spędzili na kotwicowisku, w ujściu rzeki dziś nazywanej
Warnawą, a wówczas anonimowej, w okolicy kredowej wyspy
Rugii. Mówiono, że ludy zamieszkujące okolice przynależą do
wielkiej rodziny plemiennej Swebów, ale na cóż się to mogło
zdać, skoro cała ludność miejscowa nie była ciekawa przybyszów
i na widok rzymskich okrętów zbiegła z nadbrzeżnych osad w
głąb lądu? Być może poprzednia wizyta zwiadowczego okrętu,
z którego pochodził Harpago, pozostawiła złą pamięć wśród tych
ludzi, a może zawsze tak czynili, gdy nie byli pewni intencji

przybyszów?

Brakowało Markowi Rufinusowi dobrych przewodników i tłu-
maczy. Zabrali wprawdzie dwóch takich z ostatniej ich bazy,
ale gdy tylko wyszli z nimi na ląd, ci zbiegli w głąb lasu. Rzy-
mianie zdani więc zostali na siebie i zasób informacji, jakie zdo-
łali dotąd zebrać i jakie przekazywały stare dokumenty. Ale in-

66

T

formacje te były bardzo skąpe, fragmentaryczne i nierzadko
sprzeczne.

Noc przeszła spokojnie i była dość ciepła, można powiedzieć,
że nawet bardziej ciepła niż się tego spodziewali. Kotwicę pod-
nieśli zaraz po rozpoczęciu pierwszej porannej wachty.

Skierowano się obecnie na północny wschód, tak biegła bo-
wiem linia niskich plaż i obłych wydm, porosfłych kępami tra-
wy, krzewów i powyginanych od sztormowego wiatru sosen.
Tam właśnie zobaczyli po raz pierwszy na tym wybrzeżu ślad
życia — słup dymu. Co więcej, ów dym wydobywał się z du-
żego ogniska, rozpalonego przez kogoś na samym brzegu, aby
zwrócić czyjąś uwagę. Kto mógł tędy przepływać? Chyba tylko
rybacy.

Rufinus dał sygnał obu galerom płynącym za rufą „Nauzy-
kai", aby wstrzymały pracę wioseł, jego trirema natomiast zbli-
żyła się do brzegu, wykorzystując tylko jeden rząd wioślarzy.
Ustawieni na dziobie marynarze cały czas sondowali głębokość.

Na wysokiej wydmie, lizanej przez fale morskie, stali trzej
ludzie, chyba rozbitkowie. Dawali rozpaczliwe znaki rękami i coś
krzyczeli. Nie ulegało wątpliwości, że oczekują ratunku.

Rufinus nie chciał ryzykować bezpośredniego podejścia do
brzegu, tym bardziej że jego okręt posiadał pomost abordażowy.
Zrzucony w wodę nie sięgał wprawdzie brzegu, ale ryzykując
tylko zamoczenie, cała trójka rozbitków dość łatwo przedostała
się po kładce pomostu na pokład. Gdy stanęli przed legatem,
widok ich przedstawiał się opłakanie, a odzież była w strzępach,
dość łatwo jednak można było rozpoznać, kto z trójki był tu
ważniejszy. Dwaj byli rosłymi olbrzymami, nosili długie włosy
i obfite brody, natomiast trzeci był chudym, drobnym i łysym,
ruchliwym człowieczkiem, a na jego policzkach widać było kil-
kudniowy zarost. Dwaj pierwsi padli na kolana i uderzyli czo-
łem przed legatem, podczas gdy trzeci tylko schylił nisko gło-
wę, prawą dłoń kładąc na sercu. Dwaj bełkotali coś w niezrozu-
miałym języku, trzeci odezwał się w języku Romy, choć z wy-
raźnym akcentem prowincji...

— Niech bogowie zawsze mają was w swej opiece, niech Nep-
tun czyni dla was z morza wygodny gościniec, a Eol precz gna'
wszystkie nie sprzyjające wam wiatry! W imieniu własnym i tych

5«

67

tu dwóch hultajów wyradzam wam podziękowanie i zobowiązuję
się do końca życia sławić waszą wielkoduszność i odwagę. Od
dziesięciu dni tkwię z tt-ymi dwoma barbarzyńcami na brzegu,
wyglądając jakiejkolwieks: pomocy. Liczyłem, że zobaczę rybaków,

nie myślałem, że będą to) rzymskie okręty!

— Kim jesteś? — zapytał ostro Marek Rufinus, któremu czło-
wiek, mówiący na tym (odludziu językiem Rzymu, wydał się po-
dejrzany. Czyżby nowa Itajemnicza legacja?

— Jestem kupcem z Galii, a zowią mnie Garotyks syn wol-
nego człowieka Alwerynia z Augustodurum. Trudnię się handlem

bursztynem...

— Skąd przybywasz,?

— Z kraju nad ujściem wielkiej rzeki Yistuli. Płynęliśmy ło-
dzią wzdłuż brzegów, ale gwałtowna fala zatopiła łódź wraz
z całym dobytkiem. Dw'aj moi wioślarze utonęli, ale dwaj ocaleli.
Pomogli rozpalić ogień, polowali na ptaki i umieli wybierać jaj-
ka ptakom z gniazd, nauczyli mnie łowić ryby i to dzięki nim
nie zginąłem dotąd. Ale obiecali mi, że jeżeli nic nie wymyślę
i nie wyprowadzę ich stąd w ciągu najbliższych trzech dni, to
mnie zjedzą... Chyba żartowali, bo w ich stronach nie jadają ły-
kowatych Gallów...

— Gdzie twój towatf? — padło następne pytanie. — Mówisz,

że jesteś kupcem, a n»y nie widzimy żadnych bagaży.

— Na dnie morza, czcigodny panie... Chciałem cię prosić, pa-
nie, jeśli weźmiesz milie z sobą do Galii, potrafię się odwdzię-
czyć. Znam wszystkie Języki ludów na tym brzegu, większość

rzek i zatok.

— Nie płyniemy obecnie do Galii, ale w przeciwnym kierun-
ku, chcemy osiągnąć Zatokę Wendyjską, ujście Yistuli oraz bur-
sztynowe wybrzeże, a dopiero stamtąd wrócić do baz rzym-
skich...

— Jestem do twojej dyspozycji, panie.

— A ci dwaj barbarzyńcy?

—i Przydadzą ci si<i, panie, do wioseŁ Wiosłują świetnie, siłę

mają nadzwyczajną, ale nieocenieni mogą ci się okazać, panie,

gdy zstąpisz na brzeg.

—Więc nic nie pozostało z dobytku, który wiozłeś w łodzi?

— Tylko miecz jcdnosieczny, który służył jeszcze mojemu
68

dziadowi, kiedy pomagał boskiemu Juliuszowi Cezarowi podbi-
jać Galię. Oczywiście na pożytek Rzymowi i samym Galiom...

— Skąd u ciebie taka obrotność w języku?...

— Natura tak mnie wyposażyła, szlachetny panie, a życie
język oszlifowało. Językiem władam, przyznam to otwarcie, le-
piej niż mieczem i język niejeden raz uratował mnie od śmierci,
o którą nietrudno, gdy handluje się na tym szlaku. Czy możesz,
panie, zanim zdecydujesz o naszym losie, kazać nam dać po łyku
wody?

— O waszym losie już zdecydowałem. Będzie tak, jak sam
zaproponowałeś. Wykorzystamy ciebie jako tłumacza i przewod-
nika Garotyksie i źle na tym nie wyjdziesz, jeśli oczywiście
nie łżesz.

— Porozumiem się tak samo łatwo ze Swebem, Wenedą jak
i Estem, panie. Sam ito potwierdzisz. A moi wioślarze?

— Zatrudnimy ich na okręcie i oddamy ci ich, kiedy osiągnie-
my rzymskie bazy. Chciałem zwrócić tylko twoją uwagę na jed-
no i radzić ci, abyś uprzedził o tym obu barbarzyńców. To nie
okręt kupiecki, ale wojenny i panują tu surowe prawa, jak w
wojskowym obozie.

— Będę posłuszny każdemu, kto sprawuje tu władzę, panie.
Czynił będę wszystko, co rozkażesz, panie...

Tak więc załoga „Nauzykai" wzrosła o trzech ludzi: przewod-
nika i tłumacza oraz dwóch galerników.

Marek Rufinus kazał zabrać obu wioślarzy pod pokład i dać
im jeść i pić, natomiast na pokład polecił przynieść kubłak z wi-
nem. Probatus chciał zadać Garotyksowi jeszcze parę pytań, lecz
należało obawiać się, że jeśli Gali nie otrzyma zaraz kilku łyków
wina, zemdleje. Odpowiadał z humorem, ale sił wiele nie miał.
Legat kazał mu więc usiąść na pokładzie i czekał aż (Gali ugasi
pragnienie i nabierze trochę sił. Sam także usiadł, oparty o re-
ling górnego pokładu, a obok niego spoczął Marek Rufinus, zda-
jąc sobie sprawę, że odpowiedzi Galia mogą mieć dla nich waż-
ne znaczenie.

Po kilku łykach wina, Gali jeszcze raz podziękował i zapytał,
czy chcą, aby udzielił jeszcze jakichś informacji, które intere-
sują obu Rzymian. Te kilka łyków wina wróciły mu siły, ale
obawiał się, że kilka następnych łyków wina odbierze mu cał-

69

kowicie możliwość odpowiadania na ich pytania. Po proptu za-
śnie...

— Co widziałeś w ujściu Vistuli? — spytał legat.

— Co widziałem w ujściu Vistuli? — powtórzył pytanie Gali,
•jakby próbując odgadnąć cel pytania. — No cóż, widziałem bur-
sztyn, dużo bursztynu... Spotkałem tam kupców z Carnuntmn,
z Akwilei, nawet z samego Rzymu. Widziałem osady Wenedów

i Estów...

— Czy znasz drogę do Zatoki Wendyjskiej?

— Jesteśmy w pobliżu brzegów wielkiej wyspy Rugii. Może-
my wyspę opłynąć dookoła, ale możemy również przejść kana-
łem między lądem i insulą. Zaraz za wyspą jest ujście rzeki

Yiaduy.

— Możemy jeden okręt wysłać tym kanałem, ale inne okręty

opłyną wyspę dookoła. Jeżeli po nas przypłyną tu następne ga-
lery, musimy przekazać ich kapiltanom wiadomości o obu szla-
kach. Co wiesz jeszcze o tym przejściu?

— Zachodnie brzegi Rugii są pełne płycizn, ale jej cypel pół-
nocny to biała skała.

— Czy mieszkańcy tych ziem są groźni?

— Niekiedy groźni, niekiedy przyjaźni, zależy jak się z nimi
rozmawia i w jakim celu się ich odwiedza. Ostatnio zjawili si^
u tych wybrzeży ludzie znacznie od nich niebezpieczniejsi.

— Kto taki?

— Nazywają ich Gotami.

— Zdążyliśmy już zapoznać się z nimi na wodach Zatoki Ko-
dańskiej. Od mieczy rzymskich umierają tak samo łatwo, jak

tutejsi Germanie.

— Ich miecze są tak samo obosieczne, jak miecze rzymskie,

panie. Najgroźniejsze jednak nie są tutejsze ludy, ale najgroź-
niejsze jest morze, czcigodni panowie. Jest to morze bardziej
kapryśne od Oceanu Germańskiego. Najdogodniejsze dla żeglugi
są miesiące letnie, właśnie taka pora jest teraz, ale wystarczy,
aby wiatr zmienił kierunek, a spada nagle gęsta, chłodna mgła,
albo znienacka uderza na okręty huraganowy podmuch wiatru,
niosący białą chmurę piany, zerwanej z grzywaczy morskich.
Żadna łódź, żaden okręt się tej nawałnicy nie oprze... Jeżeli na-
wet nie będzie ani mgły, ani nie uderzy biały sztorm, wystar-

70

czy silny wiatr zachodni, aby mieć kłopoty z opłynięciem pół-
nocnego cypla wyspy Rugii...

— A jednak popiłyniemy tamtędy — wtrącił się Marek Ru-
finus. Popłyną dwie triremy: „Nauzykaa", na której się znaj-
dziesz i „Nereida". Natomiast kanałem, o którym mówiłeś, mię-
dzy lądem a insulą, popłynie birema „Alekto". Sprawdzimy w
ten sposób twoje rady. Czy za ujściem Viaduy spotkamy wyspę
Aeningię?

— Nie, panie. Słyszałem o tej wyspie i sam jej szukałem, ale
Aeningią nazwał chyba ktoś ląd rozciągający się między ujściem
Viaduy i Vistuli. Wysp tu nie ma żadnych. Najbliższa wyspa
to Rugia, a daleko na północy leży jeszcze Burgundarholm oraz
jakieś wielkie wyspy czy lądy, z których przybywają Goci, ale
ani na Burgundarholmie, ani na północnych lądach nie bywa-
łem. Rugię zaś oglądałem z morza... Mieszkają tam podobno nie-
bezpieczni piraci...

Ostatnich informacji udzielał uratowany rozbitek już z tru-
dem. Próbował ratować się przed słabością łykami wina, ale jak
przewidział, przynosiło ono działanie odwrotne. Zaczęły mu cią-
żyć powieki. Zasypiał. Lukan Probatus postanowił więc, że naj-
ważniejsze pytania zadane mu zostaną jak odpocznie. Wstał i ra-
zem z Rufinusem podążył na rufę, celem omówienia tam naj-
bliższych działań eskadry.

Zgodnie z decyzją Marka Rufinusa, dwie galery obrały kurs
na cypel Rugii, podczas gdy mała birema „Alekto" szukać mia-
ła przejścia w cieśninie,, dziś nazywanej Stralsundem. Opływa-
jąc skalisty cypel wyspy i oglądając jej kredowe, białe wy-
brzeża, Rufinus kazał wywołać na pokład całą załogę i cały od-
dział legionistów, którymi dowodził Simos z Arrabony. Nie cho-
dziło o podziwianie piękna pejzażu, który wydał się wszystkim
groźny i posępny, ale o przygotowanie się na wypadek awarii.
Należało czynić wówczas wszystko, aby uratować okręty, a w ra-
zie katastrofy nie stracić broni, bowiem na brzegu mogła się
okazać niezbędna...

Fala była istotnie duża i trzeba było co chwila rezygnować
z jednego rzędu wioślarzy, to znów przywoływać ich do akcji.
Niektórym żeglarzom, którzy pływali po wschodnich zakątkach
Morza Śródziemnego, kredowa biel skalistych brzegów Rugii

71

skojarzyła się z równie groźnymi wybrzeżami greckich Cykla-

dów.

— Nie wiem, jak uda się nam opłynąć ten przylądek w dro-
dze powrotnej — zauważył legat. — Będziemy mieli wówczas

przeciw sobie zarówno wiatr, jak i falę.

— Dalej od przylądka, fale nie są tak wielkie i groźne —
wyraził pogląd Rufinus. — Być może jednak w ogóle tędy nie
popłyniemy. Jeżeli okaże się, że ów Gali miał rację i birema'
„Alekto" osiągnie ujście Viaduy przepływając kanał między lą-
dem i wyspą, w powrotnej drodze popłyniemy tamtędy.

Po opłynięciu kredowego cypla tej bałtyckiej Charybdy skie-
rowano oba trójrzędowce na południe, aby za masywem wyspy
skryły się przed falą i wiatrem. Za radą kupca galijskiego nie
rzucono kotwicy ani w pierwszej, ani w następnej zatoczce, oko-
lonej wysokimi skalnymi ścianami. Mimo że dawano co jakiiś
czas wypocząć wioślarzom i otrzymali specjalnie pożywny posi-
łek, a nawet po szklance wina, opadali z sił. Spotkanie wszyst-
kich trzech okrętów eskadry nastąpiło w pobliżu miejsca, gdzie
dziś rozbłyska nocą światło latarni Greifswalder Oie. Był wie-
czór. Marek Rufinus zaplanował tu dłuższy odpoczynek. Ale na-
wigatorowi eskadry nie dane było przespać spokojnie całej nocy.

Meldunek wachtowych, wyciągnął go na pokład.

Pogoda była dobra, niebo wygwieżdżone, lekki wiatr i wielki,
złoty księżyc na niebie, ale nad czarnym konturem dalekiej wys-
py płonęły czerwone sygnały. Marek Rufinus kazał zbudzić Gal-
ia i zapytał go o znaczenie tych ogni.

— Mogą to być sygnały dla rybaków, ale mogą być również

ofiarne stosy, składane bogom tego kraju. Zgodnie z obyczajem
mogą tam również palić zwłoki swych wojowników — odparł
kupiec, przecierając zaspane oczy. — Co my wiemy o tym, co
dzieje się obecnie w głębi tej wyspy, jakie wojny toczą się tam
między poszczególnymi wioskami lub plemionami? Mówiłem jut
czcigodnym panom, że na wyspie zamieszkują piraci. Raz oni
napadają osady w ujściu Viaduy, a raz ludzie z ujścia atakują
brzegi Rugii. Toczą się tu wojny, o których nikt wiele nie wie.
Świadkami tych wojen są tylko mewy, ale one nikomu o tym,

co widziały, nie powiedzą.

Legat Lukan Probatus także się zbudził i słysząc rozmowę,

72

wyszedł na pokład. Patrząc na dalekie, tajemnicze ognie, przy-
pomniał sobie sygnały, jakie oglądał nocą w naddunajskiej for-
tecy. Potem wróciła pamięć przygody z Idomenem Luskusem,
i machinalnie dotknął dłonią piersi, gdzie trzymał tajemniczy
amulet z bursztynu, zdjęty z szyi pięknej Silvany.

W czasie dnia doszło do zapowiedzianego dalszego ciągu roz-
mowy z Garotyksem. Rozmowę tę przeprowadzili legat i nawi-
gator na rufie, z dala od wszelkich świadków. Pragnęli zapytać
o rzeczy arcyważne, ale takie, które powinny pozostać utajnione.
Jeśli wszystko byflo prawdą, co mówił ten Gali, mogło to wy-
jaśnić wiele zagadek i ułatwić opracowanie planu działania w re-
jonie Zatoki Wendyjskiej.

— Ujście Yistuli przypomina kraj Betanów i Fryzów. Wiele
tam wysp, płycizn i kanałów, natomiast główny nurt kieruje
się ku wewnętrznemu zalewowi, odgrodzonemu od Zatoki Wen-
dyjskiej progiem wysp i mielizn, połączonych w jedną piaszczy-
stą barierę. Na całym tym wybrzeżu, gdzie tylko poszukać: w
morzu, na plaży, nawet w głębi lasów nadmorskich, wszędzie
znajdują ogromne ilości bursztynu. Kapłani tamtejsi pokazy-
wali mi przedziwne bryły, w których zostały uwięzione nie tylko-
muszki i motyle, ale nawet wielkie żaby i jaszczurki, jakich.
dotąd nie oglądałem, których w ogóle może nie ma w krainach.
zamieszkanych przez ludzi — opowiadał Gali.

— Słyszałeś o Bursztynowym Mieście?

— Słyszałem, ale nigdy go nie oglądałem. Ma leżeć w kraju
Estów. Zresztą, kto ich tam wie, może wcale takiego miasta nie
ma?

— A Bursztynowa Wyspa, którą niektórzy uważają za wy-
mienioną przez Pyteasza ,,Balcio" lub „Bazylię", nazywana tak-
że „Insula Abalus", choć nazwę tę przyznają inni wyspie po-
łożonej v/ rejonie Aviones.

— Nie byłem na takiej wyspie, nie oglądałem jej, ale mó-
wiono mi, że wschodni cypel Zatoki Wendyjskiej zamyka jakiś
ląd, który może być wyspą. Przekonalibyśmy się o tym, gdyby
ktoś spróbował opłynąć ten ląd dookoła. Gdyby to się nie udało,
byłby to tylko półwysep. Prawdą jest, że na tym lądzie znajdują,
się wielkie ilości bursztynu.

