Przekład przejrzał oraz wstępem i przypisami opatrzył
HENRYK KATZ
Okładkę i obwolutę projektował
ZENON  JANUSZEWSKI
George Macaulay Trevelyan

Historia Anglii




Tytuł   oryginału
History of England, London 1935
This editlon oj History of England is published by arrangement with Mestrs. 
Longmans, Green & Co. L,TD, London
Printed    in    Poland
PAŃSTWOWE      WYDAWNICTWO       NAUKOWE
Wydanie drugie. Nakład 5000 + 250 egz. Ark. wyd. 62,5. Ark. druk. 57 + 3 wkl. Papier druk. sat. kl. 
III, 80 g, 70X100. Oddano do składania 27. VIII. 1964 r. Podpisano do druku 10. I. 1965 r. Druk 
ukończono w styczniu 1965 r. Zam. nr 223/64. O-12. Cena zł 90,-
	WROCŁAWSKA   DRUKARNIA   NAUKOWA


SŁOWO WSTĘPNE - ŚWIAT I DZIEŁO G. M. TREVELYANA
Zewnętrzne okoliczności życiowe nie potrafią dać wyjaśnienia 
indywidualności i talentu twórcy, lecz w poważnym stopniu stanowią klucz do 
zrozumienia treści i charakteru dzieła przez ów talent stworzonego. Dlatego też 
poznanie świata, w którym żył George Macaulay Trevelyan, jest nieodzowne 
dla zrozumienia jego twórczości. Zmarły w 1962 r. w wieku 86 lat wybitny 
historyk pozostawił w spadku 20 dzieł, które napisał w ciągu swego długiego i 
płodnego życia. Jedne z nich są powszechnie traktowane jako klasyczne lub 
przynajmniej ważne pozycje historiografii, inne - w szczególności jego syntezy 
historii Anglii - osiągnęły poczytność i powodzenie większe od wszelkich 
innych dzieł historycznych w świecie anglosaskim. Trevelyan fascynuje 
zarówno uczonego, jak i laika nie tylko swym twórczym i gruntownym 
warsztatem, ale również świetnym piórem, swą wyobraźnią i 
wszechstronnością zainteresowań. Autor próbujący ocenić miejsce Trevelyana 
w historiografii ogólnej i brytyjskiej jest o tyle w szczęśliwym położeniu, że jego 
credo uczonego i pisarza nie tylko daje się wydedukować z dzieł przezeń 
stworzonych, ale jest zawarte w szeregu esejów, w których zajmuje się on w 
sposób gruntowny sprawami badania i pisarstwa historycznego. W roku 1947 
napisał Trevelyan szkic autobiograficzny, i choć zastrzega się, że zawarł w nim 
tylko opis faktów dotyczących jego życia jako historyka i analizę wpływów, 
którym podlegała jego twórczość, szkic ten pozwala zrozumieć wiele z jego 
indywidualności i poznać środowisko, w którym wyrósł, obracał się i zajął 
szczególne miejsce *.
* Aby oszczędzić sobie ciągłego cytowania źródeł do tego szkicu, autor informuje, 
że opiera się - prócz źródeł historycznych Trevelyana - na jego eseju zatytułowanym 
Autoblography of an Historiom, zawartym w zbiorze pt. Autobiography and Other 
Essays, oraz na jego esejach dotyczących zagadnień


George Macaulay Trevelyan był synem historyka angielskiego okresu 
późnowiktoriańskiego, sir George'a Ottona Trevelyana, siostrzeńca wielkiego 
wiktoriańskiego historyka Thomasa Babingtona Macaulaya. Macaulay, jeden z 
wielkich historyków-amatorów (historyków zawodowych w dzisiejszym 
znaczeniu tego słowa w ówczesnej Anglii właściwie nie było), był bardziej 
literatem niż uczonym, a swą twórczość traktował raczej jako sztukę niż 
rzemiosło. Macaulay był nadto politykiem, jednym z czołowych działaczy partii 
wigow-skiej, był tej partii ideologiem, swe prace konstruował świadomie jako 
broń ideowo-polityczną. Główne dzieło jego życia Dzieje Anglii od 
wstąpienia na tron Jakuba II, nieukończone z powodu śmierci autora, 
doprowadzone jedynie do okresu panowania Wilhelma i Marii, stanowiło 
gloryfikację partii wigowskiej w momencie jej narodzin oraz dokonanego przez 
nią (raczej: głównie przez nią, przy współudziale zmuszonych sytuacją 
torysów) dzieła Wspaniałej Rewolucji 1688 roku. Za swe rozliczne zasługi 
Thomas B. Macaulay otrzymał w 1857 roku (na dwa lata przed śmiercią) z 
rąk królowej Wiktorii tytuł barona Macaulay of Rothley. W domu jego 
siostrzeńca, który dziedziczył ambicje zarówno historyka, jak i polityka, 
panował kult Macaulaya, a nazwisko to stało się drugim imieniem urodzonego 
16 lutego 1876 roku trzeciego i najmłodszego syna G. O. Trevelyana. W tymże 
roku wyszła spod pióra George'a Ottona biografia Macaulaya. Lektura w 
latach młodzieńczych dzieł Macaulaya i innego współczesnego mu wielkiego 
pisarza i historyka-amatora, Thomasa Carlyle'a, stanowiła jeden z 
najsilniejszych bodźców rozwoju duchowego G. M. Trevely-ana, określiła w 
dużym stopniu zarówno jego ambicje twórcze, jak i poglądy na historię.
Antecedencje i środowisko interesującej nas postaci wymagają uzupełnień 
i szczegółowej analizy. Trevelyan wyprowadza swe pochodzenie od 
starodawnej gentry angielskiej. Jego pradziadek był archidiakonem w Taunton 
(w hrabstwie Somerset), jego dziadek - wysoki urzędnik administracji 
indyjskiej, w 1874 roku, w wieku lat 67 otrzymał z rąk królowej tytuł 
szlachecki, który w 12 lat potem
historiograficznych, w szczególności Clio, a Muse (1911), The Present Position of 
History (1927), History and the Reader (1945), Bias in History (1947), Stray Thoughts 
on History (1948). Pierwsze dwa znajdzie czytelnik w zbiorze pt. Clio, a Muse and 
Other Essays (Longmans 1949). Inne w zbiorze Ań Autobio-graphy and Other Essays. 
Krótką biografię Trevelyana G. M. Trevelyan opracował jeden z jego uczniów J. H. 
Plumb (1951), który też był redaktorem wydawnictwa z okazji 80 rocznicy urodzin G. M. 
Trevelyana Studies in Social History (Londyn, 1956). Szersze tło historiograficzne daje 
dzieło G. P. Goocha History and Historians in the Nineteenth Century, zawierające w 
swym drugim wydaniu z 1952 r. szkic o wieku XX pt. „Recent Historical Studies". Na 
uwagę zasługuje też Herberta Butterfielda The Whig Interpretation of History (Lon-
dyn, 1951).


wraz z majątkiem ziemskim w hrabstwie Northumberland odziedziczył G. O. 
Trevelyan. Mimo swego szlachectwa i bogactwa George Otto rozpoczął swą 
dość wczesną karierę polityczną raczej na lewicy ówczesnego układu 
partyjnego, wiążąc się z frakcją radykalną, stanowiącą najbardziej bojowe i na 
poły demokratyczne skrzydło partii liberałów. W latach 1865-68 zasiadał w 
Izbie Gmin, gdzie uczestniczył w bojach na rzecz reformy wyborczej, która 
miała przyznać prawa wyborcze części („elicie" - - jak mawiali radykałowie) 
klasy robotniczej. Gdy po zwycięskich wyborach w 1868 r. Gladstone utwo-
czył w bojach na rzecz reformy wyborczej, która miała przyznać lorda 
admiralicji.
Na ów okres jego życia przypada pewien romantyczny incydent. W 1867 
roku młody (wówczas 29-letni) poseł do Izby Gmin opuszcza Wyspy 
Brytyjskie i udaje się do Włoch, by wziąć udział w drugiej wyprawie 
Garibaldiego na Rzym, lecz przybywa za późno, w momencie gdy na stacji 
kolejowej Figline Garibaldi zostaje aresztowany. Entuzjazm George'a Ottona 
dla Włoch i ich bohatera narodowego przejmie od niego jego młodszy syn. 
Zbierając źródła i materiały do wielkiego dzieła o Garibaldim będzie on 
odwiedzał włoskich garibaldczyków, którym nazwisko Trevelyan było dobrze 
znane i którzy zdziwią się, gdy syn George'a Ottona nie potrafi odpowiedzieć 
w uścisku ręki na ich masoński znak.
Warto w tym miejscu zauważyć, że wyprawa G. O. Trevelyana do Włoch 
miała jeszcze inne, równie, a może bardziej romantyczne podłoże. Był on 
zakochany w Karolinie Philips, córce bogatego kupca i polityka z 
Manchesteru, lecz na drodze ku ich małżeństwu stanęło veto stryja Karoliny, 
które miało znaczenie decydujące. Zaciągnięcie się pod sztandar Garibaldiego 
było podyktowane do pewnego stopnia desperacją. Lecz zgoda na małżeństwo 
zastała udzielona w 1869 roku, gdy 31-letni George Otto był już ministrem.
Świat więc, z którego wywodzi się George Macaulay Trevelyan, to Anglia 
starej szlachty i młodej bogatej burżuazji, to świat polityki, literatury i nauki 
historycznej. Klimat jego młodości to gladsto-nowski liberalizm, boje wokół 
polityki irlandzkiej i imperialnej, kiełki „angielskiego" socjalizmu i wielkie choć 
sporadyczne zrywy ruchu robotniczego. Anglia jest najpotężniejszym 
mocarstwem świata, a jej warstwy panujące patrzą z dumą na wielkie pasmo 
zwycięstw i sukcesów, widząc w nich rezultat własnej mądrości i interwencji 
Boga lub losu. George Macaulay już od najwcześniejszych lat oddycha 
powietrzem polityki, a jedno z jego pierwszych wspomnień dotyczy kampanii 
wyborczej 1880 roku. Dostatnie domy jego rodziców to dworek w Welcombe, 
blisko szekspirowskiego Stratford-on-Avon, i dwór w Wallington, w hrabstwie 
Northumberland, w pobliżu granicy szkockiej, na obszarze starodawnej 
anglosaskiej Northumbrii. Entu-


zjasta pieszych wędrówek i miłośnik przyrody przewędrował swą ojczyznę 
wzdłuż i wszerz i poznał ją jak rzadko kto ze współczesnych. Jeszcze jako 
dziecko dwa lata (1882-84) spędził z rodziną w Dublinie, gdy ojciec jego 
sprawował urząd sekretarza dla spraw Irlandii. Potem wysłany został do szkół 
zarezerwowanych dla dzieci najwyższych sfer: do „szkoły publicznej" w 
Harrow, jednej z najstarszych w Anglii, a następnie do Trinity College na 
uniwersytecie w Cambridge, w którym studiował też jego ojciec, a przed nim 
sam Macaulay. Jego o dwa lata starszym kolegą w Harrow był Winston 
Churchill (za którego - jako premiera Anglii - poradą G. M. Tre-velyan 
otrzymał w 1940 roku z rąk króla Jerzego VI godność Master Trinity College). 
Jego kolegami w Cambridge są późniejsi wybitni historycy G. P. Gooch i John 
Clapham, filozofowie Bertrand Russell i G. E. Moore, oraz inni młodzieńcy, 
którzy zajmują później wybitne miejsca w angielskiej elicie intelektualnej i w 
elicie władzy. Dodajmy, że najstarszy brat (Charles Philips) wybrał karierę 
polityka w szeregach Partii Pracy i na krótko zajmował w rządzie tej partii (w 
1931 r.) stanowisko ministra oświaty, zaś jego brat średni (Robert Calverley) 
poświęcił się poezji.
Wydział Historyczny Uniwersytetu Cambridge (Cambridge History 
School) dysponował w tym okresie świetnymi nazwiskami. Nowe dziedziny 
historii rozwijali William Cunningham, autor klasycznego dzieła Growih oj 
English Industry and Commerce (l wyd. 1882) i Frederick William Maitland, 
specjalista prawa starorzymskiego, współautor (z F. Pollockiem) History of 
English Law (1895) i Domes day Book and Beyond (1897). Do grona 
luminarzy uniwersytetu należał John Robert Seeley, który w 1869 roku uzyskał 
niezwykle zaszczytną nominację korony na stanowisko „królewskiego" profe-
sora (Regius Professor) historii nowożytnej. Seeley był głównym 
orędownikiem „naukowych" koncepcji historiografii, które przeniósł z Niemiec 
na grunt Anglii. Stał on pod przemożnym wpływem Rankego. Był jednocześnie 
wyznawcą i apostołem imperializmu brytyjskiego, którego chwale poświęcił 
swe wydane w 1883 roku dzieło The Expansion of England. Seeley zmarł w 
1893 r., wkrótce potem, gdy G. M. Trevelyan rozpoczął swe studia w 
Cambridge. Przelotne odwiedziny u starego profesora pozostawiły silny osad 
idiosynkrazji w umyśle nowicjusza. Seeley nazwał jego dwóch ulubionych auto-
rów Macaulaya i Carlyle'a (do których zresztą stosunek Trevelyana nie był 
bynajmniej bezkrytyczny), „szarlatanami", a w trakcie rozmowy ostro 
potraktował pojmowanie historii jako „literatury". Tre-velyan, który - jak 
przystało na angielskiego gentlemana - nigdy nie szczędził wyrazów poważania 
i pochwał dla swych przeciwników, nawet w swej późnej autobiografii nie 
ukrywa silnej niechęci do owego mistrza, z którym zetknął się w Cambridge. 
Odtąd konsekwentnie
8


zarówno w swych większych dziełach historycznych, jak i w esejach 
dotyczących teorii i metodologii historii, broni on pewnego systemu poglądów, 
który w skrócie nazwać by można „anty-seeleyizmem". Po Seeleyu tę 
zaszczytną katedrę w Cambridge objął lord John Acton, którego poglądy 
bardziej odpowiadały Trevelyanowi, lecz w 1902 roku miejsce jego zajął John 
B. Bury, który wracał do formuł Seeleya. Następcą Bury'ego w 1928 roku 
został sam G. M. Trevelyan, wówczas 52-letni autor licznych już książek i 
rozpraw. Wykorzystywał on nastręczające się sposobności do propagowania 
swego credo i rozprawy z poglądami swych poprzedników na dostojnym 
stanowisku, choć po raz pierwszy wydał im walkę piórem jeszcze w 1904 roku 
na łamach pisma liberalnych intelektualistów „Independent Review" w eseju, 
który w poprawionej formie ukazał się w 1913 r. pt. Clio, a Muse. Choć 
mijały całe dziesięciolecia, choć ongiś młody adept stał się dojrzałym 
profesorem, a w końcu sędziwym nestorem historyków, zasadnicze jego 
poglądy nie zmieniły się i Trevelyan w swych ostatnich esejach na ten temat 
sięga nie tylko do idei swej .młodości, ale powtarza nawet te same myśli i 
zwroty.
W ostatnich dziesięcioleciach ubiegłego wieku i na początku bieżącego 
stulecia w Anglii ustalił się pogląd, że historia nie ma nic wspólnego z literaturą, 
że jest to science. Słowa tego nie należy tłumaczyć na polski jako „nauka", 
lecz raczej jako „nauka ścisła", a w tym kontekście przez słowo to należy 
rozumieć naukę uznającą wymogi nauk ścisłych. Była to reakcja w stosunku 
do okresu dominacji wielkich historyków-amatorów i historyków-literatów. 
Reakcja ta przybrała formy dość skrajne i odtąd wszelkie pisarstwo 
historyczne, które cechowały jakieś ambicje czy walory literackie albo zbytnia i 
świadoma komunikatywność, było traktowane z podejrzliwością, lub wręcz 
napotykało sprzeciw i potępienie. Nacisk kładziono na technikę badań, na 
odkrywanie nowych faktów, choćby mało znaczących, z nieufnością 
traktowano wszelką interpretacje, podważano wysiłki syntezy, z 
lekceważeniem odnoszono się do pisania podręczników i do popularyzowania 
wiedzy historycznej. Negowano funkcje społeczne, wychowawcze, etyczne 
pisarstwa historycznego. Wiedza historyczna stawała się monopolem 
wtajemniczonych zawodowych naukowców. Sukcesy tego rodzaju 
pojmowania historii były liczne w wielu krajach, wszędzie też (m. in. w Polsce) 
formował się nurt krytyczny, przeciwstawiający się tej dominującej tendencji. 
W Anglii walkę podjął przede wszystkim G. M. Trevelyan. Jego poglądy były 
nie tyle oryginalne, ile nowatorskie, i choć jego wywody wydają się dziś 
częściowo oczywiste, należy wziąć pod uwagę, że szedł on długi czas przeciw 
prądowi. Młody Trevelyan odważył się przeciwstawić głównym autorytetom, a 
wyrażane przezeń poglądy, którymi zresztą kierował się we własnym 
pisarstwie,


natrafiały z czasem na coraz mniej sprzeciwów, choć w dyskusjach dnia 
dzisiejszego stosunek do nich nie jest bynajmniej jednolity. Warte są one 
odpowiedniej uwagi i w niejednym winny wydać się interesujące również dla 
historyka polskiego.
W sprawie, czy historia jest „literaturą", czy też science, Trevelyan nie 
zajmuje stanowiska skrajnego. Jego zdaniem historia jest lub też winna być, 
jednym i drugim. Jest ona science z uwagi na metodę badań, na wymogi 
krytycznej analizy źródeł, na wykrywanie i ustalanie faktów historycznych. 
Równocześnie jednak historia, pojmowana jako pisarstwo, jest gałęzią 
literatury z uwagi na technikę ekspozycji, na wymogi pisarskie, na konieczność 
stosowania wyobraźni i na cele, które chce osiągnąć, a które są zupełnie inne 
niż cele, którym służą nauki ścisłe. Same fakty poznane i ściśle ustalone na 
podstawie źródeł nie wystarczają do oddania obrazu historycznego, niezbędna 
jest więc szeroka interpretacja. „Historia jest w istocie sprawą zgadywania z 
grubsza (rough guessing) ze wszystkich dostępnych faktów" - pisze 
Trevelyan w History and the Reader. Po wyczerpaniu już wszystkich 
możliwości w stosowaniu naukowej metody w pracy historyka główną rolę 
poczyna odgrywać siła intelektu, sympatia i wyobraźnia, co też sprawia, że w 
oparciu o ten sam materiał faktyczny powstają spod pióra historyków różne 
obrazy wydarzeń czy postaci. Zadaniem historyka nie jest wykrywanie lub 
ustalanie praw, jak to się dzieje w naukach ścisłych, lecz odtworzenie świata, 
w którym żyli przodkowie, oraz wyjaśnienie, w jaki sposób od stanów życia w 
przeszłości społeczeństwo doszło do stanu dzisiejszego. Historia posiada 
przede wszystkim ogromne zadania wychowawcze. Winna ona stać się 
podstawą wychowania humanistycznego. Zadanie to jest szczególnie ważne w 
Anglii, gdzie dawne podstawy tego wychowania, a mianowicie studium Biblii i 
klasyków starożytnych, w poważnym stopniu skruszyły się. Historia związuje 
ludzi jak najsilniej z ich krajem i narodem, pozwala lepiej pojąć walki i 
sprzeczności czasów obecnych, gdyż ukazuje je w szerokiej perspektywie 
czasu, a nadto uczy dystansu i obiektywizmu. Nie oznacza to bynajmniej, że 
wszelkie dziejopisarstwo spełnia takie właśnie pozytywne funkcje, może ono 
stać się i staje się w pewnych okolicznościach szkodliwe. Trevelyan nie tylko 
krytykuje pseudo-scientystyczne tendencje w historiografii prowadzące do jej 
„dehumanizacji", ale również obarcza niektórych historyków (przede 
wszystkim kontynentalnych) odpowiedzialnością za wychowanie w duchu 
nacjonalizmu i gloryfikacji wojny. Thiers przyczynił się do wybuchu wojny 
1870 roku, zaś Treitschke ponosi dużą odpowiedzialność za agresje niemieckie 
w XX wieku. Trevelyan nie występuje przeciw wszelkiej „stronniczości" (bias) 
w historiografii, a jeden z jego najciekawszych esejów, Bias in History, jest 
apologią stron-
10


niczości, lecz odpowiednio rozumianej. Stronniczość historyka, wynikająca z 
jego naturalnych i nieuniknionych emocji i sympatii, nie powinna przekroczyć 
barier prawdy faktycznej, tam gdzie da się ona ustalić, nie powinna przybierać 
form nienaturalnych (jak na przykład: operowanie przesadnymi epitetami, 
imputowanie motywów) i winna służyć pewnym „wartościom". Te traktuje 
Trevelyan dość metafizycznie, lecz nie określając ich szczegółowo daje nieraz 
przykłady, o jakie wartości mu chodzi. Są to wartości liberalizmu szeroko 
pojętego. Fanatyzm rasowy i polityczny, agresywny milita-ryzm, brak tolerancji 
wobec przeciwnika - to zło, z którym trzeba walczyć. Źle jest, jeśli historyk 
przemilcza fakty, a uwzględnia tylko te. które mu są wygodne, lub jeśli „na 
siłę" doszukuje się w wydarzeniach, ideach i postaciach przeszłości 
antecedencji swego własnego programu politycznego. Lecz „Clio nie może być 
zawsze zimna, powściągliwa, bezstronna", a historyk powinien podzielać pasje 
przeszłości pod warunkiem, że są to „rzeczywiste pasje przeszłości, a nie 
fałszywe odbicie jakiegoś nowożytnego dogmatu lub przesądu" (Clio the 
Muse).
Trevelyan podziela poglądy jednego ze swych mistrzów szkoły historycznej 
w Cambridge, lorda Actona, który uważał, że zadaniem historyka jest 
świadome ustosunkowanie się do takich lub innych wartości moralnych. 
Historyk nie może „beznamiętnie" i czysto opisowo podchodzić do szaleństw i 
zbrodni, ale winien je wytknąć i potępić. Lecz Trevelyan czyni tu pewne 
zastrzeżenia. Dzieło historyka - powiada on - nie może zamienić się w „księgę 
lamentów". Najgorszą postacią stronniczości jest potępienie zbrodni jednej 
strony, a przemilczanie - drugiej; wówczas to uchylanie się od wszelkich 
osądów moralnych jest lepsze i pożyteczniejsze. Należy też wziąć pod uwagę 
zasady panujące w danej epoce i kraju, zanim potępi się jednostki, co nie 
zwalnia zresztą historyka od wytknięcia i potępienia złych zasad.
Historyk więc w ujęciu Trevelyana jest postacią nader złożoną, on i jego 
dzieło posiadają rozliczne funkcje i zadania. Historyk winien być człowiekiem 
nauki, związanym wymogami metody naukowej, winien być artystą-pisarzem 
(niejednokrotnie podkreśla Tre-velyan „poetyckie" znaczenie i walory historii), 
filozofem-moralistą, a nade wszystko wychowawcą. Jak już podkreśliliśmy, 
owe przekonania ukształtowały się w umysłowości Trevelyana już bardzo 
wcześnie. Podkreślmy raz jeszcze inne zasadnicze elementy, które silnie wpły-
nęły na kierunek zainteresowań i charakter jego twórczości: silne poczucie 
związku z ojczyzną i jej historią poprzez więzy rodziny i środowiska, z którego 
się wywodził, idące jednak w parze z pewnym nonkonformizmem i 
radykalizmem.
Studia Trevelyana w Cambridge i jego pierwsze kroki w za wo-
11 


dzie historyka przypadają już na okres schyłku liberalizmu glad-stonowskiego i 
dojścia do władzy torysów na okres pełnego dziesięciolecia (1895-1905), wojny 
burskiej i wyłaniania się nowego liberalizmu o silnych akcentach społeczno-
radykalnych i antyimpe-rialistycznych. W tym też czasie powstaje jako nowa 
siła polityczna Partia Pracy. Trevelyan w tym okresie uważał się za 
„niesfornego radykała i antyklerykała". Nie było sprawą przypadku, że 
pierwsze dzieło, które napisał, zostało poświęcone postaci wielkiego heretyka i 
protoplasty protestantyzmu angielskiego o obliczu nie tylko religijnym, ale też 
społecznym i patriotycznym. England in the Agę of Wycltffe („Anglia w 
wieku Wiklefa") została wydana w 1899 roku, zdobyła mu duże uznanie i 
stanowisko Fellow w Trinity College. Wstąpiwszy na drogę kariery 
profesorskiej, Trevelyan wkrótce (w 1903 roku) ją porzucił. Fakt ten tłumaczy 
on zarówno swym pragnieniem uzyskania wolnego czasu dla pracy badawczej 
i pisarskiej, jak i chęcią uwolnienia się od więzów krytycznej atmosfery, jaka 
panowała w Cambridge, a która dławiła wysiłki „literackiego" dziejopisarstwa. 
Przez pewien okres czasu Trevelyan poświęcił się pracy w londyńskim 
Robotniczym College'u (Working Men's College), instytucji ongiś założonej 
przez chrześcijańskiego socjalistę F. D. Maurice'a, a zetknięcie się z plebejsko-
mieszczańskim audytorium tej uczelni pozwoliło mu nawiązać nić sympatii i 
przyjaźni z ludźmi, od których oddzielały go dotąd szczeble hierarchii spo-
łecznej. Lecz owe kontakty z Londynem okazały się przelotne, a główną 
siedzibą Trevelyana stał się na dłuższy czas dom i majątek w Nort-
humberland, dopóki nie wrócił do Cambridge - w ćwierć wieku po opuszczeniu 
go.
Dzieła historyczne napisane przez Trevelyana w okresie pierwszego 
ćwierćwiecza jego twórczości (wydawane przeważnie przez jego przyjaciela 
Roberta Longmana, którego firma publikowała też dzieła Th. B. Macaulaya i 
G. O. Trevelyana) cechuje dość duża różnorodność tematyczna. Dotyczyły 
one różnych okresów historii Anglii, począwszy od wieku XIV (dzieło o 
Wiklefie) do wieku XIX. W 1904 r. ukazała się jego książka England under 
the Stuarts, po dziś dzień uznawana jako jedna z najlepszych publikacji o tym 
najbardziej dramatycznym wieku w historii Anglii. W dziele tym Trevelyan 
podjął m. in., rozpoczętą już w historiografii angielskiej przez Car-lyle'a, 
sprawę „rehabilitacji" czołowej postaci rewolucji angielskiej, Olivera 
Cromwella, choć zauważyć tu należy, że Trevelyan odszedł daleko od 
heroistycznej koncepcji tej postaci osadzając ją mocno w kontekście 
całokształtu warunków społecznych. Z mniejszym uznaniem spotkały się dzieła 
biograficzne poświęcone postaciom dwóch wielkich orędowników liberalizmu 
w XIX wieku. Jedno z nich Life of John Bright (wyd. 1913 r.) było biografią 
przywódcy liberalno-
12


-radykalnej burżuazji przemysłowej, a drugie - Lord Grey oj the Reform Bili - 
arystokratycznego przywódcy wigów i czołowego autora reformy wyborczej 
1832 roku.
Owe XIX-wieczne zainteresowania znalazły swe uwieńczenie w dziele 
syntezy historycznej British History in the Nineteenth Cen-tury, 1782-1901 
(wyd. w 1922 r.), które spotkało się z dużym uznaniem zarówno w sferach 
uniwersyteckich, jak i wśród szerokiej publiczności. Wiek XIX był dotąd raczej 
zaniedbywany przez zawodowych historyków, a walory naukowe i literackie 
oraz pewne stonowanie radykalnej „stronniczości" sprzyjało przyjęciu tego 
dzieła jako uznanego podręcznika. Wówczas to zrodził się pomysł napisania 
jednotomowej historii Anglii, przeznaczonej dla wykształconej publiczności i 
studentów. Księgarnie obfitowały w różne skróty i standardowe podręczniki o 
niewielkich zaletach naukowych lub wychowawczych, pisane najczęściej 
ubogim i nużącym językiem, przeznaczone raczej dla uczniów szkół 
elementarnych. A jednak Trevelyan nie był pierwszym autorem syntezy historii 
Anglii, pomyślanej jako zwarte dzieło maksymalnej erudycji i pięknego języka 
literackiego. Jeszcze w 1874 roku ukazała się Short History of the English 
People („Krótka historia narodu angielskiego") pióra Johna Richarda Greena. 
Było to dzieło, którego wielkie zalety i po dziś dzień muszą być uznane przez 
bezstronnych a kompetentnych znawców historiografii, dzieło o dużych 
ambicjach naukowych i literackich, ujmujące historię Anglii jako dzieje mas 
narodu, a nie li tylko jego elity i wybitnych postaci, uwzględniające szeroko 
rozwój życia ekonomiczno-
-społecznego i kultury. Green był historykiem „stronniczym", apologetą 
nonkonformizmu religijnego i politycznego i demokratą. Gdy w pół wieku 
później Trevelyan przystępował do podobnej pracy, dzieło Greena straciło 
poważnie na swej użyteczności. Nowe badania półwiecza dały tak obfity 
materiał, że wszelka synteza historii nie uwzględniająca owego dorobku 
stawała się siłą rzeczy raczej dokumentem historiograficznym niż 
nowoczesnym obrazem dziejów. Nadto Green kończył swą historię na okresie 
wojen napoleońskich krótkim „Epilogiem" uwzględniającym dziesięciolecia po 
1815 roku. Zadanie opracowania nowego zwartego dzieła, które nie tracąc nic 
z walorów „Krótkiej historii" Greena wyeliminowałoby jej braki, było jak naj-
bardziej na czasie, a nikt nie był tak dobrze do takiego zadania przygotowany, 
jak G. M. Trevelyan, nikt też zapewne nie miał tak silnej inklinacji ku takiej 
pracy.
Zanim przeszlibyśmy do krótkiej choćby charakterystyki tego dzieła, warto 
uzupełnić wpierw informacje dotyczące pisarstwa Tre-velyana. Nie ograniczał 
się on bynajmniej w swej twórczości do historii Anglii. Do najwspanialszych 
jego dzieł należą prace dotyczące historii włoskiej walki o niepodległość i 
zjednoczenie naro-


dowe. Włochy były w XIX wieku „miłością" angielskich liberałów i lewicy, 
podobnie jak Niemcy, w szczególności Prusy, fascynowały konserwatystów i 
stawały się coraz bardziej przedmiotem ich podziwu, który nie ustawał nawet 
wtedy, gdy zjednoczone, militarystycz-ne Niemcy stały się głównym 
przeciwnikiem Anglii na arenie międzynarodowej. G. M. Trevelyan 
odziedziczył swój entuzjazm dla Włoch po swoim ojcu. Jeśli grzeszył on jakąś 
idiosynkrazją narodową, to była nią pewna germanofobia, ignorująca 
starodawne pokrewieństwa etniczne obu narodów. Lecz i tę idiosynkrazję 
mitygowało historyczne podejście do spraw i losów narodu niemieckiego. 
Jednym z większych nieszczęść historii było - zdaniem Trevelyana - to, że 
podczas gdy Anglicy stracili w 1640 r. Strafforda, Niemcy nie mieli odwagi 
uśmiercić w 1860 r. Bismarcka *.
Trevelyan, który od młodości zwiedzał Włochy i pieszo przewędrował duże 
obszary tego kraju (w szczególności pola bitew), rozluźnił z nimi swój kontakt 
po dojściu do władzy Mussoliniego, któremu zarzucał, że łagodny naród włoski 
pragnął zamienić w „złych Niemców".
Owocem studiów włoskich Trevelyana były trzy tomy poświęcone postaci 
Garibaldiego (Garibaldi's Defence of the Roman Republic, 1907; Garibaldi 
and the Thousand, 1909; Garibaldi and the Making of Italy, 1911) i jeden 
poświęcony innemu bohaterowi włoskiej niepodległości, Maninowi (Manin 
and the Yenetian Revolution oj 1848, 1923). Owe włoskie zainteresowania i 
prace oparte na źródłowych badaniach, pomogły przezwyciężyć pewien 
insularyzm, ciążący nad angielską historiografią (z którego, jak wiadomo, 
wyjątek stanowią sprawy dotyczące imperium).
I jeszcze jeden szczegół charakterystyczny dla Trevelyana. W bibliografii 
jego prac znajdziemy pozycję pt. The Poetry and Philo-sophy of George 
Meredith (1912). Jeszcze wcześniej (1906) Trevelyan wydał zbiór utworów 
tego poety pt. The Meredith Pocket Book. Zainteresowania poetyckie 
Trevelyana wybiegały poza postać Mere-ditha, którego zresztą Trevelyan 
poznał osobiście. „W istocie --pisze Trevelyan w swej „Autobiografii" - 
angielscy poeci dostarczali mi w ciągu mego życia święte księgi mej 
eklektycznej filozofii i religii". Garibaldi pociągał Trevelyana, gdyż jego 
życiorys był „najbardziej poetyckim ze wszystkich prawdziwych historii". 
Nietrudno zresztą dostrzec w pisarstwie Trevelyana pewne aspiracje 
poetyckie.
Historia Anglii   jest   najbardziej   ambitnym   dziełem   Trevelyana.
* „Gdyby parlament pruski uciął głowę Bismarckowi w 1860 r., jak nasz uciął głowę 
Stratfordowi w 1640 r., świat byłby dziś szczęśliwszym miejscem" czytamy w eseju pt. 
Cromwell Statute (Autobiography and Other Essays, s. 160).
14


History of England ukazała się w 1926 r., drugie rozszerzone wydanie w 
1937 r., a trzecie wydanie (z którego dokonano tłumaczenia na język polski) w 
1945 r. Z większych prac Trevelyana napisanych i wydanych po History oj 
England na uwagę zasługują następujące: England under Queen Anne (3 
tomy, 1930-1934), biografia ojca pt. Sir George Otto Trevelyan: A Memoir 
(1932), biografia zmarłego w 1932 r. liberalnego polityka (sąsiada Trevelyana 
w Northumberland) wicehrabiego Edwarda Greya pt. Grey oj Fallodon 
(1937) i Historia społeczna Anglii (1944, przekład polski 1961). History oj 
England zyskała sobie od razu ogromne powodzenie, jej poczytność pobiła 
rekordy innych dzieł historycznych. Do 1949 roku suma jej nakładów wyniosła 
200 000 egzemplarzy, lecz by uzyskać w przybliżeniu liczbę czytelników 
należałoby cyfrę tę kilkakrotnie pomnożyć. Jedynie późniejsza Historia 
społeczna Anglii pobiła ów rekord nieomal dwukrotnie. W ostatnim 
dziesięcioleciu Historia Anglii ukazała się jako czterotomowe wydawnictwo 
ilustrowane, a w skróconej formie wyszła w serii Pelican Books. Choć nie 
znamy dokładnych cyfr nakładów, nie ulega wątpliwości, że nastąpiło duże 
rozszerzenie się kręgów czytelniczych tego dzieła. A nie chodzi tu bynajmniej o 
pracę popularną i „łatwą". Przy swych ogromnych zaletach literackich i dużej 
komunikatywności książka Trevelyana wymaga od czytelnika już pewnego 
przygotowania tak ogólnego, jak i w zakresie historii. Tre-velyan pisząc dla 
czytelnika angielskiego zakłada zarówno pewien poziom wykształcenia, jak i 
znajomość podstawowych faktów i problemów z historii Anglii. W dziele tym 
zawiera się erudycja autora, który poprzez własne badania nad źródłami jest 
gruntownie zaznajomiony z ogromnym szmatem swych ojczystych dziejów, a 
równocześnie w sposób pełny i oszczędny zarazem umie zsyntetyzować ogólny 
dorobek historiografii angielskiej.
Historia Anglii w swym zamierzeniu i realizacji jest dziełem wielkiej 
literatury. Kwalifikują ją do tego walory pisarskie, żywość nakreślonych 
obrazów, piękno słowa, wznoszącego się w wielu miejscach do wyżyn 
najlepszej poezji. Dzieło erudycyjne i literackie zarazem, takim było ono 
niewątpliwie w intencji autora i mamy prawo powiedzieć, że intencje te zostały 
w pełni zrealizowane. Równocześnie język i styl Trevelyana są tak bogate, 
swoiste i oryginalne, że nawet najlepsze tłumaczenie na język obcy nie może w 
pełni zachować ich wartości, a tłumacz, który oddał poprawnie tekst we 
własnym języku zachowując wierność oryginałowi, zasługuje na wysoką 
pochwałę. Zresztą czytelnik sam oceni świetność i piękno pióra autora i głębię 
jego myśli. Tenże czytelnik, który z szacunkiem winien ustosunkować się do 
trudu wybitnego historyka, musi równocześnie pamiętać, że sam autor traktuje 
swą pracę, jak i wszelkie inne prace historyczne, nie jako zbiór zawierający 
wyłącznie usta-


lone fakty i prawdy nie do obalenia, lecz jako dzieło wielkiej interpretacji, 
„literackiej ekspozycji" opartej jedynie o kościec naukowo stwierdzonych 
faktów. Czytelnik winien pamiętać o swoistej stronniczości autora, której ten 
nie tylko nie wypiera się, lecz świadomie ją eksponuje i aprobuje. Przy lekturze 
tego niewątpliwie wspaniałego dzieła trudno oderwać się od postaci i świata 
autora, który w tak wielu miejscach przekazuje swe subiektywne spojrzenia, 
odczucia i refleksje patrząc na dzieje swego narodu jako członek jego 
najbardziej uprzywilejowanej warstwy, świadomej swego przewodnictwa i 
odpowiedzialności za te dzieje na przestrzeni wieków; choć równocześnie owe 
spojrzenia, odczucia i refleksje są wyraźnie określone pasją prawdy i tendencją 
służenia pewnym wartościom moralnym. Niektórych spośród tych wartości nie 
odrzucą i ludzie stojący daleko na lewicy od Trevelyana, lecz są i inne, 
właściwe jedynie węższym kręgom społecznym i politycznym, do których 
wchodzi sam autor.
Na dziele Trevelyana adresowanym przede wszystkim do czytelnika 
angielskiego, ciążą też świadomie przyjęte przez autora założenia i cele 
wychowawcze. Choć życie Trevelyana obejmuje niezwykle burzliwe okresy 
historii zarówno własnego kraju, jak i świata, odziedziczył on po swych XIX-
wiecznych poprzednikach „optymistyczny" pogląd na dzieje swego narodu. 
Trevelyan odrzucał pogląd Gibbona, że historia jest jedynie „rejestrem zbrodni, 
szaleństw i nieszczęść ludzkości". „Zawsze miałem upodobanie dla tych partii 
historii, które miały wyraźne szczęśliwe zakończenia" - pisze Tre-velyan w 
swej „Autobiografii". Dlatego też w jego ujęciu historia Anglii składa się prócz 
epizodów krwawych i tragicznych z wielu szczęśliwych koincydencji i happy-
endów. Doświadczenia pierwszej wojny, którą Trevelyan spędził jako 
komendant jednostki ambulansowej we Włoszech (los rzucił go nawet pod 
Caporetto) utempero-wały nieco ów teleologiczny optymizm, lecz „słuszna 
sprawa" zdawała się być raz jeszcze zwycięska. Tak było też w wyniku i 
drugiej wojny światowej, a Anglia, która (jakże często, choć nie zawsze) stała 
po stronie „ludzkości" i „sprawiedliwości", znowu znalazła się w obozie 
zwycięzców. Owego więc poglądu implikującego, że Anglicy są w istocie, jeśli 
nie narodem „wybranym", to szczególnie predestynowanym do szczęśliwych 
instytucji i cech charakteru oraz do szlachetnych misji, nic więc do końca nie 
potrafi podważyć, lecz z jego połączenia z „wychowawczymi" i „moralnymi" 
celami oraz uwzględniając całokształt wpływów kształtujących może 
eklektyczny, lecz dość określony, światopogląd autora otrzymujemy pewne 
wyraźne deformacje, pewne interpretacje i „ekspozycje", z którymi współ-
czesny, realistycznie myślący i postępowy w swych przekonaniach czytelnik, 
szerzej patrzący na sprawy tego świata, nie całkiem może
16


się pogodzić. Warto też zaznaczyć krytycznie, że Trevelyan odszedł pod 
wieloma względami na prawo od Greena, że dojrzały Trevelyan jest bardziej 
„rozsądny" i „umiarkowany" w swych poglądach od Trevelyana młodego.
Mogą więc razić pewne apologetyczne interpretacje różnych ujemnych 
faktów. Trevelyan, który naturalnie potępia prześladowania i ograniczenia 
nonkonformistów, widzi jednak i ten „dobry" choć niezamierzony efekt, że stali 
się oni bojownikami wolności i opozycjonistami w czasie, gdy życie polityczne i 
tkwiące w nich konflikty ulegały atrofii. Nawet kolonie karne w Australii, 
nawet długotrwałość wojny burskiej - miały swe „dobre" strony i rezultaty. Oto 
na chybił trafił wybrane przykłady pewnej maniery interpretacyjnej. Razi słabe 
uwzględnienie historii klasy robotniczej i jej ruchu, który poważnie przecież 
zaważył na ewolucji społeczeństwa i państwa brytyjskiego w ostatnich dwóch 
stuleciach.
Nie sposób pogodzić się przede wszystkim z apologią imperializmu. Młody 
Trevelyan uczestniczył jeszcze w ruchu radykalnym na przełomie stuleci z 
silnym nastawieniem antyimperialistycznym. Lecz dojrzały Trevelyan począł 
patrzeć na te sprawy tak, jak to obowiązywało w kręgach brytyjskich grup 
rządzących - niezależnie od ich partyjnego charakteru. Zaważyły też względy 
„wychowawcze". Dlatego w Historii Anglii zdobywanie kolonii przedstawione 
jest raczej jako wielka przygoda o silnym podkładzie ideowym. Trevelyan, 
kreślący na ogół z dużym realizmem dzieje swego kraju, w tych sprawach bliski 
jest kiplingowskiej mitologii „white man's burden" - „posłannictwa" białego 
człowieka wydźwignięcia ze stanu dzikości kolorowych ludów. Nie ma 
potrzeby przekonywać czytelnika polskiego, jak wielką tragedią i złem samym 
w sobie jest pozostawanie narodu - niezależnie od osiągniętego przezeń 
szczebla rozwoju - w zależności od obcej dominacji, a dominacja brytyjska nie 
należała do najlżejszych. W poszczególnych etapach rozwoju kolonializmu bry-
tyjskiego główną rolę odgrywała dążność wąskich grup, wpierw kupców i 
żeglarzy, później plantatorów i ludzi przemysłu, wreszcie - wielkich inwestorów 
i finansistów. Działo się tak nawet wtedy, gdy nowo zdobywane tereny miały 
służyć głównie kolonizacji białego człowieka, jak np. w Australii, Kanadzie czy 
Nowej Zelandii. Najciemniejsze karty brytyjskiego imperializmu to historia 
angielskiego panowania w Indiach, Afryce, czy na Środkowym Wschodzie. 
Panowanie kolonialne - na tych, jak na wszelkich innych obszarach - 
doprowadziło do całkowitego podporządkowania życia ekonomicznego 
interesom metropolii, sprowadziło liczne cierpienia i elementy patologiczne w 
rozwoju społecznym. Brak u Trevelyana prawdziwego rachunku zysków i strat 
wyprowadzonego zarówno dla Wielkiej Brytanii, jak i dla poszczególnych 
krajów kolonialnych.


ł - Historia Anglii
17
 


Podobnie ma się sprawa z niewolnictwem. Trevelyan mocniej podkreśla 
sprawę jego zniesienia aniżeli fakt jego istnienia, korzyści jednych i cierpienia 
innych. Omawiając zniesienie handlu niewolnikami, a później samej instytucji 
niewolnictwa tłumaczy te fakty zwycięstwem nowej etyki nie uwzględniając 
silnych motywów interesów, które umiał rozszyfrować jeden z najlepszych 
znawców tych spraw historyk zachodnioindyjski Erich Williams *.
Czytelnik, który z odpowiednim krytycyzmem podejdzie do owych 
fragmentów interpretacji zawartych w dziele Trevelyana, pozostanie mimo to 
posiadaczem wielu cennych darów. Opisy poszczególnych okresów i analizy 
podstawowych spraw w historii Anglii nie są przeładowane masą drobnych, 
zbędnych często szczegółów, lecz szczegółów istotnych jest dostateczna ilość, 
by owe opisy i analizy nie były ogólnikowe i jałowe. Są one doskonale logicznie 
ze sobą powiązane, obraz rozwija się jak film, poszczególne fragmenty 
sytuacyjne sprzęgają się w procesy. Historia w ujęciu Trevelyana rozgrywa się 
w wielu płaszczyznach. Autor uwzględnia historię rozwoju techniki i stosunków 
ekonomicznych, stosunków politycznych, wojen i dyplomacji, kultury i 
obyczajów. Trevelyan nie pomija żadnej klasy i warstwy społecznej, choć 
niewątpliwie karty poświęcone warstwom wyższym i średnim są bogatsze i 
plastycznie j sze niż te, które poświęcił dołom społecznym. Owe wielorakie 
płaszczyzny i elementy składają się na jedną, choć wielowymiarową 
rzeczywistość, zlewają się w jeden nurt rozwoju narodowego.
Autor bada wnikliwie związki zachodzące pomiędzy owymi różnymi 
płaszczyznami rozwoju. Trevelyan, niewątpliwie eklektyk w swej postawie 
metodologicznej, próbuje stosować pewne dość określone założenia 
teoretyczne. W swym eseju The Present Position of History (będącym jego 
inauguracyjnym wykładem w Cambridge w październiku 1927 roku, po objęciu 
przezeń „królewskiej" katedry nowożytnej historii, w rok po wydaniu Historii 
Anglii) stwierdza: „Ogniwem łączącym historię ekonomiczną i polityczną jest 
historia społeczna", przy czym „historię społeczną" definiuje jako „historię klas i 
sposobów życia". We wstępie do Społecznej historii Anglii Trevelyan podaje 
znacznie szerszą definicję historii społecznej: „obejmuje ona zarówno ludzkie, 
jak i gospodarcze stosunki wzajemne między różnymi warstwami, charakter 
rodziny i życia domowego, warunki pracy i odpoczynku, stosunek człowieka do 
przyrody, kulturę każdej epoki, która wyrasta z tych ogólnych warunków życia 
i przybiera coraz inne kształty w życiu religijnym, literaturze i muzyce, w 
architekturze, nauce i sposobie myślenia". „Scena społeczna" w każdym 
kolejnym okresie historii ludzkości - pisze Trevelyan - „wyrasta z warunków 
ekonomicznych i rządzi wydarzeniami poli-
* E. Williams Kapitalizm i niewolnictwo, Warszawa 1953.
18


tycznymi". Fałszywą byłaby sugestia, jakoby to stanowisko teoretyczne i 
metodologiczne było toż samo ze stanowiskiem marksowskim, lecz praktycznie 
biorąc Trevelyan niejednokrotnie podkreśla prymat rozwoju ekonomicznego, na 
którego gruncie tworzą się idee, zwyczaje, prądy, postawy ludzkie itd., które z 
kolei określają rozwój walk politycznych. Jest tak nawet i wtedy, gdy 
Trevelyan wyraźnie przestrzega przed ekonomizowaniem, jak w ujmowaniu 
rewolucji angielskiej XVII w. Trudno stwierdzić u Trevelyana bezpośredni 
wpływ idei Marksa, choć Trevelyan stykał się i przyjaźnił z ludźmi będącymi 
pod silnym urokiem tego systemu myślowego, w szczególności ze zmarłym 
niedawno (1961 r.) profesorem Tawneyem, autorem świetnego dzieła pt. 
Religion and the Rise of Capitalism, małżeństwem Hammondów, którzy 
poświęcili się badaniu warunków życia klasy robotniczej i jej dziejom, i innymi. 
Należy podkreślić, że w historiografii wigowskiej i w systemach myśli 
politycznej Anglii poprzednich wieków traktowanie konfliktów politycznych 
jako w swej istocie konfliktów interesów materialnych było rzeczą niejako zro-
zumiałą samo przez się. Nadto ogromny rozwój ekonomii politycznej, statystyki 
demograficznej i gospodarczej itp. sprzyjał zainteresowaniom w zakresie 
pokrewnych dziedzin historii i dostrzeganiu ogromnej roli faktów 
ekonomicznych. Wszystkie te wpływy i tradycje, którym ulegał również 
Trevelyan, wyszły na dobre jego pracy dziejo-pisarskiej, a swe szczególne 
zainteresowania „sceną społeczną", tak już obszernie uwzględnioną w Historii 
Anglii, ujawnił on w swej ostatniej świetnej syntezie, jaką stanowiła - 
wspomniana już poprzednio (i również niedawno udostępniona polskiemu 
czytelnikowi) - jego Społeczna historia Anglii.
Przy tym wszystkim podkreślić należy, że zasadnicza różnica między 
systemem, któremu hołduje Trevelyan, a systemem marksistowskim, to różnica 
w podejściu do zagadnień walk i kompromisów klasowych, rewolucji, 
sposobów rozwiązywania sprzeczności społecznych, zagadnień kolonializmu; to 
różnica między liberalizmem a rewolucyjnym socjalizmem.
Dokonawszy tego aktu zapoznania czytelnika polskiego z wybitnym twórcą 
i jego dziełem, pozostaje wyrazić nadzieję, że przyswojenie naszemu 
społeczeństwu świetnego studium historii narodu, który odegrał i wciąż 
odgrywa doniosłą i wielostronną rolę w dziejach ludzkości, stanowić będzie 
wkład w rozwój kultury prawdziwie humanistycznej i postępowej, na której 
musi się oprzeć przyszłość.
Henryk Katz


PRZEDMOWA
Dzieje człowieka cywilizowanego w naszym kraju są bardzo dawne; 
zaczynają się na długo przed panowaniem króla Alfreda. Ale historia 
kierowniczej roli Brytanii w sprawach świata jest znacznie późniejsza: zaczyna 
się od panowania Elżbiety. Przyczyny - można odczytać z mapy. Twórcy map, 
czy to w starożytnej Aleksandrii, czy też w średniowiecznych klasztorach, 
umieszczali naszą wyspę na północno-zachodnim krańcu świata. Ale po 
odkryciu Ameryki i dróg oceanicznych do Afryki i na Wschód, Brytania 
znalazła się w centrum nowego ruchu po morskich szlakach. Tę zmianę w 
geograficznych jej perspektywach wykorzystali z dobrym skutkiem mieszkańcy 
wyspy, którzy w epoce Stuartów przekształcili ją w główną siedzibę handlu 
transoceanicznego oraz jego filarów: finansów i przemysłu. Następnie przy 
pomocy nowoczesnej nauki ojczyzna Newtona wprowadziła do produkcji 
maszyny i rozpoczęła światową rewolucję przemysłową. Równocześnie 
Brytania zaludniała Północną Amerykę i ustanawiała jej prawa, a po utracie 
trzynastu kolonii zbudowała drugie imperium, rozleglejsze i bardziej 
rozproszone.
Owe późniejsze stulecia rozwoju materialnego i mocarstwowego 
odpowiadają okresowi największych osiągnięć intelektualnych. Mimo dzieł 
Bedy, Rogera Bacona, Chaucera i Wiklefa, wkład Brytanii do średniowiecznej 
nauki i literatury jest nieznaczny, jeśli porównać go ze światem jej twórczości 
intelektualnej od czasów Szekspira począwszy. Epoka, w której Londyn 
uświadomił sobie, iż stał się morskim centrum powiększonej nagle kuli 
ziemskiej, była także epoką Odrodzenia i Reformacji - prądów rozwoju 
intelektualnego i afir-macji jednostki, które - jak się okazało - bardziej 
odpowiadały Brytyjczykom niż wielu innym ludziom, i - jak można sądzić - 
wyzwoliły wyspiarskiego ducha.
W dziedzinie czystej polityki Brytania słynie jako matka parla-
21


mentu. Zgodnie ze skłonnościami, instynktami i temperamentem swego ludu 
wytworzyła ona w ciągu stuleci system, który łączył trzy rzeczy, uznawane 
często przez inne narody za nie dające się ze sobą pogodzić: sprawną władzę 
wykonawczą, kontrolę społeczną i wolność osobistą.
Musimy cofnąć się do średniowiecza, by znaleźć początki parlamentu oraz 
angielskiego prawa pospolitego (Common Law), które dzięki ostatecznemu 
zwycięstwu parlamentu nad władzą królewską zapanowało we wszystkich 
krajach mówiących po angielsku. Polityczne zasługi średniowiecza tkwiły w 
jego niechęci do absolutyzmu w sprawach świeckich, w starannie 
wypracowanym podziale władzy, w zmyśle życia zbiorowego oraz w 
rozważaniu różnych spraw poszczególnych grup za pośrednictwem ich 
przedstawicieli. Jednak, choć parlament był charakterystycznym wytworem 
wieków średnich, dopiero rozwój jego władzy za dynastii Tudorów, Stuartów i 
hano-werskiej, jego opór przeciwko teoriom politycznym prawa rzymskiego, 
przyjętym w ówczesnej Europie, i zakorzenienie się instytucji parlamentarnych 
w Ameryce i na antypodach były tymi wielkimi wydarzeniami, które polityczną 
historię Brytanii wyodrębniły od życia politycznego kontynentu. Bo chociaż 
Francja i Hiszpania miały swoje średniowieczne stany i parlamenty, to jednak 
nie zdołały ich dostosować do nowoczesnych warunków. W miarę przemijania 
feu-dalizmu narody łacińskie uznały monarchię despotyczną za polityczną misję 
nowej epoki. Brytania, jedyna spośród wielkich państw narodowych, oparła się 
z powodzeniem danej przez Machiavellego w Księciu interpretacji nowego 
nacjonalizmu, odwróciła falę despotyzmu i wypracowała system, w którym 
debatujący klub wybranych osób mógł pomyślnie rządzić imperium w czasie 
pokoju i wojny. W ciągu handlowych i militarnych zmagań z rywalami 
zagranicznymi w latach 1689-1815, nasze towary, nasze okręty i nasza armia 
dowiodły, że wolność parlamentarna, jako środek obdarzenia mocą woli 
narodu, może być skuteczniejsza od despotyzmu. Również w nowej epoce 
historycznej, rozpoczętej rewolucją przemysłową, werdykt ten - jak dotąd - nie 
uległ zmianie.
W wieku dziewiętnastym te same instytucje parlamentarne, ulegając 
przekształceniom demokratycznym, zostały wystawione na jeszcze cięższą 
próbę uporania się z nowymi i kłopotliwymi warunkami życia społecznego, 
stworzonymi przez rewolucję przemysłową. Jednocześnie rozległe i stale 
powiększające się imperium, złożone ze społeczności białych, brązowych i 
czarnych, nastręczało różnorodne i skomplikowane problemy, a każdy z tych 
problemów co kilka lat powracał w nowej formie pod wpływem bodźców, 
dzięki którym nowoczesne warunki ekonomiczne wpływają na zmiany 
społeczne i polityczne. Rządy parlamentarne dla ludności białej z jednej strony,
22


a pragnienie sprawiedliwego kierowania społecznościami niedojrzałymi jeszcze 
do samorządu - z drugiej, utrzymały jak dotąd ów zadziwiający związek ludów 
*.
Cokolwiek więc będzie naszym głównym przedmiotem zainteresowania w 
przeszłości - czy postęp materialny, czy ekspansja narodowa, czy też rozwój 
instytucji politycznych i społecznych, czy wreszcie sprawy czysto intelektualne 
i piśmiennicze - zawsze na pierwszy plan wysuwają się cztery ostatnie stulecia 
dziejów brytyjskich. Pomimo to nie zawahałem się poświęcić jednej trzeciej 
całej mojej pracy na przegląd epok poprzedzających czasy Tudorów. Od 
najdawniejszych czasów aż do 1066 r. napływały do Brytanii różnorodne 
zbrojne ludy i tylko charakter narodowy oraz zwyczaje, jakie rozwinęły się pod 
osłoną wyspy strzeżonej przez królów nor-mandzkich i Plantagenetów, 
umożliwiły pięciu milionom ludzi, rządzonym przez Elżbietę, uchwycić w swe 
ręce wspaniałą przyszłość, którą przed nimi i ich potomkami otworzyły 
odkrycia morskie i prądy umysłowe owej epoki. Jeśli wtedy właśnie wybiła 
godzina, to ludzie też byli gotowi.
Brytania los swój zawdzięczała zawsze morzu oraz portom i rzekom, które 
od najdawniejszych czasów otwierały kraj na przyjęcie tego, co mogło 
przynieść morze. Zanim sama poczęła dążyć do „panowania nad falami", przez 
długi czas była ich poddaną, gdyż o jej losach stale decydowały załogi statków, 
które fale przynosiły do jej brzegów. Od iberyjskich i celtyckich do saskich i 
duńskich osadników, od prehistorycznych ł fenickich kupców po rzymskich i 
nor-mandzkich władców, kolejne fale wojowniczych kolonistów, najdziel-
niejszych żeglarzy, rolników i kupców z Europy przybywały drogą morską na 
wyspę, by na niej zamieszkać albo wpajać dawniejszym mieszkańcom swoją 
wiedzę i swego ducha. Jej wschodnie wybrzeże stało otworem dla 
germańskich i skandynawskich imigrantów; południowe - dla wpływów 
kulturalnych z Morza Śródziemnego poprzez Francję. Od Germanów i 
Skandynawów pochodzi przeważająca część jej ludności oraz charakter i 
podstawy języka; z południa otrzymała resztę swego języka, główne formy 
swej kultury i wiele zdolności organizacyjnych.
Podbój normandzki przeciął związki Brytanii ze Skandynawią, które Kanut 
bardzo mocno był zadzierzgnął. W ciągu kilkuset lat
* „Wstęp" został napisany w latach dwudziestych i autor utrzymał jego tekst 
również w wydaniu trzecim z 1945 r. O swoistym pojmowaniu przez Tre-velyana spraw 
imperium piszemy w przedmowie do wydania polskiego. (Wszystkie przypisy 
opatrzone gwiazdką pochodzą od Redakcji wydania polskiego).
23


nordyccy wyspiarze rządzeni byli przez arystokrację mówiącą po francusku i 
kler mówiący po łacinie. Jest znamiennym paradoksem, że właśnie pod obcymi 
rządami Anglicy zaczęli rozwijać w sobie silne poczucie narodowe i szczególne 
swe instytucje, tak odmienne duchem od instytucji Francji i Włoch. Już wśród 
rodaków Chaucera i Wiklefa, nawet wówczas gdy wplątani byli w nieszczęsną 
awanturę wojny stuletniej, dostrzegamy początki odrębnej narodowości 
angielskiej, daleko bogatszej niż dawna saska, złożonej z wielu różnych pier-
wiastków etnicznych, charakteru i kultury, jakie fale wieków naniosły na nasze 
wybrzeże, a wyspiarski klimat złagodził i ukształtował w harmonijną całość. W 
czasach reformacji Anglicy, doszedłszy do dojrzałości, pozbyli się swych 
łacińskich wychowawców, nie wchodząc jednak w bliski kontakt ze światem 
skandynawskim i germańskim. Brytania stała się światem sama dla siebie.
Właśnie w tym krytycznym momencie kulturalnego i politycznego wzrostu 
Anglii, kiedy osłabły związki łączące ją z kontynentem europejskim, nastąpiła 
unia ze Szkocją, jednocześnie ocean otworzył wyspiarzom drogę do każdego 
zakątka niedawno odkrytej kuli ziemskiej. Uniwersalizm w doświadczeniu i 
światopoglądzie Anglika - równie dlań charakterystyczny jak jego 
„wyspiarskość" - jest wynikiem jego panowania nad oceanem, którego fale od 
przeszło trzech stuleci przenosiły go jako odkrywcę, kupca i kolonistę na 
wybrzeża obu półkul.
Tak więc w dawnych czasach stosunek Brytanii do morza był bierny i 
wchłaniający; w czasach nowożytnych - stał się aktywny i zdobywczy. 
Zarówno w jednym, jak i drugim tkwi klucz do jej dziejów.


KSIĘGA I
PRZEMIANY ETNICZNE.
OD NAJDAWNIEJSZYCH CZASÓW
DO PODBOJU NORMANDZKIEGO


WSTĘP
Powiedzenie, że Brytyjczycy są ludem o krwi mieszanej jest już banalne. 
W tej pierwszej księdze zamierzam po trosze wyjaśnić jak, kiedy i dlaczego 
nastąpiło owo zmieszanie różnych ludów.
Warto zaraz na wstępie zaznaczyć, że zmiany etniczne ludności dzisiaj 
zamieszkującej wyspę dobiegły końca - ogólnie rzecz biorąc - w okresie 
podboju normandzkiego. Wydarzenie to, które samo przez się przyniosło 
zmiany raczej społeczne i kulturalne niż etniczne, kładło kres najazdom 
migracyjnym i gwałtownym wtargnięciom z mieczem w ręku. Od bitwy pod 
Hastings nie zdarzyło się nic bardziej katastrofalnego aniżeli powolna pokojowa 
infiltracja obcych rzemieślników i robotników - Flamandów, hugenotów, 
Irlandczyków i innych - za cichą zgodą dotychczasowych mieszkańców 
wyspy.
Niezmiernie łatwo można było najechać Brytanię przed podbojem 
normandzkim, niezmiernie zaś trudno po nim. Przyczyna tego jest jasna. 
Państwo dobrze zorganizowane ze zjednoczonym narodem na lądzie i bojową 
flotą na morzu, mogło pod osłoną Kanału zabezpieczyć się nawet przed tak 
przeważającymi siłami, jakie Filip hiszpański, Ludwik XIV lub Napoleon zdołali 
zgromadzić na przeciwległym brzegu. W ostatnich stuleciach Brytania czyniła 
zadość powyższym warunkom, a choć niekiedy siły zbrojne najeźdźcy 
przyjmowano dobrze, jak to się działo przy lądowaniu Henryka Tudora lub Wil-
helma Orańskiego, jednak żadna wroga dla całej społeczności inwazja - dzięki 
morskiej zaporze - nie osiągnęła nawet częściowego powodzenia. Natomiast 
przed podbojem normandzkim przez długie wieki ani wyspiarskie państwo, ani 
wyspiarska flota nie były groźne; nawet w czasach Alfreda i Harolda nie były 
one w stanie odeprzeć inwazji, a w czasach jeszcze dawniejszych w ogóle nie 
istniały. Starożytna Brytania z wyjątkiem okresu, kiedy osłaniały ją rzymskie
27


galery i legiony, szczególnie dobrze nadawała się do inwazji z przyczyn 
geograficznych i innych.
Dzieje zmieszania się ludów na Wyspie Brytyjskiej, zakończonego z 
przybyciem Normanów, obejmują tysiąc lat historii, w których trudno coś 
dostrzec, a które nastąpiły po wielu tysiącleciach ginących w mroku 
archeologii. Epoka Celtów, Sasów i Duńczyków jest jak bój Makbeta na 
zamarłym wrzosowisku. Słychać we mgle granie rogów i pomieszaną wrzawę 
dzikiego zgiełku i zniewag. Odróżniamy jakieś zarysy olbrzymich postaci - 
przeważnie wojowników walczących wręcz. Ale są tam również - zdaje się - 
oracze kruszący dziewiczą ziemię i słyszymy huk lasów padających z 
trzaskiem pod uderzeniami siekiery. A wokół słychać plusk fal i okrzyki 
żeglarzy wciągających na brzeg swe okręty.


ROZDZIAŁ    I
NAJDAWNIEJSZY CZŁOWIEK. 
IBERYJCZYK I CELT
Nie zamierzam opisywać Brytanii, zanim stała się wyspą, ani wielkich 
zmian geologicznych, wulkanów, wznoszenia się i zapadania górskich 
łańcuchów, tropikalnych moczarów pokrytych lasami, z których powstał 
węgiel, ani też żmudnego powstawania pokładów kredowych na dnie morza. 
Nie będę też usiłował rozróżnić pochodzenia pierwotnych łowców, poczynając 
od „człowieka z Plitdown" *, którzy może wędrowali po tej ziemi w okresach 
międzylodowcowych. Było to prawdopodobnie podczas tej wielkiej wiosny 
Europy północnej po ustąpieniu lodów, kiedy po ziemi przyszłej Brytanii stąpał 
po raz pierwszy „homo sapiens", niewątpliwy człowiek. Ci wcześni imigranci 
przybyli z Europy przez pomost lądowy, posuwając się na północ za ostatecznie 
ustępującymi lodami; wraz z nimi albo też przed nimi szły najpospolitsze 
spośród dzikich zwierząt, ptaków, kwiatów i drzew. Ci myśliwcy polujący na 
mamuta, konia i renifera, zmieszali prawdopodobnie swą krew z niektórymi 
późniejszymi ludami, wśród których z pewnością są nasi przodkowie. W 
okresie, gdy przybyli na wyspę, kredowe wzgórza Duwru i Calais tworzyły 
jeszcze jedno ciągłe pasmo; majestatyczna Tamiza wpadała do dolnego Renu, 
sam zaś Ren wił się w kierunku Oceanu Arktycznego przez bagnistą równinę, 
zatopioną obecnie pod falami Morza Północnego, gdzie na Dogger Bank 
wyławia się kości mamuta i renifera.
Ponieważ flora i fauna, które nazywamy rodzimymi dla Brytanii, posuwały 
się w tym okresie ku północy pokrywając ziemię, ogołoconą poprzednio przez 
śnieżną pokrywę ostatniego zlodowacenia, dlatego są one identyczne z florą i 
fauną północnoeuropejską - z wyjątkiem
* W 1911-1915 r. odkryto w Piltdown (w hrabstwie Sussex), w warstwie z epoki 
wczesnego plejstocenu, szczątki rzekomego pierwotnego człowieka, nazwanego przez 
antropologów „człowiekiem z Piltdown", lecz najnowsze badania kwestionują jego 
autentyczność.
29


czerwonego głuszca typowego dla Wysp Brytyjskich. Irlandia została odcięta 
od Anglii wcześniej, nim morze przebiło Cieśninę Kaletań-ską i z tego powodu 
jest uboższa w ssaki, rośliny i gady.
Kiedy Brytania stała się wyspą, przez wiele stuleci jej niepodzielnym 
władcą była puszcza. Wilgotny i mchem porosły grunt ukrywała przed okiem 
nieba gęsta zasłona uwita z niezliczonych wierzchołków drzew, które chwiały 
się pod podmuchem letniego poranka i rozbrzmiewały radosną muzyką 
milionów budzących się ptaków. Koncert ten niósł się niemal bez przerwy od 
gałęzi do gałęzi, setki mil ponad wzgórzami, równiną i górami nie słyszany przez 
człowieka; chyba że gdzieś w dole, w rzadkich odstępach, gromada okrytych 
skórą łowców z kamiennymi siekierkami w dłoni posuwała się ukradkiem, 
nieświadoma, że żyje na wyspie, nie przeczuwając nawet, że mogą istnieć 
jakieś inne części świata oprócz tej wilgotnej, zielonej, lesistej ziemi z jej 
jeziorami i bagnami, gdzie polowali, budząc postrach czworonogich 
mieszkańców wyspy, sami nie mniej przerażeni.


Zol).
mapy
2  i  3
na s. 45
i 61.
Rzut oka na mapę fizyczną pozwala stwierdzić, że Brytania miała zawsze 
wysunięte w stronę kontynentu europejskiego niskie wybrzeże z falistą za nim 
równiną, łatwo dostępną poprzez liczne przystanie i spławne rzeki. Jedynie od 
zachodu i północy, od strony Atlantyku, wyspę chronił skalisty brzeg górski; 
chociaż nawet tutaj w ujściach Severn, Dee, Mersey, Clyde i wśród innych 
mniejszych odnóg morskich istniały czynniki kształtujące jej przyszłą historię. 
Jednak od najdawniejszych czasów płaska linia południowego i wschodniego 
brzegu z równinami i niskimi pagórkami poza nimi stanowiła - dopóki na straży 
jej nie stanęła flota - stałą pokusę dla koczowniczych plemion, piratów, 
łupieżców i kupców wędrujących wzdłuż brzegów kontynentu.
Pokusą do wtargnięcia na wyspę były nie tylko perły, złoto i cyna, z których 
to bogactw, zdaje się, była ona znana wśród niektórych kupców 
śródziemnomorskich już na długo przed założeniem Rzymu; nęciła również jej 
żyzna gleba, bogaty kobierzec wiecznej zieleni pokrywający kredowe wzgórza 
i każdą leśną polanę, brak długich okresów mrozu, co musiało wydawać się 
czymś cudownym w kraju tak daleko na północ wysuniętym, zanim ludzie nie 
poznali tajemnicy Golfstromu 1.
1 Zarówno Cezar, jak i Tacyt podkreślają brak surowych mrozów w Brytanii, 
chociaż Tacyt dodaje: „niebo jest zasnute ciągłym deszczem i chmurami". Szybkie 
zmiany pogody i temperatury w Brytanii, źródło gorzkiej uciechy jej
30


Puszcze Brytanii roiły się od wielkiej i drobnej zwierzyny, i pierwotny jej 
mieszkaniec był myśliwym. Całe okręgi, dziś już od dawna osuszone, były wówczas 
płytkimi jeziorkami pełnymi dzikiego ptactwa i ryb; największe z tych bagnistych 
obszarów ciągnęły się od przy- Zot>-szłego Cambridge do przyszłego Lincoln; 
niezliczone pokolenia pier- na s. 33 wotnych łowców i rybaków zostawiały w tych 
wodach lub na piaszczystych wrzosowiskach przybrzeżnych narzędzia i broń z 
łupanego krzemienia - gwoli lepszego pouczenia archeologów. W okresie pasterskim 
kredowe wzgórza na południu były bogactwem i rozkoszą pasterza, podczas gdy 
bardziej przedsiębiorczy świniopas szedł śladem myśliwego w ciemne lasy niżej 
położone.
Krzemień znajdował się w obfitości w wielu rejonach, ale najlepszy tkwił w 
pokładach kredy; najdawniejsi na wyspie górnicy drążyli szyby głębokie na 
trzydzieści stóp * a potem mozolili się na ich dnie i używając rogów jelenich 
jako kilofów, a zwierzęcych łopatek jako szufli, wyrąbywali w kredzie chodniki 
i wydobywali cenny krzemień, który naówczas czynił z człowieka władcę 
świata. Okres paleolityczny, czyli kamienia łupanego z jego z grubsza obłu-
panymi krzemieniami przechodzi niedostrzegalnie w neolityczny, czyli kamienia 
gładzonego, kiedy to ludzie nauczyli się już polerować z zadziwiającą 
doskonałością swe krzemienne narzędzia i broń.
Gdy około 2000 lat przed naszą erą rozpoczęła się w Brytanii epoka brązu, 
a po niej po przeszło tysiącu lat nastąpiła epoka żelaza, metale także znaleziono 
w obfitości, a drzewo do ich wytapiania było pod ręką. Wszędzie rosły drzewa 
na budulec i na opał. Wody słodkiej było pod dostatkiem; istotnie, przed 
okresem osuszania i kopania studzien było jej więcej na terenach wyżynnych 
niż w dzisiejszej południowej Anglii. Na założenie wsi - od pierwotnych 
lepianek ustawianych w krąg aż po saskie osiedla opisane w Domesday Book 
- wybierano zawsze miejsce w pobliżu wody słodkiej.
Wreszcie, co nie jest bez znaczenia, gdy człowiek wziął się do orki i siewu, 
przekonano się, że gleba daje wielokrotny plon na terenach wschodnich i 
południowych, najbardziej z całej wyspy nasłonecznionych, gdzie dziś jeszcze 
uprawa pszenicy w zupełnie odmiennych warunkach współczesnego świata 
jest na ogół zyskowna. Rolnictwo oznaczało w najdawniejszych dziejach 
człowieka największą ze wszystkich zmianę: umożliwiało mu rozmnażanie się, 
przytwierdzało go do domu i do ziemi, łączyło go w większe społeczności 
wiejskie, a dzięki temu ułatwiało powstawanie innych wynalazków i zmian. 
Pług jednak powoli zdobywał Brytanię. Osiągnął on wy-
mieszkańców w każdej epoce, pobudzają energię fizyczną i umysłową i „robią z nas 
Anglików". W istocie jest to jeden z większych walorów kraju, ale trudno sobie wyobrazić, 
by mógł stanowić pokusę dla ewentualnych najeźdźców. * l stopa angielska równa się 30,5 
cm.
31


zob.
mapę 3
na s. 
61.
raźnie określone miejsce dopiero w późniejszym okresie saskim, wtedy bowiem 
powstała - przynajmniej w zalążku - główna masa dzisiejszych wsi jako wyręby 
leśne. Po raz pierwszy jednak rolnictwo zostało wprowadzone jeszcze w 
czasach prehistorycznych, kiedy mogło być uprawiane jedynie w określonych, 
starannie wybranych miejscach, które nie były ani bagniste, ani zarosłe gęstym 
lasem lub poszyciem, ani też jałowym wrzosowiskiem1.
Takie były ponęty tej ziemi pożądanej. A leżała ona - co było dla 
wszystkich oczywiste - w środku wielkiego półkola, jakie tworzy wybrzeże 
północnoeuropejskie od Norwegii po wyspę Ouessant. Przez długi czas od 
zarania dziejów aż do podboju normandzkiego wszystkie różnorodne plemiona 
żeglarskie pojawiające się kolejno jako koczownicy albo osadnicy na 
którejkolwiek części tego wielkiego wybrzeża uważały Brytanię za swą 
naturalną zdobycz. Brytania zaś tym bardziej była wystawiona na ich ataki, że 
nacisk wędrówek ludów kierował się głównie ze wschodu ku zachodowi 
Europy. Wskutek tego, przez parę tysięcy lat fala po fali plemion żeglarskich 
żądnych przygód czy też ustępujących pod naporem innych plemion uderzała 
na południowe i wschodnie brzegi Brytanii.
Dopóki każda grupa przybyszów dotarła nie dalej niż do połowy wyspy, 
najgorszą przeszkodą naturalną, jaką mogła napotkać, były szeroko 
rozpościerające się bory i bagna. Ale nawet jeśli w lesie nie było ścieżek albo 
dolina była zbyt podmokła, najeźdźca mógł płynąć w górę rzeki bądź obejść 
przeszkody przez wrzosowiska i wydmy. Wysoko położone obozowiska, drogi i 
zbiorniki wodne ludów pierwotnych często znajdowane tam, gdzie teraz 
gromadzą się tylko owce i siewki, wskazują nam, że przed wycięciem lasów i 
osuszeniem dolin nagie wyżyny odgrywały dużą rolę w życiu człowieka.
Pierwsza poważna przeszkoda geograficzna zjawiała się, gdy najeźdźcy - 
może w drugim lub trzecim pokoleniu - posuwając się ciągle naprzód zbliżali 
się wreszcie do północnej albo i zachodniej części wyspy, do górskich 
łańcuchów Walii, północno-zachodniej
1 Na przykład w hrabstwie Cambridge kolejne kultury użytkowników krzemienia 
skupiały się na piaszczystych, wyżynnych wrzosowiskach na gruntach bagiennych, 
gdzie teraz leży Mildenhall. Zob. mapę l, s. 35, w dole. Gdy jednak po epoce kamienia 
nastąpiły epoki brązu i żelaza, ośrodek zaludnienia przesunął się ostatecznie w górę 
rzeki Cam dzięki zwiększającemu się znaczeniu rolnictwa. Brzegi górnej Cam nie były 
podmokłe ani zalesione, miały też lepszą glebę od mildenhallskich wrzosowisk; tak więc 
ludność stale szła za pługiem w górę rzeki. Lecz choć las bardzo zacieśniał obszar tej 
nowej gospodarki, nie próbowano - jak się zdaje - aż do czasów rzymskich i saskich 
wkraczać na tereny leśne. A przecież owe leśne tereny zajmowały większą część 
wyżyny, dzisiaj zupełnie pozbawionej lasów i tak charakterystycznej dla rolnictwa 
hrabstwa Cambridge. Zob. wybitne dzieła Cyrila Foxa The Archaeo-logy of the 
Cambridge Region, 1928, i The Personality of Britain, 1943.
32


Anglii i Szkocji. Tutaj ścigani mogli się skupić na nowo, a ścigający musieli się 
zatrzymać. Gdyby nie było tych pasm górskich, gdyby cała Anglia była jedną 
niziną, każda kolejna inwazja zalałaby szybko całą wyspę i nie można byłoby 
dzisiaj dostrzec żadnej etnicznej różnicy, dzielącej tak zwaną celtycką Brytanię 
- Walię i górską Szkocję - od okręgów saskich, gdyż pierwotni Sasi zdołaliby z 
łatwością sforsować Walię i przepłynąć do Irlandii już w VI w. W rze-
czywistości jednak dopiero Anglicy w XII w. pod feudalnym sztandarem 
Strongbowa dotarli do wielkich irlandzkich równin; walijskie góry i Penniny 
zahamowały pierwszy impet saskich imigrantów. To samo musiało zdarzać się 
i dawniej podczas wielu niezapisanych najazdów celtyckich i iberyjskich. 
Historią rządzi geografia. Gdyby pasma górskie wznosiły się wzdłuż 
południowych i wschodnich wybrzeży Anglii a nie znajdowały się daleko na 
zachodzie i północy, najazdy plemion na wyspę z kontynentu europejskiego 
byłyby przedsięwzięciem tak trudnym, że Brytania nie stałaby się już tak 
wcześnie zbiorowiskiem tylu tak rozmaitych i pełnych wigoru plemion 
barbarzyńskich. Ukształtowanie fizyczne kraju stanowi klucz do historii jego 
wczesnego osadnictwa, zwłaszcza w czasach, gdy człowiek nie zdobył jeszcze 
takiej władzy nad przyrodą, jaką ma obecnie.
W ten sposób z powodu owych cech geograficznych Brytanii, te same 
zjawiska inwazji plemion powtarzały się wciąż według tego samego ogólnego 
schematu. Poczynając od wczesnej epoki kamienia aż do duńskich najazdów, 
raz po raz - nie wiemy, jak często - jakieś plemię wojowników przeprawiając 
się z jakiejś części tego lądu, którą zwiemy obecnie Francją, Holandią, 
Niemcami czy Skandynawią, osiedlało się na żyznych nizinach południowej i 
wschodniej Brytanii, zabijało albo ujarzmiało wielu dawniejszych mieszkańców, 
a resztę wypędzało w góry, na północ i na zachód, lub na jałowy i odległy 
półwysep Kornwalii.
Tym właśnie tłumaczy się różnorodność i obecne rozmieszczenie ludów, 
które w czasach tak dawnych zmieszały się w Brytanii. Korn-walia, Walia i 
wyżyny Szkocji są zamieszkałe przez potomków najstarszych plemion; 
nazywamy je dzisiaj „celtycką krawędzią" wyspy. Ale większość ich 
mieszkańców jest pochodzenia przedceltyckiego - tak samo jak Irlandczycy. 
Celtowie, późni przybysze w zachodniej Europie, byli wysocy, jasno- lub 
rudowłosi i zjawili się w Brytanii i Irlandii dopiero na kilkaset lat przed 
przybyciem tam Juliusza Cezara. Główna masa tych, błędnie przez nas 
nazywanych „Celtami", składa się w większości z ludzi ciemnowłosych, 
których protoplasci byli już na wyspie na całe tysiąclecia przedtem zanim w 
ogóle


3 - Historia Anglii
33
 


słyszano o „rudym Celcie". Był to lud, który Matthew Arnold opisał w swym 
poemacie jako „ciemnych Iberów", „bojaźliwych handlarzy" schodzących na 
wybrzeże, by targować się z fenickimi kupcami.
Dla ułatwienia możemy mówić o tych ludach przedceltyckich ogólnie jako o 
„Iberach", chociaż w rzeczywistości składały się one z wielu różnych 
elementów etnicznych, z których nie wszystkie były ciemnowłose 1. Kropla 
krwi „iberyjskiej" płynie prawdopodobnie w żyłach każdego współczesnego 
Anglika, więcej jej ma przeciętny Szkot, a najwięcej Walijczyk i Irlandczyk. 
Iberowie nie byli zwykłymi dzikusami. W ciągu długich wieków kamienia i 
brązu wznieśli się w Brytanii ze stanu dzikości na pierwsze stopnie życia 
cywilizowanego. Początkowo myśliwi posługujący się krzemieniem, potem 
również pasterze, których życie nauczyło korzystać z psa, owcy, kozy, wołu i 
świni; przyswoili sobie użytek kruszców; stali się ludźmi epoki brązu, biegłymi 
w tkactwie i w wielu rzemiosłach z uprawą roli włącznie. Jeśli w dawniejszych 
czasach największą jednostkę polityczną stanowiło plemię złożone z kilkuset 
osób, żyjących w strachu przed wilkami i niedźwiedziami oraz najbliższymi 
sąsiadami, to Iberowie w pewnych częściach kraju osiągnęli znacznie wyższą 
organizację polityczną, projektowali w oparciu o naukowe plany sztuki 
militarnej gigantyczne prace ziemne, takie jak Maiden Castle pod Dorchester i 
wybudowali Stonehenge, niepoślednie osiągnięcie inżynierii. Choć pierwsi z 
nich przypłynęli w czółnach i łodziach, nauczyli się z czasem budować „długi 
statek" lub niską galerę bojową.
Wielu tych ulepszeń, zwłaszcza uprawy roli, obróbki metali i budowy 
dużych statków, nauczyli prawdopodobnie wyspiarzy kupcy z dalekiego 
południa albo plemiona kontynentalne, które od owych kupców nabyły tę 
wiedzę. Bliski Wschód był kolebką europejskiej cywilizacji. Mieszkańcy 
Mezopotamii, Egiptu i Krety na długo przed powstaniem Tyru, Aten czy 
Rzymu, rozwinęli rolnictwo, obróbkę metali, budowę okrętów i wiele innych 
umiejętności. Wszystkie te prometejskie tajemnice, rozpocząwszy swą 
wędrówkę ze wschodu i południa, przekazywane od handlarza do handlarza i 
od plemienia do plemienia poprzez puszcze barbarzyńskiej Europy coraz dalej 
ku północy i zachodowi, bądź też przewożone szybciej galerami kupieckimi 
poza Słupy Herkulesa, dosięgły w końcu owych na wpół bajecznych „wysp 
cynowych" wśród mgieł i fal północnych mórz.
Handel Brytanii ze Wschodem, a raczej Wschodu z Brytanią jest o wiele 
starszy niż podbój celtycki. Znaleziony w Hiszpanii brytyjski gagat datuje się na 
2500 r. p.n.e., a egipskie paciorki znalezione w Anglii - na około 1300 r. p.n.e. 
Już tak dawno, a może jeszcze
1 Niektóre z ludów przedceltyckich należały  do rasy zwanej  przez  antropologów 
śródziemnomorską, inne do rasy alpejskiej.
34


wzniesienia ponad 400 stóp 
Drogi

35
Uwaga: Należy wyobrazić sobie przeważającą część kraju 
pokrytą gęstym lasem z poszyciem. Wyjątek stanowiły 
wzniesienia (nie wszystkie), bagna, bagniste łożyska rzek oraz 
wzgórza kredowe.


dawniej kupcy śródziemnomorscy odkryli Wyspy Brytyjskie z ich bogactwem 
pereł i złota, dziś od dawna wyczerpanym, i z ich kruszcami wciąż jeszcze 
obfitymi. Jeśli jednak tym wschodnim kupcom przypada zasługa przyniesienia 
do Brytanii cywilizacji, to iberyjskie plemiona miały dość zdolności i sprytu, by 
ich naukę sobie przyswoić.
Pierwszy oręż z brązu, jaki odkryto na wyspie, przyniósł zza morza jakiś lud 
zwycięski bądź też jacyś kupcy. Ponieważ jednak miedź i cyna leżały w 
różnych częściach wyspy, szczególnie w Korn-walii, tuż pod powierzchnią, 
tubylcy nauczyli się wkrótce wytapiać razem oba metale i w ten sposób sami 
wyrabiać brąz. Odtąd datuje się zmierzch długiej epoki kamienia; było już tylko 
kwestią czasu, aby brąz, a po nim żelazo zapanowały wszechwładnie. 
Niektórzy z wyspiarzy osiągnęli w obróbce metali dużą biegłość techniczną, i 
istotnie pewne najpiękniejsze wyroby emalierskie w brązie, jakie świat posiada, 
były wykonane przez naszych iberyjskich przodków. Wiele ośrodków tej 
starożytnej cywilizacji - może Stonehenge - leżało w okolicach nieurodzajnych, 
ale słynnych niegdyś z najlepszego krzemienia albo z odkrywkowego złota, 
cyny lub miedzi, dziś już od dawna wyczerpanych.
Na samej wyspie rozwijały się szlaki handlowe i handlowe kontakty między 
bardzo odległymi plemionami; istniały porty prowadzące handel z Irlandią za 
złoto i porty wysyłające statkami na kontynent cynę. Starożytne drogi, które 
biegły wzdłuż jałowych wydm i grzbietów wzgórz, łączyły różne ośrodki 
cywilizacji, rozdzielone rozległymi moczarami i wielomilowymi obszarami lasu. 
Umocnienia umieszczano głównie na pustych wyżynach na szlaku dróg. Te 
ciągnęły się często wzdłuż grzbietu kredowych wzgórz poniżej szczytu 
płaskowzgórza, ale ponad bagnistą plątaniną borów na równinie, jak np. 
ścieżka do Canterbury wzdłuż południowego grzbietu North Downs dużo 
później nazwana Drogą Pielgrzymów (Pilgrims' Way), dziś jeszcze w pew-
nych miejscach użyteczna dla ruchu pieszego, tak jak była przed czterema 
tysiącami lat lub jeszcze dawniej.
Również droga zwana Icknield Way już na wieki przed przybyciem Celtów 
przebiegała wzdłuż pokładów kredowych tuż pod szczytami wzgórz Chilterns i 
ciągnęła się dalej na zachód wzgórzami leżącymi na południe od Tamizy; jej 
zadaniem było połączenie nizinnej i rolniczej cywilizacji wschodniej Anglii z 
wielką cywilizacją kraju wzgórz skupiającą się wokół Avebury i Stonehenge, 
gdzie człowiek osiadł najgęściej, gdyż nie napotkał tam przeszkód w postaci 
puszcz i bagien. Puszcza wciąż jeszcze nie do przebycia, chyba tylko przez 
niewielu odważnych myśliwych, rozciągała się szeroko po obu stronach 
Icknield Way. Pomysły i umiejętności o wielkim dla człowieka znaczeniu 
przenosili po jej sprężystej darni podróżni, przy-
36


słuchujący się z niepokojem jej odgłosom, aby rozróżnić wycie wilków, ryk 
niedźwiedzi lub budzący największą grozę głos ludzi z wrogiego plemienia.
Od VII do III wieku przed naszą erą plemiona celtyckie zajmujące 
pierwotnie północno-zachodnie Niemcy i Niderlandy, przesuwały się po 
Europie w najróżnorodniejszych kierunkach. W pierwszych wiekach naszej ery 
plemiona germańskie, wyruszywszy ze swych siedzib położonych bardziej na 
wschód, miały wędrować po tych samych niemal obszarach i w ten sam 
niemal sposób. Lecz w okresie między wędrówką ludów celtyckich a 
wędrówką germańskich wydarzyła się rzecz wielka: penetracja rzymska na 
północ od Alp.
We wczesnym okresie swoich dziejów Celtowie wykazywali nie mniejszy 
rozmach migracyjny od ludów, które po nich przyszły. Wielki ich odłam osiedlił 
się we Francji i stał się ważnym elementem etnicznym składu narodu Gallów. 
Odłam południowy zajął dolinę rzeki Po, położył kres hegemonii Etrusków w 
Italii, i około 387 r. p.n.e. złupił Rzym, kiedy to - według podania - gęsi ocaliły 
Ka-pitol. Inni wtargnęli do Hiszpanii, jeszcze inni na Bałkany. W ciągu tych 
samych stuleci północne skrzydło tego wielkiego ruchu światowego zalało 
naszą wyspę i narzuciło celtyckie rządy i język jej mieszkańcom. Celtyccy 
najeźdźcy przybywali do Brytanii plemionami w następujących po sobie falach, 
przy czym plemiona te były wprawdzie ze sobą spokrewnione, ale zarazem 
były w stosunku do siebie wrogie i każde z nich miało odrębny dialekt. Języki 
erse, gaelicki i walijski * stanowią istniejące dotąd odmiany języków, które 
rozwinęły się u Celtów i Iberów. Hordy Celtów, fala za falą wkraczały do 
Brytanii przez równiny południowe i wschodnie, mordowały, ujarzmiały lub 
ścigały na wyspie nie tylko Iberów, ale także tych swoich współplemieńców, 
którzy ich wyprzedzili; wielu prześladowanych, jak to zawsze bywało w 
Brytanii, znalazło schronienie w górach na północy i zachodzie *.
Można wyróżnić co najmniej dwie wielkie fale inwazji celtyckiej: pierwszą - 
Gaelów lub Goidelów, istniejących jeszcze do dziś w Irlandii i Szkocji, przy 
czym niektórzy z nich mogli przybyć już około
1 Profesor Chadwick uważa, jak się zdaje, że Celtowie, którzy napływali do Brytanii 
w różnych okresach prawdopodobnie z Belgii, Holandii i północno--zachodnich 
Niemiec, byli (jak po nich Anglosasi) faktycznie jednym ludem, ale że posiadali różne 
kultury i rozwinęli rozmaite dialekty języka celtyckiego, w zależności od momentu ich 
przybycia zza morza lub od różnic w kształtowaniu się ich późniejszej historii i 
kontaktów z krajowcami.
* Języki erse (jęz. irlandzki) i gaelic zwany także scottish-gaelic (jęz. szkocki) należą 
do grupy goidelskiej języków celtyckich. Język welsh (jęz. walijski) wraz z bretońskim i 
kornwalijskim należy do grupy brytańskiej tychże języków.
37


p.n.e.
600 r. p.n.e.; drugą - Cymrów i Brytów, znajdujących się dotąd w Walii. Wśród 
ludów brytańskich byli Belgowie i inne plemiona, które Cezar zastał rozrzucone 
po południowej Anglii; były one blisko spokrewnione z Galiami spoza kanału La 
Manche. Zdaje się, że owi Brytowie osiedli na wyspie, dotychczas noszącej ich 
nazwę w 325 r,, już w cza- sach, gdy Pyteas, grecki podróżnik z Marsylii, 
zanotował swą wizytę na „wyspie pretańskiej", za Aleksandra Macedońskiego.
Celtowie, którzy w ciągu ostatnich sześciu wieków przed naszą erą zajęli 
tak wielkie obszary Europy, byli wysokimi jasnowłosymi wojownikami, biegłymi 
w obróbce żelaza, podówczas właśnie zamieniającego brąz, oraz twórcami 
oryginalnej sztuki i rzemiosł podziwianych przez dzisiejszych archeologów. W 
każdym bądź razie takie było wyposażenie póniejszych celtyckich najeźdźców 
Brytanii. Jasnowłosi Celtowie narzucili siebie jako arystokrację podbitym ple-
mionom w całej Brytanii i Irlandii. W końcu ludy się zmieszały, nie da się 
jednak powiedzieć, jaka była proporcja krVi celtyckiej w stosunku do starej, 
iberyjskiej. W Walii, Kornwalii, Irlandii i w górach szkockich cechy fizyczne, 
kolor włosów, oczu wydają się przeważnie iberyjskie. Stosunek krwi celtyckiej 
do iberyjskiej w górach Walii jest bardzo nikły. Jak się przedstawiał w 
bogatszych wschodnich dzielnicach Brytanii w czasach inwazji rzymskiej i 
saskiej, nie można określić. Równie niemożliwe jest dowiedzenie się, jakie 
formy nadali celtyccy zdobywcy swoim stosunkom ekonomicznym i 
społecznym z podbitymi Iberami. W Walii przez długi czas istniały ślady (a 
przynajmniej niektórzy archeologowie sądzili, że je odkryli) jakiegoś systemu, 
według którego niektóre wioski były pozostawione ludności podbitej, a inne 
zastrzeżone dla zdobywców, przy czym te pierwsze płaciły wyższą daninę. Nie 
należałoby jednak zbyt pochopnie wyciągać wniosku, że taki system stosowano 
na wyspie powszechnie. We wschodnich częściach bardziej powszechne 
mogło być niewolnictwo lub poddaństwo.
Celtowie, podobnie jak przed nimi Iberowie, utrzymali nadal podział na 
plemiona czy rody powiązane ze sobą prawnymi i uczuciowymi węzłami 
pokrewieństwa, co stanowiło moralną podstawę społeczeństwa. Odmiennie od 
Sasów, którzy po nich przybyli, nie stworzyli żadnej ściśle terytorialnej, a tym 
więcej - feudalnej organizacji. W tysiąc lat po podbiciu Anglii przez Sasów, 
Walią, Irlandią i górską Szkocją rządziły jeszcze nadal, w różnym stopniu, 
prawa i zwyczaje plemienne. Możemy być pewni, że w dniach rozkwitu 
celtyckiego władztwa na wyspach brytyjskich królowie byli raczej wodzami 
plemion niż terytorialnymi lub feudalnymi monarchami. Sprawiedliwość była 
tam sprawiedliwością rodu, który karał i ochraniał swych członków, dokonując 
w ich imieniu zemsty na innych rodach, bądź wymuszając odszkodowanie za 
wyrządzone krzywdy.


38
 


Kiedy zjawili się Rzymianie, plemiona celtyckie były w stanie nieustającej 
wojny pomiędzy sobą, w walce łączyły się one w duże ugrupowania, trzeba 
bowiem pamiętać, że każde plemię zajmowało znaczny obszar często równy 
kilku dzisiejszym hrabstwom.
Uprawa roli rozwijała się równie wolno w wieku żelaza za Celtów, jak 
poprzednio w wieku brązu za Iberów. Pszenicę uprawiano na południu, owies 
dalej na północ - tak jak dzisiaj. Celtowie lubili rozweselić się lub zaprószyć 
sobie głowę pitnym miodem - ziarnem sfermentowanym z miodem. Ale obszar 
pod uprawą był niewielki, gdyż lasów nie trzebiono, a doliny takich rzek jak 
Tamiza i Trent, których osuszenie było niezbędnym wstępem do ich 
zaludnienia, pozostawały bagniste i rzadko zamieszkałe.
Rys znamienny czasów saskich i normandzkich stanowiły stada świń, 
wędrujących tysiącami przez dziewicze lasy dębowe; musiały one być też 
cechą charakterystyczną gospodarki celtyckiej i przed-celtyckiej. Wieprzowina 
w rozmaitej postaci jest wciąż ulubionym pokarmem w Anglii, a w czasach 
pierwotnych była podstawowym pożywieniem nie tylko w Irlandii, ale i w 
Brytanii. Owce i woły były może głównym źródłem gromadzonych bogactw i 
podstawowym obiektem handlu wymiennego. Konie hodowano do zaprzęgu w 
rydwanach bojowych wodzów celtyckich, pług jednak ciągnęły woły.
Jeśli wyspę z okresu celtyckiego traktować jako całość, to rolnictwo nie 
było na niej tym głównym zajęciem, jakim stało się za czasów saskich i w 
średniowieczu. Polowanie, rybołówstwo, hodowla, tkactwo, bartnictwo, 
obróbka metali, ciesiołka, a nade wszystko walki zajmowały większość czasu i 
myśli nielicznych mieszkańców, rzadko rozproszonych po ziemiach jeszcze nie 
osuszonych i pokrytych puszczą. Trevs, czyli wioski celtyckich rodzin składały 
się z lekkich budowli z drzewa, plecionego chrustu albo mułu, które łatwo i 
często ulegały zniszczeniu w wojnach plemiennych. Ludność, przynajmniej na 
zachodzie, chętnie zmieniała miejsce swoich trevs, aby uzyskać świeże 
pastwiska i tereny myśliwskie, jak to Walijczycy praktykowali aż do późnego 
średniowiecza.
„Takie rolnictwo, jakie tam istniało", pisze Yinogradoff; „nie skłaniało ludzi 
do zapuszczania głębokich korzeni w ziemi". Sąd ten, choć z pewnością słuszny 
w stosunku do zachodniej i środkowej Anglii, którą Celtowie pozostawili skąpo 
zaludnioną i nadal pokrytą lasem, nie da się chyba zastosować do niektórych 
pszennych okręgów na południu i na wschodzie. Jak dotąd nie udowodniono 
bynajmniej, aby nawet i na tych obszarach Celtowie kiedykolwiek przyjęli 
system otwartych pól wiejskiej wspólnoty rolnej i tworzyli rozległe skupione 
wokół jednego ośrodka osiedla takie, jakie zakładali Anglo-sasi, kiedy z kolei 
oni zajęli te zbożowe okręgi. W każdym razie
39


w przeważającej części wyspy Celtowie mieli tendencję do rozpraszania się w 
terenie w małych grupach rodzinnych, które stale ulegały dalszym podziałom, 
przy czym każda grupa miała własny trev położony w środku ogrodzonego 
gruntu, poza obrębem którego znajdowały się nieużytkix.
Okręgi o najbardziej rozwiniętej cywilizacji celtyckiej w Brytanii leżały na 
południu i południowym wschodzie. Była tam najlepsza gleba do uprawy zbóż, 
otwarte pastwiska na kredowych wzgórzach, kopalnie rudy żelaznej i kuźnie w 
Sussex Weald, porty i okręty na kanale La Manche (chociaż Londyn jeszcze 
się nie Uczył), najłatwiejsza komunikacja z kupcami śródziemnomorskimi i z 
celtyckimi krewniakami zza morza. Chociaż na całej wyspie nie istniało 
właściwe życie miejskie, największe skupiska chat można było znaleźć, zdaje 
się, w pobliżu St. Albans i Colchester. Już na 150 lat przed naszą erą 
południowobrytyjskie plemiona posiadały własną złotą monetę wzorowaną na 
złotym staterze królów macedońskicha. W ostatnim stuleciu przed naszą erą 
brytyjscy Belgowie i inne plemiona południowe były w ścisłych stosunkach 
politycznych ze swymi braćmi z północnej Galii; niektóre z nich przez kilka lat 
uznawały nawet zwierzchność króla kontynentalnych Belgów. Dlatego też 
kiedy Bry-towie dowiedzieli się, że Rzymianie wyruszyli na podbój północnych 
plemion galijskich, wysłali tam okręty i ludzi, którzy walczyli z Cezarem na 
morzu i na lądzie. Była to jedna z przyczyn jego najazdu na Brytanię.
O religii iberyjskiej i celtyckiej nie wiemy prawie nic z wyjątkiem tego, co 
się da wydedukować z czarodziejskiego folkloru Celtów w czasach 
chrześcijańskich. Miejscowi bogowie i boginie nawiedzali poszczególne źródła, 
groty, góry, lasy oraz inne twory natury; w późniejszych wiekach zaś z 
łatwością boginie te przekształcały się w miejscowe wróżki i wodnice. 
Najbardziej szczegółowy współczesny opis starożytnej religii celtyckiej 
pozostawił Juliusz Cezar. Wyobraźnię jego pobudziła władza zorganizowanej 
kasty kapłanów - druidów - silna w Galii, ale najpotężniejsza w Brytanii; w ich 
rękach skupiało się całe wychowanie, oni wymierzali sprawiedliwość w sądach 
i okładali interdyktem opornych. „Osoby napiętnowane w ten sposób", pisze 
Cezar, „są uważane za bezbożne i przeklęte, wszyscy ich unikają, nikt z nimi 
nie rozmawia ani nie obcuje". Władza kapłańska była dla rzymskiego 
patrycjusza czymś odstręczającym, gdyż Rzym nie ugiął
1 Zob. nota na końcu rozdziału. Odtąd por. z mapą Brytanii rzymskiej i celtyckiej na 
s. 45.
2 Okazy tych monet można oglądać w sali numizmatycznej British Museum. Tarcze 
z brązu, broń z brązu i żelaza oraz złote ozdoby w sali sąsiedniej i w sali epoki żelaza w 
tymże muzeum dają niejakie pojęcie o wysokim poziomie i bogactwie cywilizacji 
iberyjskiej i celtyckiej w Brytanii.
40


jeszcze karku przed kapłańskimi hierarchiami Wschodu. „Zabobony są bardzo 
rozpowszechnione wśród Gallów" pisze Cezar „i każdy, kto jest nawiedzony 
ciężką chorobą, bądź bierze udział w wyprawie wojennej, bądź też jest 
narażony na jakieś niebezpieczeństwo, składa ofiary w ludziach, jeśli zaś tego 
dla jakichkolwiek powodów uczynić nie może, to składa ślub, iż przyniesie je w 
przyszłości. Rolę kapłanów spełniają u nich druidzi".
„Germanowie - dodaje Cezar - różnią się bardzo od Gallów w swoich 
zwyczajach. Nie składają ofiar ani też nie ma u nich druidów, którzy by 
przewodniczyli przy ceremoniach religijnych". Gdyby Cezar znał Anglosasów i 
Normanów, mógłby o nich powiedzieć to samo. Pogaństwo Celtów we Francji 
i Brytanii było religią strachu i władzy kapłańskiej w porównaniu z 
pogaństwem tych barbarzyńskich plemion, których przeznaczeniem było 
wydrzeć tamtym zwierzchnictwo nad wyspą 1.
NOTA (zob. s. 39-40).
Zwyczaje celtyckie były prawdopodobnie jedną z przyczyn tego, że Anglia 
zachodnia była zawsze, od bardzo dawnych czasów, krajem ogrodzonych pól i 
małych przysiółków. Dużo jednak trzeba przypisać też rodzajowi gleby. 
Bowiem nawet nordyccy najeźdźcy nie wprowadzili systemu pól otwartych i 
rozległych osiedli, skupionych wokół jednego ośrodka, w okręgach, nie 
nadających się do uprawy roli na wielką skalę - na przykład na bagnach 
północy albo w sadach owocowych Kentu, lub też na obszarach, które w 
znacznej mierze pozostawały zalesione. Jednak Sasi w większej części Anglii 
wschodniej i środkowej wprowadzili otwarte pole i przestronne osiedla, 
skupione wokół jednego ośrodka. Nasuwa się pytanie, czy Celtowie stosowali 
taki sam system otwartych pól i osiedli na wschodnich obszarach zbożowych, 
co później przejęli po nich Sasi. Seebohm sądził, że tak, Yinogradoff był 
odmiennego zdania. Nie ma na to pewnego dowodu. Zdjęcia lotnicze terenów 
w Wiltshire i Hampshire dają wyniki przemawiające przeciwko hipotezie See-
bohma i wskazujące na celtyckie metody ogradzania pól i uprawy roli, które 
Rzymianie pozostawili bez zmiany, ale sascy zdobywcy zastąpili własnym 
systemem. Zob. O. G. S. Crawford Air-Survey and Archaeology.
1 Cambridge Mediaeval History, t. II, rozdz. XV.


ROZDZIAŁ  II
BRYTANIA RZYMSKA
Okupacja rzymska przypadła na okres pomiędzy najściem Cel-tów i 
najściem Sasów i być może opóźniła to ostatnie o dwieście lat. Celtowie, Sasi i 
Duńczycy przybywali po to, by wymordować lub wypędzić dotychczasowych 
mieszkańców i osiedlić się na ich miej-scu, natomiast Rzymianie chcieli jedynie 
eksploatować i rządzić na mocy prawa wyższej cywilizacji. Przypominali tym 
raczej Europejczyków w Afryce niż „Ojców pielgrzymów" w Ameryce. 
Jednakże krajowcy brytyjscy byli ludźmi białymi, zdolnymi dużo łatwiej przy-
swoić sobie łaciński sposób życia niż większość Afrykanów - europejski. 
Jednocześnie ani Gallowie, ani Brytowie nie mieli własnej wysoko rozwiniętej 
cywilizacji, jak podlegli rzymskiej władzy mieszkańcy Grecji i Wschodu. Toteż 
skoro tylko rzymscy zdobywcy zaspokoili swą pierwszą żądzę rabunku, główny 
ich wysiłek skierowany został na to, by nakłonić swych zachodnich poddanych 
do wszechstronnego przyswojenia sobie łacińskiego stylu życia we wszystkich 
jego przejawach. W stosunku do Gallów dążenia w tym zakresie przyniosły 
trwały sukces, który stał się punktem wyjścia nowożytnych dziejów Europy. W 
Brytanii jednak po wielkim początkowym powodzeniu spotkało Rzymian 
ostatecznie kompletne fiasko. „Po Rzymianach, którzy władali Brytanią" pisał 
Haverfield, wielki badacz archeologii czasów rzymskiej okupacji, „my, 
Brytyjczycy, praktycznie nie odziedziczyliśmy nic".
Ostatecznie Rzymianie pozostawili po sobie jedynie trzy rzeczy wielkiej 
wartości: pierwsza z nich ubawiłaby lub oburzyła Cezara, Agrykolę i Hadriana, 
było nią bowiem walijskie chrześcijaństwo; drugą - rzymskie drogi; trzecia 
stanowiła produkt uboczny drugiej i polegała na tym, że położenie pewnych 
nowych miast, zwłaszcza Londynu, nabrało tradycyjnego znaczenia. Ale 
łacińskie życie miast, wille, sztuki piękne, język i organizacja polityczna Rzymu 
zniknęły jak sen. Największym wydarzeniem wczesnej historii wyspy jest
43


fakt negatywny: Rzymianom nie udało się na stałe zlatynizować Brytanii, jak 
zlatynizowali Francję.
Juliusz Cezar zdobył swe miejsce w dziejach świata dzięki podwójnemu 
osiągnięciu: politycznemu odrodzeniu Imperium Rzymskiego i rozszerzeniu go 
na Europę północną. Ustanowił on szeroko i mocno władzę ludów 
śródziemnomorskich na północ od Alp, tworząc z Galii kraj łaciński na zawsze. 
Pokazał też, jak zużytą machinę starożytnego świata można przebudować na 
nowych zasadach przez przekształcenie prowincjonalnej republiki rzymskiej, 
miotającej się między samolubną arystokracją a upodlonym motłochem 
miejskim w zdyscyplinowane imperium świata cywilizowanego, nastrojone uni-
wersalistycznie, zarazem ludowe i despotyczne. Kiedy następcy Cezara 
przebudowali państwo rzymskie w oparciu o te same zasady, życie Imperium 
odrodziło się na dalszych pięć wieków na Zachodzie, a piętnaście na 
Wschodzie. Imperium Cezara stało się ogniwem pomiędzy światem 
starożytnym a nowożytnym. Zapewniło ono przetrwanie wpływów Grecji i 
Rzymu o tyle przynajmniej, że zdołały one udzielić ludom tworzącym przyszłą 
Europę coś niecoś ze swej wspólnej kultury. Stało się też ono areną krzewienia 
chrześcijaństwa, docierającego do wszystkich cywilizowanych części świata 
drogami zbudowanymi i strzeżonymi przez rzymskich żołnierzy.
Dzieło Cezara w Galii stanowiło początek budowy imperium jako całości, 
ale Galia była dopiero na pół ujarzmiona, kiedy pewnego dnia znalazł się on na 
wybrzeżu patrząc na drugi brzeg przez Cieśninę Kaletańską. Badał wzrokiem 
białe skały jak później Napoleon, lecz inne myśli snuły mu się po głowie; nic 
bowiem nie stało na przeszkodzie, by odwiedził wyspę i powrócił bezpiecznie. 
Nasuwało się tylko jedno pytanie: czy warto było tracić czas na odbycie tej po-
dróży, mając przed sobą sprawy ważniejsze.
Decyzja wkroczenia do Brytanii nie została powzięta w nadziei 
natychmiastowego wprowadzenia rzymskiej administracji. Nie miał na to ani 
czasu, ani ludzi; jego sytuacja militarna w Galii, jego polityczne perspektywy w 
Italii były zbyt niepewne, gdyż rządzący republiką mieli dla niego tak samo 
mało sympatii, jak senatorowie Kartaginy do Hannibala. Ale jako przywódca 
partii opozycyjnej, schlebiający galerii w Rzymie, potrzebował efektownych 
czynów; potrzebował też kontrybucji i niewolników, by wzbogacić swych 
stronników, opłacać żołnierzy i napełniać skarbiec wojenny. Najazd na 
Brytanię mógł zaspokoić wszystkie te potrzeby. Poza tym plemiona północnej 
Galii i południowej Brytanii były ze sobą tak ściśle sprzymierzone, że Galia 
stałaby się bardziej uległa, gdyby jej sąsiad musiał płacić daninę i drżeć przed 
potężnym imieniem Rzymu. W każdym razie pewna znajomość sytuacji 
politycznej i geografii wyspy z pierwszej ręki była niezbędna dla przyszłych 
zarządców Galii.
44


55 p.n.e. Jako przedsięwzięcie wojskowe pierwsza wyprawa Cezara była nieudana. 
Zabrał ze sobą zbyt małe siły i posunął się od Cieśniny Kaletańskiej zaledwie dziewięć 
mil w głąb lądu. Podczas drugiej inwazji w 54 p.n.e., na większą skalę w następnym 
roku, wygrał kilka bitew, na oczach nieprzyjaciela przeszedł w bród Tamizę i zapuścił 
się na terytorium Hertfordshire, gdzie rządził Cassivelaunus, król Catuvel-launi. Plemię 
to było plemieniem rządzącym w południowej Brytanii i zazdrość z powodu jego 
hegemonii doprowadziła niektórych rywali i poddanych do zawierania przymierza z 
rzymskim najeźdźcą zarówno za czasów Juliusza, jak i w sto lat później podczas 
podboju przez Klaudiusza. Wielu jednak Brytów, w tym mieszkańcy Kentu, stawiali 
Cezarowi silny opór, a chociaż ich niekarna piechota była bezradna wobec „linii 
legionu w ordynku", żółtowłosa, atletyczna arystokracja celtycka na swych koszących 
rydwanach bojowych zagłuszała zgiełk bitwy niczym bohaterowie Homera, w sposób 
zbijający z tropu nawet weteranów Dziesiątego Legionu. Lecz wóz bojowy jako 
metoda prowadzenia wojny przeżył już swój wiek; zarzucono go zarówno w celtyckiej 
Galii, jak i na hellenistycznym Wschodzie. Brytyjscy wodzowie zaś byliby o wiele 
groźniejsi, gdyby nauczyli się walczyć z konia. Niestety, wyspa nigdy nie miała 
szczęścia, aby broniła jej arystokracja wyćwiczona w walce z siodła; dopiero podbój 
normandzki zaaklimatyzował na wyspie średniowiecznego rycerza.
Wyprawa z 54 r. p.n.e. chociaż nie była fiaskiem, jak w roku poprzednim, 
nie była też wielkim sukcesem. Cycero skarżył się przed swoimi kompanami, 
że słynne brytyjskie złoto zostało zdobyte w ilości stanowczo niedostatecznej; 
niewolnicy byli zbyt nieokrzesani, żeby można było na targu uzyskać za nich 
wysokie ceny; a nie było czasu ani środków na masowe uprowadzenie 
buntowniczych plemion i wystawianie ich na licytację, jak to praktykował 
Cezar w Galii. Wyprawa nie miała trwałych rezultatów, pozostała jedynie w 
pamięci po obu stronach Kanału. Daninę wkrótce przestano płacić. Powstanie 
Wercyngetoryksa, które wywołało prawdziwy kryzys w wojnie w Galii, 
położyło kres dalszym planom Cezara co do Brytanii, o ile je w ogóle miał. 
Potem przewlekłe wojny domowe, po których nastąpiła reorganizacja 
Imperium za rządów Augusta i Tyberiusza, dały odległej wyspie sto lat 
wytchnienia.
Podbój Galii przez Juliusza Cezara bardziej niż jego najazdy na Brytanię 
wciągnął plemiona południowobrytańskie w orbitę cywilizacji łacińskiej. 
Należały one do tego samego ludu i grupy politycznej, co północni Gallowie, a 
Gallowie byli teraz rzymskimi poddanymi, wielu zaś z nich - rzymskimi 
obywatelami. Wynikiem
46


dzieła Cezara była pokojowa penetracja wyspy, która przygotowała drogę do 
podboju jej przez Klaudiusza. Sto lat niezwykle doniosłych w dziejach świata 
nie było zupełnie niezapisaną kartą nawet w Brytanii. Podczas gdy Cezar 
został zamordowany i pomszczony, gdy miłostki Antoniusza i Kleopatry wniosły 
zagadnienie stosunków między Wschodem i Zachodem do spraw rzymskiego 
świata, gdy August chytrze budował imperium, gdy Chrystus nauczał i gdy 
nawracał się Paweł, daleko na północy rzymscy kupcy i koloniści działający z 
bazy, jaką była zlatynizowana prowincja Galia, zakładali osiedla w głębi 
Brytanii i zdobywali wpływy na dworach jej plemiennych królów.
Szekspirowski Cymbelin w przeciwieństwie do Lira, nie był mitem. Od 5 do 
40 roku n.e. panował nad Catuvellauni i tak wzmocnił ich hegemonię na 
południu wyspy, że tytułował się na swych srebrnych monetach „Rex 
Brittonum". Używanie przezeń rzymskiego języka w tytule jest w zgodzie z 
dobrymi stosunkami, jakie utrzymywał z cesarzami Augustem i Tyberiuszem. 
Tak jak Edward Wyznawca przygotował drogę dla podboju normandzkiego 
przez ściąganie do Anglii normandzkich rycerzy i duchownych oraz przez 
wprowadzenie na dworze mody mówienia po francusku, podobnie Cymbelin 
zachęcał rzymskich kupców i rzemieślników do kolonizo-wania miast Brytanii i 
zapoznawał przodujących członków plemienia z łacińską mową i cywilizacją. 
Cymbelin przeniósł swą stolicę z Yerulamium * około St. Albans do 
Camulodunum (Colchester) na terytorium podbitych Trinovantes, gdzie jego 
mennica biła obficie złote monety rzymskiego typu.
Być może, iż 2 jego panowaniem wiąże się początek Londynu jako miasta. 
W korycie rzeki dokonano znalezisk, które nasuwają przypuszczenie, że 
pierwszy Most Londyński (London Bridge] * mógł być wybudowany z 
drzewa jeszcze przed podbojem rzymskim, ale już w okresie rzymskich 
wpływów. Możliwe, że Londyn powstał w czasie tego przejściowego okresu 
jako przyczółek mostowy na północnym brzegu rzeki. Z pewnością w czasie 
inwazji Klaudiusza istniała jakaś miejscowość znana jako Londyn.
W każdym razie miasto, które miało odegrać tak wielką rolę najpierw w 
historii Anglii, a następnie świata, swe początkowe zna-
1 Na ogół stosuję nowoczesne nazwy miejscowości, gdyż więcej one mówią 
czytelnikowi. Jednak Verulamium nie można podawać jako St. Albans, gdyż to 
wskazywałoby na tożsamość miejsca, czego w danym przypadku nie ma.
* Most Londyński - pierwszy i jedyny do czasu zbudowania w latach 1739-50 
Mostu Westminsterskiego most w centrum Londynu. Pierwotny most drewniany 
został z czasem zastąpiony mostem kamiennym, który zbudowano w latach 1176-1209. 
Obecny most, został zbudowany z granitu na pięciu łukach w latach 1824-31.
47


czenie uzyskało za rządów rzymskich. Nazwa Londynu jest celtycka, ale nie 
był on wielkim ośrodkiem cywilizacji iberyjskiej czy celtyckiej: w czasach 
Cezara i długo potem Middlesex było wielką puszczą, a znaczną część 
przyszłego Londynu pokrywały bagna 1. Ale twardy grunt urwistego brzegu 
nadawał się na dobry przyczółek mostowy tam, gdzie drogi z portów Kentu 
mogły przeciąć rzekę i stąd rozciągnąć się po całej wyspie w kierunku 
północnym i zachodnim. Była to również najlepsza przystań dla handlu 
kontynentalnego, który posuwał się od ujścia Tamizy w górę rzeki. Most i port 
łączyły się sytuacyjnie i ta geograficzna zbieżność stworzyła wielkość 
Londynu.
Po podboju wyspy Rzymianie przesądzili o losie London Bridge 
koncentrując na nim połowę swych wielkich traktów zarówno z północy, jak i z 
południa. Przesądzili też o przyszłości londyńskiego portu organizując ożywiony 
handel z kontynentem europejskim; handel ten znalazł najlepszą bramę 
wejściową w długo zaniedbywanej Tamizie. Londyn stanowił miejsce, gdzie 
towary z Europy można było wyładować ze statków daleko w głębi wyspy i 
rozesłać je do najbardziej oddalonych jej części drogami zaplanowanymi nie dla 
lokalnych potrzeb plemion, lecz dla potrzeb prowincji Imperium. Głównymi 
artykułami eksportowymi rzymskiej Brytanii, za które nabywała przedmioty 
zbytku, były cyna, skóry, niewolnicy, perły i niekiedy zboże.
Londyn stał się większy i bogatszy pod rządami Rzymian, niż miał nim być 
kiedykolwiek po ich odejściu - niemal aż do podboju normandzkiego. Mury 
rzymskie otaczały obszar ściśle odpowiadający terenowi City okolonemu 
średniowiecznymi murami miejskimi, które - prawdę mówiąc - były tylko 
odrestaurowanymi murami rzymskimi. W obu tych okresach Londyn stanowił 
centrum handlowe, a nie rządowe. Oficjalnie w hierarchii rzymskiej stał on 
niżej od znacznie mniejszych i mniej ważnych miast.
Rzeczywisty podbój wyspy nastąpił za panowania cesarza Klaudiusza, w 
sto lat po eksploratorskich wyprawach Cezara. Domagano się go i planowano 
przez wiele lat, jak zapewne pamiętają czytelnicy Horacego. Skoro tylko zjawił 
się cesarz prowadzący przewidującą politykę i mający dość czasu, by ją 
realizować, można było być
1 Poziom współczesnych londyńskich ulic wynosi od pięciu do dwudziestu stóp 
powyżej pierwotnej londyńskiej gliny (lub wody). Poziomy miast zawsze się podnoszą. 
Duże przestrzenie współczesnego Londynu stanowiły niegdyś trzęsawisko lub jezioro. 
O trudnych problemach początków Londynu zob. T. W. Page London.
48


pewnym, że zaanektuje on owe ziemie celtyckie leżące poza Kanałem i w ten 
sposób zaokrągli swe galijskie posiadłości. Kupcy, którzy osiedlili się w Brytanii, 
dworacy i żołnierze spragnieni świeżego łupu w postaci niewolników, ziemi i 
urzędów - wszyscy pragnęli aneksji. Mieli słuszność uważając, że to nie będzie 
trudne. Narodowy opór nie wchodził w rachubę wśród na poły już zromanizowanych 
wodzów, z których wielu odczuwało dotkliwie przewagę Catuvellauni. Bitwa o 
przekroczenie ujścia Tamizy i marsz na Colchester wystarczyły, w 43 r. aby 
ujarzmić dawne królestwo Cymbelina na południowym wschodzie wyspy. Rok lub 
dwa dalszych walk doprowadziły do podbicia Belgów z Wiltshire i Somerset oraz 
Durotriges z Dorset z ich wielkimi warowniami ziemnymi. Obszary środkowe 
(Midlands) od Bucks do Warwickshire były jeszcze pokryte lasami i zbyt rzadko 
zaludnione, aby mogły stawiać opór. Dopiero kiedy legiony znalazły się na skraju gór 
walijskich i północnych moczarów, zetknęli się Rzymianie - jak i wszyscy inni 
najeźdźcy Brytanii, którym się powiodło - z poważnymi trudnościami. W 60 r. wciąż 
jeszcze nie uporali się z pierwszą fazą problemu Walii; gdy po obejściu wybrzeżem 
krawędzi masywu Snowdon legiony zajęte były na nizinnej wyspie Anglesey 
mordowaniem druidów i ich fanatycznych zwolenników, doszła ich wieść, że 
wybuchł wielki bunt na tyłach.
Powstanie Boadicei stanowi wyjątek, który potwierdza regułę o łatwym 
poddaniu się wschodu i południa wpływom rzymskim. Wywołało je wyjątkowo 
brutalne postępowanie pierwszych najeź-dźców-eksploatatorów, którzy 
traktowali Iceni i Trinovantes, nie usposobionych wcale wrogo do Rzymu, w 
podobny sposób, jak gorszego pokroju Anglicy traktowali Bengal po 
zwycięstwie pod Palasi (Plassey), zanim Clive i Hastings zdążyli w sposób 
właściwy zorganizować brytyjskie rządy w Indiach. Osobiste zniewagi 
wyrządzone królowej Boadicei i jej rodzinie zaogniły gniew Iceni wywołany 
masową konfiskatą i rabunkiem. Zbudziła się celtycka 1 nienawiść przeciwko 
Rzymowi i „romanizującym" Brytom skupionym w Colchester Yerulamium i 
Londynie, gdzie patrioci zabili wiele tysięcy mężczyzn i kobiet poddając ich 
okrutnym torturom i okaleczeniom. Wielka liczba ofiar, chociaż tradycyjnie 
przyjęta liczba 70 000 jest przesadzona, jest dodatkowym dowodem 
świadczącym, że proces latynizacji tych miast był w toku już przed podbojem, 
którego przecież dokonano przed siedemnastu zaledwie laty.
Powróciwszy z Anglesey forsownym marszem legiony jak często
1 Odtąd używam wyrazu „celtycki" w jego zwykłym, potocznym znaczeniu na 
określenie mieszaniny elementu celtyckiego ze starszym - iberyjskim. Złotowłosa 
Boadicea należała do czysto celtyckiej arystokracji. Jej prawdziwe imię brzmiało 
Budikka, ale Cowper i Tennyson dali poznać światu piękniej brzmiącą Boadiceę.
49


przedtem złamały w wielkiej bitwie niezdyscyplinowany i krótkotrwały impet 
celtyckiego natarcia. Ostatnią masakrę pomszczono ze straszliwą surowością 
na Iceni z Norfolk, których kraj w ciągu pokoleń nie dźwignął się z ruiny, w 
jaką go wówczas wtrącono. Boadicea otruła się. Rządy rzymskie 
wprowadzono na nowo w południowej i wschodniej Brytanii i niebawem 
wykazały się one większą sprawiedliwością w stosunku do krajowców. Miasta 
zburzone przez Iceni rozkwitły wkrótce wspanialej niż kiedykolwiek, zwłaszcza 
Londyn, który rozwijał się z roku na rok jako ośrodek nowego systemu handlu 
północnoeuropejskiego. Przodujący Brytowie młodej generacji porzucając 
zwyczaje wolnych wojowników z dumą przywdzieli togę i nauczyli się 
znajdować upodobanie w rzymskich obyczajach, języku i sztuce.
Problem granicy północno-zachodniej pozostał jednak nadal otwarty. 
Dopóki bowiem nie wprowadzono jakiegoś skutecznego systemu kontroli 
militarnej nad górami Walii i północnymi moczarami, wojownicze plemiona 
mogły zstępować stale z tych rezerwatów barbarzyństwa, by rabować 
nieuzbrojonych mieszkańców miast i willi na równinach.
Armie rzymskie, które przez tyle pokoleń parały się tym zagadnieniem, 
różniły się bardzo od rojów wojowników celtyckich, saskich i duńskich, różniły 
się też od feudalnych zastępów okresu normandz-kiego. Armia rzymska 
stanowiła znakomicie wyćwiczoną siłę, opartą na wieloletniej służbie 
wojskowej, utrzymywaną przez okrągły rok, i z roku na rok, w ścisłej 
dyscyplinie oraz przyzwyczajoną do obowiązku ciężkiej pracy - jeśli nie była w 
boju - przy budowie dróg, mostów i fortyfikacji. Odmiennie od innych 
najeźdźców Brytanii Rzymianie nie dokonywali swych podbojów przy pomocy 
rzezi i bezmyślnego niszczenia na ślepo, ani przez osadzanie rzeszy rolnych 
imigrantów, ani wreszcie przez wznoszenie dla siebie prywatnych zamków. Ich 
metoda podboju polegała na budowie dróg wojskowych, zaplanowanych dla 
całej wyspy, i na wznoszeniu wzdłuż nich fortów obsadzonych garnizonami 
regularnego wojska. W ten właśnie sposób po początkowych trudnościach 
legiony potrafiły dokonać tego, co nie udało się Sasom, a co normandzcy 
baronowie budujący zamki osiągnęli dopiero po paru wiekach, potrafiły 
ujarzmić i utrzymać w karbach walijskich górali. Wprawdzie nie mogli 
zromanizować gór, jak zromanizowali wschodnie i południowe równiny, ani 
wybudować miast u stóp Snowdon i Plynlymmon; ale w ciągu trzydziestu 
pięciu lat od wylądowania dokonali za pomocą dróg i strażnic skutecznej 
okupacji wojskowej Walii.
50


Rzymianie zlekceważyli Dewon i Kornwalię jako obszar zbyt mały i 
izolowany, by stanowił niebezpieczeństwo. Rzymskie zabytki poza Exeter są 
rzadkością. Ale Somerset grało ważną rolę w nowej Brytanii. W sześć lat po 
inwazji Klaudiusza rząd eksploatował kopalnie ołowiu w Mendip. Wody w 
Aąuae Sulis uczyniły wkrótce z Bath ośrodek mody, zbytku i odpoczynku 
towarzystwa rzymsko-brytań-skiego, zdecydowanego za wszelką cenę 
odtworzyć pod ołowianym niebem wesołe, próżniacze życie cesarskiego 
Rzymu.
Prawdziwa jednak trudność problemu granic, nigdy w pełni nie rozwiązana, 
leżała na północy. Pomiędzy rzekami Tyne i Humber rozciągały się bagniste 
tereny, pokryte znanym nam wrzosem i białymi trawami, urozmaicone w tych 
czasach rozległymi lasami brzozowymi i dębowymi o gęstym poszyciu, które 
miało z czasem zniknąć wyskubane przez stada owiec, kiedy w późniejszej 
Anglii rozwinął się handel wełną. W tych bezludnych regionach dzicy Bri-
gantes nie chcieli słuchać głosu rzymskiego kusiciela, ani wyzbyć się swych 
rodzinnych obyczajów i wojowniczych aspiracji. Poza nimi, w dzisiejszej 
Szkocji, mieszkali Kaledończycy z plemienia Piktów i innych, częściowo 
celtyckich; nie byli oni bardziej ulegli od Brigantes, a dużo od nich groźniejsi ze 
względu na odległość i ukształtowanie fizyczne ich terytorium.
Dopiero w półtora wieku po podboju Klaudiusza cesarz Septy-miusz Sewer 
wytyczył ostateczną linię północnej granicy odbudowując (210 r.) wał, który 
wzniósł Hadrian (123 r.) od zatoki Solway do ujścia Tyne. Rzymianie 
próbowali kilkakrotnie podbić Szkocję; raz pod wodzą teścia Tacyta, Agrykoli, 
wielkiego zarządcy Brytanii, który odniósł zwycięstwo gdzieś na skraju gór 
szkockich pod „Mons Grau-pius" (84 r.); potem za panowania Antonina Piusa 
(140 r.) i wreszcie za rządów samego Sewera. Lecz Rzymianom w Szkocji nie 
wiodło się, tak jak wielokrotnie i beznadziejnie nie udawało się angielskim kró-
lom z domu Plantagenetów. Niepowodzenie ich było wynikiem nie tylko 
bezpośredniego oporu, jaki stawiali Piktowie w swych przesiąkniętych wodą 
wąwozach i niedostępnych górach i lasach, ale również częstych buntów 
Brigantes na tyłach. Dopóki Rzymianie nie opuścili Kaledonii, ich linie 
komunikacyjne były zbyt długie i przez to narażone na ewentualność ataku na 
całym odcinku na północ od rzeki Humber.
Kilka dobrze okopanych obozów i ruiny wału ziemnego Antonina od Forth 
do Clyde, to było wszystko, co legiony pozostawiły po sobie w Szkocji; 
wyjąwszy może wzmożone poczucie spójni między plemionami Piktów, którą 
ożywiał wspólny cel - opór przeciwko Rzymskiemu Imperium i chęć 
zniszczenia go razem z wszystkimi jego murami i budowlami. Rzymianie nie 
próbowali przyłączyć Irlandii do terytorium cezarów.
51


Tak więc obszar faktycznej okupacji rzymskiej ograniczał się prawie 
dokładnie do nowożytnej Anglii i Walii1. Lecz i ten obszar dzielił się na dwa 
ostro ze sobą kontrastujące regiony, zlatynizowane południe i wschód oraz 
barbarzyńską północ i zachód.
Na północ od rzek Humber i Trent, na zachód od Severn i Exe, celtycko-
iberyjski ustrój plemienny zachował się w swej bardziej pierwotnej postaci. Ta 
bagnista połowa Brytanii, gdzie niemal cała rzymska załoga spędzała prawie 
cały swój czas, była rzeczywiście głównym terenem okupacji wojskowej, ale 
niczym więcej. Patrolowało ją jakieś 40 000 ludzi, blisko dziesiąta część sił 
całego Imperium. Trzema ich bazami były wielkie warownie w York, Chester i 
Caer-leon, z których każda była główną kwaterą jednego legionu. W Walii, w 
Penninach, Cumberland i Northumbrii, piechota w pancerzach odbywała 
drogami przez siebie zbudowanymi przemarsze od jednego do drugiego 
górskiego obozu, wśród nielicznej i dzikiej ludności bądź wrogiej, bądź obojętnej 
na jej przejścia. Dewon i Kornwalia stanowiły izolowane gniazda celtyckiego 
ustroju plemiennego. Zla-tynizowani Brytowie skupiali się na urodzajnych 
równinach południowego wschodu, w kraju pokoju a nie walki, gdzie widok 
maszerującej kohorty był rzadkością, ale gdzie pełno było rzymskich miast i 
willi, a rzymska cywilizacja czarowała swym urokiem.
Dzięki temu zróżnicowaniu kulturalnemu między dwiema geograficznymi 
częściami wyspy okazało się, że okręgi, które miał zająć saski niszczyciel, były 
właśnie tymi okręgami, które najbardziej uległy łacińskim wpływom życia w 
miastach i willach. Natomiast Walia i Kornwalia, Strathclyde i Lancashire, 
gdzie niezależne życie Celtów miało przetrwać przybycie Sasów, były właśnie 
tymi dzielnicami, gdzie zwyczaje celtyckie uległy najmniejszym zmianom pod-
czas rzymskiej okupacji. Ten fakt w dużej mierze wyjaśnia, dlaczego wpływy 
rzymskie nie utrwaliły się na stałe w żadnej części wyspy.
Można jednak podać jeszcze inną ogólniejszą przyczynę, dla któ-
1 Oczywiście, trzeba pamiętać, że wał Hadriana i Sewera biegł wzdłuż północnego 
brzegu Tyne, a nie grzbietami Cheviot Hills. Zwiedzający, pozostając pod wrażeniem 
pustynnych wrzosowisk, które ciągną się od północnego podnóża wału, mówią o nim, 
że biegnie przez pustkowie. W pewnym sensie mają rację, ale wałowi w jego biegu 
towarzyszy od południa dolina rzeki Tyne, naturalna linia cywilizacji, gdzie znajdują się 
współczesne miasta i kolej żelazna. Szczyty wzgórz Cheviots i właściwie prawie każda 
inna droga w poprzek północnej Anglii byłaby trudniejsza dla celów zaopatrzenia. 
Zajmując wał jako swoją linię Rzymianie utrzymywali normalnie kilka fortów na północ 
od niego, ale na południe od Cheviot Hłlls; „rzeczywiście - powiada Haverfield - 
możemy Cheviots nazwać wtedy (jak i teraz) linią dzielącą północ od południa".
52


rej Rzymowi nie udało się zlatynizować Brytanii tak, jak zlatynizował Galię. 
Brytania leżała zbyt daleko od Morza Śródziemnego. Południowa Francja sama 
jest krajem śródziemnomorskim, a cywilizacja miasta italskiego, życie forum i 
piazza, usycha, kiedy się je przesadzi za daleko na północ. Świat starożytny był 
cywilizacją śródziemnomorską. Dopiero świat średniowieczny był pierwszym, 
który stał się światem rzeczywiście europejskim, tracąc Bliski Wschód i 
Północną Afrykę i zdobywając Niemcy dla chrześcijaństwa. W świecie staro-
żytnym Brytania była odległym izolowanym posterunkiem; w wiekach średnich 
znalazła się dużo bliżej centrum chrześcijaństwa i cywilizacji feudalnej. Dlatego 
też dzieło Normanów na wyspie było trwalsze niż dzieło Rzymian. Zbyt mało 
ludzi z Italii lub wybrzeży śródziemnomorskich przybyło do celtyckiej Brytanii, 
aby mogli zmienić charakter jej cywilizacji, mogli uczynić to tylko 
powierzchownie. Jednak ten powierzchowny sukces Rzymian w najbogatszych 
rolniczych okręgach południa i wschodu był niezwykły; tym bardziej niezwykły, 
że okazał się tak przemijający *.
Cywilizacja śródziemnomorska, której zbrojnym misjonarzem stał się Rzym, 
opierała się na życiu miejskim. Pod tym względem różniła się od cywilizacji 
celtyckiej, którą pokonała, oraz od saskiej i feudalnej, które miały zająć jej 
miejsce. Imperium Rzymskie wyrosło z miasta-państwa; anektowało ono 
pewną liczbę innych miast-państw w basenie śródziemnomorskim i zakładało 
nowe miasta wśród plemion Galii. Prawdziwe życie Imperium koncentrowało 
się w setkach otoczonych murami miast, połączonych drogami wojskowymi, co 
pozwalało utrzymać w spoistości tę trudną skądinąd do kierowania machinę. Z 
każdego z tych miast usiłowało ono rządzić okolicą i przekształcić ją. Tak więc 
w południowej Brytanii pierwszą rzeczą, do jakiej zabrali się Rzymianie, było 
budowanie miast.
Oprócz Londynu i innych większych miast istniało także wiele mniejszych 
grodów jak Silchester, które Rzymianie planowali na swą modłę - zabudowa 
prostokątna - i w większości ochraniali kamiennymi murami. W tych miastach 
nawet zwyczajni robotnicy mówili
1 W żadnym razie wszyscy „rzymscy" kupcy, żołnierze i urzędnicy nie mogli 
pochodzić z krajów śródziemnomorskich. Zwłaszcza w drugim pokoleniu wielu żołnierzy 
było pochodzenia celtyckiego, germańskiego i innych północnych plemion; w okresie 
pokoju być może 1000-1500 osób było rocznie zwalnianych ze służby, ale nie wiemy, ilu 
z nich osiedlało się na wyspie po odejściu z wojska. Nie ma też dowodu istnienia jakiejś 
liczniejszej imigracji ludności cywilnej, choć musiało napływać sporo kupców, którzy 
uczyli języka i cywilizacji rzymskiej duże grupy krajowców. Osoby obcego pochodzenia 
skupiały się przeważnie w miastach.
53


po łacinie i byli dość wykształceni, by czytać i pisać w tym języku, jak to 
wiemy ze słów, które wyskrobywali dla zabawy w czasie pracy na kaflach i 
skorupach, a które dziś wykopują i odczytują współcześni archeologowie. Była 
to cywilizacja na wysokim poziomie, dużo wspanialsza od wszystkiego, co 
widziano w Anglii przez wiele następnych stuleci. Nie była ona jednak 
produktem rodzimym, wyrosłym z miejscowej gleby; było to życie wielkiego, 
kosmopolitycznego i zamorskiego imperium. Bardziej postępowe spośród 
wyspiarskich plemion były przez jakiś czas zadowolone, że stały się jego 
częścią.
Poza obrębem murów miejskich cywilizacja rzymska zanikała stopniowo, 
poprzez tereny rzymsko-brytańskich willi aż do obszarów czysto celtyckiego 
życia plemiennego. W okolicach wiejskich rozrzucone były eleganckie 
rzymskie wille, zbudowane z kamienia w italskim stylu, ozdobione mozaikami, 
freskami i wyposażone w łazienki. Do każdej willi należała posiadłość 
uprawiana przez niewolników albo przez kolonów przytwierdzonych do ziemi i 
do jej właściciela prawem równie surowym, jak prawa, które w średniowieczu 
krępowały chłopa poddanego. Jeżeli nie było wolności, to był pokój. Tak dalece 
rzeczywista Pax Romana panowała w zdemilitaryzowa-nych okręgach na 
południowym wschodzie, że owe wiejskie rezydencje nie były ani obwarowane, 
ani otoczone fosą jak średniowieczny zamek lub dwór. Jedynymi ludźmi 
wyćwiczonymi do walki byli żołnierze regularnej armii: to stanowiło jedną z 
przyczyn, dlaczego zromanizowana Brytania, gdy jej mieszkańcy nie mogli już 
liczyć na ochronę legionów, tak łatwo stała się łupem najeźdźcy.
W niektórych naszych południowych hrabstwach stale odkopuje się wille; 
w innych znajduje się je rzadko. Od czasu do czasu odkrywa się też celtyckie 
trevs z okresu rzymskiego; plan wsi i kształt chaty są tam rodzime, ale ich 
mieszkańcy używali wyrobów garncarskich i sprzętów typu rzymskiego. 
Sztuka i rzemiosło celtyckie zostały w znacznej mierze wyparte wskutek opinii, 
jaką cieszyły się „samijskie" i inne italskie wyroby, podobnie jak dzisiaj 
europejskie wzory wypierają tubylcze kunszty Azji i Afryki nie zawsze ku rze-
czywistemu wzbogaceniu świata. Brak jednak świadectw na to, jakim 
językiem lub jakimi językami mówili wiejscy Celtowie, ani też jak dalece i czy 
w ogóle ich ustrój rolny oraz sposób życia i uprawa roli ulegfy przemianom 
wskutek kontaktów z Rzymem. Nie bardzo mamy się na czym oprzeć, by 
rozwiązać te kwestie, a takie powagi naukowe jak Haverfield i Yinogradoff 
reprezentują mniej lub więcej rozbieżne poglądy.
Obszary pod uprawą rolną i tereny wydarte lasom i bagnom powiększyły 
się za czasów rzymskich, przynajmniej w niektórych okrę-
54


gach jak np. w Cambridgeshire. Ale nawet i tam prace te dopiero się 
rozpoczynały, a Anglię środkową od Buckinghamshire do War-wickshire nadal 
przeważnie pokrywały lasy. Doliny Tamizy i Trentu, wciąż podmokłe, nie 
obejmowały jak w późniejszych czasach zwartej linii ważnych miast i wsi. 
Wprawdzie Rzymianie zdziałali coś niecoś jeżeli chodzi o wyręb lasów i 
meliorację, jednak pionierska praca w tym zakresie przypadła w udziale 
wytrwałej skrzętności gmin saskich i duńskich i ciągnęła się przeszło tysiąc lat1. 
Niemniej jednak w okręgach wziętych już pod uprawę rzymska Brytania pro-
dukowała dość ziarna, by w poważnych ilościach eksportować je na kontynent.
Rządy Brytanii dalekie były od surowej i ujednoliconej biurokracji. 
Albowiem Imperium Rzymskie, choć w istocie reprezentowało militarny 
despotyzm oparty na społecznej bazie niewolnictwa, pod pewnymi względami 
było bardzo liberalne. Zgodnie więc ze zwyczajami Rzymu uprzywilejowane 
miasta na wyspie nie tylko korzystały z samorządu, ale każde z nich 
sprawowało jurysdykcję nad obszarem wiejskim mniej więcej tej wielkości, co 
nowożytne hrabstwo. Istniało pięć takich rządzących miast: Yerulamium, 
Colchester, Lincoln, Gloucester i York; handlowy Londyn, chociaż większy od 
każdego z nich, stał niżej w hierarchii urzędowej.
Reszta cywilizowanej Brytanii była podzielona na kantony odpowiadające 
celtyckim obszarom plemiennym i noszące plemienne nazwy. Administrację 
kantonu skupiano w miarę możności w jakiejś rzymskiej osadzie nie mającej 
rangi municipium. Było to charakterystyczne dla Rzymian, że nie próbowali 
zniszczyć miejscowego ustroju plemiennego, lecz wykorzystywali go jako 
środek zarządzania krajem, jednocześnie oddziaływając nań rozkładowo przez 
kontakt z ich własną, bardziej atrakcyjną cywilizacją. Dawano celtyckiemu 
wodzowi wszelkie okazje po temu, by stał się Rzymianinem w stroju, języku i 
w sercu; pod tym warunkiem mógł pozostać wodzem swego celtyckiego 
plemienia, sprawując nad nim władzę jako odziany w togę urzędnik rzymski. 
Taka polityka, która mogłaby wydać się zażartemu biurokracie niebezpiecznym 
ustępstwem na rzecz ustroju plemiennego, stała się faktycznie sposobem 
dobrowolnej romanizacji Celta. Ten sam system kantonalny był wprowadzony 
w Galii; ale
1 Przy omawianiu tej sprawy jest rzeczą niebezpieczną wywodzić na podstawie sieci 
znanych dróg rzymskich, jakoby wskazywały one linie uprawy roli i zamieszkania. 
Rzymianie budowali swe wielkie drogi od punktu węzłowego do punktu węzłowego, 
ażeby połączyć wyspę, którą traktowali jako całość. Wsie, wille i mniejsze miasta były 
pomijane przez wielkich budowniczych dróg; służyły im mniejsze drogi gruntowe znane 
obecnie niekoniecznie jako „rzymskie".
55


o ile nazwy i obszary kantonów w Galii przetrwały podbój, o tyle w Brytanii 
zniknęły one w czasie bardziej niszczycielskiego najazdu Sasów.
Cesarstwo Rzymskie, w przeciwieństwie do niektórych współczesnych 
państw nacjonalistycznych, było tolerancyjne w stosunku do miejscowych 
obyczajów ludów w zaanektowanych prowincjach, a bezlitosne stawało się 
jedynie wówczas, gdy narażona była jego władza polityczna; także w dziedzinie 
religii, w przeciwieństwie do średniowiecznego chrześcijaństwa, imperium nie 
nakładało żadnych ograniczeń na spekulacje filozoficzne ani na różnorodne 
religie i uderzało tylko w takie organizacje, jak druidyzm i kościół 
chrześcijański, które nie uznawały jego autorytetu jako rządu. Kiedy 
Cesarstwo prześladowało - to czyniło to z pobudek politycznych, nie 
religijnych. Jednak prześladowanie chrześcijan nie było mimo to ani mniej 
wstrętne, ani mniej zgubne w swych skutkach, gdyż ponawiane co jakiś czas 
ataki na wczesny kościół musiały przyczynić się znacznie do powstania w jego 
łonie ducha prześladowań, który objawił się z chwilą, gdy kościół zdobył 
przewagę i który w ciągu piętnastu stuleci stanowił nieszczęście 
chrześcijaństwa. Prześladowanie chrześcijan w Brytanii odbywało się 
zapewne na małą skalę, gdyż i kościół tam był nieliczny; jednak historia 
męczeństwa św. Albana pozostaje symbolem tego faktu.
Tam, gdzie Imperium nie napotykało oporu w stosunku do swej władzy, 
przyjmowało z otwartymi rękoma wszelkie lokalne odmiany politeizmu i 
usiłowało utożsamić celtyckie bóstwa plemienne i miejscowe duchy przyrody z 
bogami własnego, grecko-rzymskiego panteonu, który sam był amalgamatem 
stworzonym na podobnych zasadach. Bóg Zeus-Jupiter nie był „zazdrosnym 
bogiem" i politeizm w swych różnorakich formach może być uważany za jedną 
prawie religię, podczas gdy judaizm, chrześcijaństwo i mahometanizm wza-
jemnie się wyłączają. Choć kapłani druidzi zostali zniszczeni, jako politycznie 
niebezpieczni, brytyjscy krajowcy nadal swobodnie oddawali cześć swym 
starym bóstwom obok bóstw Rzymian, podczas gdy wielojęzyczna armia na 
północnym wale czciła przeróżnych bogów rozległego Imperium, ale 
najczęściej bogów rzymskich i osobliwe kulty Wschodu jak mitraizm. Mitraizm 
nabrał wielkiego znaczenia w życiu zachodniej części basenu 
śródziemnomorskiego i niewątpliwie przygotował grunt do powszechnego 
przyjęcia innej mistycznej religii ze Wschodu.
56


Konstantyn uczynił chrześcijaństwo urzędowym wyznaniem Imperium już 
na sto lat przed wycofaniem legionów z Brytanii; pomimo to nie wydaje się, 
jeśli sądzić z małej liczby zabytków chrześcijańskich odkopanych w miejscach, 
gdzie były osiedla rzymsko-brytyj-skie, by nowy kult szerzył się szybko w 
najodleglejszych prowincjach. Był on jednak dość silny wśród Walijczyków, by 
przetrwać wówczas, gdy zniknęły wszystkie inne instytucje rzymskie; 
albowiem po odejściu rzymskich generałów i urzędników chrześcijańscy misjo-
narze - jedyni spośród wysłanników cywilizacji - nie opuścili Brytów w 
nieszczęściu.


ROZDZIAŁ  III
POCZĄTEK NAJAZDÓW LUDÓW NORDYCKICH. 
PODBÓJ ANGLOSASKI
Osiedlenie się ludów nordyckich * na naszej wyspie stanowi kluczowe 
wydarzenie w dziejach Brytanii. Różnorodne najazdy Anglo-sasów i Jutów, 
Duńczyków i Norwegów tworzą osobny ich rozdział; wstępem do niego są 
pierwsze rabunkowe napady piratów saskich na wybrzeże rzymskiej Brytanii 
jeszcze przed 300 r., kończy się zaś ono około 1020 r., kiedy Kanut zakończył 
skandynawski podbój Anglii, zrównując w prawach i godząc z sobą 
spokrewnione plemiona Sasów i Duńczyków. W okresie między tymi datami 
zmienił się zasadniczo charakter etniczny mieszkańców kraju. Od tego czasu 
ulegał on stałej lecz nieznacznej tylko modyfikacji przez napływ normandz-kich, 
flamandzkich, hugenockich, żydowskich, irlandzkich i innych imigrantów. 
Jednak baza etniczna ustaliła się w czasach Kanuta.
Inwazje nordyckie są ważniejsze niż rzymskie interludium, ważniejsze 
nawet niż podbój normandzki. Próba zlatynizowania cywilizacji celtyckiej w 
Brytanii spełzła na niczym, gdyż było tam za mało Rzymian. Usiłowania zaś 
normandzko-francuskiej arystokracji i kleru, aby zgalicyzować Anglię, choć 
miały wielkie i trwałe konsekwencje, zostały stopniowo zarzucone wobec 
faktów etnicznych, podobnie jak ostatnio z tych samych powodów zaniechano 
prób zanglicyzowania Irlandii. Podbój Anglii przez ludy nordyckie miał wyniki 
bardziej doniosłe i trwałe niż każda z pozostałych inwazji, ponieważ był oparty 
na ogólnym przemieszczeniu ludów celtyckich przez ludy nordyckie w 
najbogatszych okręgach rolniczych wyspy. Charakterystyczne cechy 
nowożytnego Anglika są nordyckie, złagodzone walijskimi, a nie walijskie 
złagodzone nordyckimi. W Szkocji celtycki element etniczny jest silniejszy, ale 
za to nordycki język i charakter mają tam przewagę.
* Autor używa pojęć „Nordycy", „nordycki" w zastosowaniu do plemion (ludów) z 
obszaru pm.-europejskiego, a więc w sensie etnicznym, a nie antropologicznym (rasowym).
59


Można podnieść zarzut przeciwko słowu „nordycki", jak i przeciw wszelkim 
terminom ukutym w późniejszych czasach dla celów historycznych. Jednak, 
aby dać trafne ujęcie dziejów brytyjskich, trzeba czasem używać jednego 
wyrazu obejmującego łącznie ludy germańskie, anglosaskie i skandynawskie. 
Używając zaś słowa „teu-toński" lub „germański" nadaje się niezasłużoną 
przewagę jednej części całości. Teutoni lub Germanowie, których Rzymianie 
znali pod tymi imionami w Nadrenii i w południowej Europie i których się 
obawiali, należeli istotnie do tej samej wielkiej rodziny i tej samej kultury, co 
Anglosasi i Skandynawowie i dlatego musimy używać jakiegoś terminu 
wspólnego dla wszystkich trzech. Ale użycie w tym celu słowa „teutoński" 
albo „germański" przywodzi na myśl ludy o cechach charakterystycznych dla 
plemion lądowych, które zajmowały się spychaniem granic Rzymskiego 
Imperium na południe i na zachód, a więc Franków, którzy zdobyli Galię i dali 
jej swoją nazwę; Gotów, Wandalów i Longobardów, którzy wdarli się do 
Hiszpanii, na Bałkany, do Afryki i Italii, i Germanów, którzy pozostali w swej 
ojczyźnie. Anglosasi i Skandynawowie, z którymi wiąże się nasze opowiadanie, 
stanowili północno-wschodnie i żeglarskie odgałęzienie tej wielkiej rodziny 
ludów, posiadające jednak określone cechy swoiste. Toteż gdy mówimy o 
podboju Brytanii nadawanie całej rodzinie miana Teutonów lub Germanów 
nasuwa błędne skojarzenia.
A zatem grupa „nordycka" posiadała pewne wyróżniające ją rysy 
charakterystyczne, stwarzające niejakie „rodzinne podobieństwo" pomiędzy 
niezliczonymi i szeroko rozprzestrzenionymi plemionami Skandynawów, 
Anglosasów, Franków i Teutonów, którzy podbijając i kolonizując rozmieścili 
się na ogromnych obszarach od Irlandii do Konstantynopola, od Grenlandii do 
Sahary.
Wszyscy oni przybyli początkowo z wybrzeży Bałtyku, jakkolwiek 
przodkowie Franków, Gotów i Wandalów już przedtem w ciągu ostatniego 
tysiąclecia przed n.e. wywędrowali stamtąd na zachód i południe. Wszystkie te 
spokrewnione plemiona miały wiele wspólnego: pokrewne języki, religię Tora i 
Wotana, skąd pochodzi większość angielskich i niektóre niemieckie nazwy dni 
tygodnia; zbiór poezji epickiej sławiącej wspólnych bohaterów plemiennych, jak 
Si-gurd, czyli Zygfryd znany od Islandii po Bawarię oraz Beowulf, który w 
Danii i Skandynawii dokonuje czynów opiewanych w angielskim poemacie; 
wspólną sztukę zdobienia broni, klejnotów i przedmiotów codziennego użytku 
we wzory bardzo piękne i bogate, zupełnie różną od sztuki grecko-rzymskiej i 
mniej różną od celtyckiej; wreszcie wspólne zwyczaje wojenne i rolnicze, 
różniące się jednak poważnie w zależności od warunków miejscowych. Było 
więc dużo rzeczy łączących Germanina, Anglosasa i Skandynawa. Jednak 
niebezpieczna jest praktyka, niegdyś panująca wśród historyków, by stosować 
do
60



Mapa 3. Zniszczenie Brytanii rzymskiej
naszych anglosaskich przodków, żyjących w V w. nad Morzem Północnym i 
Bałtyckim, opisy plemion germańskich znad Renu spisane przez Cezara i 
Tacyta o czterysta lub pięćset lat wcześniej.
Zbrojna w łopatę współczesna archeologia umożliwia nam skontrolowanie 
tego trochę niewłaściwie stosowanego w tym przypadku świadectwa 
literackiego.
Anglosasi zasiedlili większą część Brytanii od zatoki Forth do granicy 
Kornwalii, Jutowie zaś - Kent i wyspę Wight. Niektórzy nowożytni uczeni 
uważają, że Anglosasi byli w istocie jednym ludem, podczas gdy inni przyjmują 
przeprowadzone przez Będę rozróżnienie między Anglami i Sasami. W każdym 
razie w czasie swej migracji do Brytanii Anglowie i Sasi zajmowali części 
wybrzeża współczesnej Danii i Niemiec po obu stronach ujścia Łaby i różnice 
języka i zwyczajów były między nimi nieznaczne. Jutowie byli plemieniem 
mniejszym, pokrewnym, lecz odrębnym; przybyli do Brytanii bądź bezpośrednio 
ze swej pierwotnej ojczyzny, z Jutlandii w północnej Danii, bądź - jak sądzą 
niektórzy - z późniejszych swoich siedzib we Fryzji i nad dolnym Renem *.
Na północnym wschodzie Europy rolnictwo było znane od późnej epoki 
kamienia. Wielu anglosaskich najeźdźców Brytanii byli to rolnicy szukający 
pod uprawę gruntów urodzajniejszych od piaszczys-
1 Zob. notę (1) na końcu rozdziału, s. 80.
61



tych wydm, wrzosowisk, bagien i lasów północnych wybrzeży Europy. Ale 
było też między nimi wielu rybaków dalekomorskich, łowców fok i 
wielorybników, zahartowanych w walce ze sztormami, z morskimi potworami i 
piratami, pospolitymi naonczas na Morzu Północnym, śmiałych i odważnych. 
Sami byli piratami i rabusiami, gdy wstępowali na ścieżkę wojenną czy to na 
morzu, czy na lądzie, w domu natomiast w postępowaniu ze swymi rodakami w 
ojczyźnie wykazywali wysokie poczucie honoru i dużo łagodnej dobroduszności, 
o czym świadczą fragmenty ich poezji epicznej. Okrutni, odważni i lojalni, 
zwykli byli wiernie towarzyszyć wybranym przez siebie wodzom w 
wyprawach łupieskich wzdłuż całego wybrzeża między Norwegią i Fryzją.
Takie były wędrowne obyczaje owych ziemnowodnych, niespokojnych 
ludów w pierwszych wiekach naszej ery; nie nazywajmy ich jednak 
koczownikami, gdziekolwiek bowiem się osiedlali, uprawiali rolę. Anglosaską 
formę rządu stanowiła autokratyczna władza królewska, sprawowana przez 
króregoś z członków rodziny królewskiej, pochodzącej rzekomo od bogów; 
władzę tę ograniczały jednak zwyczaje plemienne, temperamenty zbrojnych 
członków plemienia i osobiste cechy samego króla. Niewolniczego ducha było 
bardzo mało w anglosaskich wojownikach. Ale przypuszczenie, że nasi 
„germańscy" przodkowie w chwili przybycia do Anglii stanowili w jakimś for-
malnym sensie „demokrację", wydaje się błędne. W społeczności ich istniały 
różne stanowiska, różne majątki, różny zakres wolności i rządził nimi król.
Wśród wielu pomniejszych królów, którzy władali naszymi przodkami przed 
ich migracją do Anglii najwybitniejszym był Offa, król „Angelu", uważany 
przez największe powagi współczesne za postać historyczną, choć wokół jego 
imienia narosło dużo poezji i legendy. Prowadził on wojnę na brzegach rzeki 
Eidory, znajdującej się obecnie w granicach Szlezwiku, lecz wówczas będącej 
południową granicą terytorium Anglów, przeciwko plemionom germańskim za-
mieszkałym na południu. Kto ma bujną fantazję, może przy pomocy trochę 
naciągniętego rozumowania traktować wyprawy Offy jako ostatnią wojnę 
Anglików przeciwko Niemcom
„Aż po dzień bardziej posępny i ciemny, Aż 
po ów bardziej pamiętny rok".
W czasie swego przybycia do Anglii Anglosasi mieli zarówno króla, jak i 
arystokrację. Nie byli „rolniczymi republikanami". Jedyną możliwą podstawą 
pierwotnej demokracji jest ścisły węzeł pokrewieństwa i obowiązek udzielania 
wzajemnej pomocy ciążący na wszystkich członkach szeroko pojętego rodu, 
jeśli bowiem rolnik nie jest w ten sposób chroniony i podtrzymywany, wpada w 
długi, a przez
62


to w stan zależności lub poddaństwa. Ale nawet przed migracją do Brytanii 
ustrój plemienny ustępował miejsca indywidualizmowi, a zamiast 
pokrewieństwa zjawiał się osobisty stosunek wojownika do jego wodza, co 
stanowi podstawę arystokracji i feudalizmu. Ta zaś tendencja wzmogła się 
znacznie, kiedy część plemienia emigrowała z dawnej ojczyzny na kontynencie 
pod wodzą przywódców, którzy przyjmowali do osobistej służby wojowników z 
różnych rodów, a niekiedy nawet z obcego plemienia. Osobliwością Anglika z 
Anglii było zawsze to, że mało troszczył się o swych kuzynów i ignorował dale-
kich krewnych: zupełnie odmienne obyczaje Szkota znajdują częściowo 
wytłumaczenie w tym, że w jego żyłach płynie więcej krwi celtyckiej *.
Organizacja morska i wojskowa jakiejkolwiek grupy migrujących 
Anglosasów, zmierzająca ku ujściu rzek Ouse, Trent lub Tamizy opierała się 
nie tyle na pokrewieństwie, ile na dyscyplinie załogi statku i na osobistym 
przywiązaniu zawodowym wojowników do wodza, który organizował 
wyprawę. Poważni rolnicy plemienia wraz z kobietami i dziećmi mogą później 
pójść w ich ślady, jeżeli najazd doprowadzi do pomyślnego osiedlenia się na 
zajętej ziemi, inwazji jednak dokonuje wódz i jego towarzysze. Tylko wódz nasi 
hełm w kształcie łba odyńca i kolczugę z pierścieni, on włada mieczem swych 
przodków o rękojeści wysadzanej klejnotami, dziełem Way-landa Kowala *; on 
ofiarowuje miecz dowódcy każdej łodzi i daje każdemu mężowi ze swej 
drużyny okrągłą drewnianą tarczę i długą włócznię z jesionowym drzewcem i 
żelaznym grotem. Żywił ich hojnie przez całą zimę mięsem, chlebem i mocnym 
napitkiem przy „piwnym stole" w swym długim drewnianym dworzyszczu, 
gdzie sławili go jako swego dobrego pana, ponieważ jak Beowulf „nigdy nie 
zabijał towarzyszy ogniska po pijanemu". On to właśnie podjął się powieść ich 
tego lata tam, gdzie mogą swym „murem z tarcz" zdobyć dobry łup i lepsze 
ziemie 2.
1 Chadwick Origin of English People, rozdz. XII; Phillpotts Kindred and Clan, s. 
205-276.
* Wayland the Smith - postać z mitologii starogermańskiej. Pan elfów i zręczny 
kowal, Wayland został okulawiony przez króla, który pragnął w ten sposób związać go 
ze swym dworem. Wayland zemścił się zabijając królewiczów i porywając na skrzydłach 
własnej konstrukcji królewnę.
2 Poemat Beowulf opisuje wodza jako nieustannie rozdającego swym towarzyszom 
zebranym dokoła „piwnego stołu" nie tylko włócznie, miecze i tarcze, ale też hełmy i 
koszulki, czyli byrnies - kolczugi z pierścieni, „twardą siatkę wojenną". Ale Beowulf 
został napisany w czasach znacznie późniejszych od podboju Brytanii, kiedy zbroja 
stała się pospolitsza; jest też rzeczą naturalną, że poeta był skłonny wyolbrzymiać 
bogactwo i szczodrość bohatera, podobnie jak Homer opisujący tarczę Achillesa lub 
komnatę Alkinoosa. Wczesne cmentarze anglosaskie w Anglii z okresu współczesnego 
inwazji zawierają
63


Hengist, wódz Jutów, według tradycji zdobywca Kentu, może być lub nie 
być postacią mityczną, ale przedstawia sobą przynajmniej typ owych wielkich, 
zapomnianych twórców historii, ludzi, którzy w pogoni za namiętnie pożądaną 
zdobyczą i przygodą
„Zwabili gromadę awanturników Za 
skąpe jadło, do jakiejś imprezy, Która 
wymaga odwagi",
i z ich pomocą nieświadomie dali początek Anglii i wszystkiemu, co odtąd z 
biegiem czasu z Anglii powstało. Kości tych bezimiennych wodzów wykopuje 
się dziś na „wczesnych anglosaskich cmentarzach", leżące pomiędzy 
zardzewiałym uchwytem tarczy i grotem włóczni, która to broń wypędziła z 
Brytanii Rzym, a Celtów zepchnęła na zachód. Niektórzy z owych wielkich 
„nieznanych" musieli być tym, co dziś nazwalibyśmy „geniuszem" czy „ludźmi 
czynu". Za prawdziwą opowieść o życiu choć jednego z nich, mówiącą o tym, 
dlaczego i on i jego drużyna postanowili przepłynąć morze, gdzie wylądowali, 
jak walczyli, pracowali i myśleli - za to wszystko jak chętnie oddalibyśmy całe 
biblioteki późniejszych opisów!
Ale przeszłość jest nieubłagana w swoim milczeniu. Nie istnieją 
autentyczne kroniki podboju saskiego. Brytowie, którzy znaleźli schronienie w 
ukryciu wśród gór walijskich, powrócili ponownie do celtyckiego 
barbarzyństwa i chociaż kapłan Gildas napisał dla nich po łacinie „Księgę 
Lamentacji", odpowiada ona niewielu celom historii. Pogańscy najeźdźcy sascy 
posiadali wprawdzie runiczny alfabet; używano go do wyrycia zaklęcia na 
mieczu albo imienia na kamieniu, ale nie używano go do spisywania roczników 
lub do utrwalenia dawno zaginionych eposów, śpiewanych w dworzyszczu 
przez bardów, eposów, z których niejeden musiał mówić o czynach jakiegoś 
bohatera, co przebył głębokie morze w poszukiwaniu Brytanii.
Historykowi przyświecają tylko dwa światełka a i te jak za mgłą. Widzi on, 
jak uporządkowany świat rzymsko-celtycki pod koniec IV wieku zaczyna 
popadać w chaos. W dwieście lat później widzi, jak sasko-celtyckie 
barbarzyństwo zaczyna się bezładnie wynurzać w nowym brzasku dziejów, i 
słyszy pienia świętego Augustyna i jego mnichów, którzy wędrując przynoszą z 
sobą z powrotem alfabet
żelazne groty włóczni, żelazne guzy i rękojeści okrągłych tarcz drewnianych; miecze 
dużo rzadziej; hełmy i kolczugi właściwie nigdy. A jednak niektórzy wodzowie 
najeźdźczy musieli nosić hełmy i kolczugi, gdyż znaleziono je we wczesnych skarbcach 
ukrytych w kontynentalnych siedzibach najeźdźców. Niewątpliwie były one zbyt 
rzadkie i cenne, aby je grzebać - albowiem Anglosas jest równie praktyczny, jak 
pobożny. Ich topory były małe i nie stanowiły groźnej broni. Wielki topór bojowy 
Harolda i jego gwardii pod Hastings były późniejszego, wikińskiego pochodzenia.
64


łaciński i zwyczaj spisywania kronik. Między tymi dwoma światłami 
rozpościera się gęsty mrok. Najważniejsza karta w naszych narodowych 
rocznikach pozostaje niezapisana. Imiona wodzów tego zagubionego okresu 
historii - Hengist, Wortigern, Cerdik, Artur - mogą być imionami rzeczywistych 
albo urojonych postaci. Wszystko, co archeologia wraz z historią zdolna jest 
uczynić, sprowadza się do pokazania nie dat, przywódców, lądowań i kampanii 
- a jedynie ogólnego obrazu tych wojen które zburzyły rzymską Brytanię i kraj 
oddały Anglikom 1.
Już pod koniec III w. Rzymianie utworzyli flotę, której specjalnym zadaniem była 
obrona wybrzeży Galii i Brytanii przed rabunkowymi napadami saskich piratów. W 
tym samym czasie od wewnątrz wstrząsały Imperium wojny pomiędzy 
współzawodniczącymi ze sobą cesarzami i armiami. W tej grze legiony 
zakwaterowane w Brytanii często występowały po stronie swych własnych 
wodzów. Najosobliwszym spośród tych pretendentów był Carausius, dowódca 
obrony przed napadami Sasów, który od 286 r. do 293 r. bezpieczny pod osłoną 
własnej floty wojennej rządził wyspą jako suwerenną i niezależną częścią 
Cesarstwa. Nazywano go „pierwszym morskim królem Brytanii". Po reformie 
Imperium dokonanej przez Dioklecjana i w parę lat potem przez Konstantyna, na 
nowo włączona prowincja Rzymskiej Brytanii przeżyła swój ostatni złoty wiek. 
Urzędnik znany jako „hrabia Saskiego Wybrzeża" bronił wybrzeża od zatoki Wash 
do Portsmouth przy pomocy dziesięciu dużych strażnic, z których Zob-główną był 
Richborough w Kencie, oraz znacznego garnizonu, ściągniętego w tym celu z 
okręgów wojskowych na północnym zachodzie. Każdej z dziesięciu strażnic podlegał 
port, skąd mogła wypływać flota, by na morzu walczyć z najeźdźcami. Dzięki tak 
zorganizowanej obronie cywilizowane niziny zostały na dalsze pół wieku 
zabezpieczone przed saskim atakiem. Zdaje się, że
1 Najbardziej podstawowe punkty są sporne. Powagi naukowe różnią się w 
poglądach, czy historia Hengista i Wortigerna jest prawdziwa; czy Wessex został 
zasiedlony z wybrzeża południowego, czy też od północy zza Tamizy; czy była znowu 
kiedykolwiek w Brytanii rzymska armia okupacyjna po „wycofaniu" w 407 r.; kiedy i jak 
upadł Londyn; czy inwazja północnej Anglii ogólnie biorąc odbywała się jednocześnie 
z najazdem na południe. Jeśli ktoś uważa, że jestem zbyt ostrożny odmawiając bądź 
przyjęcia, bądź odrzucenia tylu znanych opowieści, niech przeczyta ostatni rozdział 
Haverfielda Roman Occupation of Britain, zatytułowany „Saxon England", oraz artykuł 
Ferdi-nanda Lota na początku Melanges d'histoire offerts d M. Charles Bemont, 1913, 
oprócz znanych ustępów polemicznych u Henry Howortha, W. H. Stevensona, 
Chadwicka, A. F. Majora, i Bury'ego Later Roman Empire, II, s. 201 itd.
S - Historia Anglii	,-_
65


od 300 do 350 r. zbudowano i zajmowano na wyspie więcej willi niż w 
jakimkolwiek innym okresie; w tym czasie brytyjskie zboże sprzedawano nad 
Renem, a brytyjskie sukno na Bliskim Wschodzie. Czy z tych pomyślnych 
oznak można wnioskować, że stan ekonomiczny społeczeństwa brytyjskiego 
był w owym czasie mniej godny pożałowania od nędzy, w jaką wpadli 
decuriones i coloni w innych prowincjach Cesarstwa, na to nie mamy 
odpowiedzi.
Upadek zaczyna się w drugiej połowie IV w. Łopata archeologa dostarcza 
dowodów, że życie i własność stały się wtedy niepewne na nizinnych 
obszarach Brytanii. Tu i ówdzie, na szlaku napastniczych band Piktów i 
Brigantes z północy lub dzikich irlandzkich plemion, znanych wówczas jako 
„Szkoci", które roiły się w niezro-manizowanych okręgach zachodnich, wille 
zostały spalone lub opuszczone. Te lokalne katastrofy były wynikiem przyczyn 
natury ogólnej: serce Imperium słabło pod atakami godzącymi w jego centrum; 
mniej liczni i gorsi żołnierze i cywile przybywali z kontynentu na służbę w 
Brytanii. Skutkiem tego był początek odrodzenia celtyckiego, na razie 
powolnego, ale widocznego już zanim ostateczny napór Sasów zniszczył 
ośrodki wpływów łacińskich na wyspie. Powiązania cywilne i wojskowe z 
basenem Morza Śródziemnego z każdym rokiem stawały się coraz bardziej 
iluzoryczne, a niezro-manizowani Celtowie z Walii, Kaledonii i Irlandii zalewali 
kraj. Zanim jeszcze rzymski Silchester został opuszczony pod naporem saskim, 
postawiono na jego ulicach „kamień oghamski" * z barbarzyńskim celtyckim 
napisem, złowieszczym dla każdego, kto pamiętał, czym był ongiś Silchester.
W ciągu pierwszych trzydziestu czy czterdziestu lat V stulecia - nie można 
powiedzieć dokładnie, w jakich etapach to się odbywało, zromanizowani 
Brytowie zostali pozostawieni własnym losom przez Imperium, które przyznało 
się, że nie jest w stanie pomagać im dłużej. Wtedy dopiero Sasi dokończyli 
dzieła zniszczenia Rzymskiej Brytanii, które rozpoczęli już w poprzednim 
stuleciu celtyccy barbarzyńcy z północy i zachodu. Nie wiemy, czy Sasi 
wznowili swe najazdy między 350 i 400 r. i z jakim powodzeniem, ale jest 
jasne, że z początkiem nowego stulecia pojawiali się coraz liczniej i z większą 
pewnością siebie. Stan wyspy zniszczonej przez Piktów i Szkotów, załamanie 
się prawdziwego rzymskiego systemu rządów, kierowanie obroną przez 
misjonarzy chrześcijańskich o zacięciu do zajęć praktycznych, jak św. 
Germanus, zamiast przez zawodowych rzymskich generałów, - te sprawy 
musiały bywać często tematem
* Ogham - starożytny alfabet, którym posługiwali się Celtowie. Jest to najstarsza 
forma alfabetu goidelskiego. Liczne inskrypcje pochodzą z V w. i z czasów 
wcześniejszych.
66


ożywionych dyskusji w zbudowanych z belek dworzyszczach anglosaskich 
wodzów po powrocie z każdej szczęśliwej wyprawy rabunkowej. Czemuż to, 
pytali się nawzajem piraci-rolnicy, spijając miód, czemu mielibyśmy zabierać 
tylko to, co możemy wywieźć? W tak sprzyjających nowych warunkach 
poddano pod dyskusję projekt masowej imigracji do tych ciepłych, obfitujących 
w wodę krajów, bogatych w pola pod uprawę zboża, pastwiska i lasy dębowe, 
gdzie roiło się od płowej zwierzyny i świń.
Wobec braku jakichkolwiek świadectw możemy jedynie domyślać się, że 
podboju saskiego dokonano przy pomocy wypraw dwojakiego rodzaju. Z jednej 
strony, wobec przewidywanych wielkich walk i zniszczeń, jakich zamierzano 
dokonać, musiały tam z pewnością wyruszyć drużyny wojowników bez' kobiet 
i dzieci, poruszające się szybko rzekami i drogami po wyspie, staczające bitwy, 
szturmujące obwarowane obozy i otoczone murem miasta, palące osiedla i 
wille, mordujące i pędzące precz zromanizowanych Brytów, wypierające z 
powrotem na zachód drużyny wojenne rywalizujących z nimi barbarzyńców z 
Kaledonii i Irlandii. Musimy jednak również wyobrazić sobie załadunek na 
statki rodzin najeźdźców może w towarzystwie mniej wojowniczych członków 
ludności rolniczej, wyprawiających się w drogę, aby zająć nowe siedziby na tak 
brutalnie przygotowanym terenie.
Podbój anglosaski bowiem, podobnie jak osadnictwo duńskie w czasach 
Alfreda, miał dwa aspekty i pominięcie jednego z nich prowadzi do 
niezrozumienia sensu nordyckich najazdów na Anglię. Anglosasi, jak później 
Duńczycy, byli zarazem i krwiożerczymi piratami, których cieszyło niszczenie 
cywilizacji wyższej od ich własnej, i „ojcami pielgrzymami" przybywającymi, 
aby się osiedlić na tej ziemi i uprawiać ją własnymi rękami - nie jako 
wyzyskiwacze i posiadacze niewolników, ale jako uczciwi gospodarze. Gdyby 
nie byli barbarzyńcami, nie zburzyliby rzymskiej cywilizacji; gdyby nie byli 
„pielgrzymami", nie zdołaliby zastąpić jej w końcu czymś lepszym.
Rzeki, głębsze i bardziej spławne niż w dawniejszych czasach, stanowiły 
główne szlaki, po których Anglicy po raz pierwszy przedostali się w głąb kraju, 
odtąd noszącego ich miano 1. Płytko zanurzające się statki bez pokładów, na 
których tak śmiało przepływali Morze Północne, mogły pod wiosłem płynąc w 
górę rzek dotrzeć do samego serca kraju; następnie pozostać pod strażą na 
jakiejś wyspie
1 Na poparcie tego twierdzenia istnieje bezpośredni dowód archeologiczny we 
wczesnych cmentarzach anglosaskich, które niemal wszystkie położone są nad jakimś 
spławnym strumieniem albo nad jego bezpośrednim dopływem. Zob. Thurlow Leeds 
Archaeology of the Anglo-Saxon Settlements, s. 17-19.
67


wśród moczarów albo za ostrokołem z pali pośpiesznie wyciętych w lesie. 
Wtedy po wylądowaniu reszta wojskowej drużyny mogła przemierzyć całą 
Brytanię pustosząc ją ogniem i mieczem. O ile nam wiadomo, taka była 
metoda duńskich najeźdźców w czasach Alfreda i tak prawdopodobnie 
postępowali przed nimi najeźdźcy anglosascy.
Kiedy wreszcie załamał się rzymski system wojskowy, drogi rzymskie 
służyły tylko do przyspieszenia tempa podboju i zniszczenia. Wprawdzie nowe 
plemię budowało swoje pierwsze osiedla przede wszystkim nad rzekami, a nie 
przy drogach, jak wykazują ich najwcześniejsze szczątki, niemniej jednak drogi 
musiały bardzo ułatwić całkowity podbój wyspy1. Można sobie wyobrazić tych 
ludzi, jak kroczą kamiennym gościńcem, ciężko obładowani łupem, a lekko 
obciążeni zbroją bojową. Śmiejąc się ze swego szczęścia, schodzą w bok, by 
złupić willę dostrzeżoną między drzewami. Kiedy płomienie strzeliły w górę, 
rozpieszczony bażant sprowadzony przez Rzymianina dla ozdoby jego tarasów, 
przerażony krzykiem barbarzyńskich żeglarzy, ucieka do lasu; stanie się tam 
dzikim ptakiem, celem polowań, i przez wiele zmieniających się stuleci 
przeznaczeniem jego będzie odgrywać dużą rolę w społecznych dziejach 
wyspy.
O saskich wojownikach, kiedy pojawiają się po raz pierwszy na wielkiej 
arenie historii, można powiedzieć, że są jak ich potomkowie „ludem 
wojowniczym, ale nie wojskowym". Włócznia i drewniana tarcza u każdego, 
nieliczne miecze, tu i tam hełm i może jedna kolczuga na tysiąc ludzi2, oto co 
wystarczyło im do podbicia wyspy. A przecież zlatynizowani Brytowie mogliby 
przeciwstawić im zdyscyplinowaną piechotę, ciężką zbroję, pociski i kawalerię, 
stosowane przez Rzymian w późniejszych kampaniach wojennych. Nie wiemy 
właściwie, czy obrońcy walczyli głównie na modłę rzymską, czy też od-
rodzonym zwyczajem celtyckim, kiedy ich na pół mityczny król Artur wiódł ich 
do walki przeciw „poganom rojącym się na Północnym Morzu". Jednak bez 
względu na to, w jaki sposób walczyli Brytowie, zostali oni pokonani przez 
pieszych żołnierzy bez koszarowej dyscypliny, bez zbroi i pocisków, ale za to 
obdarzonych ogromną energią i dążeniem do celu. Obrońcy mieli jeszcze 
przewagę w postaci potężnych obozów i zwieńczonych palisadą stromych 
wałów ziemnych licznie rozmieszczonych w całej Brytanii obok obwiedzionych 
murami rzymskich miast. Ale jedna po drugiej wszystkie przeszkody padały 
przed na pół uzbrojoną piechotą barbarzyńską, która wylądowała z długich 
okrętów.
1 Thurlow Leeds (History, lipiec 1925) dowodzi, że pierwotna Icknield Way (zob. 
mapa l na s. 35), utrzymywana pod rządami Rzymian w stanie używalności, pomogła 
ściągnąć najeźdźców z zatoki Wash nad górną Tamizę i w ten sposób doprowadziła do 
założenia Wessex od północnego wschodu.
2 Zob. przyp. 2, s. 63-64.
68


W ostatnim rozdziale zaznaczyliśmy, że osobliwością rzymskiego systemu 
zarządzania w najlepszych jego czasach było to, iż na spokojnym południu i 
wschodzie wyspy żadna warstwa społeczna nie była szkolona do samoobrony. 
Magnat z willi, odmiennie niż pan feudalny późniejszych czasów, nie był 
człowiekiem walczącym; nie miał wojskowego orszaku ani obwarowanego 
dworu. Wprawdzie wiele miast broniły wspaniałe kamienne mury, ale ich 
obywatele nie byli zaprawieni do wojny jak milicja mieszczańska w 
średniowieczu. O ile świat rzymski posiadał cywilizację wyższą niż świat 
średniowieczny, to odpowiednio do tego był o wiele mniej zdolny do 
samopomocy lokalnej w wypadku, gdy coś się wydarzyło rządowi centralnemu 
i regularnej armii. W istocie ustrój feudalny wyrósł stopniowo z kotłowaniny 
barbarzyńskich najazdów właśnie po to, żeby zaradzić tej dotkliwej wadzie 
organizmu społecznego.
Najnowsza teoria historyczna podboju saskiego głosi, że wielkie dzieło 
zniszczenia zostało dokonane nie przez poszczególne małe drużyny plemienne, 
gdy te osiedlały się w jakimś okręgu, lecz przez „armię" wielu drużyn 
działających razem pod wspólnym dowództwem wojskowym. Wiemy, że 
duńscy rabusie w czasach Alfreda zwykli byli srożyć się po całej wyspie w 
połączonej „armii", posłusznej do czasu jednemu przywódcy. Duńska analogia, 
choć sugestywna, nie świadczy bezpośrednio o wielkości drużyn anglosaskich i 
ich wzajemnym stosunku. Jednak Gildas, mętny i płaczliwy brytyjski kronikarz 
tych klęsk, piszący około 540 r., a więc przeszło w sto lat po rozpoczęciu się na 
dobre podboju, wydaje się wierzyć, że zniszczenie posuwało się szybko przez 
środek wyspy aż dotarło w jakimś punkcie na zachodzie do morza, i że 
wówczas najeźdźcy w pewnej mierze wycofywali się z zachodu, pozostawiając 
za sobą spustoszenie i ruinę. Jeśli tak było istotnie w połowie i pod koniec V w., 
fakt ten tłumaczyłby dlaczego miasta i wille rzymskie w środkowej Anglii i na 
środkowym zachodzie uległy zniszczeniu na długo przed tym, zanim angielscy 
najeźdźcy osiedlili się na stałe w tych częściach kraju. Badania archeologiczne 
wykazały, że np. Bath leżało w ruinie, a jego modne niegdyś baseny były 
zarośnięte po brzegi i zamieszkałe przez ptactwo wodne dużo wcześniej, niż 
osiedlili się tam Sasi, i wiele lat przed 577 r., którą to datę wątpliwy zresztą 
autorytet Anglo-Saxon Chronicie podaje jako rok ostatecznego zdobycia 
Bath. Wszystko to łatwo zrozumieć, jeśli przyjąć, że po gwałtownym i 
niszczycielskim ataku na całą wyspę, nastąpiło częściowe wycofanie się. 
Obszary środkowej Anglii, w rzymskich czasach rzadko zaludnione, mogły 
chwilowo pozostać ziemią niczyją, pasem zniszczenia straconym już dla 
cywilizacji łacińskiej, a jeszcze nie zdobytym przez Sasów. Według tej teorii 
angielska „armia" po swych pierwszych wielkich sukcesach wycofała się z 
zachodu i rozpadła na części składowe, z któ-
69


rych każda zaczęła budować królestwo na wschodzie wyspy i zajęła się 
sprawami osadnictwa rolnego,  życiem rodzinnym i  gospodarką.
Taka oto jest teoria posuwania się naprzód i cofania „armii", oparta na 
analogii duńskiej, na historycznych wynurzeniach Gildasa i na stwierdzonym 
fakcie bardzo szeroko rozpościerającego się zniszczenia we wczesnym okresie. 
Nie można uznać tej teorii za udowodnioną ani za nie udowodnioną. Cieszy się 
ona w chwili obecnej większym powodzeniem, niż dawny pogląd wyłożony w 
klasycznych prą-' cach Greena, a opierający się na dużo późniejszych 
tradycjach Anglo--Saxon Chronicie 1.
Ten dawny pogląd przypisywał zarówno dzieło zniszczenia, jak i odbudowy, 
oddzielnym drużynom angielskim, z których każda działała samodzielnie na 
swoim własnym terenie. Być może, że w obu poglądach mieści się część 
prawdy. Nie wykluczają się one wzajemnie. W toku podboju wyspy od zatoki 
Forth po kanał La Manche było dość czasu i przestrzeni dla wielu rozmaitych 
wydarzeń. Najrozsąd-niej jest przyznać się, że nie wiemy nic pewnego.
Niezależnie od tego, czy drużyny najeźdźców były małe, czy wielkie, czy 
działały oddzielnie, czy też w porozumieniu, zniszczenie, jakiego dokonały, było 
niezmierne. Tradycję resztek walijskiego chrześcijaństwa streszczają słowa 
kapłana Gildasa:
„Każdą osadę równa się z ziemią uderzeniami tarana. Mieszkańcy wraz z 
opiekunami swych kościołów, kapłani i lud jednako są mordowani, podczas gdy 
miecz błyskał z każdej strony, a płomienie strzelały dokoła. Jakież to' okropne 
widzieć na środku ulic wierzchołki wież wyrwane z zawiasów, kamienie z 
wysokich murów, święte ołtarze, okaleczone trupy, wszystko pokryte 
straszliwymi skrzepami krwi, jakby razem zgniecione w jakiejś upiornej winnej 
tłoczni... Z tych nieszczęśliwców, którzy pozostali, jedni uciekają w góry po to 
tylko, by ich tam ujęto gromadnie i wymordowano, inni, zniewoleni głodem, 
przychodzą do wroga i oddają się na zawsze w niewolę... Inni gorzko 
lamentując przeprawiają się za morze". Zniszczenie rzymskich miast i willi było 
masowe i niemal powszechne. Wcześni Anglosasi nie byli mieszkańcami 
miast. Nie mieli zmysłu handlowego, chyba że chodziło o sprzedaż niewolników 
za morze, i swe dawne morskie obyczaje utracili dopiero po zdobyciu w głębi 
kraju dobrych ziem do uprawy. Najbardziej cywilizowanym ich pragnieniem 
było osiedlenie się, utworzenie dużych gmin (township) i uprawa gruntu 
wiejskim syste-
1 The Anglo-Saxon Chronicie (Kronika Anglosaska) rozpoczęta na rozkaz króla 
Alfreda, jest oczywiście znakomitym źródłem, jeśli chodzi o najazdy duńskie i 
następujące po nich wydarzenia, współczesne jej autorom, ma natomiast mniejszą 
wartość, gdy dotyczy podboju wcześniejszego o cztery stulecia. Być może jednak, że 
nie docenia się jej wartości. Zob. T. Dayzell Reed The Rise of Wessex.
70


mem otwartych pól. To miało stać się zdrową podwaliną nowej cywilizacji 
angielskiej. Kierowani tym instynktem Anglosasi zaczęli od razu budować dla 
siebie domy z kloców, zgrupowane dokoła pańskiego drewnianego 
dworzyszcza. Rozłupane pnie drzewa z lasu, ustawione pionowo jeden przy 
drugim, tworzyły ściany, a drzewa mieli tam w obfitości i nie byli opieszali w 
pracy1. Domy, w których mieszkali w zamorskiej ojczyźnie, były takie same i 
woleli dobrze im znane z dotyku i zapachu ściany dębowe niż pięknie 
wyposażone we wszelkie ówczesne wygody, wille i budynki miejskie, jakie 
mogli zajmować do woli po pogrzebaniu trupów ostatnich właścicieli.
Największe powagi naukowe twierdzą, że „nie jest znany ani jeden 
przypadek zamieszkiwania przez Sasów willi rzymskiej" 2. Czas i łopata mogą 
kiedyś ujawnić takie fakty, ale jest mało prawdopodobne, by były one liczne. 
To samo dotyczy miast; przybysze okazywali podobną niechęć do mieszkania 
lub pozwalania innym na mieszkanie w obrębie kamiennych murów. 
Oczywiście w niektórych przypadkach miejscowości były dzięki korzystnemu 
naturalnemu położeniu albo dzięki krzyżowaniu się niezniszczalnych dróg 
rzymskich tak ważne, że nie mogły być opuszczone na stałe. Chester, Bath i 
Canterbury z czasem zostały zajęte na nowo; nie jest również pewne, czy Lon-
dyn, Lincoln i York były kiedykolwiek zupełnie opustoszałe, choć wydaje się, 
że przez kilka pokoleń przestały odgrywać poważniejszą rolę. Skoro tylko 
cywilizacja zaczęła w ogóle przychodzić znowu do głosu, połączenie rzymskich 
dróg i przepraw przez rzekę zapewniło ostateczną wielkość Londynowi, 
Cambridge i różnym innym miejscowościom. Tam przynajmniej ani czas, ani 
barbarzyństwo nie zdołały trwale wymazać dzieła Rzymu.
Ale Silchester, Wroxeter, Yerulamium i liczne inne miasta pozostały nie 
zamieszkałe na zawsze. St. Albans leży o pół mili od Yerulamium, po drugiej 
stronie rzeki; tak wygląda, jak gdyby celowo unikano dawnego miejsca. Stale 
wykopuje się z ziemi wille i miasta w miejscach pod uprawą i na pastwiskach 
albo na wrzosowiskach. Jednak przez kilka stuleci ruiny rzymskie wznosiły się 
nad ziemią i musiały stanowić widok znany, jak pozbawione dachów opactwa 
za rządów Stuartów; za dnia bywały czasem użytecznym kamieniołomem, ale 
nocami, w wyobraźni saskiego chłopa straszyły w nich gniewne duchy ludzi 
wymordowanych przez jego przodków. Lęk, aby nie powstali zmarli, okryci 
swymi togami niby śmiertelnym całunem, mógł być jedną z przyczyn, dlaczego 
tyle miejscowości w ogóle nie zostało nigdy zamieszkałych na nowo.
1 Dopiero kiedy drzewo stało się nieco rzadsze, zaczęto budować domy z „pół-
drewna", wypełniając drewniany szkielet tańszym materiałem. Baldwin Brown Arts in 
Early England, I, 26, II, 37-42.
2 Zob. notę (2) na końcu rozdziału, s. 80.
71


W ciągu VI w., gdy nastąpiła pierwsza najdziksza fala zniszczenia, i w 
czasie, gdy zachodnia połowa Anglii pozostawała jeszcze w celtyckich rękach, 
choć większa jej część uległa barbarzyńskiemu spustoszeniu, powstał łańcuch 
oddzielnych, lecz graniczących z sobą królestw anglosaskich, ciągnący się od 
nortumbryjskiej Bernicji do Wessex. Przez całe stulecia granice między nimi 
zmieniały się jak w kalejdoskopie, ale nazwy i położenie pewnych hrabstw w 
połud-niowo-wschodnłej Anglii, jak Essex, Sussex i Kent przypominają nam 
niektóre z owych bardzo dawnych państw.
Te wczesne angielskie królestwa były przez całe okresy w stanie wojny 
między sobą i dzikimi Walijczykami1. Walijczycy również skakali sobie stale do 
gardła. Rzymscy Brytowie z okresu „króla Artura", jeśli mamy wierzyć 
Gildasowi, często byli zdradzani wskutek krwawych sporów i podłości swych 
wodzów. Skoro tylko zniknęły wpływy rzymskie i odżył celtycki ustrój 
plemienny, odżył też stan ciągłej wojny międzyplemiennej, tak 
charakterystyczny dla temperamentu celtyckiego, co zdaniem Bedy wielce 
ułatwiało saski podbój.
Pierwszym skutkiem tego podboju było zburzenie pokoju i jedności dawnej 
rzymskiej prowincji. Brytania w V i VI w. musiała przedstawiać przerażający 
chaos walczących plemion i królestw, podczas gdy w łonie każdej z tych 
luźnych politycznych jednostek rodziny toczyły ze sobą krwawe spory i tylko 
czasem dały się namówić do przyjęcia na wiecu ludowym wergeldu, 
odszkodowania, które kończyło serię mordów. Wojny powszechne i wojny 
prywatne były raczej regułą niż wyjątkiem. A jednak w tym chaosie położone 
zostały mocne fundamenty.
Anglosasi - skoro tylko ich podboje zostały uwieńczone powodzeniem, 
zaczęli coraz liczniej sprowadzać swe kobiety i dzieci. Za czasów Bedy 
tradycja głosiła, że cały „naród Anglów" odbył podróż, pozostawiając 
opustoszały kraj, skąd przybyli. Ich rodzina panująca, której główną postacią w 
opowieści i legendzie jest bohaterski Offa I, wyemigrowała ze starego 
królestwa „Anglów" w Szlezwiku i dała królów Mercji w Anglii; na ich miejsce 
z obecnej Szwecji napłynęli Duńczycy zajmując części dzisiejszej Danii, 
opróżnione wskutek emigracji dawniejszych mieszkańców do nowej „Engle-
land". Przewiezienie statkami tylu tysięcy rodzin z południowej Danii do Anglii 
było z uwagi na przebytą morzem odległość czymś wyjątkowym wśród 
barbarzyńskich migracji owych czasów. Kiedy sobie przypomnimy, że statki, 
na których przeprawiali się emigranci, były to łodzie bez po-
1 Odtąd zaczynam swobodnie używać terminu „Walijczycy", nazwy nadanej przez 
Sasów dawniejszym plemionom, które wypędzili do Strathclyde, Walii i na Półwysep 
Dewoński.
72


kładu, nie możemy powstrzymać się od podziwu dla tych odważnych kobiet.
Energia kolonizacyjna angielskich imigrantów w połączeniu z ich dziką 
żądzą niszczenia bardziej zmieniła cywilizację i skład etniczny na wyspie niż 
każdy inny najazd nordycki tego okresu. Goci i Longo-bardowie we Włoszech 
oraz Frankowie w Galii nie zniszczyli życia miejskiego, religii chrześcijańskiej 
czy też zlatynizowanej mowy podbitej ludności. Natomiast w saskiej Anglii 
zniknęło wszystko - i życie miejskie, i religia chrześcijańska, i język gallo-
rzymski wraz z tubylczymi obszarami plemiennymi i rzymskim podziałem admi-
nistracyjnym; usytuowanie miast i wsi uległo w większości zmianie i ich nazwy 
może w dziewięciu przypadkach na dziesięć są saskie. Wszystko to, razem 
wziąwszy, wskazuje na wielką zmianę w składzie etnicznym, jakkolwiek 
niekiedy wpada się w przesadę uważając tę zmianę za całkowitą.
Trudno natomiast przesadzić w ocenie ciosu zadanego rzymsko--
brytańskiej cywilizacji. Została ona zmiażdżona przez dwa barbarzyństwa - 
najeźdźcze saskie i odrodzone celtyckie. Nizinne okręgi, gdzie cywilizacja ta 
kwitła, były właśnie obszarami wymiecionymi doszczętnie miotłą saskiego 
niszczyciela. W górach walijskich i na wrzosowiskach Kornwalii cywilizowani 
uchodźcy, pozbawieni swych miast i posiadłości, otoczeni przez bratnich 
Celtów dużo mniej od nich cywilizowanych, zapominali w ciągu jednego lub 
dwóch pokoleń o umiejętnościach i tradycjach, które nigdyś pozwalały im 
patrzeć z góry na saskiego dzikusa. Pierwszym skutkiem podboju był zanik 
rzemiosł, wiedzy i nauki rzymskiej; na całej wyspie nastąpił dotkliwy spadek 
liczby ludności i areału ziemi uprawnej. Celtowie, którzy przetrwali, i Sasi, 
którzy napłynęli, byli jednako nieokrzesanymi barbarzyńcami. Ponieważ jednak 
Sasi żyli teraz na nizinach, zaczęli tworzyć własną cywilizację, która bardzo 
szybko przewyższyła cywilizację walijskich górali. Geografia odwróciła bieg 
historii, czyniąc z Celta barbarzyńcę, a z Sasa - człowieka cywilizowanego.
Usunięcie Walijczyków z najżyźniejszych okręgów na wyspie było 
częściowo wynikiem ich usposobienia. Poddali się oni cywilizowanym 
Rzymianom jako istotom wyższym, ale przecież tych saskich dzikusów nie 
mogli uznać za panów. Lepiej więc było umrzeć w walce albo zbiec przez 
morze do nowej Brytanii w galijskiej Armoryce, albo schronić się wśród 
dzikich wzgórz Walii. Walijczycy nienawidzili Sasów do tego stopnia, że nie 
usiłowali nawet nawrócić ich na chrześcijaństwo. To zaniedbanie bardzo im 
później wypominali Sasi z czasów Bedy, kiedy Ewangelia przyszła do nich z 
Rzymu i ze Szkocji, a nie spoza Severnu. Na wpół koczownicze obyczaje 
mieszkańców przynajmniej niektórych walijskich trevs ułatwiały im zmianę 
gruntów i odsunięcie się od obmierzłego saskiego zdobywcy. Walijczyk był
74


mniej przywiązany do ziemi niż do rodu, a ród może się przenosić, gdzie mu się 
podoba.
Zaznaczyłem już, że po zahamowaniu pierwszego impetu walki graniczne 
pomiędzy Walijczykami i Sasami toczyły się nadal jako część normalnego biegu 
życia. Głównymi wydarzeniami w tej wielowiekowej wojnie było pojawienie się 
Anglików z Wessex u ujścia Severnu (według tradycji po zwycięstwie pod 
Deorham w Glouce-stershire w 577 r.) i Anglików z Northumbrii - u ujścia 
Mersey i Dee, po zwycięstwie w pobliżu ruin Chester, „miasta legionów", w 
613 r. Przybycie Sasów nad Kanał Irlandzki w tych dwóch punktach rozbiło 
Walijczyków ze Strathclyde, Walii i Półwyspu Dewoń-skiego na trzy izolowane 
gniazda celtyckiego ustroju plemiennego, odcięte wzajemnie od siebie i od 
życia na równinach.
W ten sposób posuwając się naprzód w ciągu kilku stuleci Sasi, a później na 
ich miejscu Skandynawowie, podbili i zasiedlili Cheshire, Lancashire, 
Cumberland i Westmoreland, dolinę rzeki Severn, So-merset, a wreszcie 
Dewon, gdzie osadnictwo saskie zakończyło się dopiero w IX lub X w. W 
ciągu całego tego okresu Sasi cywilizowali się coraz bardziej, a Walijczycy 
coraz więcej przyzwyczajali się do nich, jako do sąsiadów. Na długo przed 
końcem posuwania się Anglików, jedni i drudzy byli już chrześcijanami. 
Dlatego też w tych bardziej na zachód położonych okręgach celtycki element 
etniczny i celtyckie obyczaje utrzymały się w szerszym zasięgu. Ale tylko w 
Kornwalii i niezdobytych górach walijskich celtycki język i cywilizacja 
pozostały w przeważającym stopniu.
Niemożliwe jest dokładne określenie ilości krwi walijskiej i nordyckiej w 
każdym okręgu. Można jednak przyjąć jako ogólną zasadę, właściwą zarówno 
dla północy, jak i dla południa wyspy, że posuwając się od wschodu ku 
zachodowi przechodzimy kolejno od krwi nordyckiej do walijskiej. Istnieją 
jednak wyjątki od tej zasady: gniazda walijskie pozostały na wschodzie, jak np. 
w niektórych częściach terenów mokradeł i Hertfordshire; Skandynawowie 
zaś utworzyli później osiedla na krańcu zachodniego wybrzeża, jak np. w 
południowej Walii i północnym Lancashire, gdzie Wikingowie na swych długich 
okrętach obeszli morzem Walijczyków od tyłu 1.
1 Takim przykładem jest Kraj Jezior (Lakę District). Nazwy miejscowości są w nim 
głównie norweskie, czasami celtyckie, ale nigdy wczesnoanglosaskie. Przeważnie 
między 900 i 1000 r. Wikingowie posunęli się w górę rzeki Solway i ujść rzek okręgu 
Furness i stąd zasiedlili doliny Kraju Jezior, gdzie pierwsi oczyścili i odwodnili dna 
dolin oraz założyli istniejące do dziś osady rolnicze. Dawne plemiona celtyckie tego 
okręgu zamieszkiwały pastwiska leżące wyżej na płaskich wrzosowiskach; często 
znajduje się ich ślady w miejscach dziś niezamieszkałych. Nie zostali oni wytępieni, a 
sądząc z tego, że owce na tych pastwiskach rachowano w celtyckich liczebnikach 
niemal do ostatnich czasów,
75


W Wessex i Mercji, jakkolwiek język tam się zmienił, pozostało przy życiu 
dużo więcej Walijczyków niż w starszych osiedlach saskich dalej na wschód. 
W Wessex, które w tym czasie obejmowało także Dorset i Somerset, 
znajdujemy prawa saskiego króla Inę z 693 r., uznające uprawnienia odrębnej 
grupy zwanej Welshmen, niekiedy jako posiadaczy ziemi i wojskowych sług 
korony. Ale nawet w Kencie i w East Anglia pewne etniczne elementy 
poprzedniej ludności przetrwały przypuszczalnie dzięki kobietom. Trudno 
przypuścić, żeby pierwsi przybysze jutlandcy i anglosascy mogli przywieźć z 
sobą od razu tyle własnych kobiet, aby nigdy nie zadawać się z wziętymi do 
niewoli Walijkami, Andromachami podbitej rasy.
Całe zagadnienie liczby Walijczyków, oszczędzonych przez zdobywców, 
jest doprawdy bardzo niepewne. Ślady celtyckie w języku, jakim mówiono w 
saskiej Anglii, są nieznaczne, gdyż ograniczają się do jakichś sześciu wyrazów. 
Przemawia to silnie przeciwko przetrwaniu Walijczyków. Nie jest to jednak 
dowodem absolutnym, gdyż celtycka Irlandia dziś mówi po angielsku; jeśli zaś 
przypisuje się to szkołom i prasie drukarskiej, to musimy pamiętać, że jednak 
ludność południowo-zachodniej Szkocji, która była w dużej mierze krwi cel-
tyckiej, przyjęła angielską mowę w średniowieczu, w czasach, gdy nawet 
Szkoci byli analfabetami.
Innym poważnym dowodem przemawiającym przeciwko przypuszczeniu, 
że Walijczycy masowo przeżyli podbój saski, jest nordycki charakter nazw 
miejscowości w Anglii. Wprawdzie pewne nazwy dotyczące krajobrazu 
utrzymują - jak się zdaje - saski wariant swych dawnych nazw, - jak coombe 
dla dolin i Bredon, i Avon dla pewnych wzgórz i strumieni. Nawet niektóre 
nazwy wczesnych anglosaskich okręgów, jak Kent i być może Lindsey, 
przypominają swą celtycką przeszłość; jednak nazwy wsi i zagród bardzo 
rzadko bywają przedsaskie poza właściwymi obszarami walijskimi, a ten fakt 
najbardziej świadczy o zupełnym przewrocie i przesiedleniu dokonanym przez 
nordyckich zdobywców. Ale nawet tutaj musimy mieć się na baczności; 
anglosaska końcówka może ukrywać celtycki pierwiastek, jak w 
[Trump]ington i [Madjingley; a przypuszcza się, że czysto saskie nazwy, jak 
Walton, Wallington i Walworth, i norweskie Birkby oznaczają siedziby 
Walijczyków, względnie Brytów.
W przeciwieństwie do Niemców i Skandynawów Anglicy są społecznością 
mieszaną, choć głównie nordycką - bez względu na to, jakie mogą być 
proporcje w tej mieszaninie. Krew celtycka i przedceltycka, która 
prawdopodobnie w jakiejś ilości płynie w żyłach każdego, kto dziś ma pretensję 
do angielskiego pochodzenia, mogła oddziałać na
należy  przypuszczać,  iż norwescy  koloniści trzymali  ich  jako  pastuchów-nie-
wolników. W. G. Collingwood Lake District History, 1925.
76


angielski temperament. Z drugiej strony, dostrzegalną różnicę pomiędzy 
współczesnym Anglikiem, a współczesnym Niemcem lub Skandynawem, 
można też przypisać długim wiekom przebywania w nader szczególnym 
klimacie Brytanii oraz społecznemu i politycznemu bezpieczeństwu wyspy, 
która po roku 1066 była dobrze broniona przed inwazją. Ciągle jednak lubimy 
marzyć, że poezja angielska coś zawdzięcza szalonej celtyckiej fantazji 
poślubionej głębokiemu uczuciu i zdrowemu rozsądkowi szczepów nordyckich. 
Szekspir pochodził z hrabstwa, które leżało blisko doliny Severnu, starego 
pogranicza, gdzie Walijczyk, ścierał się z Sasem. Wszystkie takie rozważania 
są fantazją i w jakimś nieokreślonym stosunku do faktów.
Celt pozostał, choć w mniejszej chwale, ale Rzymianin przeminął w historii 
Brytanii. Jak wyżej powiedziano, pozostawił po sobie jako trwałe dziedzictwo 
trzy rzeczy - tradycyjne położenie Londynu, rzymskie drogi i walijskie 
chrześcijaństwo.
Jest kwestią sporną, czy podczas najsroższego okresu saskiego podboju 
Londyn był kiedykolwiek kompletnie opuszczony. Jeżeli, co jest możliwe, w 
pewnym momencie porzucono go całkowicie, to jego odrodzenie jako saskiego 
miasta w skromniejszej skali musiało nastąpić bardzo szybko, gdyż za czasów 
Bedy (700 r.) mówi się o nim jako o ważnym ośrodku handlu, w tym sensie, w 
jakim handel rozumiano w owych barbarzyńskich czasach. Stanowczo możemy 
uznać Rzymian za założycieli Londynu. Skoncentrowanie przez nich sieci dróg 
właśnie w tym punkcie spławnej Tamizy zapewniło Londynowi odrodzenie 
handlowe, gdyż Rzymianie opuszczając Anglię nie zabrali z sobą swoich dróg.
Znaczenie tych dróg po odejściu ich twórców polegało na tym, że nikt na 
wyspie nie budował więcej traktów o twardej nawierzchni aż do XVIII w., 
kiedy zaczęto budować szosy za opłaty rogatkowe. Przez całe wczesne 
średniowiecze te kamienne drogi rzymskie wciąż przecinały wyspę, która 
zresztą ponownie uległa rozbiciu i pogrążyła się w barbarzyństwie. Drogi 
rzymskie znacznie przyspieszyły tempo saskiego, duńskiego i normandzkiego 
podboju i pomagały zarówno podczas pokoju, jak i w czasie wojny, królom 
saskim i normandzkim w powolnym dziele zjednoczenia Anglii w jedno 
państwo i stworzenia narodu angielskiego. Dzięki tej rzymskiej spuściźnie 
Brytania miała lepsze krajowe trakty za saskiej heptarchii niż w czasach 
Stuartów, jakkolwiek wtedy istniało więcej dróg bocznych. Cesarskie gościńce 
z kamienia, często górujące na kilka stóp nad otaczającym je terenem, biegły 
od morza do morza trzymając się na ogół ziem wyżej położonych, ale gdy 
zachodziła potrzeba - majestatycznie przekraczały
77


mokradła i przecinały puszczę. Wprawdzie mosty wkrótce zniszczały wskutek 
braku konserwacji, jednak pozostały brukowane brody. Przez całe stulecia 
dzikie plemiona, dla których imię Cezara było tylko mitem, stąpały po jego 
gigantycznych drogach i nadawały im fantastyczne nazwy: Walting Street, 
Ermine Street i Fosse Way. Stopniowo kamieni ubywało, a ludzie byli zbyt 
niedbali i ciemni, by je zastępować nowymi. Z kolei używano dróg jako 
kamieniołomów, kiedy średniowieczny Anglik, wyczerpawszy nieco drzewo 
zaczął budować swoje domy mieszkalne z kamienia. Z dróg kołowych spadły 
więc do rzędu ścieżek dla jucznych koni, a wreszcie przeważnie znik-nęły w 
otaczających je mokradłach lub uprawnej ziemi. Obecnie niektóre ich odcinki 
naprawiono i zmodernizowano i samochód pędzi szlakiem rzymskich legionów. 
Jednak inne odcinki - te najbardziej lubiane - zachowały się dla Bryta i Sasa, 
który i dziś wędruje pieszo; można je odnaleźć jako zielone ścieżki, 
wychodzące znikąd i kończące się niczym, biegnące całymi milami prosto jak 
strzała przez cudowną, starą angielską wieś.
Trzecim dziedzictwem Rzymian było walijskie chrześcijaństwo. Stanowiło 
ono najpóźniejszy ich import do Brytanii, który jednak przeżył starsze i bardziej 
charakterystyczne rzymskie instytucje. Łopata archeologa odkryła tylko 
nieliczne ślady chrześcijaństwa w świecie rzymsko-brytyjskim i to czyni 
jeszcze bardziej godnym uwagi fakt jego przetrwania jako jedynej pozostałości 
rzymskiej cywilizacji wśród Walijczyków. Jedną z przyczyn tego był fakt, że 
ustrój wojskowy i polityczny Cezarów znikł z Brytanii, aby nigdy już tam nie 
powrócić, natomiast misjonarze religii chrześcijańskiej powracali stale ze 
zlatynizowanego kontynentu, aby dodawać otuchy Walijczykom w ciężkim 
okresie, kiedy wał nortumbryjski został przerwany i Pik-towie i Szkoci nacierali 
z północy i zachodu, a Sasi z południa i wschodu. Reszta świata 
cywilizowanego opuściła Walijczyków, tylko misjonarze o nich nie zapomnieli. 
Jednym z nich był święty Germa-nus, tradycyjny bohater „zwycięstwa Alleluja" 
*, które odniósł nad armią połączonych Piktów i Sasów w 430 r. Podanie głosi, 
że ów święty, poprzednio wybitny rzymski wojskowy w Galii, przybywszy do 
Brytanii dla stłumienia herezji pelagiańskiej ** wrócił do dawnego zawodu, 
objął dowództwo nad tłumem przerażonych Brytów i powiódł ich do 
zwycięstwa nad strasznym pogańskim najeźdźcą. Wprawdzie jest to może 
przesadna kościelna relacja faktu, skądinąd
* Bitwa ta odbywała się w dzień święta Wielkiej Nocy, a zawołaniem wojowników 
było „Alleluja". Stąd „zwycięstwo Alleluja" (Hallelujah Victory).
** Herezja pelagiańska - poglądy głoszone przez Pelagiusza (ok. 355-ok. 425), który 
przeciwstawiał się św. Augustynowi głównie w zagadnieniach predesty-nacji i wolnej 
woli. Usiłował nadać chrystianizmowi charakter bardziej racjo-nalistyczny i 
optymistyczny. Jego poglądy zostały potępione przez sobór w Efezie.
78


nam zupełnie nieznanego, ale jest ona nader charakterystyczna dla tego okresu 
- nawet symboliczna. Duchowieństwo chrześcijańskie, składające się z ludzi 
praktycznych i wykształconych, a takie cechy stawały się wówczas rzadkie, 
wypełniło lukę powstałą po wycofaniu się rzymskiego żołnierza i gubernatora. 
W dniach niedoli wiara chrześcijańska zawładnęła Walijczykami, którzy jej nie 
wyznawali, kiedy była oficjalną religią rzymskiego rządu. Zobaczymy, jak to 
samo zjawisko powtórzy się, gdy świeżo ochrzczeni Sasi dostaną- się z kolei w 
jarzmo pogańskich Duńczyków i Norwegów. Słowa „Daj nam pokój w dni 
nasze, o Panie", „albowiem nie masz innego, który za nas walczy, jeno Ty, o 
Boże", dźwięczą osobliwie w nowożytnej liturgii angielskiej, zdają się mówić o 
Bogu chrześcijańskim, jako o jedynym sprzymierzeńcu, a nie jako o potężnym 
opiekunie w świecie nieprawości. Ale Walijczykowi wywłaszczonemu przez 
Sasów w V w. lub Sasowi wywłaszczonemu przez Duńczyków w IX w., 
mogło się to wydawać jakimś bardzo trafnym przedstawieniem sprawy *.
W tych okolicznościach Walijczycy z V i VI w. zaczęli uważać 
chrześcijaństwo za swą cechę szczególną, która wraz z ich ukochaniem 
muzyki bardów i poezji pozwalała im czuć się wciąż czymś wyższym od 
saskich dzikusów, wypierających ich z równin i ograniczających do terenów 
wzgórz i wrzosowisk „dzikiej Walii". Proroctwo starego walijskiego barda o 
starożytnych ludach, niegdyś panujących w Brytanii, tak przedstawiało ich losy:
„Swojego Boga będą czcili,
I utrzymają swoją mowę,
Ale utracą swoją ziemię z wyjątkiem dzikiej Walii".
Podobny rozkwit celtyckiego chrześcijaństwa nastąpił na oddalonym 
półwyspie Walii Zachodniej, czyli Kornwalii. Na obfitujących w cynę 
wrzosowiskach i nad jej leśnymi strumieniami, płynącymi do skalistych 
zacisznych zatoczek, żył własnym życiem ludek miejscowych świętych, nie 
znanych reszcie chrześcijaństwa, którzy pozostawili swe imiona wsiom 
kornwalijskim, pamiątkom owych niespokojnych czasów, kiedy zginęła 
brytyjska cywilizacja, a brytyjskie chrześcijaństwo odnalazło swą prężność pod 
grozą śmierci. Zaginione dzieje romantycznych wieków Kornwalii musiały być 
w znacznej mierze związane z morzem, gdyż łączą się ściśle z historią i religią 
Armoryki, leżącej w Galii na przeciwległym brzegu. Brytowie z wyspy tak 
licznie uciekali tam przed saskim najeźdźcą, że Armory-ka zromanizowanej 
Galii stała się Brytanią celtyckiego odrodzenia,
1 Jak dawne naprawdę są te słowa, nie wiadomo - być może nie sięgają w 
rzeczywistości dalej niż XI w.
79


której nigdy w pełni nie miało wchłonąć życie łacińskiej Francji, nawet w 
czasie rewolucji francuskiej, gdy Bretończycy opierali się gwałtownie wielkim 
przemianom, na jakie zdecydowała się reszta Francji.
NOTY KOŃCOWE DO ROZDZIAŁU III
(1) O pochodzeniu Anglosasów i Jutów zob. Chadwick Origin of the 
English Nation; Cam. Med. Hist. I, s. 384-5; Cyril Fox Cambridge Region, 
s. 238, 254-56, 296; Leeds Archaeology of Anglo-Saxon Settlements i 
Chambers Widsith, s. 237-247.
(2) Haverfield Roman Occupation (1924) s. 274. Twierdzeniu Ha-
verfielda, że „nie jest znany przypadek zamieszkiwania przez Sasów rzymskiej 
willi" nie zaprzecza Cyril Fox Cambridge Region, s. 282-3, ale być może je 
precyzuje. Fox mówi tam: „Istnieją dowody powstawania osiedli anglosaskich 
w dawnych rzymskich miejscowościach w regionie Cambridge. Oprócz 
samego Cambridge domy rzymskie w Litlington, Bartlow, Wymondley (H) i 
Stansted (E) położone są w anglosaskim ośrodku osiedla albo doń przylegają. 
Niekoniecznie jednak trzeba to uważać za dowód ciągłości, może to być 
jedynie rezultat działania praw ekonomicznych".


ROZDZIAŁ    IV
PONOWNE   WPŁYWY   ŚRÓDZIEMNOMORSKIE. 
POWRÓT  CHRZEŚCIJAŃSTWA
Jeżeli społeczeństwa pierwotne mają zdobyć wiedzę, bogactwo i 
zorganizowaną wolność, muszą przede wszystkim kroczyć nie drogą 
demokratycznej równości, lecz drogą arystokracji, władzy królewskiej i 
kapłaństwa. W pogańskim rodzie lub plemieniu może panować względna 
równość a ubóstwo może być rozdzielone pomiędzy jego członków mniej 
więcej równo, jednak w masie nie zdoła ono nigdy wznieść się na wyższy 
stopień cywilizacji i osiągnąć całkowitą wolność jednostki. Gdy zbiorowisko 
ludzkie jest bardzo biedne, jacyś nieliczni spośród niego muszą się wzbogacić, 
aby mogła nastąpić akumulacja dóbr dla celów cywilizacyjnych. Kiedy 
zbiorowisko ludzkie jest ciemne, postęp jest możliwy jedynie dzięki wybitnym 
zdolnościom nielicznych jego członków. W takim świecie organizacja może 
zostać zapoczątkowana jedynie przez osobiste wybicie się, a utrwalona - tylko 
przez przywilej. Wykształcenie i religia są w tych pierwotnych czasach 
nierozłącznie związane z zabobonem i z przewagą kapłana nad człowiekiem 
świeckim, co Ecclesiastical History Bedy na każdej stronie tak niewinnie ł z 
takim wdziękiem pokazuje. W naszej demokratycznej i do pewnego stopnia 
naukowej epoce te warunki postępu w przeszłości mogą wydać się komuś 
osobliwe, jednak zawierają one w znacznej mierze tajemnicę wczesnych 
dziejów Anglii. Największy badacz tej epoki pisał:
„Jeśli te kilka stuleci nazwiemy czasami feudalnymi, to feudalizm uznamy 
za naturalny, a nawet konieczny etap naszej historii: to znaczy, gdyby Anplia 
XVI-wieczna miała powstać z Anglii VIII wieku nie przechodząc przez okres 
feudalizmu, musielibyśmy wyobrazić sobie wiele ogromnych i podstawowych 
zmian w naturze człowieka i jego otoczenia. Jeżeli używamy terminu feudalizm 
w szerokim znaczeniu tego słowa, to (przyjmując podbój barbarzyński jako fakt 
nieodwracalny) feudalizm ozracza cywilizację, podział pracy i zatrudnienia, 
możliwość obrony kraju, możliwość rozwoju sztuki, wiedzy,



81
 


literatury i istnienie czasu wolnego na naukę; katedra, scriptorium, biblioteka są 
dziełem feudalizmu w równej mierze, co zamek barona. Dlatego też kiedy 
mówimy, jak będziemy musieli mówić, o siłach, które działają w kierunku 
podporządkowania chłopstwa sądownictwu dziedzica i dzięki którym dwór z 
jego chłopem poddanym zastępuje wolną wieś, to mówić będziemy - tak mi się 
przynajmniej zdaje - nie o siłach nieprawidłowych, nie o retrogresji, nie o 
chorobie, lecz raczej o normalnym i zdrowym rozwoju. Wprawdzie dalecy 
jesteśmy od radosnego optymizmu, który nie chce widzieć, że proces 
cywilizacji bywa często okrutny, ale Anglia XI-wieczna jest bliższa Anglii XIX 
wieku niż Anglia VII wieku - bliższa właśnie o cztery stulecia".
Tak pisał Maitland przed trzydziestu laty, a rozdziały jego książki, która 
próbuje dać zarys historii okresu anglosaskiego i normandz-kiego, muszą w 
dużej mierze stanowić komentarz do tej jego wnikliwej obserwacji. Władza 
królewska, feudalizm i władza kościelna wyrosły razem jako harmonijne części 
ogólnego nurtu. Król, tan i biskup, choć często rywale, przeważnie popierali się 
wzajemnie. Wszyscy oni byli jednocześnie i wyzyskiwaczami, i zbawcami bez-
radnego skądinąd społeczeństwa. Okres inwazji duńskich i czasy następujące 
po nich tworzą najlepsze tło dla opisania rozwoju feudalizmu i władzy 
królewskiej, których początki zauważyliśmy już w okresie podboju saskiego. W 
niniejszym rozdziale, obejmującym lata pomiędzy tym podbojem i przybyciem 
Wikingów, musimy podjąć się trudnego zadania: ocenić znaczenie zmiany 
religii, jako pierwszego wielkiego kroku naprzód, jakiego dokonał lud angielski 
na drodze cywilizowanego życia.
Podbój wyspy przez chrześcijaństwo oznaczał powrót cywilizacji 
śródziemnomorskiej w nowej postaci i z nowym posłannictwem.
W portach Kentu, przez które przybywały i odchodziły legiony, wylądował 
Augustyn z Rzymu i Teodor z Tarsu; wprowadzili oni tutaj hierarchię, 
wzorowaną na biurokracji byłego Cesarstwa Rzymskiego, z kolei królowie 
angielscy zapożyczyli od tej nowej administracji kościoła formy i sztukę 
rządzenia odpowiadającą potrzebom młodego państwa. Chrześcijaństwo 
oznaczało również powrót na wyspę nauki i zapoczątkowania wśród 
barbarzyńców cywilizacji politycznej i prawnej opartych na sztuce czytania i 
pisania w nadającym się do łatwego użytku alfabecie łacińskim1.
1 Właśnie od chwili przybycia chrześcijan do władztw saskich mamy pisane prawa, 
kroniki i poezje. Historyk traci jednakże jedno źródło - broń i ozdoby, które pogańscy 
Sasi grzebali razem ze zmarłym, co zwyczaje chrześcijańskie zniosły. Cmentarze tak 
ważne dla okresu pogańskiego, oddają mniejsze usługi w epoce chrześcijańskiej. Na 
szczęście, zamiast tego mamy świadectwa literackie.
82


Chrześcijaństwo mówiło też o dziwnych sprawach, zupełnie obcych dla 
umysłowości nordyckiej i w dużej mierze obcych umy-słowości starożytnego 
Rzymu: uczyło miłosierdzia, pokory, dyscypliny wewnętrznej, zainteresowania 
sprawami duchowymi, czynnego i niespokojnego sumienia; kładło nacisk na 
różnicę między duszą i ciałem z uszczerbkiem dla ciała; wpajało wielkie obawy 
i wielkie nadzieje co do życia przyszłego, które stale kierowały uczynkami na 
ziemi; nakazywało podporządkowanie się człowieka świeckiego kapłanowi - 
częściowo jako mądrzejszemu, częściowo wskutek zabobonnego lęku, jaki 
wzbudzał; przywiązywało wielkie znaczenie do dogmatu i w konsekwencji 
nakładało nowy obowiązek religijny - prześladowania każdego poganina i 
każdego heretyka, co było osobliwym wnioskiem w religii głoszącej 
powszechne braterstwo. Tak samo, jak władza królewska i feudalizm, religia 
średniowieczna nie była błogosławieństwem bez zastrzeżeń. Ale wpływ tych 
potęg na łatwy charakter nordycki dał po upływie tysiąca lat Anglików epoki 
Tudorów i, nie ujmując szacunku naszym starożytnym przodkom, możemy 
stwierdzić, że zasięg myśli tych późniejszych, którzy zasiadali w gospodzie 
Mermaid Tavern *, był większy niż tamtych gwarzących przy miodzie w 
saskich izbach, gdzie minstrel Widsith „otwierał swoją słów skarbnicę" **.
Cześć Wotana i Tora, wspólna religia pierwotnego Anglosasa i 
Skandynawa, była przede wszystkim religią laicką, religią wojownika, religią 
dzielnych mężów nie obciążonych zbytnio rozumem ani nie troszczących się o 
własne dusze. Jej wspaniała stara mitologia wpajała czy też odzwierciedlała 
cnoty tych ludów - męskość, hojność, lojalność w służbie i w przyjaźni, i pewną 
prymitywną uczciwość. Kryteria społeczne, jakimi kieruje się współczesny 
uczeń angielski, nie odbiegają bardzo od tych wzorów, stanowiących 
najelementarniejszy wyraz charakteru etnicznego. Duńczycy mieli specjalną 
nazwę nidings voerk, która w odróżnieniu od zwykłych przekroczeń prawa 
definiowała takie czyny jak tchórzostwo, dezercja lub niesława jakiegokolwiek 
rodzaju, karane dużo surowiej przez opinię publiczną. Gorzej było stać się 
niding niż zabójcą. Kłamcą też raczej się pogardza, niż się go szanuje. Ludy 
nordyckie nie widziałyby swego bohatera w Jakubie, a nawet Odyseuszu 
pełnym podstępów - pomimo podobieństw między społeczeństwami opisanymi 
u Homera i w Beowulfte. Umiłowanych bohaterów świata
* Mermaid  Tavern  (Tawerna Syreny)  - słynna gospoda w  elżbietańskim 
Londynie.
** Mindstrel Widsith - bohater poematu staroangielskiego Widsith, wchodzącego 
w skład zbioru poematów staroangielskich tzw. Ezeter Book, którego rękopis, 
sporządzony na życzenie biskupa Leofrica (ok. 975 r.), został przezeń ofiarowany 
katedrze w Exeter.
83


północnych wojowników jak Njala z Islandii, w przededniu pojawienia się tam 
chrześcijaństwa sławią sąsiedzi, ponieważ „nigdy nie kłamią".
W czasie pierwszego zetknięcia się czcicieli Wotana z chrześcijaństwem 
składanie ofiar z niewolników i jeńców, wspólne wszystkim religiom 
pierwotnym, nie zanikało całkowicie na kontynencie, choć nie ma śladów jego 
istnienia w saskiej Anglii. Ofiary z bydła i koni były bardzo rozpowszechnione, 
a towarzyszyły im uroczyste biesiady i pijaństwo, które za radą papieża 
Grzegorza uległy przekształceniu w uroczystości świąteczne i „kościelne piwa" 
(Church aleś) *.
Religia nordycka nie była religią strachu albo magicznych formuł dla 
przebłagania wrogich potęg. Zamiast zdobić swe świątynie freskami 
przedstawiającymi męki potępionych uczyła ona ludzi nie bać się śmierci. 
Ideałem jej było obcowanie bohatera z bogami nie tylko przy ucztach i w 
zwycięstwie, ale również w niebezpieczeństwie i klęsce. Albowiem bogowie 
również ulegają przeznaczeniu i skandynawska wizja zmierzchu bogów, który 
ma stać się końcem świata, ukazywała bohaterów mężnie umierających w 
ostatniej beznadziejnej walce przeciwko potęgom chaosu, lojalnych i 
nieustraszonych aż do końca. Jest to religia niepełna, ale nie pozbawiona 
szlachetności. Zawiera ona owe charakterystyczne pierwiastki, których 
włączenie do nowożytnej cywilizacji i do samego chrześcijaństwa stało się 
specjalnym posłannictwem ludów nordyckich.
Jednak, pomimo tych wszystkich zalet starodawna wiara saska i duńska 
była religią barbarzyńską, nie mającą w sobie żadnych elementów dalszego 
postępu, a spontaniczne przejście jej wyznawców na chrześcijaństwo wydaje 
się potwierdzać ten fakt. Stara religia stanowiła tylko tradycyjny wyraz 
charakteru etnicznego, a nie była jakąś siłą zewnętrzną oddziałującą na ten 
charakter. Niewiele zrobiła dla nauki i sztuki. Nie głosiła pokory, miłosierdzia 
lub czegokolwiek, co byłoby trudne do spełnienia. Nie budziła zapału religijnego 
w żadnej formie. Nie była też nietolerancyjna; kroniki nie wspominają, by jakiś 
misjonarz poniósł śmierć męczeńską nawracając Anglosasów. Pogaństwo 
angielskie pozbawione było ochrony, dobrej czy złej, przed atakiem 
chrześcijaństwa. Jego rozproszeni kapłani nie mieli uprzywilejowanego 
stanowiska ani poczucia zbiorowej więzi. Coifi, najwyższy kapłan Wotana w 
rejonie Yorkshire - gdy Paulinus po raz pierwszy przybył nauczać do Edwina z 
Northumbrii - oświadczył, że służba bogom nic mu nie daje, nawet pierwszego 
miejsca na dworze królewskim, i niezwłocznie podążył na czele ludu zburzyć 
świątynię, której był opiekunem.
* „Kościelne piwa" (Church aleś) - uczty w dni świąteczne, odbywane w kościele 
lub na jego dziedzińcu celem zebrania funduszów na potrzeby kościoła i na pomoc dla 
ubogich.
84


Będą podaje również inne, bardziej godne przemówienie na rzecz przyjęcia 
chrześcijaństwa, jakie wygłosił jeden z tanów króla Edwina na tej samej radzie 
(Witan):
„Doczesne życie człowieka na ziemi, o królu, wydaje mi się w porównaniu 
z tym czasem, którego nie znamy, jak szybki przelot wróbla przez dom, w 
którym siedzisz zimą przy wieczerzy ze swoimi wodzami i tanami. Na środku 
grzeje ognisko i w izbie jest ciepło, ale na zewnątrz szaleje zimowa zawierucha 
deszczu i śniegu. Wróbel, wlatując jednymi drzwiami i wyfruwając zaraz 
drugimi, jest bezpieczny od burzy zimowej jedynie w czasie, kiedy znajduje się 
wewnątrz izby, ale przebywszy ową małą przestrzeń spokoju i pogody 
natychmiast znika Ci z oczu, przechodząc z zimy na powrót w zimę. Tak i to 
życie człowieka pojawia się na małą chwilkę, ale co po nim następuje ani co je 
poprzedziło, nie wiemy wcale. Jeśli więc ta nowa nauka mówi nam coś 
bardziej pewnego, to chyba słusznie zasługuje na to, aby iść za nią".
Misjonarze chrześcijańscy mieli rzeczywiście ogromną przewagę, 
przynosząc z sobą wyraźnie zarysowaną kosmogonię i określone doktryny o 
niebie i piekle, jak osiągnąć jedno, a uniknąć drugiego, W przeciwieństwie do 
tych ścisłych dogmatów stara religia ofiarowywała jedynie mglistą i poetyczną 
wersję zabobonów ludowych dotyczących przyszłego życia. Przykładem tego 
jest islandzka opowieść w Burnt Njal, w której Hogni słyszy przypadkiem, jak 
jego ojciec, niedawno zabity wojownik Gunnar, śpiewa z głębi grobowca o 
swej ostatniej bitwie.
„Oto ci dwaj, Skarphedinn i Hogni, znajdowali się pewnego wieczoru na 
dworze obok grobowca Gunnara od południowej strony. Księżyc i gwiazdy 
świeciły jasno i czysto, ale od czasu do czasu przesłaniały je chmury. Nagle 
wydało im się, że widzą otwarty grób i oh! Gunnar obrócił się w grobowcu i 
patrzy na księżyc. Zdawało im się, że widzą cztery światła płonące w 
grobowcu i żadne z nich nie rzuca cienia. Zobaczyli, że Gunnar jest wesoły i 
ma radosną twarz. Śpiewał on pieśń i tak głośno, że mogli ją słyszeć chociaż 
byli dość daleko:
Ten, co hojnie rozdawał pierścienie, Gdy kapały w 
walce kraśne krople dżdżu, Z jasną twarzą i 
odważnym sercem Spotkał dolę swoją ojciec 
Hogniego; Okrywając hełmem swoje czoło 
Dzierżąc w ręku swą tarczę powiedział, «Umrę 
jako podpora w tym boju Prędzej umrę, niż ustąpię 
choć cal. Tak, prędzej umrę, niż ustąpię cal».
Po czym grobowiec zamknął się znowu".
85


Można to uznać za łabędzi śpiew owej pięknej, starej pogańskiej 
społeczności, albowiem w kilka lat później chrześcijańscy misjonarze przybyli 
na Islandię, jedną z ostatnich ostoi nordyckiego pogaństwa, i najlepsi ludzie na 
wyspie wraz z mówiącym prawdę Njalem obiecali im poparcie.
Anglosaskie pogaństwo zginęło na cztery wieki przed skandynawskim. Z 
przyczyn geograficznych Anglia znalazła się na drodze wpływów 
chrześcijańskich dużo wcześniej, nim dosięgły one Danii, Norwegii czy Islandii. 
Angielski Wotan został obalony w VII wieku wskutek silnego ruchu 
okrążającego wyspę jednocześnie od północy i od południa, bowiem religia 
Kolumby i Aidana przyszła ze Szkocji, a religia Grzegorza i Augustyna z 
Rzymu. Wprawdzie można było oczekiwać, że natarcie wyjdzie od zachodu, 
jednak walijscy chrześcijanie wciąż jeszcze za bardzo nienawidzili saskiego 
najeźdźcę, by chcieli zbawiać jego duszę.
Niemniej jednak Walijczycy przyczynili się bezpośrednio do nawrócenia 
Anglii, ponieważ święty Patryk był zromanizowanym Brytem. Pochodził on 
prawdopodobnie z dolnego Severnu, skąd w pierwszych latach V w. szkoccy 
najeźdźcy z Irlandii uprowadzili go do niewoli. Nawrócenie przezeń Irlandii 
(432-461 r.) zapoczątkowało chrześcijaństwo, które okrężną drogą, powróciło 
do północnej Anglii. Kolumba przeniósł je z Irlandii do zachodniej Szkocji (563 
r.), a ze Szkocji misja Aidana dokonała nawrócenia Northumbrii (635 r.) w 
następnym pokoleniu po wylądowaniu Augustyna w Kencie (597 r.).
Chociaż irlandzkie chrześcijaństwo Kolumby i Aidana stało się rywalem 
rzymskiego chrześcijaństwa Grzegorza i Augustyna, Patryk nie zamyślał 
zakładać kościoła wrogiego Rzymowi. Nosił rzymskie imię - Patricius - i był 
obywatelem starego Imperium, dumnym ze swych rzymskich praw, jak sam 
święty Paweł. Kształcił się w Galii i otrzymał swoją misję od tamtejszego 
kościoła, który już wtedy uważał biskupa rzymskiego za ważnego doradcę w 
wątpliwych kwestiach religijnych, choć nie za najwyższego zwierzchnika. 
Jakkolwiek Patryk nie był bardzo wykształcony, przyniósł jednak do Irlandii 
bezcenny dar w postaci języka łacińskiego, z którego geniusz celtycki wkrótce 
zrobił wspaniały użytek zarówno w literaturze świeckiej, jak i religijnej. Nie 
zamierzał on jak Cyryl, apostoł Słowian, stworzyć odrębnej cywilizacji 
chrześcijańskiej dla ludu, który nawracał. Pragnął uczynić z Irlandii część 
rzymskiego chrześcijaństwa i rzymskiej cywilizacji w chwili, gdy Zachodnie 
Cesarstwo Rzymskie wydawało nieomal ostatnie tchnienie i w umysłach 
ludzkich było cał-
86


kowicie utożsamiane z religią chrześcijańską. Przyjęcie chrześcijaństwa w 
Irlandii, podobnie jak później w Anglii, było częściowo wynikiem podziwu, jakie 
barbarzyńcy żywili do Imperium mimo jego upadku i do wszelkich rzeczy 
przynależnych do Rzymu.
Pomimo to kościół, który zatriumfował w Irlandii dzięki Patrykowi, po jego 
śmierci oddalał się od Rzymu w swym rozwoju. Upadek Cesarstwa na 
zachodzie, wytrzebienie łacińskich instytucji na sąsiedniej wyspie brytyjskiej 
oraz podboje barbarzyńskie we Francji i Italii izolowały na jakiś czas Irlandię od 
wpływów śródziemnomorskich i stworzyły warunki dla powstania rodzimego 
celtyckiego kościoła i cywilizacji. Fakt, że barbarzyńskie najazdy dosięgły 
Irlandii dopiero z nadejściem Wikingów w IX w., umożliwił rozkwit sztuki, 
fantazji i literatury w życiu wczesnego irlandzkiego chrześcijaństwa.
Lecz chociaż chrześcijaństwo irlandzkie kwitło pośród irlandzkiego 
społeczeństwa, nie przekształciło go ono tak, jak chrześcijaństwo anglosaskie 
przekształciło społeczeństwo anglosaskie. Społeczny układ w Irlandii nie dawał 
żadnych podstaw, na których byłoby możliwe wzniesienie hierarchii typu 
rzymskiego, a tym mniej systemu parafialnego. Do przybycia Wikingów nie 
istniały tam miasta. Do nadejścia Strongbowa nie było tam feudalizmu.
Irlandczycy byli zorganizowani w pewną ilość wrogich i walczących ze 
sobą plemion, przy czym każde plemię związane było węzłami pokrewieństwa i 
każdym rządził wódz, którego zwierzchnikiem raczej niż władcą był 
„zwierzchni król" w Tara. Stąd irlandzkie chrześcijaństwo miało charakter 
plemienny. Nie było parafialne ani w rzymskim znaczeniu episkopalne, 
jakkolwiek istniał nadmiar mało-znacznych biskupów przeważnie bez stolic 
biskupich. Istotą jego życia było życie zakonne. Normalny irlandzki klasztor był 
związany z poszczególnym plemieniem i nie uznawał żadnego zwierzchnika du-
chownego, który byłby uprawniony do sprawowania kontroli nad opatem.
Celtyckie życie klasztorne nie reprezentowało zakonnego ideału św. 
Benedykta. Była to kongregacja pustelników osiadła w jakimś miejscu 
odludnym, często na skalistej górze lub na wyspie. Każdy mieszkał w swej 
własnej chatce podobnej do ula, zbudowanej z chrustu, gliny i darni; ale dla 
wzajemnego kontaktu i bezpieczeństwa chatki skupiały się w obwarowanej 
wsi, czyli kraalu pod władzą opata. Zakonnicy prowadzili wielostronną 
działalność, byli bowiem pustelnikami, uczonymi, artystami, wojownikami i 
misjonarzami. Poszczególni mnisi niekiedy wyruszali w świat głosić Ewangelię, 
łagodzić plemienne waśnie lub prowadzić plemienne wojny; czasami kopiowali i 
iluminowali rękopisy w klasztorze; czasem oddalali się w poszukiwaniu 
większego odosobnienia, jak święty Cuthbert, kiedy
87


porzucił towarzystwo swych braci zakonnych na odległej wyspie Lindisfarne 
dla jeszcze pełniejszej samotności na wyspach Farne1.
To irlandzkie życie zakonne zarówno w swej pierwotnej ojczyźnie, jak i w 
krajach misyjnych Szkocji i Northumbrii przyniosło obfite żniwo świętych. 
Opowieści o ich życiu, z których wiele zachował Będą, są szczególnie 
pociągające. Jakaś świeżość i brzask jutrzenki świeci w legendach o Aidanie i 
Cuthbercie. Zawdzięczamy tej formie życia zakonnego nie tylko Księgę z Kells 
*, ale też sztukę rękopiśmienną z Lindisfarne, gdzie rodzima ornamentyka 
celtycka i saska przeplata się w doskonałej harmonii z tradycjami 
chrześcijańskimi pochodzącymi z krajów południowych. Irlandzcy zakonnicy 
odnowili również znajomość klasycznej literatury świeckiej, która zanikła nie-
mal całkowicie w Europie zachodniej. Podczas gdy papież Grzegorz Wielki 
ganił pewnego galijskiego biskupa za studiowanie gramatyki i poezji łacińskiej, 
irlandzcy chrześcijanie skwapliwie ratowali je dla świata w swym dalekim 
zakątku, gdzie nie słyszano o papieskiej naganie. Stamtąd przenieśli je do Anglii 
Benedykta Biskupa i Bedy, gdzie wydały obfite plony; w końcu za dni Karola 
Wielkiego zabrał je z sobą za morze Alkuin, aby rozpoczęły ponowny podbój 
nieoświe-conego kontynentu.
Szkocja, Anglia i Europa wiele zawdzięcza irlandzkiemu duchowieństwu. A 
jednak niewiele ono uczyniło, aby ucywilizować, a nic zgoła, aby zorganizować 
lud swej własnej wyspy, gdzie nadal panował ustrój plemienny. Zalety i 
ograniczoność kościoła celtyckiego ściśle się ze sobą wiązały; szeroka 
swoboda i prawo indywidualnego wyboru pociągnęły za sobą osłabienie 
więzów organizacyjnych, co pozostawiło kościołowi niewiele sił, gdy stracił 
swój pierwszy, twórczy impet.
Takie było chrześcijaństwo, które wkroczyło do pogańskiej Szkocji z 
Ulsteru. Najskuteczniejszą z tych misji była misja z 563 r. św. Ko-lumby - 
żołnierza, męża stanu i pustelnika - najwybitniejszego opata i najbardziej 
typowego dla irlandzkiego ideału zakonnego. Na małej wysepce łona przy 
zachodnim wybrzeżu Szkocji zbudował on gromadkę chat podobnych do uli, 
skąd misjonarze roili się po całej północnej Brytanii i dokąd wracali regularnie 
dla odpoczynku, wspólnej narady i samotnej medytacji.
1 Sw. Cuthbert podporządkował się Rzymowi w 664 r., jednak tradycje 
chrześcijaństwa szkocko-irlandzkiego pozostały w nim żywe; pozostały one żywe 
nawet u Bedy - który był z tego względu szczególnie powołany do napisania Historia 
Ecclesiastica gentis Anglorum.
* Kells - miejscowość w hrabstwie Meath w Irlandii, gdzie ongiś św. Kolumba 
założył klasztor, którego ruiny istnieją po dziś dzień. W klasztorze tym znaleziono 
pięknie iluminowany rękopis Biblii, zawierający też kronikę klasztoru. Rękopis ten 
pochodzący przypuszczalnie z VIII w., znajduje się obecnie w bibliotece Trinity College 
w Dublinie.
88


W czasach Kolumby przyszła Szkocja1 była już podzielona pomiędzy Sasów 
i Celtów. Sasi usadowili się w południowo-wschodnim kącie równiny; ten 
bogaty okręg, znany później jako Lothian, stanowił podówczas północną część 
królestwa Northumbrii, które w okresie największej ekspansji rozciągało się od 
rzeki Humber do zatoki Firth of Forth. Król Northumbrii Edwin umocnił swój 
Edwin's Burg na słynnej skale jako najbardziej na północ wysuniętą twierdzę 
Sasów na wyspie. Cała północ, zachód i większość środkowej części przyszłej 
Szkocji była jeszcze celtycka; miała ona jednak w przyszłości przyjąć saski 
język i cywilizację, być może bez dużych zmian etnicznych. Historię Szkocji 
stanowią w dużym stopniu właśnie dzieje tego procesu anglizowania Celtów. 
Gdyby Anglosasi nie osiedlili się tak wcześnie na południowo-wschodnich 
nizinach, Szkocja pozostałaby krajem celtyckim i plemiennym, a jej przyszłe 
dzieje i stosunki z Anglią mogłyby mieć większe podobieństwo do historii 
Irlandii lub Walii.
Za czasów króla Edwina Sasi z Northumbrii byli jeszcze w Szkocji wrogimi 
intruzami, ciągle w stanie wojny ze światem celtyckim nad górnym Tweed i 
dalej na północ. Świat zaś celtycki stale walczył między sobą. Niezależnie od 
niezliczonych waśni i sporów plemiennych, istniały trzy główne ludy celtyckie - 
Piktowie w Szkocji północnej i w Galloway, przy czym większość ich należała 
prawdopodobnie do galickich (gołdelickich) Celtów; brytańscy Celtowie w 
Strathclyde; i najpóźniejsi przybysze, Szkoci z Irlandii, osiedli w Dalriada, 
obecnym Argyllshire. Zamorscy Szkoci mieli nadać całemu krajowi swą 
nazwę, ale nie swoją cywilizację. Dzieje tych wczesnych czasów, nie mniej niż 
zasiedlenie protestanckiego Ulsteru za panowania Jakuba I i imigracja 
irlandzka do Clydeside w najnowszym okresie, przypominają nam, że związek 
między zachodnią Szkocją i północ-no-zachodnią Irlandią stanowi w historii 
czynnik o charakterze stałym.
Kolumba, Szkot irlandzki z pochodzenia, uzyskał wielki wpływ na swych 
bratnich Szkotów w Dalriada i na Piktów na północy. Bryto-wie w Strathclyde 
wolniej poddawali się oddziaływaniu nowej religii. Na początku VII stulecia 
chrześcijaństwo z lony miało mocne oparcie co najmniej w wielu wodzach i 
plemionach celtyckiej Szkocji. Natomiast Sasi z Northumbrii wciąż jeszcze się 
wahali, zależnie od zmiennych kolei walki i od osobistych przekonań swych 
królów, pomiędzy czcią Wotana a rzymską formą chrześcijaństwa, jaką głosił 
wśród nich Paulinus, jeden ze współpracowników Augustyna. Zanim opi-
1 Rozdział pomiędzy Anglią i Szkocją, choć zarysowany w czasach rzymskich (zob. 
wyżej przyp. na s. 52), zatarł się we wczesnym średniowieczu. Saska Northumbria 
przekraczała granicę gór Cheviot na wschodzie, a celtycka Strathclyde na zachodzie. 
Szkocja mogła sobie rościć jeszcze mniejsze pretensje do wewnętrznej jedności niż 
Anglia.
90


szemy nawrócenie Northumbrii przez chrześcijaństwo szkocko-irlandz-kie, 
musimy zwrócić uwagę na misję Augustyna w południowej Anglii, drugie 
skrzydło chrześcijańskiej inwazji na wyspę.
Grzegorz Wielki, pierwszy z wielkich papieży, był rzeczywistym 
założycielem średniowiecznego papiestwa. W 590 r. otrzymał pod swój zarząd 
bezbronne i zubożałe biskupstwo Rzymu, otoczone przez triumfujących 
barbarzyńców wśród ruin zburzonego świata. W ciągu dwunastu lat podniósł je 
w pojęciu ludzkości do godności dziedzica nie istniejącego Imperium 
Zachodniego.
Przejście przewodnictwa nad Europą z rąk świeckich do duchownych 
znalazło swe odbicie w historii osobistego życia Grzegorza. Rozpoczął karierę 
jako bogaty rzymski patrycjusz i przez jakiś czas poświęcał swe wybitne 
zdolności administracyjne pracy na stanowisku prefekta miasta. Potem nagle 
porzucił swoje przywileje społeczne i obowiązki polityczne, by zamieszkać jako 
pokorny mnich na Celijskim wzgórzu. Podniesiony do godności biskupa 
rzymskiego, wykazał w działalności dla dobra kościoła geniusz Cezara i 
troskliwość organizacyjną Augusta. Jego listy pasterskie do kościołów 
zachodniej Europy na każdy aktualny temat religijny, polityczny i społeczny 
uznawano nie ze względu na ich moc prawną, ale ze względu na wielki 
autorytet moralny. Jeżeli papiestwo było, jak nazwał je Hob-bes, „niczym 
innym, jak tylko widmem zmarłego Rzymskiego Imperium, siedzącym w 
koronie na jego grobie", było to widmo żywe, a nie jakieś przywidzenie. 
Ponieważ kierownicza władza Imperium przestała istnieć na zachodzie, ów 
„widmowy" autorytet znalazł dobre przyjęcie u dalekich królów, biskupów, 
mnichów i ludów, dawał bowiem jakąś nadzieję postępu, zgody i sprawiedliwej 
bezstronności w świecie chaosu i gwałtu. Ta nowa koncepcja starego Rzymu 
miała sobie zdobyć mocne oparcie w anglosaskiej Anglii.
Augustyn był po prostu tylko cennym narzędziem w ręku Grzegorza 
Wielkiego. Bodziec do nawrócenia „Anglów" w „aniołów" wyszedł od 
Grzegorza osobiście. A gdy Augustyn i towarzyszący mu misjonarze wrócili 
zrozpaczeni z niebezpiecznej podróży, posłał ich tam ponownie z upomnieniem i 
zachętą.
Kiedy Augustyn wylądował w Thanet w597, królestwo Kentu nie było 
oczywiście nie przygotowane do przyjęcia ewangelii. Stanowiło ono najbardziej 
cywilizowane z państw angielskich i miało najściślejsze kontakty z chrześcijańską 
Francją. Żona króla Ethelberta z Kentu sama była chrześcijańską Frankijką. 
Wskutek braku głębszego przywiązania do religii pogańskiej, co podkreśliliśmy 
wyżej jako cechę charakterystyczną ówczesnego świata nordyckiego, królowie 
często
91


ulegali namowom swych chrześcijańskich żon przyjęcia religii bardziej 
cywilizowanej części ludzkości, a ich poddani rzadko opierali się tej zmianie.
Augustyn Anglii nie nawrócił. Nawrócił Kent, założył stolicę biskupią w 
Canterbury i uczynił z niej solidną bazę dla późniejszego krzewienia rzymskiego 
chrześcijaństwa na całej wyspie. Poza Kentem postępy były z początku 
powolne. Roszczenia Augustyna do zwierzchnictwa nad wszystkimi 
chrześcijanami w Brytanii z tytułu jego rzymskiej delegacji zostały odrzucone 
przez duchowieństwo walijskie na naradzie w pobliżu ujściu Severnu, gdzie 
obie strony straciły cierpliwość. W samej Anglii misjonarze po kilku latach 
zostali wypędzeni z Londynu, którego obywatele pojawiają się ponownie na 
kartach historii jako częściowo niezależni od małych królestw saskich, leżących 
na obu brzegach dolnej Tamizy. Utrzymujące się pogaństwo Londynu było 
główną przyczyną, dla której nigdy nie zrealizowano planu Grzegorza, by 
Londyn a nie Canterbury uczynić stolicą metropolity.
Pierwszym wybitnym sukcesem rzymskiego chrześcijaństwa poza Kentem 
było nawrócenie przez Paulinusa wielkiego króla Edwina (627) z Northumbrii, 
znowu za pośrednictwem żony-chrześcijanki *. Ponieważ Edwin panował od 
rzeki Humber do rzeki Forth i posiadał wasalnych królów w innych częściach 
wyspy, wydawało się przez chwilę, że Anglia jest już w połowie zdobyta dla 
Chrystusa.
Jednak jak dotąd misjonarze poza dworem królewskim nie wywierali 
jeszcze głębszego wpływu na opinię, i losy religii stały się w ciągu następnego 
pokolenia zależne od niepewnych wyników bitwy, od kaprysów i śmierci 
rywalizujących z sobą władców. Przez trzydzieści przełomowych lat 
Northumbria walczyła o zachowanie swego zwierzchnictwa na wyspie wobec 
wzrastającej potęgi Mercji i te polityczne wojny miały swój wpływ na 
rozstrzygnięcie sporu między Chrystusem a Wotanem. Król Penda z Mercji 
sprzyjał Wotanowi, podczas gdy szermierzami krzyża byli królowie Northumbrii 
Edwin i Oswald, którzy obaj w walce z Pendą stracili życie. Jednak ostatecz 
ne zwycięstwo Mercji nie przeszkodziło triumfowi chrześcijaństwaa. Walka ta 
nie była wojną religijną. Penda nie prześladował chrześci-
1 Zob. wyżej, s. 84-85.
1 „R. 633. Heathfield. Penda zwycięża i zabija Edwina. 634. Heavenfield. Oswald 
zwycięża i zabija Walijczyka Cadwallona, sprzymierzeńca Pendy. 642. Maserfield. Penda 
zwycięża i zabija Oswalda. 655. Oswy, brat Oswalda, zwycięża ł zabija Pendę. 659. 
Wulfhere z Mercji zrzuca jarzmo nortumbryjskie, lecz wprowadza do Mercji 
chrześcijaństwo". Trzeba pamiętać, że Historia Ec-clesiastica Bedy, Northumbryjczyka 
oraz Anglo-Saxon Chronicie, zapoczątkowana przez Alfreda, króla Wessexu, nie 
oddają należytej sprawiedliwości znaczeniu i potędze Mercji.
92


jaństwa i nie wprowadził takich praw przeciwko chrześcijańskim praktykom, 
jakie później chrześcijanie stosowali przeciwko kultowi Wotana. „Król Penda", 
pisze Będą „nie zabraniał głosić Słowa nawet wśród swojego ludu, Mercjan, 
jeśli ktoś miał ochotę tego słuchać. Natomiast nienawidził i gardził tymi, którzy 
nie postępowali według zasad wiary, kiedy już raz przyjęli naukę Chrystusową, 
mówiąc, że godni pogardy są ci, co nie słuchają Boga, w którego wierzą".
Sprzymierzeńcami Pendy w wojnie z Northumbrią byli chrześcijańscy 
Walijczycy pod berłem króla Cadwallona, dzicy górale, którzy za krzywdy 
wyrządzone swej rasie mścili się na chrześcijańskich Northumbryjczykach, 
znacznie przewyższając okrucieństwa popełniane przez pogan z Mercji wobec 
ich bratnich Sasów. Ale sam fakt, że Penda starał się o walijskich 
sprzymierzeńców, dowodzi, iż zapora pomiędzy dwoma ludami stawała się 
łatwiejsza do przeniknięcia. W tym właśnie okresie Mercja rozszerzała saskie 
panowanie i saską cywilizację na Magasaete, ziemie poza Severnem, w 
następstwie oddzielone od zachodu Wałem króla Offy.
Politycznym skutkiem tych wojen był zmierzch Northumbrii i wzrost Mercji. 
W ciągu VII w. Mercja nie tylko zaanektowała po-mniejsze państwa saskie 
Hwicce, Lindsey i Middle Anglia, ale nadto rościła sobie pretensje do 
zwierzchnictwa nad East Anglia i Essex i zaczęła spychać Wesscx na południe 
od Tamizy, walcząc o wydarcie mu okręgu Chiltern. Mniejsze królestwa saskie 
ulegały wchłonięciu i boje o nie toczyły się między Wessex i Mercja. Choć 
Northumbrią utrzymała swą niezależność jako odrębne królestwo aż do 
przybycia Wikingów, ale wycofała się z walki o zwierzchnictwo polityczne, za-
trzymując jednak przewodnictwo w sztuce, literaturze i religii przez cały okres 
Cuthberta i Bedy. Nie tylko ewangeliarz z Lindisfarne, ale też krzyż w 
Bewcastle i „szkatułka Franksa" (Franks casket) * w Bri-tish Museum 
świadczą o przedłużającej się żywotności sztuki northum-bryjskiej, kiedy 
południowoeuropejska tradycja przedstawiania postaci ludzkich wzbogaciła 
piękne wzory rodzimej sztuki celtyckiej i saskiej.
Godne uwagi jest to, że do połowy VII w. ośrodek potęgi saskiej Anglii 
leżał na północy; ta później nigdy nie ubiegała się już o przewodnictwo, dopóki 
rewolucja przemysłowa nie sprawiła, że węgiel i żelazo stały się cenniejsze od 
łanów zboża. Świadectwa archeologiczne pozwalają sądzić, że Anglosasi 
chociaż pewnie, ale powoli rozwijali rolne bogactwo południa; dopóki jednak 
nie dokonali tego w pełni, zawsze istniała możliwość zdobycia przejściowego 
zwierzchnictwa przez wojowników z północnych wrzosowisk. Również Lon-
* Franks casket - rzeźbiona szkatułka z kości, dzieło artysty z Northumbrii z VIII 
w., ofiarowana przez słynnego antykwariusza A. W. Franksa (1826-1897) British 
Museum; stąd nazwa.
93


dyn, choć w pewnym stopniu niezależny od sąsiadujących królestw, małe miał 
jeszcze znaczenie. Dopiero po przybyciu Duńczyków miasto Londyn zajęło 
przeznaczone mu przez los miejsce przywódcy Anglii, głównej siedziby 
bogactwa i władzy - chociaż nie osoby królewskiej.
Religijnymi konsekwencjami wojen z Pendą było zniknięcie z Northumbrii 
rzymskiego chrześcijaństwa Paulinusa i zajęcie jego miejsca na zaproszenie 
króla Oswalda przez misję Aidana z lony w 635 r., Aidan założył klasztor w 
Melrose, skąd głoszono ewangelię w kraju Lothian, oraz klasztor w Lindisfarne 
na Świętej Wyspie (Holy Island), w wybranym miejscu szczególnie 
przypominającym lonę. W Lindisfarne Aidan był opatem i biskupem w jednej 
osobie. Ascetyczne, lecz radosne życie tych żarliwych, miłych, uduchowionych 
apostołów wrzosowisk, którzy cały dzień wędrowali po wrzosie, aby 
wieczorem nauczać przy ognisku, zyskało im serca ludzi północy. Istotnie, od 
najwcześniejszych lat swego istnienia chrześcijaństwo nigdy nie pojawiło się w 
bardziej pociągającej postaci.
Gdy minęła połowa VII wieku, zakonnicy klasztoru w łonie tyleż zdziałali 
dla nawrócenia ludu angielskiego, co wysłannicy Canterbury. Nawrócili 
ponownie Northumbrię i Essex, które były odpadły już od wiary, i wprowadzili 
chrześcijaństwo w Mercji. Niektórzy irlandzcy pustelnicy zbudowali swoje 
pustelnie daleko na południu, w pogańskim jeszcze Sussex. Jednak brak 
organizacji kazał wątpić w trwałość ich dzieła, tym bardziej że osłabła również 
gorliwość ich następców. Już w czasach Bedy historyk zanotował wielki 
upadek ducha w życiu religijnym Northumbrii, rozluźnienie życia w klasztorach 
i dużo mniejszy szacunek dla duchowieństwa niż za dni Aidana i jego 
pierwszych uczniów.
Ale w tym czasie rzymska organizacja triumfowała już w całej Anglii, a 
dobra organizacja może przeżyć przejściowe obniżenie się zapału.
Powodzenie misji z lony na gruncie angielskim ożywiło spory między 
kościołem celtyckim a rzymskim, które Augustyn i Walijczycy wszczęli - nie 
znajdując rozwiązania - w czasie nieudanej narady na brzegach Severnu. 
Dopóki kościół celtycki pozostawał jedynie na celtyckim terytorium, Rzym 
mógł sobie pozwolić na patrzenie przez palce na jego odległe istnienie. Gdy 
jednak zaczęło się współzawodnictwo o posiadanie saskiej Anglii, nie można 
było dłużej uniknąć rozstrzygnięcia. Ludzie z lony, podobnie jak Walijczycy, 
uznawali inną niż rzymska datę Wielkanocy, a ich kapłani zakonni golili przód 
głowy od ucha do ucha - była to może reminiscencja drui-dyzmu - zamiast 
robić małą tonsurę na czubku głowy. Drobiazgi te były rzekomo głównym 
przedmiotem dysput i klątw. Ale poza
94


nimi kryły się dużo ważniejsze różnice co do ducha i organizacji, które w tej 
epoce wiązały się z kwestią podlegania Rzymowi.
I znowu decydujące wydarzenie spowodowała kobieta. Żona Oswy'ego, 
króla Northumbrii, podkopała zaufanie swego męża w pra-wowierność 
kościoła z lony, którego był szermierzem od śmierci swego brata Oswalda. 
Oswy zwołał synod w Whitby * w 664 r. i wydał orzeczenie na korzyść 
roszczeń Rzymu jako dziedzica władzy Pio-trowej. Zakonnicy z lony 
opuszczeni przez swych northumbryjskich przyjaciół nie mogli dłużej prowadzić 
walki na terenie Anglii. Niektórzy, jak św. Cuthbert pogodzili się z nowym 
porządkiem rzeczy, inni odeszli z powrotem na celtyckie pustkowie. Z biegiem 
pokoleń Szkocja, Walia i Irlandia weszły stopniowo na drogę wspólną z resztą 
Europy zachodniej.
Nie można zaprzeczyć, że decyzja z Whitby zawierała ziarna wszelkich 
przyszłych, wielowiekowych kłopotów z Rzymem. Ale ludzie muszą żyć w 
swej własnej epoce i dla niej. Wczesne włączenie się wszystkich królestw 
angielskich do rzymskiego systemu religijnego nadało wielki rozmach ruchowi 
zmierzającemu ku narodowej jedności oraz potędze królewskiej i feudalnej, 
zorganizowanej administracji, prawodawstwu i systemowi podatkowemu oraz 
polityce terytorialnej w przeciwstawieniu do plemiennej. Jak widzieliśmy już, 
Anglicy szybciej odchodzili od ustroju plemiennego niż Celtowie; wybór 
dokonany w Whitby mógł być częściowo wywołany chęcią oderwania się od 
spraw celtyckich i plemiennych i naśladowania wyższej organizacji królestwa 
Franków, gdzie barbarzyńscy najeźdźcy nie zniszczyli rzymskiego systemu 
municypalnego. Nowa hierarchia rzymska miałaby zastąpić rzymską 
biurokrację i ustrój miejski, który Anglosasi zburzyli w dniach swej dzikiej 
aktywności, czego teraz zaczynali niejasno żałować.
Większa centralizacja oraz jedność systemu i celu w sprawach kościelnych 
we wszystkich królestwach Anglii torowała drogę do jedności politycznej pod 
rządami jednego króla. Administracja kościoła stała się wzorem dla 
administracji państwowej. Życie kościoła wytworzyło metody i dyspozycje 
umysłowe oparte na dyscyplinie, systematyczności i pracy skrybów, stąd zaś 
przeniknęły one między ludzi świeckich. A ponieważ duchowni, jako jedyni 
ludzie wykształceni, byli głównymi doradcami Korony i stanowili jej pierwszy 
sekretariat, tym łatwiej nowe idee rzymskie przenosiły się ze spraw kościoła do 
spraw państwa. Król zyskiwał nowych sprzymierzeńców - ludzi równie 
zaprawionych do służby głową i piórem, jak tanowie
1 Nazwa Whitby, jak ł inne nazwy miejscowości na „by", jest duńska, a więc 
późniejszej daty. Jednak synod, który zebrał się w klasztorze saskiego 
„Streanaeshalch", zawsze jest określany bardziej znaną duńską nazwą miejscowości.
95


mięśniami i mieczem. Władza królewska zyskiwała też nową świętość i 
większe prawo do lojalności poddanych, skoro uświęcał ją kościół i teorie 
kościelne o suwerenności czerpane ze wspomnień o prawie rzymskim. 
Dopiero po podboju normandzkim i czasach Hildebranda kościół i król stali się 
jednocześnie rywalami i sprzymierzeńcami.
Chrześcijańscy przywódcy nowego typu, będąc zarazem mężami stanu i 
wielkimi prałatami, oddawali Anglii istotne usługi. Jednak zmiana ta wystawiła 
ich na niemałe niebezpieczeństwo przekształcenia się w suchych urzędników, 
w obszarników żądnych majątków i władzy dla kościoła. Dawny duch misyjny 
lony - pokorny, ascetyczny i pełen braterskiej miłości - miał swe ostatnie 
wcielenie w osobie Cuthberta z Lindisfarne, pozyskanego jednak dla uchwał z 
Whitby.
Człowiekiem, który zorganizował nową hierarchię i poddał całą zakonną i 
biskupią Anglię zwierzchnictwu Canterbury, był Teodor z Tarsu, arcybiskup w 
latach 669-690. Był to pierwszy wybitny mąż wśród następców Augustyna, a 
może największy książę kościoła w całej historii Anglii. Kariera jego stanowi 
najlepszy przykład, jaką wartość dla Anglii stanowiły jej bliskie stosunki z 
wczesnym papiestwem, które posyłało północnej wyspie to wszystko najlepsze, 
co cywilizacja śródziemnomorska miała jeszcze do ofiarowania. W czasie, gdy 
Francja i Niemcy tonęły w barbarzyńskiej ciemnocie, papież przysłał nam 
Teodora, Greka z Tarsu w Azji Mniejszej, który przywiózł z sobą Afrykanina 
Hadriana jako swego zastępcę. Obaj byli biegli w znajomości przodującej nauki 
greckiej i łacińskiej, kultywowanej w Italii i na Bliskim Wschodzie. Z pomocą 
Anglika Benedykta Biskupa przywieźli z krajów śródziemnomorskich spory 
zapas ksiąg, nieodzowne choć wciąż jeszcze rzadkie wyposażenie nauki. 
Canterbury stało się szkołą nie tylko łaciny, ale i greki. Nowe wpływy krajów 
południowych w połączeniu z bogatymi tradycjami nauki celtyckiej na północy 
Anglii stworzyły szkołę Bedy w Jarrow i bibliotekę w Yorku, gdzie studiował 
Alkuin. Stamtąd nauka kościelna i świecka wywę-drowała z powrotem na 
kontynent i zaszczepiła w imperium Karola Wielkiego znajomość łacińskiej 
literatury w okresie, kiedy najazdy duńskie zagasiły na krótki czas światło 
wiedzy w klasztorach i bibliotekach Northumbrii.
Działalność intelektualna Bedy (673-735) objęła cały ograniczony zakres 
nauki wczesnego średniowiecza. Jednak my, ludzie współcześni, cenimy go 
najbardziej jako „ojca historii angielskiej". Pierwszy, w długim szeregu 
średniowiecznych kronikarzy naszej wyspy, opowiedział historię kościoła z lony 
w Anglii i jego rywala z Canterbury, a pisał to w miejscu i w czasie, kiedy 
żywe jeszcze było wspomnienie o nich obydwu. Nie mógł sprzeniewierzyć się 
pamięci Aidana i jego uczniów, choć głęboko bolał nad ich 
nieprawowiernością, gdyż
96


był Northumbryjczykiem świadomym w jaki sposób i przez kogo zostali 
nawróceni jego rodacy. Uczucia jego w stosunku do schizmaty-ków z Walii 
były dużo mniej łagodne.
Rozszerzenie się wpływów rzymskich na całą wyspę z Canterbury niosło z 
sobą muzykę kościelną, którą znano dotychczas przeważnie tylko w Kencie. 
Sasom bardzo się to podobało i muzyka wzmogła znacznie oddziaływanie 
chrześcijaństwa na lud. Triumf Rzymu oznaczał także rozwój architektury 
kościelnej. „Szkockim" następcom Aida-na wystarczały drewniane ściany i 
trzcinowe dachy nawet w ich katedrze w Lindisfarne. Ale po Whitby twórcy 
nowego porządku pragnęli przekazać swym świątyniom coś ze wspaniałości i 
nieprzemijalności Rzymu. Pozbawione dachów ruiny rzymskich miast i wilii, tak 
gęsto wówczas porozrzucane po Anglii, posłużyły jako gotowe kamieniołomy z 
obciosanymi już kamieniami i nie były bez wpływu jako wzory dla 
budowniczych kościołów w VII i VIII w., którzy zachowali również w pamięci 
krypty i bazyliki widziane podczas pielgrzymek we Włoszech lub w Galii 
Merowingów. Po epoce Karola Wielkiego zaznaczył się w Anglii, która wtedy 
przyszła do siebie po najazdach duńskich, wpływ architektury reńskiej i 
niemieckiej. Większość kościołów saskich nie wyłączając największych została 
ostatecznie rozebrana, aby ustąpić miejsca swym następcom z okresu nor-
mandzkiego lub Plantagenetów. Nie powinno to jednak przesłaniać nam faktu, 
że murowane kościoły mnożyły się w saskiej Anglii wtedy, gdy ludność 
świecka budowała jeszcze swe dwory i chaty z drzewa 1.
Organizację kościoła angielskiego rozpoczął Teodor z Tarsu w 669 r. jako 
człowiek sześćdziesięcioośmioletni i prowadził ją przez dwadzieścia lat swej 
krzepkiej starości. Istniała silna opozycja, ale ją zwalczył. Istotą reformy było 
utworzenie przez Teodora dostatecznie dużej liczby biskupstw, nie 
wędrownego, misyjnego typu kościoła celtyckiego, lecz z określonymi i 
wzajemnie się wyłączającymi diecezjami terytorialnymi, które wszystkie 
podlegały całkowicie Canterbury. Klasztory zostały także podporządkowane 
powszechnemu systemowi kościelnemu; wprawdzie nadal rosły one w liczbę i 
w bogactwa, ale przestały być niezależne i nie były już jedynymi narzędziami 
działania kościoła, jakimi były w chrześcijaństwie celtyckim.
1 Większość kościołów parafialnych za czasów podboju normandzkiego była 
leszcze z drzewa, ale niektóre były już murowane. Kościół w Wing w hrabstwie 
Buckingham pozostaje jako przykład wiejskiego kościoła na wielką skalę zbudowanego 
z kamienia w czasach saskich; kościół ten wraz ze swą kryptą stanowi wyraźne 
naśladownictwo wzorów włoskich czy francuskich. Takież było wielkie opactwo w 
Hexham, zbudowane przez Wilfrida w VII w. z kamienia branego ze zburzonych miast 
rzymskich sąsiedniego wału Hadriana; krypta pozostaje jeszcze nienaruszona. W 
Brixworth w hrabstwie Northampton cegieł z sąsiadujących ruin rzymskich używali 
anglosascy budowniczowie.
97


Po okresie działalności Teodora, w wyniku przygotowania przezeń gruntu 
na zasadzie organizacji biskupstw zaczęła powoli wyrastać w terenie sieć 
parafialna, naprzód w jednej miejscowości, później w innej. Przed podbojem 
normandzkim większa część wyspy posiadała kościoły parafialne i 
proboszczów, którzy nie byli zakonnikami i którzy w czasach saskich bywali 
często żonaci.
Jak w dziedzinie życia świeckiego wielkie dzieło Anglosasa i Duńczyka 
polegało na pomnożeniu wspólnot wiejskich (townships) na wyrębach 
dokonywanych kosztem lasu, tak w dziedzinie kościelnej dziełem okresu 
przednormandzkiego było podzielenie Anglii na parafie, każdą z uposażonym 
księdzem i miejscem nabożeństw. Oba te nurty położyły wspólnie fundamenty 
pod znaną nam wiejską Anglię. Parafie często miały obszar identyczny z 
township w okręgach, gdzie takie township było dużym skupiskiem. Ale w 
północnej i zachodniej Anglii często spotykamy pewną liczbę townships w 
jednej parafii, ponieważ zaledwie mały przysiółek albo nawet pojedyncza farma 
stanowiła tam już township.
Głównym czynnikiem w tworzeniu ustroju parafialnego byli biskupi i 
tanowie. Biskupi, obecnie już nie zasklepieni w zakonnych poglądach, popierali 
wzrost świeckiego t j. nie zakonnego duchowieństwa, które bardziej od 
zakonników podległe było ich władzy, a rozrzucone po kraju utrzymywało 
bardziej bezpośredni i stały kontakt z ludnością świecką. Tan, czyli miejscowy 
magnat, dawał ziemię lub uposażenie. Początkowo ksiądz bywał często 
prywatnym kapelanem przywiązanym do dworu tana, ale z biegiem czasu jego 
następca zostawał proboszczem parafii. Spadkobiercy pierwotnego świeckiego 
dobroczyńcy rościli sobie naturalnie prawo wywierania wpływu na jego 
nominację, ale w istocie zwierzchnikiem jego był biskup.
Usytuowanie kościołów parafialnych wiejskiej Anglii wywodzi się w 
znacznej części z saskich czasów, chociaż niewiele saskich budowli oparło się 
czynnej pobożności następnych pokoleń. Istotę życia saskiej Anglii stanowiło 
życie wiejskie, a kościół parafialny, wraz z cmentarzem dokoła niego, stał się 
ośrodkiem wsi dla wielu różnych celów zarówno religijnych, jak i świeckich. 
Kiedy cześć Wotana i Tora stopniowo wygasła albo jako cześć diabła została 
zniesiona przez nietolerancyjne prawa, jakie dyktowało zwycięskie duchowień-
stwo, cała ludność znajdowała swoich najdroższych towarzyszy, żywych i 
zmarłych, zgromadzonych wokół parafialnego kościoła.
Wzrost siły i wpływu kościoła był z jednej strony duchowy i postępowy, z 
drugiej jednak feudalny i arystokratyczny. Ale to tylko myśl współczesna 
rozróżnia te aspekty, jako rzeczy różne. Wówczas był to jeden i ten sam nurt i 
współcześni nie widzieli w tym żadnej niezgodności. Daniny kościelne, 
wymuszane pod rygorem ciężkich kar, dziesięcina od produktów rolnych brutto, 
wszystko to było ko-
98


nieczne, by zbudować średniowieczny kościół z jego sztuką, architekturą, 
wolnym czasem, nauką i cywilizacją. A jednak daniny te były ciężarem dla 
rolnika i przyczyniły się do doprowadzenia do nędzy i poddaństwa wielu 
wolnych chłopów.
Królowie anglosascy, najprzód Mercji i Wessex, następnie całej Anglii, za 
namową swych ulubionych prałatów i dla zbawienia swych dusz wyposażali 
biskupstwa i klasztory w ogromne nadziały ziemi. Właśnie duchowieństwo 
pierwsze nauczyło królów, jak przenosić tytuł własności ziemi i przekazywać 
jurysdykcję królewską za pomocą pisanych przywilejów na rzecz magnatów 
feudalnych, świeckich i duchownych. Właśnie duchowieństwo nauczyło 
anglosaskich właścicieli, jak sporządzać pisane testamenty, a testamenty 
często wzbogacały kościół. Kościół wytwarzając prawne i uczone strony 
codziennego życia popierał tym samym ustrój feudalny oparty na 
terytorializmie, ostrej różnicy klas i wciąż wzrastającej nierówności w podziale 
bo-gnrtw i swobód. „Bogato uposażone kościoły oznaczają poddaństwo 
chłopów", pisze Maitland. W czasach Domesday Book „cztery klasztory, 
Worcester, Evesham, Pershore i Westminster, władały siedmioma dwunastych 
całego hrabstwa Worcester".
W crnKHch BnyloNitiiklch zarówno przed najazdami duńskimi, jak po nlrh, 
Rflwur.e uprawia trudność wyraźne rozróżnienie kościoła i pań-»tWB, Biskupi 
l duchowieństwo stanowili nie tylko główną część urzędników królewskich, co 
utrzymywało się przez całe średniowiecze, nie przed podbojem normandzkim 
nie było w ogóle odrębnych aądów duchownych. Biskup zasiadał obok 
ealdormana lub szeryfa * na ławie sądu hrabstwa, gdzie bez różnicy stosowano 
prawa zarówno duchowne, jak i świeckie. Prawa królów anglosaskich, które 
duchowieństwo po raz pierwszy spisało z ustnej tradycji ludowej, są przy-
kładem tego stanu rzeczy. Pisane w języku anglosaskim, ale łacińskim 
alfabetem skrybów kościelnych, mają one charakter dwojaki. Częściowo są 
zestawieniem zwyczajów plemiennych, zwłaszcza jeśli chodzi o cenę, jaką 
należy zapłacić za uszkodzenie ciała lub zagrożenie życiu w częstych 
barbarzyńskich kłótniach prymitywnego ludu: „Jeżeli jeden człowiek zabija 
drugiego, 100 szylingów wergeldu", „Jeżeli kość została obnażona, trzy 
szylingi", „jeżeli ucho zostało od-
• Ealdorman (staroangielskie) - książę lub inny szlachetnie urodzony, po-•Udający 
na danym obszarze władzę mniejszą jedynie od króla. Od czasów Kanuta Wielkiego 
tytuł ealdorman zostaje zastąpiony przez earl (staroskandyn. )arl), a stopniowo 
zanikając utrzymuje się jedynie w miastach dla określenia ławników (aldermari). Szeryf 
(sheritf, shire-reeve - od staroang. słów scir - hrabstwo i cercio - urzędnik sądowy, 
rządca, urzędnik podatkowy) - główny urzędnik administracyjny w hrabstwie.
99


cięte, dwanaście szylingów". Ale prawa rejestrują również wielkie uprawnienia 
i przywileje kościoła i jego nową jurysdykcję, jeśli chodzi o grzech. Wszystko to 
stosowano łącznie w sądzie hrabstwa (Shire Court), będącym jednocześnie 
trybunałem świeckim i kościelnym *.
Polityczny wpływ kościoła wiązał się nierozerwalnie z religijną czcią, jaką 
budził w królach i u ludu. Kiedy czytamy w Anglo-Saxon Chronicie, że 
potężni władcy Mercji i Wessex porzucali trony, by zakończyć żywot w 
klasztorze lub w pielgrzymce do Rzymu, nie możemy się dziwić olbrzymim 
nada.niom ziemi dla klasztorów lub dominującej pozycji, jaką na dworach Offy 
z Mercji i Egberta z Wes-sex zajmowała jedyna warstwa umiejąca czytać i 
pisać, znająca systemy administracyjne wielkiej zamorskiej monarchii Franków 
i która ponadto była jedyną mogącą pouczyć króla i jego tanów o niezbędnych 
przepisach, jak umknąć wiecznych mąk i osiągnąć wieczną szczęśliwość.
Jednak świat anglosaski w żadnym razie nie był całkowicie oddany ideom 
kulturalnym i etycznym śródziemnomorskiego chrześcijaństwa. Na nową 
religię oddziaływał w pewnym stopniu temperament nawróconych najpóźniej 
dzielnych tanów północy, wychowanych na bohaterskiej poezji i legendzie. W 
Dream of the Rood (Śnie o krzyżu)
1 Zob. Attenborough Laws of the Earliest English Kings, 1922. Kilka cytatów z 
praw Inę z Wessex (ok. 690) zilustruje rozmaite punkty: „Dziecko będzie ochrzczone w 
ciągu 30 dni. Jeżeli to nie zostało dokonane, ojciec ma zapłacić 30 szylingów 
odszkodowania. Jeśli jednak umrze nie ochrzczone, zapłaci on jako odszkodowanie 
wszystko, co posiada".
„Jeżeli niewolnik pracuje w niedzielę z rozkazu swego pana, stanie się wolny... Jeśli 
jednak wolny człowiek pracuje w ten dzień, będzie sprowadzony do stanu niewolnego, 
chyba że robił to z rozkazu pana". Te i inne prawa dowodzą, że kościół nie sprzeciwiał 
się niewolnictwu, jako takiemu. „Daniny kościelne będą świadczone na św. Marcina. 
Jeśli ktoś ich nie uiści, zapłaci karę 60 szylingów i uiści daniny kościelne 
dwunastokrotnie".
„Jeżeli ktoś kradnie bez wiedzy swej żony i dzieci, zapłaci grzywnę 60 szylingów. 
Jeśli jednak kradnie z wiedzą wszystkich domowników, wszyscy oni pójdą w niewolę". 
„Jeżeli złodziej jest ujęty na gorącym uczynku, poniesie śmierć, albo odkupi życie przez 
zapłatę wergeldu".
„Jeżeli ktoś zabija obcego [człowieka nie z Wessex], król otrzyma dwie trzecie 
wergeldu, a syn i krewni jedną trzecią". „Wergeld za walijskiego płatnika podatków 
wynosi 120 szylingów". Zwykłymi karami są śmierć, niewola, chłosta i grzywna - nie 
więzienie. Wypracowano szczegółowe reguły dotyczące prawa azylu w kościele.
W ówczesnych prawach króla Wihtreda z Kentu czytamy: „Ludzie żyjący w 
niedozwolonych związkach mają powrócić do sprawiedliwego życia żałując za swe 
grzechy albo będą wyłączeni ze społeczności kościoła".
Pisane części prawa anglosaskiego, które nas doszły, stanowią zaledwie fragmenty 
rozmaitych „zwyczajów" rządzących postępowaniem prawnym ówczesnych sądów.
100


chrześcijański  poeta,  prawdopodobnie  Northumbryjczyk  z  VIII  w., w ten 
sposób zmieszał dwa nurty:
„Wtedy sam się obnażył bohater młody, Który 
był Bogiem Wszechmogącym, Silny i odważny: 
Wszedł na wysoki krzyż Mężnie na oczach 
wszystkich, Kiedy chciał dać wolność 
ludzkości. Zadrżałem, gdy bohater mnie objął. 
Nie śmiałem schylić się do ziemi".
Większość wielkodusznych nordyckich wojowników, choć na ogół odnosiła 
się z respektem do duchowieństwa, nie zapomniała swych przodków i 
kierowała się tymi samymi co dawniej ideałami w postępowaniu. Poezja 
anglosaska, podobnie jak wiele poezji średniowiecznej i współczesnej, jest 
szczerze chrześcijańska w formie tam, gdzie mówi się specjalnie o religii, 
jednak jest pogańska w tradycji i czysto ludzka, jeśli chodzi o uczucie. Doszło 
nas tylko niewiele fragmentów cudownej saskiej epiki i nie ma racji 
przypuszczać, że należały one do najlepszych. Najdłuższy z nich, poemat 
Boewulf, jakkolwiek wątek opowieści jest w nim równie dziecinny, jak 
opowiadania Odysei w Mil Alklnooau, posiada coś z homerowskiej godności w 
uczuciu i stylu.
Główne cnoty wysławiane w saskiej epice - to lojalność wojownika wobec 
jego pana, gotowość poniesienia śmierci w bitwie oraz odwaga, dworność i 
wielkoduszność samego władcy. Głosi to poezja dworska, śpiewana przed 
królem i tanami. Typowym bohaterem owych poematów jest mąż 
nieskrępowany zwyczajami plemiennymi ani przepisami religijnymi, dla którego 
umiłowanie przygody stanowi sedno życia, szlachetny, lecz porywczy - 
Achilles lub Hektor, ale chyba nie Odyseusz. Życie pod wieloma względami 
przypomina życie za dni Homera. Jedno i drugie należało do wolnego wieku 
bohaterskiego, kiedy to wódz-wojownik grał swą rolę z całą swobodą. Nawet 
gdy chrześcijaństwo i feudalizm terytorialny zaczęły nakładać nowe więzy na 
jednostkę, społeczeństwo anglosaskie zachowało w sobie wiele niesfornego, 
gwałtownego, szlachetnego i tragicznego. Podajemy tu wycinek tego życia, 
wyjęty z Anglo-Saxon Chronicie, ukazujący żywy obraz Anglii południowej 
w latach, kiedy Offa królował nad Midlands (obszarami środkowymi).
„Tego roku Cynewulf i wiec zachodniosaski za niesprawiedliwe czyny pozbawił 
Sigeberta, jego krewniaka, królestwa z wyjątkiem Hampshire.  I dzierżył on 
Hampshire dopóki nie zabił ealdormana,   (755), który najdłużej przebywał u jego 
boku. A wtedy Cynewulf wypędził
101


go do Andred [lasy] i tam przebywał, aż jeden świniopas zasztyletował go nad 
śluzą Privets i pomścił ealdormana.
A król Cynewulf staczał bardzo wiele bitew z Walijczykami [na granicy 
Somerset w Dewonie]; i kiedy dzierżył swoje królestwo około trzydziestu jeden 
lat, chciał wygnać jednego ethelinga * imieniem Cyneard: a Cyneard był 
bratem Sigeberta. A etheling dowiedział się, że król z małą drużyną udał się do 
Merton - r. 786 [w Surrey] odwiedzić pewną niewiastę; i tam go osaczył i 
otoczył komorę ze wszystkich stron, zanim ludzie, którzy byli z królem, go 
odkryli. A kiedy król się tego dorozumiał, poszedł do drzwi i tam mężnie się 
bronił, aż spostrzegł ethelinga; a wtedy rzucił się na niego i ciężko go zranił; a 
oni dalej potykali się z królem, aż go zabili. Tedy królewscy tano-wie z 
krzyków kobiety dowiedziawszy się o bójce, każdy z nich tak jak stał, pobiegli z 
największym pośpiechem na to miejsce. A etheling ofiarował życie i pieniądze 
każdemu z nich, ale żaden tego nie przyjął; tylko bili się dalej, aż wszyscy padli 
prócz jednego, brytyjskiego zakładnika, który był ciężko ranny.
Nazajutrz tanowie króla, których on zostawił za sobą, usłyszeli, że król 
został zabity. Tedy tam pojechali. A w mieście, gdzie leżał zabity król, znaleźli 
ethelinga, a ci co byli w mieście zamknęli przed nimi bramy; ale oni poszli 
naprzód. A etheling ofiarowywał im ziemię wedle ich wyboru i pieniądze, jeżeli 
dadzą mu królestwo, i pokazywał im, że są z nim krewniacy, mężowie, którzy 
go nie opuszczą. A oni powiedzieli, że żaden krewniak nie był im droższy niż 
ich pan, i że nigdy nie pójdą z jego mordercą. I z kolei prosili swoich krewnia-
ków, żeby odeszli od ethelinga w bezpieczeństwie. Ale krewniacy rzekli, że o 
to samo proszono tych, którzy przedtem byli z królem, i że oni sami nie będą 
teraz już zwracali uwagi na takie propozycje".
Etheling poległ w bitwie, która potem nastąpiła, a z nim wszyscy jego 
towarzysze, którzy woleli umrzeć, niźli okazać się mniej szlachetni niż 
towarzysze króla poprzedniego dnia. Widzimy w tym wydarzeniu, jak etyka 
bohaterskiej poezji anglosaskiej znajdowała swe dokładne odbicie w 
warunkach codziennego życia.
* Etheling (staroang.) - potomek rodziny królewskiej; człowiek, w którego żyłach 
płynie szlachetna krew; także człowiek szlachetny.


ROZDZIAŁ  V
DRUGI   NAJAZD   NORDYCKI. OSIEDLENIE   SIĘ   I   
WPŁYWY  WIKINGÓW
Daleko więc znajdowali się pierwsi nordyccy osadnicy na drodze ku 
cywilizacji i jedności narodowej, gdy z kolei spadła na nich druga fala najazdu 
nordyckiego. Pogańscy Duńczycy i Norwegowie zniszczyli na jakiś czas 
wyższą cywilizację wyspy, której ośrodkami były klasztory i na pewien czas 
spotęgowali rozbicie kraju ustanawiając obszar panowania prawa duńskiego 
tzw. Danelaw jako przeciwstawianie obszarów, na których rządzili Sasi i 
Celtowie. Jednak nie upłynęło jeszcze jedno stulecie, a okazało się, że inwazje 
skandynaw-skie bardzo wzmocniły siły postępu; Wikingowie bowiem należeli 
do szczepu pokrewnego Sasom, ale jeszcze energiczniejszego, dzielniejszego, 
bardziej zahartowanego i o bardziej niezależnym charakterze, a przy tym 
obdarzonego nie mniejszymi zdolnościami do poezji i nauki. Przynieśli oni z 
powrotem na wyspę te żeglarskie upodobania, jakie Sasi utracili w czasie 
swego przebywania w gospodarstwach wiejskich, i im zawdzięczać należy, że 
po raz pierwszy od odejścia Rzymian odżyło w Anglii ruchliwe życie miejskie. 
Gdyby katastrofy IX wieku nie zastrzyknęły wyspiarzom trochę krwi skan-
dynawskiej, mniej by się słyszało w następnych wiekach o brytyjskiej 
przedsiębiorczości żeglarskiej i handlowej.
Wady Anglosasów w okresie poprzedzającym ten surowy proces 
odrodzenia się ich siły były istotnie liczne i poważne. Zapomnieli oni tak dalece 
swego żeglarskiego rzemiosła, że kiedy Alfred starał się stworzyć marynarkę 
wojenną, musiał posyłać po fryzyjskich najemników. Sasi nigdy nie rozwinęli 
życia miejskiego z wyjątkiem - i to w małym stopniu - w Londynie. Wielkie 
usługi ekonomiczne, jakie oddali Brytanii, były wynikiem ich pionierskiej pracy 
jako rolników i drwali, którzy żyli w rozległych osiedlach albo w odosobnionych 
zagrodach i ustroniach (dens) na wykarczowanych przez nich leśnych 
polanach. Ale ludzi z takich osiedli mało obchodziło, co się dzieje poza 
rozległym obszarem ich gruntów, i patrzyli podejrzliwie
103


na każdego „obcego" spoza niego. „Jeżeli jakiś człowiek z daleka albo obcy", 
orzekają wyroki z Kentu i Wessex, „podróżuje przez las nie gościńcem i ani 
woła, ani dmie w róg, ma być uważany za złodzieja i może być zabity albo 
powinien się okupić".
Królowie i biskupi usiłowali rozbudzić patriotyzm krajowy a przynajmniej 
prowincjonalny, jednak z bardzo małym powodzeniem. Northumbria była 
izolowana, w upadku, rozdarta przez waśnie rodowe, które miały z niej uczynić 
łatwą zdobycz Duńczyków. Mercja przodowała za świetnego panowania Offy 
II (757-796 r.), który wywodził się przez dwanaście pokoleń od Offy I, 
bohatera wielu opowieści i ballad, panującego w Angel, starej plemiennej 
ojczyźnie w Szlezwiku, przed czterystu laty. Ale Egbert z Wessex złamał po-
tęgę Mercji pod Ellandune (825 r.) i na jej miejsce ustalił zwierzchnictwo 
swojego królestwa. Jednak Egbert nie był bardziej królem wszystkich 
Anglików, niż przed nim Offa. Owi kolejni bretwaldan * przedduńskiej 
heptarchii - Edwin z Northumbrii, Penda i Offa z Mercji, Egbert z Wessex - 
tworzyli w Brytanii zaledwie cień państwa. Przewaga ich zależała od prestiżu, 
który mogło stworzyć lub zniweczyć jedno niepowodzenie na polu bitwy. Brak 
było machiny zdolnej na stałe ujarzmić odległe prowincje. Chwilowi zwycięzcy 
nie posiadali żadnych grodów obsadzonych załogą ani stałej armii w państwach 
wasalnych. Osobista drużyna króla, złożona z tanów, jakkolwiek bardzo mu 
oddana, była niewielka; fyrd ** mógł być powołany tylko na kilka tygodni, a 
sascy rolnicy nie mieli ochoty kolonizować w roli zdobywców innych saskich 
królestw, chociaż wciąż zajmowali się najazdami i kolonizowaniem nowych 
ziem na terytorium walijskim za rzekami Exe i Severn 1.
W obliczu groźnego obcego najazdu królestwa angielskie potrafiły odsunąć 
na bok swoje waśnie i wspomagać się nawzajem w walce z Wikingami, w 
każdym razie w większym stopniu niż w podobnej sytuacji plemiona Irlandii. 
Pomimo to padały jedno po drugim, nie wypracowawszy jakiegoś wspólnego 
planu obrony kraju. Pragnienie, aby zjednoczyć się w jedno państwo, pojawiło 
się dopiero jako konsekwencja wojen duńskich, kiedy Northumbrię i Mercję 
zburzył już pogański potop. W wyniku tego samego konfliktu wyłoniły się nowe
1 Magasaete ł Wreocensaete (mieszkańcy pobliża Wrekin) były to wczesne kolonie 
angielskie w dolinach Wye i górnego Severnu, stale w walce z Walijczykami. 
Terytorium ich zostało ograniczone Wałem Offy, ok. 784 r. Zob. wyżej mapę 4, s. 73. 
Tanowie Wessex znajdowali się mimo to w ciągłym konflikcie z Walijczykami znad 
granicy Dewonu, którą Sasi stale odsuwali coraz dalej, aż osiągnęła obecną linię 
graniczną Kornwalii.
* Bretwaldan (wyraz staroang.) - potężni królowie.
** Fyrd - (wyraz staroang.) - pospolite   ruszenie,   także   armia,   wyprawa wojenna.
104


instytucje feudalne i obywatelskie, które potomków Egberta uczyniły królami 
Anglii w pełniejszym tego słowa znaczeniu, niż założyciel dynastii kiedykolwiek 
mógł się o to ubiegać.
Historia potoczyłaby się inaczej, gdyby nie fakt, że ród królewski Wessex 
wydał długi szereg zdolnych wodzów i mężów stanu, a wśród nich Alfreda 
Wielkiego. W braku dobrze zorganizowanych instytucji sprawy społeczeństwa 
pierwotnego były uzależnione od przypadku, od osobistych walorów, jakie 
reprezentowali jego królowie. Najbogatsza i najludniejsza część starej rolniczej 
Anglii - East Anglia - przegrała w wyścigu o przodownictwo, gdyż nie miała 
księcia tej miary, co Edwin z Northumbrii, Penda z Mercji, czy Alfred z Wes-
sex. Duńczycy przekonali się bardzo szybko, jak bezpiecznie można lądować 
na wybrzeżach bezradnej East Anglii i stąd najeżdżać upadającą Northumbrię i 
słabnącą Mercję. Wessex, państwo leżące najdalej od lądowania najeźdźców, 
miało wówczas dzięki Alfredowi i jego braciom więcej siły oporu niż inne 
królestwa, i najwidoczniej wskutek tej właśnie okoliczności, wynikającej z 
geografii historycznej, nie udało się Wikingom doprowadzić do końca podboju 
Anglii.
Czy sprawy zakończyłyby się zupełnie inaczej, czy nawet dużo gorzej, 
gdyby Skandynawowie rozciągnęli swą władzę aż po granice Kornwalii i Walii 
w IX wieku, jak to uczynili w XI w. pod berłem Kanutn? Niełatwo 
odpowiedzieć na to pytanie, jeśli przypuścimy, że skoro Duńczycy usadowiliby 
się raz w Anglii, to prawdopodobnie - tak Jak zdobywcy Normandii - 
porzuciliby wkrótce Wotana dla Chrystusa. Ale wszelkie „gdyby" w historii - to 
tylko cienie w oczekiwaniu triumfującego wydarzenia. Wydarzenie zrządziło, 
że dzieło odbudowy cywilizacji po duńskich najazdach i pogodzenia dwóch 
gałęzi plemion nordyckich w Anglii miało spaść przede wszystkim na barki 
Alfreda Wielkiego i jego potomstwa.
Chociaż „Wiking" znaczy „wojownik", a nie „człowiek zatoki", Wikingowie 
byli ludźmi zatok. Dania 1 - to kraj piaszczystych równin, przez które wiły się 
kręte odnosi morskie. Norwegia - to kraj fiordów, urwistych wąwozów w 
górskim płaskowyżu, niosących przypływ morski aż do serca gór, niekiedy 
nawet na sto mil. Tu i ówdzie, wzdłuż krętego biegu owych fiordów, skrawek 
żyznego gruntu między przepaścią a ujściem dawał miejsce dla uprawy zboża i 
postawienia grupy drewnianych domków. Tuż obok ciemny las pokrywał
1 Nazywała się tak, ponieważ skandynawscy Danowie osiedlili się w okręgach 
opuszczonych przez Anglów, którzy przenieśli się do Anglii. Zob. wyżej s. 72.
105


strome zbocze aż po skraj wody, zapraszając drwala i budowniczego statków. 
Wyżej na halach, wśród szumiących potoków i wodospadów, na letnich 
pastwiskach ryczało bydło. Ponad tym wszystkim nagie łańcuchy gór, źródło 
norweskiej legendy i poezji, wznosiły się ku lodowcom i śnieżnym polom 
rozdzielając jedne od drugich osiedla nad fiordami niczym miniaturowe 
królestwa, opóźniając na całe stulecia polityczną jedność Norwegii, oraz 
wypędzając śmiałych mieszkańców na morze w poszukiwaniu jadła i fortuny.
Skandynawowie - handlarze futer, wielorybnicy, rybacy, kupcy, piraci a 
jednocześnie pilni rolnicy - zawsze byli ludem ziemnowodnym. Odkąd w jakimś 
nieokreślonym momencie epoki kamienia zajęli obecną swą ojczyznę, morze 
stanowiło ich drogę od osiedla do osiedla i było jedynym ich połączeniem ze 
światem zewnętrznym. Jednak aż do końca VIII w. teren ich wypraw 
pirackich ograniczał się głównie do wybrzeży Bałtyku. Wystarczało im 
grabienie się wzajemne i najbliższych sąsiadów. Dopiero w czasach Karola 
Wielkiego zaczęli przepływać ocean i napadać na kraje chrześcijańskie 
zachodu l.
Czemuż - brzmi częste pytanie - zapragnęli nagle wyruszyć tak daleko i w 
tak wielkiej liczbie?
Mamy na to kilka odpowiedzi, a każda zawiera może jakąś cząstkę prawdy. 
Głód, spowodowany złymi zbiorami w tym niegościnnym klimacie, wypędzał 
niekiedy całe osiedla na poszukiwanie nowych ziem. U Skandynawów istniały 
trzy warstwy: ihrall [niewolnik], carl [chłop] i earl [jarl], wojownik. Poligamia 
uprawiana głównie wśród jarlów stwarzała nadmiar młodych ludzi nie 
posiadających ziemi, którzy nie mieli ochoty głodować albo zależeć od innych; 
byli oni rozkochani w wojnie i przygodzie, choć przy okazji nie unikali handlu; 
dumni ze swych mieczy i kolczug, ze swoich czerwonych płaszczy, złotych 
ozdób i długich, złocistych włosów - bo Wikingowie byli raczej elegantami niż 
brudasami, chyba że ogarniało ich gwałtowne szaleństwo baresark *. Taki był 
surowiec ludzki wypraw
1 Swoje ziemnowodne zwyczaje przenosili z sobą do zamorskich osiedli. Zob. Burnt 
Njal co do Islandii i Orkney Saga, gdzie czytamy o Sweynie: „Miał tak wielką izbę 
biesiadną, jakiej nie było na całych Orkadach. Sweyn wiosną miał dużo pracy: kazał im 
siać wiele ziarna i sam bardzo tego doglądał, ale kiedy roboty były skończone, 
wyruszał każdej wiosny na wikingową wyprawę i łupił dokoła Południowe Wyspy i 
Islandię i wracał do domu po letnim przesileniu. Nazywał to «wiosennym 
wikingowaniem»". Następnie zbierał plony i kończył rok jesiennym wikingowaniem. 
Czynne i urozmaicone życie!
Wiking cieszy się powodzeniem w nowoczesnej powieści angielskiej. Kiplłng w 
opowiadaniu Rycerze wesołej przygody w Puku z Pukowej górki uchwycił niezwykle 
szczęśliwie jego postać, a pierwsze opowiadanie Johna Buchana w Path of the King 
(Droga króla) stanowi piękny przykład wyobraźni historycznej.
* Baresark (st. skand, berserkr) - dziki wojownik skandynawski.
106


Wikingów. Podkreśla się również, że w ostatnim trzydziestoleciu VIII w. Karol 
Wielki i jego okryci żelazem jeźdźcy podeszli do południowych granic Danii w 
czasie okrutnej krucjaty, która Sasom z Niemiec pozostawiła do wyboru: 
chrzest albo śmierć. Duńczycy udzielili schronienia saskim patriotom i byli 
oczywiście zaniepokojeni poczynaniami Karola Wielkiego w ich sąsiedztwie. 
Niektórzy uczeni sądzili, że zbrojne i groźne zbliżanie się chrześcijańskiego 
rycerstwa pchnęły duńskich wyznawców Wotana do najazdu na klasztory 
wysp brytyjskich. Jednak ci pierwsi napastnicy przybyli raczej z Norwegii niż z 
Danii, a Skandynawowie nie mieli poczucia politycznej jedności narodowej. 
Obcy był im też fanatyzm religijny. Byli to dzicy zbóje w epoce powszechnej 
dzikości, ale posiadali coś, czego nie mieli inni - szlachetną radość z morskiej 
przygody i morskich poszukiwań. Jest rzeczą możliwą, że spokojni kupcy 
skandynawscy odwiedzali Anglię przed okresem wikińskich napadów, jednak 
świadectwa o nich są tak nikłe, że nie da się wysunąć żadnych wniosków.
Można by się doszukać wielu konkretnych przyczyn inwazji Wikingów, ale 
„duch tchnie, gdzie chce" i istnieje pewien element przypadkowości w 
powstawaniu i upadku wielkich ruchów. Może wybuch energii, który zaniósł 
mieszkańców odludnych zatok do Konstantynopola i Grenlandii, zrodził 
Normandię, angielskie Donelau? i irlandzkie miasta, zawdzięczamy jedynie 
chęci naśladownictwa i mo-dzie lub skumulowanej energii kuli raz puszczonej 
w ruch przez przypadkowy sukces kilku awanturników.
W każdym razie w końcowych latach VIII wieku, kiedy żył jeszcze Offa z 
Mercji, nastąpił pierwszy zapisany napad Wikingów na Europę Zachodnią. 
Trzy statki, być może z kilkoma setkami zbójów na pokładzie, przybiły do 
spokojnego wybrzeża Wessex, załoga ich zabiła urzędnika królewskiego, który 
przyszedł dowiedzieć się, czego żądają, i odpłynęła, zanim można było ich ująć. 
Przez wiele następnych lat nie widziano więcej Wikingów w tych stronach, 
natomiast w krótkich odstępach czasu na wybrzeża Northumbrii, Szkocji, 
Irlandii i Walii nastąpiła seria podobnych napadów. Złodzieje wodni plądrowali 
klasztory, położone zachęcająco według zwyczaju kościoła celtyckiego na 
wyspach i przylądkach szczególnie narażonych na ataki z morza. Lindisfarne, 
łona i wiele mniej słynnych świątyń zostało obrabowanych ze skarbów, a 
zakonników wymordowano albo uprowadzono, by jako niewolników sprzedać 
na kontynencie. Źle strzeżone bogactwa świątyń w pełni tłumaczą to postę-
powanie i nie musimy przypisywać piratom fanatycznej nienawiści do 
chrześcijaństwa, wywołanej saską wyprawą Karola Wielkiego. Brutalne 
okrucieństwo tych napadów również nie było czymś wyjątkowym. W tym 
samym czasie Anglosasi stosowali między sobą
107


podobne metody. „Tego roku", podaje kronika za 796 r., „Kenulf, król Mercjan, 
spustoszył Kent aż do bagien i wziął Prena, jego króla, i powiódł go do Mercji i 
kazał mu wyłupić oczy i obciąć ręce".
Owe ataki na klasztory położone na wybrzeżu Brytanii zdają się być 
początkiem ruchu Wikingów. Możemy sobie wyobrazić z dużym 
prawdopodobieństwem następne stadium, jeśli przeniesiemy się do Norwegii i 
Danii. Szczęśliwi napastnicy powrócili obładowani złotem i klejnotami. Wzdłuż 
każdego fiordu i zatoki zaczynają krążyć pogłoski, że kościoły na zachodzie są 
wyłożone złotem, że na morzach zachodnich nie ma żadnych statków 
wojennych i że znaleziono nowy sposób szybkiego wzbogacenia się poprzez 
małą, pełną życia przygodę. Dodaje się, że niektóre ziemie tam na zachodzie 
wydają się urodzajniejsze nawet od tych pod Stavanger. Żyjący w niedostatku 
synowie jarla omawiają nowiny przy piwie i rozglądają się za przywódcami i 
uczestnikami wyprawy.
Powoli, w ciągu co najmniej pięćdziesięciu lat zanim ruch ten osiągnął punkt 
szczytowy, cała Norwegia i Dania uświadomiły sobie tę prawdę, że żadne siły 
morskie nie chronią Wysp Brytyjskich ani sławnego imperium Karolingów; że 
Anglosasi i Frankowie są tylko szczurami lądowymi i że Irlandczycy dla 
wszystkich swych misji i dzieł kolonizacji używali jedynie łodzi i czółen. Świat 
stanął otworem przed potęgą morską Wikingów jako zdobycz dla ich chciwości 
i teren dla ich zamiłowania do wesołej przygody. Wkrótce z młodzieńców, 
którzy nie brali udziału w wyprawach, wyśmiewano się przy piwie, a 
dziewczyny pogardzały nimi, bo niejedna z nich towarzyszyła mężczyznom na 
morze i brała udział w zapasach w pełnej zbroi. Podobnie jak dla prostych 
szwajcarskich chłopów po łatwych zwycięstwach pod Morat i Nancy, wojna i 
grabież na obcych ziemiach stały się głównym rzemiosłem narodowym, 
pochłaniającym najlepsze siły młodego pokolenia. Ostatnie i najważniejsze 
stadium osiągnięto z chwilą, kiedy stała imigracja i osiedlanie się na ziemiach 
zamorskich zastąpiło napady rabunkowe.
Skandynawowie we wzajemnych stosunkach na wodach ojczystych byli 
zawsze zarówno kupcami, jak piratami, takimi też pozostali na szerszym polu 
przedsięwzięć zagranicznych, jakie stanęły przed nimi otworem. Łączyli oni w 
sobie dumę kupca z zupełnie odmienną dumą wojownika, co dane jest niewielu 
ludziom. W grobowcu na Hebry-dach w grobie wodza Wikingów znaleziono 
wagę, pogrzebaną obok miecza i topora bojowego. Pierwszą myślą 
najeźdźców, gdy zakładali kolonię w Anglii lub Irlandii, było budowanie 
umocnionych miast i otwieranie targowisk. Na lądzie i na morzu byli zawsze 
gotowi handlować z przybyszem albo poderżnąć mu gardło - zależnie od 
okoliczności lub nastroju w danym momencie. I rzeczywiście w następnych 
stuleciach takie były zwyczaje żeglarzy z każdego
108


portu średniowiecznej Europy, nie wyłączając chaucerowskiego żeglarza i 
niektórych bohaterów elżbietańskich. Ale Wikingowie wkładali całą swą 
energię w uprawianie zarówno piractwa, jak i handlu, dodając do tego wielkie 
walory wojskowe na lądzie, niespotykane u lądowego chłopa.
W ciągu IX wieku, duża część całej ludności skandynawskiej wzięła udział 
w wyprawach do rozmaitych części świata. Wyryli oni swoje runy na 
kamiennym lwie w Pireusie, który teraz strzeże Arsenału w Wenecji. 
Wiadomo, że na ulicach Konstantynopola kończyli swe krwawe porachunki 
rozpoczęte jeszcze w Dublinie. Ich dalekie podróże przyniosły im bogactwo, 
cywilizację i znajomość miast i ludzi. Chłop saski, który uważał najeźdźców za 
obcych barbarzyńców, był w porównaniu z nimi zaściankowym ignorantem. Po 
ich poetyckich Eddach nastąpiła proza równie wspaniałych sag, opowieści 
historycznych odtwarzających z niezwykłym realizmem romantykę ich 
bohaterskiego życia.
W epoce Wikingów istniały trzy szlaki ekspansji skandynawskiej. Pierwszy 
był szlak wschodni, którym posuwali się głównie Szwedzi, przenikający aż do 
serca obszarów słowiańskich, do Nowogrodu i Kijowa; w Kijowie założyli 
pierwsze państwo ruskie i stąd popłynęli w dół Dniepru, przepłynęli Morze 
Czarne, aby podejść pod same mury Konstantynopola.
Dwa inne szlaki prowadziły na zachód. Jeden z nich, którym przeważnie 
pływali Normanowie, czyli ludzie z Norwegii, możemy nazwać szlakiem 
zewnętrznym. Służył on do najbardziej ryzykownych podróży morskich, do 
kolonizowania Islandii i Grenlandii i do odkrycia Ameryki Północnej. Wiódł na 
Orkady, do Caithness, Ross, Galloway i Dumfries, gdzie duże kolonie 
skandynawskie wniosły pierwszy element nordycki w życie gór szkockich i 
Szkocji południo-wo-zachodniej. Zajęta została wyspa Mań, niczym Malta 
nowej potęgi morskiej na Morzu Irlandzkim, które stało się jeziorem skandy-
nawskim. Na tym zewnętrznym szlaku powstały duże kolonie Nor-manów w 
Cumberland, Westmoreland, Lancashire, Cheshire i na wybrzeżu Południowej 
Walii. Przez pewien czas była zajęta Irlandia; Dublin, Cork, Limerick, Wicklow 
i Waterford zostały założone jako miasta duńskie i zapoczątkowały irlandzkie 
życie miejskie.
Po trzecie istniał szlak wewnętrzny, uczęszczany przez Duńczyków z 
Danii. Stąd napadano na północne wybrzeże Europy oraz na wschodnie i 
południowe brzegi Anglii. Tą drogą przybyły też najliczniejsze rzesze 
wikińskich imigrantów w czasach Alfreda z Wessex, by zagarnąć rozległe 
ziemie pod uprawę i pod swoje rządy. Te wielkie armie, składające się z 
drużyn utworzonych przez wielu sprzymierzonych królików, nauczyły się 
słuchać jednego wodza w czasie trwania kampanii danego roku. „Armia" 
przenosiła się swobodnie
109


z Francji do Anglii i z powrotem stosownie do tego, czy opór był silniejszy lub 
słabszy po jednej stronie Kanału czy po drugiej. Te ich potężne i długotrwałe 
operacje zakończyły się powstaniem dwóch Danelaw, obydwóch o wielkim 
znaczeniu w historii. Mniejszy, który wykroili z królestwa Franków, otrzymał 
po nich nazwę Normandii,
Mapa 6. Szlaki Wikingów
większy Danelaw składał się z całej wschodniej Anglii między Tamizą i Tyne. 
W końcu norwescy osadnicy w Lancashire i Cumberland podali poprzez 
Anglię rękę duńskim osadnikom z Yorkshire, tak że w tej części kraju element 
skandynawski zapanował od morza do morza 1.
Drogi Wikingów poruszających się po zewnętrznym i wewnętrznym szlaku 
często się krzyżowały. Duńczyków i Norwegów spotykało się razem w 
Normandii, południowej Irlandii i północnej Anglii, także jedni i drudzy 
przenikali do Hiszpanii, na Morze Śródziemne i Bliski Wschód. Wszystkie te 
zdumiewające eksploratorskie wyprawy, które zuchwale zawadziły o wybrzeże 
Ameryki Północnej na
1 Zob. wyżej s. 75 i przypis.
110


pięć wieków przed Kolumbem, stale i niemal codziennie pogardzając 
sztormami Cape Wrath i Hebrydów, odbywały się na długich statkach bez 
pokładu, poruszanych wiosłami w rękach tych samych wolnych wojowników, a 
jeśli wiatr sprzyjał - przy pomocy pojedynczego żagla z kosztownego materiału 
w kolorowe pasy. Nad niskim środkiem jaskrawo pomalowanego statku wisiał 
rząd okrągłych tarcz na przemian żółtych i czarnych, a z przodu wysoki dziób 
ozdobiony smokiem pruł fale budząc swym pojawieniem się postrach wśród 
chrześcijan. Nikt nigdy w dziejach morskich nie zdołał przewyższyć odwagi i 
kunsztu żeglarskiego marynarzy, którzy ośmielali się odbywać na takich 
statkach takie podróże. Często płacili oni ciężki haracz za swoją odwagę. 
Alfred z Wessex uratował się raz od klęski wskutek zatonięcia całej ich „armii" 
(877), kiedy sztorm rzucił na skały Swanage 120 duńskich galer.
Pierwsze bandy włóczęgów, które przybyły plądrować nadmorskie 
opactwa, były skąpo uzbrojone, a sens ich taktyki polegał na tym, by odpłynąć, 
zanim zdołano zebrać jakąś większą siłę dla ich schwytania. W miarę jednak, 
jak wzrastała liczba Wikingów, rosła również ich wiedza wojskowa i 
wyposażenie, gdyż podróżowali, handlowali i bili się we wszystkich najbardziej 
cywilizowanych krajach Europy. Flotylle ich rosły od trzech do czterdziestu, do 
stu, wreszcie do trzystu lub trzystu pięćdziesięciu statków, a na każdym 
znajdowała się może setka ludzi. W tych wielkich „armiach" zbroja stała się 
raczej regułą niż wyjątkiem. Wikingowie w swoich kolczugach byli nie-
zwyciężeni ze względu na siłę, z jaką wywijali długim dwuręcznym toporem 
bojowym, zręczność, z jaką posługiwali się łukiem, i regularny szyk klinowy, w 
jakim karne załogi statków nauczyły się walczyć na lądzie. Sztuka oblężnicza z 
jej katapultami i podkopami była umiejętnością, którą znakomicie opanowali. A 
w tym samym czasie chłopi sascy oderwani od pługa w swych wełnianych 
koszulach nie mieli żadnego oręża oprócz tarczy i włóczni.
Jeśli chodzi o ruchliwość, nierówność szans była nie mniejsza. Zanim 
Alfred zbudował flotę, Duńczycy mogli już poruszać się rzeką i morzem, gdzie 
im się żywnie podobało. Na lądzie zaś, kiedy pozostawili swe galery za palisadą 
obsadzoną przez garnizon, nauczyli się wkrótce „dosiadać koni" ujętych na 
pastwiskach East Anglii (866). Stamtąd w ciągu następnych straszliwych 
pięciu lat (866-871) „armia" trato-wała Anglię wzdłuż i wszerz, spustoszyła 
najprzód Northumbrię, potem Mercję, wreszcie najechała Wessex.
Zanim Alfred nauczył się bić Duńczyków ich własną metodą, strategia ich 
polegała na nagłych atakach przeprowadzanych w oddalonych i 
nieoczekiwanych miejscach. Było niemożliwością dla jyrd angielskich rolników 
poruszających się powoli pieszo dogonić tych galopujących wojowników, albo 
pokonać tych ludzi w zbroi, jeśliby
111


nawet zbliżyli się do nich. Wątpliwe też jest, czy często za czasów Alfreda 
powoływano fyrd, czyli pospolite ruszenie (877) w takiej prymi-tywnej postaci. 
W dwanaście lat po tym, jak Duńczycy po raz pierwszy „dosiedli konia", 
czytamy, że Alfred ze swymi siłami „pojechał" ich ścigać. Ażeby doścignąć i 
pokonać najeźdźców, Alfred zmuszony był coraz bardziej polegać na swoich 
konnych i zbrojnych tanach i ich wasalach, to jest na warstwie, która 
wyspecjalizowała się w wojnie. Kiedy wojna staje się poważna, z konieczności 
staje się zawodową i wymaga zmian, które oddziałują na cały ustrój społeczny. 
Wojny duńskie oznaczały dalszy krok na drodze do feuda-lizmu w Anglii.
Tak więc obie strony przekształciły się w piechotę konną, ale jeszcze nie w 
kawalerię. Chociaż Sasi i Duńczyk jechali na pole bitwy i uciekali lub gonili 
konno, jednak nie posiedli oni sztuki walczenia z siodła. Natomiast ci 
Wikingowie, którzy stali się warstwą rządzącą w Normandii, nauczyli się 
wartości taktyki uderzeniowej konnicy od rycerzy frankońskich, którzy stawili 
im opór na brzegach Sekwany. We właściwym czasie franko-wikińska 
kawaleria powróciła pod wodzą Wilhelma, aby pod Hastings pokonać anglo-
duńską piechotę.
Alfreda Wielkiego porównuje się naturalnie do Karola Wielkiego; możliwe 
zresztą, że wiele swoich czynów wzorował na nim. Każdy z nich był 
szermierzem Chrystusa przeciw poganom i nowego feudalnego królestwa 
przeciw chaosowi. Każdy jako wódz, administrator i uczony posiadał 
wielostronne talenty, odpowiednie dla epoki, kiedy jeszcze nie było dość 
zawodowców i kiedy król sam musiał nauczać, rządzić i kierować swymi 
poddanymi w pokoju i wojnie. Jeżeli los Alfreda ukształtował się w węższych 
granicach geograficznych niż napoleońskie pole działania Karola, to za to dzieło 
jego trwało dłużej. On i jego synowie stworzyli Anglię, zjednoczoną na zawsze. 
A pamięć po Karolu Wielkim nie wystarczyła, by zjednoczyć Niemcy i 
Francję.
Z zamiłowania uczony i słabego zdrowia, Alfred już we wczesnej młodości 
zmuszony był wyruszyć w pole, aby prowadzić najbardziej bezlitosną wojnę tej 
strasznej epoki(871). Lecz surowe doświadczenie szkoliło go nie niwecząc 
jego łagodnych cech. W wieku lat dwudziestu dwóch był zastępcą dowódcy w 
walce pod Ashdown i w ośmiu innych „bitwach narodów", kiedy Wessex 
usiłowało rozpaczliwie zepchnąć duńską „armię" z kredowych wzgórz na 
południe od Tamizy; na północ od tej rzeki Anglia już uległa Duńczykom. 
Młodzieniec od razu zyskał zaufanie armii i gdy w ciągu tego bitewnego roku
112


umarł jego starszy brat, został przez witan * wybrany na króla. Bratanków 
jego pominięto, ponieważ nieletni byli wykluczeni przez zwyczaj i potrzebę w 
czasach, kiedy pierwszym zadaniem króla było prowadzić lud na wojnę.
Siedem lat później nadszedł krytyczny moment życia Alfreda (878). STB. 
Duńczycy, pewnie dzierżąc północ, Midlands i wschód, niespodziewanie w środku 
zimy napadli Wessex. Poddani Alfreda poczęli uciekać za morze. On sam z małą 
armią wojowników z Somerset trzymał się w umocnieniach na kępach położonych 
wśród bagien Parret. Pięćdziesiąt mil dalej leżała ówczesna Kornwalia, gdzie 
walijscy wrogowie Wessex często zawierali przymierze z Duńczykami. Na tak 
cienkiej nitce wisiała sprawa angielskiej niepodlegości. Ale sascy tanowie, którzy 
ostatnio skolonizowali Dewon, stanęli ławą przy Alfredzie i zniszczyli lądujące na 
jego tyłach siły duńskie. Tak wielkie było zaufanie do przewodnictwa Alfreda 
nawet w tej rozpaczliwej godzinie, że tanowie podbitych okręgów Wiltshire i 
Hampshire raz jeszcze odpowiedzieli na jego wezwanie i stawili się konno pod jego 
sztandarem. Bitwa pod Ethandune zmieniła całą sytuację i wódz duński Guthrum 
przyjął warunki, znane jako traktat w Wedmore, mocą którego on i jego towarzysze 
przyjęli chrzest i zgodzili się wycofać do Danelaw, opuszczając Wcssex.
Stwierdziwszy, że opór Anglii południowej, jest twardszy, niż sig 
spodziewano, wiele drużyn przeniosło swe działania do Francji. W kilka lat 
później Alfred wydobył od Guthruma jeszcze korzystniejszy układ, określający 
południową granicę Danelaw; miała ona biec wzdłuż Watling Street i rzeki 
Lea od jej źródeł, pozostawiając Londyn królowi angielskiemu.
Tak wyglądała geografia polityczna do końca panowania Alfreda - 878-900. 
Duńczycy w czasie przyjmowania chrześcijaństwa byli już usadowieni jako uznani 
władcy północno-wschodniej Anglii. Całe saskie terytorium na południe od nich było 
zjednoczone pod władzą Alfreda. Gdyby jego potomkowie podbili Danelaw, byliby 
pierwszymi królami Anglii, ponieważ Mercja, East Anglia i Northumbria znik-nęły z 
listy państw suwerennych.
Jedynie szczątek dawnej Northumbrii - Bernicja za rzeką Tyne - nie był 
podbity przez Wikingów. Ten saski okręg między Tyne i wzgórzami Cheviot 
przybrał nazwę Northumberland i przez wiele wieków wiódł niepewną 
egzystencję pomiędzy Anglią i Szkocją. Ale saskie siedziby od Cheviot Hills po 
zatokę Forth, które teraz po raz pierwszy zaczęto nazywać Lothians, były 
coraz bardziej wciągane w dzieje szkockie, gdyż Danelaw odcięło je na 
południu od
• Witan (1. mn. od staroang. wita - doradca, mądry człowiek, uczony) - doradcy, 
rada.
113


głównego nurtu saskiej historii. W tym samym czasie norwescy najeźdźcy z 
zachodniego morza przecięli kontakty Szkotów z Irlandii ze Szkotami ze Szkocji. W 
ten sposób najazdy Wikingów pozostawiły Szkocję samą sobie i stworzyły wśród jej 
zwalczających się wzajemnie plemion coś co było niemal ich związkiem. Właśnie w 
epoce pan. Wikingów Kenneth MacAlpine został królem zjednoczonych Piktów i 
Szkotów (pan. 844-860). Przeniósł on relikwie św. Kolumby i centrum szkockiej 
religii z Iony, spoglądającej poza siebie przez morze ku Irlandii, do Dunkeld w sercu 
swego zjednoczonego królestwa.
Po ochrzczeniu Guthruma i ustaleniu się granic Danelaw 877-901 życie  
Alfreda weszło w nową i szczęśliwszą fazę, która trwała aż do jego zgonu. Jego 
sytuacja w południowej Anglii była względnie pewna: szala wypadków 
przechylała się teraz na jego stronę; wszyscy Sasi zarówno w Danelaw, jak i 
poza nim, uważali go za swego jedynego przywódcę; nawet ochrzczeni 
Duńczycy, stale wzrastający liczebnie, mieli szacunek dla tego angielskiego 
Karola Wielkiego. Wprawdzie zdarzały się nadal najazdy Wikingów zza morza, 
ale Duńczycy z Danelaw niezbyt chętnie udzielali poparcia tym przybyszom, 
gdyż sami byli teraz ludźmi osiadłymi, posiadającymi gospodarstwa i żony, bo-
jącymi się odwetu i nie chcieli własnych ziem narażać na napady. Alfred zaś, 
naśladując metody duńskie, odbudował Londyn jako miasto otoczone murem i 
obsadzone załogą, zamieszkane przez angielskich mieszczan, obowiązanych 
bronić go przed każdym atakiem; główna brama Anglii została zamknięta dla 
Duńczyków.
W przerwach między tymi późniejszymi, mniej straszliwymi wojnami, 
Alfred korzystał z całych lat wytchnienia, aby poświęcić się bliskim swemu 
sercu zadaniom. On to dał początek angielskiej prozie literackiej tłumacząc na 
języki anglosaski łacinę Bedy oraz przekładając i kompilując podręczniki 
teologii, historii i geografii na użytek swoich poddanych; zainicjował też 
prowadzenie Anglo-Saxon Chronicie, pierwszych historycznych zapisków 
ułożonych w języku angielskim. Sprowadził uczonych zza granicy i mile witał 
wykształconych uchodźców z Mercji i z północy żywiąc nadzieję naprawienia - 
przynajmniej w Wessex - rozpaczliwych spustoszeń dokonanych przez duńskie 
napady, które zmiotły z powierzchni biblioteki i ludzi uczonych dawniejszej 
Anglii, a pozostawiły tylko duchowieństwo nie rozumiejące łaciny nawet we 
mszy przez siebie odprawianej. Ponadto Alfred założył pierwsze „szkoły 
publiczne" * dla nauczania
* Public schools - istniejące do chwili obecnej szkoły o starych tradycjach, uczące 
dzieci arystokracji i sfer zamożnych w zakresie szkoły elementarnej i średniej i 
przygotowujące do studiów uniwersyteckich.
114


synów szlachty i tanów, w ten sposób rozciągając po raz pierwszy 
dobrodziejstwo nauki na niektóre osoby świeckie wysokiego rodu, aby mogły 
sprostać zadaniom stojącym przed nową administracją.
Odrodzenie literatury i religii było powolne i sztuczne - dar pracowitego 
króla dla nieoświeconego duchowieństwa i ludu. Nie był to radosny i ufny 
poranek Cuthberta, Bedy i Alkuina. Złupienie klasztorów Northumbrii i Mercji 
zadało rzeczywiście straszliwy cios nauce, lecz zasługą Alfreda było choćby 
to, że podniósł je z upadku, a ponowny rozwój życia miejskiego dzięki 
Duńczykom miał ostatecznie więcej zdziałać dla cywilizacji niż życie klasztorne 
w najlepszym swym okresie.
W   ciągu   ostatnich   dwudziestu   lat   swego   panowania   Alfred wzmocnił  
w Wessex instytucje  i  te  służące  pokojowi i  te  służące wojnie.  Utworzył  flotę.  
Wprowadził  system  wojskowy,  jaki  można było  w  owym  czasie  wprowadzić,   
i   obsadził   stałymi   garnizonami ziemne  forty  duńskiego   typu.   Zorganizował   
solidną   administrację, sprawowaną przez hrabstwo (shire) i jego urzędników. 
Wszystko to było bardzo prymitywne, ale lepsze od tego,  co Anglia dotychczas 
posiadała. Z takim wyposażeniem syn jego, Edward Starszy, i córka, lady  
Ethelfleda   z  Mercji,   po  śmierci  Alfreda  kontynuowali  dzieło   pan. odzyskania   
Danelaw,   które   ostatecznie   zakończył   syn   i   następca Edwarda, Athelstan 
(pan. 924-940). Okazało się, że Duńczycy z Danelaw, skoro tylko osiedlili się na 
ziemi,   wykazali   brak   jedności   politycznej.   Liczne   współzawodniczące ze sobą gromady, 
każda pod rządami władcy zwa-   
nego zależnie od fantazji królem albo earlem, wykazywały mniejszą 
zwartość niż Anglicy w na nowo przebudowanym królestwie Wessex. 
Wikingowie byli zdolni jednoczyć się dla celów wojny ofensywnej pod władzą 
tymczasowych wodzów wojennych, ale jedność „armii", która swymi stopami 
deptała Anglię, nie znalazła odbicia w politycznej organizacji Danelaw, które 
upadło pod powracającą falą saskiego odrodzenia.
Edward Starszy i Athelstan - to pierwsi władcy, których słusznie możemy 
nazwać królami Anglii. Wnuk Edwarda Edgar (pan. 959-975) w ciągu   swego 
pomyślnego i pokojowego panowania był wyraźnie za takiego   uważany. Danelaw 
wchłonąwszy inne angielskie królestwa samo zostało  wchłonięte przez Wessex.   
Jedynie  celtycka  Walia  i  celtycka Szkocja były jeszcze niepodległe, ale nawet ich 
królowie i książęta uznawali  niekiedy   bliżej   nie   określone   zwierzchnictwo   
Athelstana i Edgara, którzy ze swej strony uważali się za  „imperatorów Brytanii".
Rozpad i rozbicie, wywołane podbojami duńskimi, zrodziły nową jedność. 
Dopóki topór bojowy Wikingów rozbijał czaszki mnichów, a Anglicy przybijali 
do swych wrót kościelnych skóry zdarte z duńskich wrogów, pomiędzy 
Anglosasami a Skandynawami panowała
115


głęboka nienawiść 1. Nie była ona jednak trwała. W czasach, gdy nie istniała 
jeszcze prasa drukarska, wspomnień krzywd i okrucieństw międzyplemiennych 
nie podsycano sztucznie. Ziemia pokryta zieloną runią zapomina - jeśli na 
scenę nie wkracza nauczyciel i historyk. A przecież te dwa nordyckie ludy 
pochodziły z pokrewnego pnia, miały wiele wspólnych dążeń, właściwości i 
zwyczajów. Gdy Duńczycy przyjęli chrzest, Anglikom pod rządami 
królewskiego rodu z Wessex nietrudno było ich wchłonąć, gdyż przybyli oni na 
wyspę nie po to, by tu założyć imperium skandynawskie, a jedynie w po-
szukiwaniu dobrych ziem do uprawy. Tak dalecy byli od ujarzmiania swych 
sąsiadów, że ich Danelaw miało wielu ludzi wolnych, a nie miało niewolników 
- w jaskrawym przeciwieństwie do Wessex. Osiadli w swoich nowych 
siedzibach, w pomyślnych warunkach, pod rządami własnych duńskich praw i 
duńskich jarlów i prawników, mogli tolerować nieuciążliwą władzę królów 
angielskich.
Król był teraz tylko jeden, ale w ciągu następnych pokoleń powstała w 
kraju wielka rozmaitość zwyczajów i „praw".
Common Law - to jest prawo pospolite dla całej Anglii - stworzyli w 
czasach Plantagenetów zawodowi prawnicy sądów królewskich; ale w 
czasach anglosaskich nie istniało jeszcze takie ciało ani kodeks prawny dla 
całego narodu. Pewne prawa pisane wydawał czasami król z pomocą swoich 
biskupów, może jako zalecenia dla wszystkich sądów. Jednak każdy sąd 
hrabstwa (Shire Court) lub sąd setni * (Hundred Court) i każdy sąd 
prywatnej jurysdykcji mógł mieć również własne zwyczajowe prawa lokalne. 
Duńczycy twardo trzymali się swoich praw i obszar duńskiego prawa (Dane 
Law) stąd wywodził swą nazwę.
Jak wiele innych dobrych rzeczy, prawo wiele zyskało na przybyciu 
Duńczyków. Samo słowo law jest duńskie i przeżyło swych rywali: anglosaskie 
doom i łacińskie lex. Skandynawowie o ile nie znajdowali się na wikińskiej 
ścieżce wojennej byli pieniaczami i lubili gromadzić się na „sprawie", by 
słuchać argumentów prawnych. Nie posiadali zawodowych prawników, ale 
liczni spośród ich wojow-ników-rolników, jak Jarl Prawdomówny, byli biegli w 
zwyczaju i jego zawiłej procedurze sądowej. Duńskie miasto w Anglii często 
jako swych głównych urzędników miało dwunastu dziedzicznych „mężów 
prawa" (law men). Duńczycy wprowadzili zwyczaj powoływania spośród 
wolnych ludzi zespołów zasiadających w sądzie, co być może stworzyło w 
Anglii korzystny grunt dla przyszłego rozwoju systemu ławy przysięgłych, 
wywodzącego się ze zwyczaju Franków, a później
1 Nie ma wątpliwości co do tych duńskich skór. Zob. prace H. St. George'a Graya w 
Saga Book of the Viking Club, i. V, 1906-7. Jest to tylko jedno z wielu świadectw 
barbarzyństwa zarówno pogan, jak chrześcijan tej epoki.
* Hundred - setnia, jednostka administracyjna, część składowa hrabstwa.
116


wprowadzonego przez Normanów. W prawach Ethelreda Bezradnego 
czytamy „że zgromadzenie (gemet) ma się odbywać w każdej setni, dwunastu 
starszych tanów wychodzi i wójt wraz z nimi i przysięgają na świętość, którą 
daje im się do ręki, że nie oskarżą niewinnego człowieka, a nie zatają 
winnego". Ten zwyczaj jest duński i bardzo zbliżony do średniowiecznego Jury 
of presentment *, chociaż nie stanowi jego pierwowzoru.
Koncepcja sprawiedliwości w okresie anglosaskim wykazuje ślady 
trojakiego pochodzenia. Po pierwsze starym pojęciem, wspólnym dla Sasów i 
Skandynawów, było weregild, czyli pieniężne wynagrodzenie za wyrządzoną 
szkodę, płatne stronie pokrzywdzonej lub jej krewnym dla zapobieżenia waśni 
rodowej. Koncepcja ta, ongiś wypełniająca prawie całą dziedzinę 
sprawiedliwości, była jednak w zaniku odkąd władza sądów stała się silniejsza, 
a poczucie rodowe słabsze. Powoli w ciągu późniejszego okresu saskiego 
zabójstwo traci wiele
ze swego charakteru krwawego sporu między rodzinami i staje się <<ora* 
bardziej sprawą pomiędzy społecznością i mordercą 1. Po wtóre, istniała nowa 
doktryna kościoła, że zły uczynek ma dalszy aspekt jako grzech albo zło 
moralne, które trzeba odkupić pokutą. Po trzecie, zaś znany był pogląd  
specyficznie skandynawski, który znajdujemy w prawach anglo-duńskich,   że 
pewne postępki, takie jak tchórzliwa ucieczka albo porzucenie swego wodza 
są niehonorowe – nidings-voerk -  i są karane jako czyny niegodne wolnego 
wojownika. Od czasów Alfreda pojawiają  się specjalne kary i specjalne 
potępienie za zbrodnie zdrady wobec króla lub wobec pana; rozwój prawa o 
zdradzie głównej i  zdradzie pospolitej zawdzięczać należy częściowo wzro-
stowi potęgi Korony i pana feudalnego, częściowo wpływom prawa 
rzymskiego, przenikającym za pośrednictwem kleru, częściowo wreszcie 
silnemu poczuciu etycznemu wszystkich plemion nordyckich, które znalazło 
swój wyraz zarówno w literaturze anglosaskiej, jak i skandynawskiej, we 
wstręcie do człowieka zdradzającego lub opuszczającego swego wodza.
*1 Jak powoli prawo nabierało siły, by zastąpić krwawą zemstę i doprowadzić 
oskarżonego do sądu inaczej niż zbrojną ręką pokrzywdzonej strony, przypominają 
nam prawa Alfreda, np. „Jeżeli ktoś spotka przypadkiem swego wroga nie wiedząc, że 
jest on u siebie, i jeśli odda swój oręż, zostanie zatrzymany przez 30 dni, a 
powiadomieni jego krewni. Jeżeli nie odda oręża, wtedy można go atakować". 
„Człowiek może walczyć na rzecz swego pana, jeżeli jego pan został napadnięty, nie 
podpadając pod krwawą pomstę". Prawa Edmunda i  Kannuta są dowodem, że krwawa 
waśń rodowa była jeszcze zwyczajem nawet w Ich czasach.
* Jury of presentment - ława przysięgłych, orzekająca o winie podsądnych na 
mocy własnego oskarżenia, a nie oskarżenia prokuratora (por. s. 207.).
117


Organizacja Danelaw podczas jego krótkiego okresu niezależności, jako 
konfederacji wspólnot skandynawskich, była zogniskowana wokół życia jego 
miast. Wódz Wikingów pierwszy naprawił mury rzymskie w Chester, a życie 
handlowe Chesteru i Yorku odżyło dzięki skandynawskiej przedsiębiorczości. 
Dróg było niewiele, ale rzeki były głębokie i handel odbywał się na barkach 
przybijających do przystani w miastach położonych w środku kraju. Słynne 
pięć miast (five boroughs) Duńczyków: Lincoln, Stanford, Leicester, Derby i 
Nottingham - były zarówno garnizonami wojskowymi, jak i ośrodkami handlu. 
Każde z nich chronił wał z palisadą i fosą; każde miało swoich „mężów 
prawa" (law men), własną armię i swojego zwierzchniego jarla lub earla. Z 
miasta earl ze swym wojskiem rządził otaczającym je rozległym okręgiem. Jest 
w tym politycznym znaczeniu duńskiego miasta pewna analogia do praktyki 
rzymskiej, chociaż pochodzenie jego było czysto skandynawskie.
Kiedy Edward Starszy i jego siostra Ethelfleda Mercyjska rozpoczęli podbój 
Danelaw, czynili to wzorując się i przejmując duński ustrój miejski. Alfred dał 
przykład tego w Londynie i w innych miejscowościach w Wessex, a jego syn i 
córka rozszerzyli sieć obwarowanych angielskich miast aż po dolinę Severnu i 
poprzez Midlands. Naprawiali kamienne mury zniszczonych miast rzymskich 
albo wokół punktów taktycznych poprzednio nie strzeżonych spiętrzali nowe 
umocnienia ziemne. W każdej warowni osadzali stałą angielską załogę, która 
uprawiała na zasadzie dzierżawy okoliczną ziemię z obowiązkiem jej obrony. 
Skoro tylko zdobyli Danelaw, podzielili je na hrabstwa, podobnie jak w saskim 
Wessex; jednak każde z nowych hrabstw formowało się wokół 
administracyjnego ośrodka jakiegoś duńskiego miasta i jego granice pokrywały 
się prawdopodobnie z granicami duńskiego okręgu wojskowego związanego z 
tym miastem. Takie jest pochodzenie hrabstw na wschodzie Midlands - 
Lincoln, Derby, Nottingham, Leicester, Northampton, Huntingdon, Cambridge, 
Bedford. Ealdorman, który wraz z shire-reevem reprezentował króla i lud, był 
odpowiedzialny przed królem za jedno lub więcej dawnych hrabstw w Wessex 
lub nowych hrabstw w odzyskanej Mercji. Ale za każde hrabstwo 
anektowanego Danelaw odpowiadał przed królem angielskim duński earl.
W ten sposób nowe Królestwo Angielskie zostało wyposażone w system 
garnizonów i w organa administracyjne, których brakowało iluzorycznym 
państwom rządzonym przez Offę i Egberta *. Tak oto, gdy obserwujemy 
chmury, które unoszą się i snują nad chaosem wojen anglo-duńskich, wyłania 
się przed naszymi oczami rys po rysie znany kształt współczesnej Anglii z jej 
słynnymi hrabstwami i mia-
1 Zob. wyżej, s. 104.
118


stami. Tyle możemy dostrzec nawet z daleka, lecz gdybyśmy mogli z bliska 
obejrzeć mapę z X wieku, zobaczylibyśmy nie mniej wyraźnie, jak wzdłuż 
świeżo osuszonych dolin rzecznych i na z wolna kurczących się obszarach 
leśnych skromnie wyrasta jedna wieś po drugiej.
Chociaż miasta budowano przede wszystkim dla zaspokojenia potrzeb 
wojskowych i administracyjnych obu stron podczas wojen duńskich, jednak 
wkrótce nabrały one charakteru handlowego. Duńczycy byli 
niezmordowanymi kupcami, przeprawiającymi się stale przez morze i 
twierdzącymi po powrocie, że w swoim czcigodnym charakterze zamorskich 
kupców są „warci praw tana"; zwłaszcza jeśli niektóre przywiezione towary 
zostały przez nich zdobyte raczej dzięki zaciętym ciosom niż przez zacięte 
targi. Sasi przyswoili sobie przynajmniej niektóre ich handlowe pojęcia i 
zwyczaje. Specjalny pokój królewski (peace of the King) strzegł miasta i 
wszystkich w mieście. Kiedy zaś Edward Starszy ogłosił prawo, że wszelkie 
kupno i sprzedarz musi się odbywać na rynku miejskim przed wójtem miasta 
(town r*ffi>«), przyczynił się tym do skoncentrowania handlu w nowych 
miastach. Obywatele ich byli więc jednocześnie wojownikami, kupcami i 
rolnikami na przyległych gruntach. W późniejszych czasach upoknjnlpJNl Ich 
potomkowie doszli do przekonania, że wystarczy być tylko kupcami i rolnikami, 
ud y konny rycerz normandzki przejął lmjowi| caijAĆ Ich <l*!nlnliioAH l 
dumnie usunął się do swego kamiennego donftonu utrrc/nef-yo nad miustcm. 
A kiedy po wielu stuleciach MperjallKacJH pOHun<;lu sit; o dalszy krok 
naprzód, obywatele przestali uprawiać rolę i ograniczyli się całkowicie do 
rzemiosła i handlu.
Taki był jeden z aspektów początku rozwoju angielskiego miasta. Ale 
żadne miasto angielskie nie ma jednakowej historii. Niektóre zaś spośród 
większych, obwiedzionych kamiennymi murami miast, a zwłaszcza Londyn, 
nigdy nie poddały się całkowicie otaczającemu Ich feudalnemu światu, lecz 
przez całe stulecia zachowały odpowiednią kontrolę wojskową nad swoją 
obroną.


ROZDZIAŁ   VI
ŻYCIE  W  ANGLII  W  PÓŹNYM  OKRESIE  SASKIM. 
WKRACZAJĄCY  FEUDALIZM.   KANUT  WIELKI i   
MORSKIE  IMPERIUM   NORDYCKIE
Wojna, najazd i rozlew krwi - oto normalne warunki życia w saskiej Anglii. 
Korzyści wynikające z położenia naszej wyspy ujawniły się dopiero wtedy, 
kiedy rządy ujęli w swe ręce silni królowie normandzcy i ich następcy. Dopóki 
morze stanowiło wygodny gościniec dla każdego najeźdźcy, „Anglia oprawna 
w triumfujące morze" była jedynie bezbronną ofiarą, a jej niebronione uroki 
równie dobrze były znane wojowniczym ludom północnej Europy, jak ludom 
południa - wdzięki Italii.
Niemniej jednak zabójcy i rabusie nie mogli jednocześnie znajdować się na 
całej wyspie. Siedziby ludzkie otoczone bagnami i lasem były wówczas 
bardziej odosobnione niż obecnie; nie istniały mapy, które by zaznaczały ich 
położenie, a tylko nieliczne drogi prowadziły łupieżcę do jego zdobyczy. O dużo 
nowszych czasach niż napady duńskie opowiada się historię, jak to szkockim 
rabusiom nadgranicznym po całodziennych poszukiwaniach nie udało się 
znaleźć tak znacznego miejsca, jak klasztor w Brinkburn, leżącego wśród 
zacisznych leśnych dolin Coąuet; dopiero w ostatniej chwili zdradził je dźwięk 
własnych dzwonów rozlegających się w ciszy wieczornej. Bardzo 
prawdopodobne, że gdy duńska „armia" kłusowała w okolicy, mieszkańcy 
spokojnych parafii zachowywali ostrożność przy biciu w dzwony.
Anglosasi pod niektórymi względami wiedli życie godne zazdrości tak 
długo, jak długo potrafili uniknąć „zarąbania całą siłą mieczami ostrymi" - to 
jest kresu większości mężów w ulubionych poematach. Zbyt rzadko pytamy 
się, jakie było to ich życie; o ile bowiem życie późniejszego średniowiecza, a 
nawet rzymskiej starożytności staje nam wyraźnie przed oczyma i żyje w 
naszej wyobraźni dzięki dziełom budownictwa, to okres saski zniknął z 
krajobrazu; większość kościołów z czasów przed podbojem uległa 
przebudowie, a drewniane chaty i dwory, w których spędzano życie, nie 
pozostawiły ani śladu, ani tradycji - chyba jedynie może w architekturze 
niektórych pięknych,
121


starych angielskich spichrzów. Ale owe dwory były w swoim czasie 
wspaniałymi budowlami. Nizinna Szwajcaria dziś jeszcze może służyć za 
dowód, jak szlachetna i przestronna może być drewniana budowla, kiedy 
stanowi naturalny wytwór tradycyjnej sztuki rodzimej, rozporządzającej na 
miejscu materiałem budowlanym w nieograniczonej ilości, wymagającej 
jedynie pracy przy wyrębie. Dwory z pni drzewnych czy to saskiego tana, czy 
też duńskiego jarla, były ozdobione rzeźbą, malowane zewnątrz i wewnątrz 
oraz obwieszone polerowanym orężem, chociaż dym kłębiący się pod 
krokwiami i szukający ujścia w dachu pomniejszał poczucie zbytku. Tan i jego 
rodzina wyglądali wspaniale w swych różnobarwnych płaszczach. Przedmioty 
codziennego użytku były fantastycznie rzeźbione przez rodzimych rzemieślni-
ków. Sztuka angielskiego złotnika stała bardzo wysoko, jak tego dowodzi 
„Klejnot Alfreda" (Alfred jewel) i inne zachowane dotąd wyroby.
Rzadko się zdarzało, by tan lub jego domownicy posiadali jakieś książki, 
chyba że był to pilny dworzanin króla Alfreda. Ale bardowie co wieczór 
poprzez kłęby dymu w izbie śpiewali swoje epopeje przed słuchaczami, którzy 
dużo bardziej niż dzisiejsi ich potomkowie kochali się w szlachetnym i 
dźwięcznym języku. Kształt i barwa rzeczy widzianych oraz brzmienie 
pięknych słów odgrywały w owych prostych czasach większą rolę w 
przyjemnościach życiowych niż w naszym własnym, bardziej intelektualnym 
świecie.
Sasi i Duńczycy - były to ludy odczuwające stałe pragnienie, toteż dużo 
łanów jęczmienia szło na napełnianie rogów piwem. Święta Yuletide, wspólne 
w najwcześniejszych tradycjach obu ludów, a przez kościół na nowo 
uświęcone jako Boże Narodzenie (Christ Mass) obchodzono równie wesoło w 
drewnianym dworze tana, jak później w kamiennym zamczysku jego 
normandzkiego następcy.
Przeważnie jednak życie bogatych i biednych toczyło się na świeżym 
powietrzu i było ono nieustanną walką wręcz śmiałych ludzi z nieokiełznaną 
przyrodą. W krótkich okresach pokoju, kiedy ani wojna, ani prywatna krwawa 
waśń rodowa nie zakłócały spokoju okolicy, tan ze swą osobistą służbą 
zajmował się łowami z oszczepem, zastawianiem sideł na wilki i lisy oraz 
polowaniem na zwierzynę, zające, króliki i dzikie ptactwo, aby ochronić swe 
zbiory i dobrze zaopatrzyć spiżarnie w mięso. Polowanie zawsze było 
przyjemnością, nie było jednak wtedy sportem. Stanowiło ono obowiązek, który 
- jak i surowszy obowiązek wojowania - w miarę jak następowała większa 
specjalizacja funkcji coraz bardziej przechodził na tana i jego orszak. Ale każdy 
wolny człowiek mógł polować na swoim gruncie i prawdopodobnie wielu ludzi 
poddanych i niewolnych nie spotykało się z naganą łowiąc zwierzynę na 
ogromnych nieużytkach; niektórych zresztą do innych celów w ogóle nie 
używano. Była to
122


wciąż jeszcze ciężka walka zbiorowości ludzkiej, stawiającej czoła puszczy i jej 
mieszkańcom. Król Anglii jeszcze nie „kochał wyniosłych jeleni, jakby był ich 
ojcem", ani też nie przeniesiono z Normandii surowego kodeksu o Puszczy 
Królewskiej. Właścicieli ziemskich nie kusiło również jeszcze nadużywanie 
swego autorytetu na rzecz zachowania zwierzyny, bo zwierzyna sama aż za 
dobrze umiała siebie zachować. Toteż przez całe stulecia znaczna część 
pożywienia składała się z wszelkiego rodzaju dziczyzny oraz z półdzikich stad 
świń, przebywających w lasach. Gdyby Anglicy w X wieku byli zmuszeni tak, 
jak ich liczniejsi potomkowie przez pewien okres w XIX wieku, odżywiać się 
głównie tym zbożem, które zdołali wyhodować na wyspie, to owi prymitywni 
rolnicy mieliby duże trudności, żeby w ogóle wyżyć.
Jakiż to musiał być kraj, - ta Anglia - dziewicze leśne pustkowie, w które 
ciągle wdzierały się niezliczone chłopskie karczowiska, lecz dające wciąż 
schronienie bogactwu wszelkiego rodzaju pięknych ptaków i zwierza, pławiące 
się w niezmierzonym morzu drzew i kwiatów - skarbów, które człowiek 
współczesny nie dbając o swe najlepsze dziedzictwo niszczył i niszczy stale w 
miarę tego, jak może wynaleźć nowe narzędzia i nowe sposoby niszczenia; 
jednak jeszcze i teraz te szczątki starej Anglii tworzą z mniej zaludnionych 
części wyspy na poły ruj. Mówiąc o borze Sherwood Robina Hooda albo o 
szekspirowskim Lesie Ardeńskim * wywołujemy wspomnienia tego, cośmy 
utracili, ale dawna puszcza była starsza od Robina Hooda i rozleglejsza od 
Ardenu. Była to ziemia nie tylko banity i poety, ale całego anglo-duńskiego 
ludu. Czy też przynajmniej ktoś z nich potrafił przy swych codziennych 
zajęciach dostrzec piękno, pośród którego się obracał? Kiedy Chaucer i późni 
średniowieczni twórcy ballad znaleźli w końcu język dla swego ludu, pierwszy 
użytek jaki z niego zrobili, było wyrażenie radości i zachwytu nad ptakami i 
kwiatami, lasami i łąkami. W czasach Tudorów aktualne piosenki ludowe robią 
wrażenie, że cały naród wyległ zbierać kwiaty. Czy jakiś podobny oddźwięk na 
uroki natury nie budził się niejasno w sercach saskich pionierów; gdy 
pierwiosnek albo dzwonek wyjrzał spod murawy karczowiska, powstałego 
wśród wysokich drzew?
Pod pewnymi względami warunki pionierskiego życia w hrabstwach saskiej 
Anglii i Danelaw były zbliżone do warunków w Ameryce Północnej i Australii 
w XIX wieku - drwal z siekierą, chata z bali na polanie, woły w jarzmie, konie 
do pięciomilowej jazdy przez puszczę do najbliższej farmy, broń zawsze pod 
ręką obok siekiery i pługa, szorstkie słowo i gotowość do zadania ciosu a 
jednocześnie
* Las Ardeński (Forest of Arderi) - obszar lesisty w Anglii środkowej, ongiś 
bardzo rozległy, miejsce sztuki W. Szekspira Jak wam się podoba.
123


prawdziwe koleżeństwo kresowców. Istniały też w saskiej Anglii, jak i w 
późniejszej Ameryce, większe, starsze i bardziej zasiedziałe osady, nieustannie 
wchłaniające i asymilujące pionierów, którzy pierwsi zapoczątkowali życie 
ludzkie w jakimś głębokim ustroniu (den) leśnym. Każda z tych sennych, 
leniwych i podobnych do ogrodu wsi wiejskiej Anglii była niegdyś pionierskim 
osiedleni, wysuniętym posterunkiem człowieka, który je wywojował i założył 
wśród królestwa przyrody *.
Dzieło kolonizacji i trzebieży lasów w późniejszej saskiej Anglii odbywało 
się pod kierownictwem feudalnych panów. „Nie dziwimy się", pisał król Alfred, 
„że ludzie chętnie pracują przy ścinaniu drzew i przewożeniu, i budowie, 
ponieważ człowiek spodziewa się, że jeśli wybuduje chatę na nowiźnie swego 
pana i z jego pomocą, będzie mu pozwolone przez jakiś czas tam mieszkać, 
polować, łowić ptactwo i ryby, i zajmować nowiznę jak mu się podoba, aż z 
łaski pana może otrzyma pewnego dnia zapis gruntu i stałe dziedzictwo". Pan 
feudalny był dla anglosaskiego pioniera tym, czym państwo dla jego dalekiego 
potomka w Ameryce i Australii. W owym wczesnym okresie „państwo" w 
nowoczesnym pojęciu zaledwie istniało. Człowiek szukał u swego pana 
ochrony wojskowej, w jego sądzie zaś sprawiedliwości lub czegoś więcej, a 
także równie często pomocy gospodarczej; w zamian za to pan ograniczał jego 
swobodę, stawał się znacznym udziałowcem w plonach jego pracy albo 
domagał się części pracy dla siebie.
W okresie anglo-duńskim tan królewski, będący jednocześnie panem 
chłopów, jest przede wszystkim zbrojnym wojownikiem w hełmie i kolczudze 
opadającej poniżej bioder, pieszym żołnierzem na koniu i w ciężkiej zbroi, na 
którym polega król w razie najazdu. Tan poświęca swe życie polowaniu i 
wojnie oraz służbie własnemu panu - może nim być król lub jakiś biskup czy 
opat, albo też jakiś większy od niego samego tan. Raczej lojalność osobista niż 
abstrakcyjny patriotyzm ożywia jego służbę i nie zawsze król jest przedmiotem 
tej lojalności ani też nie korzysta z niej wyłącznie. Dziedzicząc spuściznę po 
saskim tanie rycerz normandzki jeszcze ciężej uzbrojony i wyćwiczony w 
walce z siodła, przewyższy o jeszcze jeden stopień swych sąsiadów jako 
specjalista od wojny - toteż feudalizm jako ustrój społeczny po podboju 
normandzkim osiągnie swój szczyt. Schyłek jego zwiastuje pojawienie się 
wielkiego łuku (long-bow) * i prochu strzelniczego. Feudalizm bowiem, choć 
stanowi system
1 Termin den tak pospolity w nazwach naszych wsi często oznaczał kolonią 
leśnych świniopasów, leżącą w znacznej odległości od swej macierzystej wsi w terenie 
w większym stopniu wykarczowanym.
* Long-bow - wielki łuk, którego długość wynosiła około 2 m, a waga około 45 kg.


prawny i system władania ziemią, w istocie swej opiera się na militarnej 
wyższości zbrojnej arystokracji.
Po załamaniu się organizacji plemiennej i rodowej, a przed wzrostem 
państwa, feudalizm reprezentował jedyną metodę, za pomocą której można 
było ochraniać bezbronną ludność, skutecznie prowadzić wojnę, pchnąć 
naprzód osadnictwo, a ziemię uprawiać z coraz większym zyskiem. Był to 
bowiem proces różnicowania się funkcji wojownika i rolnika. Oracz anglosaski 
był nie tylko niewyćwiczonym, ale również niechętnym żołnierzem. Nie lubił, 
gdy co kilka miesięcy odrywano go od ziemi. Chciał, by go pozostawiono w 
spokoju w Cow-stead albo Nettleden, gdzie uprawiał grunt, w który zapuścił 
tak głębokie korzenie. Zapomniał już o wojowniczych pragnieniach swego 
przodka, który tuż obok pomagał łupić rzymską willę. Jego pan, tan z okazałego 
dworzyszcza w osiedlu powinien go ochraniać w kłopotach miejscowych; a 
król i zgromadzeni tanowie bronić w dniu niebezpieczeństwa zagrażającego 
całemu krajowi. Tan zaś przestał parać się pługiem i spędzał czas na wojaczce 
albo na rozmowach o niej, polował, gawędził o łowach oraz wymierzał 
prymitywną sprawiedliwość swym sąsiadom wedle tradycyjnego prawa i 
zwyczaju. Mamy tu już zalążek przyszłego ziemianina (sąuire) i sędziego 
pokoju (Ju-stice of the Peace), z tą różnicą, że anglosaski prototyp ziemianina 
jest przede wszystkim żołnierzem.
Tak więc oracz coraz bardziej przestawał być wojownikiem, a wojownik 
przestawał być oraczem. Zróżnicowanie funkcji odwodziło od równości - 
nawet od wolności. Ale prowadziło do ustalonego porządku, cywilizacji, 
dobrobytu, a w końcu z upływem stuleci - do o wiele pełniejszej wolności 
jednostki, niż mógł z niej korzystać wolny członek dzikiego plemienia.
Tymczasem jednak warunki życia kształtowały się dość ciężko dla niższych 
warstw rolników, niewolników i poddanych, których praca potrzebna była w 
różnym stopniu dla utrzymania tanów i duchowieństwa w ich 
wyspecjalizowanych funkcjach. Istnieje dialog z roku około 1000, pozwalający 
z patetycznym realizmem spojrzeć za kulisy narodowej sceny:
„Co prawisz oraczu? Jak czynisz swą pracę?"
„O, mój panie, ciężko ja pracuję. Wychodzę o świcie pędząc woły w pole i 
zaprzęgam je do pługa. Nawet w najsroższą zimę nie śmiem marudzić w domu 
ze strachu przed panem; a kiedy woły zaprzężone, a lemiesz i radło 
przymocowane do pługa, muszę codziennie zorać cały akr albo więcej".
„Masz jakiegoś towarzysza?"
„Mam chłopca, co popędza woły żelaznym drągiem - też jest zachrypnięty 
od zimna i krzyku".
„Cóż więcej robisz w ciągu dnia?"
125


„Tedy zaprawdę robię więcej. Muszę napełnić skrzynię sianem dla wołów, 
i napoić je i wynieść gnój. Ho, ho, to ciężka praca, to ciężka praca, bo nie 
jestem wolny".
Z kolei odpowiada pastuch:
„Z samego rana wypędzam owce na pastwisko i pilnuję ich, stojąc w upał i 
w ziąb ze swymi psami, żeby wilki ich nie pożarły. I odprowadzam je do ich 
zagród i doję dwa razy dziennie; i przenoszę ich zagrody; i robię ser i masło, i 
jestem wierny mojemu panu".
Pasterz wołów mówi:
„Kiedy oracz wyprzęga woły, ja prowadzę je na pastwisko i pilnuję ich 
całą noc czujnie przed złodziejami",
gdyż uprowadzenie bydła odgrywało dużą rolę w ówczesnym życiu nie 
tylko na pograniczu szkockim i walijskim, jak w późniejszych czasach, ale na 
całej niespokojnej wyspie1.
Chłopi z tego dialogu wykonywali widocznie zwyczajową służbę w 
gospodarstwie swego pana lub w jego posiadłościach w warunkach 
mniejszego lub większego poddaństwa. W X i XI wiekach istniało wiele 
rodzajów poddańczego i półpoddańczego posiadania ziemi, zmieniających się 
zależnie od miejscowych okoliczności i od duńskiego, walijskiego lub saskiego 
zwyczaju. Byli więc geneats, cottars, geburs *, pasterze, bartnicy (gdyż 
miód był jedynym środkiem słodzącym), świniopasy, i wielu innych, a każdy z 
nich winien był panu albo pewną liczbę dni pracy rocznie w określonym celu 
albo oznaczony czynsz w naturze. W Danelaw liczba wolnych drobnych 
posiadaczy gruntu (freeholders) była stosunkowo największa, a liczba rze-
czywistych niewolników minimalna, podczas gdy w hrabstwach zachodnich i 
bardziej celtyckich było odwrotnie. W okręgach, gdzie osiedlili się napływający 
Duńczycy, dążyli oni do położenia tamy zakusom feudalizmu, świeckiego i 
duchownego, i sprzyjali swobodzie: ale ich napady na inne części Anglii i 
ściąganie okupu przyśpieszyły w rezultacie degradację chłopa, który prosząc o 
chleb i ochronę „kłaniał się w pas" tanowi lub opatowi, bądź też wskutek 
nieznośnego obciążenia przez daniny duńskie (Danegeld) popadał w nędzę i 
musiał się wyprzedawać. Tak więc kiedy przybyli Normanowie, zastali na 
północy i wschodzie większą wolność niż na południu i zachodzie.
Biorąc kraj jako całość, pomimo wielu odmian lokalnych, trzeba
1 Późniejszy zwyczaj angielski pozostawiania owiec i bydła na pastwisku bez 
pastucha lub stróża zwracał uwagę cudzoziemców w czasach Tudorów jako zwyczaj 
charakterystyczny dla Anglii. Dowodził on znacznego stopnia bezpieczeństwa 
zarówno od rabusiów, jak i od wilków, co jednak osiągnięto powoli i stopniowo.
* Geneats (staroang. towarzysze) - dzierżawiący ziemię od pana w zamian za 
odrobek lub czynsz. Cottars (też: cotters z średn. łac. cotarius) - niższa warstwa 
chłopów poddanych. Geburs (staroang.) - chłop dzierżawiący pański grunt.
126


stwierdzić w owych późniejszych stuleciach saskich tendencję do wzrostu 
licznej warstwy, czy też warstw, półwolnych chłopów, do której wzniósł się 
niewolnik lub thrall, a spadł chłop wolny (jreemari). Ten ważny podwójny 
proces zarysowuje się jasno po podboju nor-mandzkim, kiedy feudalni 
prawnicy francuscy zdefiniują tę na wpół niewolną klasę pod nazwą 
villeinage, nadając tej nazwie charakter powszechny.
Za czasów anglo-duńskich przyjęto jako zasadę prawa i porządku 
publicznego, że „każdy człowiek musi mieć pana", odpowiedzialnego przed 
sądem za jego przestępstwa. Tylko w ten sposób można było utrzymać spokój 
w zjednoczonym królestwie angielskim teraz, kiedy stare rody i związki 
pokrewieństwa, od dawna już chylące się do upadku, przestały zupełnie 
oddziaływać w zakresie wymiaru sprawiedliwości i porządku publicznego. 
Skoro krewni jakiegoś człowieka nic byli już zań odpowiedzialni, musiał 
zamiast nich odpowiadać za niego jego pan.
Pan, zarówno tan, jak prałat, pełnił w każdej miejscowości wiele funkcji: 
sądowych, wojskowych i gospodarczych, wykonywanych w społeczeństwach 
bardziej pierwotnych przez ród, a w świecie nowożytnym przez państwo. 
Nowi królowie całej Anglii mogli sprawować jedynie bardzo prymitywny 
ogólny nadzór nad swymi tanami jako grupi), i to niemal wyłącznie dla celów 
obrony kraju. W sprawach lokalnych, nie dysponując odpowiednią machiną 
do wykonywania praw z centralnego ośrodka, chętnie przekazywali prawo 
wymiaru sprawiedliwości i władzę administracyjną potężnym miejscowym 
magnatom świeckim lub duchownym. Dopiero po podboju nor-mandzkim i 
podniesieniu się cywilizacji na wyższy poziom królowie z domu Plantagenetów 
ujęli w swe ręce kontrolę administracyjną i sądową nad władzami lokalnymi i 
ukształtowali nowożytne pojęcie narodu i nowoczesny aparat państwowy.
Czasy saskie były świadkiem wzrostu władzy feudalnej i równocześnie 
władzy królewskiej nie jako jej przeciwnika, lecz sprzymierzeńca. Walka 
między Koroną a odśrodkowymi dążnościami feudalizmu uległa zwłoce aż do 
okresu po podboju normandzkim. W czasach, kiedy królowie Wessex stali się 
władcami całej Anglii, autorytet Korony wzrósł ogromnie, ale rozszerzenie 
granic państwa zmusiło ich do decentralizacji i pozostawienia więcej władzy w 
rękach magnatów lokalnych. Aparat hrabstwa był głównym organem admi-
nistracyjnym króla. Dopóki królestwo mieściło się w granicach dawnego 
Wessex, obszaru łatwego do rządzenia, jeden magnat odpowiadał przed królem 
za jedno hrabstwo. Ale z utworzeniem nowego, rozleglejszego królestwa 
aparat ten musiał ulec dostosowaniu do potrzeb, wynikających z nowej 
sytuacji. Edward Starszy i jego synowie, a nawet sam Kanut, chętnie zezwalali 
swym potężnym poddanym,
127


by każdy z nich był ealdormanem lub earlem dwóch, trzech, a wreszcie 
sześciu lub więcej hrabstw1.
Zjednoczona Anglia, dlatego" właśnie że została zjednoczona, dzieliła się, 
jeśli chodzi o administrację, na cztery, sześć albo osiem earldoms, jak 
nazywano owe duże jednostki administracyjne2. Prowadziły one nadal w 
ukryciu w pewnym zakresie życie poprzednich jednostek politycznych wyspy - 
Wessex, Northumbrii, Mercji, East Anglii - wskutek czego okręgi bardziej 
duńskie nie podlegały w istocie bezpośrednim rządom Wessex. Rządy poprzez 
earldoms, choć feu-daJne w swej formie, miały analogie do autonomii (Home 
Rule) w imperiach współczesnych, zbyt rozległych i za mało jednorodnych dla 
jednolitej administracji. Jak zobaczymy, Wilhelm Zdobywca miał zadęć w 
Anglii śmiertelny cios tym odśrodkowym tendencjom, które przez wiele jeszcze 
stuleci dzieliły średniowieczne Niemcy i Francję na wielkie prowincje feudalne.
Tak wyglądał triumf polityczny feudalizmu w świeżo utworzonym 
królestwie anglo-duńskim. Ta sama tendencja feudalna istniała w dziedzinie 
sprawiedliwości kosztem sądów komunalnych lub publicznych.
W komunalnych sądach hrabstwa i setni prawo danego okręgu - czy to 
Danelaw, czy też prawo Mercji lub Wessex, bądź jakiś mniej znany zwyczaj 
prowincjonalny - było wymierzane w imieniu króla przez ludzi wolnych, 
mających prawo występowania w sądzie, działających jako sędziowie pod 
przewodnictwem ealdormana, shire-reeve lub hundred-reeve. Nie istniało 
jeszcze Common Law całej Anglii, nie było sądów ławy królewskiej (Courts 
oj King's Bench), czy sądu spraw pospolitych (Court of Common Pleas), ani 
też sądów okręgowych (Judges of Eyre) lub roków sądowych (Assizes). 
Owe miejscowe cądy komunalne były sądami królewskimi (Royal Courts), 
sądami krajowymi, o ile można powiedzieć o królu i o kraju jako całości, że w 
ogóle posiadał sądy.
Ale w tym samym okresie feudalny wymiar sprawiedliwości wkraczał na 
teren sądów komunalnych. Od czasów Edgara stwierdzamy stałe 
przenoszenie przez króla praw Korony, w szczególności władzy
1 Podległy urzędnik zarządzał poszczególnym hrabstwem pod władzą earla, który 
rządził grupą hrabstw. Ten urzędnik stał się znany jako shire-reeve, a później sherijf 
(szeryf). Służył on w dwojakim charakterze, przede wszystkim jako przedstawiciel 
interesów króla, ale dla pewnych celów jako urzędnik i agent earla (W. A. Morris w E. 
H. R. 1916). Po podboju normandzkim earl zniknął (z wyjątkiem niewielu hrabstw), 
biskup ze swymi sprawami duchownymi przeszedł do nowych sądów kościelnych; 
szeryf został więc jako jedyny zarządca hrabstwa z ramienia króla i jako wyłączny 
wykonawca jego rozkazów. Setnia (Hundred) zwana w Danelaw wapentake była 
jednostką terytorialną, na jakie dzieliło się hrabstwo.
1 Zob. niżej mapę 8, s. 149.
128


i jurysdykcji sądów setni (Hundred Courts), na rzecz opactw i feudalnych 
magnatów. Całe okręgi oddaje się pod władzę sądową mnichów lub biskupów, 
earlów lub tanów, przez nadanie sac and soc, infangthef i hamsocne 1. A 
wraz z władzą sądową również dochody sądowe - cenne opłaty i grzywny - 
przechodzą od króla do prywatnych właścicieli ziemskich: tych, których się 
najbardziej obawia albo też faworyzuje.
Prywatny wymiar sprawiedliwości wdzierał się na teren działania 
sprawiedliwości publicznej. Czy była to reakcja, czy postęp? Należy ubolewać, 
że król nie był dość silny, by mógł narzucić publiczny wymiar sprawiedliwości 
przez sądy publiczne. Lecz jeśli rzeczywiście nie był dość silny, to już lepiej, że 
tę sprawiedliwość ktoś jakoś wymierzał, niżby kradzież, zabójstwo i 
uprowadzanie bydła pozostawały bezkarne. Bardzo możliwe, że zmiana ta była 
często popularna w czasie, gdy ją wprowadzono, bo ludzie uzyskiwali 
sprawiedliwość lepiej i szybciej z ręki swego potężnego sąsiada, pana czy 
opata, niż z rąk dalekiego króla albo słabego reeve w sądzie setni. Jednak dzi-
siaj po tylu stuleciach nie możemy powiedzieć, czy świeccy i duchowni 
beneficjariusze przywilejów sac and soc byli istotnie najodpowiedniejszymi 
ludźmi do sprawowania sądów, czy też po prostu najsilniejszymi i 
najprzobioglojszymi, którzy zdołali zdobyć upragniony przywilej. W kużdym 
razie wielką zasługą królów normandzkich l 1'luntugenctów miało stać się 
stworzenie aparatu, za pomocą którego Koronn mogło stopniowo odmienić to 
anglo-duńskie wyzbycie się praw królewskich i oddać z powrotem wymiar 
sprawiedliwości publicznej w publiczne ręce. Była to jedna z głównych 
przyczyn, dlaczego imię i urząd królewski zyskały w Anglii popularność.
Druga połowa X w., między pierwszym i drugim okresem wojen duńskich, 
była świadkiem wielkiego kryzysu w dziejach religijnych. Najazdy duńskie w 
czasach Alfreda, tak zgubne dla klasztornych ośrodków chrześcijańskiego 
entuzjazmu i nauki, dokonały dzieła upadku życia zakonnego i duchownego, 
jakie obserwował Będą za swego życia. Spalenie wielkich klasztorów w 
Northumbrii i na nizinach zdezorganizowało chrześcijaństwo na północ od 
Tamizy i wiele okręgów zostało poddanych władzy pogańskich jarlów i drużyn. 
Nawet w Wessex dużo czasu upłynęło, zanim wysiłki Alfreda w kierunku 
ożywienia nauki i religii doprowadziły do jakiegoś szerszego
1 sac and soc - prawo sprawowania sądu; infangthef - prawo przesłuchania i 
powieszenia złodzieja, schwytanego na cudzym gruncie; hamsocne - włamanie się do 
domu lub prawo sądzenia tego rodzaju spraw.
	129


ruchu wśród kleru. Odzyskanie Danelaw i częściowe nawrócenie Duńczyków 
było głównie dziełem chrześcijan świeckich, energicznych królów z dynastii 
Wessex i ich tanów. Nie ma dowodów, by Alfred, Edward i Athelstan tyle 
zawdzięczali duchownym doradcom, ile królowie przed nimi i po nich.
Aż do połowy X wieku klasztory znajdowały się w jednym z owych 
powtarzających się stanów upadku, którymi natura ludzka mści się za 
nadmierne wymagania ascezy. Z nadań klasztornych korzystali żonaci 
duchowni, przy czym wielu z nich mieszkało we własnych domach z liczną 
służbą i w znacznym zbytku. Życie klasztorne sensu stricto przestało niemal 
istnieć; na pewno zaś przestało wywierać jakikolwiek większy wpływ na 
wyspę. Czy wzmożony ruch w kierunku zakładania kościołów parafialnych i 
powoływania proboszczów mógłby w średniowiecznej Anglii wynagrodzić tę 
stratę, gdyby nie nastąpiło odrodzenie życia zakonnego - jest to być może 
ciekawy temat do rozważań i polemiki, na który jednak historia nie potrafi dać 
odpowiedzi.
Faktem jest, że życie klasztorne odżyło. Z opactw francuskich Cluny i 
Fleury powiał nowy duch; ten ruch kluniacki był jednym z odgałęzień wielkiej 
reguły benedyktyńskiej. Inspirowani przez niego, niektórzy dążący do naprawy 
opaci i biskupi, z których Dunstan należał do najwybitniejszych, choć 
bynajmniej nie najbardziej nietole-rancyjnych, podnieśli na nowo - czasami nie 
bez walki i zamieszania - dyscyplinę zakonną i ideał ascetyczny w wielu 
klasztorach angielskich. Jednocześnie przekonano króla Edgara (959-975 r.) i 
jego następów do odbudowy i ponownego wyposażenia klasztorów w okrę-
gach nizinnych, jak w Ely i Peterborough, i do nadania wszędzie zakonnikom 
należącym do nowego ruchu szerokiej władzy terytorialnej i sądowej nad ich 
sąsiadami l.
Pod wpływem tego nowego bodźca angielski stan zakonny wysunął szersze 
roszczenia na rzecz kościoła w czasach Hildebranda, pa-pieża Grzegorza VII 
(1073-85), którego ideały w znacznej mierze narzucili Anglii jej normandzcy 
zdobywcy. Ostatecznie ruch ten narzucił celibat nawet klerowi parafialnemu, 
zwiększył międzynarodowy charakter kościoła pod zwierzchnictwem papieża i 
doprowadził do pełnego rozwinięcia doktryny transsubstancjacji, do umocnienia 
się czci Najświętszej Marii Panny, oraz do wielu innych ruchów religijnych, 
charakterystycznych dla późnego średniowiecza. Klasztor w istocie
1 Klasztory na nizinach położyły duże zasługi przy osuszaniu ł kolonizacji tych 
terenów. Nadania prawa sac and soc, choć głównie dotyczyły zagadnień wymiaru 
sprawiedliwości, wiązały się jednak przy tym z inną stroną terytorialnego feudalizmu, z 
pomocą udzielaną przez panów feudalnych, świeckich i duchownych, w 
zagospodarowaniu i kolonizacji nieuprawnych gruntów.
130


miał   się  stać  głównym  terenem  kształcenia,   skąd  przez   następne
stulecia promieniowała myśl i praktyka religijna, oraz miał odgrywać wielką rolę 
w życiu gospodarczym i społecznym feudalnej Anglii. Mało kto 
przepowiedziałby życiu klasztornemu taką przyszłość w czasie, kiedy Dunstan 
był jeszcze chłopcem. Jako młody opat klasz- toru Glastonbury (924-938) 
odegrał czołową rolę w jego odrodzeniu, a później, gdy został prymasem, był 
nadal sympatyzującym, choć mniej czynnym przyjacielem tego ruchu. 
Opowieści o jego klerykalnej nietolerancji w tej i w innych sprawach, które 
wyrobiły mu niegdyś hi-storyczną reputację, są nieprawdziwe. Dunstan, syn 
tana z Somerset, łączył w sobie w szczególny sposób celtycką pobudliwość 
religijnego temperamentu z chłodnym i sprawiedliwym sądem męża stanu. Przez 
wiele lat był najbardziej wpływowym doradcą Korony. Jego władza na dworze 
była jedną z licznych oznak odrodzenia kościoła i znalazła w pełni uzasadnienie 
w użytku, jaki z niej robił. Klęski królestwa
zaczęły się na nowo, kiedy 
Ethelred Bezradny (Redeless) 
przestał korzystać z rady (rede) 
Dunstana.
Nowy feudalizm dla swych własnych celów robił małe rozróżnianie między 
duchownym i osobą świecką. Tanowie i prałaci jed-nako dzierżyli ziemię od 
króla i winni byli służyć mu w czasie wojny i pokoju, Odrodzenie pobudziło 
pobożność i wprowadziło zwyczaj wynagradzania tych godnych mnichów, 
którzy wyrzekli się świata majątkami ziemskimi, jurysdykcją i skarbami. W 
czasie podboju normandzkiego niektóre hrabstwa, jak Worcester, Wiltshire i 
Dorset, znajdowaty się tak samo w rękach i pod rządami duchownych, Jak 
baronów i rycerzy. Zakonnicy zaczęli fałszować akty nadaniu posiadłości, do 
których mieli pretensje; była to klerykalna metoda, zwana estate jumping 
warta tyleż, co wyciągnięty miecz barona.
Cywilna jurysdykcja i władza świecka duchowieństwa nie wywoływały 
niezadowolenia w owych czasach, tkwił w nich jednak zarodek przyszłego 
wielkiego zła. Ale hojne nadania klasztorne przy-gotowały grunt również dla 
wspaniałej architektury późniejszego średniowiecza. A tymczasem w jednej 
wsi po drugiej wyrastały kościoły parafialne i w niewidoczny sposób 
oddziaływało chrześcijaństwo. Sceptycy mogą nawet powątpiewać, czy 
kościół przetrwałby surowe feudalne stulecia, gdyby sam nie zdobył władzy 
feudalnej, która tak dotkliwie kompromitowała jego ideały.
Przez większą część X wieku ruch Wikingów uległ zahamowaniu. 
Emigracja z krajów nadbałtyckich zmniejszyła się i skandynawscy osadnicy 
spędzali czas budując miasta, osady i instytucje na ziemiach,
131


które ich ojcowie zdobyli swym toporem bojowym. Dzięki temu odpływowi fali 
najeźdźców dzieci Alfreda mogły nominalnie odzyskać Danelaw pod 
warunkiem, że jego skandynawski charakter pozostanie nienaruszony. Potem 
nastąpiła era Edgara i Dunstana, krótki okres pokoju i pomyślności (978-1016). 
Ale już za panowania nieudolnego Ethelreda Bezradnego na nowo wybuchła 
burza.
Wikingowie weszli znów na ścieżkę wojenną (988) i tym razem pod wodzą 
Swena Widłobrodego, króla Danii, uczynili Anglię południową specjalnym 
celem swych ataków. Normandię i angielskie Danelaw, będące pod rządami 
skandynawskimi, naturalnie oszczędzili, podczas gdy jednocześnie ich 
krewniacy w Yorkshire i East Anglia równie naturalnie nic nie uczynili, aby im 
przeszkodzić lub pomóc bliskiemu upadku królowi saskiemu w ocaleniu jego 
Wessex. Nadal nie było jeszcze na wyspie jedności Sasów i Duńczyków i 
słabość nowego królestwa Anglii objawiła się w pełni. Danelaw nazywano 
„skałą, o którą rozbiła się dawna angielska narodowość". Ethelred istotnie był 
słabym i głupim królem, a jego panowanie jednym pasmem klęsk, jednak 
oprócz osobistych i przypadkowych istniały jeszcze inne przyczyny załamania 
się Anglii wobec wznowionych najazdów duńskich.
W długich wojnach, jakie się toczyły przed zdobyciem tronu przez Kanuta 
(988-1016), dwie rzeczy zasługują szczególnie na uwagę - Danegeld i rola 
odgrywana przez miasto Londyn.
Danegeld zbierano i płacono już w czasach Alfreda, lecz w tym 
pierwotnym okresie Duńczycy woleli raczej bogacić się drogą bezpośredniej 
grabieży ludzi czy miejscowości. Obecnie obie strony były bardziej 
cywilizowane i ściąganie z całego kraju okupu w złocie stało się zwykłą 
metodą Wikingów późniejszego okresu. Zdaje się, że w porównaniu do czasów 
Alfreda zmniejszyło się zapotrzebowanie ze strony Duńczyków na majętności i 
osady. Wielu spośród zwycięzców zadowalało się bogaceniem przy pomocy 
Danegeldu i wydawaniem środków w ten sposób zdobytych na domy i 
posiadłości w Skandynawii. Historyków zaskakują płacone w tym czasie sumy 
Danegeldu, znacznie przekraczające kwoty tegoż podatku wpływające później 
do skarbu normandzkiego i Plantagenetów i nieproporcjonalne do wartości 
opodatkowanej ziemi. Okres względnego pokoju w X wieku niewątpliwie 
umożliwił angielskim tanom i duchownym zebranie różnorakich skarbów i 
majątku osobistego zwłaszcza niezwykłych wyrobów angielskich złotników, 
które teraz szły do duńskich tygli, podobnie jak naczynia i klejnoty 
renesansowej Anglii zapłaciły za wojny Karola i Cromwella. Część wielkiego 
okupu pozostawała wprawdzie w Anglii, gdyż wydawali ją tutaj szczodrzy i lu-
biący uciechy Wikingowie, jednak większa część szła za morze.
Kwoty wymuszone od chłopstwa były dlań rujnujące i przyśpie-
132


szyły zepchnięcie wolnego zagrodnika (freeholders) do stanu pod-dańczego. 
Danegeld zajmuje niewątpliwie poczesne miejsce w naszych dziejach 
społecznych, finansowych i administracyjnych. Bezpośrednie opodatkowanie 
rozpoczęło się w tej sromotnej postaci. Pod rządami
słabego Ethelreda był to normalny sposób okupywania się Duńczykom. Za 
rządów Kanuta stał się podatkiem wojennym na obronę królestwa. Za 
Wilhelma Zdobywcy uważano ściąganie go za tak Ważne źródło dochodów, że 
pierwszy wielki spis własności ziemskiej został dokonany właśnie w tym celu. 
Domesday Book zaprojektowano pierwotnie po to, by nauczyć państwo, jak 
ściągać Danegeld. Zbieranie tego wielkiego obciążenia w kraju, powierzone 
pierwotnie townships, przeszło potem w ręce pana manorialnego. Pierwszy 
Ka-nut, a później w sposób jeszcze bardziej zdecydowany królowie nor-
mandzcy woleli raczej mieć do czynienia z pojedynczą osobą niż lokalną 
społecznością, toteż każdą wieś coraz bardziej podporządkowywali jej panu. 
Pan bowiem został dzierżawcą podatku. A człowiek, który finansowo 
odpowiadał za ziemię, zmierzał do tego, by stać się w oczach państwa 
właścicielem tej ziemi i panem wszystkiego, co na niej żyło.
Drugą rzeczą godną uwagi w okresie ponawiających się wojen duńskich 
była rola, jaką odgrywał Londyn. Miasto wspaniale ziściło nadzieje pokładane 
w nim przed stu laty przez Alfreda, który umocnił je I ZALUDNIŁ jako strażnika 
wrót Anglii przeciw Duńczykom. Za panowania Ethelreda obywatele Londynu 
byli w dużo większym
stopniu duszą angielskiego oporu niż nieudolny i tchórzliwy król. Gdy wreszcie 
zmarł w dwa lata po śmierci swego zażartego duńskiego (iv 1016) rywala, Swena 
Widłobrodego, między dwoma młodymi bohaterami, Edmundem Żelaznobokim, 
synem Ethelreda, i Kanutem, synem Swena, zawrzała krótka walka o tron Anglii. 
Londyn był ośrodkiem oporu Edmunda. Ale jego śmierć w kilka miesięcy później 
zakończyła (xi 1016) wojnę, a saski witan, ulegając konieczności, wybrał na króla 
Kanuta. Bliskość Danelaw na flance bitwy toczącej się w Anglii południowej 
czyniła wybór duńskiego kandydata czymś naturalnym, a po zgonie Edmunda - 
nieuniknionym. Dzięki utajonym zaletom młodego Kanuta, wybór ten okazał się 
także nad wszelkie oczekiwania szczęśliwym.
Elekcyjny charakter monarchii angielskiej ujawnia się w tej epoce 
wyraźniej niż w jakiejkolwiek innej przedtem lub potem. Ka-nut, Harold i 
Wilhelm Zdobywca poza wyborem przez witan lub uznaniem przez 
poszczególnych możnowładców królestwa nie posiadali właściwie ważnego 
tytułu prawnego do tronu. Ale taki wybór wystarczył, by zalegalizować wyniki 
podboju albo życzenia narodu. Witan nie był początkiem późniejszego 
angielskiego parlamentu, który wyrósł z instytucji anglo-normandzkich. Nie był 
też organem ludo-
133


wym lub przedstawicielskim. Był on przypadkowym zgromadzeniem biskupów, 
earlów, urzędników królewskich i innych magnatów, którzy na pewno nie 
zawsze okazywali się „mądrzy", jak by wynikało z nazwy zgromadzenia (wita 
= mądry). Kiedy nowy król był już na tronie, ich prawo do sprawowania 
kontroli nad królem zależało raczej od jego charakteru i okoliczności niż od 
jakiegoś „prawa konstytucyjnego", gdyż żadne takie prawo nie istniało. Jednak 
mieli oni zwyczajowe prawo obsadzania tronu po śmierci panującego i pod 
koniec saskiego okresu z władzy tej z niezwykłą swobodą korzystali zmieniając 
przy tym niejednokrotnie nie tylko porządek dziedziczenia, ale nawet dynastię. 
Myśl o boskim prawie dziedziczenia, tkwiącym w jednostce i niepodlegającym 
zmianie przez żadną władzę ludzką, była - przynajmniej w dziejach Anglii - 
wynalazkiem nadmiernie czynnego umysłu Jakuba I.
Rola, jaką w późniejszych wojnach duńskich odegrał Londyn jako prawie 
niezależna potęga militarna i polityczna, jest tym bardziej godna uwagi, że 
nominalnie jego prawa miejskie były w najwyższym stopniu nikłe. Nie posiadał 
on burmistrza (mayor) ani radnego (alder-mari), a zarządca portu był 
urzędnikiem królewskim. Zamiast demokratycznych obwodów (wards) 
późniejszej historii Londynu mamy tu obszar miasta (City) podzielony na 
jurydyki (sokes), czyli okręgi prywatnej władzy sądowo-administracyjnej, 
nadane przez króla magnatom świeckim i duchownym. Samorząd miejski był 
jeszcze muzyką przyszłości. Jak dotąd, nawet miłujące swobodę miasta duńskie 
były rządzone przez dziedzicznych prawników (lawmeri), a inne miasta 
targowe i burhs Anglii, mało różniące się od wsi i strażnic królewskich, 
podlegały każde swojemu panu czy to królowi, czy tanowi, lub - jak się często 
zdarzało - pewnej liczbie tanów.
Ale realna potęga, bogactwo i niezależność portu londyńskiego, jedynego z 
miast Anglii, wykroczyły szeroko poza ramy jego miejskiego statusu w oczach 
prawa. Fakt, że raczej Winchester niż Londyn uważany był za oficjalną stolicę 
wędrującej monarchii, dawał wielkiemu portowi na Tamizie pewien stopień 
politycznej niezależności i pozycję, umożliwiającą krytycyzm z zewnątrz wobec 
władzy królewskiej; duch ten, utrzymywany w ryzach przez szczerą lojalność i 
patriotyzm, przez całe wieki był natchnieniem Londynu, aż doszedł do punktu 
kulminacyjnego w wielkich czynach okresu Stuartów. Zupełnie inna jest 
historia Paryża, rezydencji królów Francji *.
1 Sascy królowie posiadali pałace w obrębie murów Londynu i niekiedy w nich 
rezydowali. Fakt budowy pałacu przez Edwarda Wyznawcę poza murami, w 
Westminster, rriał ogromne i nieprzewidziane skutki dla historii Londynu i Anglii. Zob. 
niżej, s. 150.
134


Wstąpienie na tron Kanuta, choć tak dzielnie zwalczane przez 
londyńczyków, było dla nich ukrytym błogosławieństwem. Handel między jego 
posiadłościami angielskimi i bałtyckimi wzrósł bardzo znacznie, kiedy położono 
kres piractwu ha Morzu Północnym i otwarto dla handlu porty na obu 
wybrzeżach. Kupcy duńscy stali się pierwszymi obywatelami Londynu, jak już 
od dawna byli w York i miastach Danelaw. W XI wieku duńscy lithsmen i 
butsecarles * z Londynu grali pierwsze skrzypce w handlu zamorskim, w 
obronie morskiej wyspy i w sporach o dziedzictwo tronu. Liczni spośród nich 
byli początkowo poganami, ale święty Klemens Duńczyk i poświęcenie 
kościołów City świętemu Olafowi głoszą historię ich nawrócenia. „Cesarscy 
ludzie" z Kolonii i innych miast również osiadali w Londynie z własnymi 
przedsiębiorstwami handlowymi. Londyn odzyskał miejsce, zdobyte po raz 
pierwszy pod rządami Rzymian, miejsce głównego emporium handlu 
północnoeuropejskiego.
Kanut, syn starego Wikinga, Swena Widłobrodego (pan. 1016-36), stał się 
władcą na wzór Karola Wielkiego i królem Anglii wstępującym w ślady 
Alfreda na drodze pojednania i odnowy. Zdobywszy siłą oręża władzę 
królewską nad Anglikami, zrównał ich całkowicie z Duńczykami, i był Jednako 
miłowany przez wszystkich swoich poddanych. Ojciec jego był bardziej i 
szczerzej poganinem niż chrześcijaninem, i chłopców wychowano w czci 
Wotana; a jednak Kanut umarł in odore sanctitatis, jako ulubiona postać 
klasztornych kronikarzy. Był bowiem wielkim dobrodziejem opactw i jego 
prawa nakazywały bardziej rygorystyczne uiszczanie dziesięciny i należności 
kościelnych, świętowanie niedzieli oraz ostateczne zniszczenie pogaństwa, 
które pokutowało jeszcze w częściach Danelaw, a jeszcze bardziej wśród 
nowo przybyłych Duńczyków sprowadzonych zza morza przez samego 
Kanuta. Starodawna pieśń, która tylu pokoleniom Anglików przedstawia tak 
miły obraz Kanuta, wskazuje też, jak całkowicie wymazał on z pamięci ludzkiej 
pewne fakty swej wikińskiej młodości:
„Wesoło śpiewa zakonna brać w Ely, Kiedy król 
Kanut opodal przepływa. Wiosłujcie, rycerze, tuż 
obok lądu Słuchajcie, jak my tu mnichy śpiewamy".
* Lithsmen (staroang.) - marynarze w służbie króla duńskiego. Butsecarles 
(właściwie staroang. butsa-carlas) żeglarze, marynarze.
135


Zakonnicy z Ely śpiewaliby zapewne na nutę mniej wesołą, gdyby go 
widzieli jako chłopca przepływającego w łodzi wojennej swego ojca wzdłuż 
rozlewisk na moczarach. Ale wiek Wikingów przeminął wreszcie; Kanut, król 
Danii, Norwegii, Anglii i Hebrydów przekształcił cały teren straszliwej walki w 
dobroczynne imperium morskich ludów nordyckich.
Bardziej jeszcze od pieśni słynna legenda o tym, jak zgromił niedorzecznych 
dworzan na wybrzeżu, jakkolwiek również bardzo stara, pasowałaby raczej do 
jakiegoś mądrego króla krajów bliższych słońcu, otoczonego przez swoich 
satrapów i eunuchów. Twardzi housecarls („woje" ze straży przybocznej) 
oraz Wikingowie i sascy tanowie, którzy strzegli Kanuta, mieli zgoła odmienne 
wyobrażenia o wygłaszaniu przemówień i o służbie od orientalnych pojęć 
pełnych przesady i służalczości. W rzeczywistości trudno by nawet 
umiejscowić tę historię, gdyż w krajach, gdzie dworacy mówią tak niesmaczne 
pochlebstwa, przypływ morski nie podnosi się tak szybko ani nie sięga tak 
daleko.
Przez pierwsze kilka lat po 1016 r. Kanut był obcym zdobywcą Anglii, 
dzierżącym tron siłą miecza, lecz w 1020 r., po powrocie z pomyślnej wyprawy 
zamorskiej, przedsięwziętej dla zabezpieczenia sobie dziedzictwa duńskiego 
tronu, zastosował w Anglii politykę pojednania dwóch ludów na zasadzie 
równości oraz zapoczątkował sławne swe przymierze z kościołem. Pod 
wieloma istotnymi względami polityka jego różniła się od polityki Normana, 
który podbił Anglię w pięćdziesiąt lat później. Duńskim wojownikom, którzy 
zdobyli tron dla Kanuta, zapłacono Danegeld, a nie skonfiskowanymi ma-
jątkami. Mowa anglosaska i duńska były w jednakich łaskach na dziedzińcu 
królewskiego dworu w Winchester i Kanut wydał zbiór anglosaskich praw. 
Kościołem za panowania Kanuta rządzili przeważnie duchowni anglosascy, 
których król darzył wielkimi względami jako urzędników na swym dworze; stąd 
promował ich na biskupstwa. Pod jego patronatem duchowieństwo z Anglii 
udawało się do Norwegii i Danii i odgrywało tam ważną rolę w przedłużającej 
się walce między chrześcijanami i poganami. Nie ulega wątpliwości, że o ile 
Wilhelm Zdobywca przekonał się, iż kler francuski jest zdolniejszy i lepiej 
wyszkolony od saskiego, o tyle Kanut stwierdził, iż kler saski jest w mniejszym 
stopniu źle wyszkolony niż skandynawski. Ale prócz tego stosunek obu 
zdobywców do przywódców podbitych Anglików był krańcowo różny. Król 
duński nie tylko w kościele, ale też w państwie i w armii powierzał stanowiska i 
korzystał z usług saskich tanów. Wielkim earldom Wessex rządził jego 
ulubieniec Sas Godwin, który teraz po raz pierwszy zdobył rozgłos.
Po zapłaceniu „armii" i floty, które brały udział w zdobyciu Anglii, Kanut 
zatrzymał tylko czterdzieści statków i będącą stale
136


w pogotowiu armię housecarls. Housecarls była to straż przyboczna złożona 
z zawodowych ciężkozbrojnych, pieszych żołnierzy na koniach, pobierających 
żołd z kasy królewskiej i związanych w rodzaj wojskowego bractwa, którego 
członkiem był sam Kanut. Była to jednocześnie więź pieniężna i honorowe 
braterstwo połączone z osobistą służbą. Brakowało jedynie czynnika 
feudalnego posiadania ziemi, bo jakkolwiek niektórzy housecarls otrzymali 
majątki w Anglii, służby swojej jako housecarls nie pełnili z tytułu owych 
posiadłości. Z początku wyłącznie skandynawskie, wojsko to wchłonęło 
wkrótce wielu Sasów. W istocie swej było ono wikińskie z pochodzenia, a 
anglosaskie w dalszym rozwoju; housecarls zginęli wraz z Harol-dem pod 
Hastings. Normandzcy zdobywcy nie wznowili tej siły zbrojnej, ponieważ we 
wprowadzonym bardziej jednolitym ustroju feudalnym Anglia była 
zorganizowana na zasadzie posiadania ziemi, jako klucza dla instytucji 
cywilnych i wojskowych.
Zniszczenie dzieła Kanuta przez podbój normandzki w ciągu jednego 
pokolenia od śmierci jego twórcy utrudnia ocenę jego znaczenia czy też jego 
zalet. Gdyby Kanut dożył 60 lat, nie zaś umarł mając lat 40 (1036), mógłby 
pozostawić trwalsze ślady w dziejach świata. Był wielkim rządcą ludzi i był na 
drodze do założenia imperium nordyckiego po obu stronach Morzu Północnego 
ze Skandynawią jako Jednym, n Anglią Jako drugim jego filarem. Potęga 
morska stałaby ulg Jego spoiwem i władczym natchnieniem. Gdyby się to 
Kanutowi powiodło, zmieniłby historię świata. Ale trudności materialne wyni-
kające z wielkich odległości były zbyt duże w stosunku do prymitywnych 
środków tamtych czasów. W XI w. utrzymać imperium po obu stronach Morza 
Północnego było równie trudno, jak w XVIII w. utrzymać imperium po obu 
stronach Atlantyku. W istocie związek pomiędzy Danią, Norwegią, Hebrydami i 
Anglią był czysto personalny; wszystkimi rządził ten sam energiczny człowiek, 
ale nie istniał ani aparat państwowy, ani nie było uczucia wspólnego patriotyzmu. 
Samą Anglią trzeba było kierować poprzez cztery wielkie earldoms, Norwegia 
zaś była bardzo daleka od tego, by stanowić prawdziwą jedność polityczną.
Nieudolni duńscy następcy Kanuta doprowadzili do  zmarnowania luźnej 
konfederacji. Edward Wyznawca (1042-1066),  restytuowany saski monar-  cha 
niezależnej  Anglii,  już nie zwracał się w stronę  Skandynawii,  lecz ku 
francuskiej Normandii i torował drogę podbojowi normandz-kiemu.   
Skandynawia  i  Anglia,   przez  tyle   wieków   ściśle   złączona w nienawiści i 
w przyjaźni, rozeszły się odkąd Normanowie wciągnęli Anglię w orbitę Francji. 
Zamiast pozostać mocarstwem morskim i nordyckim w kontakcie  ze  
Skandynawią,  słabo  tylko  związanym z trzonem kontynentu europejskiego, 
Anglia stała się na wiele po-
137


koleń nieomal cząstką francuskiej cywilizacji feudalnej, pochłoniętą bądź 
własnymi wyspiarskimi sprawami, bądź też kontynentalnymi ambicjami swych 
królów mówiących po francusku. Przyjmuje się ogólnie, że zmiana ta była 
absolutnie nieunikniona i że na ogół więcej zyskano niż stracono. Jest to 
możliwe. Jednak fakt, że Kanut pokusił się o całkiem odmienną dla Anglii 
orientację, jest zjawiskiem nie bez znaczenia i chociaż jego imperium rozpadło 
się, nie pozostało to bez trwałego śladu, gdyż wzmocniło w narodzie angielskim 
elementy skandynawskie i handlowe.


ROZDZIAŁ  VII
PODBÓJ   NORMANDZKI   DO   BITWY  POD   HASTINGS, 
LATA   1042-1066


Zob. 
mapę B 
na s. 
149.
Od czasów Alfreda po czasy Kanuta wpływy, które przekształcały Brytanię,  
pochodziły  ze  Skandynawii;   przez  następne  stulecie  poczynając od 
wstąpienia na tron Edwarda Wyznawcy miały one swe  źródło w Normandii. To 
samo w mniejszym stopniu stosuje się do całości dziejów Europy.
Arystokracja normandzka z pochodzenia skandynawska zachowała całą 
energię Wikingów w dziele kolonizacji ł prowadzenia wojny, ale przyjęła 
kulturę łacińską. Z tych czy innych powodów Normanów wyróżniała cecha, 
której brakowało Skandynawom zarówno w ojczyźnie, Jak i w Anglii, a 
mianowicie poczucie jedności politycznej i konsolidacji administracyjnej. To 
poczucie było najcenniejszym z wielu darów, jakie Zdobywca wniósł do Anglii.
To właśnie Normanowie odwrócili od Europy falę wpływów 
skandynawskich. Prowincja, którą ich wikińscy przodkowie wykroili sobie z 
Francji niby drugie Danelaw, stała się twierdzą, skąd język, broń i obyczaje 
francuskiego feudalizmu wyruszyły na podbój świata, a w szczególności 
Neapolu, Sycylii i Wysp Brytyjskich. Brytania nie była wtedy jeszcze zdolna, 
by - jak w czasach Szekspira - stać się „światem sama w sobie" i przez 
dwieście lat oscylowała między Skandynawią i Europą kontynentalną. 
Wreszcie miejsce jej zostało brutalnie wyznaczone przez księcia 
normandzkiego, mówiącego po francusku. Bitwa pod Hastings była nie tylko 
wielkim wydarzeniem angielskim, ale i europejskim. Albowiem z chwilą, gdy 
Brytania zamknęła się dla Skandynawii, a otworzyła przed Francją, Wikin-
gowie zostali zablokowani w swych fiordach i przestali być groźni lub 
pociągający dla chrześcijaństwa. Konni kopijnicy, zwycięzcy spod Hastings, 
narzucili swoje „rycerskie" ideały i feudalne stosunki północnemu światu gdzie 
wspomnienie Wikinga i tana rysowało się coraz mgliściej w mrokach 
przeszłości. Łacińska mowa, literatura


139
 


i religia zapanowały niepodzielnie i dopiero po wielu stuleciach oderwanie się 
Brytanii, która wstąpiła na nową i własną drogę, przywróciło znowu 
równowagę między północą i południem.
Nie powinniśmy jednak zbyt ściśle utożsamiać cywilizacji nor-mandzkiej z 
łacińską. Kultura importowana do Anglii przez Norma-nów była istotnie 
francusko-włoska - kultura Taillefera, francuskiego minstrela, oraz Lanfranca i 
Anzelma, włoskich duchownych. Jednak monarchia, jaką przywieźli z sobą 
Normanowie, była monarchią ich własnych potężnych książąt, a nie słabych 
francuskich królów z Paryża.
Państwo normandzkie było jedyne w swoim rodzaju i wymaga od 
badających pochodzenie instytucji angielskich specjalnych studiów. Założone 
początkowo przez Duńczyków i Norwegów, z biegiem czasu zaczęło się różnić 
zdecydowanie od okręgów w Brytanii, skolonizowanych w podobny sposób 
przez Wikingów. Różniło się także od reszty Francji. Większość mieszkańców 
Normandii stanowili chłopi francuscy z pochodzenia i usposobienia, cierpliwie 
schylający grzbiet przy uprawie roli. Natomiast mniejszość skandynawska 
składała się z rybaków i kupców zamieszkałych przy ujściach rzek wzdłuż wy-
brzeża oraz z feudalnej arystokracji ziemiańskiej; ci wnukowie fiordów chociaż 
przyjęli mowę, religię i zwyczaje Francuzów, wciąż jeszcze mieli twarze 
zwrócone ku morzu i nieposkromioną, odziedziczoną po przodkach żądzę 
włóczęgi i przygody.
Jarl stając się feudalnym baronem, nauczył się nowych kontynentalnych 
metod walki od francuskich wrogów i sprzymierzeńców, których spotkał nad 
brzegami Sekwany: zamiast bić się pieszo bojowym toporem swych przodków, 
walczył z siodła kopią i mieczem, a pozycję swą w kraju zabezpieczał sypiąc 
wysoki kolisty kopiec z drewnianą fortecą na szczycie, skąd mógł bezpiecznie 
rządzić swymi chłopami i urągać wrogom. Otóż ta ciężkozbrojna konnica i 
prywatne zamki są ostatecznym wykwitem w pełni rozwiniętego 
społeczeństwa feudalnego i ani jedno, ani drugie nie istniało w Anglii, dopóki 
Normanowie nie przynieśli ich z sobą spoza Kanału 1.
Normandzki feudalizm stał się ściśle terytorialny na wzór francuskiego. 
Baronowie prowincji byli obowiązani wobec księcia do
1 Zamki na kopcach w Anglii są normandzkie (zob. Baldwin Brown, I, 106-110). Sasi 
i Duńczycy sypali ziemne ogrodzenia dla ochrony miast i warowni królewskich, jednak 
nie były to wysokie kopce, jak baronów normandz-kich. Dom angielskiego tana był 
zazwyczaj nieufortyfikowany. Stąd angielski krzyk oburzenia na wysokie kopce 
zwieńczone drewnianymi strażnicami, jakie Normanowie wznieśli w wielkiej liczbie 
niezwłocznie po przybyciu do Anglii. Kamień zastąpił stopniowo drzewo w zamku 
normandzkim z wyjątkiem kilku przypadków szczególnych, jak Tower Zdobywcy w 
Londynie, która była od początku murowana.
140


służby wojskowej z tytułu dzierżonych od niego ziem, inaczej aniżeli wielu 
tanów w Anglii, którzy wciąż jeszcze pełnili służbę z tytułu osobistego lub 
narodowego obowiązku. Baronowie musieli stawać pod sztandarem księcia w 
jego nieustannych wojnach przeciwko Ande-gawenii, Maine lub Bretanii; 
każdy wiódł z sobą poczet pięciu, dziesięciu lub trzydziestu rycerzy 
przypadający na niego z jego baronii, przy czym poczet był zawsze ustalony w 
dogodnych dla celów wojskowych jednostkach pięciu rycerzy. System ten 
narzucił później Anglii Zdobywca z godną uwagi jednolitością.
Rycerze z kolei dzierżyli swe ziemie od baronów na zasadzie tej samej 
dzierżawy wojskowej. Rycerz, jeśli dzierżył „dobra rycerskie", musiał stawać 
pod sztandarem barona, od którego je dzierżył, ilekroć ten wyruszał za 
księciem w pole albo prowadził wojnę na własną rękę - taki przynajmniej był 
zwyczaj w Normandii.
Ta służba wojskowa obowiązywała nominalnie przez czterdzieści dni w 
roku, ale czasem dla zakończenia kampanii można ją było przeciągać trochę 
dłużej. Kilka tygodni wystarczało na prywatne wojny barona lub na wyprawy 
księcia na Bretanię albo Andega-wenię, ale na tak długotrwałe przedsięwzięcie 
jak podbój Anglii trzeba było zaimprowizować długoterminowy zaciąg 
ochotniczy, różny od obowiązku feudalnego. Okres obowiązkowej służby 
wojskowej był zupełnie niewystarczający dla dalekich wypraw; jest to jedna z 
głównych przyczyn, dlaczego feudalizm upadł, gdy polepszyła się komunikacja. 
Feudalizm był początkowo pomyślany dla obrony kraju przed duńskimi i innymi 
napadami oraz dla celów wojen prywatnych: nie był dostosowany do wzrostu 
wielkich państw lub do prowadzenia długotrwałych i szeroko rozciągających 
się operacji wojskowych.
Od szczytów aż do dołów społeczeństwa stosunek feudalny pana do 
podwładnego w Normandii był stały, terytorialny i dziedziczny - przechodził z 
ojca na syna. Na szczycie stał książę, pod nim baronowie, dalej rycerze, 
najniżej zaś - chłopi. Chłop był poddanym przypisanym do gruntu i do swego 
pana jako właściciela gruntu. W Normandii ani chłop, ani rycerz nie mogli 
przenieść dowolnie swego wa-salstwa na innego pana, jak to wolno było 
jeszcze czynić wielu wolnym właścicielom, freeholders w mniej opartym na 
zasadzie terytorialnej ustroju feudalnym anglo-duńskiej Anglii. Społeczeństwo 
normandzkie było zatem mniej wolne od skandynawskiego, a nawet 
anglosaskiego, ale za to bardziej ustabilizowane i sprawniej zorganizowane dla 
celów pokoju i wojny.
Chociaż w Normandii ustrój społeczny i wojskowy był bardziej feudalny niż 
w saskiej Anglii, ustrój polityczny był mniej feudalny, gdyż książę zaczął 
narzucać baronom swą władzę, o jakiej zdobyciu królowie krajów czysto 
feudalnych nigdy nie mogli marzyć. Feudalny
141


król Francji rościł sobie prawo do jakiejś nieokreślonej władzy su-werena nad 
księciem Normandii, jednak nie miał żadnej władzy na jego terytoriach, ani też 
w żadnej innej prowincji Francji z wyjątkiem małej domeny królewskiej wokół 
Paryża. Z drugiej strony nor-mandzki książę był w swoim wyjątkowym 
księstwie czymś więcej niż panem feudalnym. Cechy prawdziwej monarchii 
występujące w państwie normandzkim nie miały charakteru ani 
skandynawskiego, ani francuskiego. Były one specyficznie normandzkie. 
Zdobywca i jego synowie przenieśli owe szczególne właściwości 
monarchiczne swego księstwa na teren wyspy, gdzie wzmocniły one władzę 
królów Anglii i rozwinęły ją w wielką monarchię średniowieczną nie mającą 
odpowiednika we Francji, Niemczech czy Hiszpanii.
Przede wszystkim na terytorium normandzkim nie było wielkich baronii, a 
żaden baron nie był dość silny, by bezkarnie opierać się księciu. Rządzenie za 
pośrednictwem wielkich feudalnych earldoms, które za Edwarda Wyznawcy 
przeważały w Anglii i we współczesnej mu Francji, w Normandii nie istniało. 
Książę normandzki miał własnych urzędników administracyjnych z 
prawdziwego zdarzenia, wykonujących właściwe funkcje publiczne w 
odróżnieniu od pracy rządcy (bailiff) posiadłości książęcych. Urzędnicy ci 
nazywali się wicehrabiowie (vicomtes); zbierali oni dochody księcia, dowodzili 
jego wojskami, odprawiali jego sądy i utrzymywali jego pokój. Król Francji nie 
posiadał takich urzędników. Utożsamienie, jakie później nastąpiło, 
normandzkiego vicomte z dawnym angielskim szeryfem ogromnie wzmocniło 
pozycję tego ostatniego i uczyniło z urzędu szeryfa główny filar 
średniowiecznej monarchii angielskiej. Finanse normandzkie były najlepsze w 
Europie i książę posiadał odpowiednią do tego potęgę; zbierał swoje dochody w 
brzęczącej monecie, podczas gdy jego suzeren, król Francji, żył jak mógł 
najlepiej z czynszów płaconych w naturze, przenosząc się dla łoża i stołu z 
jednej do drugiej posiadłości w swoich domenach. W Normandii nikt prócz 
księcia nie śmiał bić monety. Prywatne zamki można było wznosić jedynie na 
podstawie jego zezwolenia i na żądanie musiały mu być oddawane. Choć 
wojna prywatna nie była jeszcze bezprawiem, jednak władza książęca bardzo 
ją ograniczała.
Przekonamy się więc, że kiedy w 1066 r. nastąpił najazd na Anglię, została 
ona zaatakowana nie tylko przez bandę kosmopolitycznych awanturników 
zwerbowanych doraźnie pod rozkazy jednego dowódcy - jakkolwiek był to 
jeden z elementów całej sprawy; Anglię zaatakowało przede wszystkim 
najlepiej zorganizowane ówczesne państwo kontynentalne, posiadające 
specjalne instytucje, zdolne do szybkiego rozwoju na wolnych obszarach 
rozległego terytorium, którego podbój właśnie się rozpoczął. Ale dla Anglii 
jeszcze ważniejsze od instytucji państwa normandzkiego były dyspozycje 
umysłu
142


i działania, jakie normandzki książę i jego poddani przynieśli z sobą. Wilhelm 
zanim napadł Anglię, walczył i zwyciężył swych buntowniczych baronów w 
Normandii. Bastard, powołany do swego wątpliwego dziedzictwa w wieku 
ośmiu lat, widział feudalną anarchię w najgorszym wydaniu, zgniótł ją więc i 
nauczył ludzi posłuchu.
Niemałe znaczenie miał także fakt, że w Normandii kościół był 
sprzymierzony z władzą książęcą. Książęta, gorliwi konwertyci z wiary 
duńskiego Wotana na wiarę francuskiego Chrystusa, odrestaurowali i 
wyposażyli na nowo opactwa i biskupstwa zburzone przez ich pogańskich 
przodków. W zamian za to mianowali wszystkich biskupów i większość 
opatów. Kierownicy kościoła byli zatem sługami polityki książęcej. Niektórzy z 
nich byli w istocie wojującymi baronami przybranymi w szaty duchowne. 
Najpotężniejszym poddanym Zdobywcy był jego brutalny i niespokojny brat 
Odo, którego Wilhelm mianował biskupem Bayeux, gdy ten był jeszcze 
chłopcem. Odo przywiódł na wojnę swych własnych stu dwudziestu rycerzy, a 
ponieważ kościół był niechętny kapłanom, którzy mieczem przelewają krew, 
tłukł więc swoją buławą w gąszczu walki pod Hastings.
Inni prałaci normandzcy należeli do wyższego typu duchownych. Od 
początku XI wieku rozwijał się tam silny ruch reformatorski, a kluniackie 
odrodzenie życia zakonnego było popierane i kierowane przez władców 
księstwa. W kraju tak odległym od włoskich ośrodków religii l nauki, w kraju, 
gdzie barbarzyństwo mogło przez długi czas bez przeszkód panować pod 
pogańską czy chrześcijańską postacią, wyrosły klasztory takie jak w Bec, 
zdolne przyciągać aż spoza Alp najwybitniejsze umysły ówczesne. Lanfranc z 
Pawii i Anzelm z Aosty byli kolejno przeorami w Bec i arcybiskupami 
Canterbury. Żaden fakt nie ilustruje wyraźniej kosmopolitycznego charakteru 
nauki i religii w średniowieczu - w jaskrawym przeciwieństwie do izolacji, w 
jakiej większość ludzi musiała spędzać całe życie pozbawiona możności 
opuszczenia rodzinnej wioski bądź z powodu swej sytuacji prawnej chłopów 
poddanych, bądź też z braku środków na podróże. Zapory materialne i 
społeczne, które uniemożliwiały komunikowanie się człowieka z człowiekiem, 
były bardzo wielkie, natomiast bariery narodowe prawie nie istniały. Lanfranc i 
Anzelm przynieśli z sobą z dalekiej Italii znajomość prawa rzymskiego i ka-
nonicznego oraz najnowszej ówczesnej teologii i filozofii najprzód do Normandii, 
stamtąd zaś do Anglii. A tylko nieliczni skarżyli się na nich jako 
„cudzoziemców". Zanim nadeszła epoka uniwersytetów, klasztory takie jak 
Bec służyły za główne ośrodki nauki. W tym czasie i architektura wyciskała już 
swe masywne i niezniszczalne
1 Jeszcze w 1001 r. pewien zakonnik burgundzki twierdził, że żaden prawie ksiądz w 
Normandii nie umie czytać. Haskins Normans in European History, s. 164.
143


piętno na normandzkim krajobrazie. Jakkolwiek złoty wiek kamiennych 
zamków nastąpił dopiero w XII stuleciu, jednak znane nam opactwa i katedry 
normandzkie zaczęły się już wznosić, gdy Wilhelm Zdobywca odpływał do 
Anglii.
Mimo że Normanowie wyprzedzali barbarzyńską Europę pod pewnymi 
względami, które okazały się nader ważne dla przyszłego rozwoju Anglii, nie 
byli jednak tym, co moglibyśmy uważać za naród cywilizowany. Obok niewielu 
uczonych księży, wyższa klasa nie miała nawet podstaw nauki; nie było 
prawników i praktycznie biorąc żadnych wykształconych ludzi z wyjątkiem 
duchowieństwa; zbytek, sztuka, handel i rycerskość późniejszego 
średniowiecza nie zdążyły jeszcze narodzić się i nic podobnego nie dałoby się 
znaleźć w drewnianych warowniach i rzadkich donżonach kamiennych 
prymitywnych baronów. Normanowie byli równie nieludzcy, jak Anglosasi lub 
Duńczycy ówczesnej Anglii, a będąc od nich ruchliwsi i bardziej przemyślni 
popełniali dużo więcej czynów wstrząsającego okrucieństwa. Obcinanie rąk i 
nóg, wyłupianie oczu jeńcom i buntownikom, masowa masakra ludności i 
rozmyślne pustoszenie całych okręgów należało do normandzkich metod 
prowadzenia wojny, o czym Anglia miała się wkrótce przekonać na własnej 
skórze. Norman - pomimo że stał się oddanym sługą kościoła - pod względem 
humanitarnego postępowania wcale albo bardzo mało wyprzedził pogańskiego 
Wikinga. Jeśli chodzi jednak o wiedzę i umiejętność organizacyjną, osiągnął 
znaczny postęp. Kościół nauczył barbarzyńców, jak organizować 
społeczeństwo, i właśnie ta lepsza organizacja bardziej nawet niż przykazania i 
przykład samego kościoła nauczyła ostatecznie ludzi kierować pierwsze 
nieśmiałe kroki ku ludzkości i sprawiedliwości.
Choć władza księcia w Normandii po przeniesieniu na grunt angielski 
pomogła do uznania tam pokoju królewskiego za czynnik dominujący, jednak 
Normandia Wilhelma Zdobywcy była krajem niespokojnym, nieustannie 
szarpanym przez wojny i zwady prywatne, gwałty i napaści wszelkiego 
rodzaju, tak jak każda feudalna prowincja średniowiecza. Błędnym jest 
przypuszczenie, że świat średniowieczny był bezpieczny i spokojny, dlatego że 
jego mieszkańcy mieli teoretycznie poczucie wspólnoty chrześcijańskiej. 
Istotnie, był on wolny od naszych współczesnych niebezpieczeństw nienawiści 
rasowej i wojny organizowanej w skali całego narodu, gdyż niski poziom 
organizacji i transportu uniemożliwił powstanie we Francji i Niemczech idei 
nacjonalizmu oraz prowadzenie przez nie między sobą wojny, jak naród z 
narodem; ale oba te narody były w stanie ciągłej wojny wewnętrznej toczącej 
się pomiędzy drobnymi feudalnymi państewkami, z których się składały; wojny, 
prowadzonej z najwyższym okrucieństwem, chociaż z pobudek czysto 
osobistych. W świecie feudalnym ręka bliźniego była wiecznie podniesiona 
przeciw bliźniemu,
144


a śmierć, niesprawiedliwość i krzywda stanowiły chleb powszedni. Ale u 
normandzkich książąt w koncepcji ich urzędu tkwiło coś, co na dalszą metę 
zmierzało ku lepszym warunkom życia; gdyby koncepcja ta dała się 
zrealizować w ramach ogrodzonej areny państwa wyspiarskiego, mogłaby w 
ciągu kilku pokoleń wychować społeczeństwo lepsze od tego, które było 
pogrążone w chaosie zwykłego średniowiecznego królestwa.
Tymczasem mieszkańcy Anglii pozostawieni sami sobie osiągnęli tylko niewielki 
lub żaden postęp w dziele zjednoczenia wyspy lub silniejszej  monarchii.  
Niepowodzenie,  jakie  spotkało  synów  Kanuta w utrzymaniu jego nordyckiego 
imperium morskiego, bądź też w rządzeniu Anglią jako obszarem Danelaw, 
spowodowało przywrócenie na tron dynastii Alfreda w osobie Edwarda, nazwanego 
po wielu wie-   pan. kach Wyznawcą. Był on synem Ethelreda Bezradnego (1042-
66)1 i Emmy, córki   poprzedniego księcia Normandii.
Choć powrót na tron dynastii angielskiej położył kres zwierzchnictwu 
skandynawskiemu, nie zdołał jednak ponownie wprowadzić narodu 
anglosaskiego na drogę postępu. Gdyby jakiś Alfred albo nawet Harold 
odziedziczył bez kwestii tron w tak korzystnej koniunkturze, mógłby 
przynajmniej bez normandzkiej interwencji zdziałać coś dla zjednoczenia i 
zreformowania Anglii. Ale Edward Wyznawca w głębi serca nie czuł się 
angielskim królem, tylko francuskim mnichem. Był całkowicie pozbawiony 
zdolności politycznego widzenia i niemal zupełnie - ambicji politycznej. 
Entuzjazm jego wzbudzało takie życie, jakie widział wśród normandzkiego 
duchowieństwa nowej szkoły. Podczas duńskich rządów w Anglii spędził 
wśród zakonników normandzkich długie lata wygnania - od dzieciństwa do 
wieku średniego. Urodzony z matki Normandki był w chwili wstąpienia na tron 
mniej nawet Anglikiem niż Karol II, gdy lądował w Duwrze. Edward mówił i 
prawdopodobnie myślał po francusku. Jego rola w historii Anglii polegała na 
przygotowaniu gruntu dla podboju normandzkiego zarówno przez niewielkie 
rzeczy, jakie zdziałał, jak i przez wielkie, których nie dokonał.
Jedynym przejawem jego aktywności w polityce było wprowadzenie 
Normanów na wysokie stanowiska w kościele i państwie. Do obdarzania ich 
łaskami skłaniały go nie tylko osobiste upodobania i więzy przyjaźni, oparte na 
doświadczeniu najlepszych lat życia, ale również chęć znalezienia lojalnych i 
zdolnych stronników, aby zrównoważyć przemożne wpływy hrabiego 
Godwina. Godwin osadził go
1 Zob. niżej tablica genealogiczna, s. 151. 
145


na tronie i jak inni „twórcy królów" chciał działać jako majordomus. Bez 
swych Normanów król nie miałby ani zdolności, ani dość siły woli, by 
przeciwstawić się zbyt potężnemu poddanemu.
Kilku Normanów podniósł Edward do godności biskupiej, a jednego z nich, 
Roberta z Jumieges, uczynił prymasem Anglii. Porty w Sussex, wrota na 
kontynent, zostały oddane w ręce normandzkie. Herefordshire powierzono 
normandzkiemu hrabiemu Ralfowi; związana z tym stanowiskiem opieka nad 
walijskim pograniczem umożliwiła mu wprowadzenie w tym oddalonym, 
lesistym hrabstwie nor-mandzkiego systemu wojskowego, a jednocześnie 
niektórzy z jego podwładnych dali mieszkańcom przedsmak normandzkich 
gwałtów i chciwości. Ralf i jego rycerze budowali prywatne zamki, nowe zło-
wróżbne zjawisko, na które wolna ludność saska patrzyła krzywo; na próżno 
też usiłowali oni nauczyć tanów walki z siodła w ich bojach z plemionami 
walijskimi. Ta charakterystyczna niechęć Anglików, którzy ani od Ralfa, ani od 
kogokolwiek innego nie chcieli się uczyć nieodzownej wtedy sztuki walki 
kawaleryjskiej, przesądziła o ich losie w bitwie pod Hastings.
Na dworze sekretarzami i kapelanami Wyznawcy byli Normano-wie. 
Handlarze wina z Rouen posiadali w samym sercu Londynu własną przystań u 
ujścia Wall Brook. Toteż kiedy Wilhelm Zdobywca wylądował w Pevensey, to 
postawił stopę na wyspie, gdzie już od ćwierćwiecza istniało normandzkie 
stronnictwo polityczne i gdzie normandzkie metody i zwyczaje znano, obawiano 
się ich i podziwiano.
Ale to, co Edward pozostawił nie wykonane, było nawet ważniejsze od 
tego, co zdziałał, jeśli chodzi o przygotowanie drogi dla podboju normandzkiego. 
Przede wszystkim pozostawił rozmyślnie otwartą kwestię dziedzictwa tronu 
przez to, że przestrzegał zakonnego ideału czystości, pomimo że zgodził się na 
formalną ceremonię zaślubin z córką hrabiego Godwina. Po wtóre, nigdy nie 
próbował zjednoczyć wyspy pod względem administracyjnym albo udoskonalić 
jej praw i instytucji. Byłoby to zadanie trudne, może nawet niewykonalne dla 
każdego prócz zbrojnego zdobywcy, jednak Edward nigdy się o to nawet nie 
pokusił1.
1 „W późniejszych czasach", pisze Maitland, „świątobliwy, ale niedołężny Edward 
zdobył nie tylko aureolę świętego, do której miał może tytuł, ale też sławę wielkiego 
prawodawcy, do czego z pewnością nie miał żadnych podstaw. We wzniesionej 
przezeń katedrze królowie jeden po drugim przysięgali przestrzegać praw Wyznawcy. O 
ile nam wiadomo, nie wydał on nigdy żadnego prawa. Gdyby tworzył prawa albo gdyby 
choć robił dobry użytek z tych, które już były wydane, mogłoby w ogóle nie dojść do 
normandzkiego podboju Anglii. Gdyby jednak podbój normandzkł nie doszedł do 
skutku, to Edward nie zdobyłby nigdy swej fikcyjnej chwały. W sytuacji, jaka 
powstała, ludzie wspominali go jako ostatniego angielskiego króla Anglii - bo o 
Haroldzie, krzywo-przysięzcy i uzurpatorze, mowy być nie mogło - a rozgoryczeni 
jarzmem
146


Najpoważniejszą przeszkodą na drodze postępu narodowego było to, że 
Anglią rządzono poprzez sześć wielkich earldoms, na czele których stali 
feudalni magnaci, zamiast tego, by urzędnicy królewscy administrowali 
poszczególnymi shires. To prawda, że owo zło nie było nowością w czasach 
Edwarda, że Anglia od ustąpienia Rzymian W rzeczywistości nigdy nie była 
zjednoczona i że podobny ustrój w gorszej jeszcze postaci panował w 
Niemczech i Francji. Skoro jednak Anglia za Wyznawcy ponad dwadzieścia 
lat korzystała z nie-zmąconego pokoju na zewnątrz, nie atakowana przez 
Normandię ani przez Skandynawię, silny król wyzyskałby tak niezwykłą 
przerwę, by przynajmniej podjąć próby stworzenia większej jedności 
narodowej, zanim nastąpi nieuniknione natarcie wroga zewnętrznego. Ale poli-
tyka Edwarda, jeżeli poza wprowadzeniem Normanów można mówić o jakimś 
Jego konsekwentnym planie, służyła jedynie do pogłębiania prowlncjonalizmu i 
rozdziału między północą i południem. Chętnie bowiem wygrywał on potęgę i 
zawiść północnych hrabiów Mercji i Northumbrii przeciwko Wessex i innym 
earldoms południa, rządzonym przez ród Godwina.
Za pomocą tych środków udało się Wyznawcy przy pewnej spo-
zasobności wygnać z królestwa Godwina i jego rodzinę. Ale już w na-
tępnym roku (1051) doszła do głosu kontrrewolucja. Godwin i jego syn 
Harold wrócili z wygnania we Flandrii i Irlandii. Żeglowali oni tam i z 
powrotem po Kanale lądując w rozmaitych punktach, aby pusto-
szyć kraj zgodnie z ówczesnym okrutnym sposobem prowadzenia wojny; 
mimo to południowa Anglia powstała, by walczyć po ich
stronie. Żeglarska ludność z portów nad Kanałem tłumnie przyłączyła
się do Ich flotylli, a jednocześnie siły zbrojne z Sussex i Surrey maszerowały na 
Londyn, przysięgając „żyć albo umierać" z hrabią Godwinem. Gdy ostatecznie 
popłynął on w górę Tamizy (1052), londyńczycy bez oporu pozwolili jego okrętom 
przejść pod ich mostem. Wtedy Godwin podyktował swe warunki królowi, za 
którego nikt zdaje się nie miał ochoty walczyć. Główni normandzcy wrogowie 
Godwina uciekli z kraju, a jego rodowi przywrócono wszystkie prywatne majątki 
i publiczne urzędy.
Jest sprawą niejasną, jakie było podłoże polityki owego niespokojnego 
panowania. Świadectwa, które mamy, są fragmentaryczne, a współcześni 
historycy jednakowo dobrze poinformowani o wszystkim, czego można się 
dowiedzieć, różnią się bardzo między sobą W ocenie charakteru i 
postępowania głównych aktorów. Można powiedzieć z dużą dozą 
prawdopodobieństwa, że niechęć do Normanów odegrała wielką rolę w 
przyjęciu przez lud ambitnego hrabiego, któ-
swych francuskich panów wzdychali do prawa świętego Edwarda mając na myśli 
prawo, które panowało w nie podbitej jeszcze Anglii". Social England, I, s. 169.
147



rego zaledwie na rok przedtem z taką łatwością skazano na banicję. Ale 
mówienie o nim, a później o jego synu Haroldzie jako o „bohaterach 
narodowych", może wprowadzać w błąd, ponieważ poczucie „narodowe" w 
naszym rozumieniu jeszcze nie istniało. Wszyscy ludzie z Wessex, z doliny 
Severnu i z Danelaw mogli wszyscy razem i każdy z osobna nie cierpieć 
Normanów, ale nie znali się wzajemnie i nie mieli żadnego wspólnego poczucia 
lojalności. W XI wieku nie zwracano się do nich nigdy z apelem, by zjednoczyli 
się w obronie Anglii jako całości, gdyż apel taki nie zostałby zrozumiany. 
Gdyby było inaczej, kilka tysięcy zbrojnej konnicy nie zdołałoby po bitwie pod 
Hastings podbić i podzielić się Anglią.
Godwin zmarł w rok po swym triumfalnym powrocie (1053), pozostawiając 
w spadku najzdolniejszemu synowi, Haroldowi, naczelne kierownictwo rządu 
królewskiego, earldom Wessex, przywiązanie Anglii na południe od Tamizy i 
rozległe majątki rozrzucone w wielu hrabstwach. Te ostatnie zostały 
nagromadzone w ciągu jednego pokolenia za pomocą sposobów, w które być 
może lepiej się nie wgłębiać. Albowiem fortuna Godwina była dziełem jego 
własnych rąk. Zwykły tan z Sus-sex, nie odziedziczył, lecz zdobył olbrzymie 
bogactwa i władzę niespotykaną u poddanego, i wszystko to pozostawił 
synowi. Musiał być wybitnym człowiekiem, ale zbyt mało o nim wiemy, by 
oceniać jego charakter i karierę.
Przez dwanaście lat po śmierci Godwina król nigdy nie był w stanie 
otwarcie przeciwstawić się Haroldowi. Istniał bowiem pewien stan 
równowagi, który uniemożliwiał jakiekolwiek realne kroki w kierunku 
konsolidacji narodowej. Nie wszyscy Normanowie znik-nęli i kiedy Edward 
umierał, dwa wielkie earldoms Mercji i Nor-thumbrii należały do Edwina i 
Morcara, reprezentujących interesy obce, jeśli nie otwarcie wrogie w stosunku 
do władzy Harolda. Earldom East Anglia było wprawdzie powierzone jego 
bratu, Gyrtowł, jednak fakt, że dwaj inni jego bracia Sweyn i Tostig byli 
niezdarami i okazali się niezdolni do sprawowania publicznego urzędu, 
przyczynił się do tego, że ściślejsze zjednoczenie całej wyspy pod egidą rodu 
Godwina stało się niemożliwe.
Tak przedstawiała się sytuacja polityczna, kiedy słaby król umie-rał w swym 
nowym pałacu w Westminsterze po jałowym panowaniu (I 1066), w czasie 
którego saska Anglia zmarnowała ostatnią okazję doprowadzenia do porządku 
swego własnego domu. Stały i ciągły upadek prozy i poezji anglosaskiej w tym 
okresie szedł w parze z upadkiem politycznym. Podbój normandzki nie 
spowodował upadku literatury anglosaskiej choć być może przeszkodził jej 
odrodzeniu. Upadek można z większym prawdopodobieństwem przypisać 
podbojowi duńskiemu sprzed pół wieku.
Podobnie jak Henryk III i Henryk VI oraz inni „cierpiący święci


148
 


w koronie" Wyznawca pozostawił po sobie ślad, który w oczach potomności 
przesłania jego polityczne niepowodzenia. Choć Opactwo Westminsterskie 
miało być raz jeszcze przebudowane w świetniejszej epoce architektury, jednak 
nadania i budowle Edwarda przygotowały dla Westminsteru tę wysoką 
pozycję, jaką zajmuje w historii kościoła, oraz dominujące miejsce w 
politycznym rozwoju Anglii. Przeniósł on rezydencję królewską z obrębu 
murów miejskich do nowego pałacu na wiejskiej „wyspie cierni", o dwie mile w 
górę rzeki, ażeby być blisko wielkiego kościoła, jaki tam budował pod 
wezwaniem św. Piotra - przedsięwzięcie, w które wkładał całą duszę. Wynikły 
z owej królewskiej przeprowadzki do Westminsteru poważne konsekwencje. 
W miarę upływu czasu ośrodek rządu nieuchronnie przesuwał się coraz 
bardziej od dawnej stolicy Wessex w Winchester w okolice Londynu. I gdyby 
potężni królowie normandzcy, jak ich sascy poprzednicy, zamieszkiwali w 
obrębie murów Londynu, ilekroć przebywali w pobliżu, polityczna niezależność 
City zostałaby zduszona w zarodku. A przecież niezależność polityczna, jaką 
cieszyli się londyń-czycy, miała stać się w przyszłości - od czasów króla Jana 
do epoki Stuartów opoką angielskich swobód. Było to zatem z korzyścią dla 
wolności brytyjskiej, że wielka biurokracja Plantagenetów, która wyrosła wokół 
pałacu królewskiego, zapuściła swe korzenie nie w samym City, ale w 
Westminsterze, a nie umieściła jej tam jakaś dalekowzroczna filozofia 
polityczna, lecz przypadek i pobożny kaprys Edwarda Wyznawcy.
Pod koniec okresu saskiego Londyn po raz pierwszy od czasów rzymskich 
stał się znowu wielkim centrum handlu północnoeuropej-skiego. Obok innych 
angielskich miasteczek Londyn był niby wieloryb wśród ryb. W obrębie 
rzymskich murów, które opuszczone przez pięciuset laty stały nie naprawione, 
zakładano teraz główne arterie komunikacyjne i liczne wąskie ulice, istniejące 
jeszcze w dzisiejszym City. Prawda, że domy stawiano drewniane, a wiele z 
nich były to po prostu budy jarmarczne, wokół których pozostawało mnóstwo 
wolnego gruntu. Ale ruchliwy, kosmopolityczny charakter wielkiego portu miał 
już w sobie coś, co pozwalało przewidywać „Londyn przyszłości". 
Skandynawowie, Flamandowie, Niemcy i Normanowie - wszyscy tam byli, 
lecz wśród pospolitego ludu przeważał typ wschod-nioangielski. Tuż za murami 
rozciągały się ziemie orne i pastwiska Moorfields, Smithfield i innych fields, 
dostarczające żywności obywatelom miasta i rozbrzmiewające łoskotem 
młynów wodnych nad strumieniami wpadającymi do Tamizy. Od północy 
widniały na horyzoncie leśne pagórki, gdzie w St. John's Wood, w Hampstead, 
w En-field Chase i dalej w lasach Hertfordshire panowie londyńskich jury-dyk i 
handlujący wojownicy z City polowali z sokołami na czaple i urządzali łowy na 
jelenia, odyńca i bawołu.
150


Śmierć nieskalanego Edwarda pozostawiła sprawę sukcesji w sta-nie nie 
lada gmatwaniny. Najbliższym dziedzicem był Edgar Atheling, małoletni 
chłopiec. Gdyby państwo angielskie rzeczywiście posiadało wyższą 
organizację i gdyby Anglicy mieli większą świadomość narodową, ogłosiliby 
młodzieńca królem i skupili się wokół niego przeciwko wszelkim przybyszom. 
Ale w ówczesnym świecie istniała wielka obawa anarchii na wypadek 
wstąpienia na tron nieletniego, zwłasz-cia takiego, który nie miał mocnych 
koneksji i własnego stronnictwa. Nic więc dziwnego, że zwrócono się raczej 
ku wypróbowanym zdolnościom i dawno ustalonej władzy Harolda. 
Wprawdzie w linii królewskiej znajdował się on na dalszym miejscu, lecz ze 
strony matki w żyłach jego płynęła krew królów skandynawskich, a ze swoim 
doświadczeniem i rozległymi dobrami rodzinnymi w Anglii południowej miał 
wszelkie szansę obrony kraju i rządzenia nim lepiej w tych niespokojnych 
czasach niż Atheling1.
Może Harold uczyniłby lepiej, gdyby oparł się podszeptom wygórowanej 
ambicji i wziął na siebie rolę lwa strzegącego tronu Athe-linga. Jednak 
przyjęcia przezeń korony, nawet jeśli było nierozważne, nie można piętnować 
jako uzurpacji. Anglia nigdy nie przestrzegała ściśle prawa dziedzicznego 
następstwa tronu; pomijanie nieletnich było czymś zwykłym, choć nie 
obowiązkowym; Wyznawca umierając wy-
znaczył Harolda swym dziedzicem; przede wszystkim zaś witan wybrał go na 
króla. Ale jego słabo uzasadnione prawa zachęciły Skandynawię i Normandie, 
do rywalizacji o zdobycie Anglii - co uczyniłyby zapewne również w wypadku 
wyboru Athelinga zamiast Harolda,
a od czego - być może odstąpiłyby, gdyby Wyznawca pozostawił po sobie 
syna. Jesienią 1066 r. Anglię zaatakowali prawie jednocześnie Harald 
Hardrada, król Norwegii, oraz Wilhelm, książę Normandii. Był to dramatyczny 
punkt kulminacyjny długiego wpółza-wodnictwa pomiędzy Skandynawią a 
Europą łacińską o nagrodę, jaką stanowiła Anglia. Harold mógłby może 
odeprzeć jednego wroga; uległ jednak przed tym podwójnym atakiem, a 
Norman dzięki szczęściu i właściwemu postępowaniu wyszedł z konfliktu jako 
jedyny zwycięzca.


 




 


151
 


Pretensje Wilhelma do tronu - jeśli rzeczywiście chcemy pominąć fakt 
niezupełnie bez znaczenia, że był nieślubnym dzieckiem - wyglądały z punktu 
widzenia genealogii lepiej niż Harolda, choć gorzej niż Athelinga. Ale witan 
wybrał na króla Harolda, a nie Wilhelma. Natomiast Wilhelm zyskał sympatię 
kontynentalnego świata chrześcijańskiego dzięki pewnym argumentom, które 
wprawdzie mało przemawiają do umysłów współczesnych, ale były 
wystarczające, aby na wiele stuleci napiętnować Harolda jako 
krzywoprzysięzcę i uzurpatora.
Przede wszystkim Wilhelm oświadczył, że Edward kiedyś nazwał go swoim 
następcą. Może tak było, jednak bardziej pewne jest to, że ostatnim aktem 
Edwarda było wyznaczenie Harolda, w każdym zaś razie witan, a nie zmarły 
król, rozporządzał koroną. Po wtóre, na kilka lat przed śmiercią Edwarda 
Wilhelm zmusił Harolda, który dostał się przypadkowo w jego ręce, do 
zobowiązania się pod przysięgą na relikwie, że będzie „jego człowiekiem" i że 
poprze jego pretensje do zmiany dziedzictwa angielskiego tronu. Uroczysta 
przysięga i jej jawne złamanie miały wielką wagę dla ówczesnych umysłów; w 
codziennym życiu i w procedurze prawnej przysięgi sankcjonowane przez 
religię odgrywały wtedy dużo większą rolę niż obecnie 1. Mniej formalizujący 
umysł współczesny dostrzega raczej zasadniczą niesprawiedliwość w 
postępowaniu Wilhelma; wykorzystał on przypadek, aby wymusić na swym 
gościu - jako warunek bezpiecznego powrotu do domu - przysięgę 
zobowiązującą do zrzeczenia się możliwości dziedziczenia jego własnych oraz 
Edgara Athelinga, jak również swobody kraju w decydowaniu o swym losie. 
Jest to jeden z tych punktów, gdzie etyka średniowieczna różni się krańcowo 
od współczesnej.
Wreszcie Wilhelm wywołał uprzedzenie w stosunku do Harolda jako 
protektora Stiganda, którego stronnictwo Godwina nieformalnie wyniosło na 
stanowisko prymasa Anglii, a którego stronnictwo papieskie na kontynencie 
europejskim uważało niemal za schizmatyka z powodu jego konszachtów z 
antypapieżem. Na kontynencie zbliżała się epoka Hildebranda; wielki ten mąż 
nie był jeszcze papieżem, ale cieszył się już znacznymi wpływami w Rzymie i 
podczas omawianego kryzysu wykorzystywał je skutecznie na rzecz Wilhelma. 
Stronnictwo reformy kościelnej Hildebranda, pragnące narzucić swobodnym 
angielskim chrześcijanom celibat księży i wielkie roszczenia papieskie, 
pozostawało w tradycyjnym przymierzu z książętami Normandii
1 Na przykład przysięga „compurgatorów" zaprzysięgających niewinność jakiegoś 
człowieka albo jego charakter, nawet jeśli nie znali faktów rozstrzyganej sprawy, 
zajmowała miejsce, jakie w obecnym sądownictwie karnym zajmuje postępowanie 
dowodowe. Przysięga miała większą wagę dowodową aniżeli zeznania.
152


i od dawna żywiło niechęć do rodu Godwina. Papieskie błogosławieństwo i 
sztandar stanowiły dla Wilhelma użyteczny atut w przedsięwzięciu, które 
skądinąd wyglądało bardziej na zbrojny rozbój niż nu krucjatę.
W owych dniach małych państewek feudalnych Normandię poczy-tywano 
za wielkie mocarstwo europejskie, a władca jej był mężem stanu biegłym w 
zawiłościach polityki zagranicznej. Podobnie jak jego imiennik w sześć stuleci 
później Wilhelm przygotował drogę do swej inwazji na Anglię przez 
propagandę i dyplomację zręcznie prowadzoną w wielu odległych krajach oraz 
przez umiejętne układy z sąsiadami, które zabezpieczyły jego ojczyznę w 
czasie jego nieobecności. O słusznych prawach Harolda nikt za granicą nie 
słyszał i sprawę jego rozstrzygano jak gdyby zaocznie. Mówiący po francusku 
świat feudalny poczuł żar sprawiedliwego entuzjazmu dla ligi bandytów, do 
której się włączył pod wodzą wielkiego przywódcy.
Armia lądująca w Pevensey nie była feudalnym pospolitym ruszeniem, 
jakkolwiek członkowie jej byli silnie przepojeni duchem feudalizmu i mieli być 
wynagrodzeni w zdobytym kraju majętnościami typu ściśle feudalnego. 
Wilhelm w ramach prawa feudalnego nie miał władzy, aby powołać pod broń 
swych wasali do udziału w kampanii, która musiała potrwać o wiele dłużej niż 
czterdzieści dni. Jednak wielu baronów i rycerzy, nie tylko z Normandii, ale z 
Bretanii i Flandrii, które mu nie podlegały, zgłosiło się ochotniczo do służby pod 
jego sztandarem. Było to przedsiębiorstwo akcyjne dla podziału między siebie 
ziem angielskich. Na bardzo zbliżonych zasadach podbój Irlandii za czasów 
Cromwella - również uważany podówczas za wielkie dzieło religijne - został 
przeprowadzony za pomocą oddziałów wojskowych, które miano opłacać 
majątkami, zdobytymi na zwyciężonych, oraz pożyczkami zaciągniętymi w 
oparciu o to samo spekulacyjne zabezpieczenie. Wilhelm i jego wspólnicy 
ponieśli koszta budowy floty transportowej w ciągu wiosny i lata 1066 r., gdyż 
było rzeczą nader ważną przewieźć nie tylko uzbrojonych ludzi, ale i 
wyćwiczone bojowe konie, główną nadzieję przełamania muru tarcz słynnych 
housecarls Harolda *.
Była to wielka armia, lecz siła jej polegała raczej na wyćwiczeniu i 
ekwipunku niż na liczebności. W owych czasach nawet urzędnicy nie potrafili 
dokładnie zliczyć wielkich liczb, ale współcześni historycy obliczają, że - licząc 
maksymalnie - liczba uczestników wyprawy nie przekraczała 12 000 ludzi, z 
czego prawdopodobnie mniej niż połowę stanowiła konnica. Pewną jest rzeczą, 
że gdy Anglię dzielono pomiędzy zdobywców, z których wielu przybyło dopiero 
po
1 Duńscy najeźdźcy z czasów Alfreda mogił zaopatrzyć się w konie w Anglii, 
ponieważ pragnęli maszerować jako konna piechota, a nie walczyć z konia po 
kawaleryjsku jak Normanowie.
153



bitwie pod Hastings ogólna liczba rycerzy obdarzonych dobrami lennymi nie 
przewyższała 5000. Fakt, że kraj o półtoramilionowej ludności mogła podbić, 
obrabować i stale utrzymywać w ryzach tak mała grupa, jest najlepszym 
dowodem miary politycznego i militarnego zacofania ustroju angielskiego w 
porównaniu z normandzkim.
Istniał też pewien element szczęścia, który pod Hastings przechylił szalę na 
rzecz Wilhelma. Przez sześć tygodni przeciwne wiatry trzymały go w porcie 
na uwięzi. W czasie tej przerwy Harald Hardrada, król Norwegii, wylądował z 
drugą wielką armią, by podbić Anglię, i pokonał earlów Edwina i Morcara oraz 
ich miejscowe pospolite ruszenie o dwie mile od Yorku. Angielski Harold 
musiał z konieczności zrezygnować ze zbrojnego czuwania na południowym 
wybrzeżu przeciwko oczekiwanej armadzie normandzkiej, i pośpieszyć na po-
moc północy. Jego housecarls2 najwspanialsza konna piechota w Europie, 
rozpoczęła swoją ostatnią zadziwiającą wyprawę, cwałując w zapamiętaniu aż 
pod bramy Yorku i walcząc pierś o pierś pod Stamford Bridge z nawałą 
Wikingów, aż ich zniosła doszczętnie, w trzy dni później Wilhelm wylądował w 
Pevensey (28 IX 1066).
Harold usunął Normanom z drogi najgroźniejszego przeciwnika, ale 
zmniejszył przez to własne siły o wielu dzielnych rycerzy porąbanych pod 
Stamford Bridge. Wraz ze swymi housecarls powrócił do Londynu w cztery 
dni, docierając tam 6 października. Wyczerpane w walce oddziały z północy 
postępowały za nim wolniej pieszo; /yrd z południowego zachodu jeszcze nie 
przybył. Słusznie czy niesłusznie Harold postanowił stoczyć bitwę z Wilhelmem 
od razu w Sussex, mając z sobą jedynie tanów i fyrd z hrabstw południowo-
wschodnich, skupionych wokół silnego trzonu, jaki stanowili pozostali przy 
życiu housecarls. Ponieważ piechota walcząc z konnicą musi koniecznie 
zajmować pozycje obronne, Harold stawił czoła Wilhelmowi na dobrze 
wybranej pozycji, położonej na odosobnionej odnodze wzgórza sześć mil na 
północny zachód od Hastings. Wzgórze zajmowało południowy skraj wielkiego 
lasu Andredsweald, skąd wynurzyła się armia saska. Pagórek, na którym w 
przyszłości miała stanąć wieś i Opactwo Bitwy (Abbey of Battle) nie miał 
podówczas ani mieszkańców, ani nazwy i wyróżniał się tylko na horyzoncie 
samotnym konturem „siwej jabłoni" 3.
1 Round Feudal England, s. 265, 289-292; Haskins Norman Institutions, s. 78; An 
England before the Conquest, s. 641; Stenton William, s. 196.
* O anglo-duńskiej organizacji housecarls zob. wyżej s. 137.
3 W średniowieczu bitwę tę zwano po prostu battle lub bellum, bądź „bitwą (albo 
bellum) pod Hastings". Nigdy chyba nie nazywano jej Senlac; dopiero w końcu XIX 
w. uczynił to Freeman i jego szkoła. Zob. Round Feudal England, s. 333-340. Zob. 
tegoż w sprawie przebiegu bitwy; wykazał on, że Anglicy nie dysponowali na swojej 
pozycji żadnymi sztucznymi urządzeniami obronnymi.
154


Szturm tego wzgórza okazał się całodziennym zadaniem przekra- czającym 
niemal siły napastników, pomimo ich wielkiej przewagi w uzbrojeniu i taktyce (14 
X 1066). Dwa wojska reprezentowały różne drogi rozwoju starej nordyckiej 
metody prowadzenia wojny - wynik dwu różnych ustrojów społecznych i 
politycznych. Prawda, że normandzcy rycerze i angielscy housecarls nosili 
prawie jednakową zbroję; pierwotna koszula z pierścieniowej kolczugi ich 
wspólnych przodków wydłużyła się w ubiór z tego materiału zakończony rozciętą 
połą, dogodną dla jeźdźców. Obie strony nosiły stożkowate hełmy i modne 
wówczas przyłbice oraz tarcze, już nie okrągłe, ale w większości w nowym 
kształcie latawca, długie i zwężające się ku dołowi tak, by ochraniać udo 
wojownika, gdy siedzi na koniu. Obie armie obejmowały również pewną liczbę 
nieopancerzonych lub na pół opancerzonych ludzi z pośledniejszym orężem - w 
tym wypadku był nią w szeregach Sasów fyrd z sąsiednich hrabstw. Anglo-
Duńczycy, pozostawiwszy na tyłach swoje konie, wciąż jeszcze walczyli pieszo 
otoczeni pierścieniem tarcz i wciąż używali długiego duńskiego topora bojowego, 
którym Harold władał tak śmiało w ostatnim boju. Nor-manowie bili się z siodła, 
miotając i kłując włócznią1 oraz rąbiąc mieczem. Ale nawet taktyka uderzeniowa 
ich wspaniałej konnicy okazała się niewystarczająca do przebicia owego muru z 
tarcz na szczycie wzgórza bez pomocy innego rodzaju broni. Normandzcy wo-
jownicy nie tylko nauczyli się nowego, ale pamiętali także stare; nauczyli się 
taktyki kawaleryjskiej od Francuzów, ale zachowali stary skandynawski kunszt 
łuczniczy, kióry zaniedbali Anglo-Duńczycy. W przerwach między atakami 
konnicy piechota Harolda była wystawiona na groty łuczników, wprawdzie nie 
dorównujących przyszłym łucznikom spod Crecy, ale przewyższających 
wszystkich, którzy w owym czasie napinali łuk po stronie Anglii. Piechota 
władająca jedynie bronią sieczną nie ma żadnych szans w walce z konnicą 
wspieraną przez pociski. Pod Waterloo angielskie czworoboki miały po swojej 
stronie pociski, które raziły francuskich kirasjerów, pod Hastings było inaczej.
Gdy noc zapadła Harold a wokół niego wszyscy jego housecarls leżeli w 
szeregach martwi na szczycie wzgórza, jak Szkoci dokoła swojego króla pod 
Flodden; a wojownicy z fyrd, którzy przeżyli bój, przerażeni i strapieni wlekli 
się do swych dalekich domów w różnych kierunkach po zasnuwających się 
mrokiem ścieżkach boru An-dredsweald.
1 Długa i ciężka kopia typu turniejowego pojawia się w późniejszym rozwoju wojen 
średniowiecznych i średniowiecznej sztuki wojennej.
155


ROZDZIAŁ VIII
ZAKOŃCZENIE PODBOJU NORMANDZKIEGO
1 WPROWADZENIE
INSTYTUCJI  NORMANDZKICH  1066-1135
Królowie: Wilhelm I (1066-1087); Wilhelm II (1087-1100); Henryk 
I (1100-1135).
Wstrząs wywołany bitwą pod Hastings poruszyłby może siły dobrze 
zorganizowanego królestwa feudalnego i pobudził patriotyczny opór narodu. W 
państwie anglo-duńskim nie sprawił on jednak takiego efektu. Hrabiowie, 
tanowie, biskupi, szeryfowie, miasta - wszyscy, każdy na własną rękę, myśleli 
jedynie o zawarciu pokoju ze Zdobywcą. Nawet Stigand, czołowy przywódca 
stronnictwa Harolda, otoczony szczególną niechęcią normandzkich 
sprzymierzeńców papieża, na próżno starał się utrzymać na swym 
kantuaryjskim stolcu przez natychmiastowe poddanie się Wilhelmowi w chwili, 
gdy ten przekraczał Tamizę pod Wallingford. Edwin i Morcar posuwali się na 
południe zbyt wolno, by pomóc Haroldowi pod Hastings i nikt nigdy nie dowie 
się, czy stało się to wskutek zdrady, opieszałości czy nieuniknionej zwłoki. 
Teraz przemykali się chyłkiem na północ, pozostawiając południową Anglię na 
pastwę losu. Liczyli prawdopodobnie na to, że ktokolwiek będzie nosił koronę 
w Wessex i nad brzegami Tamizy, oni w każdym razie zachowają swą 
faktyczną niezależność jako earlowie Mercji i Northumbrii. Jednak Wilhelm nie 
tak wyobrażał sobie królestwo, które zdobył.
W tym czasie Anglia południowa stawiała zaledwie słaby opór. Winchester, 
stara stolica Wessex, pierwsze się poddało. Jeśli chodzi o Londyn, to Wilhelm 
nie miał dość sił, by próbować wziąć miasto szturmem, pragnął więc wkroczyć 
do niego pokojowo jako uznany dziedzic Edwarda. Aby więc przyspieszyć 
poddanie się Anglików, zaczął okrążać miasto szerokim łukiem od zachodu i 
północy, niszcząc po drodze wsie w hrabstwach Buckingham i Hertford. 
Polityka ta okazała się skuteczna. Po paru tygodniach wahania i po nieudanym 
proklamowania królem Edgara Athelinga, Londyn przez swych wy-
157


słanników uznał Wilhelma i zaprosił go na koronację do Westmin-steru.
Tam też w dzień Bożego Narodzenia 1066 r. został on koronowany jako 
legalny dziedzic Wyznawcy, podczas gdy jego towarzysze, zaalarmowani 
fałszywą pogłoską o zdradzie, podpalili w tym czasie znajdujące się poza 
terenem kościelnym domy Anglików. Odgłosy walki i obelg przerwały 
nabożeństwo i wszyscy, z wyjątkiem Wilhelma i celebrującego 
duchowieństwa, wypadli z katedry, by wziąć udział w zajściu. Tak wyglądała 
ponura rzeczywistość, kontrastująca dramatycznie z teorią Wilhelma o 
legalnym i niewymuszonym przejęciu korony. Twierdzenie, że jest on 
dziedzicem Wyznawcy i stróżem jego „dobrych praw" pokrywało tylko cienką 
powłoką brutalne fakty podboju i niewiele pomagało w ochronie kraju przed 
francuskim rabunkiem i gwałtem. Niemniej jednak w czasach Zdobywcy, a 
później jego syna, sojusze od przypadku do przypadku normandzkiego króla z 
saskimi poddanymi przeciwko buntowniczym francusko-normandz-kim 
baronom, jak również przywrócenie i wzmocnienie pospolitego ruszenia (fyrd) 
oraz sądów hrabstwa nadało wagę formule konstytucyjnej, na której Wilhelm 
opierał swe pretensje do tronu Anglii.
W pierwszych krytycznych miesiącach po bitwie pod Hastings, kiedy 
Anglicy nie wykorzystali okazji do skoordynowanego oporu, wielu spośród nich 
żywiło nadzieję, że przez poddanie się nie doznają większej utraty ziem i 
swobód od tej, jaka ich spotkała ongiś pod obcym panowaniem Kanuta i jego 
Duńczyków. Wkrótce wyprowadzono ich z błędu. W myśl zasady, że każdy, 
kto uznał uzurpatora Harolda, postradał wszystkie swe posiadłości, 
bezpośrednio po bitwie rozpoczęto konfiskatę saskich majątków na rzecz 
cudzoziemskich zdobywców, która ciągnęła się rok za rokiem tak długo, jak 
długo bunty lub inne bardziej błahe powody dawały po temu pretekst.
Jarzmo normandzkiego króla albo normandzkiego barona też nie było 
podobne do lekkiego jarzma Kanuta i jego earlów. Nowa monarchia i nowy 
feudalizm zostały utwierdzone w kraju przez nowy system wojskowy. 
Olbrzymie koliste kopce, które dziś jeszcze widzimy w Lewes i w setkach 
innych miejsc w całym kraju, zostały wszędzie wzniesione pracą przymusową 
saskich chłopów i zwieńczone królewskimi lub prywatnymi warowniami na 
razie z drzewa, a potem z kamienia 1. Przed nasypem znajdował się dziedziniec 
zewnętrzny
1 Zob. wyżej przypis s. 140. Kopiec (mound) znany był pod nazwą motte, a 
drewniana lub kamienna wieża na nim jako turris, donjon albo keep. Tkanina z Bayeux 
przedstawia sypanie pod Hastings takiego kopca jako podstawy drewnianej fortecy. 
Charakter drewnianych fortec Normanów jest dokładniej zarysowany w scenie 
oblężenia zamku Dinant, przedstawionej na tejże tkaninie. Widzimy tu atakujących, 
którzy podkładają pod nią ogień; niewątpliwie to niebezpieczeństwo przyspieszyło 
epokę kamienia w budownictwie normandzkich zamków za czasów Stefana.
158


zwany bailey, chroniony ziemnym wałem. Z tych niezdobytych twierdz 
wyruszali zbrojni jeźdźcy, by władać krajem, czasem w interesie porządku, 
czasem dla grabieży i wzniecania nieporządku. Lon-dyńczycy patrzyli z 
niepokojeni, jak królewska kamieniarka donżonu Tower wyrasta stopniowo nad 
wschodnie mury miasta i trzyma w szachu, chociaż nie niweczy całkowicie ich 
umiłowanej niezależności.
Po udanej kampanii na południowym zachodzie, gdzie skupiały się głównie 
siły i majętności rodu Godwłna, pod koniec 1068 r. Wilhelm stał się 
rzeczywistym panem Anglii południowej, na północy zaś był co najmniej 
uznawany za króla. Ale jak dotąd zaledwie część majątków ziemskich w kraju 
zmieniła właściciela; w szczególności Mercja i Northumbria wyglądały niemal 
tak samo, jak przed Hastings. Status quo na północy trwałby dłużej, gdyby obaj 
earlowie, Edwin i Morcar, zachowali bierną lojalność. Tymczasem podnieśli 
bunt, który został stłumiony, uzyskali przebaczenie i wkrótce zbuntowali się 
ponownie. To drugie powstanie stało się groźne, gdyż dzięki nowej inwazji 
Wikingów (1069) pod wodzą synów króla Danii otrzymali pomoc. W Mercji 
dzicy Walijczycy napływali przez Wał Offy, aby wesprzeć rokosz przeciwko 
normandzkiemu panowaniu.
To stało się powodem wielkiej wyprawy Wilhelma na północ i jego okrutnej 
zemsty. Na przestrzeni pomiędzy Yorkiem i Durham nie pozostawił on ani 
jednego domu i nie oszczędził ani jednej ludzkiej istoty, którą zdołali uchwycić 
jego jeźdźcy. Jak zaświadcza Domesday Book, jeszcze po siedemnastu latach 
dziesiątki wsi były nie zamieszkałe. Większość North Riding i znaczna część 
East Riding w Yorkshire została przez tę rzeź wyludniona. W hrabstwie 
Durham zburzono domy i wyrżnięto bydło, ale mieszkańcy w porę ostrzeżeni 
zdołali uciec za rzekę Tyne. Wielu zaprzedało się tam w niewolę, sporo 
schroniło się do okręgu Lothian w Szkocji, który w ten sposób uzyskał silny 
zastrzyk krwi skandynawskiej. Spustoszenie i rzeź w Cheshire i hrabstwach 
Anglii środkowej były mniej systematyczne. Ówczesne drewniane chaty 
można było budować z materiału znajdującego się w sąsiednich lasach łatwiej 
niż domy w czasach cywilizowanych, jednak straty w ludziach, bydle i 
narzędziach rolniczych były trudniejsze do naprawienia. „Spustoszenie północy" 
było w swym okrucieństwie zemstą wręcz turecką, ale zgodną w pełni z 
ideami i praktyką najgorliwszych chrześcijańskich rycerzy średniowiecznej 
Europy.
Ten niegodziwy czyn osiągnął swój cel. Nie mogło być już więcej buntów 
po tak masowym zniszczeniu. Rozstrzygnęło ono sprawę, czy Wilhelm i kilka 
tysięcy zbrojnych rycerzy zdołają podbić całą Anglię i zmusić jej mieszkańców 
do nowego trybu życia. Położyło kres wiekowemu separatyzmowi północnej 
Anglii i Danelaw, przeciwstawia-
159



jącemu się władzy królewskiej z siedzibą w Wessex i Londynie. Wreszcie - 
złamano opór społeczeństwa skandynawskiego w stosunku do normandzkiego 
feudalizmu. Zamek i znana nam katedra w Durham wyrosły jako symbol 
nowej łacińskiej cywilizacji, narzuconej tym dzikim krajom nordyckim przez 
żołnierzy i duchowieństwo; wiele z tej wspaniałej architektury wieńczącej 
epokę, wzniesionej w ciągu jednego pokolenia po „spustoszeniu północy", i to 
na obszarze dość ubogim i barbarzyńskim nawet przed tą straszną katastrofą, 
świadczy o energii owych mówiących po francusku władców, budowniczych i 
duchownych, tej garstki ludzi, których w wyniku podboju Wilhelma posłano, 
aby rządzili i przekształcili te dalekie regiony.
Nie tylko ziemie na północ od rzeki Humber, ale i Lincolnshire i East 
Anglia, najbogatsze obszary rolnicze w Anglii, otrzymały nową cywilizację, ale 
za wysoką ceną własnej wolności. Wolni mieszkańcy Danelaw trzymali się 
dotychczas z daleka nawet od anglosaskich form feudalizmu. Wielu z nich 
mogło „iść ze swoją ziemią" do takiego pana, jakiego chcieli, a niektóre wsie w 
ogóle nie miały pana. Liczba wolnych ludzi była stosunkowo o wiele większa w 
okręgach duńskich i norweskich niż gdzie indziej w Anglii. Ale Normanowie 
skończyli z tymi staromodnymi swobodami i narzucili francuski system ściśle 
terytorialnego feudalizmu zarówno skandynawskiej północy i wschodowi, jak i 
saskiemu południowi i zachodowi. Duńscy wolni ludzie w większości 
przypadków popadli w zależność poddańczą od dworu. Jednak w 
prosperującym Lincolnshire niektórzy z nich pozostali nadal ludźmi zamożnymi i 
prawie pod pewnymi względami wolnymi.
„Spustoszenie północy" zmniejszyło liczbę Duńczyków w Anglii, 
szczególnie w Yorkshire. Zdaje się jednak, że z biegiem czasu Norwegowie, 
którzy tak gęsto usadowili się na zachodnim brzegu w Cum-berland i 
Lancashire posunęli się ku wschodowi na wyludnione obszary, tak że w końcu 
rzeczywista powierzchnia zajęta w Anglii przez Skandynawów zmniejszyła się 
być może w niewielkim tylko stopniu 1. Ale skandynawskie ideały i cywilizacja 
ustąpiły przed nor-mandzkimi. Średniowieczna północna Anglia ze swymi 
wielkimi rodami Umfraville i Percy, ze swymi ogromnymi opactwami w York-
shire i swoim palatynatem Durham, była krajem całkowicie sfeudali-zowanym 
i jeśli chodzi o jej rządzącą klasę znormandyzowanym.
Taki sam wpływ drogą pokojowej penetracji poprzez granicę za panowania 
Dawida, króla Szkocji (Pan. 1124-53), wywarły w szkockim społeczeń-
1 Lancashire jako hrabstwo (county) zostało utworzone dopiero po podboju: jest 
ono jednym z najpóźniejszych hrabstw w Anglii. Status Rutlandu jako hrabstwa 
również datuje się z okresu po podboju. O posuwaniu się Norwegów z zachodu do 
wyludnionych okręgów Yorkshire, zob. W. S. Collingwood Scandinavian Britain, s. 
176-181.
160


stwie i religii czołowe rodziny normandzkie. Rody Bruce i Balliol, Melrose i 
Holyrood były tylko dalszym rozszerzeniem normandzkiego podboju. Co 
prawda Anglia południowa wskutek szybkiego postępu ekonomicznego za 
Tudorów wyszła z okresu feudalnego prędzej niż północna część wyspy. 
Jednak północ, choć uległa gruntownej feuda-lizacji i w swoich formach 
społecznych długo taką pozostała, zachowała przez cały czas pod tą 
zewnętrzną feudalną postacią społeczeństwa swe dawne nordyckie 
usposobienie, pełne niezależności i męskości. Wydaje się, że chłop ze Szkocji i 
Anglii północnej, jakkolwiek mocno skrępowany przez prawo i przywiązany 
uczuciowo do swego pana, uległ mniejszej duchowej degradacji niż chłop z 
saskiego południa, pozostający przez długie wieki pod wpływem feudalnej 
zależności.
Militarny dramat podboju zakończyły wielkie operacje oblężnicze (1070-71), 
przeprowadzone przez Wilhelma przeciwko Isle of Ely bronionej przez 
Herewarda. Hereward, człowiek z Krainy Bagien (Fenland) * był wprost 
geniuszem w prowadzeniu wojny podjazdowej na lądzie i na morzu w tym 
trudnym kraju. Ale jego opór zaczął się dopiero wtedy, gdy reszta Anglii 
została podbita, wobec czego wynik był z góry przesądzony. Było to ostatnie i 
najszlachetniejsze z dzielnicowych powstań podjętych za późno. Nic przejawił 
się niestety jakiś powszechny zryw patriotyzmu, nic pojawił się żaden Wallace 
albo Joannna d'Arc. Anglia była wciąż tylko pojęciem geograficznym, na-
gromadzeniem ludów, różnorodnych dzielnic i prywatnych jurysdykcji. Ciągle 
jeszcze trzeba było wykuwać z niej naród - i wreszcie znalazła mistrzów, 
którzy mieli tego dokonać.
Okoliczność, że podbój Anglii odbywał się etapami, w wyniku serii 
wybuchających nieregularnie buntów lokalnych, dała Wilhelmowi pretekst do 
pozbawienia angielskich właścicieli ziemskich ich posiadłości oraz do 
zaspokojenia apetytów swych zwolenników, świeckich i duchownych, 
baroniami feudalnymi, aż wreszcie każde hrabstwo zostało podzielone na 
rycerskie lenna, które dzierżyli mówiący po francusku rycerze od mówiących 
po francusku baronów i prałatów, ci zaś z kolei dzierżyli je wprost od króla.
Fakt, że podbój i konfiskata odbywały się stopniowo, posuwając się krok za 
krokiem w ciągu wielu lat poprzez całą Anglię, był przyczyną pewnej 
osobliwości angielskiego feudalizmu; każdy baron posiadał dobra w wielu 
częściach kraju, majątki jego nie skupiały się w jednej prowincji, jak to 
przeważnie bywało na kontynencie. Ponieważ zaś posiadłości przeciętnego 
normandzkiego magnata w Anglii były rozrzucone po całym kraju, władza 
królewska pozostała w gra-
* Fcnland, także the Fens  (od  słowa fen - moczar)  nizinny  i  bagnisty obszar we 
wschodniej Anglii.
161



nicach hrabstwa silniejsza niż któregokolwiek z poszczególnych panów. Można 
zatem było rządzić hrabstwem przez szeryfa, którym zwykle bywał ktoś z 
warstwy baronów, jednak działający tylko jako urzędnik króla i przez niego 
usuwalny. Dawny angielski shire-reeve został odtąd utożsamiony z 
normandzkim vicomte, a staroangielskie shire było też znane pod 
cudzoziemskim mianem county. Urząd szeryfa osiągnął tu najwyższe 
znaczenie polityczne jako narzędzie nor-mandzkich królów przeciwko 
malkontentom zarówno saskim jak i mówiącym po francusku *.
Aby utorować drogę bezpośrednim rządom królewskim w każdym 
hrabstwie, Wilhelm rozmyślnie rozbił na części owe pół tuzina wiel-kich 
earldoms, na jakie późna saska Anglia była podzielona dla celów 
administracyjnych. Najprzód zniknął Wessex wraz z rodem Godwina i nigdy 
już nie stanowił jednostki - chyba że w powieściach Hardy'ego. Mercja i 
Northumbria zniknęły też całkowicie wraz z upadkiem Edwina i Morcara 
(1069) po ich drugim buncie. East Anglia utrzymała się chwilowo pod 
normandzkim earlem, ale potem jak normandzki earl sam podniósł bunt 
przeciwko Koronie (1075) została rozbita na hrabstwa, z których dawniej się 
składała. Kiedy umarł Wilhelm Rudy pozostały tylko trzy hrabstwa nie 
rządzone przez królewskich urzędników, - dziedziczne Earldoms Palatine 
Chester i Shrewsbury oraz County Palatine Durham, którym władał książę--
biskup, świecki i duchowny pan pogranicza. Te wyjątki - takie jakie były - 
tolerowali normandzcy królowie jedynie dlatego, by utrzymać silną ochronę 
wojskową przeciwko Walijczykom i Szkotom.
Poza tymi palatynatami Wilhelm Zdobywca rządził Anglią dwojako: 
pośrednio przez feudalne umowy ze swymi wasalami, a bezpośrednio przez 
szeryfów i przez specjalnych komisarzy, np. tych, którzy dokonywali przeglądu 
Domesday. Ci wędrujący inkwizytorzy przypominali missi z imperium Karola 
Wielkiego i zapowiadali przyszłych sędziów objazdowych (Justices in Eyre) i 
roki sądowe (Justices oj Assize). Nic podobnego nie istniało w saskiej Anglii. 
Musiałby być odważnym sługą saskiej Korony ten, kto by przez szeryfów i 
gospodarzy z włości zabrał się do zbadania spraw Wessexu za Godwina albo 
Mercji za Edwina.
Baronowie mówiący po francusku spodziewali się uzyskać w Anglii 
przywileje, z jakich zazwyczaj korzystała ich kasta na kontynencie. Niektórzy z 
nich zwrócili się z wściekłością przeciw Wilhelmowi, skoro zdali sobie sprawę 
z ograniczeń, jakimi krępował ich władzę. W ciągu ostatnich dwunastu lat 
swego panowania często wypadało mu ukrócić wszczęte przez nich niepokoje, 
co czynił nie tylko z pomocą lojalnych członków ich stanu, ale nawet podbitych 
Anglików.


162
1 O ówczesnej historii shire-reeve i vicomte zob. wyżej s. 128 przypis lis. 142.


Poczucie narodowe było w owych czasach słabo rozwinięte, a Sasi już pod 
rządami swych rodzimych władców nauczyli się znosić tyranię możnych. Toteż 
krzywdy wyrządzone przez podbój francuski szybko uległy zapomnieniu, 
przynajmniej o tyle, by umożliwić wiązanie się wydziedziczonych Anglików z 
samym Wilhelmem. A jednak ten wielki król wyrządził im krzywdy podobne do 
tych, jakich w późniejszych i bardziej skomplikowanych czasach Irlandczycy 
nigdy nie wybaczyli Anglii.
Powstanie baronów w 1075 r. i stłumienie go przez króla dowodzi, że 
właściwy podbój normandzki był już zakończony. Rabusie mogli więc pozwolić 
sobie na kłótnie o łup i na apelowanie do ofiary swego podboju. Późniejsze 
zbrojne współzawodnictwo synów Wilhelma o sukcesję zmusiło Henryka I do 
tego, że odwołał się on do przychylności swych poddanych bez względu na 
narodowość i stan. Ceną, za jaką kupowano władzę królewską, były karty 
swobód, powszechne i specjalne; a szczególne znaczenie Londynu jako 
języczka u wagi w owych sporach o następstwo usuwało wszelkie tendencje, 
które mogliby okazywać normandzcy królowie, do podważania przywilejów 
miasta.
Wprowadzając rygorystycznie ustrój feudalny władania ziemią Zdobywca 
ustrzegł szczęśliwie Anglię przed anarchią feudalizmu politycznego, 
panoszącego się na kontynencie. Przygotował też grunt pod stopniowy rozwój 
wielkiej biurokracji monarchicznej. Nie korzystał jednak z nieograniczonej i 
despotycznej władzy, jak również nie korzystał z niej na mocy prawa nikt z jego 
następców na tronie Anglii. Wilhelm był podwójnie skrępowany przez prawo - 
przez stare saskie prawa, których zachowanie ostentacyjnie zaprzysiągł, oraz 
przez feudalne zwyczaje Europy kontynentalnej, do których byli przywiązani 
wszyscy co do jednego jego zamorscy stronnicy. Właśnie w ciągu długich 
stuleci z połączenia tych dwóch systemów rozwinęły się prawa i swobody 
nowoczesnej Anglii. Skupienie władzy w jednej osobie „noszącej prawa we 
własnej piersi" było przynajmniej w sprawach świeckich sprzeczne z duchem 
średniowiecza. Ogromne kompetencje nowoczesnego państwa, jak i 
wszechmoc monarchy, który mówi L'etat c'est moi, byłyby jednako obce dla 
średniowiecznego umysłu, który wyobrażał sobie prawo publiczne jako mozaikę 
niezbywalnych praw prywatnych i korporacyjnych. Pomiędzy królem a 
baronami stał kościół, zaspokajający swe interesy i swoje poczucie moralne 
przez utrzymywanie równowagi między tymi dwiema świeckimi potęgami. Od 
czasów Lanfranca poprzez Langtona aż do Gros-setete'a wciąż widzimy, że 
kościół sprawiedliwie utrzymuje równowagę konstytucji; świecka tyrania i 
świecka anarchia były dla niego

163


równie niepożądane i wobec tego mógł przemawiać na rzecz pozbawionych 
głosu mas ludowych w sprawach, gdzie własne jego przywileje nie były 
zaangażowane tak bezpośrednio, by mogły wpływać na jego stanowisko.
W średniowiecznym państwie anarchia była większym niebezpie-
czeństwem niż despotyzm, a w średniowiecznym kościele było wręcz 
przeciwnie. Średniowieczne państwo tworzyło „mieszaną organizację" króla, 
baronów i prałatów. Stosunek między panem i wasalem, stanowiący istotę 
polityki feudalnej, opierał się na zobowiązaniu wzajemnym. Złamanie umowy 
przez jedną ze stron pociągało za sobą kary, a ponieważ prawo nie było 
wyraźnie sprecyzowane i należycie egzekwowane, stale uciekano się do 
wojny, aby rozstrzygnąć sporne punkty prawa feudalnego. Niesprzeciwianie 
się namaszczonej osobie królewskiej było sprzeczne z głównym nurtem myśli i 
praktyki średniowiecza. We wzajemnych zobowiązaniach feudalizmu tkwiła 
historyczna rzeczywistość owej „pierwotnej umowy między królem i ludem", 
którą dużo później głosili filozofowie wigów, a która była reakcją przeciwko 
renesansowym despotom.
Zasięganie rady swych królewskich dzierżawców - to jest mężów, którzy 
posiadali ziemię bezpośrednio od króla, było zarazem przywilejem i 
obowiązkiem króla feudalnego. Jednocześnie przywilejem i obowiązkiem 
królewskiego dzierżawcy było dawać rady swemu panu, królowi. Z tego 
powstało królewskie consilium lub curia, wspólne wszystkim państwom 
feudalnym. Taka też była Rada (Coun-cil) lub Dwór (Court) Wilhelma. 
Witan, jakkolwiek nie feudalny sensu stricto, stanowił ciało podobne, ale silni i 
samowolni monarchowie normandzcy mniej dawali się kierować swoim 
wasalom w Radzie niż sascy królowie swym możnowładcom w witanie.
Za czasów normandzkich używano bez różnicy wyrazów consilium i curia 
na oznaczenie ogólnego ciała doradców Korony, nie podzielonego jeszcze na 
organy administracyjne, sądowe i ustawodawcze, takie jak Tajna Rada (Priwy 
Council), Sąd Ławy Królewskiej (King's Bench) i parlament. W umysłach 
nawet najsubtelniejszych urzędników nie było różnicy między aktami 
administracyjnymi, sądowymi i ustawodawczymi. Król w danej aktualnej 
sprawie bez względu na jej charakter radził się tych członków swego Dworu 
lub Rady, którzy w danym momencie przypadkiem byli przy nim. Wyznaczał 
komisje i wysyłał komisarzy do hrabstwa w takim czy innym celu, zgodnie z 
oczywistą potrzebą chwili i nie kierując się żadnymi regułami. Nie istniały 
jeszcze takie ciała, jak Izba Lordów albo sąd spraw pospolitych (Court oj 
Common Pleas), składające się z określonych osób, z prawem i obowiązkiem 
zbierania się okresowo dla specjalnych celów i z ustaloną procedurą. Ta 
właśnie nieokreśloność dawała zdolnemu królowi olbrzymią władzę, której 
bardzo potrzebował, żeby
164


z chaosu państwa anglo-normandzkiego wysnuć coś zbliżonego do porządku.
Pierwszy krok w kierunku zróżnicowania funkcji podjęto za panowania 
Henryka I, kiedy pewni Baronowie Skarbu (Barons oj the Exchequer) 
rozwinęli własną procedurę i urząd w łonie większego Dworu czy Rady, w 
celu prowadzenia najważniejszych spośród wszystkich interesów królewskich: 
właściwego przyjmowania wielorakich należności i opłat pieniężnych od 
szeryfów, lenników, miast na prawie królewskim i dóbr ziemskich.
Wszelka inna procedura w dziedzinach, które dziś nazwalibyśmy 
ustawodawstwem, administracją i wymiarem sprawiedliwości, pozostała 
nieokreślona. O formie, jaką należy przyjąć w danym przypadku, decydowała 
każdorazowo wola króla, który w praktyce podlegał bardzo ścisłym 
ograniczeniom w kraju pełnym uzbrojonych baronów, nawykłych mieczem 
popierać swe prawa. Jednakże teoretyczne zobowiązanie, w myśl którego król 
winien zasięgać rady swych bezpośrednich wasali, choć prawnie określone 
niejasno i w praktyce stosowane nieregularnie, nie było nigdy negowane i ono 
właśnie stało się ziarnem, z którego w toku walk konstytucyjnych w epoce 
Plan-tagenetów wyrosły swobody Anglii.
Największym przeglądem dokonanym przez władzę królewską był Przegląd 
Dnia Sądu Ostatecznego (Domesday Survey) z 1086 r. Tekst jego stanowi 
najpewniejszy posiadany przez nas dowód posłuchu, do jakiego ów „twardy" 
mąż, Zdobywca, doprowadził Normanów, Sasów i Celtów - od najdalszych 
kornwalijskich trevs, ukrytych w lesistych morskich zatoczkach, aż po 
zwęglone osiedla i spustoszone doliny Yorkshire. Takiego zbioru odpowiedzi na 
niepopularną ankietę nie dałoby się wycisnąć z żadnego równie rozległego 
obszaru na kontynencie europejskim ani też kiedy indziej z samej Anglii aż do 
czasów biurokracji Henryka II. „Tak ściśle kazał on przeprowadzić przegląd", 
jęczy saski kronikarz, „że nie było jednego łanu ani pręta ziemi, ani nawet - 
wstyd powiedzieć, choć on nie wstydził się tego robić - nie było wołu, krowy 
ani świni, które nie zostałyby zapisane".
Domesday Book jest przede wszystkim geld book, to znaczy zbiorem 
faktów sporządzonych dla celów fiskalnych, dla należytego poboru Danegeld. 
Jednak choć wszystkie stawiane pytania i odpowiedzi na nie mogły być 
pomocne przy ściąganiu tej daniny, nie można twierdzić, że Wilhelm Zdobywca 
nie miał na widoku żadnych dalszych celów. Ostateczna forma, na jaką sama 
Domesday Book została mozolnie przerobiona z oryginalnych raportów, 
wskazuje na inne obok Danegeld cele i pomysły. Księga przedkłada królowi - 
jako
165


najwyższemu panu feudalnemu ustroju, od którego odtąd dzierży się każdy akr 
w państwie - dokładne obliczenie sił i środków jego lenników i ich wasali w 
każdym hrabstwie. Rząd zajęty był uzupełnianiem saskiego schematu 
administracji lokalnej przez sieć nowych jednostek feudalnych dla celów 
wojskowych, fiskalnych, sądowych i policyjnych. Dlatego też - jakkolwiek 
początkowe zeznania do Domesday przyjmowali komisarze od zaprzysiężonej 
ławy, składającej się z księdza, reeue i sześciu chłopów z każdego township, 
to jednak forma, w jakiej raporty zostały na nowo ułożone, polegała na 
grupowaniu każdej wsi albo jej części w nowej roli jako manor * w systemie 
feudalnym.
Domesday Boók w pełni uznaje jeden organ saskiego życia - hrabstwo. 
Wszystko jest zgrupowane w shire albo county, gdyż właśnie za 
pośrednictwem organizacji hrabstwa król zamierza działać. Ale w obrębie 
każdego hrabstwa jednostkę, która zawiera wszelkie na nowo ułożone 
informacja, stanowi feudalna posiadłość królewskiego dzierżawcy, bez względu 
na to, jak szeroko mogą być po wszystkich setniach hrabstwa rozrzucone jego 
ziemie. Mniejszą zaś jednostką w Domesday Book nie jest wieś jako 
township, lecz wieś rozumiana jako włość (manor) pana, bez względu na to, 
czy jest nim królewski dzierżawca, czy też wasal. W ten sposób ostateczna 
forma, w jakiej raport został sporządzony, ustaliła z jednolitością, dotychczas 
nieznaną, feudalną maksymę - nulle terre sans seigneur - „nie ma ziemi bez 
pana".
Przy poborze Danegeld normandzki król i Rada nakładały na każde 
hrabstwo okrągłą sumę, którą na miejscu rozkładano na setnie. Ale urzędnicy 
hrabstwa lub setni domagali się tych sum nie od mieszkańców każdej osady, a 
tym mniej od każdego chłopa, lecz od pana każdego manoru, który „odpowiada 
za manor" w sprawach opodatkowania, i jak może najlepiej musi wyciągnąć 
pieniądze od swych dzierżawców. Urzędnicy hrabstwa nie mieli z tym nic do 
czynienia. W oczach prawa człowiek, który „odpowiada za manor" staje się w 
coraz większym stopniu właścicielem manoru i stara wiejska organizacja 
usuwa się coraz bardziej w cień. Proces zaczął się już dawno za saskich 
czasów, ale teraz osiągnął swą teoretyczną doskonałość i został ujednolicony 
dla całego kraju wraz z niechętnym mu obszarem Danelaw l.
1 Typowy fragment z Domesday Book znajduje się w nocie na końcu rozdziału, 
zob. niżej 172-173.
* Manor - majątek dworski, którego ziemie były częściowo oddawane chłopom do 
uprawy na warunkach feudalnej dzierżawy. Dokładniejsze omówienie tej instytucji zob. 
ks. II, rozdział I.
166


Najniższą jednostką w nowej Anglii była włość pana feudalnego, manor, w 
którą zostało przekształcone dawne township. Każdy manor miał swój sąd 1. 
Nie był to jednak w normandzkiej Anglii jedyny ani najważniejszy z sądów 
jurysdykcji prywatnej. Powstały inne, wyższe sądy, jako niezbędne dodatki 
pełnego feudalnego władania ziemią: królewski dzierżawca mógł odbywać 
sądy, by rozstrzygać kwestie prawa feudalnego wśród swych wasali. Ponadto 
liczne i cenne przywileje, które zostały z czasów saskich, przyznawały lordom i 
prałatom jurysdykcję kryminalną, będącą odpowiednikiem jurysdykcji sądu 
setni. Dopiero stopniowo i powoli, w ciągu następnych trzech stuleci po 
podboju, sądy królewskie zajęły miejsca niemal wszystkich tych prywatynch 
jurysdykcji, ponieważ przekonano się, że wymiar sprawiedliwości króla jest 
lepszy i tańszy od tego, jaki mogą dostarczyć sądy prywatne: ale była to 
muzyka dalekiej przyszłości. Za czasów normandzkich publicznymi były sądy 
setni i hrabstwa, przy czym po podboju sąd setni szybko podupadł. W sądzie 
hrabstwa przewodniczył szeryf królewski, lecz sędziami byli freemen 
hrabstwa, stosujący tradycyjne prawa danego okręgu oraz takie okru-chy 
prawa pospolitego dla całego państwa, jakie mogły być uznane i zaaprobowane 
w danym hrabstwie. Ale angielskie prawo pospolite (Common Law) oraz 
wspaniały zawód prawniczy, zdolny stosować je w sądach królewskich, 
jeszcze nie prędko miały się narodzić.
Jeden rodzaj sądu królewskiego został rzeczywiście powołany do życia 
przez Zdobywcę, mianowicie Sąd Leśny (Forest Court) - bardziej 
znienawidzony zarówno przez Normanów, jak i Sasów niż wszelka jurysdykcja 
prywatna. Reprezentował on bowiem króla wyłącznie w charakterze 
obsobistym i egoistycznym. Prawo leśne, i sądy leśne przesadzono z Normandii 
na grunt angielski z opłakanym skutkiem, jeśli chodzi o ludzkie cierpienia i 
niewolę. W następnym stuleciu aż sześćdziesiąt dziewięć obszarów leśnych 
należało do Korony, stanowiąc prawie trzecie część całej powierzchni 
królestwa. W granicach tego rozległego, lecz rzadko zaludnionego obszaru 
panował wprawdzie pokój królewski, ale w postaci nienawistnej Bogu i 
człowiekowi. Specjalne sądy leśne pozbawiały każdego, kto zamieszkiwał w 
obrębie ich jurysdykcji, wielu zwykłych uprawnień poddanego. Kłusownictwo 
płowej zwierzyny karano za czasów Zdobywcy okaleczeniem, za jego 
następców - śmiercią.
Wyłączenie tak olbrzymiego obszaru ziemi z użytku narodowego i 
narodowych swobód było przez całe stulecia źródłem ustawicznych waśni 
między królem i jego poddanymi. Stopniowa trzebież jednego okręgu po drugim 
stanowiła oznakę ekonomicznego i moralnego po-
1 Zob. niżej s. 192-198, gdzie jest opis metod rolniczych i struktury społecznej 
manoru.
167


stepu kraju. Kiedy w czasach Stuartów władza królewska przeszła w ręce 
wiejskich dziedziców (sąuirearchy), nowoczesne „prawa o zwierzynie" 
wyrosły z zamierających leśnych praw królewskich „jak grzyby po deszczu"; 
były one wprawdzie mniej okrutne, lecz równie sprzeczne z bardziej 
postępowym duchem ówczesnego angielskiego prawa.
To właśnie Wilhelm Zdobywca przyniósł na naszą wyspę tę plagę. 
„Przeznaczył on wszystkie lasy dla zwierzyny [pisał anglosaski kronikarz] i 
jednocześnie ustanowił prawa, że kto zabije rogacza lub łanię będzie oślepiony. 
Jak zabronił zabijać płową zwierzynę, tak i dziki. I miłował wyniosłe jelenie, 
jakby był ich ojcem. Także zarządził o zającach, że mają być na swobodzie. 
Bogaci narzekali, a biedni szemrali, ale on był tak niewzruszony, że nie zwracał 
na nich żadnej uwagi".
W kościele Zdobywca dokonał nie mniej doniosłego przewrotu niż w 
państwie. Podobnie jak francuscy baronowie i rycerze wyparli saskich earlów i 
tanów, tak i cudzoziemskie duchowieństwo zastąpiło miejscowych Anglików 
na biskupstwach, opactwach i w kapitułach katedralnych. Narzucono 
posłuszeństwo wobec doktryn i reguł stronnictwa reformatorskiego, 
działającego na kontynencie w epoce Hil-debranda. Niektóre z tych zmian, 
zwłaszcza zmiana osób w hierarchii, oznaczały większą sprawność i wyższy 
poziom wykształcenia i gorliwości. Nastąpiły potem cztery stulecia wspaniałej 
architektury kościelnej, rozpoczętej przez normandzkich budowniczych, którzy 
śpieszyli zastąpić największe kościoły saskie jeszcze świetniejszymi bu-
dowlami. Ale zmiany spowodowane przez obcy kler oznaczały również dalszą 
latynizację religii przy pomocy środków, które dla temperamentu i ducha 
nordyckiego nie zawsze były do zniesienia.
„Za dni, kiedy żył i umarł król Edward" znaczna część angielskiego kleru 
parafialnego żyła ze swymi prawowitymi żonami. Za panowania Zdobywcy i 
jego synów wprowadzono na rozkaz papieża po długotrwałej walce 
przymusowy celibat. Znaczyło to, że nie tylko parafialne duchowieństwo, ale 
prawie wszyscy uczeni i ludzie wykształceni nie mogli mieć prawego 
potomstwa. Klasztorny ideał czystości, jakkolwiek nadawał się dla gorliwszych 
kapłanów owych czasów, był jednak całkiem niezgodny z poglądem na życie 
wielu użytecznych obywateli i pracowników służby publicznej, których 
zaliczano wtedy - jako rzecz samo przez się zrozumiałą - do duchowieństwa. 
Uniemożliwienie wszystkim niemal ludziom wykształconym posiadania żon i 
prawowitych dzieci nie przyczyniło się do doskonalenia rasy i miało opłakane 
skutki, jeśli chodzi o poziom moralny narodu.
168


Wielka reforma kościelna Zdobywcy polegała na rozdziale sądów 
duchownych i świeckich. Dotychczas biskup i szeryf razem przewodniczyli 
sądowi hrabstwa, przed który wpływały do rozstrzygania zarówno sprawy 
duchowe, jak i świeckie. Obecnie z rozkazu Wilhelma biskup miał się z nich 
wycofać i sprawować własne sądy, kompetentne tylko w sprawach 
duchownych. Odrębna jurysdykcja kościoła obejmowała jednak rozległe 
dziedziny życia ludzkiego, które w czasach nowożytnych poddano jurysdykcji 
sądów królewskich i prawa krajowego - takie np. jak przestępstwa popełnione 
przez osoby posiadające święcenia kapłańskie, oraz rozległe dziedziny do-
tyczące spraw małżeństwa, testamentu czy wreszcie spraw o potwarz. 
Obejmowała ona również wiele spraw, które obecnie nie zaprzątają w ogóle 
żadnych sądów, jak pokuta za grzechy i orzekanie o herezji.
Zróżnicowanie funkcji sądów świeckich i duchownych stanowiło duży krok 
w kierunku wyższej cywilizacji prawnej. Bez tego ani kościół, ani państwo nie 
mogło swobodnie rozwijać prawa i logiki ze swego punktu widzenia. Angielskie 
Common Law nie zdołałoby nigdy osiągnąć pełni właściwej mu żywotności, 
gdyby jego kolebką był sąd obsadzony przez kościelnych prawników i sędziów, 
usiłujących dostosownć prawo angielskie do rzymskich reguł. Posiadanie zaś 
własnych sądów ułatwiło kościołowi przyjęcie prawa kanonicznego, skoro 
tylko zostało ono sformułowane na kontynencie w wielkiej - właśnie 
nadchodzącej - epoce prawa. Papieskie prawo kanoniczne wprowadzono do 
sądów kościelnych w Anglii w ciągu późnego średniowiecza. Kościół jako ciało 
duchowe podlegał papieżowi, ale król, reprezentujący ramię świeckie, 
utrzymywał stosunki z papiestwem jak z potęgą czczoną, lecz rywalizującą. 
Dlatego też granice władzy papieskiej nie były ustalane przez przedstawicieli 
kościoła, ale przez króla działającego w obronie swego własnego autorytetu, 
często przy życzliwym poparciu wielu duchownych angielskich.
Dla koncepcji władzy królewskiej w rozumieniu Wilhelma było rzeczą 
nader ważną, aby w praktyce miał możność kontrolowania nominacji biskupów 
i opatów. Bez tego przywileju mógł wprawdzie panować, ale chyba nie rządzić 
w Anglii. Wykorzystał on swą wielką władzę na korzyść stronnictwa reformy 
w kościele, lecz wykorzystał ją również na rzecz świeckich interesów Korony. 
Jego sekretarzami, jego sędziami i po większej części jego urzędnikami 
cywilnymi byli duchowni, gdyż nie było wykształconych ludzi świeckich. 
Uważano za rzecz naturalną, że kto zdobył wykształcenie, musiał zostać księ-
dzem. Król i jego następcy aż do Reformacji korzystali w znacznej mierze z 
bogactwa i patronatu kościoła na opłacanie usług oddawanych państwu. 
Sędziów i urzędników administracyjnych nagradzano benificjami, a nawet 
biskupstwami. Z punktu widzenia kościelnych
169




poglądów naszej epoki było to nadużycie. Jednak ten system służył dobrze 
krajowi i sprawił, że niezmierne bogactwa średniowiecznego kościoła stały się 
użyteczne i znośne dla społeczeństwa, które inaczej mogłoby jeszcze przed 
epoką Tudorów zbuntować się przeciwko temu. Kościół średniowieczny służył 
nie tylko pobożności i religii, ale także nauce i wiedzy. Dopiero kiedy nauka i 
wiedza rozpowszechniły się w kołach świeckich, musiano przyjąć nowy 
system, pociągający za sobą ograniczenie sfery działania kleru i w 
konsekwencji uszczuplenie bogactw kościoła.
Wilhelm Zdobywca, hojny patron kościoła, a jednocześnie zdecydowany 
obrońca praw Korony, rządził krajem mając za najbliższego pomocnika 
Lanfranca, z którym zresztą toczył okolicznościowe spory. Ale Wilhelm Rufus 
(pan. 1087-1100), choć nie pozbawiony całkowicie królewskich zalet, był 
wielkim brutalem, a pobożnym stał się dopiero wtedy, gdy choroba powaliła go 
na łoże. W pogoni za dochodami nadużywał odziedziczonej po ojcu swej 
opozycji wobec kościoła, jak również przeciągał strunę w egzekwowaniu 
swych praw feudalnych od świeckich wasali. Po śmierci Lanfranca odmówił 
mianowania nowego prymasa i korzystał przez pięć lat z dochodów 
arcybiskupstwa Canterbury (1089-93). W końcu zachorował i sądząc, że 
umiera, mianował prymasem Anzelma, który przyjął to bardzo niechętnie. 
Zaraz po tym ku zdziwieniu i zmartwieniu swych poddanych wyzdrowiał, a 
świątobliwy arcybiskup przez lata całe pędził żywot tak ciężki, że w pełni 
znajduje wytłumaczenie jego komiczna i niemal tchórzowska niechęć, jaką 
okazywał przyjmując to stanowisko, na które wzywał go głos całego kraju. 
Wypadki z czasów panowania Rufusa dowodzą, jak władza świecka w rękach 
porywczego i pozbawionego skrupułów księcia potrafi krępować religijne życie 
kraju. Należy takie fakty mieć na uwadze, osądzając niewątpliwie nadmierne 
roszczenia wysuwane dla zabezpieczenia „swobód" kościoła, których 
szermierzem był Hilde-brand, wielki papież Grzegorz VII, i który walkę o nie 
przekazał swym następcom.
Za panowania Henryka I doszło do nieuchronnego konfliktu (1100-35). 
Henryk „uczony" był osobistością zgoła odmienną od swego barbarzyńskiego 
brata Rufusa 1. Ale choć nie nadużywał praw Korony, jednak uporczywie przy 
nich obstawał, podczas gdy Anzelm bronił nowych roszczeń kościoła. Był to 
wstrząsający wówczas całą Europą spór o inwestyturę: czy dostojnicy kościoła 
powinni być mianowani przez
1 W średniowieczu prawie każdy król Anglii, który był politycznym bankrutem, 
pozostawił coś szczególnie cennego w kamieniu. Rufus zostawił West-minster Hali, 
który miał się stać obszerną kolebką angielskiego Common Law. Ryszard II nadał tej 
sali jej obecny charakter, usuwając filary, które ongiś podtrzymywały dach. Henryk III 
odbudował opactwo Wyznawcy. Henryk VI zaczął budowę Kaplicy Królewskiego 
Kolegium (King's College Chapel).
170


Koronę, czy przez papieża? Po gwałtownej walce doszło do kompromisu. Król 
Anglii ustąpił papieżowi prawo nadawania inwestytury (1106) nowym biskupom 
przez wręczenie pastorału i pierścienia. Zachował jednak dla siebie prawo 
wymagania od nich hołdu feudalnego, jak od baronów. Wybór osoby, która miała 
zostać biskupem, milcząco pozostawiono królowi. Królewskie prawo mianowania 
biskupów, których kapituły katedralne miały wybierać, chociaż nie było absolutne i 
często uzależnione od aprobaty lub sprzeciwu papieża, stanowiło podstawę 
przyjaznych stosunków kościoła z państwem. W ciągu stuleci, kiedy ludzie świeccy 
byli pogrążeni w ciemnocie, a państwa europejskie małe i słabe, kościół 
średniowieczny był naprawdę tak „uniwersalny", tak potężna była jego opinia, 
wiedza i bogactwo, tak silna jego organizacja pod rządami papieża, tak bardzo 
dominował w tylu dziedzinach życia, które później przekazano państwu lub jed-
nostce, że gdyby korzystał wtedy ze wszystkich „swobód" w nowoczesnym sensie, 
oznaczałoby to zupełne podporządkowanie społeczeństwa klerowi. Temu 
przynajmniej potrafili średniowieczni królowie zapobiec.
Nie mamy niestety obrazu duchowieństwa parafialnego z czasów 
normandzkich, takiego, jaki w trzysta lat później odmalował Chau-cer, dając 
nam czarujący portret wiejskiego proboszcza. Biedny pleban był Sasem - 
jednym z narodu podbitego. Dostatki kościoła, rozdzielone między naród 
zwycięski, jego nie dotyczyły. Pozycja jego w manorze odpowiadała stanowi 
prawnemu poddanego chłopa 1. Klasa społeczna, z której był wybierany w 
Anglii kler parafialny, stale się podnosiła poczynając od podboju normandzkiego 
aż po wiek XIX. W późniejszym średniowieczu, kiedy znowu zaczęła wzrastać 
liczba ludzi wolnych, kościół próbował wprowadzić zasadę, że żaden chłop 
poddany nie może być księdzem, osiągnął jednak tylko częściowy sukces. Za 
czasów Tudorów i Stuartów duchowny parafialny pochodził zazwyczaj z 
warstwy drobnych posiadaczy ziemskich (yeomanry) albo z jednej spośród 
licznych warstw średnich owej epoki, choć nierzadko i z zamożnej szlachty 
(gentry). W czasach Jane Austen koło zatoczyło pełny krąg i proboszcz 
pojawia się normalnie jako ktoś wywodzący się z klasy wyższej, bardzo często 
syn lub przyjaciel dziedzica (sąuire).
Jednym ze skutków podboju normandzkiego było wytworzenie się 
angielskiego języka. W wyniku bitwy pod Hastings mowa anglosaska,
1 „Pleban wiejski ze swą virgate, half-hide lub hide pojawia się jako jeden z 
poddanych chłopów - członków township, chociaż jego dzierżawa jest wolna od 
pospolitych usług ze względu na jego specjalne obowiązki". Yinogra-doff Eleventh 
Century, s. 455 [virgate, half-hide, hide - miary ziemi].
171


język Alfreda i Bedy, została wygnana z dworu i komnaty zamkowej, z sądu i 
klasztoru, i pogardzano nią jako żargonem chłopskim, gwarą ciemnych 
poddanych chłopów. Przestała być, choć nie całkowicie, językiem pisanym. 
Uczeni i pedanci stracili wszelkie zainteresowania dla jej form, ponieważ kler 
mówił po łacinie, a szlachta po francusku. Otóż gdy język bywa rzadko 
używany w piśmie i uczeni się nim nie interesują, to zaczyna szybko 
dostosowywać się w ustach prostych ludzi do potrzeb i zwyczajów życiowych. 
Może to być dobre lub złe - zależnie od okoliczności. Nieporęczna i 
pozbawiona wdzięku gramatyka o wiele łatwiej może ulec zmianie, jeśli nie ma 
gramatyków, którzy by przeciw temu protestowali. I tak stało się w Anglii. W 
ciągu trzech stuleci, gdy nasz język ojczysty był jedynie narzeczem chłopskim, 
stracił swe niezgrabne odmiany i skomplikowane rodzaje i osiągnął wdzięk, 
giętkość i łatwość adaptacji, które należą do jego głównych zalet. Jednocześnie 
wzbogaciło go wiele słów i pomysłów francuskich. Słownictwo angielskie, jeśli 
chodzi o wyrazy dotyczące wojny, polityki, sprawiedliwości, religii, polowania, 
kuchni i sztuki, jest zasadniczo pochodzenia francuskiego. Udoskonalony w ten 
sposób, nasz język ojczysty powrócił do społeczeństwa kulturalnego i 
wykształconego, jakim byli Anglicy z Opowieści Chaucera i Biblii Wiklefa, 
aby wzbogacić się jeszcze bardziej i stać się językiem Szekspira i Miltona. Nie 
ma chyba bardziej romantycznego epizodu w dziejach człowieka, niż ten 
utajony wzrost i nieświadome przygotowywanie się pogardzanego 
wyspiarskiego patois, który miał niebawem „wybuchnąć nagłym płomieniem", 
by mówiono nim w każdej części kuli ziemskiej i by stworzyć literaturę, z którą 
da się porównać jedynie literaturę starożytnej Hellady. Jest to symbolem losu 
całego angielskiego ludu, który po klęsce pod Hastings upadł po to, by powstać 
szlachetniejszy, i którego deptały stopy najeźdźców po to, by stworzyć z niego 
jeden naród.
NOTA O DOMESDAY BOOK
Oto typowy wyciąg z Domesday, przetłumaczony z łaciny; różni się on od 
bardziej pospolitego czysto rolniczego opisu manoru tym, że rejestruje również 
istnienie małego targowego miasteczka z 52 mieszczanami.
„Ziemia hrabiego Mortain. W setni Tring. Hrabia Mortain dzierży 
Berkhamsted. Szacuje się je na 13 hides. Ornego jest 26 carucates *. W 
domenie lorda 6 hides i są 3 zaprzęgi wołów do orki; ziemi jest
* Hide - miara ziemi, w zależności od jakości gleby wynosiła od około 80 do około 
120 akrów. Carucate - miara ziemi jest równa około 120 akrom.
172


dla 3 więcej. Jest tutaj ksiądz z 14 villeinami i 15 bordars *, mający 12 
zaprzęgów wołów do orki, i jest ziemi dla 8 więcej. Jest 6 niewolników. 
Pewien kopacz ma pół hide, a Ralf, służący earla, jedną virgate **.
„W miasteczku tego obwodu jest 52 mieszczan, którzy płacą 4 funty 
rocznie myta i mają pół hide oraz 2 młyny za 20 szylingów rocznego czynszu. 
Są też 2 arpends *** winnicy, łąki 8 carucates, wspólne pastwisko dla bydła 
ze wsi, las na wykarmienie 1000 świń, a 5 szylingów rocznego czynszu".
„Cała wartość wynosi 16 funtów. Kiedy otrzymał to, warte było 20 funtów. 
Za króla Edwarda 24 funty. Edmar, tan earla Harolda [= króla Harolda] przed 
tym dzierżył ten dwór [zanim został skonfiskowany na rzecz hrabiego 
Mortain]".
Wymieniony „pewien kopacz" - to prawdopodobnie miejscowy Yauban, 
który utrzymywał w stanie gotowości wojennej ziemne oszańcowanie zamku 
Berkhamsted i jego piękny nowy kopiec nor-mandzki.
* Bordar - chłop dzierżawiący działkę ziemi.
** Yirgatc - miara ziemi równa około 30 akrom.
*** Arpcnd  -  starofrancuska  miara  ziemi,   różna  w   różnych   dzielnicach, 
wynosząca od około 34 do około 51 akrów.
173


KSIĘGA II
TWORZENIE SIĘ NARODU. 
OD PODBOJU DO 
REFORMACJI


WSTĘP
 


Można powiedzieć, że okres późnego średniowiecza, tak odrębny od wczesnego, 
zaczyna się mniej więcej w czasie pierwszej wyprawy 1095-99 krzyżowej, owego 
nagłego zrywu nowej Europy, zreorganizowanej przez ustrój feudalny. Feudalizm jest 
charakterystyczną instytucją średniowiecza; zawiera on ustalone i legalne 
podporządkowanie pewnych klas społeczeństwa innym klasom w celu uzyskania 
cywilizowanego ładu kosztem barbarzyńskiej anarchii. Społeczeństwo feudalne dzieliło 
nadwyżkę produktu pracy wiejskiego chłopa poddanego pomiędzy baronów i rycerzy, 
biskupów i opatów. Regulując nierówności dochodów czerpanych z ziemi i nadając im 
stereotypową formę umożliwiło ono skupianie się bogactw w rękach lordów i 
dostojników kościoła; przez to wzmagało popyt ze strony ludzi bogatych na przedmioty 
zbytku, dzięki czemu w miastach kupieckich rozwinął się handel oraz rzemiosła 
artystyczne. Tą drogą kroczył postęp od wczesnego do późniejszego średniowiecza, a 
barbarzyństwo przechodziło w cywilizację - jednak stanowczo nie drogą wolności i 
równości.
Inną cechą feudalizmu było to, że organizował on władzę wojskową, 
polityczną i sądową w oparciu o bazę lokalną. Nie imperium, jak za czasów 
rzymskich, ani naród, jak w czasach nowożytnych, ale baronia lub włość 
feudalna stanowiły jednostkę władzy. Feudalizm był potwierdzeniem rozkładu 
imperium i krańcowej słabości państwa. Ponad tym rozproszkowanym 
świeckim społeczeństwem feudalnych baronów i rycerzy o światopoglądzie nie 
sięgającym poza własną prowincję albo manor, stał paneuropejski kościół 
organizowany z Rzymu, równie centralistyczny jak społeczeństwo świeckie 
było zdecentralizowane, i dlatego - jeśli nie z innych powodów - będący tego 
społeczeństwa władcą. Ponadto, ponieważ kler posiadał niemal całkowity 
monopol w dziedzinie nauki i urzędów, kontrola kościoła nad państwem we 
wczesnym średniowieczu była bardzo znaczna.