— Czy możliwe byłoby namówienie mieszkańców tych ziem,.

73

żeby wspomogli Rzym w jego walce z Germanami, albo żeby
połączyli się z Markomanami lub Cheruskami przeciw Rzy-
mowi?

— Rzym to dla nich wyłącznie kupcy, to dla nich bardzo ko-
rzystny handel. Po cóż mieliby wojować z Rzymem? Ich główny
wróg obecnie to Goci, ale trudno ich wzajemne odnoszenie na-
zwać wojną. Goci nie mają chyba zamiaru opanować tych ziem,

oni uważają, że „są w drodze". Chcą iść na południe...

— A więc nie da się namówić miejscowych plemion, aby

połączyły swe siły do walki przeciw Rzymowi?

— Nie rozumieliby sensu tej walki, panie. Ale prawdą jest,

że coś takiego tam próbowano. Zjawił się człowiek, nazywany
„Wilkiem", podobno zbieg z rzymskiej armii Druzusa, który
zdobył zaufanie starego wodza Wenedów Północnych Lasów. Jest
bowiem wiele różnych rodów należących do plemienia Wene-
dów. Są Wenedowie z Północnych Lasów, są Wenedowie z Wiel-
kich Jezior, są Wenedowie-Rybacy...

— Co to za Rzymianin?

— Nie widziałem go, nie rozmawiałem z nim, ale słyszałem

o nim od innych kupców. Wódz miał piękną córkę. Ów Rzy-
mianin obiecał wyswatać ją z królem Markomanów, wielkim

Marbodem, obiecując jej ojcu bogactwa i sojusze.

— Na co mogły się przydać wodzowi Wenedów bogactwa i so-
jusze?

— Bogactwo to dla tych ludzi narzędzia i broń, a sojusze,

to obrona ich osad przed napaścią Gotów... Wiem, że brzmi to
zgoła niezwykle. Nie sprawdzałem, czy jest to prawda. Chcieliś-
cie jednak znać wszystko, co wiem o tych stronach, czcigodni

panowie.

— Tak i jesteśmy ci za wszystkie te informacje wdzięczni,

niezależnie czy zawierają prawdę, czy kłamstwo powtarzane w
tych krajach. Rzecz w tym, że będziemy oczekiwali od ciebie po-
mocy w zorganizowaniu spotkania z władcą Wenedów. Oczy-
wiście, kiedy dotrzemy już do ujścia Yistuli.

— Ani on mnie zna, ani ja jego, ale potrafię się z tamtejszy-
mi ludźmi porozumieć, może więc okażę się wam pomocny. Szed-
łem już przez kraj Wenedów-Rybaków i Wenedów z Północnych
Lasów ku Estom, ale ominąłem siedzibę tego szalonego Rzymia-

74

nina. Trafiłem na targowisko bursztynowe nad Yistulą, na jej
prawym brzegu, już w kraju Estów. Co chcecie tam znaleźć, pa-
nowie? Kogo spotkać, prócz wodza Wenedów?

— Chcemy również spotkać się z tym, jak mówisz, szalonym

Rzymianinem, któremu udało się zdobyć zaufanie wodza W&-

nedów z Północnych Lasów.

— Wybaczcie, szlachetni, że powiem co o tym myślę. Jest to

przedsięwzięcie bardzo niebezpieczne, a przybycie wielkich okrę-
tów rzymskich na wody Zatoki Wendyjskiej, po napadach Go-
tów, może nastawić do was wrogo wszystkie osady na wybrze-
żu i wszystkie okoliczne ludy. Jeżeli mógłbym coś radzić, to za-
nim jeszcze rzymskie okręty wpłyną na wody Zatoki Wendyj-
skiej, należałoby uprzedzić Wenedów i Estów o tej wizycie. Ina-
czej mówiąc, część z nas powinna dotrzeć tam lądem. A w razie
sytuacji zagrożenia, wyraźnie opowiedzieć się po jednej ze stron.

Moim zdaniem za Wenedami i Estami — przeciw Gotom.

— Przyjmujemy twoje rady. Pomyślimy o tym. Powiedz tyl-
ko, nie przesadzasz, mówiąc o niebezpieczeństwie Gotów? Wi-
dzieliśmy ich i nie przerazili nas.

— Przekonacie się jeszcze, szlachetni panowie, o wartości tych

wojowników i ich małych łodzi.

— Podobasz mi się, Garotyksie. Mówisz tak, jakbyś nic innego

dotąd nie robił, tylko sposobił się w wykonywaniu trudnych za-
dań i podążał w legacjach do nieprzychylnych Rzymowi kró-
lestw.

— Być kupcem na tych szlakach i robić dobre interesy, prze-
mierzając z lichymi karawanami puszcze, bagna, rzeki i morza,
to przecież nic innego, jak stosować te same sposoby, co w le-
gacjach do Partów lub królów armeńskich. Może mówię zbyt
śmiało, ale zrozumcie dobrze moją intencję, czcigodni. Czasami
śmiech nad Styksem ratuje człowieka przed gniewem Charo-
na syna Erebu.

— Skąd ty to wszystko wiesz, Gallu? — spytał legat, zdu-
miony popisem erudycji i retoryki niedawnego rozbitka.

— Mój dziadek był człowiekiem wolnym i pomagał Rzymia-
nom w podboju Galii, to już mówiłem. Dodam, że sam boski
Juliusz Cezar (chwała jego pamięci) wspomniał o nim w dziele
„De bello Galileo", z okazji zwycięstwa pod Alezją i pokonania

75

Wercyngetoryskia. Potem mieszkałem z dziadkiem i ojcem jakiś

czas w Rzymie...

Wierzyć lub nie wierzyć temu włóczędze? — zastanowił się

legat, ale czy było to prawdą, czy kłamstwem, bez, wątpienia.
ów przypadkowo spotkany Gali mógł spełnić ważną rolę w ich
wyprawie. Był odważny, to nie ulegało wątpliwości, i był na
swój sposób przebiegły, jeśli nie nazwać tego mądrością. Trud-
no było obecnie sprawdzić, czy Juliusz Cezar rzeczywiście wspo-
minał w swoim dziele jakiegoś przodka tego Galia, ale z całą,
pewnością pisał o takich Galiach, którzy pomagali Rzymowi.
Czy Garotyks mieszkał istotnie w Rzymie? Mógł jego dziad
uczestniczyć w orszaku wodzów powracających z wojny galij-r
skiej, a później ułatwiło to ojcu Garotyksa zatrudnienie się w-
rzemiośle kupieckim, co z kolei przejął na własne konto syn.
Było to rzemiosło nader ryzykowne na tych szlakach i ocalony
przez rozbitka miecz jednosieczny nie był tylko symbolem.

Legat wstrzymał się w tej rozmowie od ujawnienia interesu-
jących go możliwości założenia stałej stacji wojskowo-handio-1-
wej Rzymu nad Zatoką Wendyjską. Jeśli jednak stosunki na
tym terenie układały się tak, jak informował o nich kupiec, to.
pomysł był nader wątpliwy. Lukan Probatus nie zdradził także-
przed Gallem, że słyszał już o tajemniczym Rzymianinie i nawet
zna prawdopodobnie jego imię. Spytał jeszcze o legionistę no-
szącego imię lub przezwisko Harpago. Ale wszędobylski kupiec-

nic na ten temat nie wiedział.

Znał jednak wybrzeża w okolicy ujścia Yiaduy, gdzie poka-
zywano mu rzymskie hełmy i rzymską broń...

— I dopiero teraz o tym mówisz? — wykrzyknął niemal Lu-
kan Probatus. — Musimy tam wylądować i spotkać się z lu-
dem, w posiadaniu którego znalazły się rzymskie miecze i rzym-
skie hełmy.

8. Osada wśród bagien

Morze, którym obecnie żeglowali, nie groziło podobnymi ka-
prysami przypływów i odpływów, tak jak rejon Oceanu Germań-
skiego w okolicy ujścia rzeki Albis i archipelagu Aviones. Mogli
-więc czuć się całkowicie bezpiecznie przed gniewem Neptuna
lub Eola, gdy znaleźli zaciszną zatoczkę. W rejonie ujścia Via-
duy, czyli Odry, było sporo wysp, piaszczystych mierzei, po-
rosłych rzadkim, sosnowym lasem, mieli więc 'łatwy wybór,
gdzie rzucić kotwicę. Znaleźli istotnie idealną przystań, a biała
kosa piaszczystego półwyspu, ochraniającego okręty przed ata-
kiem fal, łączyła się z lądem.

Garotyks nie był całkowicie pewny, czy już widział to miej-
sce, ale sama okolica była mu znana. Twierdził, że osada, którą
oglądał, znajdować się powinna niedaleko, a znajdą ją bez trud-
ności. Jej położenie wskażą im dymy z licznych ognisk, a także
rybacy, którzy zawsze łowią na brzegu ryby. Woda była w tym
miejscu słodka, co wskazywało, że znajdują się w głównym nur-
cie rzeki Viaduy, a szuwary porastające pobliskie rozlewiska
mówiły wyraźnie, że kończy się tu władztwo Neptuna...

Na ląd mieli pójść Rufinus, Simos z Arrabony, Garotyks i dwu^
dziestu legionistów. Lukan Probatus pozostał na okręcie, a na
czas nieobecności Rufinusa, starszym nautą nad rzymską eskadrą
stawał się dowódca drugiego trójrzędowca Didonus Magnus, zda-
niem Marka Rufinusa żeglarz znakomity, który „w razie jakiego
nieszczęścia" mógłby poprowadzić dalej okręty. Legat przyjął
to zapewnienie z pewnym niepokojem, gdyby Marek Rufinus
i Simos z Arrabony nie wrócili, nie był pewny, czy odważyłby
się płynąć dalej.

Jeszcze zanim legioniści i ich dowódcy zeszli na ląd, Probatus

77

przypomniał dowódcy „Nauzykai" podstawowe pytania, na któ-
re powinien znaleźć odpowiedź na spotkaniu z mieszkańcami
najbliższej osady: czy kiedykolwiek szli tędy Rzymianie i czy
przechodzą tędy karawany z bursztynem. Jeżeli była to prawda,
że w osadzie mają uzbrojenie rzymskie, należało zbadać jaką

drogą tutaj dotarło...

— Powinniście łatwo znaleźć tę osadę, wystarczy, że zoba-
czycie pierwszy dym nad lasem, lub spotkacie pierwszego ryba-
ka... — powiedział legat, powtarzając informację Garotyksa,
a równocześnie pragnąc w ten sposób przekonać samego siebie,
że rekonesans nie powinien przedstawić większych trudności.

— Tak, oczywiście... — przytaknął Rufinus — ale chciałem ci
zwrócić uwagę, panie, że od momentu wejścia do zatoki pilnie
rozglądałem się dookoła i nie spostrzegłem ani dymu, ani ry-
baka...

— Jak sądzisz, jak długo mamy czekać na wasz powrót?

— Daj nam, panie, dwa dni na znalezienie osady, jeden dzień
na pobyt w osadzie i dwa na powrót. Jeśli piątego dnia wie-
czorem nie wrócimy, lub nie dotrze tu żaden posłaniec, znaczyć
to będzie, że spotkało nas coś złego.

— Wystrzegajcie się niepotrzebnych konfliktów. Nie chcemy
tu wojny. Spróbujcie zjednać ich darami.

— Słucham cię, panie. Gałązka dębiny podniesiona nad czo-
łem ma oznaczać tu intencje pokojowe. Znajdziemy więc dębi-
nę i podniesiemy wysoko, ale nie zrezygnujemy ani z mieczy,

ani z włóczni.

Potem zeszli na ląd i legat Lukan Probatus widział ich jak,
rozwinęli się w długi łańcuch, idąc samym skrajem plaży, jak
weszli na grzbiet wydmy, porosłej krzewem i pogiętymi od wi-
chrów pniami sosen, aż zniknęli zupełnie. Potem, już bardzo da-
leko, zobaczył ich znowu. Zauważył wówczas, że zmienili szyk
i szli dwoma kolumnami, z których jedną prowadził Marek Ru-
finus, a drugą Simos z Arrabony. Gdy zniknęli, Lukan Probatus
kazał Didonusowi zarządzić porządek wacht i skrył się w kabinie

na rufie.

Oni tymczasem istotnie szukali jakiegokolwiek śladu, który
naprowadziłby ich na trop ścieżek używanych przez rybaków.
Minęli wał wydm, mizerne sosnowe lasy i zeszli na grząskie łą-

78

ki, za którymi zaczynał się las. Wtedy znaleźli coś, co mogło być
jakimś śladem, jakąś wskazówką; był to trup wojownika, a właś-
ciwie już tylko ludzkie szczątki, obok których znaleźli oszczep.
i Garotyks nachylił się nad czaszką i pokonując odrazę, przyjrzał
się rozbitemu czerepowi.

— Goci... — powiedział krótko. — Widać uderzenie topora,
a topór, o tak szerokim ostrzu, to ulubiona broń wojowników
z północy.

— Od dawna ten zabity tu leży?

— Chyba od kilku tygodni, panie... Zwierz dziki i ptactwo już
tu przy nim się pożywiło, ale jeśli nie zabrano mu włóczni, to
znaczy, że nikt go tu nie szukał, a napastnicy wrócili inną dro-
gą lub poszli gdzieś dalej.

— A osada, o której mówiłeś?

— Poszukajmy ścieżki przez las, będzie i osada...
Ścieżkę istotnie znaleźli, a na niej szczątki jeszcze dwóch wo-
jowników, ale już bez broni. Potem natrafili na zniszczone i spa-
lone chaty, skorupy porąbanych garnków i jeszcze kilka tru-
pów.

— Była tu bitwa, panie... — stwierdził Garotyks.

— To widzę i bez ciebie. Ale jeżeli tylko kilku ludzi zginęło
na obszarze tak dużej osady, to znaczy, że mieszkańcy w porę
zostali ostrzeżeni. Chyba zbiegli, pozostawiając tylko kilku straż-
ników. Jeżeli zbiegli, powinniśmy ich znaleźć.

Tego dnia nie znaleziono jednak ani innych zabitych, ani ży-
wych, ani nowej osady, tylko za lasem, nad rozlewiskiem po-
rosłym wysokimi szuwarami, leżały na brzegu szczątki porąba-
nej łodzi. Jeszcze jeden ślad jakiegoś dramatu. Kierując się we-
dług słońca i pamiętając, że na północy jest morze, ruszyli brze-
giem lasu. Okazało się to nie takie proste, ponieważ idąc ku pół-
nocy napotkali znów bagna. Kluczyli długo, zanim ominęli pas
mokradeł. O zachodzie słońca Marek Rufinus postanowił zano-
cować, ale zakazał rozpalać ogniska, obawiał się, że zbyt często
kluczyli, aby udało im się uniknąć wzroku jakichś straży, być
może obserwujących okolice z wysokości jednego z tych wspa-
niałych drzew. Czyich straży? Może gockich, a może tutejszego
ludu, ale jedno i drugie oznaczało dla nich niebezpieczeństwo.
Okryli się więc szczelnie swymi wełnianymi płaszczami i złożyli

79'

głowy na trawie. Wieczór był ciepły, niebo gwiaździste i noc
na lądzie nie wydała im się takim utrapieniem, jak noce spędza-
ne na pokładach ich okrętów. Przeciwnie, czuli się tu pewniej,
a zapachy traw i rozgrzanej ziemi każdemu przywróciły obraz
bliskich mu stron. Rufinus porozumiał się jeszcze z Simosem,
gdzie wystawić warty. Przy zmianie legionistów w nocy chciał
być obecny Simos, wartownicy byli więc zobowiązani go obu-
dzić. Po rannej zmianie należało przygotować posiłek i ruszyć
w dalszą drogę. Dokąd? Nie bardzo jeszcze wiedzieli, a Garotyks
próbował usprawiedliwić się z zaistniałej sytuacji przed obu do-
wódcami. Nie kłamał — mówił im. — Osadę przecież odnalezio-
no. Nie jego wina, że zastano ją pustą i splądrowaną. Winę po-
nosili ci przeklęci wojownicy z północnych krain.

Marek Rufinus długo nie mógł zasnąć, choć przyczyną tego

nie był lęk. To prawda, chyba on jeden spośród całego oddzia-
łu nie czuł się na tym biwaku pewnie i chyba on jeden wolał
zasypiać na pokładzie okrętu niż wśród traw. Żywiołem jego
nie była ziemia, nie był las, ani zapach traw. Gdy nadeszła po-
ra porannej zmiany warty, obudził się instynktownie. Pomógł le-
gionistom rozpalić ognisko, a gdy przyrządzali posiłek, odszedł
•od obozowiska, wydało mu się bowiem, że z przyległego wzgó-
rza obejmie wzrokiem dużą przestrzeń lasów, mokradeł i wydm.

Gdy doszedł już na sam grzbiet wzgórza, a właściwie zalesio-
nej prastarej wielkiej wydmy, nagle poczuł gwałtowne uderze-
nie ciepłego i wilgotnego wiatru, aż uchwycić musiał poły płasz-
cza całą dłonią. Uderzył go w nozdrza zapach morszczynu i soli,
jakby istotnie sól mogła mieć jakąś swoją szczególną woń. Ale
może właśnie ma dla ludzi wyczulonych na morski wiatr? Bo
był to już wiatr nie skrępowany wzgórzami, ani koronami drzew,

wiejący swobodnie nad wodnym pustkowiem.

Wzgórze porosłe było wprawdzie lasem, ale kończyło się pro-
stopadłym urwiskiem, które amfiteatralnie wcinało się w leśny
ostęp, otwierając nagle widok na wynurzające się wprost z m&-
rza wielkie, purpurowe słońce. Przez moment owa ogromna toń
morska, skąpana w blasku wschodzącego słońca, wydała się Rzy-
mianinowi identyczna jak oglądana ze skał Sycylii czy z okolic
Ostii, ale zimne, stalowe refleksy na północnych krańcach widno»-
kręgu i zamglony horyzont przywracały świadomość, że to jed-

fiO

nak nie Morze Śródziemne, że jest to jedno z tych borealnych'
mórz, o których pisał po swej podróży wielki żeglarz Pyteasz
z Massalii, że jest to ów Ocean Mgieł, o którym wspominał Stra-
bon albo Morze Tajemnic, jak je nazywali Cymbrowie, a w każ-
dym razie Marę Boreum Incognitum, Nieznane Morze Północne.

Poniżej urwiska rozciągał się szeroki pas złotych piasków nad-
morskiej plaży, kontrastujący z ciemną zielenią przybrzeżnej wo-
dy. Ale plaża nie była pusta. Na granicy lądu i morza stała sa-
motna, chyba bardzo młoda, dziewczyna. Wiatr rozwiewał jej
długie, rozpuszczone włosy, fale omywały jej stopy, a po nagim
ciele spływały miliardy kropel wody, jakby szczodrobliwy bóg
morza, zachwycony jej urodą, obsypywał ją swymi klejnotami.

— Afrodyta Afrogeneja! — szepnął zachwycony Rzymianin,
używając zasłyszanych na egejskich wodach greckich zaklęć ku
czci bogini miłości. — Afrodyta Anadyomene!

Patrzył jak urzeczony, bojąc się, że jakimś nierozważnym,
gwałtownym gestem spłoszy to zjawisko. Z głębi pamięci powró-
ciły zasłyszane gdzieś strofy hymnu na cześć „Pani o złotych ko-
lanach, radości bogów i ludzi". Dziewczyna tymczasem pluskała
się w falach jak boginka z morskiego pobrzeża.