177
 


Zalążkiem społeczeństwa średniowiecznego był prymitywny układ między 
rycerzem, duchownym i poddanym chłopem, mający na celu ochronę ubogiej 
prostej wsi przed włóczęgami i rabusiami w zamian za jej eksploatację na 
korzyść rycerza i duchownego. Był to układ, w tworzeniu się którego były 
zarówno elementy przemocy i podstępu, jak religijnego idealizmu i żołnierskiego 
bohaterstwa w obronie społeczności. Ale stopniowo z tych prymitywnych 
układów feudalizmu średniowiecze zbudowało Europę Dantego i Chaucera, 
katedr i uniwersytetów, angielskiej monarchii i parlamentu, prawa 
kanonicznego, cywilnego i angielskiego, kupieckich gmin we Włoszech i 
Flandrii oraz Londyn, „kwiat miast wszystkich". Który z tych dwóch obrazów 
jest prawdziwym średniowieczem? Czy wieś feudalna z obszarpa-nym, 
przestraszonym, zabobonnym, na wpół zagłodzonym chłopem, opuszczającym 
swą kurną chatę, by wygnać w pole nędzny zaprzęg wołów, i uciekającym w 
lasy na widok zbrojnych jeźdźców - czy też Florencja Dantego, Flandria van 
Artevelde'a, Oksford Gros-setete'a i Wiklefa? Co jest prawdziwym 
średniowieczem, barbarzyństwo czy cywilizacja? Możemy odpowiedzieć - ,,i 
jedno i drugie". Jedno rozwinęło się z drugiego i obydwa istniały obok siebie. 
Wczesne średniowiecze w ciągu czterystu lat pełnych wydarzeń przekształciło 
się w splendor Renesansu, chociaż wiele obszarów nowej Europy tonęło 
jeszcze w mroku nędzy i ciemnoty.
Celem najtęższych umysłów średniowiecza było danie człowiekowi na 
ziemi jakiegoś trwałego punktu oparcia w niezmiennych instytucjach i 
bezspornych wierzeniach; lecz rzeczywiste ich osiągniecie polegało na czymś 
zupełnie innym. Prawdziwa zasługa średniowiecznego chrześcijaństwa tkwiła 
w tym, że w porównaniu z islamem i braminizmem było ono postępowe i że od 
1100 do 1500 r. społeczeństwo stale szło naprzód ku nowym zjawiskom - z 
jednolitości przechodziło w różnorodność, od feudalnego kosmopolityzmu do 
narodowej monarchii, od hegemonii kleru do świeckiej emancypacji, od rządów 
rycerza do świata rzemieślnika, kapitalisty i yeomana. Duch średniowiecznej 
Europy nie był statyczny, lecz dynamiczny. Najlepszą i najgorszą stronę 
średniowiecza stanowiło to, że było ono pełne drapieżnego życia i energii. 
Grzechy jego nie były występkami zgrzybiałego wieku, ale gwałtownej i 
nieokiełznanej młodości. Bezcelowe jest doszukiwanie się w średniowieczu 
złotego wieku pobożności, pokoju i braterskiej miłości. Podobną pomyłką jest 
powtarzanie błędu XVIII wieku, traktującego z pogardą ową wielką epokę, 
która wyprowadziła człowieka z mroku barbarzyństwa w odrodzone światło 
cywilizacji. Nie powinniśmy myśleć o epoce średniowiecznej, jak o jakimś 
ustalonym stanie rzeczy, lecz jak o żywym procesie; nie powinniśmy jej sobie 
wyobrażać w postaci nieruchomego obrazu na
178


tkaninie Morrisa *, ale jako szereg zmieniających się scen, czasem świetnych, 
czasem strasznych, lecz zawsze pełnych życia i namiętności.
Przez cały okres średniowiecza wyspy brytyjskie znajdowały się w 
najdalszym północno-zachodnim zakątku wszelkich spraw. Nikomu się 
wówczas nie śniło, że za wodnym wałem Atlantyku istnieją nie odkryte jeszcze 
ziemie - może gdzieś, w dalekich fiordach Islandii i Norwegii, krążyły 
opowieści o Yineland wśród potomków tych dzielnych wikińskich załóg, które 
w tysiąc lat po Chrystusie wciągały swe długie statki na ląd w jakimś punkcie 
wybrzeża Północnej Ameryki.
Mimo iż w chwili, gdy Wilhelm lądował w Pevensey, Brytania wydawała 
się wciąż krajem leżącym na krańcu świata, tak jak wtedy kiedy Cezar 
pierwszy raz ujrzał skały Duwru, jednak środek świata przesunął się ku 
północy i zbliżył do brytyjskiego narożnika. Cywilizacja zachodnia nie była już, 
jak za czasów grecko-rzymskich, śródziemnomorska, ale europejska w całym 
tego słowa znaczeniu. Stracono Północną Afrykę, Bliski Wschód i część 
Hiszpanii: stały się one częścią Azji i Islamu. Zamiast nich zyskano Niemcy, 
które odtąd stały się trzonem politycznego ciała Europy, z Brytanią i Skandyna-
wią jako jego pomocnymi kończynami. Kulturalne przewodnictwo dzieliły 
między sobą Włochy i Francja, lecz potęga polityczna i militarna spoczywała 
zdecydowanie na północ od Alp, w rękach feudalnego rycerstwa państw 
francuskich i niemieckich. Flandria, Normandia i Paryż, ściśle związane z 
południową Anglią w dziedzinie handlu, polityki i literatury, tyleż uczyniły dla 
rozwoju średniowiecznej cywilizacji, co Włochy. Ponieważ środek świata 
odsunął się od Morza Śródziemnego ku północy, podbój normandzki pozostawił 
na życiu naszej wyspy trwalsze ślady od rzymskiego.
Aż do połowy XI w. zarówno Skandynawia, jak i Brytania, były dość luźno 
związane z cywilizacją europejską. Miały one swoje własne nordyckie tradycje 
i literaturę, być może najszlachetniejszy wytwór wieków średnich - ducha 
Eddy i sag **. Ale podbój normandzki odciął Brytanię od Skandynawii 
Wikingów i połączył ją z Francją feudalnego rycerstwa.
Średniowieczna Europa, z którą Anglia w ciągu czterech stuleci po
* Wybitny angielski poeta i estetyk William Morris założył w 1861 r. wraz z 
przyjaciółmi wytwórnię wyrobów artystycznych, w tym gobelinów i dywanów, w 
których uwzględniano także tematy średniowieczne.
** Eddy - dwa dzieła w języku staroislandzkim: „Edda prozaiczna", która zawiera m. 
in. mitologię skandynawską, oraz „Edda poetycka" (zwana też „Edćą starszą"). Sagi - 
dzieła epickie pisane prozą i wierszem, głównie staro-islandzkie ł norweskie, spisane w 
końcu XII i w XIII w.
179


Hastings była ściśle związana, znalazła swą jedność wyłącznie w instytucjach 
społecznych, religijnych i kulturalnych. Odmiennie niż starożytny świat rzymski 
nie była zjednoczona w jedno państwo. Jej strukturę polityczną stanowiła 
zalegalizowana i uregulowana anarchia ustroju feudalnego. Jedyna nazwa, 
którą Europa uważała za swoją, było chrześcijaństwo, a jedyną jej stolicą był 
papieski Rzym. Polityczna stolica nie istniała; tak zwane „Cesarstwo" istniało 
w teorii, ale brak mu było siły wykonawczej. Prawdziwą jedność tworzyły 
zwyczaje feudalne, rycerskość i rzymskie chrześcijaństwo, wspólne wówczas 
wszystkim krajom od zatoki Forth do Tagu i od Karpat po Zatokę Biskajską. 
Feudalna gospodarka rolna z jej panami i poddanymi, duchowieństwo z władzą 
sądową i przywilejami społecznymi, zwyczaj feudalny i prawo kanoniczne - 
wszystko to było przyjęte tak powszechnie, jak nigdy nie mogły być przyjęte 
równie ważne instytucje później, kiedy wzrost klas średnich i narodowości 
nadał większą różnorodność życiu Europy. Angielski rycerz, mówiący po 
francusku, i angielski duchowny, mówiący po łacinie, mogli podróżować po 
całej Europie od zamku do zamku i od opactwa do opactwa, znajdując mniej 
dziwnych dla siebie rzeczy, niż Anglicy podróżujący po tych samych krajach w 
czasach Stuartów i Hanowerczyków 1.
Brytania zreorganizowana po podboju normandzkim stała się dość silna, by 
móc bronić się za „wąskimi morzami" *, które odtąd służyły „jako fosa obronna 
domu", a nie jako droga otwarta dla jej wrogów. Gdy nabrała sił, z kowadła 
stała się młotem, najeźdźcą Francji, a nie jak dotąd jej ofiarą. Ponieważ 
francuskie wpływy po podboju normandzkim rozpłynęły się w atmosferze 
wyspy, życie normandzkich panów utożsamiło się z życiem ich angielskich 
sąsiadów, zwłaszcza po utracie Normandii za panowania króla Jana. Brytania 
zaczęła wcześniej od innych państw europejskich rozwijać u siebie poczucie 
narodowości, oparte na odrębnych cechach charakterystycznych, prawach i 
instytucjach. Ponieważ była wyspą, życie jej raz jeszcze potoczyło się innym 
torem. Już za panowania Henryka III baronowie, potomkowie lub przynajmniej 
spadkobiercy owych zwycięzców w bitwie pod Hastings, którzy pogardzali 
wszystkim, co angielskie, nauczyli się mówić „Nie chcemy, żeby prawa starej 
Anglii były zmieniane" (Nolumus leges Angliae mutari).
1 Uwagi te oczywiście nie odpowiadają prawdzie, jeśli chodzi o tę na wpół 
odosobnioną część chrześcijaństwa, jaką stanowiło Cesarstwo Bizantyjskie lub 
Wschodnio-Rzymskie z siedzibą w Konstantynopolu, które ostatecznie upadło pod 
naporem Islamu. Formą rządu był w nim biurokratyczny, erastiański despotyzm, 
inspirowany przez ortodoksyjną religię, hellenistyczną kulturę i rzymską tradycję 
polityczną.
* „Wąskie morza" (narrow seas) - tak nazywano cieśniny i wody morskie między 
Anglią i Irlandią, a także - między Francją i Anglią.
180


Pod rządami królów normandzkich i pierwszych Plantagenetów dwoma 
głównymi czynnikami postępu wśród Anglików było cudzoziemskie rycerstwo i 
cudzoziemski kler. Wysoko ponad drewniane chaty i strzechy saskich chłopów 
wyrósł wielki kamienny zamek i wielka kamienna katedra: potężne to były 
dzieła, i mocne ramiona i bystre umysły ludzi, którzy je zbudowali i 
zamieszkiwali. Mimo to właśnie ten pogardzany lud angielski, nie zaś jego obcy 
nauczyciele, miał w końcu wziąć górę i raz jeszcze wyłonić się wzmocniony, 
nauczony, podniesiony, przygotowany do zadań, które zdumiałyby Wilhelma i 
Lanfranca.
W tym wielkim dziele ewolucji przywódcami byli anglo-francuscy królowie. 
Podbój normandzki, a następnie andegaweńskie dziedzictwo tronu - dzięki 
jednemu z tych przypadków, które kierują historią - dało nam długi szereg 
królów energiczniejszych niż współcześni im monarchowie europejscy. 
Podczas gdy gdzie indziej feudalizm oznaczał rozbicie, oni wykorzystali nowy 
feudalizm, aby narzucić jedność całemu krajowi; stworzyli silną lecz elastyczną 
administrację, scentralizowaną, a jednak pozostającą w kontakcie z życiem 
lokalnym; sądy ich stworzyły jeden system rodzimego prawa dla całego 
państwa; wyciągnęli swe królewskie dłonie do ujarzmionych Anglików, bronili 
ich przed feudalnymi ciemięzcami, pomagali w znalezieniu nowych organów 
wypowiadania się w miastach, sądach i parlamencie, u nawet w wojnach 
zewnętrznych, które wygrywali przy pomocy }uku angielskiego yeomana.
Pod takim królewskim przewodem Anglia uzyskała w ciągu owych stuleci 
cudzoziemskiego panowania i wpływów wielkie instytucje, o jakich przedtem 
nikomu się nie śniło: zgromadzenia przedstawicielskie, uniwersytety, sądy 
przysięgłych i wiele innych, na których nasza współczesna cywilizacja jeszcze 
dotąd się opiera. W średniowieczu życie instytucjonalne i korporacyjne kwitło i 
rozwijało się, natomiast życie jednostki miało małe znaczenie. Niektóre z tych 
instytucji, jak uniwersytety, zawód prawniczy, gildie i kompanie miejskie, a 
nawet sam parlament, pochodziły z innych krajów i miały tam swe 
odpowiedniki; stanowiły one charakterystyczne wytwory chrześcijaństwa jako 
całości. Ale nasze zwyczajowe Common Law było szczególnym dorobkiem 
Anglii; w końcu zaś parlament w powiązaniu z Common Law dał nam własne 
nasze życie polityczne, jaskrawo kontrastujące z późniejszą linią rozwojową 
cywilizacji łacińskiej.
Jednak jeszcze w XIV i XV wieku Anglia nie była w pełni świadoma tego, 
że żyje odrębnym życiem, nie uświadamiała sobie także w pełni wartości 
swego wyspiarskiego położenia. Pod rządami póź-
181


niejszych Plantagenetów porzuciła swoje zadanie uzupełniania brytyjskiego 
imperium przez wcielenie Irlandii i Szkocji, i zamiast tego próbowała odrodzić 
imperium Normanów i Andegawenów na kontynencie europejskim. 
Zaangażowanie się Anglii w wojnę stuletnią zapewniło wolność Szkocji; oddało 
na wpół już podbitą Irlandię na pastwę nieustannej anarchii; przyspieszyło 
upadek średniowiecznego społeczeństwa we Francji i w Anglii i rozbudziło 
świadomość narodową w obu krajach - pozostawiając zwycięzcom spod 
Agincourt wspomnienia, na które jeszcze po dwóch stuleciach Szekspir mógł 
patrzeć z dumą jako na główną tradycję patriotyczną swej ojczyzny, tylko w 
części zastąpioną przez historię Armady.
Jednocześnie widzimy, jak w Chaucerze i Wiklefie rodzi się w bólach nowa 
kultura angielska, już nie stary świat saski Beowulfa, Bedy i Alfreda, ale coś o 
wiele bogatszego i silniejszego - dzięki francuskim i włoskim nauczycielom, 
których jednak dojrzała Anglia Tudorów wkrótce się pozbyła. Widzimy, jak w 
XV wieku rozkładają się nieznacznie elementy społeczeństwa 
średniowiecznego, co niewątpliwie jest preludium nadchodzącego przewrotu. 
Chłop poddany (villein) w nowym ustroju ekonomicznym zdobywa 
wyzwolenie. Nowe klasy średnie w mieście i na wsi wciskają się pomiędzy 
dwa izolowane filary dawnej średniowiecznej budowy, pana i villeina. Fandel i 
rękodzieło rozwijają się wraz z sukiennictwem i rozsadzają granice 
średniowiecznego miasta i gildii. Ludzie świeccy zdobywają wykształcenie i 
myślą sami za siebie. Prasa drukarska Caxtona zastępuje klasztornego skrybę. 
Łuk angielskiego yeomana potrafi zatrzymać szarżę feudalnego rycerza, a 
królewska armata może rozwalić mur jego donżonu. A w szczytowym 
momencie wszystkich tych głębokich przemian, które z wolna zachodziły w 
ciągu wielu przemijających pokoleń, pewnego dnia nagle mgła opadła nad 
falami Atlantyku i odsłoniła nowe światy za oceanem. Anglia nie leży już na 
najdalszym krańcu wszystkich ziem, lecz jest ich morskim sercem i ośrodkiem. 
Przez długi czas była na wpół europejską; teraz ma stać się oceaniczną, a 
także amerykańską, jednak pozostaje zawsze angielską.
182


ROZDZIAŁ I
 


ANARCHIA I PRZYWRÓCENIE WŁADZY KRÓLEWSKIEJ. 
HENRYK II. RYCERZE I VILLEINI MANORU. GOSPODARKA 
WIEJSKA



Królowie: Stefan (1135-1154); Henryk II (1154-1189).



Normandzcy królowie trzymali na wodzy swoich baronów, odrodzili organizację 
hrabstwa jako narzędzia królewskich rządów i stworzyli skuteczny system zbierania 
różnorodnych dochodów Korony w postaci Urzędu Skarbu (Exchequer). Jednak 
pokój w kraju wciąż zależał od osobistej działalności króla. Nie było jeszcze dotychczas 
automatycznej machiny państwowej, która funkcjonowałaby bez przerwy nawet 
wtedy, gdy korona spoczywała na głupiej głowie. Pomiędzy pierwszym i drugim 
Henrykiem, pomiędzy królami nor-mandzkimi i Andegawenami trwał okres anarchii 
znany jako panowanie Stefana. W rzeczywistości nie było to panowanie, lecz wojna o 
następstwo tronu (1135-54), prowadzona przez Stefana z Blois przeciwko Ma-tyldzie, 
wdowie po cesarzu i żonie potężnego hrabiego z rodu Planta-genetów, Godfryda 
(Geofrey) z Anjou 1.


Wfhelm Zdobywca panował 1066-1087
 


 


Wilhelm Rufus 
panował 1087-1100
Henryk I
panował 1100-1135
Adela X Stefan 
hrabia Blois
Stefan 
panował1135-54
Cesarz Henryk V(1) 
X Maud czyli 
Matylda
x Godfryd 
Plantagenet (2) 
zmarł 1151
hrabia Anjou
Henryk II panował 
1154-1189
Robert,ks.   
Normandii zmarł 
1134
Godny uwagi jest fakt, że mieszkańcy Londynu popierając Stefana wysuwali z pewnym 
powodzeniem swoje prawo wyboru, kto ma zasiąść na tronie. Dowodzi to, jak małą wagę 
przywiązywano wówczas do przechodzenia korony na mocy boskiego prawa dziedzicznego 
następstwa. Wskazuje to również, że krajowi bardzo brakowało takiej instytucji jak parlament, 
która by rozstrzygała owe spory.


183
 


Nieszczęścia tego okresu przygotowały całą ludność do przyjęcia bez 
protestu reform biurokratycznych i sądowych, przy pomocy których Henryk II 
rozszerzył później władzę sądów królewskich i w duchu obcym prawdziwemu 
feudalizmowi położył podstawy Common Law. Prawdziwego feudalizmu 
Anglia miała dosyć za panowania Stefana.
Anarchia feudalna była wynikiem sporu o następstwo tronu pomiędzy 
mężczyzną i kobietą - jednakowo nieodpowiednimi do zajmowania tronu. 
Stefan i Matylda gromadzili rywalizujące armie, pozostawiając wolną rękę 
popierającym ich baronom i przyznając prywatnym osobom te prawa Korony, 
które królowie normandzcy mozolnie uzyskiwali. W ciągu dwóch poprzednich 
pokoleń szeryf był prawdziwym urzędnikiem królewskim dowolnie usuwalnym 
i podlegającym kontroli ze strony centralnej Curia. Ale typową postacią 
nowych czasów stał się Geoffrey de Mandeville, którego kolejno Matylda i 
Stefan uczynili dziedzicznym szeryfem i justycjariuszem Essex, nadając jemu i 
jego spadkobiercom wieczyste prawo piastowania w tym hrabstwie całej 
władzy królewskiej w zakresie sądownictwa i administracji. Geoffrey 
przerzucał się ciągle od jednego pretendenta do drugiego stale podnosząc cenę 
swej wierności. Ostatecznie zapewnił sobie od Stefana prawa królewskie nie 
tylko w hrabstwie Essex, ale też w Hertfordshire, Middlesex i w Londynie, 
samym sercu królestwa. Był to brutal najgorszego gatunku, a jednocześnie 
najpotężniejszy człowiek na wschodzie Anglii, nie wyłączając króla.
Jednak pomimo królewskich przywilejów nie było przeznaczone jego 
spadkobiercom „po wieczne czasy" rządzić tymi obszarami.
Z powodu takich ludzi, posiadających lokalną władzę suwerenną, całe 
okręgi ulegały wyludnieniu. Dolina Tamizy, południowy zachód i część 
środkowej Anglii (Midlands) mocno ucierpiały, ale najgorsze rzeczy działy się 
na bagnistych nizinnych Fens, gdzie Geoffrey de Mandeville utrzymywał swą 
armię z grabieży okolicy. W sercu tego nieszczęsnego okręgu, w klasztorach 
Peterborough, siedział mnich angielski kreśląc ostatnie smutne zapiski w 
Anglo-Saxon Chronicle, ułożonej niegdyś pod patronatem wielkiego króla 
Alfreda, a teraz sprowadzonej do roli roczników biedaków i uciemiężonych. 
Słyszymy w niej gorzki lament angielskiego ludu przeciwko cudzoziemskiemu 
rycerstwu, na pastwę którego pozostawili go wówczas cudzoziemscy królowie.
„Uciskali oni bardzo biednych ludzi, każąc im pracować przy budowie tych 
zamków, a kiedy zamki były skończone, zapełnili je diabłami i złymi ludźmi. 
Potem brali tych, których podejrzewali, że mają jakieś bogactwa, chwytając 
dniem i nocą zarówno mężczyzn, jak kobiety, i wtrącali ich do więzienia z 
powodu ich złota i srebra
184



i torturowali mękami niewypowiedzianymi, jakimi dotąd żadni męczennicy nie 
byli dręczeni".
Dalej idzie ustęp tak często cytowany w naszych podręcznikach historii, 
spis stosowanych tortur, z których najłagodniejszą było głodzenie i wtrącanie 
do ciemnicy pełnej żmij, wężów i ropuch. Jeśli sobie przypomnimy, że dwa 
pokolenia później król Jan zagłodził na śmierć wysoko urodzoną damę i jej 
syna, skłonni jesteśmy wierzyć w najgorszą nawet opowieść o okropnościach, 
jakie w czasach anarchii były udziałem biedaków i ludzi pozbawionych 
przyjaciół.
W czasie, gdy takie okrucieństwa były na porządku dziennym, w 
kamiennych zamkach rozsianych teraz po całym kraju, feudalna szlachta, która 
je wzniosła, zajmowała się jednocześnie ze szczególną gorliwością zakładaniem 
i wyposażaniem klasztorów. Za panowania Stefana powstało sto nowych 
fundacji. Ci sami panowie, którzy spowodowali i wyzyskiwali stan anarchii, byli 
pierwsi w hojnym obdarowywaniu cystersów, przybyłych w tym właśnie 
okresie po raz pierwszy z Francji. Nie należy przypuszczać, że zawsze działały 
tu motywy religijne najwyższej miary, ani też, że nigdy ich nie było. Baronowi, 
którego wyobraźnię zaniepokoił jakiś prymitywny fresk w kościele, 
przedstawiający np. diabła z długimi pazurami, który porywa zbrojnego rycerza, 
przychodziło na myśl, że obdarowanie klasztoru będzie doskonałym sposobem 
zapobieżenia tego rodzaju nieprzyjemnym konsekwencjom, jakie mogłyby 
wyniknąć z jego własnych zwyczajów torturowania chłopów i pustoszenia wsi.
W końcu, z pomocą arcybiskupa Teobalda doszło do układu pomiędzy 
pretendentami (1153), Stefan miał nosić koronę do śmierci, ale jego następcą 
miał być syn Matyldy, jako Henryk II. Równocześnie postanowiono zburzyć 
zamki, wzniesione samowolnie, których liczono ponad tysiąc. Była to 
rozmyślnie doprowadzona do skutku przez obie strony koalicja przeciwko aż 
nazbyt oczywistemu złu wybujałego feudalizmu. Stefan nie był człowiekiem, 
który by mógł uleczyć nie-moc państwa i było to jednym ze szczęśliwych 
zrządzeń losu dla Anglii, że w następnym roku umarł. Był to mężny wojownik, 
błędny rycerz wedle nowego rycerskiego wzoru, który przyzwolił Matyldzie - 
wbrew swoim interesom - przekroczyć linię swych wojsk, a jednocześnie nie 
dbający o dobro publiczne i zupełnie nie nadający się na króla.



Mało który z monarchów, noszących koronę Anglii, dokonał dzieła tak 
wielkiego i trwałego, jak Henryk Plantagenet, hrabia Anjou (pan. 1154-89). 
Zastał on Anglię wyczerpaną przez blisko dwadzieścia lat anarchii; każde 
kółko normandzkiej machiny państwowej było bądź połamane,


186
 


bądź zardzewiałe wskutek nieużywania; ludzie mieli wprawdzie dosyć złych 
rządów feudalnych, ale mogli w każdej chwili do nich powrócić, jeśli by 
zabrakło środków utrzymania ładu. Pozostawił zaś Anglię wyposażoną w 
system sądowy i administracyjny i nauczoną posłuszeństwa dla rządu, co 
zapobiegło nawrotom anarchii pomimo długich nieobecności króla Ryszarda i 
szkodliwych szaleństw króla Jana. Po śmierci Henryka I wynikiem złych 
rządów była anarchia, po śmierci Drugiego wynikiem jego rządów była 
reforma ustrojowa. I ta różnica stanowi miarę osiągnięć wielkiego 
Andegaweńczyka.
Henryk II był Anglikiem w równie małym stopniu, jak nor-mandzki albo 
holenderski Wilhelm. Posiadanie króla-cudzoziemca ma swe złe i dobre strony; 
może on widzieć las wyraźniej, ponieważ nie urodził się pomiędzy drzewami. 
Andegaweńczyk wkładał w rozwiązywanie angielskich problemów nie tylko 
swą gwałtowną i niezmordowaną energię oraz władczą wolę, ale także zmysł 
administratora, wyszkolony na najlepszej ówczesnej nauce europejskiej, 
zwłaszcza na odradzającej się wiedzy prawniczej, która z włoskich 
uniwersytetów rozchodziła się wtedy na północ. Mógł więc być pionierem 
nowych zasad prawa w kraju, który dopiero od jego czasów stał się sławny ze 
swego prawa rodzimego. Posiadał również wielką znajomość wszelkich 
administracyjnych arkanów różnych prowincji imperium, którym rządził. Był 
bowiem nie tylko księciem Normandii, ale i władcą całej zachodniej Francji. 
Ród Andegawenów przez małżeństwa, dyplomację i wojnę skupił w swych 
rękach tak rozległe posiadłości, że przez pewien czas mniej się liczono w 
Europie z monarchią w Paryżu, a nawet z samym Świętym Cesarstwem 
Rzymskim.
Ponieważ władza Henryka rozciągała się od gór Cheviot aż po Pireneje, z 
tym większym powodzeniem mógł on sprawować władzę nad baronami 
angielskimi, którzy nie śmieli stawiać czoła panu tak licznych krajów. Ostatni 
bunt baronów - według starych reguł feudalnych - wybuchł w 1173 r. i Henryk 
go zdławił. W ten sposób potęga kontynentalna pierwszych królów angielskich 
przyczyniła się pośrednio do wewnętrznego rozwoju Anglii w okresie, kiedy 
silna monarchia była najpotrzebniejsza dla kraju.
Dwór Henryka, będący stale w ruchu1, składał się z ludzi, zaj-
1 Należenie do dworu Henryka II nie było synekurą. Oto relacja naoczna Piotra z 
Blois, który brał udział w życiu dworu: „Jeżeli król postanawia spędzić dzień 
gdziekolwiek, zwłaszcza jeśli tę wolę królewską ogłoszono publicznie przez herolda, 
można być pewnym, że wyruszy wczesnym rankiem, a ta nagła zmiana pomiesza 
każdemu szyki... Można wtedy widzieć ludzi biegających tu i tam, jak szaleni, 
popędzających juczne konie, wozy najeżdżające jeden na drugi, a wszystko w stanie 
zamieszania... Jego przyjemność, jeśli wolno mi tak powiedzieć, powiększają kłopoty, w 
jakie wprawił swych dworzan. Przewędrowawszy trzy lub cztery mile w nieznanym lesie, 
często po ciemku, uważamy, że modły nasze zostały wysłuchane, jeśli przypadkowo 
znajdziemy jakąś marną
187


mujących się interesami, rozrywką i nauką, i pochodzących ze wszystkich 
krajów Europy zachodniej. Dla tego wielkiego króla, który miał pozostawić tak 
trwały ślad na instytucjach angielskich, Anglia stanowiła zaledwie 
najrozleglejszą z jego prowincji. Posiadłości podległych jego rządom nie dzieliło 
poczucie odrębności narodowej, gdyż wszystkie one były cząstkami tej samej 
cywilizacji i kultury. W Anglii klasa wyższa wciąż mówiła po francusku - 
nawet jeszcze za panowania Edwarda III. Na wsi angielskiej dystansu między 
panem a jego poddanymi nie podkreślała już różnica pochodzenia i pamięć o 
bitwie pod Hastings, lecz właśnie owa stała przegroda językowa. W XII w. 
głębokiej przepaści społecznej, charakterystycznej dla feu-dalizmu, nie 
wypełniała jeszcze liczna klasa średnia wolnych drobnych rolników lub 
kupców. Włodarz (bailiff), żołnierze i inne ogniwa pośrednie między panem i 
jego poddanym - wszyscy musieli mówić zarówno po francusku, jak i po 
angielsku. Ksiądz posługiwał się trzecim jeszcze językiem - łaciną, która była 
też językiem urzędowych dokumentów. Anglia średniowieczna stanowiła 
społeczność wielojęzyczną - nawet jeśli nie brać w rachubę licznych odmian 
prowincjonalnych „starej" i „średniej" angielszczyzny*, ani języków celtyckich 
używanych w Walii i Kornwalii.
Snobizm angielski spełniał już swe dobroczynne, trwające wieki całe 
zadania rozpowszechniania kultury wyższych klas na zewnątrz wśród ludu. 
Jeszcze za panowania Edwarda III kronikarz mówi nam, że „prowincjusze 
chcą Upodobnić się do gentlemanów i usiłują z wielkim wysiłkiem rozmawiać 
po francusku, iżby o tym mówiono", i możemy być pewni, że w większym 
stopniu jeszcze było tak za królów andegaweńskich. Nic więc dziwnego, że 
wielka fala francuskiej poezji i francuskiej opowieści, która w XII w. zalewała 
całą Europę, wtargnęła do Anglii i podbiła ją. Aliteracyjna poezja ** szkoły 
Beowulfa musiała przetrwać gdzieś w ukryciu, gdyż skromne jej odrodzenie 
nastąpiło w dwa stulecia później za czasów Pierś Plowman Langlanda ***. 
Ale Anglię Henryka II i jego synów, zamieszkałą -
niechlujną chatę. Nieraz odbywały się srogie kłótnie o te lepianki i dworzanie z 
dobytymi mieczami zdobywali dla siebie legowisko, o jakie nawet świnie wstydziłyby 
się walczyć".
* Old English - język staroangielski, jęz. angielski z okresu 450-1100 r.; Middle 
English - język średnioangielski, jęz. angielski z okresu 1150-1500.
** Aliteracja - w poezji zgodność brzmień początkowych głosek wyrazów w 
wierszu.
*** Beowulf - epos staroangielski (3200 wierszy), który powstał prawdopodobnie 
w pierwszej połowie VIII wieku (por. przypis autora na s. 63-64). Piere Plowman (Piotr 
Oracz) średniowieczny poemat aliteracyjny przypisywany Langlandowi i spisany 
prawdopodobnie między 1360 a 1399 r.; jest wielkiej wartości dokumentem historii 
społecznej swoich czasów, zawiera opisy ciężkiego położenia biedaków, występuje 
przeciw nadużyciom kleru, chciwości zakonów żebrzących, przekupstwu sądów itp.
188


jak to zauważyli cudzoziemcy - przez lud dobroduszny, oddany sportom na 
wolnym powietrzu, grom i żartom, porwał rytm i śpiewność francuskich pieśni 
tworzonych do muzyki i do tańca, werwa francuskiej epiki i opowieści oraz 
pieśni angielskie ułożone na wzór tamtych. Właśnie tutaj musimy doszukiwać 
się początków form, które podjęła wielka poezja angielska późniejszych 
czasów.
W dalekiej Islandii literatura nie gorsza od francuskich romansów bez pieśni 
rozkwitała i upadała, zlekceważona przez świat. Gdyby sagi prozą były znane i 
cenione w Anglii, mogłyby wiele zmienić w dziejach literatury. Ale 
pozostawiono je małemu narodowi, otoczonemu burzliwym morzem, zaś Anglia 
i Niemcy zostały opanowane przez literaturę Włoch i Francji, które z całej 
Europy stworzyły jedność kulturalną, nie słabszą niż religijna. Humor i 
poetyckość nordycka, obudziwszy się na nowo u Chaucera i Szekspira, wlały 
swoją pełną rozpędu siłę do form łacińskich, przekształcając je w coś bogatego 
i niezwykłego.
Postęp średniowiecznej Anglii w dziedzinie sztuk i rzemiosł, w dobrobycie, 
cywilizacji i dobroduszności, zawdzięczać należy względnemu pokojowi, z 
którego korzystała w porównaniu do reszty średniowiecznej Europy. Jej 
mówiący po francusku królowie nie tylko zapobiegali ciągłym inwazjom, jakie 
charakteryzowały okres anglosaski, ale po rządach Stefana położyli również 
kres wojnom prywatnym, które nadal stanowiły typowy rys feudalizmu 
kontynentalnego. W Anglii baron nie miał prawa toczyć wojny z innym 
baronem; a rycerzom, którym baron nadał lenno, aby świadczyli usługi, jakie on 
sam był winien Koronie, nie wolno było walczyć w prywatnych zwadach, a już 
przede wszystkim przeciwko królowi.
W rzeczywistości w ogóle przestano już powoływać rycerzy do 
jakiejkolwiek służby feudalnej, nawet w wojnach prowadzonych przez króla. 
Wielki władca cudzoziemski, jak Henryk II potrzebował wojsk, które by mógł 
wziąć do Akwitanii albo jeszcze dalej i trzymać je pod bronią dłużej niż 
feudalne czterdzieści dni. Rozszerzył więc system zapoczątkowany przez 
Henryka I, na mocy którego skarb na życzenie króla pobierał od wyższego 
duchowieństwa daniny zwane scutagre zamiast służby wojskowej ich rycerzy-
lenników. Król mógł użyć gotówkę na zaciąg obcych lub angielskich 
najemników.
Tak więc za panowania Henryka II i jego synów rycerz angielski, choć 
wyćwiczony w walce turniejowej i potykaniu się z siodła, mógł nigdy nie 
widzieć oblężenia albo walki w polu. Jego zainteresowania z każdym dniem 
stawały się coraz bardziej pokojowe i rolnicze. Obmyślał stale, jak polepszyć 
plony ze swych posiadłości, doglądał chłopów przy robocie i obchodził pola ze 
swym przyjacielem i sługą - bailiffem, którego mógł pouczać, żeby „zasiał pod 
miedzą czerwoną
189


pszenicę". Znajdował się on w toku procesu przekształcania się w specyficzną 
angielską postać - gentlemana-ziemianina.
Z tych przyczyn kamienny zamek, typowy dla panowania Stefana zaczął 
stopniowo zastępować kamienny dwór wiejski (manor-house), typowy dla 
epoki Plantagenetów. Ruch ten przyspieszyło zburzenie przez Henryka II 
zamków, wzniesionych bezprawnie, oraz jego niechęć do udzielania nowych 
pozwoleń na ich budowę. Ponury donżon zastąpiła sala kamienna z wysokim 
dachem w typie sali jadalnej kolegium w Oksfordzie i Cambridge, wywodzącej 
się w prostej linii od wysokiej hali drewnianej anglosaskiego tana. Przed nią 
znajdował się opasany murem dziedziniec częściowo otoczony budynkami. Do 
dworu można było się dostać jedynie przez wejście na dziedziniec, przy czym 
sam dwór często chroniła fosa. Był on zbudowany do obrony przed 
pospólstwem albo konnym oddziałem, ale nie mógłby jak zamek wytrzymać 
regularnego oblężenia. Ludzie z czasów Plantagenetów, którzy budowali swe 
wiejskie dwory, żyli wśród uzbrojonych sąsiadów skorych do gwałtu, ale nie 
nękała ich myśl o poważnej wojnie i pragnęli przede wszystkim w spokoju 
cieszyć się płodami swej ziemi i uprawiać pokojowe rzemiosła i kunszty.
Istniały oczywiście niezliczone odmiany i rodzaje wiejskiego dworu i sali - 
opisałem tu jedynie siedziby zamożniejszej szlachty. Jednak niektóre z nich 
musiały być w średniowieczu bardzo skromne, gdyż nawet w czasach 
Tudorów były niektóre szlacheckie halls, które obecnie służą jedynie za 
stodoły, a bardzo wiele jest po prostu zwykłymi domami wiejskimi.
Rycerze angielscy aż do czasów Chaucera, a może i później, często 
wynajmowali się swemu lub obcemu królowi, aby walczyć w Szkocji, we 
Francji lub nawet tak daleko jak „Aleksandria, gdy została zdobyta". Ale byli 
żołnierzami tylko podczas wyprawy wojennej i potem mogli powracać do 
swych spokojnych wiejskich siedzib. Inni nigdy nie opuszczali swojego dworu, 
chyba żeby udać się do sądu hrabstwa w sprawach ogólnych. Najbardziej 
światowi i żądni przygód poświęcali swój czas nie prawdziwej wojnie, a 
walkom turniejowym, ozdobnym strojom oraz „romansom" nowej szkoły 
rycerskiej, napływającym z Francji.
Taki przynajmniej był stan rzeczy w południowych i środkowych 
hrabstwach, ale w miarę zbliżania się do walijskiego bądź szkockiego 
pogranicza krajobraz społeczny stawał się coraz bardziej ponury. Tam w 
wysokich kamiennych zamkach czuwali lordowie Marchii, żołnierze stali 
nieprzerwanie na warcie w oczekiwaniu sygnałów ogniowych i napaści 
celtyckiego wroga. Właśnie głównie spośród owych wojowniczych rycerzy 
Marchii Walijskiej i Szkockiej rekrutował się element walczący w zamieszkach 
konstytucyjnych za czasów Plantagenetów i w pseudo-feudalnych Wojnach 
Dwóch Róż.
190


Feudalne i wojenne pochodzenie angielskiego gentlemana-ziemia-nina 
pociągnęło za sobą ważną konsekwencję. Po podboju normandz-kim przyjęto 
stopniowo zasadę primogenitury, gdy chodzi o ziemię, ażeby lenno nie rozpadło 
się pomiędzy synów wasala i nie stało się przez to niezdolne do świadczenia 
panu należnej mu służby wojskowej. Za czasów saskich dobra normalnie 
rozdzielano między wszystkich synów. Za Plantagenetów przechodziły one 
tylko na najstarszego syna, młodszych zaś, wychowywanych jako dzieci pana 
dworu, wysyłano potem w świat szukać szczęścia. W rezultacie wzmogło to w 
nowym narodzie angielskim ducha przedsiębiorczości i żądzę wędrówki oraz 
przemieszanie się klas, jakiego nie było w Niemczech czy we Francji. Wyższa 
klasa angielska nie stała się nigdy kastą zamkniętą, jak szlachta kontynentalna, 
która zawierała małżeństwa tylko w obrębie swego stanu i pogardzała kupcami 
i handlem. Jeżeli historia Anglii potoczyła się zupełnie odmiennym torem, to 
częściowo dlatego, że zwyczaj primogenitury, choć powstał dla zaspokojenia 
potrzeb feudalnych, stał się potem częścią prawa krajowego Anglii, która 
szybko oddalała  się od feudalizmu.
Obserwujemy w tym czasie doniosły krok w kierunku wyższego stadium 
cywilizacji - wzrost klasy próżniaczej. W czasie, kiedy wyspa liczyła tylu 
mieszkańców, ilu dziś liczy Nowa Zelandia, i kiedy ci nieliczni mieszkańcy byli 
jeszcze tak biedni, że nie można sobie wyobrazić, by któryś z nich mógł nie 
pracować, ustrój feudalny stworzył klasę wojowników żyjących na koszt 
rolników uprawiających złomie. Kłody zaś monarchia doprowadziła do tego, że 
wojna na wyspie ustała, klasa ta przekonała się, że zajęcia jej skończyły się. 
Czas i nakłady potrzebne na wojnę i na przygotowania do wojny teraz stały się 
środkami służącymi bezczynności. W wiejskich dworach okresu 
Plantagenetów rycerzom tym, obezwładnionym przez pokój, czas dłużył się 
niepomiernie, toteż dla zabicia czasu imali się różnego rodzaju zajęć, każdy 
wedle swego gustu - brali się do picia, sportu, turniejów, ulepszeń rolniczych, 
lokalnej administracji i polityki, muzyki, literatury i sztuki. W dawnym borze 
saskim łowy należały do obowiązków tana; obecnie były one rozrywką 
wolnego od zajęć rycerza. W miarę jak zwierzyny i nieuprawnej ziemi było 
coraz mniej, walczył on z królami (nad sobą) i z chłopstwem (pod sobą) o 
zachowanie dostatecznej powierzchni lasów dla własnej rozrywki. Nowy, 
manorialny system gospodarki rolnej, przyrost ludności, wzrost areału pod 
uprawą, wydziedziczenie młodszych braci przez prawo primogenitury - 
wszystko to powiększało bogactwa pana manoru; osiągniętą nadwyżkę 
wydawał on na wygody i przyjemności swego dworu, na sztukę i minstrelów, 
odkrywając na tysiąc sposobów - z korzyścią dla wieku barbarzyńskiego - jak 
wielką i piękną rzecz może człowiek uczynić z życia. Opływający w dostatki 
opat
191


i biskup robili to samo. Nagromadzone bogactwo klas feudalnych i ich popyt na 
nowy rodzaj przedmiotów zbytku spowodowały rozkwit miast angielskich oraz 
powstanie nowych klas średnich, zajmujących się rękodzielnictwem oraz 
handlem wewnętrznym i zamorskim. Kunszty związane z życiem 
cywilizowanym powstały w średniowiecznej Anglii w wyniku nierównego 
podziału bogactw w opartym o ma-nor ustroju feudalnym, wskutek 
ustabilizowania się surowych porządków społecznych oraz dzięki trwałemu 
pokojowi, jaki król wszystkim narzuciłl.
Pozostaje nam rozpatrzyć feudalny system manorialny z punktu widzenia 
chłopa. Dla niego nie był on takim bezspornym dobrodziejstwem, jak dla klas 
uprzywilejowanych, świeckich i duchownych, które w założeniu system ten 
miały utrzymywać.
W XII w. liczba wolnych właścicieli gospodarstw w angielskim manorze 
była stosunkowo niewielka. Doba yeomanów nadeszła dopiero wraz z 
załamaniem się starego ustroju manorialnego i właściwej gospodarki feudalnej, 
która jednak za królów andegaweńskich była w pełnym rozkwicie. Niewolni, 
którzy stanowili 9% ludności zarejestrowanej w Domesday, awansowali do 
klasy villeinów, ale klasa wolnych rolników nie wykazywała wyraźnego 
wzrostu. Lord i jego chłopi wspólnie korzystali z manoru i dzielili między siebie 
jego produkcję.
Serf, czyli villein był z urodzenia i dziedzictwa przywiązany do ziemi, 
sprzedawano go wraz z rodzinami, kiedy majątek zmieniał właściciela. Nie 
mógł wydać za mąż córki bez zgody pana i uiszczę-nia za to wysokiej opłaty; 
po jego śmierci pan manoru zabierał najlepsze z jego zwierząt, czasem jedyną 
krowę, jako heriot (spadkową daninę feudalną). Nie mógł przenosić się z 
miejsca na miejsce i dowolnie przerywać swych usług. Nie mógł strajkować. 
Musiał pracować na gruntach swego pana przez pewną liczbę dni w roku bez 
zapłaty, przyprowadzając własny zaprzęg lub pół zaprzęgu wołów do pługa. 
Właśnie tą pracą chłopa pańszczyźnianego, a nie przez najemnych wyrobników 
uprawiane były grunty pana. Bailiff czuwał nad opieszałymi robotnikami, aby 
po zaoraniu każdej bruzdy nie odpoczywali po pół godziny.
Villein, chociaż pod tyloma względami na poły niewolnik, posiadał
1 Handel średniowi«czny dostarczał przedmiotów zbytku przeważnie bogaczom. 
Żywność, sprzęty domowe i odzież biedaków wytwarzano i wyrabiano na miejscu we 
wsiach. Dopiero rewolucja przemysłowa czasów nowożytnych wynalazła metody 
masowej produkcji i dystrybucji przedmiotów codziennego użytku dla ogółu obywateli.
192


jednak własną ziemię, którą uprawiał przez te dni w roku, kiedy jego pan nie 
rościł sobie pretensji do niego lub jego wołów. Miał też swój udział w 
użytkowaniu i korzyściach z wiejskiej łąki i pastwiska oraz wiejskich lasów i 
nieużytków, gdzie pasły się na swobodzie świnie i gęsi.
W jaki sposób jego sytuacja była zabezpieczona? Nie istniała dlań „równość 
wobec prawa". Jeszcze za panowania Jana „zabezpieczenia" udzielone przez 
Magna Charta „wolnemu człowiekowi", jego w ogóle nie dotyczyły. Nie mógł 
pozywać swego pana przed sądy królewskie. Miał jednak dwojaką ochronę 
przed nadużyciem. Po pierwsze, pan i bailiff przekonali się, że w ich interesie 
leży, by otrzymywać od chłopa pracę wykonywaną raczej chętnie niż 
niechętnie, oraz że nie trzeba dawać mu powodu do zbiegostwa. Niełatwo 
bowiem było go zastąpić, inaczej niż przeciążonego niewolnika w starożytnym 
Rzymie, albo w Indiach Zachodnich przed reformą Wilberforce'a; nie można 
też było napędzać go do pracy batogiem. Po wtóre miał on pewne 
zabezpieczenie w tradycji wiejskiej, wyrażonej prawnie jako „zwyczaj 
manorialny", który obowiązywał w sądzie manoru (Manor Court), 
odbywającym się czasem w dworskiej sali, czasem zaś pod uświęconym 
tradycją dębem stojącym w środku wsi.
W jakiej mierze sąd manorialny był ochroną dla chłopa? To prawda, że był 
to sąd jego pana, a nie królewski. Ale przynajmniej był to sąd jawny i istnieją 
powody, aby przypuszczać, że villeini zasiadali w nim obok wolnych ludzi jako 
sędziowie lub asesorzy. W każdym razie było to lepsze od arbitralnej decyzji 
pana lub bailif-fa. Niewątpliwie była to słaba ochrona przed chciwym i złym 
panem i zdarzały się często przypadki straszliwego ucisku, szczególnie za 
panowania Stefana. Ale za czasów Plantagenetów chłop angielski nigdy nie 
spadł do poziomu chłopa francuskiego czasów Żakerii.
Żadnego systemu nie należy sądzić w oderwaniu albo stosując wobec niego 
kryteria ściśle nowoczesne. Wielką zasługą systemu ma-norialnego było to, że 
wśród ludzi o pierwotnych namiętnościach i gwałtownych obyczajach popierał 
on stabilizację, pewność i prawo. Sąd, który ogniskował w sobie tradycję i 
opinię publiczną i który poczynając od XIII w. prowadził na bieżąco pisane 
protokoły, stał się częścią składową normalnego życia wsi angielskiej. Kiedy 
system działał należycie, chłop wiedział, ile i jakie usługi winien świadczyć 
swemu panu; wiedział też, że bailiff będzie wymagał tych usług, ale nie więcej. 
To prawda, iż chłop nie mógł strajkować ani legalnie wyemigrować bez zgody 
pana, ale również pan nie mógł go wyrugować - przynajmniej w praktyce, 
cokolwiek by o tym głosiła teoria. Nie mógł także pan samowolnie podwyższyć 
czynszu albo zwiększyć należnych usług, skoro te zostały raz sprawiedliwie 
określone zgodnie ze zwyczajem sądu manorialnego.


13 - Historia Anglii
193
 


W ciągu stuleci, kiedy system ten panował w Anglii, rósł z wolna dobrobyt; 
więcej ziemi poszło pod uprawę; pomimo częstego pomoru bydła mnożyły się 
stada i trzody; a ludność pomimo nie mniej częstego głodu i zarazy wzrosła od - 
być może - około 1 250 000 lub 1 500 000 w czasie przeprowadzenia 
Domesday w 1086 r. do - przypuszczalnie - 3 500 000 albo 4 000 000, kiedy w 
1349 r. „czarna śmierć" na pewien czas zahamowała ten wzrost.
Ale nawet w najlepszych czasach życie w manorze było ciężkie i villeini 
bardzo powoli przechodzili od wiejskiego barbarzyństwa czasów anglosaskich 
do radosnego angielskiego yeomana późniejszych czasów. Villein był taki, 
jakim urobiła go nędza i zależność - przebiegły, bojaźliwy, ciemny, pełen 
zabobonów chrześcijańskich i pogańskich, wierzący w czary i dziwne tradycje 
folkloru sięgające niepamiętnych czasów; oszukujący i nieraz mordujący pana 
lub jego urzędników; nieporadny i fatalistyczny wobec głodu i zarazy wśród 
ludzi oraz pomoru źle utrzymanego inwentarza. Ziemia była nie-osuszona i 
podmokła tak bardzo, że dziś trudno to sobie wyobrazić. Bailiffowie skarżyli 
się, że puszcza wdzierała się na pola, a zielsko zarastało orną ziemię. Przy 
systemie pól otwartych z jego prymitywną gospodarką, gleba po stuleciach 
eksploatacji stała się mniej urodzajna i obniżył się plon z akra.
Angielska pogoda była co najmniej tak zła, jak w naszych czasach, i kiedy 
zbiory zawodziły, jak to się często działo po mokrym lecie, nic nie mogło 
uchronić wsi od głodu. Pokarmy mięsne były mniej dostępne niż za czasów 
saskich, ponieważ rozległe bory nor-mandzkich królów i prywatne tereny 
łowieckie ich wasali znajdowały się pod ochroną surowych praw. Dzikie 
ptactwo, gołębie i króliki oraz inne zwierzęta, od których roiła się wyspa, 
właziły często w chłopskie plony wyrządzając wielkie szkody, toteż chwytano 
je i gotowano po kryjomu pomimo wszelkich zakazów i grożących kar. Bydło i 
owce nie były jadłem dla chłopa, za to „wołowina" i „baranina" figurowały w 
jadłospisie panów mówiących po francusku i mieszkających we dworze. 
Częściej widywano w chacie wieprzowinę. W okręgach bagnistych rybacy i 
ptasznicy dostarczali dobrych i tanich węgorzy oraz wodnego ptactwa.
Średniowieczna wieś angielska, położona na końcu błotnistej wyjeżdżonej 
drogi, ze swymi villeinami, skazanymi na przebywanie przez całe życie w 
granicach manoru, pozostawała w fizycznej i umysłowej izolacji, która 
wszechstronnie rządziła jej życiem. Jednym ze skutków izolacji było to, że wieś 
musiała sama dla siebie wytwarzać wszystkie niezbędne przedmioty. Wśród 
chłopów znajdowali się rzemieślnicy, którzy mogli - choć niekoniecznie - 
jednocześnie zajmować się uprawą roli. Kołodziej czy cieśla umiał budować 
chaty, wyrabiać sprzęty i drewniane części narzędzi rolniczych; dekarz i ko-
194


wal potrafili wykończyć jego pracę. Wszystkie kobiety i dzieci były prządkami, 
a tkactwo wiejskie dające pośledniejsze gatunki sukna wyprzedziło w Anglii o 
wiele stuleci wyrób pięknych tkanin - i właściwie sięga czasów 
prehistorycznych. Dużo chłopskiej odzieży wyrabiano ze skór prymitywnie 
garbowanych. Sąsiednie miasteczko targowe samo będące właściwie wsią 
rolniczą, dostarczało innych rzeczy, które od czasu do czasu trzeba było kupić. 
Zapewne tylko mieszkańcy dworu wypuszczali się dalej po zakupy i popierali 
handel w miastach u zamorskich kupców.
Za panowania Henryka II siedziba pana, czy to opactwo, zamek czy też 
dwór, były często zbudowane z kamienia. Ale chaty (cottages) chłopów 
poddanych były wciąż lepiankami bez kominów i szyb, a niekiedy nawet bez 
innych otworów prócz drzwi. Budowano je wciąż z rozłupanych kłód, 
kładzionych na starą saską modłę jedna na drugą, albo - tam gdzie drzewa było 
mało - wypełniano błotem dębowy szkielet. Sztuka wypalania cegły wymarła 
wraz z Rzymianami i jeszcze nie odżyła. Dach był z darni lub ze strzechy. Mały 
sad, wa-rzywnik i podwórze otaczały cottage, nawet kiedy stał blisko wiejskiej 
ulicy,
NA ZACHODZIE i północy, jak również w okręgach wciąż jeszcze 
przeważnie lesistych, chaty tworzyły często małe osady, składające się z 
jednego, dwóch, trzech lub sześciu gospodarstw, przy czym każde małe 
gospodarstwo posiadało nierzadko swoje własne scalone grunty, czasem 
otoczone trwałymi ogrodzeniami'. Ale w okręgach posiadających najżyźniejszą 
ziemię, we wschodniej i środkowej Anglii przeważał system dużych wsi z 
dwustu do pięciuset dusz, zgrupowanych wokół kościoła parafialnego i dworu, 
pośrodku otwartych pól. To „otwarte" albo „wspólne" pola nie były 
poprzecinane ogrodzeniami na kształt szachownicy, jak to widzimy w dzisiejszej 
wsi angielskiej. Dzieliły się one na setki małych działek, każda o powierzchni 
akra lub pół akra, rozdzielonych pokrytymi trawą miedzami albo ścieżkami. 
Musiało to przypominać nasze działki ogrodowe, tylko na gigantyczną skalę i 
wszystkie pod uprawą zbóż.
Każda z tych działek stanowiła oddzielną jednostkę zarówno własnościową, 
jak i rolną. Własność każdego chłopa była rozrzucona po polach, składały się 
na nią oddzielne działki, przy czym każdy wolny lub zależny chłop mógł 
posiadać dowolną liczbę takich działek, od Jednej wzwyż; trzydzieści działek 
stanowiło przeciętną chłopską po-siadłość. Grunty pańskie, choć część ich 
mogła stanowić zwarty teren oddzielony od pól wsi, były częściowo rozrzucone 
także wśród ziemi chłopskiej.
Pan, chłop wolny i villein byli z konieczności związani ogólnym
1 Zob. wyżej, s. 39-40, i nota na s. 41.
195


układem wsi, jeśli chodzi o uprawę „wspólnego pola", którego części składowe 
stanowiły owe „prywatne" działki. Faktycznie istniały trzy oddzielne pola i w 
każdym z nich wszyscy mieli swój udział, mały lub duży. Każdego roku jedno z 
tych trzech pól leżało odłogiem i pasło się na nim bydło; drugie zasiane było 
pszenicą lub żytem, trzecie zaś owsem lub jęczmieniem. Obszar pod uprawą 
ogradzano przeważnie opłotkami. System taki poważnie ograniczał 
przedsiębiorczość prywatną oraz możliwość ulepszeń rolniczych, jednak w 
niektórych najlepszych rolniczych okręgach Anglii istniał na długo przed 
podbojem normandzkim i trwał aż do wielkiego okresu zmian rolnych w XVIII 
w. Główne udoskonalenia czyniono w tych częściach gruntów pańskich, które 
stanowiły zwartą całość i mogły być ogrodzone albo jako odrębny blok 
wydzierżawione rolnikom.
Oddzielnie od „pól", w miarę możności nad strumieniem, leżała łąka. 
Stanowiła ona wspólny obszar sianokosu i wspólne pastwisko, podlegające 
skomplikowanym prawidłom i ograniczeniom (stints) *, omawianym i 
stosowanym w sądzie manorialnym. Nad strumieniem lub młynówką stał młyn 
wodny, należący zwykle do pana, który mógł zmusić swych chłopów, by 
przywozili tam zboże na przemiał po cenie przez niego wyznaczonej, czasem 
tak wygórowanej, że o prawo używania w domu ręcznych młynków walczono 
jak o przywilej. Wiatraki w średniowiecznej Anglii nie były rozpowszechnione; 
powiadają, że pierwsze przyszły ze Wschodu - po wyprawie krzyżowej 
Ryszarda I.
Przekonamy się, że nie było to społeczeństwo komunistyczne ani 
„wspólnota wiejska" w ścisłym znaczeniu. Jednak mocne więzy krępowały 
indywidualizm. Manor składał się z pewnej liczby właścicieli, z panem 
włącznie, różniących się między sobą bardzo, jeśli chodzi o bogactwo i 
wzajemne stosunki, posiadających jednak ściśle powiązane ze sobą prawa; 
wszyscy byli nawzajem od siebie uzależnieni we współdziałaniu w ramach 
tradycyjnego systemu. Stosunki pieniężne, swoboda zawierania umów, 
płynność rąk do pracy stanowiły wyjątek, nie regułę.
Za „polami" leżały „nieużytki" - bagna, wrzosowiska i lasy, które ongiś 
pokrywały cały obszar wyspy i wciąż jeszcze zajmowały więcej niż jego 
połowę. Sascy pionierzy wdarli się w głąb tych mrocznych terenów, zakładając 
swe hams i dens w samym ich sercu. W ciągu pokoleń i w ciągu całej historii 
Anglii wrzosowisko, bagno i las kurczyły się nieustannie w miarę jak wyrastały 
nowe przysiółki i gospodarstwa, jak „pola" wsi powiększały się i mnożyły, i jak 
królowie-
* Stint - ograniczenie do pewnej ilości względnie określenie pewnej ilości np. 
pracy, zobowiązań. Tutaj - ograniczenie liczby zwierząt domowych, które wolno było 
pasać poszczególnym rodzinom na wspólnym pastwisku.
196


-myśliwi zmuszeni byli oddawać poddanym jedną po drugiej leśne jurydyki. 
Wreszcie za czasów hanowerskich nieużytki rozdzielające poszczególne 
townships skurczyły się do kilku wiejskich wygonów. Ostatecznie w okresie 
ogradzania pól w XVIII i XIX w. resztki tych wspólnych pastwisk zniknęły tak 
szybko, że często każdy akr ziemi leżącej pomiędzy wsiami jest dziś podzielony 
szachownicą pól ogrodzonych żywopłotem. Townships pochłonęły całą 
przestrzeń nieużytków i lasów, jakkolwiek taka kolej rzeczy mogłaby wydawać 
się nieprawdopodobna ptakom, które przed tysiącem lat krążyły wysoko po 
niebie spoglądając na wierzchołki angielskich drzew.
198


ROZDZIAŁ  II
HENRYK II (ciąg dalszy). CYSTERSI NA PÓŁNOCY. BECKET. 
SĄDY KRÓLEWSKIE. COMMON LAW I SĄD 
PRZYSIĘGŁYCH
Król: Henryk II (1154-1189).
Pewne rysy charakterystyczne systemu manorialnego, opisanego w 
poprzednim rozdziale, wystąpiły wyraźnie dopiero po rządach Henryka 
Andegaweńskiego. Prowadzenie pisemnych protokołów przez sąd manorialny 
weszło w zwyczaj za panowania jego wnuka, Henryka III. Za panowania tego 
ostatniego zaczęły również krążyć traktaty naukowe o rolnictwie i zarządzaniu 
majątkiem. Zasiedziali w swych dworach rycerze feudalni zaczęli we 
własnych dobrach naśladować metody prowadzenia rachunków i rejestrów, z 
którymi w sposób dla nich nieprzyjemny zapoznali ich sędziowie, szeryfowie i 
baronowie z Urzędu Skarbu. Uczyli się również od zarządców majątków 
kościelnych, w szczególności należących do klasztorów cysterskich.
Pomimo entuzjazmu, z jakim zakładano i wyposażano opactwa za 
panowania Stefana i Henryka II, i purytańskiej surowości pierwszych 
cystersów angielskich, przez dłuższy czas mnisi tego zakonu nie stanowili 
wielkiej siły moralnej i intelektualnej wśród ludności kraju, takiej, jaką w 
następnym stuleciu stały się zakony żebrzące. Przodowali oni jednak w 
zarządzaniu majątkami ziemskimi, zwłaszcza zaś w produkcji cienkiej wełny dla 
flamandzkich tkaczy. Jeżeli, jak powiedziano w związku z eksportem surowej 
wełny, Anglia Plantage-netów była „średniowieczną Australią", to właśnie 
zakonnicy należeli do jej pierwszych wielkich sąuatters *. Słynne klasztory 
położone u stóp stromych, lesistych zboczy dolin hrabstwa Yorkshire zapo-
czątkowały ruch, który w ciągu czterystu czy pięciuset lat przeistoczył większą 
część północnej Anglii i Szkocji z nieużytkowanego
* Sąuatter - w Australii hodowca wypasający duży obszar pastwiska jako 
dzierżawca ziemi państwowej; później, w XIX w. hodowca owiec na wielką skalę.
199


pustkowia w jedno wielkie pastwisko owiec. W procesie tych przemian zbyt 
powolnych do zaobserwowania lub zanotowania pasące się stada zniszczyły 
karłowate dęby, brzozy i zarośla, które od niepamiętnych czasów pokrywały 
podmokłe pustkowia północy, pozostawiając w zamian step porosły trawą i 
wrzosem, wystawiony na osuszający wiatr zachodni.
Cystersi w Anglii zdziałali być może tyle dobrego swymi metodami 
prowadzenia gospodarki, co i w innych dziedzinach. Dobre trudno tu oddzielić 
od złego, bo współcześni zapamiętale wymyślali na zakon za jego 
przysłowiową chciwość, która doprowadzała mnichów do stosowania 
krętactwa, fałszerstw i ucisku, ale też zmuszała ich do prowadzenia rachunków 
gospodarskich i rozwinięcia hodowli owiec wcześniej od większości właścicieli 
ziemskich. Jeżeli założyć, że zakonnicy, którzy wyrzekli się świata i jego 
marności, mają pomimo to takie samo prawo do zdobywania bogactw, jak 
ludzie o mniejszych pretensjach do cnoty, to taką samą miarę pochwał 
zmieszanych z naganą, jaką stosuje się wobec świeckich właścicieli ziemskich, 
którzy wprowadzają ulepszenia za czasów Tudorów albo w XVIII wieku, 
należy wydzielić i pierwszym cystersom.
Wiele nowych fundacji nie podlegało kontroli angielskich biskupów, tylko 
swych własnych opatów zakonnych i bezpośrednio papieża. Przywilej ten, w 
każdej epoce stanowiący wątpliwe dobrodziejstwo dla kościoła, ostatecznie 
przyspieszył zniszczenie klasztorów w Anglii. Niektóre jednak opactwa 
podlegały jurysdykcji biskupów i sprawozdania z wizytacji biskupich 
dostarczają nam najlepszych, jakie posiadamy, świadectw do wyrobienia sobie 
sądu o drażliwych problemach życia klasztornego w Anglii.
W związku z tym istnieje historyjka, którą opowiedział Giraldus Cambrensis 
w swym złośliwym Speculum Ecclesiae. Pewnego dnia, kiedy Henryk II 
powracał konno z polowania, przeor i zakonnicy z klasztoru św. Swithina w 
Winchester upadli przed nim na kolana i błagali go ze łzami w oczach, żeby ich 
ratował przed biskupem, który zamierzał zredukować trzy dania z trzynastu, 
jakie mają na obiad. „Na Boga!" powiedział król - „popatrzcie no na tych mni-
chów! Sądziłem słysząc ich jęki, że opactwo się spaliło. A oto cała historia. 
Niechaj zginie biskup, jeśli nie zmniejszy im dań do trzech, które wystarczają 
na moim królewskim stole". Bez względu na to, czy opowieść ta jest 
prawdziwa, czy nie, wiele podobnych historyjek, dowcipów i powiedzeń 
wskazuje, że powszechna opinia na temat świętości zakonników nie była 
lepsza za panowania Henryka II i jego synów niż w epoce Chaucera. Jednak 
w początkowym okresie niektóre klasztory oddawały wielkie usługi jako 
ośrodki nauki przed powstaniem angielskich uniwersytetów oraz jako siedziby 
kronikarzy i kopistów zanim pojawili się świeccy historycy, skrybowie i druka-
200


rze. Bohater Carlyle'a, szlachetny opat Samson z St. Edmondsbury 
utrzymywał swoich mnichów na surowszej diecie, niż mieli ją ich współcześni 
u św. Swithina. Ale skandale w sprawie z Evesham * za panowania Ryszarda 
i Jana dowodzą, jak łatwo było głowom domów zakonnych nadużywać swej 
autokratycznej władzy i jak niektórzy z nich zupełnie się nie nadawali do 
ponoszenia takiej odpowiedzialności. Istniało tyleż różnic między jednym a 
drugim opactwem, co i między poszczególnymi dworami. Idealizowanie i 
miażdżąca krytyka są równie niebezpieczne w stosunku do każdego okresu - 
czy to chodzi o przeszłość, czy o teraźniejszość.
Decydując o liczbie dań odpowiedniej dla stołu w refektarzu klasztornym, a 
także w donioślejszych sprawach prawnych, Henryk II współpracowałby dość 
dobrze z biskupami, których sam mianował, gdyby nie popełnił pamiętnego błędu 
mianując swego kanclerza i przyjaciela, Thomasa Becketa, arcybiskupem 
Canterbury. Nowy pry-mas, zwolniony ze służby królewskiej (1162), uważał się 
wyłącznie za przedstawiciela kościoła i papieża. Jego bojowej naturze i 
pieniackiemu umysłowi sprawiało radość przeciwstawiać się niemal w pojedynkę 
koalicji króla i baronów a także biskupów, których liczba w tej koalicji stale się 
zmieniała.
Sympatie angielskiego kościoła i narodu były podzielone, lecz na ogół 
przechylały się na stronę króla - gdyż Becket był i gwałtowny i niekonsekwentny 
w swym postępowaniu. Niestety, niepohamowany temperament Henryka 
wybuchł w okrzyku wściekłości przeciw dostojnikowi kościoła, co zachęciło 
czterech rycerzy do wymknięcia się ukradkiem z dworu i zamordowania jego 
wroga w kań- tuaryjskiej katedrze (1170). Ten przerażający czyn wywołał falę 
reakcji, która pozbawiła państwo wielu ważnych praw, odzyskanych dopiero za 
reformacji. Kult św. Tomasza Męczennika pozostał przez trzy stulecia 
najpopularniejszy w Anglii. Tyle dziesiątków tysięcy pielgrzymów jechało konno 
do Canterbury obok Chaucera „udając się do świętego i błogosławionego 
męczennika", że nawet wyraz canter przeszedł do języka angielskiego na 
oznaczenie truchcika, jakim zdążający tam pątnicy posuwali się naprzód - 
przypuszczalnie w przerwach między jednym a drugim opowiadaniem. Dopiero 
innemu władczemu królowi Henrykowi, w epoce, gdy wiele się zmieniło, 
przypadło w udziale zetrzeć w proch ten przybytek nie tylko jako główny ośro-
dek kultu, który ów uczeń renesansowych reformatorów chciał zniszczyć, ale też 
jako pomnik sławnego triumfu przywileju duchownego nad królem i królewskim 
prawem (1538).
* W Evesham, miasteczku w hr. Worcestershire, znajdowały się klasztor i opactwo 
benedyktynów, którego opat sprawował prawie do końca XV w. faktyczną władzę w 
mieście, często przybierającą cechy despotyzmu.
201


Sprawa występnych duchownych, którą Henryk II przegrał ze zmarłym 
(1164), wyglądała jak następuje. W Konstytucjach Clarendońskich, kiedy wielka rada 
baronów i duchownych określała granice między kościołem i państwem, król 
zażądał i uzyskał to, że duchowni, którzy popełnili przestępstwo najprzód 
stawali przed sądem świeckim, a następnie byli wydawani sądowi kościelnemu 
dla przeprowadzenia przewodu sądowego i, jeśli zostali przez swych 
zwierzchników duchownych uznani za winnych i pozbawieni święceń, bywali z 
powrotem przez urzędników królewskich przekazywani sądowi świeckiemu dla wydania 
wyroku i wymierzenia kary. Król dowodził, że było to zgodne ze starodawnym 
zwyczajem i nie pozostawało w sprzeczności z prawem kanonicznym. Nie 
domagał się natomiast, by sądy świeckie mogły sądzić osoby posiadające święcenia 
duchowne.
Wielu ludziom nawet spośród kleru, wydawało się to słusznym kompromisem. 
Ale Becket, po przejściowej milczącej zgodzie, odrzucił ten kompromis. Jego 
nieprzejednanie znalazło potwierdzenie w jego męczeństwie, a rezultatem jego 
pośmiertnego zwycięstwa było to, że nie tylko zakonnicy i kler parafialny, ale 
również świeccy ludzie wykształceni oraz olbrzymia rzesza służby i pomniejszych 
urzędników organizacji duchownych, a w późniejszych czasach każdy, kto mógł 
wykazać się umiejętnością czytania, nie potrzebował się obawiać, że poniesie - 
przynajmniej za pierwszym razem - jakąś większą karę za takie przestępstwa, 
jak kradzież z włamaniem, gwałt i zabójstwo. Święcenia mniejsze otrzymywało 
się z największą łatwością, a dla marnych ludzi takie przywileje i ochrona 
stanowiły wielką atrakcję. „Jednym z największych nieszczęść późnego śred-
niowiecza", pisał Maitland, „był immunitet sądowy duchowieństwa".
Chociaż porywczy okrzyk Henryka i niegodziwy czyn rycerzy ocalił skórę występnych 
duchownych na co najmniej dziesięć następnych pokoleń, jednak w wielu 
sprawach udało się Henrykowi wznieść zaporę chroniącą sądy świeckie przed 
zakusami władzy duchownej. W czasie rozkładu państwa za rządów Stefana 
kościół oczywiście i zasłużenie ugruntował swą pozycję i autorytet. Obecnie w 
oparciu o wielkie uroszczenia papieskie sądy kościelne groziły zagarnięciem 
wielu nie należących do nich dziedzin. Henryk proces ten zahamował. Jedyny 
przywilej sądowy, na który był zmuszony się zgodzić, dotyczył spraw o felonię 
*. Przy pomniejszych wykroczeniach i w sprawach cywilnych wynikających z 
umowy lub przestępstwa duchowni musieli stawać jako pozwani w sądach świeckich 
w Anglii, co oburzało wyższy kler.
* Felonia (felony) - w Anglii zbrodnie oraz przestępstwa poważniejszej natury, za 
które ongiś groziła kara śmierci względnie utraty członków ciała i konfiskata majątku.
202


Przede wszystkim zaś prebendy uznano za własność świecką i sprawy o 
beneficja kościelne miały się toczyć przed sądami świeckimi. To zwycięstwo 
Common Law nad prawem kanonicznym ograniczyło w pewnej mierze władzę 
papieża nad kościołem angielskim. Sprawy rozpatrywane przez sądy 
duchowne można było w trybie apelacji przenosić do Rzymu, nadto zaś papież 
zwykł był wstrzymywać sprawy w toku postępowania i przenosić je do Rzymu 
albo do trybunałów wyznaczonych przez siebie w Anglii. Kościół angielski nie 
był w stanie przeciwstawiać się tej procedurze, gdyż uznawał jej legalność. W 
sprawach duchownych podlegał papieżowi, wobec czego jedynym sposobem 
ochrony kościoła przed papieżem było ograniczenie dziedziny duchownej i 
zmuszenie kościoła, by chronił się pod osłonę władzy świeckiej w sądach 
królewskich.
Nieustępliwe stanowisko Henryka II w sprawie prebend, które 
zdecydowanie uważał za własność świecką, zapobiegło w Anglii masowemu 
przejściu beneficjów poprzez sądy kościelne w ręce dworu papieskiego.
Ale nawet w tej sytuacji papież prędko nauczył się nadawać beneficja 
przez „prowizorów" przeważnie na rzecz włoskich duchownych. Walka 
pomiędzy papieżem a opiekunami angielskich beneficjów, których król czasem 
popierał, a czasami zdradzał, trwała przez całe stulecia i doprowadziła za 
panowania późniejszych Plantagenetów do Statutów Praemunire i innych 
antypapieskich aktów parlamentu, które wszystkie zmierzały do odległego 
jeszcze, lecz całkowitego rozwiązania tej sprawy przez Tudorów *.
Wśród wielu dobrodziejstw, jakie Henryk II wyświadczył Anglii, 
największym była reforma prawna. Nowa, wprowadzona przez niego 
procedura sądowa miała ukształtować przyszłość angielskiego społeczeństwa i 
polityki oraz narzucić charakterystyczny sposób myślenia wszystkim narodom 
mówiącym po angielsku „w państwach jeszcze nienarodzonych i akcentem 
jeszcze nie znanym". Albowiem wzrost władzy i jurysdykcji, jaką dzięki tej 
reformie zyskały centralne sądy królewskie i ich odgałęzienia wędrujące po 
hrabstwach, umożliwił szybki rozwój angielskiego Common Law, to jest 
rodzimego systemu prawnego, pospolitego (Common) dla całego kraju, zamiast 
rozmaitych zwyczajów prowincjonalnych, które wciąż stosowano w sądach 
hrabstw i setni, jak również na terenie niezliczonych jurysdykcji prywatnych.
1 Maitland Canon Law in the Church of England, zwłaszcza s. 57-75.
203


Organy starego anglo-duńskiego życia, komunalne sądy hrabstwa i setni, 
nigdy nie mogłyby stać się narzędziami tworzenia przewagi Common Law. 
Były to sądy średniej szlachty i jako takie nie były w stanie zdobyć dość siły i 
autorytetu, by wyrwać jurysdykcję z rąk sądów feudalnych i kościelnych, 
opanowanych przez wielkich możno-władców i wyższych duchownych. Poza 
tym rycerze i wolni posiadacze (freeholders), zasiadający jako sędziowie w 
sądzie hrabstwa, byli zanadto związani z różnymi zwyczajami lokalnymi i mieli 
zbyt niewyrobioną i prowincjonalną umysłowość, by w oparciu o własną 
wiedzę wypracować nowy system prawny dla całej Anglii. Nawet szeryfowie, 
którzy przewodniczyli w tych sądach, nie byli prawnikami wykształconymi w 
jednej wielkiej, centralnej szkole, jak sędziowie królewscy. Jeżeli miano 
stworzyć Common Law dla narodu, musiało ono brać początek z jednego 
źródła. Źródłem tym była królewska curia, Rada Królewska (King's Court) 1.
Henryk II, z jego zagranicznym wykształceniem prawniczym i wielkim 
talentem doboru właściwych ludzi, stworzył słynną ławę sędziów królewskich. 
Niektórzy spośród nich byli duchownymi, ale inni - jak sam Glanvill - należeli 
do feudalnej klasy rycerskiej. Ci ludzie i ich intelektualni następcy w 
późniejszych czasach rozwinęli Common Law w oparciu o procedurę 
centralnych sądów królewskich. Jednocześnie ci sami ludzie udawali się do 
każdego zakątka kraju jako sędziowie objazdowi lub sesyjni (Justices oj Eyre, 
oj As-size), przynosząc z sobą normy Common Law natychmiast po ich 
ustaleniu, ucząc nowych jego przepisów i narzucając jego nowy tryb 
postępowania „prowincjuszom" w każdym hrabstwie.
Common Law, wielkie dziedzictwo narodów mówiących językiem 
angielskim, ostro oddzieliło je w czasach nowożytnych, jeśli chodzi o sposób 
myślenia, od świata tradycji łacińskiej i rzymskiej. Niemniej jednak było ono 
wynikiem podboju normandzkiego. Ludzie, którzy je stworzyli w okresie 
między panowaniem Henryka II i Edwarda III, byli prawnikami, którzy myśleli 
i prowadzili sprawy w języku francuskim, a oficjalne protokoły spisywali po 
łacinie. „W jaki sposób mógłby ktoś napisać choćby jedno zdanie na temat 
prawny, powiedział Maitland, nie używając takich wyrazów jak debt [dług], 
contract [umowa], heir [spadkobierca], trespass [przekroczenie], pay 
[zapłata], money [pieniądze], court [sąd], judge [sędzia], jury [sąd 
przysięgłych]? A przecież wszystkie te wyrazy przyszły do nas z języka 
francuskiego. We wszystkich krajach na całym świecie, gdzie panuje prawo 
angielskie, codziennie składa się hołd Wilhelmowi z Normandii i Henrykowi 
Anjou".
Common Law bardzo mało zawdzięcza anglo-duńskim kodeksom
1 Zob. wyżej, s. 164-165.
204


i zwyczajom z ich barbarzyńską procedurą, ich oczyszczaniem przez przysięgę 
i ich wergeldem, pozostałościami minionego stadium społeczeństwa. Trochę 
przejęło ono ze zwyczajów feudalnych całej Europy, zwłaszcza jeżeli chodzi o 
posiadanie ziemi. Ale ulubionym przedmiotem studiów w XII w. było „prawo 
cywilne" dawnych cesarzy rzymskich i prawo kanoniczne kościoła, które 
wówczas przechodziło proces szczegółowego definiowania. Te dwa rzymskie 
„prawa" służyły za wzór metody i wiedzy prawniczej ludziom, którzy tworzyli 
zupełnie odmienne Common Law Anglii. Mniej więcej od 1150 r. do 1250 r. 
uniwersytety w Bolonii i Paryżu, gdzie można było najlepiej studiować „oboje 
praw", ściągały zza morza i spoza Alp setki młodych angielskich duchownych, 
prawników i archidiakonów, którzy wracali - jak skarżyli się ich rodacy - jako 
„zitalizowani" Anglicy pełni cudzoziemskich nałogów, ale jednocześnie 
naszpikowani obcą wiedzą prawniczą. Oksford, skoro tylko stał się 
uniwersytetem, miał kwitnące szkoły prawa cywilnego i kanonicznego.
Powstaje zatem pytanie - dlaczego prawo angielskie rozwijało się drogą tak 
samoistną i tak swobodnie mimo uroku i wpływu intelektualnego, jaki w 
przełomowym stuleciu jego rozwoju wywierały owe potężne siły obce? 
Niewątpliwie krajowi baronowie, ciało już wtedy angielskie ł konserwatywne, 
patrzyli na prawo cywilne z ukosa jako na coś cudzoziemskiego i 
faworyzującego autokratyczną władzą królewską, a w sporze z Becketem 
pokazali, że nie czują sympatii do sądów kościelnych. Te uczucia 
możnowładców krajowych musieli uwzględniać prawnicy królewscy, którzy 
ponadto przynajmniej częściowo je podzielali. W ten sposób, używając prawa 
cywilnego i kanonicznego jako podręczników w zakresie metody i ogólnej 
tendencji, odrzucali ich treść pozytywną z wyjątkiem kilku zasad ogólnych. An-
gielskie Common Law nie było kodeksem naśladującym kodeks Ju-styniana, 
lecz labiryntem precedensów, spraw i postanowień różnych sądów 
królewskich, labiryntem, z którego należało się wyplątywać przy pomocy 
kłębków spoczywających w rękach zawodu prawniczego.
Przez cały okres pierwszych Plantagenetów curia królewska prze-
prowadzała specjalizację swej pracy w różnych podległych jej komisjach, z 
których każda uzyskiwała stopniowo własne, szczególne funkcje, i własną 
procedurę, jak to już za panowania Henryka I stało się z Exchequer. Ława 
sędziowska, znana w późniejszych czasach jako Court of Common Pleas, za 
panowania króla Jana otrzymała dla wygody poddanych stałą siedzibę w 
Westminsterze, gdzie również zasiadał Urząd Skarbu, w ten sposób „dając 
Anglii stolicę". W przeciwnym bowiem razie strony w sprawie sądowej, 
toczącej się w curia regis, musiały gonić za królem w jego kłopotliwych 
podróżach. Sądy królewskie były na razie raczej komisjami prawnymi owej 
curia niż trybunałami sądowymi w nowoczesnym znaczeniu tego słowa. 
Jednak
205


zarówno one, jak i sędziowie objazdowi w hrabstwach, stosowały procedurę 
dostatecznie uregulowaną, aby wytworzyć case law, precedensy, które złożyły 
się na angielskie Common Law.
Dzięki sformułowanej w swych pisemnych zarządzeniach (writs) 
procedurze Henryk II umożliwił swym poddanym wytaczanie różnego rodzaju 
procesów raczej przed sądami królewskimi niż przed trybunałami lokalnymi lub 
prywatnymi. W tym okresie Korona posiadała pełną władzę wydawania takich 
zarządzeń, jakie chciała, i stanowią one wielkie pierwotne źródło prawa 
angielskiego. Dopiero w czasach bardziej konstytucyjnych, za Henryka III i de 
Montforta, kiedy władza królewska uległa ograniczeniu, zostały określone 
dopuszczalne formy writs i została ściśle oznaczona możliwość wydawania 
nowych takich aktów. Ale w tych czasach sądy królewskie były już na 
najlepszej drodze, by stać się zwykłymi sądami krajowymi.
Częściowo za pośrednictwem writs, częściowo przez assyzy, które były 
dekretami królewskimi wydanymi na assizes, czyli sesjach notablów, królowie 
od Henryka II do Henryka III wykorzystywali swą władzę dla tworzenia 
nowych środków prawnych, nowych sposobów prowadzenia procesu, nowych 
form skarg i pozwów, z uszczerbkiem dla sądów feudalnych i kościelnych. 
Innego „prawodawstwa" w naszym rozumieniu tego słowa nie było. Ale 
Henryk II ofiarując poddanym do wyboru lepsze metody proceduralne w 
sądach królewskich oparte na jego assyzach, w rezultacie odebrał sądom 
feudalnym większą część ich jurysdykcji w sprawach o tytuł i posiadanie ziemi. 
W ten sposób osłonił tarczą królewskiej sprawiedliwości drobnych właścicieli 
ziemskich, których majątków pożądał jakiś potężny feudalny sąsiad '.
Jednocześnie za pomocą prawodawstwa Assizes Henryk II wprowadził 
nową procedurę przewodu sądowego przed sądem przysięgłych.
Barbarzyńska metoda anglosaska przeprowadzania dowodu prawdy przez 
„oczyszczenie", kiedy to strona udowadniała swą rację przyprowadzając w 
dostatecznej liczbie przyjaciół i krewnych, którzy przysięgali, że wierzą 
przysiędze strony; zabobonny „sąd Boży" przy pomocy rozpalonego żelaza, 
zwyczaj pierwotnie pogański, ale później chrześcijański; ulubiony przez 
normandzkich rycerzy „pojedynek sądowy", zawsze u Anglików niepopularny, 
w którym strony okładały się nawzajem archaicznym orężem z drzewa i rogu 
tak długo, aż jeden z przeciwników zmuszony był krzyknąć fatalne słowo 
craven [ła-
1 Assyza o niedawnym wyzuciu z posiadania (Assize of Novel Disseisin) z 1166 r. i 
Assyza o śmierci poprzednika (Mort d'Ancestor) chroniły posiadacza i spadkobiercę 
przed nieuzasadnionym wyrugowaniem. Wielka assyza (Grand Assize) z 1179 r. 
regulowała spory własnościowe, zaś Assyza o ostatniej prezentacji na parafię (Assize 
of Darrein Presentment) omawiała sprawę prebend. Wszystkie one znacznie 
rozszerzały jurysdykcję sądów królewskich.
206


ski] - wszystko to były metody, które kończyły się nierzadko błędnym 
werdyktem, często w postaci niesprawiedliwego wyroku skazującego na 
okaleczenie lub śmierć. Spoglądając wstecz na udręki człowieka stwierdzamy 
z przerażeniem, że jakieś racjonalne szukanie prawdy w sądach jest luksusem 
nowoczesnej cywilizacji. Ludy pierwotne chyba w ogóle nie podejmowały 
takich prób. W średniowiecznej Anglii pierwszy krok w tym kierunku uczynił 
Henryk II, kiedy kładł fundamenty pod system sądów przysięgłych w miejsce 
owych przestarzałych form proceduralnych.
Ustanowiony przezeń sąd przysięgłych nie był takim sądem, jaki dziś znamy - 
zespołem osób mających wysłuchać zeznań innych osób i decydować o 
przedstawionych mu czynach. Sędziowie przysięgli Henryka II sami byli świadkami 
czynu. A jednak i to stanowiło już wielki postęp, ponieważ dotychczas sądy zbyt rzadko 
dopominały się o naocznych świadków. Wielka assyza Henryka pozwalała (ok. 1179) 
człowiekowi, którego prawo do własności ziemi zostało zakwestionowano, by zamiast 
bronić swej sprawy przez „pojedynek sądowy" żądał postępowania dowodowego przed 
przysięgłymi. Jeżeli wybrał taki tryb postępowania, dwunastu sędziów znających stan 
faktyczny musiało zaświadczyć przed sędziami królewskimi, która strona miała większe 
prawo do ziemi.
Assyzy z Clarendon (1166) i Northampton (1176) wprowadziły inny rodzaj ła-wy 
przysięgłych: sąd przysięgłych przedstawiania (Jury of present- ment) lub 
oskarżania (accusation). Dwunastu zaprzysiężonych ludzi, reprezentujących każdą 
setnie, miało „przedstawić" sądowi tych spośród swoich sąsiadów, którzy popełnili 
przestępstwa. Podobnie jak przysięgli z Wielkiej assyzy owi przysięgli 
„przedstawiania" nie byli sędziami czynu, lecz świadkami faktu - przynajmniej 
faktów związanych z opinią miejscową, jaką cieszył się oskarżony. Ich „przedsta-
wienie" prowadziło złoczyńcę przed sąd, a jeśli nawet zastosowano do niego tak 
zwany „sąd Boży", to choć uniknął szubienicy, musiał wyrzec się kraju. Kiedy w 
1215 r. sobór lateraneński zniósł zdyskredytowane „sądy Boże", zabraniając księżom 
brać udział w widowiskach z rozpalonym żelazem, otwarła się w Anglii droga do 
dalszego rozwoju systemu sądów przysięgłych. W ciągu późniejszego średniowiecza 
ława przysięgłych uległa stopniowemu przekształceniu: ludzie, którzy składali 
zeznania pod przysięgą, stali się sędziami, którzy osądzali świadectwa innych. W 
XV wieku sąd przysięgłych podobny do tego, jaki posiadamy obecnie, stanowił 
przedmiot chluby Anglików, i był przez naczelnego sędziego Fortescue z dumą 
przeciwstawiany procedurze francuskiej, która hojną ręką stosowała tortury 1.
1 System sądów przysięgłych stworzony przez Plantagenetów i ich sędziów zrodził   
się   pod   wpływem  metod,   jakich   używali   królowie   normandzcy   przy
207


Nowy wymiar sprawiedliwości Henryka II stał się popularny i był 
skwapliwie wykorzystywany. W społeczeństwie powoli wynurzającym się z 
barbarzyństwa okrucieństwo, gwałt i ucisk stanowiły rzecz codzienną, toteż 
dekret królewski dawał bezbronnemu przynajmniej od czasu do czasu pomoc i 
jakąś możność obrony. Jednak istniała też mniej pociągająca strona 
królewskiego wymiaru sprawiedliwości. Jego sądy były również narzędziami 
zdzierstwa, mającego na celu zapełnianie wiecznie nienasyconego skarbu. 
Kiedy Henryk II rozwijał zyskowną domenę sądów królewskich, powodowało 
nim nie tylko bezinteresowne pragnienie obdarzenia swych poddanych 
prawdziwą sprawiedliwością. Ryszard, Jan i Henryk III jeszcze mniej od niego 
troszczyli się o abstrakcyjną sprawiedliwość, a za to więcej o pieniądze i 
wszyscy w dalszym ciągu popierali królewską jurysdykcję. Sędziowie byli tak 
samo zajęci zbieraniem dochodów królewskich, jak realizowaniem pokoju 
królewskiego. Były to dwa aspekty tej samej działalności.
Szczególnie uciążliwe, niepopularne i wręcz potworne od czasów Henryka 
III było postępowanie General Eyre (powszechnego objazdu sądowego), 
które polegało na tym, że komisarza królewskiego posyłano do jakiegoś 
nieszczęsnego hrabstwa, by zrewidował tam wszystkie sądowe i finansowe 
posunięcia szeryfa i wolnych ludzi (freemen) od czasu ostatniego objazdu, 
który mógł się odbywać przed siedmiu lub więcej laty, i aby za lada 
przeoczenie ściągnął uciążliwe grzywny. W 1323 r., dla uniknięcia tej okropnej 
wizytacji, ludzie z Kornwalii uciekali wraz z rodzinami na wrzosowiska i do 
lasów. Za panowania Edwarda III General Eyres częściowo z powodu swej 
niepopularności przestały istnieć i odtąd sędziom objazdowym powierzano 
mniejsze funkcje. Jakkolwiek królewski wymiar sprawiedliwości stanowił 
główny czynnik postępu za rządów pierwszych Plantagenetów, jednak nie 
zasługuje on na większe pochwały niż inne ludzkie instytucje.
Henryk II był autokratą, lecz tak jak jego imiennicy z dynastii Tudorów żył 
w czasach, gdy ludzie bardziej niż czegokolwiek innego pragnęli silnego rządu. 
Jak oni był samowładcą, który rządził zgodnie z prawem, ufał swemu ludowi, i 
nie utrzymywał stałej armii, ale zachęcał poddanych do zbrojenia się, czego nie 
ośmielają się czynić niepopularni tyrani. Assyza o posiadaniu broni (Assize oj 
Arms) z 1181 r. postanawiała szczegółowo, jaką broń i uzbrojenie muszą
zbieraniu danych o townships dla Domesday i innych spisów. Ale zwyczaje anglo-
duńskie posiadały już za czasów Ethelreda pewien system zadziwiająco podobny do 
sądów przysięgłych „przedstawiania" Henryka II.
208


ludzie każdej warstwy - aż do najniższej grupy wolnych posiadaczy ziemi 
(freeholders) i rzemieślników włącznie - mieć w razie potrzeby przygotowane 
do służby królewskiej. Było to w swej tendencji zarządzenie antyfeudalne, 
przypominające stary saski fyrd, ale zapowiadające już nową Anglię, która 
dopiero powstała.
Dzięki Henrykowi Andegaweńskiemu anarchia została ukrócona w zaraniu 
naszych dziejów, a nie w późne południe, jak to się działo w feudalnych krajach 
kontynentu. Dzięki niemu też królewski pokój był utrzymywany za 
pośrednictwem krajowego Common Law, które - w przeciwieństwie do 
systemów zaczerpniętych bardziej bezpośrednio z prawa cywilnego rzymskich 
cesarzy - uczyniło swym sprawdzianem samo prawo, a nie wolę księcia.
209


ROZDZIAŁ  III
RYSZARD I \ WYPRAWY KRZYŻOWE. HUBERT WALTER i  KLASY 
ŚREDNIE. Z FEUDALIZMU WYRASTA KONSTYTUCJONALIZM. JAN i 
MAGNA CHARTA.  HENRYK  III i SZYMON  DE MONTFORT
Królowie:   Ryszard   I   (1189-1199);   Jan   (1199-1216);  Henryk 
III (1210-1272).
W IX i X wieku chrześcijaństwo otaczali wrogowie wdzierający się ze 
wschodu, południa i północy. Europa nie była atakującą, lecz atakowaną; nie 
eksplorującą, ale eksplorowaną. Jeżeli po epoce Karola wrogowie nie zagrażali 
już jej istnieniu, to w każdym razie mieli szansę, by uniemożliwić 
wykorzystanie jej mórz, posia-danych własnych wybrzeży, a tym samym 
zamknąć przed nią perspektywy handlu i ekspansji światowej, które kojarzą się 
nam z misją ludów europejskich. Na północy pogańscy Wikingowie panowali 
zarówno na morzu, jak i na wybrzeżach. Większa część Hiszpanii i Sycylii 
znajdowała się pod rządami Saracenów. Na Morzu Śródziemnym hulała flota 
muzułmańska i wikińska. Pogańscy Madziarowie znad dolnego Dunaju 
wdzierali się w samo serce Niemiec i na równinę Lombardii. Na morzu i na 
lądzie Europa była odcięta od wszystkiego, co leżało poza jej obrębem, nawet 
od Konstantynopola, ogniska wschodniego chrześcijaństwa i nauki.
W ciągu XI i XII wieku sytuacja się zmieniła. Rozpoczął się powolny 
podbój Hiszpanii od północy ku południowi. Na Sycylii zamiast Saracenów 
zapanowali Normanowie. Wikingowie zostali odparci albo nawróceni na 
chrześcijaństwo, a ich wspaniała energia, odrodzona w normandzkich 
wojownikach i mężach stanu, stała się czołową siłą chrześcijańskiego 
rycerstwa. Madziarowie również zostali ochrzczeni i ich królestwo węgierskie 
otworzyło armiom krzyżowców swobodny dostęp lądem na terytoria 
bałkańskie, do Cesarstwa Bizantyńskiego, a stąd do Azji Mniejszej i Ziemi 
Świętej. Władza na
211


morzu przeszła w ręce morskich republik włoskich, Wenecji i Genui, które 
dzięki temu mogły przewozić żołnierzy Krzyża na Bliski Wschód.
Tę świetną przemianę swych perspektyw Europa zawdzięczała głównie 
feudalizmowi. Mimo wszystkich swoich błędów chrześcijaństwo feudalne 
narzuciło Wikingom i Madziarom swoje ideały, jako coś wyższego od ich 
własnego ustroju społecznego. Ono też zahamowało napór muzułmanów. 
Kiedy rycerz feudalny szarżował, tak jak się teraz tego nauczył, z ciężką kopią 
wspartą o zbroję, nikt nie mógł się oprzeć jego natarciu. Piechota nie 
odgrywała już większej roli aż do czasu pojawienia się angielskich łuczników. 
W ciągu zaś XII i XIII wieku potęgę militarną feudalizmu ukoronowały 
udoskonalenia w budowie zamków. Słynny Chateau Gaillard Ryszarda I w 
Normandii i fortece krzyżowców na Wschodzie przewyższały znacznie zamki 
na kopcach otoczone palisadą, przy pomocy których Normanowłe z czasów 
podboju trzymali w szachu całą Anglię. Przewyższały one nawet czworokątne 
donżony, siedliska anarchii za panowania Stefana, albowiem schemat nowej 
architektury wojskowej zakładał długi mur ochronny, opasujący jeden wielki 
dziedziniec i broniony przez wieże umieszczone w odstępach wzdłuż jego 
obwodu. Typ ten reprezentują zamki w Conway, Carnarvon i Harlech, skąd 
Anglia Plantagenetów trzymała w ryzach Walijczyków, oraz zamek Bodiam w 
Sussex.
W tych zmienionych okolicznościach, dysponując tymi udoskonalonymi 
metodami prowadzenia wojny, feudalne chrześcijaństwo, które odzyskało 
wiarę we własne siły, musiało dążyć do ekspansji na zewnątrz. Wyprawy 
krzyżowe zaspokajały jednocześnie nakazy pobożności, jak i żądzę walki, 
eksploracji i rabunku. Nie były one przejawem polityki męża stanu w skali 
narodowej, ale błędnego rycerza, charakterystycznej postaci w życiu XII i XIII 
stulecia. Krucjaty stanowiły pierwszą fazę owych wypadów na zewnątrz 
niespokojnych i energicznych ludów nowej Europy, które nie miały ustać, póki 
nie objęły całej kuli ziemskiej. Ożywiał je ten sam duch, który ożywiał 
Wikingów, ale teraz skierowany nie do wewnątrz, przeciwko najżywotniejszym 
siłom Europy, lecz na zewnątrz przeciwko jej azjatyckim sąsiadom.
Na razie te pełne przedsiębiorczości siły, które pewnego dnia miały 
przekroczyć Atlantyk i Pacyfik, zwróciły się - przez nowo otwarte szlaki na 
Dunaju i Morzu Śródziemnym - na południowy wschód. Anglia leżąca w 
północno-zachodnim narożniku świata pozostała na uboczu. Rycerze angielscy 
przez długi czas uczestniczyli pojedynczo w wyprawach krzyżowych, ale ruch 
ten nigdy nie stał się przedsięwzięciem ogólnonarodowym i tradycją, jak we 
Francji. Przyczyna jest jasna. Francja posiadała wybrzeże śródziemnomorskie, 
Anglia go nie miała.
212


Tak więc Anglia nie brała właściwie udziału w pierwszej uwieńczonej 
największym sukcesem krucjacie, kiedy Godfryd z Bouillon (1095-99). wyzwolił 
Jerozolimę i założył w Syrii francuskie państwa. W trzeciej wyprawie krzyżowej 
podjętej dla odzyskania tych terytoriów, (1190-93). których większość utracono na 
rzecz Saladyna, król Ryszard Lwie Serce zdobył osobiście sławę największego z 
błędnych rycerzy. Zabrał on ze sobą wielu Anglików awanturniczego usposobienia, 
natomiast stateczna część baronów pozostała w domu, by rządzić wyspą w czasie 
jego nieobecności. Jeśli chodzi o lud angielski, to emocje trzeciej krucjaty o tyle tylko 
go poruszyły, że doprowadziły do kilku obrzydliwych pogromów Żydów.
Jednak pośrednio skutki wypraw krzyżowych były dla Anglii bardzo 
znaczne, ponieważ wzbogaciły i rozszerzyły umysłowość średniowiecznego 
chrześcijaństwa, którego cząstkę stanowiła Anglia. Dzięki krucjatom wielu 
najzdolniejszych ludzi z na poły tylko rozwiniętego społeczeństwa Zachodu z 
korzyścią zetknęło się z handlem, sztuką, nauką i wiedzą Wschodu. Zarówno 
saraceński wróg, jak i bizantyński sprzymierzeniec byli dziedzicami starszych i 
lepiej wyposażonych cywilizacji niż cywilizacja ówczesnej Europy. Nawet 
fortyfikacje były przeważnie naśladownictwem zamków, jakie krzyżowcy 
widzieli w Azji. Osiedla i porty założone przez „Franków" w Syrii przyczyniły 
się do rozwoju handlu między dwoma kontynentami.
Wyprawy krżyżowe wyniosły Wenecję, głównego pośrednika w tym 
handlu, na szczyty bogactwa i sławy, umożliwiły jej obywatelowi, Marco Polo, 
oraz wielu włoskim kupcom i misjonarzom przedrzeć się przez samo serce Azji 
- czasem aż do chińskiego wybrzeżu, a cała Europa i Anglia zalane zostały 
przedmiotami zbytku i sztuki Importowanymi lub naśladowanymi ze Wschodu. 
Jednocześnie rodząca się intelektualna ciekawość Zachodu, ucieleśniona w 
uniwersytetach i herezjach, podlegała głębokiemu oddziaływaniu wschodniej 
filozofii i nauki. Bogata, różnobarwna wstęga życia późnego średniowiecza, 
świat Dantego i Chaucera, nigdy by nie istniała, gdyby barbarzyńska Europa 
pozostała tak jak przed krucjatami zamknięta w sobie.
Takie oto zdobycze przywiozła Europa ze Wschodu. Zapału jej nie 
uwieńczyła nagroda w postaci trwałego wyzwolenia Grobu Świętego, ani w 
postaci braterskiej jedności chrześcijaństwa, bo opowieść o wyprawach 
krzyżowych jest jednym wielkim tej jedności zaprzeczeniem. Wyprawy nie 
wzmocniły też trwale Cecarstwa Bizantyń-nkiego, prawdziwego przedmurza 
naszej cywilizacji przeciw Islamowi, gdyż krzyżowcy z 1203 r. cesarstwo to 
nikczemnie zdradzili dla swych własnych celów. Jedyne, co krew i gorliwość 
krzyżowców naprawdę zdobyły dla potomności, to wzrost handlu, rzemiosła i 
zbytku, uciechy dla oka i ucha, dumę wyższego umysłu, początek wiedzy - jed-
213


nym słowem to wszystko, czym najbardziej pogardzał Piotr z Amiens i zeloci, 
którzy w prostocie swych serc pierwsi nawoływali do wyprawy.




Ryszard jako król Anglii (pan. 1189-99) był niedbałym i popularnym władcą, 
stale nieobecnym w kraju, jak przystało na błędnego rycerza. Udając się na 
długą krucjatę, wydał zarządzenia dotyczące rządu kraju, które zakładały z góry 
zakłócenie porządku publicznego przez jego brata, Jana. W ręce tego 
człowieka, notorycznego zdrajcy i nicponia, oddał sześć hrabstw, które były 
zwolnione od danin na rzecz skarbu i od wizytacji sędziów królewskich. Było to 
niebezpieczne posunięcie dla stworzonego przez Henryka II systemu 
bezpośrednich rządów królewskich; jednak system ten zapuścił tak głębokie 
korzenie, że nawet rokosz ukartowany przez Jana przeciwko nieobecnemu 
bratu nie zdołał wstrząsnąć państwem. Ryszard na krótko przedtem powołał 
Huberta Waltera na stolec arcybiskupi w Canterbury i wyznaczył go 
„justycjariuszem", czyli naczelnym urzędnikiem Korony (1193-1194). Hubert, 
poparty przez baronów oraz burmistrza i obywateli Londynu, stłumił zdradziecki 
bunt Jana i wykupił Ryszarda z austriackiego więzienia, dokąd w drodze 
powrotnej do kraju wrzucili go towarzysze--krzyżowcy. Ryszard odwdzięczył 
się Anglii za jej lojalność ogałaca-jąc ją raz jeszcze z pieniędzy i znów 
opuszczając ją od razu, by bronić swego andegaweńskiego dziedzictwa. Do 
Anglii nigdy już nie wrócił. W pięć lat później (1199) otrzymał śmiertelną ranę 
w jakimś niejasnym sporze z wasalem pod murami małej forteczki.
Hubert Walter rzeczywiście rządził Anglią lepiej, niżby to robił sam 
Ryszard. Nie tylko narzucał pokój królewski, ale zapoczątkował nową politykę 
zaufania w stosunku do średnich klas miejskich i wiejskich, co było doniosłym 
przygotowaniem wielkich zmian konstytucyjnych dwóch następnych panowań.
Angielskie miasta - z wątpliwym wyjątkiem Londynu i jeszcze jednego lub 
dwu innych - nawet te, które stanęły na miejscu rzymskich - nie były 
pozostałością rzymskich municipia, jak miasta francuskie i włoskie. Były to po 
większej części wsie albo strażnice, które rozrosły się za czasów saskich w 
osady targowel. Dlatego też w XII wieku miasta wciąż podlegały rządom 
pana, prałata lub króla, zależnie od właściciela gruntu, na którym je 
wybudowano. Obecnie rozpoczął się okres ich emancypacji, a najszybciej na 
ziemiach królewskich.
Prawda, że popieranie autonomii miejskiej, podobnie jak feudalnej nie leżało 
w planach Henryka II. Obie wydawały mu się jedna-


1 Zob. wyżej, s. 119.
214
 


kowo podejrzane jako wkraczanie w dziedzinę bezpośredniej władzy Korony. 
Ale - jeśli można odgadnąć myśli Huberta Waltera na podstawie jego 
postępowania - ten mądry prałat i mąż stanu rozumiał, że o ile przywilej 
feudalny osłabia władzę państwową, o tyle rozwój samorządu miejskiego ją 
wzmacnia.
Udzielił on różnym miastom nadań (charters), przyznających im przywilej 
samorządu, wykonywanego przez wybieralnych urzędników. Stary wyraz 
angielski alderman i wyraz mayor, importowany z Francji, odzwierciedlają 
dwojakie pochodzenie swobód średniowiecznych miast angielskich. Wydaje się 
w rzeczywistości, że Hubert, podobnie jak przed nim Henryk II, obawiał się 
owej szczególnej potęgi, jaką obywatele Londynu czerpali ze swych bogactw, 
liczby i położenia geograficznego. Niemniej jednak w okresie niepokojów, 
wywołanych przez intrygi Jana, londyńczycy zdołali raz na zawsze zapewnić 
sobie prawo obierania własnego burmistrza (mayora) - pierwszego urzędnika 
tak nazywanego w Anglii. Kiedy Jan wstąpił na tron, w dalszym ciągu 
prowadził, a nawet rozszerzył politykę sprzedawania miastom municypalnej 
niezależności.
Ten sam kierunek polityki Huberta Waltera, polegający na obdarzaniu 
zaufaniem i wykorzystywaniu klasy średniej jako narzędzia w rządzeniu 
państwem, daje się zaobserwować w sprawach hrabstw. Klasę wiejskiej 
szlachty, rycerzy, którzy osiedli w swych dworach, by w spokoju zajmować się 
rolnictwem, mądry justycjariusz zatrudniał coraz więcej w sprawach hrabstwa. 
Tu właśnie widzimy początki osobliwego angielskiego systemu rządzenia, w 
którym Korona, chcąc utrzymać królewski pokój, opiera się w dużej mierze na 
amatorskich usługach miejscowej szlachty, zamiast tego, by mieć całkowite 
oparcie w szeryfie i sędziach, lub w scentralizowanej biurokracji późniejszego, 
kontynentalnego typu. Nowa polityka osiągnęła pełny rozkwit w instytucji 
sędziów pokoju (Justices oj Peace) z późniejszych czasów. Za Ryszarda I 
szlachta jeszcze nie wykonywała swych zadań pod tą nazwą, ale już wtedy, 
jeśli nie wcześniej, rząd zmuszał jej członków, by działali jako koronerzy 
(Coroners) aby „utrzymywać roszczenia Korony", to znaczy bronili w 
hrabstwie królewskich praw sądowych i finansowych. Ich usługi nie zawsze 
bywały dobrowolne; zaiste funkcją średniowiecznej władzy królewskiej stało 
się zmuszanie Anglików, by przyzwyczaili się rządzić sami. Korona znalazła w 
rycerstwie hrabstwa użyteczne narzędzie kontroli nad szeryfem, którego 
zarówno król, jak i lud podejrzewali o częste nadużywanie jego wielkiej władzy.
Hubert Walter nie zachował w rękach swoich lub szeryfa prawa nominacji 
koronerów. Postanowił natomiast, że strony w sądzie hrabstwa, innymi słowy, 
miejscowa szlachta, mają wybierać spośród siebie czterech przedstawicieli, którzy 
będą występowali jako koronerzy (1194-98).
215


Na tej samej zasadzie zarządził, aby ława przysięgłych nie była jak 
dotychczas wybierana przez szeryfa, lecz by wybierała ją komisja złożona z 
czterech rycerzy, wybieranych również w sądzie hrabstwa. Mamy tu więc 
samorząd hrabstwa realizowany nie przez wielkich baronów, lecz przez 
miejscową drobną szlachtę (gentry); tutaj również spotykamy zasadę 
przedstawicielstwa. W ten sposób pod koniec XII wieku, a więc dwieście lat 
przed Franklinem z Prologu Chaucera, powstała w Anglii wiejska klasa 
średnia, przyzwyczajona do prowadzenia spraw publicznych i do idei wyboru 
przedstawicieli. Kiedy owa lokalna działalność drobnej szlachty i idea 
przedstawicielstwa przeniosły się na szerszą arenę parlamentu krajowego, 
pociągnęło to za sobą olbrzymie konsekwencje dla Anglii i świata.
Za panowania króla Jana feudalny opór baronów przeciwko nad-U9s-i2if>. 
miernym żądaniom Korony zaczął stopniowo przekształcać się w opór konstytucyjny, 
ogarniając wszystkie pozostałe klasy ludzi wolnych (freemeri). Król dzięki swej 
wszechwładzy oswoił kraj z pojęciem Common Law wspólnego dla całego kraju. Za 
rządów Jana, a po nim Henryka III, ludzie zaczęli ściślej formułować koncepcję prawa 
jako czegoś, co żyje własnym życiem, niezależnym od władzy królewskiej - czegoś 
stojącego ponad królem, przy pomocy czego powinien rządzić.
To, co byśmy dziś nazwali „ideami konstytucyjnymi", rozwijało się powoli, 
lecz stale w ciągu całego XIII stulecia. Nasza konstytucja była dzieckiem 
feudalizmu poślubionego Common Law. Bowiem feu-dalizm jest 
przeciwstawieniem despotyzmu. Może często być tyranią, może być czasem 
nawet anarchią, ale nigdy nie jest despotyzmem, gdyż polega na szczegółowo 
wypracowanej równowadze ściśle określonych praw i obowiązków, będących 
udziałem króla i różnych posiadaczy ziemi. Baronów i rycerzy osłaniało przed 
królem feudalne prawo i zwyczaj. Kiedy domagał się on więcej usług, danin lub 
zasiłków, niż to uświęcał zwyczaj, opierali się temu na podstawie prawa feudal-
nego. To było początkiem ruchu konstytucyjnego i parlamentarnego. Król 
zorientował się, że zamiast w każdej spornej sprawie przekonywać każdego 
pana z osobna o wiele szybciej dojdzie z nimi do porozumienia zbiorowo w 
narodzie albo w parlamencie.
Angielski konstytucjonalizm jest pochodzenia feudalnego w innym jeszcze 
sensie. Przeciwstawienie się królewskiemu despotyzmowi w XIII w. zostało 
uwieńczone powodzeniem, dlatego że klasa feudalna, w przeciwieństwie do 
ziemiaństwa (sąuires) późniejszych czasów, stanowiła w pewnym stopniu 
wciąż jeszcze klasę wojowników. Choć, jak widzieliśmy, wielu z nich nie było 
zaprawionych do wojny, jed-
216


nak wszyscy mieli kolczugi i konie bojowe, niektórzy brali udział w wyprawach 
krzyżowych, a wielu z nich żyło w stanie chronicznej wojny podjazdowej ze 
swymi walijskimi i szkockimi sąsiadami. Oto dlaczego baronowie z Magna 
Charta oraz stronnicy Szymona de Montfort mogli podnieść oręż przeciwko 
królowi. I dlatego też baronowie Bohun i Bigod na groźby Edwarda I odrzekli 
tak pewnie i śmiało: „Na Boga, panie królu, nie odejdziemy stąd ani nie bę-
dziemy wisieć". Sir John Eliot nigdy nie ośmieliłby się tak odpowiedzieć 
Karolowi I, a Pym i Cromwell musieli wejść na drogę rewolucji, ażeby 
utworzyć siłę zbrojną, którą parlamentarzyści średniowiecza posiadali 
normalnie i legalnie.
Jan był człowiekiem szczególnie nadającym się do wywołania ruchu oporu 
konstytucyjnego. Z natury fałszywy, samolubny i okrutny, stworzony do tego, by 
być znienawidzonym, wykazywał upór l taktyczną pomysłowość w realizacji 
swych planów, nie posiadał jednak zmysłu szerszej strategii politycznej i daru 
przewidywania. Nadużywał prawa feudalnego, nadużywał wspaniałej machiny 
państwowej, by wymuszać pieniądze od wszystkich klas swych poddanych, 
świeckich i duchownych, bogatych i biednych, od mieszczan i baronów- a 
następnie  trwonić je w niezdarnych i nieudanych próbach obrony swojcgo 
andegaweńskiego dziedzictwa przed rosnącą potęgą francuskich Kapetyngów. 
W 1204 r. utracił Normandię na rzecz. Filipa Augusta, a w dziesięć lat później 
jego plan odzyskania Jej za pomocą wielkiej europejskiej koalicji skierowanej 
przeciw Francji, zbankrutował wskutek klęski jego niemieckich aliantów pod 
Bouvines w 1214 roku . Te wydarzenia wraz z długotrwałym sporem Jana z 
papie żem, co pociągnęło za sobą rzucenie na Anglię interdyktu, stanowiły 
preludium do Magna Charta. Autorytet Jana załamał się, a siła, jaką poprzedni 
królowie Anglii czerpali ze swych posiadłości zagranicznych, przemieniła się w 
słabość.
Bitwa pod Bouvines, oprócz tego że pomogła Anglii stać się krajem 
konstytucyjnym, zapewniła ponowne zjednoczenie Francji pod rządami króla 
Filipa Augusta. Dwór francuski, rozmiłowany w poezji, oraz uniwersytet i 
szkoły budownictwa w Paryżu stanowiły ośrodek kulturalny Europy rycerzy i 
krzyżowców. Byłoby rzeczą naturalna, gdyby po bitwie pod Bouvines dwór ten 
stał się również ośrodkiem politycznym feudalnych prowincji francuskich. 
Jednak nie udało mu się rozwinąć takich instytucji administracyjnych, jakimi 
Plantageneci wzmocnili tron angielski, toteż w dniach Crścy i Agincourt 
monarchii francuskiej raz jeszcze sądzone było załamać się pod nowym 
atakiem angielskim z zewnątrz i zdradą feudalną od wewnątrz.
W tym czasie, między panowaniem Jana i Edwarda III, posiadło-
217



ści królów angielskich za granicą skurczyły się do rozsądnych rozmiarów. Ich 
imperium andegaweńskie już nie istniało; ale zatrzymali jeszcze Gaskonię i port 
Bordeaux, podnietę dla handlu zamorskiego, dostarczające taniego i 
doskonałego wina, zastępującego miód i piwo na stołach angielskiej klasy 
średniej i tym samym kładącego kres patetycznym wysiłkom naszych 
przodków, by hodować winorośl pod naszym bezsłonecznym niebem. Jednak 
związki z Gaskonią nie miały tej zażyłości tak charakterystycznej dla dawnych 
koneksji z Normandią, kiedy tylu baronów posiadało ziemie albo krewniaków 
po obu stronach Kanału. W ciągu 133 lat, jakie dzieliły utratę Normandii od 
początku wojny stuletniej, angielscy królowie, magnateria i rycerstwo chociaż 
wciąż jeszcze mówili jakąś karykaturą języka francuskiego, ale interesowali się 
już zagadnieniami właściwymi samej Anglii - jej stosunkami z Walią i Szkocją 
oraz rozwojem jej prawa i parlamentu. Ten nawrót do zainteresowań bardziej 
wyspiarskich uchronił nas przed zbyt bliskim utożsamieniem z Francją. Gdyby 
XIII-wieczna Anglia była zajęta obroną imperium Andegawenów przed królami 
francuskimi, odwracałoby to energię i myśli naszych przywódców od spraw 
narodowych i problemów wewnętrznych. Kiedy wreszcie Edward III w 1337 
r. podjął na nowo próby podboju Francji, prawo angielskie miało już wyraźnie 
określone formy, parlament szybko zyskiwał wyraźnie zarysowane cechy 
rodzime, a lud angielski był już świadom własnej odrębności.
Pierwszym wielkim krokiem na drodze konstytucyjnej była Magna Charta 
(1215). Zbrojni baronowie, którzy na łące Runnymede wymusili ją na królu 
Janie, nie zaliczali się, o ile nam wiadomo, do ludzi wybitnych, ale ich 
sprzymierzeniec, arcybiskup Stefan Langton, reprezentował wielkość moralną i 
intelektualną. Okazał się zresztą tym bardziej wielkim, że poparcie, jakiego 
udzielił sprawie konstytucyjnej, było sprzeczne z życzeniami wielkiego papieża 
Innocentego III, który w zamian za polityczną uległość ze strony Jana w 1213 
r. popierał go zawsze w sporach z poddanymi i oświadczył, że Magna Charta 
jest nieważna i pozbawiona mocy prawnej. Zważywszy, że Stefan Langton 
zawdzięczał swój wybór na arcybiskupa Canter-bury poparciu papieża, trzeba 
stwierdzić, że jego odwaga w kwestiach politycznych Anglii jest specjalnie 
godna podkreślenia.
Baronowie działali samolubnie i tak samo świadomie w interesach swej 
klasy jak - w stopniu ani mniejszym, ani większym - inne klasy i partie 
angielskie, które w następnych stuleciach brały udział w rozwoju „naszej 
szczęśliwej konstytucji" dochodząc swych praw, co doprowadzało do 
praktycznego kompromisu. Niewątpliwie zaprze-
218


czaliby żarliwie, gdyby można było im przedstawić przeidealizowane 
interpretacje Wielkiej Karty, jakie panowały w czasach Stuartów i 
Hanowerczyków - takie na przykład, jak głębokie przekonanie, że paragraf 39 
żądał sądu przysięgłych dla najpośledniejszego chłopa poddanego albo że 
paragrafy 12 i 14 domagały się uchwalania wszystkich podatków przez 
narodowy parlament. Żądania baronów były bardziej ograniczone i 
praktyczniejsze, dlatego też zapoczątkowały one z powodzeniem ruch, który w 
końcu doprowadził do takich swobód dla wszystkich, o jakich wtedy nikomu się 
jeszcze nie śniło.
Baronowie zebrali się, aby uniemożliwić królowi nadużywanie zatargów 
feudalnych i ściąganie zasiłków i opłat spadkowych z ich ziem ponad to, na co 
zezwalał zwyczaj feudalny. Nazywano to ruchem „o prawo dzierżawcy" ze 
strony gnębionej klasy wyższej przeciwko właścicielowi ziemi, królowi. Należy 
jednak pamiętać, że to, co król niesłusznie ściągał z baronów, bywało w 
większości wyciśnięte przez nich od klas niższych. Baronowie chcieli również 
w jakiś sposób ograniczyć całkowitą władzę króla wycofywania jedna po 
drugiej spraw z ich sądów i przenoszenia ich za pomocą procedury dekretal-
ncj do sądów królewskich. Dla tych celów baronów możemy żywić mniejszą 
sympatię niż dla poprzednich. Ujmując jednak całość sytuacji, trzebił dojść do 
przekonania, że był najwyższy czas, aby cał-kowita władza króla uległa 
ograniczeniu lub przeszła w ręce narodu, a nikt inny, tylko baronowie mogli 
zapewnić skuteczność takiego ruchu.
Stefan Langton był światłym przewodnikiem swych sprzymierzeńców - 
baronów, ale nawet bez niego okoliczności w tym okresie składały się w Anglii 
tak, że popychały ich na drogę prawdziwego postępu. Albowiem siła aparatu 
państwowego Plantagenetów uniemożliwiała nawrót do feudalizmu w czystej 
formie, zresztą baronowie o tym nawet nie myśleli. Nie pragnęli oni wcale 
zburzyć dzieło Henryka II, które stało się częścią ich własnego życia i życia 
narodu. Wiedząc, że jest niezniszczalne, chcieli tylko poddać je jakiejś formie 
wspólnej kontroli, i zapobiec temu, by nie stawało się narzędziem woli jednego 
człowieka.
W Anglii na sto lat przedtem, a w Szkocji i na kontynencie jeszcze w tym 
czasie, polityka baronów zmierzała do zachowania przez każdego z nich 
indywidualnej niezależności i prywatnych „swobód" we własnych dobrach z 
wyłączeniem królewskich urzędników. Ale w Anglii po Henryku II nie było co 
o tym nawet marzyć. Nowa angielska polityka baronów, której zasady zawarte 
są w Wielkiej Karcie, ma na celu uzyskanie „swobód" publicznych i kontrolę 
nad królem przez wprowadzenie Common Law, zgromadzenia baronów i 
porozumienie z innymi klasami. Kiedy baronowie wymusili słynne ustęp-
 219


stwo, że żaden nadzwyczajny scutage ani podatek nie będzie nałożony na 
nasze królestwo, chyba że przez powszechną radę królestwa, i „w podobny 
sposób będzie czynione co do podatków od miasta Londynu", - to choć w 
dalszym ciągu określali common council jako ściśle feudalne zgromadzenie 
królewskich dzierżawców - niemniej jednak zrobili krok w kierunku 
parlamentaryzmu i zasady „nie ma opodatkowania bez przedstawicielstwa". 
Był to krok bardzo mały, ale za to pierwszy, a właśnie pierwszy krok 
najbardziej się liczy.
Ponadto baronowie na Runnymede nie byli dość silni, by się buntować 
przeciwko synowi Henryka II bez pomocy innych klas, które Jan uciskał i 
zrażał do siebie. Londyńczycy otworzyli bramy przed armią baronów i wyszli w 
pole w szyku bojowym. Kler udzielił im swego moralnego i politycznego 
poparcia. Liberi homines, czyli wolni ludzie (freemen) - obejmujący z grubsza 
wszystkie klasy powyżej nie branych pod uwagę villeinów - pomogli swoją 
milczącą aprobatą; na nic by się nie przydało Janowi zwoływać pospolite 
ruszenie (fyrd) wszystkich wolnych ludzi przez Assyzę o posiadaniu broni, 
jakby to w przypadku rebelii baronów uczynił Henryk II. Po raz pierwszy lud 
angielski stanął po stronie baronów przeciw Koronie, ponieważ mógł to uczynić 
bez obawy odrodzenia się anarchii feudalnej.
Każda klasa która pomagała lub zachęcała do tego ruchu, miała swój udział 
w korzyściach zawartych w paragrafach Wielkiej Karty. W tym sensie 
możemy nazywać ją dokumentem narodowym, chociaż nie żądano niczego dla 
„ludu" albo „narodu" jako całości, gdyż te abstrakcyjne pojęcia nie zaczęły 
jeszcze oddziaływać na umysły ludzi. Ochrona przed urzędnikami królewskimi i 
prawo do uczciwego i legalnego postępowania sądowego zostało przyznane 
wszystkim wolnym ludziom (freemen). Termin ten w 1215 r. miał ograniczony 
zasięg, ale w następnych trzech stuleciach dzięki ewolucji ekonomicznej i 
prawnej objął potomstwo każdego villeina w całym kraju, kiedy wszyscy 
Anglicy stali się „wolnymi ludźmi" w oczach prawa.
Kilka paragrafów w Wielkiej Karcie wyraża ducha wolności indywidualnej, 
tak jak ją odtąd rozumiano w Anglii. A stałe powtarzanie w ciągu stuleci 
owych śmiałych słów przez ludzi, którzy nie znali ich technicznego znaczenia, 
jakie miały dla tych, którzy pierwsi je zapisali, było ogromną pomocą w 
ukształtowaniu się charakteru narodowego:
„Żaden człowiek wolny nie będzie ujęty, ani uwięziony, ani wyrugowany z 
majątku, ani wygnany, ani zniszczony w jakikolwiek sposób, ani też nie 
będziemy go sądzili ani pozywali, jak tylko przez prawowity sąd jego równych 
albo i przez prawo krajowe".
Liczne paragrafy stawiają silne hamulce rozmaitym bezprawnym i 
tyrańskim praktykom urzędników królewskich zarówno w lasach,
220


jak i gdzie indziej, które to praktyki - gdyby je cierpliwie znoszono - 
wytworzyłyby tradycję najgorszego typu kontynentalnego droit administratif.
Kartę uważano za akt doniosły, ponieważ wskazywała określone i 
praktyczne środki przeciwko chwilowemu złu. W jej sformułowaniach było 
bardzo mało abstrakcji, mniej nawet niż przypuszczały późniejsze pokolenia. 
Jednak właśnie abstrakcyjny i ogólny charakter wydarzenia na Runnymede 
nadał jej tak wielkie znaczenie w historii. Król został przywołany do porządku 
nie przez gromadę reakcyjnych feudałów, lecz przez społeczność kraju pod 
przewodem baronów; tyran został podporządkowany prawom, których 
stosowanie i dowolne zmiany były dotychczas jego prywatnym przywilejem. 
Rozpoczął się proces, który miał się zakończyć złożeniem władzy Korony w 
ręce całej społeczności.
Z tego właśnie powodu dokument tak rzeczowy, jak Karta, tak pozbawiony 
uogólnień, w jakie obfituje późniejsza amerykańska Deklaracja Niepodległości, 
tak całkowicie nieświadomy „praw człowieka", wywarł tak głęboki i trwały 
wpływ na wyobraźnię - w każdym znaczeniu tego słowa - następnych epok. 
W ciągu XIII wieku „walka o Kartę" z jej ciąglo nowymi wydaniami, 
rewizjami, pogwałceniami i potwierdzeniami była polem bitwy stronnictw - 
jakkolwiek obie strony bieg wypadków unosił od feudalnych consilia z 
paragrafów 12 i 14 ku szerszemu ideałowi narodowego parlamentu. Jednak 
dopóki parlament okresu Edwardów nie ustalił się na dobre, Karta pozostawała 
w myślach ludzkich na pierwszym planie.
W XIV i XV w. zeszła na plan dalszy widocznie dlatego, że spełniła już 
swoje zadanie. Parlament zajął w umysłach ludzkich to miejsce, które ongiś 
zajmowała Karta. Ostatnich kopistów i pierwszych drukarzy nie wzywano 
nigdy, aby wydawali popularne wersje angielskie tego wielkiego dokumentu. 
Za czasów Tudorów Karta była nawet bardziej niemodna, gdyż podkreślała 
różnicę między interesami księcia i ludu, którą w ciągu całego XVI wieku i 
książę i lud z równą skwapliwością negowali. Król Jan Szekspira zdradza, że 
autor niewiele wiedział, a jeszcze mniej troszczył się o Kartę, choć 
wyczerpująco i swobodnie potraktował ludzką tragedię detronizacji i śmierci 
Ryszarda II.
Gdy jednak za Jakuba I książę i lud znowu poczęli zajmować sprzeczne 
stanowiska, Magna Charta szybko nabrała z powrotem swego dawnego, a 
nawet większego splendoru. Historycy i prawnicy, którzy bronili naszych 
swobód parlamentarnych w czasach Coke'a i Seldena, widzieli wyłaniającą się 
z mgły wieków gigantyczną postać Wielkiej Karty, jako bogini angielskiej 
wolności. Ich fałszywe interpretacje jej postanowień były wówczas pożyteczne 
dla sprawy wolności w tym samym stopniu, w jakim obecnie zdumiewają 
medie-
221


wistów. Pod sztandarem Runnymede toczono i wygrano bitwę przeciw 
Stuartom o parlament i o Common Law.
W XVIII wieku, w epoce nie kwestionowanej wolności, gwarantowanej w 
wielu „kartach", i niezaprzeczalnych praw, największą ze wszystkich Kart czcił 
Blackstone, Burkę i cała Anglia. Stała się ona symbolem ducha całej naszej 
konstytucji. Toteż kiedy z brzaskiem epoki bardziej aktywnej demokracja 
wystąpiła przeciw ustalonemu porządkowi rzeczy, każda ze stron walczących 
występując do boju niosła jako arkę przymierza Wielką Kartę. Stronnicy Pitta 
chlubili się wolną i sławną konstytucją wydaną w namiotach łąki Runnymede, 
teraz atakowaną przez nikczemnych jakobinów i lewellerów; radykałowie 
powoływali się na literę i ducha Wielkiej Karty występując przeciwko 
„ustawom kneblującym", sądom obsadzonym przez kreatury oraz 
ograniczeniom prawa wyborczego. Ameryka zbuntowała się w imię Karty i w 
niej doszukuje się duchowej łączności z nami. Naszej własnej, pozbawionej 
złudzeń epoce przypadło w udziale badanie jej jako dokumentu historycznego, 
przy czym powinniśmy stale pamiętać, że jej znaczenie historyczne polegało nie 
tylko na tym, co ludzie z 1215 r. rozumieli przez jej postanowienia, ale i na jej 
oddziaływaniu na wyobraźnię ich potomków.
Baronowie nie mając najmniejszego pojęcia o instytucjach parlamentarnych 
potrafili wymyślić tylko najniezdarniejsze środki egzekwowania układu, który 
wymusili na swym przebiegłym i zdolnym przeciwniku wykorzystując jego 
chwilowe tarapaty. W jednym z końcowych paragrafów Karty Jana zmuszono 
go do przyznania rewolucyjnemu komitetowi, złożonemu z 25 baronów, prawa - 
w przypadku jeśliby złamał któryś z warunków - do „egzekwowania z Nas na 
wszelkie możliwe sposoby, a mianowicie przez zajęcie naszych zamków, ziem i 
posiadłości i w każdy inny sposób, jaki potrafią". Bezpośrednio po Runnymede 
sytuacja rysowała się w najczarniejszych barwach: Jana buntowali papież i 
jego legat, by odrzucił Kartę, podczas gdy baronowie wzywali zbrojnej 
interwencji księcia francuskiego. Od konieczności dokonania wyboru pomiędzy 
okrutnym despotyzmem a cudzoziemską dynastią ocaliło nas to szczęśliwe 
przejedzenie się „brzoskwiniami i świeżym jabłecznikiem" (1216). Śmierć Jana 
stworzyła ostatnią szansę do ponownego zjednoczenia narodu w oparciu o za-
sadę Wielkiej Karty.
Sprawa małoletniego króla Henryka III pozostawiona w rękach 
patriotycznych mężów stanu jak. William Marshall i Hubert de Burgh, z 
Langtonem jako pośrednikiem między stronnictwami, znalazła życzliwy 
oddźwięk w narodzie. W ciągu kilku lat w kraju zapanował pokój. Kartę 
wydano na nowo z pewnymi zmianami; Francuzi zostali wypędzeni, a 
wzrastający wpływ papieża na naszą politykę uległ zahamowaniu. Zamki, które 
klasy feudalne wybudowały dla siebie,
222


albo skonfiskowały Koronie w czasie wojny domowej, zostały zburzone lub przeszły z 
powrotem w ręce króla, w wielu przypadkach po dłuższym oblężeniu. Małoletność 
Henryka III, która przypadła na 1216-27. okres wojny domowej i zapowiadała powrót 
anarchii, wyszła Anglii na dobre dzięki uczciwości i zdolnościom mężów stanu, 
sprawujących władzę w imieniu króla, który nigdy później władzy tej równie dobrze 
nie sprawował. Na okres ten przypada wzrost autorytetu Rady Królewskiej, za której 
pośrednictwem Marshall i de Burgh musieli działać w czasie swej regencji. Ale 
pomimo to Rada wciąż jeszcze była ciałem zupełnie nieokreślonym.
Henryk III czcił tak dalece pamięć Edwarda Wyznawcy, którego 
przypominał pod wieloma względami, że zburzył wzniesiony przez Wyznawcę 
kościół, który ten uważał za główne dzieło swego życia, a dla uczczenia 
Edwarda wybudował wokół wysoko wznoszącej się jego świątyni znane nam 
Opactwo Westminsterskie.
Osobista pobożność Henryka kierowała jego działalnością polityczną. Ona 
to uczyniła z niego narzędzie ambicji papieża w Anglii i w Europie. Ponieważ 
kler nic miał żadnych środków ochrony przed papieżem z wyjątkiem władzy 
królewskiej , odstępstwo króla wystawiło duchowieństwo na bezpośredni atak 
rzymskiej pożądliwości. Wielu Włochów i innych cudzoziemców, często ludzi 
spod ciemnej gwiazdy, na ogół przebywających stale poza krajem, a prawie 
zawsze nie nadających się do sprawowania opieki duchownej nad duszami w 
Anglii, na podstawie „prowizji" papieskich wyposażono podstępnie w 
niezliczone beneficja. W pewnym przypadku papież wynagrodził lojalność 
Rzymian obietnicą następnych 300 beneficjów, jakie zawakują w naszym kraju. 
Jednocześnie kler angielski był bezlitośnie opodatkowany dla podtrzymania 
politycznych planów papiestwa skierowanych przeciwko cesarzowi 
Fryderykowi II i innym władcom. Wszystkie te doświadczenia wywołały w 
Anglii powszechny nurt antypapieski, który stale wzbierał na sile aż wyładował 
się w reformacji. W dawniejszych czasach, przynajmniej od podboju 
normandzkiego, Anglicy uchodzili za szczególnie lojalnych poddanych papieża. 
Ta nowo powstała wrogość do kurii rzymskiej, jakkolwiek podzielana przez 
wielu przedstawicieli duchowieństwa, nie znajdowała aż do czasu Wiklefa 
żadnej teoretycznej podstawy w doktrynie kościelnej, potrafiła na-tomiast od 
czasu do czasu znaleźć wyraz w aktach państwowych.
Popierając konsekwentnie ambicje papieskie w Europie i we Włoszech, 
Henryk III pozwolił swemu drugiemu synowi, Edmundowi Lancaster, przyjąć 
sporną koronę Sycylii (1255), a swemu bratu, Ryszardo- 
223


 wi Kornwalijskiemu kandydować na tron cesarski (1257). Spodziewano się, że 
w pierwszym przypadku Anglia opłaci koszty wojny o sukcesję, a w drugim - 
poniesie koszty przekupstwa związanego z elekcją. Żądania te, nie mające nic 
wspólnego z interesami angielskimi, wywołały wściekłość baronów i narodu.
W ten sposób w ciągu całego pokolenia po dojściu króla do pełnoletności 
trwały złe rządy, budząc niezadowolenie, które wreszcie wyładowało się w 
nowym okresie wojny domowej i tworzenia konstytucji (1258-65) . Była to 
wciąż „walka o Kartę", kontynuacja kwestii spornych poruszanych za 
panowania Jana, jednak z pewną znamienną różnicą. Za króla Jana był to 
pojedynek pomiędzy królem z jednej strony a baronami popieranymi przez lud z 
drugiej. Za Henryka konflikt stał się trójstronny. „Kawalerowie" (Bachelors) 
*, to jest rosnąca klasa rycerzy i drobnej szlachty (gentry), przyzwyczajonych 
do lokalnej działalności w charakterze koronerów i sędziów przysięgłych, 
przyjęła obecnie własną linię postępowania w polityce narodowej. 
Niezadowoleni z egoizmu baronów, który ujawnił się w Prowizjach 
Oksfordzkich (1258) domagali się i w końcu uzyskali, że baronowie musieli im 
jako wasalom i dzierżawcom przyznać takie same przywileje, jakie dla własnej 
korzyści wymusili na królu, najwyższym właścicielu ziemskim. W sporze zaś 
między królewskim wymiarem sprawiedliwości a pańskim, bachelors popierali 
sądy królewskie.
Rzeczywista siła stronnictwa Henryka polegała na tym rozdwojeniu 
przeciwników, co skwapliwie pragnął wyzyskać jego zdolny syn Edward. 
Wielu baronów, przeciwstawiając się ruchowi bardziej ludowemu, przeszło w 
końcu na stronę króla, podczas gdy stronnictwo konstytucyjne albo 
reformatorskie, zdążając nadal pod flagą Szymona z Montfort, było niemal tak 
demokratyczne, jak barońskie. Podobnie do wojny domowej z czasów 
Stuartów spór stał się bardziej walką idei niż walką klas.
W momencie kryzysu końcowego, koncentrującego się wokół zwy-. 
cięstwa de Montforta pod Lewes (1264) i jego porażki pod Evesham w roku 
następnym (1265), stronnictwo jego składało się z reformatorskiej części ba-
ronów, bardziej uświadomionych politycznie rycerzy i gentry, najlepszych 
elementów spośród duchowieństwa buntujących się przeciwko sztucznemu 
związkowi papieża z królem, studentów uniwersytetu w Oksfordzie oraz z 
innych elementów ludowych, do których apelowali braciszkowie z zakonów 
żebrzących, będący u zenitu swego demokratycznego zapału do działania 
wśród biedaków. Szymon, mimo że wyklęty przez papieża, miał jednak po 
swojej stronie bardziej ważkie siły religijne. A do jego stronników trzeba też 
zaliczyć oby-
* „Kawaler" (bachelor) - rycerz, który z powodu młodego wieku lub nie-
dostatecznej liczby własnych wasali znalazł się pod sztandarem innego, starszego lub 
możniejszego od siebie rycerza.
224


wateli Londynu, których szeregi uciekające pod Lewes ścigał książę Edward 
na wzór Ruperta, podczas gdy Szymon, niczym później Oliver niszczył główny 
trzon armii królewskiej.
Wiersze i traktaty polityczne owej epoki wykazują jasno, że to 
reformatorskie stronnictwo z ostatnich lat Szymona rozumiało wyraźnie prawo 
jako coś, co stoi ponad królem1. Przy tym wielu zwolenników Szymona, 
podobnie jak i ich wodza, przepełniał zapał religijny, oddany sprawie reformy, 
jako będącej wolą Boga.
Szymon de Montfort, hrabia Leicester, był Francuzem z pochodzenia i 
wychowania, jednak w epoce, kiedy wyższa klasa angielska mówiła na co 
dzień po francusku, nie przeszkodziło mu to zostać w głębi serca Anglikiem. 
Należał do tych władczych natur jak Crom-well i Chatham, które nie umieją 
grać drugorzędnej roli i których oskarżać o ambicję wydaje się czymś 
niestosownym. Podobnie do wiciu ludzi tego rodzaju nie był nadmiernie 
skrupulatny. Ale on również nauczył się utożsamiać swoją sprawę ze sprawą 
ojczyzny, kraj zaś czuł to i wiedział o tym. Szerszą koncepcję patriotyzmu 
zaczerpnął w dużym stopniu z długoletniej przyjaźni z jednym z naj-
szlachetniejszych, najmądrzejszych i najbardziej wykształconych mężów owego 
niezwykłego stulecia, biskupem Lincolnu Grossetete (zmarł 1253), który przez 
wiele lat stał na uboczu, ponieważ krytykował rządy królewskie i papieskie w 
Anglii. Szymon był przyjacielem i następcą Gros-setete'a, tak jak Cromwell 
Hampdena, a któż mógłby orzec, czy poprzednik aprobowałby wszystko, gdyby 
żył?
Stronnictwo, któremu przewodził Szymon w ostatnich dwóch latach swego 
życia, było uderzająco podobne do partii Cromwella zarówno jeśli chodzi o siłę, 
jak i o słabe strony. Demokraci wyprzedzający epokę demokracji, znaleźli się 
w sytuacji nie do utrzymania i nie byli w stanie sami doprowadzić do 
porozumienia. Ale działalność ich przesądzała przyszłość, przynajmniej w 
sensie negatywnym. Bitwa pod Lewes podobnie jak bitwa pod Naseby 
wygrana dzięki modłom, śpiewom psalmów i zimnej stali, była jak Naseby 
faktem, którego nigdy nie dało się wymazać. Restauracja Henryka III nie była 
w większym stopniu powrotem do dawnego despotyzmu niż restauracja Karola 
II. W każdym z tych przypadków przyjęto ją Jako jedyny możliwy sposób 
uzyskania rządu za zgodą powszechną.
Były jednak też różnice. Wraz z Cromwellem zginęło więcej tego, co cenił 
niż w przypadku Moritforta. Nie jest paradoksem twierdzenie, że częściowo 
stało się tak dlatego, że Oliver osiągnął większe od Szymona sukcesy jako 
rządca kraju. Rządy kromwelowskie przedłuża-
1 Świadczy o tym na przykład wyjątek z piosenki politycznej z czasów hitwy pod 
Lewes:
„Nam Rex omnis regitur legibus quas legit. Rex 
Saiil repellitur, quia leges fregit".



225
 


no siłą przez dwanaście lat, toteż w końcu reakcja ludu przeciwko 
wszystkiemu, co się z tymi rządami wiązało, była o wiele silniejsza. Rządy 
Szymona trwały niewiele ponad rok i w rzeczywistości nie zdołał on nigdy 
zaprowadzić porządku na północy i zachodzie kraju. A jednak właśnie Szymon, 
umierający za wolność na polach Evesham, stał się w wyobraźni ludowej 
ukochanym męczennikiem - rola, która potem dzięki Cromwellowi przeszła na 
Karola I. Był jeszcze jeden powód, dla którego dzieło Szymona odniosło 
korzyść z jego śmierci: podbił on umysł swego największego wroga, zwycięzcy 
spod Evesham. Syn i dziedzic Henryka III, Edward, „należał do tych ludzi, 
których rewolucje uczą". Nauczył się więc, że król musi panować zgodnie z 
prawem i poprzez prawo, i że Korona przeciwstawiająca się narodowi 
mniejszą ma siłę, niż Korona mająca oparcie w parlamencie.
Czym więc był parlament? Nazwa parliamentum, „sklep z gadaniną" jak 
przetłumaczył to Carlyle, „konferowanie" lub „dyskusja" jak trafniej można by 
to tłumaczyć - została po raz pierwszy zastosowana za panowania Henryka III 
do czysto feudalnych zgromadzeń królewskich dzierżawców zasiadających z 
innymi członkami w królewskiej curia. Wtedy nazwa „parlament" jeszcze nie 
zawierała w sobie jakiejś idei wyboru lub przedstawicielstwa ani też nie 
oznaczała koniecznie zgromadzenia prawodawczego albo uchwalającego 
podatki. Była to po prostu curia, czyli rada królewska, ów wymykający się 
określeniom Proteusz, występująca w swej najszerszej i najbardziej uroczystej 
postaci, kiedy to baronowie i urzędnicy królewscy spotykali się, by 
„rozmawiać" - debatować nad ogólnymi problemami polityki zagranicznej i 
wewnętrznej, dyskutować na temat petycji, zażaleń, środków i sposobów, 
nowych zarządzeń na piśmie i aby prowadzić państwowe procesy sądowe. 
Ciało to było na równi ciałem ustawodawczym i administracyjnym, 
finansowym i sądowym. „Rozmawiając" - działało, gdyż było miniaturą 
wszystkich władz w państwie. Ale metoda doboru jego członków nie była 
jeszcze określona.
W ciągu panowania Henryka III weszła w życie zależna od okoliczności i 
zmienna praktyka wzywania na to wielkie zgromadzenie dwóch lub więcej 
rycerzy wybranych w każdym sądzie hrabstwa, aby to hrabstwo 
reprezentowali. Nie miało to na celu stworzenie nowego zgromadzenia albo 
„zapoczątkowania parlamentu", chodziło tu jedynie o powoływanie jakichś 
nowych ludzi na plenarne sesje starej curia regis. Nie było to również 
pociągnięcie stronnictwa królewskiego ani opozycyjnego, po prostu obie strony 
czuły, że najlepiej będzie wiedzieć, co myślą bachelors. Była to ewolucja 
niewymuszona,
226


tak naturalna, że nie zwracała niczyjej uwagi. Od dwóch pokoleń rycerze 
wybrani przez sąd hrabstwa załatwiali lokalne sprawy z królewskimi sędziami i 
urzędnikami1. Wydawało się, że zwołanie ich zbiorowo, w jakimś punkcie 
centralnym, na spotkanie z królem wśród jego sędziów i urzędników, stanowi 
drobną zmianę. Poza tym przedstawiciele poszczególnych hrabstw i miast już 
od dawna mieli zwyczaj bywania w radzie królewskiej dla załatwiania spraw 
swego okręgu. Nam, którzy wiemy o wszystkim, co miało nastąpić, krok ten 
polegający na wezwaniu ich zbiorowo i oficjalnie, może się wydawać olbrzymi. 
Ale w świecie średniowiecznym przedstawicielstwo społeczności stanowiło 
normalną drogę załatwiania spraw i zastosowanie go do czołowego 
zgromadzenia królestwa, było zbyt oczywiste, by mogło wywołać jakieś uwagi. 
Gdy wiatr sieje żołędzie, nie baczy na to leśniczy.
Wtedy i długo potem wezwanie do parlamentu uważano często za ciężar, 
znoszony niechętnie dla dobra publicznego, tak jak jeszcze dziś traktuje się 
podobny do tego obowiązek zasiadania w sądzie przysięgłych. Społeczności, 
zwłaszcza miasta, częstokroć zaniedbywały wysyłania swych przedstawicieli; 
a nawet rycerze wybrani z hrabstwa ukrywali się niekiedy, by uniknąć tego 
obowiązku. Musiało to być niewątpliwie irytujące, kiedy rozglądałeś się po sali 
w sądzie hrabstwa, by pogratulować z ironią nowemu członkowi jego 
kosztownej i niebezpiecznej godności, i nagle przekonałeś się, że rycerz ten 
wymknął się po cichu i pocwałował na koniu by schronić się w ukryciu, a Sąd 
ciebie wybiera na jego miejsce! „Prawo wyborcze" nie było wtedy przywilejem 
lub „prawem człowieka". Za panowania Edwarda III odległe miasteczko 
Torrington w Dewonie wystąpiło z petycją i	uzyskało „przywilej", 
zwalniający je od wysyłania członków do parlamentu; bowiem pokrycie 
wydatków związanych z wyjazdem spadało na barki społeczności, która tych 
członków posyłała.
Niemniej jednak obecność rycerzy z poszczególnych hrabstw wzmacniała 
autorytet i była pomocna w obradach parlamentu magnatów. Rząd przekonał 
się, że jest rzeczą dogodną i korzystną zmusić „społeczności" (communities) 
lub „gminy" (commons) królestwa do obecności w parlamencie poprzez 
swoich przedstawicieli. Toteż w roku rewolucji, po bitwie pod Lewes (1265), 
Szymon z Montfort wezwał nie tylko rycerzy z hrabstw, ale też po raz 
pierwszy po dwóch przedstawicieli z każdego mającego przywileje miasta 
(chartered borough). Wiedział zapewne, że mieszczanie będą jego 
zwolennikami, i był też pierwszym z naszych władców, który dostrzegł, że 
stanowisko rządu utworzonego przez stronnictwo można wzmocnić przez 
zwołanie przedstawicieli wszystkich społeczności i porozumienie się z nimi. Był 
to pewien ro-

227


dzaj „propagandy" istotniejszej od wszelkich korzyści finansowych i prawnych 
uzyskanych na zgromadzeniu. Z pisemnych zarządzeń dowiadujemy się, że 
mieszczan wezwano, nie wiemy jednak ilu ich przybyło i co robili, o ile w ogóle 
coś robili. Ten szczególny parlament był zgromadzeniem rewolucyjnym, na 
które wezwano tylko tych baronów, którzy należeli do stronnictwa Szymona, 
ale stworzył on precedens wzywania również mieszczan, co naśladowano w 
bardziej systematycznie zwoływanych parlamentach Edwarda I.
Twórcą angielskiego parlamentu nie był jeden człowiek, ani Szymon, ani 
nawet Edward. Nikt go nie stworzył, ponieważ wyrósł sam. W ciągu wielu 
stuleci był on naturalnym wynikiem zdrowego rozsądku i dobroduszności ludu 
angielskiego, który na ogół wolał komisje od dyktatorów, wybory od walk 
ulicznych, a „sklep z gadaniną" od trybunałów rewolucyjnych.

228


ROZDZIAŁ    IV
ZMYSŁ ZBIOROWOŚCI W ŚREDNIOWIECZU. UNIWERSYTETY. 
ZAKONY ŻEBRZĄCE. ŻYDZI. COMMON LAW I PRAWNICY. 
PARLAMENT ZA PANOWANIA EDWARDÓW. IZBA GMIN. SĘDZIOWIE 
POKOJU
Królowie: Edward I (1272-1307); Edward II (1307-1327).
W średniowieczu ludzie myśleli i działali w ramach zbiorowości. O 
stanowisku społecznym każdego człowieka decydowało miejsce, jakie 
zajmował w danej społeczności - włości feudalnej, mieście, cechu, 
uniwersytecie albo klasztorze. Villein i mnich niemal nie istnieli w oczach 
prawa, chyba że za pośrednictwem pana włości lub opata klasztoru. Nikt jako 
istota ludzka lub jako angielski poddany nie posiadał „praw" czy to do 
zatrudnienia, czy też do głosowania, czy wreszcie do czegokolwiek poza 
źdźbłem miłosierdzia chrześcijańskiego. Jednostką średniowiecznego 
społeczeństwa nie był ani naród, ani poszczególny człowiek, lecz coś 
pośredniego - korporacja.
W ten sposób cywilizacja, przyjmując grupę za podstawę stosunku 
człowieka do jego bliźnich, wynurzyła się z mroków wczesnego średniowiecza 
i wkroczyła w półmrok średniowiecza późniejszego. Dopiero w późniejszym 
okresie Odrodzenia i Reformacji, kiedy wyzwolenie villeinów rozbiło system 
ekonomiczny, na którym opierał się świat feudalny, dalszy krok naprzód ku 
wolności osobistej stał się możliwy. Wówczas oczywiście wiele 
średniowiecznych korporacji upadło pokonanych z jednej strony przez 
wszechwładne państwo, z drugiej - przez dopominającą się o swoje prawa 
jednostkę. Zniknęły z Anglii klasztory i zakony żebrzące, a miejskie korporacje 
i cechy spostrzegły, że ważniejsze ich funkcje podzielono pomiędzy jednostkę i 
państwo.
Niektóre instytucje średniowieczne przetrwały jednak bez uszczerbku. 
Duchowieństwo świeckie, prawnicy i uniwersytety przystosowały się do 
służenia nowemu narodowi, a „Izba Gmin", gdzie były re-
229


prezentowane „gminy" czy „społeczności" Królestwa, stała się głównym 
organem życia narodowego l. Takie było bezcenne dziedzictwo pozostawione 
Anglii przez średniowiecznego ducha zbiorowego działania.
W rozdziale tym zajmujemy się rozwojem czterech wielkich instytucji, z 
których trzy przetrwały w Anglii do dziś, a jedna znik-nęła - uniwersytetów, 
zakonów żebrzących, prawników zrzeszonych w korporacjach prawniczych 
(Inns oj Court) oraz parlamentu, w szczególności Izby Gmin. Ustrój zakonny i 
feudalny powstał w walce z barbarzyństwem w okresie wczesnego 
średniowiecza, lecz te nowsze instytucje były dojrzałym owocem 
społeczeństwa średniowiecznego w szczytowym punkcie.
Uniwersytety podobnie jak parlamenty były wynalazkiem wieków średnich, 
nieznanym mądrości narodów antycznych. Sokrates nie dawał dyplomów ani 
stopni naukowych, a ucznia, który by tego się domagał, poddałby kłopotliwemu 
egzaminowi na temat natury prawdziwej wiedzy. Filozofia i nauka osiągnęły w 
świecie helleńskim poziom, którego już nie odzyskała w średniowieczu. Ale 
starożytne nauczanie i wiedza nie zostały nigdy zorganizowane w uniwersyte-
tach. Częściowo z tej przyczyny chyliły się one do upadku i ostatecznie upadły 
pod atakiem zdyscyplinowanego chrześcijańskiego kapłaństwa.
Później, w ciągu długich stuleci, kiedy kościół przypuszczał, że zdobycie 
całej potrzebnej wiedzy jest sprawą bardzo prostą, a świat się z nim zgadzał, 
nie odczuwano potrzeby jakiejś specjalnej organizacji nauczania poza 
dorywczymi wysiłkami klasztorów i kapituł katedralnych. Dopiero wiek XII był 
świadkiem odrodzenia nauczania i myśli, po części dzięki kontaktom 
nawiązanym przez wyprawy krzyżowe, a częściowo dzięki niezależnemu od 
nikogo rozwojowi aktywności umysłowej w Europie bogatszej i 
bezpieczniejszej niż dotąd. Studium prawa cywilnego i kanonicznego, 
klasycznej łaciny, filozofii opartej na Arystotelesie, matematyki i medycyny 
opartych na arabskich liczbach i rozprawach - wszystko to zdawało się wy-
magać nowego, własnego życia korporacyjnego.
Na zapał do nauki, podobnie jak na współczesny mu zapał do wypraw 
krzyżowych, składało się wiele różnorodnych czynników - czysta żarliwość 
ducha, ambicja zawodowa, pragnienie beneficjów,
1 Pierwotnie Izba „Gmin" nie reprezentowała jak dzisiaj statystycznych skupień 
indywidualnych wyborców, ale pewne określone społeczności - miasto Londyn, 
hrabstwo York - trochę jak Senat Stanów Zjednoczonych reprezentuje oddzielne stany.
230


ciekawość szlachetniejszej bądź pośledniejszej natury, zamiłowanie do przygód 
i podróży. Jak w czasie krucjat był to impuls międzynarodowy i pobudzał ludzi 
do porzucenia ojczyzny i wędrówek przez Alpy l przez morza. Z tego fermentu 
umysłowego w Europie zrodziły się nagle uniwersytety, naprzód we Włoszech, 
potem we wszystkich niemal krajach chrześcijańskich. Tak wielka była 
średniowieczna zdolność nadawania życia korporacyjnego każdej idei. Ale 
nawet wtedy, gdy każdy kraj założył własne uniwersytety, bardziej znane 
ośrodki nauki wciąż posiadały u siebie „nacje" obcych studentów, ponieważ 
Jak długo wszystkie osoby wykształcone mówiły i pisały po łacinie, nauka 
pozostawała nadal kosmopolityczna z ducha.
W odróżnieniu od nowoczesnego uniwersytetu średniowieczny był 
„zbudowany - wyłącznie - z ludzi", nie zaś z kamienia i wapna, kolegiów, 
laboratoriów i bibliotek, darów kapitalistów i subwencji państwowych. Nie był 
też przeciążony nadmierną ilością egzaminów ani zbyt licznymi przepisami. 
Byłaby to najbardziej wolna ze wszystkich ludzkich społeczności, gdyby nie 
nadzór kościoła z powodu herezji, który wtłaczał najbystrzejsze zdolności 
spekulatywne w wąskie i arbitralne łożyska.
Właśnie dlatego, że pierwsze uniwersytety nie zależały od subwencji i 
budynków, mogły z zadziwiającą szybkością mnożyć się po całej Europie w XII 
i XIII w., nie czekając na patronat bogaczy. W ten sposób dzięki zatargom 
Henryka II z królem Francji doszło do tego, że angielscy studenci uniwersytetu 
paryskiego z łatwością przenieśli się na swoją ojczystą wyspę i założyli 
uniwersytet w Oksfordzie. Było to dogodne miejsce, łatwo dostępne całej 
południowej i zachodniej Anglii, posiadające domy, gdzie szkolarze mogli się po-
mieścić po sześciu w jednym pokoju, oberże, gdzie mogli przesiadywać pijąc, 
dyskutując, śpiewając i kłócąc się, kościoły, które można było wypożyczać na 
uroczystości uniwersyteckie, izby, gdzie nauczyciele mogli wykładać, każdy z 
jakimś cennym tomem otwartym przed nim podczas gdy studenci robili notatki 
na podłodze i oklaskiwali go lub wygwizdywali, jak niesforna widownia w 
teatrze.
Zapewne też przymusowa emigracja z Oksfordu (1209), wskutek zwy-
kłych naówczas i krwawych zwad między miastem a szkolarzami dała 
początek konkurencyjnemu uniwersytetowi. Cambridge leżało na skrzyżowaniu 
dróg wodnych z rzymskimi gościńcami, dogodnym dla północy i wschodu 
Anglii. Zarówno Oksford, jak Cambridge były odległe nieco ponad pięćdziesiąt 
mil od Londynu, który aż do XIX w. nie posiadał własnego uniwersytetu. 
Walijczycy udawali się do Oksfordu, a Szkoci do Paryża i Padwy i dopiero na 
początku XV w. założyli swój własny uniwersytet w St. Andrews.
Uniwersytetów na początku ich istnienia nie wspomagały ani też nie 
demoralizowały wielkie fundacje, jak również - co obserwujemy
231


w czasach późniejszych - obecność „najszlachetniejszej młodzieży kraju". 
Średniowieczny Oksford i Cambridge należały do ubogich w tym sensie, że 
klasy wyższe stosunkowo mało z nich korzystały. Rycerze i baronowie uważali 
się za wyższych ponad wykształcenie uniwersyteckie, zaś villeini, przywiązani 
do dworskiego gruntu, stali poniżej niego. Ówcześni studenci byli po większej 
części najzdolniejszymi synami yeomanów, służby magnackiej i mieszczan. 
Kiedy porzucając gospodarstwo i rzemiosła swych ojców przyjmowali świę-
cenia mniejsze jako pierwszy krok w pogoni za wiedzą, stawali się naprawdę 
„biednymi klerykami" i „biednymi szkolarzami", uznanymi przez prawo 
żebrakami nauki.
Dla takich ludzi uniwersytet stanowił drogę do zawodowych zaszczytów. 
Dla osób nie należących do arystokratycznych rodzin była to niemal jedyna 
droga zdobycia wysokiego awansu w kościele. Także wszyscy, którzy dążyli 
do osiągnięcia dzięki swym zdolnościom stanowisk urzędników państwowych, 
sekretarzy wielkich ludzi, lekarzy, architektów lub prawników kościelnych, 
musieli z konieczności przyjmować święcenia i przejść przez uniwersytet. 
Pierwszym zawodem, który uległ laicyzacji, była adwokatura i sądownictwo w 
dziedzinie Common Law, co nastąpiło w ciągu XIII wieku. Ale nawet one re-
krutowały swych członków spośród ludzi, którzy kiedyś byli w Oksfordzie lub 
Cambridge i mieli święcenia mniejsze, nie nadające im trwałego charakteru 
„duchownych".
Dlatego więc, kiedy chcemy sobie wyobrazić, jak wyglądali pierwsi 
angielscy studenci, musimy myśleć o nich, prawie wszystkich, jako o pewnego 
rodzaju „klerykach", których chronił przed królewskimi sądami i katem cień 
Becketa, ale w żadnym razie nie jak o kimś, w kim rozpoznalibyśmy cechy 
charakterystyczne nowoczesnego „duchownego". W okresie przed XV 
stuleciem typowy student był biednym, zdolnym chłopakiem pochodzącym z 
niższej klasy średniej, przybywającym do Oksfordu lub Cambridge w wieku lat 
czternastu i pozostającym tam prawdopodobnie aż do dwudziestego pierw-
szego roku życia, a może i dłużej, i przez cały czas poddanym nieznacznej 
dyscyplinie w rodzaju szkolnej, czy „kolegialnej". Moralność takiego studenta 
odmalował autor Miller's Tale i Reeve's Tale * i wielu innych, mniej znanych, 
choć także i Chaucer w postaci Szko-larza z Prologu pokazał nam jeden ze 
szlachetniejszych typów studenta. Pieśni studenta, łacińskie rymy wspólne 
wszystkim uniwersytetom Europy i znane jako wiersze „goliardów", sławią 
jego postanowienie, że „umrze w gospodzie", a tymczasem będzie się napawał 
wszelkimi rozkoszami życia włóczęgi czy to na drodze, czy
* Miller's  Tale   (Opowieść  młynarza)   i  Reeve's  Tale   (Opowieść  wójta)   - 
opowiadania o sprośnej raczej treści z Canterbury Tales Chaucera.
232



w mieście. W religii mało gustują, chyba że w religii Bachusa, Wenery i całej 
pogańskiej hierarchii odmalowanej przez Owidiusza. Wielu studentów było 
jednak pobożnych, a wszyscy - przynajmniej w teorii - byli oddani nauce.
Atmosfera ówczesna przypominała raczej Quartier Latin niż atmosferę 
życia w kolegiach późniejszego Oksfordu i Cambridge, na wpół 
arystokratyczną i pełną godności. Student średniowieczny nie posiadał żadnej z 
tych cech. Kiedy Szymon de Montfort rozpoczął walkę, oksfordzcy studenci 
podążyli tłumnie w oddziałach obszarpańców, by walczyć o sprawę wolności 
w takim samym nastroju, w jakim niekarni studenci z Francji, Włoch i Niemiec 
walczyli na barykadach w 1848 r. Za czasów Szymona de Montfort student 
mógł być jednocześnie gorącym fanatykiem nauki, rozpusty, wolności i religii i 
nie odczuwać przy tym żadnej sprzeczności.
W czasach nowożytnych zdrowy i szlachetny instynkt doprowadził ludzi do 
uznania swej niższości w porównaniu z „biednymi żakami" ze 
średniowiecznych uniwersytetów, którzy dążąc do zdobycia wiedzy cierpieli 
najstraszniejszą nędzę. Jednak była także odwrotna strona medalu. 
Czternastoletni chłopcy, wysyłani z niewielką sumą lub bez pieniędzy oraz bez 
rady i ochrony, aby sami dawali sobie radę na tej widowni gwałtów, rozpusty, 
a często i morderstw, wśród doświadczonych szalbierzy, którzy żyli z 
oszukiwania „głupich szko-larzy", mogli odnieść z tego akademickiego życia 
często tyleż szkody, co korzyści.
Toteż kiedy pod koniec XIII w. powstały pierwsze kolegia1, pierwotnie dla 
zaopatrywania w żywność i utrzymywania stypendystów, którzy mieli być 
lokowani „na fundacji" kolegium, wkrótce spostrzeżono, że ochrona i nadzór 
nad chłopcami będą nie mniej cenne od pomocy finansowej, jakiej im 
udzielano. Troskliwi angielscy rodzice coraz częściej starali się umieszczać 
swoich synów w jednej z tych przystani bezpieczeństwa; coraz więcej 
studentów, którzy nie byli stypendystami „na fundacji", ubiegało się i 
otrzymywało miejsce w godnym zazdrości życiu kolegiów. Liczba, bogactwo i 
znaczenie tych instytucji rosły z pokolenia w pokolenie, aby zaspokoić natu-
ralną i tak dla Anglika charakterystyczną dążność do wygody i bezpieczeństwa 
ustabilizowanego „home". Poczynając od XV w. dodatkowym motywem przy 
obdarzaniu kolegiów była chęć uchronienia młodzieży od wpływu lollardów, 
praktyk papiestwa, oddziaływania purytanizmu, arminianizmu * i podobnych 
nieprawości każdego prze-
1 Balliol (1261-66) i Merton (1263) w Oksfordzie, Peterhouse (1284) w Cambridge. 
Liczba studentów w Oksfordzie w średniowieczu prawdopodobnie nie przekraczała 
nigdy 3000, w Cambridge było ich jeszcze mniej. W tych oraz innych cyfrach 
średniowiecznych jest często wiele przesady.
* Arminianizm - kierunek protestancki,  oparty na doktrynach holender -
233


mijającego wieku.  Gdzie  owieczki  i pasterz  są  dobrze  zaopatrzeni, wilkowi 
trudniej żerować.
Błędne jest mniemanie, że kolegia zawsze były osobliwością Oksfordu i 
Cambridge. Włoskie uniwersytety miały wiele kolegiów bądź też dostarczały 
mieszkań studentom, lecz od czasów średniowiecza kolegia zniknęły tam z 
nielicznymi wyjątkami. Na uniwersytecie paryskim między r. 1180 i 1500 r. 
założono ponad 50 kolegiów. Nigdy jednak nie osiągnęły one takich rozmiarów, 
bogactwa i znaczenia, jakie zdobyły w końcu odpowiednie instytucje w Anglii. 
Kolegia francuskie zanikały powoli i nie zdołały zachować swojego stanu po-
siadania, to zaś, co z nich pozostało, zniknęło w końcu w odmęcie rewolucji 
francuskiej. Angielskie kolegia wzrastały w liczbę i bogactwa, aż w czasach 
Stuartów pożarły swe matki - uniwersytety.
Głównym przedmiotem studiów na średniowiecznych uniwersytetach była 
specjalna szkoła logiki, bardzo potrzebna dla pogodzenia Arystotelesa z 
niepodlegającą dyskusji doktryną kościoła, czego ku ogólnemu zadowoleniu 
dokonał św. Tomasz z Akwinu. Dobrze się zapowiadające odrodzenie 
klasycznej łaciny w zakresie literackim w ciągu XII w. nie zapuściło głębszych 
korzeni na nowych uniwersytetach i w końcu zwiędło. Nie nadszedł jeszcze 
czas na poetów, mówców i historyków Grecji i Rzymu. Prawdziwa wizja 
świata starożytnego, a zwłaszcza Hellady, zjawiła się wraz z drugim Odrodze-
niem dopiero w XV wieku. Kiedy się pojawiła, zadała śmiertelny cios duchowy 
całemu systemowi średniowiecznemu, gdyż ludzie dojrzeli - albo wyobrażali 
sobie, że dostrzegają - w czasach bardzo odległych coś o wiele mądrzejszego, 
szlachetniejszego i bardziej wolnego niż ich własny świat. Doktorzy i studenci z 
wcześniejszych okresów nie mieli tak niespokojnych wizji.
Nauki fizyczne nie zaszły daleko w teologicznych powijakach; geniusz 
mnicha Rogera Bacona z Oksfordu świecił jak gwiazda wśród nocy, ale 
dysponując tylko bronią naukową stał się on, jak zapewne byłby i Newton w 
XIII w., bezsilną i niepopularną ofiarą przesądów swego wieku. Wiklef, mistrz 
scholastycznego rozumowania był o wiele groźniejszy w sto lat później poprzez 
swoje oddziaływanie na umysły ludzkie.
Wielkim dorobkiem średniowiecznej logiki i scholastyki było ćwiczenie i 
wysubtelnienie prymitywnego intelektu Europy. Postępu intelektualnego 
wieków średnich nie należy mierzyć wynikami w dziedzinie samodzielnego 
myślenia, które było obłożone interdyktem lub podległe co najmniej ścisłym 
ograniczeniem, lecz zręcznością i biegłością, z jaką ludzie nauczyli się 
posługiwać materiałem filozoficz-
skiego   teologa   Jacobusa   Arminiusa   (1560-1604),   który   wystąpił   z   krytyką 
pewnych skrajnych zasad kalwinizmu.
234


nym. Chociaż tematyka ich dysput wydaje nam się w dużej mierze czcza i 
błaha, np. wielce roztrząsany problem „ilu aniołów może stanąć na ostrzu igły", 
jednak dług zaciągnięty przez nas wobec tych starodawnych przeżuwaczy 
logiki jest mimo wszystko wielki, chociaż nie da się go ściśle ocenić l.
Drugą wielką zmianą społeczną w Anglii XIII-wiecznej oprócz powstania 
uniwersytetów było pojawienie się zakonów żebrzących. Wprawdzie nie 
możemy powiedzieć o Anglii tego, co mówiono z większym 
prawdopodobieństwem o kontynencie, że zakony św. Dominika i św. 
Franciszka uratowały chwiejący się kościół. W Anglii za Henryka III kościół 
jako instytucja był dostatecznie bezpieczny. Było wiele ciemnoty, niedbalstwa ł 
rzeczywistego pogaństwa, ale nie było herezji i mało nastrojów 
antyklerykalnych. Nie było również nic, co można by porównać z Albigensami, 
Waldensami i innymi ruchami na kontynencie, prześladowanymi masowo i z 
bezlitosnym okrucieństwem przez inkwizycję, przeważnie z inspiracji 
zakonników św. Dominika. Dominikanie kwitli w Anglii, ale jak dotąd nie było 
heretyków, na których mogłyby polować owe „psy Boże". Ale za to łagodni 
franciszkanie i ich umbryjski ewangelista całkowicie i bardzo szybko zdobyli 
serca Anglików po swym wylądowaniu w 1224 r.
Nie można także powiedzieć, że zakony żebrzące ocaliły w Anglii władzę 
papieską. Znamienny przecież jest fakt, iż nastroje antypapieskie gwałtownie 
wzrosły w tych właśnie latach panowania Henryka III, kiedy zakonnicy 
zdobywali największy wpływ na lud. Dwa te prądy nie były antagonistyczne. 
Grossetete odgrywał główną rolę w obydwóch, a mandat, jakiego papież 
udzielił zakonnikom, nie przeszkodził im puszczać wodze swym 
demokratycznym sympatiom i przyłączyć się do stronnictwa Szymona de 
Montfort, które, choć religijne i prawowierne, było w otwartym sporze z kurią 
rzymską.
Jednak jakkolwiek nie można mówić o braciszkach, że ocalili w Anglii 
papiestwo lub kościół, to w każdym razie wnieśli do religii
1 Pearsall Smith w swym znakomitym dziele English Language, s. 187 mówi: 
„Gdybyśmy badali dzieje wszystkich niemal ważnych terminów z zakresu filozofii 
starożytnej i średniowiecznej ... moglibyśmy zaobserwować fakt przenoszenia się w dół 
do świadomości coraz szerszych warstw definicji z dziedziny myśli wzniosłej i 
abstrakcyjnej. Przekonalibyśmy się, że wiele naszych najpospolitszych pojęć i 
najoczywistszych rozróżnień nie jest w żadnym razie tak prostych i oczywistych, jak się 
to nam dziś wydaje, ale stanowi rezultat zaciętych walk intelektualnych prowadzonych 
przez całe stulecia, a niektóre wyrazy, jakie stosujemy w najpospolitszym użyciu są 
narzędziami ukształtowanymi bardzo dawno przez starych filozofów, teologów i 
prawników i wyostrzonymi w toku wzajemnych zmagań się umysłów".
235


nowego ducha i nowe metody. Pierwsi franciszkanie, prozelici z gen-try, 
dokonali wśród biedaków wielkiego dzieła odrodzenia religijnego, dającego się 
pod wieloma względami porównać z ruchem purytań-skim, wesleyańskim i 
Armii Zbawienia. Działając w duchu swego założyciela wyszukiwali oni 
najuboższych, najbardziej opuszczonych, chorych, niedostatecznie 
zaopatrzonych przez system parafialny, zwłaszcza w ruderach większych 
miast.
Tajemnicą propagandy braciszków były ich kazania wygłaszane słowami, 
które prości ludzie mogli odczuć i zrozumieć. W tych czasach duchowieństwo 
parafialne rzadko było przygotowane do wygłaszania kazań, wyższy kler miał 
głowy zajęte sprawami kościoła i państwa, a mnisi z dawnych zakonów 
siedzieli w swych klasztorach albo rozjeżdżali zajmując się świeckimi 
sprawami i własnymi przyjemnościami. Przed przybyciem braciszków religia 
polegała też wyłącznie na udzielaniu sakramentów, które zresztą nie zawsze 
były dostępne dla tych, co ich potrzebowali. Franciszkanie nie tylko bardziej 
udostępnili sakramenty, lecz nadto stworzyli z kaznodziejstwa i nauki religii 
łatwo zrozumiały system. Była to metoda wyprzedzająca lollardów i 
protestantów późniejszych czasów. Zwiększając znaczenie ambony 
braciszkowie przygotowali drogę dla tych, którzy mieli ich zastąpić i zniszczyć, 
gdyż przynieśli religię prostemu ludowi, starając się uczynić ją zrozumiałą dla 
jego umysłu i oddziaływającą na jego życie.
Ruch zakonny od VI do XII wieku stanowił w epoce upadku i 
barbarzyństwa ostatnią deskę ratunku pobożnych ludzi, by zbawić własne 
dusze i stworzyć ogród Boży wśród dżungli tego świata. Ogród często służył 
jako pożyteczny wzór przy uprawie tej puszczy, ale zawsze zachowywano mur 
między jednym a drugim. A oto teraz braciszkowie w świecie nieco lepiej się 
zapowiadającym i uporządkowanym niż ten, który zrodził tyle kolejnych reguł 
zakonnych, uważali cały świat za ogród boży. Schodzili oni na rynki i do nor 
biedaków, by walczyć o dusze mężów i kobiet. Dawny mnich pozostawał - 
przynajmniej w teorii - zamknięty w klasztorze, kiedy wyruszał poza jego mury, 
co częstokroć czynił, to łamał aż nazbyt często regułę chcąc uciec od 
monotonii życia, do którego nie czuł prawdziwego powołania. Zaś 
obowiązkiem braciszka było wędrować od miasta do miasta, pielęgnując 
chorych, wygłaszając kazania i słuchając spowiedzi. Mnicha żywiły dochody z 
rozległych akrów i stad owiec; braciszek zaś musiał żyć z jałmużny, którą 
dostawał chodząc od drzwi do drzwi.
W teorii oczywiście braciszek nie mógł posiadać własności. Jednak wbrew 
pierwotnym intencjom św. Franciszka jego uczniowie dorobili się nie tylko 
klasztorów, ale również własnych bibliotek i wielkich kościołów. W miarę 
wzrostu popularności ideały ich założyciela
236


uległy zapomnieniu lub były interpretowane z całą średniowieczną subtelnością, 
aż wreszcie ci, którzy trzymali się jeszcze zasad ewangelicznego ubóstwa, byli 
prześladowani w łonie samego zakonu. Szarzy bracia (Cray Friars) z 
Oksfordzkiego Uniwersytetu pod patronatem i kierunkiem biskupa 
Grossetete'a wzięli się ze wspaniałymi wyni-kami do nauki, którą św. 
Franciszek potępiał jako pułapkę na czystość misji ewangelicznej. Przyjaciel 
Grossetete'a Adam de Marsh, oraz sam Roger Bacon należeli do pierwszych 
oksfordzkich franciszkanów; w późniejszej generacji pojawili się Duns Scotus i 
William Ockham. Filozofia, nauki ścisłe i medycyna dużo zawdzięczały angiel-
skim uczniom św. Franciszka.
Jak dzieje się ze wszystkimi podobnymi ruchami, prawdziwie apostolski 
duch stopniowo się spopielił, natomiast instytucja przetrwała. W XIV wieku 
zakony żebrzące w Anglii, franciszkanie i dominikanie, stanowiły dwa potężne 
związki posiadające zastęp wrogów. Kler świecki, którego parafie były 
terenem „kłusownictwa" braciszków porywających mu sprzed nosa owieczki i 
opłaty, nienawidził zakonników chyba nic mniej zaciekle niż reformatorzy 
wiklefiańscy, którzy upatrywali w dominikanach i franciszkanach swych 
największych rywali w popularności wśród ludu. Ludzie bywali, jak Chaucer, 
wyśmiewali się, z obłudnych pomysłów „braci", którzy wyzyskiwali przesądy 
ludowe udając, że przestrzegają reguły ewangelicznego ubóstwa; a pobożny i 
prawowierny Gower potrafił napisać o bra-ciszkach: „Kazirodztwo, 
pochlebstwo, hipokryzja i stręczenie do występków - oto zalety, które wzniosły 
ich kościoły, ich dzwonnice i ich klasztory".
Jednak nawet w końcu XIV w. zakony żebrzące wciąż jeszcze cieszyły się 
wielką popularnością; śmierć w habicie braciszka ciągle jeszcze w oczach 
wielu ludzi uchodziła za paszport do nieba. W ciągu XV stulecia zakony te, 
pomimo że były świadkami zgniecenia swych wrogów lollardów, zaczęły tracić 
wpływy. Kiedy rozpętała się burza reformacji, nie miały prawie przyjaciół. 
Duchowieństwo świeckie uważało ich zawsze za intruzów i konkurentów. Gdy 
zaś Henryk VIII postanowił zniszczyć potęgę papieską, rozwiązanie zakonów 
stanowiło istotną część jego polityki, gdyż byli oni specjalnymi protegowanymi i 
sługami papieża.



Napływ braci z zakonów żebrzących był ostatnią wielką falą powodzi 
zagranicznych wpływów, które zalewały Anglię od czasów podboju 
normandzkiego. Potem wody ustąpiły, pozostawiając bogaty osad, a 
tymczasem wiatr zmienia kierunek i dmie od strony borów pokrywających 
środek wyspy. W okresie Edwardów i późnych Plan-237


tagenetów Anglia zamiast ciągle odbierać rozdaje sama z własnych bogactw. 
Tworzy szczodrze formy rodzime. Jej własne prawo i parlament rozwijają się 
za Edwarda I, własny język i literatura powstają za Edwarda III; a wraz z 
Chaucerem pojawia się także Wiklef i rozpoczyna się specyficznie angielski 
wkład do religii. W tym samym czasie angielscy yeomani wyspiarskim orężem 
podbijają Francję; i w wyobraźni ludu z leśnego kraju, ludu odznaczającego się 
zmysłem sportowym, żartobliwością i dobrodusznością, łucznik ucieleśnia się w 
swej wyłącznie angielskiej postaci wesołego banity i radykała Robina Hooda 1.
Wszystkiemu temu towarzyszył i bardzo sprzyjał wzrost swobód w Anglii, 
wyrażający się w wyzwoleniu villeinów, oraz pomnożenie bogactw Anglii 
wskutek zastąpienia eksportu surowej wełny przez handel wyprodukowanym 
suknem. W tym samym czasie w ciągu XIV i XV wieku angielskie finanse i 
kredyt przeszły w ręce Anglików; wpłynęło na to wypędzenie Żydów przez 
Edwarda I.
Żydzi, podobnie jak tylu innych cudzoziemców, przybyli do Anglii w ślad za 
Wilhelmem Zdobywcą. Anglia z czasów saskich była bowiem zbyt 
prymitywna, by potrzebować wielu ludzi udzielających pożyczek. Ale królowie 
normandzcy i andegaweńscy, jak i inni książęta na kontynencie korzystali z 
usług Żydów, którzy dostarczali im gotówki na rachunek przyszłych dochodów. 
Żydzi prosperowali udzielając pożyczek na procent, co było zabronioną przez 
kościół praktyką, z której chrześcijańscy kupcy, pozbawieni złota na pożyczki 
chętnie zrezygnowali, przeklinając niewiernych, którzy to złoto posiadali. Żydzi 
byli gąbkami króla. Wysysali pieniądze z jego poddanych udzielając 
lichwiarskich pożyczek, a przed wściekłością dłużników broniło ich jedynie 
potężne ramię króla, który z kolei ciągnął, ile chciał, z ich stale narastających 
bogactw. Pozostawali oni w takim stosunku do króla, jak villein do swego 
pana; wszystko co posiadali teoretycznie należało do niego. Jego „Urząd 
skarbu Żydów" pomagał im ściągać długi. Byli oni całkowicie zdani na jego 
łaskę, ponieważ on był jedynym ich przyjacielem we wrogim kraju.
1 Robin Hood, początkowo leśny elf z zamierzchłej starożytności, za swych 
najśwłetniejszych dni pod koniec średniowiecza był „dobrym yeomanem". Dopiero 
pod koniec XVI w. uległ wulgaryzacji jako przebrany hrabia Huntingdon. Jego historia, 
jaką znamy dziś, datuje się z okresu od późnych Plantagenetów do pierwszych 
Tudorów. Królem, z którym wiązały go wczesne ballady, nie był Ryszard I, lecz Edward, 
prawdopodobnie Pierwszy. Łucznicze wyczyny Robina (Zob. niżej, s. 264) i jego 
niechęć do bogatych duchownych wskazują na okres po XIII wieku, a jego „braciszek 
zakonny" Tuck miał już czas zaaklimatyzować się w atmosferze wyspy. Dziewczę 
Marian, które zdaje się istniało samodzielnie już wcześniej, przyłączyło się do trupy 
Robina dopiero po 1500 r., jednak w pełni rozwinięty obraz tej dziewczyny jest równie 
wyraźnie angielski, jak inne części legendy. Być może, że zawdzięcza ona najwięcej 
Peacockowi w XIX w.!
238


Ich niepopularność miała dwa źródła, czy bowiem nie byli arcy-wierzycielami 
wtedy, gdy nikt inny nie posiadał pieniędzy, by pożyczać je na lichwiarski 
procent, i arcyniewiernymi w czasach, kiedy każdy poza nimi oczywiście 
wierzył?
Operacje finansowe, jakie prowadzili w Anglii oprócz transakcji z królem, 
polegały przeważnie na pożyczaniu pieniędzy baronom i klasie rycerskiej. 
Dostarczali środków na prowadzenie wojny i na zarząd krajem, ale nie 
finansowali handlu i przemysłu, gdyż dzień handlowego kapitalizmu należał 
jeszcze do przyszłości.
Niektórzy Żydzi angielscy doszli do wielkich bogactw jak Aaron z Lincolnu 
za panowania Henryka II, zaszczycony specjalnym wydziałem w Urzędzie 
Skarbu (Scaccarium Aaronis), który załatwiał jego sprawy. W miastach 
zamożnej Anglii wschodniej murowane domy Żydów, niełatwe do rozbicia, 
współzawodniczyły z kamiennym zamkiem i kamiennym kościołem wśród 
zbudowanych z drzewa i błota chałup biedniejszych chrześcijan. Ale ilekroć 
król cofał swe ochraniające ramię, od razu straszliwe pogromy kładły kres 
Żydom i ich zdradliwym pergaminom.
Za panowania Edwarda I ten niefortunny układ stosunków w okrutny 
sposób dobiegł końca. Możliwe, że Edward I usuwając z wyspy Żydów (1290) 
działał w myśl najlepszych intencji swoich czasów. Wygnanie Żydów sławiono 
jako poświęcenie ze strony króla i oczywiście było ono niezmiernie popularne. 
Było to o tyle wykonalne, że nadszedł czas, kiedy stało się możliwe 
zdobywanie przez króla i magnatów pieniędzy gdzie indziej, od „lichwiarskich" 
chrześcijan. Z początku transakcje kredytowe w Anglii przeszły w znacznej 
mierze w ręce Flamandów i Włochów, jak na przykład wielkich firm flo-
renckich Bardich i Peruzzich, od których pożyczał Edward III. Potem coraz 
większe znaczenie osiągali stopniowo angielscy kapitaliści. Kupcy, jak William 
de la Pole z Hull, pierwszy kupiec-założyciel angielskiego arystokratycznego 
rodu, oraz Ryszard Whittington, burmistrz Londynu i bohater legendy o kocie *, 
udzielali pożyczek królowi i baronom, finansując wojnę stuletnią i wojnę 
Dwóch Róż. Edward IV był w zażyłych stosunkach z wybitnymi londyńskimi 
obywatelami nie tylko dlatego, że podobały mu się ich żony, ale ponieważ 
pożyczał od nich pieniądze. Toteż kiedy za Tudorów zaświtała z wolna epoka 
handlowego kapitalizmu, wielkie finanse znajdowały się już w rękach 
Anglików.
Kiedy Żydzi powrócili do Anglii w czasach Stuartów i Hanower-czyków, 
przekonali się, że Anglicy opanowali swój rynek pieniężny
* Richard Whittington, czterokrotny mayor Londynu na przełomie XIV- XV w. Z 
jego postacią wiąże się legendarna opowieść, jakoby za wielką fortunę sprzedał kota 
barbarzyńskiemu królowi, którego prześladowały szczury i myszy.
239


i wszystkie wolne zawody. Poza tym do tego czasu nowy prąd kulturalny 
wśród Anglików, polegający na rozczytywaniu się w Biblii, zmniejszył religijną 
nienawiść do narodu wybranego. Toteż stosunki Żydów do Anglików odnowiły 
się pod pomyślniejszymi auspicjami niż te, które nawet obecnie przeważają w 
krajach, gdzie ludność miejscowa nie ma dość sprytu albo sposobności, by 
nabrać zwyczaju prowadzenia swych własnych interesów.




Edwarda I nazywano „angielskim Justynianem" (pan. 1272-1307) 
powołując się na cesarza, który dokonał kodyfikacji starożytnego prawa 
rzymskiego niemal w przeddzień jego upadku. Co prawda mówiono też, że po-
równywać prawo angielskie z czasów Edwarda z rzymskim prawem 
Justyniana (pan. 527-565) - to jakby porównywać dzieciństwo ze 
zdziecinnieniem. W każdym razie Edward przypominał swój pierwowzór 
przynajmniej pod tym względem, że jako król zakreślał granice przedmiotów 
prawa. Co prawda, nie stworzył nic tak ścisłego, jak kodeks praw, co nie 
odpowiadałoby narodowi w początkowym okresie jego dziejów i byłoby 
sprzeczne z duchem prawa angielskiego. Ale za to określił dokładniej zakres 
naszego prawa ziemskiego, naszego prawa publicznego i naszego parlamentu. 
Za jego rządów instytucje średniowiecznego państwa, dotychczas płynne, 
zaczęły przybierać określone kształty. Odtąd różnica pomiędzy parlamentem a 
radą jest - dla celów praktycznych - wyraźna.
Na pierwsze osiemnastolecie panowania Edwarda I przypadają początki 
naszego prawa pisanego (Statute Law). Król, w rozkwicie męskiego wieku, 
obdarzony zmysłem prawniczym, otoczony prawnikami krajowymi i obcymi, 
przeprowadzał przez swoje parlamenty statut po statucie, przejawiając 
aktywność ustawodawczą podobną do tej, jaką - według Maitlanda - rozwinęli 
wigowie w pierwszych latach po uchwaleniu pierwszej ustawy o reformie 
wyborczej.
Statuty te są zjawiskiem nowym, gdyż zmieniają samą istotę prawa. 
Dotychczas „prawo" istniało zawsze, anglo-duńskie z pochodzenia, tradycyjne, 
zwyczajowe, niepisane, w dużej mierze lokalne, przeważnie przestarzałe; 
istniało też prawo feudalne, również zwyczajowe; świeższej daty było „prawo 
precedensowe" (case law), na które składały się orzeczenia wybitnych 
sędziów królewskich komentowane w specjalnych rozprawach pisanych na 
przykład przez Glanvilla i Bractona; istniały układy w skali państwowej jak 
Konstytucje Cla-rendońskie i Wielka Karta, zawierające inaczej sformułowane 
i ugruntowane prawa, choć może w rzeczywistości je rozszerzały; były kró-
lewskie assyzy i zarządzenia zmieniające procedurę prawną, przez zastąpienie 
na przykład pojedynku przez przewód sądowy przed ławą
240


przysięgłych. Obecnie jednak, za Edwarda I, otrzymujemy po raz pierwszy 
„prawa" władne niewątpliwie zmienić samo „prawo" - z wyjątkiem 
nieokreślonej pozostałości „praw fundamentalnych", gdyż ani król, ani 
parlament nie jest na razie „wszechwładny" 1.
W owych pierwszych statutach Królestwa, zwłaszcza w De Donis 
Conditionalibus i w Quia Emptores, prawo feudalne zostało na nowo 
sformułowane ze zmianami w taki sposób, że stało się punktem wyjściowym 
naszego nowoczesnego prawa ziemskiego. Te dwa wielkie statuty Edwarda I w 
istocie były tak długo podstawą naszego prawa o własności nieruchomej, że ich 
znajomość jest po dzień dzisiejszy niezbędna dla angielskich prawników. Ustawa 
De Donis (1275) zapoczątko- wała zwyczaj tworzenia majoratów, co przez 
wiele stuleci wyrządziło wsi angielskiej ogromne szkody. Ustawę Quia 
Emptores (1299) przeprowadził Edward I i jego królewscy dzierżawcy, aby 
zachować dla siebie pełną wartość swych feudalnych należności przez 
zapobieganie poddzierża-wianiu. W rzeczywistości jednak przyspieszyło to tylko 
upadek feu-dulizmu. Jeśli bowiem królewscy dzierżawcy chcieli odstąpić swą 
ziemię to musieli na przyszłość godzić się z tym, że nabywca stanie się takim 
samym królewskim dzierżawcą, jak oni sami. To spowodowało pomnożenie 
liczby osób dzierżących ziemię bezpośrednio od królu i wynikające stąd 
zrównanie klas oraz dalszy rozkład ducha feudalnego. Wkrótce człowiek bywał 
bardziej dumny z powołania do parlamentu niż z tego, że jest jednym z 
niezliczonych królewskich dzierżawców. Król zuś miał większy autorytet jako 
zwierzchnik władz wykonawczych i zwołujący parlament niż jako domniemany 
generalny właściciel ziemski. Ze społeczeństwa feudalnego zaczynaliśmy stawać 
się narodem parlamentarnym.
1 „Energiczna działalność ustawodawcza [Edwarda I] pociąga doniosłą kon-
•ekwencję w postaci zahamowania rozrostu prawa niepisanego". Maitland Const. Hist., 
s. 21. Kiedy nie istniało jeszcze prawo pisane, sądy miały więcej swobody w 
kształtowaniu prawa niż kiedykolwiek później; np. od XI do XIII w. decyzja, czy 
morderców i wiarołomców należy oślepiać lub okaleczać w inny spo-
•ób, czy też wieszać, należała do króla i jego sędziów. Wilhelm I decydował na rzecz 
okaleczenia, lecz sędziowie z XIII w. wypowiedzieli się za śmiercią. Natomiast w 
późniejszych czasach lista przestępstw gardłowych była ustalona w ustawie 
uchwalonej przez parlament i sędzia musiał jej być posłuszny, jeżeli skazywał na karę 
śmierci.
1 Ustawa Quio Emptores zezwalała na swobodną sprzedaż ziemi, ale nabywca musiał ją 
posiadać nie jako wasal samego sprzedającego, lecz jako wasal króla albo pana, od 
którego dzierżył ją sprzedający. Prawo szkockie w dal-uzym C|||KU pozwalało na 
feudalne poddzierżawianie - jedna z przyczyn, dla-Szkocja pozostała bardziej feudalna 
od Anglii.
241


Edward określił zakres prawa ziemskiego, w nie niniejszym też stopniu w 
czasie jego panowania krystalizował się zakres działalności władz sądowych. 
W ciągu XIII i XIV w. Urząd Skarbu (Exchequer), Sąd Spraw Pospolitych 
(Common Pleas) i Sąd Ławy Królewskiej (King's Bench), jeden po drugim 
stawały się odrębnymi trybunałami, każdy z własnymi protokołami, procedurą, 
stałymi urzędnikami i sędziami. Sąd Kanclerski (Court oj Chancery) rozwinął 
się później odrębnie *.
Poczynając od czasów Edwarda I sądy Common Law, w odróżnieniu od 
Sądu Kanclerskiego i sądów kościelnych, były obsadzane przez osoby nie 
posiadające święceń kapłańskich. Jakiś czas przed tym papież zgłosił sprzeciw 
przeciwko nauczaniu prawa świeckiego przez kler i jego udziałowi w 
sądownictwie świeckim. Sędziowie królewscy przestali być z reguły 
duchownymi jak Bracton albo rycerzami i mężami stanu jak Glanvill. Normalny 
awans w zawodzie prawniczym w Anglii odbywał się już nie przez dopływ z 
zewnątrz, a z palestry do sądownictwa, podczas gdy w wielu krajach Europy 
po dziś dzień sędzia i adwokat należą do dwóch różnych i wyłączających się 
nawzajem zawodów. W zawodowej atmosferze sądów królewskich w West-
minster Hall, gdzie prawo angielskie ustawicznie było na warsztacie, 
średniowieczne poczucie korporacyjne urabiało obrońców i sędziów w jedną 
świadomą swej odrębności społeczność. Zazdrośni wobec osób postronnych, 
rywale prawników kościelnych, „uczeni bracia" dla siebie nawzajem, twórcy i 
strażnicy wielkiej tradycji intelektualnej i moralnej, obciążeni także wszelkimi 
błędami i całą niepopularnością potężnego i doskonale zorganizowanego 
zawodu, nie stanowili oni jednak zamkniętej noblesse de la robe, ale każdemu 
zdolnemu i pracowitemu Anglikowi udostępniali drogę do bogactw i wielkości 
równie pociągającą jak ta, którą stwarzał sam kościół.
Prawnicy jako klasa byli pierwszymi wykształconymi ludźmi świeckimi i 
jako tacy odegrali wielką rolę w rozwoju narodu. W dziejach Anglii zajmują 
miejsce niewiele niższe niż parlamentarzyści. Bez prawników nigdy nie 
dokonałyby się ani Reformacja, ani zwycięstwo parlamentu nad Stuartami. A 
jednak ich tradycja i ich społeczność są wysoce charakterystycznym 
wytworem wieków średnich, dającym się porównać do uniwersytetów.
Podobnie jak uniwersytety rozwinęły kolegia, tak angielscy praw-
* Chancery Court - Sąd Kanclerski - rozstrzygał sprawy wówczas, gdy strona 
odwołała się do króla, względnie gdy sąd prawa pospolitego odmawiał rozstrzygnięcia 
sprawy. Z czasem powstał odrębny i dość skomplikowany system proceduralny i 
prawny właściwy temu sądowi. W 1875 r. reforma prawna w Wielkiej Brytanii zniosła 
odrębność tego systemu i Sąd Kanclerski stał się częścią Najwyższego sądu (High 
Court of Justice) (Por. niżej notę o Sądzie Kanclerskim, s. 251-252).
242


nicy zbudowali swe korporacje prawnicze (Inns oj Court). Podczas 
panowania trzech pierwszych Edwardów grupowali swe sale publiczne, 
biblioteki i mieszkania w opuszczonych gajach templariuszów lub wokół nich. 
Miejsce ich wystąpień publicznych leżało o dwie mile na zachód w cieniu 
rezydencji królewskiej, gdzie byli ulokowani po królewsku w Westminster Hali, 
wspaniałym gmachu, który Wilhelm Rufus dobudował do pałacu Wyznawcy, 
jak gdyby współzawodniczącego z Opactwem. Ale prawnicy sypiali, jadali i 
studiowali we własnych Inns of Court, w połowie drogi między stolicą handlu 
w Londynie a stolicą polityki w Westminsterze, w położeniu geograficznym, 
które pomogło angielskiemu prawnikowi w odkryciu jego właściwej funkcji 
politycznej, pośrednika pomiędzy Koroną i narodem1.
Za panowania Edwarda I zaczynają się słynne Roczniki. Były to nieoficjalne 
dosłowne protokoły procesów sądowych, sporządzane w sądzie w języku 
francuskim, którego używały wówczas klasy wyższe, a więc i prawnicy w 
swych wywodach. Tak pełnych spra-wozdań nic posiadały przez całe 
następne stulecia żadne inne kraje, ani żadna inna dziedzina angielskiego życia, 
polityczna czy kościelna. Wszystko, co jest przedmiotem zainteresowania 
zawodowego, i wiele tego, co budzi zainteresowanie czysto ludzkie, zapisano 
słowo po słowie, tak jak zostało wypowiedziane, „wykrętny argument, replika, 
sarkazm, wtrącenie". Te protokoły prowadzone przez całe pokolenia zajmują 
miejsce Kodeksu Justyniana albo Dekretaliów i są autorytetem i natchnieniem 
dla wielkich badaczy, którzy, niby w suk-cesji apostolskiej  poprzez wieki, 
budowali angielskie prawo.
Dumny ze swych sądów i zazdrosny o wszelkie przywileje baronów, 
wykraczające poza zwykły sąd manorialny, Edward I ustanowił formalne 
dochodzenie, znane jako śledztwo Quo Warranto (1278-79), wyższych 
prywatnych jurysdykcji żądając przedstawienia dokumentu na piśmie (charter) 
tam, gdzie w wielu przypadkach istniało tylko zadawnione prawo oparte na 
odwiecznym zwyczaju. Próba była przedwczesna, starała się bowiem dokonać 
przy pomocy jednego śmiałego pociągnięcia władzy politycznej tego, co byłoby 
bezpieczniej pozostawić niewidocznemu działaniu czasu. Istnieje opowieść 
trochę wątpliwej autentyczności, że w odpowiedzi na pytania sędziów hrabia 
Warenne wyciągnął swój stary, zardzewiały miecz i oświadczył, że dzierży swą 
ziemię i przywileje na podstawie tej oto karty. Król Edward nie na-legał na 
rozstrzygnięcie, widział bowiem w młodości dosyć wojen z baronami. Ale 
śledztwo Quo Warranto położyło przynajmniej kres niedawnemu lub 
przyszłemu wdzieraniu się w sferę działania królewskich trybunałów, a 
pierwszeństwo, jakie strony przyznawały kró-
1 Pod koniec panowania królowej Wiktorii same sądy przeniesiono z West-
minsteru w sąsiedztwo Inns of Court do Tempie Bar.
243


lewskiemu wymiarowi sprawiedliwości, stopniowo położyło kres są-dom 
prywatnym. Kiedy podczas wojny Dwóch Róż (1455-85) anarchia po raz 
ostatni podniosła głowę, wielcy lordowie nie domagali się już własnej rozległej 
jurysdykcji, lecz poprzestali na użyciu swej służby do terroryzowania sędziego i 
ławy przysięgłych w sądach królewskich.
Charakterystyczna instytucja angielska, parlament, nie została wymyślona 
nagle, aby uwiecznić rewolucję, w czasie której jedna władza powstała, a inna 
upadła. Parlament wyrósł stopniowo jako dogodny środek łagodzenia różnic i 
doprowadzenia do wspólnego działania szanujące się wzajemnie siły - króla, 
kościół, baronów oraz takich warstw społeczeństwa jak mieszczanie i rycerze. 
Nikt nie zważał na villeinów i nie mieli oni nic wspólnego z parlamentem. 
Wiedząc, że parlament jest wrogi, „świat pracy" skoro tylko zaczął stawać się 
świadomy klasowo wolał raczej „działanie bezpośrednie", jak w powstaniu 
1381 r. Ale, pomijając villeinów, parlament reprezentował życzliwą równowagę 
sił. Anglicy zawsze wyróżniali się swoim „zamiłowaniem do komisji", zawsze 
pragnęli zasiadać i obradować aż do osiągnięcia zgody albo kompromisu. Ta 
narodowa cecha była prawdziwym źródłem angielskiego parlamentu.
Właśnie w czasie panowania trzech pierwszych Edwardów parlament 
stopniowo zdobywał kształt zbliżony do obecnego. Po swych doświadczeniach 
z okresu de Montforta Edward uważał częste zwoływanie zgromadzeń 
narodowych za najlepszą oliwę do smarowania machiny rządowej. Nie miał on 
na celu ograniczenia władzy królewskiej lub podporządkowania jej woli 
społeczności. Celem jego było usprawnienie władzy królewskiej przez 
utrzymywanie jej w stałym kontakcie z życiem rządzonych. I podobnie jak 
Henryk VIII, jedyny oprócz niego monarcha w naszych kronikach, który 
równie wiele uczynił dla powiększenia autorytetu parlamentu, Edward znał 
wartość poparcia ze strony klas średnich w hrabstwie i mieście.
Dlatego więc Edward I postanowił kontynuować i popularyzować 
eksperyment, dorywczo stosowany podczas burzliwego panowania jego ojca, a 
polegający na tym, że na wielkie zgromadzenia możnych królestwa wzywano 
przedstawicieli hrabstw i miast. Chciał on przede wszystkim ułatwić sobie 
ściąganie pewnych podatków. Bowiem trudne oszacowania podatkowe nie 
mogły być dobrze przeprowadzone bez chętnej pomocy i specjalnej znajomości 
środowiska miejscowych rycerzy i mieszczan. Ich przedstawiciele po okresie 
spędzonym w obecności króla i zgromadzonych możnych wracali do swej 
społeczności, przejęci zarówno lękiem, jak świadomi własnej ważności, pełni 
nowego poczucia jedności narodowej i narodowych potrzeb. W tym nastroju
244


pomagali zorganizować lokalnie wymiar podatków i ułatwić ich ściąganie. A 
przy tym wyjaśniali politykę króla swoim sąsiadom, którzy nie mieli innych 
sposobów zdobywania informacji.
Kiedy gazety nie istniały, a listów bywało niewiele, kiedy podróż była 
trudna i niebezpieczna, domaganie się ze strony króla, aby coraz to nowe grupy 
rycerzy i mieszczan krążyły bez ustanku między West-minsterem i ich 
własnymi gminami, zapoczątkowało nieprzerwaną edukację polityczną 
Anglików i być może przyczyniło się bardziej do wytworzenia jedności 
narodowej niż Chaucer lub wojna stuletnia. Poza tym bez takiego aparatu do 
ułatwienia ściągania podatków nie dałoby się prawdopodobnie w okresie 
Edwardów prowadzić wielkich wojen ze Szkocją i Francją. Mówi się, że to nie 
Anglia stworzyła swój parlament, ale parlament stworzył Anglię, i jest źdźbło 
prawdy w tym powiedzeniu.
Potrzeby finansowe nie były jedyną przyczyną, dla której król wzywał 
przedstawicieli miast i hrabstw. Oczywiście Edward I zwoływał ich czasem w 
okolicznościach, kiedy w ogóle nie żądał pieniędzy. Miał bowiem inny jeszcze 
cel na widoku: gromadzenie razem wszelkich petycji i zażaleń swych 
poddanych tak, aby mógł rządzić zgodnie z rzeczywistymi potrzebami 
miejscowymi i hamować nadużycia lokalnych urzędników. Tak więc znaczna 
część pracy owych pierwszych parlamentów polegała na załatwianiu stosów 
petycji błagających o naprawienie krzywd, przy czym większość pochodziła od 
osób prywatnych lub poszczególnych społeczności, ale w miarę upływu XIV 
wieku coraz więcej ich napływało od Izby Gmin jako całości. Za panowania 
Edwarda I kierowano owe petycje nie do parlamentu, lecz do króla lub Rady. 
W parlamencie zajmował się nimi bądź król, bądź jego ministrowie, bądź też 
komisje składające się z członków Rady, sędziów i baronów, znanych jako 
triers *. Zadośćuczynienia dawane petentom w tym wczesnym okresie można 
dziś zaklasyfikować jako sądowe, ustawodawcze albo administracyjne; 
wówczas tego nie rozróżniano. Jednak z biegiem czasu, podczas gdy wiele 
petycji prywatnych kierowano na drogę sądową do Sądu Kanclerskiego lub 
gdzie indziej, ważniejsze petycje wychodzące z Izby Gmin jako całości zaczęły 
za panowania Henryka VI przybierać formę projektów ustaw (bills) w celu 
uchwalenia ich jako prawa przez parlament. Taki był początek uprawnień Izby 
Gmin do inicjatywy ustawodawczej.
Nie powinniśmy jednak już za panowania Edwarda I mówić o izbach 
parlamentu. Istniało wtedy tylko jedno zgromadzenie, któremu przewodniczył 
król z tronu albo jego kanclerz z worka z wełną; reszta najwyższych 
urzędników państwowych była obecna ex officio wraz z baronami świeckimi i 
duchownymi, z których każdego wzy-
* Trier (od to try - sądzić) osoba sądząca.
245


wano specjalnym pismem; byli również obecni, zgrupowani pokornie w głębi, 
rycerze i mieszczanie - wezwani przez szeryfa każdego hrabstwa, nie 
zabierający głosu w obecności takich dostojników, chyba że się do nich 
specjalnie zwrócono. Był to High Court oj Parliament, który dziś jeszcze 
widzimy we współczesnej Izbie Lordów z jej tronem i workiem wełny, chociaż 
spośród ministrów króla tylko kanclerz może być obecny ex officio, nawet jeśli 
nie jest parem, i choć tron bywa zajęty jedynie przy otwarciu lub odroczeniu 
parlamentu. Wtedy właśnie, gdy Izba Gmin gromadzi się przy barierze, aby 
usłyszeć słowa królewskie, mamy jakby znowu zebrany pierwotny parlament 
Plantagenetów.
Za panowania Edwarda I przedstawiciele gmin nie stanowili jeszcze 
oddzielnej izby. I choć często uczestniczyli w sesjach parlamentu, jednego i 
niepodzielnego, obecność ich nie była konieczna przy wielu ważnych sprawach 
załatwianych przez magnatów. Nie zawsze pytano ich o zgodę na akty 
ustawodawcze. Do tych aktów należały wielkie statuty, z których zasłynęło 
panowanie Edwarda I, jak Quia Emptores, uchwalone pod nieobecność 
reprezentantów Gmin. Jest to też prawdopodobne, że jeśli rycerze i 
mieszczanie w ogóle byli obecni, kiedy ministrowie, baronowie i prałaci 
debatowali nad ogólnymi sprawami polityki zagranicznej i wewnętrznej, to 
tylko w charakterze „niemych słuchaczy".
Izba Gmin jako odrębna izba wzięła początek z nieoficjalnych zebrań 
rycerzy i mieszczan, na których z niepokojem omawiali oni przy drzwiach 
zamkniętych, jaką dać zbiorową odpowiedź na trudne pytanie lub żądanie 
postawione im przez wyższe władze. Tak dbali o to, żeby nie pozostawić 
żadnych sprawozdań z owych zebrań, że nic nie wiemy o wewnętrznym 
rozwoju wczesnej Izby Gmin. Nie wiemy nawet, jak i kiedy „mówca" 
(speaker) stał się jej przewodniczącym. Speaker był bowiem pierwotnie 
osobą wyznaczoną do „przemawiania" (to speak) w imieniu Gmin wobec 
parlamentu w pełnym składzie, podczas gdy inni rycerze i mieszczanie milczeli 
w obecności lepszych od siebie. Jednak aż do czasów Stuartów speaker był o 
wiele bardziej sługą Korony niż sługą Izby. Już za panowania Edwarda III 
widzimy kilku nadwornych urzędników króla, którzy zasiadają jako rycerze--
wysłannicy hrabstw, prawdopodobnie by kierować debatami i decyzjami Izby 
Gmin w interesie Korony, podobnie jak to z dużym powodzeniem czynili 
członkowie Tajnej Rady za Tudorów. Również za panowania Edwarda III dom 
kapituły zakonnej w Westminsterze zaczęto uważać za miejsce, gdzie 
zazwyczaj odbywały się zebrania Gmin.
Najdonioślejszym faktem we wczesnych dziejach naszych instytucji  jest  
to,   że  parlament  angielski,   odmiennie  od  analogicznych
246


zgromadzeń tego samego okresu w Europie, podzielił się za ostatnich 
Plantagenetów nie na trzy stany, duchowieństwo, szlachtę i mieszczan, ale na 
dwie Izby: Lordów i Gmin. Przeważna część naszej historii ustrojowej i 
społecznej jest w pewnym sensie bądź przyczyną, bądź skutkiem tego 
jedynego w swoim rodzaju układu.
W kontynentalnym układzie „stanów" wszyscy gentlemani, jakbyśmy ich 
nazwali, byli reprezentowani w stanie noblesse. Ale noblesse, w szerokim 
znaczeniu, jakie ten wyraz ma na kontynencie, w angielskim parlamencie 
dzieliła się na dwie części. Barones majores, każdy wzywany specjalnym 
pismem, zasiadali w izbie wyższej, Barones mi-nores, choć byli królewskimi 
dzierżawcami, dzielili wraz z rycerstwem (gentry) i wolnymi rolnikami 
(franklins) prawo wybieralności na „rycerzy hrabstwa" (knights oj the 
shire). W ten sposób formy angielskiego życia parlamentarnego obaliły różnice 
stworzone przez feudalizm. Można było nawet spotkać królewskiego 
dzierżawcę zasiadającego i współpracującego z mieszczanami.
Ten osobliwy i doniosły układ XIV-wiecznego angielskiego parlamentu był 
przygotowany przez wcześniejszy rozwój, który już przedstawiliśmy. Czynny 
udział drobniejszej szlachty w sprawach hrabstwa prowadził często do 
kontaktów jej z mieszczanami, jak również ze skromnymi wolnymi 
właścicielami na wsi. Angielska zasada primo-genitury, zgodnie z którą 
wysyłano w świat młodszych synów rodziny szlacheckiej, budziła w 
mieszkańcach zamków i dworów wiejskich przyjazne zainteresowanie 
przemysłem i handlem. Małżeństwa osób różnych klas i stałe utrzymywanie 
wzajemnych stosunków między wyższymi i średnimi sferami społecznymi było 
o wiele wyraźniejsze w Anglii niż gdziekolwiek indziej. Toteż już przed 
wiekami, przed bitwami pod Bannockburn * i Crecy, Izba Gmin 
odzwierciedlała owe angielskie osobliwości. Już wtedy rycerze z hrabstw, 
klasa na wpół feudalna, działali jako wybrani przedstawiciele -wiejskich 
yeomanów i zasiadali obok obywateli miast. Z tego właśnie powodu Izba Gmin 
miała możność podkreślić swoje znaczenie już wtedy, kiedy mieszczanie i 
yeomani mieli niewielkie znaczenie polityczne, chyba że działali w 
porozumieniu z rycerstwem. Z tej także przyczyny angielska wojna domowa za 
Stuartów nie była walką klas; i dlatego Anglicy z cza-
1 Zob. wyżej, s. 215-216. Wszyscy członkowie izby niższej z mieszczanami włącznie 
byli wzywani za pośrednictwem szeryfa, a nie przez specjalne wezwania kierowane do 
poszczególnych miast. Stworzyło to pewien związek między mieszczaninem i rycerzem - 
obaj w pewnym sensie byli reprezentantami hrabstwa zarówno z punktu widzenia jego 
gospodarki miejskiej, jak i wiejskiej. W rządzie królewskim szeryf i hrabstwo odgrywało 
tak wielką rolę, że układ ten wszystkim wydawał się naturalny.
* Bannockburn - miejscowość nad rzeką Bannock (dopływ Forth) w Szkocji, gdzie 
rozegrała się w 1314 r. bitwa między Szkotami a Anglikami, w której Anglicy ponieśli 
klęskę.
247


sów Burkego nie mogli zrozumieć, o co właściwie chodziło w rewolucji 
francuskiej.
Również nie powstał żaden stan lub izba duchowieństwa jako część 
parlamentu angielskiego. Kler nie tylko powstrzymywał się od skupiania się 
jako odrębny stan duchowny w parlamencie, ale z własnej woli zrezygnował ze 
wszystkich swoich miejsc w Izbie Gmin oraz z wielu w Izbie Lordów.
Co prawda, w izbie wyższej nadal zasiadali biskupi i niektórzy ze 
znaczniejszych opatów, ale w charakterze panów świeckich jako posiadacze 
baronii w zgromadzeniu feudalnym. Ponadto niektórzy biskupi byli ministrami 
królewskimi i urzędnikami cywilnymi. Nato-mast wyżsi duchowni, którzy 
uważali się przede wszystkim za ludzi kościoła, mało interesowali się 
parlamentem. Większość opatów i przeorów, zajęta po uszy miejscowymi 
sprawami klasztornymi, nie lubiąca kłopotów i wydatków związanych z długimi 
podróżami i poczuwająca się raczej do obowiązków wobec papieża niż wobec 
króla, nie zadawała sobie trudu uczestniczenia w obradach. Wreszcie usunęli 
się z życia narodowego i porzucili swe miejsca w parlamencie z wynikiem, 
który ujawniła Księga Statutów Parlamentarnych króla Henryka VIII. 
Przedstawiciele niższego duchowieństwa również nie stali się trwałą 
częścią Izby Gmin i stopniowo przestali w ogóle brać udział w parlamencie. 
Sprawa uchwalania „jednej piętnastej" i „dziesięcin" z własności kleru dla króla 
była natomiast załatwiana na synodach diecezjalnych w Canterbury i Yorku. 
Były to i są nadal zgromadzenia kościelne, nie polityczne. Nie stanowiły one 
pod żadnym względem „stanu" w parlamencie, jak francuski „stan duchowny", 
który figurował na otwarciu Stanów Generalnych z 1789 r. Kler angielski opie-
rając się na zasadzie, że sprawy cesarskie i sprawy boskie najlepiej rozdzielać, 
rozmyślnie odsunął się od życia politycznego i od rozwoju narodu w 
późniejszym średniowieczu. Ale ponieważ zachował jednocześnie swe wielkie, 
zazdrość budzące bogactwa i wiele dawnych przywilejów, które w 
zmienionych warunkach zaczęto uważać za nadużycia, tym samym znalazł się 
w odosobnieniu i w pozycji szczególnie wystawionej na ataki, kiedy rozpoczęła 
się Reformacja.
Izba Gmin od skromnych początków za panowania Edwarda I w ciągu 
następnych stu pięćdziesięciu lat osiągnęła wybitne miejsce w ustroju państwa. 
Zgoda jej członków stała się konieczna przy
1 Liczba opatów i przeorów uczestniczących w parlamencie spadła z około 70 za 
panowania Edwarda I do około 27 za Edwarda III i jego następców.
248



uchwalaniu praw i nakładaniu każdego nadzwyczajnego podatku; własne jej 
petycje uzyskiwały bardzo często zgodę króla w parlamencie; a nawet 
najważniejsze akty państwowe, jak złożenie z tronu królów i ich elekcja, 
odbywały się z udziałem Izby Gmin jako uczestnika aktu. W chwili wybuchu 
wojny Dwóch Róż jej władza konstytucyjna była bardziej pozorna niż realna, 
gdyż największą siłę polityczną dzielili król, baronowie i kościół, a nie należała 
ona do gmin. Ale ich udokumentowana pozycja w prawie publicznym kraju 
dostarczyła bezcennych precedensów do uchwycenia rzeczywistej władzy 
przez izbę niższą wtedy, gdy monarchowie z dynastii Tudorów podcięli 
skrzydła kościołowi i baronom.
Edward I przypuszczalnie liczył na poparcie Gmin przeciwko baronom. 
Jednak mieszkańcy miast mieli też własne urazy do króla. Miał on bowiem 
zwyczaj, że gdy potrzebował natychmiastowych dostaw dla wojsk w Gaskonii 
lub Szkocji, zabierał siłą większe partie wełny eksportowej, niż pozwalało 
prawo zwyczajowe. Owe maltoltes, czyli „niewłaściwe zabory" wełny uznano 
za bezprawne wtedy, kiedy mieszczanie w znanych okolicznościach przyłączyli 
się do opozycji baronów i duchownych pokrzywdzonych również pochopnymi 
żądaniami króla (1297).
Pomimo to, kiedy Edward I umierał, był już na najlepszej drodze, by stać się 
absolutnym władcą zarówno Anglii, jak i Szkocji (1307). W ostatnich latach życia 
posunął się daleko w przełamywaniu opozycji baronów w kraju i w gaszeniu tego 
ognia, który rozpalił w Szkocji Wal-lace, a Bruce próbował podsycić. Zdolny 
następca Edwarda mógłby zaprzepaścić wolność konstytucyjną w Anglii i 
wolność narodową w Szkocji. Parlament mógłby stać się nie opozycją lub 
krytyką, którą należy sobie zjednać, ile pożytecznym kółkiem w machinie królew-
skich rządów - za co niewątpliwie uważał go sam Edward. Panowanie jego syna, 
nieszkodliwego, lecz leniwego i niezdolnego Edwar- da II, uratowało sytuację 
(1307-27). Niedobrze jest mieć bez przerwy jednego po drugim takich wielkich 
władców, jak Henryk II, Edward I lub Tu-dorowie. Jan, Edward II i Stuartowie 
posiadali wyznaczone im miejsce w losach Brytanii.
Niedbałe rządy dwóch ludzi o usposobieniu tak niepraktycznym i 
artystycznym, jak młody Edward II i jego przyjaciel Pierś Gaveston, dały 
baronom nową szansę. Gaveston bynajmniej nie był pierwszym ani najgorszym 
parweniuszem, ani też najbardziej obcym „cudzoziemcem", który wysunął się na 
czoło spraw państwowych w Anglii, ale brak mu było rozwagi, bo 
najwybitniejszym baronom nadawał złośliwe przezwiska. W odwecie kilku z nich 
zdradziecko pozbawiło go życia (1312). Edward II i Gaveston być może tak samo 
nie nadawali się do rządzenia Anglią, jak Karol I i Buckingham. Ale przywódcy 
opozycji baronów, a zwłaszcza hrabia Tomasz Lancaster, byli to ludzie
249


głupi, samolubni i brutalni, pyszniący się swym wysokim urodzeniem. Następny 
faworyt króla, Despenser, nie zaliczał się jak Gave-ston do „parweniuszy", lecz 
za to wyrósł na tyrana. A jednak walka między tak mało obiecującymi 
przeciwnikami wyszła narodowi na korzyść. Aparat administracyjny 
udoskonalono, nie przez poddanie go niezdarnej kontroli baronów, lecz dzięki 
pewnym reformom biurokratycznym. Wzrosła też znacznie władza parlamentu, 
gdyż z powodu kilku ważnych okazji był on zwoływany bądź przez Edwarda II, 
bądź przez opozycję baronów, dla usankcjonowania kolejnych zwycięstw 
każdej strony w drodze głosowania i uchwalenia ustawy. W tym nowym 
wzroście prestiżu parlamentu Gminy również miały swój udział.
W czasie panowania tego nieszczęśliwego króla, w wyniku wszczynanych 
przez baronów zaburzeń - trudno je bowiem nazwać wojnami - nie wzrosła 
władza Korony ani też baronów. W ciągu całego średniowiecza baronowie 
mimo ciągłych wysiłków nigdy nie potrafili wpływać w sposób stały na 
doradców królewskich choć utrzymywali, że zgodnie z zasadami feudalnymi 
król zawsze powinien kierować się ich szlachetną radą, a nie radą 
wyszkolonych kancelistów i urzędników, których jedyną kwalifikacją jest 
zrozumienie interesów królewskich. Baronom nie udało się zrealizować swych 
roszczeń do rządzenia, gdyż rządzenie wymaga stałego przykładania się do 
pracy, czym baron rzadko mógł służyć. Jego zamki, polowanie, majątki, służba, 
jego tryb życia, jego dwory rozrzucone w połowie hrabstw Anglii, pochłaniały 
naturalnie cały jego czas. Nie mógł być odpowiedzialnym ministrem 
królewskim lub uczestniczyć w regularnych posiedzeniach Rady, ponieważ 
miał inne obowiązki i inne przyjemności.
Drugą przyczyną, dla której baronom nie powiodło się - pomijając momenty 
rewolucji - opanowanie rządów, stanowił fakt, że dwór królewski był zbyt 
wielki i skomplikowany, i niełatwo było poddać go kontroli. Jeśli jeden urząd - 
dajmy na to Kanclerstwo z jego Wielką Pieczęcią - podlegało nadzorowi 
opozycji baronów, król mógł „zejść w podziemie" i rządzić krajem przez swą 
Szatnię (Wardrobe) z jej tajną Pieczęcią (Priwy Seal). Dwór królewski, w 
swej organizacji elastyczny i łatwo przystosowalny, był jednak wysoce 
wyspecjalizowany w sprawach administracji, pełen wyszkolonych i zdolnych 
ludzi, którzy nie przestawali spokojnie rządzić, podczas gdy wysoko ponad ich 
głowami głupcy i łotry, jak Gaveston i Tomasz Lancaster, Despenser i 
Mortimer, gardłowali i zabijali się wzajemnie dla dobra potomności i 
elżbietańskich dramaturgów. Tymczasem w spokojnych zakątkach kraju 
można było wznosić coraz to nowe kamienne dwory, eksport wełny mógł 
wzrastać, ludność mogła się powiększać, wszystkie klasy mogły się bogacić i 
lepiej odżywiać, albowiem przez cały czas pokój królewski był niezmiennie i 
skutecznie narzucany.
250


Za panowania Edwarda III wprowadzono ważne uzupełnienie aparatu 
państwowego. „Strażnicy pokoju" (Keepers of the Peace) lub sędziowie 
pokoju (Justices of the Peace) zostali ustanowieni w każdym hrabstwie, aby 
pomóc władzy centralnej w rządach. Jak przed nimi koronerzy i oni nie byli 
zawodowymi urzędnikami, lecz niezależnymi dziedzicami wiejskimi. Było to 
charakterystyczne dla wzrostu znaczenia warstw rycerzy i drobniejszej gentry, 
że sędziowie pokoju przejmowali coraz więcej pracy, wykonywanej poprzednio 
przez owe wielkie figury szeryfów albo sędziów objazdowych. Wydaje się, iż 
sędziowie pokoju zapuścili korzenie w hrabstwie i wyrośli jako rodzima latorośl, 
zyskując popularność zarówno wśród sąsiadów, jak i w Radzie Królewskiej, 
dlatego że zadanie ich polegało na służeniu za interpretatorów między dwoma 
czynnikami. Przez czterysta lat władza ich stale wzrastała, tak pod względem 
różnorodności funkcji, jak i osobistego autorytetu, aż wreszcie w XVIII w. byli 
w pewnym sensie potężniejsi niż sam rząd centralny. Nie doszłoby do tego, 
gdyby w ciągu długiego okresu czasu nie odpowiadali oni potrzebom i 
charakterowi Anglików. Według Maitlanda szacunek, jaki Anglicy żywią dla 
prawa, w dużym stopniu powstał dzięki temu systemowi „amatorskiego 
wymiaru sprawiedliwości". Albowiem sędzia, który wykładał i stosował prawo 
wobec zwykłych ludzi w zwykłych sprawach, mógł znać z tego prawa niewiele, 
ale znał za to swych sąsiadów i oni go znali.
NOTA O SĄDZIE KANCLERSKIM (COURT OF CHANCERY)
Od czasu Roberta Burnella, przyjaciela króla Edwarda I, o ile nie 
wcześniej, lord kanclerz był najwyższym urzędnikiem królestwa, ponieważ jego 
urząd sprawujący pieczę nad Wielką Pieczęcią króla był z konieczności w tak 
stałym kontakcie ze wszystkimi dziedzinami administracji państwowej, jak za 
naszych czasów Skarb Państwa. Do Reformacji kanclerz był częstokroć 
zarówno duchownym, jak i prawnikiem. W ciągu XIV i XV wieku jego Sąd 
Kanclerski stał się określonym trybunałem, przed którym przedsiębrano oparte 
na ogólnych zasadach prawnych środki zapobiegawcze przeciwko nieprzewi-
dzianym nadużyciom w działalności sądów Common Law. Jego sąd w imieniu 
Rady Królewskiej odpowiadał na petycje pokrzywdzonego poddanego 
opierając się na argumentacji prawnej. Ponieważ parlament uniemożliwił 
wówczas królowi zmienianie procedury oraz podejmowanie spraw drogą 
nieautoryzowanych zarządzeń królewskich, ponieważ nadto Common Law 
szybko stawało się prawem samym dla siebie, sztywnym systemem 
niezależnym od woli króla - owa oparta na ogólnych zasadach prawnych i 
korygująca jurysdykcja kanclerza była cenna dla króla jako metoda, dzięki 
której mógł zwyciężać w spo-
251


rach z parlamentarzystami oraz prawnikami sądów powszechnych. Jednakże 
nie spotkało się to z silnym sprzeciwem, gdyż poszczególni poddani często w 
ten sposób uzyskiwali wielką pomoc. Przed wstąpieniem na tron Tudorów Sąd 
Kanclerski był już uznaną częścią konstytucji i przeżył późniejsze środki 
stosowane przez królów w celu uzupełnienia Common Law jak np. Sąd Izby 
Gwiaździstej *.
W XV wieku Sąd Kanclerski reprezentował pewną metodę odwoływania 
się od technicznych zawiłości innych sądów do zdrowego rozsądku. Po 
czterech stuleciach, w czasach Eldona i Karola Dickensa, sam stał się 
niewolnikiem własnych technicznych zawiłości, a lekarstwo na to dla 
poddanych można było znaleźć raczej w częstej nowelizacji ustawodawczej 
parlamentu.
* Izba Gwiaździsta (Star Chamber) w Westminstei-?.e, zwana tak od gwiazd 
namalowanych na suficie, była miejscem zebrań doradców królewskich. Za Tudorów, 
już od czasów Henryka VII, narady w Izbie Gwiaździstej przekształciły się w rozprawy 
sądowe, na których sądzono w szczególności sprawy nadużyć i niesubordynacji 
magnatów, w stosunku do których sankcje Common Law nie znajdowały 
zastosowania. Sądy te były arbitralne w swym postępowaniu i wyrokach, a zeznania 
często wymuszano torturami. Za Stuartów nadużycia Sądu Izby Gwiaździstej przybrały 
na sile. Zniósł go wraz z innymi instytucjami absolutyzmu królewskiego Długi 
Parlament w 1641 r.