Słońce wzniosło się wyżej, niebo na krańcach jeszcze bardziej
zaciągnęło się mgłą, ale wysoko w górze stało się błękitne. Cia-
ło dziewczyny nie było kremowobiałe jak u rzymskich elegan-
tek, ale miało ową poświatę złota, jaką nadaje skórze słońce,
wiatr, morze, młodość i swoboda. Tym ostrzej kontrastowało ze
szmaragdem fal i jaskrawą, kredową bielą piasku.

— Baliśmy się o ciebie, panie... — Rzymianin usłyszał nagle
/'zyjś głos za plecami. Był to centurion Simos z Arrabony, a za
nim Garotyks i czterej legioniści. — Już dawno odszedłeś, jadło
przygotowane, a ty...

— Ciii — syknął Rufinus, kładąc palec na ustach i wskazując
w stronę plaży. — Czy widziałeś kiedyś boginkę tutejszych
krain? Nie? To patrz i zachwycaj się jak ja...

Właściwie nie wiadomo, jak długo staliby jeszcze na grzbie-
cie wydmy ponad urwiskiem, gdyby wiatr nagle nie przycichł
i nie zadźwięczał miecz jednego z żołnierzy. Dziewczyna usłysza-
ła i odwróciła się gwałtownie, a widok zgromadzonych na grzbie-

a — ...i został tylko -wlatr

81

^

cię wydmy zbrojnych przeraził ją. Krzyknęła i zaczęła biec skra-
jem plaży.

— Schwytajcie ją, ale nie czyńcie jej krzywdy! — Polecił

Simos legionistom. — Schwytajcie ją, okryjcie płaszczem i spro-
wadźcie tutaj.

Skoczyli w dół, zjeżdżając po skłonie urwiska, brzęcząc że-
lazem i wydając dzikie okrzyki. Biegli szybciej niż dziewczyna,
choć uciekała jak sarna. Wkrótce przyprowadzili ją. Nagą, ale
okrytą płaszczem żołnierskim, przerażoną i drżącą, zasłaniającą
wstydliwie, gestem jakby podpatrzonym u rzeźb greckich i rzym-
skich, swoją nagość. Ale w jej strachu migotał także cień cieka-
wości. Nikt jej nie uderzył, nikt nie zadał jej bólu, okryto ją
płaszczem, a twarze nie były wcale groźne, nawet uśmiechały
się do niej. Spojrzała na Marka Rufinusa i centuriona z Arrabo-

ny, zgadując, który z nich jest tu wodzem.

— Mamy przecież wśród podarków tunikę i brązowe fibule,

mamy bransolety i ozdoby! Przynieście je tutaj!

A kiedy już przyodriano dziewczynę w tunikę, spięto ją
broszami, nałożono na jej ramiona bransolety, strach minął zu-
pełnie, a nawet pojawił isię pierwszy uśmiech.

— Powiedz jej, Garotyksie, że jesteśmy przyjaciółmi jej lu-
du — zwrócił się Rufinus do Galia. — Niech nas zaprowadzi do
osady i do wodza jej ludu. Chcemy ofiarować mu podarki i pójść

dalej w pokoju. Potrafisz to powiedzieć?

— Spróbuję, panie...

Z zainteresowaniem przysłuchiwano się dialogowi kupca
z dziewczyną. Dość łatwo porozumiał się przebiegły Gali z tą
nadmorską boginką, choć nawzajem pomagali sobie bogatą ge-
stykulacją. Chyba jednak sens jego informacji został przez nią
zrozumiany, bo zaczęła coś długo i zawile wyjaśniać, wskazując

na morze, na las i na niebo.

— Co ona mówi? — spytał wreszcie zniecierpliwiony Rzymia-
nin.

— Wszystko sprowadza się do jednego. Wiele dni temu, nie

potrafi bowiem określić tego dokładnie, napadli na jej plemię
wojownicy z północy.
— Goci?

82

— Z pewnością tak—Powiedziała nawet wyraźnie, w narze-
czu plemion północnych, imię króla Ulfa Płowowłosego.

—— A więc to władca tych samych wojowników, z którymi się
już spotkaliśmy na Półwyspie Cymbrów. Gdzie są obecnie ci
wojownicy z północy?

— Ta mała mówi, że wsiedli do swoich (łodzi i pożeglowali
na wschód...

— Może więc się z nimi jeszcze spotkamy... A gdzie osada
jej plemienia?

— Mówi, że jej plemię skryło się w lasach.

— Zaprowadzi nas do swoich?

— Powiedziała, że zaprowadzi.

Znów rozciągnęli się w długi łańcuch, idąc jednak dalej mar-
szem ubezpieczonym. Polegało to na tym między innymi, że
Simos z Arrabony szedł na końcu, aby na wypadek ataku zor-
ganizować od tamtej strony obronę, natomiast przodem szła
dziewczyna, a dalej Rufinus z Garotyksem. Dziewczyna po dro-
dze oglądała swoją odzież, spinki, bransolety, to znów spogląda-
ła za siebie, na idącego za nią przystojnego Rzymianina w pozła-
canym pancerzu. Przekroczyli w bród jakąś płytką rzeczkę, ra-
czej strumień, i opuścili wydmy. Dalej rosły krzaki i wielkie
paprocie, a sosnowy bór mieszał się z liściastym, tworząc nie-
przejrzaną gęstwinę. Usłyszeli gwizdy naśladujące głosy ptaków
i Marek pewny już był, że dostrzegły ich niewidoczne wciąż
jeszcze obce straże. Weszli na wąską ścieżkę, która zaprowa-
dziła ich nagle na rozległą polanę. Tam zobaczyli grupę zbroj-
nych...

Dziewczyna ułamała gałązkę zielonych liści i podniosła ją wy-
soko nad głową. Nie była to gałąź dębu, co mogło sugerować, że
każda gałązka z liśćmi oznacza pokojowe zamiary. Rufinus kazał
swoim zatrzymać się, a Simos wezwał kilku legionistów z arier-
gardy, aby uważali, czy nikt nie atakuje od tyłu. Byli przecież
na terytorium obcym i nie wiedzieli czego mogą oczekiwać.

Na czoło zbrojnych wysunął się potężny, zwalisty mąż, któ-
rego brodę posrebrzył już wiek. Miał długi kaftan z samodziału,
spodnie i nosił szeroki, skórzany pas zdobny wielką spinką z brą-
zu. W jednej ręce trzymał oszczep, w drugiej tarczę. Dziewczy-
na pobiegła prosto do niego coś głośno opowiadając i żywo gesty-

f

83

kulując, raz po razie wskazując na legionistów. Rufinus,' trzy-i
many w dłoni miecz wbił ostrzem w ziemię, potem sięgnął do
najbliższego drzewa i ułamał zwisającą nisko gałązkę. Podniósł
ją wysoko nad głową i powiedział jeden wyraz, będąc pewny,

że tamten go zrozumie.

— Roma!

Wódz obcego plemienia zrozumiał go dobrze. Wbił także swój

oszczep w ziemię i ułamał gałązkę z zielonymi liśćmi. Rufinus
wiedział, że w tych wszystkich krajach, które nazywano w Mieś-
cie barbarzyńskimi, podobne gesty oznaczały pokój i przyjaźń.

Teraz należało otworzyć dźwigane przez dwóch legionistów
worki z podarkami. Tak też zrobiono, sypiąc na murawę ozdo-
by wyprodukowane - w nadreńskich prowincjonalnych warszta-
tach rzymskich.

— A teraz kolej na ciebie, Garotyksie — szturchnął Rzymia-
nin celtyckiego kupca. — Powiedz, że przybyliśmy z daleka i po-
dążamy dalej, że chcemy żyć z nimi w pokoju i staniemy po
ich stronie, gdyby napadli ich wojownicy z północy. Powiedz,
że podarunki te przeznaczone są dla nich i ich rodzin, i zapytu-
jemy, czy byli tu u nich Rzymianie...

To ostatnie pytanie nie było potrzebne, bowiem w tym mo-
mencie dostrzegł Rzymianin u niektórych wojowników jakieś
części uzbrojenia pochodzące z obszaru rzymskiego, włócznie,

a nawet miecze...

Wódz obcego plemienia coś zagadał gardłowym głosem, a Ga-

rotyks spróbował to przełożyć.

— Mówi, żebyśmy wbili w ziemię włócznie i usiedli na tra-
wie, a oni zrobią to samo, ich wódz natomiast gotów jest wysłu-
chać naszego wodza. Powiedział ponadto, że wojownicy z półno-
cy to ludzie bardzo niebezpieczni, ale jeśli jesteśmy przyjaciół-
mi, możemy liczyć na wsparcie, gdyby i nas napadli wojownicy
z północy. Powtórzył to, co mówiła już dziewczyna, że na ich
osadę napadli Goci i wymienił wyraźnie imię wodza napastni-
ków: Ulf Płowowłosy. "Musiał im dać się poznać z nie najlepszej
strony, bo zapamiętali jego imię, a wymieniając je, ściskają w
dłoniach broń i zgrzytają zębami. A jeśli mogę coś powiedzieć
od siebie, to nie mają wrogich zamiarów. Już raczej... boją si%

nas.
84

— Ze strachu człowiek gotów jest popełnić niekiedy naj-
większe głupstwa, nawet rozpocząć wojnę — uzupełnił wywód
Garotyksa Marek Rufinus. — No, ale jeśli taka jest ich propo-
zycja, usiądziemy i porozmawiamy. Włócznie także wbijemy
w ziemię, ale dłoni z rękojeści mieczy nie zdejmiemy...

Kiedy jednak wódz obcego plemienia dowiedział się, że okrę-
ty rzymskie stoją w ujściu Viaduy, co potwierdzili jacyś wo-
jownicy stróżujący na wybrzeżu i kiedy upewnił się, że mają
oni rzeczywiście zamiar odpłynąć, a przyjaciółmi gockich pira-
tów nie są, zdecydował się na coś, czego Rzymianie nie mogli
się spodziewać: pokazał im ukrytą wśród bagien osadę i ugościł.
W osadzie okazało się, że piękna boginka, którą Rzymianie zo-
baczyli na brzegu, była jego córką. A tych córek miał pół tuzina
i wcale nie brzydszych od tej, którą spotkali. Miał poza nimi
czterech synów, z których najmłodszy pętał się wśród wojowni-
ków zupełnie nagi, a najstarszy dźwigał już oszczep i to on
przyciągnął, wraz ze swoimi wojownikami, dzika i sarnę. Zwie-
rzyna pieczona na wolnym ogniu napełniła wkrótce okolice sma-
kowitym zapachem, a piwna polewka ugasiła pragnienie.

Marek Rufinus i Simos zauważyli, że mimo uczty i zabawy
mieszkańcy osady nie zapomnieli o bezpieczeństwie. Zmieniały
się warty, wyruszały w teren małe grupki zbrojnych, chyba
z zadaniem penetracji terenu. Podejmowano oddział legionistów
jak przyjaciół, ale równocześnie sprawdzano, czy ich śladem nie
idą już inni. Stary wódz wysłał również wojowników, aż ku
ujściu Viaduy, celem obserwacji okrętów. Ale Rufinus i Simos
także nie pozwolili swoim żołnierzom rozejść się po osadzie. Rzy-
mianie mieli przykazane na wszystko uważać i broń mieć w po-
gotowiu, a najważniejsze, nie ulegać namowom wypicia więcej,
niż jednego garnuszka piwnej polewki i to tylko wówczas, jeśli
tę samą polewkę pili wojownicy obcego plemienia. Kusiły ich
także swymi wdziękami niektóre dziewczyny, dając im znaki, aby
poszli z nimi w głąb lasu, ale dowódcy przypomnieli legionistom.
podobne kontakty jednej z centurii legionowych, gdy spotkano
w puszczy obozowisko Cherusków. Ci, którzy ulegli czarowi mło-
dych, chętnych do igrów dziewcząt, nigdy już nie wrócili z la-
BU...

Pobyt w osadzie przyniósł Markowi Rufinusowi wiele nowych

l                                                    85

informacji i wyjaśnił tajemnicę pochodzenia tych fragmentów
rzymskiego ekwipunku, jaki odkryli u miejscowych wojowni-
ków. Wódz plemienia opowiedział, pomagając sobie gestami, jak
to w czasie burzy „olbrzymi" okręt rzymski, bo przecież każdy
okręt rzymski musiał sk? wydać ogromny wobec rozmiarów ło-
dzi, jakich tu używano, rozbił się na brzegu. Zdaniem wodza nikt
z załogi nie ocalał, a morze wyrzucało jeszcze przez dwa dni na
plażę ciała zabitych. W tym momencie Garotyks, przekładający
relację wodza, wtrącił, że być może niejeden z rozbitków jeszcze
żył, ale tutejsi wojownicy dopomogli takim rozstać się ze świa-
tem. Nauczeni doświadczeniem, że zza morza przychodzą tylko
rabusie, woleli pozbyć się wszystkich. Niewolników przecież nie

potrzebowali.

Być może była to właśnie ta galera, którą płynął ów Rzymia-
nin o imieniu lub przezwisku Harpago. Coraz bardziej w świa-
domości Marka Rufinusia utrwalało się przekonanie, że choć Ty-
beriusz, a nawet sam boski Oktawian August uważali ich za
pierwszych Rzymian, którzy wyprawili się tak daleko, docierały
już tutaj przedtem pojedyncze galery wojenne, a być może i ku-
pieckie liburny, lecz nikt o tym nie pamiętał.

Osada otoczona była szeroką taflą rozlewisk i mokradeł, tor-
fowisk i bezdennych bagien. Istniały stąd tylko jakieś tajemne
ścieżki w tym labiryncie kęp i traw, samotnych pokrzywionych
sosen i szuwarów oraz jedna, bardziej pewna, częściowo ozna-
kowana, którą tu przybyli. Pod wieczór opuścili osadę wraz
z przewodnikami, a zanocowali na leśnej kępce, już na progu
borów, za którymi wznosiły się wydmy i szumiało morze. Zgod-
nie z przyrzeczeniem złożonym legatowi, jutro pod wieczór, a w
najgorszym wypadku pojutrze rano powinni wrócić na okręty.
Rozbili więc obóz na kępie, obserwując w nocy światła w osa-
dzie i słuchając jakichś śpiewów, być może rytualnych.

Przed rozstaniem, stary wódz oznajmił Rufinusowi przez Ga-
rotyksa, że słyszał jakoby w ujściu Yistuli zamieszkali jacyś
obcy ludzie, ale wielu ich tam nie ma, a choć zdobyli przychyl-
ność wodza plemienia Północnych Lasów, jak ich nazywano,
reszta plemion "Wenedów nie jest im życzliwa. Toczyć się tam
miały także jakieś wojny z Gotami, którzy postanowili tamtędy
wędrować do południowych krain. Czy przechodzą tędy kara-

86

wany? Dawniej chodziły częściej, obecnie rzadziej, bo w okolicy
ujścia Albis i w rejonie dolnego Renu szlaki są niebezpieczne.
A kto tędy chadza? Na to pytanie wódz wskazał na Garotyksa,
mówiąc, że ten już także tu był, ale jeszcze przed napadem. Go-
tów, kiedy zamieszkiwano w starej osadzie.

Rufinus znów nie mógł długo zasnąć, brakowało mu zapachu
desek pokładu, morza i kolebania kadłuba przez fale. Żałował,
że zasypia tak daleko od osady i nie ma tej nocy obok siebie
kogoś takiego, jak ta dziewczyna, którą zobaczył rano na brze-
gu morza. Postanowił, że jeszcze rankiem postara się ją zoba-
czyć, a nawet, kto wie, gdy nie ma już Tyberiusza i jego urzęd-
ników, może Lukan Probatus zezwoliłby zabrać ją na pokład.
Morze i piękne kobiety, to były przecież dwie główne wartości
jego życia...

Słuchał więc brzęczenia owadów, rechotu żab w bagnach i da-
lekich śpiewów. Być może mieszkańcy osady cieszyli się z po-
darków, jakie im ofiarowali, może odprawiali modły do duchów
borów i wód, do bogów gromowładnego nieba. Potem umilkły
śpiewy, chóry żab i brzęczenia owadów i jedynie samotny głos
jakiegoś nocnego ptaka, przypominający skargę dziecka, wołał
aż do rana od strony bagien.

Nad ranem wódz przysłał Rzymianom jeszcze miodu, owoców
leśnych i gorące mięso, którym obdzielili cały oddział. Przynieśli
te dary wojownicy, prowadzeni przez jakiegoś starca, jakby ka-
płana. Rufinus wręczył tym ludziom kilka ozdób, a następnie
przez Garotyksa spytał o dziewczynę. Chciał wiedzieć czy jest
wolna, czy też ofiarowano ją już za żonę jakiemuś wojownikowi
i czy nie zrobiono jej krzywdy za to, że przyprowadziła do osa-
dy obcych wojowników. Odpowiedź kapłana przetłumaczył Ga-
rotyks, ale mówił cicho, nieśmiało, zdając sobie sprawę, że in-
formacja zawiera grozę i ból.

— Starzec mówi, że ta dziewczyna złamała ich prawo. Nie
wolno nikomu wskazywać obcym ludziom drogi do osady, bo
to grozi śmiercią całej osadzie. Jesteśmy wprawdzie dla nich

; przyjaciółmi — mówi starzec — ale ona o tym nie mogła wie-

; dzieć...

— Co jej zrobili?... — spytał gwałtownie Rzymianin.

87

— Istnieje takie prawo... — tłumaczył Garotyks. — Zdrajcę

"wpędza się ostrymi włóczniami w trzęsawisko...

Rzymianin przymknął oczy. Wyobraził sobie noc, blask żagwi
i błyski włóczni skierowanych w stronę nagiego ciała dziew-
czyny. Ciepły oddech nocy i zimną topiel bagnisk. Zrodzona
z piany morskiej jego Afrodyta, obsypana perłami piany mor-
skiej, utonęła w cuchnącym, pełnym żab i węży trzęsawisku.
Tonęła powoli. To jej krzyk, a nie wołanie nocnego ptaka sły-
szał tej nocy, kiedy godne Praksytelesa jej uda, piersi i ramiona

pochłaniało bagno.

— A wódz? Co robił wódz? — spytał Marek Rufinus.

— Wódz? — powtórzył jego pytanie starzec. — Co mógł tu
więcej zrobić wódz? Pożegnał ją. To była jego najbardziej uko-
chana córka. Ale takie jest nasze prawo, bez względu kogo do-
tyczy. Pokazać obcemu drogę do osady można tylko za zgodą
starszych plemienia. Nie przestrzegano tego dawniej i dlatego
tak łatwo znaleźli naszą poprzednią osadę wojownicy z pół-
nocy...

— Czy broniła się?

— Była posłuszna woli starszych, a kobiety przystroiły je]

czoło wiankiem kwiatów. Dopiero, gdy stanęła nad skrajem bag-
na, nie chciała iść dalej i trzeba było włóczniami zepchnąć ją
w topiel — tłumaczył Garotyks. — Tonęła długo, długo. Jeszcze
rano widać było ponad topielą jej głowę, potem błoto zamknęło

jej krzyk na zawsze...

Zanim odeszli z tego miejsca, Marek Ruf mus poszedł jeszcze

na sam brzeg obszaru trzęsawisk. Wstały poranne mgły i zarysy
osady utonęły w bieli oparów. Kwitły tu kolorowe kwiaty, nad
którymi fruwały motyle i wielkie kolorowe ważki...

Pora była zacząć marsz ku okrętom. Porozumieli się z Simo-
sem i młody centurion stanął na czele oddziału. Marek Rufinus
szedł na końcu, nie tak czujny, jak wymagała tego sytuacja, po-
grążony w myślach, w każdym głosie leśnego ptaka rozpoznając

krzyk, jaki słyszał tej nocy.

Minęli bory, trafili na teren pagórkowaty, zapowiadający już

wydmy nadmorskie. Tego dnia nie dotarli jeszcze do miejsca,
w którym pozostawili okręty, przenocowali więc na skraju lasu,
w pobliżu morza, słuchając szumu fal wieczornego przyboju.

88

Rankiem zobaczyli pstre burty okrętów.

Pogoda była dobra, wiatr nie za silny, fala długa i płaska. Na-
leżało czym prędzej podnosić kotwice i wyruszać w dalszą dro-
gę. Na wschód...

9. U progu taJemnicy

Płynęli tylko w dzień i tylko przy dobrej pogodzie. Silny
"wiatr i wzburzane morze powodowały zawsze postoje w głębi
ujścia jakiejś rzeki, co zresztą wymagało zawsze wykazania się
•znajomością sztuki manewrowania okrętami przez ich dowód-
ców. Z reguły każdą rzekę zapowiadały mielizny, galery wcho-
dziły więc tylko na wiosłach, przy stałym sondowaniu, dna. Mo-
że Rzymianie mieli szczęście, a może Rufinus dobrał dobrych
żeglarzy do tego rejsu, bo nie doszło do ani jednej poważniejsze]

awarii.

Kontakty z ludnością zamieszkującą te okolice były ograniczo-
ne. Widok tak ogromnych okrętów budził wszędzie lęk. Zdarzało
się nawet, że galery brane były za morskie potwory, a nie za
dzieło ludzi. Magiczne słowo „Roma", które budziło gdzie in-
dziej respekt, coraz rzadziej sprawiało wrażenie na mieszkań-
cach wybrzeży, natomiast respekt budziły zawsze miecze, włócz-
nie i zbroje legionistów. ,,Ciekawe, gdzie zdarzyła się katastro-
fa zwiadowczej galery, z której pochodził Harpago — zastana-
wiał się Rufinus. — Czy tam, gdzie odwiedziliśmy tę osadę
wśród bagien, czy może właśnie gdzieś tutaj?" Ale rozwój wy-
darzeń przyniósł im dalsze zagadki. Na jednej z białych plaż
znaleźli wrak innej rzymskiej galery zagrzebany głęboko w pia-
sku, a pewne szczegóły jej konstrukcji i zniszczenie drewnia-
nych szczątków kadłuba sugerowało, że mogła ona pochodzić
z czasów znacznie wcześniejszych, może nawet z okresu, gdy Ga-
jusz Juliusz Cezar podbijał Galię i ziemie Brytów. Potem na-
tknęli się na szczątki kupieckiej liburny, rozbitej na mieliżnie
i wyrzuconej daleko na wydmy, w czasie jakiegoś huraga-
nowego sztormu. Dawne, nieznane nikomu tragedie, o któ-

ao

rych nikt nigdy się nie dowie. — Znaleziony obok szczątków
liburny, wkopany w piasek bursztyn sugerował, że ładownie
statku musiały być pełne tego magicznego kamienia. A co stało
się z załogami? Wszyscy zginęli, czy może część ocalała i ruszyła
w głąb lądu, albo zginęła od włóczni miejscowych plemion, nie-
chętnych obcym? W milczeniu obchodził Lukan Probatus ślady
pozostawione przez Rzymian, odnosząc wrażenie, że przeżywa
coś, co znał tylko z mrocznych baśni i snów. Oto idzie leśn^
drogą, ale za jego plecami natychmiast wyrastają nowe drzewa,
ścieżka znika i puszcza zamyka się. Widzi przed sobą jeszcze
tylko cel podróży, lecz nie ma już za nim drogi powrotnej.
A może kiedyś ich galery także odnajdzie ktoś na tym obcym
brzegu, jeżeli w ogóle ktoś jeszcze wyprawi się na tajemnicze

morze, poza Zatokę Kodańską...

Jak twierdził Garotyks, zbliżali się do przylądka, za którym
ląd gwałtownie się cofa ku południowi, tworząc wielką, półko-
listą nieckę Zatoki Wendyjskiej. Od otwartego morza miała osła-
niać zatokę ławica wydm i mielizn, zakończona wyspą, na któ-
rej bazowali zwykle rybacy wendyjscy, a gdzie ostatnio zaczęły

się zatrzymywać łodzie Gotów.

— Jeżeli chcesz, panie, wysiąść na brzegu i dotrzeć do sie-
dziby władcy Wenedów lądem, należałoby uczynić to teraz, za-
nim okręty wejdą na wody zatoki. Tam już nikogo nie zasko-
czymy, zobaczą nas wszyscy: Wenedowie i Estowie, a nawet
Goci, którzy uczepili się bursztynowego brzegu.

Zgadzało się to z koncepcją legata, który już po pierwszej roz-
mowie z Gallem postanowił osiągnąć siedziby Wenedów pieszo,
razem ze zbrojną karawaną, aby nie wzbudzać podejrzeń, że
jest to morska ekspedycja, choć właśnie taka ona była. Na po-
moc okrętów liczyć chciał natomiast dopiero wówczas, gdy od-
najdzie legowisko człowieka o przezwisku Lupus.

Tak więc w miejscu zakotwiczenia, być może na wodach Je-
ziora Żarnowieckiego (które wówczas miało bezpośrednie połą-
czenie z morzem i .stanowiło znakomite miejsce postoju) doszło

do ostatnich przygotowań.

— Pozwólcie zapytać, czcigodni — wtrącił się wówczasi do

rozmowy legata z głównym nawigatorem tłumacz — czy imię
Lupus znane było wam już przedtem?

91

— ów Lupus to wróg Rzymu. Jego prawdziye nazwisko to
Aulus Apollinaris — wyjaśnił legat, uważając, że czas zdradzić
tajemnicę wyprawy. — Chcę go spotkać i porosmawiać z nim,.
a ty pomożesz mi, Garotyksie synu Alveryna, przyjacielu Rzy-
mu. Twój ojciec i dziad służyli, jak mówiłeś, Cezarowi, nato-
miast Aulus Apollinaris Lupus, podobnie jak jeg<> dziad i ojciec,
był zawsze przeciw Cezarowi, a dziś — przecw Oktawianowi
Augustowi... Los uczynił cię naszym sprzymierzeńcem, Garo-
tyksie.

W nocy legat zarządził spotkanie dowódców trzech galer i wy-
jawił im swój plan. Następnego dnia postanowił wyruszyć z ka-
rawaną w głąb lądu, zabierając z sobą centuriona Simosa z Ar-
rabony, tłumacza Garotyksa, dziesięciu legionistów, dwunastu
niewolników z bagażem, kucharza i jego pomocrika oraz dwóch
osobistych służących. Obszerne wełniane opończe legionistów
ukryć miały ich wojenne wyposażenie: pancerze i miecze. Na-
tomiast włócznie mogli nieść bez ich skrywania, bowiem każda
karawana jest zawsze uzbrojona. Głosić będą, że idą po bursztyn
do kraju Estów, a po drodze chętnie z każdym handlują. „Za"
nim dotrzemy na miejsce w ujściu Yistuli będą już o nas wszys-
cy wiedzieć" — stwierdził legat — „a o to mi właśnie chodzi".

— Panie, czy nie zabierasz zbyt mało żołnierzy? — pozwolił

sobie zauważyć Marek Rufinus.

— Gdybym chciał wojny z tutejszymi plemionami, z pewnoś-
cią miałbyś rację. Ale chcę zostać przyjęty jako kupiec, a nie
żołnierz i dopiero gdy okaże się, że wojna jest nieunikniona,
wykorzystam was wszystkich.

— A jeżeli oni pierwsi zaatakują?

— Będziemy się bronić. Umiejętność walki i uzbrojenie każ-
dego legionisty godne jest nawet pięciu wrogów, a ilu wojów-
ników może wystawić taka Isśna lub nadmorska osada?

— A Goci?

— Będziemy starali się unikać spotkania z nimi, dopóki nie
okaże się to konieczne.

Marka Rufinusa to jednak nie uspokoiło. On także wierzył
w umiejętność walki i uzbrojenie każdego legionisty i było praw-
dą, że taki legionista wart był co najmniej pięciu, jeśli nie wię-
cej wojowników barbarzyńskich. Ale barbarzyńcy górowali nad

92

legionami znajomością terenu i z reguły atakowali z zasadzki.
Wszystkie klęski legionów brały się stąd, że wodzowie rzymscy
byli zbyt pewni wyższości żołnierza Romy nad przeciwnikiem w
otwartym polu. Ale do bitwy w otwartym polu dochodziło rzadko.

— Mamy więc zostać tu i czekać? — spytali dowódcy „Alek-
to" i „Nereidy", także zaniepokojeni planem legata.

— Pozostajecie pod rozkazami Marka Rufinusa. Według oce-
ny naszego przewodnika Garotyksa, do głównej siedziby Wene-
dów z plemienia Północnych Lasów powinniśmy dotrzeć za pięć
xini. Piątego dnia od naszego zejścia z okrętów, podniesiecie ko-
twicę i wyjdziecie w morze. Opłyniecie najbliższy przylądek, po-
tem łańcuch mielizn i wysp, aż znajdziecie się na wodach Za-
toki Wendyjskiej. Mówią, że tam właśnie miał spaść ze słonecz-
nego wozu lekkomyślny Faeton. Przepłyniecie następnie zatokę
i wylądujecie na brzegu, około ujścia rzeki Vistuli. Nastąpi to
w nocy z szóstego dnia na siódmy. Jeżeli będzie to możliwe, za-
palimy tej nocy trzy wielkie ogniska obok siebie, aby wskazać
wam miejsce naszego pobytu. Jeżeli ogniska nie zapłoną, będzie
to oznaczało, że jesteśmy w niebezpieczeństwie, albo że nie ma
już nas wśród żywych. Zdajcie się wówczas na rozkazy Marka
Rufinusa, on będzie już wiedział, co w takiej sytuacji przedsię-
wziąć... A do Kalend, miesiąca czczącego boskiego Juliusza, bę-
dziemy mieli wszystkie tajemnice rozwiązane...

Tu trzeba wyjaśnić pewną specyfikę kalendarza rzymskiego
i określić, co oznaczały powtarzające się w mojej książce — Ka-
lendy, Nony i Idy. Otóż pierwszy dzień miesiąca nosił wówczas
nazwę Kalend, natomiast trzynasty dzień miesiąca obchodzono
pod nazwą Id. Wyjątek stanowiły miesiące: marzec, maj, lipiec
i październik, kiedy Idy przypadały piętnastego dnia miesiąca.
-Każdy dziewiąty dzień przed Idami nazywano Nonarni. Jeśli
eskadra rzymska wyszła z Zatoki Kodańskiej na otwarte morze
w Idy czerwcowe, a Lukan Probatus liczył na wykonanie wszy-
stkich zadań na Kalendy lipcowe, to okręty Marka Rufinusa
powinny były zbliżyć się do brzegów Zatoki Wendyjskiej w
ostatnim dniu czerwca, czyli w wigilię Kalend lipcowych. To
gwarantowało, że w rejsie powrotnym uda się wyprzedzić okres
sztormowy.

Zorganizowanie karawany odbyło się sprawnie i pierwszego

93

już dnia drogi cała grupa, którą prowadził legat rzymski, zna-
lazła się u progu wielkiej puszczy, dziś nazywanej Puszczą

Darżlubską.

— Czy są tu zwierzęta groźne dla człowieka? — spytał legat,

rozważając możliwość przejścia kompleksu borów lub obejścia

ich dookoła.

— Jest ich mnóstwo — odpowiedział Garotyks, przerażony

pomysłem przebycia puszczy przez jej maitecznik. — Są tu
ogromne tury, są niedźwiedzie, odyńce, wilki... W głębi lasów
są bagna i tak wielka gęstwa kolczastych krzaków, że ani zwierz,
ani człowiek wprost przez puszczę nie przejdzie, trzeba więc
kluczyć i szukać drogi, a łatwo zabłądzić. Jeżeli wolno mi ra-
dzić...

— A jeżeli obejdziemy te bory, dokąd nas zaprowadzisz?

— Aż nad brzeg zatoki, panie. Droga to bezpieczna...

— Nad brzeg Zatoki Wendyjskiej?

— Tak jest... A pierwszymi ludźmi, jakich spotkamy, będą

gościnnie nastawieni Wenedowie-Rybacy.

Omylił się Garotyks. Jeszcze tego dnia, na skraju boru, zo-
stali zaatakowani przez rozwścieczonego odyńca. Zwierz pojawił
się przed nimi niespodziewanie i zanim ugodziły go włócznie le-
gionistów, jeden z nich został zmasakrowany szablistymi kła-
mi. Legat zarządził postój, zastanawiając się, co zrobić z ran-
nym, kazać ludziom odnieść go na okręty, czy nieść go z karai-
waną aż do najbliższego osiedla? Dylemat został rozwiązany bez.
jego udziału. Nad ranem legionista skonał i pochowano go pod
lasem. Nie był to koniec ich bolesnych doświadczeń na skraju
puszczy, bo około południa zostali nagle zaatakowani przez pię-
ciu wojowników nieznanego plemienia. Wojownicy ci uderzyli
niespodziewanie na szpicę ich karawany, być może przypuszcza-
jąc, że nie ma nikogo więcej, bowiem w szpicy szło tylko trzech
legionistów. Jeden zositał trafiony oszczepem w gardło i zginął
na miejscu. Znów musieli zatrzymać się, aby pochować żołnie-
rza, a legat długo i uważnie przyglądał się poległym napastni-
kom i ich broni. Czy byli to ludzie z plemienia Wenedów?

— Panie, gdyby choć jeden z nich żył, można by to stwierdzić,
ale odzież ich oraz broń podobne są do odzieży i broni innych
plemion w tych stronach — stwierdził Garotyks.

94

— Jak myślisz, dlaczego nas zaatakowali?

— Nie zawsze musi być powód, panie. Czasami wystarczy,.
że ich było pięciu, a spotkali tylko trzech legionistów. Bez heł-
mów, okryci czarnymi opończami, mogli wyglądać na rybaków
lub pasterzy. Czemu więc takich nie napaść?

Szli pradoliną wielkiej niegdyś rzeki, która mogła tu płynąć
w pradawnych wiekach, gdy topiły się wielkie lodowce. Teraz
był to tylko strumień, w którym nie znaleziono grudek burszty-
nu. Pradoliną doprowadziła ich aż do brzegów samego zakątka*
Zatoki Wendyjskiej, od otwartego morza odgrodzonego barierą
mielizn i wysp. Woda była tu przejrzysta, brzeg porośnięty si-
towiem i gdyby nie fakt, że na horyzoncie niebo stykało się
z morzem i nie było już tam żadnego lądu, można było wziąć
ten skrawek morza za jezioro.

Tam zobaczyli pierwszą osadę rybacką i tam dowiedzieli się-
niepokojących miejscową ludność wieści, że na cyplu ramienia
mielizn i wysepek, odgradzającego zatokę od otwartego morza,
zjawili się znów Goci, których prowadził Ulf Płowowłosy. Miało-
ich być „bardzo wielu", nawet z rodzinami i bydłem.

, — Nasze drogi zbyt często się krzyżują — stwierdził legat. —-
Wydaje mi się, że w ujściu Vistuli dojdzie w końcu do spotka-
nia. Chciałbym, aby do tej pory zjawił się tu już Marek Rufinus-
z naszymi okrętami.

Miejscowi rybacy mówili mu, oczywiście za pośrednictwem Ga-
rotyksa, że Goci lądowali tu nieraz i niektórzy z nich „poszli za
swoimi królami" na południe, ale ta zgraja, o której obecności.
sygnalizowano, była zdaje się żądna przede wszystkim łupiestw
i mordów. Rzymian, przyjmowano jako karawanę kupców, han-
dlowano z nimi rybami, biorąc w zamian jakieś narzędzia. Poka-
zano im także, znalezione właśnie na morskich plażach, grudki.
bursztynu.

W miarę jak zbliżali się do ujścia Vistuli, słyszeli jednak wia-
domości coraz bardziej zaskakujące. Mówiono, a co Garotyks.
skrzętnie przekładał, że „stary wódz Wenedów z Północnych La-
sów oszalał, zawierzając cudzoziemcowi o imieniu Wilk", że „nie
jest już wodzem", że „wśród Wenedów z Północnych Lasów źle-
się dzieje". Wreszcie usłyszeli wiadomość, że „stary wódz nie
żyje, część Wenedów usunęła się z głównej siedziby, a obecnie-

95)

rządzi tam obcy wódz o imieniu Wilk, ożeniony z córką zmar-
łego wodza". Wreszcie dotarła do nich najbardziej bulwersująca

•wiadomość, że „starszyzna plemienna nie uznała Wilka jako na-
stępcy starego wodza", oraz, że rzymski renegat „otoczył sio Go-
tami", czym ostatecznie zapewne przekreślił swoje wpływy

•wśród tamtego plemienia.

— Przybyliśmy w momencie ważnym dla osiągnięcia celu na-
szej wyprawy — powiedział legat do centuriona Simosa z Ar-
rabony. — Spróbujemy spotkać się z Aulusem Apollinarisem,
aby upewnić się jak daleko sięgnęła jego intryga, ale wydaje
się, że jego próba stworzenia tu, nad ujściem Yistuli, głównej
kwatery dla przeciwników Rzymu, straciła już sens. Jeśli Aulus
Apollinaris, używający przezwiska Lupus, oprzeć się musiał na
obcym plemieniu, wątpię, aby mógł cokolwiek jeszcze tutaj
zdziałać przeciw Rzymowi. W każdym razie wyrok na niego
już zapadł w Rzymie i od wyroku tego nie ma odwołania. Pa-
miętaj o tym Simosie z Arrabony, bo nie jest pewne, czy wyjdę
z tej wyprawy z głową. Ale Aulus Apollinaris, który gotował
tutaj spisek, wyjść stąd cało nie może. Jutro szósty dzień naszej
wędrówki. Galery opuściły już miejsce zakotwiczenia i zapewne

wyszły na otwarte morze.

Karawana przemierzyła szmat drogi, trzymając się skraju
wzgórz porosłych gęstym lasem oraz nadbrzeżnych mokradeł
i piaszczystych plaż. Tak osiągnięto rejon delty wielkiej rzeki
Yistuli. Jak w tym labiryncie kanałów, rozlewisk i bagien zna-
leźć obozowisko człowieka, który mianował się Wilkiem, jak
znaleźć leże Wenedów-Rybaków czy też Wenedów Północnych
Lasów, albo szlak bursztynowy, prowadzący tędy do kraju Es-
tów, do Bursztynowego Miasta i Bursztynowej Wyspy? Musieli
zdać się na informacje spotkanych ludzi i zawiłe tłumaczenie

galijskiego przewodnika oraz na instynkt.

— Mamy jeszcze jedną noc przed sobą... — powiedział Gali
do legata, gdy znaleźli się w wyjątkowo ponurej okolicy. —•
Jutro dotrzemy do dawnej osady Wenedów Północnych Lasów.
Tam był wódz i starszyzna, tam przystał do nich kiedyś ów Rzy-
mianin, którego szukasz,, panie.

— Wspomniałeś mi, że według Wenedów-Rybaków, ów Rzy-

S6




mianin wziął za, »onę córkę starego wodza... Wó(i2 miał iich kil-
ka?

— Nie, panie. Miał tylko jedną. Wcześniej przeznaczyć ją
miał na żonę jakiegoś króla na południu. Coś się jednak z tam-
tym weselem nie udało. Dziś, w dawnej osadzie Wenedów, mie-
szkać ma sam Rzymianin. To znaczy sam z żoną i swoją gwar-
dią, tak mówiono nam w ostatniej nadbrzeżnej osadzie. Podobno
wzniesiono mu tam ,,rzymski dwór", co to jednak znaczy, nikt
nie potrafił mi wyjaśnić. Ów Rzymianin nazwał swoją siedzibę
„Castra", może więc jest to coś w rodzaju twierdzy? Wenedowie
Północnych Lasów wynieśli się podobno stąd dalej na południe...

— Jak daleko stąd do morza?