252


ROZDZIAŁ V
CELTOWIE I SASI. PRÓBY UZUPEŁNIENIA WYSPIARSKIEGO 
IMPERIUM. PRZYCZYNY ICH NIEPOWODZENIA W ŚREDNIOWIECZU. 
IRLANDIA, WALIA, SZKOCJA
Anglia późnego średniowiecza, najwyżej zorganizowane z większych 
państw europejskich, leżała obok Walii i Irlandii, stanowiących wówczas 
skupienia plemion celtyckich, i graniczyła ze Szkocją, biednym i rzadko 
zaludnionym królestwem, etnicznie podzielonym między Celtów i Sasów, ale 
jeśli chodzi o język i instytucje, przekształcającym się już w kraj anglo-
normandzki. W tych warunkach było nieuniknione podjęcie przez Anglię próby 
zaokrąglenia imperium wyspiarskiego w drodze podboju 1.
Rzymianie w Brytanii stanęli niegdyś wobec takiego samego problemu 
geograficznego. Dobry duch natchnął ich, by pozostawili w spokoju Irlandię; 
usiłowali wielokrotnie i bez powodzenia podbić Szkocję; ale dzięki swemu 
systemowi dróg wojskowych i strażnic szybko opanowali Walię, nie narzucając 
jednak tamtejszym góralom przyjęcia zlatynizowanej cywilizacji równin. 
Średniowiecznej Anglii powiodło się w tym samym stopniu co rzymskiej 
Brytanii. Wprawdzie angielskie rycerstwo feudalne ze swą siecią zamków 
wolniej niż rzymskie dokonało wojskowego podboju Walii, jednak pełne 
przystosowanie się Walijczyków do cywilizacji saskiej nastąpiło dopiero za 
czasów dynastii Tudorów i hanowerskiej. Próba opanowania Szkocji skończyła 
się całkowitym fiaskiem. Zaś za Kanałem św. Jerzego Anglia nie dokonała 
podboju, lecz jedynie zdobyła punkt oparcia w średniowiecznej Irlandii i wpiła 
się w nią kurczowo jak pies, który wbił kły w bok jelenia.
Głównej przyczyny, dla której średniowiecznej Anglii nie powiodło się w 
Szkocji i Irlandii, a nawet w Walii nigdy nie udało się zaprowadzić ładu, należy 
doszukiwać się w jej uwikłaniu się w sprawy kon-
1 W tym rozdziale, jak i gdzie indziej, używam wyrazu „celtycki" na oznaczenie 
mieszaniny elementów celtyckiego i wcześniejszego iberyjskiego.
253


tynentalne. Do utraty Normandii za panowania Jana energię nor-mandzkich i 
andegaweńskich królów Anglii pochłaniały odzyskiwanie lub obrona ich 
prowincji we Francji. Jedynym okresem, kiedy Plan-tageneci byli w stanie w 
pełni poświęcić swe myśli i środki zagad-nieniom czysto brytyjskim, było 
stulecie dzielące ostateczną utratę Normandii od wybuchu wojny stuletniej 
(1214-1337). W tym okresie panował tylko jeden wielki król, Edward I, i za 
jego panowania, jak tego można było się spodziewać, potęga średniowiecznej 
Anglii w Walii, Irlandii i Szkocji osiągnęła swój punkt szczytowy. Po jego 
śmierci nieudolność Edwarda II oraz zaabsorbowanie późniejszych królów aż 
do Tudorów włącznie szaleńczą próbą podboju Francji albo wynikającymi stąd 
wewnętrznymi kłopotami w kraju, zniweczyło panowanie angielskie w całej 
Szkocji i prawie całej Irlandii, a osłabiło je nawet w Walii.
Kiedy po raz ostatni spoglądaliśmy w stronę Irlandii, był to najgłębszy mrok 
wczesnego średniowiecza, a jednak w tym dalekim zakątku świata płonęło 
światło nauki rzucając swe blaski na nieprzeniknioną ciemnotę Szkocji i Anglii, 
Niemiec i Francji1. Święci, artyści i uczeni z klasztorów irlandzkich jaśnieli 
osobistymi zaletami i wolni byli od więzów organizacyjnych. Instytucjonalizm 
był równie wstrętny dla wczesnego kościoła irlandzkiego, jak dla ustroju 
plemiennego, z którego ten kościół powstał. Skutek tego był taki, że kler 
irlandzki nigdy nie pomógł - jak to czynił kler saski - zorganizować swego ludu 
w zjednoczony kościół, ani też w jedno państwo. Kiedy zapał i natchnienie 
owych wczesnych świętych wygasły, pozostało po nich tylko wspomnienie, a 
Irlandia była może tylko trochę mniej ciemna i skłócona niż przedtem.
Nawet władza suzerena poprzednio piastowana przez „zwierzchnich 
królów" w Tara * nad innymi wodzami, stała się w XI wieku czczym tytułem. 
Losy Briana Boru, króla Cashel w Munster ** i plemiennego bohatera walk z 
najeźdźcami wikińskimi, nie zdołały na stałe wzmocnić władzy „zwierzchniego 
króla" ani zjednoczyć Celtów. Jednak zwycięstwo pod Clontarf (1014) 
odniesione w dniu jego śmierci ocaliło Irlandię od Norwegów, a Duńczyków 
zamknęło w obrębie miast.
1 Zob. wyżej, s. 87-88.
* Tara - miejscowość w hrabstwie Meath na półn. zachód od Dublina, była od 
najdawniejszych czasów do VI w. siedzibą „zwierzchniego króla" (Ard-Ri), któremu 
podlegali - przynajmniej nominalnie - władcy plemienni.
** Cashel (w jęz. irlandzkim - zamek) - miejscowość w hrabstwie Tip-perary w 
Irlandii, ongiś stolica królestwa Munsteru, jednego z dawnych królestw irlandzkich.
254


które założyli, jak Dublin, Waterford i Limerick. Życie miejskie i handel nie 
nęciły krajowców. Wypas i hodowla bydła, wojna plemienna i krwawy spór 
rodowy, śpiewy minstrelów i trochę rolnictwa - oto, co wciąż jeszcze 
zajmowało czas i myśli plemion celtyckich, jak i wielu innych plemion na całym 
świecie w ciągu wielu tysięcy minionych lat. Można być różnego zdania co do 
tego, czy owe proste ludy nie były lepiej zatrudnione niż nowa, niespokojna 
Europa ze swymi krucjatami, poczynaniami Hildebranda, ze swymi kamiennymi 
zamkami i katedrami, swoim feudalizmem, przywilejami, traktami handlowymi i 
całym swym nowoczesnym zgiełkiem. Ale bez względu na to, czy stało się 
dobrze, czy źle, minął już czas, kiedy ludy europejskie mogły bezkarnie 
pozostawać w stanie pierwotnym. Ignorowanie zbroi obronnej, zamków i 
feudalizmu w czasach Strongbowa było rzeczą równie niebezpieczną, jak 
zamykanie oczu na istnienie karabinów maszynowych i rewolucji przemysłowej 
naszych czasów.
Dlatego też uważano Irlandczyków za dzikusów, znajdujących się niemal 
poza obrębem papieskiego chrześcijaństwa. Co prawda w pierwszej połowie 
XII w. św. Malachiasz i inni Irlandczycy rozpoczęli ruch za reformą kościoła. 
Ażeby podnieść autorytet biskupów zredukowano nadmierną ich liczbę; podjęto 
śmiałą próbę wzniecenia na nowo zapału religijnego wśród świeckich, 
zmuszania ludności do opłaty dziesięciny i w ogóle upodobnienia choć trochę 
kościoła do wzorów rzymskich. Ale właściwie dopiero zbrojni najeźdźcy z 
Anglii nadali w pełni siłę tym wpływom, które w końcu nieodwołalnie związały 
Irlandię z Rzymem. Partia reformatorska w kościele irlandzkim w braku 
silnego poczucia więzi narodowej skłonna była dobrze przyjąć i zachęcać 
Strongbowa i Anglików. Hadrian IV, jedyny w dziejach papież angielski, 
upoważnił Henryka II do podboju wyspy, uważając to za najlepszy sposób 
wprowadzenia jej do rzymskiej owczarni.
Henryk II był zbyt pochłonięty sprawami na kontynencie, by mógł zająć się 
osobiście kwestią irlandzką. Jednak za jego panowania rozpoczęli podbój 
prywatni łowcy przygód z Walii pod przewodem Ryszarda z Clare, hrabiego 
Pembroke, o przezwisku Strongbow (1169-71). Wspólnikami jego w tym 
ostatnim podboju normandzkim nie byli Normanowie ani Anglo-Normanowie 
czystej krwi. Wielu z nich, jak np. słynni Fitzgeraldowie mieli matki Walijki. 
Było to szczególne pograniczne plemię, owi „lordowie Marchii"; ale i wśród ich 
żołnierzy było wielu Walijczyków lub Flamandów. Możliwe, że domieszka krwi 
celtyckiej oraz doświadczenie tych pierwszych „angielskich" zdobywców 
Irlandii ułatwiły ich potomkom zmieszanie się z miejscowymi Irlandczykami i 
dostosowanie własnych instytucji feudalnych do plemiennego ustroju świata 
celtyckiego poza okręgiem (Pale) * Dublina.
* Pale - obszar wokół  Dublina  pozostający  od  XII  w.  pod  panowaniem 
angielskim   (nazwa  powstała w XIV w.).  Był  to  stosunkowo  nieduży  obszar
255


Normanowie albo Anglo-Normanowie czystej krwi wycisnęliby, być może, na 
tej ziemi silniejsze piętno swego charakteru i własnych instytucji, jak to zresztą 
uczynili w wielu innych krajach.
Ale nigdy normandzcy najeźdźcy czy to w Anglii, czy na Sycylii lub w 
Szkocji, nie przewyższali zastępów Strongbowa w umiejętności prowadzenia 
wojny. Jego rycerzy, okrytych łańcuszkową kolczugą, wspierali łucznicy, 
których biegłość nie była wówczas specjalnością Anglii, lecz Walii. 
Nieopancerzona piechota plemion irlandzkich, walcząca duńskim toporem 
bojowym oraz miotająca kamienie i oszczepy, była bezradna wobec 
najlepszych łuczników i konnicy, jednej z najlepszych w Europie. Jedynym 
schronieniem krajowców były bagna, lasy i góry ich bezdrożnej i nieuprawnej 
wyspy. Znali oni wszelkie arkana wojny podjazdowej, używając ściętych 
drzew i wilczych dołów do blokowania wąskich przejść przez bagna i lasy. 
Jednak opór stawiany najeźdźcom nie miał prawdziwie narodowego 
charakteru. Najeźdźcy znaleźli licznych sprzymierzeńców wśród członków ple-
mion i duchowieństwa. Dermot, który zaprosił do Irlandii Strongbowa, nie był 
za życia powszechnie przeklinany jako zdrajca, za jakiego miano go uznać 
dopiero w przyszłości po upływie dłuższego czasu.
Cementem umacniającym rządy anglo-normandzkie w Irlandii, jak i na 
bliźniaczej wyspie, była budowa zamków. Także pod tym względem Celtowie 
znajdowali się w niekorzystnej sytuacji, gdyż jedyny opór za zasłoną trwałych 
fortyfikacji, jaki najeźdźcy mieli napotkać, był to opór miast portowych 
Duńczyków. Ale od czasu bitwy pod Clontarf Duńczycy w Irlandii z 
wojowniczych Wikingów przekształcili się w pokojowych kupców, a ponadto 
było ich niewielu. Miasta ich zdobyto z łatwością i za jednym zamachem ze 
skandynawskich przekształcono na angielskie. Obywatelom Bristolu nadano 
prawo zamieszkiwania w Dublinie. Zamek w Dublinie wzniesiony pierwotnie 
przez Wikingów, stał się od XII do XX wieku ośrodkiem saskich rządów w 
Irlandii.
Duńczycy zostali wyrżnięci albo wrócili do Skandynawii ustępując 
najeźdźcom, którzy odtąd utrzymując się w miastach portowych mieli w swych 
rękach klucze do wyspy. Celtyckie życie miejskie jeszcze nie istniało. Nawet 
miasta na dalekim zachodzie jak Galway były pochodzenia anglo-
normandzkiego. Dopiero pod koniec średniowiecza angielscy mieszkańcy miast 
poza okręgiem Dublina stopniowo przyswajali sobie mowę otaczającej ich 
ludności, z którą prowadzili handel wymienny, a przez mieszane małżeństwa i 
w inny sposób stali się w tym samym stopniu Irlandczykami, co Anglikami.
o zmieniającej się powierzchni. Gdy Henryk VIII podporządkował sobie całą Irlandię, 
zlikwidował odrębność dublińskiego Pale.
256


W okresie podboju Strongbowa i przez długi czas po nim poczucie 
narodowe nie istniało i wszelkie obce rządy przyjmowano by stosownie do ich 
zalet. Tym, co było niezbędne, aby doprowadzić do przyjaznego wzajemnego 
zrozumienia ludów, był wówczas silny i spra-wiedliwy rząd. Ale przez całe 
średniowiecze rząd nie był ani silny, ani sprawiedliwy. Henryk II, ojciec 
buntowniczych synów i skłopo-tany władca przeszło połowy zachodniego 
świata chrześcijańskiego, musiał z konieczności ograniczyć zobowiązania, jakie 
stworzył dla niego Strongbow, ponieważ nie miał ani czasu i pieniędzy, ani ludzi, 
aby ustanowić własne panowanie na wyspie nie tylko nominalnie. Toteż, choć 
nie był w stanie utrzymać skutecznej władzy książęcej, nie zdecydował się 
jednak, aby Strongbow lub inny feudalny przywódca uzyskał władzę wicekróla. 
Wobec tego awanturnicy nadal grabili krajowców i wykrawali dla siebie 
baronie, walcząc na własną rękę bez należytego poparcia i należytej kontroli ze 
strony angielskiego króla. Przez całe stulecia i dłużej podbój posuwał się 
naprzód, z wolna rozszerzając swe granice w kierunku zachodnim i nie napo-
tykając nigdzie zdecydowanego oporu krajowców; nie miał on jednak 
jednolitego określonego celu, nie niósł też z sobą sprawiedliwości ani nawet 
silnej tyranii.
W tych warunkach doszło do podziału wyspy na trzy części, o stale 
zmieniających się granicach, co utrzymało się przez resztę średniowiecza. Był 
więc okręg wokół Dublina, zwany Pale, gdzie tak jak w angielskim hrabstwie 
stosowano prawo angielskie. Daleko na zachodzie utrzymały się czysto 
celtyckie plemiona ze swymi wodzami, zagrożone inwazją, ale jeszcze nią nie 
dotknięte. Zaś pomiędzy tymi dwiema Irlandiami i przeplatając się z nimi leżały 
tereny rządów mieszanych, baronie, gdzie potomkowie wielkich awanturników 
ze swoich zamków sprawowali władzę nad tubylczą ludnością. Ale ich 
normandzko-walijski ustrój feudalny przekształca się stopniowo w coś 
podobnego do celtyckiego ustroju plemiennego, który właśnie miał zastąpić. 
Jeżeli o wiele później tak liczni potomkowie żołnierzy Crom-wella pomimo 
różnic religijnych zostali szybko wchłonięci przez otaczające ich środowisko 
celtyckie, nie można się dziwić, że ta sama ewolucja nastąpiła w przypadku 
anglo-irlandzkich baronów. Rządy angielskie w przeważającej części wyspy 
budowano na fundamencie z irlandzkiego trzęsawiska.
Za panowania Edwarda I więcej uwagi poświęcono sprawom wyspy 
macierzystej, i to pozwoliło Irlandii cieszyć się krótkim okresem pomyślności, 
zwłaszcza w Leinster i Meath, gdzie skupiały się zainteresowania Anglików. 
Pod opiekuńczymi skrzydłami zamków powstawały nowe wsie i rozwijało się 
rolnictwo. Miasta handlowe, jak Dublin, Waterford i Cork, rozszerzyły swój 
handel poza morze.
Ale wtedy nastąpił jeden z tych nagłych, niekorzystnych zwrotów,



257
 


tak typowych dla dziejów Irlandii. Próba podboju Szkocji podjęta przez 
Edwarda I doprowadziła do odwetu za rządów jego słabego syna. Natychmiast 
po zwycięstwie pod Bannockburn Szkoci pod wodzą braci Bruce wtargnęli do 
Irlandii przez Ulster, z którym zawsze mieli silne związki (1315-18). Kruchą 
pomyślność nowej Irlandii unicestwiono ogniem i mieczem i Anglicy przez dwa 
stulecia nie odzyskali tam swych wpływów. Najazd Bruce'ów był raczej 
okazją do tego załamania się niż jego przyczyną. W istocie jego źródłem były 
charakter i władza anglo-irlandzkich baronów, coraz mniej różniących się od 
wodzów celtyckich i coraz bardziej rozszerzających granice swych rządów 
kosztem właściwej angielskiej kolonii.
Pale kurczył się tak pod względem obszaru, jak i ducha. Osadnicy i 
urzędnicy angielscy coraz bardziej świadomi, że są załogą w obcym kraju, 
okrążoną i osaczoną, zamknęli się we własnym kręgu i we własnych ideałach 
życiowych. Niemal wszystkich i wszystko, co znajdowało się poza rowem 
dublińskiego Pale zaczęli uważać za należące nie do sfery interesów 
„angielskich", lecz „irlandzkich". To rozróżnienie nadało ton polityce, która 
przez całe stulecia rodziła szkodliwe owoce. Koloniści przeprowadzili jeszcze 
sztywniejszą granicę między dwoma narodami i wygnali krajowe prawo, język 
i obyczaj z obszarów, na których w czasach przed Tudorami rozciągała się ich 
niewielka władza.
Wojna stuletnia z Francją oderwała jeszcze bardziej uwagę Anglii od 
posiadłości zamorskiej, gdzie miała rzeczywiste obowiązki. W przerwie 
pomiędzy dwoma okresami tej długotrwałej walki Ryszard II przybył z armią 
do Irlandii. Wkrótce później nastąpił jego upadek i odtąd żaden król angielski aż 
do Wilhelma Orańskiego nie postawił stopy na irlandzkiej ziemi. Całkowite 
zlekceważenie Irlandii przez rywalizujące rody Lancastrów i Yorków sprawiło, 
że wyspa poza obszarem Pale powróciła znowu do ustroju plemiennego i 
pomimo wysiłków pewnej części kolonistów język i obyczaj irlandzki roz-
powszechnił się nawet wśród Anglików z samego Pale. Cywilizacja rodzima 
odnosiła oczywiście korzyści ze zdobywców, których wchłonęła. Powstało 
życie miejskie i w większości miast założonych przez Duńczyków i Anglików 
zaczęto mówić przynajmniej w części po irlandzku; podczas gdy anglo-
irlandzka arystokracja przewodziła w świecie tubylców, który w XV w. 
zdradzał oznaki pewnego własnego społecznego rozkwitu.
Jednak sama obecność Anglików w Irlandii uniemożliwiła realizację 
jakichkolwiek dążeń do jedności narodowej w skali krajowej. Szczupłe punkty 
oparcia utrzymywane przez Anglików w Dublinie i jego okolicy i uznane 
roszczenia króla angielskiego jako zwierzchniego władcy wystarczały, by nie 
dopuścić do zjednoczenia kraju pod władzą jednego z anglo-irlandzkich 
baronów. Wprawdzie w dru-
258



głej połowie XV w. istniała tendencja, aby wyspą rządzili w imieniu króla zastępcy 
wybierani spośród jednej z wielkich rodzin anglo--irlandzkich, w szczególności 
Fitzgeraldów, hrabiów Kildare. Ale wypadki za panowania Henryka VII dowiodły, 
że taki układ - bez względu na jego skutki dla wewnętrznej sytuacji Irlandii - nie dał 
się pogodzić z bezpieczeństwem króla Anglii. Albowiem jego wrogowie dynastyczni 
wykorzystywali Fitzgeraldów i łatwowierny lud irlandzki jako sprzymierzeńców w 
intrygach Yorków i do zbrojnej napaści na Anglię w imieniu pretendentów, jak np. 
Lamberta Simnela (1487) „Arystokratyczny samorząd" (Home-Rule) okazał się 
więc fiaskiem, gdyż wolnej Irlandii używano do atakowania ł niepokojenia jej wiel-
kiej sąsiadki. „Prawo Poyningsa" * położyło kres temu eksperymen-
* Sir Edward Poynings, namiestnik Henryka VII w Irlandii, skłonił parlament 
irlandzki w 1494 r. do uchwalenia prawa, mocą którego zwołanie parlamentu oraz 
wszelka inicjatywa ustawodawcza wymagały poprzedniej zgody Tajnej Rady w 
Londynie. Prawo to unicestwiło samodzielność parlamentu irlandzkiego. Zostało ono 
zniesione w 1782 r., lecz już w 1800 r. parlament irlandzki uległ likwidacji w wyniku tzw. 
„unii" Irlandii z Wielką Brytanią.
259



towi, ustanawiając całkowitą zależność parlamentu irlandzkiego od angielskich 
władz wykonawczych. Rozwiązanie, o jakie się pokuszono, nie udało się, i 
ponowny faktyczny podbój Irlandii został podjęty dopiero w następnym 
stuleciu.
Okazało się, że Anglia jest zbyt słaba, by podbić i rządzić Irlandią, ale dość 
silna, by uniemożliwić jej nauczenie się jak ma rządzić sama sobą. Jest rzeczą 
znamienną, że wyspa, która niegdyś jaśniała światłem dla europejskiego 
nieuctwa, była pod koniec średniowiecza niemal jedynym krajem Europy nie 
posiadającym uniwersytetu. Było to smutne zamorskie dziedzictwo, które 
średniowieczna Anglia przekazała Anglii czasów reformacji. Przez całe 
stulecia zaniedbywano Irlandię, a przecież postępowa i czynna polityka mogła 
uratować sytuację; kiedy zaś za Tudorów przyjęto politykę realnego podboju 
było to w zbyt późnym okresie, w okresie rozłamu religijnego, konkurencji 
handlowej i uświadomienia narodowego, wszystkiego w najbardziej surowej 
formie.
Stosunek Celtów do ich sąsiada okazał się bardziej pozytywny w Brytanii 
niż w Irlandii. Tu znowu musimy się cofnąć do dziejów średniowiecznych, 
ażeby zobaczyć, dlaczego tak się stało.
W późniejszym stadium podboju anglosaskiego dzięki postępom wojennym 
Anglików pozostałe terytoria Cymrów, czyli Walijczyków zostały rozdzielone 
na trzy odrębne części - Strathclyde na północy, Walię w centrum i Półwysep 
Dewoński - Kornwalię na południu. Zbiorowa siła ich oporu plemiennego 
znacznie się zmniejszyła wskur tek geograficznej izolacji poszczególnych 
części, którą pogłębiało panowanie Wikingów na morzu. Wikingowie władali 
morzem z wyspy Man, swego ośrodka operacyjnego, i z wielkich miast 
portowych Che-steru i Bristolu. Już przed podbojem normandzkim osadnicy 
skandynawscy nadali Krainie Jezior i północnemu Lancashire wybitnie nor-
dycki charakter1, podczas gdy Dewon został do tego stopnia skolonizowany 
przez Sasów z Wessex, że odtąd uważano go za nieodłączną i 
charakterystyczną część życia Anglii. Kornwalia pozostała jako rezerwat 
celtyckiej rasy i języka, zbyt mała jednak i izolowana, żeby miała z tego 
powodu sprawiać jakiś kłopot. Podbita za czasów anglosaskich i wcielona do 
Korony angielskiej, podlegała normandzkiemu ustrojowi feudalnemu, jak to 
rejestruje Domesday Book, a następnie średniowiecznemu prawu 
angielskiemu. Jednak aż po czasy Stuartów mówiła własnym celtyckim 
językiem i aż po dzień dzisiejszy ludność jej zachowała swój regionalny i 
celtycki charakter.
Pozostawał jednak poważniejszy problem Walii. Rozległość jej obszaru 
górskiego zatrzymała podbój saski na Wale Offy. Ale góry,


.
260
 


które zatrzymały Anglików, zapobiegły zjednoczeniu Walijczyków. Za 
panowania Edwarda Wyznawcy Harold posunął się na zachód i zapewnił sobie 
przymierze z niektórymi plemionami celtyckimi, pozostającymi stale w stanie 
wojny między sobą, i w ten sposób przygotował drogę do dalszego rozwoju pod 
rządami normandzkimi.
Poczynając od Wilhelma Zdobywcy aż do wstąpienia na tron Edwarda I 
najskuteczniejsze wysiłki w kierunku opanowania Walii nie były dziełem królów 
Anglii, lecz „lordów Marchii" i ich prywatnych wojsk, ludzi typu Strongbowa i 
Fitzgeraldów. Będąc mieszanego pochodzenia normandzko-angielsko-
walijskiego, reprezentowali oni raczej rządy feudalne i angielską penetrację 
gospodarczą niż angielską monarchię. W pewnym okresie doliczono się 143 
lordów Marchii, a gdziekolwiek taki lord wykroił sobie mieczem posiadłość, 
budował na niej zamek i zabierał się do ściągania świadczeń feudalnych od 
mieszkańców oraz do narzucania w swym własnym sądzie * prawa feudalnego, 
prawa angielskiego lub ułamków walijskiego zwyczaju plemiennego. Pod jego 
opieką osiedlali się na ziemi, którą władał, koloniści mówiący po angielsku: 
wojskowi, rolnicy i kupcy. Był on w rzeczywistości drobnym suwerenem, 
reprezentującym wkraczający nowy element etniczny i wyższą cywilizację.
Inwazja anglo-normandzka zdobyła niziny i przeniknęła w głąb dolin, gdyż 
były one Jedynymi bramami wejściowymi do bezdroż-nych gór oruz stanowiły 
grunty orne. Ponieważ jednak lasy i bagna często zamykały doliny, proces ten 
był powolny. Anglicy musieli tam występować zarówno w roli rolników 
pionierów, jak i wojowników stale mających się na baczności.
Przed przybyciem Anglo-Normanów Walijczycy byli ludem raczej 
pasterskim niż rolniczym. Nie mieszkali w miastach, wsiach, a nawet domach, 
lecz w chatach plecionych z grubych gałęzi, które wyplatali wspólnie, aby 
zajmować je w ciągu kilku miesięcy, gdyż podążali oni za swoimi owcami i 
bydłem z zimowych do letnich pastwisk położonych na zboczach gór. Ilekroć 
jednak ci prości członkowie plemion przekonali się, że nad ich doliną zapanował 
normandzki zamek z drzewa lub kamienia, z którym wiązały się sąd feudalny i 
mówiąca po angielsku wieś rolnicza, część ich w pogoni za wolnością uciekała 
wyżej na sąsiadujące wzgórza. Inni pozostawali w dole jako wasale nowego 
pana, ale częstokroć zachowywali w sercach wierność dla wodza plemienia, 
wygnanego w pobliskie góry, skąd nieustannie robił niszczycielskie wypady w 
dolinę.
Jeżeli wyobrazimy sobie taką sytuację w pięćdziesięciu różnych dolinach, to 
wyrobimy sobie pewne pojęcie o chaosie, jaki Walia musiała przedstawiać w 
XII wieku. Ustrój plemienny walczył z feudalnym o tę ziemię. Zaś górskie 
zapory dzieliły okręg od okręgu, wzmagając tkwiącą i w ustroju plemiennym, i 
w feudalizmie tenden-
261


cję do rozbicia władzy politycznej na ułamki. W górach plemię walczyło z 
plemieniem, w dolinach baron walczył z bafonem, a jednocześnie każda 
baronowska dolina była w stanie wojny z plemionami żyjącymi na 
otaczających ją wzgórzach.
A jednak cywilizacja robiła postępy, jakkolwiek powolny i krwawy był ten 
proces. Czas działał na korzyść najeźdźców, którzy znajdowali się blisko 
własnych punktów wyjściowych i otrzymywali nieustannie uzupełnienia z 
morza i z lądu; sytuacja ich kształtowała się więc zupełnie inaczej niż „oddziału 
straceńców" cywilizacji anglo--normandzkiej, opuszczonego wśród irlandzkich 
trzęsawisk. Okręty z wielkich portów w Bristolu i Chesteru panowały nad 
wszystkimi ujściami walijskich dolin, które biegły ku morzu; podczas gdy w 
głębi kraju dolina górnego Severnu dawała najeźdźcom łatwe dojście od 
Shrewsbury w samo serce kraju, co umożliwiło im zajęcie Powys i odcięcie 
Gwynedd na północy od Dinefawr na południu. W Pem-broke osiedlili się 
przybyli morzem pracowici Anglicy i Flamandowie w takiej liczbie, że na 
obszarze tym język celtycki wyszedł z użycia i Pembroke stał się znany jako 
„mała Anglia za Walią". Jednak nawet u szczytu swej potęgi lordowie Marchii 
nie zdołali nigdy ujarzmić okręgu Gwynedd położonego dokoła niedosiężnych 
ostępów Snow-donu.
Lordowie Marchii reprezentowali typ rządów bardziej zacofanych niż rządy 
angielskie, lecz bardziej postępowych od rządów plemiennej Walii. Bohunowie, 
Mortimerowie i inne rody Marchii stanowiły w angielskim państwie element 
niepokoju, gdyż były one przyzwyczajone do walki i feudalizmu, podczas gdy 
arystokracja i szlachta w Anglii właściwej przyzwyczajała się do pokoju i rządu 
scentralizowanego. Ale dla plemion celtyckich cywilizacja wprowadzona siłą 
przez lordów Marchii oznaczała postęp. Przez całe średniowiecze walijscy 
krajowcy, naśladując swych angielskich panów i sąsiadów, z wolna zabierali 
się do rolnictwa, wznoszenia stałych domów, handlowania w miastach 
targowych, wybudowanych i utrzymywanych przez lud mówiący po angielsku, 
i uczyli się, choć bardzo powoli, wstrzymywać się od krwawych walk 
plemiennych i przyjmować prawo angielskie. Zachowali jednak własny język, 
w którym - jak się chełpili - mają odpowiadać za Walię w dniu Sądu 
Ostatecznego; nie przestali też rozwijać własnej poezji i muzyki bardów, które 
w naszych czasach uratowały walijski intelekt i idealizm od zatracenia się w 
bagnie nowoczesnego kosmopolitycznego prostactwa l.
1 Około 1200 r. Walijczyk Giraldus napisał o swych rodakach słowa, które są 
równie prawdziwe dzisiaj: „Na swych koncertach nie śpiewają oni unisono, jak 
mieszkańcy innych krajów, lecz w wielu różnych partiach; tak że w zespołach 
śpiewaków, które spotyka się w Walii bardzo często, słyszy się tyle rozmaitych partii i 
głosów, ilu jest wykonawców".
262



Księstwo   Walii  w   granicach   wytyczonych   przez   Edwarda   I składało  się  z  dwóch  części:  
Gwynedd  oraz  Cardigan-Carmarthen. Pozostałe  tereny  Walii  z  wyjątkiem  księstwa  i  
angielskich  hrabstw  przygranicznych  można  uważać  za  posiadłości lordów Marchii. Wojna, 
która toczyła się przez tyle stuleci zarówno przed, jak i po podboju Edwarda, 
była podobna do wszystkich wojen armii cywilizowanych z górskimi 
plemionami. Walijczyk Giraldus opisał, jak jego rodacy dmąc w długie rogi 
bojowe spadali w dół z przerażającymi okrzykami, aby rzucić się ze ślepym 
męstwem - na wpół nagą piechota - na okrytych żelazem jeźdźców. Jeżeli nie 
powiodło się im od razu, opuszczała ich odwaga i uciekali w haniebnej panice. 
Równie prędko jednak przychodzili do siebie i toczyli długą i zaciętą wojnę 
podjazdową, podwójnie straszliwą ze względu na charakter
263




lesistych gór, na ich własną barbarzyńską zuchwałość oraz z uwagi na 
ich obojętność wobec rolnictwa i wszelkich pokojowych zajęć. Anglicy 
nie stawiali takiego oporu wobec podboju normandzkiego. Wprawdzie 
najeźdźcy Walii byli niezwyciężeni, jeśli mogli nacierać na równym 
terenie, ale w Walii było mało równych terenów i większą ich część 
stanowiły bagna. Niełatwo wspinać się konno w ciężkiej zbroi na 
strome wzgórza pokryte lasem. Musieli więc anglo-normandzcy wo 
jownicy wiele się nauczyć i wiele zapożyczyć od swych pogardza 
nych przeciwników.	
Przede wszystkim Anglicy przejęli od Walijczyków używanie łuku. Słynna 
ta broń zdobyła najprzód lokalną sławę w południowo-wschod-nim zakątku 
Walii, pomiędzy górnym biegiem rzeki Wye i Kanałem Bristolskim. Już za 
panowania Henryka II wiadomo było, że strzała z łuku w rękach Walijczyka 
potrafi przyszpilić poprzez siodło do boku konia okryte zbroją udo rycerza. W 
osiemdziesiąt lat później walijscy łucznicy byli z Montfortem pod Lewes, ale w 
Anglii wciąż zwracano na nich mniejszą uwagę niż na kuszników. Dopiero 
doświadczenia, jakie wyniósł Edward I z kampanii walijskich, skłoniły go do 
wprowadzenia łuku jako specjalnej broni jego piechoty w wojnach szkockich. 
Co prawda już w assyzie o posiadaniu broni za panowania Henryka III 
domagano się po raz pierwszy, by niektóre klasy angielskich freemen posiadały 
jakiś rodzaj łuków. Ale dopiero Walijczycy nauczyli Edwarda I i jego 
poddanych, co „łuk" oznacza naprawdę. Lecz narodową bronią angielską 
można właściwie nazwać go dopiero od XIV w., kiedy przekroczył morze, by 
przerazić feudalne rycerstwo Europy pod Crecy i Poitiers.
Na początku XIII w. nastąpiło walijskie odrodzenie narodowe. Objawiło się 
ono nie tylko w nowym ożywieniu poezji bardów, lecz także w ruchu 
zmierzającym do zjednoczenia wszystkich plemion pod hegemonią książąt 
Llewelyn, którzy rządzili w Gwynedd, wśród ostępów Snowdonu, i na bogatej, 
obfitej w zboże wyspie Anglesey, osłoniętej tą wyniosłą barierą. Północna 
Walia wezwała całą Walię do zjednoczenia i wyzwolenia.
Llewelyn Wielki (pan. 1194-1240) odebrał lordom Marchii znaczną część 
Powys. Był on zarówno rozważnym dyplomatą, jak i wielkim wojownikiem, 
wzywając bowiem swych rodaków do skupienia się wokół niego jako 
rodzimego księcia, witanego przez bardów, jednocześnie nigdy nie zapominał, 
że jest także wielkim możnowładcą feudalnym zobowiązanym do wierności 
Koronie i że jako taki może w partii angielskiej odgrywać rolę jak najbardziej 
użyteczną dla swej drugiej roli - patrioty walijskiego. Dzięki rozsądnej polityce 
związania się ze stronnictwem baronów w Anglii zapewnił on Walijczykom 
prawa w trzech paragrafach Wielkiej Karty króla Jana.
Jego wnuk, Llewelyn ap Griffith ( pan. 1246-83), nadal prowadził tę 
podwójną


264
 


politykę i sprzymierzył się z Szymonem de Montfort. Powiększył on jeszcze 
bardziej obszar swego Księstwa Walijskiego kosztem zawsze poróżnionych i 
skłóconych ze sobą lordów Marchii, z których wielu było zmuszonych złożyć 
mu hołd. W końcu począł marzyć o zupełnym oderwaniu się od Anglii. Uczynił 
wszystko, by sprowokować Edwarda I, który z całą gotowością przyjął 
wyzwanie. I to był początek końca walijskiej niezależności.
W czasie największej ze swych licznych wypraw na Walię Edward 1277. 
otoczył niedostępne rejony Snowdonu od morza i lądu i zmusił głodem Llewelyna i 
jego górali do poddania się. Po następnym buncie wywołanym przez surowe rządy, 
nie uwzględniające celtyckich praw i uczuć Walijczyków, wybuchła nowa wojna 
(1251-84), której wynikiem był nowy podbój i lepsze rozwiązanie sprawy. Zamki 
królewskie jak Conway, Carnarvon, Beaumaris i Harlech wyrosły, by tak zabezpie-
czyć władzę królewską w północnej Walii, jak była zabezpieczona władza feudałów 
w centrum i na południu. Edward podzielił „Księstwo" Llewelyna na wzór angielski 
na hrabstwa: Carnarvon, Anglesey, Merioneth, Flint, Cardigan i Carmarthen i 
wkrótce potem nadał swemu małemu synowi Edwardowi, urodzonemu w 
Carnarvon, tytuł „księcia Walii". Jednak „księstwo" nie było jeszcze częścią Anglii i 
reszta Walii pozostała w rękach lordów Marchii *.
Edward I zlikwidowałby chętnie feudalną niezależność lordów Marchii, 
poddając ich jurysdykcje ścisłemu badaniu na podstawie statutu Quo 
Warranto. Nie miał jednak do tego dostatecznych sił, a potrzebował ich 
współdziałania, by utrzymywać w ryzach Walijczyków, których ducha stale 
podsycały opowieści bardów sławiących ród Llewelynów. Do czasu reform 
Tudorów Walia pozostała podzielona na feudalne terytoria lordów Marchii z 
jednej strony, z drugiej zaś - celtyckie księstwo, pozornie rządzone według 
praw angielskich, ale z dużymi ustępstwami na rzecz zwyczaju plemiennego. 
Na obu obszarach Anglicy i Walijczycy powoli uczyli się obcować z sobą i 
współpracować. Cywilizacja przenikała do kraju wraz z rozwojem miast, 
handlu i rolnictwa.
Mimo to, w porównaniu z sytuacją w Anglii, Walia w XIV i XV w. była areną 
waśni plemiennych,  gwałtów baronów i  tyranii  urzędników  i   zdzierstwa.   W   
niespokojnych  czasach   Henryka   IV  Owen   Glendower ( pan. 1400-
1415)wskrzeszając politykę Llewelyna Wielkiego wykorzystał  
rywalizację stronnictw angielskich, apelując jednocześnie do nadziei i uraz 
własnego ludu.  Ten niezwykły człowiek,  postać  pociągająca i jedyna w 
okresie spodlonej i samolubnej polityki,  faktycznie odrodził  na kilka  lat  
rzeczywistą niezależność  znacznej  części  swego
1 Całą Walię często nazywa się teraz „księstwem", ale za czasów Edwarda 
„księstwo" obejmowało tylko te sześć hrabstw.
265


kraju za cenę wojen, które okazały się w najwyższym stopniu zgubne dla życia 
gospodarczego Walii zarówno w księstwie, jak i w marchiach. Dystrykty 
walijskie i angielskie, które spotykały się wówczas obok siebie w tym samym 
hrabstwie, a nawet w tej samej feudalnej włości, znowu zostały skłócone i 
niezbędne stopienie się dwóch grup plemiennych w nowoczesny lud walijski 
uległo dalszej zwłoce. Nawet po śmierci Glendowera i odbudowaniu rządów 
angielskich pokój królewski w małym tylko stopniu był egzekwowany. Wśród 
anarchii celtyckiej i feudalnej Walia pozostawała rajeni dla rozbójnika i 
mordercy dotąd, dopóki Korona była zaabsorbowana francuską awanturą i 
walką dynastyczną w Anglii.
W zaburzeniach zarówno w księstwie, jak i na ziemiach marchii, tak długo 
utrzymywały się wojenne obyczaje Walijczyków, że nawet po pacyfikacji za 
Tudorów poeci uważali ich wciąż za
„Naród stary i wyniosły, pyszniący się bronią".
Żołnierskie życie pędzili Walijczycy nie tylko w ojczyźnie, ale także w 
armiach królewskich w Szkocji i we Francji, gdyż w czasie każdej angielskiej 
wojny domowej od Henryka III do Karola I łatwiej było werbować piechotę 
wśród biednych Walijczyków niż wśród osiadłych i pokojowo usposobionych 
Anglików. Wojny Dwóch Róż były w dużej mierze kłótnią między lordami 
Marchii, gdyż wielcy lordowie Marchii byli ściśle związani z tronem angielskim 
oraz posiadali majątki i interesy polityczne zarówno w Anglii, jak i w Marchii 
Walijskiej. Harry Bolingbroke z Hereford i Lancaster był wielkim posiadaczem 
ziemskim w Walii, podobnie jak jego rywale Mortime-rowie. Ród Yorków, 
Warwick (zwany „twórcą królów" - Kingmaker) i Buckingham Ryszarda III - 
wszyscy byli związani w taki czy inny sposób z Walią i Marchiami. Ludzie tego 
pokroju wprowadzili element wojowniczości do angielskiego stronnictwa 
konstytucyjnego i dynastycznego. Ponieważ średniowieczna Anglia tylko w 
połowie spełniła swe zadanie zdobycia Walii dla cywilizacji, walijski duch 
plemienny i feudalizm wzięły na niej odwet, zatruwając życie parlamentarne i 
zakłócając centralistyczne rządy nie dbających o nią władców. Kiedy jednak 
wreszcie armia walijska na polu bitwy pod Bosworth Field wprowadziła na 
tron angielski walijskiego księcia, Tudora, tym samym Walia dostarczyła 
lekarstwa na te wszystkie niedomagania angielskiego organizmu politycznego, 
które powstały przy jej pomocy.
Dzieje Szkocji przedstawiają jeszcze jedną wersję kontaktów między 
Sasami i Celtami. Mimo że Walia i Irlandia zostały ostatecznie zmuszone do 
poddania się władzy Anglii w sposób bardziej pełny i na
266


czas dłuższy niż Szkocja, to jednak obydwa te kraje do dnia dzisiejszego 
zachowały w o wiele większym stopniu swój celtycki charakter. Ten pozorny 
paradoks łatwo wyjaśnić, jeśli przypomnimy sobie, że najbogatsze i 
najważniejsze okręgi w Szkocji zamieszkałe przez Celtów już przyswoiły sobie 
anglo-normandzki język i instytucje, zanim rozpoczęła się walka o niepodległość 
narodową w czasach Edwarda I. Opór w stosunku do Anglii nie utożsamiał się 
więc z celtycką mową i tradycjami plemiennymi, jak w średniowiecznej Irlandii 
i Walii. Wojny Edwardów z Wallacem i Brucem były walką pomiędzy dwoma 
spokrewnionymi narodami, z których każdy zorganizował się w monarchię 
feudalną. Analogii ze średniowieczną historią Irlandii czy Walii należy się 
raczej doszukiwać w dziejach angielskiego podboju plemion górskich 
(Highlands) po bitwie na polach Culloden *.
W okresie wczesnego średniowiecza rzeczywiście wydawało się 
prawdopodobne, że Szkocja wyłoni się jako królestwo celtyckie z saską 
„krawędzią" wzdłuż nizin na jej wschodnim pobrzeżu. Zjednoczenie bowiem 
Piktów i Szkotów (844) pod władzą Szkota, Kennetha Mac-alpine, umożliwiło 
im narzucenie krajowi ze swej celtyckiej stolicy w Scone nazwy i dynastii. 
Lecz historia zaczęła przybierać inny obrót, gdy Lothian, część saskiej 
Northumbrii, leżące na północ od rzeki Tweed i gór Cheviot, oderwało się od 
swych południowych powiązań i przekształciło się w integralną część Szkocji1. 
Zmiana ta była na-turalnym wynikiem rozkładu królestwa Northumbrii pod 
ciosami najazdów Wikingów. Po trwającej przez wiele pokoleń i toczącej się w 
samym sercu Szkocji wojnie między Celtami i Sasami uznano za czasów 
Kanuta, że Lothian stanowi posiadłość Korony szkockie (1018)j.
Na tym właśnie świeżo zdobytym terytorium Lothian, mówiącym po 
angielsku, z jego żyzną glebą i z jego twierdzą na skale - Edynburgiem, szkocka 
władza królewska, która z pochodzenia była celtycka, plemienna i północno-
zachodnia, stała się z wyboru anglo-nor-mandzką, feudalną i południowo-
wschodnią. Pod kierunkiem lub naciskiem monarchii Strathclyde i Galloway, 
jakkolwiek z przewagą elementu celtyckiego, przyswoiły sobie ostatecznie 
angielską mowę i organizację feudalną. Możemy tylko odnotować jeden lub 
dwa z wyraźniej zarysowanych etapów tego długiego, skomplikowanego i 
niejasnego procesu ewolucji.

* Bitwa na polach Culloden, w hrabstwie Inverness w Szkocji odbyła się 16 IV 1746 
r. Była punktem kulminacyjnym ostatniego powstania szkockiego skierowanego 
przeciw unii z Anglią. Zakończyła się klęską górali szkockich, dowodzonych przez 
księcia Karola Edwarda Stuarta. Po upadku powstania Anglicy zlikwidowali system 
plemienny (klany), panujący dotąd w północnej Szkocji.
267




Najprzód przed okresem wpływów anglo-normandzkich, w drugiej połowie 
XI w. trwał okres wpływów czysto angielskich. Malcolm III, ( pan. 1057-93) 
zanim pozbawił tronu Makbeta, spędził lata chłopięce na wygnaniu w Anglii 
Edwarda Wyznawcy. Jego proangielskie tendencje, na które oddziałało 
wychowanie, spotęgowały się później dzięki jego drugiemu małżeństwu ze 
świątobliwą i o silnym charakterze siostrą Edgara Athelinga, Małgorzatą. Jako 
królowa Szkocji przyczyniła się ona znacznie do spopularyzowania języka 
angielskiego i na przekór celtyckim tradycjom - do wzmocnienia rzymskiego 
systemu kościelnego. W tych wytrwałych wysiłkach, dalekich od popularności 
wśród plemion i duchowieństwa celtyckiej Szkocji, pomogła jej katastrofa, jaka 
po bitwie pod Hastings spotkała jej naród i rodzinę w Anglii. Pierwszym 
skutkiem podboju normandzkiego na południu było przechodzenie przez granicę 
gromad wygnańców saskich i skandynawskich wszystkich klas, poczynając od 
samej Małgorzaty aż po parobków z Yorkshire i Durham, uciekających przed 
wściekłością Wilhelma i jego „niszczeniem północy". Element nordycki w 
Szkocji, którego podstawę stanowili Sasi z okręgu Lothian, uległ dzięki tym 
uchodźcom poważnemu wzmocnieniu.
Wpływy angielskie przygotowały drogę dla penetracji anglo-nor-mandzkiej, 
która, szła w ślad za nimi. Dawid I ( pan. 1124-33), godny syn Malkolma i 
Małgorzaty, wykorzystał bezwład Anglii za rządów Stefana, by zbudować na 
nowo Szkocję na wzór normandzkiej monarchii feudalnej i przywłaszczyć sobie 
możliwie jak najwięcej ze spornych terytoriów w Cumberland, Northumberland 
i Durham. Jego sukcesy poza rzeką Tweed i górami Cheviot nie były trwałe i 
granica między dwoma królestwami stopniowo przybierała swój obecny 
kształt, kiedy Anglia pod panowaniem Plantagenetów odzyskała swą siłę. Ale 
najazdy Dawida na Anglię północną podczas anarchii za Stefana posłużyły do 
tego, aby wykazać jak daremną była odwaga niesfornych i dzikich szkockich 
tubylców, atakujących swymi obosiecznymi mieczami (ćlaymores), w obliczu 
opancerzonych feudalnych rycerzy czy to z Anglii, czy ze Szkocji. Ujawniło się 
to w bitwie pod Standard (1138), w pobliżu Northallerton. Nic dziwnego, że 
szkoccy królowie zaangażowawszy się w politykę zmian, rozmyślnie dążyli do 
likwidacji ustroju plemiennego i instytucji celtyckich.
Król Dawid zaprosił na swoją stronę przez granicę wojowników 
normandzkiego lub angielskiego pochodzenia, jak Bruce'ów i Ballio-lów, i na 
warunkach służby feudalnej nadał im baronie w Szkocji. Nie pociągnęło to 
wysiedlenia na większą skalę dotychczasowych właścicieli, jak w podbitej 
Anglii po Hastings; była to bowiem nor-mandzka penetracja, a nie podbój. 
Posiadłości Korony i nieużytkowa-ne ziemie, jedne i drugie bardzo rozległe, 
umożliwiły Dawidowi utworzenie baronii dla przybyszów bez uciekania się do 
masowych kon-


268
 


fiskat. Ale celtyccy mieszkańcy wywodzący się z plemion celtyckich, czy też 
koloniści osiedli niedawno na leżących odłogiem ziemiach znaleźli się w 
zależności ściśle feudalnej w stosunku do swych anglo--normandzkich 
władców, którzy wiedzieli, jak zmusić do poszanowania swoich nowo nabytych 
uprawnień. Wszędzie jak we współczesnej Anglii wyrastały koliste kopce z 
drewnianą lub kamienną wieżą na szczycie, skąd okryta zbroją konnica 
sprawowała rządy i sądy nad okolicą.
A obok zamku wyrastał kościół parafialny, gdyż pod anglo-nor-mandzkimi 
auspicjami podzielono kraj na parafie według systemu angielskiego. Teren 
parafii często pokrywał się z lennem nowego lorda. Religia, tak jak i rząd 
nabrały charakteru terytorialnego, a kościół św. Kolumby stał się cieniem i 
wspomnieniem podobnie jak plemiona, którym służył. Król Dawid i jego 
arystokracja współzawodniczyli między sobą w pobożnych zapisach i 
nadaniach typu feudalnego. Wieki XII i XIII były okresem rozkwitu 
architektury kościelnej w Szkocji. Wyrastały okazałe katedry i opactwa, 
których przeznaczeniem była zagłada z rąk angielskich rabusiów lub szkockich 
reformatorów. Od początku lud szemrał przeciwko dziesięcinom i innym 
nowym ciężarom nałożonym za panowania Dawida na rzecz obcego kleru. A 
niebawem postawa baronów wobec kościoła wyrażała się już tylko w 
pragnieniu zapewnienia swoim własnym rodzinom kościelnych beneficjów - 
pragnieniu, które zaspokajano za pomocą różnych osobliwych pomysłów, jak 
np. arystokratyczni rycerze udający duchownych, aż wreszcie Reformacja 
wprowadziła metody bardziej bezpośrednie.
Dawid i jego następca, Wilhelm Lew, z wybitnym powodzeniem odtworzyli 
w Szkocji wiele elementów organizacyjnych państwa angielskiego. 
Wprowadzono stopniowo system hrabstw i królewski wymiar sprawiedliwości, 
choć bardzo ograniczony przez immunitety baronów. Szkockie miasta 
(burghs) otrzymywały królewskie przywileje wybierania własnych urzędników 
nawet z większą łatwością niż bogatsze i ludniejsze boroughs Anglii.
Ta nowa Szkocja mogła ukształtować się i utrwalić, ponieważ przez tak 
długi czas pozostawała w znośnych stosunkach z Anglią.
 W ciągu półtora wieku poprzedzającego okres walk o niepodległość 
arystokracja Szkocji służyła królowi i krajowi lepiej niż kiedykolwiek potem 
(1124-86). Arystokraci i ich wasale rozpowszechniali angielski język, 
nomenklaturę i instytucje angielskie z takim powodzeniem, że właśnie za te 
instytucje Szkoci pod wodzą Wallace'a i Bruce'a gotowi byli umierać. Świat 
celtyckiego życia plemiennego zniknął z zachodnich nizin, stawiając zbrojny 
opór słabszy, niż można było się spodziewać, z wyjątkiem gwałtownego 
Galloway, gdzie relikty celtyckie żyły najdłużej i z trudem obumierały. 
Posiadając potężny zastęp opance-
270


rzonej konnicy feudalnej, król mógł lekceważyć tych celtyckich wodzów 
plemiennych, którzy nie chcieli zostać lordami feudalnymi. Stopniowo stary 
porządek ograniczył się do północnego obszaru górskiego (Northern 
Highlands) *, gdzie Szkocja plemienna przeżyła nietknięta do 1746 r. Na 
południe i wschód od granicy tego obszaru (Highland Linę) ludzie po trochu 
przyjęli nazwy, obyczaje i język nowego rządu.
W okresie, gdy dokonywały się te wielkie przemiany, Korona i baronowie 
byli sobie nawzajem potrzebni, a jednocześnie oboje byli niezbędni dla dobra 
młodego narodu. Dopiero kiedy wojna o niepodległość przeciwko Edwardowi I 
wystawiła na próbę ów nowo powstały naród, baronowie okazali się mniej niż 
lud wrażliwi na nowe patriotyczne wyznanie wiary, gdyż feudalizm jest 
międzynarodowy, a majątki feudałów szkockich w Anglii wymagały od nich 
podwójnej lojalności lenniczej. Toteż dopiero wtedy, gdy szkocka monarchia 
utrwaliła się w sercach i przyzwyczajeniach ludu, baronowie stali się jej stałym 
i najniebezpieczniejszym wrogiem.
Złoty wiek średniowiecznej Szkocji skończył się, kiedy rumak Aleksandra III 
zrzucił go ze skały nadmorskiej (1286). Jego żyjącym dzie- dzicem została 
wnuczka Małgorzata, „Dziewczę z Norwegii", która w czasie swego krótkiego 
panowania przebywała w Skandynawii. W traktacie z Brigham (1290) ustalono, 
że poślubi ona pierwszego angielskiego „księcia Walii", późniejszego króla Anglii 
Edwarda II. Perspektywa pokojowego zjednoczenia całej wyspy była więc 
bliska. Korony Szkocji i Anglii miały połączyć się na jednej głowie, jednak dwa 
kraje miały być rządzone jako odrębne królestwa, podobnie jak się to miało stać 
wtedy, gdy Jakub VI szkocki został Jakubem I angielskim. Nie dane było jednak 
wydarzeniom zmienić biegu historii. Szkoci rzadko mieli szczęście do swych 
młodych królowych zza morza. Tej samej jesieni „Dziewczę z Norwegii" zmarło 
na Orkadach w drodze do ojczyzny.
Szansa pokojowego rozwiązania zgasła wraz z „Dziewczęciem". Edward I 
podtrzymując pretensje dawnych królów angielskich do zwierzchniej władzy 
nad Szkocją, obstawał przy swoim prawie do działania w roli arbitra między 
różnymi pretendentami do wakującego tronu, z których głównymi byli John 
Balliol i Robert Bruce. Rozstrzygnął on spór na korzyść Balliola, jakby się 
zdawało - słusznie.
* Highlands (kraj wyżynny) - część Szkocji na północ od linii przeciągniętej od 
Dumbarton do Stonehaven tzw. Higland linę, wyłączającej Orkady, Szetlandy, 
Caithness i płaski teren nadmorski; wyspy Hebrydy traktuje się najczęściej jako część 
Highlands. Wśród ludności tego obszaru dominuje celtycki element etniczny, a do 
końca XIX w. utrzymywał się język scottish gaelic oraz liczne elementy tradycyjnej 
kultury i obyczajowości klanowej. Highlands odróżnia się od Szkocji nizinnej na 
południu - Lowlands.
271


Ale nie poprzestał na tym i potraktował Balliola jako marionetkę, a Szkocję jak 
kraj podbity. Doprowadzony do rozpaczy Balliol wypowiedział posłuszeństwo 
swemu suwerennemu ciemięzcy. Jednak otrzymał słabe poparcie od 
skłóconych i zawistnych baronów, toteż Edward z łatwością złożył go z tronu 
(1296), przemaszerował sam z tryumfem przez kraj, zabrał kamień koronacyjny 
ze Scone do Westmin-steru i siebie samego zrobił królem Szkocji. Ragman 
Roli * zawiera długą listę arystokratów szkockich, którzy złożyli mu hołd.
Zdawało się, że wszystko się skończyło. W rzeczywistości wszystko miało 
się dopiero zacząć. Opuszczona przez swych możnowładców Szkocja 
odnalazła sama siebie. Rządcy, których pozostawił Edward I, byli nieudolni i 
okrutni, a obce żołdactwo dało odczuć Szkotom ich zależność. W maju 1297 
roku  genialny wódz wojny podjazdowej, wysoki człowiek o żelaznej sile, który 
nagle jakby znikąd pojawia się na kartach historii, pobił pod Stirling Bridge 
armię angielską dowodzoną przez niedołężnego wodza, hrabiego Warenne, 
słynnego z powodu Quo Warranto. Stamtąd William Wallace siejąc 
spustoszenie wdarł się do Northumberland i Cumberland.
Ten nieznany rycerz, o którym poza jego sławnym imieniem niewiele mówi 
historia, wzniecił pożar, którego odtąd nic nie ugasiło. Tutaj w Szkocji, 
podobnie jak to się w tym samym czasie działo w Szwajcarii, narodził się nowy 
ideał i tradycja o zadziwiającej mocy; nie miał on wtedy żadnej nazwy, ale 
teraz nazwalibyśmy go patriotyzmem demokratycznym. Nie był on wynikiem 
teorii. Powołały go do życia w nagłym porywie wściekłości nieuświadomione 
wartości ludu. Teorie narodu i teorie demokracji miały przyjść później, żeby go 
usprawiedliwić albo wyjaśnić. Na razie powstał jako fakt.
Edward I myślał, że Anglia ujarzmi Szkocję za pomocą zwykłego aparatu 
feudalnego owych czasów. Pomyłka jego była całkiem naturalna, gdyż według 
przyjętych kryteriów ówczesnych jego postępowanie było mniej niezwykłe niż 
zadziwiający apel Wallace'a do szkockiej demokracji, by ratować szkocki 
naród. Dzisiaj co prawda uważamy za rzecz naturalną, że zarówno poczucie 
narodowe, jak i instynkty demokratyczne znajdujemy w każdej części Europy. 
Ale w średniowieczu sprawy wyglądały zupełnie inaczej. Społeczeństwo nie 
dzieliło się pionowo na narody, lecz poziomo na warstwy feudalne. I Edward I 
miał feudalnych magnatów Szkocji przeważnie po swojej stronie. Anglo-
Normanowie posiadający dobra i w Anglii i w Szkocji nie odznaczali się - co 
jest zupełnie zrozumiałe - zbyt gorącym szkockim patriotyzmem i nie mieli 
najmniejszej ochoty wadzić się z królem Anglii, od którego otrzymali swe 
angielskie posiadłości.
* Ragman Roli - nazwa pergaminu, zawierającego spis nazwisk szkockich 
arystokratów i szlachciców, którzy złożyli hołd Edwardowi I w 1291 i następnie w 1296 
r.
272


Ale w Szkockim ludzie tkwiło poczucie narodowe i demokratyczne, choć 
jeszcze nieuświadomione i nie wypróbowane w działaniu. Wal-lace pobudził je 
do czynu. Mieszczanie i chłopi pod wodzą lairds, czyli drobnej szlachty, do 
której należał sam Wallace, stawili czoło potędze Anglii, a kiedy zaszła potrzeba, 
stawili czoło potędze własnej szkockiej arystokracji. Schiltrons, czyli zwarta 
masa plebejskich włóczników, stojących ramię przy ramieniu, wytrzymywała na 
wielu polach bitew impet opancerzonych rycerzy angielskich i ich koni, dawniej 
tak łatwo rozprawiających się w Walii i Irlandii z atakami klanów celtyckich. Ale 
tutaj i duch był mocniejszy i dyscyplina bardziej osiadłej cywilizacji. Czasem 
jednak nieodparte siły połączonego feudalnego rycerstwa z walijskimi lub 
angielskimi łucznikami, których strzały torowały jeźdźcom przejście poprzez 
szeregi poległych, łamały szkockich schiltrons. Bitwa pod Falkirk (1298), która 
zamknęła okres efektywnego działania w karierze Wallace'a, była tylko 
pierwszym z wielu angielskich zwycięstw osiągniętych dzięki tej taktyce.
Ale pokonanie od czasu do czasu szkockiej armii nie oznaczało jeszcze 
podboju Szkocji. Ludzie prości przyzwyczajeni byli do stanu wojny i każdy 
chłop był wojownikiem. Przynajmniej pod tym względem Szkocja przypominała 
raczej niespokojną Walię niż pokojową Anglię. Szkoci gotowi byli w obliczu 
najeźdźcy raczej spalić swe chaty i spustoszyć kraj, niż poddać się: wciąż też 
domagano się od nich wprowadzenia w czyn tej surowej cnoty. Dwa czynniki 
zadecydowały o wyniku przez czas długi wątpliwym na korzyść szkockiej nie-
podległości: indywidualność Roberta Bruce'a - oraz po jego śmierci - 
zaangażowanie się Edwarda w wojnę stuletnią we Francji.
Robert Bruce, wnuk pretendenta z 1290 r., nie wychowywał się w tradycjach 
wzniosłego szkockiego patriotyzmu. Zarówno on, jak i jego ojciec przyjęli 
ugodową politykę, powszechną wśród arystokracji; za czasów Wallace'a Bruce 
niejednokrotnie przerzucał się na inną stronę. Ale jego własny ognisty 
temperament zaprowadził go podstępnie na drogę obowiązku i bohaterstwa. 
Potem kiedy w kościele poderżnął gardło Czerwonemu Comynowi * (1306), stał 
się ściganym przez prawo banitą i nie miał innego wyboru, jak tylko narzucić 
siebie patriotycznemu odłamowi szkockiego ludu i przywrócić do życia tradycję 
Wallace'a. W tym znalazł zbawienie dla siebie i ojczyzny. Do demokratycznych 
tradycji Wallace'a został dodany teraz bardzo potrzebny pierwiastek feudalizmu 
wniesiony przez Bruce'a i „dobrego
* John Comyn, zwany Czerwony (Red) Comyn, dla odróżnienia od jego ojca, 
również Johna, którego zwano Czarnym (Black) Comynem, był pretendentem do tronu 
Szkocji. W dniu 10 II 1306 r. doszło do jego spotkania z Robertem Brucem, wywiązała 
się walka, w której Comyn poniósł śmierć z ręki Bruce'a.


273 

 


sir Jamesa" Douglasa, oraz pierwiastek prawdziwej królewskości, który 
ucieleśnił się w Robercie Bruce - i tylko w nim.
         Kiedy we właściwym dla Szkocji momencie zmarł Edward I (1307) i 
przeciwnikiem Szkotów został Edward II, rozpaczliwe warunki ich walki o 
wolność bardziej się wyrównały. Jeden po drugim zaniki, z których Anglicy 
władali krajem, były zdobywane i niszczone przez groźnych wodzów, Douglasa 
i Bruce'a. Decydujące zwycięstwo pod Bannockburn (1314), gdzie Anglikom 
nie udało się należycie rozwinąć masy swej kawalerii ani wykorzystać 
łuczników, umożliwiło prostym szkockim schiltrons ostrzem swych włóczni 
zepchnąć angielskich baronów i rycerzy w bagno i do strumienia. Nigdy 
przedtem ani potem nie było takiego pogromu angielskiego rycerstwa. Po tej 
klęsce Anglicy przenieśli główne siły swych łuczników i ciężkozbrojnej konnicy 
za morze do południowych krajów, gdzie chłopstwa nie ożywiał taki duch.
W ciągu stuleci, które nastąpiły po Bannockburn, pograniczna wojna 
między Anglią i Szkocją miała przebieg najkorzystniejszy dla Szkotów, wtedy, 
gdy stosowali taktykę podjazdową. Pewne niewyszukane rymy znane jako 
„testament zacnego króla Roberta" zalecały według rzekomej rady Bruce'a 
jego ludowi, by unikał otwartego pola - mimo tego wielkiego wyjątku, jakim 
było Bannockburn - i by poświęcał ciągle swe domy i majątki dla odparcia 
najeźdźcy. Warunki walki były istotnie niepomyślne dla Szkotów i wymagały 
od nich zdumiewającej cierpliwości, gdyż o ile oni mogli tylko najeżdżać 
stosunkowo nieurodzajne ziemie Northumberlandu, Cumber-landu i Durhamu, 
o tyle angielscy rabusie i armie stale grabiły najbogatsze części Szkocji, leżące 
zaledwie o dwa dni konnej jazdy od granicy w Cheviotach.
Niepodległość Szkocji została zdobyta za wysoką ceną, jaką się zwykle 
płaci za rzeczy warte zdobycia. Przez dwa i pół stulecia po bitwie pod 
Bannockburn Szkocja pozostawała rozpaczliwie biednym, dzikim, obficie krwią 
zroszonym krajem feudalnej anarchii, zabójstw, prywatnych wojen i 
publicznych zdrad, w stanie nieustannej pogranicznej wojny z Anglią, ze 
szczególnie skorumpowanym kościołem, bez kwitnących miast, bez parlamentu 
godnego tej nazwy i bez żadnych innych instytucji, które by rokowały jakąś 
wielką przyszłość. Instynkty demokratyczne Szkocji nie dopuściły do 
zaanektowania jej przez Anglię, która dałaby jej bogactwo i cywilizację. Ale te 
instynkty demokratyczne nie zdziałały dla niej nic więcej pod względem 
politycznym, nie potrafiły utrzymać w ryzach arystokracji, a zupełnie nie 
zdołały znaleźć wyrazu dla poczucia narodowego w jakimś systemie 
przedstawicielstwa narodowego. Choć jej przymierze z Francją było 
pożyteczne militarnie, jako skierowane przeciw Anglii, jednak kulturalnie 
stanowiło coś nienaturalnego i nie mogło naprawdę za-
274


stąpić przerwanych związków z najbliższym sąsiadem. Cóż więc wygrała 
Szkocja opierając się Anglii? Nic zgoła - chyba swoją duszę i wszystko to, co 
w końcu z zachowania własnej duszy wyniknąć może.
NOTA
Wiersze z „testamentu" Bruce'a:
„Pieszo winni wszyscy Szkoci wojować, Chować się 
pośród wzgórz i wśród trzęsawisk. Las niech murem im 
będzie - łukiem i włócznią, [Niech las zamiast murów 
zamkowych będzie ich ochroną]
By wróg nie uczynił im krzywdy W wąwozach niech 
skryją całe swoje mienie, Przed nimi paląc wszystko na 
równinie. Wtedy wróg w pośpiechu stamtąd się wycofa, 
Gdy tam nie znajdzie nic tylko pustynię. Budząc ich 
podstępnie wyciem w ciągu całej nocy I robiąc wiele 
wrzawy ze stanowisk w górze, Wpadnijcie na nich z 
ogromnym impetem, Aż ich mieczami daleko przegnacie. 
Taka jest rada i takie intencje W zacnego króla Roberta 
testamencie".
Wbrew jednak pierwszemu wierszowi doborowe wojska szkockie w czasie 
najazdu na Anglię składały się z piechoty na koniach, jadącej konno do bitwy i 
zsiadającej z siodła, żeby walczyć. Froissart opisał ich w czasie najazdów za 
panowania Edwarda III, „bo wszyscy oni są konno, bez koni są maruderzy, 
którzy idą za nimi pieszo. Rycerze i giermkowie mają dobre konie, a 
pospolitacy i inni jeżdżą na małych kucach i wałachach; i nie mają z sobą 
żadnych wozów ani dwukółek ze względu na góry, które muszą przebyć w 
kraju Northumberland". Następnie opisuje on, jak to każdy jeździec wozi z sobą 
mały worek z owsianą mąką i metalowy talerz, na którym ją piecze „na sposób 
kraknela albo sucharka, i to oni jedzą ku zadowoleniu swych żołądków". 
Skądinąd odżywiali się też na wpół niedopieczonym mięsem z bydła, jakie 
schwytali w drodze.
Froissart opowiada nam także, jak przy pewnej okazji za panowania 
Ryszarda II, kiedy rycerze francuscy stwierdzili, że niziny są wyraźnie 
zniszczone przez najazd angielski, „ludzie tamtejsi na ogół niewiele sobie z tego 
robili mówiąc, że mając sześć lub osiem pali wkrótce będą posiadali nowe 
domy i że na wyżywienie mają dosyć bydła w lasach, dokąd je wygnano dla 
bezpieczeństwa". To ilustruje działanie polityki zaleconej w „testamencie 
zacnego króla Roberta". W owych czasach było w północnej Brytanii dużo 
więcej lasów niż w epoce Stuartów.
275


ROZDZIAŁ  VI
WOJNA  STULETNIA,  JEJ PRZYCZYNY I  SKUTKI. 
NARODZINY NACJONALIZMU. ŁUCZNICY I DROBNA 
SZLACHTA (YEOMANRY). JĘZYK ANGIELSKI I POCZUCIE 
PATRIOTYCZNE
Królowie: Edward III (1327-1377); Ryszard II (1377- 1399); 
Henryk IV (1399-1413); Henryk V (1413-1422); Henryk VI (1422-
1461).
Utrzymuje się niekiedy, że jedność średniowiecznego chrześcijaństwa 
zapobiegała takim wojnom, jak te, które miały pustoszyć Europę z małymi 
przerwami od XVI do XX wieku. W rzeczywistości jednak i wówczas nie 
brakło ludziom chęci do wojowania, a okrucieństwo w prowadzeniu wojny było 
nawet większe niż w naszych czasach. Żądzę zabijania w mniejszym stopniu 
hamowały wówczas względy moralne bądź zwyczajowe, ale środki zabijania 
były bardziej ograniczone. To nie jedność chrześcijaństwa, ale ograniczona 
władza człowieka nad przyrodą, gorsze środki lokomocji oraz brak aparatu po-
litycznego, administracyjnego i finansowego, zdolnego utrzymać i wyżywić 
wielkie armie na dalekich wyprawach wojennych, uniemożliwiło prowadzenie 
wojny na gigantyczną skalę. Europa, wciąż jeszcze biedna i nie posiadająca 
wypracowanego systemu kredytu, nie mogła płacić za wycofanie z rolnictwa 
znacznej części młodzieży dla zatrudnienia jej w dziele zawodowego 
niszczenia. Niewielka klasa wojowników, składająca się z feudalnych baronów 
i rycerzy, była wszechpotężna, ponieważ wraz z opłacanymi przez siebie 
oddziałami miała monopol w wojennym rzemiośle. Od XI do XV w. wojny na 
kontynencie europejskim były częste i lokalne, a nie - jak w czasach no-
wożytnych - rzadkie i na wielką skalę. Ramię Marsa było krótkie, ale czynne 
było bez przerwy i chłop częściej niż obecnie cierpiał z rąk żołnierza.
Być może pierwszą wojną europejską, którą można nazwać wojną 
narodową, była wojna stuletnia prowadzona przez Anglię (1337-1453). Armie 
które rok po roku wysyłała na pustoszenie i rabunek Francji, były
277



wprawdzie bardzo małe, ale ich operatywność była wynikiem organizacji 
narodu i rozwoju ducha narodowego.
Dzięki swemu wyspiarskiemu i odległemu położeniu oraz dzięki silnym 
królom Anglia od czasów podboju normandzkiego zdołała wyprzedzić resztę 
Europy oraz uzyskać w pewnej mierze pokój wewnętrzny i przechodziła od 
feudalizmu do państwa narodowego. Skoro tylko król i parlament stworzyli 
aparat administracyjny i pobudzili świadomość narodową, Anglia wykorzystała 
te nowe siły przeciw niezdarnemu olbrzymowi, jakim było feudalne królestwo 
Francji. Stała się na pewien czas łupieżcą i postrachem swoich 
kontynentalnych sąsiadów nie dlatego, że miała mniej od nich wrażliwe 
sumienie, lecz dlatego, że miała więcej siły. W czasach Tudorów sytuacja 
miała się odwrócić, kiedy zjednoczona Francja i zjednoczona Hiszpania stały 
się każde z nich potężniejsze od Anglii; jednak jej wyspiarskie położenie 
uratowało ją przed odwetem i stworzyło jej możliwości znalezienia 
korzystniejszego ujścia dla narodowej energii w handlu i odkryciach 
zamorskich.
Tak więc wojna stuletnia była kwestią politycznej dynamiki. Nie należy jej 
idealizować. Fakt, że rabunkowe wyprawy czterech pokoleń Anglików miały 
znajdować swe usprawiedliwienie w genealogicznych pretensjach Edwarda III 
i Henryka V do tronu francuskiego, nie dowodzi bynajmniej bardziej 
przekonywająco, że w średniowieczu istniało poszanowanie dla „idei prawa", 
niż podobne dynastyczne pretensje Fryderyka Wielkiego do Śląska mogły w 
analogicznym przypadku przemawiać na korzyść wieku XVIII. Choć Froissart 
podziwiał osiągnięcia Anglików i ich opisowi poświęcił całe życie, pod tym 
względem nie miał żadnych złudzeń.
„Anglicy", pisał „nigdy nie będą kochali i poważali swego króla, jeśli nie 
odnosi zwycięstw i nie kocha się w broni i wojnie z sąsiadami, a zwłaszcza z 
tymi, którzy są od nich więksi i bogatsi. Kiedy prowadzą wojnę, kraj ich 
bardziej niż w czasie pokoju napełnia się bogactwem i wszelkiego rodzaju 
dobrem. Znajdują oni upodobanie i pociechę w bitwach i rzeziach; pożądliwi są 
i zazdrośni ponad wszelką miarę o bogactwa innych". „Król Anglii musi z 
konieczności słuchać swego ludu i czynić wszystko, czego ten żąda".
Istotnie, żaden król nie mógłby zmusić niechętnego ludu do prowadzenia 
przez cztery pokolenia zamorskiej wojny. Wojna stuletnia nie była w gruncie 
rzeczy wynikiem ambicji dynastycznych, lecz ambicji narodowych, ludowych i 
instytucji parlamentarnych. Nowa Anglia przeszła przez fazę ekspansywnego 
militaryzmu, z początku korzystną, ale w końcu zgubną.
Na początku panowania Edwarda III ambicje angielskie odwróciły się od 
Szkocji i skierowały się ku Francji. Uszczknięcie sławnej lilii było 
przedsięwzięciem zyskowniejszym, łatwiejszym i bardziej zasz-


278
 


czytnym niż zerwanie opornego ostu. Kiedy szlachta angielska, młodsi synowie 
rodzin i yeomani powracali zza morza, każdy z nich przywoził swoją część 
zdobyczy, może złote naczynia z jakiegoś opactwa, kobierce z domu 
kupieckiego, a może paru bogatych francuskich rycerzy dla zdobycia okupu; 
oprócz tego każdy miał zapas opowieści dla zachwyconych słuchaczy - a w 
owych czasach opowiadania odgrywały w społeczeństwie taką rolę, jaką dziś 
spełniają książki i gazety - bujne opowieści o przygodzie, bitwie, wolnych 
kwaterach i wolnej miłości w najsławniejszych miastach i najlepszych 
winnicach Europy. W ten sposób człowiek przedstawiał się lepiej we własnych 
oczach i oczach sąsiadów niż wtedy, gdy powracał z grabieży trzykrotnie już 
splądrowanych szkockich wrzosowisk, gdzie spalił kilka pustych chałup i parę 
stogów owsa lub jęczmienia, ale nie znalazł do zabrania nic więcej prócz skóry 
z krowy zbyt okulawionej, aby pokuśtykać do kryjówki w lesie *.
Umysł nowoczesny, który ukształtował się pod wpływem teorii i praktyki 
nacjonalizmu rasowego, zdumiewa się, że Anglicy mogli kiedykolwiek uważać 
aneksję Francji za możliwą. A jednak w ciągu wielu lat Francuzi opierali się 
nam z mniejszym zapałem i odwagą niż Szkoci mówiący naszym własnym 
językiem. Albowiem Szkocja była już narodem z ducha, podczas gdy Francja - 
luźnym zbiorowiskiem lenn feudalnych. Co więcej, kiedy w 1337 r. zaczęła się 
wojna stuletnia, Edward III i jego arystokracja mówili po francusku i czuli się 
bardziej u siebie w Gaskonii niż w Szkocji.
Istniały głębsze przyczyny rozdźwięku z Francją niż dynastyczne roszczenia 
Edwarda III do francuskiego tronu. Jego posiadłości gas-końskich, ostatnich 
szczątków dawnego imperium andegaweńskiego, pożądał król Francji, który 
wspomagał Szkotów przeciwko nam. Ponadto Francja miała wrogie zamysły 
we Flandrii w stosunku do mieszczańskiej demokracji van Arteveldego *, my 
zaś nie mogliśmy
1 Opisy Froissarta o postępowaniu Anglików we Francji, czy też Szkocji, wyraźnie 
to uwydatniają. Podczas inwazji w 1346 r. opowiada ze szczegółami, jak „przez 
Anglików został spalony, ogołocony z ludzi, obrabowany, spustoszony i splądrowany 
dobry i bogaty kraj Normandii". „Żołnierze - opowiada - nie wyliczali się przed królem 
ani żadnym ze swych dowódców ze złota i srebra, jakie zdobyli. Zatrzymywali je dla 
siebie". Istnieją liczne świadectwa, że armie angielskie w XIV w. często zachowywały 
się tak, jak bandy tureckie w późniejszych czasach, rabując, wyrzynając i paląc. Jednak 
Anglicy nie byli specjalnie nieludzcy. W wojnach średniowiecznych nie okazywano 
ludzkości ani dworności wobec „równego każdemu chrześcijanina", lecz jedynie w 
stosunku do członków warstwy rycerskiej, mężczyzn i kobiet, oraz do duchownych i 
zakonnic, którzy często - choć bynajmniej nie zawsze - zdobywali szacunek dla siebie, 
rzadziej jednak dla swej własności.
* W wojnie między Edwardem III a Filipem VI hrabia Flandrii stanął po stronie 
Francji, co spowodowało m. in. odcięcie importu wełny z Anglii. Prze-
279


ścierpieć przewagi francuskiej na tych obszarach ze względu na nasze interesy 
handlowe: główny artykuł naszego eksportu, wyprodukowaną w Anglii wełnę, 
sprzedawano, by zasilać krosna w Gandawie, Brugii i Ypres, gdy nasza 
produkcja sukna w kraju była jeszcze w kolebce. Na morzu kupcy angielscy i 
francuscy ciągle podrzynali sobie wzajemnie gardła w kanale La Manche i na 
szlaku prowadzącym przez Zatokę Biskajską, którędy przewożono gaskońskie 
wina. Pierwszą wielką akcją bojową była bitwa pod Sluys (1340) , wygrana 
przez angielską marynarkę handlową. Po tej bitwie Edward III utrzymywał, że 
jest panem mórz angielskich, a wybita przezeń złota moneta noble przedstawia 
go stojącego w zbroi i koronie na statku.
„Cztery rzeczy nasz noble wskazuje mi już, Króla, 
okręt, miecz także i władanie mórz",
pisał autor Libel of English Palicie *, który w późniejszym okresie wojny 
stuletniej pierwszy wysunął w umotywowany sposób sprawę konieczności 
panowania Anglii nad morzem. Władztwo mórz stanowiło jeden z celów 
wojny, niestety, nie cel jej główny.
Ponieważ walka ta była czymś więcej niż wojną feudalną lub dynastyczną 
trwała z przerwami przeszło sto lat. Janowi nie udało się zmusić Anglików, by 
walczyli w obronie jego posiadłości nor-mandzkich i andegaweńskich. Ale od 
Edwarda III do Henryka VI parlamenty jeden po drugim uchwalały zasiłki na 
wojnę i pociągały do odpowiedzialności ministrów, którzy nie zdołali prowadzić 
jej z powodzeniem. Duma z triumfów angielskiego łucznika „pomimo całej 
francuskiej chełpliwości", radość z oglądania, jak
„Nasz Król wyrusza do Normandii 
Pięknie, z rycerstwa wielką siłą",
i jak powraca, prowadząc przez ulice Londynu wziętych do niewoli 
najdumniejszych książąt i arystokratów Europy - wszystko to potęgowało 
uczucia patriotyczne łączące wszystkie klasy narodu. Wśród prostego ludu 
nienawiść do Francuzów była nawet silniejsza niż w dwujęzycznych klasach 
wyższych. Toteż upieraliśmy się przy tym zgubnym przedsięwzięciu tak długo, 
aż nasze dobrze zorganizowane średniowieczne społeczeństwo upadło i aż - 
dwukrotnie - za du Guesclina, i ponownie w pięćdziesiąt lat później za Dunois i 
Joanny
ciw hrabiemu Flandrii wybuchło w 1336 r. powstanie w Gandawłe, na czele którego 
stanął bogaty patrycjusz Jacob van Artevelde. Zwyciężywszy, zawarł on w 1338 r. 
traktat handlowy z Anglią, a w 1340 r. uznał prawa Edwarda III do korony francuskiej. 
Van Artevelde zginął z rąk swych przeciwników w zaburzeniach, które wybuchły w 
Gandawie w 1345 r.
* W dosłownym tłumaczeniu „Książeczka o angielskiej polityce" pióra nieznanego 
autora, wydana około 1436 r.
280




d'Arc staliśmy się dla Francuzów bodźcem do uświadomienia sobie ich własnej 
narodowości i do przekształcenia feudalnej taktyki i feudalnego ducha ich armii. 
Wojna stuletnia była dyplomatycznym i wojskowym aspektem okresu 
przejściowego od feudalizmu do nacjonalizmu, od średniowiecza do Odrodzenia.
Jak to się często zdarza na wojnie, armie i stosowana przez obie strony 
taktyka reprezentowały odpowiednio tkwiące u ich podłoża fakty społeczne i 
rejestrowały zmiany większej, niż ściśle wojskowa, doniosłości.
281


Francja stanowiła królestwo w znaczeniu całkiem odmiennym niż Anglia. 
W hrabstwach nie rządzili nią sędziowie królewscy, szeryfowie i koronerzy 
zasiadający w królewskich sądach. W jej prowincjach i baroniach rządzili 
feudalni książęta i magnaci, każdy na swym własnym terytorium. Szlachcic 
głęboko gardził chłopem poddanym; nie było też mającej znaczenie klasy 
średniej, ani zasobnych yeoma-nów, ani wreszcie drobnej szlachty (gentry) 
przyzwyczajonej do służby dla Korony i prowadzenia spraw publicznych w 
ścisłym powiązaniu z klasami stojącymi ponad nią i niżej od niej. Wprawdzie 
Francja posiadała bogate miasta, ale ludność miejska była luźno związana z 
ekskluzywnym społeczeństwem feudalnym wokół tych miast; nie było 
współdziałania między mieszczaństwem i pomniejszą noblesse, tak jak w 
angielskim hrabstwie i angielskiej Izbie Gmin.
Te fakty społeczne znalazły odbicie w armiach, które poniosły klęskę pod 
Crścy, Poitiers i Agincourt. Były to zastępy feudalne, powoływane na 
podstawie feudalnych zobowiązań, z całkowitym brakiem dyscypliny 
politycznej i wojskowej, charakterystycznym dla pychy feudalnej. Król Francji i 
jego generałowie mieli z podległymi sobie jednostkami tego samego rodzaju 
trudności, co Montrose lub książę Karol z wodzami szkockich górali. Armia 
feudalna nie miała pojęcia o taktyce wojskowej poza szarżą kawaleryjską, 
niczym nie wspieraną. W przeszłości w ciągu wielu stuleci siła takiego 
uderzenia przesądzała wynik bitwy, jednak angielscy łucznicy w dniu Crecy 
położyli kres tej przewadze (1346).
Najlepsze, władające pociskami oddziały, wchodzące w skład wojsk 
francuskich, rekrutowały się z włoskich najemnych żołnierzy - kuszników z 
Genui. Chłop francuski, pogardzany w czasie pokoju, był również mało ceniony 
na wojnie. Jego rola ograniczała się do zapłacenia okupu z posiadłości za jego 
pana, kiedy ten został porwany do angielskiego dworu, gdzie polował z 
sokołami i flirtował z rodziną rycerza, który go wziął do niewoli, dopóki nie 
nadeszły pieniądze. Ta metoda ściągania „odszkodowań" w czasie samej 
wojny, a zwłaszcza okupy wymuszone za licznie wziętych wysoko urodzonych 
jeńców pod Poitiers (1356)
, łącznie ze straszliwymi rabunkami żoł-dactwa, 
doprowadziła głodujące chłopstwo Francji w wyniku krańcowej rozpaczy do 
buntu zwanego Żakerią (1358).
Angielski ustrój społeczny znalazł nie mniej wierne odzwierciedlenie w 
organizacji i taktyce armii najeźdźców. W Anglii Edwardów Pierś Plowman 
był w lepszej sytuacji, niż Jacąues Bonhomme z tamtej strony Kanału. Nawet 
yilleini byli stosunkowo zamożni i dobrze odżywiani, a liczba ludzi wolnych, 
których stanowisko społeczne było wyższe od villeina, stale wzrastała. W 
rzeczy samej wojna stuletnia obejmuje większą część okresu wyzwalania się 
chłopów w Anglii. Otóż królowie z dynastii Plantagenetów przymusowo 
organizowali
282


wszystkich wolnych ludzi dla ćwiczeń wojskowych, ale nie według systemu 
feudalnego, tylko na zasadzie saskiego jyrd, dostosowanego do nowych 
wymagań przez Assyzę o posiadaniu broni. Wielki korpus milicji był stale 
wtajemniczany w używanie broni, którą z nakazu państwa każdy musiał 
posiadać. Fakt, że znaczna część prostych ludzi miała w swych domostwach 
broń, którą umiała się posługiwać, był główną przyczyną, że atmosfera wyspy 
tchnęła pewną polityczną i społeczną wolnością.
W XIV w. łuk stawał się coraz bardziej bronią przepisową i wprawianie się 
w strzelaniu do tarczy za kościelnym cmentarzem stało się głównym sportem i 
podniecającą rozrywką w życiu wsi. Edward III zachęcał do tego swymi 
królewskimi odezwami, zabraniając pod karą więzienia - „piłki ręcznej, piłki 
nożnej i hokeja (piłam manuałem, pedivam, vel bacularem); wyścigów i walk 
kogutów lub innych tego rodzaju próżniaczych gier", które odciągały ludzi od 
strzelnicy. W późniejszych latach Hugh Latimer zwykł był z kazalnicy snuć 
opowiadanie o swym ojcu, ycomanie: „Uczył mnie, jak napinać łuk, jak kłaść 
na łuku ciało i nie naciągać go tylko siłą ramion jak czynią różne inne narody, 
ale siłą całego ciała. Kupował mi łuki stosownie do mego wieku i siły; im 
bardziej wzrastałem w sile, tym coraz to większe robiono dla mnie łuki. 
Albowiem ludzie nigdy nie będą dobrze strzelali, jeśli się ich w tym nie 
wychowa od dziecka".
Możemy być pewni, że bitwy pod Crecy i Agincourt zostały pośrednio 
wygrane właśnie przez takich troskliwych ojców jak stary Latimer. Bowiem 
sztuka władania ciężkim łukiem była tak trudna, że cudzoziemcy nigdy nie 
nauczyli się chwytu, przy pomocy którego strzała przeszywała pancerz, i 
chociaż łuk ponad stulecie uznawano za główną broń w wojnach europejskich, 
to nigdy nie przestał być monopolem angielskim. I nawet w Anglii w czasach 
Tudorów stopniowe wypieranie go przez mniej skuteczną rusznicę było zdaje 
się spowodowane zaniedbaniem przez wieś sztuki łuczniczej dla „piłki nożnej" i 
innych „rozpustnych gier" albo - jak myślał Latimer - dla „kręgli, pijaństwa i 
nierządu" - na przekór prawom i proklamacjom.
Za czasów Edwarda III ta potężna milicja była u szczytu swej sprawności i 
w razie potrzeby zawsze można ją było powołać. Kiedy w roku bitwy pod 
Crecy Szkoci sądzili, że kraj, którego król i rycerstwo znajduje się we Francji, 
stanie się ich łatwą zdobyczą, demokratyczne pospolite ruszenie hrabstw 
(1346) dało najeźdźcom pod Neville Cross w pobliżu Durham nauczkę, którą 
już raz otrzymali pod North-allerton, a mieli raz jeszcze otrzymać pod Flodden, 
że Anglii tak jak Szkocji - pomimo że nie miała narodowego godła, które by jej 
o tym przypominało - nie wolno „wyzywać bezkarnie".
Z tej wielkiej masy wolnych ludzi, uzbrojonych i na wpół uzbro-
283



jonych, Edward III za pośrednictwem komisji poborowych (Commis-sions oj 
Array) skierowanych do każdego hrabstwa wybrał doborowy zastęp do 
prowadzenia wojny zamorskiej. Początkowo uciekł się on do poboru 
uzupełnionego przez ochotników. W miarę jednak jak wojna francuska się 
przedłużała, zrezygnowano z komisji i z przymusowego poboru na rzecz 
systemu wynajmowania prywatnych „kompanii" zawodowych żołnierzy.
Te „kompanie" stanowiły trzon armii w długich wojnach toczonych we 
Francji. Nie były to feudalne chorągwie ani pospolite ruszenie z poboru, lecz 
żołnierze zawodowi służący już wiele lat, na żołdzie jakiegoś arystokraty lub 
rycerza, który postanowił zrobić karierę w polityce i na wojnie. Król mógł 
zawierać z ich dowódcami umowy o pełnienie służby na dogodnych 
warunkach, ponieważ liczyli oni na dalsze wzbogacenie się dzięki grabieży, 
okupom i wolnym kwaterom. Niekiedy, zwłaszcza podczas przerw, w czasie 
rozejmu między Francją i Anglią, walczyli oni i grabili na kontynencie na 
własną rękę, jak słynny Hawkwood i jego „kompania angielska" we Włoszech. 
Za panowania Henryka VI wypędzone do Anglii „kompanie" stały się główną 
przyczyną społecznego i politycznego rozprzężenia w kraju, co dostarczyło im 
nowego zajęcia w charakterze członków świty (retainers) w wojnach Dwóch 
Róż 1.
Taktyka Anglików opierała się na zaufaniu do yeomana jako bojowego 
żołnierza i do łuku jako broni. Tych prawd nauczono się w czasie kampanii 
szkockich pierwszych dwóch Edwardów. Feudalni wojownicy z kontynentu nie 
zdradzali najmniejszego zainteresowania dla tych mętnych i barbarzyńskich 
wojen, toteż byli zdumieni i zaskoczeni, kiedy na polach Crecy pogardzani 
wyspiarze okazali się w sztuce militarnej mistrzami całej Europy.
Nauka zdobyta w wojnach szkockich była dwojaka. Pod Stirling Bridge i 
Bannockburn schiltrons szkockich kopijników udowodniły, że w sprzyjających 
okolicznościach ambitna piechota może w walce wręcz pokonać rycerstwo 
feudalne, podczas gdy zwycięstwa Anglików, takie jak pod Falkirk, wykazały 
wartość łuku. Z zestawienia tych dwóch lekcji, wyniesionych z wojen 
szkockich, dowódcy armii Edwarda III wysnuli nową metodę prowadzenia 
wojny, łącząc łucznika i rycerza feudalnego w jedną jednostkę bojową, groźną 
zarówno ze względu na swoje pociski, jak i na walkę mieczem. Rycerstwo 
angielskie spostrzegłszy, że liczbowo nie sprosta rycerstwu fran-
1 White Company (Biała kompania) Conan Doyle'a daje żywy i pełen autentyzmu, 
choć nieco wyidealizowany obraz jednej z tych kompanii, działającej za granicą, 
podczas gdy Black Arrow (Czarna strzała) Stevensona opisuje sir Daniela Brackleya i 
jego świtę (retainers) w kraju z dużą dozą prawdy historycznej.
284


cuskiemu w konnym ataku na kopie, zgodziło się zsiąść z konia i walczyć w 
swych ciężkich zbrojach jako „usztywnienie" linii piechoty złożonej z 
lekkozbrojnych łuczników, która powinna była wygrać bitwę dzięki szybkości, z 
jaką salwy jej strzał długich na yard przenikały w szeregi nieprzyjacielskie. 
Tych rycerzy francuskich, którzy przebrnęli cało przez tę lawinę strzał, czekała 
walka wręcz z angielską linią, gdzie łucznik z dobytym mieczem stał ramię przy 
ramieniu obok ciężkozbrojnych rycerzy i wielmożów, czasami za ogrodzeniem 
albo za rzędem przenośnych pali *.
Dzięki tej taktyce Francuzi tak beznadziejnie przegrali pod Crecy, że 
zdecydowali się w miarę możności naśladować swych zwycięzców i walczyć 
pieszo. Ale Poitiers wykazało, że nie w tym tylko tkwiła tajemnica. Anglicy 
mieli jeszcze inną radę na strzały, polegającą na zwiększeniu grubości zbroi i 
zastąpieniu na całym ciele łańcuszkowej kolczugi przez kuty pancerz. Ale w 
ten sposób tracili tyleż na ruchliwości, co zyskali na ochronie, i absurdalna 
bezradność XV-wiecznego rycerza, który nie mógł chodzić w zbyt ciężkiej 
powłoce, przyspieszyła upadek rycerstwa.
W istocie Francuzi nigdy nie wymyślili skutecznego sposobu atakowania 
linii piechoty angielskiej, jeśli zajęła ona wybrany teren i miała zabezpieczone 
flanki. Mimo to system angielski, opracowany przez Czarnego Księcia *, miał 
jedną wielką wadę. Nie był on ruchliwy na polu bitwy, jak „cienka czerwona 
linia" Wellingtona. Nie mógł posuwać się naprzód w ataku na konnych rycerzy, 
nie narażając się jednocześnie na oskrzydlenie i stratowanie. Krótko mówiąc, 
mógł odnosić zwycięstwa tylko wtedy, gdy Francuzi byli dość nieroztropni, by 
atakować go na jego pozycjach.
Pierwszego  wyzwolenia  Francji  dokonał  du   Guesclin,   człowiek, który w pełni 
zrozumiał znaczenie opisanych zdarzeń. To właśnie on w  ostatnich  latach  panowania  
Edwarda  III  zerwał  kompromisowy  traktat z Bretigny (1359-77.) , oddający 
Anglikom południowo-zachodnią Fran-cję. Du Guesclin, zamiast polegać na 
niezdyscyplinowanych oddziałach  feudalnych, korzystał z usług najemnych „wolnych 
kompanii" i unikał bitwy, chyba że mógł zaskoczyć Anglików albo bić ich w jakichś 
specjalnie dla nich niekorzystnych okolicznościach. Główne jego działania polegały na 
obleganiu zamków, z których Anglicy rządzili krajem, a w tej  dziedzinie Francuzi nam 
dorównywali,  gdyż  celowali
* Kiedy w pełni uznano wartość łucznika jako bojowego żołnierza wyposażano go 
częstokroć w zbroję ochronną i konia, tak że cała armia konnej pie-chody przebiegała 
Francję w czasie wypraw. Gdy jednak wymagała tego potrzeba, wszyscy - od króla do 
kuchcika - zsiadali z koni.
* Czarny Książę (Blacfc Prince) - Edward, syn króla Edwarda III, nazywany tak 
przypuszczalnie od jego czarnej zbroi.
285


w tym, że bardzo wcześnie zaczęli używać dział. Proch strzelniczy, choć nie 
stosowany jeszcze skutecznie w otwartym polu, rewolucjo-nizował już 
operacje oblężnicze. Dopomógł w oswobodzeniu Francji, ale jednocześnie 
podkopał siły feudalizmu, ponieważ król, którego najłatwiej stać było na 
opłacanie artylerii, miał w końcu poskromić feudalnego barona, skoro mógł 
wywalić dziurę w murach jego zamku.


Pomimo to feudalizm bronił się we Francji do ostatka. Kiedy Du Guesclin 
wyzwolił swych rodaków, wynalazłszy środek zastępczy dla taktyki feudalnej, 
która zawiodła pod Crścy i Poitiers, można było oczekiwać rozwoju narodowej 
monarchii francuskiej kosztem feudalizmu w czasach pokolenia, żyjącego w 
okresie niespokojnego rozej-mu i nawrotów walk, dzielących dwa okresy 
wojny stuletniej. A jednak nic podobnego nie nastąpiło. Gdy Henryk V po 
objęciu tronu (1413) wznowił pretensje Edwarda III do korony francuskiej, 
ażeby „zająć płoche umysły zagranicznymi kłótniami", Anglicy, wyruszając do 
walki według zasad taktyki Czarnego Księcia, przekonali się, że prze-
ciwstawiono im nie wypróbowane metody du Guesclina, ale idiotyczny szyk 
feudalny spod CrEcy i Poitiers (1415). Agincourt było tego oczywistym 
wynikiem.
Jeśli chodzi o militarne metody obu stron, to podobieństwo drugiego okresu 
wojny stuletniej do pierwszego było istotnie niezwykłe. Przez długi czas 
Francuzi nie chcieli niczego się nauczyć ani o niczym pamiętać. Henryk V, 
wielki żołnierz nazywany „pierwszym nowoczesnym generałem", zapewnił 
sobie posiadanie Normandii jako prowincji okupowanej i stamtąd rozszerzył 
swą władzę aż po brzegi Loary. Spór pomiędzy wielkimi rodami feudalnymi, 
orleańskim i bur-gundzkim, rozdarł Francję na dwoje i doprowadził do sojuszu 
Bur-gundii i Flandrii z Anglią ku zachwytowi kupców wełny po obu stronach 
Kanału. W 1420 r. Henryk V został traktatem w Troyes uznany za następcę 
tronu francuskiego. W dwa lata później umarł, pozostawiając swe źle nabyte 
dziedzictwo małemu dziecku, które północna Francja uznała za króla.

Podczas małoletności Henryka VI nastąpiło drugie odrodzenie Francji, 
naśladujące pod względem taktyki wzory du Guesclina. Jego następcą był Dunois, 
przed którym stanęły trudniejsze zadania i który nie dorównywał swemu 
poprzednikowi. Ale Dunois zyskał najbardziej nieoczekiwanego i niezwykłego 
sprzymierzeńca. W ciągu jednego roku sławy i jednego roku męczeństwa Joanna 
d'Arc obudziła tradycję i poczucie narodowe we Francji, która odtąd nigdy już nie 
wróciła do dawnych błędów (1429-31). Joanna była duchowo Wallacem Francji. 
Jednak minęło przeszło dwadzieścia lat od jej śmierci zanim wskutek kunktatorskiej 
taktyki i sztuki oblężniczej epoki Dunois potęga Anglii wyczerpała się całkowicie. 
Gdy Anglik 1453. Talbot i jego syn zginęli w ostatniej bitwie w Gaskonii, wojna 
stulet-


286
 



niA dobiegła końca; jej pokłosie w Anglii, wojna Dwóch Róż, rozpoczęła się w 
dwa lata później pod St. Albans. Tak mało odpoczynku miała Anglia w XV w., 
stuleciu złych rządów.
Cośmy zyskali przez długie, uporczywe wysiłki, aby zbudować imperium 
angielskie w Europie? Najsłuszniej w świecie zasłużyliśmy na załamanie się 
naszego średniowiecznego społeczeństwa oraz na
287


okres anarchii i upadku moralnego. Zyskaliśmy port w Calais, który 
utrzymaliśmy jeszcze przez całe stulecie - samotne świadectwo dawnych 
angielskich rządów we Francji, tak jak Berwick-on-Tweed - straconej władzy 
nad Szkocją. Calais stanowiło port wyjściowy dla naszej surowej wełny 
eksportowanej za granicę; tam ją gromadzono i opodatkowywano przed 
sprzedażą. W tym celu król angielski ustanowił tu miejsce składu. Ale 
korzystanie ze składu stopniowo malało wraz ze wzrostem naszej produkcji 
sukna i handlu zamorskiego. Jednocześnie Calais, mocno trzymany przyczółek 
na ziemi francuskiej, stanowiło stałą pokusę nawet dla rozważnych królów z 
dynastii Yorków i Tudorów do ponowienia ich nigdy całkowicie nie 
porzuconych pretensji wobec Francji. Utrata portu za rządów Marii (w r. 
1558) była czystym zyskiem i przyczyniła się do tego, że Anglicy za Elżbiety 
skierowali wzrok na zachód, ku nowym ziemiom.
Czy zatem wojna stuletnia nie przyniosła Anglii nic prócz szkody? Jeżeli 
przyniosła jej w zamian jakieś równoważne korzyści, to należały one do 
kategorii mało uchwytnej i duchowej: silna świadomość narodowa, bardziej 
demokratyczna niż feudalna, wielkie wspomnienia i tradycje, wiara w zalety 
wyspiarskie, która pomogła Anglikom w nadchodzącym stuleciu dumnie nosić 
głowy wobec rosnących królestw Francji i Hiszpanii. Możemy wyczytać u 
Szekspira, jakim natchnieniem dla odrodzenia narodowego rozkwitającego za 
rządów Elżbiety była pamięć o Agincourt. Za dni tej „dobrej królowej Bess" 
Anglicy jako zbiorowość zapomnieli już, jak wygląda oblicze wojny; nie 
pamiętali gorzkiej rzeczywistości wojny stuletniej, która tak została 
odmalowana w wizji Chaucera:
„Ludzkie ścierwo w zaroślach z gardłem poderżniętym, Tysiąc 
zamordowanych, nie zmarłych z niemocy; Tyran ze swoim 
łupem, wydartym przemocą; Gród do szczętu zburzony, nic w 
nim nie ostało".
Ale współcześni Szekspira dumnie mówili o angielskich yeoma-nach:
„Oto byli ci, co w dawnych czasach budzili przerażenie w całej Francji. I 
chociaż nie wołano ich „Master" jak panów albo „Sir" jak się należy rycerzom, 
tylko po prostu „John" i „Thomas" itd., jednak przekonano się, że pełnili oni 
bardzo dobrą służbę. Królowie Anglii zwykli byli w toczonych bitwach 
pozostawać wśród tych, którzy byli ich piechotą, tak jak znowu francuscy 
królowie pozostawali wśród swoich jeźdźców; w ten sposób książęta 
pokazywali, gdzie znajduje się ich główna siła".
Poczynając od wojny stuletniej „motyw yeomana" przewija się wciąż przez 
angielską myśl, literaturę i politykę z przemożną i ożywczą siłą aż do nadejścia 
rewolucji przemysłowej.
288


we wczesnym średniowieczu odczuwana wrogość w stosunku do 
mieszkańców sąsiedniego miasta, hrabstwa albo wsi była zjawiskiem 
normalnym. Ten nieprzyjazny stosunek do sąsiadów osłabł, kiedy wyspiarski 
patriotyzm rozszerzył horyzonty myślowe i wskazał na Francuza lub Hiszpana 
jako prawdziwych „cudzoziemców". Przyzwyczajenia myślowe i uczuciowe, 
nabyte podczas wojny stuletniej z Francją - okres „nienawiści" mniej 
intensywny, ale dwadzieścia pięć razy dłuższy niż nasza wojna z Niemcami - 
ostro zarysowały nowe uczucie patriotyczne w postaci narodowej nienawiści 
do Francuzów. Wzmogła się ona w epoce du Guesclina wskutek niszczących 
napadów nieprzyjacielskich na nasze południowe wybrzeże i nie pozbawionych 
powodzenia ataków na nasze okręty. To uczucie wobec Francuzów przetrwało 
wojnę i dopomogło do położenia kresu owemu podporządkowaniu się Anglików 
kulturze francuskiej, które wprowadził podbój normandzki. Odtąd cudzoziemcy 
skarżyli się na wyspiarską cierpką ekskluzywność angielskich prostych ludzi. 
Za panowania Henryka VII poseł wenecki zanotował:
„Myślą oni, że nie ma innych ludzi niż oni i innego świata prócz Anglii; i 
kiedy widzą pięknego cudzoziemca, mówią: «wygląda jak Anglik* i «szkoda, że 
on nie jest Anglikiem»; a kiedy spożywają jakiś przysmak z cudzoziemcem, 
pytają go «czy taką rzecz wyrabia się w waszym kraju?»"
W połowic epoki Tudorów pewien gość francuski pisał:
„Ludzie tego narodu nienawidzą śmiertelnie Francuzów jako swych starych 
wrogów i nazywają nas zawsze «France cheneve», «France dogue» [French 
knave - francuski łotr, French dog = francuski pies]".
Za panowania Elżbiety uczucia te na jakiś czas skierowały się przeciwko 
Hiszpanom. Mimo to często trafiał się w angielskim nacjonalizmie element 
dobroduszności. W punkcie kulminacyjnym walki z Hiszpanią za Elżbiety 
szekspirowska karykatura Don Armado, „Hiszpana - fantasty" w Straconych 
zachodach miłosnych przynosi zaszczyt mentalności naszego narodu podczas 
wojny.
Wyższe klasy wolniej podążały śladami prostego ludu w odrzucaniu 
wszystkiego, co pochodziło spoza kanału. Angielszczyzna sąuires przechodziła 
ewolucję, ale się jeszcze nie rozwinęła. Od czasu utraty Normandii i imperium 
andegaweńskiego mówiąca po francusku klasa wyższa została odcięta od 
majątków i związków zamorskich i kultura jej, oderwana od swych korzeni we 
Francji, stała się wyraźnie egzotyczna. Na sto lat przed Przeoryszą Chaucera* 
Francuzi „z Paryża" zwykli byli śmiać się z osobliwej gwary, która w ustach 
angielskiej
* Prioress' Tale  (Opowiadanie przeoryszy), powstałe  około  1387 r. wchodzi w 
skład Canterbury Tales Chaucera.
	289


szlachty uchodziła za język francuski. Jednak mimo to aż do czasów Edwarda 
III była ona ich językiem codziennym i uważano ją za cechę właściwą 
gentlemanowi. Dopiero pogłębiający się narodowy charakter wojny zmusił 
wszystkich do uznania francuszczyzny za język nieprzyjacielski.
W sześć lat po zwycięstwie pod Poitiers parlament uchwalił ustawę 
stwierdzającą, że ponieważ język francuski jest „mało znany w tym 
królestwie", wszystkie skargi i wyroki w sądach mają być ogłaszane po 
angielsku i zapisywane po łacinie. „Prawnicy odtąd powinni występować w 
sprawach w swoim języku ojczystym", powiedziano wyraźnie. „Swój język 
ojczysty"! Oto doprawdy nowy i znamienny układ pojęć. Jeśli nawet 
początkowo ustawa nie była ściśle przestrzegana, wkrótce jednak zdobyła 
posłuch, choć prawnicy w swym zawodowym konserwatyzmie przez długi 
jeszcze czas pisali dokumenty w „prawniczej francuszczyźnie", w jakiej ich 
poprzednicy zwracali się do sądu.
Jeżeli chodzi o język używany w szkołach, to odbywał się jeszcze bardziej 
zasadniczy przewrót. Angielszczyzna raz jeszcze stawała się językiem ludzi 
wykształconych i klas wyższych, a więc tym, czym nie była od bitwy pod 
Hastings:
„Dzieci w szkole (tak pisał John z Trewizy w 1385 r.) wbrew zwyczajom i 
obyczajom wszystkich innych narodów były zmuszone do porzucania swojego 
własnego języka i uczenia się lekcji i innych rzeczy po francusku, i tak było 
odkąd Normanowie po raz pierwszy wkroczyli do Anglii. Również dzieci 
szlachty od czasu, kiedy je kołysano w kolebce, uczono mówić po francusku... 
Ten zwyczaj był bardzo praktykowany przed Czarną Śmiercią [1349 r.], ale 
odtąd trochę się zmienił. Albowiem John Cornwaile, nauczyciel gramatyki, 
zmienił w szkole naukę gramatyki i konstrukcji z francuskiego na angielski; a 
Richard Pencriche nauczył się tego sposobu uczenia od niego i inni od 
Pencriche'a. Tak że teraz, roku Pańskiego 1385, a króla Ryszarda II, po 
podboju dziewiątego, we wszystkich szkołach gramatycznych * w Anglii dzieci 
porzucają francuski i budują zdania oraz uczą się po angielsku... A w tym jest 
ta korzyść, że uczą się gramatyki i w krótszym czasie niż dzieci dawniej; a 
uszczerbek ten, że obecnie dzieci ze szkoły gramatycznej znają tyle 
francuskiego co ich lewa pięta; a to jest ze szkodą dla nich, gdyby wypuścili się 
na morze i podróżowali po obcych krajach i po wielu innych miejscach. Także 
szlachta przestała teraz uczyć swoje dzieci francuskiego".
* Szkoły gramatyczne, w cytowanym tekście gramere scoles, później i do chwili 
obecnej grammar schools - szkoły, w których uczono przede wszystkim gramatyki, a 
potem języków klasycznych i literatury. Dzisiaj są to szkoły średnie o stosunkowo 
wyższym poziomie niż inne szkoły średnie, tzw. secondary schools.
290


W ten sposób skromni nauczyciele, John Cornwaile i Richard Pencriche, 
przygotowywali drogę dla Chaucera i Wiklefa w swoim stuleciu, a w 
przyszłości dla Szekspira i Miltona, dla angielskiej Reformacji i Renesansu oraz 
dla całego rozwoju angielskiego życia narodowego i literatury, jako czegoś 
innego niż północne odgałęzienie kultury francuskiej. Niektórzy mogliby 
uważać sprawę, zarejestrowaną przypadkowo przez kronikarza, za bardziej 
doniosłą niż Wielka Karta lub Deklaracja Niepodległości1.
W okresie kształtowania się języka angielskiego, w ciągu całych stuleci po 
podboju, kiedy język ten był niemodny wśród ludzi uczonych i wykształconych2 
i znajdował się jak gdyby w stadium po-czwarki - między gąsienicą saskich 
czasów, a Chaucerowskim motylem - dzielił się on na mnóstwo regionalnych 
dialektów, z których głównymi były narzecza w Wessex, Northumbrii, 
wschodniej części Anglii środkowej i jej części zachodniej. Dialekt z Wessex 
był językiem dworu za czasów Alfreda, ale podbój normandzki zepchnął go na 
zawsze do chat wiejskich i na polną miedzę. Protoplastą nowoczesnej 
angielszczyzny stała się natomiast mowa wschodnich obszarów Anglii 
środkowej (East Midlands), która zatriumfowała nad innymi dialektami: po 
części dlatego, że mówiono nią w Londynie, Oksfordzie i Cambridge; po części 
dlatego, że używał jej Chaucer, wzbogacając ją wieloma wyrazami 
francuskimi, i Wiklef, który wzbo-gacił ją licznymi wyrazami łacińskiej 
Wulgaty. Obaj oni, Chaucer i Wiklef, stworzyli szkołę naśladowców 
używających przeważnie tego
samego dialektu. Ich pisma i przekłady krążyły szeroko, na razie w rękopisach. 
Potem pod koniec XV w. w Westminsterze pojawiła
się drukarnia Caxtona pod patronatem królów z domu Yorków, spo-
pularyzowała ona jeszcze bardziej Chaucera i rozpowszechniła w całym kraju 
tłumaczenia różnych dzieł, przełożonych na tego samego rodzaju 
angielszczyznę.
Tą drogą kształtował się angielski język literacki dla tych wszystkich, którzy 
umieli czytać, i dla każdego - nawet poza rzekami Trent l Avon - kto chciał być 
uważany za człowieka wykształconego. Za dni Tudorów Biblia i Prayer Book 
(Modlitewnik) w tym samym dialekcie - już uznawanym za „królewską 
angielszczyznę" (King's
1 Sytuację językową około 1375 r. ujął w ten sposób William Nassington: „Są, 
co znają francuski, ale nie łacinę, co mają sprawy w sądach i w nich 
przebywają; A inni są z łaciną obeznani trochę, Lecz o francuskim 
mają słabiutkie pojęcie; Są tacy, co angielski dobrze rozumieją, 
Lecz nie znają łaciny ani francuskiego; Jednak mądry czy ciemny, 
stary czy też młody, Wszyscy pojmują dobrze tę angielską mowę".
2 Zob. wyżej, s. 171-172.
291


English) - zdobyły rozpowszechnienie i autorytet, nie dający się porównać z 
dziełami dawniejszych czasów, wskutek czego wzorzec ten ustalił się na dobre. 
W ciągu dwóch stuleci od Chaucera do Elżbiety ów język, żyjąc w ustach ludzi 
nie mniej niż w ich książkach nabierał coraz więcej siły i piękna, bogacąc się 
łacińskimi słowami, wyrażającymi całą radość i wiedzę Renesansu, aż 
wreszcie znalazł się w mistrzowskich rękach Stratfordczyka. Od jego czasów 
przystosowalność mowy angielskiej do ścisłych naukowych stwierdzeń 
znacznie wzrosła, lecz jej walory poetyckie zmniejszyły się odpowiednio do 
zmian w umysłach i życiu ludzi, którzy się nią posługują.


ROZDZIAŁ    VII
CZARNA ŚMIERĆ. WYZWOLENIE VILLEINÓW I PŁYNNOŚĆ 
SIŁY ROBOCZEJ. POWSTANIE 1381 R. KOŚCIÓŁ I LAICY. 
WIKLEF I LOLLARDYZM
W jednym z poprzednich rozdziałów rozpatrywaliśmy życie śred-niowiecznej 
wsi angielskiej 1. Widzieliśmy ją samowystarczalną w swej pracy i ubóstwie; 
cierpiącą często od głodu, ale nigdy z powodu bezrobocia; luźno związaną ze 
światem leżącym poza granicami jej lasu. Wyjąwszy osobistą działalność i 
potrzeby jej pana; zaspokajającą nie-mal wszystkie swe skromne potrzeby; 
posiadającą własnego młynarza, rzemieślników i prządki; utrzymującą się z 
uprawy, tradycyjnymi metodami, posiadanych przez villeina działek otwartego 
pola i ko-rzystającą ze wspólnych praw do łąki i nieuprawnych gruntów. Wi-
dzieliśmy także, że wieś stanowiła manor, należący do jakiegoś pana, 
rezydującego na miejscu czy też nie, świeckiego lub duchownego. Zwróciliśmy 
też uwagę na stosunki między panem a jego villeinami; stanowili oni ogromną 
większość mieszkańców wsi i swą pańszczyźnianą pracą uprawiali pod 
nadzorem bailiffa pańską ziemię.
System ten, istniejący z małymi odmianami w całej feudalnej Europie, służył 
do zachowania jedności w świecie chrześcijańskim w nie mniejszym stopniu 
niż tożsamość przestrzeganych zasad religijnych. W każdym kraju istniał taki 
sam schemat społeczny oparty mi dwóch filarach - na panu i na jego 
poddanym, i w każdym kraju pan i poddany mieli w dużym stopniu podobny 
pogląd na życie. Zmiana rozpoczęła się pod koniec średniowiecza wraz ze 
wzrostem liczby yeomanów, wolnych najemników oraz pewnej liczby 
aktywnych i inteligentnych warstw średnich. Mieszczanie Paryża różnili się 
poważnie od obywateli Londynu, a yeomani Anglii Tudo-rów od chłopstwa 
Francji Walezjuszów. Tak więc feudalna jednomyślność dawnej Europy 
rozpadła się w końcu na narody, z których każdy wyróżniał się swoim 
odrębnym charakterem.

293


System manorialny wywiódł Anglię z mroków wczesnego średniowiecza i 
umożliwił człowiekowi podbój puszczy, wzięcie ziemi pod uprawę i 
skolonizowanie kraju. W epoce brutalnej siły osłaniał słabego puklerzem 
zwyczaju, nawet gdy czynił go na poły niewolnikiem. Zapewniał stabilizację i 
pokój, ale hamował postęp i negował wolność. Rola jego w dziejach Anglii była 
ogromna, lecz jego użyteczność wreszcie się skończyła.
Już przed końcem XIII w. dały się zauważyć początki przemian. Panowie i 
ich bailiffowie doszli do przekonania, że wygodniejsze dla nich jest pobieranie 
czynszu pieniężnego, pens lub pół pensa, zamiast należnej pracy dziennej. 
Jednak villeini, którzy w ten sposób zmienili formę swych zobowiązań 
niekoniecznie stawali się wolnymi ludźmi w oczach prawa, i w większości 
przypadków pozostawali nadal przypisani do ziemi; w istocie komutację często 
przeprowadzano w formie uprawniającej pana do jej odwołania. W pewnych 
majętnościach zmiana pracy poddańczej na najemną postępowała powoli 
naprzód w ciągu pierwszej połowy XIV w., jednak stary system wciąż jeszcze 
przeważał, choć nie był już powszechny, kiedy w 1348- 1349 r. spadła 
najbardziej przerażająca spośród klęsk narodowych.
Czarna śmierć, nawiedzając po raz pierwszy Europę z jakiegoś 
tajemniczego siedliska choroby na nieznanym Wschodzie, zmiotła z 
powierzchni ziemi jedną trzecią, a może połowę rodaków Boccaccia, Froissarta 
i Chaucera. Najstraszliwszą cechą znamienną jej pierwszego pojawienia się 
była jej wszechobecność. W najbardziej odosobnionych wioskach angielskich 
odczytujemy często w kościele parafialnym w wykazie proboszczów nazwiska 
aż dwóch plebanów pod tym fatalnym rokiem. Niektóre wsie i sioła przestały 
istnieć, ponieważ wymarła cała ludność. Zimą 1349 r. zaraza ustała, utrzymała 
się jednak na wyspie i nieustannie wybuchała w jednej zarażonej osadzie po 
drugiej. Ostatnie jej pojawienie się w postaci „londyńskiej zarazy" za Karola II 
było, jak się zdaje, niewiele lub wcale nie gorsze od kilku epidemii, które 
pustoszyły okolicę w czasach Lancastrów, Tu-dorów i Stuartów, ale które nie 
miały Defoe'a *, żeby je sławił. Zaraza była niby czarna chmura unosząca się 
stale nad brudnymi ulicami i krótkim życiem naszych przodków. Była ona 
częstokroć następstwem głodu w nieurodzajnym roku.
Zmniejszenie się w ciągu szesnastu miesięcy liczby angielskich poddanych 
Edwarda III z jakichś czterech milionów do może dwóch i pół miliona dusz, 
przyspieszyło walkę klasową i zaostrzyło proces wyzwalania chłopów. W 
społeczeństwie, przyzwyczajonym do bardzo powolnych zmian w warunkach 
życiowych, wartość rynkowa pracy z miej-
* Daniel Defoe opisał zarazę z 1665 r. w Londynie w swych dwóch książkach 
wydanych w 1722 r.: Dziennik roku zarazy i Due Preparations for the Plague.
294


sca się podwoiła. Skutki tego były dwojakie. Pracownicy najemni, którzy byli 
już wolni, domagali się wyższej płacy, podczas gdy villeini, których praca nie 
była wolna, walczyli z prawomocnymi żądaniami baillffa, domagającego się, 
aby wykonywali usługi zgodnie z przy-jętym zwyczajem; usługi te 
przedstawiały obecnie większą wartość dla obu stron; villeini doszli stopniowo 
do tego, że zaczęli się domagać pełne] wolności, prawa do pracy według 
własnego wyboru, występowania w sądach królewskich nawet przeciwko 
własnemu panu l uwolnienia się od uciążliwych należności feudalnych.
Panowie i bailiffowie znaleźli się w trudnym położeniu. Połowa gruntów 
dworskich, połowa gospodarstw czynszowych legła odłogiem, darń i krzaki 
zarosły zagony, oracze poumierali, z ich opuszczonych
•zop waliły się strzechy. Ci zaś, co przeżyli, powstawali w otwartym buncie 
przeciwko prawu i zwyczajom, a czasem nawet przeciw temu, co było 
ekonomicznie możliwe. Zdawało się, że to koniec świata, a jednak klasom 
rządzącym nigdy nie przyszło do głowy, żeby przerwać wojnę francuską, którą 
wciąż uważano za źródło zysku i rabunku. Po Crecy przyszło Poitiers, jak 
gdyby w przerwie nie wymarła połown świata.
Właściciele dóbr część swych trudności rozwiązali dobrze i ro-zumnie, 
przekształcając grunty orne na pastwiska dla owiec. Dopiero po stu latach. 
kłody ludność wypełniła luki pozostawione przez czarną śmierć, właściciele 
poczuli potrzebą rugowania rolników, ażeby znaleźć miejsce dla pastucha. W 
1350 r. sama śmierć rugowała oraczy i „opustoszała wieś" była pod ręką. W 
takich okolicznościach powiększenie się hodowli owiec stanowiło czysty zysk 
dla dotkniętej nieszczęściem ludności. Eksport surowej wełny do warsztatów 
tkackich Flandrii oraz jednoczesny rozwój wyrobu sukna w Anglii przy pomocy 
flamandzkich tkaczy sprowadzonych przez Edwarda III, aby nauczyli nasz lud 
większej biegłości w tym rzemiośle, stworzył popyt na każdą ilość wełny, jaką 
mogły dostarczyć angielskie stada. W ten
sposób polityka narodowa i odległe rynki zbytu poczynały zakłócać i ulepszać 
zaściankową gospodarkę dawnego manoru i stwarzać możliwości nowych 
zajęć dla wyzwolonego lub zbiegłego villeina.
Inne kroki podjęte przez strapionych właścicieli ziemskich, choć całkiem 
naturalne, mniej harmonizowały z nieuniknionym biegiem upraw. Usiłowano 
utrzymać na niskim poziomie płace i ceny drogą prawną, ograniczyć swobodę 
ruchu wolnego najemnika w poszukiwaniu dobrze płatnej pracy i przeszkodzić 
dalszej emancypacji villeinów. Jednak nawet czyniąc te wysiłki w celu 
powstrzymania zmian społecznych i gospodarczych właściciele ziemscy 
uznawali nowy i ogólnonarodowy charakter sytuacji, gdyż ustanawiali prawa 
przez parlament. Konflikt przesuwał się z dawnego sądu manorialnego, 
któremu chłop uczył się stawiać czoło, na arenę parlamentu, który zaczynał
295


już przejmować z rąk władz miejskich i manorialnych kontrolę nad sprawami 
gospodarczymi - ten proces kształtowania narodu zakończony został za 
królowej Elżbiety. Na nieszczęście parlament zbyt wyłącznie reprezentował 
ziemiaństwo i klasy pracodawców w mia-stach. Jego Statut o robotnikach 
(Statute of Labourers) (1351) uchwalony w dwa lata po zarządzeniu 
królewskim, dowodził, że parlament pragnie być sprawiedliwy i usiłuje ustalić 
nie tylko płace, lecz i ceny żywności na dawnym poziomie. Żadna jednak 
ustawa nie mogła zrobić dwóch bochenków chleba albo dwóch robotników 
tam, gdzie był tylko jeden. Żaden akt parlamentu nie mógł odwołać czarnej 
śmierci lub usunąć ducha czasu. Ustawowe ograniczenie płac oraz odmowa 
doprowadzenia do końca emancypacji villeinów pobudziła do gwał-townej 
walki, która trwała przez resztę stulecia i osiągnęła swój punkt szczytowy w 
dramatycznym chłopskim powstaniu 1.
Nic nie jest bardziej godne uwagi niż zmiana w nastrojach i działalności 
umysłowej warstw niższych w ciągu XIV w. Profesor Davis podsumował 
panowanie Henryka III tymi słowami: „Ze wszystkich kontrastów, które nas 
uderzają w życiu średniowiecznym, żaden nie jest tak jaskrawy jak 
przeciwieństwo między fermentem intelektualnym wyższych klas i wschodnią 
biernością klas stojących niżej". Ale za panowania Edwarda III już nie można 
zarzucać chłopom „wschodniej bierności", a „ferment intelektualny" w ich 
szeregach przypomina nam nowoczesny ruch robotniczy. Związki wiejskie 
strajkują, by uzyskać wyższe płace, chłopi poddani domagają się wolności w 
zamian za 4 pensy czynszu z akra, a ludzie w każdej dziedzinie zadają sobie 
wzajemnie to kluczowe pytanie
„Gdy Adam orał, a Ewa przędła, Kto 
wtedy był szlachcicem?"
(When Adam delved and Eve span, Who 
was then the gentleman?)
Ruch ten był chrześcijański w sformułowaniach i wyrażeniach, ale wrogi w 
stosunku do władz kościelnych występujących bądź w roli zakonnych 
właścicieli ziemskich 2, bądź ministrów królewskich. Stracił on sympatię do 
średniowiecznego porządku panującego w kościele
1 Bertha Putnam Enforcement of the Statutes of Labourers, 1349-59 (Columbia 
University, Studies In History, etc., t. XXXII, 1908).
2 Ani klasztory, ani inni panowie duchowni nie byli skłonni do wyzwalania 
poddanych chłopów szybciej, niż to czynili świeccy właściciele ziemscy. Wyzwolenie 
chłopów piętnowano jako sprzeniewierzenie własności kościelnej z wyjątkiem 
przypadków, gdy nabycie wolności stanowiło część zawieranej transakcji. Ciała 
zbiorowe, jak klasztory, miały tendencje do prowadzenia polityki bardziej 
konserwatywnej, choć niekoniecznie bardziej ciemiężącej niż właściciele indywidualni.
296


i państwie, czerpiąc natchnienie z czasów powszechnej równości ludzi, jaką 
głosiło wczesne chrześcijaństwo. Niektórzy spośród ubogich księży 
parafialnych, część braciszków z zakonów żebrzących i niektórzy wiklcfiańscy 
kaznodzieje pomogli rozdmuchać płomień - sam Wiklef zajął stanowisko 
pośrednie, krytykując z sympatią obie strony, co korzystnie odróżnia go od 
namiętnej stronniczości Lutra w podobnym przypadku powstania chłopskiego 
w Niemczech.
Chłopi podnieceni tymi nowymi ideami prowadzili dalej walkę o swoje 
wyzwolenie. Wolni najemnicy próbowali ignorować ustawy ustalające ich 
płace i strajkowali, co często - choć nie zawsze - kończyło się powodzeniem. 
Ci zaś, którzy nie posiadali własnej ziemi, wędrowali często do miast albo do 
innych włości, gdzie godzono się na ich bezprawne żądania. W Pierś Plowman 
(Piotrze Oraczu) w ten sposób opisuje się ich pomyślność w dobrych czasach:
„Najemnicy bez ziemi co żyją z rąk pracy
Dziś nie raczą na obiad zjeść wczorajszych jarzyn.
Nie smakuje im piwo za pensa, ni boczek,
Musi być świeże mięso lub ryba smażona,
I chaud lub plus chaud ma być, bo im zimno w brzuchu.
Trzcbn mu dobrze plnclć za prucę, bo gderze...
Potem przekllnn królu, później Jego Radę,
Że daje takie prawa z krzywdą najemników".
Jednak sędziom, którzy mieli sobie poruczone egzekwowanie Statutu o 
robotnikach, często udawało się utrzymać płace na niższym poziomic, niż 
osiągnęłyby na wolnym rynku.
Tymczasem villeini, wciąż jeszcze przypisani do ziemi, pracowali opieszale 
lub odmawiali bezpłatnej pracy, do której byli obowiązani na pańskiej 
posiadłości. Niektórzy z nich uciekali do lasu i zostawali rozbójnikami Robina 
Hooda, dopomagając w tworzeniu legendy o tym przyjacielu biednego chłopa i 
wrogu bogatych prałatów. Inni villeini uciekali do odległych posiadłości, gdzie z 
powodu braku rąk do pracy przyjmowano ich jako wolnych najemników o nic 
nie pytając. Ich poprzedni panowie starali się wciągnąć ich z powrotem w 
niewolę i wymusić dawne należności od tych, co pozostali, wykorzystując przy 
tym „zardzewiałe wędzidła zdziwaczałego prawa". Działalność prawników i 
sądów przysięgłych, złożonych z zamożnych obywateli, trzymających stronę 
właścicieli ziemskich, naraziła członków tego zawodu i ich satelitów na 
nienawiść ludu, o czym w dniach czerwcowych 138l r. kilku sędziów oraz 
przysięgłych przekonało się na własnej skórze.
Korzenie dramatycznych wydarzeń owego lata sięgały raczej przyczyn 
społecznych niż politycznych, chociaż wybuch rewolty przyspieszył podatek 
pogłówny na wojnę francuską, nałożony na biedną lud-
297




ność w chwili, kiedy wojna ta przybrała obrót szczególnie niepomyślny i z tego 
powodu była przez jakiś czas niepopularna. Nieudolne rządy za małoletności 
Ryszarda II budziły nienawiść i pogardę. Ale głównym powodem, który 
sprowadził gromady ludzi ze wschodniej Anglii i sąsiednich hrabstw do 
Londynu, były ich własne, chłopskie urazy i ambicje. Było to powstanie w 
mniejszym lub większym stopniu ukartowane i przygotowane przez Johna 
Balia i jego agentów, a skierowane przeciw szlachcie, prawnikom i bogatemu 
duchowieństwu. Wódz powstańców żądał zamiany wszystkich świadczeń pod-
dańczych w całym kraju na czynsz w wysokości czterech pensów z akra; 
wielu rebeliantów domagało się również wywłaszczenia dóbr kościelnych, 
swobodnego użytkowania lasów, zniesienia praw o zwierzynie i o banicji - 
jednym słowem był to program Robina Hooda, przywodzący na myśl życie, 
jakie niedawno wiedli niektórzy spośród tych, co grali w powstaniu czołowe 
role.
Powstanie zaskoczyło klasy wyższe i przez kilka dni napotkało tylko słaby 
opór zarówno centralny, jak miejscowy. Powstańcy wpuszczeni zostali do 
Londynu przez tłum terminatorów i demokratycznie nastrojonych radnych 
(13.VI.1381); stolica i rząd zdani byli na ich łaskę i niełaskę. Król był w Tower, 
który jego poddani poddali blokadzie. Sytuacja została uratowana - ale w 
bardzo nikczemny sposób. Ryszard II został posłany na rozmowę z 
powstańcami do Mile End (14.VI.1381), gdzie poczynił im obietnice 
przebaczenia i wyzwolenia z poddaństwa, których to obietnic jego doradcy nie 
zamierzali dotrzymać. W ten sposób łatwo było zwieść umiarkowany odłam 
powstańców, który naiwnie wierzył w króla jako zupełnie różnego od jego 
Rady, parlamentu, prawników, kościoła i rycerstwa. W istocie rzeczy jednak 
Korona Anglii utożsamiała się z ich interesami.
Otrzymawszy dokumenty udzielające wyzwolenia i przebaczenia, spisane 
pospiesznie przez królewskich urzędników, liczni powstańcy wyruszyli z 
powrotem do swych wsi, oszukani, lecz szczęśliwi. Tymczasem inni wdarli się 
do Tower i stracili Sudbury'ego, arcybiskupa Canterbury, na Tower Hill wobec 
wielkiego zbiegowiska ludu, który okrzykiem tryumfu powitał ten okrutny czyn. 
Lud był rozwścieczony na Sudbury'ego jako na kanclerza i głównego ministra 
królewskiego, a to, że był arcybiskupem, nie nadawało mu w oczach tłumu 
żadnej świętości. Stosunki między kościołem i ludem uległy głębokiej zmianie 
od czasów, gdy przodkowie tych samych ludzi klękali obok swych pługów, aby 
pomodlić się za świętego męczennika, Thomasa Becketa.
Powstanie splamiło się i innymi morderstwami zarówno w Londynie, jak i 
na prowincji, ale nie było powszechnej rzezi klas wyższych, co 
charakteryzowało francuską Żakerię sprzed dwudziestu laty. Żakeria bowiem 
była odruchem dzikiej rozpaczy, podczas gdy rewolta angielska stanowiła 
wykwit nadziei i postępu i miała tylko przyspie-


298
 


szyć nadejście wolności, która już była w drodze. Stało się to jedną z 
narastających trosk nowej Anglii.
Siły stojące po stronie „porządku" poczęły się teraz skupiać. Druga narada w 
obecności króla, odbyta w Smithfield (15.VI.1381)
, skończyła się nie  dalszymi 
ustępstwami, lecz zabiciem przez burmistrza Londynu wo-   dza powstańców, Wata 
Tylera. Po tym fakcie insurgenci wkrótce się rozproszyli,  ustępując  przed  siłą 
połączoną  z przymilnymi  obietnicami. Powstanie rozszerzało się nadal po całym 
kraju, aż ogarnęło obszar od południowego Yorkshire do hrabstw południowo-
zachod-nich. Jednak z chwilą kiedy utraciło punkt oparcia w Londynie, los jego był 
przesądzony.
Trudno powiedzieć, czy powstanie z 1381 r. w rzeczywistości przy-
spieszyło, czy opóźniło wyzwolenie chłopów. Bezpośrednim skutkiem 
powstania była surowa i okrutna reakcja, kiedy to złamano wszelkie obietnice 
poczynione chłopom w godzinie niebezpieczeństwa, a krwawe sesje sądów 
drwiły z zagwarantowanego przez króla przebaczenia. Ale klasy, która 
potrafiła tak przerazić swych władców, nie można było ostatecznie trzymać w 
jarzmie. W porównaniu z Peterloo* albo z paleniem stogów i „chłopskim 
powstaniem" z 1830 r.** bunt z 1381 r. był niesłychanie groźny. Thistlewood 
gadał o zdobyciu Toweru, ale John Bali rzeczywiście go zdobył. Albowiem 
czternastowieczni chłopi nie byli nlcobeznani z bronią i łucznictwem; 
farmerów-dzierżawców mieli w swoich szeregach, a nie przeciwko sobie; a 
nadto utrzymywali bliskie stosunki z burzliwą demokracją miejską. W walce o 
zachowanie porządku w kraju klasa feudalna z czasów wojny stuletniej nie 
miała takich sojuszników i takiej organizacji, jak ziemiaństwo za czasów 
Castlereagh'a i Wellingtona.
Niepowodzenie 1381 r. bynajmniej nie zakończyło strajków, konfliktów o 
pracę i rozruchów kierowanych przeciwko poddaństwu. Musiało być trudno od 
takich grubiańskich poddanych uzyskać dobrą dniówkę na pańskim gruncie. 
Częściowo z tego powodu, częściowo ulegając ogólnym tendencjom 
gospodarczym owych czasów właściciele ziemscy stopniowo przestali 
uprawiać swe domeny przy pomocy przymusowej służby villeinów; zamiast 
tego wydzierżawiali je farmerom, którzy produkowali na rynek; w ten sposób 
uzyskiwali pieniądze na opłacenie wolnych najemników. W większości 
przypadków villeini wykupili się z poddaństwa, a proces ten ułatwiło 
wzrastające


i
* Peterloo - nazwa nadana Polu Sw. Piotra (Saint Peter's Fields) w Manchesterze 
(ze skojarzenia jej z nazwą „Waterloo") - miejsce wielkiej demonstracji na rzecz reformy 
wyborczej w dniu 16 VIII 1819 r. Jej uczestnicy padli ofiarą masakry dokonanej przez 
wojsko i ochotniczą kawalerię hrabstwa.
** Chłopskie powstanie w 1830 r. ogarnęło południowe i wschodnie hrabstwa 
Anglii. W czasie jego trwania robotnicy rolni niszczyli młocarki, palili stogi i atakowali 
administratorów funduszów opieki społecznej.
299


bogactwo kraju oraz samych chłopów, a także powiększająca się ilość 
pieniądza w państwie. Wyzwolenie odbyło się głównie w XV w., a zakończyło 
za Tudorów. Na jego przyspieszenie wpłynęła zmiana stanowiska sądów 
królewskich, które stały się zadziwiająco liberalne i „naciągały prawo w 
interesie klas niższych" 1.
Wyzwolony villein odgrywał wiele ról w nowym społeczeństwie. Zostawał 
drobnym farmerem - yeomanem, jako freeholder, leaseholder lub 
copyholder *, bądź też stawał się najemnym robotnikiem rolnym, bądź też 
przechodził do miast lub wiejskich warsztatów, bądź wreszcie imał się wojaczki 
czy też życia na pełnym morzu. Zachował nadal swe własne, cenne 
uprawnienia do pól i nieużytków, skłaniające go do pozostania we wsi; ale jeśli 
chciał, mógł teraz swobodnie odejść. „Świat cały stał przed nim otworem, 
gdziekolwiek zechce iść", i nowożytni Anglicy okazali się wielkimi 
poszukiwaczami przygody zarówno w świecie materialnym, jak i duchowym.
Pojawiła się płynność siły roboczej, zmieniając perspektywy ekonomiczne 
całego społeczeństwa. Zmiana, jaką cechuje przejście od ustalonych i 
ograniczonych praw i obowiązków poddanego chłopa do konkurencji i 
niepewności wolnego rynku pracy, bynajmniej nie oddziałała całkowicie na 
korzyść najemnika, choć w ciągu stu lat po czarnej śmierci brak rąk do pracy 
umożliwiał mu dyktowanie wysokich płac. Jednak w późniejszym okresie XV 
w., kiedy ludność powróciła do dawnego stanu liczebnego, płace spadły. 
Jakkolwiek w nowym układzie klęska głodu zdarzała się rzadziej i podniosła się 
przeciętna stopa życiowa, poznano okropności bezrobocia, a „krzepcy próż-
niacy" z czasów Tudorów mieli mało uciechy ze swej wolności. Wszelako 
zmiana była konieczna, jeśli naród angielski miał się stać czymś lepszym niż 
narodem niewolników, jeżeli miał wzrosnąć w liczbę, bogactwo i wiedzę, jeśli 
miał zabrać się do śmiałych przedsięwzięć w przemyśle i na morzu i zaludnić 
lądy poza oceanem. Potęga, wolność i postęp, które kojarzymy z współczesną 
Anglią, Ameryką i Australazją, wymagały jako przedwstępnego warunku 
wyzwolenia chłopów poddanych. Wyzwolenie i wynikająca stąd płynność siły 
roboczej stanowiły niezbędny wstęp do rozwoju handlu, przemysłu
1 Holdsworth, III, 505. O całej kwestii wyzwolenia zob. Oxford Studies in Social 
and Legal History, t. V. Black Death etc. miss Levett i A. Ballarda ze wstępem 
Yinogradoffa. Również T. W. Page End of Villeinage in England: Maitland IJistory o} 
a Cambridgeshire Manor (Collected Papers t. II.); Ashley Economic Organization of 
England, rozdz. III. G. G. Coulton The Mediaeval Village, zwłaszcza rozdz. XII, XIII, o 
mnichach i chłopach poddanych.
* Freeholder - właściciel prywatnej nieruchomości ziemskiej. Copyholder - 
posiadacz ziemi na podstawie wpisu do ksiąg manoru, zaświadczonego dokumentem 
(copy), z czasem faktyczny właściciel posiadanej ziemi. Leaseholder - dzierżawca.
300


i kolonizacji, jak również do intelektualnego i politycznego rozwoju Anglii w 
wieku Tudorów i Stuartów.
Jeden rys charakterystyczny dawnej ekonomiki wiejskiej przetrwał w 
całych okręgach aż do panowania Jerzego III. W pasie najlepszych, pszennych 
ziem w środkowych i wschodnich hrabstwach otwarte pole wiejskie ze swymi 
cudacznymi działkami gruntu, na których z konieczności było się związanym z 
wczesnymi anglosaskimi metodami uprawy roli, przeżyło w wielu 
miejscowościach, by razić wrażliwość Artura Younga i jego „postępowych 
dziedziców".
Jeśli XIV i XV stulecie ujrzały wyzwolenie chłopa i narodziny angielskiego 
języka, literatury i poczucia narodowego, to były również świadkami - 
zgodnych z tymi wielkimi ruchami - niepowodzeń kosmopolitycznego 
średniowiecznego kościoła w dalszym zaspokajaniu świadomych dążeń 
nowego narodu.
Można zapytać, jak dalece utrata przez kościół moralnego i duchowego 
kierownictwa była następstwem większego niż dawniej zepsucia i większej 
nieudolności. Nic można powiedzieć, że duchowieństwo upadło o tyle, o ile 
podniosło się społeczeństwo świeckie. W cza-sach norrnandzkich pierwszych 
Plantagenetów, kiedy kościół bezapelacyjnie rządził umysłami ludzkimi, kler w 
swej masie był - w porównaniu z nowoczesnym angielskim duchowieństwem 
protestanckim czy katolickim - bardzo nieoświecony i często prowadził bardzo 
niemoralny tryb życia. Aparat kościelny nie był dostatecznie silny, by narzucić 
celibat według pełnych zasad Hildebranda niechętnym mu księżom angielskim. 
Ale w owych czasach osoby świeckie były jeszcze bardziej nieoświecone i 
brutalne, i prawdopodobnie bardziej niemoralne niż duchowieństwo. Mniej lub 
bardziej barbarzyński kościół z łatwością utrzymywał kierownictwo nad 
światem laickim, jeszcze bardziej barbarzyńskim. Jednakże czasy się zmieniły. 
Za życia Chau-cera, choć ani ludzie świeccy, ani duchowni nie prowadzili życia 
bardzo godnego szacunku, znacznie już szerzej było rozpowszechnione 
cywilizowane postępowanie na pewnym poziomie, większa wiedza i bardziej 
intelektualny światopogląd. To, że nowa generacja ludzi świeckich zraziła się 
do kościoła wskutek nadużyć, które przecież nie były żadną nowością, było w 
mniejszym stopniu oznaką upadku duchowieństwa, a raczej dowodem 
powszechnego postępu: ortodoksyjni Gower i Langland oraz humanista 
Chaucer nie mniej surowo osądzali kler niż heretyk Wiklef.
W dawniejszych czasach, jakikolwiek bywał przeciętny ksiądz, kościół 
dostarczał krajowi przywódców intelektualnych i moralnych, poczynając od 
Lanfranca i Anzelma aż do Langtona i Grossetete'a.
301


Jednak w toku rozwoju proces ten ustał. Nie przynosi to bynajmniej ujmy 
kościołowi, iż tak dobrze odegrał swą rolę nauczyciela narodu, że jego uczeń 
sam zaczął myśleć samodzielnie. Z wyjątkiem Langlan-da najbardziej 
wpływowi pisarze nowej epoki, jak Chaucer i Gower, nie byli w ogóle 
duchownymi, podczas gdy Wiklef i jego oksfordzcy zwolennicy, chociaż księża, 
w oczach kościoła uchodzili za heretyków. Prawnicy, ziemiaństwo i rosnące 
klasy średnie w mieście i na wsi nie miały już niedociekliwych umysłów swoich 
przodków. Zaczęły one myśleć samodzielnie. Pobożny Langland mówi nam:
„Ważnych ludzi słyszałem, jak jedząc przy stole Niby 
księża gwarzyli - o mocy Chrystusa, Winili Boga Ojca, 
co wszystkich nas stworzył I na księży mówili 
opryskliwe słowa"
w tym sensie, że nie powinniśmy być potępieni za grzech Adama.
„Przy mięsie, w swej radości, jeszcze przy minstrelach O Świętej 
Trójcy raz, drugi zaczęli gawędzić, Podawać czyste racje, 
Bernardem się świadczyć, Wysuwać przypuszczenie, żeby 
dowieść prawdy".
Była już pora na reformę kościelną i rozwój religijny nie mniej niż na zmiany 
społeczne i polityczne. Ale o ile instytucje parlamentarne i wyzwolenie chłopów 
rozwijały się szybko, o tyle reforma kościelna nie była możliwa. Kościół w 
Anglii nie miał siły, aby się zreformować, ponieważ nie posiadał autonomii. Był 
on częścią organizacji kosmopolitycznej, której ośrodek leżący za granicą 
posiadał olbrzymi autorytet i potęgę, ale nic nie wiedział o potrzebach an-
gielskich i był zdecydowany oprzeć się każdej zmianie. Gdyby kościół w Anglii 
cofał się krok za krokiem przed narastającą falą świeckiej emancypacji, nie 
byłoby gwałtownego przewrotu w czasach Tudorów. Ale spiętrzone wody 
nabierają siły. W XIV i XV w. kościół odmawiał wszelkich koncesji, nie 
przeprowadzał żadnej reformy, i odwoływał się do brutalnej siły, by stłumić 
herezję. Gdyby zastosowano odwrotną politykę, gdyby zmodyfikowano prawo 
kościelnego azylu i „dobrodziejstwo stanu duchownego" *; gdyby własność 
kościelną sprawiedliwiej rozdzielono wśród ubogich proboszczów; gdyby 
pozwolono księżom poślubiać ich żony jak za saskich czasów; gdyby papież 
przestał obsadzać bogate beneficja cudzoziemskimi faworytami; gdyby władze 
kościelne cofnęły swe poparcie sprzedaży odpustów i relikwii oraz innym 
zabobonnym praktykom, które oburzały lepszą część kół świeckich, 
ortodoksyjnych i heretyckich; gdyby sądy kościelne zanie-
* „Dobrodziejstwem   stanu   duchownego"  nazywano   przywilej,  wyłączający 
duchowieństwo spod jurysdykcji sądów świeckich.
302


chały ustawicznego szpiegowania życia prywatnego ludzi świeckich dla 
Wymuszania grzywien za grzechy; wreszcie, gdyby tolerowano lollar-dów jako 
grupę dysydentów, wówczas mielibyśmy do czynienia z ewolucją religijną, 
rozciągającą się na kilka stuleci, a nie z religijną rewolucją, znaną nam jako 
Reformacja.
Ale doktryna prześladowania stanowiła integralną część średniowiecznego 
chrześcijaństwa. Dla ludzi średniowiecza życie poza kościołem i w 
nieposłuszeństwie wobec jego doktryn było czymś równie niepojętym jak życie 
poza państwem i nieuznawanie jego praw. Prześladowanie religijne stanowiło 
więc coś równie naturalnego, jak polityka państwowa. Posiadało ono 
tysiącletnią tradycję i jedynie długie wieki gorzkich doświadczeń wykorzeniły w 
dużym stopniu z mentalności chrześcijańskiej doktrynę prześladowania. Trzeba 
to koniecznie zrozumieć, zanim potrafimy zająć słuszne stanowisko wobec po-
stępowania niektórych naszych przodków w czasie straszliwych walk 
religijnych, które dla Anglii rozpoczęły się z chwilą powstania i stłumienia ruchu 
lollardów. Nigdy nie istniała żadna poważna wątpliwość, czy doktryny Wiklefa 
mogą być tolerowane, jeżeli nie zdoła on uzyskać akceptacji kościoła. Nie ma 
potrzeby przypisywać złego charakteru energicznym królom i biskupom, którzy 
prześladowali lollardów, ani też członkom trybunału, który skazał Joannę d'Arc. 
Ale nie ma również potrzeby aprobować doktryny prześladowania dlatego, że 
byłu wówczas bardzo stara, bardzo szacowna i pow-szechnie uznawana. Mimo 
wszystko była błędna i miała w ciągu następnych stuleci spowodować 
nieobliczalne zło. To, że w ogóle zdołaliśmy pozbyć się tak głęboko 
zakorzenionego i tak zwodniczego błędu, stanowi chyba najrzetelniejsze 
osiągnięcie postępu ludzkiego, jakim może poszczycić się Europa.
Opierając się na takich zasadach, wysnutych z historii tego zagadnienia, 
możemy zrozumieć, dlaczego kościół nie szedł na ustępstwa wobec kół 
świeckich w zakresie przywilejów duchownych, i dlaczego klasztory i bogato 
uposażone duchowieństwo odmawiało rozdziału dziesięcin i beneficjów na 
korzyść kleru parafialnego, aż wreszcie ziemiaństwo za Tudorów położyło rękę 
na tym łupie. Ludzie nie mogą łatwo otrząsnąć się z przeszłości. We 
wczesnym średniowieczu, które nastąpiło po upadku Imperium Rzymskiego, 
kościół walcząc o byt w świecie barbarzyńskiej i bezprawnej siły nauczył się 
uruchamiać machinę, jaką była ekskomunika, oraz całą potęgę zjednoczonego 
chrześcijańskiego kościoła dla obrony każdego prawa, żądanego przez 
duchowieństwo oraz każdego kawałka własności, nabytego przez konkretną 
korporację duchowną, jak gdyby od ich zachowania zależały podstawy 
chrześcijaństwa. W epoce bardzo późnej kościół wciąż trzymał się tych 
zwyczajów, które stały się częścią jego natury. Nie chciał traktować z 
państwem na zasadzie koncesji. Nie przeprowa-
303


dził swej reformy od wewnątrz. Żeby dokonać jakiejś istotniejszej zmiany 
niezbędny był całkowity tryumf państwa nad kościołem.
W rzeczywistości kościół angielski, nawet gdyby chciał, nie był w stanie się 
zreformować, gdyż nie posiadał niezależności i właściwie żadnej odrębności 
korporacyjnej. Wszyscy członkowie zakonów żebrzących i większość innych 
zakonników nie podlegała biskupom angielskim, lecz wyłącznie papieżowi; 
jemu, a nie kościołowi Anglii, winni byli lojalność i posłuszeństwo. Prawem 
kościelnym było rzymskie prawo kanoniczne, którego zmiana nie leżała w 
kompetencji kościoła angielskiego. Apelacja w sprawach kościelnych należała 
do sądów papieskich. Toteż biskupi byli bezsilni, gdy chodziło o upo-
rządkowanie spraw w Anglii.
Poza tym episkopat nie składał się na ogół z ludzi odpowiednich do takiego 
zadania. Mianowani na podstawie cichego porozumienia między królem i 
papieżem, biskupi w większości pełnili funkcje królewskich urzędników jak np. 
William z Wykeham, wielki budowniczy kolegiów, i kanclerz arcybiskup 
Sudbury, ofiara powstańców z 1381 r. Byli to mężowie wybitni i użyteczni, ale 
służyli oni raczej państwu niż kościołowi - raczej cesarzowi niż Chrystusowi, 
jak powiadali współcześni - i ich kościelne obowiązki były często powierzane 
podwładnym. Nie można było oczekiwać od nich reformy życia religijnego w 
kraju.
Papiescy nominaci byli jeszcze mniej przygotowani do takiego zadania. Do 
rządzenia angielskim kościołem papież już od dawna nie wysyłał ludzi pokroju 
Teodora z Tarsu albo Stefana Langtona. Nowi jego faworyci w większości 
rekrutowali się z szeregów wyższego duchowieństwa poniżej godności 
biskupiej; wśród nich wielu było cudzoziemców, którzy przebywali stale za 
granicą i uważali Anglię za źródło dochodu.
Podczas gdy kumulowanie urzędów i symonia panowały pośród wyższego 
kleru zarówno krajowego, jak i cudzoziemskiego, najlepszym elementem w 
kościele w ciągu dwóch ostatnich stuleci przed Reformacją byli biedni księża 
parafialni. Przymierając głodem, jak wielu z nich, gdyż dziesięciny 
przeznaczano na rzecz mnichów i wyższego kleru, często bardzo 
niedoświadczeni znajdowali się w stałym kontakcie ze swoją trzódką i 
niewątpliwie niejeden z nich przypominał chaucerowskiego ubogiego plebana. 
Gdybyśmy tylko mieli ich roczniki!
Zmowa między papieżem i ostatnimi Plantagenetami była krzywdząca dla 
kościoła, który, gdy król go opuszczał, był całkowicie pozbawiony obrony. 
Prócz tego zmowa ta była w najwyższym stopniu niepopularna w parlamencie. 
A jednak ciągnęła się ona z przerwami do chwili, gdy Henryk VIII zmienił 
front. Papież - który jedynie miał moc zreformować kościół - był głęboko 
zainteresowany w kościelnej
304


sprzedajności i korupcji, na które skarżyli się Anglicy, ortodoksi na równi z 
heretykami. Głównym ośrodkiem handlu urzędami był dwór papieski, mający 
swą siedzibę w ciągu XIV w. w Awinionie w pobliżu granicy francuskiej, toteż 
związanie się papieża w czasie pierwszego okresu wojny stuletniej z 
narodowym wrogiem Anglii przyczyniało się do tego, że uczucia narodowe 
Anglików zwróciły się przeciwko papiestwu i wszystkim jego uczynkom. 
Również i schizma, jaka powstała w wyniku rywalizacji między papieżami, nie 
zwiększyła szacunku dla samej instytucji.
Dopóki jednak utrzymywały się średniowieczne teorie o stosunku kościoła i 
państwa, nie było dla Anglii lekarstwa. Mogła narzekać, ale nikt o to nie dbał w 
Rzymie czy Awinionie. „Angielskie osły" mogły ryczeć, lecz musiały nadal 
dźwigać swe brzemię. Parlament chcąc ograniczyć władzę papieską w 
stosunku do uprawnień Korony, mógł uchwalać akty Prouisors i Praemunire. 
Akty te jednak były w znacznej mierze bezskuteczne, co najwyżej służyły 
królowi jako atut w jego wiecznych targach z papieżem. Stanowiły pomimo to 
godną uwagi oznakę rozwoju poglądów w kołach świeckich, i tworzyły 
precedens dla dużo ostrzejszych wystąpień, które miał pewnego dnia podjąć 
król w parlamencie '.
Jan Wiklef (John Wycliffe), pochodzący z Yorkshire, profesor w 
Oksfordzie, znalazł lekarstwo na utrapienia Anglii i stworzył to, czego 
dotychczas brakowało - teoretyczną podstawę do odrzucenia władzy 
papieskiej. Jego „teoria władzy" uczyła, że władza złego nie może pochodzić od 
Boga. Władza papieża - jego zdaniem - wywodziła się od rzymskich cesarzy, a 
nie od Chrystusa lub Piotra. Jest godne uwagi, że akademik, którego metody 
myślenia i wyrażania się tkwiły w technicznych labiryntach późnej filozofii 
średniowiecznej, przewidział tak dokładnie wiele ogólnych kierunków 
rozwojowych, po jakich kroczyć miała Anglia w sto kilkadziesiąt lat po jego 
śmierci. Poglądy anglikańskie, laickie 2 i protestanckie, wszystkie one wystę-
1 Statute oi Provisors (1351 r.) chronił prawa angielskich kolatorów do angielskich 
beneficjów wobec „prowizji" papieskich. Statuty Praemunire (1353, 1365, 1393 r.) miały 
zakres o wiele węższy, niż przypuszczano w późniejszych czasach. Ograniczały się 
jedynie do utworzenia pewnej machiny dla zahamowania ingerencji papieża w 
królewskie uprawnienia w Anglii.
* „Frastiańskim" w ścisłym znaczeniu tego słowa Wiklef chyba nie był. „Nie był 
erastiańskim", pisze dziekan Rashdall, „gdyż zachowując ścisłe rozróżnienie pomiędzy 
klerem, a światem laickim, podkreśla z całym naciskiem kapłaństwo laików, i obstaje 
przy tym, że odwołuje się do jednej części kościoła, żeby usunąć zło wynikające z 
niewłaściwego postępowania drugiej jego części". Jednak odwołał się on do świata 
laickiego, aby zreformował
305


pują wyraźnie w nauce Wiklefa, a właśnie dzięki zmieszaniu tych trzech 
różnych punktów widzenia zostały na nowo i ostatecznie uregulowane sprawy 
kościoła i państwa w Anglii.
Pierwszy ważny etap kariery Wiklefa jako reformatora, przypadający na 
ostatnie lata panowania Edwarda III, zetknął go z politykami. Użyto go do 
określenia stanowiska narodu wobec zakusów papieskich i jego atak na 
duchownych „posesjonatów" i „cezariań-skich" nie tylko zdobył mu silne 
poparcie ludu, zwłaszcza w Londynie, ale także przysporzył mu potężnych 
choć niepopularnych sprzymierzeńców w osobach Johna z Gaunt, Percy'ego z 
Northumberland oraz grupy panów i rycerzy, którzy już węszyli łup w dobrach 
kościoła (1377)
W
 tym stadium znalazł również obrońców tam, gdzie później miał znaleźć swych 
najzagorzalszych wrogów: braciszkowie z zakonów żebrzących * zawsze byli 
w złych stosunkach z resztą kościoła w Anglii i wciąż jeszcze byli teoretycznie 
obrońcami ubóstwa, a więc i wywłaszczenia majątków kościelnych. Niektórzy 
z nich uznali Wiklefa za sojusznika w walce przeciwko grupom mnichów i 
biskupów - posiadaczy ziemskich, dopiero odrzucenie przez Wiklefa doktryny 
transsubstancjacji i jego ataki na ich protektora, papieża, przebrały miarę, którą 
mogły znieść zakony żebrzące.
Powstanie chłopskie w 1381 r., w którym Wiklef nie zaangażował się po 
żadnej stronie, nie wywarło bezpośredniego wpływu na jego pozycję, zgładzony 
został jedynie łagodny arcybiskup Sudbury, który nie wykazywał żadnej 
skłonności, aby go prześladować. Nowy prymas Courtenay, był jego zażartem i 
energicznym wrogiem i okres czynnych represji był bliski. W tym samym 
czasie reformator zerwał z Johnem z Gaunt, z politykami i braciszkami, 
występując z argumentami przeciw transsubstancjacji. Właściwie jego 
wywody o naturze sakramentu były bardzo umiarkowane, jednak na owe 
czasy krańcowo śmiałe; jego następcy w drugim pokoleniu posunęli się dalej.
W ostatnich latach życia Wiklef stał się mniej polityczny i mniej akademicki 
w swych wystąpieniach. Usunął się z Oksfordu do swej ostatniej siedziby, 
plebanii w Lutterworth w Leicestershire, i tam nadal rozwijał swe popularne 
metody odwoływania się do opinii za pośrednictwem angielskich broszur 
pisanych przez niego lub jego towarzyszy (1382-84.). Atakował sam i uczył 
swych uczniów atakować papieża, mnichów, braciszków i „cezariański kler" 
oraz wiele ówczesnych prak-
kościół tak właśnie, jak to nastąpiło w czasach Tudorów, i wielu nazwałoby to 
„erastianizmem". Tendencją jego wywodów, chociaż nie mówi tego wyraźnie, było 
zrobienie króla głową kościoła. Ale nacisk, jaki kładzie na indywidualne sumienie 
jednostki i na kapłaństwo każdej osoby świeckiej, musiałby sprawić, że rozwiązanie 
„tudorowskie" byłoby dlań niezadowalające. 1 Zob. wyżej, s. 235-237.
306


tyk religijnych takich, jak kult obrazów i relikwii, sprzedaż odpustów i msze za 
dusze zmarłych. Występował o bezpośredni stosunek jed-nostki do Boga bez 
pośredników, twierdząc, że „każdy człowiek, który gostanie potępiony, będzie 
potępiony za własne winy, a każdy człowiek, który dostąpi zbawienia, będzie 
zbawiony dzięki własnej zasłudze".
Żądał nabożeństwa w języku angielskim i dokonał, głównie za 
pośrednictwem swego oksfordzkiego zwolennika i sekretarza, Pur-veya, 
pierwszego pełnego angielskiego przekładu Biblii - dzieło godne podziwu i 
pełne erudycji, oraz wielkie wydarzenie w historii zarówno angielskiego języka, 
jak i religii. Biblia nie stanowiła dla Wiklefa, jak i dla niektórych późniejszych 
protestantów, jedynej pod-stawy jego doktryny i jedynego autorytatywnego 
kanonu. Jednak jego teorie doprowadziły go do tego, że dostrzegł praktyczną 
potrzebę rozpowszechnienia Pisma Świętego we współczesnej angielszczyźnie, 
a czytanie angielskiej Biblii stało się charakterystycznym zwyczajem Jego 
sekty. Kościół, który specjalną licencją pozwalał różnym bogatym 
osobistościom oraz mniszkom korzystać z wersji Biblii w języku krajowym, w 
ciągu XV wieku odmawiał nadal prawa jej posiadania osobom świeckim w 
ogóle, a fakt posiadania Pisma Świętego w języku angielskim przez lollardów 
traktował jako oskarżenie przeciwko nim l.
Tymczasem na wiklefizm, który z pochodzenia był ruchem oks-fordzkim, spadła 
wielka klęska. Uniwersytet, a nawet członkowie jego władz, byli w dużej mierze 
stronnikami Wiklefa, przynajmniej co siętyczy wielu jego też. Zakonnicy i 
braciszkowie z Oksfordu występowali teraz solidarnie przeciwko niemu, ale 
duchowieństwo świeckie i studenci stali przeważnie po jego stronie. Arcybiskup 
Courtenay wtrącił się w ten spór i z pomocą króla złamał swobody 
uniwersytetu(1382) i zmusił do milczenia albo wypędził wiklefitów. Ta czystka, 
którą trzeba było powtórzyć za panowania Henryka IV, odcięła ruch lollardów od 
jego korzeni czerpiących z najlepszej kultury owego czasu l przyczyniła się do 
przekształcenia go w ludowy ewangelizm, kryjący się przed władzami i krzewiący 
się wśród biedaków. Stłumienie przez Courtenaya wolności myśli akademickiej 
skazało uniwersytet na całe stulecie zastoju umysłowego, w osobliwym 
przeciwieństwie do jego wielkiej produktywności w atmosferze względnej swobody, 
z jakiej korzystał w ciągu dwóch pierwszych stuleci swego istnienia. Żaden inny akt 
w XV w. nie wpłynął bardziej na jałowość angielskiego życia umysłowego i 
duchowego.
Jednak nacisk ortodoksów na Oksford i Cambridge miał jedną dobrą 
stronę. Dostarczał on dodatkowej pobudki do zakładania i wy-
1 W tej  kwestii zob. Deanesly The Lollard Bibie  (Cam. Univ. Press,  1920) Jako 
odpowiedź na The Old English Bibie kardynała Gasąueta.
307


posażania kolegiów, gdyż były one użyteczne dla izolowania studentów od 
heretyckiej zarazy1. Charakterystyczny dla Anglii rozwój systemu kolegiów w 
łonie uniwersytetu poczynił wielkie postępy w okresie między Williamem z 
Wykeham a Wolseyem. Założenie przez Henryka VI Królewskiego Kolegium 
(King's College) z jego wspaniałą kaplicą stanowiło jedno z wydarzeń, które 
zmierzały do wysunięcia na plan pierwszy Cambridge, jako konkurenta 
starszego uniwersytetu. W czasach Reformacji ta słynna rywalizacja stawała 
się z każdym dniem coraz jaskrawsza.
Pomimo że ręka władzy wyrwała w Oksfordzie duchowe korzenie ruchu 
wiklefickiego, wpływ Wiklefa w kraju wzrastał, aż wreszcie powiadano - choć 
z grubą przesadą - że co drugi napotkany człowiek jest lollardem. Część 
doktryn Wiklefa niewątpliwie znalazła uznanie u wielu tych, którzy nawet 
odrzucali inne jego tezy. Tak więc za panowania Henryka IV rycerze-posłowie 
hrabstw w Izbie Gmin zaproponowali, żeby król skonfiskował dobra doczesne 
kościoła dla ulżenia w podatkach i pomocy biednym oraz dla wyposażenia 
nowych panów i rycerzy - co stało się w przyszłości polityką Henryka VIII. 
Jednak nie oponowali, jak się zdaje, przeciwko statutowi De Heretico 
Comburendo. Ruch lollardów został stłumiony (1401) przy pomocy 
prześladowań w czasach Henryka IV i Henryka V, którzy starali się 
zabezpieczyć swe wątpliwe pretensje dynastyczne przez potężne poparcie 
kościoła. Niektórych heretyków spalono, większość odwołała błędy pod grozą 
stosu. Resztę XV w. sekta lollardów przeżyła w podziemiu, w miastach i 
wsiach angielskich. Za panowania Henryka VII i Henryka VIII nawrót tej 
rodzimej herezji zaczął niepokoić żywioły ortodoksyjne i wywoływać bardzo 
aktywne prześladowania, splamione licznymi męczeństwami, zanim wreszcie 
ruch ten utonął w powrotnej fali protestantyzmu, idącej z luterańskich Niemiec. 
Każdy jednak ważniejszy aspekt angielskiej Reformacji był pochodzenia 
rodzimego. Wszystko da się wyśledzić wstecz aż do Wiklefa, a pewne 
elementy - nawet dużo wcześniej.
308


ROZDZIAŁ   VIII
ROZWÓJ PARLAMENTARNY OD EDWARDA III
DO HENRYKA VI. ANARCHIA ARYSTOKRATYCZNA.
NIEKTÓRE STRONY ŻYCIA ANGIELSKIEGO
w PÓŹNIEJSZYM ŚREDNIOWIECZU. WOJNA
DWÓCH RÓŻ. KRÓLOWIE Z DOMU YORKÓW



Królowie: Edward III (1327-1377); Ryszard II (1377- 1399); 
Henryk IV Lancaster (1399-1413); Henryk V (1413-1422); Henryk 
VI (1422-1461); Edward IV York (1461-1483); Edward V (1483); 
Ryszard III (1483-1485).
W okresie między wstąpieniem na tron Edwarda III i złożeniem z tronu 
Henryka VI (1327-1461) parlament angielski utrwalił się w dwuizbowej formie 
i uzyskał zarys swej współczesnej procedury, podczas gdy Izba Gmin 
rozwinęła swe uprawnienia finansowe i ustawodawcze a nawet wykonywała 
czasami kontrolę nad władzą wykonawczą przez stawianie ministrów w stan 
oskarżenia przed Izbą Lordów oraz domaganie się, by naprawienie krzywd 
poprzedzało uchwałę o zasiłkach pieniężnych. Wszystkie te sposoby 
dostarczyły precedensów przyszłym parlamentom w czasach Stuartów nie 
mniej prawomocnych niż precedensy o treści wręcz przeciwnej, jakie cytowali 
prawnicy - ro-jaliści.
Jednak u schyłku średniowiecza izba niższa nie stanowiła jeszcze 
niezależnej potęgi reprezentującej główne siły polityczne kraju, jak to było za 
Karola I Średniowieczna arystokracja i średniowieczny kler stały pomiędzy 
Gminami a królem i pomniejszały autorytet obydwu. W istocie izba niższa 
cieszyła się wielkim wpływem w państwie, ale tylko pod warunkiem, jeżeli 
stawała się w znacznej mierze narzędziem rywalizujących frakcji 
arystokratycznych, które zwalczały się wzajemnie w dążeniu do kontrolowania 
Korony lub do jej opanowania. Pod koniec panowania Edwarda III „Dobry 
Parlament"
1 Zob. wyżej, s. 244-250. O parlamencie za panowania pierwszych dwóch 
Edwardów.


309
 


z 1376 r. przyczynił się do triumfu popularnej sprawy Czarnego Księcia i 
hrabiego Marchii i postawił ich wrogów w stan oskarżenia, ale parlament w roku 
następnym wypełnili szczelnie przedstawiciele przeciwnego stronnictwa Johna z 
Gaunt. Podobnie za panowania  Ryszarda II (1377-99) Gminy nie miały własnej 
konsekwentnej polityki, lecz stały się narzędziem w serii zaburzeń w państwie, 
wywołanych przez klasy wyższe, zmagające się ze sobą na śmierć i życie. W 
następnym stuleciu przedwczesny eksperyment z kontrolą parlamentarną władz 
wykonawczych zakończył się anarchią arystokracji znaną nam pod nazwą wojny 
Dwóch Róż.
Zanim Gminy mogłyby ubiegać się o przejęcie władzy z rąk króla, 
niezbędne było interludium zwiększonej władzy królewskiej za Tu-dorów dla 
wzmocnienia zrębów państwa i sprowadzenia arystokracji i kleru do poziomu 
innych poddanych. Nigdy jednak nie nastąpiło całkowite zerwanie z formami 
lub duchem „mieszanej" konstytucji angielskiej. Najbardziej władczy 
monarchowie dynastii Tudorów używali parlamentu jako narzędzia rewolucji w 
kościele i państwie, co w tak zwanym „parlamentarnym" systemie domu 
Lancastrów byłoby uważane za coś absolutnie wykraczającego poza 
kompetencje parlamentu. Złożone formy i swobodny duch rządu angielskiego 
utrzymują się w ciągu stuleci bez względu na ciągłe zmiany.
Wojna stuletnia, która nastąpiła po wyprawach walijskich i szkockich, 
bardziej niż kiedykolwiek uniemożliwiła królowi „życie z własnych dochodów", 
ponieważ w czasie wojny nie można było pokryć wydatków państwowych z 
dochodów dóbr królewskich, sądów, należności feudalnych i innych 
zwyczajowych wpływów. Nabrano przekonania, że dla wszystkich będzie o 
wiele dogodniejsze, jeśli król nałoży nadzwyczajny podatek nie w drodze 
targów z poszczególnymi kupcami, miastami i hrabstwami, lecz spotykając się z 
ich rzecznikami w parlamencie narodowym. Uchwalanie podatków od handlu 
wełną, najłatwiejszy podówczas sposób gromadzenia w pośpiechu wielkich 
sum, nadawało przedstawicielom mieszczan pewne poczucie własnego 
znaczenia w czasach, kiedy nie pragnęli oni bynajmniej mieszać się do spraw 
państwowych, a nawet - jeśli im się to udawało - w ogóle brać udziału w 
parlamencie. Finansowe znaczenie skromnych mieszczan zwiększyło 
finansową i polityczną wagę rycerzy hrabstwa, u boku których zasiadali oni w 
Westminster Chapter House.
Powodzenie w wojnie prowadzonej przeciwko Francji i władza Izby Gmin 
uchwalającej podatki były nie mniej od siebie uzależnione w dniach Sluys, 
Crecy i Agincourt niż w dniach La Hogue, Blenheim i Waterloo. Dopiero 
kiedy król miał poważne szansę zostania
310


władcą Francji (1420), Gminy na krótko zaniepokoiły się tą perspektywą:   
co by się stało z angielskimi swobodami, gdyby monarcha angielski 
rządził z Paryża zachodnią Europą? Ale nagła śmierć Henryka V   (1422) 
i wystąpienie Joanny d'Arc uratowały brytyjską konstytucję 1( 1429) .	
Średniowieczny angielski parlament był nie tylko zgromadzeniem 
prawodawczym i uchwalającym podatki: działał on także jako Wysoki Rqd 
Parlamentu (High Court of Parliament), obarczony funkcjami lądowymi, z 
których nie wszystkie dały się podówczas odróżnić od Jego władzy 
ustawodawczej. Prawnicy praktykujący w Westminster Hali uważali 
zgromadzenie narodowe, zasiadające często w ich sąsiedztwie, za największy 
ze wszystkich trybunałów sądowych i z tego powodu chętnie brali udział w 
jego rozwoju. Sojusz prawników, stojących na gruncie Common Law, z 
parlamentarzystami można prześledzić od czasów Plantagenetów.
Typowy dla prawnika szacunek dla precedensu i procedury, który zawsze 
cechował Izbę Gmin, od początku stanowił wielką jej siłę. Izba zaczęła swe 
istnienie nie jako zwykłe „debatujące zebranie", ale Jako część królewskiego 
„Wysokiego Sądu" Parlamentu, z całą forma-listyką i przywilejami zwykłego 
sądu. Rycerze-posłowie hrabstw z pomocą prawników, znajdujących się 
między nimi i wokół nich, nauczyli się wielu nieodzownych rzeczy, a między 
nimi przede wszystkim sporządzania dobrych projektów ustaw (bills), 
gotowych prze-kształcić się w ustawy, zamiast zwykłych petycji o naprawienie 
krzywd. Zmiana ta, jak się zdaje, zaczęła się pod koniec panowania Henryka 
VI i dała Gminom większą kontrolę nad aktami ustawodawczymi, na które 
żądano ich zgody, a nawet pewną możliwość inicjatywy. Bez czynnej i 
trwającej przez całe wieki pomocy ze strony najlepszych głów prawniczych w 
kraju Izba Gmin nigdy nie mogłaby stać się głównym źródłem ustawodawstwa, 
ani też nie potrafiłaby bronić sprawy konstytucji wobec prawników Korony i 
sędziów królewskich w stuleciu Coke'a, Seldena i Somersa.
Wczesne związki londyńskich korporacji prawniczych (Inns of Court) z 
Izbą Gmin spotęgowały tendencję, wyraźną u badaczy angielskiego Common 
Law, by uważać samego króla za podlegającego prawu, a nie za absolutnego 
monarchę, jakim go widziało prawo rzymskie i jego badacze. Toteż przy 
złożeniu z tronu Ryszarda II zarzucano mu formalnie jako zbrodnię, że 
oświadczył, iż prawa są „we własnej jego piersi" i że on sam tylko jest władny 
je tworzyć i zmieniać wedle swej woli. Sprawa ta została ostatecznie 
rozstrzyg-
1 W 1420 r., kiedy Francuzi uznali Henryka V za następcą swego tronu, angielskie 
Gminy wstrzymały zasiłek pieniężny do powrotu króla z Francji oraz żądały ponownego 
ogłoszenia ustawy z 1340 r., chroniącej naród angielski od poddania się swemu królowi 
jako królowi Francji. Niebezpieczeństwo to było o wiele większe w 1420 r. niż w 1340 r.
311



nięta dopiero w czasie rewolucji, która strąciła z tronu Jakuba II, jednak 
wstępny wyrok wydano wtedy, gdy podobny los spotkał Ryszarda 
Plantageneta.
Owe dwie rewolucje (1399, 1688), które oddziela okres prawie trzech 
stuleci, zdradzają niezwykłe podobieństwo, jeśli chodzi o ich okoliczności 
konstytucyjne, a do pewnego stopnia również personalne i uboczne, jakkolwiek 
w sporze między Ryszardem a jego poddanymi brak było tych wielkich 
religijnych i międzynarodowych kwestii społecznych, jakie z 1688 r. uczyniły 
szczególną datę w dziejach Europy i w historii Anglii. Na trzy lata przed 
omawianymi wydarzeniami najby-strzejszy obserwator nie znający wyjątkowo 
dobrze i głęboko charakteru króla nie mógłby przewidzieć żadnej z tych 
rewolucji. W 1396 r. Ryszard, podobnie jak Jakub w 1685 r., posiadał jeszcze 
znośną kronikę swego panowania, silnych stronników i wystarczającą popular-
ność, i chociaż każdy z nich miał zajadłych wrogów, wrogowie ci byli 
poskromieni. Ryszard rzeczywiście rządził dobrze przez sześć lat, dopóki jego 
gwałtowne namiętności powściągała miłość do pierwszej żony, Anny Czeskiejl. 
Ale po jej śmierci jakaś niezrozumiała przemiana psychiczna zniweczyła jego 
energię i zdrowy sąd, podobnie jak zbliżająca się starość, nagłe dojście do 
władzy i fanatyzm religijny zmieniły Jakuba i uczyniły zeń innego i gorszego 
człowieka.
Wystarczyły trzy lata, aby zjednoczyć przeciwko każdemu z tych 
monarchów jego starych przyjaciół i starych wrogów. Każdy z nich bowiem 
wstąpił nagle na drogę jawnej tyranii; każdy niepotrzebnie zapełniwszy 
parlament swymi kreaturami, próbował rządzić bez niego; każdy łamał jedno 
prawo po drugim, a pozbawiając ludzi ich majątków, bez żadnego choćby 
pozoru prawa, zastraszył wreszcie wszystkich właścicieli ziemi. Ryszard 
Bezradny nie był bardziej krwiożerczy niż klika rozpanoszonych wielmożów, 
których potęgę zgniótł w poprzednich latach. Lecz jeśli chodzi o brak rozwagi, 
to nawet wypędzenie przez Jakuba fellows * Kolegium Magdaleny nie 
przewyższyło dokonanej przez Ryszarda konfiskaty dóbr domu Lancastrów, 
rodziny - jak dotąd - bynajmniej nie okazującej jakiejś zadawnionej
1 Istnieje przypuszczenie, że niektórzy z jej czeskich rodaków, którzy przybyli z nią 
do Anglii, musieli zabrać stąd egzemplarze pism Wiklefa do Czech - czego wynikiem był 
wielki ruch husycki w XV w.
* Jakub II po wstąpieniu na tron w 1685 r. usiłował zapewnić kościołowi 
katolickiemu stanowisko kościoła panującego. Rozpoczął on walkę z uniwersytetami w 
Oksfordzie i Cambridge, w których wówczas kształcono księży kościoła anglikańskiego. 
W czasie zatargu doprowadził do usunięcia w 1687 r. 25 osób z zespołu 
pedagogicznego i zarządzającego (tzw. fellows) Kolegium Magdaleny, jednego z 
największych i najpoważniejszych kolegiów w uniwersytecie oks-fordzkim.
312


wrogości do jego osoby. Beztroskie szaleństwo tego czynu daje się wyczuć w 
dźwięku szekspirowskiego dwuwiersza:
„Myśl, co chcesz, sobie; ja spadkiem rozrządzę, wezmę 
sprzęt, srebra, ziemię i pieniądze".
Tak jak przybycie Wilhelma Orańskiego, powrót z zagranicy Henryka 
Lancastra, zgłaszającego pretensje do ojcowskich majątków, skupił wokół 
niego cały kraj. W momencie krytycznym Ryszard podobnie Jak Jakub popełnił 
wszelkie możliwe błędy, nie potrafił nikogo pozyskać do walki po swojej stronie 
i wreszcie został złożony z tronu przez parlament na wyraźnie określonej 
podstawie, że złamał fundamentalne prawa królestwa. Zaś Henryka, podobnie 
jak Wilhelma, powołano na opróżniony tron częściowo oczywiście na mocy 
dziedziczenia, bardziej jednak na mocy uchwały parlamentu, gdyż ani Henryk, 
ani Wilhelm nie byli najbliższymi dziedzicami tronu.
W wyniku przewrotu z 1399 r. władza obu izb parlamentu usta-liła się od 
razu na pozycjach wyższych i mocniejszych niż kiedykolwiek przedtem. 
Parlament nie tylko złożył z tronu króla - jak to już się zdarzyło, gdy Edward II 
był zmuszony ustąpić tron synowi - lecz tym razem wybrał też następcę. 
Lancastrowie, podobnie jak królowie z dynastii hanowcrskicj, rządzili na 
podstawie uchwały parlamentu i zu ich panowania uprawnienia i przywileje 
obu izb musiały być z konieczności uszanowane.
Nie ma zatem nic dziwnego, gdy stwierdzamy, że teorie polityczne zarówno 
XV, jak i XVIII wieku kładą wielki nacisk na ograniczenia prawne władzy 
Korony i dumnie przeciwstawiają wolność angielskiego poddanego niewolnictwu 
francuskiego. Taki był stały temat rozważań Hogartha, Blackstone'a i Burke'a i 
tym chlubił się o trzysta lat wcześniej typowy prawnik XV w., przewodniczący 
trybunału Fortescue, patriota, który kochał swą ojczyznę, gdyż była krajem 
wolności. Chociaż wygnany po bitwie pod Towton (1461) wraz ze stron- 
nictwem Lancastrów, osiadł na obcej ziemi, aby głosić chwałę ustroju 
angielskiego. „Albowiem król Anglii - pisze - nie może poprawiać ani zmieniać 
praw królestwa wedle własnego upodobania. A to dlatego, że rządzi on swym 
narodem władzą nie tylko królewską, ale i polityczną" - dziś powiedzielibyśmy 
„konstytucyjną". Duch angielskiego Common Law, pisze dalej Fortescue, nie da 
się pogodzić z teorią prawa cywilnego lub rzymskiego, panującego w innych 
krajach, a głoszącego, że „wola księcia ma moc prawa". W dalszym ciągu na 
podstawie własnych obserwacji przeciwstawia niedolę francuskich prostych 
ludzi, nieustannie grabionych i znieważanych przez żołnierzy i urzędników 
królewskich, „królestwu Anglii, gdzie żaden człowiek nie przebywa w domu 
innego człowieka bez miłości i zezwolenia gospodarza tego domu" - inaczej, dom 
Anglika jest jego zamkiem.
313


Jest rzeczą godną uwagi, że Fortescue używał takiego języka w 
szczytowym momencie wojny Dwóch Róż, tym bardziej zaś, że miał gorzką 
świadomość tego, co było złe w ówczesnej Anglii. Postawił on diagnozę: „brak 
silnego rządu", dopatrując się aktualnych nieszczęść kraju w prawdziwym ich 
źródle, w „niebezpieczeństwach, jakie spotykały króla od nadto potężnych 
poddanych", i domagał się monarchii bogatszej i silniejszej, a arystokracji 
biedniejszej i słabszej. Przewidział z góry i to dość szczegółowo politykę 
zastosowaną później faktycznie przez Henryka VII.
Wielcy możnowładcy i ich satelici, gentry, którzy niepokoili XV-wieczną 
Anglię swymi bezprawnymi awanturami, uznawali przynajmniej fakt jedności 
narodowego państwa. Nie dążyli do rządzenia całymi prowincjami z władzą 
feudalną czy książęcą, jak arystokracja francuska, której poskromienie stało się 
zadaniem Ludwika XI po ostatecznym wycofaniu się angielskich najeźdźców. 
W Anglii współzawodniczący z sobą „twórcy królów" nie starali się zniszczyć 
lub podzielić władzy królewskiej, lecz tylko kontrolować ją i wykorzystywać. 
Nie próbowali nawet przywrócić przestarzałych teraz „immunitetów" albo 
prywatnego sądownictwa, które ongiś tak hałaśliwie popierał de Warenne 
przeciwko dochodzeniom Quo Warranto Edwarda I*. Arystokrata z czasów 
późniejszych wiedział, jak uzyskać w sądach królewskich to, czego pragnął - 
przekupując i zastraszając sędziów przysięgłych hrabstwa, sędziów 
królewskich i sędziów pokoju. Gwałciciele prawa często nawet z ramienia 
króla pełnili te funkcje w hrabstwach. Ówczesne dokumenty dają czasami 
osobliwy obraz zespołu wiejskich gentlemanów raz egzekwujących pokój 
królewski i statuty o robotnikach, innym razem oskarżonych o rabunek, pirac-
two i morderstwo, raz zasiadających na ławie sędziowskiej, kiedy indziej 
posyłanych do więzienia.
Podczas gdy ogromna liczba drobniejszej szlachty na prowincji 
postępowała w ten sposób, opłacający ich protektorzy, wielcy możnowładcy, 
wiedli między sobą spór o kontrolę nad rządem centralnym, źródłem potęgi, 
zaszczytów i bogactwa. Polem bitwy była Rada Królewska, gdzie skupiała się 
władza wykonawcza. Możnowładcy uważali Radę za ciało przedstawicielskie 
sił istniejących w państwie albo przynajmniej wyższej arystokracji, za rodzaj 
parlamentu zasiadającego w permanencji, w którym każdy z wielkich panów 
miał osobiste prawo uczestniczenia, jeśli miał na to ochotę. Król natomiast 
uważał ją za swoją radę osobistą, do której należały osoby z jego wyboru, 
niekoniecznie wielcy możnowładcy; za panowania głupiego króla oznaczało to 
rządy faworytów, mądrego - rządy wyszkolonych, zawodowych specjalistów.
Ścieranie się poglądów króla i możnowładców na to, czym powinna

314


być Rada, często doprowadzało do sporów, szczególnie za panowania 
Ryszarda II. W pewnym sensie także wojny Henryka IV z rodami  
Percy (1402-05), Mortimer i Scrope prowadzono o tę samą kwestię sporną, 
skomplikowaną problemami Walii i granic północnych oraz sprawami 
dynastycznymi, nigdy do końca nie załatwionymi. Ale ani teorie króla, 
ani arystokracji, co do właściwego składu Rady nie zdołały wzajemnie 
się wyprzeć, gdyż każda miała solidną podstawę w istotnych potrze 
bach i działających siłach owej epoki. Jedynie podczas długiej mało- 
letności Henryka VI (1422-37) Rada nieuchronnie wpadła w ręce możnowład-  
ców, a kiedy Henryk osiągnął wiek męski brak mu było zdolności 
i charakteru, by odzyskać władzę, jak to w podobnych okolicznościach 
uczynił Ryszard II. Osobiste waśnie między możnowładcami o naj 
wyższą władzę w Radzie i sypialni królewskiej trwały nadal, jak 
poprzednio, aż w końcu pogrążyły kraj w wojnę Dwóch Róż (1455).
Słabość, jaką wykazywał świątobliwy Henryk wśród rywalizujących w 
Radzie frakcji wykorzystali na prowincji uprzywilejowani klienci wielkich 
rodów w formie bezprawnych gwałtów. Parlament powinien był znaleźć na to 
lekarstwo i wzmocnić władzę królewską w stosunku do możnowładców, ale 
nawet nie próbował podjąć się tego zadania. Za panowania Henryka VI 
średniowieczna Izba Gmin osiągnęła szczytowy punkt przywilejów 
konstytucyjnych, nie zdołała jednak wykorzystać ich dla dobra narodu. 
Pomiędzy parlamentem a Radą nie było tarć, ponieważ kontrolowały je te 
same kliki arystokratyczne, które jedynie między sobą walczyły o 
pierwszeństwo.
W 1430 r. uchwała parlamentu odebrała prawo głosowania w hrabstwach 
ogólnej masie wolnych (freemen), mających prawo występowania w 
procesach przed sądem hrabstwa, a prawo wybierania ry-cerzy-posłów 
hrabstw ograniczyła do właścicieli ziemskich (freehól-ders) o dochodzie 40 
szylingów rocznie. Taką też pozostała litera prawa aż do reformy wyborczej w 
1832 r. Ale za czasów Lancastrów dzierżawa warta 40 szylingów rocznie była 
czymś znacznie cenniejszym niż później, gdy wartość pieniądza spadła. Toteż 
w ciągu wielu pokoleń ograniczających prawo wyborcze akt z 1430 r. 
wykluczał - do czego zresztą wyraźnie zmierzał - niemal wszystkich poniżej 
gentry, zaś wynikiem zmniejszonej puli wyborców w hrabstwach był wzrost 
władzy wielkich możnowładców nad parlamentem. Izba Gmin pod kuratelą 
arystokracji coraz bardziej traciła kontakt z ludem, jednocześnie o wiele za 
wcześnie, jak na ową epokę, doprowadzając do krańcowości teorię o rządach 
parlamentarnych. Możni nie zazdrościli Izbie Gmin wzrostu jej znaczenia, gdyż 
mogli ją wykorzystywać do swoich celów. Pod pewnym względem i tutaj 
znajdujemy odpowiednik do XVIII wieku: władza i autorytet Izby Gmin rosła 
wtedy i to w czasie, kiedy na podstawie prawa wyborczego stawała się ona 
zgromadzeniem arystokratycznym o tendencjach coraz mniej ludowych.
315


Jest rzeczą znamienną, że ostatnich Anglików wyrzucono z Francji w 1453 
r., a zaledwie w dwa lata później na ulicach St. Albans zaczęła się wojna 
Dwóch Róż. Powrót zza morza garnizonów i armii zapełnił Anglię rycerstwem 
i łucznikami, przyzwyczajonymi do wojny, swawoli i rabunku, i skłonnymi do 
wszelkich psot. Weteran głodujący i bez zajęcia był dostatecznie 
niebezpieczny, ale jeszcze większe niebezpieczeństwo przedstawiała 
„kompania" wojowników pozostająca na żołdzie prywatnym, utrzymywana po 
zakończeniu wojny francuskiej przez swego mocodawcę dla popierania jego 
ambicji politycznych albo zakusów na majątki sąsiadów 1.
Wojna stuletnia była dla społeczeństwa angielskiego szkodliwa nie tylko 
wtedy, gdy dobiegła kresu. W ciągu całego jej trwania wytworzyły się w kraju 
nawyki łamania prawa i stosowania gwałtu. Parlamenty Edwarda III skarżą 
się na przywłaszczanie majątków, porywanie dziedziczek i naruszanie pokoju 
przez gentlemanów i ich zabijaków, jako na szerzące się nowe formy zła. A do 
wpływu, jaki wywierały wyprawy zagraniczne, należy dodać dawne i stałe 
oddziaływanie pogranicza walijskiego i szkockiego, gdzie lordowie Marchii w 
swoich zamkach, jak Mortimer w Wigmore i Percy w Alnwick, żyli nieustannie 
pod bronią, pielęgnując feudalnego ducha i zwyczaje, które już zanikły na 
bardziej cywilizowanym południu i wschodzie kraju. Walia i północ wywołały 
zamieszki za Henryka IV; a wojna Dwóch Róż była w dużej mierze kłótnią 
między walijskimi lordami Marchii, którzy byli jednocześnie wielkimi 
możnowładcami angielskimi ściśle powiązanymi z angielskim tronem 2.
Cechą charakterystyczną tego odrodzenia się anarchii w cywilizowanym 
społeczeństwie stanowiło połączenie matactwa prawnego z przemocą 
wojskową. Był to wiek pieniactwa, które łagodziły zajazdy. Za panowania 
Stefana barbarzyńscy baronowie nie potrzebowali być prawnikami; ale za 
Henryka VI każdy ambitny wielmoża i każdy ziemianin, który dążył do 
ugruntowania fortuny rodowej, był doświadczonym znawcą zarówno 
procedury prawnej, jak sztuki oblegania i zbrojnego wdzierania się do 
otoczonego fosą dworu. Taki człowiek miał na swym żołdzie nie tylko 
łuczników, ale też prawników i sędziów przysięgłych. Korespondencja rodziny 
Paston pokazuje nam, jak wyglądał taki typ w rzeczywistości, a sir Daniel 
Brackley z powieści Stevensona reprezentuje go w literaturze. Gwałciciele 
prawa byli często sędziami pokoju i niektóre najgorsze „zasadz-

316


ki" urządzali królewscy sędziowie i arystokraci na wysokich stanowiskach. 
Operacje w czysto prywatnej wojnie odbywały się czasem w skali 
dorównującej regularnym walkom dynastycznym. W 1469 r. spór o testament 
sir Johna Fastolfa doprowadził do pięciotygodnio-wego oblężenia przez księcia 
Norfolku z 3000 ludźmi zamku Caister, zakończonego zrobieniem wyłomu w 
murze przy pomocy armat; a działo się to w Anglii wschodniej, najbogatszej i 
najbardziej ustabilizowanej części wyspy.
Sądy przysięgłych terroryzowano w piętnastowiecznej Anglii równie 
regularnie, jak w dziewiętnastowiecznej Irlandii. „Popieranie" stanowiło uznany 
obowiązek możnowładcy, polegający na ochronie klienta w sądach królewskich 
przed konsekwencjami bezprawnych czynów, a wobec tego, że sądy angielskie 
obstawały już wtedy przy jednomyślności dwunastu przysięgłych, uzyskanie 
werdyktów przeciwko przyjacielowi jakiegoś możnego pana rzadko było 
możliwe. Maitland wyraził opinię, że w tym okresie więcej niesprawiedliwości 
wyrządzono przez niesłuszne uniewinnienia niż przez niesłuszne skazania. 
Późniejsza praktyka w okresie Tudorów, obarczająca sędziów przysięgłych 
odpowiedzialnością przed Radą Królewską za ich werdykty, choć nie dająca 
się pogodzić z pełną wolnością poddanego, uchodziła jednak w swoim czasie za 
reformę wielce potrzebną.
W chwili wybuchu wojny Dwóch Róż żale spokojnego ludu zebrano w 
następujących niewyszukanych wierszach:
„Po hrabstwach w pancerzach, z lśniącymi hełmami Rośnie 
nierząd i walki między sąsiadami, Pogrążon jest słabszy, jak 
widzi się wszędzie, A w sporze mocniejszy zawsze górą 
będzie.
Jednego po drugim wam ludzi mordują, A gdy kto 
coś powie, pewno go skatują. Bo nie ma w 
królestwie sędziego pokoju, Co śmiałby pognębić 
rwących się do boju.
Jak w spodnie walijskie jest prawo wciśnięte, Co do 
nóg każdego pasują opięte. Od możnych na nice tak 
jest wywracane, Przez przemoc na ziemi stopami 
deptane".
Cóż mamy myśleć o tej epidemii nadużyć wśród najwyższych warstw 
społecznych, które już tak daleko odeszły od feudalnego barbarzyństwa, a w 
codziennym życiu przewyższały nasze własne społeczeństwo w sztukach i 
kunsztach?
Ale przeciwieństwo stanowi przecież istotę dziejów społecznych, a 
szczególnie dziejów średniowiecza. Myślimy o XV wieku jako o epoce 
rycerstwa: czyż bowiem ówcześni rycerze nie nosili pancerza,
318


w którym współcześni artyści malują sir Galahada * o czystym młodzieńczym 
obliczu, i czyż nie było to stulecie, w którym sir Thomas Malory stworzył swoją 
Morte Arthurl (1470) ? Ale prawdziwi rówieśnicy Malory'ego wydaliby się 
nam z bliska dziwnie upośledzeni w „rycerskości" wedle nowoczesnych pojęć. 
Nie w tym rzecz, że angielskie „rycerstwo" wciąż spoglądało z nieukrywaną 
pogardą na mieszczanina i chłopa, jak to ciągle czyniło według relacji 
Chastellaina - w bardziej jeszcze „rycerskim" społeczeństwie Francji i Flandrii. 
Wyzwolenie chłopa, bogactwo mieszczanina, roztropne mieszanie wszystkich 
klas zamożnych oraz zawieranie między nimi małżeństw - prowadziło w Anglii 
do zapełnienia przepaści, która gdzie indziej dzieliła szlachtę od prostego ludu. 
Ale zarówno w Anglii, jak i gdzie indziej „rycerskość" dawała się pogodzić z 
brutalnym gwałtem i wyrachowanym materializmem, występującym również w 
traktowaniu kobiet.
Bicie żony stanowiło uznane prawo mężczyzny i było stosowane bez 
żenady zarówno przez wysoko urodzonych, jak i maluczkich. Obroną kobiety 
był jej język, który czasem zapewniał jej panowanie nad domem, ale często 
doprowadzał do fizycznego odwetu. Jeden z XV-wiecznych przekładów 
angielskich modnego podręcznika rycerza, ułożonego przez La Tour-Landry, 
tak opisuje właściwe traktowanie wymyślającej żony: „Powalił ją pięścią na 
ziemię. Potem nogą uderzył ją w twarz i złamał jej nos, i odtąd przez całe życie 
miała ten nos skrzywiony, tak że ze wstydu nie mogła pokazywać twarzy, tak 
była brzydko zniekształcona... Przeto żona powinna cierpliwie znosić i pozwolić 
mężowi, by miał ostatnie słowo i był panem".
Podobnie i córka, która nie chciała poślubić kandydata wybranego przez 
rodziców, była narażona na to, że będzie zamykana i bita i ciskana po izbie, co 
nie wywoływało żadnego oburzenia w opinii publicznej1. Małżeństwo nie było 
sprawą osobistego uczucia, lecz rodzinnej chciwości, zwłaszcza wśród 
„rycerskich" klas wyższych. „Tylko z potrzeby", użala się członek 
arystokratycznej rodziny Scrope, „byłem gotów sprzedać moją małą córeczkę 
za dużo mniejszą kwotę, niżbym to uczynił w razie innej możliwości". 
Zaręczyny odbywały się często, gdy jedna lub obydwie strony były jeszcze w 
kołysce, a ślub, gdy wyszły zaledwie spod opieki nianiek. Z dzieciaka trudno 
było czasem wyciągnąć słowa niezbędne w czasie ceremonii, zanim pobiegnie 
z powrotem do swoich zabawek.
1 Zamykanie córki, aby ją zmusić do nienawistnego jej małżeństwa było stosowane 
w rodzinach ziemiańskich jeszcze w połowie XVIII w., jak to wiemy z historii sąuire 
Westerna i jego córki, do której był bardzo przywiązany. XV-wieczny sąuire Western 
wytłukłby swoją Zofię na dodatek.
* Sir Galahad - postać rycerza bez skazy z legendy wczesnego średniowiecza.
319


Kunsztowna literatura miłosna, francuska z pochodzenia, której 
najpiękniejszym wykwitem był Troilus and Cresseyde Chaucera, zajmowała 
się małżeństwem jako przeszkodą miłości, chociaż stara reguła Dworu Miłości, 
„że żadna para małżeńska nie może być w rzeczywistości w sobie zakochana" 
znajdowała w realnym świecie niezliczone wyjątki. I oczywiście Chaucer, 
który widział naturę ludzką nie tylko przez kolorowe szkiełka literatury, 
odmalował w swej Franklin's Tale (Opowieści gospodarza) piękny obraz 
małżeńskiej wiary i miłości obok mąk zawodowego „kochanka". I chociaż 
małżeństwa dzieci i małżeństwa z przymusu były przeklętym zwyczajem, 
zdarzały się również przypadki, nawet w prozaicznym społeczeństwie 
Pastonów, że młoda para z powodzeniem opierała się bezlitosnym planom 
rodziców. Obok gwałtów i materializmu życia średniowiecznego istniało też 
wiele „dobrotliwości i prawości ludu angielskiego", wywodzących się nie od 
wczoraj.
Przez cały ten czas cywilizacja i wiedza podważały panowanie ignorancji. I 
chociaż Oksford w XV w., w okresie poprzedzającym rozkwit „nowej nauki" 
podupadł pod względem swej prężności intelektualnej, to koniec średniowiecza 
był wielkim okresem zakładania szkół - nie mówiąc naturalnie o szkole w 
Winchester, założonej przez Wilhelma z Wykeham i w Eton przez Henryka IV. 
Cechy i osoby prywatne stale wyposażały kantorie * z księżmi, by odprawiali 
msze za zmarłych, częstokroć zaś również urządzano tam szkoły. Inne szkoły 
zakładano na niezależnej bazie niekiedy ze świeckimi kierownikami. Wszystko 
to było uzupełnieniem szkół kolegiackich, katedralnych i szkółek przy 
kościołach parafialnych założonych wcześniej.
Toteż za czasów dynastii York i Lancaster sztuka czytania i pisania 
zupełnie przestała być monopolem duchowieństwa. Nie tylko kupcy, ale i 
bailiffowie w majątkach prowadzili porządne rachunki i często w dokumentach 
dotyczących ich interesów pisali znośną łaciną. Członkowie rodzin 
ziemiańskich, jak Pastonowie, korespondowali z sobą pisząc własnoręcznie 
listy zwykle w sprawach prawnych lub innych albo dla zakomunikowania 
nowin politycznych.
Po śmierci Chaucera w 1400 r. literatura angielska przez kilka pokoleń 
pozostawała pod jego przemożnym wpływem. Czołowi poeci należeli do jego 
szkoły, a pod koniec stulecia Caxton skwapliwie wydrukował jego dzieła dla 
publiczności, która nie mogła uzyskać dostatecznej liczby egzemplarzy w 
rękopisie.
Twórczość Chaucera i jego licznych naśladowców wyrażała ku za-
dowoleniu ówczesnego społeczeństwa tkwiące w tym społeczeństwie subtelne 
poczucie piękna obrazów i głosów przyrody w sadach i par-
* Kantorie   (Chantries)   -   nadania   względnie   fundacje   przeznaczone   dla 
opłacania śpiewów i modłów podczas mszy zwykle na intencję fundatora.
320


kach, gdzie spędzało ono tyle godzin zabawy, lub też w oddalonym dzikim lesie. 
Dziś lubimy, gdy nasze ogrody i parki wyglądają dziko, ponieważ naokoło 
siebie mamy krajobraz tak straszliwie „ucywilizowany", ale od XV do początku 
XVIII wieku przodkowie nasi kochali się w sztucznych ogrodach, gdyż mieli 
wszędzie mnóstwo dzikiej przyrody, którą zresztą cieszyli się nie mniej niż 
ogrodami. Śpiew ptaków, nurt wody, rozkwitające kwiaty i lasy okryte 
listowiem sprawiały owym mieszkańcom wsi radość, z której w pełni zdawali 
sobie sprawę. Właśnie w przyrodzie kochanek szuka ulgi w swej „miłosnej 
tęsknocie".
„Rzeka, na której siadłem brzegu
Szmer taki czyniła w swym biegu
W zgodnej harmonii z ptaszym śpiewem,
Że chyba z tej melodii zewem
Nic się nie równa, co człowiek słyszy"
Oto lekarstwo zalecone na rany wzgardzonej miłości -
„Idź, popatrz na świeżą stokrotkę!" Albo 
też
„Wietrzyk tak słaby, że nie bywa lżejszy,
W liściach zielonych szumiał w zgodnym chórze
Z ptaszą piosenką tam wysoko, w górze".
Piękno domowej architektury wiejskich dworów, osiągającej wówczas 
doskonałość zarówno w budowlach z kamienia, jak też z wchodzącej w modę 
cegły, walory artystyczne i oryginalność strojów, mebli i przedmiotów 
codziennego użytku na farmie, w spichrzu i w domu, przysparzały radości 
życia, której skądinąd nie było tak wiele, zarówno rzemieślnikowi, który 
tworzył, jak i właścicielowi, który z jego tworów korzystał. Ogólnie rzecz 
biorąc cóż za cudownym miejscem była Anglia pod koniec średniowiecza, tak 
pełna wszystkiego, cośmy utracili, a tak 'pozbawiona tego, co dziś posiadamy, 
a mimo to jak opisują i pokazali nam Chaucer i Pastonowie - tak bardzo 
angielska i tak zawsze do nas podobna.
Kiedy wybuchła w końcu wojna Dwóch Róż (1455), to w sporze między 1 
Lancastrami i Yorkami żadne kwestie zasadnicze ani nawet interesy klasowe nie 
wchodziły w rachubę. Była to walka stronnictw pomiędzy rodzinami 
skoligaconymi z domem panującym, ubiegającymi się o władzę i bogactwa, a w 
ostatecznym celu o zdobycie korony. Po każdej stronie stała grupa wielkich 
arystokratów. Każdy z nich miał


321

 


swoją klientelę, złożoną z rycerzy, drobnej szlachty, zaciężnych dowódców, 
prawników i duchownych, z których część przywiązana była do jego osoby, a 
część żyła w odległych dworach, ale wszyscy zdawali sobie sprawę, że ich 
losy związane były ze wzrostem lub upadkiem ich „dobrego lorda". 
Przechodzenie z jednej strony na drugą zdarzało się w tej wojnie domowej 
częściej niż w innych, gdyż nie istniała zasada, której można by się było 
sprzeniewierzyć. Większość narodu przypatrywała się obojętnie, a miasta i 
wsie targowały się jedynie o to, by w miarę możności oszczędzono im 
okropności wojny. Nawet Londyn tym razem pozostał neutralny, mimo że 
wojna domowa wstrząsnęła całą Anglią. W zamian za to wojska wyrządzały o 
wiele mniej szkód niż we Francji, ponieważ ich dowódcy doskonale wiedzieli, 
że jeśli przez złe traktowanie doprowadzą neutralną ludność do powstania, to 
zdoła ona bardzo prędko załatwić się z tymi kilkoma tysiącami żołnierzy, którzy 
przebiegali kraj od Plymouth do podnóża Cheviotów depcząc sobie po piętach, 
tworząc i niszcząc krótkotrwałe fortuny Lancastrów i Yorków. Toteż pomimo 
wojen, które zresztą nawet w najgorszym razie toczyły się z przerwami, neu-
tralna większość cierpiała mało, a handel odbywał się swoim zwykłym trybem 
rzekami i po konnych szlakach, nie narażony na większe niż zazwyczaj 
przeszkody ze strony rozbójników i rzecznych piratów *. Ale faktyczni 
kombatanci ciężko ucierpieli. Walczący arystokraci traktowali się nawzajem z 
okrucieństwem. Często koło fortuny nagle się obracało, a każdy obrót oznaczał 
nową konfiskatę wielkich majątków i nową porcję głów pod topór katowski, 
niezależnie od wielkiej liczby przywódców poległych na polu bitwy. Koronę 
bogaciły te konfiskaty, a możnowładcy biednieli, przy czym ich liczba, nigdy 
wielka, bardzo się zmniejszyła. W ten sposób została utorowana droga dla 
polityki Tudorów poskromienia „zbyt potężnych poddanych". Wojna Dwóch 
Róż była zabiegiem puszczenia krwi dokonanym przez arystokrację na 
własnym ciele. Dla narodu była ona ukrytym błogosławieństwem.
1 Drogi w średniowieczu nie były wiele lepsze od ścieżek do konnej jazdy, 
natomiast rzeki były głębsze i bardziej żeglowne niż obecnie. Handel Yorku, Lincolnu, 
Doncaster i innych miast położonych w głębi kraju był uzależniony od dróg wodnych. 
Już w XIV w. Londyn używał węgla jako normalnego opału, poniewż można było 
sprowadzać go morzem z ujścia Tyne. Kupcy z miast angielskich byli bardzo 
zainteresowani tym, by udostępnić rzeki przepływające przez miasta dla ruchu barek 
przez usuwanie jazów i mostów, które go hamowały. Częściowo z tego powodu brody i 
promy przekładano nad mosty, nawet wtedy, gdy - co rzadko się zdarzało - 
dysponowano pieniędzmi na budowę mostu. W średniowieczu podróż lądem oznaczała 
posuwanie się pieszo lub konno, a przebycie potoku lub rzeki oznaczało przebrnięcie 
brodu albo zawołanie przewoźnika.
322


Zastępy biorące udział w takich bitwach, jak pod Towton, Barnet i 
Tewkesbury składały się częściowo z zawodowych żołnierzy najemnych, 
częściowo z przyjaciół i dzierżawców pospiesznie zwoływanych; służyli oni 
opłacającym ich panom, na rozkaz których występowali pod sztandarem 
Yorków lub Lancastrów. Taktyka ich była taka sama, jaką stosowali ci sami 
przywódcy w wojnie francuskiej. Walka kawaleryjska stanowiła raczej 
wyjątek niż regułę; przeciętny żołnierz był piechurem na koniu. Używano 
czasem w polu armaty i nowych ręcznych rusznic, ale łuk był nadal „królem 
broni". Łucznik wciąż walczył pieszo, w szeregu obok rycerza. Jednakże bitwy 
nie miały tego samego charakteru, co Crecy lub Agincourt, ponieważ w Anglii 
łucznictwo po obu stronach mało się różniło, toteż ludzie, zamiast stać długo 
pod gradem strzał, woleli jak najszybciej przejść do walki wręcz i wywalczyć 
rozstrzygnięcie bitwy mieczem i toporem.
która wyłoniła się zwycięsko z morderczych zapasów wojen Dwóch 
Róż, był Edward IV (1461-83), dziedzic domu Yorków, najlepszy żołnierz jakiego 
wydały te nieregularne kampanie. Bitwa pod Towton, którą stoczono wśród 
oślepiającej śnieżnej zamieci Yorkshire, wynio-sła go na tron. Był to pierwszy 
angielski książę renesansowego wzoru, znanego nam tak dobrze w postaciach 
francuskiego Ludwika XI i Henryków z domu Tudorów. Jednak Edward był zbyt 
leniwy i pobłażliwy dla siebie, by mógł służyć Machiavelli'emu za wzór doskonały.
Wady te pewnego razu drogo go kosztowały. Warwick „twórca królów", z 
wielkiego rodu Neville'ów, jeden z tych możnowładców, którzy byli zgubą Anglii, 
zdziałał wiele by osadzić Edwarda na tronie po niedołężnym, choć świątobliwym 
Lancasterze. Dziesięć lat później (1461) w paro- ksyzmie zawiści z powodu nie 
wynagrodzonej usługi, podobnej do zawiści Percych wobec Henryka IV, Warwick 
wywlókł Henryka IV z Tower i raz jeszcze zrobił go królem. Jednak w bitwach pod 
Barnet (1471) i Tewkesbury lubujący się w zbytku Edward pokazał, że podrażniony, 
wciąż jeszcze jest najlepszym żołnierzem. Śmierć Warwicka oraz Henryka VI i 
jego syna zakończyła tę sprawę, pozostawiając na tronie dom Yorków mocniejszy 
niż kiedykolwiek. Teraz już nic nie mogło go usunąć chyba jego własne wewnętrzne 
spory i zdrady.
Polityka Edwarda IV była wadliwą i niepełną próbą polityki, jaką później 
prowadził Henryk VII. Edward wcale nie życzył sobie mieć „zbyt potężnych 
poddanych" w swoim królestwie, a już najmniej na stopniach tronu. Własny 
jego brat, „fałszywy, zmienny, krzywo-przysięski" Clarence, wkrótce poszedł 
śladami Warwicka na drugi brzeg Styksu, gdzie cienie angielskich rodów 
królewskich i magnac-
323


kich zbierały się całymi tłumami. Ponieważ zaś Edward realizował swoje 
pretensje raczej drogą orężną niż z tytułu prawa przez parlament, nie żywił 
więc dla parlamentu szacunku tak charakterystycznego dla Lancastrów, nie ma 
jednak żadnego dowodu, że z tej przyczyny lud miał gorsze wyobrażenie o jego 
rządach. Była to, zaiste, niebezpieczna chwila dla instytucji parlamentarnych. 
Edward rzadko zwoływał izby i zaczął mniej polegać na podatkach 
uchwalanych przez Gminy, a bardziej na troskliwie regulowanych 
„przymusowych pożyczkach" lub darach wymuszonych od poszczególnych 
poddanych.
Za Henryka VI głównym narzędziem władzy arystokratów była Rada 
Królewska *. Toteż nie cieszyła się ona łaskami Edwarda IV, który dopiero w 
późniejszych latach swego panowania uznał za wskazane odrodzenie jej jako 
narzędzia osobistych rządów króla; politykę tę znacznie dalej posuniętą 
stosowali po nim Tudorowie.
Edwarda mniej pociągało towarzystwo wielkich magnatów, niż kupieckich 
potentatów powstającej plutokracji. Londyn, „kwiat wszystkich miast", jakim 
stawał się obecnie w ocenie całego świata, rósł w bogactwa oraz w piękno 
zewnętrzne, a w swoich murach rozwijał życie umysłowe, podczas gdy 
możnowładcy podrzynali sobie wzajemnie gardła, a kościół tracił swe 
przewodnictwo moralne i intelektualne. Skarby klasztorne nie potrafiły już 
zaspokoić potrzeb narodu i kroniki opactw w porównaniu z dawnymi stawały 
się coraz uboższe. Nowa warstwa pisarzy (scriveners) lub księgarzy 
(stationers) zajmowała się kopiowaniem książek, próbując dotrzymać kroku 
wzmożonemu popytowi na poezję szkoły Chaucera i na kroniki, opowiadania i 
inne dzieła prozą. W tych okolicznościach założenie w West-minsterze pod 
patronatem Edwarda IV drukarni Caxtona było największym, być może, 
wydarzeniem stulecia w Anglii. Edward, który potrzebował pieniędzy i lubił 
towarzystwo inteligentnych mężczyzn i błyskotliwych kobiet, przestawał wiele 
zarówno ze względów politycznych, jak i z wyboru z wybitnymi obywatelami 
Londynu i ich żonami.
Jednak pomimo tych wszystkich cech nowoczesnego księcia Edwardowi 
IV nie udało się ustalić pokoju królewskiego w hrabstwach i „okiełznać 
śmiałych magnatów i szlachciców". Tego wielkiego dzieła miała dokonać 
dopiero Izba Gwiaździsta (Star Chamber) Henryka VII. Dom Yorków nie 
wykoncypował żadnego skutecznego planu wzmocnienia władzy wykonawczej 
w egzekwowaniu porządku publicznego. Prywatna wojna, protekcja i 
zawłaszczanie majątków kwitły po Towton i Tewkesbury w nie mniejszym 
stopniu niż wtedy, gdy jeszcze na tronie zasiadał Henryk VI. Ponadto, Edward 
IV zamiast zadowolić się rządami poprzez zawodowych urzędników pań-

324


stwowych, kleru, prawników, mieszczan i gentry popełnił błąd, gdyż krewnych 
swej żony, Woodville'ów i Greyów, podniósł do godności parweniuszowskich 
arystokratów.
Z chwilą śmierci Edwarda (1483) zazdrość, jaką resztki starej magnaterii 
odczuwały do tych parweniuszy, umożliwiła bratu Edwarda, Ryszar-dowi księciu 
Gloucester, uzurpację tronu. Edward V był jeszcze dzieckiem, a jego matka oraz 
jej krewni byli nienawistni magnatom i niepopularni wśród narodu. Ten spór 
rodzinny przesądził o klęsce domu Yorków. Ryszard nie był jakimś urodzonym 
potworem; nie ma wyraźnych dowodów, że był bardziej odpowiedzialny za 
śmierć Henryka VI i Clarence'a niż reszta stronnictwa Yorków; a do czasu 
zawładnięcia tronem kronika jego czynów nie była tak zdradziecka, jak jego brata 
Clarence'a, ani tak krwawa, jak drugiego brata, Edwarda. Ale duszę jego usidlił 
blask pożądanej korony: zamordował dwóch bra- tanków (1483), oddanych mu 
pod opiekę, i owo zniknięcie małych książąt w Tower wkrótce po gwałcie 
uzurpacji pozbawiło go lojalności pro-stego ludu. Anglików nie spodliły 
całkowicie wojny i morderstwa klasy rządzącej i uczuciowa reakcja w 
stosunku do Ryszarda zapo-czątkowała lepsze czasy.
Pretendenci do tronu zarówno z domu York, jak Lancaster, tak szybko 
wyginęli w trwających 25 lat bitwach i egzekucjach, że po śmierci Edwarda V 
szlachcic walijski imieniem Henryk Tudor, hrabia Richmond, mógł wysunąć. po 
stronie Lancastrów swoje godne szacunku roszczenia do tronu. Zgodnie ze 
zwyczajem przywódców opozycji w owych burzliwych czasach ratował się on 
ucieczką za granicę, naprzód na dwór bretoński, później do Francji. 
Wykorzystując niepo-pularność dzieciobójcy wylądował ze szczupłymi i 
niepewnymi siłami w Milford Haven na wybrzeżu swej ojczystej Walii. 
Entuzjazm plemienny Walijczyków dla potomka ich starożytnych brytańskich 
książąt - maszerującego, jak to przezornie czynił Henryk, pod sztandarem 
Cadwalladera z czerwonym smokiem - wybuchł w postaci proroctwa i pieśni i 
umożliwił Henrykowi, kiedy przemierzał tę wojowniczą zawsze ziemię, zebranie 
w ciągu tygodnia małej armii żarliwych stronników. Oni to z pomocą garstki 
francuskich i angielskich awanturników wygrali na polach Bosworth Field 
(22.VIII.1485) bitwę przeciw królowi, za którego większość angielskich 
poddanych wstydziła się walczyć. Było to, zaiste, jedno z osobliwych zrządzeń 
losu: na nagiej wyżynie hrabstwa Leicester kilka tysięcy ludzi w walce wręcz - 
podczas gdy kilka tysięcy stało bezczynnie na uboczu obserwując wynik - 
wystarczyło, by osadzić na tronie Anglii największą spośród wszystkich jej 
królewskich dynastii, która poprzez stulecie przemian miała ją prowadzić wśród 
nowych i potężniejszych nurtów przeznaczenia, o jakich nie śniło się żadnemu z 
tych, co owego dnia w średniowiecznych zapasach Yorków z Lancastrami 
napinał łuk i rąbał toporem.
325


KSIĘGA  III
TUDOROWIE. 
ODRODZENIE, REFORMACJA 
I POTĘGA MORSKA


WSTĘP
Dzisiejsza Europa dzieli się pionowo na szereg oddzielnych państw, każde z 
nich absolutnie suwerenne na swoim terytorium i każde z nich uważające 
siebie za reprezentanta pewnej idei etnicznej lub narodowej. Natomiast w 
średniowieczu Europa była podzielona poziomo na stany i korporacje: 
duchowieństwa, szlachty, chłopów i mieszczan, które rządziły się lokalnie 
własnymi swojskimi prawami w swych klasztorach, zamkach, dworach i 
opasanych murem miastach. Pod osłoną tych ram społecznych sztuki związane 
z cywilizacją, porwane na strzępy przez barbarzyńskie najazdy, zapuściły na 
nowo korzenie i rozkwitły w nowych formach. Ale jednostka miała mało 
swobody we wsi feudalnej, a jeszcze mniej w klasztorze; jednocześnie nawet 
w uprzywilejowanym mieście i cechu ograniczano inicjatywę i wyłączano 
obcego, nie korzystającego z przywileju. Ekspansja, postęp i indywidualność 
były skrępowane, dopóki owe sztywne korporacje nie utraciły coś niecoś ze 
swej władzy i dopóki nie rozluźniła się ścisła kontrola średniowiecznego 
kościoła nad życiem i myślą każdego człowieka.
Jedyną dostatecznie potężną siłą do przeprowadzenia rewolucji społecznej 
w tej skali i o tym ciężarze gatunkowym, była siła państwa narodowego. 
Wprawdzie despotyzm państwa nakładał na wolność obywateli swoje własne 
więzy, ale dawał jednostce więcej swobody działania, niż miała w świecie 
średniowiecznym. Era przedsiębiorczości prywatnej i ducha ekspansji, która 
kojarzy się z postaciami Drake'a, Raleigha, Szekspira i Bacona, była wynikiem 
dwóch stuleci społecznego rozkładu i odrodzenia, odwołania się Renesansu i 
Reformacji do umysłu i sumienia jednostki, oraz podporządkowania władzy 
korporacyjnej woli narodu ucieleśnionej w Koronie i parlamencie.
Ustrój średniowieczny przeminął nie przez przypadek lub kaprys
329


króla niecierpliwie dążącego do otrzymania rozwodu, ale z powodu głębokich 
przemian w sposobie myślenia ludu angielskiego, z których większość 
oddziaływała już - jak zauważyliśmy - w ciągu XIV i XV w. Wyzwolenie 
chłopów, rozwój Londynu, powstanie wykształconych i aktywnych klas 
średnich; rozpowszechnienie się su-kiennictwa i innej działalności 
przemysłowej poza obrębem miast uprzywilejowanych; jednoczący rezultat 
Common Law, administracji królewskiej i parlamentu narodowego; duma 
narodowa zrodzona przez wojnę stuletnią i demokratyczne triumfy angielskiego 
łucznika nad konnym arystokratą; przyjęcie języka angielskiego przez klasy 
wykształcone; wynalezienie działa, rozbijającego twierdzę możnowładcy, oraz 
druku, który podkopywał monopolistyczną pozycję kleru w nauce; studia 
renesansowe, które z jednej strony stawiały religię w świetle naukowego 
badania Pisma Świętego, a z drugiej ujawniały w starożytnej Grecji i Rzymie 
ideały nieznane średniowiecznemu chrześcijaństwu; odkrycie oceanicznych 
dróg handlowych i Nowego Świata, który nie zajmował żadnego miejsca w 
horyzoncie intelektualnym i działalności handlowej minionych wieków - 
wszystkie te przemiany, duchowe i materialne, złożyły się na zniszczenie 
budowli średniowiecznego społeczeństwa w Anglii.
Równocześnie cała Europa Zachodnia zmierzała do skonsolidowania się w 
państwa narodowe - Francji, Hiszpanii, Portugalii. W każdym z tych 
nowożytnych państw władza coraz bardziej skupiała się w rękach króla. Ale o 
ile we Francji i Hiszpanii nowa monarchia była sprzymierzona ze starym 
kościołem, w Anglii była sprzymierzona ze starym parlamentem. We Francji i 
Hiszpanii utrzymała się średniowieczna religia, podczas gdy średniowieczne 
parlamenty upadły i nastąpiła recepcja prawa rzymskiego jako podstawy 
absolutnej władzy księcia. W Anglii religia średniowieczna uległa zmianie, ale 
jednocześnie zachowaliśmy średniowieczne parlamenty, rodzime Common 
Law i konstytucyjny charakter władzy królewskiej. Różnice pomiędzy Anglią a 
Europą kontynentalną, zwłaszcza Europą łacińską, które zatarł podbój 
normandzki, uwydatniły się raz jeszcze przez ów przeciwstawny rozwój 
wypadków po dwóch stronach Kanału. Cywilizacje angielska i francuska, w 
pewnym okresie niełatwe do odróżnienia, stały się nie tylko odrębne, ale 
wzajemnie się odpychające.
Anglia Tudorów, pomimo że dokonała wielkiej rewolucji w układzie 
społecznym, zachowała w charakterystyczny dla siebie sposób formę a nawet 
ducha wielu dawnych rzeczy. Większość stanów, korporacji i instytucji, które 
stanowiły główne łożyska życia średniowiecznego, pozostały nietknięte pod 
warunkiem poddania się suwerennej władzy państwa. Uniwersytety, 
arystokracja, prawnicy, biskupi, duchowieństwo świeckie i korporacje miejskie 
przetrwały pozornie w dawnych formach. Niektóre instytucje, jak 
kosmopolityczne
330


zakony - a wśród nich również żebrzące - nie dały się dopasować do nowego 
narodowego schematu i zostały bez litości zniszczone. Takie uprawnienia, jak 
prawo azylu albo „dobrodziejstwo stanu duchownego" uszczuplono lub 
zniesiono, ponieważ ograniczały wykonywanie prawa narodowego. 
Arystokratę i zwykłego obywatela, kler i ludzi świeckich - zrównano wobec 
prawa krajowego. Wykluczona od tych dobrodziejstw klasa villeinów zniknęła, 
a terroryzowanie przez magnatów sądów królewskich za pośrednictwem 
zbrojnej służby stało się przeszłością. Sądy kościelne sprawowały zmniejszoną 
władzę nad świeckim obywatelem, ale już nie w oparciu o autorytet papieża, 
lecz Korony. Kosmopolityczny feudalizm i kosmopolityczny kościół zostały 
pokonane przez nową ideę państwa narodowego ze związanym z nim 
kościołem narodowym. „Swobody" średniowiecznego duchowieństwa i 
arystokracji, ułamki suwerenności pozostające w rękach prywatnych lub 
korporacyjnych, cofnięto na rzecz wolności zwykłego angielskiego poddanego, 
którego broniła potęga państwa.
Tak też regulowanie handlu i rzemiosła, zamiast jak przedtem być sprawą 
każdego uprzywilejowanego miasta lub cechu, stało się sprawą władz 
narodowych. Widzieliśmy już, jak parlamenty Planta-genetów próbowały 
regulować płace i ceny przez swoje Statuty o robotnikach, które królewscy 
sędziowie pokoju mieli wprowadzać w ży-cie. Za Tudorów ta narodowa 
kontrola gospodarki posunęła się jeszcze dalej. Prawa o terminatorstwłe nie 
regulował już jakiś lokalny cech, ale Statut o rzemieślnikach (Statute of 
Arttficers) uchwalony przez parlament królowej Elżbiety. Zaopatrzenie 
ubogich, pozostawione poprzednio klasztorom, cechom i dobroczynności 
prywatnej, podjęto jako obowiązek ciążący na całym społeczeństwie i 
egzekwowany przez państwo. Głównym czynnikiem w tej ustawowej kontroli 
życia gospodarczego kraju - a także jego życia politycznego i prawnego - byli 
niepłatni sędziowie pokoju mianowani przez Koronę, którzy tworzyli ogniwo 
pomiędzy poglądami władzy centralnej a faktami stworzonymi przez lokalną 
administrację. Pełnili oni jako słudzy państwa wiele funkcji, które feudalny 
baron wykonywał na podstawie własnego, osobistego prawa.
Kiedy Korona przeprowadziła w parlamencie serię przewrotów w 
sprawach kościelnych i religijnych, okazało się ponad wszelką wątpliwość, że 
państwo osiągnęło nieograniczoną władzę suwerenną. W średniowieczu tak 
radykalne ustawodawstwo byłoby uważane za leżące w ogóle poza prawną i 
moralną kompetencją jakiejkolwiek władzy w Anglii. Ale w epoce Tudorów 
naród podkreślił swą nową siłę, i usuwając wszelkie zagraniczne autorytety 
oraz znosząc wszelkie immunitety lokalne, upomniał się o prawo do czynienia 
w obrębie własnych pranie wszystkiego, co mu się podoba. Te nowe 
roszczenia do całkowitej niepodległości dla narodu i kompetencji we 
wszystkich
331


sprawach dla państwa ucieleśniała osoba władcy. To stanowi powód czci, jaką 
otaczano osobę królewską w XVI w.
Z pełnej władzy nowego państwa mógł korzystać w tych czasach jedynie 
król. Parlament, na wpół towarzystwo dyskusyjne, a na wpół trybunał sądowy, 
nie miał ani siły, ani ambicji do pełnienia takiej roli. Toteż główną funkcją 
królów z dynastii Tudorów i ich Tajnej Rady było nauczanie członków 
parlamentu w Westminsterze i sędziów pokoju na prowincji, jak należy 
naprawdę rządzić, co pozostawało w tak smutnym zaniedbaniu w poprzednim 
stuleciu. Parlament gotów był zostać uczniem i sługą króla, niby terminator, od-
sługujący swój okres terminu i przygotowujący się do tego, aby zostać 
wspólnikiem mistrza i jego dziedzicem.
Również szczególne okoliczności natury religijnej tego przejściowego wieku 
działały na korzyść władzy Korony w Anglii. Stając na czele rewolucji 
antyklerykalnej, która zniszczyła średniowieczną władzę i przywileje kościoła, 
Henryk VIII stał się nie tylko spadkobiercą znacznej części tej władzy, ale 
także sprzymierzył nową monarchię z najpotężniejszymi siłami nadchodzącej 
epoki: Londynem, klasą średnią, ludnością wędrującą po morzach, 
kaznodziejami protestanckimi, sąuires przekupionymi i wzmocnionymi 
majątkami klasztornymi. Łącznie siły te okazały się przemożne w stosunku do 
sił starego świata: mnichów i braciszków, resztek feudalnej arystokracji i 
szlachty na północy oraz katolickiej pobożności ludu, która najmocniej 
występowała w okręgach najbardziej oddalonych od Londynu. Kler świecki nie 
protestował, zachowując z początku neutralność, ale w ciągu długiego 
panowania Elżbiety duchowieństwo parafialne i nauczyciele stali się głównym 
narzędziem protestanckiej propagandy i nauczania.
Zapał religijny katolicyzmu w Anglii był w upadku, kiedy Henryk uderzył w 
kościół średniowieczny, i nie odżył, gdy jego córka Maria dała jeszcze jedną 
szansę starej religii. Odzyskał on siły dopiero za reakcji jezuickiej w połowie 
panowania Elżbiety. Odrodzenie to przyszło o jedno pokolenie za późno, żeby 
osiągnąć sukces, a ponadto przyszło z kontynentu, co doprowadziło do 
wściekłości rosnący nacjonalizm Anglików. Prostacki umysł utożsamiał 
katolika z jezuitą, a jezuitę z Hiszpanem. Sprawa wiązała się z walką naszych 
żeglarzy o wolną żeglugę po oceanie i o świat poza nim leżący, który papież 
jednym pociągnięciem pióra podzielił między Portugalię i Hiszpanię. Nowe 
handlowe i morskie aspiracje Anglii, ucieleśnione w Królewskiej Marynarce 
Tudorów, w postaciach Drake'a i jego kapitanów, w londyńskich kompaniach 
handlowych, a także w proroczej wizji imperium kolonialnego Raleigha, stanęły 
murem przeciwko starej religii i rozwinęły żagle pod sztandarem nowej 
monarchii.
W epoce Tudorów, wziętej jako całość, żarliwość katolicka cier-
332


piała na słabość starości, a zapał protestancki - na słabość niedojrzałego wieku. 
Żadne z nich nie ośmielało się jednak stawiać czoła Koronie, jak to wówczas 
czynili katolicy i protestanci we Francji i Szkocji, a później purytanie w Anglii. 
Stąd oszałamiające zmiany wyznania, następujące z każdym nowym monarchą 
z dynastii Tudo-rów, były przyjmowane przez świeckich i duchownych w 
podobny sposób, jak dziś przyjmuje się zmianę gabinetu. Bierny opór trzystu 
protestanckich męczenników, spalonych za panowania Marii, był jedynym 
uwieńczonym powodzeniem wyzwaniem, rzuconym roszczeniom Tudorów do 
uregulowania wiary swych podanych i osiągnął sukces jedynie dlatego, że był 
bierny. Rebelia protestancka Wyatta nie udała się i była równie beznadziejna, 
jak katolicka Pielgrzymka Łaski i powstanie earlów. Nie była to w Anglii 
epoka zapału religijnego, taka jak epoka Becketa albo Cromwella, a jednak 
wtedy właśnie zostały rozstrzygnięte najważniejsze ze wszystkich kwestii 
religijnych. Toteż była to ostatnia chwila dla erastiańskiego władcy, który zajął 
miejsce usuniętego papieża, całkowicie przygotowany, aby z pomocą 
parlamentu określać zasady wiary wszystkich swych poddanych, jak tego 
pragnęły z całego serca ogromne ich rzesze. Dopóki ludzie upierali się przy 
średniowiecznym błędzie, że tylko jedna religia jest dopuszczalna, dopóty jedną 
alternatywą zamiast kapłańskich rządów społeczeństwem było państwo 
erastiańskie. Wolność sumienia rodziła się powoli w walkach pomiędzy 
erastiańskim państwem a religijnym entuzjazmem - w jego rozmaitych fazach i 
sektach.
Dopiero pod koniec panowania Elżbiety widzimy oznaki, że Izba Gmin 
miała w pewnej chwili stać się taką siłą polityczną i o tyle utwierdzić się w 
przekonaniach religijnych, by spierać się z Koroną o kontrolę nad sprawami 
kościelnymi. W tym przypadku wynikające stąd zamieszanie miało umożliwić 
dojście do głosu sumieniu jednostki. Uzurpowanie sobie przez państwo od 
starego kościoła prawa prześladowania było - jak obecnie możemy dostrzec - z 
natury swej tymczasowe; i chociaż chwilowo nie było specjalnie kwestiono-
wane, musiało w końcu załamać się pod naciskiem uporczywych ataków ze 
strony indywidualnego sumienia jednostki.
Tudorowie nadali nowy kierunek zewnętrznej i ekspansywnej energii ludu 
angielskiego. Próby podbicia Francji nie podjęto poważnie na nowo; mała 
Anglia ze swymi czterema czy pięcioma milionami mieszkańców znalazła się w 
Europie w defensywie wobec potęgi nowych monarchii - Francji i Hiszpanii. 
Jej rodząca się szkoła dyplomacji, od Wolseya do Cecila, dążyła do 
„równowagi sił" jako jedynej dla Anglii szansy bezpieczeństwa w obliczu 
wielkich mocarstw kontynentalnych, jakie się teraz formowały. Częściowo 
wskutek tych obaw Henryk VIII stworzył po raz pierwszy w naszych dziejach 
naprawdę doskonałą Marynarkę Królewską. Celtycka Walia i anar-
333


chistyczna Marchia Walijska zostały doprowadzone do porządku i przyłączone 
do Anglii na warunkach równości, pierwszy uwieńczony powodzeniem akt 
angielskiego imperializmu nowożytnego typu, który zawdzięczać należy 
Henrykowi VIII i jego dziedzicznemu zrozumieniu spraw walijskich. 
Problemów Szkocji nie rozumiał, jednak za Elżbiety przygotowano przyszłą 
unię obu królestw, kiedy to Szkocja została oderwana od swych starych 
francuskich koneksji i związana przyjaźnią z Anglią na podstawie interesów 
protestanckich. Kontury przyszłej Wielkiej Brytanii, heretyckiej potęgi morskiej 
na flance wielkich despotyzmów kontynentalnych,- zaczęły się wyraźnie 
zarysowywać. Jednocześnie podbój Irlandii - po czterowiekowym zaniedbaniu 
przez Anglię - został podjęty na serio, w okresie jednak zbyt późnym, by mogło 
to uszczęśliwić którąkolwiek ze stron.
Wreszcie, co było rzeczą niemałej wagi, gdy zmiany społeczne i 
gospodarcze w kraju kierowały jednostki wszystkich klas na drogę wędrówek i 
szukania szczęścia w odległych krainach, otwarły się nowe szlaki oceaniczne 
dla żądnego przygód, chciwego i śmiałka, na których to szlakach niespokojny 
duch plemienia mógł znaleźć lepszą robotę do wykonania, niż dręczenie Francji 
nowymi bitwami pod Agincourt lub Anglii nowymi bitwami pod Towton i 
Barnet. Potomkowie łuczników i retainers tłoczyli się na pokładach statków 
kaperskich, płynących na Morze Karaibskie i obsadzali załogi statków 
handlujących z Moskwą, Lewantem i Dalekim Wschodem. Anglia przestała 
leżeć na krańcu świata: z każdym rokiem, w miarę jak rozwijała się nowa 
mappa mundi, znajdowała się coraz bliżej centrum strategicznego. Kiedy 
Armada rozbijała się o skały, Anglia nareszcie wkraczała na szersze obszary 
swego przeznaczenia; a poczucie przygody w niezbadanych dziedzinach 
umysłu i materii inspirowało wschodzące pokolenie, które wyruszyło w duchu 
swobodnej, indywidualnej inicjatywy, by badać nowe lądy i morza i światy 
wiedzy i fantazji. W tym sprzyjającym momencie język angielski w ustach ludzi 
osiągnął doskonałość pod względem siły i piękna i wtedy to żył Szekspir, który 
miał tego języka używać.


ROZDZIAŁ I
HENRYK VII. MACHINA RZĄDOWA TUDOROW. PRZEMIANY 
EKONOMICZNE I SPOŁECZNE. SUKIENNICTWO, PRAWO O UBOGICH, 
GOSPODARKA ROLNA
Królowie: Henryk VII (1485-1509); Henryk VIII (1509- 1547).
Szekspir postąpił roztropnie pozostawiając w sekwencji swych sztuk 
historycznych panowanie Henryka VII jako niezapisaną kartę. Po 
naszkicowaniu bowiem postaci Richmonda, jako młodego bohatera spod 
Bosworth, o otwartym sercu, wesoło ryzykującego życiem i odnoszącego się 
do swojej małej drużyny pobratymców ze szczerym zapałem księcia z bajki, jak 
mógł pogodzić ten portret z obrazem Henryka króla, jaki zapisał się w pamięci 
potomności - angielskiego odpowiednika Ludwika XI, ostrożnego i 
oszczędnego aż do skąpstwa, poruszającego się milcząco z przenikliwym i 
nieod-gadnionym spojrzeniem, przed żadnym mężczyzną czy kobietą nie 
otwierającego swego serca. Może być jednak jakaś prawda w obu tych 
obrazach, kolejno w każdym z nich, ponieważ życie jest długie i „jeden 
człowiek w swym życiu gra wiele ról", zwłaszcza jeśli jest to człowiek zdolny i 
bystro obserwujący zmianę okoliczności. Po bitwie pod Bosworth Anglia nie 
potrzebowała już więcej awantur w błyszczącej zbroi, ale pokoju, oszczędności, 
a przede wszystkim przywrócenia ładu. Właśnie opierając te prozaiczne ideały 
na bazie nowych instytucji Henryk VII zostawił Anglię w takim stanie, że 
mogła wykorzystać wielkie możliwości w nadchodzącej epoce.
Monarchia Tudorów miała skromne początki, ale za królowej Elżbiety 
zajaśniała pełnią świetności; jednak ta sama Elżbieta z pewnością nie 
zaprzeczyłaby, że sławę jej ufundowała „czarna robota" jej przemyślnego, 
cierpliwego dziada, z którym łączyło ją rodzinne podobieństwo charakteru, jeśli 
chodzi o chytrość, ostrożność i oszczędność w środkach, a jasny pogląd i 
wytrwałość w dążeniu do celów. Czyż długie doświadczenie zdrad i 
niebezpieczeństw świata nie na-
335


uczyło ich obojga ukrywania swych myśli zanim doszli do tronu? A jeżeli drugie 
imię nadane Elżbiecie brzmiało „Gloriana" lub „dobra królowa Bess", to 
również Richmond, wykazując najwyższą odwagę swego plemienia w owej 
śmiałej kampanii zakończonej pod Bosworth, wiedział dobrze, jak zdobyć 
miłość ludu.
Podobnie jak i jego wnuczka Henryk VII wstąpił na tron otoczony 
zasadzkami i prowokacjami, mającymi swoje źródła w kraju i za granicą; o ile 
jednak niebezpieczeństwa czyhające na Elżbietę wywodziły się w dużym 
stopniu z różnic religijnych wśród poddanych, o tyle u Henryka zrodziła je 
społeczna sytuacja kraju. Przyzwyczajenie do nieładu panowało powszechnie 
w wyższych i niższych warstwach. „Nie masz kraju w świecie", pisał wenecki 
poseł do swych mocodawców, „gdzie by było tylu złodziei i rozbójników, co w 
Anglii; tak dalece, że nieliczni tylko odważają się podróżować, chyba w jasny 
dzień, a jeszcze mniej chodzić nocą po miastach, a już najbardziej po Londynie" 
- chociaż Anglicy skądinąd wydawali się temu przedstawicielowi Wenecji 
Carpaccia bogatsi od innych narodów w Europie, a szczególnie ich kupcy i 
duchowni, i uważał, że noszą najpiękniejsze w świecie stroje1. Bandy Robina 
Hooda z twarzami zamaskowanymi lub uczernionymi niszczyły zwierzynę w 
borach królewskich i prywatnych parkach, czemu nikt nie próbował się 
sprzeciwiać. W większości dworów i zamków zbrojna służba w wielkiej sali 
przy długich stołach nadstawiała ucha, słuchając jak ich pan, siedząc na 
podwyższeniu, omawiał z gośćmi prawdopodobieństwo nowych zamieszek 
dynastycznych; i czekając na nie, kontentowała się tymczasem biciem przy 
okazji ludzi i grabieniem stodół sąsiada albo uprowadzaniem bydła i paleniem 
wrót opactwa, z którego sługami miała jakiś zatarg. „Dobrodziejstwo stanu 
duchownego" i prawo azylu ogromnie hamowały wymiar sprawiedliwości w 
każdym hrabstwie, a sądy przysięgłych wciąż jeszcze terroryzowano lub 
przekupywano.
Ściśle związana z tym przyzwyczajeniem do nieładu była kwestia 
dynastyczna, ciągle jeszcze aktualna. Minęło piętnaście lat zanim stało się 
rzeczą pewną, że Bosworth Field zakończyło wojnę Dwóch Róż. Zaślubiając 
dziedziczkę domu Yorków Henryk wzmocnił po trosze własne prawa do tronu, 
bardziej jednak przez zaofiarowanie narodowi perspektywy pojednania i 
pokoju dzięki połączeniu obu Róż niż przez zabezpieczenie sobie niezbitych 
dziedzicznych praw. Faktycznie bowiem kilka osób żyjących mogło wykazać 
się z racji swego pochodzenia większymi prawami. Prawo Tudora do tronu 
opierało się na woli ludu i zajęciu de facto tronu, nie zaś na boskim prawie
1 Inny gość włoski, Polydore Yergil, odniósł podobne wrażenie o bogactwie Anglii 
za pierwszych Tudorów i o kwitnącym w porównaniu z chłopami na kontynencie stanie 
chłopstwa, odżywiającego się mięsem.
336


dziedziczenia, wymyślonym dużo później przez Stuartów i ich popleczników.
Lordów i szlachty, stawiających na restaurację Yorków, nie można było 
ułagodzić małżeństwem Henryka. Pozostali na północy bardzo pewni siebie, 
podobni do partii jakobickiej z późniejszych czasów. W Irlandii przez jakiś czas 
byli nawet górą i. Był to może dla Henryka szczęśliwy zbieg okoliczności, że 
dwukrotnie postanowili oni połączyć swe losy z samozwańcami, jak Lambert 
Simnel i Pejkin Warbeck, jednak kłopoty, jakie owi żałosni łotrzykowie 
sprawiali przez całe lata, przypominają nam, jak słabe było poczucie lojalności i 
jak bezsilne ramię państwa, kiedy zaczynały się rządy Tudorów.
Nie istniała stała armia poza gwardią przyboczną beejeaters *. Tylko 
skupienie się przy królu szlachty, yeomanów i mieszczan pozwoliło mu pobić 
pod Stoke (1487) armię irlandzkich awanturników i nie-mieckich najemników, 
którzy przedstawiali na północy Lamberta Simnela jako Edwarda VI, oraz 
okrążyć pod Blackheath Kornwalij-czyków (1497), którzy przemaszerowali bez 
przeszkód pod sam Londyn, aby zaprotestować przeciwko podatkom 2. Od 
czasu do czasu korona za-ciągała małe oddziały cudzoziemskich najemników 
na kampanię w Szkocji lub gdzie indziej, jednak nie było dość pieniędzy, aby 
trzymać je na stałym żołdzie jako siłę regularną.
Ani Henryk VII, ani żaden Tudor po nim nic stworzył stałej armii ani też 
scentralizowanej biurokracji do rządzenia prowincją. Polityka Tudorów różniła 
się od polityki współczesnych im despotów na kontynencie. Henryk i jego 
następcy zachowali stare średniowieczne instytucje - Radę Królewską, 
parlament, Common Law, sędziów pokoju i sędziów przysięgłych - ale tchnęli 
w nie nowy wigor i zmusili je, by stały się narzędziami władzy królewskiej, 
zamiast hamować działalność rządu. W ten sposób ćwiczono Anglików we 
wdrażaniu się do posłuszeństwa prawu, niezbędnego dla nowożytnej 
cywilizacji, nie likwidując jednak ich starodawnych swobód i nie naruszając 
ciągłości ich życia narodowego. Poseł wenecki zauważył, że „Jeśliby król 
zaproponował zmianę jakiegoś starego ustalonego prawa, wydawałoby się to 
każdemu Anglikowi podobne do zamachu na jego życie". Zastanawiał się, jak 
wobec tego Henryk VII jest w stanie
1 Zob. wyżej, s. 259.
2 Latimer o wiele później mówił do prawdziwego Edwarda VI z ambony: „Mój ojciec 
był yeomanem... Miał pastwisko na 100 owiec, a moja matka doiła 30 krów. Mógł on 
ofiarować siebie i swego konia wraz z zaprzęgiem królowi, gdy udawał się na służbę 
króla w to miejsce, gdzie miał otrzymać zapłatę królewską. Przypominani sobie, że 
zaprzęgałem jego konia, gdy wyruszał na pole Blackheath".
* Beeieaters (zjadacze wołowiny) - tak nazywano żołnierzy przybocznej gwardii 
królewskiej i strażników Tower w Londynie z uwagi na ich imponujący wygląd 
zewnętrzny.



337
 



zmuszać do poszanowania porządku, co w umyśle łacińskim można było 
uczynić tylko przez wprowadzenie despotyzmu. Tymczasem jednak znaleziono 
inny sposób, gdyż Tudorowie rozumieli naród, którym rządzili.
Sprężyną w tym nowym układzie, działającym za pośrednictwem starych 
form, była Rada Królewska. Za Lancastrów Rada stała się, w większym 
stopniu nawet niż parlament, polem walki stronnictw arystokratycznych *. 
Sama obecność wielkich możnowładców przy stole obrad przesądzała już o 
tym, że ramię państwa nie mogło ich dosięgnąć. Ale Henryk VII i Henryk 
VIII, naśladując praktykę zapoczątkowaną przez królów z dynastii Yorków, 
wykluczyli z Tajnej Rady wszystkich magnatów z wyjątkiem tych, których 
sami wybrali i którzy byli im posłuszni.
To wyłączenie arystokracji pozostało naczelną zasadą Tudorów w sztuce 
rządzenia państwem: lista szesnastu regentów wymienionych w testamencie 
Henryka VIII, którzy mieli rządzić w imieniu jego syna, nie zawierała ani 
jednego para z dwunastoletnim choćby stażem. Zgoła inny był skład Rady 
podczas małoletności Henryka VI. Ta zmiana powstała częściowo z winy 
samej arystokracji, gdyż w pierwszym parlamencie Elżbiety oświadczono, że 
„swawolne wychowanie i ignorancja arystokracji zmusza władcę do 
promowania nowych ludzi, którzy umieją służyć", a Latimer za panowania 
Edwarda VI stwierdził, że „jedyną przyczyną, dla której szlachetnie urodzo-
nych nie czyni się Lordami Prezydentami, jest to, że nie są oni kształceni w 
naukach".
Za pierwszego Tudora głównymi członkami Tajnej Rady było pochodzące z 
warstw średnich duchowieństwo typu zawodowych urzędników, jak Morton i 
Fox, oraz prawnicy, jak Empson i Dudley; ludzie ci wszystko zawdzięczali 
Henrykowi VII, a ten cenił ich za zręczność w napełnianiu jego skarbu choćby 
drogą zdzierstwa2. Po reformacji element prawniczy pozostał, lecz kler stał się 
czynnikiem mniej wybitnym w Radzie i w administracji. Powstał nowy typ 
członka
1 Za panowania Henryka VII termin „Tajna Rada" (Priuy Council) wchodzi w 
zwyczaj dla określenia bardziej zaufanego i politycznego ciała w łonie szerszej Rady.
2 W Henry VII Bacona czytamy: „Istnieje tradycja o dylemacie, jaki zwykł wysuwać 
błskuo Morton. chcąc podwyższyć dobrowolnie daniny i jedni nazywali to jego 
«widłami», inni - jego «włdelcem». Albowiem wpisał on do instrukcji dla komisarzy, 
którzy mieli ściągać ową dobrowolną daninę, artykuł głoszący, że jeśli spotkają takich 
ludzi, co oszczędzają, to powinni im powiedzieć, że zapewne muszą posiadać pieniądze, 
gdyż odkładali; a jeśli to będą rozrzut-nicy, to muszą je posiadać, ponieważ to widać z 
ich postawy i trybu życia". Empson i Dudley „będąc z wykształcenia prawnikami i 
korzystając z władzy członków Tajnej Rady przekształcili w grabież prawo i 
sprawiedliwość, niby drzewo toczone przez robaki".
338


Tajnej Rady, ludzie w rodzaju Cecilów, Walsinghamów i Baconów, dążący do 
tego, by ich zaliczono do gentlemanów-ziemian, ale związani ze społecznością 
kupiecką; tacy ludzie robili karierę na dworze po zdobyciu wykształcenia na 
uniwersytetach, po podróżach zagranicznych i studiach prawniczych, 
kwalifikujących ich do prowadzenia wszelkich spraw dyplomatycznych i 
politycznych. Wielkie sukcesy rządu za panowania Elżbiety w znacznej mierze 
zawdzięczano takim właśnie ludziom, którzy byli bardziej oświeceni i bardziej 
niezależnego ducha niż doradcy Henryka VII, lecz niemniej lojalni w swej 
służbie dla Korony.
Realizując politykę, dyktowaną przez monarchów z rodu Tudorów, Rada 
rozwinęła szeroką działalność ustawodawczą, częściowo w drodze dekretów i 
proklamacji, które miały autorytet i zasięg nie kwestionowany dotychczas przez 
parlament, a częściowo przez projekty ustaw (bills), z którymi członkowie 
Tajnej Rady występowali w samym parlamencie. Albowiem parlament 
stanowił istotną część w sy-stemie rządzenia Tudorów, zwłaszcza gdy Henryk 
VIII zerwał z Wol-seyem i wdał się; w politykę reformacyjną. Panowanie 
Henryka VII i początek panowania jego syna nie były okresem rozkwitu parla-
mentu; od czasu do czasu zwoływano izby, jednak zainteresowanie 
parlamentem w szerokich masach było małe, nie zdradzano niezadowoleniu z 
powodu sześcioletnich okresów jego bezczynności, nie istniało też 
współublcgunie się o miejsce w parlamencie, nawet gdy się zbierał, a także 
wymuszanie przez Henryka VII bezprawnych „dobrowolnych danin" od 
bogaczy nie wywoływało oporu konstytucyjnego. Obojętność ta zniknęła, gdy 
parlament nabrał znaczenia za późniejszych Tudorów i stał się narzędziem 
nieustannych zmian religijnych. Członkowie Tajnej Rady zasiedli w izbie niższej 
i kierowali biegiem jej prac, trochę tak jak to czyni dziś ława ministerialna z tym 
zastrzeżeniem, że władza ich nie zależała od Izby Gmin, lecz od Korony, której 
życzenia objaśniali członkom izby, swym kolegom. To kierownictwo odgrywało 
główną rolę w procesie szkolenia Izby Gmin do stawiania czoła realnym 
zagadnieniom rządzenia i do zajmowania się najważniejszymi sprawami 
państwowymi. Właśnie częściowo z powodu braku takiego przejściowego 
okresu kurateli niektóre parlamenty w innych krajach wykazywały brak zalet 
praktycznych, koniecznych do prowadzenia spraw, gdy nagle powierzano im 
władzę.
Oprócz znacznie wzmożonej działalności ustawodawczej na mocy 
własnych uprawnień - przez dekrety, a pośrednio przez ustawy parlamentarne, 
Rada za Tudorów zorganizowała na nowo swą starodawną władzę sądową, 
tak aby doprowadzić do zwiększenia jej znaczenia i upowszechnienia. Wyłoniła 
ona podkomisję spośród swych własnych członków, która wykonywała jej 
władzę sądową, równie dawną jak
339


Curia Regis królów normandzkich. Ta nowa Izba Gwiaździsta (Star 
Chamber), jak ją zwano, gdzie zasiadali niektórzy z najwybitniejszych 
członków Tajnej Rady, była trybunałem, o sterroryzowanie którego nie mógł się 
pokusić żaden poddany w kraju. Zyskała ona popularność, ponieważ ochraniała 
słabego przed silniejszym. Stanowiła główne narzędzie, za pomocą którego 
Henryk VII ukrócił wreszcie bezprawne przyzwyczajenia do buntów, 
utrzymywania zbrojnych oddziałów i do protekcji w procesach sądowych. Ale i 
to nie wyczerpywało jeszcze działalności Izby Gwiaździstej za czasów 
Szekspira, jak to pamiętają zapewne czytający Wesołe kumoszki z Włndsoru:
Płytek: „Sprawa pójdzie pod sąd Izby Gwiaździstej, a Robert Płytek, 
koniuszy, nie zlęknie się dwudziestu Falstaffów, ... Izba rozsądzi, to był gwałt 
oczywisty... Panie kawalerze, zbiłeś moich ludzi, wystrzelałeś moją zwierzynę, 
włamałeś się do mojego zwierzyńca".
Falstaff: „Ale nie wycałowałem córki twojego gajowego?"
Płytek: „Wolne żarty! Odpowiesz za to, kawalerze... Rozpozna to Izba".
Głównie dzięki zdrowej bojaźni, jaką Izba Gwiaździsta wzbudzała w 
ludzkich umysłach, zwykłe sądy odzyskały swą prawdziwą niezależność i nie 
dawały się już zastraszyć zgubnym wpływom lokalnym. Sądy przysięgłych 
mniej się bały wydawać wyroki przeciwko potężnym sąsiadom, natomiast 
bardziej pociągnięcia do odpowiedzialności przed Izbą Gwiaździstą za wyroki 
niezgodne z faktami ujawnionymi w sprawie lub niezgodne z wolą Korony. 
Innym wyrazem władzy sądowej Rady, analogicznym do władzy Izby 
Gwiaździstej, stały się prerogatywne sądy Rady Walii i Rady Północy w 
okręgach, gdzie feudalne i wojskowe tradycje pogranicza lekceważyłyby sądy 
powszechne nie poparte przez władzę wyższą 1.
Za Henryka VII jurysdykcja sądów prerogatywnych i zwykłych sądów 
królewskich rozwijała się harmonijnie obok siebie w cieniu tronu. Jednak pod 
koniec Tudorów zarysował się ostry antagonizm pomiędzy sądami, gdzie 
stosowano Common Law, a sądami prero-gatywnymi, będącymi emanacją 
Rady, gdyż te ostatnie starały się wprowadzić rzymskie prawo cywilne 
studiowane przez jurystów renesansowych. Pod koniec okresu Tudorów sądy 
prerogatywne były liczne i bardzo aktywne: Izba Gwiaździsta, Urząd Próśb 
(Reąuests), Sąd Admiralicji, Rady Walii i Rady Północy, oraz kościelny Sąd 
Wysokiej Komisji (Court of High Commission), twór reformacji królewskiej. 
Wszystkie te trybunały faworyzowały sługi króla w sporach ze zwykłym 
poddanym, zgodnie z zasadami prawa kontynentalnego, znanego we Francji 
jako droit administratif; niektóre z sądów prerogatywnych stosowały 
procedurę przysięgi ex officio, zmuszającą więź-
1 O uregulowaniu spraw Walii przez Tudorów, zob. niżej s. 434-436.
340


nia do świadczenia przeciwko sobie pod przysięgą; a Tajna Rada przy okazji 
używała w Tower tortur, chociaż tortura w angielskim Com-mon Law była 
bezprawna. Walka Common Law ze swymi rywalami, po raz pierwszy 
wyraźnie określona przez Coke'a za panowania Jakuba I, stanowiła jeden z 
głównych punktów sporu między Stuartami a ich parlamentami. Zwycięstwo 
Common Law rozstrzygnęło się w 1642 r. i zostało potwierdzone w 1688 r. 
Dobrze się stało dla swobód obywatelskich poddanego, że przyszłość prawa 
angielskiego nie została w rękach sądów prerogatywnych, ale wielka rola, jaką 
odegrały one w czasach Tudorów, nie była czymś niepopularnym lub 
niepotrzebnym.
W XVI w. Anglicy równie żywo okazywali niezadowolenie z wy-sokiego 
opodatkowania, jak w następnym stuleciu wobec podatków nie uchwalonych 
przez parlament, a jeśli chodzi o ograniczenie władzy Korony, to wynik tego był 
nie mniej skuteczny. Wobec tego, że ludność była uzbrojona, a rząd - nie, 
monarchowie z dynastii Tudorów czuli się zmuszeni do oszczędzania. Kiedy 
Kornwalia odosobniona w 1497 r. podniosła bunt przeciwko podatkom, 
wstrząsnęło to poważnie państwem. Tedy częściowo dla obniżenia wydatków 
Henryk VII i jego następcy, zamiast organizować na prowincji płatną 
biurokrację, coraz więcej obowiązków nakładali na barki niepłatnych, a więc 
niezależnych gentlemanów-ziemian, którzy otrzymywali nominację królewską 
na sędziów pokoju. Anglią Tudorów rządziła Tajna Rada za pośrednictwem 
sędziów pokoju i to pociągało za sobą rodzaj układu między królem i gentry, z 
którą Korona musiała się liczyć przy opracowywaniu swych planów co do 
kościoła i państwa.
Każde nowe panowanie przysparzało obowiązków sędziom pokoju, aż 
wreszcie, gdy umierała Elżbieta, niemal nic na prowincji nie było obce ich 
sferze działania. Na „małych sesjach" rozpatrywali drobne sprawy o 
wykroczenia. Utrzymywali w porządku drogi, mosty i więzienia o tyle, o ile 
były one w ogóle jakoś utrzymywane, udzielali zezwoleń na karczmy, 
aresztowali przestępców. Stali się czynnikiem szerokiej i skomplikowanej 
kontroli gospodarczej, przejętej przez państwo od dawnych korporacji a 
mianowicie regulowania płac i cen oraz stosunków między majstrem i 
terminatorem. Oni też wprowadzali w życie i stosowali nowe Prawo o 
Ubogich. Nawet polityka religijna Elżbiety, pociągająca za sobą tropienie 
jezuitów, dysydentów i nonkonformistów, opierała się przeważnie na ich 
aktywności i dobrej woli.
Tajna Rada widziała, że miejscowi sędziowie pokoju dobrze i lojalnie 
spełniali wszystkie te różnorodne obowiązki. Za panowania
341


Elżbiety były one prawdopodobnie wykonywane sprawniej niż kiedykolwiek 
przedtem albo przez wiele pokoleń później. Funkcja Tajnej Rady polegała na 
uczeniu nie tylko parlamentu, jak należy ustanawiać prawa, ale również 
sędziów pokoju, jak rządzić, oraz sędziów i sądy przysięgłych, jak wymierzać 
sprawiedliwość. Dzięki rządom Tudorów przyzwyczajenie do samorządu w 
Anglii dużo więcej zyskało, niż straciło. Wielki ten proces zapoczątkował 
Henryk VII, a kontynuowali z coraz większym rozmachem jego syn i wnuki.
Moglibyśmy zapytać, dlaczego to arystokraci zgodzili się na wyrugowanie 
ich w ten sposób zarówno z Tajnej Rady, jak i z urzędów prowincjonalnych? 
Nie wystarczy wskazać, że wojny Dwóch Róż chwilowo uszczupliły szeregi 
arystokracji1. Bardziej trwałe znaczenie miał fakt, że koszty kampanii i 
konfiskaty, jakie następowały po każdej kampanii, zubożyły rody 
możnowładcze, a jednocześnie owe konfiskaty tak wzbogaciły Koronę, że 
Henryk VII dzięki ostrożnej „gospodarce" zdobył środki do przeprowadzenia 
swojego systemu dobrych, lecz tanich rządów, poprzez niepłatnych sędziów 
pokoju. Ponadto klasy średnie z miast i ze wsi całym sercem stały po stronie 
króla przeciwko arystokracji; sąuires, kupcy i yeomani, którzy często zawierali 
między sobą małżeństwa, dochodzili do coraz większych bogactw i 
wykształcenia; nie można im było dłużej wyznaczać drugorzędnej roli w życiu 
narodu. Czas teraz rozpatrzyć zmiany w przemyśle i rolnictwie, które 
przysporzyły nowego znaczenia owym klasom.
Dzieje przekształcenia Anglii średniowiecznej w nowożytną można śmiało 
napisać w formie historii społecznej angielskiego sukiennictwa.
Już od czasów przedhistorycznych wyrabiano na naszej wyspie zgrzebne 
sukno, a w systemie manorialnym średniowieczni wieśniacy nie tylko przędli, 
ale też i tkali przeważną część swej ubogiej odzieży. Jednak w owych czasach 
tkano mało materiału nadającego się do wywozu, a nawet na zaspokojenie 
rynku wewnętrznego, toteż nasze klasy zamożne musiały z konieczności 
sprowadzać na powrót do kraju angielską wełnę w postaci flamandzkiego 
sukna. Eksport surowej wełny dla krosien Flandrii i Włoch dawał Anglii 
Plantagenetów pewne skromne dochody z handlu, a prócz tego pomagał jej 
płacić
1 Liczba hrabiów i baronów powołanych do parlamentu z 1454 r., ostatniego przed 
wybuchem wojny Dwóch Róż, wynosiła 53; w ostatnim parlamencie Edwarda IV - 45; w 
pierwszym parlamencie Henryka VII - 29, po części dlatego, że wielu było małoletnich 
lub pozbawionych praw cywilnych. Kiedy nieletni dorośli, a nadto stworzono kilka 
nowych parostw, przeciętna liczba parów świeckich w epoce Tudorów znowu wzrosła 
mniej więcej do pięćdziesięciu.
342


agentom papieskim sumy, jakie wymuszał ich mocodawca. Gdy jednak w 
końcu Anglicy nauczyli się sami tkać piękne sukno na rynek zagraniczny, 
nastąpiły nieoczekiwane konsekwencje w każdej dziedzinie życia i myśli.
Tę wielką przemianę zapoczątkowali flamandzcy tkacze, których pokaźna 
liczba pod patronatem Edwarda III przyniosła swój kunszt na wyspę. Wielu z 
nich było uchodźcami i sojusznikami sprawy angielskiej w wojnie stuletniej, 
ponieważ francuska szlachta feudalna prowadziła nieustannie walkę ze 
swobodami mieszczańskiej demokracji Gandawy i miast sąsiednich, na której 
czele stała rodzina van Artevelde. Wprawdzie flamandzcy przybysze byli u nas 
tak mało popularni, że w powstaniu z 1381 r. motłoch londyński kilkuset zma-
sakrował, ale ci, którzy przeżyli, znaleźli ochronę w mądrej polityce króla, aż 
ich potomkowie dzięki mieszanym małżeństwom przestali się różnić od innych 
Anglików. Ich kunszt stał się skarbem narodowym, mającym się tysiąckrotnie 
pomnożyć. Francuscy i flamandzcy hugenoci, którzy tłumnie napływali za 
Elżbiety i Stuartów, spotkali się z lepszym przyjęciem jako cierpiący za sprawę 
protestancką, ale jeśli chodzi o rozwój coraz to nowych gałęzi angielskiego 
przemysłu tkackiego, to byli oni mniej pomocni od swych średniowiecznych 
poprzedników.
W XV i XVI w. Anglia wschodnia ze swą stolicą w Norwich bardzo 
wzbogaciła się na sukiennictwie, o czym świadczą liczne kościoły z tego 
okresu. Za jej przykładem poszły rejony Taunton i Cotswolds, Kendal i doliny 
Yorkshire, oraz uprzywilejowane miejsca w Hamp-shire, Berkshire i Sussex. 
Wschód i zachód, północ i południe ujrzały, jak powstają kolonie tkackie nie 
tylko w obrębie starych, murem otoczonych grodów, ale bardziej jeszcze w 
wiejskich osiedlach jak Pains-wick i Chopping Campden. Stąd rozchodziły się 
nowe bogactwa i nowe idee wśród yeomanów i sąuires, wciągając całą 
okolicę w sprzysiężenie wytwórców sukna. W takich okręgach pozdrowienie 
„niech Bóg pomoże ci przy czółenku" stało się równie popularne, jak „niech 
Bóg pomoże ci przy pługu", a owce nabrały w oczach rolnika nowej wartości. 
Kamienne wsie o najszlachetniejszej architekturze z epoki Tudorów, otoczone 
w promieniu wielu mil przez farmy zbudowane w tym samym rozrzutnym stylu 
Tudorów, mówią w Cotswolds turyście o starodawnej zamożności tkackiego 
warsztatu. Dzieje zaś sukiennictwa w Kendal można dziś jeszcze odczytać z 
mocnych kamiennych murów i dębowych mebli w farmach owczych Westmo-
reland i Cumberland.
Przemysł tkacki prowadzono systemem chałupniczym, to znaczy, że tkacze 
i ich rodziny pracowały na krosnach w swoich zagrodach, a surowca 
dostarczali im pośrednicy, którzy też sprzedawali wykończony towar. Długie 
sznury jucznych koni, każde zwierzę z workiem
344


wełny lub belą sukna przewieszoną przez grzbiet, stanowiły jak gdyby czółenka 
tkackie wciąż poruszające się między osnową i wątkiem angielskiego życia, 
wiążąc odległe obszary i klasy społeczne w mocną tkaninę narodową. Farmer 
w Lincolnshire produkował piękną wełnę dla krosien w Yorkshire, podczas gdy 
kupcy i żeglarze z Hull i Londynu zajmowali się żywo wyszukiwaniem nowych 
rynków zbytu na Bliskim Wschodzie i na Bałtyku, w Indiach Wschodnich i 
Zachodnich, a wreszcie w Wirginii i Massachusetts. Pasterze i tkacze w 
Cotswold mieli pod ręką Gloucester i Bristol, leżące poniżej na równinie, 
którędy wysyłali swe towary za morze.
Całą tę powszechną energię brali w rachubę mężowie stanu z Tajnej Rady, 
którzy kształtowali narodową politykę zagraniczną i ekonomiczną. Albowiem 
owe różnorodne interesy indywidualne znajdowały jedno ujście, kiedy Cecil i 
Elżbieta mądrze nimi kierowali. Korporacja miejska i lokalny cech nie były w 
stanie ogarnąć wzrokiem tak szerokiego pola widzenia narodowego, jak to 
czyniło państwo. Władze miejskie rzeczywiście mało czyniły dla kontroli no-
wego ruchu wytwórczego, gdyż nawet wówczas, kiedy wyrób sukna nic 
ograniczał się., jak to zwykle bywało, do obszarów wiejskich, organizowano go 
często na terenach „swobodnych" tuż poza zasięgiem miejskiej Jurysdykcji, 
ażeby uniknąć małostkowych przepisów, które krepowały obrót handlowy w 
obrębie murów miejskich. Wielkie dni średniowiecznego życia korporacyjnego 
w cechu, gildii i samorządzie miejskim, jeśli chodzi o regulowanie spraw 
ekonomicznych, za czasów Tudorów były u schyłku. Jednocześnie nastąpił 
wielki wzrost bogactwa i politycznego znaczenia Londynu i innych miast, 
zwłaszcza portów morskich, ponieważ handel suknem i odkrycie dróg 
oceanicznych złożyły się na zapoczątkowanie nowej ery w angielskim handlu 
zamorskim.
Wpływ sukiennictwa miał charakter narodowy i indywidualistyczny, a nie 
kosmopolityczny i korporacyjny. Cały czas podczas wojen Dwóch Róż, 
poprzez zmiany i gwałty reformacji króla Henryka i kontrreformacji królowej 
Marii, za złotych dni Elżbiety i później w ciągu wojen domowych króla z 
parlamentem, przedsiębiorczy kupcy, tkacze i hodowcy owiec dorabiali się 
dzięki własnej osobistej inicjatywie, poddanej tylko ochronie i nadzorowi 
państwa, i rozpowszechniali dobrobyt wśród wielu klas wyższych i niższych. 
Byli oni jednocześnie w większym stopniu indywidualistami i nacjonalistami niż 
średniowieczne duchowieństwo i arystokracja, których miejsce powoli 
zajmowali jako przywódcy Anglików, gdyż nie mieli tego korporacyjnego 
poczucia przynależności do jakiejś kosmopolitycznej klasy, jak średniowieczny 
biskup, mnich, magnat i mieszczanin. Nie odczuwali więc zazdrości w stosunku 
do narodowej monarchii Tudorów, dopóki, dzięki Izbie Gmin, nie zrodziło się w 
nich nowe
345


poczucie  demokratycznej  współpracy,   opartej   na  przesłankach  wyłącznie 
narodowych.
Religia protestancka przez ustanowienie wewnętrznego i indywidualnego 
forum dla sumienia i przez studium Biblii bardzo odpowiadała tym ludziom i ich 
charakterom. W XV w. wielcy fundatorzy kantorii dla zbawienia swej duszy i 
uwiecznienia własnej sławy, we wczesnym okresie Tudorów z silną 
skłonnością do antyklerykalizmu, stali się pilnymi czytelnikami Biblii i 
przeważnie zwolennikami Reformacji w miarę jak wiek XVI posuwał się 
naprzód. Bogatsi kupując ziemię i żeniąc się z córkami zbiedniałej szlachty 
założyli nowe rodziny ziemiańskie (county families). Wielu spośród nich 
skupiło w swych rękach ziemie klasztorne, ponieważ posiadając gotówkę mogli 
się włączyć do zażartej spekulacji ziemią, która nastąpiła po rozwiązaniu 
klasztorów. Na uniwersytetach i w korporacjach prawniczych (Inns oj 
Courtś) synowie ich przygotowywali się do służby publicznej. Ludzie 
nowowzbogaceni stanowili nieodzowne oparcie najprzód dla Elżbiety, później w 
następnym okresie dla sprawy parlamentu. Dzięki nim flota Tudorów i 
Stuartów zapanowała na morzach. Bowiem Anglia miała nad Hiszpanią w 
eksploatacji Nowego Świata tę wielką przewagę, że my mieliśmy sukno na 
sprzedaż w zamian za jego produkty, podczas gdy Hiszpanie z wyjątkiem 
żołnierzy, księży i kolonistów, nie mieli nic do wysłania.
Wpływ sukiennictwa na rozwój wsi niezupełnie wychodził jej na dobre. 
Zatrudnienie i bogactwo, jakie wyrób sukna niósł możnym i maluczkim, 
nieskończenie przewyższały to, co niszczyły. A jednak, jak każdy proces 
przemian ekonomicznych, pociągały za sobą armię ofiar i męki agonii. 
Ponieważ obalały one istniejący stan rzeczy i obowiązujące zwyczaje na rzecz 
więzi pieniężnej i płynności pracy, stwarzało to świeżo wyzwolonemu chłopu 
wielkie możliwości i wielkie ryzyka, a kapitaliście - to jest wiejskiemu 
gospodarzowi i właścicielowi dóbr - pokusę szybkiego wzbogacenia się 
kosztem innych. W pewnych okręgach następowało ogradzanie (enclosure) 
otwartych pól wsi i ich zamiana na pastwiska, co pociągało za sobą 
wyrugowanie wielu oraczy, by zrobić miejsce dla kilku pastuchów. Tajna Rada 
Tudorów często interweniowała, ażeby zapobiec ogradzaniu prowadzącemu do 
wyludnienia, jednak jej wysiłki były sporadyczne i nie zawsze uwieńczone 
powodzeniem. Ośrodkiem zła były Leicestershire i Northamptonshire i w 
mniejszym stopniu hrabstwa graniczące z nimi od południa i wschodu 1. Stąd 
też wędrowali liczni wyeksmi-
1 Natomiast Somerset, Dewon, Kornwalia, Suffolk, Essex i Kent w czasach przed 
Tudorami były to hrabstwa w dużej mierze „ogrodzone" przez samych
346


towani oracze, aby powiększyć szeregi „krzepkich żebraków", „włóczykijów" i 
„nędznych łotrzyków", którzy tak obficie figurują w literaturze i Księdze 
Statutów z epoki Tudorów.
„Żebracy" stanowili zło charakterystyczne dla XVI stulecia, jak retainers 
w stuleciu poprzednim; a właścicieli majątków, którzy wypędzali ich na łaską i 
niełaskę społeczeństwa, potępiali różni moraliści na przykład Morę i Latimer 
zupełnie tak samo, jak arystokratów utrzymujących retainers potępiał 
Fortescue i jego współcześni. Wielu spośród „krzepkich żebraków" było 
przedtem retainers, rozbójnikami i banitami, którzy nie pozbyli się nielegalnych 
przyzwyczajeń właściwych dla XV-wiecznego społeczeństwa. Pod silniejszym 
rządem zaczęli rzadziej występować jako zawadiaki, a częściej jako ofiary; 
zamiast wesołego, zielonego boru i swobody rabunku w liberii swego pana 
udziałem ich stały się dyby, batog i łoże z „krótkiej i spleśniałej słomy". Do nich 
przyłączały się niewinne ofiary sezonowego bezrobocia w sukiennictwie i 
innych gałęziach nowego przemysłu, a wreszcie w nie najmniejszej liczbie 
wywłaszczeni rolnicy z Anglii środkowej. Ale jeśli włóczęga z XVI w. nie 
różnił się bardzo od włóczęgów z czasów późniejszych, to wielu nicponiów 
musiało apelować do litości ludzkiej udając wyrzuconych oraczy w okresie, 
kiedy każdy mówił o niesprawiedliwościach, jakie znosiła ta tak bardzo 
pokrzywdzona klasa.
Dobroczynność na ślepo dla wszystkich, udzielana u furty klasztornej, 
pomagała żebrakom, lecz również mnożyła ich szeregi. Toteż nagłe zniesienie 
klasztorów, zanim jeszcze rozwinęło się w pełni Prawo o Ubogich, by jako 
urząd opieki nad biednymi zająć ich miejsce, powiększyło naturalnie niedolę i to 
być może zarówno przez wyrzucenie na bruk licznych rzesz służby klasztornej, 
jak i przez wstrzymanie jałmużny dawanej przez zakony; ta jednak w ostatnich 
czasach stanowiła o wiele mniejszy odsetek dochodów zakonnych, niż to się 
często przypuszcza 1. „Żebracy" stali się na równi przedmiotem lęku i litości. 
Ich pojawienie się we wsi (zwykle zwanej „miastem" przez naszych przodków 
z epoki Tudorów) unieśmiertelnił dziecięcy wierszyk:
„Słuchaj! słuchaj! psy szczekają, żebracy w miasto się pchają", a dalej 
wiemy, jak to
„Jedni im dają chleb biały, a drudzy razowy dają.
Inni im dają biczyskiem i z miasta precz wyrzucają".
chłopów ze względu na lesistość kraju, warunki geograficzne, sadownictwo lub też dziś 
już zapomniane przyczyny lokalne, a na zachodzie częściowo z powodu starego 
zwyczaju celtyckiego.
1 Zob. s. 112-118 w R. H. Snape'a English Monastic Finances in the Later Middle 
Ages (Cam. Press, 1926).
347



Zarówno chleb, jak i bat, będące początkowo wyrazem miłosierdzia i 
samoobrony jednostek zostały ujęte jako przymusowe obowiązki społeczne w 
szeregu ustaw o opiece nad ubogimi, wydanych przez Tudorów, których 
punktem szczytowym było Prawo o Ubogich (Poor Law) i parafialny podatek 
na rzecz ubogich (Poor Ratę) za czasów Elżbiety.
Stopniowo różnica między zdolnymi do pracy, którzy pracować nie chcieli, 
a starcami i inwalidami, którzy pracować nie mogli, oraz nieszczęśliwymi, 
którzy nie mogli znaleźć pracy, stała się zrozumiała dla społeczeństwa okresu 
Tudorów i znalazła wyraz w Prawie o Ubogich. Zniesienie jałmużny w 
klasztorach przyczyniło się do tego, że Anglia poczęła rozważać zagadnienie to 
w skali narodowej i traktować racjonalne zaopatrzenie ubogich jako obowiązek 
obywatelski egzekwowany przez prawo. Pomimo swych wszelakich 
niedoskonałości Prawo o Ubogich królowej Elżbiety oznaczało pewien krok 
naprzód w organizacji społecznej, a pod koniec jej panowania cudzoziemcy ze 
zdziwieniem notowali nieobecność żebraków, do czego nie byli przyzwyczajeni 
w innych krajach 1.
Ocena ogradzania otwartych gruntów stałymi murami i żywopłotem jako 
rzeczy bezwzględnie, a nawet zwykle, złej samej w sobie, byłaby błędnym 
rozumieniem całej historii angielskiego rolnictwa. Przede wszystkim nie każde 
ogradzanie, choćby i w XVI w., przekształciło ziemię orną w pastwisko. W 
dużym stopniu chodziło o zamianę odłogów w pastwiska albo o udoskonalenie 
metod gospodarki rolnej, a oba te procesy były istotne dla powiększenia 
bogactwa, handlu i ludności wyspy. Po wtóre wiele ogrodzeń z czasów 
Tudorów wznieśli nie „wykupujący ziemię obszarnicy" czy „kapitaliści rolni", 
ale drobni yeomani. Ogradzając skromne partie domeny albo otwartego pola 
wsi i tworząc w ten sposób zwarte gospodarstwa i pola otoczone żywopłotem, 
zwiększali oni zatrudnienie i zamożność maluczkich. Dobry gospodarz uwalniał 
się od ciężaru niedbałych, nieuczciwych lub nieudolnych sąsiadów - 
użytkowników wspólnego pola. Skończyły się nareszcie stałe kłótnie i procesy 
sądowe spowodowane usuwaniem miedz i kopców granicznych na 
rozrzuconych pasach gruntu. Swobodna inicjatywa indywidualna, jaką 
umożliwiało ogrodzenie gospodarującemu yeomanowi, przynosiła korzyść 
zarówno jemu, jak i innym. Szkoda tylko, że tak dużo najlepszej ziemi w Anglii 
środkowej pozostało jeszcze jako „otwarte pola" aż do XVIII
1 Zob. niżej, s. 434 ł przypis. Rzeczywiście kilka praw o ubogich wprowadzono do 
Księgi Statutów jeszcze przed kasatą klasztorów. „Kasata niewątpliwie podkreśliła 
nieodzowność Prawa o Ubogich, jednak dwie te sprawy nie stoją z sobą w prostym 
związku przyczynowym". Tanner, Documents, 470.
348


i XIX w., kiedy ogradzano je w warunkach ekonomicznych i społecznych na 
ogół bardziej niż w wieku Tudorów niekorzystnych dla drobnego rolnika l.
Hugon Latimer z kazalnicy odważnie gromił ogradzanie, któremu 
towarzyszyła eksmisja na korzyść kapitalistycznych właścicieli ziemi, 
skupiających grunty w swych rękach, ale prawdopodobnie własny jego ojciec, 
którego przedstawiał jako typ rasowego yeomana, miał swoją farmę 
„ogrodzoną" w należyty sposób. W każdym razie wiemy, że miał w dzierżawie 
gospodarkę, obejmującą 200 akrów ziemi ornej, prócz tego wypasał 100 owiec 
i 30 mlecznych krów nie licząc wołów do pługa, że to umożliwiało mu 
zatrudnienie sześciu parobków poza służebnymi dziewczynami, danie każdej z 
córek 50 funtów posagu oraz posłanie Hugona do szkoły, kolegium, a 
ostatecznie na stolec biskupi i na stos męczeński. Z takich właśnie yeomanów 
wywodzi się nowo Anglia lepsza na ogół od średniowiecznej Anglii pana i vil-
leina. Owi ycomani ze swymi gospodarstwami na małych dzierża-wach 
wieczystych lub średnich dzierżawach zwykłych, względnie na własnej ziemi, 
stanowili w nowej ekonomice wiejskiej czynnik równie ważny, jak 
monopolistyczni właściciele ziemscy ze swymi rozległymi majątkami. Wielkie 
znaczenie yeomanów, zwłaszcza właścicieli ziemi, w wojnach i polityce okresu 
Stuartów, było wynikiem prze-mian gospodarczych XV i XVI w. *.
Nic powinno się też wydawać sądu o ruchu grodzeniowym wyłącznie na 
podstawie jego bezpośrednich skutków społecznych. Istnieje również jego 
usprawiedliwienie z punktu widzenia rolnictwa i ekonomiki. Historyk brytyjskiej 
gospodarki wiejskiej wykazywał, że wyczerpanie gruntów ornych wskutek 
użytkowania ich przez całe stu-
1 Elżbietański poeta, opiewający rolnictwo, Tusser, tak opisuje korzyści z 
ogrodzenia (in severall) w porównaniu z otwartym polem (champion):
„Większy zysk i łatwiej da (Gdzie 
grodzone łęgi są) Jeden akr niż trzy lub 
dwa, Gdzie otwarte pola tkwią Nadto 
jaką jest radością, Gdy człek chlubi się 
własnością!"
Często ocenia się przesadnie rozmiary ogrodzeń z czasów Tudorów. Hrabstwa, w 
których było ich najwięcej, Leicester i Northampton, w czasach ruchu gro-dzeniowego 
w XVIII w. były wciąż jeszcze w dużym stopniu pokryte otwartymi polami.
ł Wyrazu ycoman niemal do końca XVIII w. używano normalnie na oznaczenie 
wolnego chłopskiego gospodarza bez względu na to, czy był właścicielem ziemi, czy też 
dzierżawcą. Villein nie był yeomanem, nie był nim również bezrolny parobek.
349


lecia, szczególnie w gospodarstwach prowadzonych na otwartych polach, 
uczyniło niezbędnym odnowienie ich żyzności za pomocą długiego okresu 
odpoczynku pod trawą. Wykazał on ponadto, że ogólnie rzecz biorąc 
ogrodzenia okazały się dobroczynne dla produkcji zboża, gdyż o ile za Tudorów 
ludzie obawiali się, iż będzie mało chleba, jeżeli gospodarka na otwartych 
polach zostanie zlikwidowana, to Anglicy okresu dynastii hanowerskiej 
przekonali się z doświadczenia, że tylko przez dalsze grodzenia można ich 
przeludnioną wyspę uchronić od głodu *.
Na czasy Tudorów przypada nie tylko wydzielanie się zwartych 
gospodarstw yeomanów, ale też powstawanie wielkich majątków ziemskich, 
czego monumentalnym dowodem są wspaniałe wiejskie rezydencje 
najbogatszych poddanych Elżbiety. Ruch ten, który z niewielu uczynił 
posiadaczy dużych obszarów, miał osiągnąć szczyt w XVIII i XIX w. kosztem 
drobniejszych właścicieli, jednak w Anglii Tudorów i Stuartów wielka i mała 
własność kwitły obok siebie. Do koncentracji własności ziemskiej przyczynił 
się angielski zwyczaj primogenitury, który utrzymał się jako zwyczaj społeczny 
przez długi czas, choć przestał być zobowiązaniem prawnym. Ziemianie w 
swoich testamentach zapisywali ziemię tylko najstarszemu synowi, a jego braci 
wysyłali z domu w świat, aby jako nowicjusze szukali szczęścia w handlu czy 
przemyśle, w wolnych zawodach czy w ryzykownych zamorskich 
przedsięwzięciach.
Zwyczaj ten, tak odmienny od zwyczajów szlachty kontynentalnej, zburzył 
przegrody klasowe i wydatnie przyczynił się do stworzenia angielskiego handlu 
i imperium. Stworzył także wielkie majątki ziemskie.
Hodowla owiec i grodzenie pól nie były jedynymi oznakami nowych prądów 
na wsi angielskiej. Poprzednio cel bardziej prymitywnego rolnictwa polegał na 
umożliwieniu każdej wsi, by wyprodukowała dla siebie pożywienie; teraz 
jednak wielu ludzi, wielkich i małych inwestowało kapitał w ziemię mając na 
oku rynek narodowy oraz jego wciąż wzrastający popyt na zboże, bydło, konie, 
drób, mleko i jego przetwory i sto innych zapotrzebowań. Przez cały okres 
Tudorów i Stuartów stare rolnictwo prymitywne i nowe rolnictwo 
kapitalistyczne pomyślnie rozwijały się obok siebie, ale to ostatnie stale 
zyskiwało na terenie. Jednym z pierwszych jego triumfów było wprowadzenie 
chmielu z Flandrii, co w czasach Tudorów wielce przyczyniło się do zmiany 
napitków Anglika oraz do wyglądu hrabstwa Kent. Zaczęto poważnie badać 
kwestię żywienia bydła i owiec w ciągu zimy; brukiew wszędzie poznano o tyle 
wcześniej, że już Szekspir
1 Lord Ernle The Land and the People, rozdz. I i II.
350


mógł o niej wspominać, a za Stuartów wprowadzono powoli sztuczne sianie 
traw i inne metody, naśladując pracujących racjonalnie farmerów 
holenderskich. Przy pługu miejsce wołów stopniowo zajmowały konie1.
1	„Chmiel, reformacja, baja, piwo
Przyszły do Anglii w jedno żniwo [rok]",
jest o tyle prawdziwe, o ile można się tego spodziewać po takich tradycyjnych rymach. 
Jeśli wstawić „erę" zamiast „roku" będzie to odpowiadało rzeczywistości. Baja (bays) 
był to nowy gatunek sukna wprowadzony do Norwich przez Flamandów. Istnieją różne 
wersje tego wierszyka; niektóre z nich wymieniają „indyki", które przyszły z Ameryki.
To Anna Page w Wesołych kumoszkach z Windsoru oświadcza, że prędzej niżby 
wyszła za doktora Kajusza,
„raczej mnie żywcem wkop do ziemi I na 
śmierć brukwią ukamienuj".


ROZDZIAŁ II
ODRODZENIE LOLLARDYZMU. UCZENI RENESANSOWI. WOLSEY I 
„RÓWNOWAGA SIŁ". ERA ODKRYĆ. CABOTOWIE. HENRYK VIII 
TWORZY MARYNARKĘ KRÓLEWSKĄ
Królowie: Henryk VII (1485-1509); Henryk VIII (1509- 1547).
Wiek piętnasty, Jeśli wyłącryć ostatnie jego dwudziestolecie, był pod 
względem Intelektualnym bardziej jałowy niż jakakolwiek inna epoka w 
naszych dziejach od czasów podboju normandzkiego. Gwałtownego stłumienia 
wolności myśli w Oksfordzie (1382) a następnie w ca-łym kraju, 
spowodowanego prześladowaniem nauki Wiklefa, nie wyrównało żadne 
bardziej ortodoksyjne odrodzenie moralne lub intelektualne. Nie zaszło nic 
analogicznego do „przybycia braciszków" sprzed dwóch stuleci. Triumf 
zwykłego obskurantyzmu osiągnął swój szczyt w procesie i uwięzieniu 
biednego biskupa Pecocka (1497) oskarżo-nego o to, że występując przeciwko 
lollardom odwoływał się częściowo do ludzkiego rozumu zamiast oprzeć się 
całkowicie na autorytecie kościoła. W życiu świeckim okres ten nie przyniósł 
wielkiej literatury, wyjąwszy kilka popularnych ballad. Chaucer miał czytel-
ników, odtwórców i naśladowców, ale nie miał następców. Istniała jednak 
nowa prasa drukarska i odpowiednia ilość nowych szkół dla klas średnich; 
choć wykształcenie, jakie dawały, było małowartościo-we, to istnienie pewnej 
liczby ludzi wykształconych na wyspie stworzyło cudowne pole dla siewców 
zarówno pszenicy, jak kąkolu. Panowanie zaś Henryka VII było okresem 
siewu.
Przywrócenie pokoju i ładu stworzyło pomyślne warunki dla odrodzenia 
umysłowego. Widzimy dwie tego oznaki w świecie pierwszych Tudorów, 
zanim powstała kontrowersja luterańska - po pierwsze odrodzenie lollardyzmu i 
czytania Biblii wśród biedaków, a po wtóre nadejście zza morza nauki 
renesansowej. Do tych dwóch ruchów powinniśmy może dodać inną jeszcze 
tendencję, która sprzy-


353

 


jała im obu, a mianowicie widoczny antyklerykalizm dużych odłamów ludności: 
mówiono, że gdyby Abel był księdzem, Kain zostałby uniewinniony przez sąd 
przysięgłych złożony z obywateli Londynu. Chociaż sąuires i arystokraci nie 
bywali już lollardami, jednak tak mało dbali o kościół, że gotowi byli poprzeć 
politykę ograbienia go, byle tylko łupy wpadły w ich ręce. Przywileje kościelne 
nienaruszone przez całe stulecia, podczas gdy wszystko inne w Anglii się 
zmieniało, wywoływały u przeciętnego Anglika nastroje antyklery-kalne, co 
zachęcało go do dawania posłuchu nowym doktrynom. Kościół utracił swe 
przewodnictwo moralne i intelektualne, zachowując jednocześnie w pełni swe 
przywileje, bogactwa i władzę prześladowania. Jego decyzja, by bronić się 
przed wiklefizmem przy pomocy represji, którym nie towarzyszyła reforma, 
jakkolwiek chwilowo odniosła skutek, była połączona z niebezpieczeństwem.
Na jedno pokolenie przed nagłym zdobyciem sławy przez Lutra długo 
tłumiony lollardyzm raz jeszcze wypłynął na światło dzienne. Był on rodzimym 
płodem angielskiej gleby i jako tradycja ludzi ubogich został wiernie 
przechowany w zagrodzie i w warsztacie przez duchowych przodków Johna 
Bunyana. Chłopi wśród pagórków Chil-terns i w innych częściach starych 
hrabstw, skromni ludzie w Londynie, Bristolu ł innych miastach, tu i ówdzie 
jakiś ksiądz, a tu i ówdzie jakiś człowiek bogaty, spotykali się potajemnie aby 
czytać „listy i ewangelie po angielsku i przeklęte dzieła Wiklefa" i umacniać się 
wzajemnie w wierze, którą dziś nazwalibyśmy doktryną „protestancką". 
Między rokiem 1490 i 1521 wielu lollardów poszło istotnie na stos, ale więcej 
ich wyparło się swej wiary, aby ocalić życie. Prześladowanie było bardziej 
zajadłe niż kiedykolwiek dawniej, lecz tym razem nie osiągnęło celu.
W tych samych latach inny ruch pobudził uniwersytety do nowego życia. 
Włochy były krajem Odrodzenia i stamtąd w ostatnim dwudziestoleciu XV w. 
napłynęły do Oksfordu nowe przedmioty studiów l. Grocyn, Lily i Linacre 
przynieśli z Włoch do kraju nowe zainteresowania grecką literaturą, łacińską 
gramatyką i naukową medycyną. Z dawna utracony świat Hellady powoli 
począł nabierać kształtów jeszcze niewyraźnych, jak w lustrze, ujawniając 
nielicznym zapalonym umysłom świat myśli nie zamykający się w granicach 
średniowiecznego nieba i piekła, podobnie jak świat materialny za każdą
1 W pierwszych latach panowania Henryka VI Humphrey, książę Gloucester, 
angielski mąż stanu spokrewniony z domem królewskim, patronował włoskim uczonym 
nowego klasycznego Odrodzenia. Jego dar dla Oksfordu, „Biblioteka Księcia 
Humphreya", okazał się zaczątkiem zbiorów Bodlejańskich, ale upłynął pewien czas, 
zanim zaczęto tam studiować pisarzy klasycznych w duchu już nieśredniowiecznym 
księcia Humphreya i jego Włochów.
354


nową podróżą Kolumba i Cabota rozszerzał się daleko poza wielkie krańce 
średniowiecznej kosmografii. Jednocześnie studia prowadzone w cycerońskiej 
łacinie, zastępując użyteczną, lecz mało wytworną łacinę średniowieczną, 
nasuwały ideały postępowania wedle „starożytnego rzymskiego" wzoru. Kiedy 
owe wpływy rozszerzą się kiedyś z dworu i kolegium na grammar schools w 
Stratfordzie i gdzie indziej, życie stanie się nawet tu, na tym brzegu i mieliźnie 
czasu, wdzięczną i szlachetną przygodą.
Inny czynnik kształtujący nowożytną Anglię wprowadził młody Colet, syn 
londyńskiego kupca. Po powrocie z włoskich gajów Akade-mosa zaskoczył 
Oksford zapowiedzią, że będzie wykładał o listach św. Pawła (1497). Siła jego 
talentu zmusiła nie tylko entuzjastycznych studentów, ale i potępiających 
opatów i doktorów teologii do słuchania młodzieńca zaledwie wyświęconego 
na księdza, który odsunął na bok wszelkie przeszkody wzniesione przez 
scholastyków i na podstawie samego greckiego tekstu dał realistyczny i 
humanistyczny obraz życia i nauki św. Pawła. Starał się wykryć, co owe listy 
znaczyły dla tego, który je napisał, i dla tych, którzy je otrzymali, a wcale nie to, 
czym były dls diallektyków ostatnich trzystu lat. Badania i nauka 
średniowieczna rozpadały się w proch, jak zwłoki wystawione na powietrze. 
Duns Scotus niegdyś kroczył w awangardzie postępu umysłowego, ale ci, co 
pozostali jeszcze wierni „doktorowi subtelnemu", byli teraz jako dunces * 
przedmiotem pośmiewiska dla dorastającego pokolenia w Oksfordzie i 
Cambridge, a wkrótce dla każdej szkolnej ławy w kraju.
Holender Erazm przy pomocy prasy drukarskiej szybko zdobywał sławę 
europejską nie mającą sobie równej w minionych czasach. Przebywał dużo w 
Anglii i zarówno on, jak i sir Tomasz Morę byli przyjaciółmi i sprzymierzeńcami 
Coleta. Oni to w Europie Północnej nadali nowy charakter studiom 
renesansowym, skupiając je na problemach moralnych i religijnych, podczas 
gdy we Włoszech miały one charakter artystyczny i pogański. Dla uczonych 
włoskich i ich patronów, książąt i kardynałów, Renesans oznaczał starożytnych 
poetów i filozofów oraz marmurowe nimfy i „brązowe greckie rękopisy". Dla 
Coleta i Erazma, a przez nich dla Anglików w ogóle, Renesans też był tym 
wszystkim, ale był również Nowym Testamentem po grecku, a ostatecznie 
Starym Testamentem po hebrajsku. Różnica była głęboka i wytworzyła jeszcze 
jedną różnicę poglądów między Anglią a cywilizacją francusko-włoską, którą 
karmiło się jej dzieciństwo. Ludzie bowiem włoskiego Odrodzenia i ich 
duchowi następcy we Francji i Włoszech żyli przez cały czas w świecie sztuki, 
litera-
* Dunce - słowo, powstałe z nazwiska XIII-wiecznego teologa Johna Dunsa 
Scotusa, stało się synonimem głupca, tumana, tępej głowy.
355



tury i nauki, rzadko stykającym się z religią, w praktyce pozostawiając sprawy 
kościelne wyłącznie w rękach mnichów i kleru. W Anglii natomiast ludzie 
Odrodzenia idąc za przewodem Coleta wykorzystywali studia greki i łaciny do 
reformowania nie tylko szkolnictwa, ale też samego kościoła, oraz wezwali kler 
i warstwy świeckie, by współdziałali z nimi w tym zadaniu.
Ruch ten zarazem moralny i intelektualny, klasyczny i chrześcijański, nie 
zginął - jak to się czasem mówi - wśród burz angielskiej Reformacji. 
Przeciwnie, duch jego znalazł swój wyraz w polityce wychowawczej i religijnej 
zreformowanych szkół i zreformowanego kościoła Anglii, które za 
późniejszych Tudorów wyłoniły się z zamętu gwałtów wcześniejszej walki. 
Gdyby Colet zobaczył typową elżbietańską grammar school byłby bardzo 
zadowolony. Jeśli porównać dawne nadania, skonfiskowane za Henryka i 
Edwarda, z nowymi uposażeniami, dokonanymi za Elżbiety, okaże się, że pod 
rządami Tudorów ilość nakładów na oświatę i wychowanie mało albo wcale 
nie wzrosła, jednak jakość poprawiła się ogromnie.
Owi reformatorzy oksfordzcy, jak zwano Coleta i Erazma, przypuścili w 
imię nauki, religii i moralności szereg zajadłych ataków na obskurantyzm 
mnichów, na cześć oddawaną obrazom i relikwiom, na zdzierstwo sądów 
kościelnych i światowy tryb życia kleru. W tych sprawach żaden lollard nie 
mógłby użyć mocniejszego języka, a przecież nie byli oni lollardami. Wpływ ich 
rozszerzał się z Oksfordu na Londyn, na dwór, a niebawem i na Cambridge. 
Colet został dziekanem katedry św. Pawła i zachwycał obywateli, a 
duchowieństwo stolicy niepokoił kazaniami, w których potępiał nadużycia i 
praktyki kościoła słowami, jakich nie słyszano z urzędowej ambony od czasu 
zmuszenia do milczenia księży Wiklefa przed stu laty (1505). Colet założył 
także w cieniu katedry szkołę św. Pawła, której pierwszym dyrektorem został 
Lily, dla nauczania greki i cycerońskiej łaciny i która miała stać się prototypem 
zreformowanej grammar school.
Jaka będzie postawa nowej monarchii wobec „nowej nauki?" Od tego 
istotnie dużo zależało, gdyż w ówczesnej sytuacji Anglii naród nie mógł nic 
uczynić wbrew woli Korony, a Korona nic wbrew woli narodu, natomiast oba 
czynniki łącznie mogły zrobić wszystko, co chciały, nawet zmienić lub 
utrzymać doktrynę religijną i przywileje kościelne.
Henryk VII za bardzo był zajęty swym wielkim zadaniem policjanta Anglii, 
żeby sam mógł interesować się, „nową nauką". Kler reprezentował dlań 
pożytecznych urzędników, papież - figurę na
356


dyplomatycznej szachownicy. Co do reszty był prawowierny; kiedyś wziął 
nawet udział w nawracaniu pewnego lollarda na stosie, pozwalając zresztą na 
jego spalenie, pomimo że ten odwołał swe błędy. Taki był model miłości 
chrześcijańskiej owych czasów.
Ale co da się powiedzieć o młodszym Henryku? W 1509 r. odziedziczył tron i 
małżeństwo z Katarzyną Aragońską, ponieważ jego starszy brat Artur, który miał 
otrzymać tę damę oraz królestwo, zmarł przedwcześnie. Młody osiemnastoletni król 
przewyższał przeciętną miarę swych poddanych ciałem i umysłem. Był wzorem 
władcy, patronem zarówno wszystkich prawdziwych sportowców Anglii, jak i ludzi 
„nowej nauki". Przynosząc w dziedzictwie bezsporny tytuł do pokoju, bogactwa i 
władzy, które z takim wysiłkiem gromadził jego ojciec, i uciąwszy głowy Empsona i 
Dudleya jako zadatek wielkiej miłości dla swego ludu, od początku zdobył jego 
serca. Był równie prawdziwym Anglikiem jak późniejszy Jerzy III, tylko 
świetniejszego autoramentu. Umiał napinać łuk na równi z najlepszym leśniczym w 
królestwie, a kiedy francuski ambasador prawił komplementy na temat jego 
łucznictwa potrafił odpowiedzieć „było to dobre dla Francuza". Jego olbrzymia 
zbroja turniejowa w Tower przypomina nam, że ongiś śmigał przez szranki niczym 
Lancelot *, powalając swych przeciwników i wzywając dalszych. Był mistrzem w 
piłce i wielkim myśliwym. Prawowierny jak ojciec, w dalszym ciągu popierał palenie 
lollardów, napisał książkę przeciwko Lutrowi i został obdarzony przez papieża 
tytułem Fidei Defensor (1521). Ale jednocześnie był przyjacielem Coleta i More'a, 
którego zmusił do przyjęcia niebezpiecznego zawodu dworzanina, a dziekana Coleta 
bronił przed obskuranckim klerem, oświadczając „Niech każdy człowiek ma swego 
doktora, ten jest mój", nawet wtedy, gdy nieustraszony dziekan potępiał jego wojnę z 
Francją (1513) jako niechrześcijańską. Albowiem „Henryk kochał człowieka". A 
także „kochał rozrywkę w zacnej kompanii", jak czytamy w pieśni, którą podobno 
sam napisał i do której stworzył muzykę. Wśród innych talentów ten „niezrównany 
Crichton" był również niezłym muzykiem i grał dobrze na wszystkich znanych 
instrumentach. Poezja i muzyka kwitły na jego dworze, kiedy angielskie talenty 
liryczne i muzyczne wkroczyły na drogę prowadzącą je do pięknego rozkwitu za 
Elżbiety.
Mawiano, że dwór Henryka miał lepszy dobór uczonych ludzi niż 
jakikolwiek uniwersytet. Ci uczeni przyjaciele wpoili w niego niechęć do 
mnichów, do czci obrazów i relikwii oraz poszanowanie dla studiów Biblii - 
wszystko to doskonale dające się pogodzić z prawowierną doktryną o 
Eucharystii, o czym w przyszłości mieli przekonać się jego poddani, kiedy ów 
przystojny młody atleta i miłośnik
* Lancelot  -  postać  rycerza  z  wczesnośredniowiecznej   legendy   o  królu Arturze 
i jego dworze; ojciec Galahada (zob. przypis s. 319).
357


wszelkich szlachetnych rzeczy pod wpływem trzydziestu lat władzy i 
uwielbienia przeistoczył się w potwornego egoistę, zdążającego bez wyrzutów 
sumienia po trupach starych przyjaciół i nowych wrogów do jasno pojętej 
umiarkowanej polityki religijnej, która zastąpiła władzę papieską władzą 
królewską. Wszelkie różnorakie aspekty owej późniejszej polityki da się już 
wyśledzić w poglądach, jakie w młodym wieku wchłaniał w siebie, oraz w 
ówczesnym nurcie narodu, który Henryk nawet w okresie swej nadętej i 
okrutnej tyranii rozumiał instynktownie i w czym nawet Elżbieta nie zdołała go 
nigdy przewyższyć.
Ale na razie owa przyszłość była jeszcze daleko. Tymczasem rządził 
kardynał - ostatni kardynał i niemal ostatni duchowny, który rządził Anglią. 
Podczas gdy, „Harry, nasz król, jeździł na polowanie", poranek po poranku, 
albo urządzał wielką zabawę nocną ,,z maskami i antycznym widowiskiem", 
Wolsey mozolił się nad szczegółami wewnętrznej i zagranicznej polityki, którą 
w późniejszych latach Henryk ujął we własne mocne ręce. Ale młodość musi 
się wyszumieć, przynajmniej taka młodość jak Henryka, toteż ten czas był 
okresem kardynała.
Wolsey, jak wszyscy wielcy słudzy monarchii Tudorów, był stosunkowo 
niskiego stanu - jego ojciec był prawdopodobnie wscho-dnioangielskim 
hodowcą bydła lub handlarzem wełny - ale Wolsey odznaczał się taką 
wyniosłością i okazałością, która byłaby do zniesienia najwyżej u księcia krwi. 
„Jest to najdumniejszy z prałatów, jaki kiedykolwiek oddychał" donosił 
zagraniczny obserwator i taka była powszechna opinia. Jedyną plamą na jego 
wspaniałych kwalifikacjach jako dyplomaty był niepohamowany temperament; 
pewnego dn;a podniósł rękę na nuncjusza papieskiego i groził mu torturą w 
Tower z racji jakichś stosunków z Francją. Pompa, jaką Wolsey roztaczał w 
wielkiej sali w Hampton Court albo w czasie podróży, podobała się na razie 
jego władcy i olśniewała rodaków, w końcu jednak przyczyniła się do tego, że 
wszyscy zwrócili się przeciw niemu, a poetom wskazywała morał jego upadku.
Za jego rządów równowaga sił w Europie po raz pierwszy została jasno 
określona jak cel polityki zagranicznej Anglii. Było to podyktowane wzrostem 
wielkich monarchii Francji i Hiszpanii, gdyby bowiem któraś z nich pokonała 
drugą, stałaby się panem i władcą Europy, a pozycja małej Anglii byłaby 
niekorzystna i niepewna. Przez kilka lat Wolsey utrzymywał tę równowagę z 
niezwykłą zręcznością i minimalnym kosztem angielskiej krwi i skarbu. W 1513 
r. dwa zwycięstwa nad napastniczymi Szkotami pod Flodden i nad Francuzami 
w bitwie pod Spurs w pobliżu Guinegatte na granicy holenderskiej dały Anglii 
mocną pozycję czynnika utrzymującego
358




równowagę. Jednak po 1520 r. zręczność i zdolność przewidywania zawiodły 
Wolseya. Wówczas gdy powinien był raczej poprzeć słabnące interesy Francji, 
poparł Karola V, monarchę Hiszpanii i Niderlandów i cesarza Niemiec. W 
bitwie pod Pawią (1525) wzięcie do niewoli Franciszka I i zniszczenie jego 
armii rzuciło Włochy do nóg Hiszpanii na następne 180 lat, sprowadziło na jakiś 
czas Francję i Anglię do stanu bezsilności i zapoczątkowało supremację 
Habsburgów w Europie. Owa przewaga w czasach Filipa II i Elżbiety okazała 
się niemal zgubą Anglii i byłaby ją zniszczyła, gdyby nie rozwój na wyspie sił 
ludowych, morskich i religijnych, których Wolsey bądź nie dostrzegał, bądź się 
im przeciwstawiał.
Potęga Hiszpanii nie ograniczała się do Starego Świata.  Zaczęła się już 
era oceanicznych odkryć i handlu, zastępujących szlaki han-
359



dłowe przez Azję i Egipt, których europejskie krańce znajdowały się w rękach 
Genui i Wenecji. Z miast włoskich i zamkniętego lądami Morza Śródziemnego 
z jego galerami, poruszanymi wiosłem, potęga i bogactwo przechodziły teraz w 
ręce krajów Zachodniej Europy, które mogły wysyłać na daleki ocean nowy 
typ żeglarza i nowy typ okrętu, by drogą morską docierali do rynków 
azjatyckich, odkrywając po drodze Afrykę i Amerykę.
Z początku nie wydawało się, żeby Anglia miała wyciągnąć główne zyski z 
tej zmiany. W XV w. żeglarze portugalscy pod wodzą księcia Henryka 
Żeglarza uprzedzili ją, opływając brzegi Afryki dokoła Przylądka Dobrej Nadziei 
aż do Indii, i na wybrzeżach afrykańskich założyli imperium portugalskie, które 
miało przetrwać aż do dnia dzisiejszego. Hiszpania przez długi czas była 
rozdzielona i toczyła walki z Maurami; gdy jednak przez małżeństwo 
Ferdynanda Aragońskiego z Izabelą Kastylijską połączyła się w jedno państwo, 
szybko położyła kres panowaniu Maurów po europejskiej stronie (1492) 
Cieśniny Gibraltarskiej, zaangażowała Kolumba i wysłała za ocean 
konkwistadorów, którzy obdarowali ją kopalniami Meksyku i Peru oraz 
bogactwem Karaibów (1519-35).
Papież stanął na wysokości zadania. W 1494 przeprowadził linię przez kulę 
ziemską od bieguna do bieguna w odległości stu mil na zachód od Azorów, 
nadając Hiszpanii wszystkie ziemie, które zostaną odkryte przez nią na zachód 
od tej linii, Portugalii zaś na wschód od niej. Powstałe stąd współzawodnictwo 
zachęciło wielkich podróżników na żołdzie obu iberyjskich monarchii, pchnęło 
Magellana w podróż naokoło świata dookoła przylądka Horn i przez Pacyfik i 
skierowało Ameriga Vespucci do zbadania południowej linii brzegów 
kontynentu noszącego jego imię. Jak dotąd nikt otwarcie nie kwestionował 
ważności papieskiego podziału. Na razie Portugalia i Hiszpania nie miały rywali 
na oceanie i ziemiach poza nim. Włoskie państwa morskie dostarczały 
doświadczonych marynarzy Kolumba, Vespucciego i Ca-bota - lecz ani 
Wenecja, ani Genua nie angażowały się na własny rachunek w nowym handlu 
oceanicznym. Było tak, jak gdyby serce Italii zostało rozdarte przez upadek 
starych azjatyckich szlaków handlowych, których była władczynią; ani 
Wenecja, ani Genua jako społeczeństwa nie miały potrzebnych sił żywotnych, 
aby budować nowy typ statku oceanicznego i szkolić nowy typ oceanicznego 
żeglarza: ich chylącym się do upadku siłom wystarczało gonienie za resztkami 
dawnego lewantyńskiego handlu i sczepłanie swych galer w abordażu z 
wojenną flotą turecką.
Również Francja lub Anglia nie były na razie gotowe, by przeciwstawić się 
handlowemu i kolonialnemu monopolowi Hiszpanii i Por-


360
 


tugalii w Afryce, Azji czy Ameryce. Za panowania Henryka VII John Cabot i 
jego syn Sebastian żeglując na małej łodzi z 18 odważnymi ludźmi załogi z 
Bristolu odwiedzili pewne ziemie w Labradorze, Nowej Fundlandii i Nowej 
Szkocji (1497). Żeglowali oni na zachód, by odszukać bajeczny Cathay i siedem 
miast Wschodu z ich korzeniami i złotem, a znaleźli drogę zablokowaną przez 
mgliste wybrzeża pełne stokfiszów i ociekające wilgocią sosnowe lasy Ameryki 
Północnej - lepsze może dziedzictwo dla Anglików, ale oni o tym nie wiedzieli. 
Anglia nie śmiała jeszcze wzniecać gniewu Hiszpanii kładąc rękę na tym 
dziedzictwie: jej czas jeszcze nie nadszedł. Podróże Cabota i bri-stolczyków do 
Ameryki Północnej jedynie zasygnalizowały roszczenia, które przez kilka pokoleń 
miały pozostać w uśpieniu, jeśli chodzi o odkrycie wnętrza lądów i o zakładanie 
plantacji, chociaż zanim upłynęła połowa nowego stulecia łowiska 
nowofundlandzkie stały się ważną wylęgarnią naszych żeglarzy.
Tak wyglądała sytuacja, z którą miał się porać Henryk VIII. Polityka jego 
była zarazem rozsądna i zdecydowana. Nie popierając w obliczu 
przeważających sił hiszpańskich przedsięwzięć transoceanicznych, 
jednocześnie umożliwił przyszłe wyzwolenie energii swego kraju za pomocą 
jedynego środka - stworzenia Królewskiej Marynarki. „Wąskie morza" trzymali 
w swych rękach w ciągu wojny stuletniej - o ile w ogóle były „trzymane" - bitni 
żeglarze z marynarki handlowej, walcząc czasami jako piraci indywidualnie, 
czasem zaś, jak pod Sluys, połączeni pod dowództwem królewskim. Henryk V 
zaczął budować królewską flotę, ale dzieło jego nie posunęło się daleko i w 
następstwie zostało zaniedbane. Henryk VII popierał marynarkę handlową, 
lecz nie tworzył floty wyłącznie dla celów bojowych. Dopiero Henryk VIII 
wybudował przydatną flotę złożoną z królewskich okrętów bojowych oraz 
stocznie królewskie w Woolwich i Deptford; założył także korporację Trinity 
House *.
Morska polityka Henryka jest podwójnie doniosła. Tworzył on nie tylko 
okręty o specjalnej załodze, przeznaczone do walki i to do walki jedynie w 
służbie publicznej, ale jego budowniczowie zaprojektowali również wiele 
okrętów królewskich według udoskonalonego wzoru. Były to statki żaglowe 
lepiej dostosowane do żeglugi oceanicznej niż poruszane wiosłami galery potęg 
śródziemnomorskich i lepiej nadające się do manewrowania w bitwie niż 
bardziej niezgrabne, „okrągłe" statki typu średniowiecznego, na których kupcy 
angielscy żeglowali po morzach, a Hiszpanie przepłynęli Atlantyk. Nowy typ 
angielskiego okrętu wojennego miał trzykrotną albo i wię-
* Korporacja Trinity House - kompania, której Henryk VIII nadał przywilej handlu i 
żeglugi. Później zajmowała się ona również oświetlaniem brzegów, instalacją i obsługą 
latarń morskich oraz pilotażem.
361



cej długość w stosunku do szerokości, podczas gdy normalny „okrągły" statek 
był dwa razy tylko dłuższy niż szeroki. Dotychczas bitwy morskie polegały na 
uderzeniu dziobem jak taranem, ostrzeliwaniu z łuków i abordażu, podobnie do 
bitew starożytnych flot greckich i rzymskich. Ale nadchodziła nowa epoka. Ze 
strzelnic floty Henryka VIII ziały szeregiem żelazne paszcze wielkich dział 
gotowych dać ognia „całą burtą", co stanowiło operację wojenną, której - bar-
dziej niż czemukolwiek - zawdzięczała swe istnienie brytyjska potęga morska i 
kolonialna. Sam Henryk VIII obstawał przy tym, by jego morscy 
budowniczowie wmontowali ciężką armatę w korpus okrętu; wymyślili oni 
dogodny sposób przebijania otworów w samym kadłubie, którędy można było 
strzelać salwami *.
W 1545 r., pod koniec panowania Henryka, francuska armada próbowała 
inwazji na Anglię, ale została odparta przez Marynarkę Królewską. Anglia była 
uratowana przed najazdem, a w tymże roku na fermie w pobliżu Tavistock 
urodziło się dziecko imieniem Francis Drakę.
Marynarka Królewska była dziełem Henryka i ocaliła zarówno jego, jak i 
jego córkę, kiedy po przyjęciu polityki wyspiarskiej rzucili wyzwanie katolickim 
mocarstwom Europy. Wolsey nie miał pojęcia o doniosłości potęgi morskiej dla 
Anglii. Był on wielkim średniowiecznym prałatem, urzędnikiem administracji 
starej szkoły i dyplomatą typu renesansowego. Ale nie miał żadnej wizji 
przyszłego rozwoju Anglii w kraju i na morzu. Jego władca mający ów 
ciekawy instynkt jedności z ludem angielskim, co stanowiło tajemnicę wielkości 
Tudorów, widział dalej. Mógł korzystać z wielkich zdolności administracyjnych 
Wolseya w latach swego terminowania w sztuce rządzenia, a następnie 
pominąć go nie zwracając nań uwagi na swej własnej drodze, po której już 
żaden kardynał nie mógłby kroczyć.
Wolsey był wielkim człowiekiem, jednak to nie on stworzył nowożytną 
Anglię. Nie interesował się marynarką, i nie miał zaufania do parlamentu. W 
rzeczywistości żywił do niego prawdziwą nieufność, ponieważ rosnący 
antyklerykalizm kraju ujawnił się w parlamencie 1515 r. w formie ataku na 
„dobrodziejstwo stanu duchownego", opłaty pogrzebowe i krążenie w Anglii 
dekretów papieskich. Na ławie
1 Co do kwestii technicznych, dotyczących budowy okrętów w marynarce Henryka 
VIII, zob. Callender Naval Side of British History, rozdz. IV, oraz wstęp do Corbetta 
Drake and the Tudor Navy. Wyrażenie jak i opis działania „salwa całą burtą" 
(broadside) spotyka się często za panowania królowej Elżbiety w relacjach Hakluyta o 
walkach naszych okrętów. „Rozkazałem dać ognia całą burtą, jak to określamy" mówi 
kapitan Downton, opisując zniszczenie przez siebie potężnej karaweli „Portugałów z 
Indii Wschodnich" w 1593 r.
362


sędziowskiej, odbywały się dziwne rozmowy na temat kar z tytułu 
Praemunire, którym podpada synod. Sędziowie i parlament stawali po stronie 
władzy królewskiej, jako reprezentującej prawa ludu przeciwko duchownym. 
Zarówno Wolsey, jak i jego władca dostrzegali te sprawy. Co prawda, na razie 
kardynał rządził, a Henryk obserwował. Toteż parlamentu znów nie 
zwoływano przez osiem lat. Jeśliby jednak Henryk poczuł kiedyś, że ma dość 
kardynała i zapragnął ograbić albo zreformować kościół i przeciwstawić się 
papieżowi, będzie wówczas widział, w jakiej instytucji może szukać oparcia.


ROZDZIAŁ III
REFORMACJA KRÓLEWSKA I PARLAMENTARNA ZA 
HENRYKA VIII
Ktoś, kto wyobraża sobie, że opinia w Anglii Tudorów była ostro podzielona 
na dwie wzajemnie wyłączające się i wyraźnie określone partie katolików i 
protestantów, nigdy nie zdoła zrozumieć rzeczywistego kierunku, jaki przyjęła 
Reformacja przed późniejszym okresem panowania Elżbiety. Opinia zaledwie 
się tworzyła, nie była jeszcze ukształtowana. Zarówno ludzie uczciwi, jak i 
koniunkturaliści, ciągle zmieniali swe poglądy. Mało kto trzymał się 
konsekwentnej w swych zasadach doktryny, która by mogła zadowolić 
katolickich czy protestanckich stronników późniejszych czasów. Sir Tomasz 
Morę, surowy krytyk zarówno zakonów religijnych, jak i popularnych za-
bobonów, jakimi karmiły one lud, został męczennikiem sprawy papieskiego 
zwierzchnictwa, podczas gdy biskupi Gardiner i Bonner, choć za Marii zasłynęli 
jako „papiści", bronili początkowego zerwania z Rzymem dokonanego przez 
Henryka. Królowa Elżbieta sama wolałaby bezżenne duchowieństwo. Wśród 
szerokich mas opinia bardziej interesowała się zachowaniem pokoju 
królewskiego niż stwarzaniem trudności dla religijnej polityki króla.
Na północy kraju i najdalszym południowo-zachodzie wykazano wiele 
zapału w obronie co prawda nie jurysdykcji papieskiej, ale klasztorów i starych 
form religijnych. Natomiast w Londynie i jego sąsiedztwie przeważało 
stronnictwo odmiany. Kontrast pomiędzy ustosunkowaniem się obywateli 
Londynu za Tudorów a Paryża za Walezjuszów do kleru i doktryn 
średniowiecznego kościoła w dużej mierze tłumaczy odmienność losów 
Reformacji w Anglii i we Francji !.
1 Profesor Pollard pisał: - „Despotyzm Tudorów opierał się głównie na przewadze 
Londynu nad resztą Anglii", a miss Davis dodaje „Historię reformacji angielskiej można 
z powodzeniem napisać na nowo z tego właśnie punktu widzenia. Niemal wszystkie jej 
przemiany tutaj [w Londynie] brały początek, a Henrykowi VIII, Elżbiecie i Burghleyowi 
powiodło się tam, gdzie nie udało
365


Jednak stronnictwo odmiany czy to w Londynie, czy gdzie indziej, nie było 
inspirowane całkowicie przez protestantyzm lub też przez „nową naukę" 
dziekana Coleta i jego przyjaciół. Działało ono również pod wpływem 
namiętności, którą najlepiej da się określić jako anty-klerykalizm. U niektórych 
osób antyklerykalizm polegał na pożądliwym pragnieniu obrabowania kościoła 
na korzyść swych własnych rodzin. U innych była to racjonalna i uczciwa 
niechęć do nadmiernej władzy i przywilejów, jakimi cieszyło się 
duchowieństwo. Kler bowiem wciąż miał prawo i niezliczone sposoby 
wyciągania od ludzi pieniędzy oraz wydawania na każdego wyroków w swoich 
sądach duchownych w sprawach doktryny i moralności, i to w epoce, kiedy 
ludzie świeccy już dojrzeli do odpowiadania sami za siebie. Przekształcenie się 
społeczeństwa średniowiecznego w nowożytne polegało w sferze religii 
głównie na ograniczeniu władzy duchowieństwa i wyniesieniu się warstw 
świeckich, najprzód zbiorowo poprzez działanie państwa, a następnie 
indywidualnie - przez wolność sumienia jednostki. Pierwszy z tych ruchów już 
za Tudorów podporządkował kościół państwu i był w tym samym stopniu 
antyklerykalny, co i protestancki.
Henryk VIII palił na stosie protestantów, a jednocześnie wieszał lub ścinał 
głowy katolickim przeciwnikom rewolucji antyklerykalnej. Polityka ta, która 
dziś wydaje się tak dziwna, wówczas spotkała się w Anglii z dużą 
popularnością i aprobatą. W chaosie głosów, jakie w tym czasie słyszało się, 
najsilniejszą nutą dźwięczy katolicki, nacjonalistyczny antyklerykalizm. Dopiero 
po śmierci Henryka logika nowej sytuacji w kraju i za granicą doprowadziła 
angielskich antyklerykałów i nacjonalistów do tego, że w obronie przed reakcją 
katolicką zawarli sojusz z protestantami, których doktryny za panowania 
Elżbiety całkowicie uznali.
Prawdę mówiąc, nie było przeznaczone antyklerykalizmowi w Anglii, by 
stał się hasłem jakiejś trwałej partii, czym się miał stać we Francji i Włoszech 
od czasów Woltera. Niechęć do dominacji kleru, zarówno jak i szacunek dla 
religii, były w Anglii bardziej powszechne niż w przeważającej części Europy, 
a jedno i drugie znalazło po Reformacji zaspokojenie w naszych kościołach i 
sektach. Duch opozycji wobec przewagi duchowieństwa wspierał niekiedy
się Wolseyowi, Cromwellowi, Somersetowi i Marii, ponieważ ci pierwsi rzadko kiedy 
drwili z City i nigdy nie utracili jego lojalności". Dla monarchy, nie posiadającego stałej 
armii, obecność takiego olbrzymiego nagromadzenia bogactw, broni i ludzi zaledwie o 
dwie mile od bramy pałacu, stanowiła główny czynnik, który trzeba było uwzględniać w 
polityce. Tudor Studies, s. 287-88. Ponadto w XVI w. i na początku XVII w. Londyn w 
praktyce posiadał monopol drukarski, prócz Oksfordu i Cambridge; Elżbieta faktycznie 
zabroniła drukowania poza Londynem i dwoma uniwersytetami.
366


anglikanizm przeciw rzymskim lub purytańskim roszczeniom rządzenia życiem 
ludzkim; a czasami łączył się z nonkonformizmem przeciwko uroszczeniom 
kleru państwowego. W czasie jednak, gdy Henryk VIII łamał władzę papieża i 
kościół średniowieczny, antyklery-kalizm pojawia się jako niezależna siła, na 
flance i katolicyzmu i protestantyzmu, a przez kilka rozstrzygających lat był on 
z tych trzech sił najpotężniejszy.
Przygrywką do zerwania Henryka z papieżem stanowiła Reformacja 
niemiecka pod wodzą Lutra (1519), która na wiele lat przekreśliła nieomal 
zupełnie prestiż Rzymu jako centrum autorytetu religijnego. W 1527 r. wojska 
Karola V, cesarza Niemiec i króla Hiszpanii złupiły wieczne miasto. 
Niemieccy heretycy i hiszpańscy katolicy współzawodniczyli ze sobą w 
rabowaniu kościołów i gwałceniu mniszek, oblegając papieża i kardynałów w 
Zamku św. Anioła, a jednocześnie pewien rzymski katolik tak pisał do Karola 
V:
„Każdy uważa, że stało się to za sprawiedliwym sądem Boskim, ponieważ 
dwór rzymski tak źle się rządził. Niektórzy są zdania, że Stolica Święta nie 
powinna nadal pozostawać w Rzymie, z obawy, by król francuski nie ustanowił 
patriarchy w swoim królestwie i nie odmówił posłuszeństwa rzeczonej Stolicy, 
a król Anglii i inni książęta nie poszli w jego ślady".
Jeśli kiedykolwiek istniał moment, w którym opinia europejska ułatwiała 
Anglii zerwanie z papiestwem, to moment taki nadszedł za pokolenia żyjącego 
po buncie Lutra i złupieniu Rzymu. Zaledwie tezy luterańskie zostały ogłoszone 
w Wittenberdze, a już stały się potęgą w Anglii, chociaż wciąż jeszcze 
znajdowały się pod zakazem kościoła i państwa. Od razu zdobyły one lollardów 
dla ruchu protestanckiego. Wrażenie, jakie wywarły na zwolennikach „nowej 
nauki", było dwojakie: niektórzy z nich, szczególnie ludzie młodzi, skwapliwie 
przyłączyli się do ruchu radykalniejszego; inni, zwłaszcza starsi, którzy do 
Anglii przynieśli Renesans, cofnęli się i zwrócili w kierunku ortodoksji. Erazm 
bał się protestantyzmu; Morę go zwalczał i w pismach występował przeciwko 
niemu. Oksford, gdzie w przeszłości tyle uczyniono dla postępu, nie opowiadał 
się po niczyjej stronie pełen wątpliwości, natomiast Cambridge po raz pierwszy 
wszedł do awangardy ruchu narodowego. Poczynając od 1521 r. studenci 
zbierali się w tym mieście, w gospodzie „Pod Białym Koniem", aby 
dyskutować nad tezami Lutra1. Gospodę przezwano „Germanią",
1 W owych czasach nie było oczywiście nic przynoszącego ujmę w „gospodzie" 
(tavern), nie miała ona skojarzeń z dzisiejszym szynkiem (public house). Dżentelmeni 
często zabierali żony, by spędzić wieczór w piwiarni, jako odpo-
367



a studiujących, którzy ją nawiedzali, „Niemcami", ale byli to przecież twórcy 
nowej Anglii: Tyndale i Coverdale, którzy pierwsi dali jej Biblię w 
angielszczyźnie Tudorów, Cranmer, który dał jej Modlitewnik, Latimer - dusza 
ruchu ludowego, i wielu innych przyszłych apostołów i męczenników.
Latimer i Cranmer reprezentowali, każdy z nich bardzo godnie, dwa 
aspekty przyszłego zreformowanego kościoła angielskiego - moralny i 
refleksyjny. Latimer był, równie jak Luter, nieustraszony w sprawach religii, a 
daleko mniej bojaźliwy od niemieckiego reformatora w problemach 
społecznych i wobec władzy świeckiej; Cranmer, łagodny i ostrożny, badacz 
skrupulatny i powolny, jeśli chodzi o wybór pomiędzy dwiema stronami w 
sporze intelektualnym, był człowiekiem wiecznych wahań moralnych i rewizji 
myślowych, jednak w obronie swych z trudem zdobytych poglądów wybuchał 
od czasu do czasu odwagą, niczym lękliwa niewiasta zwracająca się czołem do 
wrogów w obronie swych dzieci. Obaj ci mężowie zyskali szacunek Henryka; 
wprawdzie poglądy Latimera były zbyt bezkompromisowe, by mogły na długo 
odpowiadać celom króla, za to przychylność dla Cranmera przetrwała wszelkie 
gwałtowne zmiany w królewskich uczuciach i polityce, których ofiarą padli 
Wolsey, More, Cromwell i tyle innych osób obojga płci. Cranmer w istocie 
pozostał ostatnim osobistym przyjacielem, na którego utrzymaniu przy sobie 
Henrykowi zależało; brutalny i samowolny król miał umrzeć mrucząc o swej 
wierze w Boga i trzymając z ufnością rękę w dłoniach tego łagodnego i 
zatroskanego założyciela anglikanizmu. Jeśliby ktoś potrafił właściwie 
zinterpretować wewnętrzne znaczenie tej sceny, zdobyłby dużo wiedzy w 
osobliwościach natury ludzkiej.
Lecz Henryk miał bardzo dużo jeszcze do zrobienia, zanim nadeszła chwila 
jego śmierci. W czasie złupienia Rzymu (1527) miał trzydzieści sześć lat i w 
powolnym swoim rozwoju osiągnął właśnie rozkwit władz umysłowych. 
Polowania i turnieje, dające dotąd ujście jego nadmiernej energii, nie mogły już 
dłużej zastępować mu polityki i rządzenia. Nareszcie był gotów przejąć z rąk 
Wolseya ciężkie brzemię administracji. Ponadto, podobnie jak wszyscy jego 
poddani, miał już dosyć kardynała, który zawiódł w polityce zagranicznej i 
budził niezadowolenie w kraju i którego upadku nie można było dłużej 
odwlekać niezależnie od sprawy królewskiego rozwodu.
Sprawa ta, bezpośredni powód zerwania z Rzymem, które przygotowywało 
się w Anglii od stuleci, nie była ściśle mówiąc w ogóle sprawą „rozwodu". 
Ujmując rzecz formalnie, była to kwestia, czy Henryk został należycie 
zaślubiony Katarzynie Aragońskiej, czy też
* W  odpowiednim   miejscu   na   spotkanie   z   przyjaciółmi.   „Mój   gospodarz"   
zajmował ważną pozycję społeczną, jak np. w Wesołych kumoszkach z Windsoru.
368


nie, skoro jego brat Artur był jej pierwszym małżonkiem. Poprzedni papież 
udzielił wprawdzie dyspensy na małżeństwo z Henrykiem, jednak teraz 
zażądano od Klemensa VII oświadczenia, że małżeństwo to nigdy nie było 
ważne i że Henryk jest jeszcze kawalerem do wzięcia. Albowiem pragnął on 
poślubić Annę Boleyn. Jak ogół monarchów tej epoki i wielu innych epok 
przedtem, zadowoliłby się nią w zupełności jako swą kochanką, którą zresztą 
szybko została, gdyby nie okoliczność, że pragnął mieć ślubnego męskiego 
potomka, aby zapewnić Anglii po swej śmierci niekwestionowane następstwo 
tronu i silne rządy. Z Katarzyną nie mógł spodziewać s;ę więcej dzieci, a 
księżniczka Maria była ich jedynym dzieckiem. Nigdy dotąd nie było w Anglii 
panującej królowej, a nieznana idea następstwa żeńskiego zdawała się grozić 
krajowi wojną domową albo rządami cudzoziemskiego książątka jako księcia-
małżonka.
Odmowa uwolnienia Henryka nie była wywołana skrupułami papieża: 
niedawno przecież rozwiódł siostrę Henryka, Małgorzatę, królową Szkocji, pod 
dużo błahszym pretekstem, a jego poprzednicy uwalniali monarchów, jak np. 
Ludwika XII francuskiego, nawet jeśli ci domagali się rozwodu wyłącznie na 
podstawie racji stanu. Ale tym razem papież nie mógł pójść na rękę 
Henrykowi, ponieważ po złu-pieniu Rzymu pozostawał we władzy Karola V, 
bratanka i gorliwego opiekuna Katarzyny. Świecka władza papieża nie tylko 
nie dawała mu niezależności, ale czyniła go wówczas, jak i w innych epokach, 
niewolnikiem względów światowych. Będąc władcą włoskim Klemens nie 
mógł pozwolić sobie na wywołanie gniewu faktycznego władcy Italii.
Henrykowi wydawało się nie do zniesienia, że interesy Anglii mają być 
podporządkowane, poprzez papieża, woli cesarza. Rozgniewany tą Osobistą 
krzywdą dostrzegł wreszcie to, co wielu Anglików widziało już wcześniej, a 
mianowicie, że jeśli Anglia ma być naprawdę narodem, musi odrzucić duchową 
jurysdykcję, sprawowaną przez jej zagranicznych rywali i wrogów. Dojrzały 
duch angielskiego nacjonalizmu, dojrzewający już od czasów Plantagenetów, 
zapytywał, czemuż to w jakiejś części naszych praw czy małżeńskich, czy re-
ligijnych mamy oglądać się na zagranicę? Dlaczego nie zasięgnąć rady 
naszych własnych duchownych? Dlaczego nie działać przez własny 
parlament?
Niepowodzenie Wolseya w uzyskaniu od Rzymu „rozwodu" przypieczętowało 
jego los. Śmierć w niełasce uratowała go od wstąpienia (1530) na szafot, gdzie 
poprzedziłby wiele dostojnych ofiar terroru, który teraz począł szaleć na dobre. 
Dzięki temu, Cranmer, argumentujący Liczenie na rzecz „rozwodu" i kompetencji 
Anglii do rozstrzygnięcia tej sprawy we własnym zakresie, zdobył względy 
królewskie i został arcybiskupem Canterbury (1532). Ale Henryk potrzebował także 
brutalniej-
369


szego i mniej skrupulatnego sługi i znalazł go w osobie Thomasa Cromwella. 
Rewolucja antypapieska i antyklerykalna, anglikańska i erastiańska - została 
zapoczątkowana na fali przypływu i przeprowadzona przy akompaniamencie 
gwałtu i niesprawiedliwości, jakie zwykle towarzyszą wszelkim wielkim 
rewolucjom społecznym - bez względu na to, czy siłą napędową jest jednostka, 
czy tłum.
Jaka była postawa ludu angielskiego w tej kwestii? Przeciętny Anglik 
zachował niechęć swych przodków do wtrącania się papieża w sprawy 
angielskie, a w świetle nowych czasów odczuwał ją silniej niż kiedykolwiek, 
toteż popierał decyzję Henryka, by kwestię tę załatwić raz na zawsze. 
Narodowe poczucie Anglii dojrzało w pełni, kraj nie zniósłby dłużej rządów 
władzy religijnej, z siedzibą o tysiąc mil za morzami i górami, która rozstrzygała 
angielskie problemy z punktu widzienia kryteriów i interesów włoskich, 
hiszpańskich, cesarskich, przy okazji francuskich, ale nigdy angielskich. Z 
drugiej jednak strony, nawet w Londynie sympatie zwykłych ludzi zwracały się 
ku niewinnej i skrzywdzonej Katarzynie i jej córce, Marii. Anna Boleyn była 
niepopularna. Kochanka, która awansowała na żonę kosztem innej, rzadko 
może zdobyć szacunek, a Anna była kobietą łatwą i nie reprezentowała 
walorów, które mogłyby zmienić ten tak naturalny werdykt.
Jednak polityczna i kościelna strona zagadnienia wkrótce pochłonęła 
personalną, i gdy zmiana ta nastąpiła, pozycja Henryka wobec poddanych 
uległa wzmocnieniu. W wielkiej rewolucji, która uwolniła angielski kościół i 
państwo od więzów Rzymu, zdławiła mnichów i braciszków, reprezentujących 
stary porządek kosmopolityczny, oraz uszczupliła władzę i przywileje 
duchowieństwa, miał on poparcie Londynu i południa kraju. Niepopularne 
postępowanie w sprawie rozwodu pociągnęło za sobą popularne zerwanie z 
Rzymem, zerwanie zaś z Rzymem spowodowało w kraju rewolucję 
antyklerykalną, która skupiła pod swoim sztandarem najpotężniejsze siły 
krajowe. Lecz ani Henryk, ani jego poddani nie rozumieli jeszcze, że owe 
zmiany muszą z kolei doprowadzić do tolerowania religii protestanckiej. Był to 
okres (1533-47) prześladującego antyklerykalizmu równie osobliwego, a można by nawet 
powiedzieć - równie potwornego, jak sam Henryk. Jednak chwilowo ów ruch 
zdobył większe poparcie niż jakaś inna logiczniejsza i bardziej miłosierna 
polityka. Henryk posyłający szlachetnego Tomasza More'a na szafot za to, że 
nie chciał odrzucić autorytetu papieskiego, a biednych protestantów na stos, 
ponieważ nie uznawali transsubstancjacji, wywołuje gniewne obrzydzenie u 
dzisiejszych czytelników przyzwyczajonych do tolerancji religijnej jako 
podstawy nowoczesnego społeczeństwa. Jednak owe tragiczne sceny w 
umysłach współczesnych budziły odmienne uczucia - litości dla ofiar, to 
prawda, ale też szacunku dla rządu, który utrzymywał porządek
370


w kościele i państwie wedle kryteriów odziedziczonych po dawnych 
chrześcijańskich wzorach aprobujących prześladowania i nigdy dotąd nie 
kwestionowanych.
Cześć dla osoby króla za Tudorów właśnie w tych latach osiągnęła swój 
punkt szczytowy w postaci uznawania woli jednego człowieka jako salus 
publici.
Było to zgubne dla charakteru Henryka, którego egoizm nabrał cech 
chorobliwych. Ale choroba ta dotknęła serce, a nie mózg. Jedynym rezultatem 
owej czci dla osoby królewskiej za rządów silnego władcy było to, że Anglia 
dokonała wielkich przemian w swoich instytucjach bez wojny domowej, 
chociaż Henryk nie miał armii dla utrzymywania porządku. Nie obyło się 
wprawdzie bez rozlewu szlachetnej krwi, ale nie płynęła ona całymi potokami, 
jak we Francji, Holandii i Niemczech podczas wojen religijnych.
Narzędziem wybranym przez Henryka do przeprowadzenia jego 
królewskiej reformacji był parlament. Nie mógł być nim synod *, w skład 
bowiem kościelnych zgromadzeń Canterbury i Yorku nie wchodzili świeccy 
przedstawiciele, nie nadawały się więc do tego, by z nich uczynić czynne 
narzędzie rewolucji antyklerykalnej. Kościół średniowieczny reprezentował 
ciało czysto duchowne, wobec czego elementy świeckie mogły upominać się o 
swoje prawa tylko z zewnątrz, poprzez parlament, a nie za pośrednictwem 
synodu.
W obydwóch prowincjach kościelnych synod poddał się jedynie pod groźbą 
kar przewidzianych w statucie Praemunire. Nie powinniśmy jednak 
przypuszczać, że całość świeckiego duchowieństwa była przeciwna wszystkim 
zmianom, które zmuszona była zaakceptować. Kler nie bardzo kochał 
mnichów i braciszków z zakonów żebrzących. Z goryczą i niechętnie płacił 
annaty i inne ciężkie daniny ściągane przez papieża. Wielu członków synodu 
przyznawało, że „dobrodziejstwo stanu duchownego", „dobrodziejstwo 
sanktuarium" oraz nadużycia sądów duchownych muszą ulec reformie. Istniało 
również niewielkie, lecz stale zwiększające się stronnictwo bardziej postępo-
wych reformatorów jak Cranmer i Latimer, skąd Henryk wybrał kilku swoich 
biskupów.
Postawa angielskiego kleru, aczkolwiek nie bohaterska, była jednak 
bardziej patriotyczna, bardziej pożyteczna i moralnie zdrowsza niż fanatyczna 
bezkompromisowość i wezwanie do wojny domowej
* Synod (Convocation) dwóch prowincji kościelnych, na które była podzielona 
Anglia. Stolicą prowincji północnej był York, południowej - Canterbury; granica 
prowincji przebiegała między rzekami Humber i Dee. Głową każdej prowincji był 
arcybiskup, lecz arcybiskup Canterbury był prymasem.
371



w obronie przestarzałych przywilejów. Ponieważ kler przyjął wiele rzeczy, 
które według wszelkich oczekiwań nie mogły mu się podobać, uratował Anglię 
od wojny religijnej i wkrótce odzyskał to, co z dawna utracił, mianowicie 
poważne miejsce w uczuciach kraju, w nowym ustroju, dostosowanym do 
nowożytnych czasów.
Uwolnić się od papieża - to było może bardzo dobre, być podległym królowi 
było chyba nie tak dobre. Ale duchowieństwo nie miało nic innego do wyboru. 
Synod uznał więc z westchnieniem, że Henryk jest Najwyższą Głową Kościoła 
Anglii (1531), dodając skrupulatnie, „o ile zezwala na to prawo Chrystusowe", - 
zdanie elastyczne, które w następnych kilku latach ujmowano bardzo szeroko1. 
W ten sposób duchowieństwo odrzuciło autorytet papieża i zaakceptowało na 
jego miejsce autorytet państwa angielskiego. Jednak Henryk musiał szukać 
czynnego narzędzia dla świeckiej rewolucji, jaka potem nastąpiła, poza 
synodem. Znalazł je w parlamencie.
Reformacja w rezultacie podwoiła znaczenie parlamentu. Dotychczas był 
on nieomal w tym samym stopniu trybunałem sądowym, co zgromadzeniem 
ustawodawczym, a za Henryka VII i Wolseya znaczenie jego osłabło. Gdyby 
dzieje Anglii zamiast potoczyć się własnym nurtem, pozostały gałęzią historii 
Europy, upadek ów trwałby nadal, aż wreszcie angielski parlament poszedłby 
w zapomnienie śladami średniowiecznych zgromadzeń stanowych Francji i 
Hiszpanii. Ale Henryk VIII zdecydował inaczej.
Parlament z okresu Reformacji nie był inspirowany, nie zacho-dziła taka 
konieczność. Ustawodawstwo, które dokończyło rozłamu z Rzymem, zburzyło 
klasztory i wprowadziło supremację państwa nad kościołem w Anglii, zostało 
przygotowane przez członków Tajnej Rady i uchwalone po dyskusji przez obie 
Izby (1529-36). Parlament Reformacji - odmiennie niż poprzednie - zasiadał 
przez siedem lat, i w toku ośmiu sesji zapewnił swym członkom uzyskanie 
ciągłości ich osobistego doświadczenia, co dopomogło do wytworzenia się tra-
dycji nowoczesnej Izby Gmin jako potężnego narzędzia władzy. W 
parlamentach Henryka istniała pewna swoboda debat, przynajmniej w 
sprawach, którymi według życzenia króla miały się izby zajmować; znał on 
wartość szczerej rady i krytyki - pod warunkiem, że zasadniczo mógł 
postępować według swego uznania, a to zapewniały mu właściwości epoki 
oraz charakter programu królewskiego. Jednak za panowania Henryka kilka 
projektów, wysuniętych przez rząd, zostało odrzuconych, a do innych Gminy 
wprowadziły poprawki.
Powszechnie uważa się,  że Ludwik XIV powiedział L'etat, c'est
1 W Akcie Supremacji, uchwalonym przez parlament w 1534 r., opuszczono ten 
warunek, i Henryk został nazwany „jedyną Najwyższą Głową na ziemi Kościoła Anglii 
zwanego Anglicana Ecclesia".
372


moi, i rzeczywiście postępował tak, jakby w to wierzył. Autorytet Henryka był 
innego rodzaju, co on sam pierwszy stwierdził. W 1543 r. potwierdzając 
Gminom ich cenny przywilej wolności od aresztowania, powiedział:
„Jesteśmy powiadomieni przez naszych sędziów, że w żadnym czasie nie 
stoimy w swoim stanie królewskim tak wysoko, jak podczas parlamentu, kiedy 
my jako głowa i wy jako członkowie jesteśmy zespoleni i związani razem w 
jedno ciało polityczne".
Istotnie, kiedy szereg królewskich statutów parlamentarnych zre-
wolucjonizował fundamentalne prawa kościoła i państwa, stojące od 
niepamiętnych czasów tak wysoko ponad Koroną i parlamentem, że zmienić je 
nie leżało w ich kompetencji, to doprawdy „Korona w parlamencie" władzę 
swą co najmniej podwoiła. Stała się tym, czym nigdy przed tym nie była, 
„wszechkompetentną" do tworzenia w obrębie królestwa Anglii wszelkiego 
prawa, jakie zechce.
Ale chociaż parlament, a zwłaszcza Izba Gmin, zyskała nową pozycję w 
państwie, kierowała nią nadal królewska ręka. Parlament reformacji i 
„Posłuszny Parlament" (Tractable Parliament), który po nim nastąpił, zdawały 
się być nadmiernie olśnione przez boskie prawo nowego papieża - króla Anglii. 
Statut o zdradach * z 1534 r. zarzucił sieć zbyt szeroko, jeśli chodzi o 
bezpieczeństwo lojalnego poddanego, a w rękach Henryka VIII i Tomasza 
Cromwella taka broń nie spoczywała w pochwie. Na szczęście statut ten 
został odwołany za rządów liberalnego „protektora" Somerseta na początku 
panowania Edwarda VI i stosunek Korony do parlamentu raz jeszcze odzyskał 
swój normalny tudorowski poziom.
Zniesienie zakonów i sekularyzacja ich własności przyczyniły się znacznie w 
oparciu o nowe przywileje do zabezpieczenia królewskiej   i parlamentarnej 
reformacji (1536-39). Henryk VIII większą część ziem skonfiskowanych    
opactwom    sprzedał   parom,   dworzanom,   urzędnikom i kupcom, a ci od razu 
odprzedali pomniejszym nabywcom1.   Syn-
* 1 Z wyjątkiem nielicznych, którzy oparli się Henrykowi i zostali straceni in 
terrorem, dawni mieszkańcy klasztorów byli dobrze traktowani przy rozwiązywaniu 
zakonów. Wielu przełożonych likwidowanych klasztorów zostało biskupami lub 
dziekanami, a zakonnicy otrzymali przyzwoitą pensję; bardzo liczni wśród nich objęli 
prebendy otrzymując również pensję. Baskerville, English Monks and the Suppression 
of Monasteries, 1937.
* Statute (Act) oj Treasons - ustawa, wydana w 1534 r., ujmująca bardzo szeroko 
pojęcie „zdrady". Przepisy jej obejmowały nie tylko jawnych buntowników, lecz także 
wszelkie osoby, mające intencję obrażenia króla i jego rodziny lub zadania im 
jakiejkolwiek krzywdy. Dotyczyła też osób nazywających króla „heretykiem, 
schizmatykiem, niewiernym, uzurpatorem korony".
373



dykaty pośredników z warstwy kupieckiej kupowały dobra na spekulację. 
Głównie dzięki tym transakcjom reakcja papieska, która zaczęła się za 
królowej Marii, odnosiła się podejrzliwie do owych nowych elementów 
ziemiaństwa. Niejedno opactwo stało się wiejskim dworem albo 
kamieniołomem, z którego brano materiał na budowę takiego dworu, i 
ziemianin wcale nie miał ochoty widzieć w nim znowu opactwa. Tego rodzaju 
osoby, chociaż nigdy nie znajdowano ich na męczeńskim stosie, nabrały 
mądrości polegającej na ośmielaniu i popieraniu protestanckich kaznodziei, 
którzy bardziej byli skłonni służyć Panu Bogu bezinteresownie.
W owych czasach ziemia oznaczała bezpośrednią władzę nad tymi, którzy 
na niej mieszkali. Reformacji nigdy przedtem nie pozwolono-by rozkwitnąć 
wśród dzierżawców w dobrach klasztornych. Ale gdy ziemia w każdym 
hrabstwie przeszła z rąk korporacji, oddanej władzy papieskiej i starej religii, do 
rąk osób świeckich, związanych z nowym porządkiem rzeczy, przez sam fakt, 
że posiadali oni ziemie świętokradczo skonfiskowane, wpływ wywierany na 
wielkie zbiorowisko dzierżawców uległ odmianie *. W Londynie, jak i w 
każdym innym mieście, cenne i dobrze położone tereny, na których znajdowały 
się domy klasztorne, oraz wiele przynależnego do nich inwentarza, przeszły w 
ręce świeckie, przez co usunięto ostatnią przeszkodę na drodze rozwoju 
protestantyzmu, antyklerykalizmu i komercjalizmu stolicy. W Oksfordzie i 
Cambridge zakonnicy i braciszkowie byli bardzo liczni i tworzyli trzon opozycji 
przeciw „nowej nauce". Ich zniknięcie wywołało przede wszystkim ogromny 
spadek uczęszczających na uniwersytety, co zaniepokoiło Latimera; lecz 
niebawem szeregi studentów wypełniły się znowu dzięki wzrastającej liczbie 
synów gentlemanów. Ta nowa grupa świeckich studentów traktowała 
uniwersytety jako drogę do urzędów publicznych oraz zdobycia przychylności i 
łask dworu. Cecilowie i Baconowie przez swe studia akademickie przygotowali 
się dobrze do rządzenia krajem za Elżbiety oraz do popierania nowego systemu 
intelektualnego, który nigdy by nie zapuścił korzeni, gdyby Oksford i Cambridge 
pozostały pod przewodnictwem mnIchów i braciszków, krępowanych jedynie 
przez świeckie duchowieństwo.
Niemniej jednak sposób, w jaki rozdzielono dobra klasztorne, był zbrodnią 
przeciw oświacie. Bogactwa klasztorów, a po nich bogactwa kantorii, które 
uległy podobnej grabieży za ostatnich lat Henryka i w pierwszych latach 
Edwarda VI (1545-49), powinny były pójść na
1 Bardzo protestancka rodzina, w której w 1545 r. urodził się Francis Drakę, 
dzierżawiła gospodarstwo w dobrach Russellów w Devonshire, skonfiskowanych 
opactwu Tavistock. Francis Russel był ojcem chrzestnym dziecka i dał mu swe imię, 
które Drakę miał rozsławić na obu półkulach.
374


pomnożenie i rozszerzenie szkół, poprzednio związanych z nielicznymi 
klasztorami i wieloma kantoriami. Przykład był już dany, gdyż Wolsey używał 
bogactw domów klasztornych, które zlikwidował, na rzecz swego Cardinal 
College, późniejszego Christ Church College. W Cambridge klasztor żeński, 
skasowany z powodu skandali, został przekształcony na Jesus College już w 
1496 r. Co prawda Henryk VIII stworzył przeważnie z dóbr klasztornych 
wspaniałą fundację Trinity College w Cambridge, akt, o którym nie należy 
nigdy zapominać choćby dlatego, że unaocznia nam, ile dałoby się zrobić z 
poklasztor-nych łupów. Anglia mogłaby jeszcze przed rewolucją przemysłową 
stać się oświeconą demokracją; a w tym przypadku byłaby może zdolna 
skierować tę wielką przemianę w szlachetniejsze i bardziej ludzkie łożysko. 
Jednak wśród skażonych nurtów ówczesnego świata plan przekazania owych 
majątków opactw i kantorii w całości na cele publiczne wydawał się „nabożną 
fantazją", i to zarówno w Anglii, jak i w Szkocji. Skarb był pusty, a dworacy 
chciwi, toteż przyjęto tok postępowania polegający na spiesznej wyprzedaży 
dóbr w ręce osób prywatnych.
Zakonnicy niezbyt dobrze gospodarowali swoją własnością, gdyż byli w 
ogromnych długach. W stosunku do dzierżawców przeciętnie nic byli dużo lepsi 
ani dużo gorsi od świeckich właścicieli. Jak to bywa z ciałami zbiorowymi jako 
posiadaczami majątków odznaczali się oni często konserwatyzmem w 
postępowaniu - to znaczy, że byli mniej sprawni, ale i mniej surowi. Jednak 
nawet ta reguła miała liczne wyjątki. Ogradzanie pól połączone z wyludnieniem 
zdarzało się w wielu dobrach klasztornych, a biskup Langland w 1526 r. mówił 
o pewnych klasztorach, że „bardziej niż kler i osoby świeckie obdzierają swych 
dzierżawców" (excoriant firmarios suos). To prawda, że po skasowaniu 
klasztorów wielu dzierżawców ucierpiało wskutek zwyżki czynszów, 
spowodowanej spekulacją ziemią i częstymi sprzedażami skonfiskowanych 
majątków wśród warstw świeckich, które ubiegały się o nie. Jednak to również 
nie zdarzało się zawsze; bardzo często zakonnicy usuwali się całkowicie od 
zarządzania swymi dobrami, wydzierżawiając je na podstawie umów 
długoterminowych, które z konieczności pozostawały nienaruszone przy 
zmianie właściciela majątku 1.
Zarówno zakonnicy i mniszki, jak i te osoby świeckie, które żyły z pensji i 
corrodies *, obc'ążających klasztorne nadania, należeli w dużej mierze do 
arystokracji i klas zamożnych, jeśli chodzi o ich pocho-
1 Z ob. notę w końcu rozdziału, s. 379-380.
* Corrodies (od średn. lać. Conregium, correda, corredum) - uposażenie, dotacja, 
pensja; później w szczególności nazwa stosowana do datków i darowizn na rzecz 
klasztorów.
375


dzenie i koligacje 1. Klasztory przestały już być siłą demokratyczną lub 
intelektualną. Część ich dochodu, która szła rzeczywiście na jałmużnę dla 
biednych, bardzo się uszczupliła. Pisanie kronik, główne zajęcie klasztoru 
angielskiego w przeszłości, w praktyce ustało i jego miejsca nie zajęła żadna 
inna forma działalności intelektualnej. Dla Coleta, More'a i Erazma mnich był 
obskurantem, a braciszek wyzyskiwał najgorsze zabobony ludowe. Odrodzona 
nauka klasyczna i bi-bli!jna Renesansu nie znalazła prawie oddźwięku w 
klasztorze. Praca fizyczna wśród mnichów wygasała, a życie ascetyczne, 
które poprzednio dawało im taki wpływ na podziwiający ich świat, nie było 
obecnie ani podziwiane, ani praktykowane. Od czasu do czasu zdarzały się 
brzydkie skandale zarówno w męskich, jak i żeńskich klasztorach, ale po 
większej części „zakonni" w przeddzień rozwiązania klasztorów prowadzili 
łatwy i wygodny tryb życia, pełen bezcelowej krętaniny, nie dając powodów do 
poważnego zgorszenia, ale też bez wyraźnej korzyści dla otaczającego ich 
świata. Od kilku pokoleń pobożne nadania nie szły już na klasztory, lecz na 
kantorie i inne cele. Liczba mnichów spadła w ciągu trzystu lat o jakieś 25 
procent i wynosiła około 7000 w czasie kasaty klasztorów. Już na lata całe 
przed zerwaniem z Rzymem ortodoksyjni biskupi i kardynałowie prowadzili 
akcję za zniesieniem klasztorów.
Wiele istotnie przemawiało za przeznaczeniem ich wielkich wyposażeń na 
inne cele publiczne, bardziej dostosowane do nowej epoki, a jeśli rozłam z 
Rzymem miał być trwały, trzeba było rozpuścić jego sługi. Nic jednak nie 
usprawiedliwiało gromadzenia nikczemnych oskarżeń opartych na 
niedostatecznych dowodach 2, ani mordu sądowego dokonanego na osobie 
opata z Glastonbury i kilku innych „zakonnych" po to, by przyśpieszyć wydanie 
ich majątków, pozwalając, aby nieomal wszystkie przeszły w ręce prywatne w 
zamian za chwilową jedynie pomoc dla skarbu.
Zakonników i starą religię wciąż kochano w Lincolnshire, York-shire i w 
hrabstwach na północnym pograniczu, gdzie kwitło jeszcze feudalne i 
średniowieczne społeczeństwo. Powstanie znane jako Pielgrzymka Łaski
(1536)(Pilgrimage oj Grace) było tego wynikiem. Henryk nie miał wojska z 
wyjątkiem niewielkiej przybocznej gwardii. Gdyby reszta kraju powstała albo 
nie chciała poprzeć króla, musiałby upaść
1 Co do tego zob. prof. Savine'a English Monasteries at the Dissolution (Clar. 
Press, 1909), s. 240-45 i 263-7. O angielskich klasztorach żeńskich zob. Power 
Mediaeval English Nunneries (1922). W średniowiecznej Anglii nigdy nie było więcej 
niż 2000 mniszek. O pomocy dla ubogich zob. wyżej, s. 347-348.
2 Żaden historyk nie odwołuje się do raportów komisarzy Henryka VIII po 
świadectwa o stanie klasztorów. Ale istnieje mnóstwo dobrych świadectw w 
wizytacjach biskupich tych klasztorów, które im podlegały. Zob. Tanner, 
Consitutional Documents s. 50-7, gdzie jest doskonałe streszczenie.
376


albo zmienić swą politykę. Jednak Londyn, południe i Anglia środkowa 
(Midlands) stanęły przy nim i burza minęła. Nie trzeba się dziwić tej postawie 
ludu: na długo przedtem nim król i szlachta powstała przeciw klasztorom, 
występowało przeciw nim chłopstwo i lud miejski w r. 1381, w St. Albans, 
Bury St. Edmunds i innych miej-scowośc:ach.
Reszta kościoła również nie czuła się powołana do stawania w tym sporze 
w obronie „zakonnych". Kler świecki od stuleci uważał mnichów i braciszków 
za swych rywali, którzy odbierali mu dziesięciny i opłaty, konkurowali z jego 
działalnością i odrzucali jurysdykcję jego biskupów. Ta rywalizacja pomiędzy 
dwiema częściami katolickiego kościoła w Anglii była w przededniu 
Reformacji równie silna, jak w poprzednich czasach, i fakt ten tłumaczy w 
dużej mierze to, co nastąpiło. Kosmopolityczne zakony, które były izolowane 
zarówno od kleru, jak i od bardziej postępowych kół świeckich, i oczekiwały 
poparcia z Rzymu, nie mogły w żaden sposób utrzymać się, kiedy duch 
nacjonalizmu podjął zdecydowanie budowę kościoła angielskiego.
W kościele tym biskupi zachowali swoje miejsce, mało zmienione co do 
formy i stanu prawnego. Łatwo im przyszło uznać króla zamiast papieża jako 
swego władcę, ponieważ od dawna przyzwyczaili się działać raczej jako słudzy 
królewscy niż papiescy. Typowym angielskim biskupem średniowiecza nie był 
Becket, lecz William z Wy-keham. Ich doświadczenie w administracji 
państwowej, ich czynna rola w parlamencie i Tajnej Radzie, przyzwyczajenie 
do kompromisu między rywalizującymi z sobą roszczeniami kościoła i Korony, 
wszystko to pomogło biskupom przystosować siebie i swój urząd do wielkiej 
przemiany. Ale opaci, a przynajmniej ich większość, stali poza życiem 
narodowym, gdyż niewielu z nich zasiadało w parlamencie, a rzadko który 
mieszał się do jakichś spraw poza interesami własnego klasztoru. Było więc 
rzeczą naturalną, że w nowożytnej Anglii znalazło się poważne miejsce dla 
biskupa, ale nie było żadnego dla opata. Zniknięcie owych opatów, którzy 
zasiadali obok biskupów w Izbie Lordów, pozostawiło stan duchowny w tej 
Izbie w mniejszości zamiast dawnej większości, co stanowiło zmianę o wielkim 
znaczeniu.
Henryk jako Najwyższa Głowa Kościoła przeprowadzał w dalszym ciągu 
reformę religii swych poddanych i w ten sposób dopełnił zerwania z Rzymem. 
Studiowanie prawa kanonicznego, owa więź intelektualna z Europą papieską, 
zostało zniesione1. Zaszły też zmiany
1 Pośredni efekt Reformacji stanowiło ograniczenie nie tylko niezależności sądów 
kościelnych, ale też zakresu ich jurysdykcji w zwykłych sprawach ży-
377


o charakterze bardziej dewocyjnym. W czasie posępnej i okropnej starości 
Henryk wprowadził w życie ideały, które przyjął od oksfordz-kich 
reformatorów w swej młodości, świeżej i szlachetnej; a czynił to z tym większą 
ochotą, że w ten sposób mógł przeciwdziałać wpływom mnichów, braciszków i 
„papistów" na masy. Kult relikwii, kult obrazów i handel odpustami, najmniej 
wybredne formy zabobonu ludowego i pobożnego szalbierstwa, które atakowali 
Colet i Erazm, zostały zlikwidowane ciężką ręką królewskiej władzy. W całym 
kraju zniszczono relikwie, zdjęto cudowne obrazy, a ich prymitywny mecha-
nizm pokazano ludowi, którego łatwowierność w ten sposób wyzyskiwano. 
„Dagon upada powszędy", mówili zwolennicy reformy; „Baal z Babilonu 
rozbity jest na kawałki". Świątynię i kult Thomasa Becketa, przez tyle lat 
główny ośrodek pielgrzymek angielskich, całkowicie i z łatwością zlikwidowano 
w tym nowym wieku, w którym o „świętym i błogosławionym męczenniku" 
mówiono jako o „buntowniku, który uciekł z królestwa do Francji i do biskupa 
Rzymu, żeby wystarać się o skasowanie zbawiennych praw".
Jednocześnie, pod wpływem Cranmera podjęto starania o stworzenie 
nowego rodzaju apelu do instynktów religijnych mas. Sam arcybiskup układał 
formuły modlitw w języku angielskim, które znalazły się w Modlitewniku 
(Prayer Book) za następnego panowania. Na razie jednak Henryk kazał 
duchownym recytować swym parafianom, a ojcom uczyć swe dzieci Modlitwy 
Pańskiej, Przykazań i Artykułów Wiary po angielsku. Nade wszystko za 
namową Cranmera nie tylko pozwolono na swobodną cyrkulację Biblii, ale 
nawet nakazano, aby znajdowała się w każdym kościele parafialnym. Wersja 
oparta na przekładzie Tyndale'a, szlachetnego uczonego i męczennika, oraz na 
innym tłumaczeniu, dokonanym przez jego mniej uczonego następcę, Milesa 
Coverdale'a, stała się znana - jak pragnął Tyndale - rzemieślnikom i „chłopcu 
co popędza pług". Angielska Reformacja, która zaczęła się jako atak 
parlamentu na opłaty kościelne, a w dalszym ciągu rozwijała się jako królewski 
najazd na dobra klasztorne, miała wreszcie znaleźć swą podstawę religijną w 
powszechnej znajomości Pisma Świętego, co było marzeniem Wiklefa. W ten 
sposób Reformacja zdobyła tę siłę, która oparła się prześladowaniom królowej 
Marii, kiedy to szewcy, sukiennicy i biedne kobiety chętnie oddawały się w 
ofierze sprawie nareszcie dla nich zrozumiałej.
Henryk otwarłszy tak szeroko tamy zabrał się następnie do oznaczenia 
granic przypływu. Niemiła postać jednej z późniejszych jego
ciowych. Na przykład procesy o zniesławienie i oszczerstwo stopniowo przeszły do 
sądów świeckich w epoce Tudorów i Stuartów. Zob. Holdsworth, III. 410-11, V. 205-6.
378


oblubienic, Anny Klewijskiej, którą Cromwell sprowadził z antypapieskich Niemiec, 
pomogła przypomnieć królowi, który też poważniej uwzględniał wymagania polityki 
europejskiej, że rzeczy posuwają się zbyt daleko, a przynajmniej zbyt prędko. 
Cromwell został ścięty (1540). Uchwalono już Akt Sześciu Artykułów przewidujący 
karę śmierci dla każdego, kto zaprzecza transsubstancjacji  (1539)lub potrzebie 
spowiedzi usznej i celibatu duchowieństwa. Powieszono jakiegoś człowieka w Lon-
dynie za to, że jadł mięso w piątek. Palenie protestantów odbywało się spokojnie 
dalej, ale bez nieprzyzwoitego pośpiechu. Latimerowi pozwolono wycofać się do 
życia prywatnego, lecz Cranmer pozostał arcybiskupem. Był to ruch wahadła, ale 
nie odwrót od poprzedniej polityki. Katarzyna Howard, piąta żona Henryka, była 
katolicką Anną Boleyn; miała te same wady i doświadczyła tego samego losu, co jej 
protestancki prototyp (1542). Katarzyna Parr, słynna z tego, że prze- żyła Henryka, 
wywierała łagodzący wpływ na politykę religijną, skłaniając się ostrożnie ku 
reformatorom.
Prawdę mówiąc, Henryk próbował zapobiec dalszej zmianie i za 
straszyć ludzi, którzy byli zbyt skłonni roztrząsać zagadnienia reli 
gijne - temat przynajmniej na razie ostatecznie rozstrzygnięty przez 
Jego Królewską Łaskawość. Tymczasem ludzie mogli czytać Biblię 
ł myśleć, co im się podobało, ale w milczeniu. Akt Sześciu Artykułów 
nie był niepopularny, albowiem w danej chwili poważna większość 
nie zaliczała się ani do „papistów", ani do protestantów, a nikt nie 
wierzył w tolerancję. Aktu nie stosowano rygorystycznie i regularnie. 
Henryk wciąż interesował się życzeniami ogółu swych poddanych, 
i w ostatnich latach swego panowania cieszył się lojalnym ich popar 
ciem przeciwko wrogim siłom cudzoziemskim. Jednak czasy musiały 
się zmienić i istnieją oznaki, że zastanawiał się on nad powzięciem 
dalszych kroków, kiedy został powołany przed jedyną duchową wła 
dzę, która była i nadal władna wezwać króla Anglii
	15
47.
NOTA (do s. 375).
ZAKONNICY   JAKO   WŁAŚCICIELE   ZIEMSCY
Leadam w swej szczegółowej analizie Wolseya Domesday of Enclo-sures 
z 1517 r. (I. s. 48-9, 263) dochodzi do wniosku opartego na statystyce, że 
„pozostawiając na uboczu kwestię, czy rugi na wsi były wynikiem działalności 
właśc:ciela ziemi, czy dzierżawcy, nie istniało jakieś większe zabezpieczenie 
przed rugami, jak to wyobrażały sobie późniejsze generacje, dla uprawiających 
grunty kościelne". Toteż nie można się dziwić, że podczas gdy jeszcze klasztory 
istniały, nie cieszyły się taką opinią „dobrych dziedziców", jaką uzyskały w 
retro-
379


spektywnym, sentymentalnym ujęciu. W Utopii T. More'a czytamy: 
„szlachetnie urodzeni i gentlemani, ba, nawet pewni opaci, a więc świątobliwi 
mężowie Boga, nie zadowalając się corocznymi dochodami i zyskami, jakie ich 
ziemie zwykle przynosiły przodkom i poprzednikom ... nie pozostawiają gruntu 
pod uprawę: wszystko grodzą na pastwiska; rozbierają domy; znoszą grody 
(=wsie), i nie pozostawiają nic prócz kościoła, z którego robią szopę dla owiec".
O temacie tym w całości zob. G. Baskerville English Monks and the 
Suppression of the Monasteries (Cape 1937) i Eynsham Cartulary, oprać, 
przez H. G. Saltera (Clarendon Press), zwłaszcza jego podsumowanie na s. 
XX. Zob. też Tawney Agrarian Problems in 16th Cen-tury, s. 382-3: A. 
Savine, English Monasteries an the Eve of the Dlssolution (Clarendon 
Press): A. H. Snape English Monastic Finances (Cambridge Press): Leadam 
Domesday of Enclosures (Royal Hist. Soc.): Tanner Const. Documents, s. 
50-7, i H. A. L. Fisher Political History, passim. Wszystkie te prace należy 
skonfrontować z kardynała Gas-ąueta Henry VIII and the English 
Monasteries. Ogólniejszy przegląd polityki majątkowej klasztornej i kościelnej 
w stosunku do chłopstwa w Europie w czasie średniowiecza znajduje się w G. 
G. Coultona Mediaeval Village (Cambridge Press, 1925) i Five Centuries of 
Re-ligion.


ROZDZIAŁ    IV
INTERLUDIA PROTESTANCKIE I KATOLICKIE. 
EDWARD VI (1547-1553) i MARIA I (1553-1558)
Cierpliwa zręczność Henryka VII i despotyczna siła Henryka VIII położyły 
fundamenty pod nowożytną Anglię. Przywrócono porządek, ujarzmiono 
możnowładców i ich służbę, rządy królewskie sprawowane za pośrednictwem 
Rady i parlamentu stały się rzeczywistością w każdym zakątku Anglii, a nawet 
Walii', utworzono Marynarkę Królewską, ustalono niezależność kraju od 
Europy świecką i duchowną oraz przeprowadzono laicką rewolucję w 
stosunkach między kościołem i państwem. Jednak wszystko to, pomimo że 
zostało dokonane, nie było dostatecznie zabezpieczone. Po śmierci Henryka 
VIII państwo znajdowało się w stanie ogromnego zadłużenia, pieniądz stracił 
na wartości, a spory religijne, które król na pozór stłumił gwałtownymi 
środkami, musiały na nowo wybuchnąć ze zwiększoną siłą. Dzieło Tudorów 
mogło ulec całkowitej ruinie, chyba że udałoby się rządzić parstwem w sposób 
zarazem skuteczny i tani, i chyba że znalez'ono by dla nowego kościoła 
państwowego jakąś formę możliwą do przyjęcia, która zapobiegłaby wojnie 
domowej prowadzącej do anarchii i kontrrewolucji. Zagadnienia te zostały 
ostatecznie rozwiązane przez Elżbietę, kobietę mądrą i poniekąd sceptyczkę. 
Ale w ciągu dwunastu lat, od zgonu jej ojca do wstąpienia jej na tron, rządy 
pozostawały w rękach głupców i awanturników, cudzoziemców i fanatyków, 
którzy wspólnymi siłami nieomal zburzyli dzieło monarchii Tudorów, i którzy 
faktycznie doprowadzili Anglię do poziomu trzeciorzędnego mocarstwa, 
szarpanego przez spory religijne, stanowiącego jedynie apanaże Hiszpanii na 
lądzie i morzu.
A jednak ten niesławny okres mimo wszystko dał pewne rezultaty. 
Stronnictwa religijne i punkty sporne zostały dokładniej określone. Okazało się, 
że kompromisowy przybytek wzniesiony przez
1 O   uregulowaniu  problemu  walijskiego   przez   Henryka   VIII,   zob.   niżej, s. 434-
435.
381


Henryka, taki, jakim go zostawił, nie nadawał się do stałego zamieszkania. Kraj 
musiał wybierać pomiędzy ponownym zjednoczeniem z Rzymem albo dalszym 
posuwaniem się w kierunku protestantyzmu. Jednocześnie opór narodowy 
wobec papieża utożsamił się w umyśle ludu z innym elementem - 
niezależnością wobec Hiszpanii. Modlitewnik za Edwarda i martyrologia 
protestancka z czasów Marii wyniosły Reformację angielską na nowy i wyższy 
poziom intelektualny i moralny i umożliwiły Elżbiecie w 1559 r. trwałe rozwią-
zanie problemu religijnego - czyn, którego jeszcze przed dwunastu laty żadna 
ludzka mądrość nie zdołałaby dokonać w chaosie zmieniających się i 
rzucających cień na Anglię poglądów.



Edward VI, syn Henryka VII i Joanny Seymour, miał dziewięć lat w chwili 
wstąpienia na tron (1547-53). Było to dziecko chorobliwe, umysłowo 
przedwcześnie rozwinięte, poważne i surowe, obdarzone wrażliwszym 
sumieniem niż jego ojciec, ale nie większą łagodnością serca. O ile wolno 
wypowiadać sąd o kimś, kto umarł nie mając jeszcze szesnastu lat, mógł on - 
żyjąc dłużej - przez nadmierną gorliwość zniszczyć Reformację, podobnie jak 
jego siostra przyrodnia Maria zaprzepaściła sprawę katolicyzmu. Za jego życia 
państwem kierowali w jego imieniu kolejno dwaj ludzie. Najprzód wuj jego 
Seymour, protektor * Somerset, porywczy idealista, a po nim John Dudley, 
hrabia Warwick i książę Northumberland, człowiek w ogóle pozbawiony zasad 
poza samolubną ambicją.
Jednak cd zupełnej jałowości panowania Edwarda uratowały dwie wybitne 
jednostki w życiu religijnym tego okresu. Pierwszą z nich był arcybiskup 
Cranmer, którego Modlitewnik, składający się głównie z jego przekładów z 
późnej łaciny na czystą angielszczyznę epoki Tudorów, łączył harmonijnie stare 
z nowym i przemawiał trafnie do temperamentu i. wyższych uczuć znacznej 
części ludności, która bez tego skupiającego ją łącznika mogłaby przejść do 
wzajemnie zwalczających się stronnictw. Odtąd kościół Anglii stał się już 
czymś więcej niż pozostałością po królewskiej i antyklerykalnej rewolucji: 
znalazł on to, czego potrzebę tak boleśnie odczuwał - własną określoną 
atmosferę religijną. Ostateczny triumf Modlitewnika nastąpił dopiero za 
panowania Elżbiety, jednak już za Edwarda odbył on swe pierwsze podróże po 
burzliwych falach opinii. Cranmer, bojaźli-wy i oportunistyczny przy stole 
obrad, skoro tylko w ciszy swej pra-
* Protektor - tutaj regent sprawujący władzę w czasie małoletności króla lub jego 
nieobecności.
382


cowni ujmował pióro w rękę, stawał się człowiekiem jakby natchnionym.
Zupełnie inny był jego przyjaciel, Hugh Latimer. Nie objął on na nowo 
godności biskupiej, z której za panowania Henryka musiał zrezygnować z 
powodu swego protestantyzmu, ale za Edwarda pozostał wolontariuszem 
Reformacji, niezależnym do tego stopnia, że mógł nawet wśród lordów Rady 
„wykrzykiwać przeciw chciwości". Wygłaszając kazania do obywateli w St. 
Paul's Cross, a w ogrodzie królewskim do dworzan, Latimer swymi prostymi 
nieoszlifowanymi naukami ustalił wzór owej angielskiej sztuki kanzodziejskiej, 
która w ciągu następnego stulecia wraz z Biblią i Modlitewnikiem dokonała 
nawrócenia ludu na protestantyzm.
Jednocześnie robił, co tylko mógł, aby zbrodnie królewskiej reformacji 
odkupić przez uczciwość, z jaką je potępiał. Panowanie Edwarda rozpoczęło 
się dokończeniem planu Henryka zmierzającego do obrabowania bractw i 
kantorii, pozornie w celu likwidacji „zabobonu" i płatnych modłów za zmarłych, 
ale w rzeczywistości wykraczającego znacznie poza te granice, aby nabić 
kieszenie dworaków świeżym łupom; szkoły związane ze zniesionymi 
korporacjami zostały z początku rozwiązane i nic wszystkie bynajmniej zostały 
później otwarte na nowo - już jako „grammar schools króla Edwarda". Dla 
Latimeru i jego współczesnych oświata stanowiła część religii - widział on, że 
bez oświaty protestantyzm nigdy nie zdoła zapuścić korzeni. Nauka, którą 
potem tak się chlubił kościół angielski, długi imponujący szereg teologów i 
uczonych od Jewela i Hookera po Westcotta i Horta - wszystko to były 
sprawy przyszłości, na razie zaś udziałowcy ziem, które należały poprzednio do 
fundacji kościelnych, „opychali się swym obfitym złodziejstwem", nie dbając o 
sposoby, jakimi do tego doszli.
„Szkół się nie utrzymuje - wołał Latimer - szkolarze nie mają uposażenia, 
urząd kaznodziejski chyli się do upadku. Ludzie zdobywają majątki i bogactwa 
dla swoich dzieci, ale zaniedbują przeważnie ten najważniejszy urząd. Dojdzie 
do tego, że będziemy mieli bardzo mało angielskiej teologii, co przywiedzie 
królestwo do zupełnego barbarzyństwa i naukę do całkowitego upadku. 
Zaprawdę nie wystarczy to, by nie dopuścić do zwierzchnictwa biskupa 
rzymskiego. Zwracam się tedy z supliką, abyście tyleż przeznaczyli na 
wyszukanie szkolarzy dobrego umysłu, synów biednych ludzi, którzy by 
sprawowali urząd ku zbawieniu, oraz gwoli ich wspomożeniu, ileście zwykli byli 
dawać na pielgrzymki, na msze żałobne, odpusty, i za dusze czyśćcowe".
Ponieważ liczni członkowie klas średnich nauczyli się tej nowej formy 
pobożności i dobrych uczynków, chciwość dworaków została w ciągu lat 
skompensowana, a kraj uratowany zarówno od „barbarzyństwa", jak i od 
„biskupa rzymskiego".
383


Pozwolono jednak wymknąć się wielkiej okazji do wyposażenia oświaty 
skonfiskowanymi majątkami, albowiem Anglia nie była wtedy ani 
demokratyczna, ani rozmiłowana w nauce.
Protektor Somerset pomimo protestów Cranmera popierał grabież bractw i 
kantorii przeważnie dla korzyści prywatnej; zapewnił również sobie udział w 
łupie, z którego wyrósł na wybrzeżu Tamizy pierwotny „Somerset House", zbyt 
książęcy jak na poddanego. Somerset dążył do zmonopolizowania w swoich 
rękach władzy nadmiernej jak na męża stanu, nie mającego za sobą monarchy 
dojrzałego i obdarzonego autorytetem, który by go popierał w razie buntu ze 
strony innych królewskich doradców. Niemniej jednak stanowił on jakieś 
dziwne połączenie pychy i pokory, egoizmu i czystego ducha społecznego. Był 
uczciwszy, bardziej ludzki i demokratyczny w swych sympatiach niż inni 
ówcześni politycy1. Wierzył w tolerancję zarówno w kościele, jak i w 
państwie. Zachęcił parlament do odwo-
  łania surowych praw (1547) z późniejszego okresu rządów Henryka, jak 
Statutu o Zdradach i Aktu Sześciu Artykułów. Pod jego wpływem parlament 
ulegalizował małżeństwo duchownych w odpowiedzi na ich petycję oraz wydał 
pierwszą edycję Modlitewnika Cranmera, który
 narzucono przez najłagodniejszy Akt o Jednolitości (1549) (Act of Untfor-
mitty), jaki kiedykolwiek uchwalił parlament Tudorów.
Somerset nie prześladował ani katolików, ani protestantów z powodu ich 
przekonań i pozwolił na swobodną dyskusję nad różnicami religijnymi. Jednak 
rezultat wypadł niezupełnie zachęcająco. Skoro tylko nacisk ciężkiej ręki rządu 
zelżał, stronnictwa religijne wszędzie skoczyły sobie do gardła. „Gorący 
czytelnicy ewangelii" z jednej strony, a „usunięci" zakonnicy, braciszkowie - z 
drugiej, stanęli na czele współzawodniczących tłumów. Burdy w kościołach i 
na ulicach z powodu sporów o usunięcie, czy też pozostawienie obrazów, 
odprawianie mszy czy odczytywanie Modlitewnika, kazania protestanckie czy 
katolickie procesje - wszystko to wydawało się wstępem do wojny domowej.
W Oxfordshire nastąpiły poważne zamieszki, zlikwidowane przez 
powieszenie księży. Północ pozostała dość spokojna, może dlatego, że tamtejsi 
katolicy jeszcze nie ochłonęli po surowych represjach, jakie dotknęły ich za 
Pielgrzymkę Łaski przed dwunastu laty. Tylko na
1 O niezwykle niskim poziomie ludzkości i przyzwoitości w minionych wiekach 
zapominają często polemiści, którzy osądzają przeszłość tak, jakby to była walka w 
nowoczesnych warunkach pomiędzy poprawnie zachowującymi się sektami i partiami 
obecnych czasów. W ostatnim roku panowania Henryka VIII lord kanclerz Wrictbesley 
i naczelny prokurator Rich Własnoręcznie przykręcali śruby narzędzi tortur podczas 
torturowania protestanckiej damy, Anny Askewe, chcąc w ten sposób zmusić ją do 
wyznań. Jej pogruchotane ciało przywiązano następnie do stosu w Smłthfield i 
spalono.
384


krańcach południowo-zachodnich wybuchło coś, co można by nazwać buntem 
religijnym. Kornwalijczycy wciąż jeszcze mówili swym starym narzeczem 
celtyckim i z dwóch mszy w nieznanych językach woleli dźwięk łaciny, do 
której przywykli, od „sztuki na Boże Narodzenie" - jak ją nazywali - po 
angielsku. Również w Dewonie powstało chłopstwo pod wodzą swych księży, 
ale marynarze ocalili z ich rąk ojca sir Waltera Raleigha, a obywatele Exeter 
gwoli protestantyzmu wytrzymali sześciotygodniowe oblężenie. Za panowania 
Elżbiety sąuires i nowemu klerowi powiodło się przekonać chłopów do 
poglądów, żywionych przez żeglarzy i mieszczan, i to właśnie w tym hrabstwie, 
które liczniej od innych miało walczyć na otwartym morzu z katolicyzmem.
Gdzie indziej liczne powstania miejscowe zakłócające protektorat 
Somerseta miały charakter agrarny, niereligijny. Czasy były złe, 
zdeprecjonowanie pieniądza przez Henryka VIII i wynikła stąd zwyżka i 
niestałość cen spowodowała wielkie trudności. Najgroźniejszy wybuch nastąpił 
w Norfolk, gdzie Reformacja była na ogół popularna, ale hodowla owiec 
nadmiernie rozwinięta przez właścicieli ziemskich na wspólnych gruntach 
wywoływała niezadowolenie. Uzbrojony lud pod swoim przywódcą Kettem 
zdobył Norwich i obozował pod jego bramami na Mousehold Heath (1549), 
słynnym w przyszłości miejscu kraj-obrazu angielskiego. Tam zarżnięto i 
spożyto 20 000 Bogu ducha winnych owiec! Nastrój był demokratyczny, 
podobny do ducha panującego wśród ludzi Johna Balia w 1381 r., bądź też 
wśród chłopów niemieckich, którzy powstali za czasów Lutra. Jednym z ich 
żądań było wyzwolenie pozostałych jeszcze villeinów - dążenie zaspokojone 
zresztą za panowania Elżbiety, która w sposób dla siebie charakterystyczny 
zmusiła wszystkich villeinów, jakich zdołała znaleźć w swych królewskich 
dobrach, aby kupili swą wolność za sowitą opłatą.
Jak wszystkie pozbawione pomocy powstania chłopskie, również i 
powstanie z 1549 r. zostało wkrótce stłumione przez klasy lepiej 
zorganizowane. Głównym rezultatem jego była reakcja na korzyść „silnego 
rządu" i upadek zbyt liberalnego Somerseta, który współczuł skargom ludu. Pod 
wpływem Latimera i stronnictwa reformy społecznej, znanego jako „ludzie 
wspólnoty" (Commonweolth's men) protektor próbował przedtem skłonić 
parlament do uchwalenia skutecznych statutów dla kontroli nad grodzeniem 
pól, ale jego członkowie wybrani na podstawie ówczesnego, ściśle 
ograniczonego prawa wyborczego 1 zbyt głęboko byli sami zaangażowani w 
tym interesie; to samo dotyczyło również wielu kolegów Somerseta w Radzie. 
Łatwo im było teraz przerzucić na protektora odpowiedzialność za powstanie 
Ketta i za podobne rozruchy w innych miejscach. Ponadto Somerset
1 Zob. s. 315. - o akcie z 1430 r., który ograniczył prawa wyborcze.
	385




zraził sobie potentatów z City, choć zdobył popularność u pospólstwa z 
londyńskich ulic. Miłość chłopstwa nie na wiele mu się przydała w walce o 
władzę. Połączenie stronnictw katolickiego i protestanckiego w Radzie 
doprowadziło do jego obalenia (1549), po którym wystosował szaleńczy apel do 
ludu, by powstał w jego obronie przeciwko „możnym".
Stronnictwo katolickie spodziewało się odnieść korzyści ze zmiany, do 
której dopomogło, jednak przekonało się, że zostało oszukane. Następca 
Somerseta, Dudley hrabia Warwick, a potem książę Nor-thumberland, nie miał 
własnych, szczerych poglądów religijnych, ale zdecydował się współpracować 
z protestantami, i Reformacja została poparta z większą siłą i mniej oględnie niż 
poprzednio. Somerset próbował tolerancji w kościele i państwie oraz 
współczucia dla ludu w kwestiach społecznych, ale dzięki klasom wyższym 
skończyło się to niepowodzeniem. Zachęcony opinią, która przeważyła w 
parlamencie, Dudley wznowił pewne drastyczniejsze metody Henryka VIII, ale 
tym razem w związku z dalej idącą doktryną protestancką. Co prawda nikt nie 
został skazany na śmierć z powodów religijnych z wyjątkiem Joan Bocher, 
która negowała człowieczeństwo Chrystusa, i jakiegoś Holendra, który 
zaprzeczał jego boskości. Jednak pewni czołowi katolicy zostali pozbawieni 
swych godności i uwięzieni.
Wydano ponownie Modlitewnik z protestanckimi poprawkami niemal w 
jego obecnej formie (1925 r.). Ponieważ luteranizm zasnął w ramionach 
niemieckich książąt, Strasburg i Szwajcaria stały się ogniskami protestanckiego 
zapału i skupiskami angielskich wygnańców religijnych, skąd obecnie wielu 
powróciło, aby dopomóc w pracy w kraju. W Anglii poczęto odczuwać 
powiew z ziem podalpejskich. Na razie to oddziaływanie napływało raczej od 
łagodniejszego Zwin-gliego z Zurychu niż od Kalwina z Genewy, jednak obaj ci 
reformatorzy byli demokratami, jak zresztą musiał nim być każdy, kto odwołuje 
się do Szwajcarów. Protestantyzm niemiecki stał się oficjalny i książęcy, ale 
protestantyzm szwajcarski czy to w Holandii, w Szkocji, czy też w Anglii 
zawsze starał się wzbudzić żywe poczucie religii wśród zwykłych ludzi. Przez 
to wprowadził on pożyteczny pierwiastek do reformacji angielskiej, która 
kroczyła niezależnym torem zbierając po drodze owoce z wielu starych i 
nowych drzew, ale nigdy nie wywołując zachwytu u nikogo poza obrębem swej 
ojczystej wyspy.
Wyniesienie Dudleya (1549-53), który w 1551 r. został księciem Northum-
berland, było niepopularne, jak na to zasługiwało. Był to szczytowy okres 
przekupstwa i chciwości wśród dworaków, a w ich władzy znalazł się cały 
kraj, gdyż nie było wówczas króla, który by ich trzymał w ryzach. 
Northumberland, człowiek samolubny, budował swe ambitne plany na 
niepewnej podstawie osobistego wpływu na umierającego chłopca, który 
uważał go za gorliwego protestanta. Ale poza sypialnią chorego króla ludzie 
wszelkich wyznań wkrótce poznali, że


386
 


Dudley jest fałszywy, niczym dźwięk złych monet wypuszczonych przez jego 
rząd. Protestanci z Londynu i Anglii wschodniej w równym stopniu go nie 
lubili, co katolicy z północy i zachodu.
W prowadzeniu wojny i w intrydze politycznej wykazał i zręczność, i 
odwagę, ale niewiele to mogło dopomóc do uratowania opinii człowieka 
pozbawionego zalet męża stanu, którym wszyscy się brzydzili. Nie miał on 
bowiem nawet umiejętności, umożliwiającej wielu politycznym awanturnikom 
zyskać powodzenie, a polegającej na zdobyciu choćby małej grupy osobistych 
zwolenników zdolnych do poświęceń, toteż w krytycznym momencie 
Northumberland znalazł się opuszczony przez wszystkich.
Przed śmiercią Edwarda VI zawiązał on śmiałą intrygę, by wykluczyć od 
tronu obie córki Henryka VIII, Marię i Elżbietę, a osadzić na nim daleką 
dziedziczkę, lady Jane Grey, własną swoją synową. Nakłonił umierającego 
Edwarda, budząc w nim obawy reakcji katolickiej w razie rządów Marii, do 
podpisania testamentu w tym sensie, a Radę tak sterroryzował, że udzieliła mu 
niejakiego poparcia. Intryga była dobrze wyreżyserowana, jednak Londyn i cała 
Anglia odrzuciła ją z pogardą, a sam Northumberland ochoczo wyrzucał w górę 
czapką wydając ochrypłym głosem okrzyki na cześć królowej Marii (VII.1553).
Nie uratowało go to od katowskiego topora na Tower Hill, po publicznym 
wyparciu się protestantyzmu równie nieszczerym, jak nieszczere było jego 
pierwotne przystąpienie do niego, i równie bezskutecznym dla jego celów, jak 
wszystkie sprytnie snute przezeń plany. Wizja Northumberlanda klęczącego na 
szafocie i na próżno rozglądającego się za odwołaniem wyroku, kupionym 
przez apostazję, a wreszcie schylającego się gwałtownie z gestem gniewnej 
rozpaczy, pozostaje w dramatycznym kontraście z pełną godności rezygnacją 
lady Jane Grey, skromnej i pilnej szesnastoletniej dziewczyny, którą 
Northumberland wpędził w fałszywą sytuację. Jej egzekucja w sześć miesięcy 
później wzbudziła w ludzie angielskim uczucia wręcz przeciwne tym, jakie 
wywołała śmierć jej teścia. Wykształcona jak wszyscy suwereni z domu 
Tudorów, ta łagodna znawczyni greki miała charakter doskonalszy niż najlepsi 
spośród nich: ale można powątpiewać, czy potrafiłaby dźwigać brzemię władzy 
królewskiej równie dobrze, jak Elżbieta.
Wskutek błędów i gwałtów swoich wrogów Maria rozpoczęła pa-nowanie 
w atmosferze ogólnego entuzjazmu, który roztrwoniła niemal tak prędko, jak 
Jakub II, kiedy poświęcił podobne początkowe pomyślne okoliczności na tym 
samym ołtarzu fanatyzmu. Ale jeśli cho-
387


dzi o charakter, Maria stała wyżej od Jakuba. Okazała ona w chwili 
niebezpieczeństwa wielką odwagę Tudorów i osobiście nie była mściwa; gdyby 
była sceptyczką albo nawet umiarkowaną w sprawach religii, mogłaby po 
latach być wspominana jako Maria Ludzka. Ale ciasne poglądy owej córki 
Katarzyny Aragońskiej wykształciły się w skrytym rozpamiętywaniu przez 
zaniedbaną dziewczynę krzywd matki i jej religii, a jednocześnie hiszpańskie 
pochodzenie matki przyciągało jej uczucia, niby fatalny magnes, ku Europie 
Południowej. Nie czuła dumy narodowej z powodu kraju, którym władała. 
Troszczyła się tylko o dusze Anglików i wierzyła, że będą bezpieczniejsze w 
rękach włoskich i hiszpańskich. Ze swej kaplicy tak mało widziała prawdziwą 
Anglię, jak jej chory brat ze swego łoża boleści. Pochłonięci studiami 
doktrynalnymi albo religijną ekstazą ani brat, ani siostra, nie dostrzegali wielkich 
zarysów tudorowskiej polityki, szerokich perspektyw pól ornych i pastwisk 
Anglii, zatłoczonych targów i dworów ani angielskich okrętów rzucanych na 
falach dalekich mórz; żaden instynkt nie podszepnął im, o czym codziennie 
myślą i czego potrzebują ci ich zajęci i szeroko rozproszeni poddani. A przecież 
ta wizja i ten instynkt stanowiły tajemnicę wszystkich pomyślnych rządów 
Tudorów, i nigdy nie opuszczały Elżbiety w czasie najpoufniejszych narad 
państwowych, w czasie jej modłów i studiów teologicznych, podczas audiencji 
udzielanych schlebiającym posłom zagranicznym, a nawet wobec najbardziej 
olśniewających faworytów.
Utożsamienie sprawy katolickiej z papieżem i Hiszpanią wkrótce pokryło 
chmurami pogodne niebo, jakie zdawało się świecić nad tą sprawą, gdy 
rozkrzyczani londyńscy terminatorzy witali Marię jako królową. Tego dnia 
sprawa protestancka kojarzyła się w umysłach ludzkich z gwałtem i 
niepokojem. Grabież bogactw kantorii, ciągłe rozruchy za panowania Edwarda, 
a przede wszystkim awanturnicza kariera Northumberlanda, zakończona 
zdradą i ukoronowana apo-stazją - wszystko to na jakiś czas uczyniło nowe 
wyznanie nienawistnym i zasługującym na pogardę w oczach zmiennej opinii 
publicznej licznych rzesz. Maria zyskałaby społeczeństwo i popularność, gdyby 
powróciła do religijnego kompromisu swego ojca, przywróciła łacińską mszę i 
po cichu paliła rocznie jakiś tuzin protestantów. Jeśliby ją zadowoliło, że Anglia 
na tym poprzestanie przynajmniej na jakiś czas, nie nastąpiłby w pierwszym, 
decydującym roku panowania Elżbiety taki nagły zwrot w kierunku herezji. 
Kiedy jednak Maria
   wbrew życzeniom swych poddanych uparła się zaślubić Filipa hiszpańskiego 
(1554), czyniąc przez to z Anglii czółno przywiązane do rufy wielkiego 
hiszpańskiego galionu, a następnie kiedy obstawała przy przy-
 wróceniu w kraju jurysdykcji papieskiej (1555), którą pomagali znieść Hen-
rykowi nawet Gardiner i Bonner, to dwukrotnie obraziła dumę narodową w 
sposób, na jaki nigdy nie pozwoliłby sobie jej ojciec ani
388


siostra. A gdy dla uwieńczenia dzieła spaliła w ciągu czterech lat 300 
protestantów (1555-58), stare wyznanie dzięki niej wydało się Anglikom wiarą 
obcą, niepatriotyczną, niespokojną i okrutną, a takie uczucia łatwiej wywołać, 
niż je wyplenić.
Powszechnie mówi się o „despotyzmie Tudorów", a jednak Anglicy nie 
pozostali nigdy „niemymi widzami" czynów swoich władców, jak Francuzi 
wobec postępków Ludwika XIV. Polityka Henryka VIII stale stykała się z 
powszechną opinią, a zwłaszcza z tymi jej odłamami, które miały 
reprezentantów w parlamencie. Za panowania Edwarda parlament odgrywał 
rolę niezależną, choć nie sprzyjającą interesom ludu, kiedy to rząd Somerseta 
doznał porażki usiłując przeprowadzić w izbach demokratyczne 
ustawodawstwo agrarne. Wreszcie powszechna aklamacja przekreśliła wolę i 
testament Edwarda VI i akcję ze strony Rady i przeszkodziła zastąpieniu linii 
Tudorów linią Dudleyów. Co mogłoby nastąpić z uwagi na to, że prowadzona 
przez Marię polityka uległości wobec Rzymu i Hiszpanii była sprzeczna z 
pragnieniami zarówno parlamentu, jak i ludu?
Parlament nie posiadał władzy konstytucyjnej, aby przeszkodzić królowej w 
zaślubieniu kogo zechce i petycja Gmin skierowana przeciw małżeństwu z 
Hiszpanem okazała się z tego powodu bezskuteczna. Powstanie w hrabstwie 
Kent pod wodzą Wyatta (1554) dało wyraz naro- dowej animozji do króla 
hiszpańskiego, jednak choć Wyatt zyskał popularność i sympatię, nie znalazł 
poparcia ludu, który bunt uważał za grzech czarów. Zgroza wobec zbrojnego 
powstania przeciw Koronie była silniejsza w Londynie i na południu niż na dzikiej 
północy i zachodzie. Zresztą Maria nie roztrwoniła jeszcze osobistej popular-
ności, jaką obdarzyła ją zbrodnia Northumberlanda. Protestancki Londyn 
odmówił przyłączenia się do sił Wyatta, kiedy przebiły się przez Fleet Street do 
Ludgate: Wyatt został pokonany, ujęty i stracony.
Wyatt zamierzał osadzić Elżbietę na tronie jej siostry. Ale młoda 
księżniczka nauczyła się już ostrożności z pewnych przykrych doświadczeń w 
dzieciństwie, które przekonały ją, że świat pełen jest podstępów. Jeśli chodzi o 
bunt Wyatta, niczego nie dało się jej dowieść, gdyż rzeczywiście była niewinna. 
Jej siostra nie była złą kobietą. Naród stał po stronie Elżbiety. Po długich 
tygodniach niepokoju w Tower, podczas których Renard, ambasador 
hiszpański, wielkim głosem domagał się jej krwi, została w końcu zwolniona ku 
trwałemu żalowi pewnych ludzi w późniejszych latach 1. Katolicki prałat
1 W pierwszym parlamencie za panowania Elżbiety John Story, czynny 
prześladowca za rządów Marii, „będąc w parlamencie przemawiał z wielką 
gwałtownością przeciwko projektowi ustawy, który został wniesiony, o przywróceniu 
Modlitewnika, i wypowiedział te słowa, «Za czasów królowej Marii często mówiłem do 
biskupów, że bardzo zajmują się obcinaniem gałęzi, a ja
389


i mąż stanu, Gardiner, choć sprzeciwiał się hiszpańskiemu małżeństwu, chciał 
wykluczyć Elżbietę od dziedziczenia tronu, ponieważ wątpił w szczerość jej 
pobożności, gdy klęczała podczas mszy. Jednak parlament ochraniał jej 
uprawnienia, a w sprawie następstwa tronu jego prawa konstytucyjne były 
niezaprzeczone, toteż wola parlamentu przeważyła. Lud i parlament stanęli po 
stronie Elżbiety przeciwko hiszpańskiemu ambasadorowi i katolickiemu 
biskupowi. Ona w milczeniu zanotowała sobie w pamięci, gdzie leży jej siła.
Mając Filipa hiszpańskiego jako męża zakochanej królowej, Anglia  przez trzy 
lata była wasalem wielkiej monarchii hiszpańskiej *(1555-58.). Dopóki Maria 
żyła i kochała, trzeba było odłożyć na bok wszelką myśl o polityce 
przeciwstawiającej się gdziekolwiek Hiszpanii wraz ze wszelką nadzieją handlu z 
Ameryką - czego Filip stanowczo odmawiał swym wyspiarskim poddanym - i z 
wszelakimi marzeniami o kolonizacji albo potędze morskiej. Warunki 
królewskiego małżeństwa były dla Anglii w najwyższym stopniu krzywdzące, a 
poseł wenecki oświadczył, że Maria nie pragnie niczego innego, tylko zrobić 
Hiszpanów panami jej królestwa. Jedynie rewolucja lub śmierć królowej mogła 
otworzyć Anglii drogę do wolności i wielkości, która ją czekała na morzu.
     Następny krok stanowiło ponowne połączenie się z Rzymem (1555). Pa-
nowanie Edwarda przekonało biskupów Gardinera i Bonnera, że katolicyzm nie 
może się czuć bezpieczny pod supremacją królewską, a Maria jako córka swej 
matki zawsze była „papistką". Nowy parlament ustąpił pod naciskiem Korony i 
Tajnej Rady, narzucając jednak ograniczenia i warunki, które mocno drażniły 
pobożną królowe. Był to rzeczywiście nędzny kompromis. Sprawy wiary i 
jurysdykcję duchowną oddano z powrotem Rzymowi, ale korzyści materialne 
rewolucji świeckiej zachowano w całości. Tytuły prawne na majątki klasztorne, 
dziesięciny oraz wszelką własność kościelną, która znalazła drogę do skrzyń 
świeżo upieczonych gentlemanów, miały tam leżeć nienaruszone, a za to 
ustąpiono królowej co do papieskiej jurysdykcji, zaś wznowione prawa 
przeciwko herezji pozwalały sądom duchownym i Tajnej Radzie palić żywcem 
wierzących protestantów wedle swego upodobania. Podczas gdy łatacze 
obuwia i duchowni umierali w męczarniach za swą wiarę, żaden z wysoko 
urodzonych w kołach
chciałem, żeby wyciąć korzenie: i gdyby to uczynili, ten pomysł teraz nie wchodziłby w 
rachubę», a przez to w sposób jak najbardziej zdradziecki miał on na myśli zniszczenie 
naszej drogiej i suwerennej pani, królowej Elżbiety. A słysząc te słowa wobec takich 
widzów i w tak gwałtowny sposób wypowiedziane, nie było uczciwego i szczerego 
serca, które by słuchając go nie zostałoby przejęte wstrętem do niego". State Trials i 
Strype, I. I. 115.
1 W 1556 r. Filip został królem Hiszpanii po swym ojcu Karolu V.
390


świeckich nie ucierpiał za panowania Marii. Świeccy użytkownicy „wielkiej 
grabieży" podporządkowali się obrzędowi mszy, aby tylko uratować swe skóry 
i majątki. Jednakże zaczęli rozumieć, że jedno i drugie byłoby bezpieczniejsze 
przy gruntownej zmianie systemu. ,.Niech Bóg chroni księżniczkę Elżbietę" 
stało się modlitwą wielu sąuires, marzących o tym, co nadejdzie. Poseł 
wenecki pisał do swego kraju, że „z wyjątkiem nielicznych najpobożniejszych 
katolików, z których nikt nie ma poniżej 35 lat, cała reszta wyrzeka się na 
pokaz swego wyznania, ale właściwie nie powraca do wiary katolickiej". 
Sposobność, jaką stworzyła działalność państwowa Marii dla umocnienia starej 
religii, została stracona przez brak należytego odrodzenia religijnego, które by 
podtrzymało dawną wiarę wśród wzrastającego pokolenia.
Kiedy parlament Marii zgodził się przywrócić prawa przeciw hę- rezji, tym 
samym usunął Anglików spod własnej opieki i oddał ich w ręce sądów 
duchownych i Tajnej Rady, wybranej przez Marię (1555). Nie ulega wątpliwości, 
że czyniąc to członkowie izb spodziewali się takiej umiarkowanej dawki 
prześladowań, jaką kraj aprobował za Henryka. Za panowaniu Edwarda, 
pomimo wszystkich jego błędów, nie widywało się nieomal zupełnie ognia i 
wiązek chrustu, toteż wstrząs był tym więjkszy, kiedy w ciągu niespełna czterech 
lat spalono około trzystu mężczyzn i kobiet (1555-58). Prześladowcy grubo się 
prze-rachowali co do reakcji opinii, na co bywają narażeni uczciwi fanatycy. Za 
tę fatalną politykę odpowiedzialni byli sama Maria i jej doradcy kościelni, Pole i 
Bonner, a w mniejszym stopniu również Gardiner, który zmarł w jej początkach. 
Bystrzy i przebiegli Hiszpanie, troszczący się głównie o niewypuszczenie Anglii 
ze swych rąk, na próżno ostrzegali Marię, że palenie protestantów przyczynia się 
do utraty jej popularności. Wprawdzie sami Hiszpanie w Niederlan-dach palili i 
grzebali heretyków dziesięć razy szybciej, ale w Anglii jak dotąd nie było wojsk 
hiszpańskich, niech tedy Maria ma się na baczności. Jednak w tej sprawie nie 
słuchała ona nawet swego małżonka, czyż bowiem nie słyszała głosu samego 
Boga?
Prałaci, którzy ją zachęcali do tego zgubnego postępowania, należeli do 
Anglików starszego pokolenia i nie uświadamiali sobie, że obecnie już nie 
można wskrzesić katolickiego zapału, by poprzeć rząd w czymkolwiek poza 
polityką działania na zwłokę. Nie zdawali sobie też sprawy z zapału 
protestanckiego, utajonego w prostym ludzie: zapału, który prześladowanie 
ujawniło i przekształciło w wielką siłę polityczną mającą decydować o 
przyszłości kościoła i państwa. Partia reformatorska taka, jaką znali Maria i jej 
doradcy w ciągu całego ich życia na dworze, składała się z ludzi 
interesownych, koniunkturalnych, w najlepszym razie uczciwych 
erastiańczyków i chętnie dostosowujących się do wyznania władcy. Całkiem 
odmienny opór
391


.
ludu, jaki napotkali teraz katolicy, był jakby ukrytą rafą, o którą rozbiła się ich 
sprawa w sposób absolutnie nie do naprawienia l.
Przerachowali się oni również nie uwzględniając bardziej ludzkich uczuć, 
jakie powoli budziły się wśród angielskiego ludu. Powtarzający się widok 
długich mąk, dobrowolnie znoszonych, a celowo zadawanych, mniej raziły ludzi 
w średniowieczu. Za panowania Marii budziło to coś podobnego do litości i 
gniewu, jakie tego rodzaju widowiska wywoływałyby w dzisiejszych czasach. 
Ów rodzący się humanitaryzm wprowadził ludzi na pierwszy odcinek drogi, 
wiodącej ku tolerancji. Po raz pierwszy w Anglii stworzył on nastrój przeciwny 
skazywaniu ludzi na śmierć za ich poglądy religijne, co wywarło znaczny 
wpływ na praktykę późniejszych rządów.
W rękach zdolnych propagandystów jak John Fox pamięć o męczennikach 
zrodziła nienawiść do kościoła rzymskiego, która okazała się jedynym stałym 
elementem opinii angielskiej w ciągu nadchodzących stuleci walk domowych i 
religijnych. Przez następne lata, a nawet dłużej, Księga Męczenników (Book 
of Martyrs) Foxe'a w kościołach parafialnych leżała często obok Biblii: czytał 
ją na równi anglikanin i purytanin w epoce, kiedy stosunkowo niewiele było 
innych rzeczy do czytania, a istniało głębokie i szeroko rozpowszechnione 
zainteresowanie religią.
Większość ofiar rekrutowała się z Londynu (1555) lub hrabstw okolicznych 
i większość należała do prostego ludu. Ale Latimer umierał tak, jakby pragnął, 
rozpalając pochodnię własnej, jasnej pewności, oświecać bardziej złożone i 
niepewne poglądy innych. W wieku pomieszanych zarządzeń, poplątanych rad i 
kompromisu on to właśnie trzymał się prostej drogi, którą Anglicy nowej ery 
potrafili zrozumieć i naśladować. Przykład Cranmera miał równą choć 
odmienną siłę, bo Cranmer należał do wątpiących, który w końcu poszedł właś-
ciwą drogą. Twierdził on uczciwie, że Korona powinna decydować o religii w 
Anglii. Miał tedy być posłuszny Marii czy też bronić własnych przekonań? Był 
to naprawdę trudny wybór dla przeświadczonego erastiańczyka, który stał się 
również wierzącym protestantem. Rzymscy katolicy mogli mieć podobne 
trudności jedynie wtedy, gdyby papież stał się heretykiem. Nic dziwnego, że ta 
bojaźliwa natura wahała się i wyparła w obliczu okropnej śmierci. Dziwniejsze, 
że w końcu tak jasno ujrzał swą drogę i dłoń, która podpisała wyparcie się swej 
wiary, trzymał w ogniu tak długo, aż się spaliła (1556).
1 Rosnącego znaczenia i nastrojów protestantyzmu dowiódł fakt, że trzeba było 
pozbawić beneficjów aż 2000 duchownych spośród jakichś 8000. Kiedy Elżbieta z 
powrotem przekształciła kościół na protestancki, liczba księży, których pozbawiono 
prebend jako zatwardziałych rzymskich katolików, była dużo mniejsza.
392



3
93
Czyżby ludzie ówcześni mieli system nerwowy mniej wrażliwy niż my, czy też 
siła umysłu uczonego mogła tak zatriumfować nad bólem fizycznym? W tym 
wspaniałym geście odrodził się kościół Anglii.
Zdobycie przez Francuzów Calais w wojnie, prowadzonej przez Anglię dla 
przypodobania się Hiszpanii (I.1558), zresztą prowadzonej bardzo źle, 
powiększyło ciężar niepopularności Marii. A jednak utrata tego ukochanego 
przyczółka na ziemi francuskiej, choć upokarzająca dla dumy narodowej, była 
ukrytym dobrodziejstwem dla wyspy, której przyszłość nie leżała na 
kontynencie Europy.
Ostatecznie bezdzietna, znienawidzona przez naród, lekceważona przez 
męża, którego względy zwracały się już ku jej siostrze, bo ta musiała ją przeżyć 
i odziedziczyć tron, pełna obawy, że Elżbieta prędko zniszczy dzieło przez nią 
dokonane dla Boga, najuczciwsza z dynastii Tudorów, ale mająca najgorszych 
doradców, odwróciła się od wszystkiego, by umrzeć (17.XI.1558). Nigdy przez 
całe stulecia nie znajdowała się Anglia w smutniejszym stanie; kraj nie tylko był 
źle rządzony i okryty niesławą w pokoju i wojnie, bez broni lub przywódców, 
jedności ducha, ale też w zasadzie stanowił jakby apanaże imperium 
hiszpańskiego. Z nadzieją aż nadto podobną do rozpaczy ludzie zwrócili się 
żarliwie ku młodej kobiecie, aby ich ratowała, ku trzeciemu i ostatniemu 
potomkowi Henryka, spośród których dwojgu nie udało się zaradzić ich 
potrzebom; przez osobliwy traf w historii żaden doświadczony mąż stanu ani 
słynny wódz w całej Europie nie nadałby się lepiej od tej młodej kobiety, by z 
powrotem doprowadzić Anglików do harmonii i pomyślności i powieść ich 
naprzód na nowe pola chwały.


ROZDZIAŁ   V
POSTĘPOWANIE  I   CHARAKTER  ELŻBIETY.   ELŻBIETANSKIE 
UREGULOWANIE SPRAW KOŚCIOŁA. HISZPANIA I FRANCJA. 
REFORMACJA SZKOCKA I PRZYSZŁA WIELKA BRYTANIA. 
POWSTANIE EARLÓW I KONIEC FEUDALIZMU W ANGLII
W ciągu minionych stuleci różne siły powoli kierowały Anglików w stronę 
narodowej czy patriotycznej koncepcji obowiązków człowieka wobec 
społeczeństwa, zamiast owego posłuchu dla kosmopolitycznych zakonów ł 
korporacji, wpajanego przez kościół katolicki i zobowiązania feudalne. Do sił 
wytwarzających poczucie narodowości należały: angielskie Common Law, 
pokój królewski i sądy królewskie, częste obcowanie z sobą przedstawicieli 
odległych hrabstw ł miast w radzie narodowej, jaką był parlament; nowy 
przemysł sukienniczy oparty na organizacji raczej narodowej niż municypalnej, 
nowa literatura i nowy język wspólny dla całej Anglii. Wreszcie działalność 
monarchii Tudorów obaliła lub zdeprecjonowała wszelkie rodzaje lojalności, 
jakie wtrącały się między jednostkę a państwo, tak jak protestantyzm zmierzał 
do wyeliminowania wszystkiego, co stało między jednostką a Bogiem. Okres 
elżbietański jest zarazem intensywnie narodowy i intensywnie 
indywidualistyczny.
Wprawdzie Maria usiłowała przywrócić rządy kosmopolitycznego kościoła, 
który w swoich nabożeństwach używał obcego języka, znajdował źródło swego 
autorytetu poza Alpami, był zorganizowany na łacińskich i cezariańskich 
zasadach rządzenia, różniących się znacz-rie od narodowej i parlamentarnej 
organizacji, jaką angielskie koła laickie rozwijały przy prowadzeniu swych 
świeckich spraw. Przywrócenie przez Marię poprzedniego stanu rzeczy 
zostało mile powitane przez pokaźny odłam społeczeństwa oraz na poły 
feudalne społeczeństwo Anglii północnej, jednak było ono nadal niepopularne 
wśród londyńczyków, wśród ludności żeglarskiej i wśród bardziej 
przedsiębiorczych sguires, którzy utrzymywali najżywsze kontakty z rosnącą 
klasą średnią; ci ludzie nie życzyli sobie, by im dykto-
395


wał ich przekonania i nadzorował ich życie kler, a już najmniej zamorskie 
zakony.
Z pomocą tych elementów, reprezentowanych w Izbie Gmin, Elżbieta już w 
pierwszym roku swego panowania odbudowała zwierzchnictwo narodowego 
laickiego państwa z narodowym Kościołem, zobowiązanym na zaszczytnych 
warunkach do służby wobec tego państwa. Resztę życia strawiła na ostrożnym 
dostosowywaniu przyzwyczajeń całego narodu do tej nowej organizacji i na jej 
obronie przed krajowymi malkontentami i zagranicznymi napastnikami. Przez 
wiele lat niebezpieczeństwa zdawały się być większe niż szansę powodzenia, 
dopóki nie wyrosło nowe pokolenie wychowane na Biblii i Modlitewniku a 
nauczone lojalności w stosunku do królowej. Konflikt ostatecznie zamienił się 
w wojnę morską z Hiszpanią jako głową reakcji katolickiej w Europie i jako 
monopolistą dróg oceanicznych do Nowego Świata. W ogniu tej walki 
dokonało się przetopienie cywilizacji angielskiej w jej formę nowożytną, 
zarazem wyspiarską i oceaniczną, odmienną od cywilizacji kontynentalnej, 
której część stanowiła od czasów podboju normandzkiego. Nie tylko została 
stworzona nowożytna Anglia, ale także zarysowała się przyszłość Wielkiej 
Brytanii. Konieczności walki z katolickimi mocarstwami kontynentu o 
niepodległość wyspy położyły kres długiej nie-przyjaźni między narodami 
Szkocji i Anglii, a jednocześnie te same przyczyny podyktowały bezlitosny i 
fatalny w skutkach podbój katolickiej Irlandii.
Wśród elżbietańskich Anglików zarówno na lądzie, jak i na morzu, 
indywidualizm stał się sprzymierzeńcem nacjonalizmu na warunkach 
wzajemnej swobody i równości; bowiem państwa narodowego nie stać było na 
opłacanie armii i biurokracji dla podporządkowywania jednostki swej woli, jak 
w późniejszych czasach czyniły Francja i Prusy. Ubóstwo państwa 
elżbietańskiego tłumaczy wiele jego najgorszych niepowodzeń i 
najnikczemniejszych wybiegów, ale jednocześnie niemało jego wielkich zasług i 
najszlachetniejszych postaw. Królowa, której dochód w czasie wojny nie sięgał 
pół miliona funtów rocznie, musiała z konieczności być „skąpa"; skoro jednak 
jej poddani nie chcieli płacić podatków, by zapewnić jej należyte zaopatrzenie, 
gotowa była apelować do ich lojalności, ażeby z samej tylko miłości staczali dla 
niej bitwy i tracili swe siły w jej służbie. Dużo chętniej też oddawali królowej 
swe życie i uczucia niż brzęczącą monetę. Co do reszty - wielkim jej celem, 
określonym w poemacie politycznym, który sama napisała1, było „na-
1 „Nic Córa Sporu nie zyska, co także sieje niepokój, Tam, gdzie 
rząd dawniej nauczył, by cichy krzewił się pokój" „Córa Sporu" - to 
Maria, królowa Szkotów.
396


uczyć, by cichy pokój się krzewił", aż wreszcie ludzie poczęli cenić życie swej 
królowej, gdyż oznaczało ono pokój i pomyślność w kraju, podczas gdy 
sąsiednie narody płonęły w ogniu wojen religijnych. Wielu spośród tych, którym 
nie podobał się jej kościelny kompromis jako zbyt protestancki albo za mało 
protestancki, przyjmowało go jednak jako warunek spokojnych rządów, co w 
wieku rywalizujących ze sobą fanatyzmów wydawało się, a może i było, 
cudem sztuki rządzenia.
Kiedy Elżbieta mając lat dwadzieścia pięć została królową (XI.1558), 
Anglia nie była w stanie oprzeć się obcemu najeźdźcy. Nie tylko dzieliły ją 
zażarte spory religijne, takie jakie otworzyły współczesną Francję 
cudzoziemcom, ale nadto była przez kilka lat traktowana jako apa-naże 
Hiszpanii; jej kredyt finansowy, jej magazyny wojenne i siły zbrojne znajdowały 
się w najgorszym stanie i jeżeli istnieli jacyś ludzie, zdolni kierować krajem w 
pokoju i wojnie, wyszukanie takich ludzi spadało na barki tej młodej kobiety. W 
ambasadzie hiszpańskiej krążyły pogłoski, iż „człowiekiem przyszłości" ma być 
sir William Cccii, polityk wywodzący się z rosnącej średniej klasy, drobnej 
szlachty ziemiańskiej, w głębi serca zatwardziały heretyk, tym nie-
bezpieczniejszy, że nic był zelantem, ale podobnie jak sama Elżbieta uważał, iż 
życie warte jest mszy.
A jednak Filip, król Hiszpanii, zaakceptował wstąpienie na tron nowej 
królowej i popierał ją przez całe lata, nawet gdy sprawdziły się jego najgorsze 
obawy co do jej poczynań w sprawach religijnych. Albowiem następnym z 
kolei dziedzicem tronu angielskiego była Maria królowa Szkotów, wprawdzie 
gorliwa katoliczka, ale zaślubiona delfinowi Francji. Przez całe panowanie 
Elżbiety ta właśnie rywalizacja dwóch wielkich mocarstw katolickich, Francji i 
Hiszpanii, ratowała heretycką wyspę przed podbojem, aż wreszcie ta stała się 
zbyt silna, aby ją zdobyć. Żadna z rywalek nie mogła pozwolić na opanowanie 
Brytanii przez drugą. Bunt Niderlandów przeciwko Hiszpanii oraz wojny 
religijne we Francji były dalszą gwarancją bezpieczeństwa i Elżbieta często 
posyłała ludzi i pieniądze dla podtrzymania obu tych ruchów. Ale w pierwszych 
latach jej panowania Niderlandy nie podniosły jeszcze otwartego buntu i jej rola 
polegała wciąż na przypochlebianiu się Filipowi. Czyniła to podtrzymując 
nadzieję, że wyjdzie za mąż za niego albo za kogoś przezeń wybranego, choć 
w rzeczywistości nie miała zamiaru wiązać sobie takiej pętli na szyi.
Mimo że bardzo zależało Elżbiecie na dobrych stosunkach z Hiszpanami, 
nigdy nie pozwoliła ich ambasadorowi powiedzieć, że w ja-
397


kimkolwiek stopniu zawdzięcza swe życie, wolność lub tron życz 
liwości, jaką wobec niej okazał jego władca pod koniec panowania 
Marii. Wszystko, co posiada, zawdzięcza - tak mówiła - narodowi 
angielskiemu. Jeśli to nie było prawdą, to w każdym razie stano 
wiło tę część prawdy, która miała największe znaczenie. Był to jeden 
z owych przebłysków szczerości, jakie tak często przedzierały się 
przez chmury czczych i zwodniczych słów, którymi Elżbieta lubiła 
okrywać swe prawdziwe myśli i cele. Co prawda, kłamała czasem 
dla rozrywki raczej niż w nadziei oszukania kogoś, np. kiedy po 
wiedziała posłowi Hiszpanii, że „chciałaby być mniszką, mieszkać 
w celi i odmawiać pacierze od rana do nocy", na co jedynym jego 
komentarzem były słowa: „ta kobieta jest opętana przez sto tysięcy 
diabłów".	
Wstępując na tron chełpiła się przed własnym ludem, że jest „tylko 
Angielką". Matka jej nie była żadną zagraniczną księżniczką, lecz angielską 
flirciarką, a ojciec, twórca angielskiej marynarki i angielskiej niezależności 
religijnej, miał szósty zmysł, dzięki któremu rozumiał lud angielski nawet w 
najstraszliwszych napadach tyranii. Odziedziczyła zatem wiele po obojgu 
rodzicach, lecz najwięcej po ojcu i ambicją jej było kroczyć jego śladami. Jeżeli 
odziedziczyła też próżność i kokieterię swej matki, to ostrzeżeniem dla niej był 
los tej matki, a własne gorzkie doświadczenia z lat dziewczęcych, - niełaska, 
więzienie, groźba śmierci - nauczyły ją, podobnie jak później Fryderyka 
Wielkiego, że prywatne uczucia i namiętności nie istnieją dla książąt. 
Korzystała z każdej lekcji, jaką jej dały przeciwności życiowe, i swej rywalce 
pozostawiła w udziale utratę świata dla miłości1.
Była w Elżbiecie pewna twardość i szorstkość charakteru może konieczna 
w jej straszliwie trudnym zadaniu życiowym. Jako osoba prywatna byłaby 
Elżbieta chyba niemiła, może nawet niezbyt godna podziwu. Ale samotna na 
tronie znała wszystkie sposoby, aby zdobyć uwielbienie swego dworu i ludu. 
Nie przestając być kobietą i kochając życie w całej pełni, podporządkowała 
wszystko celom państwowym. Uczoność jej czyniła ją drogą dla 
uniwersytetów, odwaga - dla żołnierzy i żeglarzy. Jej kokieteria stała się 
środkiem, za pomocą którego utrzymywała arystokratów i dworzan każdego na 
swym miejscu i wyciągała z nich ostatnią uncję osobistego poświęcenia w 
służbie publicznej. Królewska dłoń mogła pieścić szyję Leice-
1 Być może, choć nie jest to pewne, że Elżbieta wiedziała o swej niezdolności 
rodzenia dzieci i nigdy nie miała prawdziwego zamiaru wyjścia za mąż ani ochoty do 
przekroczenia granic flirtu. Byłoby to dla niej charakterystyczne: strzec tego wielkiego 
sekretu politycznego przed wszystkimi - nawet przed Cecilem.
398


stera, ale sprawy wielkiej polityki powierzano jego rywalowi Ceci-lowi. A 
Cecil również może tym lepiej jej służył, że odczuwał przykry skurcz strachu na 
myśl, iż zaślubi ona bezwartościowego intryganta Leicestera, który, choć 
czasami pozował na opiekuna stronnictwa purytańskiego, zaofiarował się 
Filipowi, iż przywróci panowanie rzymskiego kościoła w Anglii, jeśli Hiszpania 
zapewni mu małżeństwo z Elżbietą. Jej zamiłowanie do polowania i tańca, do 
masek, widowisk i ostentacji służyły do umocnienia szerokiej popularności, 
która stanowiła jej największą siłę; jej wystąpienia i podróże po całym kraju, 
które ogromnie lubiła, nie były nudnymi formalnościami, ale dziełami sztuki 
wykonywanymi przez wielką aktorkę, wkładającą w swą rolę całe serce; były 
duchowymi kontaktami między księżniczką a kochającym ją narodem.
Jej mowy do parlamentu różniły się bardzo od oficjalnych „mów 
tronowych" naszej nowoczesnej konstytucji. „Chociaż jestem kobietą", 
powiedziała deputacji obu izb, która przyszła nalegać o ure-gulowanie sprawy 
następstwa tronu, „posiadam odwagę odpowiednią memu stanowisku, równie 
dobrą jak miał mój ojciec. Jestem waszą namaszczoną królową. Nigdy nie 
będę gwałtem przymuszona do zrobienia czegokolwiek. Bogu dziękuję, że 
posiadam takie cechy, iż gdyby mnie wypędzono z królestwa w jednej 
spódnicy, potrafiłabym żyć w każdym miejscu w chrześcijaństwie".
Powiadają, że mężczyźni na wysokim urzędzie wyczerpują się w ciągu 
niewielu lat, a nawet miesięcy: ta bohaterska kobieta była swym własnym 
premierem podczas wojny i pokoju przez czterdzieści pięć lat, których 
większość obfitowała w niebezpieczeństwa zarówno dla państwa, jak i dla jej 
bardzo zagrożonego życia. A przez cały ten czas nie była zdrowa - cierpiała, 
ulegała nastrojom, kaprysom i atakom nerwowym, które nią wstrząsały, ale 
nigdy nie zepchnęły z wytkniętej drogi. Może to prawda, że miała zimne serce, 
lecz było to serce ze stali.
Choć mówiła, iż jest „tylko Angielką", posiadała najszersze wykształcenie, 
jakie mogła dać nowożytna i starożytna Europa. Przemawiała po grecku i po 
łacinie do uniwersytetów w Oksfordzie i Cambridge, a płynną włoszczyzną do 
rodaków Machiavelli'ego. Jej wrogowie mogli nazywać ją ówczesnym 
zwrotem „Inglese Italianata", chociaż nigdy w swym długim życiu nie 
opuszczała brzegów angielskich. Wpływ na nią mieli heretycy włoscy, tacy jak 
Vermigli i Ochino, bardziej filozofowie niż zelanci. Była dzieckiem Renesansu 
raczej niż Reformacji, o ile jeszcze można było rozróżnić te dwa prądy. 
Podchodziła do religii w nowoczesnym duchu Coleta i Erazma; jednak w dwa 
pokolenia po ich epoce dla umysłu o ich dyspozycjach Rzym jezuitów był 
wstrętny, a transsubstancjacja niewia-rogodna. Mało też pociągał ją kościół 
genewski ze swym uzurpo-
399


waniem dziedziny państwowej i demokratycznym republikanizmem. 
Wprawdzie do jej następcy należy powiedzenie „Nie ma biskupa, nie ma i 
króla", ale ona również tak myślała i działała w tym duchu o wiele wcześniej.
Sceptyczna i tolerancyjna w epoce rosnącego fanatyzmu, uczuciowo 
całkowicie Angielka, ale z wykształcenia Europejka, urodziła się i wychowała 
po to, by przywrócić kościół anglikański i uniknąć wojny religijnej przez mądry 
kompromis między katolicyzmem i protestantyzmem, który miał pozostawić 
władztwo nad wyspą w rękach Korony i ludzi świeckich. Działalność swą 
uważała za wznowienie polityki swego ojca, ale zmienione czasy domagały się 
szerszego dopływu protestantyzmu, ponieważ propagandę jezuicką oraz 
kopijników i marynarzy hiszpańskich można było zwalczyć jedynie przy pomocy 
ludzi, którzy uważali papieża za Antychrysta, a mszę za obrzydliwość. 
Przywrócony Modlitewnik Cranmera okazał się złotym środkiem. Służył on 
dobrze na pokładzie okrętów Drake'a przed i po bitwie z bałwochwalcami i w 
kościołach parafialnych, gdzie Bernard Gilpin i inni poważni duchowni 
protestanccy mozolili się, by wpoić nową religię w ciemnych chłopów. Jednak i 
ukryty katolik, z zastrzeżeniami uczęszczający do kościoła, by uniknąć 
dwunastopensowej kary, często bywał mniej urażony, niż się obawiał, gdy mógł 
sobie przypomnieć, że są to przecież stare modlitwy, tylko po angielsku. Księga 
ta była kameleonem, który potrafił oznaczać różne rzeczy dla różnych ludzi - a 
to stanowiło jej wyższość w oczach mądrej kobiety, posiadającej tyleż 
rozmaitych wyjaśnień swego postępowania, co strojów w garderobie, i lubiącej 
nimi wszystkimi kolejno się popisywać.
Parlament z 1559 r. przywrócił Reformację w jej formie anglikańskiej 
uchwalając Akt Supremacji, który znosił władzę papieską, i Akt o Jednolitości, 
który uznał Modlitewnik za jedyną legalną formę nabożeństwa. Ustawy te 
reprezentowały wolę Korony i Izby Gmin. Królowa była czynnikiem 
hamującym w stosunku do gorliwości wiernych Gmin, kiedy na przykład 
odmówiła przyjęcia pełnego tytułu Najwyższej Głowy Kościoła, jakkolwiek 
przybrała miano i funkcję Najwyższego Rządcy (Supreme Governor). Z 
trudnością skłoniono Izbę Lordów do przyjęcia szerokich zmian w rytuale i 
doktrynie. Parowie świeccy, dość obojętni i skłóceni na punkcie religii, 
próbowali na próżno nakłonić Gminy do zaakceptowania znacznych poprawek 
w duchu katolickim. Jednak zwycięstwo było po stronie izby niższej i klas, 
które reprezentowała i które w państwie grały
400


ważniejszą rolę niż arystokracja, a zresztą w tej sprawie działały w po-
rozumieniu z królową i jej Radą i.
Biskupi w izbie wyższej przeciwstawiali się wszelkiej zmianie, ale zostali 
przegłosowani częściowo dlatego, że przypadkowo niezwykła ilość stanowisk 
biskupich była nieobsadzona. Poza parlamentem synod duchowieństwa 
prowincji Canterbury potwierdził na nowo najwyższą władzę papieża i 
doktrynę transsubstancjacji. Ale parlament nie uwzględnił ich woli i zignorował 
ich protest.
Krótko mówiąc, Reformacja stanowiła rewolucję świecką, przeprowadzoną 
przez Koronę i parlament - ściślej przez Koronę i Gminy - wbrew woli władz 
kościelnych. Nie znaczy to jednak, by była ona sprzeczna z wolą religijnie 
usposobionych kół świeckich, które nie miały przedstawicielstwa w 
zgromadzeniach kościelnych. Spośród 8000 duchownych, posiadających 
prebendy, co najmniej 7000 pogodziło się z faktem dokonanym, niektórzy z 
radością, inni obojętnie, a jeszcze inni w nadziei nowej reakcji, która zresztą 
nigdy nie nadeszła: podczas gdy za panowania Marii aż 2000 duchownych po-
zbawiono stanowiska jako zatwardziałych protestantów. Natomiast cała ława 
biskupów z jedynym wyjątkiem nie zgodziła się zastosować do elżbietańskiego 
rozstrzygnięcia i została pozbawiona godności. Za panowaniu Henryka VIII i 
Edwarda VI biskupi i synody godziły się z dokonanymi zmianami. Wzmożony 
opór urzędowej opozycji kleru w pierwszym roku rządów Elżbiety można 
przypisać dwom przyczynom. W czasach jezuitów i soboru trydenckiego stron-
nictwa zwolenników Reformacji i rzymskiego katolicyzmu stały się bardziej 
odrębne i wzajemnie się wykluczające, nawet na dalekiej wyspie kompromisu. 
Ponadto Królowa Maria gruntownie wypleniła protestantów z urzędowych ciał 
kościelnych. Na synodzie z 1559 r. nie było odpowiedniego przedstawicielstwa 
dużego i aktywnego odłamu protestanckiego wśród duchownych. Stąd wynikło, 
że postępowanie parlamentu w tymże roku, bardziej nawet niż jego działanie za 
Henryka VIII, miało pozory przymusu wywieranego na kler przez 
przybierającą na sile opinię świecką.
Jednak w Anglii koła świeckie nie podjęły wzorem ówczesnych szkockich 
reformatorów odpowiednich kroków, by zapewnić sobie reprezentację świecką 
w zgromadzeniach kościelnych, a duchownego w każdej parafii połączyć z 
radą świeckiej „starszyzny". W wewnętrznej organizacji kościoła angielskiego 
zachowano jej kształt średniowieczny, o składzie całkowicie duchownym. Z tej 
właśnie przyczyny uważano za rzecz tym bardziej konieczną poddanie koś-
1 Ta Izba Gmin nie była obsadzona kreaturami rządu. Istnieje świadectwo, że 
wybory były co najmniej tak swobodne, jak wybory do parlamentów ojca, brata i 
siostry Elżbiety. Zob. English Hist. Review lipiec i październik 1908 r., artykuły 
Baynesa.



401
 


cioła zewnętrznej kontroli Korony i parlamentu. Duchowieństwo w swej masie 
przyjęło lojalnie ową kontrolę z zewnątrz, jako nieodzowny warunek 
pozostawionych mu nadal wielkich przywilejów, między innymi narodowego 
monopolu na wszelkie obrzędy religijne, zabezpieczonego przez Koronę i 
parlament kosztem wszystkich ewentualnych dysydentów, katolików czy 
purytanów. Nikt nie marzył nawet o zezwoleniu na rozmaite religie. Toteż nikt 
nie mógł rozsądnie odmówić narodowi prawa decydowania w parlamencie o 
tym, jaka ma być jedna i jedyna jego religia.
Ta zewnętrzna kontrola świecka stosowana była wobec kościoła za 
paśrednictwem praw uchwalonych w parlamencie, a określających doktrynę i 
rytuał, oraz przez komisarzy i biskupów mianowanych przez królową, którzy 
nadzorowali kościół i zarządzali nim zgodnie z jej rozkazami. Pod koniec jej 
panowania, a jeszcze bardziej za jej dwóch następców, purytańskie stronnictwo 
w kościele apelowało o pomoc do parlamentu, a stronnictwo anglikańskie - do 
Korony. Żaden kierunek myślowy nie kusił się o to, by zająć wyniosłe 
stanowisko kościoła szkockiego, który rościł sobie prawo do całkowitej 
autonomii, a nawet do dyktanda w sprawach polityki słabemu szkockiemu 
parlamentowi i „niemądremu wasalowi Boga", to znaczy królowi.
Rzym i Genewa, Loyola i Knox, domagali się dla kościoła wolności a nawet 
przewagi nad państwem, przy czym żądania Rzymu opierały się na władzy 
kapłańskiej, Genewy - na demokracji religijnej. Kościół angielski nie podnosił 
takich roszczeń, gdyż w Anglii jako kraju, gdzie ludzie nauczyli się myśleć sami 
za siebie, dni władzy kapłańskiej były policzone, a duch demokracji, w tej 
mierze, w jakiej już istniał, znajdował swój wyraz i organ w Izbie Gmin, nie zaś 
w jakimś zgromadzeniu kościelnym. Taki układ odpowiadał Anglii Tudorów, 
ponieważ naród interesował się wieloma innymi rzeczami poza religią: gdy w 
następnych stuleciach duch demokracji chciał wypowiedzieć się w religii, 
znalazł swój wyraz w klapie bezpieczeństwa, jaką stanowiły sekty 
nonkonformistyczne. Elżbietański układ religijny, łagodzony następnie przez 
kolejne dawki tolerancji, zyskał trwałe miejsce w instytucjach, a jeszcze 
bardziej w duchu Anglii nowoczesnej.
Jeżeli rok 1559 należy liczyć jako pierwszy rok nowożytnej Anglii, tym 
bardziej jest on na pewno rokiem narodzin nowożytnej Szkocji. Dokładna 
zgodność w czasie ostatecznego zerwania z Rzymem na północ i na południe 
od szkockiej granicy, choć w dużej mierze przypadkowa, pociągnęła za sobą 
wielkie konsekwencje. Podwójne
402


to wydarzenie zapewniło nieprzerwaną trwałość Reformacji w obu krajach i 
doprowadziło patriotyzm angielski i szkocki, kwitnące stale na gruncie 
wzajemnej wrogości, do sojuszu w celu wzajemnej obrony. W obydwóch 
krajach Reformacja oznaczała uwolnienie się od panowania kontynentalnego 
zarówno świeckiego, jak i duchownego. Jesienią 1558 r. Anglia była w istocie 
rzeczy krajem rzymskokatolickim faktycznie podległym Hiszpanii, Szkocja - 
krajem rzymskokatolickim faktyczne podległym Francji. W dwa lata później 
każda z nich przeistoczyła się w kraj protestancki, oczyszczony od obcego 
żołdactwa i władców i ściśle utożsamiający swą świeżo obraną religię ze swoją 
narodową niepodległością. Ten podwójny bunt udał się, ponieważ Hiszpania i 
Francja rywalizowały z sobą, podczas gdy Anglia i Szkocja stały się 
przyjaciółmi po raz pierwszy od panowania Edwarda I. Pod naciskiem 
podwójnego kryzysu William Cecil i John Knox położyli fundamenty Wielkiej 
Brytanii.
Anglia doszła do Reformacji poprzez Renesans: Szkocja doszła do 
Renesansu przez Reformację. Katolicyzm jako religia miał dla Szkotów 
mniejsze znaczenie, gdyż kościół był u nich bardziej sko-rumpowany i w 
mniejszym stopniu oddziaływał jako siła duchowa niż na południe od granicy. 
Po wyrżnięciu znacznej liczby czołowej arystokracji pod Flodden w 1513 r. 
władzę świecką w Szkocji dzierżyli bardziej niż kiedykolwiek prałaci, najmłodsi 
synowie możnych rodzin, którzy żyli na sposób świecki oraz mieczem i działem 
walczyli między sobą o opactwa i beneficja kościoła. Rodzima poezja sir 
Dawida Lyndsaya i innych twórców „pobożnych ballad" przygotowywała 
drogę dla Reformacji wystawiając na powszechną wzgardę życie i uroszczenia 
duchownych. Nie ma w tym nic dziwnego, że protestantyzm pod wodzą Knoxa 
owładnął w Szkocji umysłami i poczuciem moralnym prostego ludu, co w Anglii 
nastąpiło dopiero stopniowo w połowie następnego stulecia. Reformację w 
Anglii inicjowała Korona i jej satelici, podczas gdy stara szlachta była obojętna 
lub wroga: w Szkocji działo się wręcz odwrotnie. Ale w obu krajach 
prawdziwy ośrodek ruchu tkwił wśród mieszczan, yeomanów i rzemieślników 
oraz wśród drobnej szlachty ziemiańskiej (sąuires Anglii i lairds Szkocji).
Dopiero w latach bezpośrednio przed 1559 r. stronnictwo protestanckie w 
Szkocji osiągnęło tę przewagę, że uznane było za patriotów, podczas gdy w 
latach czterdziestych narodowemu oporowi przeciwko ingerencji Anglii 
przewodziło stronnictwo katolickie. Albowiem Henryk VIII, chociaż mądrze 
zdążał do zjednoczenia całej wyspy przez małżeństwo swego syna Edwarda z 
małą Marią Stuart, królową Szkotów, nieroztropnie próbował mieczem narzucić 
Szkocji swą politykę. Niszczycielskie najazdy w dolinie rzeki Tweed i na 
obszarze Lothians doprowadziły Szkotów do tego, że przeklinali 
403


angielskiego tyrana i heretyka i gniewnie spoglądali na jego zwolenników w 
swych własnych szeregach. Kiedy umarł Henryk, protektor Somerset 
kontynuował tę samą nieszczęsną politykę w wyprawie
  pod Pinkie (1547), która była straszliwą klęską dla Szkocji, ale gorszym jeszcze 
ciosem dla proroczych marzeń Somerseta o zjednoczonej Wielkiej Brytanii 
„mającej morze za swój mur obronny, a wzajemną miłość za garnizon". Chcąc 
odsunąć Marię Stuart od owych brutalnych i uporczywych konkurów na rzecz 
Edwarda VI, Szkoci wy-
 słali wrażliwą dziewczynkę na dwór Francji Walezjuszów (1548) , aby w tej 
najbardziej nieodpowiedniej atmosferze nauczyła się sztuki rządzenia swym 
posępnym i upartym narodem.
Ale bezczelne postępowanie francuskiej armii okupacyjnej, co było ceną 
płaconą za sojusz z Francją, na dłuższą metę nie przypadało do gustu dumnym 
Szkotom. Galijskie panowanie stało się dla Szkocji równie nie do zniesienia, jak 
hiszpańskie w ówczesnej
Anglii. Mając lat szesnaście Maria, królowa Szkotów, została poślubiona 
francuskiemu delfinowi i stała się stroną w tajnym układzie(1558), mocą 
którego jej ojczyzna miała przejść do króla Francji jako dar w przypadku jej 
bezpotomnej śmierci. Zdolna regentka, która rządziła Szkocją w czasie jej 
nieobecności, Maria de Guise, opierała się na wojskach francuskich i uważała 
ojczyznę Bruce'a za protektorat administrowany pod kątem interesów Francji. 
W tych okolicznościach protestanci z kolei stali się szermierzami narodowej 
niepodległości, podczas gdy stronnictwo katolickie utraciło popularność jako 
narzędzie francuskiej agresji. Za Marii de Guise i Marii Tudor zarówno północ, 
jak i południe Brytanii legły „pod powtórnymi rządami kobiet", nad czym 
lamentował Knox aż za głośno, nieświadom swych przyszłych stosunków z 
Elżbietą.
W tych warunkach odłam szkockich arystokratów, nawykłych w owym 
kraju feudalnej anarchii do „wiązania się" w celu wymu-
szenia ustępstw od Korony (1557), utworzył związek dla ochrony nowej religii. 
Konfederaci związali się wzajemnie przez pierwsze z licznych szkockich 
„przymierzy" (Covenant) z Bogiem. Ta Kongregacja Pana (Congregation of 
the Lord), jak sama się nazywała, była zorganizowana jako zgromadzenie 
stanów, w którym każdy znakomitszy protestant zajmował miejsce w 
charakterze pastora lub arystokraty, lairda, czy mieszczanina. Była ona 
lepszym odzwierciedleniem sił politycznych kraju niż szkocki parlament, który 
był feudalny co do formy i służył nieomal tylko jako sąd rejestracyjny. 
Kongregacja Pana stanowiła w jednym ciele armię, kościół i zgromadzenie 
polityczne. Była ona etapem przejściowym pomiędzy wojowniczą przeszłością 
feudalnej Szkocji z jej związkami arystokratycznych rebe-liantów a 
demokratyczną i religijną przyszłością z jej Zgromadzeniem Kościelnym (Kirk 
Assembly).
404


Arystokraci, zwani „Panami Kongregacji", byli jej przywódcami, ale 
słuchano na naradach też elementów ludowych i religijnych, zwłaszcza gdy 
przemawiały głosem Johna Knoxa.
W owym Mojżeszu Szkocji istniało bardzo rzadkie połączenie prawdziwego 
proroka i szczęśliwego męża stanu. On, który „nigdy nie bał się oblicza 
człowieka", tak umiał obliczyć szansę i rozważać środki i sposoby, jak rzadko 
kiedy potrafią ludzie całkiem nieustraszeni i „upojeni Bogiem". Zahartowała go 
długa służba i rozmyślania przy wiośle francuskiej galery, i odtąd zakładał 
kongregacje kościelne po całej południowej Szkocji. Znał dobrze lud i widział, 
że nadeszła godzina.
W 1559 r. demokratyczna rewolucja religijna głoszona przez Knoxa, której 
towarzyszyło niszczenie obrazów, rozgorzała w szkoc-kich miastach, poczynając 
od Perth. W taki właśnie sposób zaczynały się rewolucje kalwińskie, czy to w 
Niderlandach, czy też w krajach mówiących po francusku, jednak przeważnie 
bywały stłumione ogniem i mieczem. Ale w Szkocji „Kongregacja Pana" stawiła 
się z bronią w ręku, aby bronić powstańczą ludność przed wojskami francuskimi 
i Marią de Guise. Nastąpiła bezładna i źle prowadzona wojna, w której jednak 
mało rozlano krwi; przebieg jej był niepomyślny dla szkockich protestantów, 
dopiero interwencja Anglii przechyliła szalę na ich korzyść.
Cecil namówił Elżbietę do podjęcia tego jednego z nielicznych wielkich Jej 
poczynań. Pojawienie się angielskiej floty w Firth of Forth i przyłączenie się 
angielskiej armii do szkockich protestantów przed Leith uratowało sprawę 
Reformacji. Po tym coup de thedtre nastąpił zgon Marii de Guise (VII.1560), co 
doprowadziło do opuszczenia Szko- cji przez oddziały francuskie zgodnie z 
warunkami traktatu edyn-burskiego.
Reformacja szkocka była wyjątkowo bezkrwawa pomimo gwałtowności 
języka, jakim przemawiały obie strony. Spalono niewielu protestantów, a nie 
stracono żadnego katolika z racji jego wyznania. Europa kontynentalna, a 
nawet Anglia za panowania Marii Tudor przedstawiały daleko bardziej 
krwawy widok fanatyzmu religijnego.
Wkrótce inne siły katolickie z Francji wylądowały w Szkocji, żeby zastąpić 
zmarłą regentkę i żołnierzy (1561). Maria, królowa Szkotów, we własnej osobie z 
orszakiem zamiłowanych w uciechach dam i faworytów przybyła, aby 
spróbować swych szans w tym surowym kraju starej władzy feudalnej i nowej 
ludowej teologii. Wydawało się mało prawdopodobne, by zdolna, energiczna i 
powabna wdówka, jaką była Maria Stuart, podporządkowała swą królewską 
wolę Knoxowi i panom z Kongregacji. Mieli oni wielu wrogów w kraju - 
osobistych, politycznych i religijnych - którzy chętnie pospieszyliby pod sztandar 
młodej królowej. Ponadto, jej pożądliwe oczy badały horyzonty da-
405


leko wykraczające poza granice nieurodzajnej Szkocji. Katolicy całej Europy 
patrzyli na nią, jak na wybranego przez siebie szermierza, który odzyska 
Brytanię dla starej wiary. Francja i Rzym stały za nią. W Anglii wielkie 
stronnictwo żywiło nadzieję i snuło intrygi, aby doprowadzić Brytanię do 
zjednoczenia poprzez kontrrewolucję, która by zdetronizowała nieprawą córkę 
Henryka i włożyła koronę angielską na skronie prawnej dziedziczki, Marii, 
królowej Szkotów1. Dlatego też stronnictwo protestanckie w Szkocji nie mogło 
sobie pozwolić na spory z Elżbietą ani ona z nimi. Choć Elżbiecie nie bardzo 
było w smak podjudzać feudalnych arystokratów i kalwińskich chłopów do 
oporu przeciwko ich legalnej władczyni, jednak ta władczyni była jej jawną 
rywalką do tronu, który ona sama zajmowała. Sytuacja była tym 
niebezpieczniejsza, że katolicka i feudalna część Anglii znajdowała się właśnie 
na bagnistych hrabstwach najbliższych szkockiej granicy. Katolicyzm i 
feudalizm były tak silne na północ od rzeki Humber, że w początkach swego 
panowania Elżbieta była skazana na używanie katolickich magnatów z tego 
regionu jako swych urzędników i w tym charakterze różni Percy'owie, Da-
cre'owie i Neville'owie w dalszym ciągu wywierali swój dawny feudalny 
wpływ i krzyżowali plany polityczne rządu, któremu służyli. „W całej 
Northumbrii", jak donoszono, „nie znają innego księcia, tylko Percy'ego". 
Bernard Gilpin, łagodny anglikański John Knox, miał doprawdy wiele zajęcia - 
pomagając nowym biskupom ugruntować protestantyzm w Anglii północnej. 
Jednak przez wiele lat największe niebezpieczeństwo groziło ze strony reakcji 
feudalnej i katolickiej, która mogła połączyć całą Brytanię na północ od Hum-
ber w jedno królestwo pod rządami Marii Stuart. Anglia północna, podobnie jak 
Szkocja, była zamieszkała przez lud śmiałych i awanturniczych wojowników, 
wychowanych na wojnach pogranicznych i niełatwo utrzymywanych w ryzach 
przez daleki rząd, który nie miał armii. Ale na szczęście dla Elżbiety Anglia 
północna, podobnie




Henryk VII 
Synowie Artur i Henryk VIII
Córki Małgorzata i Maria,
Artur mąż Katarzyny Aragońskiej, zmarł 1502,
Małgorzata żona Jakuba IV Szkockiego (zabity pod 
Flodden w 1513), mieli syna Jakuba V zmarłego w 
1542 r.,
Henryk VIII 
Żona Katarzyna Aragońska, Maria Tudor - córka 
Maria,
z Anną Bolejn - Elżbieta,
Z Joanną Seymour - syn Edward VI.

1. Franciszek II, franc. Zmarł 1559, żona Maria 
Stuart królowa Szkotów, ur.  1542 zdetroniz. 1567 
stracona w 1587 r.
2. Lord Darnley	(z   Darnleyem)   Jakub  VI w 1567, i I angielski w 1603,

3. Hrabia Bothwell	


406


jak Szkocja, była bardzo rzadko zaludniona i bardzo biedna. Aż do czasów 
rewolucji przemysłowej ludność i bogactwa skupiały się na południu, a przede 
wszystkim w Londynie i w jego pobliżu.
Chociaż obawy Elżbiety przed wzrostem potęgi Marii Stuart były poważnie 
uzasadnione, to jednak była ona zbyt ostrożna i miała zbyt szczupłe dochody, by 
zbytnio angażować się w szkockie sprawy polityczne. Przez sześć lat (1561-
67) wysoce romantycznej historii walka o wła dzę między Marią, Knoxem i 
arystokratami toczyła się z niewielką tylko interwencją ze strony Anglii. Nie 
było w Szkocji żadnego organu konstytucyjnej opozycji w stosunku do 
katolickiej królowej, ponieważ szkocki parlament po nadaniu w 1560 r. 
Reformacji formy legalnej zapadł się z powrotem w nicość, znów pozostając 
jedynie sądem rejestracyjnym. Maria mogłaby więc zatriumfować nad feu-
dalną arystokracją wobec dzielących ją różnic w sprawach religii - istniejących 
pomimo kurczowego trzymania się dóbr zakonnych - gdyby nie fakt, że John 
Knox i jego stronnictwo stworzyło inne organy życia narodowego i wlało 
nowego ducha w szeregi wykształconej klasy średniej, co natchnęło ją do 
współzawodniczenia ze starymi siłami feudalnymi. W jednej po drugiej parafii 
powstawała demokracja ludzi świeckich, którzy wybierali swego własnego 
pastora i znajdowali zawiązek terenu, na którym mogli się wypowiadać, w 
postaci parafialnej Sesji Kościelnej (Kirk Session). Również brak organizacji 
narodowej nie trwał długo: w zgromadzeniu ogólnym kościoła zasiadali obok 
siebie pastorzy i lairdowie, reprezentujący siły duchowne i świeckie zgoła 
odmiennej klasy społecznej niż wysoko urodzeni prałaci i arystokraci, którzy w 
przeszłości przez całe stulecia rządzili Szkocją. Zgromadzenie ogólne kościoła 
stało się ośrodkiem szkockiego życia niemal w tym stopniu, w jakim parlament 
był centrum życia angielskiego, a poza tym kościół zogniskował w sobie opór 
przeciwko Koronie.
Kościół przyniósł Szkocji zarazem wolność i niewolę. Duch tyranii nie 
kapłańskiej, lecz demokratycznej, usiłował narzucić dogmat i dyscyplinę nowej 
religii rządowi kraju, chłopu w jego chacie i lairdowi w jego dworze. Ten duch 
gorliwy i bezkompromisowy był dla wielu ludzi nie do zniesienia; stanowił on 
główną przyczynę fakcji i krwawych waśni w Szkocji przez setki lat. W końcu 
podporządkowano władzę kościoła władzy państwa, przedtem jednak zdążyła 
ona dokonać godnej uwagi przemiany. Przekształciła Szkota z nizin z dzikiego 
feudalnego wasala, nie znającego nic poza mieczem i pługiem, w najbardziej 
wykształconego chłopa w Europie, zagłębionego często w samotnym 
rozmyślaniu i równie często pobudzanego do gwałtownej dyskusji na tematy z 
logiki i teologii, dla zrozumienia których niewielu Anglików posiadało dość 
zdolności umysłowych albo wyszkolenia. Czasy się zmieniły, zmienił się 
również kościół, ale korzyst-
407


na pozycja intelektualna,  jaką w tej  twardej  szkole zdobył Szkot, nie została 
jeszcze utracona.
Jednak tworzenie się nowożytnej Szkocji ledwie się zaczęło w tym czasie, 
gdy Maria panowała w Holyrood, i być może zdołałaby to wszystko 
powstrzymać zaraz na początku, wygrywając walkę z Kno-xem, gdyby była 
gotowa jak Elżbieta opanować swe osobiste namiętności przez wzgląd na 
sprawy publiczne. Ale małżeństwo z Darn-leyem, zamordowanie tegoż przez 
Bothwella w Kirk of Field, i zbyt pospieszne zaślubienie przez nią mordercy, 
skłoniło poddanych do przypuszczenia, że z góry wiedziała o tym czynie. Co 
prawda zabójstwo wciąż było chlebem powszednim tego kraju. Knox nie po-
tępiał zamordowania kardynała Beatona, a Darnley doprowadził do tragedii 
Rizzia. Ale ludziom nie podobało się zabijanie mężów przez żony. Winna czy 
niewinna Maria przez małżeństwo z Bothwellem oddała swe dobre imię i 
królestwo w ręce wrogów. Po kilku bezładnych bitwach i romantycznych, lecz 
niepomyślnych przygodach zmuszona była uchodzić ze Szkocji (1568). Czy to 
przez nierozwagę, czy też z konieczności zdecydowała się schronić u Elżbiety, 
której tron był przedmiotem jej prowokacji i groźby. Czego się spodziewała? 
Jeżeli liczyła na romantyczną wspaniałomyślność, skierowała się pod nie-
właściwym adresem. A może ufała, że jej wyjątkowa bystrość zdoła otumanić 
rywalkę?
Od chwili kiedy Maria stała się z własnej woli jeńcem Elżbiety, polityka 
Anglii, a w istocie całej Europy, obracała się wokół wrót jej więzienia. 
Ponieważ Maria własną wolność i możność inicjatywy zmarnowała, Filip 
doszedł do przekonania, że można by ją wykorzystać do tego, by służyła celom 
Hiszpanii zamiast Francji. Najskraj-niejsi katolicy angielscy, przynagleni przez 
papieża, Hiszpanię i jezuitów, knuli spisek za spiskiem, ażeby drogą zabójstwa, 
buntu i cudzoziemskiego podboju osadzić Marię na tronie Elżbiety.
Pierwszym wielkim krytycznym momentem było powstanie ear-. lów 
Northumbrii i Westmorelandu w 1569, po którym nastąpiła rebelia Da- cre'a w 
1570. Katoliccy przywódcy feudalni Anglii północnej, rody Percy, Neville i 
Dacre, chwycili za broń na rzecz Marii i mszy, wzywając katolickich 
arystokratów Szkocji do przekroczenia granicy i połączenia się z nimi. Krzyżowcy 
ci maszerowali pod sztandarem Pięciu Ran Chrystusowych i podarli Biblię i 
Modlitewnik w katedrze w Durham. Jednak rząd szkocki przeszkodził szkockim 
katolikom przejść granicę, a Anglia południowa skwapliwie powstała w obronie 
Elżbiety. Duch feudalizmu nie był już dostatecznie pewny siebie, by na polu bitwy 
stawić czoła duchowi narodowemu. Nawet kresowcy
408


nie czuli się już dobrze występując przeciwko Koronie w szeregach 
nowożytnego Percy'ego, jak ongiś ich przodkowie w zastępach Hots-pura. 
Wystarczyła jedna potyczka do rozproszenia wojsk feudalnych i katolickich.
Zamiast być wdzięczną za zwycięstwo, które pokazało zdumionemu 
światu, jak trwałe miejsce zajęła w sercach poddanych, Elżbieta wzięła 
krwawy odwet na feudalnych dzierżawcach i 800 spośród nich poniosło 
śmierć. Ale dalsze jej posunięcia były już mądre. Problem Anglii północnej 
został wreszcie zlikwidowany. Radę Północy1 i pieczę nad Marchiami można było 
teraz oddać całkowicie w ręce lojalnych urzędników; nie trzeba już było ulegać 
dłużej wielkim właścicielom ziemskim, którzy w głębi serca byli buntownikami. 
Zakończenie wojny pogranicznej ze Szkocją stworzyło nowe warunki bytu, 
umożliwiające rządowi w nadchodzącej epoce oduczenie północy od jej 
wojskowych i feudalnych tradycji. Mężne, lecz tragiczne społeczeństwo 
pogranicznych ballad i krwawych walk rodowych stopniowo przekształciło się 
w społeczność posłusznych prawu i czytających biblię pasterzy, którzy 
zaludniali wrzosowiska za dni Tho-masa Bewicka i Waltera Scotta.
Niepowodzenie buntu północy dowiodło jedności wewnętrznej nowej Anglii 
i można było teraz śmielej stawiać czoło niebezpieczeństwom zewnętrznym. A 
było ich sporo i nadeszły szybko. W 1570 r. papież Pius V rzucił klątwę na 
Elżbietę i misja jezuicka wyruszyła do Anglii. W 1572 r. książę Norfolk został 
ścięty za spiskowanie z agentami Filipa, Alby i papieża w celu osadzenia na 
tronie Marii, tym razem jako marionetki nie w rękach Francji, lecz Hiszpanii. 
Miała dostać za męża Norfolka, a papież podejmował się rozwieść ją z 
Bothwellem. Odtąd zamordowanie Elżbiety było zwykłym tematem dyskusji 
wśród świeckich i religijnych przywódców kontynentalnej Europy, którym 
zabijanie heretyków wydawało się dziełem pobożnym.
Stracenie Norfolka, największego arystokraty w kraju, zaraz po upadku earlów z 
północy, znamionowało w Anglii ostateczne zwycięstwo nowego systemu nad 
dawnym feudalizmem. Świat rzeczywiście uległ przemianie. W tym samym roku 
noc św. Bartłomieja, 1575 która osłabiła, lecz nie zniweczyła sprawy hugenockiej we 
Francji, znalazła przeciwwagę w skutecznym powstaniu holenderskich żeglarzy i 
miast przeciwko okrucieństwom Filipa hiszpańskiego. Izba Gmin w Anglii, pełna 
wściekłości i obaw, wniosła petycję o egzekucję Marii, królowej Szkotów, jak gdyby 
nie była ona boskim pomazańcem. Jeszcze przez piętnaście lat Elżbieta, posłuszna 
swym instynktom pacyfistycznym i rojalistycznym, stała pomiędzy swym narodem
1 O Radzie Północy zob. wyżej, s. 340.
409


a życiem Marii. Nie lubiła zabijania królowych, a jednocześnie taki czyn 
oznaczałby formalną wojnę z Hiszpanią. Dopóki Maria była jej najbliższym 
dziedzicem, mogła mieć nadzieję, że Filip będzie trochę dłużej tolerował ją i jej 
żeglarzy. Ale gdyby Maria zniknęła, Filip mógłby podjąć inwazję i ubiegać się o 
Anglię dla siebie. Zaledwie sześćdziesiąt mil dzieliło brzegi Kentu od wciąż 
niepokonanych weteranów Alby w Niderlandach. Na szczęście były to mile 
słonej wody, a burzliwe fale stanowiły czynnik o rosnącej doniosłości w tym 
nowym wieku, odznaczającym się tak wielkim brakiem szacunku dla feudalnej 
przeszłości i dla wszelakich wodzów rycerstwa.
410


ROZDZIAŁ VI
POCZĄTEK ANGIELSKIEJ POTĘGI MORSKIEJ
„Który z królów tego kraju przed Jej Królewską Mością widział 
kiedykolwiek swe flagi na Morzu Kaspijskim? Który z nich traktował z 
cesarzem Persji, jak to czyniła Jej Królewska Mość, i uzyskał dla swych 
kupców szerokie i miłe przywileje? Kto przed obecnym panowaniem widział 
kiedy angielskiego ambasadora na wspaniałym krużganku wielkiego władcy 
Konstantynopola? Kto kiedykolwiek znajdował angielskich konsulów i agentów 
w Trypolisie syryjskim, w Aleppo, w Babilonie, w Balsorze, i - co więcej - kto 
kiedykolwiek słyszał dawniej o Anglii w Goa? Jakież angielskie okręty 
zarzucały dotychczas kotwicę na potężnej rzece Pląta? Przepływały tam i z 
powrotem nieprzebytą cieśninę Magellana, wędrowały wzdłuż wybrzeży Chile, 
Peru i na tyłach całej Nowej Hiszpanii dalej, niż kiedykolwiek dotarł jakiś 
chrześcijanin?" pisał Hakluyt. (The Principal Navigations, Voyages, 
Traffics and Discoveries of the English Nation).
Przez całą starożytność i średniowiecze Brytania była wciśnięta w samą 
krawędź magppae mundi. Skoro za nią nic już więcej nie istniało, każdy 
impuls wyspiarzy, czy chodziło o przedsięwzięcie prywatne, czy o ekspansję 
narodową, musiał kierować się na Europę. Jednak stara Europa przestała już 
być podatnym materiałem; pomimo najenergiczniejszych wysiłków młoda 
Anglia nie mogła narzucić jej brytyjskich zwyczajów i języka, jak to jasno 
wykazał bezpłodny wynik wojny stuletniej. Teraz zaś drogę powrotu na kon-
tynent zatarasowało i zaryglowało powstanie wielkich monarchii, toteż wydało 
się, że Anglicy muszą pozostać na zawsze zamknięci we własnych granicach, 
skazani na wyspiarską i prowincjonalną egzystencję, rozpamiętujący w swych 
starych dworach minioną sławę zapisaną w kronikach Froissarta i wielkie 
czasy Harry'ego Piątego.
A jednak zdarzyła się rzecz najbardziej nieoczekiwana. W ciągu panowania 
Tudorów wyspiarze stopniowo uświadomili sobie, że ich
411


oddalone położenie zmieniło się w korzystne stanowisko centralne, dominujące 
nad nowożytnymi szlakami handlowymi i kolonizacyj-nymi, i że potęga, 
bogactwo i przygoda czekała na Anglików na dalekim krańcu podróży 
oceanicznych, bajecznie długich i wiodących do złotodajnych rzek afrykańskich 
antropofagów, na obszary zdobnej w klejnoty Azji, i do nowego, na poły 
pustego kontynentu, który rozrastał się z roku na rok przed oczyma zdumionych 
ludzi, obalając wszystkie znane pojęcia kosmogonii i wszelkie zwyczaje 
handlowe.
W średniowieczu, podobnie jak poprzednio w starożytności, wielki handel 
światowy i ośrodek potęgi morskiej mieścił się na Morzu Śródziemnym. 
Zewnętrzny handel europejski, który w czasach nowożytnych przecina ocean 
na europejskich statkach, dawniej ciągnął lądowymi karawanami poprzez serce 
Azji albo był przejmowany przez okręty orientalne wzdłuż i wszerz Zatoki 
Perskiej i Morza Czerwonego. Cenne towary z Chin, Indii i Wysp Korzennych 
(Mol-luków) zrzucano z grzbietów wielbłądzich w portach lewantyńskich dla 
zaokrętowania na włoskie statki zmierzające do Wenecji i Genui, skąd 
rozprowadzano je po całym świecie chrześcijańskim.
Ani weneccy kupcy, ani przed nimi Rzymianie i Fenicjanie nie musieli w 
żadnym punkcie przeprawiać się przez ocean. Okręty były potrzebne do 
przepłynięcia wód Morza Śródziemnego i do żeglugi przybrzeżnej wokół 
Hiszpanii i Francji ku portom Anglii, Flandrii i północnych Niemiec. Floty, czy 
to handlowe, czy wojenne, składały się głównie z galer poruszanych wiosłami. 
Ten stan rzeczy trwał od czasów prehistorycznych aż do drugiej połowy XV 
wieku. W tym czasie otwarcie drogi do Indii dokoła Przylądka Dobrej Nadziei, 
jak również odkrycie kontynentu amerykańskiego zadało cios handlowi i 
potędze morskiej włoskich miast. Odtąd flota europejska krążyła po morskich 
szlakach, by przywozić towary azjatyckie, afrykańskie i amerykańskie, a do 
tych podróży oceanicznych galera z wiosłami byłaby nieprzydatna. Stało się 
jasne, że walka o prymat w handlu i żegludze w nowych warunkach rozegra 
się między Hiszpanią, Francją i Anglią: każda z nich graniczyła z zachodnim 
oceanem, który nagle stał się głównym szlakiem handlowym świata, i każda z 
nich przechodziła proces łączenia się w nowożytne państwo, pod rządem 
potężnej monarchii z agresywną świadomością narodową1.
1 Zob. wyżej, s. 360. Niebezpiecznie jest twierdzić, jak to często czyniono, że 
odkrycia portugalskie i hiszpańskie były spowodowane przez „zamknięcie 
średniowiecznych dróg handlowych przez barbarzyńskich Turków". Na ten temat zob. 
artykuł Lybyera w Eng. Hist. Rev. 1915. Turcy, jakkolwiek mniej liberalni od Tatarów, 
którzy kontrolowali centralny szlak azjatycki za czasów Marco Polo, bynajmniej nie 
przerwali w XV w. całego handlu z Europejczykami i prowadzonego przez 
Europejczyków. Handel przez Egipt kwitnął aż do
412


Hiszpania i jej mała sąsiadka, Portugalia, pierwsze zaczęły wykorzystywać 
nową sytuację na wielką skalę. One kroczyły na czele w odkryciach 
dokonywanych wzdłuż wybrzeży afrykańskich i amerykańskich. One 
skolonizowały Amerykę Południową i Środkową swymi ludźmi, w każdym 
razie w dostatecznym stopniu, żeby zamknąć te obszary dla osadnictwa 
anglosaskiego, toteż gdy na Anglików przyszła kolej kolonizacji musieli oni 
zadowolić się terenami o chłodniejszym i mniej godnym zazdrości klimacie na 
północy, gdzie człowiek był zmuszony kopać własnymi rękami - i to nie złoto.
Francja była po części skłonna iść za przykładem Hiszpanii i współubiegać 
się o zwierzchnictwo na morzu i w Ameryce. Jednak już za czasów Kolumba 
największe jej wysiłki były skierowane na podboje w Europie w stronę Renu i 
za Alpami. Natomiast Anglia wyciągnęła naukę z wojny stuletniej, za której 
chwałę została ukarana długim okresem anarchii i słabości. Toteż wytrwale 
opierała się wciągnięciu jej w ślepą uliczkę ambicji kontynentalnych. Poczy-
nając od czasów Tudorów Anglia traktowała politykę europejską jedynie jako 
środek do zapewnienia sobie bezpieczeństwa przed inwazją i popierania swych 
zaoceanicznych planów. Właściwie użyta wyspiarskość dała jej olbrzymią 
przewagę nad Hiszpanią i Francją we współzawodnictwie morskim i 
kolonialnym.
Inną zawadą dla Francji w wyścigu o Nowy Świat była wojna religijna, 
która szalała na jej terytorium podczas cennych lat, kiedy Elżbieta utrzymywała 
Anglię z dala od tej plagi. Francuscy hugenoci, podobnie jak protestanci w 
Holandii i Anglii, trudnili się handlem i żeglugą. Gdyby wygrali, mogliby uczynić 
Francję władczynią oceanu. Ale admirała Coligny'ego i jego stronników 
zmasakrowano w noc św. Bartłomieja, podczas gdy Francis Drakę i 
protestanccy żeglarze, którymi dowodził, zostali sługami angielskiej monarchii i 
bohaterami angielskiego ludu, skierowując umysł i wysiłki Anglii ku morzu.
Kwadratowy i jednolity masyw rolniczej Francji z długimi lądowymi 
granicami sprawiał nieuchronnie to, że jej przeważającym elementem 
społecznym było dawne życie feudalne, które kształtowało działalność 
terytorialną nowej monarchii narodowej. Ale An-
czasu, kiedy zastąpiła go droga dokoła Przylądka. Statki oceaniczne płynące tamtędy 
mogły zabierać towary o dużej objętości w dużo większej ilości, niż to było możliwe na 
jakimkolwiek szlaku średniowiecznym. Średniowieczna Europa była stale ogołacana z 
cennych kruszców, ponieważ musiała płacić za azjatyckie korzenie itp. złotem i srebrem, 
gdyż wielbłądy nie mogły transportować towarów europejskich o dużej objętości. 
Odprężenie przyszło wówczas, kiedy kopalnie amerykańskie wyprodukowały w 
obfitości złoto i srebro, a jednocześnie szlaki oceaniczne do rynków wschodnich 
umożliwiły wysyłanie tam artykułów o dużej objętości pod pokładami żaglowców.
413




glia, z jej wąskim nieregularnym zarysem zewsząd niemal otoczona dobrze 
rozwiniętą linią brzegową, nareszcie w stanie pokoju ze Szkotem, jedynym jej 
lądowym sąsiadem, obfitowała w duże porty i małe przystanie zatłoczone 
marynarzami i rybakami. Państwo uległo wpływom i poglądom ludzi 
zajmujących się handlem i żeglugą, którzy zresztą tworzyli jedną społeczność z 
najlepszymi rodzinami ziemiańskimi w hrabstwach nadmorskich, takich jak 
Dewon. Stara piosenka wyrażała uczucia bardzo rozpowszechnione wśród 
naszych przodków:
„Nie dbamy o waszych srogich wojaków, Co 
wzgardę dla państwa czują. Dbamy o 
waszych morskich chłopaków, Bo państwo ci 
utrzymują".
Toteż po klęsce Armady sukces Anglii wobec Hiszpanii był połowiczny nie 
z powodu braku sił morskich, ile z braku wojskowej organizacji i tradycji, 
koniecznej do wykorzystania okazji stworzonej przez marynarkę.
Ponieważ w Anglii nie ma punktu bardziej odległego od wybrzeża niż o 70 
mil, wobec tego większość jej mieszkańców miała jakiś kontakt z morzem, a 
przynajmniej z żeglarzami. Nade wszystko zaś sam Londyn był położony tuż 
przy morzu, podczas gdy Paryż leżał w głębi lądu, a Madryt w samym środku 
Hiszpanii w maksymalnej od morza odległości. Londyn był protestancki, gdy 
jednocześnie Paryż - entuzjastycznie katolicki. Przy tym Londyn skupiał tak 
wiele ludności i bogactw w porównaniu z resztą kraju, że pociągał za sobą całą 
Anglię. La Rochelle, port hugenotów, nie miała większego znaczenia, jeśli ją 
porównać z tuzinem wielkich miast w głębi Francji. Z tych i innych powodów 
nie udało się Francji w XVI wieku poważnie współzawodniczyć o supremację 
na morzu. Najlepsza cząstka jej sił morskich działała w sojuszu religijnym i 
politycznym z Anglikami i Holendrami, polując na okręty hiszpańskie pływające 
między Kadyksem a Niderlandami.
Jeśli Francja była bardziej feudalna od Anglii, to Hiszpania była nią jeszcze 
bardziej niż Francja. Co prawda, kiedy Hiszpania zaanektowała Portugalię w 
1580, ze wszech stron okrążało ją morze, tak prawie jak Anglię, a ponadto 
posiadała flotę wojenną o tradycji morskiej. Ale była to flota złożona z galer, z 
niewolnikami u wioseł, tradycje zaś jej wiązały się z Morzem Śródziemnym. 
Flota, która triumfowała nad Turkami pod Lepanto (1571), stosując taktykę 
spod Sala-miny i Akcjum, niewiele mogła zdziałać przeciwko okrętom Drake'a 
i ich salwom z całej burty, nie mogła też przepłynąć Atlantyku i była 
pożyteczna tylko w ograniczonym zakresie w Zatoce Biskaj-skiej i kanale La 
Manche. Wprawdzie Hiszpania miała swe statki


414
 


oceaniczne, żeglujące wzdłuż amerykańskiego wybrzeża Oceanu Spokojnego 
lub przepływające Atlantyk między Kadyksem a hiszpańskimi posiadłościami 
w Ameryce. Statki te służyły do przewozu emigrantów w tamtą stronę, a 
srebra i złota z powrotem, jednak nie były to okręty wojenne, toteż łatwo 
stawały się zdobyczą angielskich piratów. Faktycznie Hiszpania dopiero w 
przeddzień wybuchu regularnej wojny zaczęła budować okręty zdolne do walki 
z Anglią. Ar-mada stanowiła nie ostatnią, a pierwszą spośród jej oceanicznych 
flot wojennych (1588). Natomiast Anglicy, choć w sumie ich ludność była 
nieliczna w porównaniu z Francuzami i Hiszpanami, mieli dużą społeczność 
żeglarską, przyzwyczajoną od wieków do żeglugi po burzliwym Morzu 
Północnym. A przy tym od panowania Henryka VIII mieli Królewską 
Marynarkę wojenną, zbudowaną i uzbrojoną na zasadach nowoczesnych, która 
zawodowo „usztywniała" wojownicze wysiłki prywatnych kupców i piratów. 
Filip po małżeństwie z Marią w swej polityce opierał się na angielskiej 
marynarce wojennej, ponieważ nie mógł się spodziewać, że z Hiszpanami 
uzyska równorzędną jej flotę 1.
Nawet wtedy gdy Hiszpanie zaczęli na dobre budować oceaniczną flotę 
wojenną, naturalnie krępowały ich ideały feudalne i wojskowe, które przenikały 
hiszpańskie życie społeczne, oraz śródziemnomorskie tradycje ich marynarki 
uwieńczone świeżymi wawrzynami spod Le-panto. Czy to na poruszanej 
wiosłami galerze, czy też na pędzonym wiatrem galionie, instynkt morski 
Hiszpanów kazał im wiosłować lub żeglować wprost przed siebie, zetknąć się 
bezpośrednio z nieprzyjacielem i bądź przedziurawić dziobem jego okręt, bądź 
wtargnąć na pokład. Krótko mówiąc, Hiszpanie tak jak przed nimi Grecy, 
Rzymianie i Wenecjanie pragnęli uczynić wojnę na morzu o tyle podobną do 
lądowej, o ile na to pozwalały żywioły. Zapychali swe okręty żołnierzami, 
którzy pogardzali żeglarzami i wydawali im rozkazy, jak gdyby marynarze byli 
niewolnikami na galerze. „Marynarze" powiedział ktoś, co znał te rzeczy „są w 
stosunku do reszty tylko niewolnikami, po to, aby mozolić się i harować dniem i 
nocą; a są oni nieliczni i źli, nie wolno im też spać albo chronić się pod 
pokładami".
1 O Marynarce Królewskiej Henryka VIII zob. wyżej, s. 361-362. Sir Włlliam 
Monson, wielki autorytet w sprawach marynarki elżbietańskiej, pisał: „Prawdę mówiąc, 
dopóki król Hiszpanii nie wszczął wojny z nami, nie wiedział co znaczy wojna na morzu, 
chyba że chodziło o walkę na galerach z Turkami w cieśninach lub przy wyspach 
Terceras [Azory] z Francuzami, gdyż ta flota należała do niego ze świeżo przezeń 
uzyskanego królestwa Portugalii. Pierwszy raz król okazał się silny na morzu w 1591 r., 
kiedy został wzięty «Revenge»". Filip zaanektował Portugalię, jej flotę i posiadłości 
zamorskie w 1580 r. Była ona przyłączona do Korony Hiszpańskiej do 1640 r., po tym 
utrzymała swą odzyskaną niepodległość, często dzięki sojuszowi z Anglią.
416



Nikt inny tylko właśnie Anglicy byli pionierami ewolucji w nowym rodzaju 
walki na morzu, rozstrzyganej dzięki działu, które strzela przez otwory w burcie 
okrętu. Armaty Drake'a były niewiele mniejsze, choć mniej liczne niż działa 
znajdujące się na pokładzie trójpokładowców Nelsona. Dla obsługi ich 
ważniejszy był marynarz niż żołnierz, gdyż skuteczność ognia armatniego 
zależała od wymanewrowania okrętu na położenie korzystne do ostrzeliwania 
nieprzyjaciela i od celowania z dział z żeglarskim wyczuciem uwzględniającym 
kołysanie się obu statków. Dla sir Francis Drake'a okręt wojenny był 
pływającą baterią; dla księcia Medina-Sidonia była to platforma służąca do 
wprowadzenia do akcji szermierzy i muszkie-terów. Wprawdzie dzieje 
angielskich wojen morskich opowiadają o wielu epizodach śmiałego abordażu, 
poczynając od samego Drake'a i Hawkinsa aż po Nelsona pod St. Vincent i 
„dzielnego Broke'a, co wywijał mieczem"; jednak nie żołnierz pokładowy, tylko 
ogień całą burtą uczynił Anglię panią mórz.
Podczas gdy Hiszpanie ze swymi feudalnymi przesądami i śród-
ziemnomorskimi metodami prowadzenia wojny morskiej podporządkowali 
żeglarza żołnierzowi, nawet na pełnym morzu, to Drakę ustalił właściwy 
stosunek, jaki miał być zachowany pomiędzy elementami wojskowymi i 
marynarskimi na pokładzie okrętu. Podczas swojej podróży naokoło świata 
stłumił on przejawy niesubordynacji w grupie szukających przygód 
gentlemanów, i wyłożył swoje złote prawidło (1578),



417
 


żeby zapobiec „urazie między gentlemanami i marynarzami": „Muszę mieć 
gentlemanów, którzy będą holować i ciągnąć z marynarzem". Poczynając od 
tego punktu wyjściowego „gentlemani" stopniowo nauczyli się, jakie jest ich 
miejsce na pokładzie angielskich okrętów wojennych i po przejściu długiej 
ewolucji sami stali się „marynarzami". W czasie, gdy urodził się Nelson, każdy 
z oficerów marynarki królewskiej łączył w sobie cechy „marynarza" i 
„gentlemana", a służba żeglarska i bojowa była jedna i niepodzielna.
Drakę, który najprzód był największym z kaprów, a później największym z 
admirałów królewskich, doprowadził w sposób, którego nikt nie mógł 
prześcignąć, do całkowitego porozumienia pomiędzy Marynarką Królewską a 
ryzykantami handlowymi, którzy prowadzili nieoficjalną wojnę z Hiszpanią. 
Hiszpanie mieli na swoich galerach niewolników do wioseł oraz wspaniałych 
żołnierzy do walki z okrętów, ale nie mieli licznej i energicznej rzeszy 
prywatnych kupców i żeglarzy, która by dostarczała im niezbędnych 
marynarzy, takiej, jaka stanowiła bogactwo i dumę Anglii.
Bowiem różnice techniczne w obsadzie i taktyce między okrętem 
hiszpańskim a angielskim świadczyły jeszcze o czymś więcej - o różnicy 
charakteru społecznego Hiszpanii i nowej Anglii. Przedsiębiorczość prywatna, 
inicjatywa indywidualna i dobroduszna równość klas wzrastały w 
odfeudalizowanej Anglii Renesansu i Reformacji, i uwydatniały się najsilniej 
wśród ludności kupieckiej i żeglarskiej. Najenergiczniejsze jednostki spośród 
drobnej szlachty oraz klas średnich i niższych w szorstkiej camaraderie 
wyruszały razem na morze dla celów wojennych i handlowych. W Hiszpanii 
pojęcia i obyczaje społeczeństwa były wciąż jeszcze feudalne, chociaż w poli-
tyce król stał się monarchą absolutnym. Drakę wiedział doskonale, że na 
pokładzie okrętu potrzebna jest dyscyplina, a nie feudalizm i duma klasowa. 
Hierarchia morska nie jest tym samym co hierarchia lądowa.
Hiszpanie u szczytu swej potęgi byli wielkimi żołnierzami i kolonistami, 
gorszymi żeglarzami, mało przedsiębiorczymi kupcami, szkaradnymi politykami 
i władcami. Fanatyzm katolicki skłonił ich do wypędzenia lub wytracenia na 
własnym półwyspie tych właśnie klas i grup etnicznych, które mogłyby 
umożliwić im wyzyskanie nowych nastręczających się okazji handlowych. 
Żaden kraj nie mógłby prosperować wiecznie opierając się jedynie na imporcie 
złota i srebra z kopalni amerykańskich, nawet gdy Anglicy nie czatowali na te 
ładunki. Ponadto w swym fanatyzmie religijnym Hiszpanie zniszczyli dobrobyt 
wielkich miast Flandrii, które inaczej mogłyby stać się w nowej erze rywalami 
Anglii. Handel utracony przez kupców flamandzkich odziedziczyli marynarze 
holenderscy, ale okrucieństwa hiszpańskie doprowadziły ich do tego, że stali się 
sprzymierzeńcami
418


Anglii. Jeżeli kiedykolwiek duch społecznej i umysłowej wolności odniósł 
zwycięstwo, to było nim morskie zwycięstwo Anglii i Holandii nad Hiszpanią.
Zarówno sukcesy w wojnie morskiej za Elżbiety, jak i kolonizacji za 
Stuartów, opierały się na wzroście angielskiego handlu. Żeglarska potęga 
Hiszpanii z braku rodzimego handlu, który by ją żywił, pomimo całej siły 
politycznej i militarnej Filipa i jego imperium nad niezliczonymi milionami 
rozrzuconymi po połowie globu upadła wobec ataku małego wyspiarskiego 
państwa i kilku zbuntowanych miast, położonych wśród błot i piaszczystych 
diun Holandii. Bowiem Anglicy i Holendrzy inaczej niż Hiszpanie nauczyli się 
jak handlować z nowo odkrytymi obszarami świata.
Aby znaleźć ujście dla swej nowej produkcji sukienniczej1, angielscy 
Merchant Adventurers * już od początku XV w. energicznie poszukiwali w 
Europie nowych rynków zbytu. Nie obyło się przy tym bez ciągłego rozlewu 
krwi na morzu i lądzie, tym więcej że korsarstwo w owej epoce było tak 
powszechne, że niemal nie przynosiło ujmy, a przywileje handlowe były 
odbierane i zdobywane mieczem. Za Elżbiety kupcy rozszerzyli swe pole 
działania, chcąc znaleźć nowe rynki zbytu w Afryce, Azji i Ameryce.
Hakluyt mozolił się, by wpoić w Anglików przekonanie, że losy ich kraju 
leżą na morzu, a czynił to cierpliwie rejestrując zdarzenia, jakie opowiadali 
pozostali przy życiu uczestnicy każdej ważniejszej podróży. Książka jego ** 
przypomina nam, że obok bardziej wojowniczych przedsięwzięć Drake'a, 
polegających na rabowaniu Hiszpanów i zapoczątkowaniu handlu z ich 
koloniami przy pomocy wylotu armat, istniał też handel bardziej pokojowy z 
Moskwą, Afryką i Le-wantem. Oprócz Hawkinsa i tych, co trudnili się 
handlem niewolnikami, inni kupcy angielscy woleli rozwijać handel z Gwineą 
traktując Murzynów uczciwiej, niż to czynili Portugalczycy, i próbując unikać 
niepotrzebnych konfliktów zarówno z białymi, jak i czarnymi.
Niemożliwe jest jednak przeprowadzenie wyraźnego podziału pomiędzy 
kupcami pokojowymi i wojującymi, ponieważ Portugalczycy napadali na 
wszystkich, którzy zbliżali się do wybrzeży afrykańskich i indyjskich. Byli oni 
nie mniej od Hiszpanów w Ameryce zdecydowani wykluczyć wszelkich 
cudzoziemców, a zwłaszcza heretyków,
 Merchant Adventurers, dosłownie „kupieccy ryzykanci" lub „spekulanci" (od 
adventure względnie venture - przedsięwzięcie o ryzykownym lub spekulacyjnym 
charakterze); pod tą nazwą istniała oparta o przywilej królewski kompania handlowa, 
posiadająca monopol na eksport sukna.
** W latach 1598-1600 ukazały się 3 tomy głównego dzieła Richarda Ha-kluyta pt. 
The Principal Naińgations, Voyages, Traffics and Discoveries of the English Nation.
419


z ziem i mórz, jakie im na zawsze przydzielił papież 1. Nierzadko afrykańskie 
Złote Wybrzeże rozbrzmiewało wrzawą bitew pomiędzy angielskimi intruzami 
a portugalskimi monopolistami, a pod koniec panowania Elżbiety te same 
dźwięki zaczęły zakłócać już ciszę mórz indyjskich i Archipelagu Malajskiego. 
Bitwa morska z korsarzem albo cudzoziemskim konkurentem czy to w czasie 
pokoju, czy w czasie wojny, była nieuniknionym incydentem w życiu 
najuczciwszego nawet kupca. W City tworzyły się kompanie ponoszące koszty 
i ryzyko owych niezbędnych działań wojennych i królowa nadawała patenty 
przyznające im władzę dyplomatyczną i wojskową na drugiej półkuli, tam gdzie 
ani okręty królewskie, ani królewscy ambasadorzy nigdy się nie pojawiali. 
Prywatni kupcy angielscy, podróżujący w celach legalnych byli pierwszymi 
ludźmi reprezentującymi swój kraj na dworze cara w Moskwie i Mogoła w 
Agrze2.
Handel był pobudką do poszukiwań, jak również do wojny, i te trzy czynniki 
występowały razem w niektórych najwspanialszych czynach owego pokolenia. 
Romantyzm i robienie pieniędzy, rozpaczliwa odwaga i dywidendy wiązały się 
ściśle w sercach i umysłach ludzkich. Nie istniała wyraźna linia demarkacyjna 
pomiędzy faktami z życia powszedniego a życiem poezji i wyobraźni. 
Transakcje rynku pieniężnego i plany wojenne trzeźwych polityków 
przemieniały się czasem w wyprawy, przypominające te ekspedycje, które za 
naszych czasów tylko dla honoru podejmowane są celem zdobycia Everestu i 
Bieguna Południowego. Częściowo z tego powodu wiek elżbietański wyniósł 
na szczyty praktyczny idealizm geniuszu angielskiego. Drakę, Sidney, Spenser, 
Raleigh i sam Szekspir pędzili życie wśród ludzi, dla których handel był 
podniecającą przygodą, gdzie stawką było życie lub śmierć
„Tak niebezpieczną i awanturniczą, Jakby 
przez potok ryczący przeprawa Z oparciem 
jeno o niepewną dzidę".
Dla ludzi z Londynu i Dewonu świat za oceanem, nie zaznaczony na mapie, 
wydawał się archipelagiem wysp czarodziejskich, z których każda kryła jakieś 
własne, osobliwe dziwy, każda czekała, aby ją odkrył jakiś rycerz szukający 
przygód, który przysiągł złożyć daleko swe kości albo wrócić bogaczem i w 
gospodzie szeroko opowiadać o swych przygodach.