— Jeżeli wstąpisz, panie, na najbliższy pagórek, widać stam-
tąd już wody zatoki. Widać także okoliczne kępy, wyspy, ka-
nały i bagna.

— A szlak kupiecki?

— Przebiega dalej na południe, jest tam dogodne miejsce do
przedostania się na drugą stronę Vistuli, do kraju Estów. Jeśli
się zna drogę wśród labiryntu tego rozlewiska, można spróbować
także powędrować stąd, oczywiście łodzią. Karawany kupieckie
omijają jednak te błota i rozlewiska, mimo że bursztyn tu także
można znaleźć... Nie mówiłeś mi tego, panie, ale chciałbym wie-
dzieć czy ów Rzymianin, który tutaj zamieszkał, to główny ce]
całej wyprawy?

— Nie, Garotyksie, celów naszej wyprawy jesit wiele. Wszyst-
kie inne możemy jednak osiągnąć dopiero wówczas, gdy znaj-
dziemy tego Rzymianina.

Centurion Simos znalazł odpowiednie miejsce na rozbicie na-
miotu legata, polecił rozpalić ognisko, wskazał, gdzie biwako-
wać ma służba, a gdzie żołnierze oraz wyznaczył warty. Obozo-
wiska miały strzec na zmianę dwie warty. Jeden legionista stró-
żować miał koło ogniska, drugi ukryty był w gęstwinie koło
obozu. Było to zgodne z taktyką stosowaną na pograniczu, bo
jeśli wróg atakował, to przede wszystkim legionistę czuwającego
przy ognisku. Wówczas właśnie drugi, ukryty w zaroślach,
wszczynał alarm i biegł pierwszemu na pomoc...

Wewnątrz namiotu legata palić się miała całą noc oliwna
lampka, co miało nie tylko strzec uśpionego przed demonami,

^ — ...l został tylko wiatr

97

jąć pod światło grudkę bursztynu, która uratowała mu życie.

— Popatrz — pokazał amulet oficerowi. — Wiesz co to ta-
kiego?

— Chyba bursztyn, panie. A w bursztynie... zaraz... jakiś

płyn... — stwierdził, biorąc ostrożnie grudkę w dwa palce i przy-
glądając się jej pod światło oliwnej lampki. — Ciemny płyn...

— Powiedziano mi, że to krew — odpowiedział legat. — Ów
wojownik musiał już oglądać takie cuda, bo widok amuletu na
mojej piersi powstrzymał go przed zadaniem mi śmiertelnego

ciosu. A może nie chciał mnie zabić? Jak myślisz?

— Jeśli dostał się tu nocą, nie miał pokojowych zamiarów,

panie. Chciał na pewno zabić... — podsumował Simos. — Obaj
wartownicy zauważyli równocześnie innych, dlatego temu uda-
ło się dostać do namiotu. Chętnie kazałbym oćwiczyć obu war-
towników, ale będą nam jutro potrzebni, winę swoją niech le-
piej zmazą w walce. Zgadzasz się, panie?

— Spodziewasz się jednak walki?

— W końcu musi dojść gdzieś do walki — stwierdził, rozu-
mując jak żołnierz pogranicza. — Nie wiem z kim i nie wiem.
dlaczego tak uważam, ale czuję w powietrzu zapach krwi. A te-
raz jeszcze ten bursztyn...

Reszta nocy minęła spokojnie, choć prawdopodobnie większość

obozujących nie zmrużyła oka. Legat zasnął jednak dość szybko,
natomiaat centurion zapadł w krótki, krzepiący sen dopiero nad

samym ranem.

Słońce dopiero wzeszło, kiedy zaczęto zwijać obóz. Zanim

wszystkie czynności zakończono, doniesiono legatowi, że zbliża
się grupka uzbrojonych ludzi. Szli wolno, a mimo że nieśli włócz-
nie, nie zdradzali wrogich zamiarów. Na czele ich szedł ktoś
w stroju rzymskim, ale gdy zbliżył się, legat uznał, że nie może,
to być Aulus Apollinaris Lupus, był bowiem dość młody. Szedł
wolno, z odkrytą głową, niosąc w dłoni gałązkę z zielonymi liść-
mi, co było umownym gestem wyrażającym zamiary pokojowe.

Mimo tego gestu centurion zarządził pogotowie bojowe i usta-
wił swoich ośmiu legionistów w dwóch grupach, z włóczniami.
w dłoniach, zakrytych tarczami, ze zsuniętymi nisko, na oczy
hełmami, które wydobyli z worków. Nie potrzebowali już uda-
wać kupców. Przybysze zatrzymali się w pewnej odległości, a w

100

stronę legata zbliżył się samotnie ów człowiek w" rzymskim
stroju. Nosił na sobie płaszcz legionisty, fantazyjnie upięty na
żołnierskim półpancerzu. Na głowie nie miał hełmu. Niósł ga-
łązkę z zielonymi liśćmi, ale u boku wisiał mu obosieczny, krotki
miecz piechura.

— Bądź pozdrowiony, szlachetny Rzymianinie, kimkolwiek
jesteś i w jakimkolwiek celu tu przybywasz. Pokój z tobą! —
Przemówił i zatrzymał się w odległości kilku kroków.

— Nazywam się Lukan Probatus Sekundus. A kim ty jesteś
i w czyim imieniu mnie pozdrawiasz?

— Niosę ci pozdrowienie, Lukanie Probatusie, od szlachetnego
Rzymianina, który osiedlił się w ujściu rzeki Vistuli, niedaleko
stąd, pragnąc ocalić swe serce dla starych ideałów rzymskich.
Przybrał on imię Lupus, aby budzić lęk wśród wrogów. Zapra-
sza cię on, godny szacunku Rzymianinie, do swego domostwa.

— Chce mnie widzieć?

— Od czasu, gdy nam doniesiono, że zeszliście z okrętów, któ-
re pozostawiliście na północy, oczekujemy was.

— Śledziliście nas?

— Wszyscy mieszkańcy okolicznych osad wiedzą, że przybyły
trzy skrzydlate ptaki. Przybyły wodą jak łabędzie. Najważniej-
szy i najdostojniejszy z ludzi, którzy przypłynęli aż z Rzymu,
dąży tu pieszo' wraz z niewielką karawaną. Rzymianin o imie-
niu Lupus wysłał mnie wraz z wojownikami dzielnego plemienia
Gotów, aby ochronić was przed gniewem Wenedów Północnych
Lasów, kiedy podążać będziecie do naszego obozu.

— Za co mieliby nas nienawidzieć Wenedowie Północnych
Lasów?

— Zbyt wielu przybywa tu ostatnio kupców, którzy jednak
nie chcą handlować, natomiast chętnie zabierają im kobiety
i zwierzęta, a nawet rabują zapasy pożywienia, nic w zamian
nie dając.

— Chcesz przez to powiedzieć, że ci, którzy napadli na nas
nocą, nie zjawili się tu z polecenia twojego pana?

— Mój pan, noszący imię Lupus, oczekuje cię i niepokoi się
o twoje życie. Jeśli napadł was htoś nocą, byli to z pewnością
wojownicy Wenedów.

— Daleko stąd do waszego domu?

101

— Bardzo blisko. Lepiej będzie jednak, jeśli nasi wojownicy

będą ubezpieczać pochód.

— A kim ty jesteś?
; •— Jestem także Rzymianinem. Zowie się Tuliusz.

— Przyjmuję zaproszenie człowieka noszącego imię Lupus
i twoją opiekę Tuliuszu. Każesz prowadzić nas do miejsca na-
zywanego obozem, pod jednym wszakże warunkiem. Twoi wo-
jownicy pójdą sto kroków za nami, inaczej doświadczą na sobie,
że rzymskie włócznie nie chybiają nigdy.

— Będzie tak, jak życzysz sobie, panie.

— Pozostań więc z nami i oddal swoich wojowników, a pój-
dziemy drogą wskazaną przez ciebie. Pójdziesz obok mnie, a je-
śli okaże się, że zaprowadziłeś nas w pułapkę, zginiesz pierw-
szy.

Ale pułapki żadnej nie było, natomiast wydawało się prawdo-
podobne, że Tuliusz sam obawiał się napadu po drodze. Legio-
niści zauważyli na jednej z leśnych kęp, wśród piasków i rozle-
wisk, ukrytych jakichś zbrojnych, ale chyba liczebność kara-
wany, miecze i włócznie legionistów, a także podążający za tą
grupą oddział wojowników, nie zachęcił obcych do jakichkol-
wiek prób ataku. Obszar, którym szli, nie sprawiał wrażenia już
tak dzikiego i niedostępnego, jak wydawało się wczoraj. Może
sprawiała to piękna pogoda, a może fakt, że zbliżali się do celu
podróży. Było ciepło, błękit nieba mąciły tylko na krańcach kłę-
buszki obłoków. Wśród zieleni przybrzeżnych borów płonęły

czerwienią pnie smukłych sosen.

W czasie drogi legat zadał tylko jedno pytanie przewodniko-
wi, czy znajdują się na terenie zamieszkanym przez Wenedów
Północnych Lasów. Przewodnik przytaknął, dodając, że Wene-
dowie Północnych Lasów sąsiadują na wschodzie z Estami „ale
to już zupełnie inny łud". Bardziej na południu mieszkają We-
nedowie Wielkich Jezior, a nad samym brzegiem zatoki Wene-
dowie-Rybacy, z którymi przybysze już się zetknęli. Goci nato-
miast spotykani są wszędzie, ale najchętniej trzymają się nur-
tów rzek, bo woda to ich żywioł. Nawet wchodząc w głąb lądu,

nie rozstają się ze sprzętem żeglarskim...

Słysząc o „obozie", legat wyobrażał sobie typowy warowny
obóz rzymski, tymczasem była to tylko drewniana osada na kę-

102

pie otoczonej z trzech stron wodą. Najokazalszy dom tej osady]
zbudowany był także z drewnianych pali i kryty trzciną, choć
może istotnie, w pierwotnym założeniu, udawać miał dom rzym-
ski. Jeżeli jednak dom Idomena Luskusa wydać się mógł naiw-
nym prowincjonalnym naśladownictwem budownictwa rzym-
skiego, w osadzie wzniesiono coś, co próbowało kopiować nie
oryginały, ale barbaryzmy i było karykaturą karykatury. Po
krótkiej wymianie zdań z centurionem, legat rozkazał karawa-
nie rozbić obóz nie opodal wejścia do osady. Z miejsca tego moż-
na było widzieć drogę i osadę, nikt nie mógł ich więc zaskoczyć,
oni natomiast mieli możliwość nie tylko obrony w razie napadu,
ale i rozwinięcia działań zaczepnych. Legat zdecydował, że pój-
dzie dalej sam. Odchodząc, przypomniał jeszcze raz Simosowi
po co tu przybyli i zwrócił uwagę, że okręty Marka Rufinusa są
już zapewne na wodach Zatoki Wendyjskiej. Centurion o nic nie
pytał, zrozumiał, co chciał przez to powiedzieć Lukan Probatus
i był świadomy odpowiedzialności, jaka na niego spadła, w ra-
zie gdyby coś przydarzyło się legatowi.

— To, co zostało postanowione, będzie wykonane, panie...

— Nawet gdybym nie wrócił, Simosie...

— Nawet gdybyś nie wrócił, panie.

— Jak liczny jest oddział wojowników, który szedł za nami?

— Nie liczniejszy od nas, panie, a obóz rzymski nad ujściem
Yistuli wydaje się posiadać tylko dumną nazwę. To zwykła osa-
da barbarzyńców, tyle, że jakby wyludniona. Moi legioniści są
gotowi do walki. Wieczorem, obiecuję, rozpalimy trzy wielkie
ogniska, aby legioniści płynący tutaj na okrętach wiedzieli, gdzie
nas szukać. Być może, do wieczora już tu się zjawią. Aulus Apol-
linaris będzie wtedy już daleko, udając się razem z Charonem
za rzekę Styks, skąd nigdy się nie powraca. Niech bogowie
strzegą cię, panie!...

10. Buntownik

Siedzieli naprzeciw siebie w ogrodzie, który udawać miał
chyba atrium, nad sadzawką, która nie była na pewno imitacją
impluwium. Pływały po niej kaczki. Nie było rzeźb, ani wodo-
trysków, nie było zresztą kolumn doryckich, jońskich, korynckich
ani tych, które połączyły v/ sobie wszystkie style, a jakie wy-
myśliła pospołu Hellada i Roma. Trudno było w ociosanych z ko-
ry palach, które otaczały ogród, doszukiwać się kolumn, a w
człowieku, który w pół siedział, a w pół leżał na czymś, co imito-
wało sofę, wroga Rzymu, o którym z takim niepokojem mówił
Oktawian August do Tyberiusza, a Tyberiusz do Lukana Proba-
tusa. Był to po prostu człowiek stary i chory, a długa szata na-
dawała mu raczej wygląd celtyckiego kapłana — druida, niż
Rzymianina. Pił napój, który nie miał takiego smaku, jak wina
falerneńskie; a gdyby szukać koniecznie w tej postaci energii,
o jaką ją podejrzewano, mogły zdradzić ją tylko jego oczy.

— Czy przybyłeś do mnie z wyrokiem, Rzymianinie? — spy-
tał po chwili milczenia, gdy legat wypowiedział formułę pozdro-
wienia i usiadł na wskazanej mu ławie.

— Tak. Jestem legatem senatu i działam w imieniu usyno-
wionego przez boskiego Augusta wodza naszej wyprawy — Ty-
beriusza Klaudiusza Nerona.

— A więc należysz do korpusu urzędników państwa, jak ga-
lernicy należą do okrętu. Ich zadaniem jest ruszać wiosłem, ty
roznosisz wyroki śmierci i spełniasz inne posługi.

— Działam w imieniu senatu, a więc w imieniu obywateli

Rzymu.

— ...a nad senatem czuwa jego princeps, który podaje się za
boga i syna innego boga — Juliusza Cezara, który zresztą nie

104

jest jego ojcem. Zakwestionować jego boskości ani jego prawa
do decydowania o tym, czym zajmować się ma senat nikt się
już nie ośmieli. Mógłby uczynić to najwyższy kapłan — pontifex
maximus. Ale Oktawian August jest nie tylko bogiem i synem
boga, nie tylko' wieczyście przewodniczy senatowi, nie tylko na
opornych ma najlepszą na świecie kohortę pretorianów, ale spra-
wuje także godność najwyższego kapłana. Jesteś więc urzędni-
kiem takiego państwa i przynosisz mi wyrok śmierci, zapewne
zatwierdzony przez princepsa senatu, przez najwyższego kapłana
i przez samego boga, nieprawdaż? Jeśli wysyła cię bóg, princeps
senatu i najwyższy kapłan, może wydawać się, że przysyła cię
Rzym. Ale twój Rzym to nie rzymskie cnoty i ideały. Jeżeli
miałbym szukać ostatnich miejsc, w których czcią otacza się szla-
chetne tradycje Miasta, to jednym z tych miejsc byłaby ta właś-
nie osada, w której mnie odnalazłeś, panie...

— Wiem, że próbowałeś jednać plemiona, często zupełnie so-
bie obce, aby w ich powiązaniu znaleźć oręż przeciw Rzymowi...

— Cóż ty wiesz o mnie, panie? Podobno masz przewodnika
Galia, który umożliwił ci rozmowę z ludźmi, jakich spotykałeś po
drodze. Ale co ci ludzie wiedzą o Rzymie, o idei państwa rzym-
skiego, o Cezarze i jego zamachu na państwo rzymskie, o obro-
nie praw obywateli Rzymu przez ludzi mądrych i szlachetnych,
o sprzysiężeniu kilku legionistów w armii Druzusa, którzy po-
stanowili tutaj, na dalekich rubieżach Rzymu, podjąć walkę
z uzurpatorem, który mieni się być bogiem i synem boga?

— A co ty wiesz o naszej wyprawie?

— Wiem o was wszystko. Wiem, że na północnym wybrzeżu
zatrzymały się trzy wasze okręty. Wiem, że zeszedłeś z ich po-
kładów na ląd z grupą żołnierzy i służbą, udając kupiecką ka-
rawanę. Poszliście aż nad Zatokę Wendyjską, dokąd zaprowa-
dzili was tacy zdrajcy, jak ów kupiec galijski, którego wzięliście
jako przewodnika i tłumacza.

— Mylisz się Aulusie Apollinarisie, nazywając go zdrajcą. Czy
dobrze odgadłem twoje prawdziwe imię, choć każesz się nazy-
wać Wilkiem? pochodzisz z rodu spiskowców przeciw Cezarowi,
spiskowców przeciw Oktawianowi Augustowi, a sam odstąpiłeś
legiony Druzusa nad rzeką Albis, aby skryć się tu, w najdalszym
zakątku świata i knuć zbrodnię. To ty jesteś zdrajcą. W ubieg-

105

iym roku przebywałem nad rzeką Danubius, koło miasta Arra-
bony. Tam dowiedziałem się o losie karawany, którą wysłać
miał wódz Wenedów Północnych Lasów, ale za którym kryłeś
się ty. Karawana udawała się z poselstwem do Marboda, króla
Markomanów, z którym Rzym ma obecnie kłopoty. Na karawa-
nę napadli źli ludzie i zabili prawie wszystkich jej uczestników,
prócz młodej i pięknej niewiasty, nazywanej Córką Północnych
Lasów, przeznaczonej na małżonkę dla Marboda. Przypadkowo
odnalazłem ją w domu pewnego nikczemnika, kupca Idomena
Luskusa z Pannonii. Postanowiłem ją uratować, ale zanim mo-
głem to uczynić, jacyś ludzie zabili kupca i wykradli tę młodą
niewiastę i jej służkę. Wiesz, o kogo chodzi?

— Wykradli ją dzielni wojownicy wendyjscy. Poszli oni śla-
dem karawany, kiedy dowiedziałem się, że moje poselstwo nie
dotarło do Marboda. Idomen Luskus był nikczemnikiem i spot-
kała go zasłużona kara. Córka Północnych Lasów została przez
Luskusa zbezczeszczona i była torturowana. Gdy powróciła,
opowiedziała mi o jakimś szlachetnym Rzymianinie, który pró-
bował ją uratować. Bogowie chyba sprawili, że to właśnie ty
trafiłeś tu do mnie, abym mógł wyrazić ci mój głęboki szacunek
i podziękować za ujęcie się za tą nieszczęsną młodą niewiastą. Za
zgodą jej ojca, wodza Wenedów Północnych Lasów pojąłem ją
za żonę. Jest tutaj. Jeśli chcesz, możesz ją zobaczyć. Pewnie
ucieszy ją fakt, że to ty właśnie, Lukanie Probatusie, jesteś tym
Rzymianinem, który przybył dziś do mnie. Niestety, nie ucieszy
ją, że przybyłeś z wyrokiem śmierci.

— Drugą karawanę z poselstwem wysłałeś do wodza Cheru-
sków — Arminiusza, ale i ona nie dotarła do miejsca przeznacze-
nia. Zdradzili ją kupcy, którzy służyli za przewodników i zdra-
dził żołnierz rzymski o imieniu lub przezwisku Harpago. Kara-
wana trafiła zamiast do Arminiusza, do rzymskiego obozu.

— Harpago? A cóż się z nim stało?

— Nie żyje. Spełnił jednak swój żołnierski obowiązek. Do-
myślił się, że działasz na szkodę Rzymu, przyprowadził więc ca-
łą karawanę do rzymskich posterunków i ostrzegł nas.
- — Harpago był jedynym człowiekiem, który ocalał z całej za-
łogi pewnej galery, jaka weszła na to niegościnne morze. Wyda-

106

wało mi się, że przekonałem go o konieczności odbudowy Rzy-
mu, okazało się, że wolał tyranów...