2 „Kompanie Uprzywilejowane" (Chartered Companies), utworzone dla rozwoju 
wnętrza Afryki w drugiej połowie XIX w., stanowiły wznowienie w okolicznościach 
poniekąd podobnych uprawnień elżbietańskich Kompanii Moskiewskiej, Kompanii 
Lewantyńskiej i Kompanii Wschodnio-Indyjskiej (East India Company).
420


Ludziom takiej generacji wydawało się rzeczą łatwą znaleźć przejście 
przez morza Arktyki, którędy można by za plecami „Por-tugałów" i Turków 
dotrzeć do rynków indyjskich. Sebastian Cabot już w podeszłym wieku za 
panowania Edwarda VI ożywił tę ideę w angielskich umysłach i w 1553 r. 
Richard Chancellor postanowił szukać Przejścia Północno-Wschodniego przez 
Morze Białe, a zamiast tego znalazł w Moskwie cara dzierżącego 
barbarzyńskie państwo, władające plemionami odzianymi w futra; po powrocie 
odkrył swym rodakom wielkie możliwości handlu z Rosją, a w trzy lata później 
zginął w następnej podróży. W ten sposób w czasach elżbietańskich angielska 
Kompania Moskiewska (Muscovy Company) była pierwszym zespołem 
zachodnioeuropejskim, prowadzącym handel z Rosją i docierającym w głąb 
tego kraju, choć w początkach następnego stulecia utraciła go na rzecz 
Holendrów (1576-78). Jednocześnie próby Frobishera i Da-visa, aby dotrzeć 
do Indii przez Przejście Północno-Zachodnie (1585-87), do-prowadziły w 
okresie Stuartów do handlu futrami nad zatoką Hudsona, jednego z głównych 
nurtów w brytyjskich dziejach Kanady.
Elżbietańscy kupcy pomimo wojny z Hiszpanią nie wahali się również 
przepływać Morza Śródziemnego. Kompania Lewantyńska (Levant Company) 
handlowała z Wenecją i jej greckimi wyspami oraz z leżącym poza nimi 
światem mahometańskim. Ponieważ morskimi wrogami Turków byli 
Wenecjanie i Hiszpanie, sułtan mile widział w Konstantynopolu heretyckich 
Anglików. Ale na drodze swej w tamtą stronę musieli bronić się przed 
galerami hiszpańskimi w pobliżu Cieśniny Gibraltarskiej i przed „korsarzami 
Berberii" opodal wybrzeży Algeru. Takie były początki angielskiej potęgi 
morskiej na Morzu Śródziemnym, jednak flota wojenna pokazała się dopiero za 
Stuartów tam, gdzie kupieckie okręty stoczyły już wiele bitew.
W czasie gdy Armada atakowała Anglię, jeden z kupców handlujących z 
Turcją, nazwiskiem Ralf Fitch, wyruszywszy z Aleppo lądem do Indii, 
podróżował po Dalekim Wschodzie. Po ośmioletniej wędrówce przywiózł do 
kraju wiadomości o Zatoce Perskiej, Hindu-stanie i Malakce, co ogromnie 
zachęciło inicjatorów Kompanii Wschod-dnio-Indyjskiej. Otrzymali oni 
przywilej (Charter) od Elżbiety w 1600 r. i rozwijali swój handel na morzach 
indyjskich, okrążając Przylądek Dobrej Nadziei na dużych statkach 
naładowanych towarami i dobrze uzbrojonych do obrony przed „Portugałem". 
Nie żądza podboju, ale przede wszystkim chęć zbycia towaru pchnęła naszych 
rodaków na wielki półwysep, którym ich potomkowie mieli rządzić. Hakluyt 
kierował już swój wzrok patrioty na kraje leżące jeszcze dalej.
„Ponieważ [pisał] głównym naszym pragnieniem jest wyszukać obfity zbyt 
dla wełnianego sukna, naturalnego produktu tego naszego
421


Królestwa, najodpowiedniejszym miejscem, jakie dla tego celu znajduję we 
wszystkich moich lekturach i obserwacjach, są rozliczne wyspy Japonii i 
północne części Chin oraz przyległe do nich krainy Tatarów".
Wszystkie te szlaki handlowe i dalekie rynki, zarysowujące się dzięki 
śmiałości kupców elżbietańskich, doprowadziły w czasach Stuartów do 
obrotów handlowych na olbrzymią skalę, zwłaszcza jeśli chodzi o eksport 
sukna. Królowa i jej ministrowie rozumieli kupiecką społeczność i dobrze jej 
służyli. Elżbieta w odróżnieniu od swego brata i siostry dbała o bliski kontakt z 
opinią Londynu, co było warunkiem pomyślnych rządów w Anglii Tudorów. I 
ona, i Cecil byli osobistymi przyjaciółmi sir Thomasa Greshama, założyciela 
Giełdy Królewskiej (Royal Exchange). Za jego pośrednictwem zaciągała 
pożyczki państwowe w kraju i za granicą i zasięgała jego rady w sprawach 
finansowych. Wśród nich główną była kwestia rewalu-acji pieniądza, którą 
przeprowadziła w początkach swego panowania, w ten sposób uwalniając z 
powodzeniem swych poddanych od brzemienia zatruwającego im codzienne 
życie wskutek lekkomyślnej dewaluacji monety obiegowej przez jej ojca.
Trudności finansowe Elżbiety powiększał stały spadek wartości pieniądza. 
Ceny rosły przez cały okres panowania Tudorów, szczególnie po pieniężnych 
machinacjach Henryka. A właśnie wtedy, kiedy jego córka zastosowała 
lekarstwo na to niedomaganie, napływ srebra i złota do Europy z hiszpańsko-
amerykańskich kopalni zaczął działać jako dalsza przyczyna wysokich cen. 
Mogło to nie być szkodliwe dla kupca, ale było złe dla pracy najemnej i dla 
królowej, która w swoich dochodach miała wiele pozycji o ustalonych 
kwotach. Nawet podczas wojny zaledwie czwarta część królewskich 
dochodów pochodziła z nadzwyczajnych podatków nakładanych przez 
parlament; „subsydium" parlamentarne wymierzano w taki sposób, że tworzyło 
sumy absolutnie niewspółmierne ze wzrastającym bogactwem narodu. Nie 
opanowano jeszcze dobrze sztuki opodatkowania poddanych aż do czasu, kiedy 
parlament musiał znaleźć środki na prowadzenie własnej wojny z Karolem I.
Niektórzy historycy w swej gorliwości imperialistycznej lub protestanckiej 
ganili Elżbietę za jej skąpstwo i dziwili się, dlaczego nie wysłała więcej ludzi do 
Niderlandów, do Francji, do Irlandii; dlaczego tak długo kłamała i szachrowała 
zamiast sprowokować Filipa do otwartej wojny w początkach swego 
panowania i dlaczego po klęsce Armady nie zawładnęła koloniami hiszpańskimi 
i nie obaliła potęgi hiszpańskiej. Rachunki królewskie dają na to wystarczającą 
odpowiedź. W roku klęski Armady jej globalne dochody wynosiły mniej niż 400 
000 funtów szterlingów, z czego kwota 88 362 funty pochodziła z 
opodatkowania nałożonego przez parlament. W ostat-
422


nim pięcioleciu jej panowania i wojny jej przeciętny dochód roczny wynosił 
wciąż dużo poniżej pół miliona, a „subsydia" uchwalane przez parlament były 
ciągle tą samą małą cząstką całości. Jeśli ktoś ma odpowiadać przed sądem 
historii za „skąpstwo" Elżbiety, to na ławie oskarżonych obok królowej i jej 
ministrów musi zasiąść parlament i podatnik. Te niewielkie kwoty, wyznaczone 
jej przez poddanych, wydawała z wielką rozwagą na ich bezpieczeństwo i dla 
ich korzyści. Ponieważ odmówiła prowadzenia pochopnie za granicą krucjaty 
na rzecz protestantyzmu, była w stanie uratować Reformację. Ponieważ była 
„małą Angielką" * i ekonomistką, położyła fundament morski imperium, na 
którym mogli budować ci, co przyszli po niej 1.
Regularna wojna pomiędzy Anglią i Hiszpanią odwlekała się aż do 
momentu poprzedzającego wyruszenie Armady, gdyż oboje Filip i Elżbieta byli 
ostrożni i z usposobienia nastrojeni pokojowo. Jednak oboje nieugięcie 
prowadzili politykę, która musiała niezawodnie skończyć się wojną. Filip 
przestrzegał ściśle swego prawa wykluczającego wszystkich obcokrajowców z 
kontaktów ze świeżo odkrytymi wybrzeżami Azji, Afryki i Ameryki, 
przyznanymi przez papieża Hiszpanii i Portugalii. Trzymał się też prawa 
oddawania w ręce inkwizycji angielskich kupców i żeglarzy przebywających w 
jego posiadłościach. Nie mógł ścierpieć również zerwania Anglii z Rzymem na 
stałe, chociaż gotów był długo czekać żywiąc nadzieję, że sytuacja się zmieni, 
gdy Elżbieta umrze, i skłonny był sztucznie przyspieszyć to wydarzenie. W 
ciągu dwunastu lat od wstąpienia jej na tron roztrząsał ciągle wymierzone 
przeciw niej plany zabójstwa i inwazji, a potem coraz bardziej przybierał rolę 
wykonawcy papieskiego dekretu o jej detronizacji. Jednak właściwe mu 
niezdecydowanie długo powstrzymywało go od wypowiedzenia otwartej wojny 
i zmusiło go do przełknięcia wielu zniewag i szkód ze strony Hawkinsa, 
Drake'a i samej królowej. Prawdopodobnie liczył z roku na rok, że opór 
Holendrów pod wodzą Wilhelma Milczącego załamie się, a wtedy Elżbieta 
stanie się uległa albo Anglia stanie się łatwą zdobyczą.
Królowa widziała, że zwłoka ta działa na jej korzyść, gdyż z każdym rokiem 
Anglia stawała się mocniejsza i bardziej zjednoczona. Ale Elżbieta spekulowała 
trochę zbyt śmiało na niechęci Filipa do walki. Korzystając z okazji położyła 
rękę na pieniądzach przezna-
1 Zob. niżej, s. 431-432, notę o dochodach i wydatkach wojennych Elżbiety.
* Little Englander - „Mały(a) Anglik (-ielka)", tak nazywano na przełomie XIX i 
XX w. przeciwników prowadzenia przez Anglię polityki imperia-listycznej i wojen 
zaborczych.
423


czonych na żołd dla wojsk hiszpańskich (1569) w Niderlandach, kiedy to okręty, 
które je wiozły, szukały schronienia w angielskich portach; w trzy lata później 
przystała potajemnie na zdobycie Brill przez „morskich żebraków" *, którzy 
założyli Republikę Holenderską *, i po-zwoliła angielskim żeglarzom pomagać 
rebeliantom. W tym począt-kowym okresie Holendrzy stawiali skuteczny opór 
wprawdzie nie w otwartym polu, ale na wodzie i w bohaterskiej obronie swych  
ziemnowodnych umocnionych miast, jak Haarlem i Lejda (1573-74).
Nade wszystko jednak Elżbieta zachęcała Hawkinsa i Drake'a do 
korsarskich napadów - na hiszpańskie okręty i kolonie, przez co bojowa siła 
Anglii szkoliła się w latach urzędowego pokoju i prywatnej wojny. Główną 
widownię tych nieregularnych działań bojowych stanowiła hiszpańska 
Ameryka. Jej porty były oficjalnie zamknięte dla handlu zagranicznego, lecz jej 
mieszkańcy chętnie kupowali pod pozorem przymusu towary, których nie 
dostarczali im mało przedsiębiorczy kupcy hiszpańscy. Obok handlu bardziej 
niewinnego Hawkins prowadził z nimi na wielką skalę handel Murzynami, 
których porywał z Afryki. Trudno byłoby znaleźć kogoś w Europie, kto 
potępiałby handel niewolnikami z punktu widzenia jego ofiar, toteż przez dwa 
stulecia Anglia będąc najenergiczniejszym narodem morskim grała w rozwoju 
tego przekleństwa dwóch kontynentów równie przodującą rolę, jaką odegrała 
ostatecznie w jego wytępieniu.
Drake'a mniej interesował handel niewolnikami, natomiast napadał wzdłuż 
wybrzeży amerykańskich i grabił hiszpańskie okręty, miasta i karawany ze 
skarbami. Postępowanie jego w czasach poprzedzających rozwój prawa 
międzynarodowego było zgodne z praktyką żeglarzy europejskich wszystkich 
krajów. Jednakże ganili je z punktu widzenia moralności i przezorności 
niektórzy doradcy Elżbiety, zwłaszcza Cecil2, chociaż sam zagarnął skarb 
hiszpański w kanale La Manche.
W tym sensie Anglia była napastnikiem. Gdyby jednak nie była agresywna, 
byłaby zmuszona zgodzić się na wykluczenie jej z handlu z każdym 
kontynentem prócz Europy, zrezygnować ze swych morskich i kolonialnych 
ambicji i wreszcie ugiąć karku przed ponownym podbojem ze strony Hiszpanii i 
Rzymu, skoro tylko za-
1 Motley, który jest często bardzo niesprawiedliwy dla Anglików, błędnie zrozumiał 
rolę Elżbiety w epizodzie z Brill. Zob. Pollard, Poi. Hist., s. 331-2.
2 William Cecil został w 1571 r. lordem Burleigh, jednak w dalszym ciągu nazywam 
go Cecilem dla jasności.
* Barlaymont, doradca regentki Niderlandów, Małgorzaty Parmeńskiej, nazwał 
„żebrakami" patriotów holenderskich, którzy w 1566 r. ułożyli i podpisali uroczystą 
deklarację, a później - petycję w obronie swobód ludności; odtąd patrioci durrnie 
przybrali te razwe. „Żebrakami morskimi" nazywano marynarzy niderlandzkiej floty 
powstańczej.
424



łamałby się opór Holandii. W świecie jaskrawego gwałtu, w którym spokojni 
Anglicy byli narażeni na więzienie lub śmierć w każdej posiadłości hiszpańskiej, 
w świecie inkwizycji i nocy św. Bartłomieja, przerażających okrucieństw w 
Niderlandach i detronizacji Elżbiety przez papieża, którą to detronizację 
katolicka Europa gotowała się wprowadzić w czyn, w takim świecie nie było 
miejsca na szczytne wzory w postępowaniu międzynarodowym.
Sir Francis Walsingham był tym, który zdołał przekonać królową, że tron jej 
uda się ochronić od powolnego zamknięcia w hiszpańskiej sieci tylko wtedy, 
jeśli będzie popierała bezprawne działania Drake'a i jego towarzyszy. Udział w 
ich rabunku stanowił dodatkowy silny argument władczyni rozporządzającej 
niewystarczającym budżetem. Na dworze wzrastał wpływ Walsinghama, lecz 
niepodobny do wpływów Leicestera, gwiazdy wrogiej i rywalizującej z 
Cecilem; było to natomiast dopełniające oddziaływanie człowieka młodszego, 
który wspiera starszego od siebie, ale pewne rzeczy wi-
 425


dzi lepiej niż tamten. Znaczenie Walsinghama wzrosło, kiedy zorganizowana 
przezeń sieć szpiegów wielokrotnie uratowała życie królowej przed zabójcami 
nasłanymi przez Filipa i jezuitów, którzy
   zgładzili Wilhelma Milczącego w 1584 pozbawionego takiej ochrony. Wal-
singhama, pełnego purytańskiej nienawiści do reakcji katolickiej, szalejącej 
podówczas na kontynencie, niecierpliwiła nadmierna ostrożność 
protestanckiego nacjonalisty Cecila" i „tylko Angielki" - królowej. Był on 
zawsze za działaniem bez względu na ryzyko i wydatki skarbu. Gdyby Elżbieta 
słuchała zawsze rad Walsinghama, byłaby pewno zrujnowana. Gdyby ich nigdy 
nie słuchała, byłaby również zrujnowana. Na ogół umiała wybrać z rad swych 
dwóch wielkich ministrów to, co było najlepsze.
Sytuacja stała się krytyczna w związku z podróżą Drake'a naokoło świata. 
Cecil był przeciwny tej wyprawie, ale Walsingham po
  cichu namówił Elżbietę, żeby nabyła udziały w tej największej w historii 
ekspedycji korsarskiej (1577). „Drakę!" zawołała. „No, to będę miała 
przyjemność wziąć odwet na królu Hiszpanii za wszystkie krzywdy, jakie mi 
wyrządził". Zwróciła się z tym do najwłaściwszego człowieka.
 Odkąd Magellan odkrył drogę dokoła południowego krańca Ameryki (1520), 
unikano powszechnie tego przejścia, jako zbyt burzliwego i niebezpiecznego dla 
ówczesnych małych statków. Okręty hiszpańskie na brzegach Pacyfiku 
budowano in situ, a komunikacja z Atlantykiem odbywała się lądem przez 
Przesmyk Panamski. Toteż kiedy  Drake pojawił się na wybrzeżu Chile od 
południa (1578-79), wydał się „niby dopust Boży" bezpiecznym i lekko 
uzbrojonym Hiszpanom, którzy przyzwyczaili się myśleć o Oceanie Spokojnym 
jak o wewnętrznym jeziorze, zamkniętym dla okrętów ze świata. Choć pozostało 
mu mniej niż stu ludzi na „Złotej Łani" (Golden Hind), która jedyna spośród jego 
miotanej burzą eskadry utrzymała kurs wokół przylądka Horn i cieśniny 
Magellana, jednak z łatwością udało mu się ograbić długie wybrzeże z jego 
bajecznych bogactw i obciążyć swój mały statek trójmasztowy cennymi 
kruszcami jako balastem. Następnie skierował się z powrotem do kraju przez 
Pacyfik dokoła Przylądka Dobrej Nadziei.
W Hiszpanii i Anglii przywiązywano tak wielkie znaczenie do tych 
poczynań, o których wiadomość dotarła do Europy przez Panamę, i tak głośną 
wrzawę podniósł hiszpański ambasador, że gdyby Drakę nie zdołał powrócić 
do kraju zdrów i bogaty, zwycięstwo na dworze mogłoby przechylić się na 
stronę bardziej bojaźliwej polityki Cecila, a zwycięstwo w walce światowej 
mogłoby przypaść Hiszpanii i Rzymowi. Drakę mówił swym towarzyszom, że 
jeśli ich przedsięwzięcie się nie powiedzie, to „nigdy już nie będzie się pró-
bowało podobnego". „Złota Łania" osiadła na mieliźnie na nieznanym
426


na mapie Morzu Moluckim i przez dwadzieścia godzin groziło jej pewne niemal 
rozbicie aż wreszcie w ostatnim momencie ześliznęła się nietknięta na głęboką 
wodę. Tak to losy ogromnej wagi były uzależnione od podmuchu wiatru i 
podzwrotnikowej ławicy piasku - od tego, jak te żywioły obejdą się z kilkoma 
deskami z angielskiej dębiny.
Kiedy Drake po trzyletniej prawie nieobecności w Europie wpłynął do zatoki 
Plymouthu (1580), pierwsze pytanie, Jakie zadał mijającym rybakom było, czy 
królowa żyje i czy jest zdrowa. Tak, wbrew pragnieniu wszystkich wrogów 
wciąż jeszcze żyła i czuła się o tyle dobrze, by następnego roku przybyć do 
Deptford i nadać mu szlachectwo na pokładzie jego okrętu.
Było to najważniejsze szlachectwo nadane kiedykolwiek przez angielskiego 
suwerena, ponieważ stanowiło bezpośrednie wyzwanie rzucone Hiszpanii i 
apel do ludu angielskiego, aby na morzu szukał swej potęgi. Wobec tego czynu, 
który spotkał się z dezaprobatą wiernego Cecila, któż ośmieliłby się twierdzić, 
że Elżbieta nigdy nie potrafiła działać odważnie? Jej śmiałych decyzji było 
niewiele i można je dokładnie policzyć, ale każda z nich rozpoczynała nową 
epokę.
Po tym „pasowaniu na rycerza" w Deptford wypadki potoczyły się z taką 
szybkością w kierunku otwartej wojny, na jaką tylko powolny temperament 
Filipa potrafił się zdobyć. Egzekucja Marii (1587), królowej Szkotów, jako 
końcowy akt wyzwania rzucony przez Anglię wszystkim przeciwnikom, była 
raczej wyrazem woli narodu niż jego władczyni. Elżbieta długo opierała się tej 
wrzawie, ale poddani zmusili ją wreszcie do tego, gdy Walsingham wykrył 
spisek Babing-tona na jej życie i okazało się, że Maria o nim wiedziała. 
Przedłużające się życie Marii doprowadzało ludzi do wściekłości, bowiem 
jeśliby przeżyła Elżbietę, to albo zostałaby królową i całe dzieło Reformacji 
byłoby stracone, albo też nastąpiłaby najgorsza z wojen domowych, w której 
uczucie narodowe podniosłoby broń przeciwko prawej dziedziczce popieranej 
przez całą potęgę Hiszpanii. Perspektywa była zbyt bliska i zbyt straszna, by 
ludziom pozostawał czas na litość nad tą najnieszczęśliwszą kobietą. 
Parlament, lud i ministrowie wymogli w końcu na Elżbiecie zatwierdzenie 
egzekucji. Chęć uniknięcia odpowiedzialności za wyrok śmierci przez ukaranie 
swego sekretarza, Davidsona, była czynem Elżbiety w najgorszym jej stylu, tak 
jak nobilitacja Drake'a - w najlepszym.
Po kaźni Marii stało się rzeczą pewną, że Hiszpania od razu zaatakuje 
Anglię, ale to zjednoczyło Anglię w oporze. Umiarkowani
427


katolicy, którzy mogliby wydobyć miecz za sprawę Marii jako - według ich 
przekonania - prawej ich władczyni, stanęli po stronie Elżbiety przeciwko 
Filipowi hiszpańskiemu, kiedy ten żądał tronu dla siebie. Przy tym Elżbieta nie 
doprowadzała umiarkowanych katolików do stanu rozpaczy. Poza grzywnami 
za nieobecność w kościele, ściąganymi zresztą nieregularnie, nie prześladowała 
świeckich katolików za ich poglądy1. Bardziej protestancki Modlitewnik albo 
surowsze prześladowanie „papieskich rekuzantów", jak tego domagały się jej 
parlamenty, mogło doprowadzić do wojny domowej niepożądanej w obliczu 
hiszpańskiego ataku. W tym stanie rzeczy szturmowi Armady przeciwstawił 
się cały zjednoczony naród. Purytanie, cokolwiek by cierpieli od Elżbiety w 
sprawach kościelnych i państwowych, teraz walczyli o nią w pierwszych 
szeregach.
Wśród załóg, które obsadzały Niezwyciężoną Armadę, zebranych spośród 
połowy żeglarskich narodów Morza Śródziemnego, było wielu nowicjuszy w 
obchodzeniu się z żaglowcami na otwartym Atlantyku i działali oni jedynie jako 
podkomendni wojskowych, których przewiezienie z Hiszpanii do Anglii było ich 
przywilejem. Zupełnie inna była flota strony przeciwnej. W owych czasach 
naczelnym admirałem (Lord High Admiral) musiał być z konieczności wielki 
arystokrata, ale lord Howard of Effingham, protestant, choć spokrewniony z 
księciem Norfolk, był doskonałym marynarzem, podobnie jak przed nim jego 
ojciec, i znał dobrze wartość grupy wielkich żeglarzy, na których służbie mógł 
polegać. Tak jak Hawkins i Frobisher, patrzył bez zazdrości na Drake'a jako na 
największego w świecie marynarza, który zaledwie rok temu „osmalił brodę 
królowi hiszpańskiemu", niszcząc swymi salwami z całej burty najwspanialsze 
galery wojenne, znajdujące się na wodzie w samym porcie Kadyksu.
Rywalizujące z sobą floty pod dowództwem Howarda i Sidonii liczebnie 
były dość równe. Anglicy łącząc swą Marynarkę Królewską z uzbrojoną 
marynarką handlową, mieli przytłaczającą przewagę w wadze dział, jak 
również w sztuce żeglarskiej oraz w kunszcie artyleryjskim. Hiszpanie 
przewyższali ich jedynie tonażem swych drugorzędnych jednostek i liczbą 
żołnierzy, którzy stali w szeregu na pokładzie, muszkieterzy przed kopijnikami, 
oczekując na próżno, by Anglicy podpłynęli blisko według starodawnych zasad 
wojny na
1 W sprawie traktowania katolików, odmawiających udziału w obrzędach kościoła 
państwowego (recusants) zob. artykuł Merrimana w American Hist. Rev., kwiecień 
1908 r., i W.P.M. Kennedy'ego Elizabethan Episcopal Admini-stration, Alcuin Club, 
1924. Dwunastopensową grzywnę z 1559 r. za nieobecność w kościele często ściągano, 
ale rujnująca grzywna w wysokości 20 funtów miesięcznie ustanowiona przez 
późniejsze statuty z 1581 r. pozostała in terrorem, martwą literą. O prześladowaniu 
misjonarzy jezuickich zob. niżej, s. 439-440.
428


morzu. Ponieważ jednak Anglicy woleli, żeby to był pojedynek pomiędzy artylerią 
a piechotą na dystansie wybranym przez artylerię nie można się dziwić, że 
Hiszpanie płynąc przez Kanał ponieśli straszliwą  karę.   Kiedy  już  
zdemoralizowani  dotarli  do   dróg  prowadzących   do   Calais,   zaczęli   źle   
manewrować   swymi   statkami   wobec  branderów Drake'a i nie zdołali 
zaokrętować w Niderlandach ocze-  kującej   ich  armii  księcia  Parmy.  Po  
następnej  klęsce  w  wielkiej bitwie opodal Gravelines (29.VII.1588) radzi byli,  
że dzięki zmianie wiatru  uni-   knęli  całkowitej  zagłady  na piaszczystych  
diunach  Holandii,  i  bez   zapasów, bez wody i bez napraw uciekali przed burzą 
naokoło niedostępnych  wybrzeży  Szkocji  i  Irlandii.  Wichry,  bałwany  i  skały 
dalekiego   północo-zachodu   dopełniły   dzieła   zniszczenia,   rozpoczętego 
przez  armaty w kanale La Manche.  Smukłe  okręty,  po  dwa, a nawet po 
sześć piętrzyły się na  długim,  wystawionym na wiatr wybrzeżu, gdzie 
barbarzyńcy z celtyckich plemion,  którzy niewiele wiedzieli,  a jeszcze mniej  
troszczyli  się o to,  jaki to  spór między ludźmi cywilizowanymi rzucił na ich 
brzeg takie żniwo, mordowali i   obdzierali   tysiące   najwspanialszych   żołnierzy  
i   najdumniejszych arystokratów Europy. Ze 130 wielkich statków zaledwie 
połowa dotarła do ojczyzny.
Anglicy głęboko przejęci wybawieniem, którego chyba jedynie żeglarze 
oczekiwali z ufnością, przyjęli sobie za motto „Tchnął, i rozproszyli się", 
przypisując czujnej Opatrzności Boskiej i jej niewidzialnym wysłańcom wynik, 
który bez zbytniej zarozumiałości można było choć w części przypisać własnej 
ich biegłości i odwadze na morzu.
Pierwsza poważna próba podboju Anglii przez Hiszpanów była zarazem 
ostatnią. Nie można było - jak się przekonano - skutecznie powtórzyć 
kolosalnego wysiłku, jaki włożono w budowę i wyekwipowanie Armady, 
owego płodu tak żarliwych modłów i nadziei, mimo iż odtąd Hiszpania 
utrzymywała na Atlantyku potężniejszą flotę bojową niż w czasach, kiedy 
Drakę pierwszy raz żeglował ku hiszpańskim posiadłościom w Ameryce. Ale 
to jedno wydarzenie zdecydowało na początku wojny o jej wyniku, i cała 
Europa uznała je od razu za punkt zwrotny w historii. Potężne mocarstwo w 
przeddzień - jak się zdawało - narzucenia swego powszechnego władztwa 
białej rasie i wszystkim jej nowym posiadłościom, zaangażowało w walkę 
pełnię swych sił - i doznało zawodu. Pewien bystry obserwator, kardynał Allen, 
szybko uznał, że kampania Armady zniszczyła pracę całego jego życia; pracę, 
dla której poświęcił swe uczucia patriotyczne przynaglając do najazdu na 
Anglię. Toteż kiedy po la-
429



tach podróżnik Fynes Moryson dostał się w przebraniu do Rzymu, by obejrzeć 
jego zabytki, przekonał się, że kardynał przestał prześladować swych, 
protestanckich rodaków, którzy odwiedzali wieczne miasto, zmieniwszy pod 
tym względem swoje postępowanie „ponieważ Anglicy porazili hiszpańską 
flotę wojenną w roku 1588 i teraz jest mała nadzieja przywrócenia Anglii 
papiestwu".
Klęska Armady zapewniła przetrwanie Republice Holenderskiej, a Francji 
pod rządem Henryka IV wyzwolenie się spod wpływów polityki hiszpańskiej. 
Pośrednio uratowała ona protestanckie Niemcy, których luterańscy książęta, w 
krytycznym okresie ataku podjętego przez zorganizowane i entuzjastyczne siły 
kontrreformacji, bardziej zajmowali się prześladowaniem swych kalwińskich 
poddanych niż wspomaganiem wspólnej sprawy.
Los Armady pokazał całemu światu, że władztwo mórz przeszło od ludów 
śródziemnomorskich do ludów północy. Oznaczało to nie tylko w stopniu 
jeszcze nieokreślonym utrwalenie się Reformacji w Europie Północnej, ale 
także światowe przewodnictwo ludzi północy w nowej erze oceanicznej.
Regularna wojna między Anglią i Hiszpanią ciągnęła się aż do śmierci 
Elżbiety w 1603 r. Uważała ona za najważniejsze zadanie swego szczupłego 
budżetu wojennego dopilnowanie, by utrzymać niezależność Francji i Holandii 
od Filipa. Udało się to osiągnąć częściowo dzięki pomocy angielskiej i 
opanowaniu mórz, a po części przez wewnętrzny sojusz kalwinistów z 
katolickimi politiąues, którzy byli przeciwni dominacji hiszpańskiej; w 
następstwie tego pewien element liberalizmu i tolerancji, tak rzadki w 
ówczesnej Europie, dał się odczuć we Francji i Holandii, co bardzo 
odpowiadało eklektycznym przekonaniom Elżbiety.
Doskonałe pułki angielskie na holenderskim żołdzie pod wodzą 
„walczącego Yeresa" * w bitwach pod Turnhout (1597) i Nieuport (1600) 
pomogły pobić piechotę hiszpańską, niezwyciężoną dotąd w otwartym polu. 
Armia holenderska pod dowództwem Maurycego Nassau, syna Wilhelma 
Milczącego, stała się dla całej Europy szkołą naukowego prowadzenia wojny, 
toteż owych Anglików w służbie cudzoziemskiej można w pewnej mierze 
uważać za twórców nowożytnych tradycji militarnych ich ojczyzny *.
1 Trzy piękne stare ballady, drukowane razem w Reliąues Percy*ego: Brave Lord 
Willoughby, The Winning of Cales [Kadyks] i The Spanish Lady's Love, dadzą 
czytelnikowi pojęcie o narodowym duchu tej wojny i ideale postępowania wśród 
angielskich żołnierzy. Commentaries Vere'a oddają nastrój pułków angielskich w 
holenderskiej służbie: Buffs [nazwa słynnego pułku] wyprowadzają swe tradycje 
pułkowe od bitwy pod Nieuport i kampanii Vere'a.
* Fighting Veres - przydomek sir Francisa Vere'a (zob. skorowidz biograficzny).
430


Jednak te siły wojskowe, na których opłacanie mogła się zdobyć sama 
Elżbieta, w przeważającej części utonęły w otchłannym bagnie tragedii 
irlandzkiej. Częściowo z tej właśnie przyczyny, pomimo naszej przewagi na 
morzu, rozczłonkowanie imperium hiszpańskiego, a nawet uwolnienie Portugalii 
z ucisku Filipa stało się niemożliwe. Były piękne epizody, jak na przykład 
ostatni bój „Revenge" opodal Azorów, który w poezji znalazł wcale 
nieprzesadny opis, jak złupie-nie Kadyksu, morskiej bazy w Hiszpanii. Ale 
Anglia nie dokonała trwałych podbojów, takich jakie w wojnach 
Marlbourougha, Chat-hama i Napoleona dokonały dla niej połączone siły 
morskie i lądowe. Stronnictwo wojenne pod wodzą Drake'a ocaliło Anglię i 
wiele więcej ponadto, lecz w dniu swego oczywistego triumfu znalazło się w 
cieniu. Kiedy nadeszła wojna regularna, na którą czekali i dla której tak długo 
pracowali, przyniosła im ona gorzkie rozczarowanie.
Anglia musiała jeszcze wytworzyć właściwy system finansowy i wojskowy 
dla poparcia swej nowo narodzonej potęgi morskiej. Pod koniec panowania 
Elżbiety, ze swymi pięciu milionami mieszkańców nie była ona również ani dość 
bogata, ani dość ludna, aby opanować posiadłości hiszpańskie albo założyć 
własne imperium kolonialne. Nawet kolonizacja Wirginii przez Raleigha w 1587 
r. okazała się przedwczesna. Kiedy w epoce Stuartów nagromadzone 
bogactwo i nadmiar ludności umożliwiły Anglii - w okresie pokoju z Hiszpanią - 
podjąć na nowo dzieło Kolonizacji, droga purytanów i innych emigrantów 
wiodła z konieczności ku północnym wybrzeżom Ameryki, gdzie nie było 
Hiszpanów. Na tej drodze przed anglosaską kolonizacją leżała większa 
przyszłość, niż gdyby elżbietańczycy skorzystali ze sposobności, jaką stworzyła 
wojna, i zaanektowali podzwrotnikowe osady hiszpańskie i portugalskie, 
kierując w ten sposób strumień angielskiej emigracji w warunki klimatyczne 
mocno demoralizujące. Także i w tym przypadku fakt, że Elżbieta była „małą 
Angielką", dobrze się przysłużył przyszłości imperium. Narzucone przez 
okoliczności ograniczone pola działania w tej wojnie, przeciw czemu burzyli się 
Drakę i Raleigh, można zaliczyć do błogosławieństw tego panowania, na które 
Anglicy słusznie spoglądają jako na najpomyślniejszy i najbardziej godny 
podziwu okres w swej historii.
DOCHODY I WYDATKI ELŻBIETY
Za rok od św. Michała 1588 r. do św. Michała 1589 r. globalne zwyczajne 
przychody królowej wynosiły Ł (funtów szterlingów) 294 819, włączając w to 
grzywny oraz dawne cła i akcyzy, które zwiększyły się trochę wraz z handlem 
kraju; do tego doszedł nadzwyczajny podatek parlamentarny Ł 88 362 jako 
„subsydium", oprócz Ł 4 410
431


darowizn i Ł 4 878 „zdobycznych". Przeciętny dochód roczny za ostatnie pięć 
lat panowania i wojny wynosił:
Ł
Dochody zwyczajne 
360519 Subsydia i 
dziesięciny
Ł 485519
125000 Razem
Poniżej   znajduje  się   wykaz  nadzwyczajnych  wydatków  wojennych w 
ciągu panowania,  zestawiony przez urzędników w  1603  r.:


Leith, w Szkocji, 1559-60 178820 funtów
Newhaven (Havre), 1562
246380 funtów
Bunt na Północy, 1569 92932 funtów
Bunt Shane O'Neilla, 1573 r. 230440 funtów
Bunt Desmonda,1579r. 254961 funtów
Bunt Tyrone'a etc. 1924000 funtów
Niderlandy, 1585 do 1603 1419596 funtów
Pomoc dla króla francuskiego
1591 i później 297480 funtów
Hiszpańska Armada, obóz Tilbury 161185 funtów
Rejsy do Kadyksu i na Wyspy 172260 funtów


Obok tych sum, trzeba było pokrywać periodyczne wydatki zwyczajne, w 
tym utrzymanie floty, ze stałych źródeł królewskich dochodów, nie 
uchwalalnych przez parlament jak „subsydia", ale obejmujących dawne cła i 
akcyzy. Łączna suma uzyskana w ciągu panowania przez nadzwyczajne 
opodatkowanie parlamentarne w formie „subsydiów" i „piętnastek" wyniosła 
około 3 i 1/2 milionów (rozłożonych na okres przeszło 45 lat); poszło to na 
pokrycie wyżej podanych nadzwyczajnych wydatków wojennych.
1 Taka   jest   suma   w   oryginalnym   rękopisie,   błędnie   wydrukowana   jako 192 400 w 
Cal. St. Papers, Dom., 1603.


ROZDZIAŁ  VII
WIELKA ERA ELŻBIETAŃSKA. WALIA. IRLANDIA. SPRAWY RELIGIJNE. GRANICE 
WOLNOŚCI EIŻBIETAŃSKIEJ. BIBLIA, POEZJA I MUZYKA. TERMINATORSTWO I 
NIEKTÓRE WARUNKI W PRZEMYŚLE. GENTRY I PARLAMENT
Poczynając od czasów Elżbiety wojna z jakimś wielkim mocarstwem 
militarnym stanowiła stale powracający motyw w dziejach Anglii; ponieważ 
jednak wojnę taką prowadzono pod osłoną morza i Marynarki Królewskiej, 
sama wyspa nigdy nie stała się widownią obcej inwazji, i aż do powstania 
nowych okoliczności w latach 1914-18 nigdy nie uznawano za konieczne 
poświęcić dla zagranicy znaczną część męskiej ludności Anglii lub też 
przerwać w kraju zwykły tok zajęć i rozrywek. Takie stałe bezpieczeństwo, 
zazwyczaj przywilej krain bądź bardzo pokornych, bądź bardzo odległych, 
którym jednak w tym przypadku cieszyło się wielkie mocarstwo znajdujące się 
na głównym szlaku spraw światowych, stanowi tajemnicę wielu osobliwości 
brytyjskiego charakteru i brytyjskich instytucji. Umożliwiło nam ono rozwój 
rządów parlamentarnych i wolności obywatelskich wcześniej niż w 
jakimkolwiek innym kraju, a nawet pozwoliło chlubić się rozmaitością 
ekscentrycznych poglądów i przyzwyczajeń życiowych, istniejących wśród 
nas. Pierwszym dobroczynnym jego darem był bogaty plon elżbietańskiego 
Renesansu.
Współcześni Szekspira w pełni rozumieli korzyść płynącą z tej „obronnej 
fosy wkoło zamku". W ciągu piętnastu lat otwartej woj-ny z Filipem (1587-
1603) weterani jego piechoty nie byli w stanie przekroczyć morza z Antwerpii 
do Londynu i Anglia cieszyła się większym zabezpieczeniem od „obcego 
żołdactwa" i „wewnętrznej złośliwości" niż przez trzy dziesięciolecia 
zamąconego i pełnego niebepieczeństwa pokoju, jakim rozpoczęło się 
panowanie Elżbiety. Stan wojny nie pociągnął też za sobą żadnych 
poważniejszych następstw w dziedzinie podwyższenia podatków lub zakłóceń 
gospodarczych. Można by to porównać z sytuacją podczas wojen 
napoleońskich; ten późniejszy okres był wprawdzie złotym wiekiem Anglii, jeśli 
chodzi o malar-



433
 


stwo pejzażowe, poezję, powieściopisarstwo, boks, polowanie i strze-lectwo, 
ale dla mas ludowych były to czasy ciężkie wskutek ekonomicznych 
konsekwencji wojny; w tym też okresie zakiełkowało ziarno przyszłych 
przeciwieństw społecznych. Ale podczas wojny w czasach elżbietańskich 
zagadnienia społeczne i ekonomiczne z okresu Tudorów przybierały mniej ostrą 
formę. Ponieważ zatrudnienie wzrastało równolegle do przyrostu ludności, 
parlament, Tajna Rada i sędziowie pokoju mogli uporać się z kwestią 
publicznego zaopatrzenia ubogich. W ostatnim roku wojny pewien podróżnik 
zagraniczny zauważył ze zdziwieniem brak plagi żebractwa, które dręczyło 
kraje kontynentalne i tak poważnie niepokoiło Anglię za panowania po-
przednich Tudorów *.
Jedną z przyczyn bezpieczeństwa i dobrobytu czasów elżbietańskich był 
fakt, że zostały wreszcie nakreślone kontury zjednoczonej Wielkiej Brytanii. 
Zapanował trwały pokój na szkockim pograniczu, a z leżącym za nim 
państwem nawiązano przyjazne stosunki, czego nie było nigdy od czasów 
Edwarda I. Ponadto Tudorowie rozwiązali problem walijski, który krzyżował 
wszystkie plany średniowiecznej Anglii ustępując pod tym względem tylko 
kwestii irlandzkiej2.
Przy regulowaniu sprawy Walii Henryk VII rozporządzał dwoma
 wielkimi atutami (1485-1509). Po pierwsze, był potężniejszym lordem Marchii 
niż wszyscy jego poprzednicy, gdyż łączył w swojej osobie około pięćdziesięciu 
lordostw Marchii domów Yorków i Lancastrów. Po wtóre był Walijczykiem, 
wychowanym w Walii i przez całe życie rozmiłowanym w walijskiej poezji i 
tradycji. Rodacy jego uważali, że po Bosworth Field odzyskali niepodległość 
dzięki osadzeniu na tronie Anglii jednego z własnych książąt, toteż napływali na 
jego dwór, podobnie jak po upływie stulecia Szkoci cisnęli się na dwór Jakuba 
„Szóstego" i „Pierwszego". Będąc w tak korzystnym położeniu roztropny Tudor 
mógł zaprowadzić pewien porządek w krwawej anarchii walijskiej, a syn jego 
dokończył tego dzieła.
1 Diary of the Duke oi Stettin's Journey, 1602 (R. Hist. Soc., 1892), s. 11-12 
„Przyjemnie chodzić tam [pod Giełdą Królewską], ponieważ nie jest się napastowanym 
ani zaczepianym przez żebraków, których gdzie indziej spotyka się tak często w tego 
rodzaju miejscach. W Anglii bowiem nie tolerują żebraków, chyba że w niewielkiej 
liczbie i to za bramami miasta. Każda parafia troszczy się o swoich ubogich. Obcych 
oddają do szpitala, ale ci, którzy należą do królestwa albo przybyli z odległych 
miejscowości, są odsyłani od jednej parafii do drugiej, gdzie zaspokaja się ich potrzeby, 
aż w końcu dostają się do swego domu".
Nie warto by było cytować tej opinii, gdyby nie fakt, że potwierdza ona to, co wiemy z 
innych źródeł o działaniu elżbietańskiego Prawa Ubogich oraz przymusowego podatku 
na ubogich, w czym Anglia wyprzedziła inne kraje. 
434


Henryk VIII, który źle sobie poczynał ze Szkocją i Irlandią, rozumiał dobrze Walię 
i rozwiązał jej problemy łącząc tłumienie nieporządków ze sprawiedliwym 
traktowaniem ludności celtyckiej(1509-47). Rowland Lee, biskup Lichfield, energiczny 
przewodniczący Rady Marchii wieszał bez litości złodziei i morderców i doprowadził 
do tego, że zarówno wielcy, jak i mali, Sasi i Celtowie, bali się władzy królewskiej. 
Dzisiaj zapewne raziłyby jego metody, ale dzięki nim zapanował pokój w krainie, która 
go przedtem nigdy nie zaznała. Jak wielu wybitnych administratorów nie bardzo 
wierzył w przyszłość nieokrzesanego ludu, którym rządził przy pomocy strachu, i kiedy 
Henryk VIII włączył Walię do Anglii (1535) na równych prawach, stało się to wbrew 
jego radom. Ten śmiały czyn króla był pierwszym uwieńczonym powodzeniem aktem 
unii w brytyjskiej historii. Henryk skasował zarówno księstwo, jak i lordostwa Marchii, 
dzieląc cały kraj na dwanaście hrabstw, które miały być zarządzane tak, jak hrabstwa 
angielskie za pośrednictwem sędziów pokoju i podlegać rozkazom Rady Królewskiej 
oraz prawom uchwalonym przez parlament. Walijskie hrabstwa i miasta były odtąd 
reprezentowane w angielskiej Izbie Gmin. Autorytet Rady Królewskiej, niezbędny w 
tych niespokojnych okręgach, miano utrzymywać poprzez jej lokalną ekspozyturę, 
Radę Walii i Marchii, ciało odpowiadające Radzie Północy *.
W ten sposób sędziowie pokoju, wspierani przez silne ramię rządu 
centralnego, mogli rządzić na dzikim, górzystym obszarze, gdzie ustrój 
plemienny i feudalizm panoszyły się przez całe stulecia. W systemie 
zapoczątkowanym przez Henryka VIII urzędnikami tymi nie byli Anglicy 
sprowadzani, by ciemiężyć krajowców, ale walijscy szlachcice, naturalni 
przywódcy ludu. Rząd angielski zadzierzgnął w Walii przyjazne stosunki z 
miejscową klasą wyższą, zamiast niszczyć ją jak w Irlandii.
To, że potomkowie rodu Tudorów zasiadali na tronie angielskim, pozwoliło 
dumie celtyckiej akceptować unię na tych warunkach i utrzymywało Walię w 
lojalności w czasie niebezpiecznych burz okresu Tudorów. Kiedy Szekspir 
przedstawia kapitana Fluellena szczycącego się walijskim pochodzeniem 
bohaterskiego Henryka V, podejrzewamy, że poeta podsłuchał jakiegoś 
zacnego Walijczyka chełpiącego się w podobnych wyrazach pochodzeniem 
plemiennym królowej Elżbiety. Dobrze się stało, że celtycka ludność była tak 
osobiście związana uczuciowo z domem Tudorów, gdyż lojalność jej była 
narażona na wielkie niebezpieczeństwo ze strony angielskiej Reformacji. Co 
prawda po odrodzeniu się metodyzmu * Walia stała

* Rozpowszechnienie się metodyzmu w Walii, w szczególności sekty metodystów 
kalwińskich, datuje się od lat trzydziestych XVIII wieku.
435


się najbardziej protestancką częścią Brytanii, ale w XVI wieku, sprawa 
wyglądała zupełnie inaczej. Za Tudorów protestantyzm w Walii zjawił się 
najprzód w oficjalnej anglikańskiej szacie, z Modlitewnikiem i Biblią w języku 
równie mało znanym wielu Walijczykom, jak łacina we mszy. Nadto, z 
początku, nową religię głosiło obce, urzędowe duchowieństwo, wśród którego 
znajdowało się dużo syne-kurzystów i osób spoza Walii. Dla Rzymu była to 
doskonała okazja, by zdobyć dla siebie celtyckie uczucia narodowe i celtycki 
temperament w Walii, jak to w bardzo podobnych warunkach religijnych 
uczynił z takim powodzeniem w Irlandii. Jednak misje jezuickie za panowania 
Elżbiety zaniedbały Walię, częściowo wskutek gwałtownych sporów 
wewnętrznych toczonych pomiędzy Walijczykami i Anglikami w seminariach 
europejskich.
Tak więc lud walijski, pozostawiony sam sobie, spoglądał z apatią na 
zmiany reformacyjne. W czasie, gdy ich klasy wykształcone i ziemiańskie 
przyjmowały angielski język i obyczaje, gdy ich rodzimą mowę rugowano ze 
spraw kościoła i państwa, bystrych celtyckich górali opanowała na krótko jakaś 
umysłowa śpiączka. Ale choć język celtycki jako narzędzie wykształcenia uległ 
zaniedbaniu, przetrwał wśród nich w większym stopniu niż wśród 
Irlandczyków. Wreszcie w XVIII i XIX w. nastąpiło wielkie odrodzenie 
poczucia narodowego i kultury w związku z religią purytańską, oświatą, 
muzyką i poezją celtycką. W dziejach ludu walijskiego plemię już umarło, ale 
bard wciąż króluje. Na szczęście ów późniejszy renesans celtycki nie przybrał, 
jak współczesny mu ruch w Irlandii, formy wrogiej dla Anglii. Akt unii Henryka 
VIII znalazł swe usprawiedliwienie w tym, że doprowadził do unii serc.
Zupełnie inne wyniki przyniosła polityka Tudorów w Irlandii, wypływająca z 
nieznajomości miejscowych warunków, którą można porównać z podobną 
ignorancją Filipa w jego postępowaniu z Niderlandami. W XV w. Irlandia była 
rządzona na zasadzie „arystokratycznej autonomii" przez wielkie rodziny anglo-
irlandzkie zwłaszcza rodzinę Fitzgeraldów z Kildare. Jednak za panowania 
Henryka VII * system ten zaczął się załamywać i skończył się nagle, kiedy 
Hen-ryk VIII powiesił w Tyburn hrabiego Kildare  i jego pięciu stryjów (1537). 
Nie zastąpiono go bezpośrednio potem żadnym innym systemem. Wprawdzie 
hrabia Surrey zawiadomił Henryka, że uważa angielski podbój i kolonizację za 
nieodzowne, ale tej strasznej alternatywy nie zastosowano na dobre aż do 
późniejszych lat panowania królowej Elżbiety.

436


Jednak Henryk VIII przyczynił się trochę do pogłębienia tragedii irlandzkiej, 
niezależnie od faktu powieszenia Fitzgeraldów. Rozumie się samo przez się, że 
objął on Irlandię ową rewolucją religijną, którą uplanował w zastosowaniu do 
warunków angielskich. Wprawdzie z początku zniesienie zwierzchnictwa 
papieża mało obeszło Celtów, gdyż Rzym był dla nich zawsze trochę obcą 
władzą, bliżej związaną z anglo-irlandzkimi arystokratami niż z masami 
ludowymi. Ale równoczesna likwidacja klasztorów zniszczyła ośrodki kultury, 
cenniejsze dla Irlandii aniżeli dla Anglii Tudorów. Chociaż bowiem liczni ir-
landzcy mnisi mieli ziemskie zainteresowania i byli równie bezużyteczni jak 
biskupi i kler parafialny, z pewnością nie byli od nich gorsi, a skromne 
oświecenie, jakie istniało na wyspie, zawdzięczało wiele ośrodkom klasztornym. 
Religię wśród ludu utrzymywali głównie wędrujący braciszkowie z zakonów 
żebrzących, których również objął zakaz Henryka. Anglicy zaś nie przynieśli 
nic nowego, czym mogliby skutecznie zastąpić to, co zniszczyli. Nie założyli 
żadnego uniwersytetu ani żadnych szkół, aby zastąpić klasztory1. Angielska 
Biblia Henryka i angielski Modlitewnik Edwarda były w języku nieznanym 
wówczas dla Celta, który ponadto pozostawał poza nurtem europejskiego 
Renesansu i „nowej nauki". Ale stara wiara również chyliła się do upadku i 
niewielki stawiano opór oficjalnym aktom Reformacji aż do czasu, kiedy zza 
granicy przybyli jezuici na pomoc wędrującym braciszkom, których rząd mógł 
wyjmować spod prawa, lecz nie zdołał powstrzymać od działalności.
W znacznej mierze dzięki aktywności jezuitów, którzy w pełni wykorzystali 
angielski „brak kierownictwa" świeckiego i duchownego w Irlandii, sytuacja 
przybrała tam dla Elżbiety niebezpieczny obrót. „Irlandia posiada bardzo dobre 
drzewo i dogodne porty", powiedziano, „i jeśliby Hiszpan zdołał je opanować, 
zostałby wkrótce panem mórz, stanowiących naszą najważniejszą siłę". Sam 
papież posłał do Irlandii uzbrojonych najeźdźców przez siebie zaciągniętych, z 
których sześciuset Anglicy ujęli i wycięli w pień pod Smerwick (1580). Irlandia 
była niebezpiecznym punktem w posiadłościach Elżbiety i gdy jej wrogowie tam 
ją zaatakowali, z niechęcią musiała się zdecydować na podbój tej ziemi. 
Ponieważ środki militarne i finansowe były niewspółmierne z tym zadaniem, 
wysyłani przez Elżbietę dowódcy stosowali krańcowe okrucieństwo niszcząc 
ludzi mieczem i głodem i przekształcając w pustynię okręgi, których nie mieli 
siły utrzymać.
Jednocześnie rząd popierał politykę kolonizacji angielskiej jako jedynego 
sposobu trwałego utrzymania w ryzach krajowców, którzy z każdym rokiem 
zachowywali się coraz bardziej wrogo. Otwarło to
1 Trinity College w Dublinie założono dopiero w późniejszych latach panowania 
Elżbiety.
437


drzwi całemu legionowi „gentlemanów - łowców przygód" i „młodszych 
synów" z miast i dworów Anglii. Mówiono, że elżbietańskie orły przeleciały na 
Morze Karaibskie, podczas gdy sępy spadły na Irlandię, ale w wielu 
przypadkach był to jeden i ten sam ptak. Wśród zdobywców i wyzyskiwaczy 
Irlandii byli Humphrey Gilbert, Walter Raleigh, Grenville z „Revenge", i 
Edmund Spenser, górnolotny autor Faery Queen (Królowej wróżek). Widzieli 
oni w Ameryce i Irlandii nowe pola działania, oba równie ważne i pociągające, 
gdzie można zdobyć osobisty majątek, oddać usługi państwowe swej kró-
lewskiej władczyni i popierać sprawę prawdziwej religii przeciwko papieżowi i 
Hiszpanii. Toteż jeśli tacy ludzie jak Raleigh i Spenser byli całkiem ślepi na 
realne strony zagadnienia irlandzkiego w sensie narodowym i religijnym, choć 
mieli je stale przed oczyma, nie było rzeczą prawdopodobną, by przeciętny 
Anglik w kraju zdołał je pojąć w ciągu kilku najbliższych wieków.
W ten sposób przez trzydzieści ostatnich lat panowania Elżbiety dzieje 
irlandzkie, dotychczas płynne, uformowały się w kształt, w którym zastygły na 
przeciąg trzech stuleci. Ludność tubylczą opanował nieznany dawniej 
entuzjazm do wyznania rzymskiego, które utożsamiała z namiętną nienawiścią 
do Anglików. Z drugiej strony nowi koloniści w odróżnieniu od starej anglo-
irlandzkiej arystokracji łączyli protestantyzm z własną narodową dominacją, 
której utrzymanie uważali za swój solenny obowiązek wobec Anglii i Boga. 
Odtąd Irlandia już na zawsze pozostała najbardziej religijną częścią Wysp 
Brytyjskich.
W takich okolicznościach plemiona irlandzkie spoiły się ostatecznie w 
irlandzki naród, pogrążony w biedzie. Owa jedność w nienawiści do Anglii, 
jedność w zachowaniu religii i w religijnym zapale stały się dość silne, by 
przełamać wreszcie odwieczne przegrody rodowe, które również Anglicy 
energicznie niszczyli z zewnątrz. Likwidacja rodzimych klas wyższych dla 
zrobienia miejsca angielskim landlordom, rozpoczęta za Tudorów i zakończona 
przez Cromwella, pozostawiła ten chłopski naród bez przywódców, z 
wyjątkiem księży, i bez sympatyków - z wyjątkiem wrogów Anglii.
Przejście Anglii na protestantyzm, którego początki można wyśledzić w 
czasach Wiklefa, dokonało się zasadniczo w ciągu długiego panowania 
Elżbiety. Kiedy wstępowała ona na tron, większość ludu wahała się pomiędzy 
różnymi poglądami, a stronnictwo antykatolic-kie wciąż jeszcze składało się na 
równi z antyklerykałów, jak i z protestantów. Kiedy umierała, większość 
Anglików uważała się za gor-
438


liwych protestantów, a ogromna ich liczba żyła życiem religijnym opartym na 
Biblii i Modlitewniku.
W polityce wewnętrznej z czasu panowania Elżbiety odróżniamy dwa etapy. 
Podczas pierwszych dwunastu lat jakkolwiek Modlitewnik zawierał jedyny 
usankcjonowany przez prawo rytuał, nie prześladowano specjalnie rzymskich 
katolików poza nakładaniem na nich umiarkowanych grzywien, zresztą 
ściąganych nieregularnie 1. W tym okresie nikogo nie skazano na śmierć z 
powodu jego wyznania i władze przymykały oczy na wiele prywatnych 
przejawów kultu rzymskokatolickiego, nawet wśród osób będących na wysokich 
stanowiskach państwowych. Jednak, gdy w 1570 r. papież rzucił klątwę na 
Elżbietę i zwolnił jej poddanych od wierności wobec królowej, zaczyna się nowy 
okres i wkrótce oddychamy surowszą atmosferą. Jezuici z zagranicy podróżują 
po całej wyspie, przemycani w przebraniu od dworu do dworu, kryjący się w 
„księżowskich dziurach" za boazerią, wszczepiając w nieruchome ciało dawnego 
angielskiego katolicyzmu świeży zapał europejskiej kontrreformacji. Zahamowali 
oni pokojowy proces, w którym katoliccy sąufres stopniowo przyzwyczajali się 
do rytuału angielskiego. Misja jezuitów była religijna, lecz gdyby odniosła sukces, 
jej polityczne konsekwencje musiałyby doprowadzić do detronizacji królowej i do 
przekreślenia tych wszystkich celów, ku którym zdążała nowa Anglia - czy to w 
kraju, czy za morzami. Jezuici głosili posłuszeństwo duchowe dla papieża-króla, 
który był w stanie wojny z Elżbietą i którego siły zbrojne najechały Irlandię. 
Korona i naród odpowiedziały na to okrutnym ciosem, wymierzonym w jego 
misjonarzy wieszając ich jako zdrajców państwa angielskiego, jednak ich 
współwyznawcy uważali straconych za męczenników sprawy kościoła 
katolickiego. Z dwóch najznakomitszych przywódców misji jezuickiej w Anglii 
ujęto i powieszono niestety Campiona (1581), który więcej troszczył się o religię 
niż o politykę, natomiast i niewątpliwy zdrajca Parsons umknął za granicę, by 
działać na rzecz inwazji hiszpańskiej 2.
Przeciętnie biorąc każdego roku za panowania Elżbiety tracono czterech 
katolików, podczas gdy za królowej Marii, w każdym ginęło 56 protestantów, 
ale teraz oskarżano ich nie o herezję, lecz o zdradę. Była to sprawa tragiczna i 
niewątpliwie wielu angielskich katolików, którzy chętnie wykazaliby swój 
patriotyzm i lojalność, ale pragnęli
* Parsons, rozważając jak należy wykorzystać podbój Anglii, zapytuje „Jaką formę 
lub sposób inkwizycji tam wprowadzić, czy hiszpańską (której surowość nie podoba się 
pewnym ludziom), czy też tę, która jest stosowana w różnych częściach Włoch (gdzie 
jeszcze więcej ludzi gani jej oziębłość)". Katoliccy biskupi - według niego - mieliby 
posiadać władzę zatwierdzania lub unieważniania wyborów do Izby Gmin.
439


słuchać mszy według zasad swego własnego wyznania, zostało startych w 
proch między dwoma młyńskimi kamieniami: jednym - ich władcy duchowego, 
papieża, drugim - ich władczyni doczesnej, królowej. Obie strony oświadczyły, 
że służenie tym dwóm panom nie da się ze sobą pogodzić. Nie obeszło się bez 
licznych niewinnych ofiar tego wstrząsającego konfliktu, w którym na razie 
żaden kompromis nie mógł być stosowany. W połowie panowania Elżbiety An-
glia znajdowała się w stanie oblężenia i przyjęła coś z dyscypliny oblężonego 
miasta. Dopóki kościół rzymski nie przestał na całym świecie używać metod 
inkwizycji, masakr św. Bartłomieja, detronizacji i mordowania książąt, państwa 
znajdujące się pod jego groźnym interdyktem nie odważyły się stosować 
tolerancji wobec jego misjonarzy. Byłoby to z ich strony dobrowolnym 
narażaniem się na klęskę, niczym wystawienie nagiego człowieka do boju ze 
świetnie uzbrojonym i bezlitosnym wojownikiem.
W tych warunkach propaganda wyznania protestanckiego robiła w Anglii 
szybkie postępy. Sprzyjały jej zaniepokojone władze; zaś w umysłach Anglików 
utożsamiła się ona z patriotyzmem, ze stawieniem czoła Hiszpanii, z 
panowaniem na morzu i amerykańskimi przygodami Drake'a oraz z ochroną 
życia królowej przed mordercami. Zreformowane grammar schools 
zaznajamiały młodzież z przedmiotami klasycznymi, których nauczano w duchu 
Erazma i Coleta, oraz z Biblią i katechizmem, przygotowując w ten sposób 
twórców nowego angielskiego renesansu w literaturze i szermierzy 
protestanckiego anglikanizmu w religii. W czasie śmiertelnych zapasów z 
Rzymem angielski katolicyzm nie mógł się rozwijać, a nowe pokolenie du-
chownych i uczonych składało się z żarliwych protestantów *.
Większość purytanów należała do kościoła, wykorzystując swoje w nim 
uczestnictwo do nawrócenia kraju na protestantyzm i spodziewając się, że 
niebawem zmieni zarówno rytuał, jak i rządy kościoła bardziej po swojej myśli. 
Elżbieta miała rzeczywiście trudności w obsadzaniu biskupstw przez osoby, 
które by stosownie do jej przekonania i polityki nie były zbyt surowo 
antykatolickie, dopóki nie
1 Następujący opis angielskich kościołów parafialnych z wczesnych lat panowania 
Elżbiety pochodzi od Harrisona (Holinshed, II, 1): „O ile dawniej była zwyczajnie wielka 
przegroda między chórem [prezbiterium] a nawą główną kościoła, to teraz albo jest 
bardzo mała, albo nie ma żadnej: i prawdę mówiąc jest zupełnie niepotrzebna, skoro 
pastor odprawia zwykle swe nabożeństwo w głównej części kościoła, z twarzą 
zwróconą do ludu, w małym pomieszczeniu z boazerii do tego zbudowanym; w ten 
sposób nie tylko nieoświecony uczy się różnych psalmów i zwykłych modlitw, ale 
również taki, co umie czytać, modli się razem z nim: tak więc ca!e zgromadzenie 
jednocześnie zanosi swoje prośby do Boga żywego za cały kościół w sposób 
najbardziej poważny i żarliwy". Taki był w każdym razie ideał, do którego dążono w 
wielu kościołach, co wzrastało stopniowo w ciągu panowania Elżbiety.
440


mianowała zdolnego Whitgifta arcybiskupem Canterbury (1583) i z jego pomocą 
zajęła niewzruszone stanowisko, przeciwne purytanizmowi w kościele. 
Wprawdzie Whitgift w wielu punktach doktrynalnych był kalwinistą, ale 
sprzeciwiał się demokratyzacji rządów kościoła i bronił nieugięcie władzy 
królewskiej i episkopatu przeciwko parlamentowi, kołom świeckim i klerowi 
prezbiteriańskiemu.
W tym podwójnym przeciwstawieniu się zarówno powrotowi rzymskiego 
katolicyzmu, jak i wdzieraniu się purytanizmu, Elżbieta wykorzystywała siły 
dawnych kościelnych sądów i władz, popierane obecnie przez Wysoką 
Komisję (High Commission), rodzaj kościelnej Izby Gwiaździstej, za której 
pośrednictwem utrzymywano bardzo skutecznie nową kontrolę Korony nad 
kościołem. Chociaż Wysoka Komisja stanowiła odgałęzienie Tajnej Rady, 
jednak reprezentowała raczej królową niż ogół jej doradców. Bowiem wielu z 
nich, jak sam Cecil, odnosiło się niechętnie do procedury przesłuchiwania 
oskarżonego w drodze zadawania krzyżowych pytań pod przysięgą, jako 
zalatującej „rzymską inkwizycją", a w polityce prześladowania zbyt żarliwych 
protestantów dopatrywało się niebezpieczeństwa dla państwa. Jednak królowa 
trzymała się własnej drogi wbrew namowom swych doradców i uchwałom 
swych wiernych Gmin i dzięki temu zachowała anglikański charakter kościoła 
w czasie, kiedy zanosiło się na to, że siły ludowe wciągną go całkowicie w nurt 
europejskiej i szkockiej Reformacji albo przypadkowo wprowadzą weń nowe 
rozdwojenia.
Pod rządem elżbietańskiego państwa-kościoła spotykamy męczenników 
zarówno katolickich,  jak i protestanckich.  Purytańscy pole-miści, jak np. Penry, 
autor rozpraw Marprelate'a *, na swoją zgubę gwałtownie atakowali biskupów. 
W oczach królowej atak na episkopat był przestępstwem politycznym, gdyż 
narażał na niebezpieczeństwo  delikatną  równowagę  jej   układu  kościelnego  i  
państwowego. Nawet  bardziej   umiarkowana  propaganda  prezbiteriańska  
Thomasa Cartwrighta rozgniewała ją i zaniepokoiła. Cartwrighta wtrącono do   
więzienia w 1590, a Penry'ego, Barrowa i Greenwooda powieszono jako bun-  
towników (1593).
Zdarzali się też inni męczennicy swej wiary, którzy nie mieli po swojej 
stronie żadnego wielkiego stronnictwa ani w kraju, ani za granicą, aby litowało 
się nad ich losem lub sławiło ich męstwo, ale którzy na pewno nie byli bardziej 
winni jakiegokolwiek przestępstwa przeciw państwu niż jezuita albo purytanin. 
Kilka osób
* John Penry (zob. skorowidz bibliograficzny), purytanin, był głównym autorem 7 
pamfletów atakujących kościół anglikański, które wydrukowano potajemnie w latach 
1588-89. Ukazały się one pod pseudonimem Martina Marpre-late'a.
441


w Anglii wschodniej spalono za „różne obrzydliwe herezje", ponieważ wyrażały 
wątpliwości co do ortodoksyjnej doktryny o Trójcy Świętej. Dla takich ludzi ani 
katolik, ani kalwinista czy anglikanin, nie miał w owych czasach żadnego 
miłosierdzia. Były to ofiary nie racji stanu, tylko nie tolerancyjnych uprzedzeń 
religijnych i wciąż utrzymującego się przy życiu średniowiecznego zwyczaju 
tropienia herezji.
„Korona w parlamencie", a więc nowożytne państwo wszechwładne w obrębie 
swych granic istotnie miało w swoim ręku przerażającą potęgę, po tym jak 
monarchia Tudorów podporządkowała kościół swej woli. Taka potęga była może 
potrzebna, by ocalić kraj od hiszpańskiego podboju, ale ograniczała stały skądinąd 
rozwój wolności jednostki. Wolność ekonomiczna i intelektualna rozszerzyła swe 
granice dzięki zniknięciu ustroju średniowiecznego. Jednak w religii i w polityce 
nowe państwo nałożyło na razie nowe więzy nie mniej chyba dokuczliwe niż pęta, 
które zostały zerwane. Nie przyznano katolikowi i purytaninowi prawa chwalenia 
Boga tak, jak mu nakazywało sumienie. W polityce zaś żadna opozycja nie była 
dopuszczalna; nikt nie mógł krytykować rządu. Nawet lojalnemu Johnowi Stubbs za 
napisanie pamfletu odradzającego królowej zaślubienie i francuskiego księcia 
d'Alencon, kat uciął prawą rękę (1579). Potrząsając krwawym kikutem zawołał 
jednak z szafotu „niech żyje królowa". Taki był stosunek tej dziwnej przebiegłej 
kobiety do jej prostodusz-nych podwładnych. Nigdy nie miała ona najmniejszego 
zamiaru poślubić Alencona, ale żadnemu purytańskiemu szlachcicowi nie wolno było 
wtrącać się do krętactw tej wyższej kobiecej dyplomacji.
Jak dotychczas, nie istniała dla jednostki swoboda polityczna i religijna, 
jednak rozłam między Koroną i parlamentem mógł wytworzyć jedną i drugą. 
Albowiem w Anglii nie panował despotyzm. Władza Korony nie opierała się na 
sile, lecz na poparciu ludu. Naród ciągle jeszcze pragnął, aby Korona stosowała 
ową siłę przymusu w interesie publicznym. Było jednak rzeczą znamienną, że 
członkowie parlamentu choć nie kwestionowali kościelnego autorytetu 
królowej,, który sami przywrócili w 1559 r., krytykowali użytek, jaki z niego 
czyniła w stosunku do purytanów. Państwo angielskie przejęło od 
średniowiecznego kościoła kontrolę nad religią jedynie przez sojusz z prawem 
do osobistego sądu jednostki i z siłami reprezentującymi zasadę swobodnego 
roztrząsania spraw; nie mogło więc stale negować moralnego pochodzenia 
swej nowo nabytej władzy. Purytanin i katolik stanowili na razie 
niebezpieczeństwo, a przez długi czas - kłopot dla mężów stanu. Jednak ich 
roszczenia do tego, by w imię wyższego prawa sumienia odrzucać dekrety 
religijne zarówno Korony, jak i parlamentu, musiały w końcu wywrzeć pewien 
wpływ. Jeżeli odwołanie się do osobistego sądu zatriumfowało w Anglii nad 
olbrzy-
442


mią organizacją i istniejącym od niepamiętnych czasów autorytetem 
średniowiecznego kościoła Europy, to z dużo większą pewnością miało okazać 
się prawo silniejsze w sprawach religijnych od świeckich autorytetów 
wyspiarskiego państwa. Toteż po dalszym stuleciu walki stronnictw, 
prześladowań i rozlewu krwi miano wreszcie zaniechać prób wciśnięcia 
wszystkich Anglików w ramy kościoła państwowego i stopniowo wprowadzić 
swobodę szerszą niż ta, o której marzył Penry czy Parsons, Whitgift czy Cecil.
Ale poza sferą polityczno-religijną wolność intelektualna i poetycka 
osiągnęła pod koniec panowania Elżbiety swój najpełniejszy rozwój. Renesans z 
jego duchem badawczym i wizją starożytnej wolności myśli greckiej i rzymskiej 
przeszczepiono z Włoch, gdzie szybko więdnął w rękach Hiszpanów i jezuitów. 
W Anglii za to rozkwitnął na nowo, pielęgnowany przez poetów, którzy 
zaszczepili go na angielskich drzewach w Lesie Ardeńskim. Tam wyobraźnia 
była istotnie niczym nie skrępowana, swobodniejsza niż w naszych czasach, 
kiedy obciąża ją zbyt wielki ciężar wiedzy i osacza zewsząd surowy realizm 
wieku maszyn. Szekspir i jego przyjaciele, stojąc faktycznie poza 
niebezpiecznym światem waśni religijnych i politycznych, cieszyli się w swych 
przestronnych włościach wolnością ducha - dziś chyba już nie do odzyskania.
Ale chociaż, spoglądając wstecz, możemy uważać Szekspira za największą 
chlubę jego epoki, największy wpływ w owych czasach nie należał do niego. 
Pod koniec panowania Elżbiety księgą nad księgami była dla Anglików już 
Biblia, jakkolwiek „wersja autoryzowana" (Authorized Versiori) będąca do 
dziś w użyciu została opracowana dopiero przez biskupów Jakuba I w latach 
następujących bezpośrednio po śmierci królowej. Na każdego Anglika, który 
czytał Sidneya lub Spensera albo widział Szekspira w teatrze „Globe", 
przypadały setki takich, którzy czytali bądź słuchali Biblii z wielką uwagą jako 
słowa bożego. Wpływ stałego studiowania w domu tej księgi na charakter 
narodowy, wyobraźnię i inteligencję był większy w ciągu prawie trzech 
następnych stuleci niż wpływ jakiegokolwiek ruchu literackiego w naszych 
kronikach albo ruchu religijnego od czasu pojawienia się świętego Augustyna. 
Dla ludzi, którzy niewiele więcej mieli do czytania, otwierały się na jej stronach 
nowe światy dziejów i poezji. To właśnie wytworzyło w całych klasach 
społecznych przyzwyczajenie do czytania i rozmyślań, a druciarza uczyniło 
jednym z największych mistrzów mowy angielskiej. Dzięki Biblii czyny i myśli 
ludzi, żyjących przed tysiącami lat na śródziemnomorskim wschodzie, 
przetłumaczone na angielski w okresie, kiedy język nasz osią-
443


gnał swą zwięzłą doskonałość, zabarwiały codzienną myśl i mowę Brytyjczyka 
w tym samym stopniu, w jakim w naszych czasach zabarwiają je oklepane 
komunały gazeciarskie. Biblię w dziejach angielskich można uważać za 
„renesans" literatury hebrajskiej, o wiele bardziej rozpowszechniony i o 
większym znaczeniu nawet niż renesans klasyczny, który dzięki 
zreformowanym grammar schools dostarczał podstaw myślowych ludziom 
bardziej wykształconym. Biblia łącznie ze studiami klasycznymi ożywiała i 
rozszerzała kulturę Brytyjczyków, tak jak ich podróże oceaniczne pobudzały i 
rozszerzały ich praktyczny pogląd na życie.
Innym źródłem powszechnej inspiracji i wyrafinowania w wielkim okresie między 
Armadą i wojną domową była muzyka i poezja liryczna. Rozkwitały one obok siebie: 
wiele najlepszych wierszy, jak piosenki w sztukach szekspirowskich, pisano do śpiewu. 
Europa uznawała elżbietańską Anglię za kraj par excellence muzykalny. Niemieccy 
podróżnicy z podziwem zapisywali, jak to „słuchali pięknej muzyki na skrzypcach i 
gitarach, gdyż w całej Anglii istnieje zwyczaj, że nawet w małych wioskach za 
niewielką opłatą przygrywają wam muzykanci". Przez cały okres Tudorów tworzono w 
Anglii piękną muzykę kościelną czy to do rzymskiej mszy, czy do nabożeństwa 
anglikańskiego, podczas gdy Renesans natchnął nowym duchem muzykę świecką, tak 
że za Elżbiety osiągnęła swój zenit. Ge-niusz Byrda (ur.1538, zm. 1623) udzielał się w 
tym samym stopniu dziedzinie religijnej co świeckiej, a całe zastępy zdolnych 
kompozytorów kwitły w owej wielkiej epoce madrygału. Areną muzyki za Tudorów i 
Stuartów nie była sala koncertowa, lecz ognisko domowe. W czasach, kiedy nie istniały 
gazety, a książki były nieliczne i nudne, wzrastająca klasa średnia nie wyłączając rodzin 
purytańskich chętnie uprawiała w domu muzykę wokalną i instrumentalną. 
Publikowanie nut drukiem przyczyniło się do rozpowszechnienia tego przyzwyczajenia, 
a Elżbieta dała przykład poddanym swoją biegłością w grze na wir-ginale.
Muzyka i pieśń były tworem i dziedzictwem całego ludu. Rzemieślnik 
śpiewał nad swoją robotą, przekupień idąc ścieżyną, słychać też było dójkę, jak 
„śpiewa wesoło" za żywopłotem, a na północy jak nuci tragiczne ballady, 
opiewające kresowe walki i najazdy. Pospolitym dramatem był dramat 
poetycki i w tej epoce zyskał on popularność, ponieważ apelował do 
wyobraźni. Poezja nie była sprawą wyłącznie kręgów intelektualnych, a 
muzyka przeważnie nie łączyła się jeszcze z obcymi kompozytorami. To, że 
Szekspir i Milton pajawili się właśnie wtedy, nie było dziełem przypadku. 
Wśród całego ludu żyjącego w stałym kontakcie z przyrodą, z oczyma i uszami 
nawykłymi do cieszenia się najlepszymi rozkoszami umysłu, wspaniały rozwój 
talentów poetyckich Szekspira stanowił w tym samym
444


stopniu cząstkę powszechnego układu społeczeństwa, w jakim w dzisiejszych 
dniach byłoby przekształcenie się dziennikarza w wielkiego powieściopisarza. 
W życiorysie zaś Johna Miltona, który urodził się w pięć lat po śmierci Elżbiety, 
jasno widzimy, jak trzy główne pierwiastki ówczesnej kultury angielskiej - 
muzyka, studia klasyczne i Biblia - połączyły się, by natchnąć ów „od Boga 
obdarowany głos organowy Anglii".
Od czasów Elżbiety aż po przemiany przemysłowe za panowania Jerzego 
III ekonomiczne ukształtowanie społeczeństwa było pod pewnymi względami 
nader szczęśliwe. Anglicy wciąż jeszcze stanowili naród wiejski, nie oderwany 
od przyrody, ale w pewnym stopniu uwolnili się już od przykrej biedy i 
ciemnoty średniowiecznego chłopa.
W prowincjonalnych miasteczkach i wsiach, gdzie uprawiano zarówno 
przemysł, jak i rolnictwo *, znaczną część mieszkańców stanowili wyszkoleni 
rzemieślnicy. Terminatorstwo było kluczem nowego życia narodowego niemal 
w tej mierze, co praca poddańczego chłopa - kluczem dawnego życia. Systemu 
terminatorstwa nie pozostawiano już na łasce zwyczajów lokalnych i przymusu 
municypalnego, lecz podlegał on kontroli - według jednolitego wzoru 
narodowego dla miasta i wsi - elżbietańskiego Statutu Kunstmistrzów (1563) 
(Statute of Artijicers), który pozostawał w mocy z małymi zmianami przeszło 
dwieście lat. Nikt nie mógł zostać majstrem lub czeladnikiem, dopóki nie odbył 
siedmioletniego terminu. Tym sposobem młodzież kraju nabywała 
wykształcenia technicznego i dyscypliny społecznej, co miało w jakiejś mierze 
wyrównywać nieodczuwany wówczas brak powszechnego systemu oświaty 
szkolnej. Młodzieniec znajdował się pod nadzorem majstra - w pewnym 
przypadkach aż do dwudziestego czwartego roku życia.
Produkcja przemysłowa odbywała się w domu pryncypała, który pracował 
w tym samym warsztacie i jadał zwykle przy tym samym stole, co płatni 
przezeń czeladnicy i związani z nim terminatorzy. Szczęśliwa atmosfera 
takiego wytwórczego domostwa nie zależała od praw o ochronie pracy lub 
przepisów związku zawodowego, lecz od usposobienia i charakteru 
domowników. Często zdarzało się traktowanie surowsze, niżby to tolerowano 
dzisiaj, albowiem świadomy i zorganizowany humanitaryzm datuje się dopiero 
od czasów rewolucji przemysłowej. Przy dawnym systemie ludzie sypiali Bóg 
wie gdzie, pod krokwiami dachu albo w komórkach. Uważano za naturalne, że 
majstrzy bili swych terminatorów, a często w gniewie pod-

445


nosili rękę nawet na czeladnika. Jednak prawdopodobnie więcej trafiało się 
życzliwości niż surowości, gdyż stosunki były bardzo bliskie i osobiste, a mało 
kto lubi widzieć niezadowolone twarze we własnym domu. Różnica pomiędzy 
majstrem a jego ludźmi była jedynie różnicą rangi, a nie klasy społecznej; w 
rzeczywistości, jak nam przypominają stare sztuki teatralne, londyński 
terminator, który przypadkiem był młodszym synem ziemiańskiej rodziny, 
częstokroć chełpił się, że jest z nich dwóch lepszym „gentlemanem" 1.
Praca biegłego rzemieślnika była dla niego radością i wyzwalała w 
człowieku ukrytego w nim artystę bardziej niż wyspecjalizowane funkcje w 
nowoczesnym przemyśle, które tak często polegają na czuwaniu nad jakimś 
procesem czysto mechanicznym. Z tej racji przedmioty powszechnego użytku - 
statek, wóz, dom, krzesło i wszelkie narzędzia polowe i domowe - nosiły piętno 
indywidualnego kunsztu i swoistego piękna, czego brakuje seryjnym 
maszynowym wyrobom dzisiejszym. Praca cieszyła się wtedy większą 
popularnością niż obecnie, ponieważ w znacznym stopniu ćwiczyła specjalne 
uzdolnienia człowieka.
Istniała jednak odwrotna strona życia w epoce przed wynalezieniem 
maszyn i o niej często zapominają ci, co jednostronnie wychwalają przeszłość. 
Obok pracy wykwalifikowanej pozostawało wielkie obciążenie mięśni znojną 
pracą, którą trzeba było wykonać, a której w ogromnej mierze ulżyła 
nowoczesna maszyna. Przy pracy w tartaku, idąc za pługiem, przy łamaniu 
kamienia, przenosząc ciężkie materiały, człowiek wciąż własną osobą płacił 
wysoką cenę za opanowanie przyrody. Straszliwe było narażanie się i trudy 
będące udziałem biedniejszych rolników. Liczba niebezpiecznych zajęć była
1 Poemat Sally in our Alley (Sally z naszej uliczki) Careya maluje pewne realne 
strony życia terminatora, które za Elżbiety były zupełnie takie same, jak za królowej 
Anny:
„Gdy jest w pobliżu, koniec z mą pracą, Tak 
Sally wielce miłuję; Przybiega majster, 
wściekłe ladaco, I strasznie mnie katuje.
Wciąż do kościoła majster mnie biorą,
Potem mnie bura spotyka,
Bo go zostawiam na lodzie, skoro
Tekst wskażą z Modlitewnika. Majster, 
sąsiedzi śmieją się szczerze, Kpią ze mnie i z 
mojej Sally, Lecz bez niej - wolej by na galerze 
Przy wiośle mnie uwiązali.
Gdy za lat siedem termin wygaśnie,
O, wtedy poślubię Sally
I już nie przy tej ulicy właśnie
Będziemy razem sypiali".
446


bardzo duża. A w przemyśle chałupniczym rodzice często przez wiele godzin 
zatrudniali swe małe dzieci. W XVIII w. sumienie publiczne zaczęło się 
niepokoić ogromną ilością wypadków okrucieństwa ze strony majstrów wobec 
terminatorów i dzieci, doprowadzającego nieraz do śmierci, a poprzednie 
pokolenia na pewno nie były łagodniejsze.
Ale dziecko w epoce elżbietańskiej, jeśli nie było zatrudnione w przemyśle, 
żyło na swobodzie wśród pól i lasów, czego nie ma w warunkach naszej 
nowoczesnej cywilizacji. Nic dziwnego, że w tamtych czasach dzieciak „wlókł 
się niechętnie do szkoły", gdyż za szkolną bramą leżał świat pełen swobody i 
uciechy, a w szkole - co wszyscy, z wyjątkiem niewielu oświeconych 
pedagogów i rodziców, uważali za konieczne - chłosta stanowiła istotną część 
wychowania.
Chociaż ciepło, odzież i pożywienie były bardziej dostępne we wsi 
elżbietańskiej niż w średniowiecznym dworze, jednak brakowało ich częściej 
niż za naszych czasów. Złe plony wciąż jeszcze oznaczały niedostatek jadła. 
Niewiele się troszczono o mycie i pranie odzieży, zwłaszcza w zimie. Wygody, 
które teraz uważamy za niezbędne, w ogóle nie istniały. Śmiertelność nawet 
wśród rodzin z wyższych klas była ogromna, a biedak liczył się z tym, że z jego 
licznego potomstwa przeżyje tylko nikły odsetek. Medycyna znajdowała się w 
kolebce. Starzec, chory, dłużnik, i ci wszyscy, którzy weszli w kolizję z 
prawem, cierpieli męki, uważane zresztą za nieuniknioną cząstkę ludzkiej doli i 
niedoli. O ile życie miało w sobie więcej piękna, o tyle miało mniej pewności i 
wygody niż dzisiaj, a liczba mieszkańców żyjących w elżbietańskłej Anglii 
stanowiła około jednej siódmej obecnej ludności.
Wiele z tego, co dziś uważano by za niemożliwe do zniesienia, nie 
wydawało się niedolą, ponieważ poprzednio rzeczy stały jeszcze gorzej. Pisarze 
elżbietańscy zanotowali jako nowości używanie w oknach szkła zamiast rogu, 
kominy, którymi uchodził dym z chaty biedaka, i łóżka z materacami 
napchanymi wełną zamiast sienników, przynajmniej u niektórych prostych ludzi.
Klasę kierowniczą w Anglii stanowiła gentry czyli sąuires. Nie była to już 
klasa feudalna ani wojskowa i kiedy w 1642 r. wybuchła wojna domowa, 
musiano uczyć ich sztuki żołnierskiej od początku. O tyle, o ile można było 
zdefiniować doniosłą i uznaną różnicę pomiędzy „szlachetnym" (gentle) a 
„prostakiem" (simple) w nowej Anglii, „gentlemanem" był właściciel ziemski, 
który mógł wykazać się herbem i miał prawo - jeśli chciał - nosić rapier i wy-
447


zwać na pojedynek każdego innego „gentlemana", poczynając od księcia w dół. 
Jednak do klasy tej nieustannie wchodzili yeomani i kupcy, jedni przez 
małżeństwa, inni przez zakup dóbr, a jednocześnie młodsi synowie dworskiego 
dziedzica opuszczali ją zazwyczaj, przechodzili bowiem do handlu, przemysłu, 
pracy naukowej, kościoła lub do służby wojskowej za granicą, czasem unosząc 
z sobą swe pretensje do szlacheckiego stanu, kiedy indziej milcząco z nich re-
zygnując.
W obrębie owej osobliwej klasy wyższej istniało nieskończone stopniowanie 
zarówno w bogactwie, jak i randze. Na szczycie drabiny stał wielki magnat, 
zasiadający w Izbie Lordów, utrzymujący w swym kamiennym zamku z 
czasów Plantagenetów albo w tudorowskim pałacu z cegły na poły królewski 
dwór, który młodym paziom ze szlachty służył za szkołę wytwornego 
wychowania sposobiąc ich do kariery na dworze królewskim. U głównej 
bramy codziennie rozdzielano tłumowi biedaków resztki mięsiwa. W sali na 
podwyższeniu siedziała jego lordowska mość ze swoją panią i ważniejszymi 
gośćmi, podczas gdy z pół setki głodnych klientów i służalców ucztowało przy 
niższych stołach z dala od srebra i weneckich pucharów, a cała zgraja służby i 
gajowych obywając się nawet bez cynowych naczyń ostro popijała w 
obszernych regionach kuchennych. Na najniższym szczeblu drabiny znajdował 
się niezamożny sąuire, który gospodarował na kilku ojcowskich akrach, 
rozmawiał w dialekcie miejscowym ze swymi sąsiadami, yeomanami, kiedy 
jechali razem na targ, i wychowywał z pomocą zapracowanej żony i 
wioskowego nauczyciela tuzin krzepkich, obszarpanych chłopaków i dziewuch, 
którzy harcowali w sadzie otaczającym jego „hali", skromny dworek, nierzadko 
przez potomnych przerobiony na stodołę.
Pomiędzy tymi dwiema skrajnościami powstawały wszelakie odmiany 
tudorowskich i stuartowskich dworów, budowanych zależnie od okolicznego 
materiału z kamienia, z nowomodnej cegły, albo ze staroświeckiego pół-
drewna. Owe domy i ich mieszkańcy, wraz z wiejskim przemysłem, 
utrzymywały wieś w kontakcie z przodującym życiem i myślą nowego świata. 
Anglia szekspirowska była wieśniacza, nie będąc zacofana ani barbarzyńska i 
cokolwiek zrodził Londyn, wchłaniały we właściwym czasie wiejskie okręgi.
Wiek Tudorów jest wielkim okresem rodzimej architektury. Renesans - w 
odróżnieniu od późniejszych czasów - miał tę wspólną cechę ze 
średniowieczem, że lokata pieniędzy jedynie dla ich pomnożenia, chociaż 
możliwsza niż dawniej, nie była czymś tak zwyczajnym, łatwym i pewnym, jak 
to stało się potem, i że wobec tego osoby zamożne lokowały swe bogactwa, w 
miarę jak się nagromadzały, w dziełach sztuki i przedmiotach zbytku - w 
klejnotach, zastawie stołowej, pięknych strojach, a nade wszystko we wspania-
448


łych budowlach - pomnażając w ten sposób chlubę i przepych swego życia. 
Ale o ile średniowiecze było okresem budowy kościołów i zamków, a 
stosunkowo zaniedbywano zwykły dom mieszkalny, to czasy Tudorów 
doprowadziły angielski dwór, mansion, do szczytu doskonałości i w krajobrazie 
Anglii zaczęły się mnożyć dworki z trójkątnym szczytem, tak różne od lepianek 
średniowiecznego villeina. Piękne stare farmy, jakie podziwiamy w tylu 
rozmaitych częściach Anglii, były wytworem nowożytnych przemian, 
udoskonaleń, handlu suknem i grodzenia pól.
Squires, czyli drobna szlachta wiejska nabrała za Tudorów nowego 
znaczenia. Nie chodziło 'tylko o to, że wielu z nich nabyło po taniej cenie ziemie 
klasztorne. Zajęli oni nową pozycję społeczną, ponieważ baronowie i opaci, 
którzy przez tyle wieków narzucali im swoją wolę, zostali pognębieni. Teraz oni 
sami, czy to jako ministrowie Korony, czy też jako lokalni sędziowie pokoju, 
stali się główną podporą rządu, przywódcami Izby Gmin, prawdziwymi 
władcami okręgów wiejskich. Właśnie sąuires byli głównie tymi, którzy w cza-
sach Stuartów stali na czele obu stronnictw, kawalerów i okrągło-głowych.
Za Tudorów przygotowywali się oni poważnie do swej nowej roli. Niektórzy 
spośród nich posyłali synów w podróże zagraniczne albo na studia w 
korporacjach prawniczych (Inns of Court), aby ich zaprawić do roli 
przywódców w parlamencie lub sędziów we własnym hrabstwie. Nowa nauka 
klasycznego Renesansu również przypadła im bardzo do gustu. W 
średniowieczu żądni wykształcenia biedni szkolarze byli przeznaczeni do stanu 
duchownego, natomiast wyższe klasy nauką pogardzały. Ale za panowania 
Elżbiety synowie szlachty stanowili poważny element nie tylko w grammar 
schools, ale i na uniwersytetach, gdzie wielka ich liczba zajęła miejsce 
dawnych braciszków i mnichów. Tkwiła pewna doza słuszności w skargach, 
jakie zaczynało się słyszeć, że ludzie bogaci korzystają z fundacji oświatowych, 
które były poprzednio przeznaczone dla osób niezamożnych. Ruch ten miał 
nawet swą kronikę skandaliczną, ale jest chyba rzeczą dobrą, jeśli rządzący 
krajem otrzymają najlepsze wykształcenie, jakie państwo dać może. W 
średniowieczu arystokracja uważała, że wystarczy, jeśli jej sekretarze 
przybywali z Oksfordu i Cambridge, podczas gdy oni sami kształcili się na 
zamku i w turniejowych szrankach.
Parlament dość uczciwie reprezentował opinię tych klas, które 
interesowały się polityką lub wykazywały jakąkolwiek chęć, aby ich 
wysłuchiwano na naradach państwowych.
449


W Izbie Lordów zasiadali arystokraci, zarówno resztki starej klasy 
feudalnych baronów, jak i słudzy królewscy świeżej nobilitacji, jak Burghley, 
Leicester i Russel, hrabia Bedford. Biskupi jako nomi-naci Korony uzupełniali 
oficjalne głosy w izbie wyższej. Opaci zni- knęli, a po zwycięstwie Elżbiety nad 
hrabiami północy i nad księciem Norfolk1 (1569-72) zniknęła też niezależna potęga 
feudalna wielkich możnowładców. W późniejszym okresie panowania królowej 
Izba Lordów, choć pełna godności, miała mniejsze znaczenie jako siła polityczna 
niż kiedykolwiek przed tym lub po tym. Tudorowie nie byli demokratami, ale 
przygotowywali drogę dla potęgi klasy średniej, ponieważ w państwie 
kształtowanym ich rękami nie pozostało miejsca na żadną niezależną władzę 
pomiędzy Koroną a ludem.
Rosnąca siła szlachty, poparta przez siłę kupców i yeomanów, znalazła 
swój wyraz w Izbie Gmin. Wybory przestano już uważać za ciężar, narzucony 
przez Koronę organom lokalnym, lecz ceniono je jako środek do uzyskania 
wpływu na narodową politykę. Miejscowa szlachta konkurowała między sobą, 
aby zapewnić sobie lub swym przyjaciołom wejście do parlamentu zarówno z 
miast, jak i z hrabstw, gdyż nie było w Anglii antagonizmu między miastem i 
wsią. Liczne miasteczka kornwalijskie, którym monarchowie z dynastii 
Tudorów nadali prawa wyborcze, znalazły się w rękach pury-tańskiej opozycji 
spośród elementów szlacheckich i wysyłały do parlamentu krytyków polityki 
rządowej, jak bracia Paul i Peter Went-worthowie za Elżbiety, a za następnych 
panujących sir John Eliot, Hampden, i wielu innych przedstawicieli tego 
stronnictwa 2.
Czy popierając rząd, czy też go krytykując Izba Gmin zaczynała 
podejmować inicjatywę na własną rękę. W obliczu niebezpieczeństwa 
hiszpańskiego i papieskiego była bardziej elżbietańska od samej królowej. 
Członkowie Izby znajdowali się w stanie gorączkowej lojalności, nalegając 
często na Elżbietę, by stosowała energiczniejsze środki dla ochrony swej osoby, 
by wyszła za mąż, by wyznaczyła następcę tronu, by ścięła Marię, królową 
Szkotów, by bardziej prześladowała katolików, a mniej purytanów - krótko 
mówiąc, by robiła wszystko - z wyjątkiem podniesienia podatków, co - jak wie-
działa o tym królowa i członkowie parlamentu - byłoby niebezpieczne. Elżbieta 
uważała, że Izba jest zbyt gorliwa, zbyt czynna. Za panowania pierwszych 
Tudorów Korona, nie zapełniając parlamentu podczas wyborów swymi 
kreaturami, mogła bezpiecznie opierać się na tym, że kraj i jego przedstawiciele 
pragną w miarę możności iść za przewodem króla i Rady nawet w sprawach 
religii. Za
.
2 Największe powagi różnią się co do tego, czy przyznanie miasteczkom 
kornwalijskim miejsc w parlamencie miało na celu powiększenie wpływu Korony w Izbie 
Gmin, czy też nie. Jeżeli taki był zamiar, to się nie powiódł.
450


panowania Elżbiety rosnący purytanizm sąuires wprowadził nowy pierwiastek. 
Bojaźń i miłość Boga zaczęła w piersiach takich parlamentarzystów, jak Peter 
Wentworth, ścierać się z bojaźnią i miłością królowej. Protestantyzm i 
przywilej parlamentarny już łączyły się ze sobą ściśle, zanim pierwszy Stuart 
zadał sobie trud dolania oliwy do ognia.
Jednak Izba Gmin nie była na razie tym, co wkrótce uczynił z niej Jakub I, 
to jest w istocie swej - opozycją. Dopóki zasiadali w niej najzdolniejsi 
członkowie Tajnej Rady i byli odpowiedzialni za najważniejsze ustawodawstwo 
każdej sesji, istniała ścisła więź pomiędzy władzą wykonawczą i prawodawczą, 
więź, która jedynie dzięki niedbalstwu następcy Elżbiety uległa zerwaniu.
Póki żyła królowa, jej osobisty autorytet odraczał wybuch nieuchronnego 
konfliktu. Pomimo że irytowało ją wiele z tego, co robiono i mówiono w Izbie, 
respektowała przywileje parlamentu, ponieważ wiedziała to - czego Stuartowie 
nigdy się nie nauczyli - że siła jej opiera się nie na „boskim prawie", ale na 
lojalności owych zapalczywych, samowystarczalnych sąuires oraz 
niewidocznych milionów ludzi, szeroko rozrzuconych przy swej pracy na lądzie 
i morzu, z którymi ta szlachta miała kontakt bardziej bezpośredni niż ona sama 
lub jej dworzanie. Królowa aż do końca była niezrównana w sztuce kierowania 
mężczyznami, nawet jeśli chodzi o członków parlamentu. Na dwa lata przed 
śmiercią łaskawy sposób, w jaki odwołała niepopularne „monopole" handlowe, 
za jednym zamachem na nowo zdobył jej ich miłość. Czcigodni członkowie 
płakali z radości i w tym łzawym nastroju zostali wezwani do Whitehall przez 
swą matkę i władczynię, która im powiedziała to, co istotnie stanowiło 
tajemnicę jej długiego dobiegającego teraz kresu panowania. „Choć Bóg 
wyniósł mnie wysoko, jednak za chwałę mej korony poczytuję to, że 
panowałam darzona przez was miłością".


KSIĘGA IV
EPOKA STUARTÓW. WOLNOŚĆ PARLAMENTARNA 
I EKSPANSJA ZAMORSKA


WSTĘP
W okresie Tudorów zaszły prawdopodobnie większe zmiany w poglądach i 
przyzwyczajeniach życiowych Anglika niż w następującym po nim okresie 
Stuartów. Renesans, Reformacja i żegluga oceaniczna, które przyniosły tyle 
zmian w życiu Anglii czasu Tudorów, były ruchami światowymi, w których 
czynny udział brały również inne kraje. W epoce Stuartów Anglicy sami, bez 
obcego udziału lub przykładu, rozwinęli system rządów parlamentarnych, 
administracji lokalnej oraz wolności słowa i wolności osobistej, system wręcz 
sprzeczny z tendencjami przeważającymi na kontynencie europejskim, który 
zmierzał szybko do monarchii absolutnej, scentralizowanej biurokracji i 
podporządkowania jednostki państwu. Podczas gdy Stany Generalne Francji i 
Kortezy Aragonii i Kastylii przestawały wykonywać swe średniowieczne 
funkcje, a polityczne życie Niemiec więdło w mozaice drobnych księstewek 
składających się na Cesarstwo, Izba Gmin pod przewodnictwem sąuires i w 
sojuszu z kupcami i prawnikami wzięła na siebie rolę organu rządzącego 
nowożytnym narodem. Osiągnęła to rozwijając w swoim łonie skomplikowaną 
procedurę komisyjną oraz łamiąc władzę królewską w sporach, których 
motywy były głównie religijne, natomiast wyniki - głównie polityczne.
Wolność angielska, tkwiąca korzeniami w szczególnych właściwościach 
wyspiarskich, wymagała okresu izolacji od europejskich wpływów i 
niebezpieczeństw, jeśli kiedykolwiek miała się w pełni rozwinąć. Elżbieta i 
Drakę umożliwili tę izolację. Okoliczności zewnętrzne, T. których najważniejszą 
była wojna trzydziestoletnia, pozwoliły Anglii pod osłoną jej marynarki 
rozwiązywać swe problemy wewnętrzne bez obawy o wtrącanie się sąsiadów.
Dopiero wtedy, gdy okres tej wewnętrznej ewolucji zakończył się układem 
z 1688-89 r., nowa parlamentarna Anglia, oparta na wol-
455


ności religijnej i politycznej, wystąpiła pod wodzą Wilhelma III i Marlborougha 
przeciwko kontynentalnej autokracji nowego typu, ucieleśnionej w osobie 
wielbionego przez wszystkich Ludwika XIV, wielkiego monarchy Francji. 
Walka ta uwolniła Europę od dominacji francuskiej i po raz pierwszy wysunęła 
na czoło flotę angielską jako bezkonkurencyjną władczynię wszystkich mórz 
świata. Wojny z Ludwikiem można uważać za próbę ogniową, która wykazała 
większą skuteczność w działaniu wolnego społeczeństwa niż despotycznego 
państwa.
Rezultat ten wielce zadziwił i wywarł ogromne wrażenie w świecie, który 
dotychczas trzymał się krańcowo przeciwstawnych teorii władzy. Myślano, że 
właśnie w despotyzmie leży sekret sprawności; wolność natomiast stanowi 
zbytek, na który mogą sobie pozwolić jedynie małe społeczeństwa, takie, jak 
kantony Szwajcarii lub siedem prowincji Holandii - przy tym potęga Holandii po 
krótkim okresie chwały szybko chyliła się do upadku wobec rosnącej siły króla 
francuskiego. Zwycięstwo parlamentarnej Anglii nad despotyczną Francją było 
nowym wydarzeniem pierwszorzędnej wagi; stanowiło ono główną przyczynę, 
skierowanego przeciw despotyzmowi w kościele i państwie, ruchu 
umysłowego za granicą, który poczynając od czasów Monteskiusza 
charakteryzował cały XVIII wiek. Brytyjska flota i Marlborough, bitwy pod La 
Hogue i Blenheim, stworzyły Locke'owi i innym angielskim filozofom taką 
popularność w Europie, jaką dla swych własnych zasług rzadko cieszyła się 
filozofia angielska. Angielskie instytucje po raz pierwszy stały się wzorem dla 
świata, chociaż pozostały trochę tajemnicze i były bardzo niedokładnie 
zrozumiane.
Sukcesy Brytanii podczas panowania Wilhelma i Anny tym bardziej 
zadziwiły ludzi, że do rewolucji 1688 r. rywalizacja parlamentu z królewską 
władzą wykonawczą była przyczyną nie tyle sprawności, ile raczej słabości 
Anglii jako członka europejskiego organizmu politycznego. Za Jakuba I i 
Karola I, i ponownie za Karola II i Jakuba II przy zachowaniu równowagi 
między królem i parlamentem Anglia mało znaczyła za granicą.
Wyjątkiem, który potwierdzał regułę był okres narodowej sprawności w 
czasach purytańskiej rzeczypospolitej *. Wtedy faktycznie dominowało 
stronnictwo parlamentarne, a przynajmniej - okrągło-głowych **. Władze 
ustawodawcza i wykonawcza były połączone; i w ten sposób zarówno przed, 
jak i w czasie okresu osobistych rządów Cromwella rząd rzeczypospolitej 
posiadał takie możliwości
* Commonwealth - (Rzeczpospolita) nazwa państwa brytyjskiego po obaleniu 
monarchii w latach 1649-60.
** Okrągłogłowi (Roundheads) - purytanie, stronnicy parlamentu w latach 1642-49, 
nazwani tak złośliwie przez swych przeciwników kawalerów z uwagi
456


nakładania podatków oraz przygotowania sił wojskowych i morskich, jakimi nie 
rozporządzał żaden ze Stuartów. Wtedy rzeczywiście głos Anglii słyszano i 
obawiano się go zagranicą. Jednak skupienie władzy w rękach stronnictwa 
okrągłogłowych było zjawiskiem przejściowym, ponieważ nie opierało się na 
porozumieniu, lecz na sile.
W 1660 r. naród przywrócił równowagę sił pomiędzy królem a 
parlamentem, między władzą wykonawczą a ustawodawczą, ku wielkiej 
radości Clarendona, który widział w tym ideał naszej mieszanej konstytucji. A 
jednocześnie z tą idealną równowagą powróciła niezdolność finansowa, 
uniemożliwiająca pokrywanie naszych zobowiązań, wróciło rozbrojenie narodu 
i kłócące się z sobą rady, co czyniło z nas przedmiot pośmiewiska wrogów, a 
rozpaczy przyjaciół. Właśnie ta równowaga konstytucyjna, bardziej niż 
zepsucie lub niedbalstwo Karola II, tkwiła u podłoża klęsk za jego panowania. 
Żaden kraj nie może być na pół monarchiczny, na pół parlamentarny, nie 
płacąc za to ceny w postaci utraty pozycji mocarstwowej.
Rewolucja z 1688 r. zapewniła Wielkiej Brytanii i wolność i sprawność, 
gdyż na stałe przechyliła równowagę sił na korzyść parlamentu. Nie stało się to 
jednak, jak przed czterdziestu laty, dzięki orężnemu zwycięstwu jednej partii w 
państwie nad drugą, lecz przez porozumienie wigów z torysami, których 
szczęśliwy brak rozsądku u Jakuba II rzucił sobie w objęcia.
Odtąd ustaliło się, jak poprzednio za Tudorów, porozumienie w kwestiach 
polityki ogólnej między władzą wykonawczą i ustawodawczą, to znaczy między 
królem i parlamentem, tym razem jednak siłą kierowniczą był parlament, a król 
musiał go słuchać. Wtedy, i tylko wtedy stały się możliwe reorganizacja 
krajowego systemu podatkowego i kredytu oparta na zasadach nowożytnych, 
utrzymywanie w pogotowiu niewielkiej armii stałej, jak również wielkiej floty 
nieustannie na morzu, stworzenie organizacji koniecznej dla wielkiego imperium 
- nie budzące jednocześnie zawiści, która udaremniła podobne usiłowania 
Strafforda i Cromwella. Wtedy, i tylko wtedy można było nakłonić Szkotów, by 
z własnej woli przyjęli unię z Anglią, którą Cromwell podawał im na ostrzu 
miecza. A jednocześnie próba wtłoczenia wszystkich Anglików na łono 
jedynego kościoła państwowego, przyczyna rozbicia się na frakcje i przelewu 
krwi dla tylu minionych pokoleń, została jako niewykonalna nareszcie 
zaniechana przez ustawę o tolerancji (Toleration Act) z 1689 r. Nowa era 
swobody poglądów i pokoju religijnego wzmocniła bardzo handlową, militarną i 
kolonizacyjną potęgę Brytanii w porównaniu z Francją, która w tym czasie 
wypędzała ze swych granic
na  to,  że  niektórzy  purytanie  mieli  krótko  przystrzyżone  włosy  i  nie  nosili peruk. 
Nazwa ta straciła swe pejoratywne znaczenie i ogólnie się przyjęła.
457


hugenotów, a więc kwiat swojej ludności przemysłowej, dopomagając w ten 
sposób do rozwoju manufaktur w Anglii, Holandii i Prusach.
Właśnie w czasach Stuartów wynurzamy się z widowni dziejów angielskich 
na przestronniejsze obszary historii brytyjskiej w jej najszerszym sensie. 
Nowożytne stosunki Anglii ze Szkocją, względnie z Irlandią, zarysowały się już 
za Elżbiety. W okresie Stuartów wyryły się głęboko w pamięci potomnych ze 
względu na szereg dramatycznych wydarzeń. Po wielu zmiennych kolejach za 
panowania Wilhelma III i Anny osiągnęliśmy pewną określoną i trwałą formę 
współżycia Anglii ze Szkocją, która i dziś jeszcze jest zadowalająca; oraz 
Brytanii z Irlandią, która stała się podstawą wszelkich kolejnych niepowodzeń.
Właśnie w okresie Stuartów Anglia założyła w Ameryce Północnej ludne 
kolonie, rządzące się samodzielnie. Anglicy zaczęli więc żyć na drugiej półkuli, 
lecz pod angielską flagą i pod rządami wolnych instytucji angielskich. Przed 
końcem XVIII w. nauczyli się tak dobrze dostosowywać owe instytucje do 
miejscowych warunków, czy to w Nowym Jorku, czy gdzie indziej, że 
Holendrzy i inni cudzoziemcy radzi byli żyć pod angielską flagą. Widzimy tu już 
zalążek wolnego imperium, rozpościerającej się szeroko wspólnoty wielu ludów 
i religii, ideał, który dzisiaj zarówno Stany Zjednoczone, jak i Wielka Brytania 
realizują dwiema różnymi drogami, ale w pokrewnym duchu. W końcu XVIII 
w. kolonie innych krajów europejskich rozwijały się zupełnie inaczej. We 
francuskiej Kanadzie i hiszpańskiej Ameryce nie istniała wolność ani religijna, 
ani polityczna; holenderskie kolonie w Afryce nie posiadały żadnych swobód 
politycznych, a w Ameryce stosunkowo niewiele. Właśnie Anglia była tym 
krajem, który za oceanem pierwszy zatknął flagę wolności.
Tolerancja wobec rozmaitych religii, jakkolwiek w samej Anglii nie 
stosowana aż do 1689 r., była częścią bardzo liberalnej praktyki w sprawach 
kolonialnych przez cały ten okres zarówno ze strony Stuartów, jak i ich 
parlamentarnych nieprzyjaciół. Anglikanin, pu-rytanin czy katolik, jeśli był 
niezadowolony ze swego losu w starym kraju, mógł udać się do Ameryki, na 
co rząd patrzył życzliwym okiem, oraz modlić się tam według swego 
upodobania - wciąż jednak pod starą flagą. Jednostki uważane w kraju za 
uciążliwe mogły po tamtej stronie oceanu stać się oparciem i chlubą Anglii. Ta 
względnie liberalna zasada dała Anglii ogromną przewagę w wyścigu o 
władztwo kolonialne.
Inna przyczyna, dla której rządy epoki Stuartów sprzyjały zakładaniu kolonii 
nawet przez swych wrogów politycznych, tkwiła
458



w tym, że angielska polityka wewnętrzna coraz bardziej nabierała charakteru 
handlowego i przemysłowego. Massachusetts, Nowy Jork, Wirginię i wyspy 
Indii Zachodnich ceniono wysoko jako ważne rynki zbytu dla wyrobów 
angielskich, w czasie gdy rządy parlamentarne wysuwały handel coraz bardziej 
na czoło, uważając go za pierwszorzędny problem w polityce wewnętrznej i 
zagranicznej.
Rewolucja 1688 r. ustaliła przewagę Izby Gmin, jednak zmniejszyła jej 
możliwości przez system „zgniłych miasteczek" *, które w miarę upływu lat 
stawały się coraz bardziej niereprezentatywne. Idea podziału miejsc w 
parlamencie zależnie od ruchu ludności została pogrzebana razem z 
Cromwellem. Skutkiem tego było, że Izbę Gmin i rząd, który kontrolowała, 
utożsamiano coraz bardziej z klasą właścicieli ziemskich, gdyż oni właśnie mieli 
możność rządzenia „zgniłymi miasteczkami". Gdyby partia okrągłogłowych 
potrafiła dojść do porozumienia z resztą narodu, można by było wprowadzić do 
ustroju państwowego Anglii poważny pierwiastek demokracji. Ale po 1660 r. 
duch demokratyczny zanikał i dopiero przemiany przemysłowe następnego 
stulecia wskrzesiły go w nowej formie. Chociaż rewolucja 1688 r. była 
parlamentarna i liberalna, nie była jednak demokratyczna. Częściowo z tej racji 
rodzące się za Atlantykiem demokracje traciły coraz bardziej kontakt z 
arystokratycznym parlamentem w kraju, a różnicę tę pogłębiały rozbieżności 
między macierzą a Nową Anglią w używanych tam formach praktyk 
religijnych.
Upadek najprzód króla Karola, następnie purytańskiej rzeczy-pospolitej, a 
wreszcie Jakuba II, jako konsekwencja prób złamania władzy szlachty i 
korporacji uprzywilejowanych, pozostawiła państwo słabsze, niż było za 
Elżbiety, w stosunku do zarządu lokalnego na prowincji. System kontroli, jaki 
Cecil i Walsingham rozciągali nad działalnością ekonomiczną i inną sędziów 
pokoju, w czasach Stuartów chylił się do upadku, a za pierwszych 
Hanowerczyków zdecydowanie nie istniał. Rzeczywiście walka parlamentu z 
Koroną od początku tkwiła swymi korzeniami w walce o uniezależnienie się 
władz lokalnych od władzy centralnej, w buncie sąuires przeciw dworowi i 
Tajnej Radzie. W owym sporze yeomani i mieszczaństwo poparło sąuires, a 
zwłaszcza ten ich odłam, który znajdował się w najskraj-niejszej opozycji 
wobec Korony. Zwycięstwo parlamentu, jakkolwiek
* „Zgniłe miasteczka" (rotten boroughs) - miasteczka, stanowiące okręgi 
wyborcze, które z biegiem czasu wyludniły się lub w których z innych przyczyn liczba 
wyborców była ograniczona do niewielkiej liczby osób, wskutek czego o wyborze 
posła do Izby Gmin decydował zwykle miejscowy magnat, będący jedynym lub 
głównym właścicielem ziemi w danym miasteczku.
459


dało Anglii większą jedność i większą sprawność w działaniach za granicą, 
oznaczało podporządkowanie władz centralnych w sprawach miejscowych 
woli czynników lokalnych. Zaś wskutek niepowodzenia rewolucji purytańskiej, 
poczynając od 1660 r. wola czynników lokalnych nie była niczym innym, jak 
tylko wolą sąuires.
Polityczne zwycięstwo nad dynastią Stuartów przypadło ostatecznie wigom 
- odłamowi szlachty, który w kwestiach polityki narodowej był w sojuszu z 
Londynem i społecznością kupiecką. Jednak siła społeczna pozostała w rękach 
sędziów pokoju oraz całej klasy sąuires, która w swej masie była bardziej 
torysowska niż wi-gowska.
Tyranię monarchy, polityczną i religijną, skutecznie okiełznano. Kościół 
państwowy już nie rościł sobie pretensji do tego, że pokrywa się całkowicie z 
narodem. Wolność słowa i wolność osobista jednostki znalazły obronę w 
parlamencie, który zwyciężył Koronę i, dzięki prawnikom - obrońcom prawa 
pospolitego, pokonał sądy preroga-tywne. Odtąd, jeżeli chodzi o rząd, ludzie 
mogli mówić to, co myśleli, jak nigdzie w Europie i jak nigdy przedtem w 
Anglii. Trudniej było obalić tyranię społeczną. Jednak aż do nadejścia rewolucji 
przemysłowej nie odczuwano koniecznej potrzeby społecznego wyeman-
cypowania się spod władzy sąuires. Za czasów pierwszych dwóch Jerzych, 
Anglicy uważali, że pojęcie wolności ludzkiej doprowadzili do perfekcji. Pogląd 
ten podyktowany po części dumą narodową wynikającą z obserwacji 
kontynentu europejskiego, wciąż tyranizowanego przez swych królów, księży i 
arystokratów, był w istocie błędny. Pomimo to można chyba powątpiewać, czy 
od czasu zwycięzców spod Maratonu i Salaminy jakikolwiek zespół ludzi 
uczynił tyle dla oparcia wolności ludzkiej na praktycznych podstawach, co 
okrągłogłowi i kawalerowie, wigowie i torysi parlamentów stuartow-skich.


ROZDZIAŁ  I
JAKUB I. PARLAMENTY, PURYTANIE I REKUZANCI. UPADEK ANGIELSKIEJ 
POTĘGI MORSKIEJ. HISZPAŃSKIE MAŁŻEŃSTWO. BUCKINGHAM I WOJNA 
TRZYDZIESTOLETNIA. KAROL I. KRÓL, PARLAMENT i COM-MON LAW. COKE I 
ELIOT. LAUD I STRAFFORD
Królowie: Jakub I (1603-1625)  (jako Jakub VI Szkocki od 1567); 
Karol I (1625-1649).
Zasadniczym elementem rządów Tudorów było uwielbienie dla monarchy, 
a nie despotyzm. Monarchowie bez armii we władzach centralnych i bez 
płatnej biurokracji na prowincji nie byli despotami, gdyż nie mogli siłą zmusić 
swych poddanych do czegokolwiek. Pałacowi beefeaters mogli ochronić łódź, 
w której ze stopni Whitehall do Bramy Zdrajców w Tower odwożono jakiegoś 
zbuntowanego arystokratę lub obalonego ministra, tylko dlatego że gawiedź 
londyńska nigdy nie próbowała po drodze odbić więźnia. Jednak nie mogli oni 
nic wymusić na pięciomilionowej ludności, wśród której wielu posiadało szpadę, 
łuk albo berdysz zawieszone pod dachem chaty.
Krótko mówiąc, władza Tudorów nie była materialna, lecz metafizyczna. 
Odwoływali się oni czasem do miłości, a zawsze do lojalności i „dobrowolnej 
czci" swoich poddanych. W stuleciu, rozpoczynającym się od sir Tomasza 
More'a i kończącym się na Szekspirze, „zastępca wybrany przez Boga" chodzi 
w majestacie, jak w słońcu. W jego obecności ranga, geniusz i religia odkładają 
na bok swą dumę albo nawet z rezygnacją kładą głowę pod topór katowski, 
jeżeli gniew książęcy domaga się ofiary. W następnym stuleciu i geniusz, i 
religia miały się okazać mniej uprzejme.
Cześć Anglików dla monarchy stanowiła sekret rodziny oraz ducha czasu. 
Zawdzięczała wiele politycznym talentom dwóch Henryków i Elżbiety, a 
jeszcze więcej - potrzebie narodowego kierownictwa w okresie przejściowym 
od świata średniowiecznego do nowożytnego. Kiedy po śmierci ostatniej z 
Tudorów Jakub I w swej pedanterii próbował zmaterializować ową angielską 
cześć dla mo-
461


narchy w formie politycznego dogmatu o boskim prawie dziedziczenia, rozbił w 
proch jej istotę.
Anglia znalazła w Tudorach odpowiednich przedstawicieli swego własnego 
ducha i własnej polityki; ale Stuartowie, chociaż przypisywali sobie większą 
jeszcze władzę pochodzącą z wyższego źródła niż angielskie prawo i zwyczaj, 
stosowali w kraju i za granicą politykę, która w niektórych zasadniczych 
kierunkach była sprzeczna z pragnieniami najsilniejszych elementów w 
społeczeństwie angielskim. Wytworzona w ten sposób sytuacja wysunęła na 
czoło roszczenia Izby Gmin, stanowiące w stosunku do ustroju taką samą 
nowość, jak roszczenia ze strony Korony do boskiego prawa dziedzictwa oraz 
do samowładztwa.
Czy ten konflikt doprowadziłby do otwartej wojny, gdyby nie komplikacje i 
inspiracje wynikające z problemów wyznaniowych w tym tak religijnym wieku, 
należy chyba wątpić. Z pewnością też nowe roszczenia na rzecz Izby Gmin 
nigdy nie zostałyby wysunięte, a tym bardziej nie utrzymałyby się bez pracy 
przygotowawczej wielkich prawników konstytucyjnych, jak Coke i Selden, i 
wielkich parlamentarzystów - był to nowy zawód - jak Eliot, Hampden i Pym. 
Za panowania Jakuba I i Karola I dwory wiejskie Anglii wydały znakomity 
rodzaj ludzi, którzy mieli zasiadać w parlamencie. Z wykształcenia badacze 
przeszłości, fanatycy prawa, zwyczaju i precedensów, wmówili w siebie i w 
swych rodaków, że upominają się jedynie o starodawne przywileje oraz że 
działają zgodnie z duchem, a nawet literą Magna Charta1. Wiedza historyczna 
znajdowała się jeszcze w powijakach, toteż w rzeczywistości byli oni 
nowatorami, szukającymi po omacku jakiejś formy rządu nowej dla Anglii i 
nowej dla świata. Nie byli to awanturnicy lub karierowicze. Opuszczając swe 
rozległe łany i prywatne ogrody więcej mogli stracić, niż zyskać, albowiem 
parlament torował wówczas drogę nie do władzy, lecz do więzienia. Poważny 
charakter osobisty, znamienny dla ich protestanckiej religii, łączył się z kulturą 
umysłową i sposobem bycia gentlemanów, którzy stanowili dojrzały wytwór 
angielskiego Renesansu. Dopiero w czasie drugiej sesji Długiego Parlamentu 
wraz z rozłamem w stronnictwie parlamentarnym owe dwa pierwiastki poczęły 
się rozszczepiać i formować (1641-42) z jednej strony w stronnictwo 
okrągłogłowych, a z drugiej - konstytucyjnych rojalistów.
Kiedy Jakub VI Szkocki, komiczna latorośl tragicznego związku lecą.   
Marii,   królowej   Szkotów,   z  Darnleyem,   wstąpił  na  tron  Elżbiety

462


jako Jakub I (1603), Anglicy zjeżdżali się zewsząd, aby choć rzucić okiem na 
swego nowego suwerena w czasie jego powolnego przejazdu z Edynburga do 
Londynu. Ci, którym ranga dawała dostęp do króla przez tłumy zebrane w 
targowych miastach Anglii środkowej, znajdowali się w obliczu dobrodusznego, 
zarozumiałego i gadatliwego monarchy, mądrego wiedzą książkową, lecz 
kiepskiego znawcy ludzi i tak nie znającego Anglii i jej praw, że w Newark 
rozkazał, by bez sądu, tylko na słowo z jego ust królewskich, powieszono 
złodziejaszka złapanego na gorącym uczynku. Szkocję wprawdzie znał i po 
części rozumiał, ale znajomość ta nie była mu pomocna przy rozszyfrowaniu 
politycznej mapy jego południowego królestwa.
Wszelako nowi jego poddani nie byli w nastroju skłonnym do krytycyzmu. 
Przez czterdzieści lat z okładem żyli oni w cieniu pytania „Co się z nami stanie, 
kiedy umrze królowa?". Niepokój ów pogłębiała i przedłużała na poły 
polityczna, na poły kokieteryjna niechęć Elżbiety do poruszania tego tematu 
oraz jej rozdrażnienie, gdy żądano wyznaczenia następcy, który - jak się 
obawiała - mógłby dzielić się z nią lojalnością jej sług, zanim ona sama z nimi 
skończy. Ale Robert Cecil, mądry syn wielkiego ojca, prowadził układy z 
Jakubem i wygładzał drogę do niekwestionowanego objęcia przezeń tronu. 
Ulga, jaką odczuli Anglicy wiedząc, że po śmierci Elżbiety sprawy układają się 
w sposób pokojowy i ciągły, znalazła wyraz w hiperbolicznym języku 
przedmowy do autoryzowanego przekładu Biblii.
Jakub panował w Szkocji od niemowlęctwa pozbawiając matkę tronu. Nie 
był on ani jej mścicielem, ani spadkobiercą jej polityki. Przybył do Anglii pod 
tym domniemanym warunkiem, że będzie kontynuował elżbietański system 
rządów i czynił to, o ile w ogóle był zdolny zrozumieć ich prawdziwy charakter. 
Robert Cecil pozostał głównym ministrem, obdarzony godnością hrabiego 
Salisbury. Drugim doradcą Jakuba był Francis Bacon, chociaż jego rozumne 
rady, aby stosować tolerancję w kościele i państwie, zbyt często lekceważono. 
Jedynie elżbietańscy „mężowie oręża" zostali odprawieni, a Raleigh zamknięty 
w Tower, skąd spacerując po tarasie wpatrywał się z góry przez strzelnice w 
murze w maszty na Tamizie i dręczony wspomnieniami słuchał odgłosów pracy 
i piosenek marynarzy.
Nowy suweren przyniósł z sobą jeden dobry dar, z nim osobiście związany 
- unię ze Szkocją. Obecnie, kiedy obie korony spoczęły na jednej głowie, długa 
i romantyczna historia pogranicza dobiegła końca. Nie było już zajęcia dla 
zbrojnych maruderów. Na wrzosowiskach, które ich dobrze znały, ustąpili oni 
miejsca pasterzowi, zaś ten mógł teraz bezpiecznie przepędzać swe stada aż 
do samego grzbietu Cheviotów, i w głąb „spornego kraju". Nie istniała nato-
463


miast unia parlamentów, unia kościołów ani praw obu królestw, a poza tym 
Szkoci nie podobali się swoim angielskim współpoddanym, jako pyszni a 
zarazem żebraczy rywale do łaski królewskiej. Dopiero w XVIII w. imperium 
odczuło wynikłe z unii pełne pomnożenie swych sił. Ale bezpośrednie 
oddziaływanie Anglików na sprawy szkockie i Szkotów na angielskie tworzyło 
za Stuartów znaczną część poplątanego i krwawego kłębka polityki i religii.
Szkocja pozbawiona obecności swego króla, który stał się teraz  potężnym 
władcą w odległości czterystu mil od Edynburga, została tym samym, jak nigdy 
jeszcze dotąd, podporządkowana władzy królewskiej (1603). Z Whitehall mógł 
Jakub, szósty tego imienia, utrzymywać w bojaźni szkockich arystokratów, a 
jednocześnie nie dopuszczać do supremacji kościoła (Kirk) nad państwem. Aby 
ten ostatni cel osiągnąć, wzniecał z powodzeniem zazdrość arystokratów w 
stosunku do drobnej szlachty (lairds) i pastorów, którzy za pośrednictwem 
organizacji kościelnej chwytali władzę w swe ręce. Mianował kilku pokornych i 
kiepsko płatnych biskupów, których funkcje stopniowo powiększał kosztem 
demokratycznych zgromadzeń i synodów. W ten sposób popierał elementy 
umiarkowane i liberalne w życiu religijnym Szkocji oraz przeciwdziałał klerykalnej 
tyranii, ale jednocześnie przekreślał jedyną formę wypowiadania się, jaka była 
wówczas dostępna dla szkockiego ludu. Nie próbował jednak zniszczyć organi-
zacji prezbiteriańskiej w parafiach ani narzucić szkockim kongregacjom 
angielskiej książki do nabożeństwa. Nigdy też nie stał się ofiarą osobliwego 
złudzenia, które spowodowało zgubę Lauda, mianowicie że w Szkocji nie ma 
„żadnej religii". Było jej o wiele więcej, niżby Jakub tego pragnął i jedynym jego 
pragnieniem było utrzymać ją na właściwym miejscu. Znał Szkocję tak dobrze, 
jak nigdy nie poznał Anglii, a jak jego syn, Karol, nigdy nie znał ani jednego, ani 
drugiego kraju.
Anglia nie tylko pozostała terra incognita dla Jakuba, ale też nigdy nie 
uświadomił on sobie swej niewiedzy. Umysł jego był już ukształtowany, kiedy 
pierwszy raz wkroczył do Whitehall, żeby panować, a pochlebstwa, jakie tu 
słyszał, utwierdziły go w jego dobrej opinii o swej przenikliwości. Czyż polityka 
nie była właśnie tą wiedzą, którą opanował? Nieustannie wylewał potoki swej 
królewskiej mądrości dla dobra poddanych, a ponieważ nikt nie odważał się 
odpowiedzieć mu prosto w oczy, przypuszczał, że wszystkich zdołał przekonać. 
W Szkocji nie miał do czynienia z niczym podobnym do angielskiej Izby Gmin. 
Szkocki „parlament" był w rzeczywistości tylko sądem rejestracyjnym, toteż 
Jakub nie mógł należycie ocenić dużo większego znaczenia instytucji noszącej 
w Anglii tę samą nazwę. W Szkocji jedyną opozycję stanowili feudalni 
baronowie, tkwiący w swych majętnościach i prezbiteriańscy kaznodzieje przy 
swoich
464


pulpitach. Któż to zatem byli ci sąuires i prawnicy w Izbie Gmin, z ich 
gadaniem o „przywileju", „precedensach" i „fundamentalnych prawach 
królestwa", nie pozwalający mu ściągać pieniędzy od pod-danych - chyba na 
zaakceptowanych przez nich warunkach - i usi-łujący dyktować mu w 
najważniejszych sprawach polityki kościelnej i zagranicznej. Protekcjonalnie 
zwrócił im uwagę na ich szaleństwo, kiedy zaś zlekceważyli jego perorę, w 
gniewnych słowach i czynach wyraził swą irytację.
Stosunek dynastii Stuartów do ruchu purytańskiego w Anglii został 
rozstrzygnięty jednym z pierwszych aktów nowego panowania. Kościół 
anglikański był wówczas główną areną działalności pury-tańskiej, toteż 
niektórzy czołowi duchowni kościoła państwowego przybyli na konferencję w 
Hampton Court prosić o zalegalizowane tolerowanie ludzi o poglądach 
purytańskich w jego łonie (1604). Byli pokorni, nie domagali się już, jak za dni 
Cartwrighta i Penry'ego, zniesienia władzy biskupiej lub poważnych zmian w 
Modlitewniku. Wiedzieli, że opanowanie kościoła wbrew woli króla było 
niemożliwe, lecz prosili o pewną dozwoloną różnorodność w rytuale i w pracy 
parafialnej, co uregulowałoby ich pozycję.
Był to moment, kiedy przez nieznaczne rozszerzenie ram kościoła 
państwowego i ich uelastycznienie można było załatwić sprawę na podstawie 
porozumienia, zwłaszcza że nie uważano wówczas tole-rancji za dopuszczalną 
poza obrębem kościoła. Odmowa jakiejkol-wiek legalnej działalności, w łonie 
kościoła anglikańskiego czy poza nim, ruchowi, który wywierał wtedy 
największy wpływ na ludność świecką, a szczególnie na parlament, oznaczała 
wzniecenie wojny domowej. To właśnie uczynił Jakub w Hampton Court. 
Kiedy zawołał „Nie ma biskupa, nie ma i króla", działał zgodnie ze swym 
prawem, ale istnienie episkopatu nie było wówczas kwestią sporną. Kiedy 
dodał wściekły, „Zmuszę ich do podporządkowania się albo wygnam ich z 
kraju", wywołał zatarg, który kosztował trzy pokolenia wiele krwi i łez, i przy 
okazji przeniósł władzę suwerenną z króla na parlament.
Odmowa Jakuba, by udzielić tolerancji bądź w obrębie kościoła 
anglikańskiego, bądź poza nim, nie wypływała bynajmniej z jego osobistego 
przywiązania do religii anglikańskiej (High Church), jakie charakteryzowało 
jego syna, Karola. Jeśli chodzi o doktrynę, był on ciągle zwolennikiem Kalwina, 
jednak obawiał się następstw politycznych wyznania typu tak demokratycznego 
i poważnego, których więcej, niżby chciał, doświadczył w Szkocji. „Szkockie 
prezbiterium", wołał w Hampton Court, „tak samo dobrze godzi się z 
monarchią, jak Bóg z diabłem... A więc Jack, Tom, Will i Dick zejdą się i będą 
krytykowali mnie i moją Radę, jak tylko im się spodoba". W na-stępstwie 
nieudanej konferencji usunięto trzystu purytańskich du-

465


chownych angielskich z ich parafii. Był to początek „nonkonfor-mizmu" na 
wielką skalę. Jednak jeszcze przez 84 lata nabożeństwo nonkonformistyczne 
pozostawało nielegalne i podlegało karom; stąd powaga i zaciekłość wszystkich 
stronnictw w walce o kontrolę kościoła państwowego, albowiem nigdzie poza 
jego obrębem nie wolno było ludziom czcić Boga.
Jak tylu innych, którzy bywali przyczyną wojen i sporów, Jakub chełpił się, 
że jest „twórcą pokoju", postawionym na wyżynach intelektualnych wysoko 
ponad gniewnymi namiętnościami pospolitych ludzi. Spróbował swych 
pokojowych intencji w stosunku do swych katolickich poddanych obiecując im 
coś, czego nie mógł przeprowadzić, to jest umiarkowaną tolerancję, którą 
uniemożliwiała jego postawa, jaką przyjął wobec prześladowanych purytanów. 
Krótkotrwałe złagodzenie przepisów karnych ujawniło wielką liczbę 
kryptokatoli-ków i wzbudziło panikę wśród masy jego poddanych. Było to 
rzeczywiście zaczarowane koło. Polityka jezuitów, zmierzająca do obalenia 
istniejącego porządku i wytępienia siłą protestantyzmu w Anglii, pociągała z 
konieczności za sobą w ujęciu mężów stanu i mas ludności - dawkę 
prześladowań, przyjętą za Elżbiety, z drugiej zaś strony - prześladowania 
usprawiedliwiały jezuicką politykę w oczach wielu rzymskich katolików.
Ostrzejsze egzekwowanie kar pieniężnych nakładanych na „reku-zantów" 
po tym, gdy król obiecał ulgi, tak rozwścieczyło grupę katolickich gentlemanów 
z partii jezuickiej, że zawiązali Spisek Prochowy (Gunpowder Plot) w celu 
zniszczenia za jednym zamachem i króla, i obu izb parlamentu. Za czasów 
pierwszych dni Tudorów można było przez zamordowanie króla obezwładnić 
lub obalić rząd; obecnie uważano, że konieczne jest również wymordowanie 
parlamentu. Istotne przygotowania, prowadzone przez ludzi, którzy służyli jako 
oficerowie w armii hiszpańskiej w Niderlandach, były całkowicie zakoń-czone, 
kiedy spisek został zdradzony przez człowieka o „czułym sumieniu" (1605). 
„Bezcześci nas nie czyn, lecz próba" *, toteż był to najcięższy cios moralny, jaki 
ponieśli katolicy między panowaniem Marii a Jakuba II. Wszystko, co mówiono 
o skutkach jezuickich nauk, znalazło całkowite potwierdzenie w oczach 
przeciętnego Anglika, a protestancka uroczystość Guy Fawkesa i Piątego 
Listopada, dostojnie obchodzona w czasie nabożeństw kościelnych, znalazła 
także wyraz na rogach ulic w obrzędach demokratycznych, w których mogli 
gorliwie uczestniczyć najmniej mistycznie nastrojeni obywatele **. Od tej pory
* W  oryginale:  „The  attempt  but not  the  deed  confounds  us"  - słowa lady 
Makbet w Makbecie, akt II, scena II.
** Spiskowcy  katoliccy  planowali   dokonanie   zamachu   5   listopada   1605  r., w  
dniu,  w  którym  król  miał  przybyć  do  gmachu  parlamentu,  by   dokonać
466


nienawiść do Rzymu stała się trwałym i często decydującym czynnikiem we 
wszelkich labiryntach długiej historii domu Stuartów1.
Jakub nie lubił „mężów oręża" na lądzie czy na morzu. Zanim pozwolił, 
będąc już w podeszłym wieku, by inicjatywa przeszła w ręce lekkomyślnego i 
ambitnego Buckinghama, był najgłębszym pacyfistą, jaki kiedykolwiek rządził w 
Anglii. Władał berłem i piórem, i uważał, że oba są potężniejsze od miecza. 
Miał fizyczną odrazę do obnażonej stali, być może dlatego, że urodził się w trzy 
miesiące po tym okropnym dniu, kiedy zbrojni wtargnęli podczas wieczerzy do 
apartamentów jego matki i na jej oczach zasztyletowali Rizzia. Nie dość na 
tym, że Jakub sam pozbawiony był wojowniczego ducha; będąc Szkotem swej 
epoki, nie miał pojęcia o znaczeniu sił morskich. Był jedynym królem Anglii z 
dynastii Stuartów, który całkowicie zaniedbał marynarkę.
To zaniedbanie floty wojennej sprawiło, że pokój, jaki utrzymywał z 
Hiszpanią, pozbawiony był - pewnych przynajmniej - korzystnych jego owoców. 
Warunki traktatu, który zakończył wojny Elżbiety (1604), gwarantowały kupcom 
angielskim otwarty handel z Hiszpanią i jej posiadłościami europejskimi oraz 
ograniczyły w pewnym stopniu władzę inkwizycji nad tymi kupcami w portach 
hiszpańskich. Jednak roszczenia elżbietańskich żeglarzy o prawo handlu z hisz-
pańską Ameryką i z obszarami, zmonopolizowanymi przez Portugalię w Afryce i 
Azji, nie zostały wymienione w traktacie, a realizacja tych roszczeń nie 
znajdowała już poparcia ze strony angielskiego rządu, który dopuścił do upadku 
Królewskiej Marynarki, a jednocześnie gorliwie prześladował przedsięwzięcia 
kaperskie.
W tych okolicznościach wojnę prywatną przeciw Hiszpanom i Por-
tugalczykom kontynuowano bez poparcia państwa. W Indiach Ame-
otwarcia sesji. Wynajęli oni piwnicę znajdującą się pod Izbą Lordów, gdzie umieścili 
beczki z prochem. Ktoś wtajemniczony ostrzegł listownie jednego z lordów (lorda 
Monteagle), by nie brał tego dnia udziału w uroczystym posiedzeniu, a to doprowadziło 
do wykrycia spisku. Gdy rankiem tego dnia jeden ze spiskowców, Guy Fawkes, 
usiłował wejść do piwnicy został aresztowany. Z kolei zostali aresztowani i skazani inni 
uczestnicy spisku. Dzień 5 listopada, zwany „Dniem Guy Fawkesa" (Guy Fawkes Day), 
jest dotychczas radośnie obchodzony w Anglii.
1 Istnieje w Makbecie (1606 r.) bezpośrednia wzmianka o Spisku Prochowym i o 
jezuickiej teorii dwuznaczności, która była szeroko dyskutowana na procesie jezuity 
Gameta. „Oto krętacz, co umiał na dwóch stołkach siadać i na każdym odprzysięgał się 
drugiego; co w imię Boże popełnił zdrad bez liku, a jednak nie mógł się wkręcić do 
nieba". Jest też kilka podobnych wzmianek rozrzuconych w pomniejszych dialogach 
sztuki.
467


rykańskich „bukanierzy" * znajdowali przyjaciół i bazy operacyjne na wyspach 
Indii Zachodnich i w nowych koloniach angielskich na kontynencie 
północnoamerykańskim, dopóki podtrzymywali, choćby nielegalnie, interesy i 
prestiż Anglii wobec Hiszpanów. Jednak piractwo dalekomorskie nie zawsze 
było skierowane przeciw samym tylko Hiszpanom, i przed końcem epoki 
Stuartów bukanierzy odeszli daleko od tradycji Drake'a i Raleigha i zwyrodnieli 
w melo-dramatycznych łotrostwach Teacha i korsarzy pod czarną flagą. A 
tymczasem handel z Południową Ameryką pozostawał zamknięty - 
przynajmniej prawnie - dla wszystkich z wyjątkiem Hiszpanów, natomiast w 
wyniku zwycięstw Drake'a Północna Ameryka była w praktyce otwarta dla 
osadnictwa angielskiego, francuskiego i holenderskiego.
Na wybrzeżach Afryki i Indii Wschodnich Portugalczycy,  podówczas 
poddani króla hiszpańskiego, starali się nawet w czasie pokoju przeszkodzić 
poddanym Jakuba I w handlu z krajowcami. Jednak angielska  Kompania  
Wschodnio-Indyjska  uzbroiła  swoje  statki   do walki (1611), a kapitanowie 
Thomas Best i Nicolas Downton w decydu-   jących bitwach  (1614-15)opodal 
Surat wyparli Portugalczyków  z morza i w ten sposób ustalili z tubylczymi ludami 
Azji bardziej regularny hande l,    niż  to  było  dotąd  możliwe  z  mieszkańcami  
strzeżonych  wybrzeży hiszpańskich kolonii w Ameryce.
W poczynaniach wojennych przeciwko Portugalczykom na Wschodzie 
kupcy angielscy mieli sprzymierzeńców w Holendrach. Skądinąd jednak 
między kupieckimi społeczeństwami tych dwóch narodów protestanckich 
istniała wzajemna wrogość, która wzmogła się, gdy przestano liczyć się z 
potęgą Portugalii na morzach, indyjskich. Za panowania Jakuba i Karola I 
kupcy z holenderskiej Kompanii Indii Wschodnich dysponowali większymi 
środkami finansowymi niż ich angielscy konkurenci. Było to okres 
zdumiewającego bogactwa i potęgi malutkiej Holandii, nareszcie pozostawionej 
w spokoju przez Hiszpanię, a jeszcze nie zagrożonej przez Francję. Przodowała 
ona światu w sztuce i nauce i była władczynią morza. Holendrzy stali się 
przewoźnikami całego świata, głównie ze szkodą dla okrętów angielskich. 
Wyparli Anglików z handlu z Rosją, który Elżbietań-czycy pierwsi 
zapoczątkowali. Jeździli na połowy ryb, gdzie im się podobało i często 
wypędzali angielskich rybaków z ich własnych łowisk. Wyrzucili 
Portugalczyków z Cejlonu i z Wysp Korzennych na Morzu Moluckim, a w 
1623 r. wyrżnęli Anglików z Amboyna; Jakub był bezsilny i dopiero w 
następnym pokoleniu Cromwell wymusił od Holendrów odszkodowanie za tę 
pamiętną napaść.
* Buccaneers - nazwa nadawana w XVII w. korsarzom i awanturnikom angielskim, 
francuskim i holenderskim, działającym przeciwko Hiszpanii głównie na Morzu 
Karaibskim.
468


Angielska Kompania Wschodnio-Indyjska po wyparciu jej z Wysp 
Korzennych skierowała swój handel na kontynent indyjski. Za panowania 
Jakuba I założyła z dobrym rezultatem stację handlową w Surat, a za Karola I 
zbudowała fort St. George w Madrasie i urządziła inne faktorie w Bengalu. 
Takie były skromne kupieckie początki rządów brytyjskich w Indiach. Jednak 
od zarania owi kupcy wschodnioindyjscy nie byli tylko „gryzipiórkami"; zburzyli 
oni monopol portugalski przy pomocy dyplomacji na dworach miejscowych 
władców oraz salw całą burtą ze swych okrętów na morzu.
Tymczasem Jakub rezygnował po kolei z uprawnień Marynarki Królewskiej. 
Nie wymagano już od innych narodów salutu dla bandery na morzach 
angielskich. Piraci z wybrzeża „Berberii" w Afryce Północnej bezkarnie 
dokonywali najazdów na kanał La Manche. Protesty dyplomatyczne Jakuba 
przeciwko złemu traktowaniu jego poddanych przez Holendrów i Hiszpanów były 
przedmiotem szyderstw i pogardy. Raleigh został ścięty (1618) dla ułagodzenia 
hiszpańskiego ambasadora. Byliśmy wciąż jeszcze społecznością morską, ale na 
trzydzieści lat przestaliśmy niemal być morską potęgą.
Jedną z konsekwencji tego stanu rzeczy była głęboka i trwała niechęć 
marynarzy i kupców do dynastii Stuartów, spotęgowana przez silne nastroje 
protestanckie wśród tych, którzy na statkach wyruszali w podróże. Nowa 
monarchia zaniechała tradycji elżbie-tańskich na morzu i w swoim postępowaniu 
z Hiszpanią; oburzenie wywołane tą zmianą stanowiska nie ustąpiło nawet 
wtedy, gdy Karol I przeznaczył z całą dobrą wolą nielegalny podatek „okrętowy" 
(Ship Money) na odbudowę Marynarki Królewskiej (1634-40), z której upad-
kiem godził się jego ojciec. Jednak w godzinie, kiedy Karol jej potrzebował, 
okręty przez niego zbudowane opowiedziały się po stronie nieprzyjaciół, i w 
pierwszej wojnie domowej porty morskie Anglii poszły za przykładem Londynu i 
Izby Gmin, co miało decydujący wpływ na jej przebieg. Duch Raleigha 
prześladował dynastię Stuartów aż na szafot *.
Wybuch wojny trzydziestoletniej (1618-48) wystawił pokojową politykę Ja- 
kuba na okrutną próbę. W tym krytycznym okresie zaniedbanie floty wojennej 
skazało z góry na fiasko jego pokojową dyplomację, pomyślaną w dobrych 
intencjach; czemuż bowiem miałaby Hiszpania lub Austria, Francja lub Holandia 
słuchać człowieka, który pozwolił, by zardzewiał narodowy oręż Anglii, i nigdy 
nie potrafił przeszkodzić
* Miejsce egzekucji Raleigha w 1618 r. na dziedzińcu pałacowym w West-minsterze 
było odległe zaledwie o ćwierć mili od miejsca przed Whitehall, gdzie zginął Karol w 30 
lat później. O sprawach morskich za panowania Jakuba i kwestii pokoju z Hiszpanią por. 
Gardiner, I, s. 209-14, Corbett Succes-sors of Drakę, rozdz. VII, i England in the 
Mediterranean, t. I, oraz Callender Nawal Side of Brit. Hist., rozdz. VI.
469


hiszpańskim wojskom w przepływaniu Kanału w drodze do Niderlandów.
Wojna trzydziestoletnia była w swej genezie wznowieniem przez wielką 
reakcję katolicką ofensywy, której kres położyły Anglia i Holandia w czasach 
Filipa II. Nowym jej protagonistą była Austria z pomocą hiszpańską. Zostały 
zajęte Czechy i Palatynat Reński, pierwsze przez wojska austriackie, drugi - 
przez Hiszpanów z Niderlandów, i w obu podbitych krajach dotknęły 
protestantyzm okrutne prześladowania.
Księciem, którego wypędzono z tych dwóch krajów, był nie kto inny, tylko 
zięć Jakuba. Żona jego, Elżbieta, i dwoje nieletnich dzieci, książę Rupert i 
książę Maurycy, rozpoczęli tedy wcześnie długi tułaczy żywot ludzi 
wydziedziczonych, co jednak nie podkopało wielkich zdolności i cnót zarówno 
matki, jak i dzieci1. Jakub nadaremnie myślał o przywróceniu im utraconego 
dziedzictwa, zabiegając jeszcze bardziej o względy ich wrogów, 
podporządkowując bardziej niż zwykle politykę angielską Gondomarowi, 
ambasadorowi hiszpańskiemu i wreszcie proponując małżeństwo syna swego 
Karola z infantką hiszpańską.
Małżeństwo hiszpańskie, jak to jasno widzieli Anglicy, oddałoby kraj w ręce 
spadkobierców hiszpańskich i katolickich królów, którzy usiłowaliby zniszczyć dzieło 
Elżbiety. Ale Jakub na starość, Karol zaś jako młodzieniec byli jednakowo zaślepieni 
w George'u Yillier-sie, którego zrobili księciem Buckingham, zaś lekkomyślną 
fantazję Buckinghama olśniła na jakiś czas idea obdarzenia Europy pokojem przez 
owo hiszpańskie małżeństwo. Kiedy ten niebezpieczny projekt 1623. rozwiał się po 
eskapadzie młodego Karola z faworytem do Madrytu, doprowadzono do skutku 
małżeństwo nie o wiele lepsze, gdyż oże-






Jakub I X
zm. 1625
|

Anna   Duńska

1
Henryk zm. 
1612

Karol I zm. 
1649

X Henrietta Maria córka Henryka 
IV, króla Francji

Wilhelm 
Orański 
zm. 1650

Fryderyk elektor 
Pala-tynatu zm. 
1632
II

1 X 
Elżbieta 
zm. 1662

1 Karol II
zm. 1685

l Jakub II zm. 
1701
Maria II

X Anna Hyde           Maria X






! X Wilhelm III




Ks.  Maurycy 
zm. 1652
Zofia
zm. 1714
zamężna
za elektorem
Hanoweru
l
Jerzy I zm. 
172T
Ks.  Rupert 
zm. 1662
zm. 1694        zm. 1702 
(i królowa
Anna 
zm. 1714)


470
 


niono Karola z gorliwą katoliczką, Henriettą Marią francuską, której 
przeznaczeniem było sprawić wiele kłopotów Anglii, a jeszcze więcej - dynastii 
Stuartów *.
Jakub I umarł w 1625 r., jednak śmierć jego nie sprawiła wielkiej różnicy, 
gdyż wpływ Buckinghama na króla Karola był nie mniej silny. Fiasko 
hiszpańskiego małżeństwa pociągnęło za sobą okres wypraw wojennych (1625-
28), nierozważnie podjętych przez Buckinghama, który teraz przybrał wobec 
świata rolę protestanckiego bohatera za granicą. Jednak armii i floty nie da się 
zaimprowizować, toteż rezultatem był szereg klęsk, okrywających hańbą nasze 
siły zbrojne. Niektóre z tych nieudanych wypraw miały na celu niesienie pomocy 
hugeno-tom w La Rochelle, walczącym z Francją kardynała Richelieu. Mą-
drzejsza polityka polegałaby na współdziałaniu z kardynałem, celem 
przeciwstawienia się postępom katolickiej reakcji, kierowanej przez habsburskich 
nieprzyjaciół Francji po drugiej stronie Renu. Inne angielskie wyprawy, 
skierowane przeciw Hiszpanii, również nie odniosły sukcesów.
Historia ta, mówiąca o braku rozsądku i o klęsce, obniżyła autorytet 
monarchii w Anglii i doprowadziła Koronę do gwałtownego konfliktu z Izbą 
Gmin. Wojny w tej postaci pociągały za sobą nie-uchwalane przez parlament 
podatki, kwatery dla wojsk, arbitralne więzienie i stosowanie prawa wojennego 
wobec osób cywilnych; wszystko to zostało określone jako bezprawie w słynnej 
Petycji Praw (Petition of Right), na którą Karol udzielił zgody swemu parlamen-
towi w zamian za uchwalenie pięciu „subsydiów" (1628). Jednak Petycja Praw, 
jak niegdyś Magna Charta, stanowiła nie koniec, lecz początek walki o 
wyłuszczone w niej zasady.
Izba Gmin nie była jeszcze dostatecznie mocna, aby dyktować Koronie jej 
politykę zagraniczną, miała jednak dość siły, by stanowić zawadę w 
skutecznym prowadzeniu wojny. Musiała z zawiścią patrzyć na wymierzanie 
podatków bez jej aprobaty i z obawą na armię, nad którą nie miała żadnej 
kontroli. Gdyby Korona raz ustaliła dla siebie prawo opodatkowywania 
poddanych wedle swej woli, podobnie jak królowie Francji i Hiszpanii, mogłoby 
to stać się początkiem sukcesów zagranicznych, ale byłoby to z pewnością 
końcem parlamentu w kraju.
1 Henryk, książę Walii zmarły w 1612 r., powiedział swemu ojcu, gdy ten 
proponował mu małżeństwo z Francuzką, że „postanowił, iż dwie religie nie będą leżały 
w jego łóżku". Gdyby żył, mógłby stać się protestanckim Henrykiem V na kontynencie 
w czasie wojny trzydziestoletniej i całkowicie zmienić bieg wypadków politycznych w 
Anglii, prowadząc politykę po myśli parlamentu i w ten sposób utrzymując go w 
dobrowolnej zależności od Korony.
471


Sąuires, z których składała się izba niższa, nie kierowali już, jak za 
panowania Elżbiety, taktowni członkowie Tajnej Rady zasiadający wśród nich, 
toteż stawała się ona raczej opozycją niż organem rządu. Prosty rozum 
pozwalał im rozumieć interesy własnego kraju lepiej od dworaków, ale nie 
wiedzieli oni nic o kontynencie i wykazywali mało rozwagi w swych 
zaleceniach jak należy podtrzymywać za granicą sprawę protestancką. Anglia, 
w której król z władzą wykonawczą i parlament uchwalający podatki wodzili 
się za łby, przy czym obie strony rażąco nie znały się na sprawach 
zagranicznych, taka Anglia bez armii i z uszczuploną flotą wojenną była w tym 
krytycznym momencie zerem w polityce europejskiej.
Buckingham, wciąż zajęty przygotowaniami wojennymi do wy-praw 
mających dopomóc La Rochelle, został zamordowany przez purytańskiego 
fanatyka ku bezwstydnej radości prostego ludu (1628). Karol, zrażony do 
narodu z powodu wylanej krwi przyjaciela, porzucił wkrótce plany wojenne, 
wyraźnie skazane z góry na niepowodzenie, natomiast stosując surowe 
oszczędności próbował rządzić bez znienawidzonych parlamentów. Utwierdził 
go w tym zamiarze gwałtowny zatarg z Izbą Gmin w 1629 r.; członkowie Izby 
zatrzymali speakera Izby siłą w jego fotelu, aby w tym czasie uchwalić sławne 
rezolucje zarówno przeciwko „papizmowi i arminianizmowi", jak i nieprawnie 
ustanawianym Tonnage and Poundage *, które to sprawy w ówczesnych 
warunkach kojarzyły się jakoś w ludzkich umysłach. Odtąd nie zwoływano 
parlamentu przez jedenaście lat.
Wbrew przywilejom parlamentarnym, które respektowała królowa Elżbieta, 
trzymano w więzieniu sir Johna Eliota i jego przyjaciół, Valentine'a i Strode'a z 
powodu ich działalności w Izbie Gmin. Eliot odmówił uzyskania wolności 
kosztem uznania tego nielegalnego po-stępowania i zmarł w Tower jako 
męczennik angielskiego prawa i wolności (1632); dwaj jego przyjaciele 
odzyskali swobodę dopiero po jedenastu latach.
Surowość Karola w postępowaniu z Eliotem, którego zwłok nie pozwolił 
nawet zabrać dla pogrzebania w rodzinnej Kornwalii, da się jedynie 
wytłumaczyć, jako wyraz milczącej boleści króla nad zamordowanym 
Buckinghamem, wobec którego przywódca Gmin w swych wymownych 
atakach był nieustępliwy, a nawet gwałtowny. Takie nastawienie Karola do 
poddanych, jeśli nawet po ludzku da się usprawiedliwić, było nader 
niebezpieczne dla króla, który przez
* Tonnage - pierwotnie cło nakładane na wino w wysokości 2-3 szylingów od tun, 
tzn. kadzi mieszczącej około 252 galonów. Poundage - cło na wełnę i inne artykuły w 
wysokości 6 do 12 pensów od l funta szterlinga wartości towaru. Z czasem Tonnage 
and Poundage przekształciło się w subsydium, jakie parlament uchwalał na rzecz 
skarbu królewskiego w formie ceł od artykułów przywożonych i wywożonych z Anglii.
472


najbliższych lat dwanaście miał rządzić krajem jedynie według swej woli i 
upodobania.
Uwalniając się od parlamentu i odprawiając wszystkich sędziów, którzy 
ośmielili się bezstronnie interpretować prawa, Karol usunął wszelkie 
konstytucyjne przeszkody dla swoich działań. Niemniej jednak duch 
angielskiego Common Law był wciąż wrogi absolutnej władzy królewskiej i 
dzięki pracy sir Edwarda Coke'a stał się wielkim sprzymierzeńcem parlamentu. 
Jeśliby parlament miał odżyć kiedyś i pokonać despotyzm królewski, duch 
Common Law odżyłby wraz z nim i zwalczył prerogatywne sądy Izby 
Gwiaździstej, Wysokiej Komisji, oraz Trybunałów i Rady Walii i Północy. 
Zawodową zazdrość, jaką odczuwali prawnicy działający w sądach, gdzie sto-
sowano angielskie Common Law, wobec owych prerogatywnych sądów, 
stosujących odmienne prawo i inne zasady proceduralne, podniecał ich 
przywódca, gwałtowny i zuchwały Coke, który ściśle powiązał owych 
prawników ze stronnictwem parlamentarnym Izby Gmin. Petycja Praw, która 
w dużej mierze stanowiła jego dzieło i wyrażała jego teorie, reprezentowała 
ducha Common Law i czujność parlamentu, połączone dla ochrony poddanych 
przed arbitralną władzą .
Dwaj mężowie, którzy współpracowali w tworzeniu podstaw par 
lamentarnego oporu przeciwko Koronie, byli krańcowo różnymi ty 
pami rodzaju ludzkiego. Eliot stanowił najlepszy typ zamożnego wiej 
skiego szlachcica, nie domagającego się nic dla siebie, a pełnego 
zapału i wymownego jedynie w interesie publicznym. Coke był am 
bitnym, wspinającym się w górę prawnikiem, arogantem, a za młodu 
pochlebcą. Jako naczelny prokurator (Attorney General) króla Ja 
kuba atakował w 1603 r. uwięzionego Raleigha w sposób godny sę 
dziego Jeffreysa, wołając do wieloletniego wroga Hiszpanii „Masz 
hiszpańskie serce i sam jesteś gadem z piekła". Jedna tylko rzecz 
była dla Coke'a (zm. 1634) droższa od kariery i władzy, a było nią Common 
Law. Dla niego poświęcił stanowisko i łaskę królewską rezygnując 
z sędziowstwa (1616-28), aby móc zawrzeć w izbie niższej swój sojusz z pury-  
tańską szlachtą , związek, z którego narodziły się swobody Anglii.	
W istocie swej zatarg wyglądał tak: Jakub i Karol uważali wraz z 
badaczami prawa rzymskiego, że wola księcia jest źródłem prawa, i że 
sędziowie są „lwami podpierającymi tron", obowiązanymi orzekać tak, jak 
książę im poleci. Natomiast Coke w duchu angielskiego Common Law 
pojmował prawo jako coś, co posiada własny, niezależny byt i stoi ponad 
królem, jak również nad jego poddanymi, oraz obowiązane jest bezstronnie 
rozsądzić wszelkie między nimi spory. Prawa zmieniać mógł tylko „Najwyższy 
Trybunał Parlamentu". Coke był zdania, że sądy prerogatywne ze swoją 
recepcją prawa rzymskiego i arbitralną procedurą należały do obcej cywilizacji.
473



Bój między tymi dwoma systemami prawa musiał toczyć się aż do skutku, 
gdyż Anglia nie mogła już, jak za Tudorów, być rządzona dłużej przez oba 
naraz. Pierwszą krew w tej walce rozlał Karol, który zapełniając ławy 
sędziowskie swymi poplecznikami podporządkował - jak się zdawało - idei 
prerogatyw nawet sądy Common Law. Jednak ostatnie słowo miało należeć 
do Długiego Parlamentu.
Angielskie Common Law stanowiło przeżytek średniowiecza, podczas gdy 
sądy prerogatywne oraz szacunek dla prawa rzymskiego były wytworem 
Renesansu z czasów Tudorów1. Coke zatem i parlamentarzyści, których 
wyszkolił w swych teoriach, stali na gruncie konserwatywnym i narodowym, 
przeciwko innowacjom typu ogólnie przyjętego na kontynencie. Odwoływali się 
oni do przeszłości - ale do przeszłości Anglii, a nie Cesarstwa Rzymskiego. 
Stąd antykwaryczny i historyczny charakter ich argumentów, wprawdzie w 
szczegółach nie zawsze historycznie poprawny, ale na ogół zgodny z 
prawdziwą i wiekową angielską tradycją. Komentarze Coke'a do Littletona i 
inne zawarte w jego dziele Institutes nie były tak uniwersalne i tak 
dalekowzroczne, jak teorie praw człowieka, wyłożone przez Paine'a lub 
Rousseau, jednak posłużyły za podwalinę rozległej budowli postępu i wolności 
na obu półkulach.
Spór prawny pomiędzy królem i jego przeciwnikami był nie mniej doniosły 
niż finansowy lub religijny, i w tym wieku pieniac-twa naród angielski 
doskonale to rozumiał. Proces, jaki wynikł wskutek gruntownie uzasadnionej 
przed Sądem Skarbowym (Ex-cheąuer Court) odmowy płacenia podatku 
okrętowego przez Johna Hampdena, śledził z olbrzymim zainteresowaniem 
ogół lepiej obeznany ze sprawami prawnymi, niż to sobie uświadamiał król lub 
jego doradcy (1637-38).
Opinia publiczna potępiła decyzję większości sędziów wydaną przeciwko 
Hampdenowi na korzyść nakładania podatku okrętowego bez sankcji 
parlamentarnej. Jednak na krótki czas decyzja ta umożliwiła królowi 
ściągnięcie podatku i odbudowanie floty bojowej. Cel był tego godzien, ale król, 
który stracił lojalność poddanych, nie mógł przy pomocy takich środków 
przywrócić i utrzymać angielskiej przewagi na morzu. Nowa polityka 
królewska w istotnej swej części polegała na tym, by nie wikłać się w żadne 
zagraniczne konflikty i pozwolić, żeby wojna trzydziestoletnia przechodziła 
kolejne kryzysy i żeby Anglia grała jedynie rolę widza nawet wtedy, kiedy 
sama tylko demonstracja floty mogłaby przynieść poważne rezultaty. Fakt, że 
ludność żeglarska, a nawet Marynarka Królewska w oma-

474


wlanym zatargu stanęła po stronie parlamentu, dowodzi, iż Hampden 
odmawiając płacenia nielegalnego podatku działał z pobudek patriotycznych.
Laud i Wentworth, dwaj ludzie, z którymi wiąże się okres samowładnych 
rządów Karola (1629-40), różnili się bardzo i charakterem i intelek-  tem od 
Buckinghama.
Arcybiskup Laud był wielkim mężem kościoła, jednak na nieszczęście 
ówczesne stosunki między kościołem i państwem sprawiły, że musiał również 
grać rolę męża stanu, do czego ani z usposobienia, ani z umysłowości zupełnie 
się nie nadawał. Pamięć jego jest czczona jako założyciela ortodoksyjnego 
skrzydła w życiu religijnym angielskiego kościoła (High Church). Jednak 
historyka obchodzą przede wszystkim polityczne konsekwencje jego 
działalności kościelnej, która w czasach, kiedy kościół pokrywał się - pod 
względem prawnym - z narodem; musiała przedstawiać wielką doniosłość i 
niebezpieczeństwo. Ona to wywołała szaloną reakcję zbrojnego puryta-nizmu i 
stała się w rzeczywistości główną przyczyną wojny domowej, w której zginął 
sam Laud.
O ile Jakub I jako król Anglii cierpiał na tym, że został wychowany na 
Szkota, o tyle Laud jako arcybiskup ucierpiał wskutek tego, że wychowano go 
na profesora uniwersytetu. Traktował on całą Anglię tak, jak wolno mu było 
traktować Oksford, ale o wiele łatwiej jest dopasować do obmyślonego wzoru 
uniwersytet niż naród złożony z dorosłych ludzi. Strona obrzędowa kultu w 
kościołach parafialnych została rozszerzona dzięki nakazom i wizytacjom bisku-
pim, podczas gdy laikom zakazano w łonie kościoła wszelkich praktyk 
ewangelicznych, kazań i nauk. Jednocześnie prześladowano ze wzmożoną 
surowością kult nonkonformistyczny poza kościołem. Emigracja purytanów do 
Ameryki w owych latach jest miarą tego, do jakiego stopnia Laud uczynił dla 
nich życie w Anglii nie do zniesienia 1. Wskutek jego działalności stało się dla 
purytanina niemożliwe żyć w ojczyźnie i swobodnie czcić Boga, i to w czasach, 
gdy angielski purytanizm wydawał ludzi kalibru Cromwella i Miltona, 
Hampdena i Pyma. Ortodoksyjny anglikanizm miał już co prawda swych ludzi 
nauki i poetów, jednak dotychczas nie pozyskał sobie serc jakiegoś większego 
odłamu sąuires, a tym bardziej szerokich mas ludu. Nawet tacy mężowie, jak 
sir Edmund Yerney, Falkland i Hyde, którzy w trudnych czasach pokazali, że 
są gotowi walczyć, aby ocalić Modlitewnik, byli wrogo usposobieni do Lauda i 
jego natrętnych biskupów.
1 Zob. niżej, rozdz. V, s. 529-530.
475


Gorliwość prymasa wzburzyła przeciwko niemu samemu i przeciwko 
królowi nie tylko najsilniejsze uczucia religijne tego pokolenia, ale także - 
zawsze w Anglii bardzo żywe - uczucia odrazy do wtrącania się 
duchowieństwa w sprawy bliźnich. Laud, zawsze niezmordowany i 
nieroztropny w sprawach moralności, ożywił działalność sądów duchownych i 
wzywał do nich wpływowe osoby świeckie, aby za swoje grzechy odpowiadały 
przed kapłanami. Sądy duchowne traktowały w duchu prawdziwie katolickim 
wszystkich jednakowo, toteż ściągnęły na siebie nienawiść zarówno pedantycz-
nego purytanina, jak i rozpustnika, a także zwykłego śmiertelnika, który żywił 
dawniej nadzieję, że Reformacja uwolniła go od kontroli kleru. Jednocześnie 
biskupi jako faworyzowani doradcy Korony poczęli zastępować arystokratów i 
członków Izby Gmin. W wielu zaś parafiach kler z nowej szkoły Lauda 
doprowadził do wściekłości sguires pretendując do roli konkurencyjnego źródła 
władzy. Laud chcąc uciszyć głosy przeciwne jego ideom intensywnie zatrudniał 
cenzurę prasy znajdującą się w rękach biskupów. Anglicy mieli we wszystkim 
stosować się do linii nakreślonej przez pewną szczególną szkołę kleru. Krótko 
mówiąc, pozory przemawiały za tym, że próbuje się przywrócić średniowieczny 
stosunek duchowieństwa do kół świeckich, taki zaś ruch budził głębokie 
niezadowolenie zarówno u przyszłych kawalerów, jak i przyszłych 
okrągłogłowych. Nastroje antyklerykalne, które w 1661 r. przyczyniły się do 
podniesienia popularności przywróconego kościoła anglikańskiego, jako 
alternatywy „rządu Świętych" *, w 1640 r. dodały siły purytańskiej rewolcie 
przeciw panowaniu Lauda.
Podczas gdy arcybiskup pedantycznie i rygorystycznie prześladował 
purytanów, wzrastający wpływ francuskiej żony Karola zahamował 
prześladowania katolików. W konsekwencji podnieśli oni wszędzie głowę: 
zdarzały się nawrócenia, zwłaszcza wśród najwyższych warstw społecznych, i 
religia Henrietty Marii stała się modna na dworze. Jednocześnie co rok 
najbardziej zdecydowani wrogowie kościoła rzymskiego odpływali całymi 
tysiącami z kraju do Ameryki. Ludzie sądzili, że dalsze przeciąganie się przez 
czas nieokreślony takiego stanu rzeczy musi doprowadzić do powrotu Anglii na 
łono papieża. Laud tego nie pragnął, jednak nie przeciwstawiał się temu, toteż 
odpowiednio tracił na ludzkim szacunku.
W tych okolicznościach losy ortodoksyjnego stronnictwa anglikańskiego 
High Church, stanowiącego mniejszość, która usiłowała podporządkować 
sobie główne siły narodu, utożsamiły się ze sprawą despotyzmu jednostki i 
królewskiej próby pozbycia się parlamentu.
* „Święci" (Saints) - tak nazywano purytanów rządzących w rzeczypospo-litej za 
czasów Cromwella.
476


Kler Lauda głosił doktrynę „boskiego prawa" i nieograniczonej władzy. Aby 
zgnieść przeciwników Lauda, uciekano się często do autorytetu królewskiego 
w Izbie Gwiaździstej i Wysokiej Komisji Kościelnej. Izba Gwiaździsta, ongiś za 
Tudorów ciesząca się popularnością, ściągnęła na siebie nienawiść 
londyńczyków za okrutne uka-ranie Prynne'a i Lilburne'a (1637). Jednocześnie 
purytanie stali się bardziej niż kiedykolwiek zwolennikami parlamentu, 
przewidującymi z góry nadejście chwili, kiedy okoliczności zmuszą Karola do 
zwołania obu izb: wszystkie ich nadzieje wiązały się z myślą, że
„U drzwi stoi machina ta, co ma dwie ręce
W pogotowiu, by zadać jeden cios - nie więcej".
Choć polityczne wiązanie się obu stronnictw religijnych, bądź z królem, 
bądź z parlamentem, bywało podyktowane potrzebą chwili, jednak w każdym 
przypadku stanowiło sojusz naturalny. Sprawa autorytetu w religii, którą Laud 
na nowo wysunął na plan pierwszy, miała powiązania z królewskim 
absolutyzmem, natomiast władza parlamentarna w państwie odpowiadała 
kontroli ludu nad kościołem, czy to prezbiteriańskim, czy też 
kongregacjonalnym *. Pomiędzy tymi dwoma stronnictwami w kościele i w 
państwie lawirowały nieokreślone masy ludzi o umiarkowanych poglądach, a 
miały one w najbliższych doniosłych latach częstokroć przechylać szalę sił 
politycznych.
Thomas Wentworth, późniejszy hrabia Stratford, był czynnym członkiem 
Izby Gmin stojącym w opozycji do Buckinghama, gdyż nienawidził jego słabych 
i szkodliwych rządów. Jednakże, pomimo że boleśnie odczuwał zło, jakie 
wyrządzał faworytyzm królewski, w głębi serca nie wierzył, by zgromadzenie 
złożone z 500 wybranych osób potrafiło rządzić wielkim królestwem. Ponadto 
był ambitny i sądził, że on sam bardziej nadaje się do rządzenia niż parlament 
albo Buckingham. Ten człowiek, który poparł Petycję Praw, spędził resztę 
życia próbując obalić jej zasady. Pragnął dać Brytanii taką królewską 
administrację, jaką Richelieu obdarzał podówczas Francję, a Bis-
* Prezbiterianizm - ustrój kościoła panującego w owym czasie w Szkocji, 
opierającego swą organizację na rządzie „prezbiterów", tzn. wybranych starszych, 
świeckich i duchownych, o równej randze. W okresie rewolucji angielskiej ten typ 
kościoła miał licznych zwolenników również w Anglii. Kon-gregacjonizm - prąd dążący 
do takiego ustroju kościoła, w którym każda kongregacja miałaby całkowitą autonomię 
w organizacji i rytuale. Tak prez-biterianizm angielski, jak i kongregacjonizm mieściły się 
w ramach purytanizmu jako prądu religijnego.
477


marek dużo później - Niemcy. Gdyby ten wielki człowiek był głównym 
ministrem Karola w latach, kiedy Laud był głównym kościelnym doradcą króla, 
znalazłby może środki na rozbudowę armii i biurokracji zależnej od Korony, 
brak których spowodował, że system autokratyczny załamał się przy 
pierwszym zetknięciu ze stanowczym oporem. Na szczęście dla swobód 
Wielkiej Brytanii Went-
 worth został prawą ręką Karola  dopiero wtedy, gdy już na to było za późno 
(IX.1639), gdy Szkoci powstali i to z powodzeniem, a Anglicy zaczęli zdawać 
sobie sprawę, jak powszechne jest ich niezadowolenie.
W poprzedn:'m dziesięcioleciu Wentworth był w służbie króla najprzód jako 
przewodniczący Rady Północy, następnie jako rządca Irlandii. Na tych dwóch 
prokonsularnych stanowiskach wykazał on energię i zdolności administracyjne 
oraz bezlitosną pogardę dla cudzych opinii i brak tolerancji dla jakiejkolwiek 
opozycji; metodzie tej nadał nazwę „gruntownej" (Thorough), podczas gdy inni 
nazywali ją tyranią. W Irlandii taki nieustraszony brak szacunku dla ludzi mógł-
by być pożyteczny jako narzędzie oświeconej polityki. Ale jego polityka była 
oświecona tylko na odcinku ekonomicznym. Poza tym jego niesprawiedliwość 
odstręczała zarówno katolików, jak protestantów. Kiedy po raz pierwszy 
przybył w 1632, aby rządzić wyspą, rodowici Irlandczycy byli już głęboko 
rozjątrzeni prześladowaniem ich wyznania i polityką agrarną kolejnych rządów, 
które przekazywały coraz więcej ich gruntów brytyjskim landlordom. W 
wyniku wielkiej kolo-
  nizacji Ulsteru w czasach Jakuba (1608-10) - jedynej cząstki angielskiego 
systemu garnizonowego, jaka przetrwała do dzisiaj - założono kolonię 
londyńczyków w zacnym mieście Derry i osadzono kilka tysięcy pracowitych 
prezbiteriańskich Szkotów na ziemiach, skąd usunięto Irlandczyków. Szkoci 
spoza „wąskiego morza" - a przodkowie niejednego z nich przebywali swego 
czasu bardzo dawno w Północnej Irlandii1 - utworzyli najtrwalsze ogniwo 
tamtejszej kolonizacji brytyjskiej, gdyż byli przyzwyczajeni do tego, by 
własnoręcznie uprawiać ziemię, a nie jedynie wyzyskiwać rolników i zdzierać z 
nich nadmierne czynsze.
Wertworth dokuczał protestantom z Ulsteru za ich sympatie dla brytyjskich 
purytanów, jednak nie zdradzał chęci zjednania sobie irlandzkich katolików. 
Przeciwnie, planował nowe osadnictwo w Con-naught, by pozbawić 
krajowców ziemi, którą pozostawiły im poprzednie rządy. Fakt, że skończył on 
na tworzeniu katolickiej armii irlandzkiej, by oparować Wielką Brytanię, wcale 
nie oznacza, iż zbliżył się choć o jeden krok do rozwiązania problemu 
irlandzkiego bardziej niż którykolwiek z mężów stanu tego stulecia. Irlandzkie 
powstanie katolickie z 1641 r., wydarzenie straszne samo w sobie,

478


a jeszcze straszniejsze w skutkach i wspomnieniach, było miarą niepowodzenia 
Wentwortha w Irlandii.
Laud i Wentworth byli bliskimi przyjaciółmi i sojusznikami, i mozolili się 
razem nad wyniesieniem prerogatyw Korony i jej sądów ponad parlament i 
Common Law. Laud po swym przeniesieniu do Canterbury pisał do 
Wentwortha, że kościół jest nadmiernie „skrępowany formami Common Law", 
na co przyjaciel odpowiedział mu:
„Żadne tak niskie motywy, jak wzgląd na zachowanie własnej osoby, nie 
będą wpływały na moje opinie, póki nie zobaczę, że potęga i wielkość mego 
władcy stoi poza opieką i ponad niebezpieczeństwem ze strony sir Edwarda 
Coke'a i jego «Roczników», i jestem najgłębiej przekonany, że taka sama 
stanowczość kieruje Waszą Dostojnością. Idźmy więc w imię Boga radośnie i 
śmiało ... I w ten sposób ma Wasza Dostojność przed sobą moją zasadę, 
«gruntowną i gruntowną*".


ROZDZIAŁ II
ANGLIA A SZKOCJA. POWSTANIE SZKOCKIE. DŁUGI PARLAMENT. PIERWSZA 
SESJA: UPADEK SYSTEMU PREROGATYW I EGZEKUCJA STRAFFORDA. DRUGA 
SESJA: SPRAWA KOŚCIOŁA I PODZIAŁ NA STRONNICTWA
Odmienne drogi, jakimi kroczyła Reformacja w Anglii i w Szkocji, 
przyczyniły się w następnej epoce do znacznego skomplikowania polityki, kiedy 
to rządy jednego króla, panującego w obu państwach nieustannie zmierzały do 
unii kościelnej, która naprawdę nigdy nie mogła być urzeczywistniona.
Podczas Reformacji masy świeckie po obu stronach granicy wy-
powiedziały się przeciwko średniowiecznemu duchowieństwu, jednak każda na 
inny sposób. Kościół w Anglii zachował w zarysie swą dawną organizację i w 
swej strukturze wewnętrznej pozostawał czysto klerykalny; z tego wynikało, że 
kontrola kół świeckich nad jego liturgią i doktryną musiała być wykonywana 
nie od wewnątrz, a od zewnątrz, za pośrednictwem Korony i parlamentu. 
Natomiast w Szkocji świeccy wzięli czynny udział w organizacji i zarządzaniu 
kościołem. Zresztą tylko w taki sposób mogła tam istnieć jakaś kontrola nad 
religią ze strony osób świeckich, ponieważ Szkoci nie mieli prawdziwego 
parlamentu, który by przemawiał w ich imieniu, a w czasach Marii Stuart nie 
mogli ufać Koronie tak, jak współcześni Anglicy ufali Elżbiecie. Wprawdzie 
arystokracja szkocka pomogła obalić stare wyznanie, ale nowego nie 
kształtowali arystokraci ani Korona od zewnątrz, lecz demokracja pastorów i 
ludzi świeckich w samym łonie kościoła.
Dlatego też było rzeczą naturalną, że Anglicy - stronnicy króla czy 
parlamentu, anglikanie czy purytanie - reprezentowali erastiań-ski punkt 
widzenia, to znaczy chcieli, by państwo nadzorowało kościół. Równie naturalne 
było to, że szkockie stronnictwo prezbiteriań-skie pragnęło, żeby kościół miał 
nadzór nad państwem. W tych okolicznościach ani królom z dynastii Stuartów, 
ani ich wrogom nie uda-


481

 


ło się nigdy narzucić całej wyspie jednolitego załatwienia spraw religijnych.
W owych czasach, kiedy koncepcja i praktyka przedstawicielstwa znajdowały się 
jeszcze na wczesnym etapie rozwoju, Anglików może najbardziej reprezentował ich 
stary parlament, a Szkotów ich nowy kościół. Jednak tej różnicy sytuacji na dwóch 
krańcach wyspy nie rozumieli władcy Brytanii. Wychowany w Szkocji Jakub I 
przypuszczał, że parlament angielski, podobnie jak szkocki istnieje po to, aby być 
posłuszny Tajnej Radzie. Jego syn Karol, wychowany w Anglii, popełnił podobny błąd 
przypuszczając, że szkocki kościół można, tak jak angielski, urabiać na rozkaz 
królewski. Pewny siebie z racji władzy, którą świeżo uzyskał jako autokratyczny 
władca Anglii, i wiedząc o tym, że parlament w Edynburgu jest bez znaczenia, nabrał 
mylnego przekonania, iż i w Szkocji można tak samo działać jak monarcha absolutny - 
nawet w sprawach religijnych. Jego próba narzucenia szkockiemu kościołowi 
angielskiego Modlitew-nika Lauda właśnie w chwili, kiedy próbował pozbyć się 
angielskiego parlamentu (1637-40), uraziła za jednym zamachem oba narody i to każdy 
w najważniejszym i najwrażliwszym punkcie, i złamała jego władzę w obu 
królestwach.
Powstanie przeciw Karolowi i Laudowi na północ od rzeki Tweed 
przybrało formę religijnego „Przymierza" (Covenant) * i działało przez 
zgromadzenie kościelne; musiano bowiem zorganizować naród w oparciu o 
kościół, gdyż nie było w Szkocji organów życia politycznego. Taki stan rzeczy 
skusił naturalnie kościół do tego, by po uwolnieniu kraju od obcego jarzma 
domagać się kontroli nad państwem i wykazywać brzydkie cechy, jak 
ingerencję i nietolerancję. To z kolei umożliwiło Karolowi I, a po nim Karolowi 
II, zorganizowanie za czasów Montrose'a i Claverhouse'a szkockiego 
stronnictwa kawalerów celem oporu przeciw tyranii religijnej. Kawalerowie z 
okresu Restauracji przeciwstawili tyranii religijnej tyranię Tajnej Rady. 
Straszliwe walki szkockich frakcji trwały przechodząc zmienne koleje, aż 
wreszcie Układ Rewolucyjny z 1689 r. ustanowił prezbi-terianizm jako religię 
narodową, lecz podporządkowaną państwu.
W Anglii Stuartów, gdzie kościół nigdy nie miał aspiracji do uniezależnienia 
się od państwa, spór religijny toczył się między Koroną a parlamentem. Część 
narodu angielskiego za pośrednictwem parlamentu domagała się, żeby kościół 
stał się czysto protestancki
* Covenant - „zgoda", „przymierze", pojęcie zaczerpnięte z tekstu Starego 
Testamentu, odnoszące się do „przymierza" Boga z ludem Izraela. Po raz pierwszy 
uczestnicy Covenant w Szkocji złożyli przysięgę w r. 1581, że nie ustaną we wspólnej 
walce z katolicyzmem. Na podobnych podstawach oparł się Covenant z r. 1638, w 
którym Szkoci zawarli między sobą, poparte odpowiednią przysięgą, „przymierze" do 
walki z zakusami anglikanizmu.
482


w swych nabożeństwach, a w swej strukturze bardziej reprezentował elementy 
świeckie. Korona opierała się temu żądaniu, popierana przez inną część 
narodu, gorliwą zwolenniczkę Modlitewnika, choć bynajmniej nie podpisującą 
się pod całym polityczno-kościelnym systemem Lauda. Sytuacja ta wysunęła 
na czoło pytanie, które jeszcze za Elżbiety ludzie zaczęli sobie zadawać: jeżeli 
Korona i parlament nie są ze sobą zgodne, to kto ma prawo przekształcać 
kościół w Anglii? To stanowiło jeden z punktów, o które walczono w angiel-
skiej wojnie domowej. Drugim była kwestia czysto polityczna: kto ma prawo 
nominacji organów wykonawczych i kontroli sił zbrojnych - Korona czy 
parlament? W praktyce oba punkty były nierozłączne; decyzja co do jednego 
pociągała za sobą zajęcie odpowiedniego stanowiska w drugim.
Rewolucję brytyjską rozpoczęło powstanie szkockie z lat 1638-40. Dopóki 
Szkoci z bronią w ręku skutecznie opierali się Karolowi na własnej granicy, nie 
widać było w Anglii żadnych przejawów oporu, choć mnożyły się oznaki 
niezadowolenia. Anglia Stuartów nie miała bowiem żadnych ośrodków opozycji 
z wyjątkiem parlamentu, ten zaś był w zawieszeniu. Feudalizm angielski umarł i 
został pogrzebany. Zapał z okresu Harry'ego Percy'ego zwanego „Gorącą 
Ostrogą" (Hotspur) już dawno wystygł. Sąuires stanowili klasę społeczną jak 
najbardziej pokojową i posłuszną prawu - byli to rolnicy, sportowcy, czasem 
prawnicy, ale bardzo rzadko żołnierze. Wprawdzie król nie miał armii i wskutek 
tego nie mógł narzucać swej woli, jednak przyzwyczajenie do posłuchu dla 
Korony było wielkim dziedzictwem wieku Tudorów. W średniowiecznej Anglii 
panował zwyczaj, że okręgi lub nawet pojedyncze osoby żywiące jakąś urazę 
do rządu powstawały przeciw niemu zbrojnie, lecz tradycja ta wygasła za 
panowania Elżbiety. Toteż gdyby ówczesnych Anglików pozbawiono 
parlamentu, staliby się w większym stopniu niewolnikami władzy absolutnej, niż 
kiedykolwiek bywali ich przodkowie.
Szkocja miała to, czego nie miała już Anglia, a mianowicie surową i 
odważną ludność, przyzwyczajoną chwytać za broń we własnej obronie. Dwa 
te narody wzajemnie się uzupełniały. Szkoci nie mogli szczycić się niezależnymi 
instytucjami politycznymi, ani nawykiem do posłuchu wobec dobrych praw; 
Anglicy zaś tak długo cieszyli się pokojem pod rządami parlamentu i Common 
Law, że nie kwapili się do obrony swych przywilejów z bronią w ręku. Anglia 
nie była ani feudalna, ani demokratyczna; duch bojowy Szkocji składał się z 
obu tych pierwiastków, nierozdzielnie ze sobą pomieszanych.
Aż do niedawna w Szkocji każdy mieszczanin i chłop posiadał
483


broń, której zwykł używać podczas wojny, lub w prywatnych burdach, a na 
pograniczu górskim (Highland Linę) zwyczaj ten nadal się utrzymywał. 
Arystokraci i czołowa szlachta Szkocji - podobnie jak Anglicy w wojnach 
Dwóch Róż - wszędzie mieli swoje drużyny i dzierżawców przywykłych 
towarzyszyć im na wojnie. W 1638 r. owi feudalni naczelnicy stanęli po stronie 
kościoła przeciwko Koronie. Zraził ich do siebie Laud, pod którego wpływem 
w szkockiej Tajnej Radzie zastąpiono arystokrację przez biskupów, a świeckim 
właścicielom dawnych dóbr kościelnych groziło ich odebranie. Ponadto 
arystokraci byli prawdziwymi Szkotami i młody Montrose osobiście objął 
główną rolę w zbrojnym oporze przeciw królowi o angielskim sercu i przeciw 
jego Modlitewnikowi.
Kiedy parlament nie obradował, Anglicy czuli się jak owce bez pasterza, za 
to w Szkocji kościół dostarczył w każdej parafii gotową organizację do 
działalności politycznej. Sam naród siłą wprowadził tutaj Reformację, a jej 
obrona obecnie tymi samymi środkami mieściła się całkowicie w tradycji 
narodowej. „Przymierze" z Bogiem (Covenanf) zostało odnowione w 1638 r. i 
objęło wszystkie warstwy od najwyższych do najniższych. W każdej parafii 
ludzie podpisywali je płacząc i wznosząc prawice ku niebu. Kiedy Szkoci 
okazują wzruszenie, naprawdę coś się w nich porusza. Zaprawdę kraj od cza-
sów Wallace'a i Bruce'a nie przeżywał takiego podniecenia
 Zgromadzenie kościelne w Glasgow (1638), na które świeccy członkowie 
przybyli uzbrojeni i z orszakiem, przeciwstawiło się królowi, podobnie jak w 
cztery lata później w Anglii przeciwstawił mu się Długi Parlament. Gdy król 
rozwiązał Zgromadzenie, obradowało ono w dalszym ciągu, uchwaliło 
zniesienie episkopatu oraz przywróciło w pełni prezbiteriański zarząd 
kościołem. Akcję Zgromadzenia w Glasgow poparł hrabia Argyll, naczelnik 
Campbellów, najpotężniejszego bojowego klanu w górskiej Szkocji 
(Highlands). Tego dnia połączył on losy swego rodu z prezbiteriańskim i 
ludowym ruchem nizinnej Szkocji, a sojusz ów pozostawał dłużej niż przez 
następne stulecie stałym, a częstokroć decydującym czynnikiem w dziejach 
Szkocji. Odtąd aż do czasów bitwy pod Culloden klany wrogie Campbellom 
ciążyły z tego powodu do stronnictwa popierającego Stuartów.
Jedną i to nie najbłahszą z przyczyn upadku Karola była następująca 
okoliczność: Szkocja, wciąż uboga wskutek marnej gleby i średniowiecznych 
metod rolniczych i ciągle pozbawiona jakichś znaczniejszych kontaktów 
handlowych czy to z Anglią, czy też z krajami zamorskimi, wysyłała w owych 
czasach swych najbardziej przedsiębiorczych synów do służby za granicą, 
jednak nie - jak później - w charakterze kasjerów i majstrów na rozległych 
obszarach brytyjskiego imperium, ale jako kapitanów i chorążych w armiach 
Gustawa Adolfa i innych szermierzy protestantyzmu na kontynencie. Ludzie
484


ci powrócili masowo do kraju, żądni wykorzystania swych zawodowych 
umiejętności dla ratowania ojczyzny przed napaścią angielską. Przywódcą ich był 
„ów stary, mały, pokrzywiony żołnierz", Aleksander Leslie. On i jego towarzysze 
szybko narzucili entuzjazmowi Szkotów karność wojskową i rozbili obóz w 
korzystnej pozycji na Dunse Law, gotowi walczyć z Karolem o przeprawę przez 
rzekę Tweed( 1639)Anglia za panowania pokojowo usposobionego Jakuba i jego 
syna wykarmiła niewielu „mężów oręża"; Anglicy żyli u siebie w dobrobycie albo 
handlowali za morzem lub wreszcie emigrowali do Ameryki. Nie istniał żaden 
zawiązek armii stałej, a fiasko towarzyszyło spóźnionym wysiłkom Karola i 
Strafforda, aby bez pieniędzy zaimprowizować z ludności zniechęconej i nie 
przedstawiającej wartości bojowych siłę dorównującą armii 
Covenantu.Wentworth, mianowany w końcu hrabią Strafford, został ściągnięty 
do Anglii, by w czasie tego kryzysu stać się prawą ręką swego władcy. Nie 
przestał jednak działać jako zarządca Irlandii, gdzie w dalszym ciągu w Ulsterze 
prześladował Szkotów, aby wymusić na nich nie znaną prawu „Czarną 
Przysięgę" biernego posłuszeństwa. Jednocześnie wystawił pułki celtyckich 
Irlandczyków, aby utrzymać w szachu nieposłusznych poddanych króla na obu 
wyspach, tworząc w ten sposób pierwszą z szeregu armii rzymskokatolickich, 
których groźny cień podający zza morza często przynosił uszczerbek domowi 
Stuartów, choć w samej Brytanii nigdy nie wywalczyły mu one znaczniejszego 
sukcesu.Na razie powszechne nastroje Anglii nie znalazły odpowiedniego dla 
siebie ujścia. Strafford wytłumaczył to sobie fałszywie. Doradził Karolowi 
zwołanie parlamentu w nadziei, że ten potulnie dostarczy pieniędzy potrzebnych 
na ujarzmienie Szkocji.  Jednak  Krótki Par-   lament ujawnił jednomyślnie 
niezadowolenie Anglików i został nie-   odwołalnie rozwiązany (13.IV.-5.V-
1640); przed tym jednak Pym zdążył wypowiedzieć w Izbie owe pamiętne słowa: 
„Władza parlamentu jest tym dla ciała politycznego, czym władze umysłowe 
duszy dla człowieka".Przez kilka dalszych miesięcy Strafford, pomimo że nie w 
porę złożony chorobą, starał się na własną rękę doprowadzić do tego, by system 
samowładztwa znowu funkcjonował. Ale koła tej machiny napotykały hamulce i 
nie chciały się już dłużej obracać. Chociaż ostatni parlament pojawił się i zniknął 
w mgnieniu oka, uchylił jednak zasłony i naród zdołał poznać swą zbiorową wolę i 
siłę. Rozpaczliwe wysiłki Strafforda, aby w swym rodzinnym Yorkshire 
zgromadzić przy sobie kilka pewnych pułków, spotkały się z przeciwdziałaniem 
wojsk Covenantu, które pod wodzą Montrose'a pierwszego kawalerzysty na 
angielskim wybrzeżu przekroczyły rzekę Tweed i zajęły Northumberland i 
Durham. Tam Szkoci chytrze rozłożyli się obozem żądając jako ceny za 
ewakuację nie tylko za-
485


akceptowania ich warunków, ale i pieniędzy (VIII.1640); gdyż pieniądze, jak 
wiedzieli, stanowiły ten artykuł, który Karol mógł zdobyć jedynie ulegając 
nowo zwołanemu parlamentowi angielskiemu. A ten byłby na pewno bardziej 
niezadowolony i gniewny niż poprzedni.
Krótki Parlament  zwołano,   aby uchwalił podatki  na  wojnę  ze Szkotami; Długi 
Parlament zwołano po to, by im zapłacić za opuszczenie kraju. Naprawienie krzywd 
musiało jednak poprzedzić uchwa-lenie subsydiów (XI.1640), a jesienią  1640 r. 
naprawienie krzywd oznaczało rewolucję o trudnym do określenia zasięgu w kościele i 
państwie.
Długi Parlament nie miał stać się, jak się tego spodziewała połowa jego 
członków, punktem zwrotnym w dziejach religii angielskiej, dającym się 
porównać z reformacją Tudorów, chociaż utorował drogę wielkiemu 
wydarzeniu w dziejach religijnych Anglii - rewolucji purytańskiej, z której 
zrodziły się wolne kościoły późniejszych czasów. Natomiast w historii 
politycznej narodów mówiących po angielsku Długi Parlament stanowi 
prawdziwy punkt zwrotny. Nie tylko zapobiegł temu, by monarchia angielska 
przekształciła się w absolutyzm typu rozpowszechnionego w Europie, ale przez 
Izbę Gmin dokonał wielkiego eksperymentu w postaci bezpośrednich rządów 
krajem i imperium. W toku tego eksperymentu Długi Parlament w czteroletniej 
wojnie z królem pomyślnie zorganizował największe operacje wojskowe, jakie 
dotychczas prowadzili Anglicy. Po zwycięstwie nie zdołał jednak stworzyć 
trwałego układu w kraju, choć doprowadził do tego, że imię Anglii budziło lęk i 
szacunek za granicą. Po tych wszystkich pamiętnych latach dom Stuartów 
mógł być restytuowany, ale już nigdy nie był w możności sprawować władzy 
bez udziału Izby Gmin.
We wszystkich działaniach Długiego Parlamentu przewodziły Gminy, a 
Lordowie szli za nimi coraz niechętnie j. Musimy tedy zadać pytanie, w jaki 
sposób debatujące zgromadzenie, które za Tudorów uchwalało ustawy 
zaprojektowane przez członków Tajnej Rady Korony, a od śmierci Elżbiety 
działało tylko jako opozycja - w jakiż więc sposób zgromadzenie tak liczne, tak 
plebejskie i tak niedoświadczone, zdołało ująć w ręce ster państwa i przebrnąć 
przez najstraszliwszą burzę w dziejach Anglii?
Jedna z przyczyn, dla której Izba Gmin była zdolna objąć rządy w państwie, 
do niedawna zwracała na siebie mniejszą uwagę, niż na to zasługuje. 
Parlamenty z okresu ostatnich Tudorów i pierwszych Stuartów osiągnęły 
wielki postęp w formach proceduralnych, zwłaszcza przez rozwinięcie systemu 
komisyjnego. W 1640 r. izba niższa nie była jedynie zgromadzeniem 
debatującym, ale dokładnie
486


i szczegółowo zorganizowanym ciałem fachowym typu nowoczesnego, 
zdolnym do prowadzenia spraw tak, jak chyba żadna średniowieczna Izba 
Gmin tego by nie potrafiła. W ciągu ubiegłych czterdziestu lat parlamenty już 
nie zadowalały się tym, że pracę ich przygotowywali członkowie Tajnej Rady, 
ale same roztrząsały sprawy w komisjach i w ten sposób uczyły się 
przygotowywać praktyczne projekty ustaw i prowadzić politykę na własną 
rękę 1.
Po wtóre, Długi Parlament miał tuż za progiem entuzjastycznego 
sprzymierzeńca - Londyn, już wtedy pierwsze miasto w świecie, wielokrotnie 
przewyższające wszystkie angielskie miasta bogactwem, ludnością i 
aktywnością umysłową. Właśnie w Londynie w tych latach pełnych wydarzeń 
Milton, największy z rodowitych Londyń-czyków, miał wizję Anglii jako „orła 
krzykiem objawiającego swoją mocarną młodość", jako „szlachetną i potężną 
nację, podnoszącą się niby silny mąż ze snu i potrząsającą swymi 
niezwyciężonymi kędziorami" *. Londyn w owych czasach był kolebką 
każdego niemal ruchu bez względu na to, gdzie ruch ten ujrzał światło dzienne; 
a „stosunki z Londynem" przytaczano jako powód, dla którego podczas wojny 
domowej stronnictwo okrągłogłowych górowało w większości miast 
angielskich. Można by sądzić, że ferment umysłów i namiętności Londynu 
wciągał parlament na niezwykłe i niepewne ścieżki, nikt jednak nie zaprzeczy, 
że opieka, jaką roztaczał nad izbami, była wierna i skuteczna.
Wreszcie, na ławach parlamentu z 1640 r. zasiadali członkowie o długim 
doświadczeniu, którzy współdziałali z Eliotem i Coke'm w komisjach i w 
debatach, a wśród nich zdarzali się ludzie wielkich zdolności, charakteru i 
odwagi. Pym, najwybitniejszy może przywódca parlamentarny w dziejach 
Anglii, i Hampden, najbardziej
1 Wybitny historyk amerykański, prof. Notestein, który poświęcił się temu 
zagadnieniu, pisze (Journal of Sir S. D'Ewes, 1923, Wstęp); „Nie można dość często 
powtarzać, że przedelżbietańska Izba Gmin była ciałem raczej prymitywnym, a że Długi 
Parlament stanowił pod wieloma względami skomplikowaną nowoczesną organizację. 
Rycerz z hrabstwa z 1558 r., który by się znalazł w średniowiecznych Gminach, 
prawdopodobnie nie czułby się zbyt obco, natomiast członek Izby Gmin z 1640 r. 
czułby się tam nie na swoim miejscu; lepiej by się poczuł w dzisiejszym Westminsterze. 
Właśnie między tymi datami nastąpił olbrzymi rozwój, szybki rozrost komisji i prac 
komisyjnych; wynalezienie i wykorzystanie owego zadziwiającego urządzenia, jakim 
jest «komitet całej izby» (Committee of the Whole House)".
[Committee of the Whole House - w czasie drugiego czytania projektów 
poszczególnych ustaw Izba Gmin konstytuuje się w tzw. Komitet Całej Izby i obraduje 
pod przewodnictwem przewodniczącego „Komitetu" zamiast pod przewodnictwem 
Speakera Izby. W „Komitecie" odbywa się szczegółowa debata nad każdym paragrafem 
ustawy].
* Cytat z nrzemówienia J. Miltona w Izbie Gmin w obronie wolności druku, 
ogłoszonego pt. Areopagitica (1644).
487



umiłowany w tym doborowym zgromadzeniu najlepszych jej ludzi, popierani 
przez członków typu i temperamentu Strode'a i Crom-wella, nie obawiali się 
ująć w swe ręce i sprawować władzy państwowej. Minął już czas samego 
krytykowania, a podpis Karola pod ustawami okazał się niewystarczający. 
Skoro szła teraz walka o władzę, ludzie ci nie zawahali się odwołać do 
namiętności motłochu i do sił zbrojnych, aby ochronić to, co zdziałali, przed 
reakcją królewską, która za Stuartów niszczyła dzieło każdego poprzedniego 
parlamentu.
Podczas pierwszej sesji Długiego Parlamentu Pym i Hampden działali w 
sojuszu z Hydem i Falklandem, dwoma ludźmi dość podobnymi do nich pod 
względem zdolności, charakteru i losów. Trudno powiedzieć, która para 
przyjaciół wywarła ostatecznie największy wpływ na ewolucję nowoczesnej 
Brytanii. „Kawalerowie konstytucyjni" 1642 r. byli w 1640 r., równie jak w 
przyszłości okrągłogłowi, zdecydowani doprowadzić do upadku Strafforda i 
znieść Izbę Gwiaździstą, Wysoką Komisję i cały system prerogatyw. Wszyscy 
byli w opozycji do Lauda, który został uwięziony w Tower po jednogłośnym 
postawieniu w stan oskarżenia przez Izbę Niższą, ale członkowie jej dość 
wcześnie zdali sobie sprawę z różnic religijnych zachodzących między nimi 
samymi i z zadowoleniem odroczyli załatwienie kwestii ustroju kościoła do 
czasu, kiedy już zabezpieczą sprawy państwowe.
Dzieło tej sesji w granicach swego zasięgu zostało zbudowane na opoce. 
Nigdy go nie obalono, ponieważ było tworem purytanów i umiarkowanych 
episkopalistów, okrągłogłowych i „konstytucyjnych kawalerów", działających w 
jedności. Zarejestrowało ono wielkie, nieodwracalne zwycięstwo „sir Edwarda 
Coke'a i jego Roczników" nad Straffordem i sądami prerogatywnymi. Izba 
Gwiaździsta, Wysoka Komisja, wyłączne prawo jurysdykcji Rady Walii i Rady 
Północy zostały zniesione ustawą, a nielegalność podatku okrętowego (Ship 
Money) oraz myt i ceł (Tonnage and Poundage) nie posiadających sankcji 
parlamentarnej stwierdzono w sposób wykluczający wszelkie matactwa. Tak 
oto z powrotem oddano Koronę, jeśli użyć wyrażenia Strafforda, „w 
opiekuństwo" Cornmon Law i uzależniono ją, choć niekoniecznie 
podporządkowano parlamentowi. Pierwsza sesja ustaliła ścisłą równowagę 
konstytucyjną, taką samą, jaką przywrócił w 1660 r. Hyde, wielki znawca 
Common Law, który wierzył w dokładną równowagę Korony i parlamentu. 
Natomiast Pym uważał, że istotna władza musi przejść w ręce parlamentu, 
inaczej weźmie górę zamieszanie.
Innym dziełem pierwszej sesji był proces, wyrok i stracenie Strafforda. W 
tej wielkiej tragedii, która z punktu widzenia historycznego i czysto ludzkiego 
nie znajduje równej sobie w rocznikach politycznych jakiegokolwiek czasu lub 
kraju, Falkland i wielu póź-


488
 


niejszych kawalerów działało zgodnie z Hampdenem i Pymem. Uważali oni za 
konieczne skazać na śmierć człowieka, który mógłby jeszcze dzięki swej energii i 
geniuszowi przywrócić despotyczną władzę Korony. Król przecież, by ocalić 
Strafforda i rozwiązać parlament, zaangażował się już w wojskowym spisku. 
Gdyby więc Straf-ford miał żyć, to można się było spodziewać, że skoro tylko 
parlament zakończy swe prace, Karol wypuści go z więzienia i przywróci mu 
dawny urząd. Tak dowodził hrabia Essex, typowy przedstawiciel wielu członków 
Izby Wyższej, obawiający się powrotu zuchwałej, osobistej hegemonii Strafforda 
nad arystokracją. Konkluzja hrabiego brzmiała: „umarły nie ma towarzysza". Nie 
była to polityka niskiej zemsty, jak ta, która w cztery lata później posłała na szafot 
Lauda. Wrogowie Strafforda traktowali sprawę ze śmiertelną powagą, gdyż 
dopóki on żył, im samym i wszystkiemu, o co walczyli, groziło wielkie 
niebezpieczeństwo. Dlatego też w ostatniej chwili bez skrupułów pozwolili 
motłochowi gwałtem wymusić na Karolu podpisanie usta-wy Attainder*, 
wskutek czego zginął wielki sługa króla (V.1641).
Wraz z tym aktem skierowanym przeciw Stratfordowi król zatwierdził inny 
projekt ustawy, zabraniający rozwiązania istniejącego parlamentu bez własnej 
tego parlamentu zgody. Te dwie decyzje, przy czym pierwsza z nich stanowiła 
najbardziej gorzkie upokorzenie w życiu Karola, zdawały się zabezpieczać 
pozycję parlamentu. I tak by było, gdyby nie różnice religijne, które podczas" 
drugiej sesji rozbiły na dwa wrogie stronnictwa dotychczas zwartą falangę 
konstytucjonalistów. W Izbie Gmin purytanie zdobyli w głosowaniu małą 
przewagę na rzecz projektu ustawy „o korzeniach i konarach" (Root and 
Branch Bili), znoszącego episkopat oraz „Wielkiej Remonstrancji"(XI.1641) 
(Grand Remonstrance). „Wielka Remonstrancja" domagała się, by doradcami 
królewskimi były osoby, które parlament darzył zaufaniem, oraz by 
przeprowadzono parlamentarną reformę kościoła na zasadach, jakbyśmy to 
określili, erastiańsko-prezbiteriańskich. Łatwo dziś dostrzec, że czasy wymagały 
kompromisu religijnego i że Anglia wyrosła już z każdego ortodoksyjnego kaftana 
bezpieczeństwa, jaki mogłoby wymyślić którekolwiek stronnictwo. Na 
nieszczęście wówczas nie było to tak jasne i ani purytanie, ani anglikanie nie 
podjęli żadnego wysiłku dla dopuszczenia odmiennych opinii w obrębie kościoła 
albo tolerancji poza nim. Umiarkowani episkopaliści oddani Modlitewnikowi, 
tacy jak Falkland i Hyde, nie widzieli innego sposobu obrony swego wyznania, 
jak tylko przejście do całkowitej opozycji wobec Hampdena i Pyma.
* Act of Attainder, wyrok - wydawany w formie ustawy przez parlament - 
skazujący na karę śmierci (w przypadku Strafforda) lub wygnanie z pozbawieniem praw, 
wymierzający tę karę określonej osobie bez przeprowadzenia jakiegokolwiek 
postępowania sądowego.
489




Kwestia religijna zadecydowała o innym wielkim zagadnieniu drugiej sesji - o 
ustosunkowaniu się wielu członków do sprawy dowództwa sił zbrojnych 
królestwa. Kto miał mieć władzę - król czy parlament - nad pospolitym 
ruszeniem miast i hrabstw oraz nad armią regularną, którą trzeba było 
niezwłocznie stworzyć, aby stłumić rebelię w Irlandii? Albowiem katolicy 
chwycili tam za broń chcąc odzyskać swoje ziemie; kolonia w Ulsterze i całość 
angielskich interesów znalazła się w straszliwym niebezpieczeństwie i w kon-
sekwencji kilka tysięcy protestantów zginęło (X.1641). Prawo i zwyczaj przy-
znawały dowództwo sił zbrojnych królowi. Ale jeśli Karol miał dysponować siłą 
miecza, a parlament zostałby tego pozbawiony, to jak długo król zechciałby 
respektować ustępstwa, które ostatnio poczynił? On sam wkrótce odpowiedział 
na to pytanie usiłując nierozważnie i bezprawnie aresztować Pyma, Hampdena, 
Hazlerigga,  Hollesa i Strode'a na trybunie w Izbie Gmin, którą owego dnia 
(4.I.1642) mogli  byli splamić krwią sprowadzeni tam przez Karola siepacze, by 
„wyciągnąć ich za uszy", gdyby nie fakt, że owych pięciu członków Izby 
ostrzeżono w porę i wywieziono łodzią ze stopni parlamentu pod bezpieczną 
osłonę City i jego hufców.
Karol uciekł na północ, pozostawiając Londyn i Westminster jako siedlisko 
władzy i autorytetu swych wrogów. Wojna domowa była pewna i ludzie 
zaczęli opowiadać się po jednej ze stron, niektórzy z entuzjazmem, wielu z 
westchnieniem pełnym wątpliwości, badając własne serca, podczas gdy 
większość zdradzała mocną chęć zachowania neutralności, jeśli to tylko się da.
Miłośnicy Modlitewnika po większej części pozostali neutralni albo stanęli 
zbrojnie po stronie króla. Po fatalnym niepowodzeniu próby aresztowania 
owych pięciu posłów Karol, na sześć miesięcy przed rozpoczęciem walk, oddał 
swe sprawy w mądre i trzymające się konstytucji ręce prawnika Hyde'a, który 
wydawał umiarkowane i legalne manifesty. To, jak również wyniosłe 
postępowanie Pyma gotującego się do wojny, zyskało królowi wśród 
niedawnych przeciwników wielu przyjaciół; jednak inni doszli do przekonania, 
że słowo Karola jest bez wartości i że w momencie, kiedy zostaną już wy-
ciągnięte szpady, sytuacja wojenna z natury rzeczy pociągnie za sobą fakt, iż 
kontrola stronnictwa przejdzie od Hyde'a i prawników w ręce żołnierzy i 
przyjaciół władzy despotycznej, od Falklanda i umiarkowanych episkopalistów 
do anglikanów szkoły Lauda i rzymskokatolickich fanatyków. Falkland znalazł 
śmierć w Walce za króla, ponieważ nie chciał być świadkiem ani jego triumfu, 
ani klęski. Również wśród okrągłogłowych było wielu, którzy mieli żałować 
zwycięstwa swej sprawy. Żywioły umiarkowane czują niechęć do 
rozpoczynania wojen, gdyż kończą je zawsze ekstremiści.
490


Ale czy było możliwe, by władza parlamentarna zapuściła korzenie w Anglii 
mniejszym kosztem, niż za cenę tego narodowego rozłamu i odwołania się do 
siły, co pomimo wielu wspaniałych momentów w sensie humanitarnym tak 
bardzo zubożyło Anglię i uczyniło ją mniej szlachetną na okres dwudziestu lat? 
Jest to kwestia, której najgłębsze badania i rozważania nie potrafią 
rozstrzygnąć. Ludzie byli tacy, jacy byli; nie znali spóźnionej mądrości 
następnych pokoleń, dlatego tak właśnie postępowali. I dlatego bez względu na 
to, czy można było znaleźć inną drogę i czy okazałaby się ona lepsza, faktem 
jest, że parlament właśnie mieczem wywalczył prawo przetrwania jako siła 
dominująca w angielskim ustroju *.
1 Przy ostatecznym głosowaniu w sprawie zbrojnego wystąpienia okrągło-głowi 
mieli w Izbie Gmin o wiele znaczniejszą większość, niż przy uchwalaniu „Wielkiej 
Remonstrancji". Profesor Firth oblicza, że w czasie wojny trzystu członków izby niższej 
było za parlamentem, a stu siedemdziesięciu pięciu za królem, chociaż spośród Lordów 
tylko trzydziestu popierało parlament, a osiemdziesięciu - króla. Jeśli chodzi o członków 
z hrabstw, znaczna większość stała Ea parlamentem przeciw królowi.


ROZDZIAŁ    III
WIELKA WOJNA  DOMOWA,  1642-1646
Chociaż było dość durni i fanfaronów w wojsku królewskim oraz sporo 
hipokrytów i fanatyków w armii parlamentu, a w obu obozach wielu 
karierowiczów, jednak na ogół kawalerowie ze swą lojalnością pozbawioną 
egoizmu i beztroskim męstwem, a okrągłogłowi z ich dyscypliną wewnętrzną i 
zapałem dla sprawy publicznej przedstawiają korzystny kontrast w stosunku do 
arystokratycznego emigranta i jakobina z Rewolucji Francuskiej. Angielska 
wojna domowa nie była bowiem załamaniem się przeżytego społeczeństwa w 
chaosie nienawiści klasowej i chciwości, lecz walką o ideały polityczne i re-
ligijne, które dzieliły każdą warstwę w kraju skądinąd rozwijającym się 
pomyślnie pod względem społecznym i ekonomicznym.
Przyczyny wojny nie były ekonomiczne, a społeczne tylko pośrednio. 
Niemniej jednak koła starej arystokracji skłonne były sprzyjać królowi, podczas 
gdy warstwy, które rozwinęły się od czasów Reformacji, popierały raczej 
parlament. Ośrodek tych nowych warstw znajdował się w Londynie, zaś stare 
były najsilniejsze na północy i zachodzie, najdalej od orbity stolicy.
Kiedy zaczęła się wojna, w każdym hrabstwie ziemianie przewodzili obu 
stronom. Większość arystokratów walczyła po stronie króla, jednak ciało 
uważające się za Izbę Lordów wciąż zasiadało w Westminsterze uzupełniając 
Izbę Gmin Pyma, a tacy magnaci jak hrabiowie Essex i Manchester oraz lord 
Brooke dowodzili pierwszymi armiami okrągłogłowych. Wielka siła partii 
królewskiej leżała w bardziej prowincjonalnych sąuires dawnego pochodzenia, 
którzy mieli najmniejsze koneksje ze społecznością kupiecką, natomiast 
parlament pozyskiwał zwykle lojalność sąuires ściślej związanych ze światem 
interesu; niektórzy z nich całkiem niedawno wznieśli się do klasy właścicieli 
ziemskich i ciągle jeszcze podkpiwano z ich plebejskiego pochodzenia. Miasta 
były przeważnie za okrągłogłowymi, te zwłaszcza, które miały związek z 
morzem lub sukiennictwem. Większość miast katedralnych i niektóre targowe 
trzymały stronę kawalerów.
493


Dzierżawcy rolni szli za swymi landlordami do jednego bądź do drugiego obozu. 
Robotnik rolny lub zagrodnik zachowywał neutralność, jeśli chodzi o jakieś 
efektywne działanie, chyba że go zmuszono albo opłacono, żeby wlókł z sobą 
pikę albo dźwigał muszkiet między „ciurami". Yeomani stanowili w szeregach 
obu partii najlepszy i najbardziej zapalony materiał bojowy, szczególnie w 
konnych pułkach Cromwella ze wschodniej Anglii.
Po stronie króla najsilniejsze były północ i zachód z wyjątkiem purytańskich 
okręgów sukienniczych i portów. Aż do czasu Wesleya ideały purytańskie nie 
tknęły „celtyckiej frędzli"; toteż najlepsza piechota Karola rekrutowała się 
spośród lojalnych ochotników korn-walijskich, a wiele innych pułków piechoty 
zapełniła dzielna biedota ze wzgórz Walii. Południe i wschód stały mocno po 
stronie parlamentu dzięki silnemu wpływowi, jaki Londyn wywierał na 
najbliższe hrabstwa, i dzięki działalności Olivera Cromwella w Związku 
Wschodnim (Eastern Association), którego centrum stanowiło Cambridge. 
Ale w każdym hrabstwie i mieście w kraju istniały dwie partie i toczyło się 
wiele wojen lokalnych mniej lub więcej niezależnych od centralnych kampanii. 
Często jeden energiczny człowiek decydował o przynależności całego okręgu, 
gdyż wielu było neutralnych, a jeszcze więcej udawało neutralność. Pod ich 
wpływem zawierano niekiedy „ugody hrabstw" dla wyłączenia danego obszaru 
od działań wojennych, jednak wzbierająca fala wkrótce zniosła owe kruche 
pokojowe zapory.
Wszyscy katolicy opowiedzieli się za królem, a szczególnie za królową, 
faktyczną głową ich partii. Siła ich opierała się na hrabstwach północnych i 
Lancashire, gdzie lokalna wojna domowa pomiędzy feudalnym katolicyzmem a 
purytanizmem okręgów sukienniczych była wyjątkowo zażarta. Ponieważ w 
czasie osobistych rządów Karola I zawieszono grzywny przepisane przez 
prawa karne, stara katolicka szlachta i arystokracja miały możność przelewać 
swe nagromadzone bogactwa do pustego skarbca wojennego. Hrabia Wor-
cester, posiadający według rejestrów dzierżawnych iście książęcy dochód 
roczny Ł 24 000, uratował króla od ruiny finansowej w 1642 r. przez swą 
hojność nie mniej książęcą. Jego zamek w Raglan oraz Basing House markiza 
Winchester stanowiły podczas wojny twierdze katolicyzmu i rojalizmu, a 
upadek ich nastąpił po długim czasie i był powszechnie świętowany. 
Społeczność rzymskokatolicka miała w nadchodzącej walce ponieść 
poważniejsze i trwalsze straty niż inne odłamy społeczeństwa.
Ostatecznie król przegrał wojnę z powodu braku pieniędzy. Części Anglii, 
uznające jego władzę, były przeciętnie biorąc mniej bogate niż te, które mu się 
opierały. Jego główna kwatera znajdowała się w Oksfordzie, małym mieście 
bardziej sławnym z nauki niż bogac-
494


trwa, marnej namiastce Londynu pozostawionego w rakach jego wrogów. 
Wiejscy gentlemani, poświęcający królowi swe życie, miecze, konie i zastawę 
stołową, nie mogli tak łatwo zbyć swych majątków ziemskich, aż wreszcie, gdy 
znalazły się w zasięgu okrągłogłowych, poszły pod młotek jako własność 
zasekwestrowana. A jeśli Karolowi przynoszono dobrowolne ofiary, to i 
parlament też je otrzymywał. Albowiem purytańscy sąuires i właściciele 
sklepów również posiadali w obfitości srebrne zastawy i
„Na piki i na rusznice
Przekuli miski, czary i szklanice".
Parlament nie mniej niż król wzywał ziemian do wystawiania prywatnych 
pułków, takich jak „Zielone Kurty" (Green Coats) Hamp-dena. W tym 
odwoływaniu się do indywidualnej szczodrobliwości obie strony działały 
jednakowo i w ten właśnie sposób rozpoczęła się wojna. Jednak okrągłogłowi 
dysponowali siłą bardziej trwałą, ponieważ mogli robić to, czego król nie mógł - 
zaciągać pożyczki w City oraz nakładać regularne podatki na handel Anglii i na 
jej najbogatsze okręgi. Aby opłacać wojnę domową, Długi Parlament 
wprowadził akcyzę na towary i ulepszony wymiar podatków od ziemi i 
własności, dużo korzystniejszy dla ogółu i sprawiedliwszy przy rozdziale na 
poszczególnych płatników od przypadkowego wymiaru dawnych „subsydiów". 
W postanowieniach Długiego Parlamentu zna-dujemy zalążek naszego 
nowoczesnego systemu fiskalnego. Zasoby pieniężne Anglii, których niechętnie 
udzielano Elżbiecie, a wręcz odmawiano Jakubowi i Karolowi, po raz pierwszy 
zostały wykorzystane przez parlament w wojnie prowadzonej w jego interesie.
Morzem władali wrogowie króla. Marynarka Królewska zbuntowała się na 
rzecz „króla Pyma". Porty ofiarowały parlamentowi jako dar flotę handlową. 
Handel zamorski Anglii prowadzono nadal, by zwiększyć bogactwo 
rebeliantów, podczas gdy Karol miał trudności nawet w sprowadzaniu broni z 
zagranicy. Akcyzę nałożoną przez parlament pokrywały w dużym stopniu 
wyższe ceny, jakie kawalerowie w głębi kraju musieli płacić za artykuły nią 
obciążone w ośrodkach fabrycznych i portach, będących w rękach okrągło-
głowych.
Gdyby parlament potrafił od razu przetłumaczyć ową przewagę finansową 
na język wojskowy, wojna nie trwałaby długo i zostałaby wygrana przez 
pierwsze stronnictwo parlamentarne pod wodzą Pyma, Hampdena i Essexa 
bez potrzeby uciekania się do kłopotliwej pomocy Szkotów z Covenant, bądź 
sekciarzy ze wschodniej Anglii. W tym przypadku historia Anglii potoczyłaby 
się jakimś zupełnie odmiennym torem. Ale tak się stać nie miało. Choć 
kawalerowie rozpoczęli działanie w sytuacji bardzo dla siebie niekorzystnej, 
jed-
495


nak prędko wzmocnili swoje położenie, aż wreszcie pod koniec 1643 r. 
opanowali południowy zachód i utrwalili swoje pozycje na północ od Humber.
Generałowie królewscy osiągnęli te początkowe sukcesy dzięki temu, że 
mieli pod ręką materiał ludzki, który można było bardzo szybko przerobić na 
dobrego żołnierza. W owym najbardziej „cywilnym" w świecie społeczeństwie 
żadna strona na początku nie posiadała wyszkolonych sił zbrojnych, gdyż nie 
można za takie uważać milicji. Ale przyzwyczajeni do konnej jazdy sąuires 
oraz ich strzelcy i stajenni potrzebowali tylko żołnierza, który by ich nauczył, 
jak musi szarżować kawaleria. I znalazł się dwudziestodwuletni chłopak, 
siostrzeniec królewski Rupert, który widział na własne oczy kampanię w 
Niemczech i którego duch płonął ogniem. W 1642 r. uratował on swego wuja z 
rozpaczliwych tarapatów tworząc dlań korpus kawalerii, któremu na razie 
żaden oddział po stronie parlamentu nie potrafił się oprzeć.
W jednym z pierwszych spośród swych 
licznych sporów z generałami Rupert 
nalegał, by pod Edgehill
(X. 1642) konnica rojalistów walczyła na sposób szwedzki w potrójnym 
szyku i atakowała białą bronią zamiast według dawnej metody holenderskiej 
poruszać się ociężale w kolumnie poszóstnej i przystawać dla wystrzelenia z 
pistoletów. Wkrótce w obu armiach przyjęto żywszą taktykę Szwedów, 
zwłaszcza z powodzeniem stosowali ją „żelaznobocy" (Ironsides) Cromwella.
Jednak piechota nadal walczyła w formacjach sześcioliniowych tylko od 
czasu do czasu redukowanych do trzech w celu atakowania pozycji. Kopijnicy 
znajdowali się w centrum, muszkieterzy na obu skrzydłach. Kiedy „strzelcy" 
wypalili, chwytali swe muszkiety za lufy i podchodzili „najsilniejsi żołnierze i 
oficerowie waląc kolbami" nieprzyjaciela. Jednak walkę wręcz rozstrzygało 
przeważnie „pchnięcie piką". Co prawda w terenie nierównym lub zamkniętym 
dobrze dowodzeni muszkieterzy byli bardziej wartościowi od kopijników, a 
piechota od konnicy. Ale na otwartej przestrzeni, dopóki jeszcze nie 
wynaleziono bagnetu, atak kawalerii na skrzydło bywał fatalny dla 
muszkieterów, a często i dla całego pułku, jeżeli ten był zajęty walką frontalną 
z nieprzyjacielską piechotą i nie miał czasu zmienić formacji i skryć swoich 
„strzelców" pod osłonę daleko wysuniętych pik. Na niektórych polach bitew, 
jak Lansdowne lub Newbury, a w późniejszych wojnach Preston lub 
Worcester, żywopłoty albo lasy dawały ochronę i pole do działań piechoty, 
jednak większość
* Dnia 23 października 1642 r. rozegrała się u stóp Edgehill (pasmo górskie na 
pograniczu hrabstw Warwickshire i Oxfordshire) pierwsza większa bitwa między 
wojskami królewskimi i parlamentarnymi; nie dala ona rozstrzygnięcia.
496


krajobrazu na północnym wschodzie i w Anglii środkowej stanowiły w owych 
czasach otwarte wrzosowiska lub też nieogrodzone pola. Na Marston Moor i 
na łagodnie sfalowanych ziemiach pod Naseby piechota była wystawiona na 
atak kawalerii, który nie groziłby jej wśród lasów utrudniających w okresie 
przedhistorycznym dostęp do tych terenów albo wśród żywopłotów 
przecinających je wzdłuż i wszerz za naszych czasów.
Z tych przyczyn rozstrzygające bitwy w tej wojnie wygrywała konnica. 
Człowiek, który miał najlepszą kawalerię, jak Rupert w latach 1642-43 i 
Cromwell w 1644-45, jeśli oprócz tego miał tak jak Cromwell generalskie oko 
na przebieg bitwy w całości - taki człowiek mógł zapewnić swemu stronnictwu 
władzę nad Anglią1.
W 1643 r. rojaliści mieli nie tylko przeciętnie biorąc najlepszą kawalerię, ale 
także najlepszy korpus piechoty, składający się ze wspaniałych Korn- 
walijczyków Hoptona. Dysponując tą przewagą zajęli oni całą południowo-
zachodnią część Anglii i znieśli jedną po drugiej małe i niezdyscyplinowane 
armie, wystawione prywatnie lub lokalnie, które wtedy reprezentowały interesy 
okrągłogłowych2.
Generałowie parlamentu błąkali się bezcelowo po kraju nie mając 
konkretnego planu i byli raz po raz rozbijani. Dowódcy kawalerów poczęli 
tworzyć wielki plan strategiczny zakończenia wojny przez potrójne jednoczesne 
natarcie na Londyn: od Yorkshire, doliną Tamizy i od południowego zachodu. 
Marsz Hoptona na Londyn od południowego zachodu miał na celu również 
oswobodzenie po drodze będących w opresji w Kent rojalistów. Plan ten 
zapowiadał się dobrze. Rozbił się jednak wskutek nieregularnego i lokalnego 
charakteru armii królewskich. Ludzie z Kornwalii i Dewonu nie byli to dobrze 
płatni, zaprawieni w wieloletniej służbie regularni żołnierze, ale wolontariusze, 
którzy nie mieli ochoty pozostawać przez czas nieokreślony z dala od swojej 
pracy i domu. zwłaszcza, że parlament wciąż z morza trzymał w ręku 
Plymouth zagrażając od tyłu ich własnemu hrabstwu. Wprawdzie Bristol 
rojaliści zdobyli, lecz Glou-cester i Taunton, ośrodki purytańskiego " przemysłu 
sukienniczego,
1 Dział używano w polu, ale nie rozstrzygnęły one żadnej ważnej bitwy z wyjątkiem 
osobliwej bitwy pod Langport w 1645 r. Jednak jak tylko armie królewskie zostały 
pobite w polu, działa oblężnicze „Armii Nowego Wzoru" - rezultat podatków 
parlamentarnych - prędko poradziły sobie z miastami obsadzonymi przez garnizony 
króla, z zamkami i dworami, i szybciej zakończyły wojnę.
2 Rozmaite oddziały składające się na armię kawalerów miały w nie mniejszym 
stopniu charakter prywatny niż pułki okrągłogłowych, jednak początkowo były 
połączone pod lepszym dowództwem. „Uczciwy gentleman-ziemianin", powiada 
rojalistyczny dramatopisarz „zaciąga oddział na własny koszt, następnie pozyskuje 
porucznika z Holandii, żeby za niego prowadził oddział do boju, a wreszcie wysyła tam 
ze szkoły swego syna na chorążego".


497

 


wciąż jeszcze się broniły. Toteż stało się oczywiste, że zanim można będzie 
zaatakować Londyn, trzeba najprzód opanować te miejscowości. Gloucester 
został poddany ścisłemu oblężeniu, ale złożone z londyńskich terminatorów 
nieregularne oddziały przemaszerowały przez Anglię i uwolniły miasto; ich 
majstrowie zgodzili się bowiem,  by praca w warsztatach cierpiała przez dwa 
miesiące (VIII-IX.1643), podczas któ-ych ratowano tę twierdzę „dobrej, starej 
sprawy" na zachodzie.
Jasne było, że wojnę prowadzoną w tych warunkach mogła wygrać tylko ta 
strona, która pierwsza potrafiła stworzyć armię zdyscyplinowaną, płatną 
regularnie i zaciągniętą na długoletnią służbę. Król nie miał na to pieniędzy. 
Parlament mógłby je zdobyć, jeśliby miał dość sprytu.
Tymczasem na północy marsz wojsk z Yorkshire na Londyn został 
zahamowany, częściowo dzięki oporowi portu Hull, który był odpowiednikiem 
Plymouth na południowym zachodzie, a częściowo wskutek większej 
krzepkości organizacji wojskowej i cywilnej okrą-głogłowych w hrabstwach 
Związku Wschodniego, gdzie purytanizm był najsilniejszy i znalazł swego 
idealnego wodza.
Oliver Cromwell stanowił purytański typ mniej zamożnego sąuire, 
gospodarującego samodzielnie w swym majątku, związanego ze średnią i 
niższą klasą miejską i wiejską interesami i transakcjami oraz polityką lokalną. 
Jako szermierz wspólnych praw drobnego chłopstwa i rybaków w sprawie 
osuszania bagien zdobył na długo przed zwołaniem Długiego Parlamentu 
pierwsze miejsce w sercach swych ziomków. Bił się pod Edgehill i tam 
zaobserwował, jak to mówił swemu kuzynowi Hampdenowi, wyższość bojowej 
konnicy kawalerów nad „starymi, zgrzybiałymi służącymi i szynkarzami", którzy 
się jej przeciwstawiali. Powróciwszy do Anglii wschodniej zabrał się do 
tworzenia z yeomanów i drobnych właścicieli, których znał i którzy go znali, 
pułków kirasjerów na dobrych koniach. Nauczył ich łączyć ścisłą karność 
wojskową z zapałem religijnym. Byli oni „większego pojmowania niż pospolici 
żołnierze i nie chciwi na pieniądze, ale widzący swój cel w publicznej 
szczęśliwości". Od początku odznaczali się demokratycznym podejściem do 
spraw społecznych i politycznych oraz brakiem ortodoksji w formach swej 
purytańskiej wiary. W tym okresie Cromwell pisał: „Wolę mieć jakiegoś 
prostego kapitana w samodziałowej kurtce, który wie i kocha to, o co się bije 
niż takiego, co go nazywacie „gentlemanem" i niczym więcej nie jest. Szanuję 
gentlemana, jeśli jest nim naprawdę. Możliwe, że niektórzy gniewają się w 
duchu widząc, że takich prostych ludzi?- robi się kapitanami konnicy. 
Zważywszy jednak, iż niezbędne jest, aby robota szła, lepsi są prości ludzie niż 
żadni".
Owe pułki wschodnioangielskie, które rozpoczęły nową erę w an-
498



gielskiej wojnie i polityce, stały się dobrze znane całemu światu pod przezwiskiem 
„żelaznobokich", które najprzód stosowano do ich wodza. Stanowiły one 
prawdziwy początek „Armii Nowego Wzoru" (New Model Army) i wszystkich 
późniejszych armii Cromwella. Pierwszym ważnym ich czynem było 
zahamowanie zresztą mało entuzjastycznego marszu północnych kawalerów 
przez Lincolnshire w bitwach pod Gainsborough i Winceby (1643) i nawiązanie 
dzięki temu kontaktu z sir Thomasem Fairfaxem, który wciąż jeszcze z bazy 
morskiej w Hull wspierał sprawę okrągłogłowych na północ od rzeki Humber.
Ale to, że zahamowano pochód kawalerów w kierunku Londynu nie  
wystarczało.   Kraj   był  zmęczony  wojną  i   silna  partia,   nawet w stolicy, 
głośno domagała się pokoju przez „akomodację z Jego Królewską   Mością",   co   
właściwie   niezbyt   różniło   się   od   kapitulacji. W tych trudnościach ostatnim 
dziełem polityki Pyma były pertrak-tacje o sojusz ze Szkotami (VIII-IX.1943) 
Poprzednio w sierpniu 1641 r. po uwzględ-nieniu ich żądań narodowych wycofali 
oni swe wojska na północny brzeg rzeki Tweed. Obecnie jako sojusznicy 
parlamentu podjęli się z powrotem posłać  je  do  Anglii.  W  zamian  za  to  
żądali  reformy kościoła angielskiego na wzór szkocki.
Stronnicy parlamentu nie mogli w całej rozciągłości przystać na to żądanie, 
gdyż choć pragnęli znieść biskupów i Modlitewnik oraz wprowadzić do 
organizacji kościelnej pewien element świecki, jednak jak wszyscy Anglicy 
zazdrośnie strzegli zwierzchnictwa państwa nad kościołem. Istniała też dalsza 
trudność, Szkoci bowiem i ich angielscy stronnicy domagali się prześladowania 
wszystkich nieortodoksyjnych sekt purytańskich, mimo że wojna przeciwko 
episkopalistom nie była jeszcze wygrana. Wielu z nich utrzymywało, że wtedy 
tylko mogą oczekiwać błogosławieństwa bożego dla swej broni.
Otóż purytanizm ludowy w Anglii w tym okresie swej gwałtownej ekspansji 
był wyraźnie nieortodoksyjny, pełen świeżej indywidualnej żywotności i 
różnorodności, rodzący ze sto różnych form doktryny i praktyki. Wielki ferment 
religijny skromnego angielskiego ludu, który wywarł tak ogromny wpływ na 
George'a Foxa i Johna Bunyana, uczył ludzi myśleć, że „Nowy prezbiter - to 
tylko dawny kapłan z większą swobodą". Czcigodni członkowie w 
Westminsterze nie zastanawialiby się co prawda dwa razy nad zamknięciem w 
więzieniu wszystkich druciarzy i szewców, którzy zabrali się do wygłaszania 
proroctw, bez względu na to, czy mieli oni w przyszłości stworzyć Pilgrim's 
Progress (Postęp Pielgrzyma) albo Stowarzyszenie Przyjaciół (Society of 
Friends) *; poważniejszą
* Pilgrim's Progress (Postęp Pielgrzyma) - wydane w 1684 r. alegoryczne dzieło 
baptysty Johna Bunyana, który był druciarzem z zawodu.  Stowarzysze-
499




jednak sprawą był fakt, że najlepsi angielscy żołnierze poczynając od 
Cromwella zdecydowanie buntowali się przeciwko ortodoksji. „Spiczaste 
domy" i „najemni pastorzy" - oto były obiekty twardych słów najtwardszych 
żołnierzy. Co najmniej w połowie pułków i w połowie lokalnych komitetów, 
które wspierały władzę parlamentu, „niezależni" (Independents) atakowali 
prezbiterianów, a prezbiterianie żądali usunięcia niezależnych. Independenci 
bowiem chcieli kościoła złożonego z wolnych i autonomicznych kongregacji, nie 
podlegającego nadzorowi żadnej powszechnej organizacji, która by miała mu 
narzucać ortodoksyjne poglądy i praktyki.
Ten zatarg w obliczu wroga niemal zapewnił triumf wojskom królewskim. 
Jednak jesienią 1643 r. Szkotów na razie zadowoliło to, że sam parlament 
przyjął Covenant i mgliście obiecał „gruntowną reformę" kościoła angielskiego 
„wedle wzoru najlepszych kościołów reformowanych", jednak również, jak to 
wstawiono w formie zabezpieczenia, „zgodnie ze słowem Bożym". Na tych 
trochę dwuznacznych warunkach Pym kupił pomoc szkockiego oręża. Umarł 
w grudniu 1643 r.
Następnego roku polityka zmarłego męża stanu wydała plon w postaci 
zwycięstwa pod Marston Moor (2.VII.1644). Trzy połączone armie: żołnierze 
Cromwella z Anglii wschodniej, purytanie Fairfaxa z York-shire i Szkoci pod 
dowództwem Aleksandra i Dawida Leslie, ogółem 27 000 ludzi, rozbili siły 
kawalerów z północy złączone z wojskami Ruperta, liczące razem 18 000 
żołnierzy. Była to bezwzględnie największa bitwa w tej wojnie. Rupert we 
własnej osobie i jego najlepsze oddziały konnicy, dotychczas nie mające sobie 
równych, ustąpiły pod natarciem „żelaznobokich". Za jednym zamachem cała 
północna Anglia znalazła się pod władzą okrągłogłowych.
Przeciwwagą zwycięstwa pod Marston Moor była kapitulacja Es-sexa i 
całej jego piechoty pod Lostwithiel w Kornwalii (2.IX.1644), dokąd zapuścił się 
nierozważnie i bezcelowo. Zamiast próbować rozbić siły królewskie usiłował 
on przedwcześnie i z fatalnym rezultatem zająć terytoria królewskie. Klęska ta 
utorowała drogę do władzy Crom-wellowi. Essex, generał starego typu, 
zajmujący wysokie stanowisko w hierarchii społecznej, umiarkowany w 
polityce, ortodoksyjny w religii, który od początku wojny dobrze służył 
parlamentowi, pod Lostwithiel utracił swój prestiż bezpowrotnie. Sekciarze i 
„kapitanowie w samodziałowych kurtkach", którzy zebrali krwawe żniwo na 
polu Marston Moor, wznieśli się teraz odpowiednio wyżej w oczach par-
lamentarzystów. Jeśli błogosławieństwo boże wchodziło w rachubę, to wydaje 
się, że w tym roku sekciarzom przypadł w nim większy udział.
nie  Przyjaciół   (Sonety   of  Friends)  -  oficjalna  nazwa   organizacji   kwakrów, 
założonej  przez George'a Foxa około 1650 r.
500


Wojnę rozstrzygnęły mądre politycznie decyzje Izby Gmin w zimie 1644-45 
r. Przeobrażenie się armii okrągłogłowych w najdoskonalsze narzędzie 
militarne owych czasów powiązało się w ciekawy sposób ze sporem między 
prezbiterianami a baptystami o konformizm religijny. Parlament musiał te dwa 
zagadnienia traktować łącznie. Niewielu jego członków sympatyzowało z 
sekciarzami, liczni zaś byli stanowczo przeciwko nim, uważając ich za element 
burzliwy i niebezpieczny; z drugiej jednak strony Izba Gmin nie miała ochoty 
podporządkowywać angielski parlament szkockiemu kościołowi, ani angielskich 
sąuires inkwizytorskim zarządom starszyzny i kleru. Z dwóch grożących 
niebezpieczeństw Izba Gmin wybrała na razie to, które obiecywało możliwość 
natychmiastowego sukcesu na polu bitwy, chociaż pewni czcigodni członkowie 
zamierzali oszukać independentów co do tej „wolności, za którą walczyli", po 
tym jak już wygrali dla nich wojnę. Gra ta okazała się równie niebezpieczna, 
jak nieuczciwa.
Na razie jednak izby poparły Cromwella przeciwko jego rywalowi, 
prezbiteriańskiemu hrabiemu Manchester, ponieważ sekciarz był lepszym 
żołnierzem. Przez Dekret Rezygnacyjny (Selj-denying Ordinance) uzyskały 
one dymisję wszystkich czynnych oficerów, którzy byli członkami jednej z izb, 
jednak zastrzegły sobie prawo ich ponownej nominacji. Kiedy oczyszczono w 
ten sposób pole z wszelkich przeszkód, wybrano Fairfaxa na naczelnego wodza 
(Captain General). Jego wysokie walory wojskowe uzupełniała polityczna 
neutralność wobec prezbiterianów i sekciarzy. Wreszcie na jego zastępcę 
wyznaczono Cromwella, jako dowódcę całej konnicy. Jego „żelazno-bocy" 
stanowili połowę kawalerii „Armii Nowego Wzoru". Pozycja independentów i 
baptystów była teraz zabezpieczona, przynajmniej dopóki trwała wojna.
„Armia Nowego Wzoru", którą mieli dowodzić Fairfax i Crom-well, 
stanowiła siłę regularną zaciągniętą bezpośrednio na służbę parlamentu, i 
żywioną bardziej regularnie oraz opłacaną trochę mniej nieregularnie niż 
jakakolwiek armia po obu stronach, dlatego też można było zaprowadzić w niej 
odpowiednio surowszą dyscyplinę. Jej dobrą konduitę, która umożliwiła 
„świętym" szybko zakończyć wojnę, zawdzięczać należy zarówno wyżywieniu 
i żołdowi, jak i religijności. Izby dysponowały więc obecnie lepszym narzędziem 
niż prywatne pułki i lokalne pospolite ruszenie, które - źle zaopatrywane przez 
płatnika i intendenturę - musiało na własną rękę, głównie przez rabunek, 
troszczyć się o siebie. Parlament bowiem dysponował teraz kiesą i nareszcie 
nauczył się, jak należy z niej korzystać 1.
1 To prawda, że w 1646 r. zaczęto poważnie zalegać z żołdom „Armii Nowego 
Wzoru", ale w 1645 r. żołd musiał być płacony dość regularnie; od marca
501


Natomiast rabunkowe zwyczaje rojalistów były gorsze w 1645 r. niż w 
1642 r., proporcjonalnie do coraz rozpaczliwszego stanu bankructwa króla. 
Zaiste karność nigdy nie stanowiła mocnej strony dzielnych kawalerów. 
Dowódcy ich rzadziej kłócili się między sobą o kwestie religijne i polityczne niż 
o sprawy pierwszeństwa i wzajemnej rywalizacji. Stary duch rycerstwa, 
niezależność każdego poszczególnego rycerza przeciwstawiającego się 
wszelkiemu regularnemu dowództwu, od początku do końca działały na zgubę 
armii. Przeciętny kawaler, odważny w boju, ale w wolnych chwilach pijak i 
gracz, szczycił się, że nie jest podobny do pedantów i „śpiewaków psalmów" z 
obozu rebeliantów. Ponieważ zaś jego wodzowie z powodu braku pieniędzy 
pozostawiali go coraz częściej na pastwę głodu, utrzymywał się coraz bardziej 
z rabowania okolicy. W końcu naj-lojalniejsze nawet okręgi na południowym 
zachodzie cieszyły się z ucieczki Goringa i jemu podobnych i za brzęczącą 
gotówkę znosiły produkty swoich gospodarstw do obozu „Armii Nowego 
Wzoru".
Najlepszy z królewskich sług wszystko to widział i notował.
„Ci, którzy podlegają dowódcom królewskim - pisał Claren-don - 
przyzwyczajali się nieświadomie do wszelkiego rodzaju nadużyć, nieporządków 
i bezbożności, jakie przedtem zarzucali buntownikom; a tamci znów trwają w 
wielkiej dyscyplinie, pilności i umiarkowaniu, co zrodziło w nich odwagę i 
rezolutność oraz znakomitą zręczność w czynach i przedsięwzięciach. O ile 
jedna strona zdawała się walczyć za monarchię orężem nieładu, o tyle 
wyglądało na to, że druga chce zniszczyć króla i rząd za pomocą wszelkich 
zasad i prawideł monarchii".
Zadanie Długiego Parlamentu polegało rzeczywiście na udowodnieniu, że 
„rząd", kiedy jest kolektywny, może być nawet bardziej sprawny, niż gdy jest 
jednoosobowy. Latem zaś 1645 r. twierdzenie to zostało całkowicie 
udowodnione.
Fairfax - odmiennie niż Essex przed nim - uważał za swój cel  militarny 
zniszczenie armii królewskiej w polu (14.VI.1645). Znalazł ją pod Naseby
   i dzięki Cromwellowi i jego konnicy rozbił doszczętnie. Po tej bitwie morale 
pozostałych wojsk kawalerów uległo gwałtownie rozkładowi, a kraj zwrócił się 
z wdzięcznością lub rezygnacją ku tej stronie, która mogła dać mu pokój. 
Dobrze zaopatrzony tabor artyleryjski „Armii Nowego Wzoru" oraz zapał i 
biegłość w taktyce uderzenio-wej jej piechoty, zlikwidowały z niezwykłą 
szybkością liczne garnizony króla, rozrzucone po całym zachodzie kraju w 
zamkach, dworach i obronnych miastach. W dwanaście miesięcy po Naseby
   kapitulacja Oksfordu 24.VI.1646 oznaczała praktycznie zakończenie wielkiej 
woj-
1645 r. do marca 1647 r. żołnierze Fairfaxa dostali faktycznie 1185 551 funtów 
szterlingów. Zob. Firth, Cromwell's Army, s. 183-84, 202-203.
502


503
ny domowej. Od południa kraju po Berwick słowo parlamentu stało się prawem.
Postępu tych potężnych operacji nie powstrzymała romantyczna dywersja 
Montrose'a. Pocwałowawszy w przebraniu stajennego z obozu królewskiego do 
Szkocji, zjawił się po paru tygodniach zwycięsko przebiegając niziny szkockie na 
czele kilku tysięcy uzbrojonych gó-rali (VIII.1644). Jako generał był to jedyny 
rywal Cromwella, jednak los prze- znaczył mu dowództwo nad mężnymi, lecz 
nieucywilizowanymi plemionami, które po odniesionych zwycięstwach wymykały 
się do rodzinnych górskich hal, by tam złożyć swoje łupy. Wódz pozostał z 
resztkami sił, a te pod Philiphaugh stratowała doszczętnie szarża kawalerii 
Dawida Leslie (13.IX.1645). Z wielkiego przedsięwzięcia Montrose'a, które 
miało złamać świecką władzę kościoła w Szkocji, nie pozostało nic oprócz 
wspomnienia, bardzo gorzkiego dla ówczesnych Szkotów z nizin, ale bardzo 
drogiego dla ich potomków, jako elementu dumnej tradycji narodowej, która 
złączyła szkockiego górala (Highlander) z mieszkańcem nizin - począwszy od 
czasów Waltera Scotta.