- — Nie udało ci się stworzyć triumwiratu buntowników: Mar-
boda, Arminiusza i wodza Wenedów, a ściślej to określając —
Aulusa Apollinarisa — buntownika, nazywanego Wilkiem. Nie"
wiem jak to uczyniłeś, że udało ci się pozyskać na krótko wo-
dza Wenedów, przecież twoje ideały znamionowało szaleństwo,
Ale próbuję odgadnąć, jak stało się to możliwe. Wenedów stra-
szyłeś Gotami, w walce z którymi pomóc miał im zapewne dale-
ki, ale bogaty Rzym, a Arminiuszowi lub Marbodowi mieli po-
móc Wenedowie. Byłeś mistrzem kłamstwa!

— Liczył się dla mnie zawsze tylko Rzym i jego dobro. Rzym
i nic poza Rzymem. Markomani, Cheruskowie, Goci, Wenedowie,-
Estowie, to barbarzyńcy! Gdyby udało mi się zbudować związek
tak różnych plemion, gdybym potrafił zapalić wszystkie granice
Rzymu!... Niestety... Arminiusz nie odpowiedział, karawana do
Marboda nie doszła, umarł stary wódz Wenedów, który mi ufał,
a starszyzna Wenedów odrzuciła nie tylko moje plany, ale i mnie.
Zostałem w tej opuszczonej osadzie i na koniec musiałem zwer-
bować drużynę złożoną z Gotów. Może istotnie jestem prze-
wrotny w pozyskiwaniu sprzymierzeńców, ale są to tylko bar-
barzyńcy, a mnie chodzi o ratowanie wolności Rzymian. Państwo
rzymskie i jego święte prawa podeptał Juliusz Cezar, a teraz
dzieła zniszczenia dokonuje Oktawian August. To tylko pozory
świetności, to złudzenie, że dobrobyt państwa wyznaczają po-
szerzone granice, podboje i rabunek, gdy w samym Mieście, któ-
re jest sercem i mózgiem świata, deptane są prawa jego oby-
wateli... Zobaczysz legacie, Rzym pozbawiony starych praw
i dobrych obyczajów runie!... A wówczas barbarzyńcy będą ucz-
tować na Kapitelu! I już święte gęsi nie ostrzegą nikogo przed
zagładą.

— Grozisz Rzymowi barbarzyńcami, a przecież to ty sam
chciałeś ich przyprowadzić do Miasta. Gdzie inni członkowie"
twojego spisku, z którymi opuściłeś armię Druzusa?

— Moich przyjaciół zabiły choroby, zimno, mgła, a wreszcie'
i włócznie. Został mi jeden Tuliusz, ostatni, najwierniejszy
z wiernych. To on was przyprowadził.

— Jak mogłeś być tak zakłamany, aby obiecywać tutejszym

10T

ludom pomoc Rzymu w ich wewnętrznych walkach i wciągać
ich do twoich intryg z Marbodem i Arminiuszem?

— Rozgrzesza mnie moj|a troska o Rzym, mówiłem ci już. Po-
2.3L Rzymem nic się nie liczyło w moich planach. A plany moje
były szerokie. Wzburzenie plemion od Zatoki Wendyjskiej po
rzekę Danubius, zapalenie wielkiego pożaru. Tak wielkiego po-
żaru, który zachwiałby władzą na Kapitelu...

— Wierzyłeś w to, że poruszysz plemiona, które się nie zna-
ją, które nawet nie potrafią się nawzajem porozumieć, mówią

bowiem innymi językami?

— Wierzyłem. Niestety, dziś wiem, że nawet Marbod nie ma
zamiaru wesprzeć swych braci Cherusków, gdyby ci powstali.

— A jednak Wenedowie pozwolili ci zorganizować aż dwa po-
selstwa i wysłać córkę wodza do Marboda... I przyniosło to ja-
kiś skutek? Została ci tylko opustoszała osada, którą nazywasz
obozem. Żałosny jesteś, wielki buntowniku i szaleńcze.

— Z tej osady miała powsitać rzeczywiście forteca, ale tutaj
nikt nie buduje fortec. Fortecą dla tutejszych ludów są bagna,
rozlewiska i w ostateczności miecze i włócznie. Ich wróg jest
obecnie jeden. Goci. Ale Goci nie chcą prowadzić z nimi wojny
ani zakładać tu państwa. To wędrujące plemiona. Nie potrzebują
niewolników. Napadają, gdy czują głód, gdy rabunkiem poma-
gają sobie żyć. Ich także nie obchodzi Rzym. Przepuszczają na-
wet karawany kupców dążące do kraju Estów, bo handel wszy-
stkim przysparza korzyści. Ale nie znaczy to, że ich stosunki
z, Wenedami układają się dobrze. Kiedy więc utraciłem więź
z Wenedami z Północnych Lasów, stworzyłem sobie drużynę
.z Gotów, którzy doskonale się do tego nadają. Możesz dziś trium-
fować. Nie jestem pewny ani Wenedów, ani Gotów. Wielki ich
wódz, który zjawi się tu jutro lub pojutrze, słynny na wodach
tego morza Ulf Płowowłosy, będzie moją ostatnią rękojmią pla-
nu, albo ja go przekonam, że miejsce ich jest tu, w ujściu Vi-
stuli, albo on mnie i wówczas ruszę z nim na południe, aż nad

brzeg Pontu.

— Teraz rozumiem więcej. Ludziom, którzy pozostali z tobą
i swoim wojownikom gockim powiedziałeś zapewne, że oto przy-
były ci na pomoc okręty rzymskie, a twoi przyjaciele Rzymianie

108

już .tutaj idą. Nie dziwię się, że Wenedowie napadli na nasz obóz
i chcieli mnie zamordować...

— Zgadłeś, legacie... Jeżeli teraz zechcę, będziecie mieli prze-
ciwko sobie całe plemię Wenedów, ale jeżeli zechcę, Wenedowie
ukorzą się przed wami, ale wówczas przeciwko wam wystąpią
Goci. Przegrałem mój wielki plan wojny przeciw Rzymowi. Je-
stem stary, chory, samotny. Zamiast fortecy mam osadę szała-
sów, a wreszcie zjawiasz się tutaj ty, z wyrokiem na mnie, ale
wszystko to nie znaczy, że powiedziałem ostatnie słowo. Jest
szansa, że wszystko od jutra zmieni się i przybliży dzień moje-
go zwycięstwa.

— W czym upatrujesz tę możliwość?

— W przekonaniu ciebie, Lukanie Probatusie, że bogowie mo-
gą jeszcze uratować Rzym, ale bogowie pomogą wówczas, gdy
przyłączą się do mnie inni Rzymianie i ustanowiony zostanie tu,
na północnym krańcu bursztynowego szlaku, ostatni bastion
rzymskiej chwały. Jesteś na pewno mężem światłym i zdajesą
sobie z tego sprawę, że Oktawian August zanim umrze, dokończy
dzieła Cezara i zniszczy resztki władzy rzymskiego ludu. Po-
wstaje wielkie, silne Imperium, w którym ludzie będą się bo-
gacić, przybywać będzie niewolników i rosnąć będą pałace, ale
ludzie będą się bać własnego cienia, senat rzymski pozbawiony
Katonów stanie się zbiorowiskiem tchórzy i głupków, a kadzidła
będzie się palić już nie przed bogami, ale przed wizerunkami
kolejnych tyranów. Zresztą już się to czyni. Czy nie ogłoszono
już bogami Cezara i Oktawiana? Czy nie składacie im ,ofiar?
Boginiami będą ich żony i konkubiny. Poeci sławić będą czy-
ny, nieomylność, dobroć kolejnych władców. Upadną obyczaje,
władza opierać się będzie na denuncjatorach, pretorianach i woj-
sku, przeciwnikom poderżnie się gardła, albo ześle do mglistych
i zimnych krajów. Aż pewnego dnia, tak jak już powiedziałem,
wszystko to runie i na Forum wejdą barbarzyńcy.

— Ależ to właśnie ty paktowałeś z Arminiuszem i Marbodem
o wspólne działanie przeciw Rzymowi.

— Chciałem zwrócić uwagę obywatelom Rzymu na to, co
dzieje się w ich kraju... Czy zdajesz sobie sprawę z kłamstwa,
jakie wypowiadasz, legacie, kiedy nazywasz Juliusza Cezara bo-
giem, albo kiedy mówisz o jego boskim synu, który nie jest ani

109

synem, ani bogiem.? A jak słyszę, mamy już kolejnego boga —•
Tyberiusza, o którego rzeczywistych boskich cechach Rzym do-
wie się dopiero wówczas, gdy Tyberiusz stanie na czele Impe-
rium. Lukanie Probatusie, cieszę się, że tu przybyłeś, mimo że
niesiesz wyrok śmierci dla mnie. Opowiedziałem ci wszystko
o sobie, abyś poznał, jak wielkie są moje przestępstwa wobec im-
peratorów, ale nie są to przestępstwa przeciw Rzymowi. Zapew-
niam cię, wszystko cokolwiek uczyniłem, uczyniłem z miłości do

Rzymu...

Umilkł, opadł na posłanie i zaczął głęboko oddychać, potem

sięgnął do glinianego naczynia i wypił do dna ów dziwny, bar-
barzyński napój, który zastępował mu falerneńskie wino. Chwila
ciszy jaka teraz zapadła, jeszcze bardziej podkreśliła wagę wy-
powiedzianych słów i uroczysty, nawet wieszczy nastrój. Zepsu-
ło go jednak wkrótce kwakanie kaczek, brodzących w błocie, na

skraju ogrodowej sadzawki.

— Czy byłeś zamieszany w śmierć Druzusa? — spytał nagle

Probatus, jakby uzupełnić pragnął wykaz przestępstw buntow-

mka.

— Wiesz dobrze, legacie, że Druzus zginął przypadkowo. Przy-
znaję jednak, że zamieszanie, jakie nastąpiło po jego śmierci, wy-
korzystałem dla zorganizowania ucieczki. Jeszcze raz cię wzy-
wam, ratujmy obaj Rzym!... Rozważ to, zanim nie będzie za póź-
no! Jeśli nie chcesz pozostać tutaj, wracajmy na twoich okrętach

i zanieśmy pochodnię buntu na pogranicze...

— Pójdę już... — legat podniósł się. — Powiedzieliśmy sobie

chyba już wszystko.

— Lukanie Probatusie, nie odejdziesz, jeśli nie udzielisz mi

ostatecznej odpowiedzi!... Kazałem dwom wiernym mi wojowni-
kom wendyjskim, bo nie chciałem do tego angażować Gotów, aby.
skryli się w krzakach. Jeśli podniosę rękę, zjawią się tu, a jeśli
wskażę na ciebie, zabiją cię bez wahania.

— Podnieś więc rękę...

Aulus Alpollinaris uniósł dłoń i rzeczywiście z krzaków wyrośli
nagle dwaj młodzi wojownicy zbrojni w oszczepy.

— Wystarczy teraz, abym wskazał na ciebie...

— Zanim ci odpowiem, Aulusie, chciałem, o coś jeszcze zapy-
tać. Kiedy tu przyszedłem, dostrzegłem na twojej szyi pewien

110

amulet. Noszą go wśród Wenedów podobno najważnie ja. plemie-
nia. Jest to grudka bursztynu z zamkniętą w niej kroplą krwi.
Co ten znak oznacza?

— To tajemny znak, mający ściągnąć przekleństwo na głowę
tego, kto zabije człowieka noszącego podobny amulet. Dlatego
jeszcze żyję, legacie i dlatego mogę nie obawiać się oszczepów
wendyjskich wojowników, choć dla Gotów nie jest to żadna świę-
tość...

— Ja noszę taki sam amulet, Aulusie. Popatrz! Czy myślisz,
że twoi wojownicy wendyjscy spełnią teraz twój rozkaz? Jeśli
spełnią, z tą chwilą ty również przestaniesz się czuć bezpieczny.
Chyba, że wezwiesz na pomoc Gotów...

— Jesteś przebiegły, Lukanie Probatusie...

— Jak każdy urzędnik senatu... Każ im teraz odejść i oczekuj
mnie wieczorem, jeśli zechcesz mnie wówczas jeszcze raz przy-
jąć. Przyjdę na pewno z odpowiedzią.

— Czy znalazłeś w moim postępowaniu jakieś oznaki łagodzą-
ce 'moją winę i zawieszające wyrok, jaki przyniosłeś tutaj?

— Obchodzi mnie tylko dobro Rzymu tak samo, jak ciebie,
Aulusie Apollinarisie.

— Mój Rzym nie jest twoim Rzymem. A d. tutaj... cóż, to tyl-
ko barbarzyńcy...

— Rzym jest tylko Rzymem, Aulusie... — odpowiedział legat
i odwrócił się, wystawiając plecy na ewentualne ciosy włóczni
wojowników wendyjskich. Ale nikt w niego włócznią nie cis-
nął.

Bez trudu dotarł do obozowiska karawany i razem z legioni-
stami spożył posiłek. Pod wieczór Simos zameldował mu, że znik-
nęli nagle Goci, którzy obozowali niedaleko. Potem doniósł mu,
że w osadzie nie ma już nikogo, chociaż rano widział tam jeszcze
jakichś ludzi. Kazał również przygotować trzy wielkie stosy drew-
na, aby zapalić je zaraz po zapadnięciu pełnego zmroku. Gotowali
się już do ich podpalenia, kiedy w rzymskim obozowisku zjawił
się Tuliuaz, ostatni zausznik Aulusa Apollinarisa, ostatni ze spi-
skowców, którzy razem z buntownikiem opuściła kiedyś armię
Druzusa.

— Wybacz mi, panie — powiedział drżącym głosem, padając
na kolana przed rzymskim legatem. —Ukryty w pobliżu domo-

111

stwa słyszałem całą 'twoją rozmowę i zrozumiałem, że nie ma już
żadnego sensu trwać przy Auliusie ApoUitaarisie. Wiem, że przy-
niosłeś tu, panie, wyrok na wszystkich legionistów, którzy zde-
zerterowali z Aulusem Apollinairisem i przygotowywali bunt

przeciwko Rzymowi...

— Co mam ci wybaczyć?...

— Proszę, wybacz mi, panie, że samowolnie wykonałem wy-
rok, który przywiozłeś. Wykonałem go, aby dać świadectwo, że
odstąpiłem buntownika i pragnę służyć boskiemu Augustowi...

Poszli więc do opustoszałego osiedla. Aulus Apollinaris sie-
dział, a właściwie leżał w tym samym miejscu, w którym widział
go ostatni raz legat, kiedy wiódł z nim reżimowe i można by .po-
myśleć w pierwszej chwili, że rzymski buntownik śpi. Ale prze-
czył temu krótki miecz legionisty, który Tuliusz wbił leżącemu

niemal po rękojeść w pierś.

Obok zmarłego siedziała na ziemi młoda kobieta, z twarzą ukry-
tą w dłoniach i cicho płakała. Była to córka wodza Wenedów,
przewidziana kiedyś na małżonkę władcy Marboda, a którą osta-
tecznie poślubił Aulus Apollinaris. Jedyna osoba, która pozostała
mu wierna, kiedy wszyscy go już opuścili.

— Gdybyż on wiedział ten szaleniec o przezwisku Lupus, ile
niespokojnych myśli zbudził we mnie tą swoją szaleńczą prze-
mową — pomyślał nagle rzymski legat. — Gdybyż wiedział, że
gotów byłem odwlec wykonanie na nim wyroku boskiego Augu-
sta, aby pojąć lepiej wszystko, co się tu zdarzyło? Na pewno ina-
czej wyobrażałem 'sobie moje spotkanie z człowiekiem nazywa-
nym Wilkiem, inaczej jego fortecę nad ujściem Yistuli...

Potem dotknął ramienia kobiety siedzącej obok umarłego. Pod-
niosła głowę, ale było zbyt ciemno, aby mogła dojrzeć jego

twarz.

— Jestem Lukan Probatus, legat rzymski — powiedział cicho,

jakby w obawie, że zburzy ciszę osady i całego ogrodu, że zamąci
spokój śmierci. — To ja spotkałem cię w domu nikczemnego Ido-
mena Luskusa i obiecałem ci pomoc. Dotrzymałem danego ci sło-
wa, bo wróciłem kilka dni później, ale ciebie już wówczas nie

zastałem, a Idomen Luskus nie żył.

— Ty więc jesteś Rzymianinem, który przyniósł śmierć dla

mojego męża? — spytała kobieta.
112

— Tak, to ja przyniosłem ów wyrok, ale nie ja go wykona-
łem. Wykonał go samowolnie Tuliusz, przyjaciel twego męża,
A teraz, S,ilvano — Córko Północnych Lasów, gotów jesitem .po-
wtórzyć zobowiązanie, jakie podjąłem w 'czasie naszego spotka-
nia w Pannonii. Aulus Apollinaris nazywany Wilkiem nie żyje-
i tego porządku rzeczy już nie odwrócisz. Żegluje już przez-
Styks, pod opieką ślepego Charona. Dla ziemskich spraw nie isit-
nieje. Chodź więc ze mną, a gwarantuję ci bezpieczeństwo i bez-
większych trosk pobyt w granicach Imperium Rzymskiego, tam
gdzie stoi mój dom, przy drodze z Rzymu do Ostii. Nikt nie śmie-
powiedzieć złego słowa o tobie, ani cię skrzywdzić.

— Nie, panie. Moje miejsce jest tutaj, obok mojego męża.

— Ależ on już nie żyje!

— Czy wiesz, panie, czym jest śmierć?

— Prawdę mówiąc, nie wiem.

— Odejdź więc w spokoju, Rzymianinie...

— Jest jeszcze coś, co powinienem ci zwrócić. Idomen Luskus,-
ów jednooki rozbójnik z Pannonii, zdjął ci kiedyś z szyi magicz-
ny przedmiot. To grudka bursztynu z zamkniętą w niej kroplą
krwi. Odebrałem ten amulet Jednookiemu, nosiłem go przy so-
bie cały czas, przez pamięć o tobie, Silvano. Ocalił mi dwukrot-
nie życie. Teraz pragnę ci go zwrócić...

— Zachowaj go, panie, na pamięć o mnie i 9 Aulusie Apolli-
narisie — wypowiedziała po raz pierwszy prawdziwe imię Rzy-
mianina.

— To on nauczył cię naszego języka?

— On. Przydało mi się to potem, gdy byłam w niewoli Ido-
mena Lusikusa i gdy spotkałam ciebie, panie. Wiem, że mnie sza-
nujesz i nie zaznałabym zła pod twoim dachem, ale nie pojadę
z tobą. Nigdzie się stąd nie ruszę. Idź w pokoju, panie. Sama
zajmę się pogrzebem Wilka — wróciła do pseudonimu. — Być
może pomogą mi w tym ludzie z plemienia, skoro Wilk przestał^
być dla nich groźny i niezrozumiały. Należał już bowiem do tych
plemion, choć jeszcze sercem i myślami był tam, skąd ty pocho-
dzisz, w Mieście.

Kiedy wracali, było już zupełnie ciemno, musieli więc iść bar-
dzo ostrożnie, kierując się w stronę łuny, jaką tworzyły trzy

t — .-l został tylko wiatr

113

wielkie ogniska. Simos, który był z nimi, zbliżył się w pewnej

chwili do legata i zapytał półgłosem:

— Szlachetny panie, czy wyrok boskiego imperatora Augusta

dotyczył tylko człowieka noszącego przezwisko Lupus-Wilk, czy

'też wszystkich Rzymian, jacy z nim byli?   • •

— Wszystkich... Ale prawie wszyscy już nie żyją. Został tylko
Tuliusz, który ostatecznie zdradził swego buntowniczego przy-
wódcę.

— Jego miałem właśnie na myśli. Poleciłeś mi bowiem, panie,

•troskę o spełnienie woli boskiego Augusta. Czy dajesz mi więc
wolną rękę, aby woli boskiego princepsa stało się zadość i aby
nikt z tych, którzy opuścili Druzusa nad rzeką Albis nie pozostał

wśród żywych?

— Daję ci wolną rękę, Simosie, bo życzę Rzymowi, aby miał

w przyszłości jak najmniej takich sojuszników, jak Tuliusz.

Simos z Arrabony skłonił się i cofnął do tyłu, gdzie szedł
Tuliusz, morderca buntownika Aulusa Apollinarisa. Gdy wrócili
»do obozowiska karawany, pozostawiając za sobą pustą milczącą
osadę, zwłoki Rzymianina i szlochającą młodą kobietę, nie było
także Tuliusza, ostatniego uczestnika spisku w armii Druzusa. Le-
gat pomyślał wówczas, czy Tuliusz zdąży jeszcze dostać się do
łodzi, w której znalazł już miejsce Aulus Apollinaris Lupus i czy
Charon posadzi ich obok siebie w drodze do krainy ciemności.
To tamtej stronie sprawy Rzymu nie mają z pewnością żadnego
znaczenia, ale czy liczy się jeszcze miłość i zazdrość, wierność
A zdrada?

11. Ult Płowowłosy

Od wielu już dni rzymskie okręty kotwiczyły w rozlewiskach
ujścia Wisły, odgrodzone od morza barierą wydm i mielizn.
W tym czasie Bałtyk nie był spokojny, a w ciągu trzech dni mo-
rze rozbujało się tak bardzo, że uniemożliwiło połowy
rybakom i zmusiło ich do wyciągnięcia łodzi daleko na brzeg.
Za to natychmiast po sztormie można było zejść na plażę i na-
pełnić kosze i worki grudkami bursztynu, różnej wielkości i róż-
nej barwy, od jasnych jak kość słoniowa do brunatnych, od przez-
roczystych jak woda do mlecznych, jakby zmąconych przez bu-
rzę. W zbieraniu bursztynu uczestniczyły całe załogi, a pozwo-
lono nawet zejść na ląd wioślarzom-ochotnikom, niewolnikom
i więźniom, zwykle przykuwanym do ław.

W tym czasie Rzymianom udało się nawiązać łączność z Wene-
dami-Rybakami i z Wenedami Wielkich Jezior oraz z Wenedami
Północnych Lasów.

Spotkali trzy karawany rzymskie, z których jedna podążała aż
z samego Rzymu, druga z Akwilei, a trzecia z Yindobony, ale
wszystkie używały tego samego szlaku znad rzeki Danubius przez
przełęcz w Wysokich Górach, potem labiryntem rzek, z po&tojem
w osadzie Kalisia, aż do głównego nurtu Yistuli, nad Zatoką Wen-
dyjską. Kupcy twierdzili, że podróż była bezpieczna, bowiem sa-
me plemiona, przez obszar których przebiega szlak handlowy,
strzegą tej drogi. Może to się wydać osobliwe, ale najtrudniejszy
odcinek szlaku wiódł w pobliżu rzeki Danubius, w bezpośrednim
pobliżu granicy, gdzie poruszały się koczownicze grupy różnych
ludów, spychane z zachodu przez Markomanów.

Marek Rufinus miał wielką ochotę wyruszyć na swojej „Nau-
zykai" na wschód, celem spenetrowania bursztynowych wybrze-

r

115

ży leżących już w kraju Estów, ale legat mu na to nie zezwolił,
lękając się, że może go stracić. Był przecież głównym nawigato-
rem wyprawy, jedynym, do którego Lukan Probatus miał pełne

zaufanie.

Na rekonesans pod estyjskie wybrzeża wysłano ostatecznie ma-
łą, lotną i sprawną biremę „Alekto", dowodzoną przez Tytusa
Likomedesa. Z powierzonego mu zadania młody ekwita wywią-
zał się znakomicie, dotarł bowiem do lądu, który wydał mu się
legendarną Bursztynową Wyspą, ale próba jej opłynięcia wy-
kazała słuszność zasłyszanych wcześniej opinii, że jest to tylko
duży półwysep, który miejscowi nazywali Sambia, zamykający
od wschodu ogromny owal Zatoki Wendyjskiej.

Jeśli handel z Rzymem wydawał się oczywistością, a wojny
pograniczne Rzymu z plemionami germańskimi w ogóle nikogo
tutaj nie interesowały, niepokój budzili jednak Goci.

— Na początku zjawili się trzej królowie Gotów — opowia-
dała starszyzna wendyjska. — Byli to Alfgar, Ragnar i najważ-
niejszy z nich, Berig. Przybyli z lądów położonych na, dalekiej
północy, nazywanych Skandza, które stawały się coraz bardziej
niegościnne dla ich ludów. Aby dotrzeć na brzegi Zatoki Wen-
dyjskiej, musieli przez wiele dni i nocy żeglować v/ zwinnych,
wąskich łodziach. Wędrujący z nimi kapłan orzekł jednak, że nie
jest to jeszcze kraj, jakiego szukają i powinni popłynąć drogą
wodną dalej, do miejsca przeznaczenia, nad wielkie, ciepłe mo-
rze... Berig tak właśnie uczynił. Zebrał drużynę wojów, wziął
na łodzie ich żony i dzieci, trochę inwentarza i popłynęli wszys-
cy w górę Yistuli. Alfgar zatrzymał się na brzegu, aby odpocząć
ze swoim ludtm przed oczekującą ich dalszą podróżą. Natomiast
Ragnar wrócił na północ, aby sprowadzić tu innych i właśnie lud
Ragnara był najniebezpieczniejszy. Ci, którzy odpłynęli na po-
łudnie, nikogo już nie obchodzą, z tymi, którzy pozostali, jakoś
życie sobie ułożono, licząc, że i tak odpłyną. Ale ci, którzy przy-
będą, zażądają na pewno kobiet, owiec, krów, świń, kóz i dro-
biu... Będą głodni i zdesperowani, trzeba będzie więc z nimi wal-
czyć. Są to jednak dzielni wojownicy i niełatwo ich pokonać...
Obecnie, w archipelagu mielizn i wysepek, które długą kosą za-
mykają Zatokę Wendyjska od północy, ulokowało się plemię Ulfa
Płowowłosego, nie pozwalające rybakom wendyjskim na spokoj-

116

ne połowy i czyniące wypady rozbójnicze na osady położone nad

zatoką.                       •

Może nie interesowałoby to nikogo z Rzymian, zresztą legat
chciał wszystkie te konfliktowe sprawy plemienne traktować w
ogóle jako kwestie nie związane z jego misją. Nie wiązały się one
z polityką Rzymu na tym obszarze, nie było sensu szukać tu so-
juszników, a wobec zamknięcia sprawy epizodu Aulusa Apollina-
risa, przeciwnicy nie byli groźni. Ale pojedyncze łodzie Gotów
z archipelagu zamykającego zatokę od północnego zachodu, za"
częły nagle pojawiać się w labiryncie kanałów i rozlewisk delty
Yistuli i doszło nawet do pojedynczych potyczek z rzymskimi le-
gionistami, a gdy na pokład „Nereidy" Didonusa poleciało kilka
oszczepów, ten zatopił kilka łoidzi pirackich.

Obóz rzymski, bo Lukan Probatus powrócił do zwyczajów Ty-
beriusza, aby w czasie kotwicowania okrętów w 'pobliżu wybrze-
ży, codzienność życia odkrywców koncentrowała się jednak na
stałym lądzie, a nie na pokładach okrętów, zbudowano na wznie-
sieniu, przy ujściu Vistuli do zalewu. Widać stąd było labirynt
rozlewisk i kęp porosłych lasem, część zalewu oraz przerwę
w mierzei, skąd słodkie wody rzeki wpływały do morza. Tam,
skryty za barierą wydm, kotwiczył trójrzędowiec „Nereida"
Didonusa Magnusa — Greka, który czuł się lepiej jednak
na pokładzie niż na lądzie. Ten właśnie okręt powołał Lu-
kan Probatus do zadań rekonesansowych w czasie postoju. Nie-
daleko polowego obozu, dumnie nazwanego „castra aestiva",
cumowały, korzystając z miejscowej głębinki wypłukanej
przez wiry wodne, okręty „Nauzykaa" Marka Rufinusa i lek-
ki dwurzędowiec „Alekto" dowodzony przez Tytusa Likomedesa.
Na wzgórzu stały namioty części legionistów, służby i niewolni-
ków, a w centralnym punkcie ołtarz, na którym składano ofiary
bogom oraz namiot legata. Obok gospodarzyli kucharze, a na
skraju odbywał się zawsze handel z Wenedami i Estami, przy-
bywającymi tu na swych lekkich łodziach, przystosowanych ra-
czej do śródlądowych i przybrzeżnych akwenów, a nie do pełne-
go morza, jak łodzie Gotów.

Z wysokości, gdzie założono ,,castra aestiva", można było łatwo
dojrzeć „Nereidę", a z pokładu „Nereidy" widziano obie galery
cumujące obok obozu. Było to ważne na wypadek, gdyby komuś

117

zachciało się niespodziewanie zaatakować któryś z okrętów. Pew-
nego dnia po południu wartownicy w „castra aestiva" zwrócili
uwagę na galerę „Nereidę", meldując obecnemu w pobliżu cen-
turionowi Simosowi z Arrabony, że „coś się tam dzieje". Wezwa-
ny niewolnik grecki Orestes, słynący z doskonałego wzroku,
orzekł, że „widzi dokładnie" dziesiątki małych łodzi atakujących
galerę. Łodzie były istotnie tak małe, że z tej odległości ledwie
dostrzegalne, ale gdy ponad kadłubem trójrzędowca wykwit! kłąb
dymu, nie było już wątpliwości, że jest to piracki atak i że pro-
wadzą go Goci.

— Panie, pozwól abym natychmiast wziął wszystkich legio-
nistów i ruszył na pomoc Didonusowi. Moja „Nauzykaa" i „Alek-
to" Likomedesa rozgoni tę piracką zgraję. Strzelimy w tamtych
pociskami z balist, a resztę zadania wykonają nasze rostry... —

zwrócił się główny nawigator do swego zwierzchnika.

— Czyń Marku Rufinusie, co uważasz za stosowne — przyzwo-
lił legat, ale wówczas stała się rzecz dotąd niewyobrażalna •—
centurion Simos z Arrabony zakwestionował decyzję Rufinusa

i legata.

— Goci nie są zgrają łotrzyków. Działają planowo, a w napa-
dach mają już pewne umiejętności. Podejrzewam, że zaatakowali
„Nereidę" nie tylko dlatego, że udało się im podejść ją niezauwa-
żalnie, prawdopodobnie pod osłoną wydm na mierzei, ale i dla-
tego, aby ściągnąć tam oba nasze okręty. Proponuję, żeby popły-
nęła tam tylko „Nauzykaa", a „Alekto" pozostała tutaj lub niech
płyną obie, ale część legionistów powinna pozostać dla ochrony
obozu. Jeśli napadną Goci, spotkają się tu z należną odprawą.

— A jeśli nie napadną? — wykrzyknął rozgorączkowany Ru-
finus. — Powiem ci, co się stanie jeśli nie napadną. Wówczas my
na okrętach będziemy mieli trudniejszą przeprawę, a wy, z brze-
gu, będziecie patrzeć bezczynnie na nasze zmagania.

— Panie, nie uważaj mnie za tchórza! — krzyknął z rozpa-
czą Simos. — Przemawia przeze mnie roztropność, a nie lęk.

Jeśli trzeba, udowodnię ci to w każdej chwili!...

— Nie czas na .podobny dialog między żołnierzami! — wtrącił
się Lukan Probatus. — Simos jest zbyt dzielnym żołnierzem, aby
podejrzewać go o inną intencję, niż tylko o chęć zapobieżenia
złu. Ma rację, że obozu nie wolno pozostawić bez ochrony. Simo-

119

się, pozostaw tu dwunastu legionistów, uzbrój służbę i niewol-
ników. A ty, dzielny Marku Rufinusie, obejmij dowództwo nad
wszystkimi okrętami i spieszcie na pomoc „Nereidzie"!

Lukan Probatus rozstrzygnął spór nader rozsądnie. Zdawał so-
bie sprawę, że osłabia siłę zbrojną Rufinusa, ale racje Simosa
były istotne. Mimo .że „Nauzykaa" i „Alekto" stały już kilka dni
bezczynnie, Rufinus dbał o to, aby zawsze w dzień lub w nocy
załogi ich były gotowe do natychmiastowej akcji.

Gdy zbliżali się, spostrzegli wielkie niebezpieczeństwo „Ne-
reidy". Przy jej burcie kotłowało się chyba z pięćdziesiąt łodzi,
a setki wojowników szturmowały burty i pokład. Dziób płonął
Mieli się wkrótce dowiedzieć, że Didonus zginął już na początku
bitwy, a załoga walczyła rozpaczliwie. Legioniści zgrupowali się
początkowo na śródokręciu, tworząc tam obronny szyk z tarcz
i włóczni, ale gdy sytuacja pogorszyła się, przeszli na rufę. W tyra
czasie wojownicy Gotów wpadli do śródokręcia i mimo że tylko
nieliczni wioślarze byli za karę przykuci do ławek, a inni byli
wolni i sprawni, urządzili tu straszliwą rzeź. Wioślarze nie mieli
przecież broni.

Z pokładów nadpływających galer zasypano łodzie Gotów takim
gradem kamiennych pocisków i włóczni, że niewielu ocalało, mio-
tając się wśród potrzaskanych łodzi. Potem „Alekto" opłynęła
„Nereidę" od strony płonącego dzioba i zaatakowała Gotów z dru-
giej strony, czyniąc wśród ich łodzi spustoszenie. W tym czasie
z „Nauzykai" zrzucono pomost abordażowy na rufę „Nereidy"
i do ataku ruszyli legioniści. Wsparli oni działania tych żołnierzy
i żeglarzy, którzy pozostali przy życiu na zaatakowanej galerze.
Z kilkudziesięciu łodzi ujść zdołało najwyżej siedem, ale „Alekto"
wypłynęła za nimi w morze i po kolei, jak na igrzyskach, stara-
nowała wszystkie.

Nie udało się jednak ocalić „Nereidy". Wyniesiono z niej co
cenniejsze przedmioty i części, wyprowadzono rannych. Wkrótce
galerę objęły płomienie, spełniając rolę stosu ofiarnego, na któ-
rym po bitwie palono ciała poległych. Pod wieczór dzieło było
skończone...

I wówczas Marek Rufinus przekonał się, jak trafne było przy-
puszczenie Simosa z Arrabony. Przeciwnicy byli pewni, że Rzy-
mianie rzucą główne siły na pomoc zaatakowanej galerze. Do

119

kępy, na której stał obóz, przybiło pięć łodzi wiozących ptf Sześ-
ciu lub siedmiu wojowników. Byli to na pewno znakomici wo-
jownicy, a wiódł ich sam Ulf Płowowłosy. Ale nie udało im się
Rzymian zaskoczyć, a tym bardziej wstępnym uderzeniem spę-
dzić z terenu obozu. Dwunastu legionistów, uzbrojona służba i nie-
wolnicy to była siła, która potrafiła ich zatrzymać.

— W pierwszym starciu po obu stronach padło chyba kilku-
nastu ludzi i to ochłodziło temperamenty Gotów. Zrozumieli, że
nie wezmą szturmem obozu. Może liczyli na jakieś posiłki? Dość,
?e zaczęli wycofywać się — opowiadał późnym wieczorem Lukan
Probatus głównemu nawigatorowi eskadry Markowi Rufinuso-
•yi. — I wtedy doszło do skrzyżowania włóczni między centurio-
nem rzymskim Simosem z Arrabony a wodzem Gotów. Nie wiem,
czy był to przypadek, bo wydaje mi się, że Simos wypatrzył
wśród napastników ich wodza, może po hełmie z rogami byka?
Starli się ze sobą, a było to starcie dwóch mocarzy. Nagle Goci
i nasi przerwali walkę, jak urzeczeni patrząc na ten pojedynek.
Obaj walczący odrzucili wkrótce włócznie. Uli Płowowłosy ujął
za rękojeść swój topór, a Simos rzymski miecz legionisty. Obaj
osłaniali się tarczami. Chyba mieli równe szansę, ale w pewnej
chwili Simos tak zgrabnie uchylił się przed ciosem, że Ulf po-
ślizgnął się i byłby upadł. Dziwiłem się, że Simos go wówczas nie
zaatakował. Wysunął ku niemu nie miecz, lecz tarczę i Ulf klę-
cząc zadał z rozmachem potężny cios w tę tarczę aż pękła. Za-
nim się podniósł, zanim ściągnął topór do ponownego uderzenia,
straszliwy cios SimOiSa rozrąbał mu prawy bark, aż z tętnicy
trysnęła fontanna krwi. Drugi cios powalił wodza Gotów już bez
życia na ziemię. Wówczas wojownicy Gotów wydali jęk i rzucili
się do ucieczki, do swoich łodzi. Ale łodzi już nie było. W czasie
walki sprytny Garotyks wysłał niewolników, aby porąbali łodzie
Gotów. Goci zaczęli wówczas błagać o litość, ale dobili ich sami
służący i niewolnicy. Nie ocalał nikt... To znaczy, byliśmy pewni,
że nie ocalał już nikt... A jednak znalazł się taki. Ostatni żywy
wojownik. I właśnie ten wojownik, nim został spostrzeżony
i przeszyty włóczniami legionistów, rzucił tylko jeden, ostatni raz
oszczepem... Dziwne są upodobania bogów i muszą niepokoić nas,
zwykłych ludzi. Jaki bóg kierował ostrzem oszczepu? A może są
jacyś bogowie w północnych krajach, nieznani, a silniejsi od

120

bogów Rzymu? Dość, że stało się, co się miało stać i jutro, kiedy
już pogrzebiemy ciała naszych poległych, wyprawimy uroczysty
pogrzeb centurionowi znad wielkiej rzeki Danubius, dzielnemu
i roztropnemu Simosowi z Arrabony. Teraz zaś sam osobiście zło-
żę ofiarę bogom w podzięce za odniesione zwycięstwo...

W nocy krwawa łuna rozświetliła niebo ponad Zatoką Wen-
dyjską. Jak się okazało, to Wenedowie-Rybacy i Wenedowie
Północnych Lasów wyprawili się łodziami na archipelag wysp
i mielizn zamykający od północy Zatokę Wendyjską i zniszczyli
ostatecznie pirackie gniazdo Gotów.

12. Pierwsze Jesienne sztormy

W miesiącu noszącym imię August zjawiły się pierwsze je-
sienne sztormy, których siła była znacznie większa niż tych,
które poznali w czasie niedawnego gniewu morza.

— Wiem, że wydać się to może śmieszne, ale na tym morzu,
które łączyć się ma na północy z okołoziemskim oceanem, warun-
ki żeglugi przypominają mi pływanie po Morzu Śródziemnym
a nawet Adriatyku. Fala jest tu krótka, krzyżująca się, a ude-
rzenia wiatru gwałtowne... — zwierzył się kiedyś Marek Ruftnus
legatowi. — Oczywiście nie mają te spostrzeżenia żadnego zna-
czenia, przecież nieprędko tu ktokolwiek z nas wróci, ale chyba
dobrze będzie, jeśli wiedzieć będą o tym ludzie spisujący historię
ziemi. Kupcy narzekają na trudy podróży do brzegu morskiego
z pogranicznych obozów nad rzeką Danubius, ale w gruncie rze-
czy podróże te są bezpieczniejsze niż wędrówka wzdłuż wybrze-
ży. A korzyści wojskowe? Dobrze, że nie istnieje już legowisko
Aulusa Apollinarisa, że nie żyje człowiek, który przybrał imię
Wilka, ale gdy nawet żył, cóż mógł swymi intrygami osiągnąć?
Ludzie zamieszkujący te ziemie nie pojmują sensu bogacenia się
i panowania nad innymi. Oni nie zdają sobie nawet sprawy
z tego, jak ważną rolę w życiu kraju odgrywają niewolnicy. Nie
mają żołnierzy, bo każdy z nich jest żołnierzem. Nie mają senatu
ani urzędników, obce im jest najlepsze na świecie prawo rzym-
skie, a przecież nie wydają się przez to mniej szczęśliwi. Cóż wię-
cej mamy tu do zrobienia, szlachetny Lukanie Probatusie, jeśli
nie założymy stałej bazy rzymskiej ani faktorii kupieckiej, przej-
mującej cały handel bursztynem, ani nie powaśnimy między sobą
ludów tutejszych, żeby nimi lepiej rządzić? Nie ma tu w dodat-

122

ku żadnych bogactw, których użyczyłaby sama ziemia ani złota,
ani srebra, ani cyny. Jest tylko bursztyn.