ROZDZIAŁ    IV
NIEPOWODZENIE KROKÓW UGODOWYCH. KRÓLOBÓJSTWO. RZĄDY RE-
WOLUCYJNE. IRLANDIA I SZKOCJA. BLAKE I ODRODZENIE MARYNARKI. 
WEWNĘTRZNA, KOŚCIELNA I ZAGRANICZNA POLITYKA PROTEKTORATU. 
ŚMIERĆ OLIYERA CROMWELLA i RESTAURACJA



Zwycięstwo okrągłogłowych było całkowite i to nie tylko w dziedzinie 
materialnej i militarnej. Rozkład moralny osłabił opór ich wrogów. Neutralni 
wszędzie z zadowoleniem witali triumf „Armii Nowego Wzoru" jako jedynej 
drogi wiodącej do pokoju i bezpieczeństwa. Nawet szlachcic z partii 
kawalerów, który złożył broń, rozpuścił swój oddział i w nastroju melancholii 
połączonej z ulgą odjechał do domu, nie czuł na razie tej tak gorzkiej urazy, jaką 
on i jego syn mieli żywić po dwunastu latach trwania rządów wojskowych, 
którym towarzyszyły dotkliwe kary nakładane na ich majątki, zakaz 
wyznawania ich religii oraz egzekucja ich króla. Kiedy sir Jacob Astley 
poddając się powiedział zwycięzcom: „Wykonaliście wasze dzieło i możecie iść 
się bawić, chyba że poróżnicie się między sobą", nie używał języka 
przepojonego zażartą nienawiścią.
Nastręczała się tedy wielka okazja do porozumienia. W ciągu trzech lat 
została ona jednak tak doszczętnie zmarnowana, że jedynie użycie 
despotycznej władzy wojskowej ocaliło imperium od rozpadu, a Anglię od 
anarchii; zaś układ o przywrócenie monarchii z 1660- -62 r., choć gorszy od 
tego, co można było osiągnąć w 1647 r., stanowił rzeczywiście zbawienie dla 
kraju.
Stracenie Karola I oznacza moment, w którym stwierdzono i ogłoszono 
fiasko rządzenia za powszechną zgodą i wprowadzono „władzę przez przymus",  
nominalnie dla  realizacji  ideałów  republikańskich, ale faktycznie po to,  żeby 
zapobiec krańcowemu chaosowi.  W  jaki  
sposób doszło do tej sytuacji? Od końca pierwszej wojny domowej aż po 
tragedię  przed Whitehall  ciągną  się  intrygi,  propozycje,  zamachy stanu i 
operacje wojskowe, wynikające z charakteru i polityki czterech partii czynnie 
zainteresowanych - zwycięskiego parlamentu,  uwięzionego  króla,  armii i 
Olivera  Cromwella.
505


Parlament jest tą partią, której postępowanie w owych trzech krytycznych 
latach najtrudniej pochwalać, a nawet usprawiedliwiać. Wydaje się dziwne, że 
zgromadzenie cywilne, które w czasie wojny nauczyło się stosować właściwe 
środki i ufać właściwym ludziom, zawiodło właśnie wtedy, kiedy mogło 
politycznie wyzyskać swe sukcesy. Jednak historia od czasów rzymskiego 
senatu po parlamenty naszej doby pełna jest przykładów potwierdzających ten 
oczywisty paradoks. Zgrupowania odważnych ludzi mogą wśród niebezpie-
czeństw wojny nabrać mądrości, ale władza, jaką przynosi albo zdaje się 
przynosić z sobą zbrojne zwycięstwo, może pozbawić ich zdrowego sądu i 
poddać masowym impulsom motłochu. Tak też i Izba Gmin w 1647 r. uważała, 
że jej najemny sługa - „Armia Nowego Wzoru" - złożył w jej ręce najwyższą 
władzę nad wiarą i mieniem wszystkich poddanych kraju, i poczęła 
dysponować wszystkim, co angielskie, stosownie do swych własnych 
uprzedzeń, nie żywiąc dla prawdziwej Anglii większych względów, niż je 
okazywał Karol w czasach swojej supremacji.
Najdonioślejszą przyczyną niepowodzenia Długiego Parlamentu w dziele 
pacyfikacji po wojnie domowej był ten sam błąd, jaki zgubił Karola i podważył 
później układ o przywróceniu monarchii, to jest niezdolność którejkolwiek z 
partii do uznania potrzeby tolerancji religijnej w kraju wyznaniowe 
niejednolitym. Długi Parlament zdobył się na osobliwą zuchwałość 
prowadzenia jednocześnie prześladowań tak anglikanów, jak i sekciarzy na 
rzecz wąskiej ortodoksji prezbiteriańskiej, która wywarła mniejszy wpływ na 
przyszłość angielskiej religii niż jakikolwiek inny ruch owych czasów.
Równocześnie Długi Parlament uległ pokusie pokonania swoich wielkich 
trudności finansowych za pomocą zbyt łatwego środka, mianowicie - ataku na 
własność swych niedawnych przeciwników z pola walki. Gdyby prócz 
uzasadnionych wyjątków zapewniono bezpieczeństwo majątkom i mieniu obu 
stron w zakończonej wojnie, to prawdopodobnie squires z partii kawalerów nie 
nabraliby do pu-rytanizmu owego gwałtownego wstrętu, który kierował 
postępowaniem ich klasy aż do końca stulecia. Dotychczas czuli oni małą sym-
patię do Lauda i jego kleru. Ale kiedy kary nakładane na „szkodników" 
(malignants), jak nazwano pobite stronnictwo, zmusiły niektórych spośród nich 
do sprzedaży części ich dóbr aktualnym zwycięzcom, częstokroć spekulantom 
wojennym z niższych niż oni sami warstw społecznych 1, i kiedy zakazano 
jednocześnie nabożeństw według Modlitewnika, do których byli 
przyzwyczajeni, wtedy sąuires zaczęli odczuwać nową sympatię dla 
usuniętych (w liczbie około 2000)
1 Ostatnie  badania  wykazują,  że  ilość  ziemi faktycznie  sprzedanej   przez 
kawalerów na spłatę kar podawano przesadnie. Ludzie, którzy wykupili ziemię
506


duchownych Lauda, jako dla towarzyszy cierpień zadanych przez te same 
brutalne ręce. Rozłam między klerem a kołami świeckimi, wywołany przez 
Lauda, złagodziło purytańskie prześladowanie. Sojusz polityczny ziemianina z 
plebanem i nienawiść, jaką przez tyle czasu mieli żywić wspólnie do wrogów 
biskupów i Modlitewnika, datuje się i wywodzi z uczuć zrodzonych w owej 
dobie.
Długi Parlament nie poprzestając na tym, że zraził do siebie nieodwołalnie 
szlachtę rojalistyczną, z niewiarogodną głupotą rozpoczął uchwalenie przepisów 
prawnych zmierzających do dożywotniego wie-zienia baptystów (1646-47), 
zakazu głoszenia kazań publicznie przez osoby świeckie i usunięcia wszystkich 
oficerów-independentów z „Armii Nowego Wzoru". Klika dominująca w 
Londynie podszczuwała większość parlamentarną do tej niewdzięczności 
wobec ludzi, którzy uratowali ją na polu bitwy. Aby ukoronować tę starannie 
wzniesioną piramidę głupstw, zaproponowano rozpuścić armię nie płacąc jej 
poważnych zaległości żołdu. Zespoliło to bardzo oficerów i szeregowych, 
entuzjastycznych sekciarzy i ludzi, których zwabiła do szeregów dobra płaca 
zabezpieczona podatkami. Niesprawiedliwość uczyniła z armii stronnictwo w 
państwie, zjednoczone w swych krzywdach i w gniewie. Wszystkie szarże 
zaczęły skwapliwiej słuchać propagandy radykalnych entuzjastów ze swego 
grona, którzy odwoływali się od Długiego Parlamentu do ideałów 
republikańskich i demokratycznych opartych na powszechnym prawie 
wyborczym. Teorie te okazały się na owe czasy niewykonalne, ale z ludzkiego 
punktu widzenia nie można winić żołnierzy, że nie chcieli poddawać się prze-
śladowaniom religijnym i lekceważeniu swych słusznych pretensji finansowych 
ze strony władzy, której poprzez wspaniałe usługi wojskowe - oddali 
zwierzchnictwo w państwie.
Jednak nacisk na parlament ze strony armii, jeśli nawet początkowo dał się 
usprawiedliwić, był z konieczności zgubny dla rządów konstytucyjnych i 
nieuchronnie prowadził do dyktatury Cromwella (VIII.1647). Ten długo starał 
się utrzymać żołnierzy w posłuszeństwie dla izb i już w lipcu 1648 r. powiedział 
im zupełnie otwarcie: „To, co i my, i oni zyskamy dobrowolnie jest lepsze, niż 
osiągnięte drogą przymusu trzy razy tyle, i będzie ono w uczciwszy sposób 
nasze i naszej potomności. To zaś, co zdobędziecie siłą, poczytuję za nic". 
Takie ostrzeżenie, wygłoszone przez największego w Anglii człowieka czynu,
od poszczególnych kawalerów, zatrzymali swe nabytki za Restauracji. Z tego powodu 
oskarżano niesprawiedliwie, choć było to naturalne, Karola II o niewdzięczność w 
stosunku do jego i jego ojca stronników. Natomiast bardziej bezwzględni stronnicy 
Cromwella, przeważnie oficerowie, którzy zainwestowali swój żołd i zdobycz wykupując 
tanio ziemie kościoła i Korony utracili je z powodu ich restytucji za Restauracji; 
wszędzie z wyjątkiem Irlandii, spadli oni do tego poziomu społecznego, z którego się 
wywodzili.
507



stanowi tragiczny komentarz do tego wszystkiego, co w jego własnej karierze 
jeszcze miało się zdarzyć.
Zatarg parlamentu z armią, sprowokowany przez parlament, oddał sprawę 
równowagi w państwie w ręce uwięzionego króla. Obie strony czyniły mu 
korzystne propozycje i może udałoby mu się uspokoić kraj przez związanie 
nowego losu z jedną lub drugą .stroną. Ale na przeszkodzie stały tu zarówno 
jego cnoty, jak i wady. Sztywne trzymanie się zasady rządów monarchicznych 
i w konsekwencji systemu episkopalnego w kościele - w imię czego gotów był 
w razie potrzeby przecierpieć najgorsze, co może spotkać człowieka - wy-
kluczało możliwość jakiegokolwiek porozumienia zarówno z armią, jak i z 
parlamentem. Ponadto król był z natury niezdolny do zawarcia jakiejś uczciwej 
ugody i do jej dotrzymania. Jakaś mało godna podziwu strona jego charakteru 
podszepnęła mu powzięcie planu odzyskania władzy przez nieszczere 
pertraktacje z obiema partiami, co miało doprowadzić do skłócenia ich z sobą. 
Gra ze zwycięskimi wrogami w nadziei, że się ich oszuka, zawsze jest nie-
bezpieczna.
A jednak jego stracenie stało się taką samą katastrofą dla sprawy jego 
nieprzyjaciół, jak dla jego własnej. Dopiero po dwunastu latach w rękach jego 
syna plan ten okazał się zwycięski, ponieważ polityka Karola przyspieszyła, a 
jego śmierć scementowała przymierze prezbiterianów z rojalistami przeciwko 
armii i niezależnym.  Pierwszy etap tego przymierza doprowadził do drugiej 
wojny domowej (1648), do zwycięstwa Cromwella pod Preston, i w ten sposób 
do egzekucji Karola. Końcowym jednak rezultatem było przywrócenie władzy 
jego synowi, kiedy to prezbiterianie wyciągnęli kasztany z ognia dla swych 
sojuszników episkopalistów i zostali przez nich wystrychnięci na dudków. 
Koronę, parlament i episkopalizm przywrócono łącznie; ale tylko dzięki 
działalności Cromwella i armii, która broniła sekt i hołubiła je przez dwanaście lat. 
Właśnie w tych sektach, a nie w ortodoksyjnym prezbiterianizmie leżała 
przyszłość nonkonformistycznego purytanizmu.
Gwałtowną zmianę uczuć na korzyść króla, która zaczęła się podczas jego 
procesu i egzekucji, a w miarę upływu lat rozrosła się do tak olbrzymich 
rozmiarów, przypisać należy w dużej mierze okoliczności, że cierpiał on jako 
szermierz praw, łamanych przez jego wrogów, oraz starodawnych instytucji, 
również przez nich niszczonych. Niezależnie od aspektu osobistego sceny, 
która z przekonywającą siłą przemówiła na korzyść „królewskiego aktora", 
grającego swą rolę ze szczerą i naturalną godnością, zostały brutalnie znie-
ważone zachowawcze instynkty angielskiego narodu (30.I.1649). Naród 
poczuł, że wyprowadzono go poza historyczny nurt angielskiego życia na jakieś 
nieznane manowce. Była to awantura, na którą wcale nie był


508
 


przygotowany. A ten republikanizm, cóż to znowu takiego? Najwidoczniej 
panowanie pułkowników lubiących prawić kazania. A jednak mimo to przez 
wiele następnych lat ludzie, a właściwie jeden człowiek, ten, który uchwycił 
władzę przy pomocy armii, ale w imieniu nieświadomego i oszołomionego 
„angielskiego ludu", miał dość odwagi i geniuszu, by rządzić krajem, tworząc z 
tej zupełnie niemożliwej sytuacji coś, co nie tylko nie było marne, ale nawet pod 
ważnymi względami bardzo korzystne dla przyszłego rozwoju Wielkiej Brytanii 
i jej imperium.
Decydującym czynnikiem w trójstronnej walce pomiędzy królem, 
parlamentem i armią był Oliver Cromwell. Już w 1647 r., kiedy zasiadał 
jeszcze na tylnych ławach parlamentu i nawet z imienia nie był naczelnym 
dowódcą armii, jego siła charakteru w praktyce uczyniła zeń „naszego wodza 
ludzi".
Król, parlament i armia - każde z nich miało swą idee fixe, wskutek czego nie 
mogli dojść do porozumienia. Cromwell, który był w gruncie rzeczy oportunistą i 
powiedział pewnego razu: „nikt nie dochodzi tak daleko, jak ten, co nie wie, 
dokąd idzie", mógł z łatwością dostarczyć im cały tuzin możliwych rozwiązań, 
gdyby tylko chcieli słuchać głosu rozsądku. Niewątpliwie najlepsze rozwiązanie ze 
wszystkich zawierały „Punkty propozycji" (Heads of the Proposals) 
przedłożone Karolowi przez Cromwella i Iretona (IX.1647). Były one oparte na 
szerokiej tolerancji, używaniu Modlitewnika w kościele przez tych, którzy tego 
pragnęli, istnieniu biskupów, lecz bez władzy stosowania przymusu, i wstrzymaniu 
sekwestracji dóbr kawalerów. Król jednak zwodził w toku negocjacji, zaś ani 
armia, ani parlament nie myślały o tak liberalnym traktowaniu zwyciężonych. 
Cromwell i Ireton mówili jedynie w imieniu własnym i zdrowego rozsądku. 
Przekonali się jednak, że albo muszą iść z armią, albo zginąć. U Cromwella 
nastąpiła wtedy jedna z owych gwałtownych reakcji, którym towarzyszyła 
skrucha i modlitwa, a które przychodziły w tak właściwej chwili, że jego 
nieprzyjaciele błędnie nazywali to hipokryzją.
Zagadkę Olivera odczytywać należy nie z jego zmiennych poglądów, lecz 
ze stałego charakteru. Był on umiarkowany i niechętny przemocy, ale tym 
cechom przeciwdziałał często jego instynkt, chcący za wszelką cenę znaleźć 
praktyczne rozwiązanie aktualnego problemu; jeżeli nie udało mu się 
doprowadzić do porozumienia, jak to się często dzieje w czasach 
rewolucyjnych, wówczas - choć niechętnie - rozcinał węzeł gordyjski, gdyż 
rządy narodem musiały być sprawowane bez przerwy. Ponadto, choć zdrowy 
rozsądek był dominującą cechą jego umysłu, działał on w atmosferze 
nastrojowego entuzjazmu, który nie pozostawiał w nim żadnych wątpliwości 
ani obaw, skoro po długich tygodniach rozmyślań i wahań doszedł do
509


jakiegoś konkretnego wniosku. Kiedy w końcu wyłaniało mu się ostateczne 
rozwiązanie, zawsze uważał je za natchnienie Boga. Bóg przemawiał doń w 
zwycięstwach każdej kolejnej wojny, wskazując cel, do którego prowadziły 
Cromwella jego ostatnie myśli1.
Dlatego też, gdy wreszcie przekonał się, że wszystkie jego wysiłki, aby 
znaleźć jakieś załagodzenie sporu z królem, są tylko stratą czasu, owładnął nim 
fanatyczny nastrój armii w stosunku do „tego człowieka Karola Stuarta". 
Kiedy nadomiar uświadomił sobie, że na razie albo trzeba rządzić Anglią przy 
pomocy żołnierzy, albo popadnie ona w anarchię, poczuł w sobie żar owej 
wiary republikańskiej, która po zwycięstwie pod Preston owładnęła wielu jego 
ludzi, jakkolwiek wchodziło tu w grę nie tyle jego głębokie przekonanie, ile 
oczywista potrzeba chwili. W dziesięć lat później skłaniał się z powrotem ku 
konstytucyjnej władzy królewskiej - tym razem w jego własnej osobie - chcąc 
pozbyć się rządów wojskowych i dostosować się do najsilniejszego prądu 
umysłowego owej doby, zwracającego się na nowo ku konserwatyzmowi i 
świeckiej praworządności. Albowiem ten mocny pływak musiał zawsze unosić 
się na grzbiecie fali. Ileż pomyślniejszych fal mogłoby go jeszcze unosić, gdyby 
śmierć nie położyła kresu tym tytanicznym zmaganiom się z okolicznościami?
Cromwell nie był jedynym zdolnym człowiekiem i patriotą, który w 
stronnictwie okrągłogłowych wysunął się na czoło siłą podwójnego impulsu - 
zamętu emocjonalnego owej doby oraz wielkich możliwości kariery, jakie 
otworzyły się dla talentu dzięki wojnie domowej i rewolucji. Era Vane'a, Blake'a, 
Iretona, Monka i Miltona jako pamflecisty i sekretarza, była erą wielkich 
działaczy publicznych, którzy warci byli godnej nazwy „rzeczpospolita". Rząd 
królobójców, złożony częściowo z oficerów, częściowo zaś z członków 
Parlamentu „Kadłubowego" (Rump), czyli mniejszości, która dzięki „czystce Pri- 
de'a" dominowała w parlamencie (XII.1648), nie składał się jednak ani z tchó-
rzów, ani ślepych fanatyków. Położenie, w jakim się znalazł w ostatnim dniu 
stycznia 1649 r., było tego rodzaju, że gdyby ci ludzie nie wykazali maksimum 
zimnej krwi i odwagi, musiałoby ono szybko doprowadzić do ich własnej ruiny i 
do rozpadu imperium brytyjskiego. Opinia publiczna, bardzo do nich zrażona, a 
jednocześnie
1 Butler  autor  Hudibrasa,  słynnej   satyry  na  purytanów,   pisze   te   cztery 
wiersze które można by zastosować do Cromwella:
„Jakie  bądź  w  „Nowym  Świetle"  tym  prawią  oracje, Stale 
są przekonani że wciąż mają rację. Ciemna  jest  ta  „Latarnia  
Ducha",  jak  ją  głoszą, Bo jej nikt nie dostrzega prócz tych, 
co ją noszą".
510



skłócona wewnętrznie, uniemożliwiała odwołanie się do wolnych wyborów, 
których domagały się ich demokratyczne teorie, ale na które nie pozwalało ich 
poczucie odpowiedzialności i samoobrony. Gdziekolwiek spoglądali, wszędzie 
rysowały się najczarniejsze perspektywy. Autorytetu odmawiali im nie tylko 
kawalerowie i prezbiteria-nie, ale także radykalni demokraci jak John Lilburne, 
który w tym czasie zyskał wielką popularność. Bunt sparaliżował marynarkę, 
ka-perskie statki rojalistyczne pod wodzą księcia Ruperta panowały na 
morzach, Szkocja i Irlandia podniosły broń na rzecz młodszego Karola, Wirginia 
i Barbados odrzucały władzę uzurpatorów, a Massa-chusetts, choć nie 
nastrojony wrogo, od początku zamieszek w Anglii postępował tak, jakby był 
niezależnym państwem. Holandia, Francja, Hiszpania i wszystkie mocarstwa 
kontynentalne uważały królobójców za wyrzutków społeczeństwa, a Anglię za 
polityczne zero. A jednak w ciągu czterech lat Rada Stanu przezwyciężyła te 
niebezpieczeństwa przy pomocy szpady Cromwella i salw okrętów Blake'a, 
zanim musiano wreszcie uciec się do końcowego stadium rządów rewolucyj-
nych, do protektoratu Olivera.
Pierwszym krokiem rządu republikańskiego w odbudowie imperium  
brytyjskiego   było   ujarzmienie   Irlandii.   Cromwellowi   i   jego
511


armii ułatwił to zadanie fakt, że tamtejsi protestanci bez względu na swe 
przekonania polityczne byli skłonni skupiać się wokół niego, widząc w nim 
szermierza ich narodu i wiary, podczas gdy opór irlandzki przestał być 
rojalistyczny i nabrał charakteru narodowego i katolickiego. Po upadku 
Droghedy (1649-50) * zwycięstwa pod Wexford i Clon-mel złamały opór na 
wschodzie, Cromwell wrócił więc do Anglii pozostawiając Iretona, by 
prowadził na zachodzie wojnę podjazdową między Celtami i Sasami aż do jej 
gorzkiego końca.
Rozwiązanie sprawy agrarnej w Irlandii, niewątpliwie najgorsza karta w 
konstruktywnej działalności Cromwella na Wyspach Brytyjskich, było jednak 
tym fragmentem jego dzieła, który go przeżył i to w postaci, jaką sam mu 
nadał. Zakończyło ono proces przekazywania właścicielom brytyjskim gruntów 
należących do właścicieli irlandzkich, który rozpoczął się za Tudorów i posuwał 
naprzód za Stuartów. Cel tego był trojaki: zapłacić ziemią irlandzką żołnierzom, 
którzy się bili, oraz kapitalistom, którzy dostarczyli pieniędzy na podbój, 
podobnie jak wynagrodzono weteranów Cezara i Wilhelma Zdobywcy; po 
wtóre zabezpieczyć nawet po rozpuszczeniu armii angielską władzę nad 
Irlandią przed buntami takimi, jak rebelia z 1641 r.; wreszcie - wykorzenić 
katolicyzm. Dwa pierwsze cele zostały osiągnięte.
Irlandię na zachód od rzeki Shannon pozostawiono właścicielom 
miejscowym. Reszta wyspy przeszła w ręce protestanckich landlor-dów. Snuto 
projekty przerzucenia całej ludności celtyckiej za Shannon, ale ich nie 
zrealizowano. Krajowcy pozostali przeważnie na swoich gospodarstwach jako 
„rąbiący drwa i noszący wodę" u nowych, obcych posiadaczy gruntów, którzy 
zwyczajem irlandzkim zdzierali z nich wygórowany czynsz, ale nie byli 
obowiązani dokonywać ulepszeń gruntów i napraw inwentarza przyjętych w 
dzierżawach angielskich.
W jednym tylko Ulsterze dzierżawca korzystał z pewnej ochrony i tylko w 
Ulsterze ludność była w znacznej części brytyjska i protestancka z powodu 
imigracji pracowitych Szkotów z sąsiedniego wybrzeża, sięgającej czasów 
osadnictwa Jakuba I. Gdzie indziej w Irlandii większość żołnierzy Cromwella, 
których osadzono jako yeomanów na roli, nie zachowała swego wyznania i 
narodowości, ponieważ byli oni zbyt rozproszeni po całym kraju, a przegrody 
społeczne odcinały ich od protestanckiej szlachty. Niektórzy yeomani porzucili 
swe gospodarstwa, inni zaś pożenili się z irlandzkimi kobietami i w rezultacie 
ich potomkowie wniesionymi przez siebie
* Drogheda - miejscowość w hrabstwie Louth w Irlandii; jej zdobycie przez 
Anglików w r. 1649 pociągnęło za sobą straszliwą do dziś przez Irlandczyków 
niezapomnianą masakrę ludności.
512


walorami Sasów i „żelaznobokich" wzmocnili opór celtycki i kato-licki. 
Landlordowie pozostali mimo swej władzy i przywilejów w izolacji dopóki 
ustawy agrarne Gladstone'a i Liga Rolna Parnella nie rupoczątkowały ich 
końca.
W Irlandii, takiej, jaką ją zostawił Oliver i jaką długo pozostała, 
prześladowani księża byli jedynymi przywódcami ludu, ponieważ Anglicy 
zniszczyli miejscową szlachtę. Cromwellowska polityka doprowadziła do tego, 
że Irlandczycy na całe stulecia stali się najbardziej klerykalnym narodem w 
Europie.
Następne zadanie Cromwella polegało na zmuszeniu Szkocji do 
posłuszeństwa rzeczypospolitej. Na północ od rzeki Tweed nie istniało żadne 
stronnictwo sekciarskie lub republikańskie, a ściślej mówiąc   również   żadne  
stronnictwo  parlamentarne.   W  kraju   dzieliły się wpływami: sztywny 
prezbiterianizm kościelny, bardzo różny od politycznego prezbiterianizmu w 
Anglii, i partia kawalerów,  która w Szkocji nie akceptowała zasad Lauda,  lecz 
reprezentowała bunt arystokracji i innych warstw przeciwko rządzeniu 
państwem przez kościół. Prezbiterianie ł kawalerowie nienawidzili się wzajemnie, 
gdyż dzieliła ich krew wylana w wojnach Montrose'a. Pomimo to sklecili 
nieszczery sojusz wokół osoby Karola II, którego zamierzali drogą orężną 
przywrócić na tron angielski (3.IX.1650).  Ich plany zostały zniweczone   pod 
Dunbar i Worcester, gdzie armia Cromwella odniosła swe ostat-  nie,   i   z  
punktu  widzenia   wojskowego,   największe  zwycięstwa  na  ziemi brytyjskiej 
(3.IX.1651).
„Kiedy w Dunbaru wkroczył góry zbrojne I 
przeszedł Severn, i zakończył wojnę" *.
Ponieważ za rzeką Tweed jedynym usankcjonowaniem dla rządów Olivera 
była obecność armii angielskiej, dlatego też uporządkowanie przez niego spraw 
miejscowych nie mogło być trwałe. Jednak dopóki rządziło tam prawo miecza, 
umożliwiało ono Oliverowi prowadzenie bez kompromisów własnej, światłej 
polityki dla dobra Szkocji, którą jej wewnętrzne spory doprowadziły w końcu 
do uległości wobec wielkiego sąsiada, tak często przez nią prowokowanego. 
Cromwell połączył całą wyspę w jedną rzeczpospolitą i szkoccy członkowie 
zasiadali w brytyjskich parlamentach zwoływanych za jego protektoratu. Po 
raz pierwszy Szkocja czerpała olbrzymią korzyść z wolnego handlu z Anglią i 
jej zamorskimi rynkami. Utrzymywano porządek i wymierzano sprawiedliwość 
jednakową dla
1 Podczas najazdu Szkotów i kawalerów na Anglię, który skończył się pod 
Worcester, godny uwagi jest fakt, że Anglicy nie tylko nie powstali, by się z nimi 
połączyć, ale nawet pospolite ruszenie chętnie zwracało się przeciwko nim. Jeśli 
królobójcy byli niepopularni, to i ich nieprzyjaciele, zwłaszcza Szkoci, nie cieszyli się 
popularnością.


513

 


wszystkich, jak nigdy dotąd w jej dziejach. Garnizony stały nawet w górach i 
trzymały klany w postrachu. Rządy były dobre, ale - jak w Anglii - kosztowne, 
toteż podatki były uciążliwe i budziły głębokie niezadowolenie.
Zachowano godność i sprawność szkockiego kościoła prezbiteriań-skiego, 
jednak nie pozwolono mu już prześladować innych i dominować nad 
państwem. „Prawdziwie wierzę", pisał o protektoracie pewien szkocki 
prezbiterianin, „że więcej dusz nawróciło się do Chrystusa w tym krótkim 
czasie niż w jakimkolwiek okresie od Reformacji, choćby trwał trzy razy 
dłużej". Angielscy żołnierze jako armia okupacyjna zachowywali się 
nienagannie z wyjątkiem przypadków, kiedy usiłowali zakładać kościoły 
baptystów na nieodpowiednim terenie, albo wyśmiewali się z dyscypliny Kirku 
siadając w czasie nabożeństwa na „stołkach skruchy" * ku niezadowoleniu 
„poważnych cnotliwców", a ku niestosownej wesołości młodocianych 
członków kongregacji.
Szkoci powitali Restaurację Karola II w 1660 r. jako przywrócenie ich 
narodowej niepodległości. Wprawdzie był to koniec formalnej unii z Anglią, a 
tym samym i wolnego handlu, jednak niepodległość narodową faktycznie 
odzyskali oni dopiero za rewolucji 1688 r. Aż do tego czasu krwawe zatargi 
wewnętrzne między samymi Szkotami czyniły z ich kraju łatwy teren dla intryg 
każdego kolejnego rządu angielskiego; rząd Cromwella był z tych obcych rzą-
dów pierwszy i wcale nie najgorszy.
Oliver jako protektor zrealizował swoją wizję zjednoczonych Wysp 
Brytyjskich. Szkocja i Irlandia zostały połączone z Anglią unią ustawodawczą i 
ekonomiczną, ich przedstawiciele zasiadali jako członkowie parlamentu w 
Westminsterze, ich kupcy sprzedawali i kupowali swobodnie na angielskim 
rynku. Dopóki żył Oliver, popierano i opiekowano się interesami protestanckimi 
w Irlandii - jako części samej Anglii. Restauracja rozbiła unię Wysp 
Brytyjskich i doprowadziła do tego, że irlandzkich protestantów oddano na łup 
zazdrości angielskich sfer handlowych i anglikańskiego odwetu na wyznaniu 
prezbiteriańskim. Nie wszystkie nieszczęścia Irlandii można przypisać 
Oliverowi.
Królobójczemu rządowi przypada zasługa odrodzenia angielskiej potęgi 
morskiej  i zorganizowania marynarki na zasadzie  stałej  go-
* Stools of repentance - „stołki skruchy" - niskie krzesła, na których sadzano w 
szkockich kościołach prezbiteriańskich przekraczających przykazania. Byli oni ponadto 
publicznie karceni przez kaznodziejów.
514


towości, co każdy następny rząd bez względu na swe powiązania polityczne uczciwie 
starał się utrzymać. Rada Stanu składała się teraz z ludzi, którzy wygrali dwie wojny 
domowe; z ludzi mocnych, wybranych ze wszystkich klas społecznych na podstawie 
ich czynów, ludzi z żołnierskim i praktycznym sposobem oceny każdej sytuacji w 
miarę, jak się wyłaniała, i mających możliwości, z jakich nigdy nie korzystali królowie z 
dynastii Stuartów, a mianowicie zdobycia za pomocą podatków tylu pieniędzy, ile było 
potrzeba. Bunt jednej trzeciej części marynarki i jej zorganizowanie w portach 
zagranicz- nych (1648-49) przez księcia Ruperta w celu pomszczenia swego wuja na 
pełnym morzu zagrażały tak handlowi Londynu i całej Anglii w kanale La Manche, jak 
nigdy nawet podczas wielkiej wojny domowej. Ludzie z nowego rządu, świadomi, że 
muszą pokonać to niebezpieczeństwo albo zginąć, rzucili całą swą energię i środki 
pieniężne na tworzenie sił morskich. Ich wyszkolenie wojskowe kazało im przepoić 
dyscyplinę i taktykę floty właśnie tym duchem militarnym, jaki był potrzebny do 
uzupełnienia tradycji angielskiej marynarki bojowej. „Działalność ich", pisał Julian 
Corbett, „doprowadziła marynarkę do jej nowoczesnego stanu i stworzyła z Anglii 
wielką potęgę morską świata". Jednak nigdy by im się to nie powiodło, gdyby nie 
powołali w szczęśliwej dla Anglii godzinie Roberta Blake'a na dowódcę floty 
rzeczypospolitej.
Blake w oczach nowoczesnych historyków marynarki stoi jako trzeci obok 
Drake'a i Nelsona. Rejestr jego ośmioletniego admiralstwa (1649-57) na morzu, jego 
niezliczone i uwieńczone powodzeniem działania przeciwko wrogom wszelkiego 
rodzaju - przeciw Rupertowi, ber-beryjskim piratom z Tunisu, największym flotom i 
admirałom, jakich kiedykolwiek posłali na morze Holendrzy, przeciw Francuzom i 
Hiszpanom, którzy nas tak długi lekceważyli - dały marynarce brytyjskiej pozycję, o 
jaką ubiegała się ona za Elżbiety, utraciła za pierwszych Stuartów, a z której po 
Blake'u już nigdy - chyba że na chwilę - nie zrezygnowała. Po Restauracji, przyjęcie 
na morzu tradycji Blake'a przez partię kawalerów i torysów, gdy jednocześnie na 
lądzie gwałtownie odrzucono militaryzm lądowy Cromwella z racji jego skojarzeń 
politycznych, jest jednym z decydujących faktów w nowożytnych dziejach brytyjskich.
Sam Blake był w mniejszym stopniu niż Drakę lub Nelson wychowywany 
na żeglarza. Jako syn bogatego kupca z Bridgewater znał się dobrze na 
żegludze handlowej u ujścia rzeki Parret i po Kanale Bristolskim. Próbował 
zostać oksfordzkim profesorem, ale ostatecznie został znakomitym purytańskim 
żołnierzem. Zorganizowana przez Blake'a obrona najprzód Lyme Regis, a 
później Taunton przeciw przeważającym siłom kawalerów, którzy w czasie 
wielkiej wojny domowej zajęli południowy zachód, zalicza się do najwspa-
515



nialszych czynów purytańskiego ducha bojowego. Lecz on sam był bardziej 
sługą kraju niż zelantem. Kiedy w kilka dni po egzekucji króla wezwano go, by 
objął dowództwo nad flotą i odzyskał dla angielskiej marynarki utraconą 
swobodę na morzu, usłuchał tego ze zdziwieniem. Wybrano go niewątpliwie 
dlatego, że jego znajomość okrętów i marynarzy była na pewno większa niż u 
innych żołnierzy. Od tej chwili geniusz opromieniał drogę jego zwycięstw na 
morzu.
Chociaż Rupert był doskonałym żołnierzem i znakomitym żeglarzem, miał to 
nieszczęście, że na lądzie spotkał się z Cromwellem, a na morzu z Blake'm. 
Blake zablokował go w portach irlandzkich, przepędził do Portugalii i dalej, a 
stamtąd na Morze Śródziemne, gdzie główne siły floty kawalerów uległy 
zniszczeniu. W owych operacjach wojny domowej angielskie siły morskie ku 
zdumieniu i trwodze Francji, Hiszpanii i włoskich książąt po raz pierwszy zo-
stały wprowadzone z powodzeniem na Morze Śródziemne (1650).
Wyciągając wnioski z sukcesów Blake'a w pościgu za Rupertem Oliver w 
kilka lat później posłał go znowu na to śródlądowe morze (1654-55), nie tylko 
dla obrony przebywających tam naszych kupców, ale również by dodać wagi 
skomplikowanej dyplomacji protektoratu. Odtąd brytyjskie siły morskie na 
Morzu Śródziemnym stały się doniosłym czynnikiem w dziejach świata 1.
Odrodzenie floty bojowej pod wodzą Blake'a oraz fakt, że rządy państwa 
spoczywały w rękach grupy ludzi pozostających w bliskim kontakcie ze 
społecznością kupiecką, a szczególnie z Londynem, musiały nieuchronnie 
prowadzić do odnowienia rywalizacji z Holendrami. W ciągu poprzedniego 
pokolenia marynarze holenderscy panoszyli się, często dość zuchwale, na 
morzach Północnej Europy i Ameryki, jak również na oceanach wokół Afryki i 
Indii, nadto zaś uprawiali kłusownictwo na obcych łowiskach i niemal 
zmonopolizowali transport morski Anglii i jej amerykańskich kolonii. Poważne 
odrodzenie angielskiej konkurencji podkreślił Akt Nawigacyjny (Na-vigation 
Act) z 1651 r. i wojna holenderska w latach 1652-54. Jednak walka z 
przewagą morską Holendrów została rozstrzygnięta dopiero w początkach 
XVIII w. Nie był to jakiś jeden akt, lecz cały długi proces, którego pierwsze 
świadome początki dają się zauważyć za rzeczypospolitej 2.
1 W 1623 r. Jakub I wysłał okręty na Morze Śródziemne przeciw algierskim piratom, 
jednak bez powodzenia. W oczach Olivera Morze Śródziemne miało tak wielkie 
znaczenie dla Anglii, że rozważał projekt zdobycia i utrzymania Gibraltaru.
2 Zob. s. 468 o hegemonii holenderskiej. Akt Nawigacyjny z 1651 r. „zabraniał 
wwozu na jakiekolwiek terytorium rzeczypospolitej produktów krajów Azji, Afryki lub 
Ameryki na innych statkach niż należących do Anglików albo mieszkańców kolonii 
angielskich, i obsadzonych załogami, w których
516


Akty nawigacyjne, mające na celu ograniczenie obcych statków w portach 
angielskich, były uchwalone przez parlament już od dawna, od panowania 
Ryszarda II, jednak z powodu braku dostatecznej ilości angielskich okrętów nie 
było możliwe ich egzekwowanie. Toteż treść Aktu z 1651 r. nie przyniosła w 
zasadzie nic nowego, jak również nic nowego nie było w tym, że nie udało się 
go ściśle stosować. Niemniej jednak stanowił on wyraz nowego ducha buntu 
przeciwko holenderskiej supremacji i od tego czasu można przynajmniej 
zaobserwować stałe wysiłki w kierunku jego bezwzględnego stosowania, gdyż 
obecnie było już dużo więcej angielskich statków niż dawniej. Kiedy rząd 
okresu Restauracji zabrał Holendrom Nowy Jork, to zniósł tym samym bazę 
ich morskiej działalności w Ameryce i w ten sposób dopomógł do 
zastosowania w praktyce omawianej zasady w portach Nowej Anglii.
Wojna morska rzeczypospolitej z Holandią  (1652-54) była wynikiem wielu 
incydentów, jakie zdarzały się w czasie rywalizacji dwóch społeczności 
morskich. Nie można jej przypisać jednej tylko przyczynie, chyba że chodzi o 
wzajemną zawiść. Był to bój tytanów, Blake'a przeciwko Trompowi, 
dowodzących dwoma największymi flotami świata, niewiele ustępującymi 
flotom Nilu i Trafalgaru pod względem konstrukcji okrętu i technicznej 
biegłości załóg. Holandia ucierpiała więcej niż Anglia, ponieważ dysponowała 
mniejszymi środkami na lądzie, a po raz pierwszy od czasu, gdy stała się 
narodem, spotkała się z wrogą potęgą blokującą kanał La Manche przed jej 
flotą handlową, która przywoziła jej z dalekich stron środki życia i bogactwo. 
W tej pierwszej rundzie wyraźnie ujawniła się większa wytrzymałość Anglii.
Wojna z Holandią cieszyła się większą popularnością w City niż w armii, 
Cromwell zaś pragnął współpracy protestantów na całym świecie. Toteż 
jednym z pierwszych jego aktów jako protektora było zawarcie z Holendrami 
pokoju na korzystnych dla Anglii warunkach w 1654.
Jednak bezpośrednie rządy Olivera nie zdołały uwolnić kraju od wojny z 
zagranicą, co jedynie mogłoby przynieść jego systemowi wewnątrz państwa 
jakąś szansę finansowej stabilizacji i rzeczywistej popularności. Jego 
protestantyzm i pragnienie niesienia pomocy angielskim kupcom i kolonistom 
na całym świecie doprowadziło do zatargu z Hiszpanią. Wznowił on pretensje 
elżbietańskich Anglików pragnących handlować z koloniami hiszpańskimi i 
uwolnić się całkowicie od władzy inkwizycji. Ambasador hiszpański odparł, że 
oznacza to żądać „obydwu oczu jego władcy". Toczyły się nieustanne dzia-
więcej niż polowa była narodowości angielskiej. Import z jakiejkolwiek części Europy 
mógł się odbywać jedynie na statkach angielskich albo na statkach, których właściciele 
należeli do narodu, u którego towar został wytworzony lub wypr edukowany".
517





łania wojenne między siłami hiszpańskimi a angielskimi kolonistami, kupcami i 
korsarzami z archipelagu Indii Zachodnich, który Hiszpania uważała za swoją 
własność, pomimo tylu osad angielskich na tych wyspach. Oliver udzielił 
Anglikom w Indiach Zachodnich znacznej pomocy od macierzy. Wysłał 
ekspedycję, która choć nie odniosła sukcesu na Hispanioli *, to jednak zdobyła 
Jamajkę w 1655. Jak się okazało, był to najdonioślejszy krok w rozszerzeniu 
owego imperium wysp zachodnioindyjskich, które w ciągu następnych stu 
pięćdziesięciu lat zajmowało tak wybitne miejsce w brytyjskim handlu, 
dyplomacji i wojnie.
Anglia Cromwella jako czynnik w polityce europejskiej wzbudzała obawę i 
szacunek, ale nic wielkiego nie osiągnęła. Obrona walden-sów ** stanowiła 
szlachetny gest, godny najpiękniejszego sonetu, jaki kiedykolwiek napisał 
sekretarz polityczny, i jako akcja dyplomatyczna była doskonale prowadzona, 
ale nie miała większego znaczenia. Wojna z Hiszpanią (1655-58), będąca 
właściwie zatargiem transatlantyckim, w Europie nie przyniosła wiele dobrego 
ani Anglii, ani protestantyzmowi. Niewątpliwie przysporzyło chwały rozbicie 
przez Blake'a hiszpańskiej floty pod fortami Teneryfy, gdzie później Nelson 
stracił ramię, chlubny był również atak piechoty w czerwonych mundurach na 
śliskie piaszczyste diuny pod Dunkierką, czemu z podziwem przyglądało się 
wojsko naszych francuskich sprzymierzeńców. Ale trwałe brytyjskie 
zainteresowanie równowagą sił w Europie nie wymagało aż tak energicznej 
interwencji, gdyż równowaga ta utrzymywała się wówczas bez ciężaru 
Cromwella na szali. Hiszpania już chyliła się do upadku, a Francja jeszcze nie 
stała się niebezpieczna. Wojna trzydziestoletnia skończyła się i na razie nie 
istniały żadne możliwości dla nowego Gustawa Adolfa. Gdyby Oliver ze swoją 
armią i flotą pojawił się na scenie w roku 1618 lub 1630, albo też po roku 1670, 
może by osiągnął coś godnego uwagi. W 1654 r. był właściwy człowiek, ale 
godzina jego minęła albo jeszcze nie nadeszła. Historię tworzą bądź zbiegi 
okoliczności, bądź też ich brak.
Niezależnie od wydatków na wojnę holenderską, wojna z Hiszpanią 
powiększyła obciążenie podatkowe kraju i poważnie nadwerężyła jego 
dobrobyt i handel. Militaryzm i imperializm Cromwella stawały się coraz 
bardziej niepopularne nie tylko z powodów politycznych, ale również dlatego, że 
kosztowały zbyt dużo. Fakt, że corocznie było się zmuszonym oddawać 
poborcy podatkowemu znacz-
* Hispaniola - dawna nazwa wyspy  San  Domingo.
** W r. 1655 książę Sabaudii Karol Emanuel II, wspomagany przez Francuzów, 
rozpoczął kampanię skierowaną przeciw sekcie waldensów, zamieszkujących Piemont. 
Cromwell wysłał misję protestacyjną, a Milton, sprawujący ówcześnie w rządzie 
Cromwella stanowisko „sekretarza obcych języków", poświęcił waldensom jeden ze 
swych sonetów.
518


na część swej własności, choć dziś uważany za zupełnie naturalny, wówczas 
wydawał się krzywdą nie do zniesienia. Jednak pomimo wysokich podatków, 
sprzedaży majątków koronnych i biskupich, grzywien nakładanych na 
„szkodników" (malignants) i konfiskaty połowy ziemi w Irlandii, Oliver umarł 
w długach. Chociażby tylko ze względów finansowych konieczna była taka 
zmiana systemu, która umożliwiłaby rozpuszczenie armii. Ale tego nie można 
było zrobić, dopóki przedtem nie znalazła się jakaś droga prowadząca na 
powrót do rządów opartych na woli narodu. Oliver ostatnie swe lata spędził na 
szukaniu owej drogi, jednak jej nie znalazł i był skazany na dźwiganie swego 
brzemienia przez pustkowie - aż do końca.
„Co chytrze mądrość raz wygrała, Trzeba, 
by siła utrzymała",
pisał Andrew Marvell, pomniejszy, lecz nie mniej bystry z dwóch poetów-
sekretarzy protektora.
Oliver w przeciwieństwie do Strafforda i innych, którzy „łamali 
parlamenty", do ostatka wierzył w konieczność rządów parlamentarnych. 
Inaczej też niż inni twórcy republik zaczął i zakończył swą karierę wierząc w 
dobro monarchii konstytucyjnej. A jednak przeznaczeniem jego było 
zaprzepaszczenie sprawy purytańskiej przez oderwanie jej zarówno od władzy 
królewskiej, jak i parlamentu, i utorowanie drogi do przywrócenia 
praworządności, której tak sam pragnął, dopiero przez własną śmierć. Taki był 
jego los - czy była to także jego wina? Na tym punkcie historycy, którzy 
wiedzą najwięcej, najmniej chętnie ryzykują jakiś jasny pogląd.
Możliwe, że pozbycie się przezeń „kadłuba" Długiego Parlamentu w 1653,  
kiedy ten usiłował zatrzymać swą władzę, było koniecznością. Przez miesiąc 
podobało się to narodowi i w tym czasie autorzy ballad śpiewali:
„Dzielny Oliver wkroczył do Izby niby duch, Widząc tę gniewną 
twarz speaker był niemy jak cień; «Precz stąd - rzekł - dosyć tu 
długo siedzieliście już, Cóż to, myślicie tutaj trwać aż po sądny 
dzień?»"
Ale zbyt dramatyczne wkroczenie jego „czerwonych kurt" na salę obrad i 
jego koszarowy żart o lasce marszałkowskiej pozostawiły przy późniejszych 
rozważaniach przeszłości nie dające się zatrzeć złe wrażenie. Jeżeli laska była 
berłem błazeńskim, tak samo jak i korona, to cóż się w ogóle liczyło poza 
mieczem?
Kiedy Oliver został protektorem (XII.1653), parlament późniejszego okresu 
519


jego władzy choć wybierany z zastosowaniem wszystkich restrykcji, jakich owe 
czasy wymagały, nie mógł się z nim zgodzić. Czy powinien był zaryzykować 
więcej, aby doprowadzić do tak niezbędnego porozumienia, oto pytanie 
wymagające zbyt obszernego omówienia, aby na nie tutaj odpowiedzieć, 
jakkolwiek stanowi ono sedno zagadnienia. Inna alternatywa polegała na 
rządzeniu przez geńerał--majorów (Major-Generals), a więc na rządach 
obnażonego miecza, stanowiących zniewagę dla kraju i dla jego własnego 
instynktu. Ostatnie dwa lata życia (1657-58) spędził na przeprowadzaniu 
delikatnej operacji: chcąc uniezależnić się od armii podjął kroki w celu 
porozumienia się z legalistami i konstytucjonalistami. Ci żądali odeń, aby w 
swojej osobie przywrócił monarchię. Zaczął nawet przychylać się do ich 
poglądu w tej sprawie, jednak niektórzy z dowódców armii, na których 
najwięcej polegał, pozostali nieugiętymi republikanami. Życzeniem wielu ludzi 
umiarkowanych i praktycznych, szczególnie prawników, było, żeby Oliver 
włażył na swe skronie koronę. Byli to zresztą ci sami ludzie, którzy w dwa lata 
później z identycznych powodów. odegrali przodującą rolę w przywołaniu 
Karola. Monarchię uważano za niezbędną dla przywrócenia parlamentu i 
panowania prawa.
Właśnie we wczesnym stadium tej nowej ewolucji śmierć zasko-czyła protektora 
(3.IX.1658). Zdążył jednak osiągnąć pewien sukces w wyplenieniu w armii 
fanatycznych i skrajnych elementów i dzięki temu Monk, człowiek praktyczny, mógł 
reprezentować najsilniejsze stronnictwo wśród swych wojskowych kolegów oraz 
ująć władzę w swoje ręce pod koniec długiego kryzysu, który ciągnął się przez 
osiemnaście miesięcy po zgonie Olivera. W następstwie dokonano bez rozlewu krwi 
upragnionego rozpuszczenia wojska, przywrócenia  monarchii, parlamentu i 
praworządności (1660) - w imieniu dawnej dynastii. Wątpliwe, czy gdyby żył Oliver, 
mogłoby to się stać w jego imieniu, ale ta kwestia pozostaje otwarta.
Być może Oliver traktowałby Restaurację z większym, niż przypuszczamy, 
spokojem, gdyż był dobrym patriotą, wielkim oportuni-stą i w głębi duszy 
gorącym parlamentarzystą. Najbardziej gorzkie rozczarowanie sprawiłaby mu 
strona religijna nowego systemu. Jednak także na angielskiej religii wycisnął 
Oliver niezatarte piętno. Zwycięstwo jego w pierwszej wojnie domowej 
uczyniło parlament, zamiast króla, najwyższym autorytetem w sprawach 
kościelnych, a postanowienie to jeden tylko Jakub II usiłował obalić - i to na 
próżno. Zwycięstwo w drugiej wojnie domowej zapobiegało wprowadzeniu 
prezbiteriańskiej ortodoksji, prześladującej inne odłamy. Jego długie rządy 
doprowadziły sekty do tak ożywionej działalności, że one właśnie, a nie 
prezbiterianie, w nadchodzącym okresie nonkon-formizmu nadały angielskiemu 
purytanizmowi jego formę i cha-
520


rakter. Różnorodność angielskiej myśli i praktyki religijnej, nie pozbawiona 
pewnych wpływów nawet w łonie kościoła anglikańskiego i zmierzająca 
zawsze do zachowania swobody poglądów, wypływa niewątpliwie z czegoś 
fundamentalnego w charakterze angielskim, historycznie jednak datuje się od 
czasów Cromwella.
Polityka protektora łączyła w sobie wyrozumiałość w łonie państwowego 
kościoła z tolerancją poza nim. Zachowując dziesięciny i uposażenie kleru, 
jednocześnie poskromił on prześladowania. Z be-neficjów kościelnych 
korzystali na równi prezbiterianie, independenci i baptyści, podczas gdy 
przeróżne dziwaczne niezależne kongregacje mnożyły się poza kościołem. W 
ten sposób w dziedzinie religii Oliver osiągnął pojednanie wszelkich 
różnorodnych sił pury-tańskich, czego mu się zupełnie nie udało przeprowadzić 
w polityce. Po cichu tolerował nawet Modlitewnik, a tolerowałby go całkiem 
otwarcie, gdyby nie sytuacja polityczna, która coraz to bardziej utożsamiała 
anglikanizm ze sprawą wygnanych Stuartów. Fatalną skazę na. jego polityce 
kościelnej stanowiło to, że nie mógł dać angli-kanizmowi tego udziału w życiu 
kościoła, jaki mu oferował w swych „Punktach propozycji"1. Katolikom mniej 
dokuczano za protektoratu niż pod rządami prezbiteriańskich lub anglikańskich 
parlamentów i chociaż mszy prawie nie tolerowano, jednak zostały odwołane 
prawa o „rekuzantach".
Te warunki o wiele bardziej sprzyjały rozwojowi nowych kierunków 
religijnych niż atmosfera późniejsza - aż do czasu kiedy rozpoczął się zmierzch 
wielkiego okresu ruchów religijnych. Za czasów Olivera mógł narodzić się ruch 
kwakierski, któremu on sam sprzyjał, chociaż ruch ten ostro krytykował 
większość osób stojących u władzy. Za protektoratu tak się jednak zakorzenił, 
że nawet dość srogie prześladowania w okresie Restauracji nie zdołały go 
zniszczyć. George Fox dał chyba najoryginalniejszy - w porównaniu z innymi 
Anglikami - wkład do historii religii. Jego chrystianizm, bardzo uduchowiony i 
bardzo nieortodoksyjny, miał olbrzymie powodzenie u purytańskich sekciarzy 
drugiej połowy XVII w. W tym pierwszym okresie swej potęgi kwakierstwo 
oparte na doktrynie „światła wewnętrznego", to jest na bezpośrednim i 
osobistym natchnieniu każdego chrześcijanina, mężczyzny czy kobiety - miało 
w swoim duchu i metodach wśród prostego ludu raczej charakter ruchu 
odrodzenia religijnego niż stateczny i „kwietystyczny", jakiego nabrało u 
późniejszych pokoleń.
Zarówno Długi Parlament, jak i protektor robili wszystko co mogli dla 
oświaty, bądź przez bezpośrednie nadania, bądź przez darowizny dóbr 
kościelnych. Ruch purytański traktował sprawy wy-
521


kształcenia poważnie, nie tak jak łupieżcy kościoła z doby Tudorów. 
Powstawanie szkół w pierwszej połowie XVII w. odbywało się głównie pod 
wpływem purytanów znacznie szybciej niż w poprzednich stu latach. Powody, 
dla których entuzjazmowano się oświatą, były przeważnie religijne, jednak 
związanie oświaty z religią, a religii z polityką, przyniosło bardzo ujemne skutki 
w postaci ciągłego usuwania wykładowców z uniwersytetów i szkół. Najprzód 
Laud usunął nauczycieli purytańskich, następnie nauczycieli będących zwolennikami 
Lauda usunęli purytanie, a wreszcie wszystkich z wyjątkiem nauczycieli 
anglikańskich - parlamenty doby Restauracji. W obu uniwersytetach, które 
skądinąd zdradzały oznaki żywotności, rezultaty były opłakane i ostatecznie w 
XVII w. doprowadziły je do letargu. Przymusowe narzucanie bezwzględnej ortodoksji 
religijnej i politycznej nie da się pogodzić z prawdziwym życiem uniwersytetu.
Wielki błąd purytanów jako rządców kraju polegał na tym, że dążyli do 
odsunięcia od władzy i wpływu w państwie wszystkich nie-purytanów, a 
przyjmując za sprawdzian tego głośne okazywanie zapału religijnego, 
wychowywali notorycznych hipokrytów. Ich tyrań-skie i zgubne zamknięcie 
teatrów oraz inne niezdarne próby zmuszania siłą ludzi, aby byli dobrzy, wynikały 
z tego samego zasadniczego błędu. Kiedy nastąpiła Restauracja, część 
społeczności nie fanatycznie religijna nabrała obrzydzenia do purytanów jak 
przed dwudziestu laty czuła wstręt do kleru Lauda. W szczególności sąuires, 
najsilniejszą klasę w ówczesnym ustroju społecznym, obrażały wojskowe rządy generał-
majorów i obalenie starodawnych instytucji kraju. Bez względu na to, po której stronie 
stanęli oni sami lub ich ojcowie w wielkiej wojnie domowej, sąuires zaczęli 
kojarzyć zmiany polityczne i społeczne, które im nie odpowiadały, z religią 
purytańską; dlatego też dzięki osobliwemu odwróceniu porządku rzeczy w sto-
sunku do czasów Eliota i Pyma antypurytańskie ustawodawstwo  „kodeksu Clarendona" 
nie było dziełem króla albo dworaków (1661-65), lecz parlamentu i sąuires. 
Jednak w ustroju parlamentarnym sekty pu-rytańskie mogły żywić nadzieję, że 
pewnego dnia doczekają się jakiejś tolerancji, której nigdy by nie zdobyły, gdyby 
despotyzm Stuartów trwał nadal wedle wzoru Lauda i Strafforda.



ROZDZIAŁ  V
ŻYCIE ANGIELSKIE NA WSI I W MIEŚCIE I JEGO EKSPANSJA ZAMORSKA. 
CHARAKTER KOLONIZACJI I POLITYKA KOLONIALNA W XVII W. NOWA 
ANGLIA, WIRGINIA ORAZ ZAGARNIĘCIE KOLONII HOLENDERSKICH W 
AMERYCE PÓŁNOCNEJ. ANGLIA, FRANCJA I HOLANDIA
Życie codzienne w dobie Stuartów, pomimo że w porównaniu z naszym 
pełne trudów, ciemnoty i okrucieństwa, miało jednak kompensujące je dobre 
strony. Nie było ono ani szpetne, ani nienaturalne. Spędzało się je na wsi, 
cokolwiek człowiek sam dodawał do natury, nie ujmowało to w niczym jej 
piękna. Ludzie zajmowali się rzemiosłem przy pomocy narzędzi służących ich 
woli, a nie - jak teraz - wykonując wolę maszyn, którym służą; albowiem to nie 
człowiek, lecz maszyna pozbawia życie wdzięku i piękna. Zanim nadszedł wiek 
maszyn, zwykli rzemieślnicy byli w pewnym sensie artystami, wytwarzającymi 
dzieła szlachetniejsze i bardziej indywidualne niż te, które wykonuje 
nowoczesny robotnik zatrudniony w produkcji masowej. Toteż byli oni na ogół 
bardziej zadowoleni ze swego losu, chociaż większa część ich warunków 
życiowych była tak opłakana, że nasze bardziej humanitarne pokolenie nie 
mogłoby tego tolerować.
Owych rękodzieł nie uprawiano na olbrzymich obszarach miejskich, skąd 
starannie usuwa się przyrodę. Londyn, który pod koniec stulecia liczył pół 
miliona mieszkańców, stanowił jedyne miejsce w Anglii odpowiadające temu 
opisowi. Ale nawet tam każdy człowiek mógł zażywać przyjemności na 
Tamizie, podówczas najwspanialszej z miejskich arterii; jeśli zaś nie stać go 
było na łódź, mógł w pół godziny przenieść się piechotą z hałaśliwego 
Cheapside na błonia, gdzie tuż poniżej wzgórz nawiedzanych przez słowiki 
sportowcy zastawiali sidła na bekasy i kuropatwy. Londyńczyk mógł więc bez 
interwencji transportu mechanicznego szukać natury i nią się napawać *.
1 Niezwykłe   rozmiary   Londynu   zarówno   w  liczbach   bezwzględnych,   jak l w 
porównaniu z innymi miastami pod koniec XVII w. były wynikłem tego.
523


Wszystkie inne miasta angielskie, dużo mniejsze w stosunku do stolicy, niż 
niektóre z nich są obecnie, odpowiadały opisowi, jaki pozostawił Thomas 
Hardy o Dorchester z czasów swego chłopięctwa: „Casterbridge [Dorchester] 
żyło z rolnictwa w stopniu nie o wiele mniejszym niż przyległe wsie. Ludzie w 
mieście rozumieli każdą fluktuację w sytuacji wieśniaka, bo wpływała ona w 
tym samym stopniu na ich dochody; z tej samej przyczyny dzielili kłopoty i ra-
dości, które dotyczyły rodzin arystokratycznych w promieniu dziesięciu mil. 
Casterbridge było uzupełnieniem wiejskiego życia toczącego się wokół niego, a 
nie jego miejskim przeciwieństwem. Jeśli pszczoły i motyle na polach w górze 
miasta pragnęły przefrunąć na łąki w dole, nie puszczały się okrężną drogą, ale 
leciały prosto wzdłuż ulicy głównej najwidoczniej nieświadome, że przecinają 
niezwykłe szerokości geograficzne".
Takie były miasta angielskie od Elżbiety do Jerzego III. A będąc takie, 
mieściły w sobie tylko małą część ludności, gdyż za Tudorów i Stuartów 
rzemiosło i chałupnictwo coraz bardziej uprawiano we wsiach, a nie w 
osiedlach o prawach miejskich. Wiele wsi i wiosek produkowało towar na 
rynek krajowy i zagraniczny. Średniowieczna izolacja chłopa załamała się i 
zetknął się on na terenie swej własnej wsi z ludźmi przeróżnych zawodów, 
mającymi liczne kontakty z odległymi hrabstwami. Wspólnota handlowa 
zbliżyła do siebie cały naród, rozszerzając widnokrąg wieśniaka i zwiększając 
jego spryt. Gdy pierwszy Stuart wstępował na tron, ludzie mówili do siebie: 
„Zaprawdę, mój Horacy, ... od trzech lat to uważam, że chłop swoim palcem u 
nogi nabawia nagniotków dworaka, następując mu na pięty".
Podczas gdy ówczesnych chłopów francuskich i niemieckich wciąż jeszcze 
gnębiły przeżytki skazanego na zagładę feudalizmu, wieśniak angielski był 
gotów odegrać niezależną rolę w każdym nowym ruchu religijnym czy 
politycznym, przemysłowym czy kolonialnym. „Ojcowie pielgrzymi" wywodzili 
się przeważnie spośród angielskich wieśniaków. Średniowieczny chłop 
poddany nigdy nie założyłby wolnych i samowystarczalnych osiedli Nowej 
Anglii. Francuska Kanada ufundowana w tym samym XVIII stuleciu, była 
przeszczepieniem średniowiecznego chłopa kierowanego przez jego pana feudalnego i 
jego księdza; tymczasem angielski ruch kolonialny stanowił migrację 
nowożytnego społeczeństwa, rządzącego się samodzielnie, na
że stał się on największym portem świata i ogromnym ośrodkiem rozdzielczym dla 
handlu zarówno hurtowego, jak detalicznego. Jego przemysł nie skupiał się w 
fabrykach, lecz był prowadzony systemem chałupniczym, jak gdzie indziej; właściwie 
system chałupniczy utrzymał się dłużej w Londynie niż na północy i w Anglii 
środkowej, po nadejściu rewolucji przemysłowej w XVIII w., kiedy rozmiary Londynu w 
liczbach względnych obniżyły się.
524


poły przemysłowego, zdolnego do przemian ekonomicznych i umysłowych.
Nowy system uprawy roli oraz grodzenie pól powiększyło na ogół liczbę i 
znaczenie zamożnych dzierżawców i yeomanów. Thomas Fuller w chwili 
wybuchu wojny domowej tak opisuje yeomanów:
„Yeomani są charakterystycznym niemal tylko dla Anglii stanem ludzi. 
Francja i Włochy - to niby kostka do gry, która nie ma żadnych punktów 
między szóstką a jedynką, między szlachtą a chłopstwem ... Yeoman nosi 
odzież z samodziału, ale płaci złotem, mając cynę w guzikach, a srebro w 
kieszeniach ... W swoich stronach jest główną osobą na ławach przysięgłych. 
Rzadko wyrusza poza dom, a jego kredyt sięga dalej niż jego podróże. Nie 
jeździ do Londynu, chyba se-defendendo, aby uchronić się od grzywny, gdyż 
został wybrany do ławy przysięgłych; tam też raz jeden zobaczył króla i odtąd 
zawsze się za niego modli".
Czterdziestoszylingowy freeholder *, a do nich należało wielu spośród tej 
dzielnej klasy, korzystał w wyborach na terenie hrabstwa z prawa wyborczego 
do parlamentu. Niezależna rola, jaką odegrali yeomani stając po stronie króla 
Karola na zachodzie, a po stronie parlamentu w Buckinghamshire Hampdena i 
we wschodniej Anglii Cromwella, dowodzi wyraźnie, jak wielki postęp dokonał 
się wśród lepszej części chłopstwa angielskiego, w stosunku do ciemnoty i za-
leżności poddanych chłopów, których normandzcy baronowie niemiłosiernie 
ciemiężyli.
Drobni sąuires, yeomani na własnej ziemi, gospodarze na dzierżawach 
oraz rzemieślnicy tworzyli znaczną część wiejskiej ludności. Ale istniał także 
proletariat rolny. Pod koniec okresu Stuartów publicysta Gregory King 
przypuszczał, że zagrodnicy i biedacy poważnie przewyższali liczbę yeomanów 
i zamożnych dzierżawców, a także trochę „robotników i służbę". Wszystko to 
jest bardzo niepewne, różnice lokalne były nieskończone, i nie mamy żadnych 
dostępnych cyfr z wyjątkiem takich domysłów, jak Gregory'ego Kinga. Jednak 
wydaje się prawdopodobne, że w każdej wsi istniała liczna klasa biedaków, 
przy czym część ich była bezrolna i pracowała jako najemnicy, część zaś żyła z 
dnia na dzień na kilku zagonach wspólnoty gromadzkiej, bądź na gromadzkich 
nieużytkach, albo też ze swych praw do pastwiska. Istniała wtedy również 
ludność koczująca po drogach i ścieżkach, obozujący w kotlinie druciarz i 
wędrowny rzemieślnik, Cygan z dalekich krain, rozbójnik konny i pieszy, sprze-
dawca ballad, szarlatan i hecarz - cały świat nieskończonej różnorodności, 
rozrywki i romansu, który w swym rozkwicie tak zachwy-
* Właściciel gruntu przynoszącego 40 szylingów rocznego dochodu. Do nich to 
właśnie ograniczył akt króla Henryka VI z 1430 roku prawo wyborcze w hrabstwach.
525


cał Szekspira, a w przeddzień zaniku, będącego rezultatem bezlitosnego 
ujednolicenia wskutek nowoczesnego „postępu", został spor-tretowany przez 
George'a Borrowa.
Wszystkie klasy społeczności wiejskiej znajdowały dodatkowe środki 
egzystencji i radości w zastawianiu sideł na zające, dzikie ptactwo i króliki w 
miejscach, gdzie nikt się wówczas nie troszczył o ich ochronę, oprócz bardziej 
już ryzykownego kłusownictwa po parkach i królikarniach. Podczas wojny 
domowej „biedny piecho-ciarz", zaciągany przez obie strony spośród 
wiejskiego proletariatu, zdobywał nagrodę w postaci wytrzebienia 
niezliczonych zwierzyńców „rebelianckiej" lub „szkodliwej" szlachty z tym 
skutkiem, że odtąd pogłowie zwierzyny nigdy nie powróciło do dawnego stanu, 
a po Restauracji polowanie na lisa zaczęło konkurować z polowaniem na 
jelenia, jako zwykła forma łowów. Poprzednio zabijano masowo lisy z 
konieczności, a nie chroniono ich dla sportu. W tym samym czasie 
udoskonalenie strzelb dało amatorom zdobywania zwierzyny tę broń, jako 
alternatywę polowania z sokołem lub zastawiania sideł. Owi pierwsi strzelcy 
podchodzili zazwyczaj ptaka, by ustrzelić go, gdy siedział; bażanty strzelano na 
grzędzie, a kuropatwy strzelano lub łapano w sieci na ziemi. Jednakże pod 
koniec panowania Karola II wielu gentlemanów uprawiało najwyszukańszą 
formę sportu, a mianowicie strzał w locie 1.
W Anglii doby Stuartów nie zaznaczał się wyraźny podział na miejski i 
wiejski tryb życia. Ponieważ zniknęło życie feudalne, a życie municypalne 
chyliło się do upadku, zarówno wsią, jak i miastem rządziły raczej statuty 
parlamentarne niż ustawodawstwo lokalne, toteż żyły one w harmonii w 
ramach jednego systemu gospodarczego w skali ogólnonarodowej 2.
Ale mimo politycznej i ekonomicznej jedności Anglii środki komunikacji były 
wciąż jeszcze tak prymitywne, źle utrzymane, a drogi tak szkaradne, że różnice 
prowincjonalne w mowie, obyczaju i charakterze nadal nadawały życiu 
malowniczość i pikanterię. Brak prasy codziennej oraz jednolitego i 
powszechnego systemu oświaty przedłużał istnienie tradycji miejscowych. 
Hrabstwo różniło się od hrab-
1 The Gcntlęman's Recreation, 1686 powiada: „Teraz jest moda na strzelanie w 
locie, ponieważ przekonano się z doświadczenia, że jest to sposób najlepszy i 
najpewniejszy; albowiem, kiedy ptak znajduje się w locie, jeśli choć jeden strzał trafi w 
jakąś część jego rozpostartych skrzydeł, spowoduje upadek, choćby nawet nie został 
zabity, tak że wasz wyżeł prędko da sobie z nim radę". Inni uważali sztukę tę za 
trudniejszą, bo w Tom Jones (ks. VIII, rozdz. XI) gentleman urodzony przypuszczalnie 
w 1657 r. mówi o biegłości swego brata we władaniu strzelbą: „choć pan może uzna to 
za niewiarogodne, potrafił on nie tylko trafić do nieruchomego celu z wielką pewnością, 
ale faktycznie zabił kruka, kiedy ten leciał w powietrzu".
2 Zob. wyżej, s. 331, 345.
526


stwa, miasto od miasta i wioska od wioski. Było wtedy więcej indywidualizmu 
niż obecnie, przynajmniej w uzewnętrznianiu się charakteru.
Mężczyźni i kobiety byli bardzo rozproszeni po całej wyspie, pozostawieni 
sami sobie podczas częstych godzin samotności i odosobnienia. Każdy miał 
dość przestrzeni, by się rozrastać niczym rozłożysty samotny dąb w polu, nie 
dbając zbytnio o dostosowanie się do konwencjonalnego wzoru. Było to: 
„każdy wedle swego upodobania". Typowie ówczesne życie gospodarcze, jakie 
prowadził yeoman, farmer i drobny rzemieślnik, pozostawiało jednostce więcej 
swobody i samodzielności, niż dawało je życie w zbiorowości 
średniowiecznego mieszczanina i chłopa poddanego albo niż je ma życie w 
naszych czasach, gdy dominują wielkie organizacje kapitalistyczne i robotnicze.
Taki indywidualizm jednak, jakkolwiek większy, niż jest to możliwe w 
dzisiejszym zatłoczonym świecie, cechowało też większe uzależnienie kobiet od 
mężczyzn. Wciąż jeszcze dla kobiet klas wyższej i średniej wyjątek stanowił 
swobodny wybór męża, z chwilą zaś, gdy wyznaczono jej małżonka, stawał się 
on jej panem i władcą przynajmniej w tym zakresie, w jakim przyznawało mu 
to prawo i zwyczaj. Pomimo to zarówno kobietom szekspirowskim, jak i wy-
łaniającym się z autentycznych siedemnastowiecznych pamiętników, kobietom 
z rodzin Yerneyów i Hutchinsonów nie zbywało - jak się zdaje - na 
indywidualności i charakterze.
Ten nowy świat angielski, pełen wigoru, swobody i inicjatywy, położył 
fundamenty imperium brytyjskiego oraz Stanów Zjednoczonych. Migracja z 
czasów pierwszych Stuartów była ruchem o zasięgu światowym, zbliżonym w 
swej doniosłości do angielskiej i nor-mandzkiej kolonizacji Anglii sprzed tysiąca 
lat. Elżbietańczycy utorowali drogę morską dla tłumu emigrantów, którzy 
wykorzystali ją za panowania jej następców.
Ogromna większość pierwszych Anglo-Amerykanów pochodziła z 
południowo-wschodniej Anglii i reprezentowała jej najbardziej zdecydowany 
typ nordyckil. Nie byli oni przyzwyczajeni do wiosek
1 Niektórzy statystycy i genealogowie wyliczyli, że spośród 25000 Anglików 
osiedlonych w 1640 r. w Nowej Anglii 50°/o przybyło z Suffolk, Essex i Hert-fordshire, 
20°/o z Norfolk, Lincolnshire, Nottingham, Yorkshire, Middlesex, Kent, Surrey i Sussex. 
Hrabstwa z pogranicza walijskiego i szkockiego dostarczyły tylko nielicznych 
jednostek. Tych pierwszych 25 000 osób, na które można zbiorowo rozciągnąć termin 
„Ojcowie pielgrzymi", stanowiło grupę nader płodną, a ich potomkowie byli tymi 
ludźmi, którzy najbardziej nadawali ton polityczny i społeczny Stanom Zjednoczonym 
w późniejszym okresie rozrostu kraju na zachód od Appalachów - mniej więcej aż do 
1870 r.
527


i izolowanych ferm z zachodu i północy, lecz do dużych wsi połud-niowo-
wschodniej i środkowej Anglii; toteż jest całkiem naturalne, że - gdy znaleźli się 
po drugiej stronie Atlantyku - tworzyli typową osadę nowo-angielską 
(township) *, instytucję, która rozprzestrzeniła się szeroko i silnie zaważyła na 
kształtowaniu się losów całej Ameryki Północnej. Byli to rzeczywiście ludzie 
nadający się do tego, by na tym pustkowiu założyć solidne instytucje, ponieważ 
w swych rodzinnych stronach łączyli oni samopomoc i indywidualizm gospo-
darczy z przebywaniem w wielkich grupach wiejskich, gdzie rolnictwo, 
rzemiosło i handel rozwijały się wspólnie. „Ojciec pielgrzym" nie wyruszał w 
świat w nadziei, że znajdzie tam czekające nań zajęcie w jakimś określonym 
rodzaju pracy, ale gotów był przyłożyć ręki do wszystkiego, co narzucały 
okoliczności, żądając w zamian jedynie ziemi, której było pod dostatkiem.
Za Jakuba I i Karola I znaczna część emigracji kierowała się nie do Nowej 
Anglii, lecz przede wszystkim na Bermudy, na wyspy Indii Zachodnich, i do 
Wirginii Raleigha, pierwszej z kolonii angielskich, na nowo założonej w 1607 r. 
** W tych szerokościach geograficznych klimat był pod pewnymi względami 
nęcący; w Wirginii uprawa tytoniu, a na wyspach cukier otwierały dla 
nielicznych drogę do szybkiego wzbogacenia się. Niewolniczą pracę 
afrykańskich Murzynów wprowadzono stopniowo, jednak od początku już 
istniała tendencja szukania „zakontraktowanej służby" *** czy to skazańców, 
czy też innych osób, aby uprawiali „plantacje" dla arystokracji. Niektórzy 
zachodnioindyjscy osadnicy byli purytanami, inni anglikanami skłonnymi do 
sympatii rojalistycznych; byli też tam ludzie, których niepowodzenia w Starym 
Świecie wysłały za morze, by tam zaczęli życie na nowo, nie zawsze z 
pomyślnym skutkiem dla kolonii. Samorząd lokalny od razu stał się w Wirginii i 
na wyspach charaktery-
* Township - na obszarze 22 stanów w Stanach Zjednoczonych Ameryki 
Północnej podstawowa jednostka administracyjno-samorządowa; w 6 stanach Nowej 
Anglii nosi ona nazwę town.
** Próby kolonizacji Wirginii rozpoczęły się z inicjatywy Raleigha w r. 1585 na 
bliskiej wybrzeża wysepce Roanoke - dziś należącej do stanu Północnej Karoliny. 
Próby te zakończyły się niepowodzeniem: część osadników powróciła do kraju, część 
zginęła w nie wyjaśnionych dotąd okolicznościach. Nową, tym razem zakończoną 
powodzeniem próbę kolonizacji Wirginii podjęła Kompania Londyńska (później zwana 
Kompanią Wirginii), której wysłannicy założyli w r. 1607 osadę Jamestown.
*** Indentured servants - służba zakontraktowana - osoby pracujące na podstawie 
długoterminowego kontraktu, zobowiązującego do nieprzerwanej pracy w określonym 
terminie. Najczęściej byli to więźniowie czy też inne osoby znajdujące się w 
przymusowej sytuacji. Niektórzy opłacali w ten sposób koszt swego przejazdu.
528





 



 


 



stycznym rysem angielskich osiedli, wyróżniającym je od kolonii innych 
narodów.
Jednak pomimo to, że owe na wpół tropikalne kolonie nabrały z czasem 
znaczenia, nie mogły one narzucić Ameryce Północnej, jako całości, 
angielskich praw i języka. Drzewo, którego gałęzie miały okryć kontynent 
amerykański od morza do morza, sięgało najgłębiej korzeniami w gęsto 
zasiedloną, demokratyczną, purytańską ziemię


529

 


osad Nowej Anglii. Zima tam była długa i ostra, grunt marny i kamienisty, lasy 
dochodziły do morskiego brzegu pokrywając cały kraj, a czerwonoskórzy 
Indianie włóczyli się dokoła i napadali na samotne farmy, a czasem 
niestrzeżone osiedla. Każdy akr trzeba było siekierą i pługiem wydzierać 
przyrodzie i strzec go szpadą i strzelbą. Ale wszystkie trudy wczesnego 
osadnictwa w tym kraju przetrwano i pokonano, a to dzięki szczególnym 
cechom charakteru kolonistów oraz dzięki przyczynom, które ich sprowadziły 
tutaj z Anglii. Prześlado-wania Lauda (1620-40) wzbudziły u niektórych 
najlepszych przedstawicieli drobnej szlachty, yeomanów i rzemieślników 
pragnienie emigracji. Nie byli to ludzie obojętni na to, jaki charakter mieć 
będzie ich nowa ojczyzna. Ówczesny angielski purytanin szukał społeczności 
dość dużej i jednolitej, która by go osłaniała w jego osobliwym życiu religijnym, 
jakie chciał sam prowadzić i pragnął, aby prowadzili jego sąsiedzi. Pragnienie 
wolnej ziemi i możliwości ekonomiczne stanowiły tylko w pewnej części 
pobudkę emigracji, jednak same przez się nie zaludniłyby pustkowi Nowej 
Anglii. Kiedy bowiem w 1640 r. ustało prześladowanie, ustała także emigracja 
w tamte strony. Ale płodna ludność, która osiedliła się tam w poprzednim 
dwudziestoleciu, trzymała w ręku klucz do przyszłości Ameryki Północnej.
Tego typu imigranci zdolni byli przetrwać i przezwyciężyć pierwsze zimy w 
owej surowej krainie skalistych borów zawianych śniegiem. Byli to bowiem 
ludzie wybrani, mężczyźni i kobiety ufni w swe siły i wierzący sobie 
wzajemnie, mocno związani wspólnym celem. Niektórzy z nich odznaczali się 
zamożnością, a kolonia Massa-chusetts miała silne poparcie w Anglii. Zasilali 
ją pieniędzmi, dostawami i dobrymi organizatorami bogaci purytańscy lordowie, 
squi-res i londyńscy kupcy, którzy sami pozostawali w Anglii, ale popierali 
owe przedsięwzięcia częściowo z motywów religijnych, częściowo jako lokatę 
kapitałów.
Karol I nie przeciwstawiał się tej akcji, ponieważ rad był, że niespokojne 
duchy udają się na dobrowolne wygnanie. Ich emigracja istotnie tłumaczy w 
dużej mierze brak oporu ze strony jego angielskich poddanych podczas 
dwunastu lat autokratycznych rządów króla. Od czasów Elżbiety 
prześladowania kościoła anglikańskiego zawsze miały co najmniej w połowie 
charakter polityczny. Kościół katolicki prześladował dla zbawienia dusz i z tej 
racji mniej był skłonny do kompromisu. Rzym nie mógł znieść myśli o herezji w 
jakiejkolwiek części świata; toteż Ludwik XIV nie wypuściłby huge-notów do 
Kanady, Hiszpania zaś nie chciała mieć żadnych protestantów w Ameryce 
Południowej. Ale Karol I, a później Clarendon, tolerowali po drugiej stronie 
oceanu purytańskich i rzymskokatolickich kolonistów, jak długo w samej Anglii 
była przestrzegana prawo-
530


wierność anglikańska jako podstawa odpowiadającego jej systemu 
politycznego.
Duch Nowej Anglii był od początku do końca demokratyczny. Typ osiedla 
saskiego przywieziono zza morza z Anglii wschodniej, ale ziemiańskie rządy 
zostawiono w kraju. Obfitość ziemi, podzielonej na działki pomiędzy 
wszystkich, którzy byli gotowi je wy-karczować i uprawiać własnymi rękami, 
stanowiła trwałą podstawę pierwotnej demokracji północnoamerykańskiej. 
Rządy sąuires w dalszym ciągu kwitły na ojczystej wyspie, gdzie ziemia była 
w ograniczonej ilości i w wysokiej cenie, a ludność w nadmiarze, podczas gdy 
w Nowej Anglii panowały warunki wręcz przeciwne. Feudalizm powstał we 
wczesnym średniowieczu, aby organizować społeczeństwo do samoobrony pod 
wodzą wojowniczych lordów; ale w Nowej Anglii społeczność działała jako 
całość, osiedle i kolonia podejmowały się organizacji niezbędnej do walki z 
czerwonoskórymi, a kraj macierzysty pomagał pokonywać Holendrów i 
Francuzów1.
Przede wszystkim zaś demokratyczny był kościół, a religia stanowiła 
pobudkę założenia kolonii; we wczesnym okresie władzę polityczną w 
Massachusetts sprawował demokratyczny kościół w większy nawet stopniu niż 
w ówczesnej Szkocji. Z pełnych praw politycznych korzystali tylko „członkowie 
kościoła", którzy zresztą tworzyli znaczny odsetek całej ludności. Wewnątrz 
kolonii nie było nawet pozorów tolerancji religijnej. Dysydenci chcąc uwolnić 
się od owego szczególnego gatunku purytanizmu, który istniał w Massachu-
setts, usunęli się pod przewodnictwem Rogera Williamsa i założyli sąsiednią 
Rhode Island, kolonię z purytańską tolerancją. W Nowej Anglii istniały obok 
siebie oba rodzaje purytanizmu, sztywny i swobodny.
Społeczność Nowej Anglii była ziemnowodna. Brzeg morski z doskonałymi 
przystaniami i zatoczkami oraz sąsiednie łowiska ryb wiązały ludzi z 
wybrzeżem i wyrabiały z nich śmiałych marynarzy. Stolicą był Boston, 
kupieckie miasto nad morzem. Lasy, ciągnące się aż do wód Atlantyku, 
ułatwiały budowę statków, dopóki nie nastała epoka okrętów z żelaza. Domy 
swe budowali wyłącznie z drzewa, jak ongiś wczesne plemiona Sasów w 
odwiecznym angielskim borze.
Mieszkańców Nowej Anglii i wszystkich angielskich kolonii na wybrzeżu 
amerykańskim pociągał nie tylko brzeg morski, lecz przenikaniu w głąb lądu 
stały na przeszkodzie potężne zapory geograficzne. Górskie łańcuchy 
Appalachów i Alleghenów oraz ich przedłużenia

531



w kierunku północnym w dzikich borach aż do Zatoki Sw. Wawrzyńca odcięły 
skutecznie wczesnych angielskich kolonistów od znajomości prerii w głębi kraju 
i doliny rzeki Ohio, gdzie w istocie rzeczy czekały na nich ziemie dużo 
bogatsze. Ale żadne wielkie rzeki nie dawały im tak łatwego dostępu do 
wnętrza lądu, jak rzeka Sw. Wawrzyńca główny trakt francuskich kolonistów. 
Te ograniczenia geograficzne sprzyjały gęstemu osadnictwu i wzrostowi 
pewnej ilości nadbrzeżnych kolonii, z których każda odznaczała się wielką 
trwałością polityczną i liczebnością. Toteż kiedy w XVIII w. ludność z 
wybrzeża, mówiąca po angielsku, wdarła się wreszcie poprzez zaporę 
Appalachów do doliny Ohio i na prerie Środkowego Zachodu, była ona dość 
silna, by wymieść stamtąd swych francuskich poprzedników, a następnie z 
zadziwiającą szybkością posuwać się naprzód przez pusty kontynent, 
wprowadzając na tych niezmierzonych obszarach idee Nowej Anglii, 
unowocześnione i skojarzone z pionierskim duchem wciąż przesuwającego się 
pogranicza.
Chociaż kolonizacja wybrzeży rzeki Sw. Wawrzyńca przez Francuzów 
odbywała się równocześnie z kolonizacją Nowej Anglii stanowiła jednak pod 
każdym względem jej przeciwieństwo. Pierwsza polegała na osadnictwie 
wzdłuż morskiego wybrzeża, druga zaś nad wielką rzeczną arterią, 
prowadzącą daleko w głąb kontynentu. Podczas gdy koloniści angielscy 
mnożyli się i skupiali swe siły w rolniczych osadach na dużej, lecz ograniczonej 
przestrzeni, Francuzi posuwali się w górę rzeki Sw. Wawrzyńca jako 
misjonarze i handlarze futer, odkryli Wielkie Jeziora i popłynęli w dół 
Mississippi. Handel futrami stanowił ich cel ekonomiczny i prowadzili go 
utrzymując dobre stosunki z traperami indyjskimi, od których kupowali futra. 
Natomiast osadnicy z Nowej Anglii pożądali do uprawy roli terenów 
myśliwskich Indianina, uważali go za wroga i za półczłowieka. Niechęć do 
ludów kolorowych jest u Anglików silniejsza niż u Francuzów.
Francuska Kanada była równie feudalna i rzymskokatolicka, jak Nowa 
Anglia - demokratyczna i purytańska. Chłop bretoński, najbardziej religijny i 
posłuszny w starej Francji, emigrował pod kierownictwem swego księdza i 
swego pana, i na brzegach rzeki Sw. Wawrzyńca odtwarzał jedyne dlań 
zrozumiałe społeczeństwo klerykalne i feudalne. W północnoamerykańskich 
koloniach francuskich nie było elementów demokracji i samorządu, i idee te 
wcisnęły się tam dużo później, pod koniec XVIII w., jako rezultat angielskiego 
podboju. Rząd króla francuskiego, który organizował i subsydiował zakładanie 
kolonii, trzymał je pod ścisłą kontrolą i każdego jej mieszkańca płci męskiej 
powoływał do przymusowej służby wojskowej. Nikt nie mógł wejść na 
terytorium kolonii bez pozwolenia króla Ludwika, a pozwolenia tego nie 
udzielano hugenotom.
532


Angielskie kolonie w Ameryce, rezultat ruchu dysydenckiego i sa-
mopomocowego, były dużo mniej uległe w stosunku do rządu swej metropolii 
niż kolonie Francji, Hiszpanii, a nawet Holandii. Angielskie kolonie powstawały 
nie dzięki aktom państwowym, lecz dzięki przedsiębiorczości kompanii 
udziałowych albo indywidualnych właścicieli. Ponieważ jednak stopniowo 
podporządkowywano je nadzorowi Korony, zwyczaje wewnętrznego 
samorządu kolonii trzeba było ustawicznie dostosowywać - nie bez tarć - do 
władzy królewskiego gubernatora. Była to „diarchia", która wywoływała wiele 
zatargów, ale ówczesne okoliczności czyniły ją niezbędną.
W praktyce pomimo istnienia urzędu gubernatora kolonie rządziły się same, 
jeśli chodzi o ich sprawy wewnętrzne. Laud zastanawiał się nad atakiem na 
autonomię religijną Nowej Anglii, i nie ulega wątpliwości, że gdyby despotyzm 
Karola I utrwalił się na dobre w macierzystym kraju, niezadługo wynikłby 
kryzys wskutek prób rozciągnięcia systemu samowładnych rządów poza 
ocean. Jednak wewnętrzne zaburzenia w ojczyźnie dały koloniom dwadzieścia 
lat na wypielęgnowanie u siebie ducha niezależności; Massachusetts pro-
wadziło wojnę oraz zakładało i anektowało nowe kolonie nie odwołując się do 
rządu metropolii. Wprawdzie zwycięski parlament w 1649 r. potwierdzając 
jedność imperium na bazie republikańskiej ogłosił nową doktrynę, że parlament 
angielski może uchwalać prawa dla kolonii i nimi rządzić, jednak Oliver jako 
protektor troskliwiej respektował wrażliwą niezależność Nowej Anglii, zaś 
Restauracja z powrotem postawiła kolonie w bezpośrednim związku raczej z 
Koroną niż z parlamentem.
W rzeczywistości Massachusetts bardzo wcześnie przyjęło postawę 
zbliżoną nieomal do niezależnej suwerenności. Doprowadziło to do długiego i 
zaciętego sporu, wypełniającego panowanie Karola II i Jakuba II. Osiągnął on 
swój punkt szczytowy w 1683 r., kiedy w momencie najsilniejszej reakcji 
torysowskiej w Anglii zniesiono przywilej Massachusetts, podobnie zresztą jak 
wiele angielskich miast pozbawiono wówczas w podobny sposób ich 
starodawnych swobód. W przypadku Massachusetts powody były poważne, 
jednak nie usprawiedliwiało to próby poddania kolonii rządom despotycznym. 
Rewolucja 1689 r. nastręczyła sposobność uregulowania tej sprawy, jak 
zresztą tylu innych ważnych problemów. Nadano nową kartę przywilejów i 
przywrócono samorząd (1691) pod warunkiem, że prawa polityczne będą się 
rozciągały nie tylko na „członków kościoła", ale na całą społeczność kolonii. 
„Dzięki Anglii", pisze Truslow Adams, „zadany został prawie ostateczny 
śmiertelny cios teokracji i położony fundament pod prawdziwy samorząd i 
tolerancję religijną".
Od samego początku zarysowało się prawdopodobieństwo, że Nowa 
Anglia pewnego dnia może oderwać się od swej macierzy. Możliwość
533



tego wzrosła, kiedy po Restauracji Karola II różnice społeczne i religijne 
między starym krajem a nową Anglią ustaliły się na dobre. W metropolii 
anglikanizm i arystokracja raz jeszcze ujarzmiły pu-rytanizm i demokrację, a 
rewolucja 1689 r. wprawdzie zmodyfikowała ten stan rzeczy, ale nie zdołała go 
obalić. Cromwellowi łatwo było pozostawać w dobrych stosunkach z 
Massachusetts, ale Wirginię i Barbados trzeba było siłą zmusić do 
posłuszeństwa wobec królo-bójczej republiki. Gdyby system religijny i 
społeczny zgodny z ideałami protektoratu utrwalił się w kraju macierzystym, 
nieporozumienia społeczne i intelektualne między starym krajem a Nową 
Anglią nie nabrałyby tak ostrego charakteru, jak to się stało w połowie XVIII 
w.
Za pierwszego władcę Anglii, który był świadomym imperialistą, można 
uważać Cromwella. Przed nim stosunek rządu do kolonizacji ograniczał się 
jedynie do zezwolenia na nią. Natomiast protektor dokonał zbrojnej aneksji 
Jamajki, zwiększając przez to znaczenie angielskich posiadłości w archipelagu 
Indii Zachodnich *. Zaanektował również francuską Akadię*, jednak po 
Restauracji Stuartów została ona zwrócona.
Pomimo zwrotu Akadii rządy za panowania Karola II, pod wpływem 
Clarendona i Shaftesbury'ego, były przepojone duchem polityki kolonialnej 
Cromwella. Interesowały się w rozsądny sposób sprawami Ameryki, mając 
głównie na widoku rozwój angielskiego handlu i wyszukiwanie rynków zbytu 
dla angielskich towarów. Książę Ru-pert i dwór popierali w zatoce Hudsona 
przedsięwzięcia angielskich handlarzy futer, którzy oskrzydlali od północy 
francuskich traperów w Kanadzie. Przede wszystkim zaś Anglia zdobyła od 
Holendrów i zaanektowała grupę tzw. „kolonii środkowych" (1664) leżących 
między Nową Anglią a Wirginią, przekształcając Nowy Amsterdam w Nowy 
Jork i tworząc w ten sposób nieprzerwaną linię wybrzeża pod flagą brytyjską 
od Maine aż do nowej kolonii, Karoliny. Za ową linią kolonii przybrzeżnych 
zostało zapoczątkowane osadnictwo ze wszystkich najosobliwsze: rząd Karola 
II, w momencie najsilniejszej tory-sowskiej reakcji w Anglii, pozwolił 
Williamowi Pennowi, kwakier-skiemu dworzaninowi i organizatorowi, założyć 
Pensylwanię (1681) jako schronienie w puszczy dla prześladowanych 
„Przyjaciół", gdzie sto-
1 W czasie wojen domowych od czasów Cromwella ,aż do bitwy pod Sedge-moor, a 
nawet później, posyłano wielkie grupy nieszczęsnych więźniów politycznych oraz 
jeńców wojennych, aby służyli plantatorom zachodnioindyjskim jako „służba 
zakontraktowana", praktycznie biorąc jako niewolnicy przez długie lata. Tym nędznym 
sposobem powiększała się tam ludność angielskiego pochodzenia.
* Akadia - dawniejsza nazwa obszaru Nowej Szkocji i przyległego wybrzeża w 
Kanadzie, stanowiącego ongiś kolonię francuską.
534


sowali oni z powodzeniem niezwykłą zasadę sprawiedliwego postępowania z 
czerwonoskórymi.
Aneks ja i dalsze zasiedlanie owych „kolonii środkowych" wysunęło na 
pierwsze miejsce w imperium brytyjskim dwie nowe zasady o ogromnej 
doniosłości: zjednoczenie pewnej liczby różnych ludów na równych prawach 
pod brytyjską flagą oraz tolerancję religijną dla wszystkich. Zasady te nie były 
wkładem Nowej Anglii. Rozwinęły się one na wielką skalę najprzód w 
zabranych Holandii „koloniach środkowych", gdzie Holendrzy szybko pogodzili 
się z losem dzięki szacunkowi, jaki okazywano ich zwyczajom, i dzięki korzy-
staniu z prawa do samorządu w stopniu, jakiego nigdy nie zaznali pod własną 
flagą. W kolonii Nowy Jork, w Pensylwanii, w Maryland i New Jersey stapiali 
się w jedno, na równych prawach do wolności, Anglicy, Holendrzy, Szwedzi, 
Niemcy, Francuzi i Szkoci z Ulsteru, a więc anglikanie i purytanie, kalwiniści i 
luteranie, katolicy, kwa-krzy i prezbiterianie. Tam właśnie, jako do atmosfery 
najbardziej sprzyjającej, napłynęły hugenockie ofiary wznowionych prześlado-
wań rzymskokatolickich w Europie Ludwika XIV, oraz katolicy i purytanie, 
którzy cierpieli wskutek anglikańskiej nietolerancji, istniejącej jedynie na 
Wyspach Brytyjskich.
Osiemnastowieczna Ameryka Północna, która ostatecznie zbuntowała się 
przeciwko Wielkiej Brytanii, powstała z połączenia trojakiego typu kolonii: 
Nowej Anglii, „kolonii środkowych" i arystokratycznego władającego 
niewolnikami Południa. Charakterystyczny duch nowoczesnej Ameryki, który 
w następstwie rozszerzył się od Atlantyku po Pacyfik, stanowił skojarzenie idei 
i zwyczajów demokratycznej osady i polegającego na sobie samym 
purytanizmu Nowej Anglii z zupełnym brakiem uprzedzeń religijnych i 
narodowych wśród narodów i wyznań, które po raz pierwszy zmieszały się z 
sobą w „koloniach środkowych".
Trzecim elementem, wspólnym dla wszystkich kolonii od Maine do 
Karoliny, był duch pogranicza. Granica w dziejach amerykańskich nie oznacza, 
jak w Europie, ustalonej linii, po której paradują wartownicy, lecz jest terminem 
oznaczającym tę część puszczy, do której najpóźniej przeniknął biały człowiek. 
Granica zawsze była ruchoma, ale mieszkaniec pogranicza zawsze był ten 
sam. W każdej odległości małej bądź wielkiej, od atlantyckiego wybrzeża, czy 
to w XVII w., czy też w dwóch następnych stuleciach pewne 
charakterystyczne cechy można było zawsze znaleźć wśród pionierów owego 
posuwania się na Zachód. Krzepkość, zaradność i odwaga; ubóstwo i nadzieja 
na szybką poprawę, demokratyczna równość i niechęć do jakiegokolwiek 
rygoru i autorytetu czy to politycznego, czy też intelektualnego; niedbała 
hojność i przemyślna samopomoc; prawo linczu i duch koleżeństwa; absolutna 
nieznajomość dalekiej Europy - wszystko
535


to stopiło się, by stworzyć znany typ postaci, często jaskrawo przeciwstawnej 
ustalonym i konserwatywnym zwyczajom ludności żyjącej wygodnie bliżej 
wybrzeża, w okręgach, które o jedno lub dwa pokolenia wcześniej same były 
pograniczem.
Jeśli arystokratyczna Brytania kiedykolwiek popadnie w poważny konflikt 
ze swymi koloniami, znajdzie może trochę sympatyków, przynajmniej wśród 
ustabilizowanych i zamożnych mieszkańców miast nadmorskich, którzy stawali 
się coraz bogatsi i z każdym nowym pokoleniem cokolwiek uleglejsi; ale 
znajdzie też nieubłaganych buntowników nie tylko w purytańskich farmerach w 
Nowej Anglii, ale również w demokratycznych ludziach pogranicza każdej 
kolonii, W tym elemencie tak często lekceważonym lub zapominanym przez 
najbardziej cywilizowane warstwy społeczeństwa - aż będzie już za późno.
W drugiej połowie XVII w. politycy i kupcy angielscy przywiązywali dużą 
wagę do amerykańskich kolonii. Nie przewidywali co prawda ich ogromnej 
ekspansji w przyszłości; nikomu nie śniło się ani przez chwilę, że ćwierć 
miliona mieszkańców kolonii przybrzeżnych z 1700 r. rozrośnie się kiedyś w 
państwo stumilionowe. Góry Appalachów ograniczały widzenie nie tylko 
brytyjskich mężów stanu, ale i samych Anglo-Amerykanów. Anglia szacowała 
wyspy „cukrowe" i kolonie na brzegu kontynentu mniej więcej jednakowo.
Posiadłości zamorskie ceniono, dlatego że spełniały dwojakie zadanie. Po 
pierwsze stanowiły one odpowiednie ujście dla ludzi energicznych, dla 
dysydentów, uciśnionych, dłużników, przestępców i bankrutów starej Anglii - 
sferę działalności, gdzie energia osobników, którzy byli zbyt dobrzy albo zbyt 
źli, by nie przyczyniać kłopotu w ojczyźnie, mogła się wyzwolić ku 
powszechnej korzyści, na razie nie istniała bowiem w Anglii paląca kwestia 
czysto ekonomicznego nadmiaru ludności. Po wtóre, kolonie ceniono wysoko 
jako rynki, gdzie można kupować surowce, a sprzedawać gotowe wyroby z 
wielkim zyskiem dla angielskiego przemysłu i handlu. „Stwierdzam wobec 
was", mówił Chatham, „wielkie znaczenie Ameryki; jest ona podwójnym 
rynkiem: rynkiem spożycia i rynkiem zaopatrzenia". Cromwell i Clarendon, 
Shaftesbury i Somers powiedzieliby to samo.
Polityka zewnętrzna Anglii coraz bardziej poddawała się względom 
handlowym. Nawet przywrócenie w 1660 r. wpływów dawnego porządku 
społecznego nie posunęło się tak daleko, by mogło ruch ten zahamować. 
Kierowanie handlem zagranicznym za pomocą przepisów rządowych 
wydawanych przez Whitehall lub Westminster - czego fragmentem były prawa 
nawigacyjne - pod pewnymi względami działało na korzyść kolonii lądowych; 
pod innymi poświęcało
536


537
ono ich interesy dla dobra kraju macierzystego albo wysp „cukrowych". 
Wobec tego mieszkańcy Nowej Anglii rzucili się na przemyt, niczym kaczki na 
wodę.
Pod koniec okresu Stuartów Anglia była największym krajem 
przemysłowym i handlowym świata, a Londyn prześcignął Amsterdam jako 
największe światowe emporium. Handel ze Wschodem, krajami 
śródziemnomorskimi i z amerykańskimi koloniami rozwijał się wspaniale; 
podstawę jego stanowiła sprzedaż angielskich towarów tekstylnych, które 
wielkimi oceanicznymi statkami nowej epoki można była transportować na 
drugą półkulę. Handel Anglii z Ameryką i innymi krajami obejmował głównie 
sprzedaż wyrobów angielskich manufaktur. Na tym właśnie polegała jej siła w 
porównaniu z poprzednikami w dziedzinie potęgi morskiej. Wenecja była tylko 
przewoźnikiem na europejskim krańcu - w obrocie handlowym między całą 
Europą i rynkami azjatyckimi. Hiszpania żyła z łupów, kontrybucji i kopalń 
cennych kruszców. Nawet Holandii brak było na jej małym terytorium 
dostatecznego zaplecza manufaktur i ludności.
Kiedy ostatecznie ataki Ludwika XIV zmusiły Holandię do poświęcenia 
całej swej energii i bogactwa na obronę ojczystego kraju (1668-1714) na lądzie, 
stopniowo dała się ona wyprzedzić Anglii w wyścigu o prymat handlowy. 
Pomimo rywalizacji na morzu w interesie Anglii leżało utrzymać niezależność 
holenderską i zapobiec temu, by hiszpańskie Niderlandy wpadły w ręce 
francuskie. Jeśli bowiem delta Renu stałaby się francuska, potęga morska i 
niepodległość Anglii nie mogłaby się długo utrzymać. Pod tym względem 
interesy angielskie i holenderskie były identyczne, czego nie dostrzegał ani Ka-
rol II, ani Jakub II, co jednak rozumiał naród angielski. Niemniej jednak Anglia 
wyciągała własną korzyść z faktu, że główni jej rywale w walce o supremację 
morską i handlową zaangażowali się w ciągu tego krytycznego okresu w 
ogromne wydatki wojskowe. Francja przez rozmyślny wybór i ambicję, 
Holandia wskutek nieodzownej konieczności związanej z samoobroną.
Jednocześnie w Anglii doby Restauracji i Układu Rewolucyjnego (r. 1689) 
klasy rządzące były zdecydowane wydawać na marynarkę tyle, ile będzie 
potrzeba, a na armię tak mało, jak tylko się da.


ROZDZIAŁ   VI
RESTAURACJA  I  PANOWANIE  KAROLA  II. 
POWSTANIE PARTII WIGÓW I  TORYSOW
Zasady rządzenia, wiążące się z imionami Cezara i Napoleona, nigdy nie 
były popularne w Anglii. Cromwell, jak wszyscy wielcy angielscy żołnierze, nie 
lubił rządzić rodakami za pomocą miecza, oni zaś nie lubili go za to, że jednak 
to czynił. W ostatnich latach szukał drogi powrotnej do rządu prawa, zwyczaju 
i parlamentu. Ale prawo, zwyczaj i parlament były na tej wyspie przez całe 
stulecia ciągłego rozwoju i przez odziedziczone skojarzenie wyobrażeń tak 
nierozdzielnie splecione z urzędem królewskim, że potrzeba było przywrócenia 
monarchii, jeżeli naród miał na nowo korzystać ze swoich starodawnych praw.
Gdyby żył Oliver, wydaje się prawdopodobne, iż podjąłby się najtrudniejszego 
zadania w swym życiu, to jest przywrócenia rządów konstytucyjnych przez 
odrodzenie monarchii w swojej osobie. Ale w osobie jego słabego syna, 
Ryszarda, było to wręcz niemożliwe. Rządy miecza (1659) stały się jeszcze 
bardziej niezamaskowane i nieznośne, kiedy przestała nim władać silna ręka, 
kiedy jeden pułk począł walczyć z drugim, a jeden generał powstawał przeciwko 
drugiemu, jak w najgorszych czasach Cesarstwa Rzymskiego. Aby zapobiec 
utrwalaniu się anarchii w kraju, nie było innej drogi, jak tylko przywołanie 
dziedzica dynastii Stuartów. Im prędzej i chętniej zrobi to parlament i dawna 
partia okrągłogłowych, tym większą wolnością obdarzy poddanych przywrócona 
władza monarsza.
Kierunek, jaki generał Monk nadał rozsądnym i patriotycznym elementom w 
armii, umożliwił swobodny wybór zgromadzenia parlamentarnego. Składało się 
ono z umiarkowanych okrągłogłowych spośród dawnego stronnictwa 
prezbiteriańskiego z silną domieszką kawalerów (1660). Przywołało ono do kraju 
Karola II z jego wygnania w Holandii. W tym ważnym i krytycznym dla 
konstytucji momencie nie król wezwał parlament, lecz parlament wezwał króla. I 
chociaż przywrócony kościół anglikański mógł głosić jako swój ulubiony
539



dogmat zasadę „boskiego prawa królów", chociaż prawnicy mogli utrzymywać 
na swój sposób, że Karol na wygnaniu był Karolem II od chwili, gdy głowa 
jego ojca spadła na szafot, niemniej było faktem notorycznym, że uchwałą 
dwóch izb i w wyniku powszechnych wyborów w jego osobie została po 
długiej przerwie wznowiona monarchia.
Raz jeszcze uznano, że autorytet króla i autorytet parlamentu są 
nierozłączne. Mogą ze sobą długo rywalizować, mogą przy okazji zostać 
wrogami, ale nigdy nie staną się znowu dwiema wzajemnie się wykluczającymi 
metodami rządzenia, jakimi zrobił je Strafford i królobójcy. Zarówno 
absolutyzm, jak i republikanizm umarły; nikt też odtąd z wyjątkiem Jakuba II 
nie zrobił poważnego wysiłku, aby je wskrzesić.
Tak więc „król znowu cieszył się swoim prawem". Można było 
rzeczywiście zaufać, że drugi Karol cieszy się z tego, co przypadnie mu w 
udziale, ale „jego prawo" nie było już teraz pełnym dziedzictwem władzy, jakie 
było udziałem jego przodków. Na pierwszej sesji Długiego Parlamentu (1640-
41) odarto Koronę z wielu jej klejnotów i nie odrobiono tego za Restauracji. 
Wielkie sądy prerogatywne ze swym konkurencyjnym systemem 
prawoznawstwa, opartym na prawach starożytnego Rzymu, nie zostały 
przywrócone do życia i nie stanowiły więcej jątrzącej rany dla zwolenników 
Common Law, ani broni władcy przeciw jego poddanym. Izba Gwiaździsta i 
Wysoka Komisja pozostały zniesione i nielegalne. Nie można już było nakładać 
podatków bez uchwały parlamentu. Dawni nieprzyjaciele Strafforda, „sir 
Edward Coke i jego Roczniki", Hampden i jego wątpliwości co do podatku 
okrętowego, zatriumfowali za Restauracji w nie mniejszym stopniu niż Laud i 
jego duchowni w komżach.
Z całej tej generacji zmarłych znakomitości tylko jeden działacz pozostał 
przy życiu, aby stać się budowniczym ustroju Restauracji: Edward Hyde, 
obecnie hrabia Clarendon i lord kanclerz, wierny sługa królewskiej rodziny 
podczas jej długiego wygnania. Jemu to zawdzięczali Stuartowie swój powrót z 
obcych krajów, ponieważ nawet tam na przekór królowej-matce i wojskowym 
zapewnił on utrzymanie pewnego kontaktu między Karolem a kościołem angli-
kańskim i konstytucyjnymi rojalistami. Teraz zaś, w pierwszych krytycznych 
miesiącach panowania, mądrość i umiarkowanie Clarendona w harmonii z 
przenikliwością i swobodną dobrotliwością króla obdarzyły kraj pokojem, 
powstrzymały wybuchy zemsty, i sprawiły, że dla wszystkich stronnictw stało 
się rzeczą korzystną żyć jako lojalni poddani przywróconej monarchii.
Clarendon, serdeczny przyjaciel Falklanda i sojusznik Hampdena w walce 
przeciw Straffordowi, ciągle jeszcze był człowiekiem 1640 roku. Podjął się 
sprowadzić z powrotem do tego roku - jako punktu
540


wyjścia - sprawy państwowe, jak gdyby od tego czasu nie upłynęły dwa 
najbardziej obfitujące w wydarzenia dziesięciolecia angielskich dziejów. A 
jednak działalność jego nie była całkiem pozbawiona sukcesów. Równowaga 
sił między królem i Gminami została w 1660 r. tak ustalona, jak ją określono na 
pierwszej sesji Długiego Parlamentu. Owa przywrócona równowaga 
konstytucyjna posłużyła lepiej niż wszystko inne do stworzenia dostatecznej 
przerwy na ochłonięcie i ponowny rozwój po burzach ery rewolucyjnej. Ale 
sama równowaga nie mogła zapewnić państwu, znajdującemu się w pełni 
żywotności i wzrostu, trwałej formy rządu, jak to przewidywali zarówno Pym, 
jak i Strafford. Działalność państwową, zwłaszcza zamorską, paraliżował 
podział władzy wykonawczej i ustawodawczej na dwie rywalizujące instytucje, 
z których żadna w razie sporu nie była uznanym zwierzchnikiem drugiej. 
Dopóki parlament nie kontrolował polityki zagranicznej, jak również finansów, 
dopóki ministrowie króla nie byli jednocześnie sługami Izby Gmin, dopóty rząd 
królewski traktowano podejrzliwie, odmawiano mu środków pieniężnych i 
krępowano go; a walka między Koroną a izbami musiała znów toczyć się dalej 
bez względu na to, czy parlament zwano parlamentem kawalerów, czy wigów.
W rzeczywistości Clarendon mało znalazł zadowolenia w obranej przez 
siebie roli pośrednika pomiędzy królem a izbami, gdyż obie strony burzyły się 
przeciwko granicom, jakie im postawił. Drugą jego troską było to, że nigdzie nie 
mógł znaleźć tej prawości i ducha publicznego, jaki cechował ludzi znanych mu 
w młodości. Charakter polityków angielskich, a w mniejszym stopniu charakter 
całej klasy ziemiańskiej szlachty uległ zwyrodnieniu pod niszczącym wpływem 
wojny, konfiskat i rewolucji. Politycy i poeci z jednym lub dwoma wzniosłymi 
wyjątkami nauczyli się zmieniać zasady i wierność niczym letnie i zimowe 
ubrania. Zaś młodzi rojalistyczni sąuires, którzy teraz butnie panoszyli się w 
kraju, źle byli przygotowani do roli, jaką mieli odgrywać. Niektórzy ten czas, 
który powinien był być ich latami szkolnymi, spędzali w mansardach nad Arno i 
Sekwaną pośród motłochu cudzoziemskich miast; a ci, którzy pozostali w An-
glii, wzrastali wśród stajennych w jakimś kącie ogołoconego dworu, po tym jak 
ich dobra poszły pod młotek. Niskie wybiegi dla zdobycia kawałka chleba 
stanowiły ich edukację i dyscyplinę, a nienawiść do purytańskich łupieżców 
zastępowała im religię.
Tak wychowana klasa wyższa z pewnością nie potrafiła oprzeć się pokusie 
cynizmu i rozwiązłego życia, ku czemu skłaniało widowisko supremacji i 
upadku purytanów. Różnica pomiędzy cnotą a hipokryzją rysowała się mgliście 
w oczach pokolenia, które śmiało się nad Hudibrasem. Karol II, sam będąc 
wytworem takich warunków, na swoim czarującym i nieczułym dworze 
otwierał szeroko
541


rozkoszną drogę dla świata mody. Staroświecka cnota Clarendona oddalała go 
oti jego władcy i od nowego pokolenia parlamentarzystów. Jego surowa 
prawość mogła wprawdzie, jak w wypadku Pitta i Peela, zdobyć zaufanie nie 
zepsutych warstw średnich, gdzie całe rodziny codziennie odmawiały wspólnie 
modlitwy i gdzie nie wyśmiewano się z cnoty. Ale jego powiązania polityczne i 
religijne nie pozwalały mu zostać ich przywódcą; był on ostatnim człowiekiem 
w królestwie, który ubiegałby się o głosy przy wyborach, toteż pozostawił 
takim libertynom, jak młody Buckingham, i sceptykom, jak Shaftesbury, pracę 
kierowania odradzającym się nonkonformizmem i organizowania ambicji 
politycznych świata kupieckiego.
Największą zasługą Clarendona i Karola, za którą należy się oby-dwum 
najwyższe uznanie, była ich stała odmowa wywarcia powszechnej zemsty na 
stronnictwie okrągłogłowych. Tylko w ten sposób król mógł dopełnić obietnic 
poczynionych w Holandii, które go w pokoju doprowadziły do ojczyzny, tylko 
dlatego można było odbudować tron jako instytucję narodową, uznaną przez 
wszystkie partie. Kawalerowie napiętnowali ustawę o „uwolnieniu od kary i 
zapomnieniu" (Act of Indemnity and Oblivion) jako „uwolnienie od kary wro-
gów króla, a zapomnienie dla królewskich przyjaciół" (1660). Rojaliści mieli 
nadzieję nasycić swą zemstę krwią ł majątkami konkurencyjnego stronnictwa; 
przeważnie jednak rozczarowali się i nigdy nie przebaczyli tego Clarendonowi.
Przeznaczono na kozłów ofiarnych dwunastu królobójców oraz Vane'a, 
najszlachetniejszego spośród mężów stanu rzeczypospolitej, który pozostał przy 
życiu, a śmierć ich uśmierzyła wołanie o krew, nigdy zresztą w Anglii nie 
trwające długo. Ale wołanie o ziemię było głośniejsze i dużo trwalsze. Ziemia 
wciąż stanowiła główny cel ambicji, główne źródło bogactwa, władzy i 
znaczenia społecznego. W tej sprawie Clarendon zastosował kompromis, który 
pozwolił ogółowi dawnych okrągłogłowych zaakceptować nowe rządy. Dobra 
kościelne i koronne oraz prywatne majątki magnatów spośród kawalerów, 
które zostały skonfiskowane i sprzedane przez rządy rebeliantów, uległy 
zwrotowi bez odszkodowania dla ich nabywców. Natomiast majątki sprzedane 
przez samych kawalerów w celu zapłacenia grzywien nałożonych na nich jako 
na „szkodników" pozostawiono w rękach nabywców. W ten sposób znaczna 
liczba „nowych ludzi" utrwaliła swą przynależność do angielskich sąuires, 
jedynie tanim kosztem uczestniczenia w przywróconych obrzędach 
anglikańskich. Liczni z tych prosperujących byłych okrągłogłowych stali się w 
nadchodzącej epoce lokalnymi przywódcami partii wigów *.
Przy takim załatwieniu sprawy wielu kawalerów nie zdołało od-
1 Zob. wyżej s. 506 i przypis.
542


zyskać dóbr, które w złym okresie zmuszeni byli sprzedać jako cenę swej 
lojalności; rozżaliło ich to przeciwko rządowi i nadal darzyli dawnych 
okrągłogłowych wszelkimi odcieniami nienawiści zarówno osobistej, jak 
politycznej. Te nastroje określiły politykę „parlamentu kawalerów", wybranego 
w szczytowym momencie reakcji w 1661 r. Większość nowych członków 
utworzyła partię - znaną później jako partia „torysów" *, która była bardziej 
anglikańska i szlachecka niż rojalistyczna; wydzielała Koronie bardzo skromny 
dochód z podatków, odrzucała z drwinami rady Karola i Clarendona, 
przekształciła korporacje miejskie raczej w interesie swego kościoła i partii niż 
dworu, i wprowadziła w życie drogą uchwały parlamentarnej bardziej okrutne 
prześladowanie purytańskich nonkonformistów, niż życzył tego sobie król, a 
nawet ów dzielny anglikanin, lord kanclerz.
W rzeczywistości tak zwany „kodeks Clarendona", obejmujący prawa 
przeciw dysydentom (1661-65), nie był wcale dziełem Clarendona, a tym mniej 
Karola, ale parlamentu i sąuires. Parlament obstając przy sroższych niż 
kiedykolwiek prześladowaniach religijnych na początku nowego okresu, kiedy 
potrzebna była nade wszystko religijna tolerancja, posiał ziarno, które miało 
wzejść w postaci intryg, klik i gwałtów, wstrząsających silnie późniejszymi latami 
panowania Karola. „Kodeks Clarendona" był zemstą kawalerów za ich długie 
cierpienia i utratę majątków. Pokrzywdzeni przez ustawę o amnestii znaleźli inne 
ujście dla swych uczuć. Podszepnął im to nie tyle fanatyzm religijny, ile 
namiętności polityczne i pamięć o osobistych krzywdach i stratach, z których 
wiele nie zostało jeszcze naprawionych.
Źródeł tego, co mieli teraz wycierpieć dysydenci, można się doszukać w 
grzywnach parlamentarnych, nakładanych na „szkodników" i w egzekucji 
Lauda oraz Karola I. Nie była to jedynie zemsta; „kodeks Clarendona" był 
również instrumentem politycznym skierowanym przeciwko odrodzeniu partii 
okrągłogłowych. Ustawa o jednolitości wiary (Act of Uniformity) z 1662 r. 
przywróciła Modlitewnik i pozbawiła stanowisk (bez odszkodowania) 2000 
duchownych, którzy nie chcieli wyrazić swej „nieudawanej zgody i 
przyzwolenia" na wszystko, co ta księga zawierała. Późniejsza o dwa lata 
ustawa o tajnych zgromadzeniach (Conventicle Act) przynosiła więzienia i 
deportacje tym, których schwytano na gorącym uczynku udziału w 
dysydenckich nabożeństwach. Ustawy te były wyrazem polityki
* Tory, 1. mn. tories (stąd Tory Party) - nazwa w języku Irlandzkim oznaczająca 
najpierw buntowników irlandzkich. Od około 1679 r. zaczęto ją stosować do 
zwolenników uznania następcą tronu księcia Yorku, późniejszego króla Jakuba II, który 
był katolikiem. Nazwa ta przyjęła się ł oznaczała odtąd jedną z dwóch partyj w 
angielskim systemie partyjno-parlamentarnym.
543


parlamentu, nie króla. Wyznanie Lauda zatriumfowało, ale nie dzięki władzy 
królewskiej ani też duchownej jurysdykcji i autorytetowi, które ongiś Laud 
usiłował przywrócić, lecz wskutek działalności parlamentu złożonego ze 
sąuires, a zarówno Laud, jak i Karol I raczej by umarli, niż uznali prawo 
parlamentu do orzekania w sprawach religii.
Układ religijny Restauracji nie był pomyślany w duchu kompromisu, jakim 
odznaczał się układ polityczny i społeczny. Jednak można przynajmniej zadać 
pytanie, czy mimo to nie doprowadził on do większej swobody religijnej, 
intelektualnej i politycznej, niż dałoby znaczniejsze rozszerzenie ram 
anglikańskiego kościoła państwowego (Established Church). Gdyby plan 
„włączenia" (do kościoła państwowego) Baxtera i umiarkowanych purytanów 
uzyskał powodzenie na nieudanej konferencji w Savoy Pałace w 1661 r., 
kwakrzy, baptyści i bardziej postępowe sekty, które musiałyby jednak pozostać 
poza obrębem oficjalnego kościoła, byłyby zbyt nieznaczne i izolowane, aby 
kiedykolwiek zrealizować swe pretensje do tolerancji dla nich samych. Stan 
rzeczy, który istotnie powstał, i zgodnie z którym kościół anglikański i rozmaite 
kościoły purytańskie kroczyły każdy z nich własnymi drogami, sprawił to, że 
tolerancja stała się wkrótce nieunikniona; poza tym prowadził on do różno-
rodności i rywalizacji poszczególnych zbiorowisk religijnych, tak 
charakterystycznych dla nowoczesnej Anglii i będących w zupełnym 
przeciwieństwie do średniowiecznych, tudorowskich i stuartowskich pojęć o 
kościele i państwie.
Wprawdzie sekty purytańskie wiele straciły przez wykluczenie ich z życia i 
kultury uniwersytetów oraz z naturalnego udziału we wpływach społecznych i 
władzy politycznej, jednak właśnie owa dyskwalifikacja i urazy zmusiły je do 
tego, by przez dwa stulecia usilnie walczyć o swobody i krytykować posunięcia 
rządu. Nasz dwupartyjny system w polityce dlatego rozwijał się pomyślnie tak 
długo i z taką żywotnością, że religia również opierała się na dwóch wielkich 
stronnictwach: uprzywilejowanych i nieuprzywilejowanych.
Jednak od czasu Restauracji do rewolucji 1689 r. naród był rozdarty i 
torturowany przez energiczne prześladowanie takiej ogromnej grupy ludzi, jak 
protestanccy dysydenci. Co prawda sąuires zarówno wigowie, jak i torysi, 
dostosowali się do obrzędu anglikańskiego, chociaż postawa tych dwóch partii 
w stosunku do kościoła była biegunowo przeciwstawna. Ale wiele osób z 
warstw średnich i niższych w owych dniach Baxtera, Bunyana i George'a 
Foxa wolało cierpieć ruinę i więzienie, niż zrezygnować z uczestniczenia w 
nabożeństwach, które parlament uznał za nielegalne. Warstwa kupiecka tak 
dotkliwie ucierpiała wskutek grzywien nakładanych na dysydentów, że w 
końcu mężowie stanu zaniepokoili się spustoszeniem
544


w angielskim przemyśle i handlu wyrządzanym przez prześladowania. Mniej ich 
obeszła poważna szkoda poniesiona przez oświatę z powodu ustawy „o pięciu 
milach"(1665) (Five Miles Act), która zabraniała duchów-nym i nauczycielom 
przebywać w promieniu pięciu mil od miast, jeśli nie złożą przysięgi, że „nigdy nie 
będą dążyć do żadnej zmiany w rządzeniu, czy to kościołem, czy państwem". 
Purytanizm był najsilniejszy w miastach i strata, jaką przez to poniosła jego 
kultura, nigdy nie została całkowicie wyrównana.
Dwadzieścia pięć lat - z przerwami - trwające surowe prześladowania 
uszczupliły szeregi dysydentów. Ale nawet podczas najsroż-szych cierpień 
wierni wyznawcy oczekiwali następnych wyborów w nadziei, że za 
pośrednictwem parlamentu przyniosą im ulgę. Z tej racji nie odbywał się 
ogólny exodus do Ameryki jak za czasów Lauda i Strafforda. Purytanie nadal 
pokładali wiarę w Izbę Gmin, chociaż dopóki zasiadał „parlament kawalerów" - 
a zasiadał lat siedemnaście - stanowił on główne źródło ich zmartwień.
Na dworze Karola II w Whitehall, gdzie zarówno katolicyzm, jak i 
sceptycyzm cieszył się większymi wpływami niż wśród parlamentarzystów w 
Westminsterze, dążenia do tolerancji znalazły swych obrońców. Król, będący w 
głębi serca katolikiem, pragnął katolików tolerować i popierać, wiedział jednak, 
że nie byłoby to bezpieczne, gdyby jednocześnie nie złagodził położenia 
purytanów. Ponadto ten wytrawny hedonista odczuwał mniejszą przyjemność niż 
ludzie cnotliwi w karaniu innych za ich przekonania. Przy niejednej okazji ustawy 
o prześladowaniu ulegały zawieszeniu na podstawie królew- skiej deklaracji „o 
pobłażaniu" (Declaration of Indulgence) (1662 i 1672). Te ciągłe machinacje 
z wykonywaniem praw były uznawane przez parlament za nielegalne i purytanie, 
którzy dzięki owym deklaracjom zyskiwali chwilowe wytchnienie, czuli się 
zażenowani dowiadując się, iż były to akty władzy arbitralnej i że dobrodziejstwa 
stąd wynikające dzielili razem z rzymskimi katolikami. Parlament był zdecydo-
wany utrzymać ważność przepisów karnych zarówno dla purytanów, jak i dla 
katolików. Był to ciekawy „trójstronny pojedynek" pomiędzy Rzymem, 
Canterbury i Genewą, między królem, parlamentem i nieszczęśliwymi 
poddanymi. Przechodził on różne fazy aż do rozstrzygającego kryzysu w latach 
1688-89.
W drugim dziesięcioleciu rządów Restauracji protestanckim dysydentom 
zaczęła świtać nadzieja polepszenia swego losu w kręgach, które bardziej im 
odpowiadały niż królewski przywilej. Mniejszość w obu izbach parlamentu, 
powiększająca się stale dzięki procesowi wyborów uzupełniających, w miarę 
jak wymierali starzy członkowie, dawała nadzieję wprowadzenia ustawowej 
ulgi dla „delikatnych sumień" i stawała w opozycji do kawalerów i do króla.

547


Owa partia wigów*, jak ostatecznie ją nazwano, miała poprzez swych 
szeregowych członków religijne powiązania z purytanizmem, a na wyższych 
szczeblach - z liberalizmem poglądów i racjonalizmem nowej epoki. Purytanin i 
racjonalista zbliżyli się do siebie na gruncie wspólnej opozycji przeciwko 
dominującym członkom kościoła anglikańskiego. Również i kaznodzieja 
baptystów ścigany przez szpiegów z jednego tajnego zebrania na drugie i 
wleczony z więzienia do więzienia przez rozwścieczonych sędziów pokoju, 
kiedy usłyszał, że przywódcy wigów zajęli się sprawą parlamentarnej tolerancji 
dla wszystkich protestantów, był zbyt tym uradowany, by wnikać, czy 
Algernon Sidney znajduje się w „stanie łaski", albo co Shaftesbury rozumie 
przez „religię wszystkich mądrych ludzi".
Towarzystwo Królewskie (Royal Society) oraz wielki ruch naukowy, który 
osiągnął swój zenit intelektualny w osobie sir Izaaka Newtona (ur. 1642, zm.1727) z 
kolegium Sw. Trójcy (Trinity College) w Cambridge, w niemowlęctwie swym cieszyły 
się opieką i patronatem Karola II i jego sceptycznych dworaków, posiadających 
przynajmniej cnotę ciekawości. Ruch naukowy i „latytudynaryjny" ** stworzyły powoli 
atmosferę korzystną dla teorii tolerancji religijnej, jaką głosił wi-gowski filozof, John 
Locke. Jednoczenie, w zakresie spraw oddalonych od polityki daje się zauważyć, że 
polowania na czarownice, które szalały w sposób przerażający w pierwszej połowie ery 
Stuartów, zaczęły słabnąć, skoro najprzód sędziowie, a następnie członkowie sądów 
przysięgłych poczęli odczuwać w tej sprawie poważne wątpliwości natury filozoficznej.
W łonie kościoła narodowego „latytudynarianizm" miał swoje stronnictwo, 
poważne raczej dzięki nauce i wymowie niż swej liczebności i dużo silniejsze w 
Londynie aniżeli na prowincji. Było to stronnictwo „kościoła niskiego" (Low 
Church), która to nazwa nie oznaczała wówczas ewangelizmu, lecz poglądy, 
które teraz nazwalibyśmy „szerokimi" lub „liberalnymi". Politycznie działacze 
Low Church, jak Stillingfleet, Tillotson i Burnet, byli rzecznikami tolerancji i 
przyjaciółmi protestanckich dysydentów. Podobnie nazwa „wysoki kościół" 
(High Church), nadawana większości kleru i jego gorliwym świeckim 
poplecznikom, nie oznaczała wtedy rytualistów;
* Whig, 1. mn. whigs (stąd Whig Party) - nazwa pochodzenia szkocko--
gaelickiego, oznaczała w XVII w. szkockich dysydentów. Od 1679 r. była wzgardliwie 
stosowana (jak początkowo nazwa Tory) do przeciwników objęcia następstwa tronu 
przez księcia Yorku, późniejszego króla Jakuba II. Odtąd wigowie stanowili jedną z 
dwóch zasadniczych partyj angielskich. Partia wigów przekształciła się w XIX wieku w 
„partię liberalną".
** Latitudinarianism - kierunek w kościele anglikańskim XVII w. podkreślający 
przywiązanie do jego zasad, lecz odnoszący się z szacunkiem do innych sekt i wyznań.
546


rozumiano przez nią silną niechęć do dysydentów i do rzymskich katolików, 
wiarę w zasadę niesprzeciwiania się królom i w ich boskie prawo dziedzictwa, 
kult króla Karola-męczennika, oraz - przynajmniej wśród duchowieństwa - 
poglądy stawiające wysoko autorytet kościoła w polityce i społeczeństwie. 
Chociaż doktor Johnson żył sto lat później, stanowi on jednak doskonały 
przykład umysłowości High Church w okresie między Restauracją a 
rewolucją francuską.
Jest to doprawdy godne uwagi, jak wiele z purytańskiej, a co najmniej 
głęboko protestanckiej myśli i praktyki przeżyło polityczny i kościelny upadek 
sekt purytańskich. Odmawianie wspólnych modlitw w rodzinie i czytanie Biblii 
stało się narodowym zwyczajem dla większości wierzących osób świeckich 
bez względu na to, czy byli to anglikanie, czy dysydenci. Purytańskie piętno 
odcisnęło się na charakterze Anglika, który nosił je przez następne dwa 
stulecia, pomimo że odrzucono purytański przymus i wygnano dysydentów ze 
sfer wykształconych. Przetrwała nawet purytańska niedziela. Pragnienie 
Jakuba I i Lauda, żeby Anglicy nadal, jak za dawnych czasów, w niedzielne 
popołudnie uprawiali gry sportowe, było obliczone - jak można przypuszczać - 
na aprobatę ze strony tego najbardziej atletycznego i „sportowego" ze 
wszystkich narodów. A jednak nawet za Restauracji, kiedy sama nazwa 
purytanina stanowiła już zarzut i obelgę, kiedy więzienia były przepełnione nie-
szkodliwymi kwakrami i baptystami, purytańska idea niedzieli, jako dnia 
przeznaczonego jedynie na odpoczynek i rozmyślania religijne, w dalszym ciągu 
utrzymała się u Anglików. Dobre i złe skutki owej samorzutnie przestrzeganej 
przez cały naród dyscypliny, polegającej na wstrzymaniu się co siódmy dzień 
od zorganizowanej rozrywki, jak również od pracy, czekają jeszcze na 
bezstronne zbadanie przez hi-storyka-socjologa.
Obniżenie wydatków publicznych było jednym z najpopularniejszych 
konsekwencji upadku systemu Cromwella. Parlament kawalerów zredukował 
dochody królewskie do kwot absurdalnie niskich, co krępowało wszystkie 
gałęzie administracji i wkrótce skusiło Karola do sprzedania kontroli nad swą 
polityką zagraniczną Ludwikowi XIV, królowi Francji. Ale niedostateczność 
środków finansowych była naturalnym rezultatem powrotu do „słusznej 
równowagi konstytucyjnej", którą Clarendon uważał za ostatni wyraz mądrości 
politycznej. Jak długo parlament nie kontrolował polityki i wydatków, tak długo 
nie zgadzał się na szerokie otwarcie publicznej sakiewki. Kiedy Gminy 
obstawały przy rewizji ksiąg rachunkowych króla (1666), aby wyśledzić, na co 
zostały wydane pieniądze uchwalone na wojnę morską z Ho-
547


landią, Clarendon i dworzanie byli zgorszeni takim wkroczeniem ciała 
prawodawczego w zakres działania władz wykonawczych. A jednak był to 
pierwszy krok na drodze owej parlamentarnej kontroli wydatków, która tylko i 
jedynie miała zapewnić rządowi królewskiemu obfite i stałe wpływy od 
płatników podatków, co w nowoczesnej epoce jest dla wielkiego narodu rzeczą 
pierwszorzędnej wagi.
Główne uderzenie w kierunku redukcji wydatków z wysokiego poziomu 
czasów Cromwella skierowano na armię, nie zaś na siły morskie. Jeden wielki 
wysiłek finansowy pozwolił spłacić „Armię Nowego Wzoru" i rozpuścić ją za 
Restauracji, czego można było dokonać już przed trzynastu laty, gdyby Długi 
Parlament słuchał dobrych rad. Armii tej nie zastąpiono jakąś inną 
poważniejszą siłą wojskową. Prócz wspaniałej rojalistycznej gwardii 
przybocznej króla, przeznaczonej do tego, by cwałować obok jego karocy i 
chronić go przed fanatykami i „ludźmi piątego królestwa" *, utrzymano tylko 
kilka pułków piechoty i to przeważnie w posiadłościach zagranicznych jak 
Tanger1. Najdawniejsze tradycje pułkowe armii brytyjskiej wywodzą się bądź 
od niewielu jednostek wojskowych Cromwella, które nadal utrzymywały się 
przy życiu, jak Coldstream Guards, bądź też od sławnych pułków w służbie 
holenderskiej, takich jak Buffs.
Parlament kawalerów, odzwierciedlający porywcze nastroje angielskich 
gentlemanów-ziemian, nienawidził i obawiał się samej nazwy „armia stała". 
Zdawali oni sobie doskonale sprawę, że legalni królowie dysponując taką siłą 
mogą robić im kawały z równą łatwością, co i samozwańczy protektorzy. 
Tylko król we własnej osobie, jak sądzili wszyscy dobrzy kawalerowie, ma 
prawo mianować dowódców wojskowych i wydawać rozkazy siłom zbrojnym. 
Domagać się takich uprawnień dla parlamentu znaczyło to samo, co być bun-
townikiem i okrągłogłowym, gdyż wielka wojna domowa wybuchła właśnie na 
tym tle. Z tych jednak lojalnych przesłanek wynikało, że należy utrzymywać 
bardzo małą armię, żeby nie kusić Jego Królewskiej Mości do samowolnego 
postępowania.
1 Tanger ł Bombaj otrzymano jako posag żony Karola II, księżniczki portugalskiej 
Katarzyny Braganza. W zamian za to Anglia pomogła Portugalii utrzymać odzyskaną 
niepodległość wobec chylącej się do upadku Hiszpanii; rozpoczęły się też stosunki 
handlowe i polityczne Anglii z Portugalią, które trwają już ponad dwa i pół stulecia.
* „Ludzie piątego królestwa" (Fifth Monarchy Men) - skrajnie purytańska sekta, 
istniejąca w okresie rzeczypospolitej. Jej członkowie opierali się na proroctwie Daniela, 
że na gruzach czterech królestw: Asyrii, Persji, Grecji i Rzymu wzniesie się królestwo 
Boże na ziemi, co Ludzie Piątego Królestwa interpretowali jako mający niebawem 
nastąpić powrót Chrystusa na ziemię. Sekta ta, nie ujęta w ścisłe ramy organizacyjne 
popadła w ostry spór z Cromwellem i naraziła się na represje, które spotęgowały się 
jeszcze za Restauracji. Na ten też okres przypada upadek tej grupy.
548


Jak bardzo uzasadniona była ta ostrożność, okazało się zbyt późno, kiedy 
pozwolono Jakubowi II utrzymać pod bronią 30-tysięczną armię. Dopiero w 
następstwie rewolucji przez niego wywołanej, parlament w praktyce zdobył 
pewność, że wojsko nie będzie używane przeciwko swobodom kraju. Dopiero 
wtedy, za panowania Wilhelma III i Anny, zaczął zmniejszać się strach przed 
stałą armią, najprzód wśród wigowskich mężów stanu, którzy całym sercem 
byli za wojną lądową z Ludwikiem XIV. Opinia torysowskiego sąuire ulegała 
powolniejszej ewolucji. Przez sto lat po bitwie pod Naseby widok maszerującej 
kompanii regularnego wojska przywodził mu na pamięć żołnierzy w 
czerwonych kurtach, którzy wyłamali drzwi do hallu jego dziadka, zniszczyli 
majątek, zabronili mu wyznawać jego religię i wreszcie ścięli jego króla. 
Jedyną siłą zbrojną, do której żywił zaufanie, była źle wyćwiczona milicja 
hrabstwa, gdzie dowodzili tacy jak on wiejscy sąuires.
Te wszystkie obawy i wspomnienia nie dotyczyły utrzymania marynarki. 
Za Restauracji zarówno dwór, jak i parlament uznały tradycje bojowe floty 
rzeczypospolitej, które umierający Blake przekazał potomności. Karol II i jego 
brat Jakub interesowali się osobiście i ze znawstwem sprawami floty, a 
admiralicja była dobrze obsługiwana przez takich ludzi, jak Pepys i jego 
protektorzy. Parlament kawalerów i partia torysów darzyły marynarkę 
specjalnymi względami.
Wkrótce wybuchła wojna morska z Holandią (1665-67), nawrót do zatargu 
między dwiema kupieckimi społecznościami, który rozpoczął się za 
rzeczypospolitej. Z obu stron prowadzono ją, jak poprzednio z tymi 
samymi wspaniałymi walorami bojowej sztuki żeglarskiej i na równie 
wielką skalę. I znowu większy kraj lepiej wyszedł na wojnie - 
traktatem w Bredzie Holandia odstąpiła Anglii Nowy Jork (1667)
Ale w czasie, gdy jeszcze trwały układy, flota holenderska pod dowództwem de 
Ruytera, pilotowana przez angielskich żeglarzy, wpłynęła na Tamizę i Medway i 
spaliła bądź zagarnęła nasze najpiękniejsze okręty wojenne (VI.1667) 
, stojące na kotwicy opodal Chatham. Ten godny 
pożałowania fakt nie wpłynął specjalnie na warunki traktatu, ale ponieważ nastąpił 
tuż po zarazie i pożarze Londynu, wywarł duży wpływ na wyobraźnię i politykę 
Anglików (1665). Dla londyńczyków huk dział nieprzyjacielskich na Tamizie był 
czymś zupełnie nowym (1666). Ludzie zaczęli „rozmyślać o Oliverze", którego zwłoki 
tak niedawno powiesili na szubienicy, „jakich to śmiałych dokonał czynów i jak 
sprawił, że się go bali wszyscy sąsiedni książęta". „Król - mówiono - myśli tylko o 
swoich rozkoszach i dziesięć razy więcej troszczy się i trudzi, aby pogodzić ze sobą 
lady Castlemaine z panią Stewart,
549




kiedy pokłóciły się, niż aby ocalić swe królestwo". Krążyły już pogłoski, że 
„rządzą nami papiści" w Whitehall. Wierzono również choć bez podstaw, że 
„papiści" spalili Londyn; kilka lat wcześniej pożar przypisywano by purytanom 
*. W tej zmienionej atmosferze zrodziły się groźniejsze partie opozycyjne i 
tendencje polityczne niż znane dotychczas w parlamencie kawalerów.
A jednak główną przyczyną klęski na Medway była niechęć Izby Gmin do 
uchwalenia dostatecznych funduszów dla rządu, którego nie mogła 
kontrolować, a zaczęła podejrzewać. Przez przymusową oszczędność okręty 
wycofano, a załogi rozpuszczono. Faktycznie przez tyle lat zalegano z żołdem 
brytyjskim marynarzom, że wielu z nich zdezerterowało do Holendrów, którzy 
swym żeglarzom płacili talarami, a nie „biletami skarbowymi" bez wartości 
rynkowej.




Zaraza, pożar, Medway, prześladowanie dysydentów i „puszenie się 
papistów na dworze" spowodowało zniecierpliwienie narodu i zapowiedź burzy 
(XI.1667). Na razie wobec tych oznak Karol postanowił „pozbyć się pilota". 
Istotnie wielką pokusą było zrobić kozła ofiarnego z Cla-rendona, ponieważ 
naród uważał, że on jest odpowiedzialny za wszelkie niepowodzenia; 
nienawidzili go nie opłaceni marynarze, prześladowani dysydenci, królewskie 
kochanki, o których względy się nie ubiegał, parlamentarzyści, których chętnie 
utrzymywał w granicach wyznaczonej im sfery działania, i cały świat 
młodzieńczych ambicji, któremu stał na drodze. W istocie, ze swymi 
staroświeckimi poglądami nie był już w stanie oddać Anglii wielkich usług. 
Jednak ludzie, wybrani na jego miejsce przez Karola, narazili króla i kraj na 
niebezpieczeństwa, których Clarendon byłby uniknął, ponieważ zdradzili 
interesy narodu na rzecz Francji, a niektórzy z nich spiskowali wraz ze swym 
władcą, chcąc zdradzić również protestancki kościół Anglii.
Kabała (Cabal) ** (1667-73) nie obejmowała ani jednego uczciwego 
anglika-nina i prawie żadnego prawdziwego patrioty. Clifford był gorliwym 
katolikiem, a Arlington bardziej katolikiem niż czymkolwiek innym; Lauderdale 
i Buckingham byli typami awanturników bez zasad, a Anthony Ashley Cooper 
hrabia Shaftesbury był tym człowiekiem,
* Dnia 2 sierpnia 1666 r. wybuchł w Londynie pożar, który trawił miasto przez 5 
dni. Owa katastrofa była poprzedzona w 1665 r. wybuchem zarazy w mieście, w czasie 
której zmarło około 75 000 osób.
** Kabała (Cabal) - formalnie „komitet dla spraw zagranicznych" w łonie Tajnej 
Rady za czasów Karola II, który stał się faktycznie rządem. Nazwę Cabal ukuto ze 
względu na jego dążenia do uprawiania tajnej polityki poza parlamentem i składała się 
ona z początkowych liter nazwisk członków tej grupy: Clifforda, Arlingtona, 
Buckinghama, Ashleya i Lauderdale'a.
550


którego przeznaczeniem było najprzód stworzyć partię wigów, a następnie 
dzięki szalonemu kierownictwu doprowadzić ją do upadku. Karol, uwolniony 
przez tych lekkomyślnych towarzyszy od kontroli Clarendona, będąc nareszcie 
panem samego siebie, przybrał osobliwy kierunek postępowania.
Kluczowym zdarzeniem nowego okresu w Europie były postępy 
francuskich sił zbrojnych i wpływów na całym kontynencie. Upadek potęgi 
hiszpańskiej i fiasko Niemiec i Włoch w wysiłkach stworzenia jednej groźnej 
potęgi wśród niezliczonych państw, na jakie dzieliły się ich rozległe terytoria, 
pozostawił otwartą drogę ambicjom Francji. Jej jedność i wewnętrzną 
organizację doprowadzili do doskonałości kardynałowie Richelieu i Mazarin, i 
pozostawili w spadku Ludwikowi XIV oraz świetnemu zastępowi żołnierzy i 
mężów stanu, którzy mu służyli w dniach jego młodości. W dziesięć lat po 
śmierci Crom-wella niebezpieczeństwo stało się widoczne dla całego świata. 
Państwa europejskie zarówno katolickie, jak protestanckie opanowała panika, 
ale ich nieudolność, egoizm oraz wzajemne zawiści nie dopuszczały do 
połączenia sił w celu samoobrony aż do chwili, kiedy pojawił się Wilhelm 
Orański i stanął na ich czele. Austria, zajęta obroną Wiednia przed Turkami, 
mogła tylko od czasu do czasu interesować się Zachodem. Hiszpania, 
dotknięta paraliżem całej swej niegdyś wspaniałej energii, chętnie pozostawiała 
obronę swych posiadłości w Niderlandach dawnym swoim wrogom, 
holenderskim rebeliantom.
Pośród bezsilnych monarchii i księstw feudalnej Europy, wyczerpanych 
moralnie i materialnie przez wojnę trzydziestoletnią, jedyna nadzieja oporu 
przeciw Francji wiązała się z małą republiką kupców, zawieszoną między 
morzem i piaszczystymi diunami - Holandią. Wzbogacona przez kolonie na 
Wschodzie, handel w skali światowej oraz przez otwarte drzwi dla uchodźców 
wszelkich narodów i wyznań, ta ojczyzna Grotiusa, Kartezjusza i Spinozy, 
Rem-brandta i Yermeera, przodowała światu w filozofii, nauce, finansach, 
malarstwie, ogrodnictwie, naukowej agronomii i w wielu innych sztukach i 
rzemiosłach, które wyzwalają i upiększają życie człowieka. Holandia 
rywalizowała z Francją co do wpływów w Europie i dotrzymywała jej kroku 
bez pompy otaczającej królów, arystokrację i prałatów. Jej pierwszy dostojnik, 
uwielbiany de Witt, miał w domu tylko jednego służącego i po ulicach chodził 
bez asysty.
Zniszczenie tej mieszczańskiej i kalwińskiej republiki nie mniej niż 
wytępienie hugenotów w samej Francji stanowiło istotną część planów 
Ludwika oraz francuskich jezuitów, inspiratorów jego ideałów i polityki. W 
owej polityce, mocno „gallikańskiej" i nacjonalistycznej z ducha, mało liczono 
się z życzeniami bardziej umiarkowanego włoskiego papiestwa, z którym 
zarówno francuscy jezuici, jak i francuski król mieli w rezultacie ostre zatargi.
551


W 1668 r. angielski dyplomata w Niderlandach, sir William Tempie, z 
wielką zręcznością doprowadził do trójprzymierza Anglii, Holandii i Szwecji w 
celu zahamowania francuskich postępów nad Renem i w hiszpańskich 
Niderlandach. Efekt był natychmiastowy. Ludwik musiał przystać na warunki 
traktatu akwizgrańskiego. Gdyby Anglia stale trzymała się tej szczęśliwej linii 
politycznej, mogłaby zaoszczędzić Europie całej epoki rozlewu krwi. Ale nasza 
służalczość wobec Francji w ciągu dwudziestu lat dzielących traktat Temple'a 
od rewolucji 1688 r. doprowadziła potęgę Ludwika na szczyt, z którego mogły 
ją zepchnąć jedynie długotrwałe wojny Wilhelma i Marl-borougha.
Na początku parlament i naród angielski był bardzo zadowolony z polityki 
Temple'a, dążącej do równowagi sił i popierania protestantyzmu w Europie. 
Jednak osobom, które potajemnie odnosiły się wrogo do takiego układu, łatwo 
było odwołać się publicznie do uczucia rywalizacji handlowej z Holandią, 
będącej przyczyną aż dwóch popularnych wojen. Kierowanie polityką 
zagraniczną zgodnie z ówczesną sytuacją konstytucyjną spoczywało w rękach 
króla. W środkowym okresie panowania Karola II jego skłonności rzymsko-
katolickie i despotyczne pobudzała naturalna irytacja z powodu parlamentu 
kawalerów, który udaremniał jego pragnienia i nie pozwalał napełniać jego 
skarbca. Czy nie mógłby on zamiast tego pójść na żołd Ludwika i do 
pogmatwanego ustroju państwowego Anglii wprowadzić coś z podziwianego, 
francusko-katolickiego systemu rządów? Sam Karol z krwi i wychowania był 
na pół Francuzem, a jego rodzina miała mało powodów, by kochać angielskie 
instytucje.
Nie dość na tym: w 1670 r. król Anglii popadł w rodzinny zatarg z 
Holandią. Oligarchiczna republika de Wittów wyłączyła jego siostrzeńca 1, 
Wilhelma Orańskiego, od piastowania ąuasi-monarchicz-


Karol I X Henrietta Maria
zm. 1649
Henrietta Maria 
córka Henryka IV 
króla Francji


 


Karol II 
zm. 
1685
Jakub II X 1. Anna Hyde, 
zm. 1701	(córka 
Clarendona) 
2. Maria ks. Modeny


Marła X Wilhelm II, zm. 1650 ks. 
Orański,
Wilhelm III X Maria II ur. 1650   
zm. 1702


Maria II X Wilhelm III 
córka Anny Hyde zm. 1694

1 Anna córka Anny Hyde, 
zm. 1714

Jakub stary Pretendent syn 
Marii ks. Modeny ur. 1688, 
zm. 1766

Karol Edward Młody 
Pretendent ur. 1720, 
zm. 1788
552


nego urzędu stadhoudera, który Wilhelm uważał za przynależny mu z urodzenia i 
który holenderska partia ludowa chciała w jego osobie przywrócić. Według traktatu 
w Duwrze (1670), zawartego między Karolem1 i Ludwikiem, Anglia razem z 
Francją miała napaść i podzielić republikę oraz jej posiadłości. Resztę zamierzano 
zostawić pod rządami Wilhelma Orańskiego, jako wasala Francji. Myśl, że młody 
książę może być przeciwny układowi tak korzystnemu dla jego próżności i wygody, 
nigdy nie przyszła do głowy tym cynikom, jak również to, że chłopak zaledwie 
dochodzący do pełnoletności znajdzie sposoby udaremnienia przygotowywanego 
ataku Francji i Anglii.
Taki był jawny traktat w Duwrze, na który Shaftesbury i protestanci z 
Kabały, ku swej wiecznej hańbie, wyrazili zgodę. Ale prócz tego istniał traktat 
tajny, nie znany im, ale podpisany przez katolickich członków Kabały, w 
którym Ludwik podejmował się dostarczyć Karolowi francuskich żołnierzy i 
pieniędzy, aby mu umożliwić deklarację, że jest rzymskim katolikiem, i pomóc 
w stopniowym podniesieniu współwyznawców do pozycji dominującej w 
Anglii.
Owe dwa traktaty stanowiły jeden plan ujarzmienia Europy i Anglii przez 
francuską monarchię katolicką. Ale finanse tego dobrze zapowiadającego się 
projektu zostały źle obliczone. Wojna z Holandią kosztowała Anglię dużo 
więcej, niż wynosiła pomoc Ludwika i bankructwo zmusiło Karola do 
ponownego poddania się kontroli parlamentarnej. Niewątpliwie Ludwik 
spodziewał się, że zanim angielscy sąuires odkryją, że zostali oszukani, jego 
dragoni będą już bezpłatnie kwaterowali w domach bogatych kalwinistów Hagi 
i Rotterdamu. I tak by się stało, gdyby nie usposobienie Holendrów, fizyczne 
ukształtowanie ich kraju, i zalety, jakie Wilhelm Orański po raz pierwszy 
ujawnił teraz przed światem.
Kiedy wielka armia francuska wkroczyła na bezbronne niemal terytorium 
Holandii, partia ludowa we wściekłości i rozpaczy chwyciła za broń, brutalnie 
zamordowała de Wittów, obaliła republikę i przywróciła stadhouderat w osobie 
Wilhelma (1672) - jednak nie jako wstęp do poddania się. Przeciwnie, przecięli oni 
wszystkie tamy pozwalając, by woda z uregulowanych rzek zalała niskie łąki, i za 
cenę poświęcenia swej zatopionej własności zmusili armie francuskie do 
zatrzymania się w miejscu. Jednoczenie marynarze ich pod So-lebay wyszli więcej 
niż z honorem w walce przeciwko połączonym flotom Anglii i Francji, a geniusz 
dyplomatyczny Wilhelma pozwolił mu zmontować w pośpiechu pierwszą z wielu 
jego europejskich koalicji skierowanych przeciw Ludwikowi.
Te niespodziewane wydarzenia dały sąuires z Westminsteru dwa lata 
czasu na zorientowanie się w sytuacji i obalenie całej polityki Kabały i jej pana. 
Parlament miał w ręku bicz na Karola, ponieważ wojna doprowadziła go do 
bankructwa. W 1673 r. był zmuszony
553


za cenę uzyskania subsydium przystać na ustawę o przysiędze (Test Act), 
która wykluczała katolików od urzędów koronnych, a przy tej okazji wyszedł 
na jaw alarmujący fakt, że Jakub, książę Yorku, następca tronu jest katolikiem 
(1674). Następnego roku parlament wycofał Anglię z wojny.
Parlament kawalerów wreszcie uświadomił sobie, że wojna ta, jeśli ją 
należycie rozumieć, nie jest kontynuacją starej walki między Anglią i Holandią 
o prymat na morzu, ale planem mającym na celu położenie kresu holenderskiej 
niepodległości, jako głównej przeszkodzie w podboju Europy przez Francuzów i 
jezuitów. Ponadto zniknięcie Holandii jako niezależnego państwa stanowiłoby 
groźbę dla morskiego bezpieczeństwa Anglii, gdyż delta Renu wpadłaby wów-
czas w ręce Francji 1. Na morzu Francja również była rywalem, i to 
potencjalnie groźniejszym od Holandii, i jeśli usadowiłaby się w Amsterdamie, 
rozprawiłaby się szybko z angielską supremacją morską. Na tym właśnie 
polegała walka w latach 1588, 1793 i 1914: Anglia nie mogła dopuścić, by 
Holandia i Belgia przeszły pod panowanie największej potęgi militarnej w 
Europie.
Na razie Holandia została uratowana, ale walka nie była jeszcze 
rozstrzygnięta. W ciągu następnych lat czterdziestu decydowała ona o polityce 
angielskiej i europejskiej. Po 1674 r. Ludwik nie mógł już liczyć na pomoc 
angielskiego oręża w ujarzmieniu Europy, ale dzięki „słusznej równowadze 
naszej konstytucji" zapewnił sobie neutralność Anglii aż do rewolucji 1688 r., 
wygrywając króla przeciw parlamentowi i odwrotnie, przekupując 
przywódców parlamentarnych oraz subsydiując króla. Czynnymi agentami tej 
polityki na tutejszym gruncie był ambasador Ludwika, Barillon, i francuska me-
tresa Karola, Luiza de Querouaille, księżna Portsmouth, o której nasi 
przodkowie mówili jako o „Madam Carwell".
Z wielkim trudem udało się Anglii wycofać z akcji, która przez zniszczenie 
Holandii miała powalić całą Europę pod stopy Francji. Politykę taką, obłędną z 
punktu widzenia interesów angielskich, można było wytłumaczyć tylko jako 
część dynastycznych i religijnych planów rodu Stuartów. Kiedy to zrozumiano, 
nastąpiła gwałtowna reakcja przeciw królowi, jego bratu i ich „papistowskim 
doradcom", która na cztery lata oddała władzę parlamentowi kawalerów w 
oparciu o zasady anglikańskie, narodowe i konstytucyjne. Karol mocno 
zatrwożony burzą, jaką wywołał, i zdecydowany „nie
1 Według traktatu z Duwru pewne wyspy Zelandii miały być przyłączone do 
brytyjskiej Korony; na dłuższą metę jednak nie dałoby się ich utrzymać wobec potęgi 
francuskiej, rozciągającej się od Brestu do Zuider Zee.
554


wybierać się więcej w podróż", porzucił swe rzymskokatolickie projekty i 
szukał zabezpieczenia w sojuszu z nastrojami anglikańskimi i torysowskimi. 
Taka była polityka, którą przez resztę życia prowadził z wytrawną energią i 
zręcznością.
Zmiana frontu ze strony Karola pociągnęła za sobą opuszczenie przez niego 
zdyskredytowanych ministrów Kabały, i poddanie się przywódcy parlamentu 
kawalerów, Thomasowi Osborne, hrabiemu Danby (1674-78). Danby, sąuire z 
hrabstwa Yorkshire szczerze dzielił polityczne i religijne przekonania swojej 
klasy. Chociaż żądny bogactw, tytułów i władzy oraz dążący do założenia 
wielkiego rodu, był jednak podobnie jak Clarendon, człowiekiem z zasadami, 
jakkolwiek w kierowaniu nawą państwową okazał się efektowniejszy i 
ruchliwszy. Opierał się na parlamencie bardziej niż Clarendon i był faktycznie 
pierwszym ministrem królewskim, który swą pozycję u tronu zawdzięczał 
życzliwości Izby Gmin. W dalszym ciągu zapewniał sobie większość w izbie 
przez systematyczne przekupywanie poszczególnych członków, co zaczęło się za 
Restauracji, a trwało nadal za czasów Walpole'a i Jerzego III. Wydatki, korupcja 
i machinacje w walkach wyborczych również się zwiększyły; w miarę wzrostu w 
państwie władzy parlamentu mandat i prawo głosu nabrały na rynku większej 
wartości. W dawniejszych czasach cnota patriotów nie była narażona na takie 
pokusy.
Danby'ego można nazwać założycielem partii torysów. Jednakże ten 
teoretyczny szermierz „niesprzeciwiania się" więcej niż ktokolwiek z wigów 
przyczynił się do przygotowania drogi dla rewolucji i panowania Wilhelma III. W 
ciągu czterech lat sprawowania władzy życzliwie popierał Holandię, a 
przeciwstawiał się Francji. Przygotował też wspaniałą, choć odległą przyszłość 
dla tego systemu sojuszu przez doprowadzenie do skutku małżeństwa Wilhelma 
Orańskiego z Marią, córką Jakuba i następczynią po swym ojcu tronu Anglii i 
Szkocji1 (1677). Jakubowi nie podobało się to małżeństwo, ale Karol, przekonany o 
konieczności przejednania narodu, poparł plan Danby'ego i ślub się odbył. 
Torysowski minister dostrzegał to, o czym jego partia później na krótko 
zapomniała, a mianowicie konieczność zabezpieczenia protestanckiego 
następstwa tronu, jeżeli miano utrzymać monarchię parlamentarną i kościół 
anglikański.
W okresie rządu Danby'ego partia torysowska bardziej niż przywódcy 
opozycji sprzyjała dynastii orańskiej i była bardziej wroga w stosunku do 
Francji. Wigowie obawiali się niezłomnych zasad mo-narchistycznych młodego 
stadhoudera i kiedy Danby próbował narzucić wojnę z Francją, nie chcieli 
widzieć wojska w ręku swych politycznych wrogów. Opinie te umacniały 
łapówki, jakie niektórzy z wigowskich członków brali z rąk ambasadora 
Ludwika XIV. Karol
1 Zob. wyżej przypis s. 552
555


i wigowie, stojący skądinąd na przeciwległych biegunach, byli skrycie 
przeciwni wojnie i wspólnymi siłami zdołali do niej nie dopuścić. Parlament 
kawalerów zasiadał przeszło piętnaście lat. Wybory powszechne wyłoniłyby z 
pewnością nową Izbę Gmin, przychylniejszą dla protestanckich dysydentów, 
ale jeszcze mniej sprzyjającą dworowi i katolikom. Toteż i Danby, i Karol, 
każdy dla swoich powodów, obawiali się rozwiązania parlamentu. Gdyby 
Danby miał już tyle rozsądku, ile go zdobył z czasem, zastanowiłby się nad tym, 
jak jego partia i istniejący parlament źle reprezentują kraj, i złagodził prawa o 
prześladowaniu. Ale on wolał związać się z Karolem i wspólnie unikać 
rozwiązania Izby tak długo, jak się dało, a cenny ten okres wykorzystał na 
zniszczenie politycznych i religijnych wrogów idei torysowskich za pomocą 
rządów silnej ręki. „Kodeks Cla-rendona" zaczęto stosować z nową energią i 
tylko przypadek przeszkodził Danby'emu przeprowadzić projekt ustawy „o 
niesprzeciwia-
   niu się", (1675) który przewidywał wykluczenie z parlamentu każdego, kto nie 
uznał torysowskiej zasady niesprzeciwiania się Koronie, jakiekolwiek byłyby 
prowokacje. W dwanaście lat później sam Danby dał swej partii przykład 
wyrzeczenia się tej idei stając w Yorkshire na czele rokoszu przeciwko 
królowi Jakubowi.
Chaos i gwałty charakteryzujące politykę brytyjską w ciągu dziesięciu lat 
przed rewolucją, były wynikiem okoliczności, że pozbawieni skrupułów 
przeciwnicy jednocześnie rozgrywali dwa odrębne zatargi: zatarg parlamentu z 
Koroną, obejmujący też kontrowersję protes-tancko-katolicką, oraz spór 
torysów z wigami, który zawierał w sobie zagadnienie walki między kościołem 
państwowym a dysydentami. Krzyżowanie się tych sporów i ich zmiany były 
zaskakujące. Wiosną 1678 r. Danby wciąż liczył na to, że stosując surowe 
rygory prawne zdoła pognębić dysydentów i wigów, zanim nadejdzie - dawno 
mające się już dokonać - rozwiązanie Izby Gmin, a jednocześnie utrzyma dwór 
i katolików w uległości wobec parlamentu. Była to polityka niebezpieczna i 
nieuczciwa, toteż pobudziła Shaf-tesbury'ego, aktualnego przywódcę 
wigowskiej opozycji, do desperackich posunięć.
        W takich okolicznościach „spisek papistów" (1678) sfingowany przez Ti-
tusa Oatesa podziałał jak zapałka przytknięta do prochu. Jego wymyślne 
kłamstwa zyskały chwilowo wiarę niemal u każdego i przekształciły parlament 
kawalerów w ostatnich miesiącach jego kadencji po prostu w zgromadzenie 
wigowskie. Albowiem wiarę w fałsze Oatesa potwierdziło ogłoszenie prawdy, 
która wprawiła wszystkich w zdumienie. Przejęto mianowicie i opublikowano 
korespondencję Cole-mana, działającego jako zaufany sekretarz księcia Yorku. 
Zawierała ona listy do spowiednika króla francuskiego, w których omawiano 
plany nawrócenia siłą Wielkiej Brytanii.
S56


„Czeka nas potężne dzieło", pisał Coleman, „ni mniej, ni więcej tylko 
nawrócenie trzech królestw i w ten sposób stłumienie zaraźliwej herezji, która 
panuje przez tyle czasu nad znaczną częścią tego północnego świata. Od 
śmierci królowej Marii nie było jeszcze takiej nadziei powodzenia, jak w 
naszych czasach, kiedy Bóg dał nam księcia pragnącego stać się twórcą i 
narzędziem tego chwalebnego dzieła... To, w czym największą pokładamy 
ufność po Opatrzności Wszechmocnego Boga i po przychylności księcia, 
mojego pana, to potężny umysł Jego Królewskiej Arcychrześcijańskiej Mości 
[Ludwika XIV]".
Jakie środki powinien był kraj zastosować, aby zapobiec obaleniu swej 
religii przez wstąpienie na tron chlebodawcy tego sekretarza? Wigowie 
proponowali całkowite wykluczenie Jakuba od tronu, nie zgadzając się, by miał 
być królem nawet nominalnie. Torysi wysuwali propozycję, by ograniczyć jego 
władzę. Przy panujących nastrojach gwałtów partyjnych i nietolerancji religijnej 
próba przeprowadzenia czy „wykluczenia", czy też „ograniczeń", 
prawdopodobnie doprowadziłaby do wojny domowej. Kraj mogła uratować w 
1679 r. tylko jedność wigowskich i torysowskich mężów stanu, gdyby odłożyli 
na bok wzajemne animozje i zawarli kompromis w sprawie swych 
konkurencyjnych roszczeń, jak to uczynili dziesięć lat później, kiedy przeszli 
twardą szkołę nieszczęść l.
Wigowie, którzy mieli pierwszy głos, zachowali się haniebnie. Zamiast 
starać się przetopić sprzyjający zapał chwili w jakiś układ narodowy, próbowali 
jedynie dolać oliwy do ognia i upiec na nim swoją partyjną pieczeń. Aż do 
śmierci ścigali niewinnych katolików wyzyskując „spisek" Oatesa nawet 
wtedy, gdy już wiarygodność dowodów zaczęła nastręczać poważne 
wątpliwości. Gwałty trzech kolejnych parlamentów wigowskich wobec ich 
torysowskich rywali (1679-81), a w nie mniejszym stopniu wobec dworu; 
systematyczne zastraszanie ludzi umiarkowanych przez motłoch londyński i 
przez „żwawych chłopców" Shaftesbury'ego; odmowa rozpatrzenia dla dobra 
pokoju jakiegokolwiek kompromisu z wyjątkiem całkowitego „wykluczenia"; 
wreszcie kokietowanie bękarta Monmoutha jako kandydata do tronu z 
pomijaniem praw Wilhelma i Marii, którzy nie zapowiadali się na marionetki 
wigów - wszystkie te zjawiska oraz przekonanie, że „znowu nadszedł rok 
1641" popchnęły masy ludzi o poglądach umiarkowanych pod wodzą bystrego i 
wymownego Halifaxa do skupienia się po stronie torysów i rojalistów. Ponadto 
torysi i dwór, współzawodniczący z sobą od 1661 r., połączyli się w jedno 
stronnictwo w obawie odrodzenia się okrągłogłowych.
1 Swift znacznie później tak pisał o torysowskim planie „ograniczeń": „Było to 
najmądrzejsze, ponieważ napotkałoby mniejszą opozycję i król by się na to zgodził; pod 
innymi względami wykluczenie byłoby lepsze".
557


Na gwałty wigów torysi odpowiedzieli wkrótce niemniej zgubnymi 
gwałtami. Danby może pokierowałby mądrzej założoną przez siebie partią, ale 
złośliwość wigów trzymała go w więzieniu, gdzie oczekiwał oskarżenia. Toteż 
choć rozważni oportuniści, jak Halifax, byli najmocniejszymi rzecznikami 
torysowskiej sprawy w parlamencie, partia nie przestrzegała wobec nich 
żadnej lojalności i nienawidziła ich umiaru. Ogół ziemiańskiej szlachty i 
duchownych kościoła państwowego stał się ultra-rojalistyczny, ścieląc się u 
stóp Karola, który w praktyce okazał się zdolnym przywódcą ich partii; jeszcze 
bardziej płaszczyli się jednak przed Jakubem: ten zaś cieszył się przez czas 
jakiś pocieszną popularnością w kościele, który zamierzał przecież obalić przy 
pierwszej sposobności.
Po rozwiązaniu trzeciego parlamentu wigowskiego w Oksfordzie w 1681 r. 
reakcja torysów miała pełne pole do swawoli. Prześladowanie protestanckich 
dysydentów, zawieszone podczas gwałtów wi-gowskich, wznowiono ze 
zdwojonym zapałem. Niektórzy spośród przywódców wigów, przekonawszy się, 
że konstytucyjnie są pobici, ukartowali powstanie, gdy tymczasem starzy 
żołnierze okrągłogło- wych planowali zaczaić się i zamordować króla i jego brata 
w Rye House (1683), kiedy ci będą wracali z wyścigów w Newmarket. Po 
wykryciu tych bezeceństw wściekłość i władza torysów doszły do szczytu. 
Wigów rozpędzono na cztery wiatry. Shaftesbury zmarł na wygnaniu w Holandii, 
Russell, Sidney i inni dali głowę na szafocie. Cynizm epoki ujawnił się w 
używaniu przeciwko wigowskim więźniom fałszywych świadków, o których i 
dwór, i torysi wiedzieli, że przez ich krzywoprzysięstwa katolicy tracili życie.
W ciągu ostatnich czterech lat panowania Karola parlament się  nie zbierał 
(1681-85). Na jakiś czas wypadł z ustroju politycznego, w którym przez szereg 
lat zajmował czołową pozycję. A kiedy Izba Gmin zebrała się znowu, nie była już 
przedstawicielką dawnych okręgów wyborczych albo jakiegoś swobodnego ciała 
wyborczego. Korporacje miejskie, a wśród nich i sam Londyn, zostały 
„przekształcone" tak, by wykluczyć wigów. Nikt z dynastii Tudorów nie wtrącał 
się nigdy w ten sposób w lokalne prawa wyborcze miast angielskich i jedynie 
pomoc partii torysów mogła umożliwić monarchii zadanie tak śmiertelnego ciosu 
lokalnym swobodom Anglii, jak „wyrzeczenie się przywilejów".
Już nie słyszało się więcej o projekcie „ograniczeń". Torysi, przejęci 
religijnym zapałem dla kościoła anglikańskiego walczącego przeciw 
dysydentom, zaniechali wszelkiej jego obrony przed Rzymem. Gotowi byli 
powitać z entuzjazmem wstąpienie na tron rzymskokatolickiego zelanta i 
uzyskanie przezeń władzy pod wieloma względami większej niż ta, jaką 
piastowała królowa Elżbieta. W swojej gorliwości wymierzonej przeciwko 
nielojalnym wigom głosili naj-
558


bardziej niewolnicze teorie niesprzeciwiania się królowi, nawet gdyby 
postępował jak Neron, teorie nieznane w dziejach Anglii; w rzeczywistości nie 
wierzyli w nie - ci szaleńcy głoszący je z gwałtownością, która w świetle 
późniejszych wypadków wydaje się wręcz absurdalna. W owych deklaracjach 
bezwarunkowego poddania się woli królewskiej specjalnie odznaczał się 
uniwersytet oksfordzki, a Jakub tak mało znał naturę ludzką, że i później 
jeszcze trzymał profesorów za słowo.
Dworem całkowicie zwycięskim i nie niepokojonym już przez Izbę Gmin 
rządziły teraz w dziedzinie polityki wyłącznie intrygi pałacowe, jak w okresie 
przed zwołaniem Długiego Parlamentu. W ostatnich latach panowania Karola 
II istniały na dworze dwa stronnictwa. Halifax i umiarkowani przeciwstawiali 
się „francuskim doradcom" i pragnęli, żeby Anglia popierała równowagę sił w 
Europie. Jednak następca tronu oraz doradcy, którzy związali się z jego 
wschodzącą gwiazdą, wypowiadali się wszyscy za Francją. Karol zaś, 
pozbawiony subsydiów ze strony parlamentu, uzależniony był od francuskiego 
złota. Wpływ Halifaxa słabnął. W tych właśnie latach Ludwik, posuwając się 
wciąż coraz dalej na nowe obszary nad Renem i w hiszpańskich Niderlandach, 
zdobył tę przewagę na kontynencie, którą później Anglia musiała mu wyrwać z 
rąk w ciągu dwudziestoletniej wojny.
Gwałtowność współzawodniczących z sobą stronnictw w Anglii szykowała 
niewolę dla Wielkiej Brytanii i całej Europy. A jednak ta źle skierowana 
energia narodu w ostatnich latach panowania Karola II dała początek dwóm 
wielkim partiom politycznym, których spoistość wewnętrzna i wzajemna 
rywalizacja zapewniły w następnych stuleciach powodzenie rządom 
parlamentarnym jako metodzie kierowania państwem brytyjskim i całym 
imperium. Poczynając od walki o „wykluczenie" datują się nie tylko nazwy 
wigów i to-rysów 1, ale i nowe udoskonalenie partyjnej organizacji i propagandy 
oraz specjalnie angielska umiejętność „przeprowadzania kampanii wyborczej" 
(electioneering). Kraj, który kiedyś gorzał do głębi walką wyborczą i 
parlamentarną, nie mógł zachować przez dłuższy czas spokoju pod rządem 
despotycznym. Shaftesbury i jego wrogowie wprowadzili zdumiewające 
zwyczaje wyborów „eatanswilskich" *
1 W zastosowaniu do angielskich partii politycznych stanowiły one pierwotnie 
nieprzyjazne przezwiska: Tory oznaczał katolickiego bandytę irlandzkiego, a Whig 
gorliwca ze szkockiego Covenant.
* Eatanswill - kryptonim „zgniłego miasteczka" opisanego w powieści K. 
Dickensa Klub Pickwicka.
559


wraz z całym ich hałasem, wydatkami, gniewami i wesołością - osobliwe i 
cenne dziedzictwo narodowe, ponieważ rozwijało ono zainteresowanie 
przebiegiem i wynikiem wyborów; bez tego zaś w niejednym kraju europejskim 
system parlamentarny za naszych czasów usychał i wegetował.
W tym samym okresie walki o „wykluczenie" wśród przywódców i 
podkomendnych rozwinęła się idea „lojalności partyjnej"; była to faktycznie 
jedyna lojalność, jaką uprawiali niektórzy czołowi politycy za panowania 
Jakuba, Wilhelma i Anny. Taka lojalność partyjna ma poważne strony ujemne, 
ale umożliwia istnienie silnego rządu parlamentarnego. Ostatecznie Ludwik 
XIV został pobity, a unia ze Szkocją przeprowadzona dzięki wzajemnemu 
zaufaniu między wi-gowską „juntą" a jej poplecznikami, zaś traktat pokojowy w 
Utrechcie uzyskano w nie mniej trudnych okolicznościach dzięki solidarności 
wśród torysów.
Więzią spajającą organizację wigów czy też torysów, tak że każda z nich 
pędziła nieprzerwany żywot bez mała przez dwa stulecia, nie była na ogół jakaś 
teoria albo zasada - gdyż teorie, a nawet zasady zmieniają się wraz ze zmianą 
okoliczności; były nią natomiast stałe rozbieżności religijne i społeczne, którym 
obie partie dawały wyraz polityczny. Partia wigów, założona przez 
Shaftesbury'ego, pozostawała jeszcze długi czas po reformie wyborczej z 1832 
r. partią nieuprzywilejowanych dysydentów oraz klas kupieckich i średnich pod 
wodzą odłamu wyższej arystokracji. Partia torysów czy to za dni Danby'ego, 
Pitta, czy Peela, była w gruncie rzeczy zawsze partią właścicieli ziemskich i 
kleru anglikańskiego oraz ich adherentów, choć często z silnymi sojusznikami 
spośród innych klas. Dopiero w drugiej połowie XIX w. zniesienie 
dyskryminacji dysydentów i kompletna przemiana hierarchii społecznej 
wskutek rewolucji przemysłowej doprowadziły do stopniowego przesunięcia 
układu partyjnego na nowe podstawy społeczne i zaniku różnic religijnych jako 
naczelnego motywu w polityce angielskiej.
Niewielu filozofów politycznych przepowiadałoby dobre wyniki systemowi 
partyjnemu albo rządom parlamentarnym w 1685 r. Obie partie w swej 
pierwszej, szalonej młodości, podkładały ogień pod własny dom. Ale surowa i 
natychmiastowa kara, jaka spadła najprzód na wigów, a za nowego panowania 
- na torysów, udzieliła im lekcji mądrości, a lekcja ta umożliwiła im w ciągu 
najbliższych lat ocalenie Brytanii i uratowanie Europy.
560



ROZDZIAŁ   VII
JAKUB II i REWOLUCJA ANGIELSKA 1685-1688. 
UKŁAD REWOLUCYJNY 1689 r.



W ostatnich latach panowania Karola II  (1681-85) rządy opierały się na 
ścisłym porozumieniu pomiędzy dworem z jednej strony a „wysokim 
kościołem" (High Church) i partią torysów - z drugiej. Wszystko, co 
zadecydowała Tajna Rada w Whitehall, było szybko i skwapliwie wykonywane 
przez prowincjonalnego sędziego pokoju w hrabstwie, a wychwalane z 
kazalnicy w parafialnym kościele. Zarówno dwór, jak skrajni torysi byli na 
równi zainteresowani w zniszczeniu i zmuszeniu do milczenia swych 
wspólnych przeciwników, wigów i dysydentów, oraz w uruchomieniu całej 
machiny prawa i jego wykonawców, sędziów pokoju, stronniczych sędziów 
zawodowych i specjalnie dobieranych sądów przysięgłych, dla kontrolowania 
najdrobniejszych nawet odruchów opozycji lub wolności słowa. Torysi znaleźli 
w teorii kościelnej niesprzeciwiania się Koronie sankcję religijną dla 
gwałtownych środków prawnych, stosowanych wobec wszelkich krytyków 
królewskiej polityki. Zapominając wiele, a mało przewidując, uważali oni, że 
zgodnie z odwieczną naturą rzeczy polityka królewska powinna utożsamiać się 
z ich własnymi życzeniami i interesami. Jednak owa „wieczność" ograniczała 
się do okresu życia Karola. Dopóki żył, nie wznawiano projektów katolickich, 
porzuconych przezeń w 1674 r. Wprawdzie wciąż pobierał on subsydia od 
Ludwika, jednak jedynie po to, aby móc obchodzić się bez parlamentu i utrzy-
mywać pokój z Francją, a nie podejmować jakieś konkretne działania dla 
sprawy katolickiej w kraju czy za granicą.
Dopiero na łożu śmierci pojednał się formalnie z kościołem, do którego 
zawsze w sercu swym należał (II.1685)
Jakub II zainaugurował swe panowanie od zwołania parlamentu. Było to 
zgromadzenie odpowiednio dobrane, w którym wielu członków zawdzięczało 
swoje mandaty przeistoczonym korporacjom miejskim, skąd wykluczono 
wszystkich wigów. Gdyby torysi i dwór szli ręka w rękę, nie mieliby nigdy 
powodu obawiać się powszechnych


561

 



wyborów. Już nigdy nie mógłby powstać wigowski parlament. A byłoby 
jedynie kwestią czasu, by „sprawa dysydentów" została zgnieciona na dobre 
przez „kodeks Clarendona", stosowany obecnie stale i już bez owych 
podważających go przerw „pobłażliwości" tak często w przeszłości 
wywoływanych przez nieporozumienia pomiędzy królem a Gminami.
Parlament z 1685 r. żywił uczucia bardziej rojalistyczne niż parlament 
kawalerów, istniała jednak jedna sprawa, w której nigdy by nie pomógł 
Jakubowi - podporządkowanie kościoła i kraju katolicyzmowi. Zatarg na tym 
tle między Jakubem a torysowską Izbą Gmin przyspieszyło wydarzenie, które 
chwilowo bardziej niż kiedykolwiek wzmocniło ich przyjaźń - bunt Monmoutha 
na zachodzie (VI-VII.1685).
Powstanie Monmoutha nie znalazło poparcia wśród wigowskiego gentry i 
wśród żywiołów umiarkowanych, które w trzy lata później stanowiły siłę 
rewolucji. Była to reakcja purytanów przeciwko prześladowaniu, jakie długo 
znosili, jednak nie w duchu nowoczesnej partii wigów, lecz w duchu starego 
stronnictwa okrągłogłowych. Ale o ile w czasach Cromwella okrągłogłowi 
mieli bardzo sprawne kierownictwo wyższych warstw, to teraz purytanizm był 
religią plebej-ską, ograniczoną nawet w Somerset do sklepikarzy z Taunton 
oraz yeomanów i robotników rolnych ze wsi. W kampanii, zakończonej pod 
Sedgemoor, z zadziwiającym poświęceniem oddawali oni swe życie nie z 
powodu feudalnej lojalności dla swych przywódców, jaka związała tyle plemion 
górskich ze sprawą jakobicką, lecz wskutek błędnego przekonania, że 
bezwartościowy Monmouth jest szermierzem ich wiary.
Odwet, wywierany na buntownikach najprzód przez Kirke'a i jego 
zdziczałych żołdaków z Tangeru *, a następnie przez sędziego Jef-freysa w 
jego obłędnej żądzy okrucieństwa, podsycały rozkazy królewskie. Była to 
pierwsza rzecz, która za nowego panowania zaniepokoiła torysów i przejęła ich 
głębokim niesmakiem. Powszechna zgroza, jaką wzbudzał widok długich 
szeregów szubienic wzdłuż gościńców w Wessex z wysmarowanymi smołą i 
wiszącymi na nich dysydentami, sprawiła, że po raz pierwszy zaczęto czuć 
odrazę do zaciekłego zwalczania się partii, które tak długo trapiło polityczne i 
religijne życie Anglii; i to stanowiło pierwszy, naturalny odruch w kierunku 
nowej ery, ery jedności i tolerancji.
Ostatecznie jednak powstanie Monmoutha sprowokowało Jakuba do 
wprowadzenia tyranii od nowa. Za radą Francuzów i jezuitów zaczął stosować 
szybsze metody nawrócenia kraju na katolicyzm, niż zdawał się mieć w planie 
w pierwszych miesiącach swego panowania. Miał teraz pretekst do trzymania 
pod bronią 30-tysięcznej
* Oficer królewski Percy Kirke służył w latach 1681-84 w Tangerze, skąd przywiódł 
swych żołnierzy do Anglii.
562


armii i stworzenia na Hounslow Heath * wielkiego obozu, utrzymującego w 
strachu stolicę. Błędnie rozumiane oparcie się na armii zachęcało go do 
lekceważenia torysowskiego parlamentu, urzędów prowincjonalnych i 
anglikańskiego kościoła. Wbrew prawom krajowym, które - jak uważał - mógł 
dowolnie zawieszać na podstawie królewskiej prerogatywy, szarże oficerskie 
w swoich pułkach obsadził dobrze urodzonymi katolikami, jakich tylko zdołał 
nakłonić do przyjęcia tak niebezpiecznej służby. Jednak liczba ich była 
niewystarczająca, a jeszcze trudniej przychodziło mu zapełnić swymi współ-
wyznawcami szeregi prostych żołnierzy, dopóki nie posłał statków do Irlandii 
po całe ładunki mówiącego celtyckim narzeczem chłopstwa. Angielscy 
żołnierze i cywile zgodnie uważali tych rekrutów za cudzoziemców i dzikusów, 
których utrzymanie w posłuchu i rozbrojonych nawet na ich własnej wyspie 
stanowi zadanie Anglosasa. Teraz zaś oni właśnie stać się mieli panami samej 
Anglii.
W chwili wybuchu rewolucji Jakub zdążył już zniszczyć w swej pięknej 
armii dyscyplinę i lojalność, ale nie udało mu się jeszcze przekształcić jej w siłę, 
której by można było użyć do wyplenienia religii protestanckiej. W 
rzeczywistości moment wybuchu rewolucji był tak przez jej przywódców 
wybrany, że uprzedził zakończenie tej trudnej militarnej ewolucji. Ale Jakub 
zdziałał dość dużo, aby utwierdzić na długie lata antypatię torysowskich squires 
do stałych armii, które widzieli używane dwukrotnie - raz przez Cromwella i 
raz przez Jakuba II - do ujarzmienia grentry i obalenia kościoła.
Upadek i egzekucja Monmoutha, która skierowała Jakuba na drogę 
wiodącą do jego ruiny, usunęła jednak również przeszkodę za szlaku, którym 
kroczył Wilhelm Orański. Posunęła ona o jeden stopień zjednoczenie 
wszystkich stronnictw angielskich pod jego przywództwem. Z torysami był w 
dobrych stosunkach od czasów rządu Danby'ego, ale połowę wigów uwiódł 
ignis jatuus Monmoutha. Usunięcie tego pretendenta spowodowało, że 
wszyscy angielscy wigowie i dysydenci ześrodkowali swe nadzieje na 
Wilhelmie i Marii. W 1687 r. ogromną większość Anglików jednoczyła 
nadzieja, że Jakub wkrótce umrze i jego córka Maria obejmie po nim tron, 
zanim będzie za późno.
Poważna część wyznawców kościoła rzymskokatolickiego w Anglii 
składała się z wiejskich sąuires, odsuniętych od urzędów, lecz nie 
wyłączonych ze społeczeństwa i żyjących w zupełnie znośnych sąsiedzkich 
stosunkach z torysami. Nie byli oni życzliwie nastrojeni do polityki prowadzonej 
przez Jakuba dzięki podszeptom stronnictwa francuskiego i jezuickiego i przy 
aplauzie angielskich pochlebców
* Hounslow Heath - otwarta przestrzeń o powierzchni około 1700 ha w pobliżu 
miejscowości Hounslow w hrabstwie Middlesex, na zachód od Londynu.
563



bez zasad, jak Jeffreys i Sunderland. Katoliccy sąuires znali swych ziomków 
dość dobrze, by wiedzieć, że nigdy nie uzyskają przewagi dla swego wyznania, 
chyba że przy pomocy obcych wojsk i wojny domowej, a druga wojna domowa 
mogłaby z całym prawdopodobieństwem skończyć się całkowitą klęską 
angielskich katolików, której w połowie dokonała już pierwsza. W tym 
przekonaniu podtrzymywał ich papież Innocenty XI, człowiek rozsądny i 
umiarkowany, zupełnie inny niż papieże, którzy wyklęli Elżbietę. Innocenty miał 
własne zatargi z Ludwikiem XIV i francuskimi jezuitami; obawiał się potęgi 
francuskiej we Włoszech i Europie, dlatego też z sympatią obserwował 
wyruszenie na morze i sukces protestanckiej krucjaty Wilhelma, ponieważ 
miała ona uwolnić Anglię od francuskiego wa-salstwa.
Papież i umiarkowani katolicy angielscy nie spodziewali się zdobyć w Anglii 
przewagi politycznej, lecz mieli nadzieję uzyskać tolerancję religijną, którą 
Wilhelm publicznie im obiecał - w miarę swych możliwości. Był on za 
tolerancją religijną zarówno z powodu swego usposobienia, jak ze względów 
politycznych i aktualnych okoliczności. Holandia na tej właśnie podstawie 
została z powodzeniem zjednoczona pod rządami jego wielkich przodków. Sam 
stał na czele ligi przeciwko Ludwikowi, która starała się związać Austrię, Hisz-
panię i rzymskiego papieża z Holandią i protestanckimi Niemcami. Wykazując 
trochę cierpliwości Jakub mógł był uzyskać od swego parlamentu legalną 
sankcję dla obrzędów katolickich, które zresztą w praktyce jawnie 
celebrowano. Jednak ani torysi, ani Wilhelm, nie byli skłonni wypełniać armii 
katolickimi oficerami, obsadzać katolikami sądownictwa i urzędów Tajnej 
Rady, a wreszcie beneficjów samego kościoła państwowego. A do tego 
właśnie zmierzała polityka prowadzona przez Jakuba w ciągu trzech lat przy 
coraz większym stosowaniu gwałtu i bezprawia i to bez żadnego wyraźnego 
celu poza chęcią przygotowania drogi do przymusowego nawrócenia Anglii.
W tym czasie (1685) sojusznik jego, Ludwik XIV, odwołał tolerancyjny 
edykt nantejski, z krańcowym okrucieństwem prześladował hugeno-tów 
francuskich, zabraniając im nawet udawać się na wygnanie, zmuszał torturami 
do uczęszczania na mszę; rozłączał rodziny, które traktował jak murzyńskich 
niewolników, wysyłając mężczyzn na galery, a kobiety i dzieci zmuszając 
chłostą i złym traktowaniem do przyjęcia wiary, której nienawidziły. Ze zgrozą 
rozpamiętuje się ten ogrom ludzkiej niedoli, wywołanej zupełnie bezcelowo. W 
ciągu wielu lat kilkuset tysiącom hugenotów udało się uciec, głównie do Anglii, 
Holandii i Prus. Znaczną ich część stanowili rzemieślnicy i kupcy o dużych 
wartościach, którzy przynieśli do swej przybranej ojczyzny tajemnice handlowe 
i nowe metody w przemyśle. Sympatie religijne sprawiły, że przybycia ich nie 
zakłócała zawiść zawodowa.


564
 


Przeniesienie się tylu uzdolnionych ludzi z Francji do Anglii było nie najmniej 
ważną przyczyną, dzięki której Brytania tak bardzo prześcignęła swą wielką 
sąsiadkę w przedsiębiorczości handlowej i przemysłowej. Wiele gałęzi 
przemysłu francuskiego upadło, a wiele dziedzin przemysłu angielskiego 
zawdzięcza swe powstanie większemu niż w Anglii okrucieństwu 
prześladowań religijnych we Francji.
Wpływ, jaki na poddanych Jakuba II wywarły owe wydarzenia po drugiej 
stronie Kanału oraz przybycie do nich tłumu niewinnych ofiar katolickiego 
fanatyzmu, da się porównać z wrażeniami wywołanymi w elżbietańskiej Anglii 
przez okrucieństwa Alby i rzeź św. Bartłomieja, oraz z efektem, jaki sprawiły 
rzezie wrześniowe i okrucieństwa Robespierre'a na współczesnych Foxa i 
Pitta. Odwołanie edyktu nantejskiego stworzyło umysłowe i emocjonalne 
podłoże dla rewolucji 1688 r. i długich wojen z Francją, które po niej nastąpiły. 
Doprowadziły one w Anglii do szczytu nienawiść do „papizmu", chociaż w tym 
wielkim podziale całej Europy na sprzymierzeńców i przeciwników Ludwika 
papież był po stronie narodu, który z lubością palił go in effigie.
Anglicy czerpali swe wyobrażenia o „papizmie" z obserwacji swych 
bliższych sąsiadów francuskich, jezuitów i księży, którzy z zapałem głosili hasło 
wytępienia nieszczęsnych hugenotów. Obawa, ażeby system ich w wyniku 
postępowania Jakuba nie rozszerzył się na Anglię, zabarwiła świeżą 
aktualnością Book of Martyrs * Foxe'a i opowieści o prześladowaniach za 
królowej Marii. Protestanci wszelkich odcieni, poczynając od arcybiskupa 
Sancrofta aż po Baxtera i Bunyana, zrozumieli konieczność zapomnienia 
dawnych sporów i stworzenia wspólnego frontu przeciw fanatycznej polityce 
króla oraz jego pretensjom do nieograniczonej władzy i nieliczenia się z 
obowiązującymi prawami Anglii. Ta duchowa unia wszystkich protestantów 
zrodziła przewagę anglikańskich członków „niskiego kościoła" oraz wigów z ich 
polityką tolerancji, natomiast torysowska doktryna „niesprzeciwiania się 
Koronie" postawiła ludzi, którzy nierozważnie ją przyjęli, przed koniecznością 
beznadziejnego wyboru między porzuceniem swych zasad politycznych albo 
przyglądaniem się z założonymi rękami zniszczeniu swojej religii przez 
„Nerona", który z ich abstrakcyjnych argumentów nagle zamienił się w żywe 
ciało.
Partia torysów została brutalnie wyparta nie tylko ze swych pozycji 
moralnych i intelektualnych, ale również z baz materialnych i politycznych. W 
1685 r. członkowie Tajnej Rady, wiejscy i miejscy sędziowie pokoju, naczelnicy 
hrabstw (Lords Lieutenant) i szeryfowie,
* Boofc of Martyrs (Księga Męczenników) została napisana przez protestanckiego 
duchownego Johna Foxe'a, który uciekł z Anglii za panowania królowej Marii i 
opublikował w 1554 r. swą książkę w Strasburgu. Rozszerzone •wydanie tego dzieła 
ukazało się w 1559 r. w Bazylei.
565


byli niemal bez wyjątku torysami i należeli do „wysokiego kościoła". Po 
upływie trzech lat, w przeddzień rewolucji, torysi i członkowie „wysokiego 
kościoła" zostali tak gruntownie usunięci ze stanowisk we władzach 
centralnych i lokalnych, jak gdyby sam Oliver przykładał do tego rękę. Jakub, 
wbrew obowiązującym prawom, usiłował zastąpić ich katolikami. Nie znalazł 
jednak dość współwyznawców chcących służyć tym nierozważnym planom. 
Toteż zaapelował do pro-testarickich dysydentów, ale niewielu z nich było 
skłonnych do rewanżu wobec prawowiernych anglikanów z „wysokiego 
kościoła" kosztem interesów protestanckich i z ujmą dla praw krajowych.
Korona i kościół licytowały się wzajemnie, by uzyskać poparcie 
nonkonformistów. Korona oferowała im tolerancję religijną i równość praw 
obywatelskich za pośrednictwem nielegalnych deklaracji o pobłażliwości, 
zawieszających krzywdzące ich ustawy. Kościół natomiast obiecywał 
tolerancję religijną zabezpieczoną przez ustawę, skoro tylko zbierze się wolny 
parlament. Nonkonformiści częściowo z tej racji, że tradycyjnie przekładali 
władzę parlamentarną nad królewską, częściowo zaś z obawy przed 
despotyzmem katolickim na wzór francuski, przyjęli mniej olśniewającą, ale też 
dużo mniej niebezpieczną ofertę wysuniętą przez kościół.
Teraz król otwarcie zaatakował posiadłości i majątki anglikańskiego kleru. 
Wbrew prawu wznowiono Trybunał Wysokiej Komisji, jako królewskie 
narzędzie do prześladowania kościoła. Compton, biskup Londynu, został 
zawieszony za odmowę uciszenia protestanckich polemistów. Pewną liczbę 
beneficjów kościelnych obsadzono katolikami. Członków Kolegium Magdaleny 
w Oksfordzie bezprawnie po- zbawiono majątku, a ich wielkie kolegium 
przekształcono w rzymskokatolickie seminarium (1687). Ten akt tyranii wywarł 
wielkie wrażenie w Oksfordzie i na wszystkich, którzy stamtąd czerpali swe 
przekonania. Przeistoczył on ów ośrodek, stanowiący cytadelę „niesprzeciwia-
nia się" i „boskiego prawa", w zbuntowane miasto, wywieszające na High Street 
sztandary orańskie, w ciągu tej najbardziej w dzie-jach angielskich brzemiennej 
w wypadki zimy (1688-89).
Wreszcie polecono całemu duchowieństwu odczytać z ambon parafialnych 
królewską deklarację o pobłażliwości, zawieszającą prawa przeciwko katolikom i 
dysydentom i dopuszczającą ich do stanowisk cywilnych i wojskowych. 
Ponieważ wszyscy wiedzieli, że kler uważał deklarację za nielegalną, więc 
rozkaz jej odczytania miał na celu jego upokorzenie; jeśliby jednak duchowni nie 
postąpili zgodnie, Wysoka Komisja pozbawiłaby stanowisk tych, którzy odmówili 
posłuszeństwa. Siedmiu biskupów z Sancroftem, arcybiskupem kantuaryj-skim, 
na czele zwróciło się do króla z petycją skierowaną przeciw  temu rozkazowi 
(30.VI.1688). W odpowiedzi postawił ich w stan oskarżenia za  ogłoszenie 
buntowniczego paszkwilu. Proces siedmiu biskupów i unie-
566


winnienie ich przez sąd przysięgłych doprowadziło do wrzenia w całym 
narodzie i tejże nocy, podpisane przez siedmiu przywódców wi-gowskich i 
torysowskich, zostało wysłane zaproszenie do Wilhelma Orańskiego, którego 
agenci od pewnego czasu byli w bliskim kontakcie z różnymi przywódcami 
opinii publicznej w Anglii.
Narodziny księcia Walii (10.VI.1688), aczkolwiek jego wrogowie przez wiele  
lat niesłusznie kwestionowali tożsamość dziecka, były dla wszystkich ostrzeżeniem, 
że system Jakuba nie skończy się wraz z jego śmiercią, że nie protestantka Maria 
ani Anna, tylko ich nowy katolicki braciszek odziedziczy tron. Ten właśnie wzgląd 
skłonił ostatecznie większość torysów do rewizji ich teorii „niesprzeciwiania się". 
Człowiekiem, który kierował partią w czasie tej zmiany stanowiska, był jej 
założyciel, Danby, człowiek czynu i realista. On to właśnie wraz z zawieszonym 
biskupem Comptonem i z jeszcze jednym parem tory-sowskim oraz z czterema 
przywódcami wigów podpisał zaproszenie do księcia.
Niebezpieczeństwa i trudności przedsięwzięcia Wilhelma były olbrzymie; 
połowa ich wynikała ze spraw europejskich, druga połowa z angielskich, i tylko 
on jeden rozumiał, na czym wszystkie one polegają i jak można je 
przezwyciężyć licząc na rzadkie skojarzenie polityki i szczęścia. Wiedział, że 
jeśli nie zdoła ich pokonać, nie będzie już mógł długo walczyć z Ludwikiem w 
Europie, wobec czego postanowił zaryzykować. Potrzebował Anglii w tym 
samym stopniu, co Anglia -jego. Ta wzajemna zależność aż do jego śmierci 
uchodziła za obustronną miłość.
Największym bezpośrednim niebezpieczeństwem, które uniemożliwiłoby 
wyprawę Wilhelma, byłoby wystąpienie zbrojne armii francuskich przeciwko 
Holandii. Niebezpieczeństwo to usunął sam Jakub, który zraził do siebie Ludwika 
odrzucając publicznie jego poparcie w jedynym momencie swego panowania, 
kiedy mu ono naprawdę było potrzebne. Dzięki temu Wilhelm mógł użyć 
holenderskich sił morskich i lądowych dla przeprawienia do Torbay wojsk 
zaciągnie- tych wśród wszystkich protestanckich narodów Europy i dość licz- 
nych (5.XI.1688), by mogły ochronić go przed takim fiaskiem, jakie spotkało 
Monmoutha. Podobnie do Monka wypowiedział się on za wolnym parlamentem, 
do którego odsyłał wszystkie sporne kwestie. Armię Jakuba, rozbitą wewnętrznie 
na protestantów i katolików oraz Anglików i Irlandczyków w krytycznym 
momencie opuścił John Chur-chill, późniejszy Marlborough, i inni dowódcy, co 
wywołało takie zamieszanie, że Jakub nie odważył się zaryzykować bitwy. 
Wilhelm z wielu powodów pragnął uniknąć walki. Każdy dzień zwiększał jego siły. 
Ludność cywilna skupiała się pod jego sztandarami i wokół programu wolnego 
parlamentu. Na czele powstania na północy stanął sam Danby; drugi zaś wybitny 
przywódca torysów, Seymour, zwołał
567



do obozu Wilhelma ludzi z Wessex; jednocześnie wigowski hrabia Devonshire 
organizował Anglię środkową, a motłoch londyński powstał bez dowódcy.
Jednak nawet wtedy Jakub nie zostałby prawdopodobnie pozbawiony 
tronu, tak silnie tkwiło w torysach poczucie dziedziczonego prawa królów, 
gdyby nie uparł się uciec z kraju, wraz z żoną i synkiem i szukać schronienia 
na francuskim dworze (XII.1688).
W ciągu wielu następnych pokoleń przodkowie nasi mówili o rewolucji z 
1688-1689 r. jako o „chlubnej rewolucji" (Glorious Revo-lution). Chluba ta nie 
polegała na żadnym czynie zbrojnym, na żadnych znamienitych bohaterstwach 
ze strony Anglików ani na fakcie, że cały naród okazał się mocniejszy od 
jednego, bardzo niemądrego króla. Wstydzono się nawet, że trzeba było 
cudzoziemskiej floty i armii, jakkolwiek przyjaznej i mile witanej, ażeby 
umożliwić Anglikom odzyskania tych swobód, które zatracili w swych 
zapamiętałych walkach partyjnych. Prawdziwą „chlubę" rewolucji brytyjskiej 
stanowi to, że była ona bezkrwawa, że nie wywołała wojny domowej, że nie 
było żadnej rzezi i proskrypcji, a nade wszystko że osiągnięto zgodne 
porozumienie co do różnic religijnych i politycznych, które przez tyle czasu i tak 
gwałtownie rozdzielały ludzi i stronnictwa. Układ z 1689 r. wytrzymał próbę 
czasu. Prowadził on nie tylko do nowej i szerzej rozumianej wolności, dotąd nie 
znanej w Brytanii, ale też do wznowionej energii i sprawności w polityce 
państwowej i w rządach imperium. Długotrwała i osłabiająca rywalizacja 
między Koroną i parlamentem ustąpiła miejsca współpracy tych dwóch władz, 
przy czym parlament stał się czynnikiem kierującym. Ze słabości zewnętrznej, 
jaka cechowała Anglię w XVII w., poprzez kolejne epoki Marlborougha, 
Walpole'a i Chathama kraj wzniósł się do uznanego przodownictwa w świecie 
w dziedzinie sił zbrojnych, kolonii i handlu, w wolności politycznej i religijnej 
oraz w żywotności intelektualnej.
Ludzie 1689 r. bohaterami nie byli. Nawet niewielu wśród nich było 
naprawdę uczciwych. Ale byli to ludzie bardzo roztropni i w tym 
najkrytyczniejszym momencie nauczeni gorzkim doświadczeniem postępowali 
tak, jak nawet najroztropniejsi nie zawsze postępują, to jest z rozsądkiem i 
umiarkowaniem. Poważne niebezpieczeństwo, w jakim znalazł się naród w 
pierwszych miesiącach 1689 r., kiedy Szkocja była podzielona, Irlandia 
stracona, a Francja stała pod bronią przeciwko nam, skłoniło wigów i torysów 
zebranych w Parlamencie Konwencyjnym (Convention Parliament) do 
zawarcia słynnego koro-
568


promisu między ich sprzecznymi zasadami i frakcjami, który nazywamy 
Układem Rewolucyjnym (Revolution Settlement). Stanowił on trwałą 
podstawę instytucji angielskich w kościele i w państwie niemal bez zmiany - aż 
do czasu reformy wyborczej 1832 r.
Torysi, którzy poprzedniej jesieni porzucili doktrynę „niesprze-ciwiania się", 
przekonali się w lutym, że muszą zrezygnować i z doktryny „boskiego prawa 
dziedzictwa"; zgodzili się więc, aby dokonać aktem parlamentu drobnej zmiany w 
porządku dziedziczenia tronu. Odtąd prawo królów angielskich do panowania było 
pochodzenia ludzkiego, chyba żeby uznać parlament za „boski". Aby unikać tej 
logicznej porażki, wielu torysów wolałoby regencję w imieniu Jakuba; a nawet 
Danby chciał, żeby córka Jakuba, Maria, panowała sama, z mężem w charakterze 
jedynie księcia-małżonka. Kiedy jednak przekonano się, że to porozumienie nie jest 
możliwe, poczucie narodowego niebezpieczeństwa skłoniło torysów do zgody na 
zmianę następstwa tronu na rzecz Marii i Wilhelma łącznie, przy czym wła- n dzę 
wykonawczą powierzono mężowi (II.1689).
W rzeczywistości wbrew teorii większość torysów odczuwała w praktyce 
tak silnie konieczność wykluczenia od tronu katolika, że w 1701 r. podjęli oni 
pod przewodem Harleya inicjatywę uchwalenia aktu ustalającego dziedziczenie 
tronu (Act of Settlement), który przekazywał następstwo tronu po Wilhelmie i 
Annie protestanckiemu domowi hanowerskiemu. Jedynie prawe skrzydło partii 
pozostało jako-bickie, a pewna liczba biskupów „wysokiego kościoła", wśród 
nich sam Sancroft, odmówiła złożenia przysięgi Wilhelmowi, stając się 
„nieprzysięgającymi" (non-jurors) i rezygnując dla zachowania sumienia z 
władzy i godności. Wyrzuty owych niewielu wiernych niepokoiły ich łatwiej 
przystosowujących się do warunków współbraci. Partia torysów była na ogół 
lojalna wobec Układu Rewolucyjnego, jednak czyniła to kosztem swej 
zwartości i wewnętrznej harmonii; w łonie jej odbywała się subtelna przemiana 
w kierunku nowoczesnych pojęć, i to w sposób boleśniejszy niż w partii wigów, 
doprowadzając w chwili śmierci królowej Anny do rozłamu i katastrofy 
torysów.
Skądinąd jednak siły torysowskie w kościele i państwie prócz władzy 
prześladowania swych rywali niewiele straciły wskutek rewolucji. Kościół 
pozostał anglikański i ostatnia próba rozszerzenia jego ram, aby „objąć" 
umiarkowanych dysydentów w 1689 r. spełzła na niczym. Ale Akt o Tolerancji 
z tego roku udzielił protestanckim nonkonformistom prawa do religijnych 
nabożeństw obwarowując je wieloma ograniczeniami, które dzisiaj brzmią 
dziwnie, lecz były niezbędne, aby doprowadzić do porozumienia w czasach, 
kiedy w oczach wielu tolerancji nie uważano za jakąś naczelną zasadę, tylko za 
konieczny kompromis zawarty z błędnymi poglądami.
569


Przedstawiciele katolicyzmu, stanowiący trzon stronnictwa jakobickiego, 
nie uzyskali dla swych zwolenników żadnych ulg prawnych, a nawet od czasu 
do czasu uchwalano przeciw nim nowe prawa. W praktyce jednak polityka 
Wilhelma w Anglii i duch czasu zapewniał im w znacznym stopniu wolność 
wyznania; haniebne przepisy karne zwykle nie były stosowane i częściowo 
odzyskały moc jedynie w czasie jakobickiego powstania. Nie wtrącano się 
prawie do nabożeństw odprawianych w domach prywatnych, a nawet wbrew 
przepisom wznoszono publiczne kaplice i księża często otwarcie pełnili swoje 
czynności. Również prawa przeciwko rosnącej rzeszy unitaria-nów milcząco 
wyszły z użycia. W sprzyjającej atmosferze nowego wieku duch Aktu o 
Tolerancji był stosowany dużo szerzej, niż to gwarantowała jego litera.
W istocie więc z pewnymi wyjątkami zwyciężyła wolność wyznania. 
Jednak sprawdzian religijnej prawomyślności utrzymał się w pełni aż do XIX 
w. Protestanci czy katolicy, którzy nie chcieli przyjąć komunii według 
obrzędów kościoła anglikańskiego, nie byli nadal dopuszczani do piastowania 
urzędów koronnych bądź municypalnych, drzwi parlamentu wciąż były 
zamknięte dla katolików, a podwoje uniwersytetów dla wszelkiego rodzaju 
dysydentów. Kościół państwowy przestał być korporacją prześladującą, ale w 
ciągu nadchodzącego okresu pozostał ciałem obdarzonym wyłącznymi przy-
wilejami politycznymi i wychowawczymi, czego wigowie w czasie długiego 
rozkwitu swej władzy za dwóch pierwszych Jerzych nigdy nie ośmielili się 
zmienić.
Tak więc podstawowe instytucje kościoła i państwa opierały się nadal na 
zasadach z lat 1660-61 i nie ulegały żadnym wigowskim przemianom. 
Zwycięstwo wigów w rewolucji polegało jedynie na zwycięstwie ich zasad - 
tolerancji religijnej i przeciwstawiania się władzy Korony - oraz na dążeniu do 
nowoczesności, „latytudyna-rianizmu" i parlamentaryzmu, które miał przyjąć 
cały świat, zawdzięczając to faktowi rewolucji angielskiej i tamie, jaką ona 
postawiła potędze i zasadom Ludwika XIV.
Również w 1689 r. nie uzyskali wigowie takiego monopolu na urzędy, jaki 
zdobyli przy wstąpieniu na tron dynastii hanowerskiej w 1715 r. Wilhelm nie 
był nigdy ich przywódcą, chociaż musieli go popierać bardziej niż torysi, gdyż 
straciliby jeszcze więcej w przypadku restauracji linii jakobickiej. Ale Wilhelm 
szukał jedynie ludzi, którzy by mu pomagali pokonać Ludwika; było mu 
absolutnie obojętne czy należeli oni do wigów, czy torysów. Kiedy zaś w 1690 
r. wigowie usiłowali przekreślić ducha rewolucyjnego kompromisu i pomścić 
swe dawne krzywdy partyjne na torysach, rozwiązał parlament i z 
powodzeniem odwołał się przeciwko nim do opinii publicznej.
570


Jego następczyni, Anna, wolała o wiele bardziej torysów niż wi-gów. W 
rzeczywistości przed wstąpieniem na tron Jerzego I jedyną przewagę, jaką 
mieli wigowie nad swymi rywalami, stanowił fakt, że byli bardziej jednomyślni 
w swym zapale do prowadzenia wojny lądowej z Ludwikiem XIV niż 
torysowscy sąuires, odczuwający tradycyjną niechęć do stałej armii i 
wysokich podatków gruntowych.
Jednak rewolucja dokonała czegoś więcej niż udanego rozjemstwa 
pomiędzy dwiema wielkimi partiami, których zażarte spory wróżyły ruinę 
państwa. Rozstrzygnęła ona sprawę równowagi między władzą parlamentarną 
i królewską na korzyść parlamentu i przez to dała Anglii władzę wykonawczą 
zharmonizowaną z suwerenną władzą ustawodawczą. Szczegóły owej 
harmonii wypracowano dopiero w ciągu lat poprzez rozwinięcie systemu 
gabinetu ministrów oraz urzędu premiera. Ale poczynając od 1689 r. żaden 
król, nawet Jerzy III w swej młodości, nie próbował rządzić bez parlamentu 
albo wbrew uchwałom Izby Gmin. Przekupywanie parlamentu - to była jedna 
sprawa, natomiast przeciwstawianie się mu było zupełnie czymś innym.
Nigdy też żaden król nie usiłował kiedykolwiek pominąć lokalnych swobód 
angielskich; faktycznie rząd centralny w XVIII w. stał się aż nadto ustępliwy 
w stosunku do sędziów pokoju i zbyt tolerancyjny wobec nadużyć 
uprzywilejowanych korporacji lub innych uprzywilejowanych grup. 
Zwycięstwo prawa nad władzą arbitralną stanowiło na ogół wielką korzyść dla 
ludzkości; jednak przez następne stulecia, a nawet dłużej, zwycięstwo prawa, 
jak i grup uprzywilejowanych wywoływało niezrozumiały podziw dla 
istniejącego stanu rzeczy w czasach Blackstone'a, Burke'go i Eldona, którzy 
powoływali się na wielką konserwatywną rewolucję jako na ostateczny 
wzorzec w sprawach ludzkich. Ponieważ Jakub II usiłował zniszczyć instytucje 
krajowe, przez długi czas nikt inny nie był w możności podjąć się próby ich 
reformy.
Sprawiedliwość i humanitaryzm, oderwane od wszelkich względów 
partyjnych, wiele zyskały przez znamienne obalenie Jakuba i Jeffrey-sa. 
Sędziowie nie mogli być więcej usuwani samodzielnie przez Koronę. Procesy 
prowadzono przyzwoicie i na ogół uczciwie. Okrutne chłosty i nadmierne 
grzywny nie były już zwykłą bronią polityki partyjnej. W 1695 r. pozwolono na 
likwidację cenzury prasy, a więc marzenie Miltona o „wolności druku bez 
zezwolenia" spełniło się w Anglii. Równowaga między potężnymi partiami 
wigów i torysów ochraniała krytykujących rząd, którzy przemawiali z jednego 
lub drugiego obozu. Zaprzestanie prześladowań dokonywanych na pod-
571


stawie „kodeksu Clarendona" położyło kres ciągłym i masowym cierpieniom, 
nienawiści i krzywdom. Po upływie tysiąca lat religia uwolniła się wreszcie od 
obowiązku stosowania okrucieństwa dla zasady, przyjmując jako założenie, że 
w niepoprawnej naturze człowieka istnieje potrzeba wyznawania różnych 
przekonań w sprawach filozoficznych. Na tym niewzruszonym fakcie 
nowoczesne państwo, podobnie jak średniowieczny kościół, na próżno łamało 
sobie zęby. Pośrednie konsekwencje owego zwycięstwa indywidualnego 
sumienia sięgały daleko i w różnych kierunkach, ale nie wszystko zdążyło się 
ujawnić jeszcze za życia owych wigów i torysów, którzy wypracowali tę 
dziwną łataninę kompromisu, nielogiczności i zdrowego rozsądku politycznego - 
Akt o Tolerancji z 1689 r.1
1 Dalsze uwagi o działaniu Układu Rewolucyjnego w ciągu XVIII w. znajdują się w 
dalszych rozdziałach, jak np. ks. V, rozdz. I.


ROZDZIAŁ VIII
SZKOCJA I IRLANDIA OD RESTAURACJI DO 
KRÓLOWEJ ANNY. DWA UKŁADY



Kampanie Cromwella utrwaliły rządy angielskie zarówno w Szkocji, jak i 
Irlandii, a powrót Karola II nie naruszył jedności władzy politycznej nad 
Wyspami Brytyjskimi. Od 1660 r. do 1690 r. sprawy irlandzkie i szkockie nadal 
rozwijały się w zależności od kolejnych przemian rewolucyjnych w Anglii.
W ciągu panowania Karola II Szkocją rządziła z Edynburga jej własna 
Tajna Rada, ponieważ jednak ciało to słuchało poleceń z Whitehall i nie było 
kontrolowane przez szkocki parlament ani przez zgromadzenie kościelne, nie 
nastąpiło przywrócenie prawdziwej niepodległości, prócz - w niekorzystnej 
postaci - utraty wolnego handlu z Anglią i jej koloniami. Parlament całkowicie 
ulegał Tajnej Radzie i nie usiłował upominać się o liczne krzywdy narodu 
(1660-85).
Tajna Rada, rządząca Szkocją za dni Middletona, Rothesa i Lau-derdale'a, 
działała w oparciu o wpływy kawalerów lub za ich cichą zgodą. Szkoccy 
kawalerowie ze swymi tradycjami Montrose'a reprezentowali połączenie uczuć 
arystokratycznych z rojalistycznymi po całych stuleciach antagonizmu; 
reprezentowali również tendencje mniej fanatycznych kół świeckich, które 
chciały zapobiec, by dawna tyrania Kirku, obalona przez Cromwella, powstała 
na nowo na zgliszczach jego potęgi. Wielu wolało tyranię Rady Królewskiej od 
tyranii kleru i starszyzny. Dopóki parlament nie posiadał ani władzy, ani własnej 
polityki, innego wyboru zdaje się nie było. Siła stronnictwa kawalerów opierała 
się na arystokracji. Dawniejszy sojusz ogółu arystokracji z prezbiterianami nie 
był trwały ani ciągły i był przyjmowany bez entuzjazmu. Jako czynnik 
historyczny przestał on odgrywać już jakąś rolę, z wyjątkiem faktu stałego 
związania się potężnego rodu Argyll ze sprawą, za którą się opowiedział. Poza 
tym główną ostoją Kirku nadal pozostawali lairds.
W utrzymaniu zwierzchnictwa państwa nad kościołem Tajna Rada miała za 
sobą faktyczne poparcie poważnego odłamu opinii. Wpraw-
573


dzie nie narzucono z powrotem Modlitewnika Lauda, ale odrzucono Covenant i 
przywrócono episkopalizm. Duchowni mieli być mianowani przez kolatorów, a 
nie przez demokratyczny wybór społeczności religijnej parafii. Program ten, 
uznawany przez większą część wschodniej Szkocji, mógłby być też przyjęty za 
cichą, acz niechętną zgodą, nawet na południowym zachodzie, gdyby Rada 
postępowała ze zwykłą ostrożnością i ludzkością. Ale pijacy rządzący Szkocją w 
pierwszych latach po Restauracji posunęli się za daleko, narzucając klerowi 
prezbiteriańskiemu przysięgi, których wielu duchownych nie chciało  złożyć 
(1662). Trzecia część pastorów parafialnych, głównie na południowym 
zachodzie, została pozbawiona kościołów i plebanii i zastąpiona przez 
„wikarych", którzy nie byli popularni wśród ludności, a utrzymywali się jedynie 
dzięki przymierzu z dragonami i silną ręką władzy.
Z tego stanu rzeczy zrodziła się praktyka „konwentykli", tajnych zgromadzeń 
religijnych, gdzie „wypędzeni pastorzy" wygłaszali kazania do wiernych. Ale o ile 
„konwentykle" angielskich nonkonformistów odbywały się w stodołach lub w 
izbach na piętrze, to szkoccy „sprzymierzeńcy Boga" urządzali je na odludnych 
górskich zboczach, w łożysku potoku albo w głębi brzozowego lasu rozstawiając 
dokoła warty, aby wypatrywały przez wrzosowisko zbliżanie się czerwonych 
dragonów. I podczas gdy w Anglii sędziowie pokoju stosowali legalnie, choć 
surowo „kodeks Clarendona", w Szkocji Tajna Rada oddawała oporne okręgi na 
łup żołdactwa lub na dziki rabunek górskim plemionom. Takie znęcanie się 
pobudzało do czynu .drzemiącego jeszcze w chłopie z nizin wojownika i 
zagończyka. W dwanaście lat po powstaniu w Pentland z 1666 r. nastąpiła dużo 
potężniejsza i sław- niejsza rebelia (1679), która zaczęła się od zamordowania 
arcybiskupa Shar-pa, wsławiła odparciem Claverhouse'a przez zbrojny 
„konwentykiel" pod Drumclog Moss, i zakończyła pod Bothwell Brig.
Okrucieństwo, z jakim rząd prowokował i tłumił te wybuchy fanatyzmu, 
wycisnęło głęboki ślad w pamięci i wyobraźni szkockiego ludu. W 
szczęśliwych dniach, które nadeszły później, opowiadania o „czasach zabijania" 
oraz groby i legendy o męczennikach, zastrzelonych w wielu odosobnionych 
miejscach, lub „rozgrzeszonych w Grassmarket", obdarzyły prezbiterianizm 
całej Szkocji hagiografią i cyklem romantycznych opowieści oraz zapewniły mu 
pozycję moralną jako szermierza narodowej i religijnej wolności. W 
rzeczywistości jednak owi męczennicy „boskiego przymierza" wcale nie 
zamierzali być szermierzami wolności, nie myśleli również odwoływać się do 
potomności, lecz do Boga żywego, uważając się za jedyne jego sługi w tym 
świecie skazanym na zatratę.
W czasie, gdy niespokojne i krwawe panowanie Karola II zbliżało się do 
kresu, naród szkocki bynajmniej nie był jednomyślny w podziwie dla fanatyków 
Covenant. Wprawdzie Tajna Rada i jej izba
574


tortur budziły odrazę we wszystkich przyzwoitych ludziach, ale na ogół wschód 
popierał rząd w braku jakiegokolwiek innego umiarkowanego kierownictwa, 
które by pociągało go na drogę opozycji, podczas gdy zachód znajdował się w 
stanie tłumionego buntu. Claver-house'owi i jego dragonom łatwo było trzymać 
w uległości kraj w ten sposób ze sobą skłócony, jak długo nie było rewolucji w 
Anglii. Dopiero Jakub VII (II) (1685-88) ze swą prokatolicką polityką w obu 
króle-stwach skierował swych poddanych na drogę jedności i wyzwolenia.
Rewolucja, jednoczesna w obu krajach, praktycznie przywróciła Szkocji 
niezależność od Anglii, z jakiej nie korzystała od czasów klęski pod Dunbar. 
Angielscy mężowie stanu zarówno torysi, jak wigowie, gotowi byli zezwolić 
Szkotom na załatwienie według uznania ich spraw kościelnych i innych pod 
tym jednak warunkiem, iż Szkocja pójdzie za przykładem Anglii, wybierając 
Wilhelma i Marię na swych suwerenów. Spór dynastyczny w Brytanii stał się 
w szkockich rękach dźwignią, za pomocą której najprzód za rewolucji, a później 
w Akcie Unii Szkocja narzuciła swoje własne warunki zarówno w sprawach 
duchowych, jak i materialnych.
Parlament konwencyjny w Edynburgu złożył z tronu Jakuba VII, wybrał 
Wilhelma i Marię na suwerenów (1689). W roku następnym ten-że parlament 
formalnie przywrócił prezbiterianizm, nie wznawiając jednak Covenant 
(1690). Koniecznym następstwem rewolucji był koniec autokratycznych 
rządów Tajnej Rady. Odtąd parlament w Edynburgu był niezależną siłą, z którą 
rząd musiał się liczyć. Nie był on już jedynie echem zgromadzenia kościelnego, 
jak w 1639 r., lub echem Tajnej Rady, jak w 1661 r. Prowadził własną 
politykę. Feudalny system wyborczy stworzył zeń bardzo kiepskie 
przedstawicielstwo kraju, reprezentował on jednak przynajmniej myśl kół 
świeckich, jednakowo niezależnych od kościoła i od króla, chociaż dla obu 
przyjaznych. Tak więc powoli zaczęła świtać dla Szkocji nowa era.
Pomimo to panowanie Wilhelma nie było spokojne na północ od rzeki 
Tweed, gdzie stronnictwo jakobickie miało dużo znaczniejsze siły niż w Anglii. 
Obejmowało ono większość arystokracji oraz poważną i wpływową grupę, 
specjalnie silną na wschodzie, która pozostała wierna obrzędom 
reprezentowanym przez świeżo usunięty kler episkopalny. Kościół episkopalny, 
usunięty w nowej Szkocji z ram państwowych i prawie nie tolerowany, musiał 
z natury rzeczy żywić bardziej projakobickie sympatie niż angielscy torysi, 
których kościół według Układu Rewolucyjnego pozostał nienaruszony i 
ogromnie uprzywilejowany. Nie dość na tym: na północ od granicy pogórza 
(Highland Linę) znaczna większość góralskich plemion należała do jakobitów 
z zawiści do dominującego klanu Campbellów i ich naczelnika, Argylla, 
prawdziwej głowy partii wigowskiej i prezbiteriań-skiej w całej Szkocji. Najazd 
górali na południe, zorganizowany przez
575


Claverhouse'a wedle wzoru Montrose'a, 
zahamowała jego śmierć w godzinie 
zwycięstwa pod Killiecrankie
(VII.1689). Zakończył się on parę tygodni później, kiedy góralskie plemiona zostały 
pobite pod Dunkeld przez oddane Covenant bataliony Cameronians *. Jednak 
górskie hale aż do 1746 r. nigdy nie były całkowicie podbite i zajęte. Okropna rzeź 
w Glencoe **(1692) przyczyniła się znacznie do wzrostu jakobickich sympatii i 
zdyskredytowania rządu. Pośród wszystkich tych niebezpieczeństw w samym 
parlamencie, jakkolwiek z konieczności lojalnym wobec Wilhelma jako ostatniej 
ucieczki przed Jakubem, toczyły się wewnętrzne rozgrywki partyjne z całą 
niekonsekwentną lekkomyślnością i egoizmem politycznych dyletantów, 
wychowywanych w despotyzmie, nie przyzwyczajonych do karności niezbędnej dla 
kierowania sprawami w wolnym społeczeństwie i nie wyćwiczonych w żadnej 
szkole publicznych cnót i mądrości.
Jednak rząd Wilhelma przetrwał jakoś w Szkocji, ponieważ mimo wszystko 
odznaczał się większą niż poprzednie tolerancją, a jego układ w sprawie 
stosunków między kościołem i państwem był w zgodzie z nowym duchem 
czasu. Chociaż przywrócono prezbiterianizm jako wyznanie narodowe, celem 
rządu było stopniowe zastępowanie elementów teologicznych w polityce 
pierwiastkiem świeckim. Zgromadzenie Kościelne znowu zbierało się 
swobodnie, ale aby omawiać i rozstrzygać własne sprawy, a nie dyktować 
politykę rządowi. Staromodni Cameronians, widząc wyraźnie, że kościołowi 
ich nie przywrócono dawnej władzy i chwały, odmawiali uznania króla, który 
wprawdzie w Holandii mógł być kalwinistą, ale w Anglii popierał hierarchię 
kościelną, a wszędzie zachowywał obojętność i był płytkim zwolennikiem 
tolerancji. Jednak masa ludności, znękanej prześladowaniem i rozlewem krwi, 
pogodziła się z nowym ustrojem1.
W końcu znaleziono właściwe rozwiązanie szkockich zagadnień 
kościelnych. Z tej racji Szkoci, choć przez dwieście lat nadal pozostawali 
narodem głęboko religijnym, mogli jednak zwrócić myśl ku problemom 
materialnym. W 1689 r. ich ubóstwo stało w jaskrawym przeciwieństwie do 
ich energii umysłowej i charakteru. Metody rolnicze nawet na bogatych 
glebach lothiańskich były średniowieczne. Z braku melioracji wiele najlepszych 
ziem leżało podmokłych
1 Uczyniono poważne ustępstwo na rzecz uczuć prezbiteriańskich przez zniesienie 
prywatnego kolatorstwa jako sposobu wyznaczania pastorów; w następnym stuleciu 
wznowiono kolatorstwo z różnymi daleko sięgającymi konsekwencjami.
* Cameronians - nazwa nadawana pod koniec XVII w. stronnikom Ri-charda 
Camerona, wpływowego kaznodziei, przywódcy skrajnego skrzydła Co-venantu.
** Glencoe - miejsce wymordowania 12 II 1692 r. w sposób podstępny i 
zdradziecki członków klanu Macdonald, niechętnego królowi Wilhelmowi. Zbrodnia 
dokonana została pod przywództwem oficera z klanu Campbellów.
576


i nie uprawianych, podczas gdy pług porał się z jałowymi górskimi zboczami. 
Wprawdzie zniknęły pierwotne bory, ale żadne nowoczesne plantacje, 
żywopłoty lub mury nie przerywały monotonii krajobrazu, gdzie hulał wiatr, w 
którego podmuchach nędzne owce i bydło trzęsło się z zimna. Żadne 
ulepszenia nie były tu możliwe, gdyż ziemię wydzierżawiano tylko na bardzo 
krótkie okresy i bez gwarancji dłuższej posiadania. Ani panowie, ani 
dzierżawcy nie mieli pieniędzy, żeby móc inwestować w ziemi, a arystokraci 
interesowali się swymi majątkami głównie jako terenami myśliwskimi. 
Mieszkano w chałupach z torfu albo niespajanego kamienia, często bez okien i 
komina, w których drzwi służyły do wpuszczania światła i do wentylacji. Na 
jednostajne, ale zdrowe i wystarczające pożywienie składały się piwo i 
owsianka, z wyjątkiem okresów, kiedy złe żniwa pociągały za sobą głód, jak to 
się działo w „drogich latach", raz po raz powracających za panowania króla 
Wilhelma. Niemal połowa powierzchni, stanowiącej nominalne Królestwo 
Szkocji, pozostawała pod plemiennymi rządami górskich naczelników, 
będących poza obrębem prawa i cywilizacji, jakie istniały na obszarach 
mówiących po angielsku.
Handel i przemysł rozwijał się wciąż na bardzo małą skalę. Glas-gow 
dotychczas jeszcze nie budowało samo okrętów. Edynburg był bezsprzecznie 
największym i najbogatszym miastem, ale nawet na pryncypalnej High Street 
szyby w oknach stanowiły rzadkość. W sumie mniej więcej milion Szkotów 
przebywał w ojczyźnie, a za morzem zaledwie kilka tysięcy przeważnie jako 
najemni żołnierze. Ludność ta, cierpiąca niedostatek, mająca niewiele praw 
politycznych i żyjąca w ustroju społecznym wciąż jeszcze raczej feudalnym, 
pomimo to była bardziej oczytana w Biblii, bardziej obznajmiona z ro-
zumowaniem teologicznym, i z pewnością posiadała nie mniejszą niezależność 
ducha niż zamożni farmerzy i kupcy parlamentarnej Anglii.
Gdyby Szkoci użyli kiedyś swych wyćwiczonych umysłów i energicznych 
charakterów na polepszenie swego życiowego losu, rezultaty mogłyby być 
zdumiewające.
Wielką przemianę krajobrazu i dobrobytu Szkocji, jaką miało przynieść 
następne stulecie - przemianę od Szkocji Fletchera z Sal-toun na Szkocję 
Roberta Burnsa i Waltera Scotta - należy zawdzięczać nowemu kierunkowi, w 
jakim zwróciła się energia wszystkich klas społecznych od właściciela 
ziemskiego aż do chłopa wyrobnika. Można zaobserwować dwie okoliczności 
poprzedzające i warunkujące ów postęp. Najprzód wprowadzenie 
długoterminowych dzierżaw dało racjonalną pewność posiadania ziemi, co 
umożliwiło zakładanie plantacji, grodzenie gruntów murem lub żywopłotem, 
wznoszenie budynków oraz stosowanie nowych metod uprawy ziemi, 
wypasania i hodowli. Po wtóre unia północnej Brytanii z południową w 1707 r.
577


otworzyła angielskie rynki krajowe i kolonialne dla szkockiego przemysłu i 
rolnictwa i zapewniła Szkotom na całym świecie udział w angielskich 
przywilejach handlowych. Za panowania Wilhelma otrzymała Szkocja gorzką 
naukę w postaci tragicznego fiaska jej na-rodowej kolonii w Darien *(1695-
1702) i przekonała się, że nie posiada sił ani środków, potrzebnych do 
otwierania rynków i zakładania kolonii na własną rękę.
  Unia pociągnęła za sobą wchłonięcie szkockiego parlamentu i Tajnej Rady 
przez odpowiednie instytucje angielskie (1707). Edynburg pozostał stolicą 
prawną i kulturalną, ale nie był już siedzibą władzy politycznej. Oznaczało to 
ciężką ofiarę dla szkockiej dumy, jednak była to konieczna cena za osiągniętą 
ekspansję materialną i gospodarczą. Ofiarę tę poniesiono tym łatwiej, że ani 
Tajna Rada, ani parlament nie cieszyły się same przez się specjalną miłością 
ludu, chyba jako symbol narodowej niepodległości. W uczuciach i w życiu 
codziennym mas większe miejsce zajmowało zgromadzenie kościelne, a religię 
szkocką, podobnie jak szkockie prawo, akt Unii pozostawił nienaruszoną i 
odrębną.
Przyczyna, która skłoniła Anglików, aby zaprosić Szkotów do wspólnoty, 
miała charakter polityczny, nie ekonomiczny. Wprawdzie Szkocja była bardziej 
prezbiteriańska od Anglii, niemniej była jednocześnie bardziej jakobicka i 
istniała groźba, że sprowadzi ona wygnanych Stuartów, by po śmierci Anny 
panowali w Holyrood, podczas gdy w pałacu St. James miała zasiąść dynastia 
hanowerska l. W jakiej mierze groźba ta była poważna, a w jakiej stanowiła 
tylko wyraz niechęci do Anglii z powodu Darienu i innych uraz, trudno ustalić. 
Jednak niewątpliwie brytyjskiemu imperium groziła możliwość roz-padnięcia 
się i to w toku wojen Marlborougha z Ludwikiem XIV. Ażeby zachować 
całość imperium, wigowscy mężowie stanu z czasów Anny, przy poparciu 
umiarkowanych torysów jak Harley, zaproponowali Szkocji wielkie korzyści 
materialne związane z unią i wolnym handlem pod warunkiem, że korony i 
parlamenty staną się wspólne. Szkocja przystała na ten targ niechętnie, ale w 
gruncie rzeczy zyskała bardzo wiele na układzie, który odebrał jej jedynie 
nominalną, ale nie realną niepodległość, a otworzył drogę dla przyszłej 
pomyślności. Anglia zdobyła nie tylko bezpieczeństwo polityczne, lecz również 
udział szkockich umysłów i charakterów w handlowym i politycznym rozwoju 
imperium.
1 Whitehall splonął doszczętnie podczas panowania Wilhelma, który zamieszkiwał 
Kensington i Hampton Court. Poczynając od panowania Anny brytyjscy monarchowie 
rezydowali w pałacu St. James aż do czasu przeniesienia się do pałacu Buckingham w 
XIX w.
* Na mocy ustawy parlamentu szkockiego z r. 1695 podjęto próby założenia 
faktorii handlowej w Darien, wschodniej części Przesmyku Panamskiego. Próby te 
skończyły się niepowodzeniem, m. in. wskutek opozycji Anglików.
578


Przez ten wielki akt nowoczesnego prawodawstwa Anglia wprowadziła na 
światowe drogi handlowe, kolonizacji i kultury, maleńki naród, dotąd biedny i 
izolowany, ale najbardziej wykształcony i o najaktywniejszej umysłowości w 
Europie. Obustronne korzyści Anglii i Szkocji były naprawdę olbrzymie i nie 
ograniczały się do gromadzenia bogactw. W brytyjskiej literaturze, nauce, 
wojskowości, polityce, administracji i kolonizacji Szkoci odgrywali zawsze rolę 
nieproporcjonalnie wielką w stosunku do swej liczby. Co prawda przez długi 
czas opinia gminu nie uznawała owych wzajemnych korzyści, dopiero sir 
Walter Scott pierwszy nauczył Anglików podziwiać Szkocję i pogodził oba 
narody w radosnej dumie z ich wspólnoty. Mężowie stanu czasu rewolucji i 
panowania Anny dobrze zasłużyli się Brytanii. Gdyby przez ostatnie dwieście 
lat szkockie talenty i szkocka energia zwracała się przeciwko Anglii zamiast 
kierować się ku wspólnym celom, świat wyglądałby dziś zgoła inaczej. A 
trochę więcej niedbalstwa albo braku rozsądku u którejś ze stron mogło z 
łatwością do tego doprowadzić.
Z chwilą upadku rządów Cromwella w Anglii celto-iberyjska ludność 
Irlandii oczekiwała, że dzieło jego na tej wyspie zostanie zlikwidowane, że 
naczelnikom należącym do ich własnej krwi i tradycji będą zwrócone ziemie, 
stanowiące ongiś ich własność, i że zamieszkają oni znowu wśród ludu, który 
wciąż jeszcze żywił dla nich starodawną lojalność plemienną. Jednak nadzieje 
te z pewnymi wyjątkami okazały się płonne. Protestanccy właściciele ziemscy 
pozostali jako nowa warstwa anglo-irlandzkich zdobywców, ale nie utożsamili 
się z otaczającym ich tubylczym chłopstwem, jak to się niegdyś stało z 
potomkami Strongbowa i Fitzgeraldami1. Nowa zapora religijna utrwaliła i 
uwydatniła różnicę cywilizacji, idealizując jednocześnie politykę egoizmu i dumy 
narodowej. Ponadto komunikacja z Anglią była dużo łatwiejsza, a angielskie 
ramię dłuższe i potężniejsze niż w średniowieczu. Solidny blok angielskich i 
szkockich protestantów wszelkich klas społecznych w Ulsterze dostarczał 
„angielskim interesom" w Irlandii siły, jakiej nigdy przedtem nie posiadały. Wy-
padki z 1689 r. miały dowieść, o ile bardziej celowa była kolonia w Ulsterze, 
traktowana jako „garnizon" niż cromwellowscy właściciele ziemscy, rzadko 
rozsiani po całej wyspie wśród wrogiego chłopstwa.
Jakub II, który próbował uczynić swych współwyznawców panami 
Brytanii, w której stanowili oni drobną mniejszość, usiłował z więk-

579





szym prawdopodobieństwem sukcesu dokonać tego samego w Irlandii, gdzie tworzyli 
oni trzon ludności. Jego katolicki reprezentant, Tyr-connel, i jego katolicki parlament w 
Dublinie postanowili odwołać układ cromwellowski i przywrócić krajowych landlordów. 
Zanim jednak ten nowy porządek zdołał się utrwalić, rewolucja w Anglii stworzyła dla 
irlandzkich protestantów punkt wyjścia i sytuację prawną umożliwiającą im obronę 
swej własności i władzy. A byli to ludzie, którzy szansę tę potrafili w pełni 
wykorzystać. W Enniskillen i Londonderry obwołano królem Wilhelma, z lojalnością 
bardziej z serca płynącą niż w Whitehall i Edynburgu. Szlachta gospodarująca na 
północy i tamtejsi yeomani byli kresowcami, przyzwyczajonymi do życia w siodle i w 
polu, do szpady i pługa, pełni rzeczowego entuzjazmu, tak charakterystycznego dla 
religii purytańskiej. Stworzyli oni w Enniskillen główną kwaterę energicznych operacji 
wojennych na tym płaskim terenie. Jednocześnie mieszczanie z Londonderry cierpiąc 
głód wytrzymali słynne oblężenie z takim hartem, jaki wykazywali obywatele Haarlemu 
i Lejdy walcząc z Hiszpanami (1689). Ludzie ci tak długo utrzymywali w północnej 
Irlandii przyczółek Anglii, aż zdołano załadować na okręty w dostatecznej ilości posiłki, 
które umożliwiły im pod wodzą samego Wilhelma posunąć się ku południowi na Dublin.
W 1690 r. punkt ciężkości kryzysu europejskiego znajdował się w Irlandii. 
Od kampanii Wilhelma zależał los Brytanii, od którego z kolei zależało 
powodzenie lub fiasko europejskiego oporu przeciw francuskiej hegemonii. 
Tron Wilhelma chwiał się w trwających ciągle jeszcze bólach porodowych 
ostatniej rewolucji. Angielski kościół i armia były zniechęcone; służba cywilna, 
wojskowa i marynarka znajdowały się w wielkim rozprzężeniu, wigowie i torysi 
wznawiali w parlamencie swe dawne spory; połowa działaczy publicznych z 
obu partii kontaktowała się potajemnie z jakobitami, nie dlatego iżby pragnęli 
Restauracji, lecz ponieważ się jej spodziewali. Tak więc pełen nadziei Ludwik 
posłał Jakuba, jako swego wasala, z francuskimi pieniędzmi, wojskiem i 
generałami, aby najprzód zakończył podbój Irlandii, gdzie i tak już trzy czwarte 
kraju było mu posłuszne. Dopóki Wilhelm nie zabezpieczył sobie Irlandii, 
Brytania nie była w stanie brać udziału w kontynentalnej wojnie i mogła 
wkrótce znaleźć się w odmętach kontrrewolucji.

Zatem bitwa nad rzeką Boyne toczyła się o dwie stawki (1.VII.1690). Był 
to bój Anglo-Szkotów przeciw Celto-Iberom o przewodnictwo w Irlandii. Ale 
w nie mniejszym stopniu była to walka Brytanii i jej europejskich sojuszników o 
niedopuszczenie do jakobickiej restauracji w Anglii, prowadzącej w 
konsekwencji do opanowania świata przez monarchię francuską. Obecność po 
obu stronach rzeki pułków z kontynentu podkreślała międzynarodowy 
charakter sporu. Wynik tego


580
 


historycznego dnia przyniósł Irlandczykom prześladowanie i tyranię, ciągnące 
się przez wiele następnych pokoleń, ale ocalił protestantyzm w Europie i 
umożliwił brytyjskiemu imperium podjęcie wielkich kroków na drodze do 
dobrobytu, wolności i zamorskiej ekspansji.
Jeżeli jednak w dziejowym marszu Brytanii i całego świata Ennis-killen, 
Londonderry i Boyne były tylko etapem, to w pojęciu panującej klasy Irlandii stały 
się centralnym punktem owych czasów. Równie żywym wspomnieniem pozostała 
dla uciemiężonego Celta dzielna obrona Limericku(1690) i niedochowanie przez 
zwycięzców układu, jaki tam został podpisany z pokonanym narodem (1691). 
Sarsfield, bohater walk pod Limerickiem, pozostał w oczach zwyciężonych 
człowiekiem reprezentującym nową Irlandię, wiernym synem tej mater dolorosa. 
Miejsce, jakie zajął on w historii Irlandii, jest znamienne. Nie był bowiem potomkiem 
jakiejś starej, plemiennej rodziny, korzystającym z odwiecznego prawa do wierności 
ze strony klanu. Anglicy definitywnie zniszczyli społeczeństwo klanowe i wypędzili 
lub zabili jego przywódców. Sarsfield reprezentował nowy naród, który zajmował 
miejsce owych wyniszczonych plemion, podobnie jak Wallace był przedstawicielem 
nowego narodu, który w Szkocji stopniowo zajął miejsce dawnych lojalności 
klanowych i feudalnych.
Angielskie rządy przywrócone w Irlandii w bardzo małym stopniu 
odzwierciedlały rozumne i tolerancyjne nastroje Wilhelma. Na tej katolickiej 
wyspie był on bezsilny, jeśli chodzi o ochronę katolików, których los w Anglii 
potrafił znacznie złagodzić. Nowy ustrój Irlandii był odbiciem lekkomyślnej 
ignorancji i uprzedzenia wigów i torysów z parlamentu w Westminster, tych 
rzeczywistych władców odzyskanej kolonii. Podczas gdy prawodawstwo w 
Irlandii dyskryminowało katolików w każdej dziedzinie politycznej i społecznej i 
to w sposób, jaki może wymyślić tylko krańcowa złośliwość, oraz ścigało i 
prześladowało irlandzkich księży, jedynych przywódców, jacy pozostali ludowi 
w cromwellowskim ustroju ziemskim, to jednocześnie przez majstersztyk 
głupoty zawleczono do Ulsteru sekciarskie kłótnie angielskich protestantów; 
anglikańska nietolerancja odmawiała równości politycznej, a nawet przez jakiś 
czas wolności religijnej prezbiterianom, którzy przecież obsadzali mury 
Londonderry i przeprawiali się w bród przez wody Boyne. Poczynając od 
czasów Restauracji pozwalano, by angielska konkurencja handlowa szkodziła 
interesom protestanckim w Irlandii zabraniając eksportować irlandzkie bydło i 
sukno. Ruina irlandzkiego handlu suknem, która nastąpiła ostatecznie pod 
koniec panowania Wilhelma dzięki dekretom parlamentu angielskiego, 
definitywnie wstrzymała rozwój tamtejszej kolonii anglosaskiej. Liczne rzesze 
Szkotów z Ulsteru, które szukały przytułku za Atlantykiem w górach 
Appalachów, miały w czasie amerykańskiej wojny o niepodległość więcej 
prawdziwych krzywd
581



do pomszczenia na Anglii niż większość tych, którzy szli pod sztandary 
Waszyngtona.
Oliver przynajmniej wszędzie na Wyspach Brytyjskich popierał sprawę 
protestancką. Rozumiał, że jeśli Irlandia ma być kolonią angielską, musi być 
skolonizowana przez Anglików. Jednak interesy protestantyzmu i kolonii 
anglosaskiej zaprzepaszczono wskutek zawiści handlowej i kościelnej 
dominującej w ówczesnych parlamentach zarówno kawalerów, jak też wigów 
lub torysów, które w tej dziedzinie miały mniejszą zdolność przewidywania niż 
protektor albo król. Natomiast katolików prześladowano wciąż z 
cromwellowską energią. Zachowano wszystko co złe z irlandzkiego systemu 
Cromwella, a wszystko co dobre - obalono 1.
Takie następstwa wynikły dla Szkocji i Irlandii z rewolucji angielskiej. 
Chociaż różniły się bardzo między sobą i w charakterze i co do ostatecznych 
rezultatów, okazały się przez większą część ustabilizowanego i pokojowego 
XVIII wieku jednakowo trwałe i niezmienne. Oczywiście w 1715 r. i 
ponownie w 1745 r. rząd dynastii hanowerskiej miał więcej kłopotu ze Szkocją 
niż z Irlandią. Ostatecznie jednak układ szkocki, polegający na wzajemnym 
porozumieniu, przetrwał układ stosunków w Irlandii, oparty na sile.
Warto zauważyć, że wielkie wydarzenia, jakie wstrząsnęły Anglią, Szkocją 
i Irlandią, za panowania ostatnich Stuartów, nie znalazły reperkusji o 
regionalnym charakterze w celtyckiej Walii. Od układu tudorowskiego aż do 
XIX w. Walia nie miała własnej historii, odbywał się tam jedynie powolny 
rozwój społeczny i religijny. Klasa wyższa dzięki węzłom pokrewieństwa i 
związkom kulturalnym stopniowo stawała się angielska, natomiast drobni 
gospodarze z terenów górzystych, typowi Walijczycy sprzed nowoczesnej 
epoki przemysłowej, pozostali celtyccy w charakterze i przeważnie w mowie, 
jednak nie odczuwali czynnej politycznej wrogości w stosunku do Anglii lub 
angielskich instytucji, których Walia stanowiła teraz nierozłączną część. 
Poziom aktywności umysłowej w porównaniu z późniejszymi czasami był 
bardzo niski, za to rodzima muzyka i poezja rozwijały się wśród ludu. W ciągu 
całego XVII i XVIII stulecia prosty lud walijski przesuwał się stopniowo od 
obojętnego podporządkowania się religii anglikańskiej do własnego, 
entuzjastycznego ewangelizmu, za pomocą którego dokonało się ostatecznie 
odrodzenie narodowej myśli i ducha.
582


ROZDZIAŁ  IX
 


WOJNY WILHELMA I MARLBOROUGHA. ZMIERZCH LUDWIGA XIV I 
OSIĄGNIĘCIE PRZEZ WIELKĄ BRYTANIĘ PRZEWAGI MORSKIEJ J HANDLOWEJ. 
ŚMIERĆ ANNY I KRYZYS DYNASTYCZNY


III
Monarchowie:  Wilhelm  i  Maria  (1689-1694); (sam)  
(1694-1702); Anna  (1702-1714).


Zimą 1688 - 89 roku splot wypadków wewnętrznych i świtowych zmusił 
Anglię do objęcia przewodnictwa w sojuszu skierowanym przeciw Francji, 
zgodnie z planami wojennymi Danby'ego sprzed dwunastu lat, udaremnionymi 
wówczas przez króla Karola i Wigów.  Po rewolucji, przeciwstawienie się 
Francji, jako najważniejsze zadanie, pochłonęło energię nowego króla i 
zrekonstytuowanej partii wigów, a w niewiele mniejszym stopniu i całego 
narodu. Nieustanne usiłowania Ludwika, aby narzucić Anglii z powrotem rządy 
Jakuba, a po nim jego syna, musiały wreszcie doprowadzić do tego, że wojny 
Wilhelma i Marlborougha stały się nieuniknione.
Wojna Wilhelma, znana jako wojna Ligi Augsburskiej, trwała od 1689 r. do 1697 r. i 
zakończyła się nierozstrzygającym trAtatem w Ryswick. Po niespokojnej czteroletniej 
przerwie walka wybuchła znowu i to na szerszą nawet skalę. Była to wojna o sukcesję 
hisz- pańską, którą jako naczelny wódz i dyplomata Europy prowadził Marlborough i 
która zakończyła sią traktatem w Utrechcie W 1713 r. Traktat ten, zwiastujący 
porządek trwałego i charakterystycznego okresu XVIII-wiecznej cywilizacji, oznaczał 
koniec niebezpieczeń-stwa grożącego Europie ze strony monarchii francuskiej, a 
Ponadto przynosił zmianę o nie mniejszej doniosłości dla całego świata; morską, 
handlową i finansową przewagę Wielkiej Brytanii.
Naczelnym warunkiem powodzenia w wojnie  przeciwko  ludwikowi czy to na 
morzu, czy na lądzie, był sojusz Anglii z Irlandią.

583




W 1689 r. porozumienie między tymi dwoma narodami nie było zbyt serdeczne, 
gdyż od dawna przywykły uważać się za konkurentów w handlu i żegludze; 
jednak czasy wymagały zjednoczonego frontu i został on stworzony przez 
największego męża stanu ówczesnej Europy, którego postawiono na czele 
władzy wykonawczej obu krajów. Pod kierunkiem Wilhelma angielscy i 
holenderscy ministrowie przyzwyczaili się do ścisłej współpracy dla celów 
wojennych, która przetrwała śmierć stadhoudera i króla w jednej osobie i była 
kontynuowana przez Marlborougha i Heinsiusa. Współpraca ta tym mniejsze 
nastręczała trudności, że zawiść Anglii wobec Holandii na polu handlowym 
zmniejszyła się w miarę tego, jak w sprzymierzonej flocie ubywało 
holenderskich okrętów i jak holenderski handel i finanse pozostawały w tyle za 
świeżo zmobilizowanymi środkami pieniężnymi ich sojusznika. Anglia 
prosperowała na wojnie1, podczas gdy nadmierny ciężar wojennych podatków 
i wysiłku z wolna podkopywał pozorną wielkość maleńkiej republiki. W 
późniejszym okresie panowania królowej Anny kupiecka społeczność w 
Londynie miała już tak mało powodów do zazdrości wobec holenderskiego 
handlu, że wigowie i „sfery finansowe" proponowały, by w traktacie 
pokojowym udzielić Holandii pewnych koncesji, które torysi i „sfery 
ziemiańskie" słusznie uznali za przesadne.
Przez ten długi okres wojny (1689-1713), która objęła całą zachodnią i środ-
kową Europę i jej kolonie amerykańskie, operacje morskie pozostawały w 
ścisłym związku przyczynowym z dyplomatycznymi triumfami Wilhelma oraz 
dyplomatycznymi i wojskowymi triumfami Marlborougha. Jednak dopiero 
zupełnie niedawno pod wpływem admirała Mahana i jego szkoły historycznej 
oceniono należycie morską stronę zagadnienia walki z Ludwikiem XIV. 
Bowiem choć sir George Rooke i sir Clowdisley Shovell byli znakomitymi 
żeglarzami, nie pojawiło się żadne nazwisko tej klasy co Drakę, Blake lub 
Nelson, by rywalizować ze sławą Marlborougha, jedno zaś zwycięstwo na 
morzu pod La Hogue nie mogło dorównać wawrzynom spod Blenheim i 
Ramillies oraz długiej liście zdobytych prowincji i miast. A jednak wszystkie 
wielkie plany wojenne i dyplomatyczne zależały od bojowych okrętów Anglii, 
pływających daleko na morzu; Ludwik francuski, podobnie jak Filip hiszpański 
przed nim i cesarz Wilhelm po nim, został zaszczuty przez sforę, której nigdy 
nie widział.
Szczytowe zwycięstwo na morzu, La Hogue, odniesiono bardzo wcześnie, 
bo już w czwartym roku długotrwałej walki (1692). Jest to tym
1 Koszty wojenne nie wykraczały poza właściwą proporcję w bogactwach Brytanii, 
a straty w ludziach były drobne w porównaniu ze stratami w wojnach dzisiejszych. Pod 
Blenheim armia sprzymierzona liczyła w polu zaledwie 9000 Brytyjczyków i 36000 
cudzoziemców. Przy tym brytyjskie armie staczały jedną z owych wielkich bitew 
przeciętnie co dwa lata.
584


więcej godne uwagi, że Francuzi - jak mówi admirał Mahan - „przewyższali 
Anglików i Holendrów na morzach w 1689 r. i 1690 r." W pierwszych 
miesiącach wojny Ludwik wykorzystując we właściwy sposób swoją 
podówczas górującą flotę miał szansę utrwalić francuską przewagę morską i 
nie dopuścić do powodzenia angielskiej rewolucji. Lecz ten pomyślny moment 
minął bezpowrotnie nie wyzyskany przez niego. Nie podjął on żadnego wysiłku 
na morzu, aby uniemożliwić Wilhelmowi przetransportowanie swych sił do 
Anglii w 1688 r. a w dwóch następnych latach - do Irlandii. W 1690 r. 
zwycięstwo Francuzów nad ustępującą im liczbowo połączoną flotą angielską i 
holenderską opodal Beachy Head pokazało, co w roku bitwy pod Boyne można 
było uczynić dla przecięcia komunikacji między Anglią i Irlandią. Ale 
dworakom w położonym w głębi kraju Wersalu brak było w sprawach 
morskich wyczucia sprzyjającego momentu, który tak dobrze zauważyli 
mężowie stanu, obserwujący znad przybierającej fali Tamizy światowy 
przypływ i odpływ.
W 1692 r. szansę się odwróciły wskutek zwycięstwa aliantów nad 
francuską flotą w Kanale, po czym zniszczono w portach Cher-bourga i La 
Hogue piętnaście francuskich okrętów liniowych. Co prawda straty te były 
niewiele większe niż straty poniesione przez sprzymierzonych przed dwoma 
laty pod Beachy Head1. A jednak bitwa pod La Hogue okazała się równie 
decydująca, jak Tr;:falgar, ponieważ Ludwik, wciągnąwszy całą Europę w 
wojnę lądową przez swą niezgrabną i arogancką dyplomację, nie mógł 
pozwolić sobie na utrzymanie francuskiej floty na właściwym poziomie wobec 
konieczności utrzymania armii i fortec niezbędnych dla obrony wszystkich 
granic lądowych Francji. Francuska flota bojowa w 1690 r. zawdzięczała swą 
chwilową przewagę wojennej polityce dworu, natomiast nie opierała się w tym 
stopniu, co floty Anglii i Holandii, na wielkich zasobach w okrętach 
handlowych i kupieckim bogactwie. Handel i przemysł Francji uchodził z niej 
jak krew z rany, którą sama sobie zadała przez odwołanie edyktu nantejskiego. 
Toteż kiedy polityka wojenna Ludwika skłoniła go do zaniedbania floty na 
korzyść sił lądowych, nastąpił szybki i trwały upadek morski, a handel i kolonie 
francuskie odpowiednio na tym ucierpiały.
Floty bojowe króla Ludwika wycofały się z poważnych operacji morskich, 
pozostawiając - odtąd na długo - otwartą drogę na kontynent dla wojsk 
Wilhelma i Marlborougha wraz z wszelkim ich zaopa-
1 Nie można winić ani Torringtona, angielskiego admirała pod Beachy Head, ani 
Tourville'a, admirała francuskiego pod La Hogue. Obydwóch zmusiły do walki rozkazy 
ich rządów, wbrew ich własnej, lepszej ocenie sytuacji, i obaj w tych niekorzystnych 
warunkach zrobili, co mogli.
585



trzeniem i posiłkami, i pozwalając, by brytyjska flota wywierała nacisk na 
wahające się państwa w momentach kryzysu dyplomatycznego. Za panowania 
Wilhelma flota aliancka uratowała Barcelonę i przedłużyła opór Hiszpanii 
przeciwko Ludwikowi. W czasie wo-
 jen Marlborougha przymierze nasze z Portugalią (1703) i zbuntowaną Katalonią 
(1705) oraz cała polityka wojenna na Morzu Śródziemnym i w Hiszpanii była 
uzależniona od przewagi angielskiej na tych morzach, któ-
  rej  gwarancję zdobytą i utrzymaną stanowiły Gibraltar (1704) i Minorka 
(1708).
Żeglarze francuscy, kiedy ich wielka flota stała się bezużyteczna, cały swój 
wysiłek skierowali na kaperstwo. Jean Bart usunął w cień admirała Tourville. 
Angielski handel ucierpiał od niego i podobnych mu marynarzy, ale pomimo to 
był w kwitnącym stanie, podczas gdy handel francuski zniknął z mórz. Kiedy 
nieprzyjacielskie armie zamknęły granice Francji, musiała ona z powrotem 
liczyć wyłącznie na swe stale kurczące się zasoby, gdy tymczasem Anglia 
miała do dyspozycji rynek całego świata od Chin aż do Massachusetts.
W pierwszych latach panowania „wielkiego monarchy" jego dobry geniusz, 
Colbert, podsycał z ogromnym powodzeniem przemysł i handel francuski, 
chociaż częstokroć przy pomocy państwowych regulacji opiekuńczych, które 
nie odpowiadałyby indywidualistycznemu pojęciu bogacenia się w Anglii. 
Jednak poczynając od wojny holenderskiej w 1672 r. szkodliwy wpływ Louvois 
zaczął stopniowo zastępować oddziaływanie Colberta na umysł królewski. 
Ambicje wojenne w Europie i prześladowania religijne w kraju rujnowały 
piękną budowle narodowego dobrobytu, wzniesioną we wcześniejszym okresie 
panowania. Wprawdzie Ludwik mógł dowolnie obciążać podatkami swoich 
chłopów, ale i on nie mógł zabrać im więcej niż posiadali, a zanim pozbył się 
Marlborougha, zdążył już wyciągnąć z nich wszystko. Bankructwo zniszczyło 
jego system całkowicie, a wraz z nim upadł moralny autorytet despotyzmu i 
prześladowania religijnego.
Tymczasem państwo angielskie, tak słabe i skłócone podczas pierwszych 
dwóch lat panowania Wilhelma, w ciągu całej tej długotrwałej walki zyskiwało 
na harmonii wewnętrznej, solidności finansowej i energii militarnej, tak że nowe 
zasady angielskie w kościele i państwie stale nabierały znaczenia w opinii 
świata. Anglia opłacała Wielkie Przymierze, udzielała zasiłków wiecznie 
potrzebującym książętom niemieckim i wystawiała sama własne doskonale 
wyekwipowane armie i floty, które w miarę upływu lat coraz bardziej wzra-
stały liczbowo oraz nabierały dyscypliny i sprawności.
Parlament zostawszy nareszcie zwierzchnią władzą konstytucyjną, gotów 
był przyznawać Wilhelmowi i Annie takie fundusze, jakich nigdy nie 
przyznawał żadnemu z Karolów. Z punktu widzenia finansowania wojny nie 
mniej ważny był sojusz pomiędzy królewskimi ministrami i City, który 
prowadził do nowego systemu zaciągania
586


przez rząd długoterminowych pożyczek. W przeszłości pożyczki królewskie 
zaciągano na rachunek przyszłych wpływów, przy czym kapitał zwracano, skoro 
tylko zostały ściągnięte określone podatki. Według nowego systemu patriotyczny 
inwestor, działający z korzyścią dla siebie i dla kraju, nie pragnął, żeby mu zwrócono 
kapitał w jakimś bliskim terminie, natomiast wolał przez całe życie czerpać z niego 
zabezpieczone przez państwo wysokie procenty. Główni wierzyciele rządu 
zorganizowali się w Bank Angielski (Bank of England),(1694) któremu w 
operacjach bankowych z indywidualnymi kupcami ministrowie udzielali poparcia w 
formie kredytu publicznego.
Bank Angielski oraz instytucja stałego długu publicznego były dziełem 
pomysłowych mózgów: Szkota Williama Patersona i wigow-skiego kanclerza 
skarbu Charlesa Montagu; na całą tę akcję patrzyli podejrzliwie torysowscy 
właściciele ziemscy, zazdrośni o wzrastający wpływ „ludzi pieniądza" na 
królewskich doradców. City, i tak przeważnie wigowskie w swych sympatiach 
politycznych i religijnych, jeszcze mocniej związało się z partią wigów przez ów 
system długoterminowych pożyczek udzielanych rządom, które wyłoniły się z 
rewolucji. Pretendent bowiem nie uznałby długów zaciągniętych przez swoich 
wrogów, toteż w niedopuszczeniu do jego powrotu wigowie byli trochę bardziej 
zainteresowani niż torysi.
Ruch w kierunku rozwoju zasobów światowych przez nagromadzone i 
użyte do tego celu kapitały znajdował w tej epoce główną swą siedzibę 
operacyjną w kupieckiej Anglii. Kapitalistyczny przemysł był wówczas jeszcze 
w zalążku, chociaż chałupnicy w przemyśle sukienniczym działali przez 
kapitalistycznych pośredników. Natomiast kapitalistyczne obroty w handlu 
światowym prowadzono już na wielką skalę i centrum ich przesuwało się z 
Amsterdamu do Londynu. Londyn Wilhelma i Marlborougha stanowił 
olbrzymie emporium w mniejszym stopniu przemysłu niż handlu i finansów. 
Pracę w nim wykonywała burzliwa ludność, złożona z „cockneyowskiej hołoty" 
* - tragarzy, dokerów, robotników dniówkowych, przewoźników, z niemałą 
domieszką zawodowych przestępców. Zaniedbani i prawie bez nadzoru władz 
żyli oni w labiryntach walących się i niechlujnych domów, często wzniesionych 
na „wolach" (liberties) za murami City, zwłaszcza na przeludnionym obszarze, 
którego ośrodkiem była Fleet Street. Następnie istniała warstwa średnia 
złożona z solidnych właścicieli sklepów i rzemieślników, zatrudnionych 
przeważnie w wytwórczości wymagającej precyzyjnego wykończenia; na 
szczycie zaś stała mieszkająca we właściwym City grupa bogatych kupców
* Cockney - potoczna nazwa londyńczyka (często o brzmieniu wzgardliwym lub 
humorystycznym), odnosząca się przede wszystkim do mieszkańców robotniczych 
przedmieść East Endu, mówiących swoistym akcentem.
587


i finansistów, jakimi nie mógł się pochwalić żaden inny okręg w Europie.
Londyn i jego przywódcy żyli znowu w zażyłych stosunkach z rządem, jak 
za dni Burghleya i Greshama; jednak metody finansowe państwa, oraz 
bogactwo Londynu i możność dysponowania nim poczyniły od czasów 
oszczędnej wojny elżbietańskiej z Filipem wielki krok naprzód. Gdyby Drakę 
miał za sobą Charlesa Montagu, uczyniłby dużo więcej niż „osmalenie brody" 
hiszpańskiemu królowi. „Wielki monarcha" tej późniejszej ery miał przekonać 
się z gorzkiego doświadczenia, że angielski parlament wraz z londyńskim City 
dysponował zasobniejszą kabzą, chociaż Francja liczyła prawie 20 milionów 
mieszkańców, a Anglia ze Szkocją zaledwie około siedmiu.
Londyńska Kompania Wschodnio-Indyjska stała się równorzędnym 
rywalem dominującej ongiś Kompanii Holenderskiej, która za pierwszych 
Stuartów tak brutalnie wyparła kupców angielskich z Wysp Korzennych. 
Prowadzono stały handel z państwami Wielkiego Mo-goła z faktorii w 
Madrasie, Bombaju, a ostatnio z Fortu William w delcie Gangesu, zalążka 
przyszłej Kalkuty. W czasie wojny z Ludwikiem udziałowcy spółek akcyjnych 
w dalszym ciągu na wyścigi dorabiali się fortun, bowiem choć tracono okręty 
zdobyte przez francuskich kaprów, to popyt na herbatę, korzenie, szale i 
towary bawełniane nie zmniejszał się, a zapotrzebowanie na saletrę do wyrobu 
prochu ogromnie rosło. Mimo iż Kompania stopniowo rozbudowywała w 
Chinach i Indiach wielki rynek zbytu na towary angielskie, oskarżano ją o 
wywóz złota i srebra w sztabach, a przywożenie jedynie „przedmiotów zbytku", 
jednak mężczyźni i kobiety wciąż dopominali się o owe „przedmioty zbytku", 
jak również o udziały w mocno krytykowanej Kompanii. Za panowania 
Wilhelma i Anny zażarta walka między uprzywilejowanymi kupcami a 
nieuprzywilejowanymi intruzami w handlu, między starą a nową Kompanią *, 
wstrząsnęła gwałtownie Izbą Gmin, która jako państwowy arbiter zajęła 
miejsce sądu w sprawie przywilejów handlowych. W pierwszym sześcioleciu 
po rewolucji sir Josiah Child w obronie monopolu starej Kompanii wydał jakieś 
L 100 000 na ministrów i członków parlamentu. W owych kłótniach wszelkie 
namiętności partyjne i prywatną chciwość podniecała świadomość, że 
bogactwa Wschodu nie są już jakąś arabską bajką, ale konkretnym faktem, na 
którym corocznie buduje się fortuny w City i zakłada nowe rody ziemiańskie. 
Najznakomitszym i naj-
* Kompania Wschodnio-Indyjska (oficjalna nazwa: Governor and Company of 
Merchants of London Trading into the East Indies) powstała w 1600 r., nowa zaś 
Kompania (pod nazwą: The English Company Trading to the EasT Indies) powstała w 
r. 1698. Obie połączyły się w 1708 r. pod nazwą The United Company of Merchants of 
England Trading to the East Indies, choć powszechnie nazywano ją Kast India 
Company.
588


potężniejszym z owych magnatów, którzy dorobili się własnymi siłami, był 
Thomas Pitt, dziad wielkiego Chathama i właściciel brylantu Pittów *. 
Zrobiwszy majątek w Indiach najprzód jako „kłusownik", a następnie jako 
„strażnik zwierzyny" - to znaczy, będąc najprzód nielegalnym kupcem, a potem 
gubernatorem Madrasu z ramienia Kompanii, zakupił w kraju majątek ziemski 
razem z przynależnym doń miasteczkiem Old Sarum, które wysyłało posła do 
parlamentu.
Kawa, którą spijano w słynnych kawiarniach tego okresu, była sprowadzana nie 
przez Kompanię Wschodnio-Indyjską, a przeważnie przez angielskich kupców 
handlujących w basenie Morza Śródziemnego l. Reprezentowali oni głównie wpływy 
europejskie w Konstantynopolu i rozwijali sprzedaż angielskiego sukna w portach 
włoskich w Wenecji i na Bliskim Wschodzie. Pomimo korsarzy berberyjskich oraz 
kaprów, którzy wypadali z Tulonu i Brestu, nasi kupcy podczas wojny robili z Turcją 
i Wenecją doskonałe interesy. Poważnie też wzmacniał ich bezpieczeństwo i 
znaczenie fakt, że po zdobyciu Gibraltaru i Minorki zachodnia część Morza 
Śródziemnego była stale okupowana przez Marynarkę Królewską.
Po  drugiej  stronie  Atlantyku  Anglicy wyciągali pełne  korzyści ze swej 
przewagi morskiej.  Rozgrywały się jakby próby rozstrzygnięcia punktów spornych,  
które  o  dwa pokolenia  później  Wolfe i Chatham doprowadzili do końca. 
Mieszkańcy Massachusetts,  bez-   spornie najaktywniejszej ze wszystkich kolonii 
amerykańskich, w cza-   się  wojen   z  Ludwikiem   XIV  dwukrotnie   zdobyli   na   
Francuzach Akadię; i choć raz oddana w traktacie w Ryswick, została jednak na 
podstawie traktatu w Utrechcie przyłączona do Brytanii i przemianowana  na  
Nową  Szkocję.   W  tym  samym  traktacie  Brytania zaanektowała Nową 
Fundlandię (1713), gdzie Francuzi posiadali pewne prą-   wa połowu, które pozostały 
stałym przedmiotem sporu aż do ostatecznego   ich  załatwienia   za  panowania   Edwarda   
VII.   Terytorium zatoki Hudsona z jego zaśnieżonymi lasami, skąd angielscy myśliwcy 
zaopatrywali ojczysty handel w futra, zostało również zaanektowane. W ten sposób 
- chociaż atak na Quebec (1711), źle zgrany między siłami   mi. królewskimi i 
kolonialnymi, nie udał się - koniec wojny ujrzał Brytanię mocno osadzoną przy ujściu 
rzeki Sw. Wawrzyńca i na podbiegunowym zapleczu osiedli francuskich położonych 
nad tą wielką arterią.
Wojna i pokój dodały bodźca innym zamorskim zainteresowaniom 
brytyjskim,   a  mianowicie  próbom  rozszerzenia  naszego  handlu  na
1 W 1680 r. krytykowano import kawy jako „zupełnie zbyteczny, gdyż ale służy ona 
ani do pożywienia, ani do rozpusty".
* Pitt diamond - Thomas Pitt zakupił za cenę Ł 20400 brylant, którego wartość z 
czasem ogromnie wzrosła; w r. 1791 oceniano go na Ł 480 000.
589


wielki rynek południowoamerykański pomimo dekretu rządu hiszpańskiego, 
który nie dopuszczał tam żadnych kupców cudzoziemskich. Od czasu zawarcia 
przez Jakuba I pokoju z monarchią hiszpańską angielscy bukanierzy nadal 
kontynuowali zatarg z Hiszpanami w Ameryce Południowej i Środkowej l. Za 
panowania Karola II bukanierzy z Wysp Zachodnio-Indyjskich znajdowali się u 
szczytu romantycznej sławy, reprezentując nieoficjalnie pretensje Anglii wzdłuż 
amerykańskiego lądu należącego do Hiszpanii. Za panowania Wilhelma i Anny 
spadali z wolna do pozycji i charakteru piratów typu Teacha walczących pod 
czarną flagą, prowadzących rozbój przeciwko wszelkim narodowościom i 
zwalczanych przez nie wszystkie. Jednak proces ten był stopniowy; wielu z 
nich, jak Kidd i Quelch, znajdowali się na niepewnej granicy pomiędzy 
zwykłym korsarskim rozbojem, a kaperstwem, a stosunek do nich 
mieszkańców kolonii i brytyjskich urzędników zmieniał się zależnie od ludzi i 
okoliczności.