— Z zainteresowaniem słucham twoich uwag, Rufinusie — po-
wiedział legat. — Masz rację, że ani u Wenedów, ani u Estów,
ani u Gotów nie można wzbudzić pożądania władzy i bogactwa
w takim stopniu, jak znamy to z naszej rzymskiej codzienności.
Chyba dlatego zarówno Wenedowie, Estowie jak i Goci to wciąż
jeszcze barbarzyńcy, niedojrzali do uświadomienia sobie roli Im-
perium. Tak więc musiały zawalić się wszystkie plany Aulusa
Apollinarisa. Nawet gdyby posiadał boskie cechy wielkiego wodza,
nie zbudowałby tutaj imperium. Rzym może spać spokojnie. Na-
wet Aleksander Macedoński nie byłby tu nikim więcej, jak tylko
władcą wioski lub wojennej drużyny. Oczywiście, dziś. Bo ju-
tro... kto może zgadnąć, co przyniesie jutro?

— Czego właściwie chciał Aulus Apollinaris, panie? Co chciał
osiągnąć swoim buntem?

— Kiedyś ci to wyjaśnię, Marku Rufinusie. Dość to skompli-
kowane. Intencje jego były szlachetne, ale mieściły się one tylko
w pieśniach poetów. Chciał cofnąć czas, a czy można obrócić
wstecz koło historii? Czy można sprawić, aby po Aleksandrze Ma-
cedońskim nastąpił Filip Macedoński, albo po Numie Pompiliu-
szu — Romulus?                                             ;

— Chciał więc, aby po odejściu boskiego Augusta znów nastał
boski Juliusz Cezar?

— Nie tylko. Chciał również wskrzesić Brutusa...
Ta rozmowa musiała wzbudzić w legacie jakieś niespokojne
myśli, bo wybrał się jeszcze raz do osady, w której stał dom
Aulusa Apollinarisa, ale osadę zastał doszczętnie spaloną. Nie było
nawet wiadomo, kto tego dokonał. Szczątki buntownika także
zniknęły i legat uświadomił sobie, że nie będzie mógł uczynić te-
go, do czego był zobowiązany: nie dostarczy głowy rebelianta do
Rzymu. Co stało się z Silvaną — Córką Północnych Lasów, nikt
•nie umiał mu powiedzieć.

Starszyzna plemienna Estów, zapewne w nadziei uzyskania po-
mocy w obronie wybrzeży przed atakiem piratów Ulfa Płowo-
.włosego, dostarczyła na pokłady galer ładunki wspaniałego bur-
sztynu. Spełniła również życzenie Lukana Probatusa i obiecała
.-pokazać Rzymianom z daleka Bursztynowe Miasto. Kilku z tej

123

starszyzny zaprowadziło legata i Rufinusa leśną ścieżką na nie-
wielkie wzgórze nad rozlewiskiem, które nazywali Truso. Był
z nimi także tłumacz Garotyks. Mimo przyjaznych gestów Rzy-
mianie nie byli tak zupełnie pewni, że nie szykuje się tutaj na
nich jakiejś zasadzki. Jednak zasadzki nie było. Gdy stanęli na
wzgórzu, stary kapłan o imieniu Girdaw wskazał im obraz, jaki
z tego miejsca się roztaczał i powiedział coś w swoim osobliwym
języku. Garotyks natychmiast słowa te przetłumaczył.
• — Oto Bursztynowe Miasto!...

Pierwsze wrażenie było wspaniałe. Olśnił ich bowiem blask
promieni słonecznych, załamujących się w bursztynie. Ale po
chwili zrozumieli istotę tego zjawiska. Była to zwykła osada pry-
mitywnych domostw i lepianek, jakie wszędzie spotykali. Roz-
poznali również szeroko rozlaną toń jeziora Truso, które łączyło
się z wodami zalewu. Domy były niskie, budowane z bali, łączo-
nych sitowiem i uszczelnianych gliną, dachy z sitowia. Ale wokół
drewnianych bali, sną ścianach, wśród trzcin kryjących dach wiły
się sznury z nawleczonymi na nie kawałkami dobrze oczyszczo-
nego bursztynu. Nie było kolumn z bursztynu, ani nie było świą-
tyń z bursztynowymi ścianami, o których mówiły legendy...

I to było ich ostatnie odkrycie na wybrzeżu nad Zatoką Wen-

dyjską.

Następnego dnia okręty rzymskie wyszły w morze, po wypły-
nięciu z zatoki kierując swe dzioby na zachód...

Po wielu dniach, w miarę jak galery zbliżały się do cieśnin,
które wprowadzić je miały na wody Zatoki Kodańskiej i jak od-
dalały się od brzegów bursztynowych krain, legata rzymskiego
Lukana Probatusa zaczynał ogarniać dziwny żal, że przygoda do-
biega końca. Wydawało mu się, że bogowie, którzy kierowali lo-
sami ludzi i okrętów, zaoszczędzili chyba żeglarzom wielu dodat-
kowych kłopotów i chyba zbyt dosłownie potraktowali intencje
wszystkich ofiar. Nie było niezwykłych zwierząt na lądzie, nie zo-
baczyli ani tura, ani niedźwiedzia, ani wielkich jeleni, o których
opowiadali handlarze bursztynu. Mieszkańcy wybrzeży nie przy-
pominali ludzi-potworów, o których pisał Herodot. Inny był ko-
lor nieba i wody niż Morza Śródziemnego, ale nie straszniejszy,
jak ostrzegali żeglarze z Massilii. Można było przyzwyczaić się
do tych warunków, nawet je polubić. Oczywiście, zima mogła tu

124

być groźna, ale lato miało dość słońca w ciągu dnia, aby wyna-
grodzić chłód nocy. Nie doszło do walki z buntownikami — Aulus:

Apollinaris okazał się przegranym marzycielem, a jego „najwier-
niejszy druh" Tuliusz, małym, nikczemnym i podwójnym zdraj-
cą. Nie istniała Wyspa Bursztynowa ani Miasto Bursztynowe.
Walki Wenedów z Gotami nie mogły nawet 'nikogo w Rzymie za-
interesować.

Kończyła się podróż i kończyła baśń. Tylko gdzieś na dnie
świadomości legata kołatały się słowa wypowiedziane przez.
buntownika o imieniu Lupus-Wilk, który przyrównał misję lega-
ta i dzieło wyprawy, do pracy wioślarzy na galerze. I w dodatku
to zaklinanie się tego buntowniczego Rzymianina na miłość do-
Miasta...

Z pewną satysfakcją legat sięgał chwilami do noszonego na<
szyi bursztynowego amuletu, który należał do tej cząstki legen-
dy, którą ani mógł znać, ani tym bardziej odebrać lub zniszczyć-
nawet najważniejszy w państwie boski imperator.

Kończyła się więc przygoda, a choć dusza legata Lukana Pro-
batusa rwała się do nowych wędrówek, jego ciało domagało się-
coraz wyraźniej odpoczynku i ogrzania w domu lub w ogrodzie
pod słońcem Italii. Jego dom znajdował się na peryferiach, przy
drodze z Rzymu do Ostii i oferował wszelkie wygody, ale legat
bywał w nim dotąd rzadko. Zresztą nie miał 'tam rodziny, a tylko
służbę i jego życie bez dalekich podróży i przygód wydawać się
mogło puste i chłodne. Szaleństw z kobietami zawsze się lękał,
zdając sobie sprawę, że nie jest zbyt piękny. Wolał więc szaleń-
stwa dalekich i niebezpiecznych krain. Ale chęć wygody i dłu-
giego, zasłużonego odpoczynku zaczęła ostatnio brać górę nad żą-
dzą przygód i podróży. Teraz do tej tęsknoty dołączył obraz.
dziewczyny spotkanej w Pannonii w domu Idomena Luskusa,.
a powtórnie nad ujściem Yistuli... Wiedział, że nigdy już podob-
nej dziewczyny nie spotka.

Od Autora

Opowiadanie to narodziło się z fascynacji jedynym zalanym
"Ł historii starożytnej faktem, mówiącym o zorganizowaniu rzym-
skiej wyprawy odkrywczej na Bałtyk, kierowanej przez Tyberiu-
sza, a zainicjowanej osobiście przez Oktawiana Augusta, co po-
twierdza jego autobiografia. Wyprawa miała charakter wojskowy,
a wzięły w niej niewątpliwie udział tylko okręty wojenne. Od-
krycia dokonane przez uczestników ekspedycji miały bowiem słu-
żyć przede wszystkim imperialnym celom Rzymu, zaangażowane-
go wówczas w konflikt z plemionami zamieszkującymi Germanię,
Nie wiemy, jak daleko dotarła ekspedycja rzymska. Z całą pew-
nością osiągnęła przylądek Skagen na północnym cyplu Jutlandii,
jest prawdopodobne, że dotarła do Cieśnin Duńskich, ale hipote-
tycznie możliwe jest jej dotarcie do ujścia Wisły. Korzystając
z prawa literatury do fabularyzowania faktów historycznych i do-
wolnego wyboru hipotez, tę właśnie hipotezę potraktowałem ja-

-ko punkt docelowy opowiadania, którego zadaniem było zapre-
zentowanie Czytelnikowi „jak mogło to wyglądać".

Ale fabularyzacja tych faktów wymagała pewnej dramaturgii
i tę pozwolił mi odnaleźć konflikt zapożyczony z opowiadania Jó-
zefa Conrada-Korzeniowskiego „Jądro ciemności". Takim „jądrem

-ciemności" dla starożytnych było w owym czasie niewątpliwie

ujście Wisły.

Conrad, jako pierwszy, zwrócił uwagę na pewne analogie dzie-
więtnastowiecznych wypraw „rzeczników cywilizacji w krajach
barbarzyńskich" z wyprawami starożytnych Rzymian na północ-
ne rubieże Europy. Dlatego też .posłużyłem się na wstępie prze-
.słaniem, zaczerpniętym ze wspomnianego opowiadania „Jądro

-ciemności". Ale opowiadanie to ma również bardzo kontrowersyj-


126

ną postać bohatera, którego osobowość, wcale nie tak idealna^.
"znajduje się w opozycji względem całego mechanizmu tej rzeko-
mej „misji cywilizacyjnej".

Określenia „barbarzyńcy" i „barbarzyński" stosowane były w
starożytności rzymskiej wobec wszystkich zjawisk, które nie mieś-
ciły się w granicach Imperium i miały wymowę pejoratywną.

•Świat ówczesny bowiem dzielił się na część dobrą i złą. „Dobrą"

•reprezentował Rzym, „złą" ziemie i ludy, kitóre opierały się wła-
daniu rzymskiemu.

• Oczywiście, Aulus Apollinaris nie jest Kurtzem z opowiadania

•Conrada, ale nie przeczę, że wizja tej postaci towarzyszyła mi
przy opisywaniu spotkania legata rzymskiego z buntownikiem
o przezwisku Lupus-Wilk, choć równocześnie zdawałem sobie
sprawę z tego, że konflikt ten jest tu drugoplanowy wobec sa-
mej fascynacji historią.

Wyprawa rzymska wyszła w morze z portów w ujściu Renu
w roku 5 naszej ery. Był to okres gwałtownej ekspansji Impe-
rium Rzymskiego. Warto wspomnieć, że około 10 roku przed ina-
.szą erą, wojska rzymskie wkroczyły .pod wodzą Marka Winnicju-
sza na teren obecnej Słowacji. Inskrypcja upamiętniająca obo-
zowanie legionów rzymskich znaleziona została stosunkowo nie-
dawno v/ odległości 60 kilometrów na południe od Wielkiej Raczy
w Beskidzie Żywieckim, a więc niedaleko od współczesnego nam
obszaru Polski. Natomiast wódz Markomanów o imieniu Marbod
utworzył organizm plemienny, o charakterze państwa, na terenie
dzisiejszych Czech, wpływami swoimi obejmując prawdopodobnie
także obszary górnej O.dry i Wisły. W świetle tych faktów, po-
lecenie Oktawiana Augusta 'zorganizowania przez Tyberiusza eks-
pedycji morskiej na wschód nie wydaje się czymś szczególnym.

Wyprawa Tyberiusza spowodowałaby prawdopodobnie następne,
gdyby nie klęska legionów Publiusza P^wintyliusza Warusa w Le-
sie Teultoburskim, zadana Rzymianom przez Cherusków, na czele
których stał wódz germański Arminiusz. Po klęsce lagiony rzym-
skie wycofały się na linię Renu. Kontakty z Bałtykiem nie zo-
stały wprawdzie zerwane, ale kontynuowano je już bez okrętów
wojennych i bez orłów legionowych. Pliniusz Starszy zanotował
jeszcze, że wybrzeże Bałtyku, prawdopodobnie w okolicy ujścia
.Wisły, spenetrował (ok. roku 66 n.e.) pewien ekwita z Rzymu,

12T

wysłany tam po bursztyn, którego istotnie przywiózł tak wiele, że
cały amfiteatr w czasie walk gladiatorów z dzikimi zwierzętami

lśnił od tajemniczego „złota Bałtyku"...

Obszar ujścia Wisły i Zatoki Gdańskiej zamieszkiwały w tym
czasie ludy o podobnych cechach rozwoju cywilizacyjnego, dla
których przyjęto nazwę, zaczerpniętą z przekazów .rzymskich, We-
nedowie. Jest to jednak w gruncie rzeczy nazwa ogólna, często
jeszcze w szczegółach kontrowersyjna. Użyte w mojej książce
zróżnicowanie plemienne na Wenedów-Rybaków, Wenedów Pół-
nocnych Lasów czy Wenedów Wielkich Jezior stanowi wyłącznie
hipotezę literacką, możliwą, ale nie popartą żadnym przekazem
historycznym. Słuszność objęcia ludów zamieszkałych na tym
obszarze mianem Wenedów potwierdza starożytna nazwa Zatoki
Gdańskiej — Sinus Yenedicus, czyli Zatoka Wendyjska. Potwier-
dza to również ciągłość rozwoju cywilizacyjnego autochtonicznej
ludności. Z elementami wpływ/ów celtyckich we wczesnym okresie
i wpływów rzymskich w późniejszym mimo przechodzących przez
ten obszar migracyjnych szlaków Gotów i Gepidów ze Skandy-
nawii nad Morze Czarne. Popularna informacja Muzeum Arche-
ologicznego w Gdańsku, wiążąca się z ekspozycją na temat inte-
resującego nas w tej książce okresu historycznego, już na wstę-
pie precyzuje problem w ten sposób:

„Wenedowie — ludność zamieszkała nad Morzem Bałtyckim
i dolną Wisłą. Wzmianki o niej znajdujemy u starożytnych pisa-
rzy: Pliniusza (23—79 r. n.e.), Tacyta (55—120 r. n.e.) i Ptolo-
meusza (ok. 100—178 r. n.e.), w późniejszym piśmiennictwie an-
tycznym utożsamiana jest ze Słowianami".

Rozwój cywilizacyjny tej ludności archeologia dzieli na dwa
okresy, tzw.: oksywski i wielbarski, od miejsc, w których zna-
leziono najwięcej przedmiotów związanych z tą grupą. Nas
może interesować okres „oksywski", trwający od połowy I w.
p.n.e. do połowy I w. n.e. Przy rekonstrukcji obrazu prawdopo-
dobnej wizyty rzymskich okrętów nad Zatoką Gdańską wielo-
krotnie korzystałem z pomocy wybitnego znawcy przedmiotu, dy-
rektora Muzeum Archeologicznego w Gdańsku, dziś już nieży-
jącego, dr. Leona Jana Łuki.

Nazwa Wenedzi stosowana była w różnych okresach historycz-
nych dla określenia Słowian, a nawet dziś nazwę tę odnosi się

128

do ostatniej gru<py słowiańskiej Serbo-Łużyczan (Weniden) za-
mieszkujących w NRD w rejonie Budziszyna (Bautzen). .Nazwa
jest często myląca, ponieważ nazwy te spotyka się nawet w Italii
<Veneti) i tam był to lud iliryjski. Od jego nazwy pochodzi na-
zwa prowincji Veneto i nazwa samej Wenecji (Yenezia). Nazwy
podobne spotyka się również w dawnej Galii. Nawet Jezioro
Bodeńskie nosiło u starożytnych nazwę Lacus Yenticus.

Nazwę Zatoka Wendyjska dla Zatoki Gdańskiej wziąłem od
Ptolemeusza. Nazywał on Bałtyk po grecku Sarmatikos Okeanoa,
a nazwę zatoki zapisał również po grecku — Ouenedikos Kolpos,
co rzymscy pisarze przełożyli na Oceanus Sarmaticus i Sinus
Yenedicus. Nazwę Bałtyku, chyba również funkcjonującą okreso-
wo, Marę Suvicum lub Marę Svebicum wziąłem z Tacyta, który
wiązał tę nazwę z plemieniem germańskim Swebów, zamieszkują-
cych obszary między środkową i dolną Łabą a morzem. Nazwę
Wschodnie Morze używali Germanie, a skandynawscy wikingo-
wie nazwą Wschodnia Droga określali ogólnie Bałtyk i Ruś.

Tu jeszcze jedna dygresja: legendę o Bursztynowym Mieście
łączę w literackiej wizji wyprawy z faktem o kilka stuleci póź-
niejszym, a mianowicie z relacją żeglarza Wulfstana, posłanego
na Bałtyk we wczesnym średniowieczu przez króla Alfreda Wiel-
kiego. To już oczywiście inna epoka historyczna, kilkaset lat po
wyprawie Tyberiusza, ale z relacji Wulfstana zrodziła się
także legenda Bursztynowego Miasta, leżącego na terytorium.
bałtyckich plemion i noszącego nazwę Truso. Ponieważ miejsce
tego emporium handlowego nie zostało dotąd dokładnie
wskazane przez archeologów, a hipotez jest wiele, .pozwoliłem
sobie zastosować paralelę legendy w stosunku do okresu rzym-
skiego, umieszczając Bursztynowe Miasto w hipotetycznym
miejscu położenia Truso między jeziorem Drużno, a Zalewem
Wiślanym. Faktem jest natomiast, że w okolicach dzisiejszego
Gdańska kwitł w I i II w. n.e. handel z Imperium Rzymskim,
czego dowodem wielka liczba monet i importów rzymskich, np. w
rejonie obecnego przedmieścia Gdańska, Świętego Wojciecha. Na
liczne 'znaleziska z okresu rzymskiego natknięto się również w
rejonie Elbląga, właśnie w okolicy hipotetycznego istnienia Tru-
so. Tu i tam odnaleziono monety rzymskie z podobizną Augusta,
współczesne wyprawie zorganizowanej przez Tyberiusza. Nie

• — ..J został tylko wiato

129

KRAJOWA AGENCJA WYDAWNICZA
RSW „PRASA-KSIĄ2KA-RUCH"
GDAŃSK, 1987

Wydanie I. Nakład 30 000 + 350 egz.
Objętość: ark. wyd. 7,04, ark. druk. 8,25
Zakłady Graficzne w Gdańsku
Nr prod. XII-4/82. M-l
Zaim. 770