Usiłowano uregulować nasze stosunki z Hiszpanią traktatem w Utrechcie 
(1713), kiedy to rząd torysów zdobył poklask nawet najostrzejszych swych 
krytyków dzięki zagwarantowaniu sobie słynnego Asien-to, udzielającego 
Anglii, jedynej wśród zagranicznych mocarstw, dorocznego przywileju 
wysyłania okrętu dla handlu z hiszpańską Ameryką, a prócz tego do 
wywożenia tam 4800 murzyńskich niewolników. Ten ograniczony monopol był 
wykorzystywany w XVIII wieku jako pretekst dla dużo szerszego 
niedozwolonego handlu; toteż spór o „otwarte drzwi" w Ameryce Południowej 
zakończył się dopiero za dni Bolivara i Canninga wraz z końcem hiszpańskich 
rządów.
Jeśli chodzi o wojnę w Europie , istnieje wyraźna różnica między dwoma 
okresami owych zmagań , które wreszcie powaliły Ludwika
   na kolana. W wojnie Ligi Augsburskiej (1689-97), której politycznym i mili-
tarnym wodzem był Wilhelm, Francja zaangażowała się na wszystkich swych 
granicach lądowych w operacje przeciwko Hiszpanii, Holandii i książętom 
niemieckim, a pomimo to utrzymała swoje pozycje; żadna ze stron nie odniosła 
jakichś sensacyjnych zwycięstw,
 chociaż Steinkirk (1692) i Landen (1693) stanowiły sukcesy Francuzów; 
również żadna strona nie poczyniła nigdzie dostrzegalnych postępów. Granica 
pomiędzy hiszpańskimi Niderlandami a Francją, gdzie toczyła się większość 
walk, pozostawała w praktyce niezmieniona. Pod rozkazami Wilhelma, który 
nie był człowiekiem wygrywającym lub przegrywającym kampanie na wielką 
skalę, wojska angielskie uczyły się sztuki wojennej, toteż pozostały po nim w 
spadku jako przydatne narzędzia dla większego wodza.

590


Natomiast w następnej wojnie o sukcesję hiszpańską (1701-13) Francja 
rozpoczęla walkę dysponując wszelką widoczną przewagą z wyjątkiem sił 
morskich. Armie jej w imieniu wnuka Ludwika, Filipa V, nowego króla 
Hiszpanii, okupowały cały hiszpański spadek w Europie. Wielkie królestwo za 
Pirenejami, włoski Mediolan i Neapol, i stanowiące przedmiot długich wojen 
hiszpańskie Niderlandy ze swymi słynnymi fortecami - wszystko to, kiedy 
wojna się rozpoczynała, było - jeśli chodzi o znaczenie militarne - terytorium 
francuskim. Ponadto Ludwik posiadał jako czynnego sojusznika wielkie 
państwo bawarskie, położone w sercu Niemiec na granicy będącej w bardzo 
trudnej sytuacji Austrii, atakowanej z drugiej strony przez powstanie 
węgierskie. Sytuacja wydawała się rozpaczliwa dla sprawy aliantów i dla 
przyszłego bezpieczeństwa Holandii i Anglii na lądzie i morzu; jeżeli sojusznicy 
nie zdołaliby wyprzeć Ludwika z tych terytoriów, zwłaszcza z Niderlandów, 
pozostałby on tym, czym stał się już w rzeczywistości - panem Europy. Jednak 
wbrew wszelkim oczekiwaniom alianci, którzy w poprzedniej wojnie, jak się 
zdawało, nie zdobyli ani jednego cala, wypędzili Francuzów ze wszystkich tych 
krajów z wyjątkiem Hiszpanii, gdzie geniusz partyzancki hiszpańskiego ludu 
wywalczył sobie króla według własnego wyboru, Filipa Burbońskiego.
Marlborough swoim marszem nad Dunaj i zwycięstwem pod Blen-heim w 
1704 r. uratował Austrię i zdobył Bawarię; w 1706 r. podbił Niderlandy 
hiszpańskie pod Ramillies, a w tym samym roku kampania Eugeniusza 
Sabaudzkiego zapewniła Austrii Mediolan, Neapol i hegemonię na Półwyspie 
Włoskim. Chociaż sama Hiszpania pozostała w rękach burbońskiego 
kandydata, imperium hiszpańskie w Europie zostało podbite i rozczłonkowane 
głównie dla powiększenia terytoriów Austrii, ale także dla trwałego 
zabezpieczenia Holandii i Wielkiej Brytanii.
Te niebywałe zwycięstwa, w porównaniu z martwotą poprzedniej wojny, 
można w niemałym stopniu przypisać geniuszowi wojskowemu Marlborougha 
oraz wybitnym zdolnościom i wiernej współpracy jego przyjaciela, księcia 
Eugeniusza Sabaudzkiego, austriackiego dowódcy. Ale sukcesy należy również 
przypisać stale wzrastającej morskiej, handlowej i finansowej potędze Brytanii i 
energicznemu jej wykorzystywaniu przez Marlborougha, Godolphina i 
wigowskich ministrów Anny. Strategię wojny światowej i sposób, w jaki trzeba 
łączyć siły lądowe i morskie w udanych operacjach militarnych, Marlborough 
rozumiał lepiej od wszystkich swych następców, w których rękach spoczywały 
losy Anglii, może z wyjątkiem Chathama. Równolegle ze wzrostem potęgi 
Anglii następował morski i finansowy upadek Francji, którą pięćdziesięcioletnie 
wysiłki dla podbicia świata wyczerpały i zawiodły właśnie w chwili, kiedy 
nagrodę miała już niemal
592


w ręku. Wyczerpanie narodu znalazło odbicie w słabnących uzdol-nieniach 
nowego pokolenia generałów Ludwika i w braku wiary w siebie wśród jego 
wojsk po pierwszych klęskach zadanych przez „Malbroucka".
Wielkość i uzbrojenie okrętów bojowych oraz metody taktyczne prowadzenia 
wojny na morzu nie uległy wielkim zmianom od czasu Blake'a do dni Nelsona. 
Ale w metodach wojny lądowej, kiedy Marl-borough objął dowództwo (1702) w 
początkach panowania Anny, zaszła wielka zmiana w porównaniu z metodami 
Gustawa Adolfa i Crom-wella *. Od czasu Restauracji stopniowo wchodzi w 
użycie bagnet i po lekcji, jaką była bitwa pod Killiecrankie, za panowania 
Wilhelma rozpowszechnia się bagnet pierścieniowy, który można zostawiać na 
lufie podczas oddawania strzału. W konsekwencji zupełnie skasowano 
kopijników, którzy za Cromwella stanowili połowę pułku; odtąd ist-niał tylko jeden 
typ szeregowca piechoty, zaopatrzonego w muszkiet zakończony sztyletowatym 
bagnetem. W związku z tą zmianą broni zastąpiono też głęboką na sześć 
szeregów formację kolumny piechoty, odpowiednią dla kopii, przez linię cieńszą 
składającą się z trzech szeregów jako nową metodę koncentracji największej siły 
ognia na nieprzyjacielu. Znajdujemy się tutaj już w dziedzinie taktyki pie-choty, 
stosowanej przez Fryderyka Wielkiego i Wellingtona, chociaż wykształcenie 
piechoty nie doszło jeszcze do tej doskonałości ani manewr nie nabrał tej 
elastyczności, jaką miał zdobyć w późniejszych czasach. Wprawdzie konnica 
potrafiła jeszcze rozstrzygać bitwy jak pod Blenheim i Ramillies, ale dzięki 
wzrastającej skuteczności dzia-łania „biednego piechura" rola jej na wojnie była 
już mniejsza niż za dni Cromwella.
W prowadzeniu wojny w epoce Ludwika XIV znaczną rolę odgrywały 
fortece. Czytelnicy Tristrama Skandy * przypominają sobie, jak to dwaj 
weterani Wilhelma przejawiają żywsze zainteresowanie zawodowe 
oblężeniami Marlborougha niż jego marszami i bitwami. Architekt wojskowy 
króla Ludwika „sławny Monsieur Yauban" doprowadził sztukę obronną do tak 
wysokiej i skomplikowanej doskonałości, że Francja oraz jej sąsiedzi 
obserwowali się wzajemnie poprzez sieć ufortyfikowanych miast, specjalnie 
gęstą w Niderlandach.
Rezultatem tego była tendencja do zastoju w przedsiębiorczości i ruchliwości 
militarnej, bardzo wyraźna w wojnie Ligi Augsburskiej  (1689-97) Ale  już w  
wojnie o  sukcesję  hiszpańską  (1701-13) szybki  podbój  prowincji  przypomina 
Gustawa Adolfa i wróży Napoleona. Drogę do tej  odmiany przygotowało 
posuwanie się armii Ludwika bez żadnego oporu w głąb terytoriów posiadłości 
hiszpańskich i Bawarii. Marlborougł)

* Powieść  Lawrence'a   Sterne'a  Życie   i  myśli  Tristrama   Shandy   ukazała się w 
latach 1760-61.
593


po objęciu dowództwa przekonał się, że Francuzi wysunęli się daleko naprzód 
poza swą zwykłą linię fortec. Uchwycił tedy sposobność odrodzenia wojny 
ruchomej ku wielkiemu przerażeniu bardziej nieśmiałych i konwencjonalnych 
duchów we własnym obozie. Kiedy postanowił poprowadzić wojska 
holenderskie i angielskie przez Europę nad Dunaj, ażeby ocalić Austrię i 
zwyciężyć pod Blenheim, musiał zmylić czujność władz holenderskich i 
torysów z parlamentu angielskiego, którzy sprzeciwiali się tak ryzykownemu 
użyciu ich kosztownych pułków.
Marlborough jako strategik i taktyk wojskowy, jako wojenny mąż stanu i 
dyplomata, nie znajduje w historii równego sobie Anglika. Jego siły 
przypominają połączone siły Chathama i Clive'a z tym wyjątkiem, że nie potrafił 
on jak Chatham wspaniałą wymową i płomieniem żarzącym się w duszy 
pobudzać ducha rodaków. Dla powalenia wielkiej monarchii militarnej był on 
połączeniem Welling-tona z Castlereaghem i gdyby wigowie zostawili mu 
wolną rękę, mógł był stworzyć dla Europy w 1709 r. pokój równie dobry, jak 
pokój Castlereagha w 1815 r. lub Bolingbroke'a w 1713 r.
Jedynie Cromwell wydaje się mu dorównywać. Ale Oliver pociąga albo 
odpycha ze względu na osobliwości swego charakteru oraz przez swoje 
powiązania polityczne i religijne; natomiast Marlborough nie wywołuje takich 
uprzedzeń, przemawiających za lub przeciwko jego prawom do wdzięczności 
ze strony ojczyzny i świata. „Obrzydłe nazwy wigów i torysów", jak zwykł 
mawiać, były dlań niczym, chociaż los przez urodzenie i wychowanie uczynił go 
torysem, a dzięki późniejszym koneksjom - wigiem. Obie strony mściły się na 
nim, że nie jest jednym z nich, torysi wytrwale oczerniając jego charakter, 
wigowie - broniąc go bez entuzjazmu. Był on współczesnym angielskich 
jurgieltników Ludwika oraz wigowskich i torysowskich korespondentów 
wygnanego Jakuba i właściwie nie był niczym lepszym od przeciętnego tworu 
Restauracji i parlamentu rewolucji. Jeśli jednak lubił pieniądze, to za każdą 
gwineę, którą od Anglii otrzymywał, oddawał jej lepsze usługi niż którykolwiek 
z jej sług; jeśli wyczekiwał największej szansy, to ojczyzna w dziewięciu 
przypadkach na dziesięć wygrywała na jego przenikliwości; a jeżeli nie zdołał 
wzbudzić dla siebie uczucia prawdziwego oddania w żadnej warstwie z 
wyjątkiem żołnierzy, których prowadził do niechybnego zwycięstwa, to jego 
iście olimpijski, pozbawiony ludzkich cech spokój stoi może tyleż ponad, co i 
poniżej pełnego humoru i pasji człowieczeństwa Cromwella, jego żarliwego, 
udręczonego ducha, nie mogącego nigdy zaznać spokoju ani na tym, ani na 
tamtym świecie. Blaskiem swego bezchmurnego geniuszu opromieniał 
Marlborough nadejście tak bardzo potrzebnego wieku rozumu, tolerancji i zdro-
wego rozsądku.
594



W pomyślnym prowadzeniu wojny światowej istnieją dwie różne operacje, 
obie bardzo trudne: odniesienie zbrojnego zwycięstwa, a następnie zawarcie 
trwałego pokoju. Na nieszczęście, temperament i walory wymagane i 
wytwarzane przez wojnę nie zawsze są pomocne przy właściwym 
prowadzeniu rokowań pokojowych, z tej więc racji nie było złą rzeczą, że nasz 
system dwupartyjriy umożliwił wigom wygranie wojny, a torysom zawarcie 
pokoju.
Od czasu rewolucji wigowie stali się najzaciętszymi wrogami. Ludwika jako 
przedstawiciela despotyzmu i patrona pretendenta. Wilhelm III, który nie miał żadnej 
predylekcji do wigów, przekonał się jednak w praktyce, że tylko wigowski rząd potrafi 
prowadzić wojnę Ligi Augsburskiej z potrzebną energią i finansową pomysłowością; 
sam natomiast, bez pomocy swych angielskich ministrów, zawarł pokój w Ryswick. W 
przerwie, jaka nastąpiła przed wzno- wieniem wojny (1697-1701), torysi automatycznie 
wysunęli się naprzód, a po wstąpieniu na tron ich protektorki, królowej Anny, zdobyli 
niemal monopol władzy. Ale podczas tych czterech trochę zagmatwanych lat pokoju, 
największym wpływem w Izbie Gmin cieszył się umiarkowany torys Harley, człowiek z 
rodziny okrągłogłowych i z nimi powiązany. On to „wychował swoją partię", skłaniając 
torysów do uchwalenia Act of Settlement (VI.1701), który w razie bezdzietnego zgonu 
Anny przenosił dziedziczenie tronu na dynastię hanowerską *, oraz do wznowienia 
wojny z Francją, kiedy Ludwik pomimo faktu, że uznał Wilhelma w traktacie z 
Ryswick (IX.1701), bezczelnie oświadczył, iż . pretendent jest Jakubem III, królem 
Anglii. Władza nad niezmiernymi zasobami hiszpańskiego imperium była czymś tak 
wielkim, iż nie oparła się temu roztropność „wielkiego monarchy", który uważał się już 
za władcę świata.
Wojnę o sukcesję hiszpańską rozpoczął związek umiarkowanych torysów i wigów z 
Marlboroughem i Godolphinem (1701-05). Ale wydarzenia raz jeszcze doprowadziły do 
gabinetu wojennego o wyraźnej przewadze wigów, ponieważ wielu wśród torysów 
interesowało się raczej uchwalaniem praw przeciwko dysydentom niż pobiciem 
Ludwika. Jednak Harley kładł serce w wojnę i pozostał w wigowskim mini-sterium tak 
długo, aż Ludwik został wyparty z hiszpańskich Niderlandów, a unia ze Szkocją 
zawarta. Ostatecznie w 1708 r. Anna zmuszona była akceptować rząd złożony tylko z 
wigów bez Harleya.
1 Poparcie udzielone dla Act of Settlement w 1701 r. przez partię torysów ułatwił 
prawdopodobnie fakt, że jakobityzm został jeszcze bardziej zdyskredytowany wskutek 
spisku, mającego na celu zabicie Wilhelma w 1696 r. Spisek ten był dziwnie podobny w 
szczegółach do wigowskiego spisku Rye House przeciwko Karolowi II.
595


Marlborough i Godolphin, zupełnie oderwani od partii torysów, pozostali, by 
działać według rozkazu wigowskiej „Junto". Choć „rządy mieszane" często 
wykonywały pożyteczną pracę, to - jak się przekonano - coraz trudniej było je 
utrzymać w warunkach systemu parlamentarnego. Od czasu rewolucji Anglia 
nieświadomie dążyła w kierunku nowoczesnego systemu odpowiedzialnego 
gabinetu o jednolitym zabarwieniu politycznym.
Wigowie, którzy dzięki wojnie dwukrotnie przyszli do władzy i prosperowali, byli 
opieszali, jeżeli chodzi o pokój* A niestety, ich (1708) kompletne zwycięstwo 
polityczne w kraju przypadło dokładnie na okres, kiedy powinno się było podjąć 
poważne rokowania i nalegać na zawarcie pokoju. Marlborough, zdobywszy dla 
Austrii hiszpańskie Niderlandy pod Ramillies i Oudenarde, przez dalsze cztery lata 
niepotrzebnej wojny zajęty był opanowywaniem fortec, które broniły granic samej 
Francji. W 1709 r. będący w straszliwych opałach Ludwik oferował wszytko, czego 
alianci mogli się rozsądnie domagać, łącznie z cofnięciem wszelkiej pomocy dla 
wnuka z Hiszpanii. Ale okazało się, że wigowie nie potrafią zawrzeć pokoju. Żądali 
jedynej rzeczy, na którą Ludwik nie mógł się zgodzić - ażeby wysłał swoje wojska i 
pozbawił Filipa hiszpańskiego tronu, na którym przed ośmiu laty sam go osadził. 
Powodem tego obraźliwego żądania były trudności, na jakie natknęli się alianci 
chcąc sami wypędzić Filipa, gdyż był on ulubieńcem hiszpańskiego ludu. Wigowska 
formuła „nie ma pokoju bez Hiszpanii" w praktyce oznaczała, że w ogóle nie może 
być pokoju. Ludwik odwołał się do swych poddanych, czego przed tym nigdy nie 
raczył czynić; wiedzieli oni, że poniósł wielkie ofiary ze swej dumy, aby kupić dla 
nich pokój, lecz niestety na próżno; toteż pospieszyli pod jego sztandary i ze znanym 
męstwem ludu francuskiego, gdy walczy w obronie swej ziemi, dali Marlboroughowi  
pierwszą odprawę w jego pyrrusowym zwycięstwie pod Malplaąuet (IX.1709).
John Buli również łaknął zwycięskiego pokoju, którego mu odmawiali 
wigowscy doktorzy. Wołanie o zakończenie wojny wzmagało jeszcze reakcję 
torysowską, powstałą z przyczyn wewnętrznych. Fala nastrojów religijno-
ortodoksyjnych objęła królową i jej poddanych, a motłoch, który przed kilku laty 
polował na jakobitów i plądrował kościoły katolickie, teraz zajmował się dla 
odmiany paleniem kaplic dysydenckich. Powszechne podniecenie powiększył 
brak rozsądku wi-gowskich ministrów: oskarżyli oni przed Izbą Lordów 
niejakiego drą Sacheverella o to, że wygłosił kazanie przeciwko zasadom re-
wolucji w dniu poświęconym jej wspomnieniu.
Polityczne i religijne sympatie królowej  i wpływ,  jaki  na  nią
wywierała pani Masham, umożliwiły jej w końcu uwolnienie się od
osobistego oddziaływania Sary, księżnej Marlborough. Wigowie upadli
   od razu pociągając niebawem za sobą samego Marlborotugha (1710). Inicja-
596


tywę Anny co do zmiany ministrów potwierdziły wybory powszechne. Od 
owej zimy, kiedy Wilhelm przybył do Anglii, nie zdarzyła się tak kompletna i 
natychmiastowa zmiana ludzi i środków. Nie była to jednak rewolucja, lecz 
normalny proces zachodzący w warunkach nowej konstytucji, przejawiający 
się coraz bardziej w dążeniu do rządzenia przez gabinet partyjny - na zmianę 
wigów i torysów. W tym momencie żadna mniej gruntowna zmiana nie 
zapewniłaby pokoju dla Europy.
Nowy rząd torysowski uformował się pod podwójnym kierow 
nictwem wybitnie zdolnego St. Johna, gotowego posunąć się do osta 
teczności, by w realizacji swego programu politycznego zniszczyć 
wigów i wyplenić dysydentów, oraz powolnego umiarkowanego Har- 
leya, którego główną zaletą było pragnienie, niestety rzadkie wśród 
współczesnych mu mężów stanu, aby krzewić duchową jedność ca 
łego narodu. Ale rząd zgodny był przynajmniej co do tego, że jego 
pierwszym i nieodzownym zadaniem jest zawarcie pokoju. Poza zdra 
dą naszych katalońskich sprzymierzeńców, których wydano na łup 
zemsty Filipa hiszpańskiego, trudno dopatrzyć się jakiegoś poważ 
nego błędu w warunkach traktatu utrechckiego (1713).	
Metody uzyskania tego doskonałego pokoju bardziej może wywołują 
krytykę. Wigowie potępiali, a narodowi nie podobały się tajne rokowania z 
Francją za plecami sojuszników - chociaż Wilhelm postępował tak samo, chcąc 
uzyskać traktat z Ryswick - oraz niełaska Marlborougha i wycofanie armii 
angielskich z pola w obliczu nieprzyjaciela. Jednak to właśnie upór wigów, 
Holendrów i Austriaków doprowadził do tego, że takie metody zdawały się być 
jedyną drogą dojścia w ogóle do jakiegoś porozumienia z Francją i zmuszenia 
aliantów do przyjęcia ustalonych warunków.
Kolonialne i handlowe interesy brytyjskie zostały - jak widzieliśmy - 
uwzględnione w szerokiej mierze 1, a skorzystałyby jeszcze więcej, gdyby traktat 
handlowy z Francją przygotowany przez tory-sowskich ministrów nie został 
odrzucony wskutek angielskich zawiści handlowych podsycanych akcją 
wigowskiej opozycji. Jeśli chodzi o załatwienie spraw terytorialnych w Europie, 
to warunki traktatu utrechckiego opierały się na formalnej cesji Hiszpanii i jej 
posiadłości amerykańskich na rzecz Filipa Burbońskiego. Było to po prostu uzna-
nie stanu rzeczy wytworzonego przez wydarzenia wojenne, którego nie zdołały 
zachwiać operacje ostatnich pięciu lat. Morskie bezpieczeństwo Anglii zostało 
zagwarantowane przez przekazanie Niderlandów Austrii, a więc mocarstwu 
lądowemu położonemu w centrum Europy, z którego strony niczego nie 
potrzebowaliśmy się obawiać. Zagrożenie delty Renu przez Francję odparowano 
aż do 1793 r.

597


Powyższy układ okazał się trwałą podstawą XVIII-wiecznej cywilizacji. 
Nigdy już Europy nie mąciło niebezpieczeństwo preponde-rancji francuskiej, 
dopóki francuska rewolucja nie nadała jej nowych form życia. Gdyby Ludwik 
został potraktowany z mściwą surowością, o jakiej myśleli wigowie i Austria, 
gdyby Marlborough przedarł się w końcu przez sieć fortec i dotarł do Paryża, 
duch rewanżu mógłby na dobre rozgorzeć w sercach francuskiego ludu, skupić 
go pod sztandarem ancien regime'u i nieustannie niepokoić XVIII-wieczną 
Europę wojnami o charakterze ponaddynastycznym.




Traktat w Utrechcie pozostaje jedynym wielkim aktem, świadczącym o 
wysokich zaletach jako męża stanu St. Johna, późniejszego lorda 
Bolingbroke'a. W traktacie tym wykazał on cały swój wrodzony talent oraz 
umiarkowanie w stosunku do Francji, czego tak bardzo brakowało mu w 
postępowaniu z własnymi rodakami, jeśli nie byli jego stronnikami politycznymi.
Wygrawszy pokój, torysi spodziewali się go wykorzystać w swoim 
programie wewnętrznym (1711). Przeprowadzili oni ustawę, która nie 
pozwalała na wybór do parlamentu nikogo, nawet z miasta, kto nie posiadał co 
najmniej 300 funtów rocznego dochodu z ziemi. Ale główna namiętność 
polityczna polujących na lisy sąuires z „Klubu Październikowego" (October 
Club) * wyładowywała się w prześladowaniu dysydentów, a Bolingbroke, 
mimo, iż był wolnomyślicielem, został szefem tej sfory. Po raz pierwszy 
wyraziło się to w formie uchwalenia długo dyskutowanego projektu ustawy o 
„okolicznościowym konformizmie" (1711) (Occasional Conformity), który 
karał rujnującymi grzywnami każdego, kto uzyskawszy uprawnienia do piasto-
wania urzędu państwowego lub samorządowego przez przyjęcie sakramentu w 
kościele anglikańskim, uczęszczał po tym na nabożeństwa nonkonformistyczne 
(1714). Ale ustawa o schizmie (Schism Act), o trzy lata późniejsza, była 
sprawą daleko poważniejszą. Odbierała ona dysydentowi prawo do 
wychowywania swych własnych dzieci, które miały być powierzone osobom 
posiadającym zezwolenie biskupów kościoła państwowego. Wiele znakomitych 
szkół, założonych przez nonkonformistów własnym kosztem, miało ulec 
zamknięciu, a nauczyciele wyrzuceni na bruk. Nawet nauczyciele uprawnieni 
przez biskupów mogli nauczać tylko katechizmu kościoła anglikańskiego. Nie 
odwołując bezpośrednio Aktu o Tolerancji zamierzano go obejść, 
wykorzeniając nonkonformizm w następnym pokoleniu za pomocą tej 
specjalnie wstrętnej i nienaturalnej formy prześladowania. Ustawa
* October Club - klub skrajnych torysów w Londynie w czasie panowania 
królowej Anny.
598


o schizmie była najgorszą plamą w kronice partii torysów po rewolucji i 
spowodowała, że upadek tej partii stał się wstępnym warunkiem religijnej 
wolności w Anglii. Gdyby bowiem ustawa o schizmie miała czas wejść w życie, 
musiałaby doprowadzić albo do zniesienia wszelkich   różnic  w  wierzeniach  
religijnych,   albo   do  wojny   domowej. Jednak kryzys dynastyczny, 
przyspieszony przez śmierć Anny, po-   dzielił i doprowadził do upadku partię 
torysów, uratował dysydentów  bez pomocy' uciekania się do broni i zainicjował 
XVIII-wieczną erę pokoju wewnętrznego, wolności myśli i tolerancji.
„Kiedy Jerzego w tłuste lata przywiódł nam los 
Umiarkowani ludzie największy mieli głos 1".
Zwycięstwo wigów przy wstąpieniu na tron dynastii hanowerskiej 
oznaczało zwycięstwo „ludzi umiarkowanych", dlatego że wigowie stanowili 
partię mniejszości i nie byli w stanie prześladować. Z drugiej strony torysi w 
ostatnich latach panowania królowej Anny wykazali pod wodzą Bolingbroke'a 
ducha nietolerancji, być może naturalnego w partii świadomej tego, że 
reprezentuje najsilniejsze elementy w narodzie. Aż do rewolucji przemysłowej 
właściciele ziemscy stanowili najpotężniejszą klasę, a kościół państwowy przed 
powstaniem weslejanizmu był wielokrotnie silniejszy niż wszystkie inne sekty 
religijne razem wzięte. Interesom wielkich właścicieli ziemskich i kościoła 
wigowie mogli przeciwstawić tylko połowę parów, trochę sąuires, część 
yeomanów, ogół kupców i „ludzi pieniądza", uchodźców protestanckich z 
kontynentu2 i angielskich dysydentów. Połączenie to, stosunkowo słabe pod 
względem liczebności, było potężne, jeśli chodzi o organizację i rozumną 
jedność celu, ponieważ siła jego tkwiła w miastach, zwłaszcza w Londynie, i 
ponieważ jego przywódcy mogli dążyć do osiągnięcia politycznych korzyści dla 
swej
1 W początkach panowania Jerzego I wigowie odwołali zarówno ustawę o schizmie, 
jak i o „okolicznościowym konformizmie" (Occasional Conformity), lecz „próba 
sakramentalna" na urząd cywilny utrzymała się aż do projektu ustawy wniesionej przez 
lorda Johna Russella w 1828 r. Obstawanie ze strony partii „wysokiego kościoła" przy 
zasadzie sakramentu jako klucza do urzędu politycznego było może niezbyt dobre dla 
religii. „Byłem wcześnie u Sekretarza [Bolingbroke'a]", pisze Swift, „ale poszedł 
odprawiać swe modły ... przyjąć sakrament. Kilku rozpustników robiło to samo. Nie 
było to z pobożności, tylko z konieczności, by być w zgodzie z ustawą parlamentu". 
Skoro jednak byli to jedynie „rozpustnicy", a nie dysydenci, stronnictwo Swifta nie 
widziało w tym żadnej profanacji.
2 Istniało przeszło trzydzieści francuskich kościołów hugenockich w Londynie, 
kiedy liczył on zaledwie dziesiątą część dzisiejszej ludności. Większość wyznawców 
stanowili fachowcy, kwalifikowani rzemieślnicy, a wielu z nich doszło do bogactwa w 
swej przybranej ojczyźnie; prawie wszyscy oni byli wigami z powodu niechęci torysów 
do praktykowanych przez nich form kultu religijnego.
599


partii bez kierowania się w swych decyzjach, jak to często zdarzało się u 
torysowskich sąuires, uczuciami religijnymi i klasowymi. Albowiem o ile 
przeciętny stronnik wigów był dysydentem należącym do klasy średniej, 
wigowscy przywódcy rekrutowali się spośród członków kościoła 
anglikańskiego i należeli do warstw wyższych, zazwyczaj o latytudynaryjnej lub 
sceptycznej umysłowości. Od czasu Williama Penna aż do Johna Brighta 
żaden nonkonformista nie wybił się jako przywódca życia politycznego w 
Anglii, chociaż przez połowę tego okresu nonkonformiści potrafili utrzymać 
partię wigów przy władzy.
W czasach pokojowych torysi byli na ogół silniejsi dzięki liczbie i posiadaniu 
ziemi i prawdopodobnie rządziliby XVIII-wieczną Anglią, gdyby nie wyłoniła 
się kwestia dynastyczna, która dowiodła ich skłócenia i ruiny. Pod koniec 
panowania Wilhelma Harley namówił partię, by podjęła inicjatywę uchwalenia 
Act of Settlement, przekazującego koronę domowi hanowerskiemu w 
przypadku bezpotomnej śmierci Anny *. Ta ważka decyzja była wyrazem 
stanowczej determinacji sąuires i kościoła anglikańskiego, by już nigdy więcej 
nie zawierzyć królowi rzymskokatolickiemu. Gdyby dom Stuartów przeszedł na 
protestantyzm, Act of Settlement miałby mało wiążącej mocy dla 
ortodoksyjnych torysów. Jednak ani Stary, ani Młody Pretendent nie zgodziliby 
się ukrywać swych wierzeń religijnych dla uzyskania korony. Fakt ten przynosi 
im wielki zaszczyt, a ich uczciwość uratowała Brytanię od mnóstwa kłopotów i 
od wojny domowej.
Jednak nawet w tej sytuacji Act of Settlement reprezentował W sprawie 
dynastycznej tylko połowicznie nastroje partii torysów; druga, czyli jakobicka, 
połowa ich uczuć miała zwyczaj dochodzić do głosu w chwilach wzruszenia, 
gdy nadszedł moment krytyczny, aby następnie opaść pod wpływem 
zahamowań i niepewności. Wychowani jako chłopcy w doktrynach „prawa 
boskiego",
„W złotych dniach zacnego króla Karola, Kiedy 
lojalność nie szkodziła",
torysi następnej generacji nigdy nie czuli się dobrze zwalczając dom Stuartów. 
Ponadto starą teorię i dawny sentyment podtrzymywało całkiem nowoczesne 
uwzględnienie korzyści i pomyślnych okazji dla partii; dynastia hanowerska szła 
zaś ręka w rękę z wigami. Przyszły Jerzy I uchylił się od tego, by przyjąć 
postawę neutralności wobec wigów i torysów, jaką Wilhelm Orański zachował 
zarówno przed, jak i po uzyskaniu korony. Nie dość na tym: torysowscy 
ministrowie umierającej królowej nie mogli zabiegać o względy w Hanowerze 
(1712-14), nie kłócąc się jednocześnie w kraju ze swą władczynią. Albowiem
1 Co do pochodzenia linii  hanowerskiej  od  Jakuba I,  zob.  wyżej  drzewo gen., s. 
470 co do potomków Jakuba II, zob. wyżej drzewo gen., s. 552.
600


Anna była w tym samym stopniu, co królowa Elżbieta, zazdrosna o następcę; a 
jak wielu innych torysów była też uczuciowo, choć nie w praktyce, jakobitką i 
nie cierpiała niemieckich książąt, którzy mieli pozbawić dziedzictwa jej brata, 
kiedy ona przestanie zajmować jego miejsce.
Dlatego też torysi trzymali się kurczowo aktualnych łask Anny, poświęcając 
wszelkie szansę zdobycia przyszłych łask Jerzego. Wi-gowie będący w opozycji 
przyjęli ściśle odwrotną politykę. Wzrastająca u Bolingbroke'a świadomość, że 
wstąpienie na tron Jerzego I oznaczałoby odsunięcie torysów od władzy, 
popchnęła go do jego ostatnich gwałtownych posunięć, ażeby przygotować drogę 
do jako-bickiej restauracji po śmierci Anny albo przynajmniej do kompletnej 
kontroli kraju przez jakobicki gabinet, który mógłby dyktować jednemu i drugiemu 
z pretendentów. Plan ten wymagał wyrzucenia wszystkich wigów i wszystkich 
umiarkowanych torysów z urzędów, armii, floty i rządu. Pociągał on za sobą z 
konieczności dymisję Harleya, obecnie lorda Oksford, jako wstępnego kroku do 
powierzenia całej machiny rządowej centralnej i lokalnej ludziom o sympatiach 
jakobickich. Oksford otrzymał dymisję 27 lipca, jego rywal miał więc ręce 
rozwiązane. Pięć miesięcy, a nawet pięć tygodni mogłoby wystarczyć na 
niezbędne przygotowania, ale królowa umar- ła po pięciu dniach (1.VIII.1714) i 
wszystkie plany Bolingbroke'a runęły wraz z nim. „Fortuna zgniła akurat w tym 
momencie, kiedy dojrzała", pisał Swift, którego ta klęska skazała na dubliński 
dziekanat do końca życia.
W wyniku intrygi Bolingbroke'a Jerzy I objął tron bez sprzeciwu i zachował 
do całej partii torysów głęboką nieufność, którą dzieliły z nim liczne rzesze jego 
poddanych, nie będących ani wigami, ani dysydentami, ale pragnących 
niezakłóconego pokoju pod rządami protestanckiego króla i parlamentu. Przez 
następne czterdzieści siedem lat (1714-61) partia torysów nie sprawowała 
rządów, podejrzana o jako-bityzm i boleśnie rozdwojona w uczuciach i 
wierności.
Wigowie uniemożliwili Bolingbroke'owi wzięcie na nowo czynnego udziału 
w życiu politycznym. Po okresie służby za granicą w charakterze sekretarza 
stanu pretendenta porzucił ten dwór z rozczarowaniem i niesmakiem i 
poświęcił swe wybitne zdolności pisarskie na to, by głosić wśród ziomków 
umiarkowane poglądy swojego starego rywala, Harleya, nieodzowną potrzebę 
układu rewolucyjnego, szkodliwość ducha partyjnego i nadzieje na przyszłość 
w osobie „króla patrioty", którym nie miał być Stuart1.
1 Feiling w swojej History of the Tory Party mówi: „Człowiekiem, który •wychował 
owe pokolenia [między Anną a Jerzym III], był niewątpliwie Bo-lingbroke; w swych 
Letters i Dissertations w późniejszym okresie swego życia
601


Ten okres naszej historii, kiedy wigowie niemal przez pięćdziesiąt lat bez 
przerwy korzystali z władzy, jakkolwiek nie przyniósł krajowi niezakłóconego 
niczym błogosławieństwa, jednak zapewnił Anglikom swobody polityczne i 
religijne, ponieważ wigowie byli partią mniejszości i z tej racji nie mogli sobie 
pozwolić na takie prześladowania, jakie stosowali autorzy ustawy o schizmie. 
Walpole, który dzierżył władzę od 1721 do 1742 r., miał dość rozsądku, by 
dostrzec, że wigowie tylko o tyle mogą utrzymać się u steru rządu, a dynastia 
hanowerska na tronie, o ile wszystkie przywileje kościoła pozostaną nie 
naruszone i o ile zgodzą się oni na to, że rządy na prowincji będą w większości 
w rękach torysowskich sędziów pokoju. Pod polityczną władzą wigów w 
pałacu St. James i Westminsterze kościół i sąuires zachowały to, co było dla 
nich najbliższe i najdroższe w hrabstwie, parafii i uniwersytecie.
Kompromis taki zabezpieczył Pax Walpolicma i nie dopuścił, by dynastia 
hanowerska została przez jakobitów obalona. Była to polityka różniąca się 
bardzo od pierwotnej gwałtowności partii wigów za Shaftesbury'ego. Kiedy 
Walpole przyszedł do władzy, wigowie nauczyli się gruntownie, choć 
stopniowo lekcji „umiarkowania". Kilkakrotnie za panowania Wilhelma i Anny 
okazywali jeszcze chęć prześladowania przeciwników politycznych, jak na 
przykład w próbie wstrzymania ustawy o indemnizacji po rewolucji, co 
udaremnił Wilhelm, w procesach Fenwicka i Sacheverella, a wreszcie w 
oskarżeniu lorda Oksford za panowania Jerzego I za jego udział w traktacie 
utrechckim. Jednakże duch łagodniejszy i bardziej ostrożny, okazywany zwykle 
przez takich ludzi, jak Somers, Cowper i Addi-son, działał aktywnie w łonie 
partii przeciwko elementom gwałtowniejszym reprezentowanym przez 
Whartona. Owe tendencje pokojowe i liberalne zatriumfowały w osobie 
Walpole'a i w jego zawołaniu „Let sleeping dogs lie" *.
Walki dwóch równoważnych partii za panowania Wilhelma i Anny, stałe 
odwoływanie się wigów i torysów do umysłów społeczeństwa poprzez 
retorykę parlamentarną, pamflety, kampanie wyborcze i dyskusje - wszystko to 
wpoiło zwyczaj debatowania i swobodnego wyrażania myśli, który stale 
charakteryzował angielskie życie polityczne w nadchodzącej epoce. Chociaż 
zażartość partyjnych zwolenników prowadziła do aktów prześladowania, na 
ogół ochrona udzielana przez obie wielkie partie swoim rzecznikom stworzyła 
tę sytuację, że wolność słowa i prasy osiągnęła swój tak charakterystyczny dla 
Anglii rozwój.
przetworzył on w myśl zasad Harleya, czyli inaczej mówiąc unowocześnił, całą 
podstawę torysowskich myśli".
* W  dosłownym   tłumaczeniu:   „Dajcie  śpiącym   psom   leżeć",   odpowiednik 
polskiego „Nie budźcie licha".
602


KSIĘGA   V
OD UTRECHTU DO WATERLOO. 
POTĘGA MORSKA I ARYSTOKRACJA. 
PIERWSZE STADIUM REWOLUCJI 
PRZEMYSŁOWEJ


WSTĘP
Historia polityczna osiemnastowiecznej Anglii rozpoczyna się od Układu 
Rewolucyjnego 1689 r., który - można to tak nazwać --stanowi glossę czy 
komentarz. Wstąpienie na tron dynastii hano-werskiej w 1714 r. było jedynie 
potwierdzeniem i rozszerzeniem zasad, które przed dwudziestu pięciu laty 
osadziły na tronie Wil-helma i Marię.
Układ rewolucyjny przy swych zaletach posiadał i braki. Był on nazbyt 
konserwatywny, co było nieuniknione, a przynajmniej takim się wydaje w 
oczach naszych współczesnych. Byłoby o wiele lepiej, jak to dziś po upływie 
czasu sądzą niektórzy, gdyby skorzystano z okazji i przydzielono 
poszczególnym okręgom wyborczym mandaty proporcjonalnie do liczby 
ludności. Przy wyborach do parlamentów w okresie Cromwella reprezentacja 
parlamentarna „zgniłych miasteczek" została zniesiona, ponieważ pozostawały 
one pod wpływem miejscowego gentry, przedstawicielstwo hrabstw natomiast 
uległo odpowiedniemu zwiększeniu. Lecz wraz z Karolem II przywrócono 
dawne okręgi wyborcze, a działacze z 1689 r. pozostawili niezreformo-wany 
system przedstawicielstwa, który z biegiem lat stawał się coraz bardziej 
przekupny, sprowadzając na kraj wiele klęsk, między innymi - być może - 
zatarg z Ameryką. Jednak zaleta rewolucji polegała na tym, że był to układ 
oparty na porozumieniu, a porozumienie można było osiągnąć jedynie unikając, 
o ile się dało, zakłócenia uznanych praw. Otóż, jednym z owych uznanych 
praw była władza, przysługująca pewnym arystokratom i członkom gentry, do 
wywierania w pewnych miastach i miasteczkach wpływu na wybory do Izby 
Gmin. Projekt reformy wyborczej nie mieścił się w głowach ani wigów, ani 
torysów tego okresu.
W istocie widocznym celem rewolucji nie była jakaś zmiana, lecz 
zachowanie istniejącego stanu rzeczy. Jakub II bezprawnie zaatakował cały 
szereg uznanych praw i uprzywilejowanych korporacji
605



- kościół, uniwersytety, samorządy miejskie, prawa wyborcze poszczególnych 
miast i miasteczek, własność ziemską - i negował moc obowiązującą praw 
krajowych. Reagując na to rewolucja - w słusznej obronie praw przed 
nielegalną napaścią - nadała im charakter uświęcony, co przyczyniło się do 
uchronienia ich przez następne czterdzieści lat przed jakąkolwiek mądrą i 
legalną reformą prawną. Zniewagi, które sprowokowały rewolucję, zrodziły 
jakiś idealistyczny entuzjazm dla uznanych praw, jako takich, ponieważ 
działalność Jakuba II przyczyniła się do chwilowego ich utożsamiania ze 
sprawą brytyjskiej wolności. I ów idealistyczny entuzjazm przeżył okazję, która 
go wywołała. Prawa, które Jakub II w swej tyranii deptał, stały się fetyszem 
dla sędziego Blackstone'a i ludzi XVIII stulecia.
Rewolucja była triumfem prawników nad władzą wykonawczą, 
zakończeniem długotrwałej walki rozpoczętej przez. Coke'a i Seldena o 
poddanie działań króla swobodnemu osądzaniu przez sądy, stosujące Common 
Law. Zwycięstwo prawa nad nieodpowiedzialną i arbitralną władzą stanowiło 
wspaniały triumf cywilizacji, jednak sprawiło ono, że prawniczy punkt widzenia 
nazbyt dominował w XVIII w. Na rewolucję, którą przecież przeprowadzono, 
aby przeciwstawić się nielegalnym zmianom, jakie usiłował zrealizować 
samowolny monarcha, powoływał się później Blackstone, a nawet Burkę, jako 
na ustalony raz na zawsze wzorzec i kryterium, na mocy którego należało z 
góry potępić wszelką reformę ustawodawczą o charakterze ludowym.
Częściowo z tej właśnie racji czasy Walpole'a i Pittów były szczytowym 
okresem nieposkromionych nadużyć w zakresie wszelkich form życia 
korporacyjnego. Posiadacze nadań kościelnych, akademickich, dobroczynnych 
i szkolnych nie żywili żadnych obaw, by groziły im dochodzenia lub reformy. 
Dyrektorzy szkół mogli pobierać pensje nie prowadząc szkoły. Uniwersytety 
mogły sprzedawać stopnie naukowe bez egzaminów i wykładów. Miasteczka 
parlamentarne oraz oligarchie miejskie mogły być tak przekupne i śmieszne, jak 
to tylko było możliwe; wystarczyło, że były stare. „Cokolwiek jest, jest słuszne 
- jeśli może wykazać się przywilejem" - tak wydaje się brzmieć hasło XVIII 
stulecia.
Nic zatem dziwnego, że o wielkości Anglii w epoce, która nastąpiła po 
rewolucji, należy sądzić raczej z poszczególnych jednostek oraz nieoficjalnych 
osiągnięć całej wolnej i energicznej ludności, z otwartej konkurencji kupców i 
przemysłowców na rynku światowym, a nie opierać swego sądu na ocenie 
instytucji korporacyjnych, jak kościół, uniwersytety, szkoły, administracja i 
korporacje miejskie, bo wszystkie one były jakby na wpół pogrążone we śnie. 
Chwała XVIII-wiecznej Brytanii spoczywa w geniuszu i energii je-
606



dnostek działających swobodnie w wolnej społeczności - takich jak 
Marlborough, Swift, biskupi Butler i Berkeley, Wesley, Clive, Warren Hastings, 
Pittowie, kapitan Cook, dr Johnson, Reynolds, Burkę, Adam Smith, Hume, 
James Watt, Burns, William Blake, i dziesiątki innych, którym równych nasze 
późniejsze czasy z trudem mogłyby znaleźć, chociaż zreformowaliśmy i 
zracjonalizowali nasze instytucje korporacyjne.
Po długotrwałym kryzysie politycznym i religijnym epoki Stuartów równie 
długi okres stabilizacji pod rządem praw o liberalnym na ogół charakterze nie 
był złą rzeczą nawet za cenę pewnej stagnacji. I faktycznie nagła tężyzna 
Brytanii wyczarowana przez Chat-hama, a przejawiająca się w podboju 
Kanady i założeniu imperium indyjskiego, dowiodła, że stagnacja polityczna nie 
oznacza narodowej dekadencji. Państwo brytyjskie posiadało ustrój 
konstytucyjny najsprawniejszy, a zarazem najswobodniejszy ze wszystkich 
ustrojów świata w owych ostatnich dniach ancien regime'u. Co prawda utra-
ciliśmy potem kolonie amerykańskie, częściowo wskutek wad i rozkładu naszej 
konstytucji, a częściowo z przyczyn bardziej ogólnych, wiążących się ze 
stosunkiem Ameryki do Anglii. W sprawach imperialnych i zagranicznych 
arystokracja brytyjska zarówno zdobywała sukcesy, jak i ponosiła wielkie 
porażki, w każdym jednak razie osiągała większe powodzenie niż ówczesny 
despotyzm burbońskiej Francji. Ogólnie biorąc, Brytania w XVIII wieku była 
w kwitnącym stanie, a jej cywilizacja zapuściła korzenie głęboko i szeroko.
Nieszczęście jednak wynikło z faktu, że ów okres niezmiennych instytucji i nie 
ulegającego przemianom prawa zbiegł się w późniejszych latach z okresem zmian 
ekonomicznych i społecznych zachodzących niebywale szybko i o doniosłym 
znaczeniu dla przyszłości. Rewolucja przemysłowa zaczęła się najprzód na naszej 
wyspie i - umownie - można jej początek datować na wczesne lata panowania 
Jerzego III. W ciągu jego długich rządów (1760-1820) nowe siły, tkwiące w 
tech- nice maszynowej i kapitalistycznym przemyśle, narzucały swą ślepa wolę 
luźno zorganizowanemu, arystokratycznemu społeczeństwu, które nawet nie 
dostrzegało, że los jego jest przesądzony.
Świat wysoce ucywilizowany i ustabilizowany, którego charakterystyczną 
umysłowość reprezentują dr Johnson i Edmund Burkę, umiał myśleć jedynie 
kategoriami politycznymi i literackimi; ludzie nie potrafili dostrzec, że rewolucja 
głębsza niż zmiany polityczne za oceanem, które dyskutowali i potępiali, 
odbywa się pośród nich codziennie i podkopuje stary angielski porządek, a 
władze publiczne nie czynią nic, by dostosować się do nowego stanu rzeczy. 
Wtedy właśnie gdy rewolucja przemysłowa narzuciła jako nakaz chwili 
przeprowadzenie reform w naszych instytucjach politycznych i municypalnych, 
reakcja przeciwko jakobińskiej propagandzie docierającej
607


zza granicy powodowała, że klasy rządzące z zasadniczych względów 
odmawiały w ogóle jakichkolwiek zmian politycznych, a jednocześnie nie 
czyniły nic, by powstrzymać lub pokierować przemianami ekonomicznymi w 
ich szczytowym natężeniu. W dodatku nastąpiło dwadzieścia lat wojen 
napoleońskich, które z konieczności odciągały uwagę narodu od jego własnych 
poważnych problemów wewnętrznych, i komplikowały rewolucję przemysłową 
w najkrytyczniejszym jej stadium przez nieprawidłowości zachodzące w 
handlu, cenach i zatrudnieniu.
W ten sposób spokojna i zadowolona z siebie Anglia XVIII stulecia 
nieświadomie stoczyła się do kipiącego od kłopotów kotła, skąd we właściwym 
czasie miał się wynurzyć całkiem odmienny świat. A jednak nawet w owym 
zagmatwanym i rozpaczliwym kryzysie tak wielka była energia indywidualnego 
Anglika, tak ogromne korzyści wyspiarskiego położenia władczyni mórz, taka 
potęga nowej techniki przemysłowej w czasie wojny, że Brytania choć świeżo 
ogołocona z kolonii amerykańskich, wyłoniła się z wojen napoleońskich jako 
główny zwycięzca i władczyni nowego imperium. Nawet wtedy, gdy szalała 
wojna, jej twórczy duch pod osłoną floty rozkwitał tak wspaniale, jak w wieku 
elżbietańskim. Epoka Nelsona i Wellingtona, Foxa i Pitta, Castlereagha i 
Canninga, była również epoką Words-wortha i Coleridge'a, Waltera Scotta i 
Byrona, Shelleya i Keatsa, Turnera i Constable'a Cobbetta i Wilberforce'a, 
Benthama i Owena, i wielu innych. Wydawało się, że ludzie ówcześni wraz z 
powietrzem wyspy wdychają energię i geniusz. Jakkolwiek ustrój społeczny 
miał wiele braków, a biedni cierpieli, wśród klas bardziej uprzywilejowanych 
jednostka osiągnęła bardzo wysoki poziom rozwoju w czasie, gdy rewolucja 
przemysłowa w swym wczesnym stadium po raz pierwszy zetknęła się z 
dawnym życiem wiejskim i z ciągle jeszcze żywą kulturą i wolnością 
odziedziczoną po XVIII stuleciu.
608


ROZDZIAŁ   I
 


ANGLIA ZA CZASÓW PIERWSZYCH HANOWERCZYKOW. CHARAKTER RZĄDU 
ARYSTOKRATYCZNEGO. PREMIER, GABINET I PARLAMENT. DUCH XVIII 
STULECIA. JOHN BULL A WPŁYWY FRANCUSKIE. KOŚCIÓŁ I RUCH 
WESLEJANSKI. SZKOCJA. UNIWERSYTETY I SZKOŁY. ŻYCIE WSI. POCZĄTEK 
UPADKU YEOMANRY. ŚWIAT PODZIEMNY. HUMANITARYZM. W PRZEDEDNIU 
REWOLUCJI PRZEMYSŁOWEJ
Królowie:  Jerzy  I   (1714-1727);  Jerzy  II   (1727-1760);   Jerzy III, 
1760.
Objęcie tronu przez Wilhelma Orańskiego potwierdziło wprawdzie doktrynę 
wigów, a do teorii torysów wprowadziło zamęt, jednak, nie dało wigom 
zasadniczej przewagi nad rywalami. W ciągu obu panowań, Wilhelma i Anny, 
obie partie nadal na równi dzieliły władzę; Korona i wyborcy zależnie od 
okoliczności chwili faworyzowali raz jedną stronę, raz drugą; walka partyjna w 
dalszym ciągu była ostra, a czasem nawet zacięta, ale na ogół wynik jej był 
pomyślny dla interesów kraju. Dopiero za panowania Jerzego I i Jerzego II 
widzimy taki stan rzeczy, który z wszelkimi zastrzeżeniami i komentarzami 
może być malowniczo określony jako „wigowska oligarchia". Prawdopodobnie i 
wówczas nie doszłoby do tego, gdyby połowa torysów nie skompromitowała się 
tak poważnie jakobityzmem.
Częściowo z tej racji, częściowo zaś dlatego, że Jerzy I nie znał 
angielskiego języka i zwyczajów, dwaj pierwsi Hanowerczycy odstąpili 
przywódcom wigów pewne prerogatywy Korony, których ani Wilhelm, ani 
nawet Anna nigdy by nie wypuścili z rąk. Tworzenie rządów, rozwiązywanie 
parlamentu, patronat Korony nad kościołem i władzą świecką, wszystko to w 
rezultacie przeszło od monarchy do szefów wigowskich. W tym sensie po 1714 
roku ustaliła się faktycznie oligarchia polityczna. Jednak z drugiej strony 
zmiana ta oznaczała dalsze umocnienie się czynnika społecznego w naszej kon-
stytucji dzięki wprowadzeniu wszechwładzy rządów, uzależnionych od 
głosowania w Izbie Gmin i dzięki ograniczeniu władzy piastowanej przez 
dziedzicznego monarchę.



609
 


        Jerzy III próbował później w ciągu pierwszych lat swego panowania 
(1760-80) ująć z powrotem patronat Korony * w królewskie ręce zgodnie 
zresztą z niewątpliwymi intencjami tych, którzy dokonali Układu 
Rewolucyjnego. Jednakże skoro tylko odzyskał prawo patronatu Korony, 
wykorzystał go na jeszcze bardziej systematyczne przekupywanie Izby Gmin, 
niż to czynił Walpole i wigowscy oligarchowie. Ale ani wigowscy oligarchowie, 
ani Jerzy III nigdy nie próbowali stanąć na nieparlamentarnym gruncie 
Stuartów. Nigdy nie odważyli się negować, że władza wykonawcza może 
wykonywać swe funkcje jedynie w zgodzie z większością Izby Gmin. W 
XVIII w. jednak można było przekupywać członków Izby za pomocą rozdziału 
łask, ponieważ „zgniłe miasteczka" z upływem lat stawały się coraz mniej 
reprezentatywne dla kraju.
Za panowania dwóch pierwszych Jerzych, władza Izby Gmin wzrosła, a 
jednocześnie zmniejszył się jej kontakt z ludem. Długotrwały „sen zimowy" 
partii torysów i martwota wszelkiej poważnej dyskusji politycznej zgasiły 
zainteresowanie publiczne sprawami parlamentarnymi, chyba że chodziło o 
rozdział stanowisk i o łapówki. Ustawa Siedmioletnia (Septennial Act), 
uchwalona w 1716 r., aby zabezpieczyć dynastię hanowerską przed reakcją 
jakobicką, przedłużyła normalne życie parlamentu, a stwarzając tym samym 
większą trwałość mandatów, jeszcze mocniej przytłumiła polityczne zainte-
resowania w kraju i wzmogła gotowość członków parlamentu do przejścia na 
żołd rządowy.
Za Jerzego III nastąpiło wielkie odrodzenie publicznego zainteresowania 
polityką, ale nie wzrosła kontrola demokratyczna nad parlamentem. Kiedy 
jednak dzięki reformie wyborczej z 1832 r. klasa średnia zyskała większą niż 
dawniej władzę nad Izbą Gmin, znalazła ona w nowoczesnej machinie 
parlamentu i gabinetu narzędzie rządzenia dużo sprawniejsze od tego, które 
istniało w czasach Stuartów. Parlamentarna arystokracja XVIII stulecia 
wykuła i wyostrzyła przyszłą broń demokracji. Wydaje się bardzo wątpliwe, 
czy arystokraci i sąuires zgodziliby się kiedykolwiek skupić taką władzę w 
Izbie Niższej, gdyby uważali ją jedynie za ściśle ludowe przedstawicielstwo. 
Ale oni myśleli o niej jako o „izbie gentlemanów", wśród których wielu było 
nominałów albo krewniaków parów, jako o „naj-
* Patronat Korony (patronage of the Crown) - w ramach ustabilizowanej po 
Rewolucji 1688-1689 monarchii parlamentarnej król silnie ograniczony \y swych 
prerogatywach posiadał jednak - przynajmniej nominalnie - pewne przywileje 
wynikające z możliwości nominacji na różne urzędy, udzielania zyskownych 
kontraktów, nadawania orderów itp. Za pierwszych Hanowerczy-ków prerogatywami 
tymi dysponował faktycznie aktualny rząd, a więc przywódcy partii większości. Jerzy III 
próbował odzyskać te prerogatywy i dysponować nimi według własnego uznania.
610


lepszym klubie w Londynie", o „senacie rzymskim", któremu śmiało i 
bezpiecznie można powierzyć najważniejsze interesy kraju.
W tych warunkach arystokratyczny wiek osiemnasty wniósł wielki własny 
wkład do rozwoju brytyjskiej tradycji politycznej. Arystokraci wynaleźli 
mechanizm, za pomocą którego władza ustawodawcza może kontrolować 
władzę wykonawczą nie krępując jednocześnie jej sprawności. Mechanizm ten 
stanowi system gabinetowy (Gabinet) oraz urząd „pierwszego ministra" 
(Prime Minister). Przez system gabinetowy rozumiemy w Anglii grupę 
ministrów, którzy są zależni od poparcia Izby Gmin i zasiadają w parlamencie, 
a którzy muszą być zgodni co do wspólnej polityki oraz są wspólnie 
odpowiedzialni za działania każdego z nich i rządu krajem w całości. Układ 
Rewolucyjny nie uwzględniał ani premiera, ani systemu gabinetowego. Urzędy 
te rozwijały się stopniowo, aby w pokoju i wojnie sprostać potrzebom kraju. 
Pierwszy krok w kierunku jednolitego gabinetu zrobił Wilhelm III jedynie 
dlatego, żeby prowadzić wojnę z Ludwikiem, ale pozostał nadal własnym swym 
premierem i ministrem spraw zagranicznych. Za panowania Anny 
Marlborough występował w czasie wojny jako głowa państwa we wszelkich 
sprawach wojskowych i dyplomatycznych, jednak kierowanie parlamentem 
pozostawił swym kolegom. Dopiero w latach 1721-42 sir Robert Walpole, 
pokojowy wigowski minister przyczynił się najbardziej do rozwoju zasady 
wspólnej odpowiedzialności gabinetu i supremacji premiera jako osobistości 
przewodzącej zarówno w gabinecie ministrów, jak i w Izbie Gmin. Znamienny 
był fakt, że odwrotnie niż jego wigowscy i torysowscy poprzednicy sir Robert 
piastując władzę nie dał się olśnić ponętami parostwa i dopóki pragnął rządzić 
krajem odmawiał opuszczenia Izby Niższej. Kiedy wreszcie zgodził się zostać 
hrabią Orford, ustąpił ze stanowiska na zawsze.
Wprowadzając te zmiany do zwyczajów konstytucyjnych Walpole 
niewątpliwie kierował się w dużym stopniu umiłowaniem władzy osobistej, ale 
niemniej oddał krajowi wielką przysługę. Usuwając ze swego gabinetu 
wszystkich kolegów, którzy nie zgadzali się z jego polityką, albo nie chcieli 
podporządkować się jego kierownictwu jako premiera, stworzył machinę, 
umożliwiającą odtąd rządzenie Brytanią podczas pokoju i wojny. Ten system 
gabinetowy stał się kluczem, dzięki któremu Anglicy potrafili uzyskać sprawne 
rządy spoczywające w rękach odpowiedzialnej i jednolitej władzy 
wykonawczej, pomimo tego że była ona poddana woli dyskutującego 
zgromadzenia złożonego z 500 lub 600 ludzi. Rozwiązali zagadnienie, które 
wiele narodów uznało za nierozwiązalne, i to nie przez wykluczenie ministrów z 
Izby Gmin, jak zamyślano częstokroć za panowania Wilhelma III, lecz 
przeciwnie obstając przy tym, że powinni oni jak sir Robert Walpole zasiadać w 
Izbie i kierować nią. Gabinet stanowi
611


ogniwo pomiędzy władzą wykonawczą i ustawodawczą i to ogniwo jak 
najbardziej ścisłe. Jest to zasadnicza część nowoczesnej brytyjskiej organizacji 
państwowej 1.
Było szczęściem dla Anglii, że Układ Rewolucyjny nie obdarzył jej świeżą 
jak z igły, nienaruszoną, niezmienną, pisaną konstytucją. Konstytucja 
uświęcona pismem była konieczna dla osiągnięcia federacyjnej jedności 
Stanów Ameryki Północnej, kiedy odcięły się od starego imperium. Dla Anglii 
natomiast nie była ona nieodzowna i z pewnością okazałaby się 
nieodpowiednia. Gdyby w momencie złożenia Jakuba II z tronu Anglii nadano 
sztywną konstytucję, przyznano by na zawsze Koronie władzę, którą w 
trzydzieści lat po koronacji Wilhelma i Marii przekazała ona doradcom 
parlamentarnym. Jest również możliwe, że sztywna konstytucja 
zaprojektowana według pojęć z 1689 r. wykluczałaby ministrów królewskich 
od zasiadania w Izbie Gmin.
Konstytucja pisana, w odróżnieniu od zbioru zwykłych praw i zwyczajów, 
jest obca angielskiemu duchowi politycznemu. Jedną z najgorszych oznak 
trudności, w jakich znalazł się Cromwell przez swą niezdolność znalezienia 
podstawy do narodowego porozumienia, stanowił fakt, że ogłosił konstytucje 
pisane, rozdzielające władzę protektora od władzy parlamentu ostrą linią 
demarkacyjną, która już nigdy nią miała ulec zmianie. Środki te były sprzeczne 
z realną metodą angielskiego postępu. Mgła londyńska, która przyzwoicie 
ukrywa przed oczyma dokładny stosunek między władzą wykonawczą i 
ustawodawczą w Westminsterze, umożliwiała w ciągu wielu pokoleń 
niedostrzegalne dostosowanie się konstytucji do wymagań każdego mijającego 
wieku.



Kiedy mówimy o oligarchii wigowskiej (1714-60) za dwóch pierwszych 
Jerzych, mamy na myśli (o ile mamy na myśli coś określonego) około 
siedemdziesięciu wielkich rodzin, które pozostając z sobą w sojuszu albo w 
rywalizacji sprawowały władzę w państwie pod warunkiem zachowania 
stałego poparcia Izby Gmin. Głowy wielkich rodzin wi-gowskich zasiadały 
przeważnie wśród parów, a ich młodsi członkowie w Gminach. Parowie mogli 
cieszyć się zaufaniem Izby Niższej częś-
1 Ówcześni Anglicy byli lepszymi politykami niż politycznymi teoretykami. 
Pozwolili na to, by francuski filozof Monteskiusz poinformował świat w swym Esprit 
des Lois (1748), że tajemnicą brytyjskiej wolności jest rozdział władzy wykonawczej od 
ustawodawczej, podczas gdy dużo bliższe prawdy byłoby twierdzenie wręcz przeciwne. 
Częściowo wskutek tego błędu Monteskiusza, potwierdzonego przez Blackstone'a, a 
częściowo z ważnych przyczyn lokalnych konstytucję federalną Stanów 
Zjednoczonych zaprojektowano w oparciu o koncepcję rozdziału władzy wykonawczej 
od ustawodawczej.
612


ciowo dlatego, że nigdy poważnie nie przeciwstawiali się jej politycznym ideom, 
a częściowo z tego powodu, że byli właścicielami wielu „zgniłych miasteczek", 
które wybierały tak wielu członków tej Izby. Nic więc nie kusiło owych 
wielkich arystokratów, by wysuwać jakieś roszczenia na rzecz bardziej 
dostojnej, lecz mniej potężnej Izby, w której sami zasiadali. Parowie byli 
nieoficjalnie, lecz bardzo skutecznie, reprezentowani w Izbie Gmin i nie mieli 
żadnych zastrzeżeń przeciwko stałemu wzrostowi jej władzy.
Dopiero w XIX w., podczas walki o reformę wyborczą i po jej uchwaleniu 
w 1832 r. parowie uznali za konieczne dochodzenie praw swej własnej Izby do 
władzy bezpośredniej. Dopiero wówczas znaleźli powód, by zakwestionować 
istniejące zwyczajowo prawo Izby Gmin do uchwalania dowolnych ustaw dla 
narodu. Ale w XIX w. akcja taka, choć nie była bynajmniej całkiem 
bezskuteczna, nastąpiła zbyt późno. Anglicy tak długo pozwalali, by rządziła 
nimi Izba Gmin, kiedy jeszcze była zgromadzeniem arystokratycznym, iż nie 
zgodziliby się nigdy, aby władzę jej ograniczyć wtedy, gdy zaczynała re-
prezentować bardziej wiernie cały naród.
Chociaż w latach 1714-60 prawo patronatu i władza wykonawcza państwa 
spoczywały w rękach magnatów wigowskich, byli oni dalecy od tego, by 
sprawować rządy w sposób tak absolutny i arbitralny, jak „weneccy 
oligarchowie", do których przyrównał ich Disraeli. Była to era surowego 
panowania prawa w Anglii - prawa, które zatriumfowało nad władzą 
wykonawczą w 1689 r.
Za czasów Blackstone'a prawa angielskie ściśle ograniczały władzę tych, 
którzy rządzili państwem. Obywatel posiadał wiele mocnych szańców, 
chroniących go przed rządem, i cieszył się taką wolnością osobistą, jakiej mu 
zazdrościła cała Europa. Trudno sobie wyobrazić coś mniej przypominającego 
arbitralne i inkwizytorskie rządy Republiki Weneckiej. Jeśli istniała tyrania w 
kraju w łagodnych latach od 1714 do 1760, to nie była to polityczna tyrania 
parlamentu i gabinetu, lecz społeczna tyrania sąuires na wsi.
Przez cały okres Tudorów i Stuartów sędziowie pokoju rządzili i sądzili na 
wsi angielskiej i w angielskim hrabstwie, częściowo z racji swego lokalnego 
znaczenia, jako właściciele ziemscy, częściowo zaś na podstawie nominacji na 
sędziów, udzielonych im przez rząd centralny. Szekspir odmalował typ takiego 
wiejskiego „pełnomocnika" Korony w osobie „sędziego Płytka" (Justice 
Shallow) z hrabstwa Gloucester, przyjaciela Falstafa. Drugim takim jest sir 
Roger de Co-verley Addisona *. Rząd opierał się w swej działalności nie na 
płatnej
* Sędzia Płytek (Justice Shallow) - postać z komedii W. Szekspira Wesołe 
kumoszki z Windsoru, oraz z jego kroniki dramatycznej Król Henryk IV, cz. II. Sir Roger 
de Coverley - fikcyjna postać squire z początku XVIII w., odmalo-
613


i zależnej odeń biurokracji, ale na politycznym porozumieniu z lokalnym gentry, 
które działało jako jego niepłatni agenci.
Taka była machina rządowa Tudorów i Stuartów. Wymagało to, jak wiele 
instytucji angielskich, taktu i wzajemnego zrozumienia, żeby zapewnić 
współpracę władz centralnych z lokalnymi. Jakub II doszczętnie rozbił to 
porozumienie. Próbował on nagiąć wolę gentry, aby w sprawie katolicyzmu 
było posłuszne kamaryli w Whitehall. Ale brak było organizacji, która by 
pomogła w tak niezwyczajnym dochodzeniu praw ze strony władzy centralnej. 
Niemożliwe było użycie wiejskiej szlachty przeciwko niej samej, a płatna 
biurokracja nie istniała. Rewolucja z 1688 r. w jednym ze swych aspektów była 
buntem miejscowości prowincjonalnych przeciwko rządowi centralnemu; 
innymi słowy buntem sąuires przeciwko Tajnej Radzie. Zwycięstwo lokalnego 
ziemiaństwa nad królem stało się tak głośne, że odtąd ziemianie wyzwolili się 
na przeszło całe stulecie od wszelkiej skutecznej kontroli centralnej i to 
zarówno w sprawach społecznych i ekonomicznych, jak i w kwestiach 
politycznych i religijnych. Władza centralna przywykła do tego stopnia 
utożsamiać się z gentry, że Tajna Rada nigdy już nie usiłowała w ogólnym 
interesie całego społeczeństwa roztoczyć nadzoru nad sąuires, jak to się 
niejednokrotnie zdarzało za Elżbiety i pierwszych Stuartów w takich sprawach, 
jak np. Prawo o Ubogich.
Nie zapomniano tej nauczki, którą dała rewolucja. Toteż kiedy z kolei 
wigowscy oligarchowie ujęli w swe ręce władzę Korony, przezornie 
pozostawili na wsi prawo rządzenia i sądzenia miejscowym śąuires, na równi 
torysom i wigom. W Tom Jones * „dziedzic Western" jest skrajnym torysem, 
ale utrzymuje swą nominację na sędziego pokoju dzięki dobrej woli wigowskich 
lordów oraz „szczurów hanowerskich", których zawsze obrzuca obelgami. 
Sędziowie pokoju otrzymywali nominacje od Korony na podstawie wyboru, do-
konywanego przez lorda kanclerza, ale Korona nic im nie płaciła, a ich 
bogactwo i miejscowe wpływy pochodziły jedynie z majątków ziemskich, 
których rząd nie mógł ruszyć. W ten sposób centralna władza polityczna 
wigowskiej oligarchii była na prowincji skutecznie ograniczana przez oligarchię 
sąuires którzy przeważnie byli to-rysami. Nie istniało nic, co by ograniczało 
społeczną władzę ziemiaństwa, wigowskiego i torysowskiego łącznie. Właśnie 
ci wielcy właściciele ziemscy tworzyli prawdziwą oligarchię, nie kontrolowaną 
już przez władzę centralną, którą oni sami raczej kontrolowali. W hrabstwach 
Anglii nie było demokratycznego samorządu gminnego, a rady
wana   przez   Addisona   w   redagowanym   przezeń   w   latach   1711-14   piśmie 
„Spectator";
* Tom Jones - powieść Henry'ego Fieldinga wydana w 1749 r.
614


hrabstwa z wyboru pierwszy wprowadził rząd lorda Salisbury w 1888 r. Aż do 
tej daty angielską prowincją wiejską rządzili arystokratyczni sędziowie pokoju.
Tak więc Anglia wiejska była arystokratyczna, a znaczyło to w XVIII w., 
że Anglia w swej większości była arystokratyczna. Ten stan rzeczy utrzymał 
się, aż wreszcie rewolucja przemysłowa uczyniła Anglię demokratyczną 
przekształcając ją ze społeczeństwa głównie wiejskiego w społeczeństwo 
głównie przemysłowe i miejskie, w którym arystokracja nie posiadała żadnej 
przyrodzonej władzy.
Dwie sprawy wyróżniały szczególnie rząd Brytanii od rządów ancien 
regime'u na kontynencie: kontrola parlamentarna oraz wolność osobista, słowa 
i prasy. Brytyjczycy doskonale zdawali sobie sprawę z tych przywilejów i byli z 
nich bardzo dumni. Patrzyli z pogardą na Francuzów, Włochów i Niemców, 
jako na ludy ujarzmione przez księży, królów i szlachtę, różniące się od 
wolnourodzo-nych Anglików. Wolność uzyskano w Brytanii tak późno i była 
ona wciąż taką rzadkością w Europie, że nasi przodkowie stawiali ją nader 
wysoko wśród błogosławieństw, jakie stały się ich udziałem.
Niemniej jednak władzę polityczną i społeczną w tym łatwym stuleciu 
skupiała w zbyt wielkiej mierze jedna klasa - właścicieli ziemskich. Zbliżał się 
czas, kiedy ten niedostatek spotęgował zło społeczne, jakie przyniosła 
rewolucja przemysłowa. Lecz za dwóch pierwszych Jerzych, jeszcze przed 
nadejściem wielkiej przemiany ekonomicznej, ludność pracująca zarówno w 
mieście, jak na wsi, nie miała - jak się zdaje - żadnych pretensji o to, że nie 
posiada władzy społecznej i politycznej. Brytyjski człowiek pracy, zwany 
wówczas „uczciwym yeomanem" (honest yeomari) albo „wesołym 
terminatorem" (jolly prentice), był zupełnie szczęśliwy, kiedy mógł w okresie 
wyborów upić się za zdrowie „wyższej sfery". A chociaż nie miał prawa głosu, 
mógł stać pod mównicą wyborczą wiwatując albo gwiżdżąc, podczas gdy 
kandydat - może syn para - nisko się kłamał mając rękę na sercu, a we 
włosach zgniłe jajko, i zwracał się do gawiedzi jako do „gentlemanów" prosząc 
o ich poparcie, tak jakby to był główny cel jego ambicji. Widok ten wprawiał 
cudzoziemskich obserwatorów w zachwyt i zdumienie. Duch arystokracji i 
duch praw ludu zdawały się kroczyć razem w doskonałej harmonii, 
charakterystycznej dla Anglii w tej epoce. Doprawdy, bywały gorsze niż wtedy 
stosunki między bogatymi i biednymi i między rządzącymi i rządzonymi. Nie 
istniała wówczas nienawiść klasowa, a chociaż przedział między najwyżej i 
najniżej stojącymi był duży, można było zauważyć nieskończoną ilość gradacji i 
brak sztywnych barier klasowych, jakie istniały na kontynencie. Jednak ów 
beztroski dobrotliwy stan społeczeństwa nie mógł przetrwać rewolucji 
przemysłowej.
615


Szczególnym zadaniem XVIII wieku było upowszechnianie zdrowego 
rozsądku i racjonalizmu w życiu i umysłowości, cywilizowanie obyczajów oraz 
nadawanie postępowaniu ludzi cech humanitarnych. Stulecie, które rozpoczęło 
się powszechnie chwalonym traktatem Asiento w sprawie zaopatrywania 
Południowej Ameryki w niewolników, zakończyło się zjednaniem opinii 
publicznej przez Wilber-force'a i Komitet do Walki z Handlem Niewolnikami. 
Ruch ten ocalił cywilizację na trzech kontynentach i był wytworem 
szczególnych właściwości religijnych i racjonalistycznych epoki Wesleya i 
Woltera. Beccarii i Johna Howarda.
Kiedy Stuartowie przestali panować, angielską klasę wyższą mogły 
reprezentować w powieści typy tak rozbieżne pod względem kultury i 
obyczajów, jak „dziedzic Western" - z jednej strony, a „dziedzic Allworthy" * i 
sir Roger de Coverley - z drugiej. Pod koniec stulecia, gdy zaczynała pisać 
Jane Austen, istniał już uregulowany wzorzec obyczajów i mowy wśród 
gentlemanów.
. W Bath królował „Piękny Nash" (um.1762) (Beau Nash) i uczył reguł wy-
twornego towarzystwa wiejskich sąuires, którzy się tam udawali wraz z 
rodzinami; przyspieszył też zniknięcie szpady jako właściwej ozdoby boku 
gentlemana. Z tej przeważnie racji zmniejszyła się bardzo liczba krwawych 
burd i rozpowszechnionych pokolacyjnych bijatyk o fatalnych skutkach, których 
nazajutrz żałowano. Ale regularne pojedynki na pistolety nie wyszły z użycia, 
dopiero wpływy burżua-zyjne i ewangeliczne XIX w. umocniły dzieło 
humanitaryzmu i zdrowego rozsądku. Jednocześnie namiętność do boksu wśród 
prostszego ludu doprowadziła do tego, że używanie sztyletu i mordowanie uzna-
no za „tabu", a zwyczaj tworzenia „ringu", by obserwować, jak dwaj kłócący 
się używają pięści zgodnie z prawidłami, rozwijał narodowy sentyment dla 
„uczciwej gry" (fair play) i zmierzał stopniowo do zaniechania owych 
bezładnych i barbarzyńskich bójek, o których aż nazbyt często czytamy u 
Smolletta i Fieldinga oraz w pamiętnikach z owych czasów.
Angielska wyższa klasa jako opiekunka sztuki i literatury osiągnęła w 
XVIII w. poziom, do którego nigdy przedtem nie doszła, i który potem 
utrzymywała z trudnością. Nie tylko wielkie rezydencje na prowincji, jak 
Holkham, Althorpe i Stówę, ze swymi bibliotekami i skarbami sztuki, ale liczne 
pomniejsze dwory gentry stanowiły dla wiejskiego towarzystwa ogniska sztuki, 
nauki i literatury pięknej owej doby, a panująca klasa właścicieli ziemskich 
przodowała
* Sąuire Allworthy - postać szlachetnego sąuire z powieści Henry'ego Fieldinga 
Tom Jones.
616


w tych dziedzinach nie mniej niż w sporcie, rolnictwie i polityce. Dwory 
wiejskie i świat modny więcej uczyniły dla kultury i intelektu od śpiących 
uniwersytetów. Klasa wyższa pod kierunkiem dr John-sona i Garricka 
narzuciła kult Szekspira, jako największego z ludzi, publiczności może niezbyt 
rozumiejącej Szekspira, ale liczącej się ze swymi arystokratycznymi patronami, 
a w konsekwencji wielce szanującej literaturę.
W tym właśnie XVIII stuleciu zakończył się proces, rozpoczęty w okresie 
Stuartów - ustalenie się wśród warstw wykształconych zwyczaju pisania po 
angielsku zamiast po łacinie. Zmiana ta miała doniosłe następstwa: uczeni 
brytyjscy bardziej niż kiedykolwiek odseparowali się od swych kontynentalnych 
współbraci; myśl i nauka stały się bardziej narodowe i popularne oraz ściślej 
związane z literaturą. Bentley, Blackstone, Gibbon i Adam Smith zwracali się 
raczej do przeciętnej umysłowości swych ziomków, wziętych jako całość niż do 
audytorium uczonych fachowców, rozrzuconych po wszystkich krajach 
Europy.
Z drugiej strony jedną z osobliwości nurtu angielskiej kultury w XVIII 
stuleciu w porównaniu z erą elżbietańską był respekt dla wzorów 
zagranicznych. W pewnej części odpowiedzialność za to ponosi 
arystokratyczne przewodnictwo. Patronami byli „milordowie", przyzwyczajeni 
odbywać wielkie podróże po Europie, obcować z cudzoziemskim 
towarzystwem na zagranicznych dworach i w stolicach, co dzisiejsi turyści 
czynią rzadko, i przywo"zić stamtąd posągi, obrazy, curiosa oraz francuskie 
idee literackie i filozoficzne i włoskie wzory muzyki i poezji. Więź z 
kontynentem uwydatniła się tym silniej, że była wzajemna; cudzoziemski 
podziw dla brytyjskich instytucji i brytyjskich myślicieli stanowił we francuskiej 
filozofii racjonalistycznej główną i pierwotną przyczynę ruchu 
encyklopedystów. „Le Grand Newton", Locke i Hume - oto nazwiska, które 
poważano w Paryżu równie wysoko, jak w Londynie i Edynburgu 1.
Wydaje się rzeczą osobliwą, że w ciągu stu lat po rewolucji 1688 r. kiedy 
Anglia gwałtownie występowała przeciwko francuskiej religii i polityce, kiedy 
angielskie i francuskie armie i floty były w ustawicznym konflikcie na obu 
półkulach i gdy zwykli ludzie z zapamiętałą ignorancją i uprzedzeniem 
pogardzali i nienawidzili wszystkiego, co francuskie, jednocześnie nasz smak w 
dziedzinie
1 Wolter, dyktator opinii kontynentalnej, pisał: „La nation anglaise est la seule de 
la terre qui soit parvenue a regler le pouvoir des rois en leur re-sistant; ou les 
seigneurs sont grands sans insolence et sans vassaux, et ou le peuple partage le 
gouvernement sans confusion". „En Angleterre commu-nement on pense, et les lettres 
y sont plus en honneur qu'ici. Cet ayantagc est une suitę necessaire de la formę de leur 
gouvernement". Lettres sur les Anglais (Listy o Anglikach).
617


literatury, architektury i dekoracji domu kształtował się w niebywałym stopniu 
na wzorach francuskich i włoskich. Za panowania Karola II zaczęliśmy, jak i 
reszta Europy, poddawać się wpływom kulturalnym dworu wersalskiego i nie 
zaprzestaliśmy tego nawet po zwycięstwach pod Blenheim i La Hogue. Ta 
przejściowa „akademickość" naszych wzorów literackich przyniosła zarówno 
zysk, jak i stratę; zysk dla angielskiej prozy, a stratę dla poezji; zysk dla 
jasności myśli i wyrazu, stratę dla wyobraźni i rodzimego wigoru. Ruchy 
„romantyczny" i „naturalistyczny", zapoczątkowane w ostatniej dekadzie stu-
lecia przez Scotta, Coleridge'a i Wordswortha, były buntem przeciwko wzorom 
obcym i nawrotom do rodzimych tradycji i rodzimej swobody. Ale nawet w 
pełnym rozkwicie XVIII stulecia rodzima powieść angielska czyniła wielkie 
postępy, zdradzając niewiele szacunku dla wzorów obcych, poczynając od 
Defoe'a poprzez Smolletta i Fieldinga aż po pannę Austen. Także nasz dramat 
nigdy nie przyjął francuskiej „jedności" czasu i miejsca.
Nie należy również zapominać, że w tym okresie, kiedy poezja i literatura 
klas wyższych były najmniej „romantyczne", a najbardziej racjonalistyczne i 
akademickie, wyobraźnia prostego ludu karmiła się stale nie tylko Biblią, ale też 
opowieściami o duchach, czarodziejskimi baśniami, balladami i pełnymi 
romantycznej magii opowiadaniami, których częścią zdawało się być ich 
codzienne, wiejskie życie. Zaś właśnie wtedy, gdy „romantyczność" dokonała 
swego XIX-wiecznego podboju właściwej literatury, podręczniki szkolne i 
gazety zaczęły przy wiejskim kominku zajmować miejsce tradycyjnych i 
romantycznych baśni. Można by nawet spierać się, czy wiek XVIII, który 
wydał Williama Blake'a, Burnsa i Wordswortha, był w swej prawdziwej 
naturze bardziej „romantyczny" niż następne stulecie pragnące mocą swej 
wyobraźni ujść przed szarzyzną rzeczywistości owej doby.
Jakkolwiek by na to patrzeć, sztuczność naszej XVIH-wiecznej kultury 
była dość silna, aby światu muzyki narzucić obcy reżim. Haendel i opera 
włoska zajęły przeważnie miejsce naszej rodzimej muzyki, niegdyś uważanej za 
najlepszą w Europie. Ale „Opera Że-bracza" (1728), która przyjęła 
charakterystyczną, angielską formę satyry na zwycięską operę zza morza, 
stworzyła gałąź angielskich oper popularnych spotykaną jeszcze w XIX w. Te 
opery z dialogiem, prowadzące ostatecznie do twórczości Gilberta i Sullivana, 
stanowiły w okresie silnych wpływów obcych twór szczerze narodowy.
Najwięcej zyskało, a najmniej straciło malarstwo przez ścisłe powiązanie 
modnego angielskiego towarzystwa z kulturą kontynentu. Faktycznie wiek 
Reynoldsa i Gainsborougha był pierwszym okresem zasługującego na uwagę 
rozkwitu rodzimej sztuki malarskiej na wyspie. To, że nadszedł on, aby służyć 
„wielkim familiom", można naz-
618


wać szczęśliwym zbiegiem okoliczności w czasie. Portrety rodzimej angielskiej 
arystokracji w szczytowym rozkwicie jej potęgi, autorytetu i pomyślności, 
spoglądają z góry i w olimpijskim spokoju z owych doskonałych płócien na 
głowy tak odmiennie wyglądających mecenasów sztuki dzisiejszych czasów.
Charakterystyczny dla XVIII w. postęp daje się zauważyć wyraźniej w 
obyczajach i umysłowości niż w moralności i surowych cnotach. Wśród 
bogaczy rozwielmożniły się gry hazardowe, a pijaństwa nie uważano prawie za 
przywarę. Najlepsi przedstawiciele klasy wyższej mieli na celu raczej pełne i 
racjonalne użycie tego świata niż przygotowywanie się do tamtego, o którym 
mówili rzadko i to z beztroskim sceptycyzmem.
Wstąpienie na tron dynastii hanowerskiej, a następnie niemal 
pięćdziesięcioletnie rządy wigów pozostawiły wprawdzie kościołowi 
anglikańskiemu wszelkie jego wyjątkowe przywileje cywilne i polityczne, lecz 
przez nominacje na stanowiska biskupów i na inne bene-ficja, zależne od rządu, 
osób o szerokich poglądach narzuciły duchowi kościoła wpływ miarkujący. 
Jakobickie sympatie stronnictwa „wysokiego kościoła" i jego chęć 
prześladowania dysydentów, ujawniające się w ostatnich latach panowania 
Anny, stworzyły konieczność takich właśnie liberalnych nominacji dla 
zachowania pokoju i utrzymania dynastii.
Intelektualne siły stronnictwa latytudynaryjnego oraz racjonali-styczny i 
tolerancyjny duch nowego stulecia sprawiły, że owa polityka rządu przyniosła 
sukcesy. Dopóki rewolucja francuska i ruch ewangeliczny nie wysunęły 
nowych punktów spornych, kler kościoła anglikańskiego stracił swą gorliwość 
czy to polityczną, czy religijną. Wikary z Wakefieldu Goldsmitha uczy przy 
pomocy wskazówek i przykładów swą owczarnię owych prostych cnót, 
których pobożnisie wszelkich wyznań zanadto są skłonni nie doceniać, chyba 
że łączą się z jakąś formą religijnego „entuzjazmu". Przez czas jakiś ducho-
wieństwo parafialne zadowalało się wpajaniem moralności bez kładzenia 
specjalnego nacisku na dogmat, a żadnego na pierwiastek emocjonalny i 
sentymentalny oraz na ducha partyjnego. Uwydatniano „racjonalny" charakter 
chrześcijaństwa, a cuda opisane w Biblii uważano za dowody historyczne na 
poparcie systemu zgodnego z filozofią i zdrowym rozsądkiem wszystkich 
czasów. Nauka klasyczna tego okresu od Bentleya do Porsona - a kler brał w 
niej najżywszy udział - dobrze harmonizowała z owym liberalnym 
stanowiskiem. Wielkie dzieła filozoficzne biskupów Berkeleya i Butlera broniły 
chrześcijaństwa apelując do rozumu. W Anglii XVIII-wiecznej koś-
619


ciół pozostawał w zgodzie z naukowym, latytudynaryjnym duchem czasu. 
Dostosowywano się do angielskiego ducha kompromisu, a bardziej postępowy 
„deizm", choć narodził się w Anglii już w początkach stulecia, zyskał 
powodzenie jedynie we Francji, gdyż w Anglii nie uważano go za coś „godnego 
szacunku".
Duchowieństwo w ten sposób inspirowane - albo nawet i bez inspiracji - 
pozostawało pod pewnymi względami w bliższym kontakcie z wielkimi 
rzeszami świeckimi niż kiedykolwiek przedtem lub potem. Wedle 
nowoczesnych kryteriów duchowni parafialni owej epoki istotnie zanadto 
utożsamiali się ze swą trzódką. Oddawali częste i pożyteczne usługi na ławie 
sędziowskiej, przeważnie w duchu czystego obowiązku obywatelskiego. 
Proboszcz jako sędzia pokoju częstokroć znał lepiej prawo i miał więcej uczuć 
ludzkich, a mniej nieprzezwyciężonej nienawiści do kłusowników niż siedzący 
obok niego sąuire. Zanim rozwinął się ruch ewangeliczny * czarny surdut 
pastora na polowaniu nie był narażony na krytykę.
Już za czasów Stuartów była wśród kleru parafialnego pewna liczba duchownych 
szlacheckiego pochodzenia, ale za Hanowerczyków tożsamość klasy społecznej 
dziedzica i proboszcza stała się jeszcze bliższa. Ze wzrostem wartości dziesięciny 
dziedzic uznawał za właściwe osadzać młodszego syna na rodzinnej prebendzie i 
rozbudować plebanię w pomniejszy dworek, dodając w niej jeden lub dwa wykusze. 
Owe kombinacje rodzinne stanowiły część wielkiej sprawy, jaką było uprzyjemnianie 
życia klasom wyższym, w czym celowali ludzie XVIII wieku. Jednak system ten 
przynosił też korzyści społeczeństwu, jeśli bowiem anglikański ideał posiadania 
„wykształconego gentlemana w każdej parafii" miał jakąś zaletę, to w ten właś- nie 
sposób najbardziej zbliżał się on do realizacji. Gilbert White (1720-1793), wiejski 
duchowny, obserwując w Selborne rok po roku swoje ptaszki, uczył ludzi odczuwać, że:
„Dobrze się modli, kto mocno kocha 
Człowieka, i ptaka, i zwierzę".
Taki kler i takie ziemiaństwo były w stanie położyć wspólny kres 
popularnym zabobonom, jak np. polowanie na czarownice, które roz-
* Ewangelizm, ruch ewangeliczny - prąd w łonie kościoła anglikańskiego, powstały 
w drugiej połowie XVIII w. jako reakcja na rozluźnienie obyczajów i upadek 
pobożności. Przybrał na sile w okresie rewolucji francuskiej i wojen z Francją, miał 
stanowić antydotum na wpływy radykalizmu politycznego. Jego czołowi 
przedstawiciele (Milner, Wilberforce i inni) podkreślali rolę wiary i pobożności oraz 
ścisłego przestrzegania zasad moralności chrześcijańskiej, uznawali Pismo Święte, w 
szczególności Nowy Testament, za jedyny autorytet. W XX w. ewangelicy brali 
czynny udział w pracy misjonarskiej i pracach społecznych (zniesienie niewolnictwa, 
ustawodawstwo fabryczne).
620


wielmożniło się potwornie w czasach Stuartów, a specjalnie za pury-tanów.
Tak więc kościół państwowy odgrywał integralną rolę w XVIII--wiecznym 
dziele cywilizacyjnym. Ale przy swych zaletach posiadał dwa naczelne braki: 
zniechęcanie wiernych do wszelkich form żarliwości oraz brak troski o 
ubogich, zwłaszcza w wielkich miastach, w kopalniach węgla i okręgach 
przemysłowych. Stary podział Anglii na parafie, nie mniej niż władza 
samorządowa i reprezentacja parlamentarna, zupełnie nie odpowiadał 
rzeczywistemu skupieniu ludności w kraju, który przez dwieście lat znajdował 
się w stanie ciągłych zmian ekonomicznych, a teraz zmieniał się znacznie 
szybciej niż poprzednio. Ponadto, na słuchaczy tak całkowicie 
niewykształconych, jak większość ówczesnych Anglików, prawdopodobnie nie 
wywierały wielkiego wrażenia argumenty, oparte na Analogy Butlera * i 
łagodny racjonalizm uczonej religii.
Dysydenckie sekty o tradycjach Bunyana, które zostały założone w 
gorączce i żarliwości epoki Cromwella i przetrwały okres prześladowań za 
Karola II, wciąż jeszcze w pewnych okręgach zaspokajały potrzeby biedoty, 
ale nawet one stawały się bardziej „szacowne", mniej „entuzjastyczne" i coraz 
więcej burżuazyjne. Sekta prezbiteriańska stała się w większości unitariańską 
**. Kwakrzy przestali być ludowymi protagonistami odrodzenia religijnego, stali 
się duchowo kwietystami, a ekonomicznie powodziło im się doskonale.
Owe wielkie luki na polu socjalnym, pozostawione przez istniejące   ciała   
religijne,   wypełnił   olbrzymi   potok   bezkompromisowego zapału  do  
zbawienia  dusz  ludzkich  Johna  Wesleya (1703-1791).  Wesley,  jeden   z 
największych misjonarzy i największych organizatorów religijnych  w dziejach, 
przypadkowo był współczesnym jednego z największych ludowych mówców,  
George'a Whitefielda (1714-1770),  o którym z kolei można   powiedzieć, że był 
bądź zwolennikiem Wesleya, bądź jego rywalem.   
Zapał owych pierwszych „metodystów" *** przeciwstawiał się pod każdym 
względem charakterystycznym błędom i zaletom postawy umysłowej XVIII 
stulecia. Z tej przyczyny oderwanie się ich od ówczesnego kościoła 
państwowego było być może nieuniknione, mimo iż Wesley do końca uważał 
się za jego wiernego syna. Jednak ka-
* W 1736 r. biskup anglikański Joseph Butler wydał dzieło teologiczne Analogy of 
Religion, Natural and Revealed, to the Constitution and Course of Naturę (Analogia 
religii naturalnej i objawionej do konstytucji i biegu natury), które zawierało polemikę z 
rozpowszechniającym się deizmem i niedowiarstwem.
** Unitarianizm - kierunek odrzucający boskość Chrystusa i dogmat o Trójcy 
Świętej i uznający Boga jednoosobowego.
*** Nazwa „metodyści" wywodzi się od zasady braci Wesley i ich zwolenników, 
by żyć i kształcić się w duchu religijnym według odpowiedniej „reguły i metody".
621


mieniem węgielnym religii w jego nauczaniu nie był ani „rozum", ani 
sakramentalizm, ale doktryna zapożyczona przezeń od Braci Morawskich, a 
głosząca, że nawrócenie przychodzi jako nagła, osobista pewność zbawienia, 
przynosząc nowe narodziny i panowanie nad grzechem. Ta odrodzeńcza 
doktryna w ustach Wesleya i White-fielda miała olbrzymią siłę. Ale 
niewłaściwe wygłaszanie kazań w czystym polu przed liczną rzeszą, konwulsje, 
udręki i stany zachwycenia nawróconych, wszystko to było tak samo wstrętne 
dla „szanownych" klas, duchownych i świeckich, jak początkowa działalność 
Armii Zbawienia w późniejszych latach panowania królowej Wiktorii. Toteż 
było rzeczą naturalną, że biskupi i kler stosowali ostracyzm wobec takiego 
postępowania metodystów, a ponieważ ustawa o tolerancji uznawała jedynie 
zarejestrowanych dysydentów, we-slejanie musieli wybrać, czy zarejestrują się 
jako dysydenci, czy też przestaną zbawiać dusze. Ich plan utworzenia kościoła 
w łonie kościoła anglikańskiego okazał się niemożliwy w panujących 
podówczas warunkach.
W ten sposób doszło do tego, że „odrodzenie" po przyjęciu stałej formy 
instytucjonalnej powiększyło liczbę wyznawców nie kościoła państwowego, 
lecz sekt dysydenckich, z wielką w przyszłości korzyścią dla partii liberalnej 
XIX w. Ale wczesny weslejanizm, stworzony przez konsekwentnego torysa, 
oddziaływał konserwatywnie pod względem społecznym, a w pewnej mierze i 
politycznym. W czasach jakobińskiej i wczesnoradykalnej propagandy okazało 
się, że me-todyzm posiada wśród ubogich potężną przeciwdziałającą jej siłę 
atrakcyjną. Skierował on na inne tory pierwszy bunt wzgardzonych mas, gdyż 
oprócz materialnych dał im inne zainteresowania i ideały, rozwinął w nich 
poczucie godności własnej jako obywateli innego świata, w którym prawa mają 
nie tylko bogaci, oraz obdarzył ich własną, demokratyczną organizacją religijną 
i wychowawczą. W miarę jednak upływu czasu, religię klas pracujących 
częściej identyfikowano z polityką tych klas, a miejscowy kaznodzieja coraz 
częściej bywał zarazem radykalnym agitatorem.
Dopiero pod koniec XVIII w. coś z ducha metodyzmu poczęło przenikać 
do kościoła państwowego i do samych klas wyższych. Poważniejsze spojrzenie 
na sprawy, wywołane w tych kręgach perspektywą rewolucji francuskiej, 
przyczyniło się do owej zmiany nastrojów. Ale choć ewangelizm zdobył sobie 
wtedy potężne stronnictwo wśród kleru anglikańskiego, siła jego tkwiła w 
kołach świeckich związanych z kościołem, w Williamie Wilberforce i 
„świętych" walczących z niewolnictwem, w Shaftesbury'm i filantropach 
nowego stulecia, oraz w wielu zdobywcach i rządcach Indii i imperium.
Za czasów Jerzego II twórcy ruchu weslejańskiego zanieśli go do kolonii 
amerykańskich i w przyszłych Stanach Zjednoczonych stał
622


się on siłą o wielkich możliwościach i znacznej liczebności. W Walii metodyzm 
przyczynił się do pełnego odrodzenia narodowego, które wywodziło się tu z 
rodzimego ruchu ewangelicznego. Nie powiodło mu się jedynie w Szkocji, 
ponieważ lud miał tam już własny kościół rządzony demokratycznie, poza tym 
zaś Szkoci byli wykształceni i głęboko interesowali się swym rodzimym 
systemem teologicznym.
Pomimo jednak że metodyzm, który przekroczył Atlantyk, musiał się zatrzymać na 
brzegach rzeki Tweed, dzieje religijne Szkocji w XVIII w.  posiadają bliskie  „rodzinne" 
podobieństwo  do dziejów Anglii.  W połowie  stulecia  doszło tam do  zwycięstwa  
ruchu  laty-tudynaryjnego, znanego jako moderatyzm, buntującego się przeciwko 
surowemu i fanatycznemu rygorowi dawniejszych dogmatystów pre-zbiteriańskich. 
Historyk dr William Robertson (1721-1793),  „pryncypał" uniwer-   sytetu w Edynburgu, 
jest główną postacią tego ruchu. Nawet „dei-  . stycznych"   filozofów,   jak  Dawid   
Hume (1711-1776),   przynajmniej   tolerowano, 
 a  
Adam  Smith  (1723-1790)  jako  profesor  uniwersytetu  w  Glasgow  przyczynił   się 
do opromienienia Szkocji nowym blaskiem intelektualnym. Szyb-   ko postępujący 
wzrost bogactwa miast i wsi przyśpieszył umysłowe   wyzwolenie  i  rozwój   
społeczeństwa,  które  wydało  Roberta  Burnsa i sir Waltera Scotta l.
Ale prosty lud w wielu wiejskich parafiach nigdy nie lubił owych nowomodnych 
kazań z ich „zimnym grzechotaniem moralności" zamiast dawnego zapału i dogmatu. 
Moderaci oparli się ryzykownie na odrodzeniu „kolatorstwa", za pomocą którego 
indywidualni kola-torzy mianowali pastorów nie zważając na życzenia kongregacji; 
był to system niekwestionowany w Anglii, ale nienormalny i niepopularny w kościele 
szkockim. Na początku XIX w. wielkie ewangeliczne odrodzenie w kościele 
prezbiteriańskim miało doprowadzić do wznowienia zapału religijnego, i ostatecznie 
do „rozdwojenia" (1843) kościoła pod wodzą Chalmersa na tle sprawy kolatorów. 
Lecz do tego czasu moderatyzm wykonał już swe zadanie w Szkocji niwecząc 
ducha nietolerancji i rozszerzając umysłowy światopogląd całej społeczności.
Śpiączka uniwersytetów angielskich w XVIII stuleciu była bardziej 
skandaliczna niż lżejsza i częściej przerywana drzemka kościoła. Praktycznie 
biorąc, nie odbywały się żadne egzaminy w Oksfor-
1 Istnieją dwie czarujące książki o ówczesnych wielkich zmianach w Szkocji: H. G. 
Grahama Social Line in Scotland in 18th Century i Galta Annals of the Parish.
623


dzie, a nieliczne w Cambridge 1. Nasze pokolenie, nadmiernie przeciążone 
egzaminami, może uważać ten brak za błogosławieństwo, jednak mizerna 
jakość i ilość nauki była godna ubolewania zwłaszcza w powiązaniu z niską 
produkcją wartościowych dzieł naukowych i to w społeczeństwach 
dysponujących tak wielką ilością wolnego czasu. Istniały ciągle tylko dwa 
uniwersytety do obsłużenia całej Anglii i Walii i w porównaniu z czasami 
wczesnych Stuartów liczba studentów skurczyła się prawie o połowę. W 1750 
r. Oksford imatrykulował 190, a Cambridge 127 nowo wstępujących. Liczni 
wśród nich byli to arystokraci i gentlemani nie nastawieni na poważne studia; 
inni byli to biedni żacy, którzy albo mieli na widoku karierę kościelną, albo też 
w Cambridge, mającym powiązania z północą kraju, zamierzali poświęcić się 
studiom matematycznym zgodnie z miejscowymi tradycjami Newtona.
Wśród generacji pełnej żywotności intelektualnej i specjalnie poświęcającej 
się studiom klasycznym i ścisłym upadek uniwersytetów może się wydawać 
bardzo dziwny. Da się to częściowo wytłumaczyć wykluczeniem dysydentów; 
po części zaś prawnym zastrzeżeniem większości stanowisk na uniwersytecie i 
w kolegiach dla duchowieństwa w czasach wielkiego entuzjazmu naukowego 
wśród laików. Innym złem było przejęcie całego niemal autorytetu i funkcji 
uniwersyteckich przez poszczególne kolegia, i to w okresie, kiedy każde ko-
legium mniej było natchnione ideałami akademickimi, a więcej duchem 
swobodnego życia klasztornego. Nie było obawy jakichś badań czy reformy w 
owej dobie bezpieczeństwa dla wszystkich instytucji korporacyjnych. 
Ostrzeżone wynikiem konfliktu Jakuba II z Kolegium Magdaleny rządy 
wigowskie nie atakowały nawet notorycznego jakobityzmu w Oksfordzie ani 
nie mniej jawnego jakobityzmu niektórych kolegiów w Cambridge. A fortiori 
nie istniała żadna obawa, że wypłynie jakieś żądanie reformy życia naukowego.
W świecie szkolnictwa XVIII-wiecznej Anglii są do zanotowania zarówno 
straty, jak i zyski. Z jednej strony wiele starych, dobrze uposażonych szkół 
popadło w marazm i przekupstwo. Z drugiej - akademie dysydenckie oraz 
rozmaite szkoły prywatne przyjmujące uczniów za opłatą dawały dość tanie, 
dobre, nowoczesne wykształcenie. Jeśli zaś chodzi o ubogich, to tendencja do 
zakładania szkół o charakterze dobroczynnym, która pojawiła się za panowania 
kró-
1 Lord Eldon, podówczas po prostu John Scott, kończył Oksford w 1710 r. i zwykł 
był opowiadać, że zadano mu tylko dwa pytania przy egzaminie na stopień naukowy: 
„Jak jest po hebrajsku miejsce czaszki" i „Kto założył kolegium uniwersyteckie". 
Odpowiedziawszy „Golgota" i „Król Alfred" zadowolił egzaminatorów z hebrajskiego i 
historii. W Cambridge musiano zdawać bardzo poważny egzamin końcowy z 
matematyki, częściowo jeszcze odbywany w formie dysput viva voce. Ale w studiach 
klasycznych nie było żadnego egzaminu.
624


lowej Anny - po czym około r. 1780 nastąpił ruch za organizowaniem szkół 
niedzielnych - stanowiła pierwszą systematyczną próbą dania elementarnej 
oświaty klasom pracującym w ogólności, w odróżnieniu od wybranych 
wybitnie zdolnych chłopców, którym dawne grammar schools' stwarzały 
sposobność wzniesienia się ponad swoją klasę 1.
Jeśli jednak brak było charakterystycznych dobrodziejstw naszej 
nowoczesnej, usystematyzowanej oświaty, brak też było jej wad. Wychowanie 
zarówno w wyższych, jak i w średnich klasach społeczeństwa nie urabiało 
jednostki wedle stereotypowego wzoru. Staromodna grammar school dla 
synów farmerskich w Hawkshead nie zadowoliłaby wymagań dzisiejszej 
inspekcji, ale pozwoliła rozwinąć się naturalnie i na swój własny osobliwy 
sposób nieśmiałej i delikatnej roślince, jaką był geniusz Wordswortha, co nie 
stałoby sią nigdy, gdyby chłopiec miał każdą godzinę wypełnioną według planu 
wychowaniem fizycznym i nauką2. Zupełnie odmienne od Hawkshead były 
„szkoły publiczne" (public schools) arystokracji: cierpiały one wskutek braku 
dyscypliny i z powodu tyranizowania słabszych, ale właśnie ów brak organizacji 
wyzwalał indywidualną ekscentrycz-ność i siłę. Produkcja talentów na głowę 
ludności w XVIII-wiecznej Anglii wydaje się w porównaniu z naszą epoką 
odwrotnie proporcjonalna do sumy dostarczanego wykształcenia.
Chociaż dyscyplina w domu rodzicielskim była łagodniejsza niż w 
poprzednich stuleciach, wciąż jednak stosowano wobec dzieci wiele surowości; 
rodzice i nauczyciele ciągle jeszcze fanatycznie wierzyli w zalety rózgi. Brak 
ułatwień w zdobywaniu wyższego wykształcenia wyrównywał w pewnej 
mierze system terminatorstwa młodzieży. Terminowanie nie było tak 
powszechne, jak w dobie Tudorów i Stuartów, ale wciąż jeszcze było bardzo 
rozwinięte, przynosząc ze sobą karność domową i szkoląc gruntownie w 
zawodzie liczne rzesze młodzieńców w owym krytycznym wieku poszkolnym, 
któremu za naszych czasów tak mało zapewnia się możliwości.
I tutaj również nie istniał żaden nadzór nad warunkami domowymi służby. 
Źle usposobiony i skąpy majster mógł źle traktować swego terminatora nie 
obawiając się niczego więcej prócz kiepskiej reputacji u sąsiadów. Dzieci 
biedaków, służące w terminie u gorszego gatunku majstra lub majstrowej, 
ginęły równie nędznie, jak dzieci tejże klasy w najgorszych fabrykach za 
późniejszych pokoleń. Toteż okrucieństwo wobec dzieci nie poczęło się 
bynajmniej w systemie
1 Miss M. G. Jones, The Charity School Movement, 1938, stanowi ważne studium 
z dziedziny XVIII-wiecznej historii społecznej.
1 Zob. jego Prelude, ks. I-II, o XVIII-wiecznej grammar school w jej najlepszej 
formie.
625


fabrycznym, natomiast system ten zwrócił uwagę na to zło przez 
skoncentrowanie go tam, gdzie każdy mógł je widzieć, i przez to wywołał 
oburzenie, które położyło mu kres. Dolę dziecka pozbawionego przyjaciół w 
dawnym systemie terminatorstwa można poznać z opowieści Crabbe'a, której 
bohaterem jest Peter Grimes, oraz z autentycznych zapisek o uśmierceniu 
terminatorów przez panią Brownrłgg i innych, które w pełni dowodzą 
prawdziwości rozdzierającego opowiadania poety *.
Z drugiej strony typem jeszcze bardziej pospolitym był „wesoły terminator" 
alias „pilny terminator" żyjący u swego majstra jako członek rodziny i żywiący 
nadzieję, że ożeni się z jego córką i będzie po nim dziedziczył. Płatny czeladnik 
również należał do „familii" znaczniejszego rzemieślnika. Przemysł opierał się 
w dużym stopniu na takim właśnie ustroju, godnym podziwu z punktu widzenia 
humanitarnego, dopóki pojawienie się systemu fabrycznego nie rozwarstwiło 
zatrudnionych w przemyśle.
Ów przemysł chałupniczy nie koncentrował się całkowicie w miastach lub 
okręgach przemysłowych, lecz wiele warsztatów miało swe siedziby po 
wsiach, wśród powabów i tradycji dawnego wiejskiego życia. Przemysł 
wioskowy zaspokajał nie tylko własne potrzeby; także rynek krajowy oraz w 
znacznej mierze międzynarodowy były zaopatrywane przez wyroby wiejskiej 
Anglii. Prócz przędzalnictwa i tkactwa sukna zarówno grubego, jak cienkiego, 
uprawiano w małych wiejskich miejscowościach mnóstwo rozmaitych i bardzo 
precyzyjnych kunsztów i rzemiosł, takich jak np. zegarmistrzostwo. Kowal, 
kołodziej i cieśla produkowali narzędzia żelazne i drewniane oraz naczynia 
wszelkiego rodzaju, a wiele wsi potrafiło jeszcze budować swe własne domy. 
„Sklepik wiejski" handlujący najrozmaitszymi artykułami nie był jeszcze 
rozpowszechniony, gdyż system ten wymaga regularnego zaopatrywania przez 
miasto. Normalnie wystarczali do tego celu domokrążni przekupnie.
Był to ostatni okres w dziejach naszej wyspy, kiedy wieś stanowiła 
normalną jednostkę społeczeństwa. Za dwóch pierwszych Jerzych większość 
mężczyzn i kobiet, włączając w to wiele osób nie-zatrudnionych w żadnej 
dziedzinie rolnictwa, była „wieśniakami"
1	„Piotr słyszał o tym, że ciągle w Londynie 
Nadzorcy bywają, co nawet ninie 
Nie mając w sercu nic uczuć łagodnych 
Chłopców z przytułku „w termin" dają głodnych, 
Za nędzne grosze z sierocych chłopczyków 
Robią dręczonych znojem niewolników"
(The Borough, XXII)
Grimes uśmierca kolejno jednego terminatora po drugim. Zob. również książkę pani 
George, London in the Eighteenth Century, s. 231-233.
626


w pełnym znaczeniu tego słowa. Nie interesowali się oni ani kroniką polityczną, 
sportową, czy skandaliczną szerokiego świata, o którym słyszeli z rzadka i 
niewiele z ówczesnych gazetek, ani też życiem miasta, fabryki lub związku 
zawodowego, ale po prostu ciekawił ich codzienny dramat ludzki własnej 
wioski, położonej wśród pól i lasów, wraz z jej tradycjami, jej historyjkami i 
bystrymi choć ignoranckimi komentarzami na temat tajemniczego świata 
znajdującego się poza jej obrębem. Z tego skromnego, lecz strawnego półmiska 
idei nasi przodkowie czerpali pożywienie dla myśli w przededniu rewolucji 
przemysłowej. O sporcie wiedzieli tyle, ile sami zobaczyli, gdy brali udział w 
nagonce, bądź na wioskowej łące lub u dziedzica na nowym placu gry w 
krykieta.
Wieś we wczesnym okresie Jerzych przedstawiała na ogół zdrowy ład 
ekonomiczny i społeczny z tą jednak wadą, że wzrastała władza wielkich 
właścicieli ziemskich zamiast ustąpić bardziej rozdrobnionej własności rolnej i 
większej autonomii wsi. Już nawet za panowania dwóch pierwszych Jerzych 
liczba drobnych yeomanów mających własność ziemską1 oraz małych squires 
spadała. Wielkim okresem yeomanów i małych zwartych majątków była epoka 
Tudorów i Stuartów. Za panowania Anny tendencje nabywcze wielkich 
właścicieli uwydatniały się bardziej niż kiedy indziej. Sąuires byli zawistni wo-
bec drobnych właścicieli ziemskich, ponieważ ci politycznie i społecznie nie byli 
od nich zależni. Mania ochrony zwierzyny, charakterystyczna dla epoki, kazała 
im patrzeć podejrzliwie i niechętnie na waszecia bez herbu, który miał śmiałość 
strzelać kuropatwy na własnym skrawku gruntu. Toteż opanowane przez 
sąuires parlamenty z okresu późniejszych Stuartów uchwalały w sposób 
całkiem tyrański prawa wykluczające wszystkich właścicieli ziemskich, 
posiadających mniej niż sto funtów rocznego dochodu, od strzelania zwierzyny 
nawet na swej własnej ziemi 2.
Wykupienie ziemi drobnego właściciela było najlepszym sposobem pozbycia 
się go. On zaś znowu często myślał, że może na szerokim świecie powiedzie 
mu się lepiej, niż gdy pozostanie na swej gospo-
1 Wyraz yeoman był w czasach Tudorów i Stuartów używany w znaczeniu 
obejmującym zarówno gospodarzy dzierżawiących grunty (tenant jarmers), jak i 
mających własną ziemię (freeholders); Arthur Young obejmował nim tylko 
freeholderów i w tym węższym sensie używano go w XIX stuleciu. Ale wielu pisarzy 
XVIII-wiecznych, między innymi Adam Smith, używało go w dawniejszym i szerszym 
znaczeniu.
2 Nawet zacny sir Roger de Coyerley nie za bardzo lubił yeomana z setką funtów 
rocznego dochodu, który „akurat mieścił się w ramach ustawy o zwierzynie i był 
uprawniony do zabicia zająca lub bażanta; swoją guldynką ubija on obiad dla siebie 
dwa lub trzy razy na tydzień; i tym sposobem żyje sobie dużo taniej niż ci, co nie mają 
tak dobrego jak on majątku".
627


darce. Przez cały wiek XVIII rodziny yeomanów przenosiły się do miast, 
częstokroć stając się założycielami wielkich firm nowoczesnej Anglii. Często 
również yeomani przekształcali się w dzierżawców na wielką skalę, zyskując 
być może więcej na bogactwie i znaczeniu, niż stracili na niezależności.
Tendencje humanitarne i racjonalistyczne przez długi okres były łatwiejsze 
do zaobserwowania wśród klas wykształconych niż wśród warstw niższych. 
Świat dołów społecznych z czasów Gaya i Hogartha, kiedy Wesley i Whitefield 
pierwsi nim się zajęli, był równie barbarzyński, jak pełen życia i charakteru. Na 
długo przed rewolucją przemysłową lekceważenie tych spraw przez rząd i 
społeczeństwo spowodowało poważne szkody: stan zupełnego zaniedbania 
spraw biedaków w Londynie i w innych szybko rosnących miastach, brak 
środków na oświatę powszechną na południe od szkockiej granicy, 
przestawienie się z odwiecznego napitku Anglika, jakim było piwo mocne i 
piwo zwykłe, na tani i szkodliwy dżin 1.
Dla utrzymania w porządku różnorodnej masy ludzkiej, stłoczonej w 
miastach, nie znajdowano lepszej metody niż odwieczny stróż nocny ze swą 
kołatką i „gońcy" sądu policyjnego, przydatni, lecz nieliczni. Jeszcze w 1780 r. 
motłoch lorda George'a Gordona * wzniecił pożar Londynu, zanim zdołano 
przywołać wojsko. Konni zbójcy ze skandaliczną bezkarnością obsadzali drogi 
wiodące do największej stolicy świata i byli wśród ludu uważani za 
przedstawicieli beztroskiej angielskiej odwagi i swobody:
„Sześciu mnie zbójców poniesie w trumnie, Kordy 
przy boku, swobodnie, dumnie";
tak sobie wyobrażał twórca ballady wspaniały pogrzeb.
1 Dżin nie był poważniej opodatkowany aż do 1736 r. Przeciętna roczna produkcja 
alkoholu w W. Brytanii wzrosła z około pół miliona galonów w 1684 r. do prawie pięciu i 
pół miliona galonów w 1735 r. W początkach XVIII w. śmiertelność i przestępczość 
wśród ubogiej ludności powiększyła się wskutek nowego upodobania do dżinu. 
Detaliczni sprzedawcy zapraszali klientów, by weszli ł „upili się za pensa, a za dwa 
pensy urżnęli się w sztok". Z drugiej strony herbata, sprowadzana w wielkich ilościach 
przez Kompanię Wschodnio-Indyjską, zaczęła współzawodniczyć z alkoholem jako 
napój ludu. Jeszcze w 1742 r. skarżono się, że „najskromniejsze rodziny, nawet spośród 
robotników" w Szkocji „na poranny posiłek piją herbatę", porzucając piwo.
* George Gordon, młodszy syn księcia Gordona (tytuł lord miał charakter nie 
formalny, a jedynie kurtuazyjny), był od r. 1774 posłem do Izby Gmin i równocześnie 
przewodniczącym Stowarzyszenia Protestanckiego. Stanął on na czele agitacji przeciw 
zniesieniu niektórych ograniczeń w stosunku do katolików, a 2 czerwca 1780 r. 
poprowadził tłum złożony z około 50 000 osób do Izby Gmin, by przedłożyć tam petycję 
w tej sprawie. Doszło do rozruchów, połączonych z gwałtami i podpaleniami, które 
trwały 5 dni. Położyła im kres interwencja wojska.
628


Od czasu rewolucji procesy czy to polityczne, czy kryminalne, prowadzono 
uczciwie i po raz pierwszy w dziejach prawnicy zaczęli stopniowo rozumieć 
zasady naukowego postępowania dowodowego. Jednak więzienia wciąż 
oddawane w dzierżawę podłym typom dozorców więziennych, którzy ciągnęli 
zyski z więźniów, były zdaniem Wesleya gorsze od wszystkiego „po tej stronie 
piekła", a niewinny dłużnik często cierpiał najwięcej. Wyroki śmierci przez 
powieszenie za niezliczone pomniejsze przestępstwa przeciwko własności 
wzrastały i nie zniesiono jeszcze publicznej chłosty mężczyzn i kobiet. Ale w 
ostatnich dziesięcioleciach XVIII w. ruch humanitarny pod wodzą Howarda i 
innych zabrał się do swego tak bardzo zapóźnionego dzieła. Humanitaryzm jest 
tworem XVIII stulecia, chociaż wszelkie zło, na które szukał lekarstwa, było z 
wyjątkiem dżinu tak stare, jak ludzka cywilizacja.
Choć życie za dwóch pierwszych Jerzych nie było takie, jakie kojarzymy z 
rewolucją przemysłową, jednak toczyło się w warunkach, które musiały 
przyspieszyć tę wielką przemianę z chwilą dokonania pewnych wynalazków 
mechanicznych. Szczególne prawa i zwyczaje Anglii za Hanowerczyków 
dawały niezwykłą swobodę jednostce i czyniły niewiele, by zniechęcić 
prywatną inicjatywą; tolerancja religijna pozostawiła kupcom dysydenckim 
absolutną wolność, jeśli chodzi o wytężenie całej energii w kierunku robienia 
pieniędzy, gdyż udział w życiu publicznym był przed nimi zamknięty. Uchodźcy 
protestanccy zza morza, dysponujący licznymi tajemnicami handlowymi i 
biegłością w zakresie przemysłu, zostali dopuszczeni do ekonomicznego 
obywatelstwa na wyspie. Państwo, samorząd miejski lub gildia stawiały 
handlowi i manufakturom stosunkowo niewiele ograniczeń. Obszar wolnego 
handlu rozciągał się od John o'Groats po Land's End w przeciwieństwie do 
niezliczonych barier celnych, dzielących podówczas Niemcy, Włochy i 
królestwo Francji. Lordowie i ziemianie, którzy rządzili krajem, byli w 
przeciwieństwie do szlachty francuskiej i niemieckiej w bliskich stosunkach 
osobistych z ma-gnaterią kupiecką i przemysłową i często od niej prawie wcale 
się nie różnili *. Naukę w ojczyźnie Newtona szanowali i wykorzystywali 
bardziej przedsiębiorczy kupcy i ich arystokratyczni patroni pilnie wypatrujący 
każdej rzeczy potrzebnej dla udoskonalenia pracy w ko-
1 Nikogo innego, tylko księcia Bridgewater zwano „ojcem żeglugi śródlądowej" i 
„pierwszym człowiekiem Manchesteru". A czy mamy np. zaliczać takiego człowieka, jak 
sir Walter Blackett, który zmarł w 1777 r., do squires,
629


palniach lub w manufakturach. Nagromadził się olbrzymi kapitał, nie spotykany 
dotąd w dziejach świata, a angielscy kapitaliści, przyzwyczajeni lokować go w 
wielkim handlu, chętnie na skalę równie wielką inwestowaliby go także w 
przemyśle, gdyby tylko nowe wynalazki otworzyły tam dla niego świeże 
możliwości. Rynki na angielskie towary, istniejące już w Ameryce, Europie i na 
Wschodzie, mogła nasza sieć handlowa rozwijać w sposób nieograniczony, by 
zbywać tam każdą ilość towarów produkowanych w kraju. Z tych więc 
wszystkich względów Anglia tej doby była predestynowana na kolebkę 
rewolucji przemysłowej.
Przemysł żelazny, istniejący od niepamiętnych czasów starożytnych, ciągle 
jeszcze opierał się na paliwie dostarczanym z szybko kurczących się lasów w 
Sussex Weald w Anglii środkowej i w dolinie Severnu; każdego więc dnia brak 
drzewa mógł podsunąć wynalazczemu umysłowi metodę topienia żelaza z węglem. 
Od czasów Planta-genetów węgiel, łatwo wtedy wydobywany z płytkich pokładów, 
był bardzo rozpowszechniony w użyciu dla celów domowych, zwłaszcza w 
Londynie, gdzie znano go jako „węgiel morski" (sea-coal) ze względu na jego 
podróż z rzeki Tyne do ujścia Tamizy. Bowiem transport kołowy ciężkich towarów 
wciąż jeszcze był czymś wyjątkowym. Tam, gdzie transport wodą był niedostępny, 
worki z węglem zarzucano na grzbiety jucznych koni, które przedzierały się przez 
przełęcze gór walijskich. W ten prymitywny sposób musiały podróżować wyroby 
włókiennicze z Yorkshire, Lancashire i Cotswolds jeszcze wtedy, gdy Walpole był 
premierem. A gdy w roku zdobycia Quebecu (1759) Josiah Wedgwood rozpoczął 
swą karierę ceramika, glinę przywożono do Pięciu Miast * i wywożono wyroby 
ceramiczne zawsze na grzbiecie osła lub konia.
Tak więc w istocie jedyną pozostałą przeszkodą do zapoczątkowania 
rewolucji przemysłowej były ciężkie warunki transportu w daw-
czy do kupców i kapitalistów? Był to największy bogacz w zagłębiu New-castle i nad 
rzeką Tyne, ale również rozbudował wielki majątek ziemski w sercu rolniczej 
Northumbrii, ze wszelkimi przynależnościami wiejskiego dworu, polowaniem na 
głuszce, sadzeniem drzew itp. Prawo uchwalone przez tory-sowski parlament w 1711 r. i 
nie uchylone przez wigów Walpole'a, zamknęło dostęp do Izby Gmin wszystkim 
kupcom, choćby najbogatszym, którzy nie byli również właścicielami ziemskimi. Bez 
względu na to, jakie były intencje aktu, zmusił on kupców do pozostania raczej również 
ziemianami niż do zre-Eygnowania z parlamentu. Wiele majątków ziemskich w XVIII w. 
obok dóbr sir Waltera Blacketta zostało ulepszonych i upiększonych za pieniądze zaro-
bione w przemyśle lub handlu.
* Nazwą Pięciu Miast (Five Towns) oznaczano miejscowości: Hanley, Burs-lem, 
Tunstall, Fenton i Longton znajdujące się na obszarze zwanym the Potteries 
(Pracownie Garncarskie) w Staffordshire. W 1910 r. miejscowości te weszły w skład 
miasta (borough) Stoke-on-Trent.
630


nej Anglii. Budowa kanałów rozpoczęła się dopiero wraz z panowaniem 
Jerzego III. Drogi zaś zimą często zamieniały się w trzęsawisko, gdzie 
obładowane konie juczne zapadały się po popręg, a wozy w ogóle nie mogły 
ruszyć z miejsca. Wprawdzie celem utrzymania nawierzchni w dobrym stanie 
na pewnych odcinkach głównych dróg były ustawiane szlabany przez prywatne 
stowarzyszenia, które miały nadane przez parlament uprawnienia do pobierania 
myta od ruchu kołowego. Ale w czasie wojny siedmioletniej większa część 
odcinków drogowych, nawet na głównych traktach Anglii, była jeszcze wolna 
od opłat dla tych, którzy potrafili przebrnąć przez błoto. Ciężkie powozy powoli 
posuwały się naprzód koleinami, zgoła inaczej niż ich następcy - pojazdy z 
lekkiego drzewa, które w latach po Water-loo przebiegały te same drogi 
przeobrażone przez MacAdama. W 1754 r. „Latający Pojazd" (Flying Coach) 
ogłaszał, że „jakkolwiek to się może wydawać niewiarogodne, pojazd ten 
istotnie przybędzie do Londynu (wyłączając wypadki) w cztery i pół dnia po 
wyjeździe z Manchesteru". Podróż z Yorku do Londynu zajmowała tydzień; a 
za dni zamieszek Porteousa * i powstania „czterdziestego piąteko roku" ** 
Edynburg nie posiadał regularnej komunikacji z brytyjską stolicą, skąd rzekomo 
rządzono Szkocją.
Społeczeństwo w przededniu rewolucji przemysłowej miało wiele cech 
niezwykle dla nas pociągających, kiedy patrzymy na nie retrospektywnie: 
wiejska ludność przywiązana do ziemi i do związanych z nią trudów i rozrywek, 
do wsi i jej tradycji, wielka różnorodność i niezależność typów i charakterów 
ludzkich; indywidualne szkolenie, biegłość i dobry smak w sztuce i rzemiośle 
jako normalne zjawisko życia ekonomicznego ludu. Ale osądzając to, co 
rewolucja przemysłowa zdziałała dla naszej wyspy, należy koniecznie pamiętać, 
że brak opału spowodowany zużyciem naszego drzewa, zarysował się już w 
XVIII w. w różnych częściach wyspy i pomoc przyszła dopiero dzięki 
rozprowadzaniu węgla kanałami, a potem kolejami. Brak paliwa groził już 
likwidacją naszego starego przemysłu żelaznego i zaczynał obniżać poziom 
życia domowego. Zamożny kupiec w Launce-ston zmuszony był do płacenia 
trzech pensów sąsiadowi za wykorzystanie jego ognia do ugotowania ćwiartki 
baraniny; a biedniejsi jego bliźni, jak większość chłopstwa w południowej Anglii 
poza granicami
* John Porteous był kapitanem gwardii miejskiej w Edynburgu. Na jego rozkaz 
padły w r. 1736 strzały do tłumu, który zebrał się podczas egzekucji przemytnika 
Andrew Wilsona okazując sympatię dla skazanego. 'Porteous, oskarżony o 
spowodowanie śmierci 8 czy 9 osób, stanął przed sądem, który skazał go na śmierć, 
potem jednak został ułaskawiony. Wówczas tłum wtargnął do więzienia, Porteous padł 
ofiarą samosądu i został powieszony.
** Powstanie „czterdziestego piątego roku" - powstanie jakobickie z 1745 r.
631


okręgów węglowych lub torfowisk, żyli o chlebie i serze i zbyt już rzadko mogli 
się cieszyć widokiem płonącego ognia. Niezależnie zaś od kwestii opału trzeba 
zaznaczyć, że ludność Wielkiej Brytanii nie mogłaby bez owych wielkich zmian 
przemysłowych i ekonomicznych za panowania Jerzego III wzrosnąć wiele 
ponad siedem milionów, nie obniżając jednocześnie swej stopy życiowej do 
poziomu bliskiego ówczesnej Irlandii.
632


ROZDZIAŁ    II
JERZY I I JERZY II. OLIGARCHIA WIGÓW. LATA 1715 I 1745. SPOŁECZNE 
NASTĘPSTWA W SZKOCJI. WALPOLE I PITT STARSZY. WIELKA BRYTANIA W 
POKOJU I W WOJNIE. ANEKSJA KANADY I ZAŁOŻENIE IMPERIUM INDYJSKIEGO
Królowie: Jerzy I (1714-1727); Jerzy II (1727-1760).
Podczas panowania Jerzego I i Jerzego II polityką brytyjskich ministrów w 
kraju i za granicą kierowała konieczność utrzymania na tronie dynastii 
hanowerskiej. Uważano, że pociąga to za sobą ciągłe pozostawanie u steru 
rządu partii wigów pod warunkiem, że władzę polityczną sprawować będą 
jedynie osoby wyznania anglikańskiego i że torysom na wsi nie da się żadnych 
osobistych powodów do niezadowolenia z rządów ich politycznych rywali. 
Torysi, zrażeni do domu hanowerskiego, ale nie pragnący brać czynnego 
udziału w przywróceniu na tron katolickiego Stuarta, nie byli zdolni w okresie 
rebelii 1715 i 1745 r. przyłączyć się do żadnej strony ani też wystąpić w sposób 
jednolity i skuteczny przy wyborach albo na trybunie parlamentu.
O ile w Anglii potomkowie dawnych kawalerów stali się przeważnie 
posłusznymi prawu i domatorskimi torysami, którzy tylko przy okazji z 
westchnieniem i wzruszeniem ramion pili zdrowie „króla za wodą", o tyle w 
Szkocji kawalerowie pozostali w dużo większym stopniu jakobitami, gotowymi 
podnieść broń przy sprzyjających okolicznościach. Przyzwyczajenie do 
posłuchu wobec rządu i strach przed wojną domową rozwinęły się znacznie 
później w Szkocji niż w Anglii. Unia z 1707 r. wciąż nie cieszyła się tam 
popularnością i żywiono nadzieję, że restauracja jakobicka mogłaby oznaczać 
odrodzenie szkockiej niepodległości. Kościół episkopalny, ustabilizowany i 
uprzywilejowany na południe od rzeki Tweed, mógł spodziewać się odzyskania 
władzy w północnej Brytanii jedynie za pomocą miecza. Wreszcie naczelnicy 
plemion górskich, zwalczający hegemonię plemienia Campbellów, tęsknili za 
wznowieniem tej sta-
633


rożytnej waśni rodowej na dawny, góralski sposób. Z tych przyczyn rebelie z 
1715 i 1745 r. były buntami pochodzenia szkockiego, które nie powiodły się z 
braku poparcia angielskiego.
W 1715 r. powstanie angielskie nie rozszerzyło się poza katolicki odłam 
sąuires z Northumbrii pod dowództwem młodego hrabiego Derwentwater i ich 
protestanckiej marionetki, Forstera. Powstańcy zebrawszy na pograniczu 
trochę szkockich sprzymierzeńców przeszli przez Cumberland do Lancashire, 
żeby pobudzić do czynu tamtejszych katolików. Mała ta siła poddała się 
wojskom królewskim na ulicach Preston, gdzie ongiś Cromwell położył kres 
potężniejszemu najazdowi kawalerów, posuwającemu się na południe tym 
samym szlakiem. „Rok piętnasty" w Anglii był ostatnim powtórzeniem Piel-
grzymki Łaski, śmiertelnym wysiłkiem starego feudalizmu i katolicyzmu 
północnych hrabstw, który dobiły konfiskaty, jakie nastąpiły po powstaniu. 
Weslejanizm i uprzemysłowienie miały wkrótce stworzyć nowy świat między 
rzekami Trent i Tweed.
W Szkocji „rok piętnasty" był sprawą poważniejszą. Plemiona zwalczające 
Campbellów w połączeniu z kongregacjami episkopal-nymi ze wschodniego 
wybrzeża wystawiły armię liczebnie potężniejszą od tej, która w trzydzieści lat 
później szła za księciem Karolem Edwardem. Ale przy tej pierwszej okazji 
wigowie wykazali w obronie tronu więcej energii i pośpiechu. Spodziewano się 
powstania jako rezultatu wstąpienia na tron Jerzego I i rząd nie był zaskoczony 
jak w 1745 roku. John Campbell, ówczesny książę Argyll, który dowodził 
królewskimi wojskami w Szkocji, okazał się lepszym generałem od biednego sir 
Johna Cope'a, który przegrał pod Prestonpans. Wpływ księcia Argyll, 
przeważający w części kraju wysokogórskiego (Highlands) i znaczny na 
całym obszarze nizin (Lowlands), został w krytycznym momencie zręcznie 
wykorzystany. Prezbiterianie na południe od Forth podążyli za swym 
wigowskim duchowieństwem; miasta zaś z nielicznymi wyjątkami wykazały 
gotowość bojową dla sprawy Hanowerczyków, której zabrakło w 1745 r., 
kiedy to trzydzieści lat całkowitego pokoju osłabiło dawne bojowe nawyki 
mieszkańców nizin i wywołało rozkład milicji miejskich.
Hrabia Mar, wiodący szkockich jakobitów w 1715 r., nie miał zdol- ności ani 
polityka, ani generała. Bitwa pod Sheriffmuir (XI.1715), gdzie 3500 żołnierzy pod 
dowództwem Argylla zatrzymała 8000 ludzi Mara, choć w danym momencie nie 
rozstrzygająca, zahamowała w efekcie postępy rewolty i przez to 
przypieczętowała jej los. Ponadto, gdy Jakub Edward, Stary Pretendent, syn 
Jakuba II, przybył do Szkocji już za późno dla sprawy, nie miał żadnego z tych 
darów budzenia entuzjazmu, jakie w „roku czterdziestym piątym" cechowały jego 
syna, Karola Edwarda.
634


Złożyło się szczęśliwie dla stabilizacji nowego porządku, że ta pierwsza 
próba jakobitów odbyła się, zanim jeszcze dom hanowerski zdążył osiągnąć 
pełną miarę niepopularności. Jerzy I, chociaż nie najgorszy, był chyba na ogół 
najmniej pociągający z monarchów. Nie mówił po angielsku, miał pucołowate 
cudzoziemki za metresy, a jako tło ponurą tragedię domową w Niemczech *, 
toteż nie budził ani podziwu, ani wyobraźni swych nowych poddanych. Był 
rzeczywiście wielkim promotorem naszych swobód konstytucyjnych, gdyż tak 
mało wiedział i tak niewiele dbał o sprawy angielskie, że pozostawił swym 
ministrom wszystkie zagadnienia polityki wewnętrznej i przywileje patronatu w 
kościele i państwie. Obstawał tylko przy tym, by jego ministrowie byli wigami i 
zdobył na szczęście po krótkim doświadczeniu tyle zdrowego rozsądku, że 
doszedł do przekonania, iż Wal-pole jest tym wigiem, pod którego kierunkiem 
rządzenie Anglią okaże się najmniej kłopotliwe. Albowiem nawet za dwóch 
pierwszych Jerzych król wraz z Izbą Gmin i wigowską oligarchią brał udział w 
wyborze premiera.
Jakobityzmowi nie powiodło się obalić nawet takiego króla jak ten, a 
zawdzięczać to należy okoliczności, że wygnani Stuartowie z godnym podziwu 
uporem nie godzili się udawać, że są protestantami, i powtarzać w ten sposób 
gry Karola II. Ponadto, niebezpieczeństwo dla tronu Jerzego I zmniejszał fakt, 
że książę Orleański, regent Francji, w czasie małoletności Ludwika XV, 
przywiązywał wielką wagę do przyjaźni z Anglią. Toteż zagraniczna groźba dla 
dynastii wyszła zupełnie nieoczekiwanie z Hiszpanii, przez długi czas śmier-
telnie chorej, a teraz zgalwanizowanej do stanu krótkotrwałej żywotności przez 
rządy genialnego Włocha, kardynała Alberoni. Ten wybitny awanturnik 
odrodził armię i flotę hiszpańską i snuł plany nieco zbyt cmbitne przywrócenia 
potęgi Hiszpanii we Włoszech i na Morzu Śródziemnym oraz osadzenia rodziny 
Stuartów na tronie Brytanii. Sojusznikiem jego przeciwko domowi 
hanowerskiemu był ów niewątpliwy protestant, szalony król - wojownik, Karol 
XII szwedzki, który
„Zostawił imię, przed którym świat blednął cały: By nim 
ozdobić dzieje - lub wysnuć morały".
Karol i jego dozgonny rywal, Piotr Wielki, cesarz Rosji byli z sobą zgodni 
jedynie we wrogim stosunku do domu hanowerskiego,
* W 1694 r. Jerzy rozwiódł się ze swą żoną Zofią Dorotą pod pretekstem, że 
utrzymywała ona stosunki miłosne ze szwedzkim księciem Konigsmarkiem, będącym na 
służbie Hanoweru. Konigsmark zginął bez wieści, przypuszczalnie zamordowany z 
rozkazu Jerzego, zaś Zofia Dorota została uwięziona w Ahlden.
636


toteż na wojowniczą Szwecję spoglądano jako na głowę następnej inwazji 
jakobickiej. Ale Karol zginął w Norwegii (1718) pod murami małej forteczki i to 
zaraz po rozbiciu nowej floty hiszpańskiej przez Anglików opodal przylądka Passaro 
w Sycylii; te dwa wydarzenia wzięte razem umocniły tron Jerzego I oraz brytyjskie 
władztwo na Morzu Śródziemnym w oparciu o Gibraltar i Minorkę 1 *.
Następne niebezpieczeństwo dla panowania hanowerskiego przyszło od 
wewnątrz. W tym początkowym okresie interesów giełdowych mania spekulacji, 
znana jako „bańka mydlana Morza Południowego" (1720). (South Sea Bubble), 
ogarnęła z dziwną łatwością wszystkie klasy. Sam rząd dał się wciągnąć w ten wir. 
Z szaleńczą lekkomyślnością zaangażowano interesy i zobowiązania państwowe w 
spekulacje dyrektorów Kompanii Morza Południowego. Niemieckie kochanki króla 
oraz książę Walii zostali mocno uwikłani w owe projekty, które poniewczasie 
okazały się świadomie pomyślanymi planami wyzyskania wdów i sierot. Kiedy 
nastąpił krach, krzyki zawiedzionych i zrujnowanych napełniły cały kraj. Jakobici 
nigdy nie mieli lepszej szansy, ale chwilowy uśmiech losu okazał się dla nich trwałą 
zgubą, ponieważ afera South Sea doprowadziła do władzy sir Roberta Walpole'a, a 
ten gdy raz uchwycił ster wstrząsanego burzami państwa, nie wypuścił go już przez 
dwadzieścia lat (1721-42). Kiedy spekulacja w aferze South Sea osiągnęła szczyt, 
Walpole ostrzegał swych kolegów i całe społeczeństwo i przepowiadał klęskę. Toteż 
w godzinę nieszczęścia jego właśnie powołano, aby przywrócił narodowy kredyt i 
zaufanie.
Jak dotąd, nowe stulecie było widownią gwałtownych sporów partyjnych i 
dynastycznych. Dopiero długie rządy Walpole'a dały XVIII stuleciu w Anglii 
owo szczególne poczucie wewnętrznego pokoju i stabilizacji, które często 
uważa się za jego główną cechę charakterystyczną. Wytchnienie po trzech 
pokoleniach walki było darem sir Roberta dla Anglii.
Pomijając zaciejte spory w partii, wynikające z osobistej rywalizacji w 
parlamencie między samymi wigami - Pulteney, Carteret i Townshend 
przeciwko Walpole'owi - prawdziwą opozycją wobec rządu był jakobityzm na 
prowincji. Strach przed dynastyczną kontr-
1 Rządowi brytyjskiemu tak bardzo zależało na pokoju, że proponował Alberoniemu 
oddanie w zamian Gibraltaru, czego ten nierozsądnie odmówił. Po Passaro, kapitan 
Walton, który ścigał uchodzącego wroga, meldował postępy akcji admirałowi sir 
George'owi Byngowi w liście, kończącym się często cytowanymi słowami: „Wzięliśmy i 
zniszczyli wszystkie hiszpańskie okręty, które były na brzegu, liczba na marginesie". 
Przez długi czas mylnie sądzono, że to końcowe zdanie obejmuje cały list.
* Gibraltar został zdobyty przez Anglików w r. 1704 i utrzymany mimo oblężenia 
przez wojska francuskie i hiszpańskie w tymże roku, a wojska hiszpańskie w 1726 r. 
Wyspę Minorkę Anglicy zdobyli w 1708 r., lecz po wielu perypetiach zwrócili ją 
ostatecznie Hiszpanom w 1802 r.
637


rewolucją odgrywał rolę stałego hamulca w działalności gabinetu. On to był 
przyczyną „umiarkowania" Walpole'a w kraju oraz pokojowej polityki, jaką 
przyjął w stosunkach zagranicznych, bojąc się, aby podatek gruntowy mocno 
cisnący sąuires w czasie wojny nie popchnął ich do nielojalności. Ta sama 
obawa przed jakobityzmem zmusiła go do ugięcia się przed bezsensowną 
burzą, jaka wybuchła
  przeciwko jego projektowi ustawy o akcyzach (1733) (Excise Bili), dla prze-
forsowania którego - jak mądrze powiedział - nie chciał rządzić z bronią w 
ręku. Chociaż był wielkim parlamentarzystą, nigdy nie przeceniał swej 
przewagi w parlamencie i rozważał zawsze, jakie wrażenie na opinię publiczną 
wywrze wszystko to, co bądź wykonał, bądź też postanowił pozostawić 
niewykonane. Państwo brytyjskie - z jego bardzo małą armią i bezskutecznie 
działającej policji, - można w tym okresie określić jako arystokrację łagodzoną 
przez sporadyczne zamieszki.
Żeby pogodzić wydziedziczonych politycznie torysowskich sąuires z 
domem hanowerskim, trzeba było jedynie dłuższego czasu niezakłóconego 
prowokacją lub kryzysami, i to właśnie uzyskał Walpole. Poza polityką świat 
XVIII-wieczny z jego prawami i zwyczajami społecznymi był zbudowany 
zupełnie według gustu sąuires i anglikańskiego kleru. Dla tego świata 
utrwalonego zwyczaju dynastia hanowerska oznaczała bezpieczeństwo, 
podczas gdy restauracja Stuartów znaczyłaby ponowne zepchnięcie go na fale 
przypadku i niepo-
   koju. W czasie, gdy na tron wstępował Jerzy III (1760), stało się to już jasne 
dla wszystkich i sąuires wraz z duchowieństwem znowu stali się główną 
podporą tronu. W okresie przejściowym Walpole poprzez pokój i pomyślność, a 
Pitt poprzez wojnę i sławę, uczyli jedności duchowej Anglików wszelkich klas i 
wyznań. Zarówno Walpole, jak i Great Commoner * rządzili całym imperium z 
sali obrad Izby Gmin i za pośrednictwem machiny gabinetu, pozostającego pod 
kierunkiem premiera 1.
        Dla torysowskich sąuires osobiste rządy Walpole'a (1721-42) nie były 
przykre. Średnio zamożny właściciel ziemski ze starej rodziny w Norfolku, o 
którym mawiano, że nawet kiedy był premierem, to w swej poczcie otwierał 
najpierw listy od gajowego; który polował ze swymi gończymi w Richmond 
Park, jeśli nie mógł wyrwać się do domu; który popijał regularnie, a przy 
butelce opowiadał najbardziej słone
1 Słynna rezydencja premiera na Downing Street datuje się właśnie z tego okresu. 
Jerzy II ofiarował ją Walpole'owi, ale ten przyjął ją jedynie jako dar oficjalny, który 
przejdzie na jego następców na urzędzie. O wkładzie Walpole'a do rozwoju systemu 
gabinetowego oraz urzędu premiera, zob. wyżej, s. 611-12.
* The Great Commoner - przydomek Williama Pitta Starszego, który w ciągu 
ponad 30 lat (1735-66) zasiadał w Izbie Gmin (House of Commons). gdzie zasłynął jako 
mistrz debaty i polityki parlamentarnej.
638


historie - taki człowiek w gruncie rzeczy był wyraźnie przyzwoitym 
jegomościem, nie jakimś prezbiterianinem czy parweniuszem z City ani 
wyniosłym i ekskluzywnym arystokratą. Był on całkowicie lojalnym wigiem i 
rządził dzięki sojuszowi z wigowskimi parami, kapitalistami i dysydentami, ale 
w osobie swej reprezentował sąuires Anglii.
Swym królewskim władcom Walpole również odpowiadał. Potrafił siedzieć 
godzinę z Jerzym I pijąc poncz i rozmawiając kuchenną łaciną, jako jedynym 
dla nich środkiem porozumienia się. Jerzy II, człowiek stojący bez porównania 
wyżej od swego ojca, był w postępowaniu z Walpole'em niemal wzorowym 
monarchą konstytucyjnym. Mimo iż zdradzał swą stanowiącą wzór 
doskonałości żonę, Karolinę Anspach, cenił ją jednak ponad wszystkie metresy 
i zasięgał w sprawach publicznych jej rady. Była ona najmądrzejszym doradcą i 
najwierniejszym przyjacielem sir Roberta.
Umysł i charakter Walpole'a szczególnie odpowiadały dziełu pacyfikacji w 
kraju i za granicą. Jego genialność zarówno w dobrym, jak i złym znaczeniu 
tkwiła w sztuce rządzenia. Żadne tendencje idealistyczne czy romantyczne nie 
kusiły go do ryzykownej lub wojowniczej polityki. Zdrowy rozsądek i uprzejmość 
stanowiły jego dominujące cnoty; cynizm - jego wadę. Dobroduszny uśmiech na 
szerokiej twarzy był na poły drwiną. Nigdy nie rządziłby przy pomocy bagnetów 
albo terroru w jakiejkolwiek bądź postaci, ale nie widział szkody w tym, że 
pozwalano, by władza opierała się na oczywistej i tradycyjnej podstawie korupcji 
parlamentarnej zamiast odwoływać się do dumy narodowej i sumienia. Kiedy w 
następnym pokoleniu Pitt Starszy próbował rządzić wyłącznie na mocy tego 
szlachetnego apelu (1757), upadł od razu i zanim pozwolono mu wygrać dla 
Anglii wojnę siedmioletnią musiał zawrzeć ugodę z arcyprze-dajnym 
Newcastlem. Walpole od początku brał parlament i świat takim, jakim go zastał. 
Jeżeli śmiał się z „patriotyzmu" „chłopaków" z opozycji i uważał, że wielce 
czcigodni członkowie mają swoją cenę, to wówczas fakty potwierdzały ten sąd. 
Nie dzięki Walpole'owi miało nadejść odrodzenie moralne.
Jego umiłowanie pokoju na świecie było szczere. W ciągu wieków nie tylko 
sami idealiści popierali sprawę pokoju. Chociaż Walpole był brutalny i cyniczny, 
był o tyle ludzki, by wstrzymać Anglię od udziału w wojnie o sukcesję polską 
(1733-38) pomimo pragnienia kolegów, chcących wznowić stary zatarg wigów z 
Burbonami. „Madame" powiedział do królowej Karoliny w 1734 r., „w Europie 
zostało zabitych tego roku pięćdziesiąt tysięcy ludzi, ale ani jeden Anglik". 
Brytania mogła bezpiecznie trzymać się z dala od tej bezcelowej szarpaniny 
między mocarstwami kontynentu, gdyż wojny Marlbo-rougha usunęły 
niebezpieczeństwo hegemonii francuskiej. Wstrzyma-
639


nie się od uczestnictwa w tej wojnie umożliwiło nam wzmocnić swe siły, 
których mieliśmy niedługo potrzebować dla poważniejszych celów. Walpole 
odegrał czynną i pełną powodzenia rolę „uczciwego pośrednika" 
doprowadzając do ogólnego uspokojenia, które wreszcie zakończyło wojnę.
Pokojowej polityce sir Roberta położył kres wielki zwrot opinii publicznej na 
rzecz wojny morskiej z Hiszpanią. Ruch ten, choć nie był oparty na dobrej 
informacji ani nie posiadał w 1739 r. dobrego kierownictwa, był takim samym 
przejawem demokratycznego patriotyzmu, jaki w dwadzieścia lat później 
powołał do władzy Williama Pitta i pokonał Francuzów w Indiach i Ameryce 
Północnej. W 1739 r. instynkt ludu miał rację dopatrując się swych celów za 
Oceanem. Żadne sprawy granic europejskich nie podniecały tłumu a interesy 
Hanoweru tylko królowi leżały na sercu. Natomiast powszechny entuzjazm 
budziły dawne, datujące się od Hawkinsa i Drake'a pretensje Anglików, 
chcących swobodnie handlować z Ameryką Południową, a powszechny gniew 
obstawanie Hiszpanii przy tym, aby ten handel ograniczał się do warunków 
traktatu Asiento1. Krzywdy wyrządzone Jenkinsowi i jego uchu, rzekomo 
oderwanemu przez rozgniewanych celników hiszpańskich, wywołały taką 
powszechną burzę, że Walpole ustąpił i niechętnie wyciągnął miecz *. W jego 
ręku oręż ten wyglądał bardzo niezgrabnie.
Jak zwykle, ilekroć Anglia po długim pokoju przystępowała do wojny, 
operacje połączonych broni były źle prowadzone i ataki na Porto Bello, 
Cartagenę i Kubę nie posunęły sprawy handlu południowoamerykańskiego ani 
o krok naprzód. Ale wojna w hiszpańskich posiadłościach w Ameryce miała 
swe reperkusje zarówno w Anglii, jak i w Europie. Walpole ustąpił w 1742 r. 
w wyniku niepomyślnego dlań głosowania w Izbie Gmin, chociaż zachował 
nadal poparcie króla i Izby Lordów; lepiej by zrobił ustępując o trzy lata 
wcześniej - zanim zaangażował się w prowadzenie wojny, której według jego 
przekonania nie można było doprowadzić do jakiegoś stanowczego lub 
korzystnego zakończenia.
Dalszym następstwem wojny morskiej z Hiszpanią była wojna lądowa z 
Francją. „Ugoda familijna" pomiędzy Burbonami panującymi po obu stronach 
Pirenejów, złowieszczo przepowiadana przez
1 Zob. wyżej, s. 590.
* W 1738 r. kapitan statku „Rebecca" Robert Jenkins stanął przed Izbą Gmin i 
oświadczył, że w 1731 r. został ujęty przez hiszpańską straż przybrzeżną i choć nie 
zajmował się przemytem został poddany torturom, podczas których ucięto mu ucho. 
Jego zeznania, poparte demonstracją okaleczonej głowy, wywarły silny wpływ na 
nastroje posłów i choć brak było dowodów jego prawdomówności Wielka Brytania 
wypowiedziała wkrótce Hiszpanii wojnę, którą nazwano „wojną o ucho Jenkinsa".
640


wigów jako niechybna konsekwencja traktatu utrechckiego, nie przyniosła 
żadnych owoców. Jednak w rezultacie wojny „o ucho Jen-kinsa" z Hiszpanią, 
następcy Walpole'a dali się nieuchronnie wciągnąć w zatarg wojenny przeciw 
Francji, jak tylko wojna o sukcesję austriacką wznieciła znowu pożar w 
Europie. Skończyło się trzydzieści lat pokoju z Francją. Okres wytchnienia 
dobrze posłużył Anglii, zabezpieczył jej wolne instytucje i pomnożył jej dobrobyt 
i potęgę. Ale teraz potrzebni jej byli inni ludzie i inne środki do rozstrzygnięcia 
nowych problemów, wysuwających się na czoło w Ameryce i w Indiach.
Spór angielskich i francuskich kolonistów w dolinie rzeki Ohio o imperium 
Nowego Świata oraz spór angielskich i francuskich kompanii o zwierzchnictwo 
w Karnataku * i delcie Gangesu wynikły z natury rzeczy, jako nie dający się 
uniknąć konflikt pomiędzy dwiema społecznościami, żyjącymi na jednym 
terytorium. Spory te nie były rezultatem intryg lub ambicji europejskich mężów 
stanu, ale ich rozwiązanie wymagało dla spraw angielskich człowieka zupełnie 
innego od Walpole'a. Upłynęło aż piętnaście lat od rezygnacji Wal-pole'a zanim 
mąż taki znalazł się w osobie Williama Pitta; Fryderyk Wielki powiedział - 
Anglia długo cierpiała bóle porodowe, nim wreszcie wydała na świat 
człowieka.
A jednak Walpole miał rację ostrzegając, że wznowienie kroków wojennych 
przeciwko francuskim i hiszpańskim Burbonom oznaczać będzie podjęcie nowego 
ataku jakobitów na dynastię, któremu jego roztropność tak długo zapobiegała. Rok 
przegranej bitwy pod Fon-tenoy, gdzie nasze bataliony piechoty w Niderlandach 
odznaczyły się w walce przeciwko Francuzom (1745), był też rokiem zdumiewającej 
awan- tury księcia Karola Edwarda w Brytanii.
Książę znalazł wyspę niemal ogołoconą z wojsk, całkowicie nie-nawykłą do 
wojny lub samoobrony i tak samolubnie obojętną na zatarg między Stuartami a 
Hanowerczykami, że mieszkańcy pozwolili pięciu tysiącom szkockich górali z 
tarczą i mieczem przemaszerować
z Edynburga do Derby, gapiąc się na nich, ale ani im nie pomagając,   
ani się nie przeciwstawiając. Niski poziom brytyjskiego ducha pu blicznego w 1745 
r., czy to patrząc nań z punktu widzenia jakobic-kiego, czy też hanowerskiego, 
wykazał słabą stronę rządów Walpole'a, rządów negacji i ostrożnego kierownictwa. 
Gnuśność ta dziwnie kontrastuje z zapałem i ofiarami, jakie w dwanaście lat później 
wyczarował William Pitt z tych samych Brytyjczyków i ich dzieci.
* Karnatak (Carnatic) - obszar przybrzeżny w południowo-wschodnich Indiach, na 
którym toczyła się wieloletnia walka Francji i Anglii w XVIII wieku.



641
 


Jedynie jakiś fantastyczny bezrząd mógłby wyniknąć ze zmiany dynastii 
przeprowadzonej przez góralskie klany ze zlekceważeniem parlamentu i praw, 
a udanej wskutek letargu świata cywilizowanego, nie broniącego swych 
własnych instytucji. Rządy parlamentarne, do głębi skorumpowane i nie oparte 
jeszcze na szerokim prawie wyborczym, z trudem przeżyłyby odwołanie 
fundamentalnych ustaw przez szkockich fechtmistrzów odzianych w 
spódniczki. Przywróceni w tych warunkach Stuartowie musieliby starać się 
zabezpieczyć swą władzę przez ponowne prześladowanie dysydentów, którzy z 
pewnością pozostaliby lojalni dla dynastii hanowerskiej; a poza tym zdobywcy 
byliby zmuszeni proskrybować każdego polityka, duchownego, żołnierza i 
marynarza, który by nie chciał wyprzeć się lojalności całego swego życia - 
albowiem w 1745 roku już całe pokolenie wyrosło w wierności dla 
Hanowerczyków. Anglią z konieczności rządziliby irlandzcy i szkoccy 
awanturnicy, którzy nic nie wiedzieli o jej potrzebach, oraz książę, którego 
późniejsze życie stało się równie niegodne, jak piękna i dzielna była młodość. 
Moglibyśmy wplątać się niebawem w nowy cykl wojen domowych, fatalnych 
dla cywilizacji i przemysłu w kraju oraz dla handlu i imperium za morzem.
Ścisłe rozważania na ten temat są doprawdy bezprzedmiotowe, jednak 
konsekwencje coup d'etat dzikich górali w Londynie musiałyby w każdym razie 
być równie tragiczne, jak absurdalne. Uratowała od nich Brytanię jej niewielka, 
lecz doskonała armia, pośpiesznie wezwana do kraju z odległego pola chwały 
za granicą. W obliczu tych gromadzących się zastępów weteranów spod 
Dettingen i Fon-tenoy Karol Edward, którego szeregi, odkąd przekroczył 
granicę, powiększyły się tylko o 300 manczesterczyków, nie zdołał namówić 
swoich oficerów do dalszego marszu z Derby na prawie pewną za-
 gładę (6.XII.1745). Jednakże zguba, która czekała jakobitów maszerujących z 
powrotem ku Szkocji, była jeszcze pewniejsza, choć nie tak natychmiastowa. 
Mieli jedynie przewagę zaskoczenia, a skoro ją utracili, nie mieli żadnych 
środków w rezerwie.
Podobnie do bitwy pod Prestonpans na początku rebelii, bitwa pod Falkirk 
po odwrocie spod Derby zakończyła się zwycięstwem szkockich górali. Ale w 
parę miesięcy później ostatni w historii
   Szkocji atak wojowników  plemiennych  rozbiła na polach  Culloden
 Moor (16.IV.1746) armata nabita kartaczami i grad kuł z długiej czerwonej 
linii, głębokiej na trzech ludzi. Po bitwie książę Cumberland splamił swą dobrą 
reputację wojskową i wielkie zasługi publiczne stosując okrucieństwa wobec 
ludności góralskiej, którym wówczas przyklasnęli przestraszeni i wściekli 
Anglicy, ale które dotąd budzą obrzydzenie. Fakty te były przesadzone, ale i 
bez tego są wstrętne. Rząd przez cały czas wykazywał bezczynność i brak 
kompetencji, które stanowiły główną przyczynę buntu. Jeden tylko lord 
prezydent Forbes
642


przejawił ducha i mądrość; gdyby wcześniej posłuchano jego rady, nie byłoby 
w ogóle powstania; gdyby zaś posłuchano jej na końcu, to potraktowano by 
biednych górali, którzy szli jedynie za swymi naczelnikami, z łagodnością i 
sprawiedliwie.
Konsekwencje „roku czterdziestego piątego" oraz jego stłumienie były w 
Anglii tylko negatywne i tylko polityczne i pociągnęły za sobą dalszy zmierzch 
jakobityzmu; ale w Szkocji rezultaty były pozytywne i wywarły duży wpływ na 
instytucje krajowe. Powstanie jakobickie było tam groźne z powodu władzy, 
jaką mieli naczelnicy, lordowie i szlachta, nad swymi wasalami. Dlatego też 
oczywistą koniecznością polityczną było zniesienie dziedzicznej jurysdykcji 
zarówno na obszarze górskim, jak i na nizinach. Zniesiono więc feudalizm, 
który tak długo przetrwał w Szkocji, ażeby zapewnić rządowi centralnemu 
większe bezpieczeństwo i władzę. Zniesienie to miało ten dalszy skutek, że 
wyzwoliło również ducha demokracji i równości w owym chłopskim 
społeczeństwie, gdzie w 1759 roku urodził się Burns i gdzie „człowiek pomimo 
wszystko jest złotem" *.
Większe jeszcze znaczenie miało to, że Szkocja mogła nareszcie przy 
pomocy armii angielskich rozwiązać sprawę swych górali. Jeśli cywilizacja 
miała rozwijać się na północy wyspy, konieczne było zlikwidowanie wojskowej 
organizacji plemion i nadmiernej ich uległości wobec naczelników. 
Rozporządzenie królewskie musiało mieć posłuch i na halach. Nie można było 
tolerować jakiegoś Afganistanu o pięćdziesiąt mil od „nowoczesnych Aten" J 
**.
Najkonieczniejsza zmiana została w końcu dokonana, lecz nie w najlepszy 
sposób. Prawo obowiązujące na nizinach zastosowano do górskiego posiadania 
ziemi i górskich zwyczajów z brutalną jednolitością i ze zwykłą ignorancją 
człowieka cywilizowanego, kiedy ma on do czynienia ze społeczeństwem 
pierwotnym, którego przejawami zewnętrznymi życia zanadto pogardza, by 
badać rzeczywistość. Naczelnicy zostali właścicielami ziemskimi na 
warunkach nader niekorzystnych dla swych byłych stronników plemiennych, 
przekształconych bezprawnie w dzierżawców. Niepomni dawnych więzów 
naczelnicy wyrzucali zagrodników z ich małych gospodarstw na zboczach gór-
skich i przeistaczali hale na pastwiska owiec. Utrzymuje się, że jeszcze przed 
rewolucją amerykańską nie mniej niż 30 000 szkockich górali wyemigrowało za 
Atlantyk.
Jednak kraj zyskał pokój, kiedy linia dzieląca góry od nizin (Highland Linę) 
przestała mieć znaczenie polityczne i stała się okreś-
1 Oprócz znanych dzieł Scotta i Stevensona mamy znakomity obraz dawnego 
społeczeństwa góralskiego i intrygi toczącej się między „rokiem piętnastym" a „rokiem 
czterdziestym piątym" w powieści Neila Munro The New Road.
* Cytat z wiersza Roberta Burnsa. A man's a mań for a'that.
** „Nowoczesnymi Atenami" nazywano Edynburg.
643


leniem geograficznym. Budowa dróg i bezpieczeństwo podróżujących zespoliły 
niebawem całą Szkocję w jedną całość. Nabożni misjonarze prezbiteriańscy 
wciągnęli górali do uczestnictwa we wspólnym dorobku narodowym w 
dziedzinie idei religijnych i wychowawczych. Jednym z najszczęśliwszych i 
najcharakterystyczniejszych posunięć politycznych Pitta Starszego było 
wystawienie pułków góralskich, by walczyły za Szkocję i imperium w 
Kanadzie i na szerokim świecie. Szkocja nowoczesna, Szkocja Burnsa i sir 
Waltera Scotta wyłoniła się jako rezultat tych zmian i wielkiego postępu 
ekonomicznego, który im towarzyszył. Wytworzył się zjednoczony naród, 
dumny z siebie i ze swej historii, pyszniący się na równi swoim Celtem i 
Sasem, swoim członkiem Covenant i jakobitą; z narodową hagio-logią, 
ciągnącą się od Wallace'a i Bruce'a, poprzez Johna Knoxa aż po Florę 
MacDonald; hagiologią odzwierciedlającą w psychologii narodowej owo 
szczęśliwe pomieszanie pierwiastka surowego i rozumowego z awanturniczym 
i romantycznym, umiłowania wolności z lojalnością i poświęceniem wobec 
wodza. Rolnictwo, przemysł i handel rozwinęło się w Szkocji lepiej, niż można 
było się spodziewać w smutnych dniach próby kolonizacji Darien. Jednak 
pomimo całego tego dobrobytu materialnego pozostała ona pełna szacunku dla 
spraw umysłu i ducha wysyłając swych wykształconych synów, aby rozwijali 
imperium brytyjskie i rządzili pod każdą szerokością geograficzną. Kiedy 
kończyło się stulecie postępu, Szkocja była dobrym sąsiadem i przyjacielem 
Anglii, jakim nie była nigdy przed tym i jakim od tego czasu nigdy być nie 
przestała 1.
Okres pokoju europejskiego (1748-56), dzielący wojnę o sukcesję austriacką  
od wybuchu wojny siedmioletniej, w Anglii odpowiadał w przybliżeniu rządom 
Pelhamów: Henryka Pelhama i jego brata, księcia Newcastle, największego 
handlarza „zgniłymi miasteczkami", jakiego wydała Anglia. O tych braciach 
można powiedzieć, że nawrócili do tradycji Walpole'a w czasie, kiedy tradycje te 
już nie wystarczały.
Na wyspie lata owe były okresem kulminacyjnym XVIII-wiecznego 
zadowolenia i spokoju, gdyż jakobityzm nie groził już niebezpieczeństwem, a 
polityki nie ożywiały już epickie boje Walpole'a i jego osobistych rywali. W 
Izbie Gmin niespokojny i dumny duch Pitta poddał się uspokajającym wpływom 
czasu i chwilowo zadowolił się pozostawieniem ministrów wolnymi od ataków i 
piorunów swego krasomówstwa. Wystarczył mu nawet urząd skarbnika sił 
zbrojnych. Ale w Indiach i w Ameryce Północnej trwały w czasie nominalnego
1 Zob. wyżej s. 623 o prądach w kościele szkockim tego okresu.
644


pokoju   operacje  wojenne,  które  wkrótce  miały  spowodować  prze-
budzenie się Brytanii z drzemki.
Zarówno w Indiach, jak i w Ameryce działania zaczepne podjęli Francuzi. 
Rozkład państwa Wielkiego Mogoła i wynikła stąd niezależność książąt 
indyjskich na obszarze Karnataku podsunęła Du-pleixowi myśl, że francuska 
kompania, beznadziejnie ustępująca angielskiej w zakresie handlu, powinna 
zawrzeć wojskowy sojusz z niektórymi tubylczymi państewkami, wystawić 
pułki sepojów * pod komendą francuskich oficerów i zniszczyć faktorie 
brytyjskiej Kompanii Wschodnio-Indyjskiej w Madrasie i innych 
miejscowościach.
W  Kanadzie   Francuzi   realizowali   dobrze   obmyślony  plan   linii 
posterunków wojskowych wzdłuż całej drogi od ujścia rzeki Sw. Wawrzyńca do 
Wielkich Jezior,  następnie doliną Ohio do  Mississippi,   a stąd do ujścia tej 
wielkiej rzeki do Zatoki Meksykańskiej. Przyj-  mując za podstawę ów łańcuch 
komunikacji rzecznej zamierzali objąć w posiadanie Francji całą Amerykę na 
północ i zachód od Ap-palachów i Alleghenów.
W Indiach kompania angielska była starsza i bogatsza od francuskiej oraz 
głębiej wrośnięta w życie krajowców. W Ameryce Północnej dwa miliony 
kolonistów na wybrzeżu mówiących po angielsku znacznie przewyższały 
liczbowo francuskich Kanadyjczyków. Toteż powodzenie Francuzów musiało 
zależeć od większej jedności, energiczniejszego kierownictwa i mocniejszego 
poparcia na morzu i lądzie ze strony ojczystego rządu. Wyspa Mauritius, na 
szlaku z Przylądka Dobrej Nadziei, stanowiła ich bazę morską w wojnie z 
Anglikami w Indiach, a Louisburg na wyspie Cape Breton ** miał służyć do 
tegoż celu przy podboju Ameryki Północnej. Z początku energia Dupleixa 
pokonywała w Karnataku wszelkie przeszkody, aż wreszcie Robert Clive 
porzucił kontuar dla oręża, zajął i obronił Arcot (1751). Bezlitosna walka wręcz 
toczyła się bez ustanku wzdłuż całego wybrzeża jeszcze w okresie pokoju, 
stopniowo przechylając się na korzyść Anglików, którzy dysponowali na miejscu 
dużo większymi środkami od Francuzów dzięki swej przewadze jako 
społeczności handlowej. Kiedy wybuchła wojna siedmioletnia, potęga Francji w 
Indiach była już u schyłku.
Inaczej wyglądały sprawy w Ameryce Północnej, gdzie kolonie angielskie z 
wyjątkiem Massachusetts nie miały ochoty bić się w obronie swych interesów 
i wydawały się niezdolne do zjednoczenia
* Sepoy (z hind. sipahi, sipah - armia) - mieszkaniec Indii, który zaciągnął się do 
służby w armii mocarstwa europejskiego, w szczególności Wielkiej Brytanii.
** Cape Breton - wyspa stanowiąca półn.-wschod. część Nowej Szkocji, należąca 
w latach 1713-63 do Francuzów, którzy nazywali ją Ile Royale. Louisburg stanowił jej 
główny port i twierdzę.
645


dla wspólnej polityki. Komunikacja pomiędzy osadami angielskimi była trudna, 
a uzgodnionej akcji stały na przeszkodzie rywalizacje między jedną a drugą 
kolonią, między zgromadzeniami a gubernatorami, oraz jaskrawy indywidualizm 
nowego, surowego świata, który nigdy nie podlegał feudalnej lub królewskiej 
dyscyplinie 1.
Natomiast osadnictwo francuskie, które nigdy nie znało wolności od 
kościoła, państwa i pana, było zjednoczone w lojalnym posłuszeństwie dla 
swego rządu. Ich osady były nanizane jak paciorki na linii szlaków wodnych 
Sw. Wawrzyńca i Mississippi. Były tam doskonałe pułki królewskie, jak 
również dowódcy z Francji, aby im pomagać i rozkazywać. Ponadto Francuzi 
utrzymywali bliski kontakt z plemionami czerwonoskórych Indian, których 
traktowali dobrze, ale wykorzystywali bez skrupułów i nieludzko przeciwko 
swym europejskim wrogom. W 1753 roku wypędzili kupców angielskich z 
doliny Ohio i wznieśli Fort Duąuesne, by przeszkodzić ich powro-towi. W dwa 
lata później (1755) wyprawa generała Braddocka, wysłana przez rząd 
Newcastle'a w celu przywrócenia angielskich praw za Alleghenami, została w 
zasadzce wycięta w pień przez Francuzów i Indian.
Po formalnym rozpoczęciu się wojny siedmioletniej w 1756 roku 
Francuzom wciąż i wszędzie dopisywało powodzenie, z wyjątkiem Indii, gdzie 
geniusz Clive'a brał nad nimi górę. W obliczu kryzysu w skali światowej stało 
się widoczne, że oligarchia wigowska już zrobiła swoje. Dni jej były policzone, 
jej mandat wyczerpany, jej misja spełniona. Jakobityzm już nie istniał, toteż 
dlatego - jeśli nawet nie z innych przyczyn - dawny wigowski porządek rzeczy 
miał się ku końcowi. Stracił już kontakt z nowymi siłami życiowymi w narodzie, 
choć w lepszych czasach pomógł je wytworzyć. Żył korupcją i „kierowaniem". 
Ale Newcastle nie mógł przekupić francuskich armii, żeby opuściły Kanadę, 
ani namówić ich admirałów, żeby porzucili morze, ofiarowując ich braciom 
irlandzkie biskupstwa.
Jeśli jednak stara partia wigów była duchowo martwa, to stara partia 
torysów już nie istniała, a nowa partia torysów jeszcze się nie narodziła. 
Brytyjczycy byli owcami bez pasterza albo raczej pasterze grali w karty, 
podczas gdy wilk był w zagrodzie. Kiedy Wil-liam Pitt powiedział: „Wiem, że 
mogę ocalić kraj i że nikt inny tego nie potrafi", mówił skromną prawdę. 
Warstwy średnie i pracujące jemu jednemu ufały jako jedynemu 
bezinteresownemu politykowi, który będąc skarbnikiem sił zbrojnych odmawiał 
pobierania zwyczajowej prowizji od sum przechodzących przez jego ręce. On 
jeden ze wszystkich brytyjskich mężów stanu hołubił mapę imperium
1 O charakterze angielskich i francuskich osad w Ameryce Północnej zob. wyżej s. 
527-533.
646


w głowie i w sercu. On jeden rozumiał wolnego i niecierpliwego ducha 
amerykańskich kolonistów i jedynie on wiedział, jak go inspirować i użyć do 
wspólnego celu. Był ulubionym wnukiem wielkiego Anglika z Indii. Łączyła go 
osobista przyjaźń z londyńskimi kupcami i ławnikami. The Great Commoner, 
jak go nazywano, jawnie okazywał pogardę do wigowskiej arystokracji 
rządzącej, niemniej jednak odrodził żywą cząstkę starej tradycji wigów, która 
mogła jeszcze stać się natchnieniem dla mas jego rodaków, bez względu na 
miano partii, jakie sobie przybiorą. Na tę tradycję składały się: duma z wolnej 
konstytucji, zapewnionej przez rewolucję 1688 r.; wiara w parlament, ponieważ 
reprezentował, jakkolwiek w sposób niedoskonały, lud; wiara w lud jako 
wspólnotę wszelkich klas i wyznań; strach przed potęgą rzymskiego 
katolicyzmu i zamorskiego despotyzmu oraz stanowcza decyzja 
niedopuszczenia do tego, żeby Ocean i Ameryka Północna dostały się pod 
władzę Burbonów; wiara w przyszłość angielskiego narodu.
Takie było credo Pitta, na które odpowiedział wezwany przez niego lud 
brytyjski. Izba Gmin również gotowa była odpowiedzieć, gdyż krasomówstwo 
Pitta zupełnie oszołomiło, a także na poły natchnęło czcigodnych członków, 
którzy sprzedali poprzednio Newcast-le'owi swe dusze za miskę soczewicy, 
którą był patronat. Manierę Pitta słusznie krytykowano jako sztuczną, ale 
reprezentowała ona wielkie prawdy, siłę i uczucie; był zawsze aktorem, lecz 
jego głos i gest panował nad audytorium i sceną.
Obok wielkich talentów mówcy oraz przywódcy parlamentu i narodu, 
talentów, którym nikt może nie dorównał, Pitt miał nadto zalety wielkiego 
ministra wojny. Był mistrzem strategii w skali światowej, biegłym w sztuce 
właściwego łączenia brytyjskich flot i armii, w czym zawsze leżała największa 
siła wojenna Anglii; wybierał odpowiednich ludzi na dowódców lądowych i 
morskich, wpajał w nich własnego ducha, i wysyłał ich na dobrze obmyślone 
zadania z dostatecznymi siłami. Jako minister wojny przewyższał Lincolna; 
można tych dwóch mężów porównywać jako wodzów narodu w krytycznych 
czasach, a ich metody przeciwstawiać.
Podbojów światowych z lat 1758-60 nie da się poczytać za zasługę 
wigowskiej oligarchii, choć do pewnego stopnia można je uważać za końcowy 
triumf dawnej wigowskiej polityki zagranicznej. Jednak oligarchia tak źle 
rządziła w pierwszym okresie wojny siedmioletniej i wpędziła kraj w takie 
niebezpieczeństwo, że wezwano Pitta jako „trybuna ludu", aby ratował kraj 
przed klęską. Na mocy układu, który odpowiadał obu stronom, korupcję 
parlamentarną i pa-tronat publiczny pozostawiono Newcastle'owi, a władzę 
Pittowi (VI.1757). W swym apelu odwołał się on do elementów ludowych w 
konstytucji
648


brytyjskiej, które pełniej niż w kraju rozwinięte były w Massachu-setts. 
Wezwał on ducha wolności do ocalenia imperium.
„Do chwały was, wolnych, wzywa wielki czyn, Bo któż 
jest tak wolny, jak fal morskich syn".
Tak głosi ówczesna wojenna pieśń marynarzy. Prawdę mówiąc, zaciąg do 
marynarki, stosowany siłą, stanowił wtedy jedyny wyraźny element przymusu 
w stosunkach między rządem a obywatelami. Niemniej jednak piosenka oddaje 
ducha, w jakim marynarka i imperium wygrały decydującą wojnę z Francją na 
pełnym morzu, w Kanadzie i w dolinie Ohio. Zwycięstwo to zadecydowało, że 
zamiast despotycznych miały zapanować wolne instytucje w Ameryce 
Północnej.
Sprzymierzeńcem Pitta był pruski Fryderyk Wielki. Fakt, że dwa miliony 
chłopów zaledwie wynurzających się z poddaństwa, wraz z kilkudziesięciu 
tysiącami uchodźców hugenockich zamieszkujących piaszczyste obszary 
Niemiec Północnych umożliwiły swemu królowi skuteczne opieranie się 
atakom Austrii, Rosji i Francji, może wydawać się cudem. Należy to 
zawdzięczać nie tylko talentom wojskowym Fryderyka, ale też wychowywaniu 
i musztrowaniu przez niego i jego starego, brutalnego ojca posłusznego ludu 
podczas pokoju. Fryderyk był zwolennikiem ściśle wystudiowanego 
wojskowego au-tokratyzmu pod osobistym kierownictwem poświęcającego się 
i pracowitego króla, surowego, lecz troskliwego opiekuna swego narodu. 
Przeciwko niemu uszykowali się pod patronatem madame Pompadour 
wygodniccy zjadacze chleba pracującego ludu, którzy przewodzili schyłkowym 
rządom ancien regime'u na kontynencie. Jednocześnie w czasie wojny Pitt 
zademonstrował siłę angielskich swobód. To, że Pitt i Fryderyk sprzymierzyli 
się przeciwko całemu niemal światu, tłumaczy ich sukces. Anglicy swoim 
zwyczajem idealizowali sojusz, który wynikał jedynie z potrzeby chwili. Szeroko 
i gorąco rozwodzili się nad więzią wspólnego protestantyzmu i widzieli we 
Fryderyku szermierza tegoż protestantyzmu, wyzywającego do walki 
prześladujący katolicyzm Austrii i Francji1.
Podczas wojny siedmioletniej Fryderyk bronił przed trzema wielkimi 
mocarstwami wojskowymi Europy prowincji śląskiej, którą w wojnie o 
sukcesję austriacką opanował wbrew uroczystemu zobowiązaniu. Bohaterstwo 
obrony przysłoniło nikczemność pierwotnego rabunku. Jednak nawet Fryderyk 
musiałby ulec, gdyby nie subsydia Pitta i gdyby nie wojska brytyjskie, które 
pomogły obronić przed atakiem Francji jego zachodnie skrzydło i dzięki którym 
wygrał
1 Pomimo wzrastającego wpływu Woltera mord sądowy protestanta Calasa odbył 
się we Francji jeszcze w 1762 r. Ciekawe porównanie można zrobić pomiędzy sytuacją w 
tym samym czasie protestantów w Austrii i Francji a katolików w Irlandii.
649


   bitwę pod Minden (1759). Dla Anglii klęska Fryderyka oznaczałaby zjedno-
czenie się kontynentu europejskiego przeciwko niej. Polityką Pitta było „zdobyć 
Kanadę w Niemczech" i dokonał tego. Chociaż poprzednio przewodził on w 
głoszeniu popularnych haseł, wrogich wplątywaniu się w sprawy hanowerskie i 
kontynentalne, obecnie udało mu się uczynić popularną nawet wojnę w 
Europie. Niezliczone szyldy szynków dedykowano „Królowi Prus" i dzielnemu 
„Markizowi Gran-by", który na czele naszych szwadronów szarżował na 
polach bitew w Niemczech.
Celem, dla którego Pitt walczył na kontynencie europejskim, było 
wyłącznie bezpieczeństwo i status quo; jego prawdziwy cel leżał za morzami. 
Ponowne osiągnięcie przewagi morskiej miało istotne znaczenie dla wojny, 
jaką planował. W 1756 r. istniała poważna obawa inwazji francuskiej i 
wywołało to w Anglii coś podobnego
 do paniki. Utracono Minorkę (1756), a nieszczęśliwy admirał, John Byng, 
pomimo męskich protestów Pitta, został rozstrzelany, aby uratować ministrów 
przed powszechnym oburzeniem. Pod rządami Pitta szybko odzyskano 
przewagę na morzu w szeregu energicznych akcji, uko-
   ronowanych wielkim zwycięstwem Hawke'a opodal Quiberon, Tra-falgaru tej 
wojny (1759).
Kanada składała się wówczas z osiedli francuskich rozrzuconych wzdłuż 
brzegów rzeki Sw. Wawrzyńca. Podejść do niej oraz podbić ją najłatwiej 
można było siłami lądowymi, konwojowanymi i osłanianymi przez flotę. 
Doskonałe współdziałanie tych dwóch rodzajów
   broni doprowadziło najpierw do zdobycia Louisburga (1758), panującego nad 
ujściem wielkiej rzeki, a w następnym roku - do śmiałego wdarcia się Wolfe'a 
z brzegu rzeki na Wzgórza Abrahama i zdobycia

  samego Quebecu  (1759) na królewskiej armii francuskiej. W owym pamięt-
nym dniu, w tej samej niemal chwili, Wolfe i jego wielkoduszny przeciwnik, 
Montcalm, zostali śmiertelnie ranni. Jednocześnie w dolinie Ohio szkockie pułki 
górskie i koloniści amerykańscy, zgodnie ze sobą współdziałając, co każdy - jak 
się zdaje - zdolny był czynić pod rządami Pitta, przekroczyli Allegheny, wyparli 
Francuzów i przemianowali Fort Duąuesne na Pittsburg. Zanim skończyła się 
wojna siedmioletnia, potęga francuska zniknęła z Ameryki Północnej. 
Niezbadany Zachód był prezentem Great Commoner'a dla mówiącej po 
angielsku wspólnoty.
W toku wojny zajęto wiele posiadłości francuskich w Afryce Zachodniej i 
archipelagu Indy j Zachodnich, a wielkie imperium założone zostało na 
Wschodzie. W Indiach działał inny geniusz w dziedzinie wojny i rządzenia. 
Sześć do dziesięciu miesięcy trwająca podróż dokoła Przylądka Dobrej Nadziei 
uniemożliwiła naszemu organizatorowi zwycięstw z Downing Street 
zaplanowanie kampanii nad Gangesem, tak jak je planował nad rzeką Św. 
Wawrzyńca. W istocie


650
 


bitwa pod Palasi  (Plassey) (1757),  która  doprowadziła  Clive'a  do podboju   
Bengalu, jako pierwszego rozległego terytorium w Indiach pod władzą brytyjską, 
toczyła się podczas miesięcy, w których rząd Pitta dopiero rodził się w bólach.
Gdy Jerzy III obejmował tron po swym dziadku (1760), imię Brytanii cieszyło 
się u narodów świata może większym szacunkiem niż kiedykolwiek przedtem lub 
potem. Ówczesne narody europejskie spoglądały z zazdrością na jej wolne 
instytucje, choć jak wiemy - niedoskonałe. Nie powstała jeszcze tradycja 
„antyangielska", Irlandczycy żyli spokojnie i w zapomnieniu, a kolonie 
amerykańskie były jeszcze połączone z macierzą i oddane Pittowi. Sami 
Francuzi, naród szlachetny i filozoficzny, podówczas gruntownie zniechęceni do 
swych despotycznych instytucji, wskutek których znaleźli się w ślepym zaułku, 
tyleż podziwiali, co i obawiali się Anglii i Great Commoner'a. Naród angielski 
znalazł się więc u szczytu złotego wieku. Zawdzięczał swą pozycję głównie 
własnemu szczęściu i umiejętnemu postępowaniu w ciągu długiego okresu, choć 
ostatnio przede wszystkim jednemu człowiekowi, który w ciągu trzech lat 
podniósł go z niebezpieczeństwa i niesławy. Jednak przez dalsze lat dwadzieścia 
nasze powodzenie na obu półkulach miało znowu opaść nisko. A w tym upadku 
wady uwielbianej konstytucji i uwielbianego człowieka odegrały niebłahą rolę.
651


ROZDZIAŁ   III
RZĄDY OSOBISTE JERZEGO III. KWESTIA AMERYKAŃSKA. ROZPAD 
PIERWSZEGO IMPERIUM BRYTYJSKIEGO. PRZYWRÓCENIE RZĄDÓW PARTII I 
GABINETU. NOWE PARTIE WIGÓW I TORYSOW. BURKĘ, FOX I PITT MŁODSZY
Król: Jerzy III (1760-1820)



Przed wstąpieniem na tron Jerzego III w 1760 roku zatarg pomiędzy 
władzą wykonawczą a ustawodawczą, który komplikował rządy w czasach 
Stuartów, stracił zupełnie na ostrości dzięki nowej instytucji - gabinetowi, 
odpowiedzialnemu i połączonemu pod kierownictwem premiera, lecz 
uzależnionemu od większości głosów w Izbie Gmin, z tym że wszyscy 
członkowie gabinetu jednocześnie zasiadali w parlamencie. System ten bardziej 
niż negatywny układ 1689 r. przybliżył się do idei swobodnych rządów. Od tych 
czasów przyjęły go dominia rządzące same sobą oraz wiele krajów 
europejskich i stanowi on główny wkład Anglii do wiedzy o mechanizmie 
politycznym.
System ten zdał egzamin w czasach pokoju za rządów Walpole'a i wojny za 
Pitta (1783-1801). Jego syn, jako głowa odrodzonej partii torysów, miał 
utrwalić tę metodę, za pomocą której rządzi się odtąd Brytania. Jednak 
pomiędzy wielkim rządem Pitta Starszego a rządem jego syna leżało 
dwadzieścia lat (1761-82), kiedy sprawowanie władzy przez odpowiedzialny 
gabinet i premiera uległo zakłóceniu albo nawet zawieszeniu. Ten wyłom w 
spokojnym rozwoju naszej historii konstytucyjnej spowodowała chytra próba 
Jerzego III odzyskania praw Korony w tej postaci, w jakiej pozostawił ją Układ 
Rewolucyjny z 1689 r. Chciał on mianowicie uczynić z premiera jedynie 
narzędzie woli królewskiej, a z gabinetu - grupkę „sług króla" zarówno co do 
stanu faktycznego, jak i nazwy. Wszystko to, po zaciętych i skomplikowanych 
walkach w latach sześćdziesiątych, na jakiś czas osiągnął. Powiodło mu się, 
ponieważ skupił z powrotem w swych królewskich rękach patronat państwa i z 
jego pomocą przekupywał Izbę Gmin sam, zamiast pozostawić patronat i 
korupcję jako przywilej wigów.


653
 



Z pewnością nie udałoby się to Jerzemu III w tym stopniu, gdyby rządy 
gabinetu opierały się na demokracji, a nie na arystokracji, na opinii publicznej 
zamiast na dyrygowaniu. System parlamentarny i gabinetowy z połowy XVIII 
w., choć doskonały w swym mechanizmie, cierpiał na brak siły moralnej i 
poparcia ludowego. Co prawda, kiedy wojna siedmioletnia tak źle się zaczęła, 
oligarchia wigowska ugięła się przed powszechnym żądaniem i pozwoliła 
Pittowi zostać premierem, by stawił czoła kryzysowi. Jednak nie było 
systematycznej metody wywierania przez lud nacisku na parlament, gdyż 
istniała ogromna liczba „miasteczek nominacyjnych", których posłowie byli 
wybierani na polecenie tylko jednej osoby. Również Pitt Starszy nie miał 
osobistej władzy nad tym dziwacznym mechanizmem politycznym owej doby. 
Chociaż sam miał mandat z Old Sarum, gdzie pasły się owce na wzgórku 
oznaczającym starożytne miasto, nie był jednak „handlarzem miasteczek" ani 
przyjacielem takich handlarzy. Lekceważył i z wyniosłem humorem obrażał 
wigowskich oligarchów, a ci w zamian bali się go i nie cierpieli. „Mniej słów, 
milordzie, bo pańskie słowa dawno straciły dla mnie całą swą wagę", 
powiedział do samego Newcastle'a. Toteż kiedy jego zwycięstwa odwróciły 
narodowe niebezpieczeństwo, było niemożliwe, aby układ między nim a 
wigowskimi lordami stał się podstawą jakiegoś trwałego systemu rządów.
Inną okolicznością, która dała Jerzemu III szansę przywrócenia władzy 
królewskiej za pomocą przekupywania parlamentu, był brak silnej partii 
torysów, zdolnej szachować zarówno Koronę, jak i wi-gów. System gabinetu 
parlamentarnego wymaga dla zdrowego funkcjonowania dwóch 
współzawodniczących z sobą partii, które wzajemnie się krytykują i ofiarowują 
narodowi wybór między dwoma alternatywnymi rządami. Za Wilhelma i Anny 
wigowie i torysi, choć często gwałtowni i stronniczy, dobrze służyli tej sprawie. 
Ale w czasie panowania dwóch pierwszych Jerzych nie było prawdziwej tory-
sowskiej opozycji dzięki temu, że miejsce to zajmował jakobityzm. Jednak 
jakobityzm, już zamierający po „roku czterdziestym piątym", wygasł na dobre, 
gdy popularny młody Anglik, „farmer George", który „chlubił się mianem 
Brytyjczyka", wstąpił na tron po swym niemieckim dziadku. Dawniejsi jakobici 
i skrajni torysi, jak dr Johnson, z ochotą związali swą błąkającą się i 
wygłodzoną lojalność z postacią tak godną szacunku. Odrodzenie nowej partii 
torysowskiej, pogodzonej z Układem Rewolucyjnym, od dawna było już 
aktualne. Jednak od początku nowego panowania upłynęło jeszcze dwadzieścia 
lat, zanim nastąpiło jej zmartwychwstanie pod wodzą Pitta Młodszego.
W przerwie Jerzy III rządził „bez partii" (1760-82), tworząc z gabinetu 
jedynie narzędzie woli królewskiej, a z parlamentu - pensjonariusza


654
 


królewskiej hojności. „Przyjaciele króla" w Izbie Gmin byli to jego płatni 
najemnicy, w najlepszym razie - osoby osobiście mu oddane, ale nie faktyczni 
stronnicy torysowscy. Rezultat bynajmniej nie okazał się zgodny z proroctwami 
Bolingbroke'a o złotym wieku, który miał nastąpić po przyjściu „króla patrioty", 
niezależnego od wszelkich koterii politycznych. Ideał ten opanował wyobraźnię 
samego Jerzego, Chathama i wielu innych ludzi zmęczonych rządami wigow-
skich arystokratów. Jednak skoro tylko ideę tę zastosowano w praktyce, nie 
wypełniły kraju błogosławieństwa wdzięcznego ludu dla dobroczynnego 
monarchy, lecz wrzawa nieprzystojnego zatargu między rządzącymi a rządzonymi 
(1763-69). Charakterystycznym epizodem tego okresu było męczeństwo i 
gloryfikacja skandalicznego Wilkesa, który wskutek prześladowania ze strony 
rządu wyrósł na szermierza praw ludu, występującego przeciw uzurpowaniu 
praw przez władze wykonawcze oraz przeciw pretensjom Izby Gmin, do 
anulowania w Mid-dlesex wyboru kandydata, który zdaniem wyborców powinien 
był reprezentować ich w parlamencie. Autorytet i podziw zdobyty przez Anglię w 
wojnie siedmioletniej zmarnowano za granicą najprzód wskutek metod użytych 
przez Bute'a, by zapewnić traktat paryski w 1763 r., później przez źle rozegrany 
zatarg z naszymi własnymi koloniami. Kiedy wewnętrzny kryzys imperium 
dosięgną! szczytu, Brytania stanęła oko w oko z wrogą Europą, gdzie miała wielu 
nie- , przyjaciół, a ani jednego przyjaciela (1775-82).
Tego, że w pierwszym dwudziestoleciu nowego panowania sprawy 
układały się tak niepomyślnie w kraju i za granicą, nie należy przypisywać 
wyłącznie błędom króla i jego wrogów, arystokratów wigow-skich. Część winy 
musi ponieść sam Pitt, czyli hrabia Chatham, którym został w czasie tego 
niepomyślnego okresu. Nie miał on wprawdzie własnego, stałego stronnictwa 
w parlamencie, lecz utrzymywał równowagę między królem a wigami, 
ponieważ w pewnym stopniu reprezentował ducha narodu, w którego imieniu 
Izba Gmin tak niewystarczająco przemawiała. Ale Chatham pomimo swych 
sympatii ludowych miał osobistą dumę więcej niż arystokratyczną. Mógł być 
szlachetnym i liberalnym autokratą, ale nigdy nie umiał być kolegą. Wady jego 
usposobienia i pojmowania spraw spowodowały, że on, który powinien był być 
arbitrem i łagodzić spory, pogłębił jeszcze zamieszanie. Nie potrafił 
współpracować ani z Jerzym, ani z wigami, a tym bardziej doprowadzić do 
jakiegoś układu między nimi.
W pewnym momencie oddano znowu rządy w ręce Chathama (1766-69) 
oraz powierzono mu zadanie utworzenia gabinetu „ponadpartyjnego" i ura-
towania państwa raz jeszcze, tym razem od niedomagań wewnętrznych. 
Jednak w owej chwili siły fizyczne i umysłowe Chathama wyczerpały się. 
Reumatyzm, z którym walczył z bohaterską wytrwałością już od czasu pobytu 
w Eton, w końcu pokonał opór stawiany
655


przez całe życie. Leżał całymi miesiącami pogrążony w melancholijnych 
rozważaniach, odmawiając widzenia swoich zakłopotanych kolegów, srogi i 
niedostępny jak chory lew w swym legowisku. Jego rząd, który nie miał żadnej 
spoistości poza osobą swego szefa, chylił się ku ruinie zaprzepaszczając 
ostatnie nadzieje kraju i imperium.
Około 1770 r. Jerzy III triumfował nad wszystkimi swoimi wrogami,, nad 
„związkiem wigów" oraz nad Chathamem, którego nie cierpiał, jak i wszystkich 
innych polityków - z wyjątkiem drugorzędnych, chętnych do służenia mu bez 
prowadzenia własnej polityki. „Trąba buntu" - tak nazwał człowieka, który 
ocalił i rozszerzył imperium, imperium, którego on sam nie potrafił zachować. 
Krytykowanie polityki królewskiej było „buntem" w oczach Jerzego III, 
osądzającego zasługi mężów stanu według ich postawy wobec niego 1. Nie był 
też bardziej łaskawy w postępowaniu z kolonistami Nowej Anglii, na której 
glebie krzewił się „bunt" poważniejszej natury niż Chathama i gdzie sprawa 
stosunków w łonie imperium, delikatna i niebezpieczna, dojrzała do 
rozwiązania.
Zniknięcie flagi francuskiej z kontynentu północnoamerykańskiego, w 
wyniku wojny siedmioletniej, doprowadziło do rozpadnięcia się pierwszego 
imperium brytyjskiego. Uwolniło ono bowiem kolonistów angielskich od 
niebezpieczeństw, które zmuszały ich do szukania opieki w kraju 
macierzystym. Jednocześnie koszty ostatniej wojny i ciężkie brzemię długu 
oraz podatku gruntowego, jakim wojna obciążyła Wielką Brytanię, w złą 
godzinę podsunęło jej mężom stanu myśl, że można by zmusić kolonie, by 
przyczyniły się coś niecoś do pokrycia wydatków wojskowych imperium. 
Próby ściągnięcia tych sum na przyszłe utrzymywanie sił królewskich w 
Ameryce dokonano najprzód przez ustanowienie zaprojektowanej przez 
George'a Grenville'a opłaty stemplowej od dokumentów prawnych w kolo-
niach. Uchwalono ją w 1765 r., ale wywołała tak gwałtowny sprzeciw za 
Atlantykiem, że w następnym roku zniósł ją wigowski rząd Rock-inghama. W 
1767 r. Charles Townshend nałożył na Amerykę podatek bezpośredni od 
herbaty i innych artykułów. Chatham, najzagorzalszy przeciwnik polityki 
opodatkowania kolonii, był wówczas nominalnie premierem, jednak w 
rzeczywistości reumatyzm i melancholia usunęły go zupełnie z areny 
politycznej. Z tych niepopular-
1 W 1778 r. skarżył się, że publiczny pogrzeb Chathama w Opactwie 
Westminsterskim był „akcją obraźliwą dla mnie osobiście"; nie przyszło mu nigdy do 
głowy, że jego poddani pamiętali, iż zmarły wygrał wojnę siedmioletnią, i było im 
chwilowo obojętne, czy umarł w dobrych, czy złych stosunkach z królem.
656


nych podatków utrzymana została przez służalczego stronnika Jerzego III, 
lorda Northa w 1773 r. jedynie opłata od herbaty w bardzo zmienionej formie, i 
to tylko dla zasady, gdyż zyski były nieznaczne. Na nieszczęście, ośmioletni 
spór na temat opodatkowania tak podziałał na umysł przeciętnego kolonisty, że 
uważał, iż obalenie tej zasady warte jest wszelkich niepokojów i ofiar. „Nie ma 
opodatkowania bez przedstawicielstwa" brzmiał okrzyk, i każdy farmer i 
mieszkaniec lasów uważał siebie za Hampdena, a Northa - za Strafforda.
To, że Amerykanie sprzeciwiali się opodatkowaniu, choćby umiar-
kowanemu i słusznemu, przez parlament, w którym nie byli „faktycznie" 
reprezentantami, było zupełnie naturalne. Odczuwali oni zawsze jakąś 
nieokreśloną uległość wobec Korony, jakkolwiek w pewnych okresach, za 
czasów Stuartów, Massachusetts niewiele sobie z niej robił, a nawet w 1643 r. 
zaangażowano się w wojnę z Francją, nie radząc się Korony. Jednak 
Amerykanie nigdy nie uznawali zwierzchnictwa parlamentu w tym znaczeniu, 
że godzili się, by dwie izby zas;adające w Westminsterze mogły uchwalać 
prawa i podatki wiążące kolonie, z których każda miała swoje własne 
zgromadzenie. W tej kwestii, jak zresztą w większości punktów spornych 
prawa konstytucyjnego, które dzieliły ludzi pochodzenia angielskiego w wielkich 
kryzysach dziejowych, istniały równie dobre argumenty prawne na korzyść 
każdej z obu stron. Ale z punktu widzenia korzyści politycznych jak najbardziej 
pożądane było, aby podatki na cele ogólne imperium nakładali na kolonistów 
raczej ich właśni przedstawiciele niż parlament brytyjski1.
Niestety oni sami częściowo przez skąpstwo, a częściowo z obojętności dla 
spraw imperium nie poczynili żadnych kroków, żeby się opodatkować. Kiedy 
zniknęło niebezpieczeństwo francuskie, dla mieszkańca lasów w Alleghenach 
imperium wydało się jakąś odległą abstrakcją, podobnie jak w XX wieku Liga 
Narodów dla ludności Środkowego Zachodu w Stanach Zjednoczonych. 
Nawet na wybrzeżu morskim, gdzie imperium było lepiej znane, nie zawsze je 
miłowano, reprezentowali je bowiem gubernatorzy, pułkownicy i kapitanowie, 
pochodzący z brytyjskich klas wyższych, często tak mało nadający się do 
przestawania ze społeczeństwem demokratycznym,
1 Co do tego punktu spornego w prawie konstytucyjnym zob. C. H. Mc Ilwain, The 
American Revolutlon, A Constitutional Interpretation (Macmillan, 1923) ł uwagi 
krytyczne o tej pracy prof. Pollarda w „History", październik 1924 r., s. 250. Amerykanie, 
powołując się na precedensy sprzed rewolucji 1688 r., przeprowadzali wyraźną różnicę 
pomiędzy Koroną, której władzę w pewnych granicach uznawali, a parlamentem w 
Westminsterze, który uważali za zgromadzenie lokalne. Różnica ta była dla Anglików 
nie do przyjęcia, ponieważ „Korona w parlamencie" stanowiła dla nich władzę 
najwyższą.
657


jak oliwa z octem. Ponadto imperium w umysłach Amerykanów kojarzyło się z 
ograniczeniami nakładanymi na handel i przemysł na rzecz zawistnych kupców 
angielskich lub zachodnioindyjskich plantatorów trzciny cukrowej i tytoniu, 
którzy podówczas byli kolonistami faworyzowanymi przez kraj macierzysty, nie 
niepokojony jeszcze skrupułami etycznymi związanymi z niewolnictwem.
Chatham, a raczej owa potężniejsza postać, William Pitt, w czasie wojny 
siedmioletniej spopularyzował w Ameryce związek z imperium i 
prawdopodobnie utrzymałby go podczas pokoju. Jednak Chatham przestał mieć 
wpływ na politykę imperium, a jedynie proroczo - jak Kassandra - ostrzegał 
Jerzego III - zresztą bez powodzenia - i za swe trudy uzyskał miano „trąby 
buntu".
W teorii - a przynajmniej w teorii przyjętej w Anglii - imperium było jednym 
skonsolidowanym państwem. W praktyce było ono federacją samorządnych 
społeczności, przy czym warunki federacji nie istniały na piśmie i stanowiły 
stały przedmiot sporów. Taka sytuacja kryła w sobie mnóstwo 
niebezpieczeństw, tym więcej że nie uświadamiano sobie ani tej sytuacji, ani 
związnaych z nią niebezpieczeństw. O dawnej oligarchii wigowskiej trudno 
powiedzieć, że miała jakąkolwiek politykę kolonialną, albo jakieś jasne wyobra-
żenia o przyszłości imperium. Wielki rząd Pitta przyszedł i odszedł. Teraz zaś, 
aby zaspokoić palące potrzeby finansowe imperium, ministrowie Jerzego III 
wysunęli cząstkowe i jednostronne rozwiązanie, które okazało się nie do 
przyjęcia, Amerykanie zaś odmówili w ogóle wysunięcia jakiegoś rozwiązania. 
Można byłoby znaleźć wyjście zwołując ludzi dobrej woli na „konferencję 
okrągłego stołu", na której Brytania mogłaby zaofiarować swoją rezygnację z 
ograniczeń handlowych, a Amerykanie jakiś udział w wydatkach wojskowych, 
ponoszonych przez metropolię dla ich dobra.
Jednak po obu stronach Atlantyku taka konferencja przekraczała zakres 
istniejących pojęć. Anglia wciąż była pod wpływem „mer-kantylistycznych" i 
protekcjonistycznych teorii starego typu. Ciągle uważała kolonie przede 
wszystkim za rynki zbytu swych towarów, a handel kolonistów za dozwolony 
jedynie o tyle, o ile wydawał się zgodny z gospodarczymi interesami kraju 
macierzystego. Jak zaznaczył historyk naszej brytyjskiej polityki kolonialnej, 
„To, że środki zastosowane w latach 1765 i 1767 przyspieszyły kryzys, jest 
rzeczą dość oczywistą; ale to, że kryzys musiał prędzej czy później nadejść, 
jeżeli Wielka Brytania nie zmieni swego sposobu patrzenia na kolonie, zdaje się 
rzeczą równie pewną" *.
1 Egerton, The American Revolution, s. 4. Bogactwo narodów Adama Smi-tha, 
popierającego ideę wolnego handlu, ukazało się dopiero w 1776 r., roku amerykańskiej 
Deklaracji Niepodległości.
658


Co się tyczy nadziei, że Ameryka mogłaby dobrowolnie przyczynić się do 
pokrywania wydatków imperium, „Ameryka" jako taka nie istniała. Trzynaście 
kolonii zazdrościło sobie wzajemnie, myślało prowincjonalnie, ponadto jedną od 
drugiej dzieliły ogromne przestrzenie, wielkie przeszkody naturalne i wyraźne 
różnice społeczne i ekonomiczne. Nie zdołały one porozumieć się w Albany w 
1754 r. nawet w celu wspólnej walki z Francuzami i to w chwili krańcowej 
potrzeby, mało też było prawdopodobne, żeby zjednoczyły się w czasie pokoju 
dla pertraktowania z Anglią w sprawach imperium, które ich zdaniem wcale 
nie były naglące.
W ten sposób wszystko zmierzało do katastrofy. Po jednej stronie był 
nieugięty upór Jerzego III, który dyktował politykę lordowi North, człowiekowi 
łatwemu i dobrotliwemu, nie umiejącemu odmówić swemu władcy przysługi 
tak w konsekwencji fatalnej. Po drugiej stronie był bezkompromisowy zapał 
stronnictwa radykalnego wśród Amerykanów pod wodzą Samuela Adamsa, 
któremu separacja zaczęła się stopniowo wydawać rzeczą samą w sobie dobrą 
*.
Ogólne przyczyny utrudniające Anglikom i Amerykanom rozumienie się 
wzajemne były zatem liczne i głębokie; wiele z nich usunął upływ czasu, z 
drugiej strony różnice etniczne są dziś dużo większe. Społeczeństwo angielskie 
było wtedy jeszcze arystokratyczne, podczas gdy amerykańskie już 
demokratyczne. Londyn od Bostonu dzieliło sześć lub siedem tygodni przykrej 
podróży na statku miotanym falami, toteż stosunki osobiste były nieznaczne, a 
od 1640 r. strumień emigracji z kraju macierzystego wysechł. W Anglii polityka 
i wyższe sfery towarzyskie były niedostępne dla purytanów, natomiast pury-
tanizm zapanował w Nowej Anglii i stąd wdarł się do pozostałych kolonii; 
tymczasem właśnie anglikanizm był niemodny w Massachu-setts. 
Społeczeństwo angielskie było stare, skomplikowane w szczegółach i sztuczne, 
podczas gdy amerykańskie było nowe, proste i niewyrobione. Społeczeństwo 
angielskie opierało się na wielkich różnicach materialnych, natomiast w 
Ameryce własność była rozdzielona
1 Charakter i program stronnictwa, które zwyciężyło amerykańskich „to-rysów" i 
doprowadziło do odłączenia od Brytanii, dla potrzeb angielskich czytelników da się 
najlepiej określić jako „radykalne" - bez względu na to, jakie znaczenie może mieć ten 
termin obecnie w Ameryce. Rewolucjoniści nie byli „wigami" w angielskim znaczeniu 
tego słowa, gdyż nie trącili anł arystokracją, ani umiarkowaniem. Nie byli oni też 
„liberałami", ponieważ nie chcieli zezwolić na wolność słowa i opinii przeciwnikom, 
których ostatecznie wypędzili z kraju. Nie byli również „socjalistami", nie planowali 
bowiem żadnego podziału własności na nowo i byli indywidualistami w teorii ekono-
micznej. Czuli się demokratami nie posiadającymi żadnego szacunku dla władzy, która 
nie pochodzi bezpośrednio od ludu; dążyli do narzucenia mniejszości woli większości i 
do tego, by w polityce biedak znaczył tyleż, co bogacz. W istocie najlepiej można ich 
określić w angielskiej terminologii politycznej jako radykałów.
659


jeszcze stosunkowo równo i każdy obiecujący młodzieniec mógł mieć nadzieję, 
że pewnego dnia będzie równie zamożny, jak przodujący człowiek w okolicy. 
Opinię polityczną w Anglii kształtowali głównie sąuires, w Ameryce tworzyli 
ją farmerzy, ludność nadbrzeżna oraz mieszkańcy pogranicza z puszczy l.
W dwóch społeczeństwach tak bardzo różniących się co do warunków i 
atmosfery życia codziennego potrzeba było ludzi z wyobraźnią, takich jak 
Burkę, Chatham i Fox, żeby zrozumieć, jak wyglądają punkty sporne w oczach 
zwykłego człowieka po drugiej stronie Atlantyku. Jerzy III miał tęgi umysł, 
staranność i zdolności do załatwiania spraw, ale nie posiadał wyobraźni.

Po słynnej obeldze ze skrzyniami (1773) załadowanymi herbatą w porcie 
bostońskim rząd angielski, czując się naturalnie głęboko sprowokowany, 
popełnił fatalny błąd. Pospiesznie przeprowadził w parlamencie „ustawę karną" 
(Penal Act) przeciwko Massachusetts, zamykającą port w Bostonie, znoszącą 
kartę praw kolonii i nakazującą, by procesy polityczne Amerykanów były 
prowadzone w Anglii.
Zastosowanie tych środków popchnęło inne kolonie na stronę  Massachusetts 
(1774), a na stronę radykałów te elementy wahające się i konserwatywne, o 
których poparcie rząd angielski mógł jeszcze z powodzeniem się ubiegać. Środki 
karne oznaczały faktycznie wojnę z koloniami. Były one uzasadnione tylko jako 
akty wojenne, a jeśli przyjęto je za takie, powinny były towarzyszyć im 
przygotowania zapewniające zbrojne zwycięstwo. Jednak tego właśnie roku rząd 
brytyjski zmniejszył liczbę majtków w marynarce i nie podjął żad-ob. nych 
poważniejszych kroków, aby wzmocnić swe siły w Ameryce. Kiedy wreszcie 
zakotłowało się, a kroki wojenne rozpoczęto bez- wiednie pod Lexington (IV.1775), 
Burgoyne tak pisał z Bostonu:
„Po fatalnym odwlekaniu nie tylko energicznych środków, ale i 
przygotowań do nich, uczyniliśmy krok równie decydujący, jak przejście 
Rubikonu, i teraz znajdujemy się pogrążeni od razu w bardzo poważnej wojnie 
bez jakichkolwiek zapasów z wyjątkiem prochu, aby ją prowadzić".
W ciągu dwunastu miesięcy poprzedzających Lexington, gdy władze 
brytyjskie, wyzwawszy Nową Anglię na walkę orężną, zadowoliły się 
bezczynną okupacją Bostonu, stronnictwo radykalne na prowincji wyzyskało 
ten czas na zorganizowanie sił rewolucyjnych i sterroryzowanie albo 
wypędzenie swych przeciwników. W istocie już od początkowego uchwalenia 
ustawy o opłatach stemplowych (Stamp Act) „synowie wolności" stosowali 
smarowanie smołą i nurzanie w pierzu oraz inne lokalne metody stwarzania 
jednolitej opinii. Pomimo to lojaliści w większości 'trzynastu kolonii stanowili po-
1 Uwagi na temat społeczeństwa amerykańskiego i oddziaływania pogranicza zob. 
wyżej s. 534 - 535.
660


tężną grupę. Chyba tylko bardzo nieliczni z nich aprobowali środki, którymi 
rząd brytyjski sprowokował wojnę, ale żaden z nich nie miał ochoty przyzwolić 
na rozczłonkowanie imperium, a z pewnych własnych racji społecznych i 
politycznych nie odpowiadała im perspektywa rządów radykałów. Rekrutowali 
się oni z kupiectwa i wolnych zawodów oraz dużych właścicieli ziemskich na 
wybrzeżu; byli silniejsi w koloniach środkowych i południowych niż w Nowej 
Anglii. Przeciwko nim występowały niższe warstwy, drobni farmerzy i miesz-
kańcy pogranicza z Zachodu, zorganizowani przez przywódców o zadziwiającej 
odwadze i zapale. Lojaliści ruszali się wolniej, bardziej im zależało na 
kompromisie niż na wojnie i brak im było przywódców wyłonionych bądź to z 
własnych szeregów, bądź spośród Brytyjczyków, którzy zbyt często traktowali 
ich bardzo źle i przez maltretowanie lub lekceważenie popychali do wstąpienia 
w szeregi rebeliantów.
Radykałowie nigdy by nie pokonali wyszkolonych żołnierzy Jerzego III i 
swych własnych współobywateli, lojalnych poddanych króla, gdyby na ich czele 
nie stanął genialny mąż stanu, który był jednocześnie doskonałym żołnierzem, 
organizatorem i zwolennikiem dyscypliny. Jerzy Waszyngton z usposobienia i 
pochodzenia należał raczej do lojalistów niż do radykałów. Jednak chociaż był 
przede wszystkim i nade wszystko gentlemanem z Wirginii, był także mie-
szkańcem pogranicza, który walczył przeciwko Indianom i Francuzom po tamtej 
stronie Alleghenów i znał duszę młodej Ameryki tak, jak ją można było poznać 
tylko w puszczy. Był dobrym Wirgi-nijczykiem, ale nie miał umysłu 
zaściankowego, a jego uczucia i doświadczenie nie ograniczały się jedynie do 
własnej kolonii. Miał umysł „kontynentalny" i zdolność przewidywania 
przyszłości narodu, który stworzył. Jakaś dobrze ugruntowana wizja 
zdumiewającej przyszłości i rozwoju kraju w kierunku na Zachód pomogła 
Jerzemu Waszyngtonowi wyciągnąć szpadę w imię sprawy, która musiała w 
ogniu wojny stać się sprawą amerykańskiej niepodległości. Amerykańskie 
pospolite ruszenie wniosło do walki wartości zdobyte, w twardej walce z 
przyrodą, znajomość lasów i celność strzału, wytrzymałość, energię i odwagę. 
Ale brak im było całkowicie dyscypliny, wyjąwszy tę, w którą temperament 
purytański wyposażył jednostkę i którą Waszyngton narzucił armii. Jego długie 
borykanie się - jako naczelnego dowódcy w polu - z rozpaczliwą głupotą 
„Kongresu Kontynentalnego" było wojną w wojnie. Szczęśliwie dla niego armia 
brytyjska pomimo swych znakomitych zalet bojowych popełniała błąd za błędem 
nie tylko w strategii wojskowej owych zmagań, ale również politycznej.
Była to wojna domowa, nie zaś wojna dwóch narodów, chociaż gdy 
wreszcie opadły dymy wojenne, wyłoniły się z niej dwa narody.
661



Ponieważ była to wojna domowa i ponieważ jej wynik miał między innymi 
zdecydować, czy w przyszłości Anglią będzie rządził król przez parlament, czy 
też parlament poprzez króla, opinia w Anglii była podzielona nie mniej niż w 
Ameryce. Kiedy bój się rozpoczął, masy brytyjskiego ludu popierały swój rząd, 
dopóki istniała jakaś nadzieja odzyskania kolonii na drodze zbrojnej. Ale 
wykazywały one tak mało entuzjazmu do bratobójczej walki, że rekrutacja była 
bardzo trudna i rząd był zmuszony zatrudniać wielu niemieckich najemnych 
żołnierzy, których zachowanie się jeszcze bardziej gniewało kolonistów. 
Ponadto, wciąż istniała w Anglii silna mniejszość, opowiadająca się za takimi 
osobistościami, jak Chatham, Burkę i młody Fox, którzy otwarcie występowali 
przeciwko całej wojennej polityce i domagali się ustępstw, aby uratować 
jedność imperium zanim będzie za późno.
Operacje militarne były przez Brytyjczyków równie źle prowadzone, jak 
poprzednio nierozważnie sprowokowane. Wojsko, jak dowiodła bitwa pod 
Bunker Hill (VI.1775), nie było gorsze od żołnierzy spod Blenheim i Minden. 
Ale generałowie Burgoyne i Howe popełniali poważne błędy taktyczne, dające 
się jedynie porównać z błędami rządu w kraju. Lord George Germain 
zaplanował z Anglii kampanię Saratogi, tak jak Pitt opracował plan zdobycia 
Quebecu, lecz ze zgoła odmiennym wynikiem. Plan jego dawał Amerykanom 
przewagę działania po liniach wewnętrznych, gdyż wysłał on Burgoyne'a do 
Kanady, żeby pomaszerował w dół rzeki Hudson i odciął Nową Anglię, nie 
upewniwszy się, czy Howe posunie się od południa, by się z nim spotkać. W 
rezultacie podczas gdy Howe zwlekał w Filadelfii, Burgoyne i jego 5000 
żołnierzy zostało odciętych na dzikim pustkowiu opodal wielkiej rzeki (X.1777), 
i pod Saratogą poddało się amerykańskiemu pospolitemu ruszeniu.
Walki pod Saratogą zachęciły francuski despotyzm do przyjścia z pomocą 
wolności w Nowym Świecie. To godne uwagi postanowienie rozczłonkowało 
imperium brytyjskie, ale nie osiągnęło zamierzonego celu - przywrócenia 
dynastii Burbonów światowej potęgi. Okazało się bowiem, że skoro idea 
rewolucji została raz uwieńczona powodzeniem w Ameryce, to z 
nieoczekiwaną łatwością może przekroczyć Atlantyk. I niespodziewanie ze 
stłuczonej skorupy dawnego brytyjskiego imperium wynurzyły się dwa 
mocarstwa, z których każdemu przeznaczony był szybki rozwój: nowe 
imperium brytyjskie, jakie miało w przyszłości stanąć okrakiem na kuli 
ziemskiej, panować na morzach i przeciwstawiać się mocarstwom 
kontynentalnym oraz zjednoczone państwo amerykańskie, któremu 
przeznaczone było rozpostrzeć się od Atlantyku do Pacyfiku i zamiast trzynastu 
małych, wzajemnie skłóconych kolonii na atlantyckim wybrzeżu liczyć swych 
obywateli na dziesiątki milionów.


662
 


Dobrze się stało, że powstała Ameryka, ale tragiczne wydaje się to, że jej 
utworzenie mogło się zrealizować jedynie przez wojnę z Brytanią. Może nie 
dałoby się uniknąć rozstania w jakimś czasie i w jakiejś formie, ale rozstanie w 
gniewie, a jeszcze bardziej pieczołowicie pielęgnowane przez Amerykę 
wspomnienie tego chwilowego gniewu, jako punktu wyjściowego jej historii, 
stworzyło konsekwencje, których żałujemy po dzień dzisiejszy.
Wojna o niepodległość amerykańską skończyła się wojną Brytanii z połową 
świata. Burboński „sojusz rodzinny" Francji z Hiszpanią zwalczał Anglię na 
morzu i lądzie jak za dawnych czasów; okręty francuskie pod Suffrenem 
poważnie zagrażały jej komunikacji z Indiami; Rosja, Prusy, Holandia i państwa 
Skandynawii połączyły swe siły dyplomatyczne i morskie w „zbrojnej 
neutralności Północy" (1780), ażeby bronić praw mocarstw neutralnych 
przeciwko „władczyni mórz". W Irlandii po raz pierwszy i ostatni w historii 
protestanci i katolicy zjednoczyli się, by obalić system poświęcający ich wspólne 
interesy interesom Anglii *.
W godzinie niebezpieczeństwa, w które wpędzili ją głupcy, uratowali 
Brytanię jej bohaterzy. Spośród mężów stanu Carleton ocalił Kanadę, a 
Warren Hastings Indie; spośród żołnierzy Eliott obronił Gibraltar przed siłami 
zbrojnymi Francji i Hiszpanii, a zwycięstwo Rodneya odebrało de Grasse'owi 
władztwo mórz (1782).
Jednak odzyskanie trzynastu kolonii, które były już Stanami Zjednoczonymi 
Ameryki, stało się na zawsze niemożliwe. Chatham zmarł, zanim zdążył 
całkowicie stracić nadzieję, lecz w trzy lata później wszyscy poddani króla 
Jerzego uznawali ten fakt. Ale nic nie ugięłoby woli królewskiej, gdyby nie 
zdecydowana odmowa jego ministrów nie chcących dłużej porać się z 
zadaniem, do którego od dawna stracili serce i w które przestali wierzyć. 
Utracili oni również niewątpliwie panowanie nad większością w Izbie Gmin, 
opłacanej po to, żeby głosowała za nimi. Już w kwietniu 1780 r. Izba głosowała 
233 głosami przeciwko 215 za rezolucją Dunnłnga, „że wpływ Korony wzrósł, 
wzrasta i powinien być uszczuplony". Znamienne było to, że posłowie hrabstw, 
którzy najbardziej reprezentowali jakieś autentyczne ciało wyborców, głosowali 
w liczbie 60 za rezolucją, a tylko 8 przeciw niej. Po poddaniu się Cornwallisa 
Waszyngtonowi w York-
* W 1782 r. Irlandczycy pod wodzą H. Grattana uzyskali odwołanie prawa 
Poyningsa (zob. przypis s. 259) i tym samym pewną względną i formalną samodzielność 
swego parlamentu w Dublinie, zniesionego jednak później wskutek aktu „unii" z 1800 r.
663


   town, wojna w Ameryce właściwie się skończyła (X.1781), a wiadomość o tym 
zakończyła również osobiste rządy króla w Anglii.
Izba Gmin przyjęła bez głosowania ostro zredagowany wniosek przeciwko 
kontynuowaniu wojny w Ameryce. Od marca 1782 roku, kiedy to lord North 
złożył swą rezygnację, Brytanią nie rządził nigdy nikt inny poza premierem i 
gabinetem ministrów odpowiedzialnym nie przed samym tylko królem, ale 
najprzód i nade wszystko przed niezależną opieką Izby Gmin. Było sprawą 
wielkiej doniosłości, że właśnie dzięki katastrofie amerykańskiej próba 
odzyskania przez Koronę władzy politycznej skończyła się. Gdyby osobiste 
rządy Jerzego III, a po nim jego dzieci, przeciągnęły się na następne stulecie, 
ruchy demokratyczne i reformatorskie nowej ery, natrafiając na sprzeciw króla 
jako głównego źródła konserwatywnego oporu, musiałyby nabrać charakteru 
antyrojalistycznego i według wszelkiego prawdopodobieństwa - 
republikańskiego.
Wraz ze wznowieniem pełnych rządów parlamentarnych zostały również 
przywrócone nieodłącznie im towarzyszące rządy partyjne. Jerzy III 
postanowił znieść według recepty Bolingbroke'a system partyjny, ale jego 
działalność w rezultacie pociągnęła za sobą, niezależnie od utraty Ameryki, 
powstanie nowej partii wigów i nowej partii torysów oraz obudzenie wśród 
żywiołów demokratycznych zainteresowania polityką; i chociaż nie zdołały one 
przez pięćdziesiąt lat przeprowadzić reformy parlamentarnej, posłużyły do 
wprowadzenia żywej opinii publicznej w szeregi partii wigowskiej pod 
kierownictwem lorda Rockinghama, Burke'a i Foxa i partii torysowskiej 
utworzonej przez młodszego Pitta, oraz do ożywienia krucjaty przeciw 
handlowi niewolnikami, prowadzonej przez Wilberforce'a.
   Niezwłocznie po upadku Northa (1782) na kilka miesięcy objął władzę rząd 
wigowski Rockinghama, otwartego nieprzyjaciela króla. Nie była to już dawna 
wigowska oligarchia Newcastle'a, ponieważ - choć pozostawała ciągle pod 
przywództwem arystokratów - odwoływała się przede wszystkim do opinii 
publicznej i zamierzała poważnie ukrócić korupcję parlamentarną. Długie 
niepowodzenia wigów nauczyły ich wielu rzeczy i wyznawali oni zasady 
Edmunda Burke'a. Jego głęboka, bystra przenikliwość jako filozofa 
politycznego była tym potężniejsza i tym bardziej zawodna, że instrumentem jej 
było wspaniałe krasomówstwo, a jego irlandzki temperament, płomienny prawie 
do szaleństwa, uniemożliwił mu dostrzeganie więcej niż jednej strony każdej 
sprawy, w każdym stadium jego kariery, czy to jako wiga, czy jako 
antyjakobina, czy wreszcie jako reformatora Indii. Kiedy patron jego, lord 
Rockingham, objął urząd w 1782 r., był to w ewo-
664


łucji jego przekonań politycznych wczesny jeszcze okres wyraźnego 
liberalizmu. Krótkotrwały rząd Rockinghama tego lata pozostawił korzystny 
ślad na naszym życiu publicznym, ponieważ uchwalił ustawę o „reformie 
ekonomicznej" zaproponowaną przez Burke'a. Ustawa ta znacznie zmniejszyła 
patronat rządowy nad synekurami i stanowiskami i uniemożliwiała 
komukolwiek przekupywanie całego parlamentu, jak to czynili Walpole, 
Newcastle i Jerzy III. Stajnia Augia-sza została w połowie wymieciona.
Kiedy po śmierci Rockinghama wigowie kłócili się między sobą co do 
tajemniczej osobistości lorda Shelburne'a, Fox wzburzył narodowe poczucie 
przyzwoitości przez sprzymierzenie się z lordem North, przeciw któremu przez 
tyle lat kierował swoje gorące filipiki. Po upadku rządu Foxa-Northa (1782-83), 
do czego król czynnie dopomógł, młody Pitt jako głowa odrodzonej partii torysów 
ujął cugle władzy. Przeciwstawiał się on ostro rządom osobistym króla i polityce 
amerykańskiej, ale gotów był zawrzeć przymierze z Koroną na wysuniętych 
przez siebie warunkach. Nie mogąc już rządzić osobiście, Jerzy wolał Pitta niż 
wigów.
Pierwsze dziesięciolecie rządu Pitta (1783-93), zanim francuskie wojny re- 
wolucyjne nie pomieszały szyków, było okresem pokoju i odbudowy. Był to rząd 
nie mniej mądry, a aktywniejszy niż rząd Walpole'a. Pitt na nowo uporządkował 
finanse kraju, przywrócił prestiż wewnętrzny i zagraniczny, zaczął odbudowywać 
nowe imperium brytyjskie na gruzach starego, unowocześnił i zabezpieczył rządy 
Kanady i Indii1. Według wzoru Walpole'a przywrócił władzę premiera w pań-
stwie, jako prawdziwego rządcy kraju, a nie zaledwie narzędzia woli królewskiej. 
On to ostatecznie ustalił brytyjską koncepcję gabinetu ministrów, jako ciała 
zjednoczonego i odpowiedzialnego, zależnego od niezależnej Izby Gmin. Dzieło 
wigów Rockinghama, jego poprzedników w rządzie, polegające na ponownym 
wprowadzeniu w życie systemu partyjnego, zostało przez Pitta pomyślnie 
zakończone. Partia torysów odrodzona pod jego przewodnictwem już nie 
oznaczała „Przyjaciół króla", ale stanowiła niezależny związek parlamentarny, po-
siadający swe własne „zgniłe miasteczka" i fundusze wyborcze, a zakorzeniony 
w uczuciach wielkich klas społecznych. Chociaż sercem jej byli ciągle sąuires i 
kościół, jej młody przywódca pozyskał zaufanie kupiectwa, podobnie jak to 
dawniej udało się to Charles'owi Montagu i Walpole'owi, a czego nie zdołał 
zyskać dotychczas żaden przywódca torysowski. Pitt - odmiennie niż wigowie 
Foxa - rozumiał ekonomikę polityczną i finansową, przedmioty mało studiowane 
w Brooks Club *. Jako uczeń w Pembroke College w Cam-
1 O Kanadzie ł Indiach zob. niżej s. 703-710.
* Brooks Club - jeden z ekskluzywnych klubów londyńskich,  do którego należeli 
przywódcy i parlamentarzyści wigowscy.
665



bridge, przesiedział długie godziny czytając nowo wydane Bogactwo narodów 
Adama Smitha, a w parę lat później, kierując się dalszymi wskazówkami 
otrzymanymi od Shelburne'a, wprowadzał w życie nowe doktryny przy 
zarządzaniu skarbem państwa. Podobnie jak jego ojciec czuł się dobrze na 
ratuszu londyńskim wśród ławników, a City ufało synowi i kochało go tak, jak 
ufało i kochało ojca.
Dzięki osobistej dominującej przewadze Pitta odrodzona partia torysów 
stała się na pewien czas narzędziem postępu. Przeprowadzając zamierzenia, 
które wigowie doskonale mogli byli sami dokonać, Pitt wciągnął Burke'a i Foxa 
w wir partyjnej opozycji w stosunku do wszelkich liberalnych pociągnięć. Było 
jednak oczywiste, że przywódca partii, reprezentującej wielkie siły 
zachowawcze narodu, nie był w możności bez ograniczeń posuwać się naprzód 
na drodze przemian. Kiedy chcąc zaspokoić wszystkie żądania kraju wynikłe z 
klęsk wojny amerykańskiej (1785), Pitt zaproponował skromną dawkę reformy 
parlamentarnej, jego właśni zwolennicy odrzucili ją stanowczo. Burkę swym 
projektem „reformy ekonomicznej" godził w hydrę parlamentarnej korupcji, ale 
ani on, ani jego torysowcy przeciwnicy nie chcieli jej zabić, co doszłoby do 
skutku, gdyby zmniejszyli liczbę „zgniłych miasteczek". Wspaniały ten gad miał 
jeszcze przed sobą długie i szacowne życie, bowiem wraz z rewolucją 
francuską i wojnami, które potem nastąpiły, przez trzydzieści lat nie było w 
Anglii żadnych zmian politycznych.
Były to lata straszliwe (1793-1801), choć pełne chwały i moglibyśmy byli w 
ogóle ich nie przeżyć, gdyby nie to, co Pitt zdążył już zdziałać w pierwszym 
dziesięcioleciu swych rządów.
Jako minister wojny w śmiertelnych zapasach z jakobinizmem, jego flotami i 
armiami Pitt musiał opierać się nie tylko na sile i zaufaniu powszechnym Anglii, 
którą on sam uratował od wyczerpania po wojnie amerykańskiej i z powrotem 
doprowadził do rozkwitu, ale był też zmuszony oprzeć się na grupach 
społecznych, korzystających z przywilejów, które przecież sam bezskutecznie 
usiłował zreformować. A kiedy dla obrony ojczyzny przed obcym podbojem 
trzeba się oprzeć o określone siły, zaczyna się tracić zdolność ich 
krytykowania. Człowiek poddaje się materiałowi, w którym pracuje. Może 
triumf ultrakonserwatyzmu podczas wojen napoleońskich nie wyrządziłby wiele 
trwałych szkód krajowi, gdyby nie reakcja tych przyzwyczajeń myślowych w 
dziedzinie politycznej na aspekty społeczne i ekonomiczne rewolucji 
przemysłowej, która przez cały ten czas robiła wśród nas postępy.
666


ROZDZIAŁ   IV
OLIGARCHIA TORYSOWSKA I POCZĄTKI RUCHU DEMOKRATYCZNEGO. TOM 
PAINE I REAKCJA ANTYJAKOBIŃSKA. BURKĘ, FOX I SCHIZMA WIGOWSKA
Kiedy usiłowania Jerzego III, by odrodzić władzę Korony, poniosły klęskę, 
nastąpił całkowity powrót arystokratycznych rządów parlamentarnych. Pod 
mądrym i umiejętnym kierownictwem Pitta Młodszego oligarchia torysowska 
została tak mocno osadzona, jak poprzednio w dobie Walpole'a i Newcastle'a 
oligarchia wigów. Rząd był znowu uzależniony od swobodnej opinii izb 
parlamentu, a nie od życzliwości dworu; odwoływanie się do opinii publicznej 
na zewnątrz izb miało charakter podrzędny, choć nie było całkiem 
lekceważone. Zarówno Walpole, jak Pitt Młodszy, choć popierani przez parów, 
byli w pełnym znaczeniu tego słowa ludźmi Izby Gmin; ich władza opierała się 
bardziej na systemie „zgniłych miasteczek" niż na Izbie Lordów. W istocie Pitt 
obniżył znaczenie parostwa przez hojne nadawanie tytułów, zwłaszcza chcąc 
nagrodzić właścicieli „zgniłych miasteczek" za ich poparcie. Handel 
synekurami i pensjami był wciąż jeszcze bardzo żywy, chociaż za rządów Pitta 
Młodszego środki przekupstwa doznały ograniczenia i mniej rzucały się w oczy 
niż za Newcastle'a i Northa, a to ze względu na ustawę o „reformie eko-
nomicznej" Burke'a *.
Stara wigowska i nowa torysowska oligarchia, pomimo zmiany politycznej 
etykiety, były właściwie jednakowe. Jak poprzednio, monopol władzy pozostał 
w rękach klasy właścicieli ziemskich. System religijny i polityczny, z jakim 
utożsamiali się nowi torysi, nie był niczym innym, jak „hanowerskim" układem 
rzeczy, który został uratowany dzięki roztropności Walpole'a i energii ojca 
Pitta. Ale istniała pewna odmiana, wprawdzie nie co do celu, lecz co do 
akcentów, gdyż konstytucji nie atakowali już jakobici, tylko jakobini. Oligar-
chowie wigowscy bronili istniejącego systemu przed reakcją stuar-
1 Zob. wyżej s. 665.
667


towską, popieraną przez despotyzm francuskich Burbonów. Oligarchowie 
torysowscy bronili tego samego systemu przed nowymi ruchami 
demokratycznymi w kraju i przed zbrojną rewolucją francuską za granicą. Tak 
więc wobec zmienionej sytuacji przejście Burke'a od wigów do torysów nie 
było bardziej odszczepieństwem, niż odmienny wybór dokonany przez Foxa, 
który postanowił przesunąć masę „obszaru wigowskiego" na teren nie 
pozbawiony kontaktów z nową demokracją.
Partia torysów, szkolona przez Burke'a w okresie jego późniejszych, anty 
jakobińskich nastrojów, nauczyła się szczycić tym, że jest prawdziwym 
dziedzicem i opiekunem angielskiego Układu Rewolucyjnego przeciwko 
fałszywym blaskom rewolucji francuskiej. Torysi byli za rządami 
parlamentarnymi, przeciwko „akcji bezpośredniej" jakobinów oraz przeciwko 
ludowemu samowładztwu Napoleona. Zajmując takie stanowisko oddali oni 
światu wielką polityczną przysługę, co w pełni uwidoczniło się po zakończeniu 
długich wojen, kiedy doktryna torysów w wersji Canninga przez jakiś czas 
stanowiła synonim wolności europejskiej. Jednak ów konstytucjonalizm parla-
mentarny, którego torysi byli szermierzami, nie był zgodnie z ich własną 
definicją identyczny z zasadą rządów „demokratycznych" lub 
„przedstawicielskich". Była to „konstytucja mieszana", głównie ary-
stokratyczna, lecz z elementem ludowym i z pozostawieniem pewnych 
możliwości dla okolicznościowej interwencji króla.
Jednocześnie aktywne wznowienie roszczeń katolików do praw cywilnych 
w Anglii i Irlandii przyspieszyło pogodzenie się torysów z zasadami z 1689 r. 
Przeciwstawiając się pretensjom katolickim Jerzy III i znaczna większość jego 
nie posiadających prawa wyborczego poddanych zgadzała się jak najgoręcej z 
całą partią torysowską. Odwoływanie się do obaw protestanckich przestało 
być manewrem wyborczym wigów, a stało się manewrem torysowskim. 
Uczucia roja-listyczne i ludowe, których połączenie stanowiło cel torysów, 
powiązano pomyślnie w obliczu podwójnego wroga: francuskich rewolucjo-
nistów i katolików. Ruch weslejański poza kościołem i ruch ewangeliczny w 
jego łonie wzmocniły wrogi stosunek narodu do „wiarołomnej filozofii Toma 
Paine'a" i do „papizmu" irlandzkich buntowników. Fakt, że jakobinizm i 
katolicyzm podrzynali sobie wzajemnie gardła w Europie, nie przeszkadzał 
naszemu wyspiarskiemu konserwatyzmowi w potępianiu i lękaniu się 
obydwóch, jako fundamentalnie obcych duchowi angielskiemu i nie dających 
się pogodzić z naszą „szczęśliwą konstytucją w kościele i państwie". Na 
torysowskich ilustracjach w latach 1790-1830 narysowane są Magna Charta i 
Biblia z koroną królewską nad tymi dwoma świętymi dziełami jako podstawy 
naszych narodowych „swobód", które wigowie Foxa wraz ze swymi 
niewiernymi i papistowskimi sojusznikami pragną - jak się ich
668


oskarża - zniszczyć. To proste credo niedostatecznie tłumaczyło najważniejsze 
wydarzenia, które działy się na świecie; wyzyskiwali je samolubni politycy i 
egoistyczne klasy społeczne i wprowadziło ono ferment społeczny w Anglii 
oraz polityczny w Irlandii, lecz służyło do pokonania Napoleona, gdyż 
odwoływało się silnie do angielskiej natury i tradycji, głębiej było zakorzenione 
w sercach ludzkich niż czysta polityka i przez długie lata wojny utrzymywało 
klasy średnie w 'lojalności dla rządu.
Skoro odrodzona partia torysowska nabrała sympatii dla dynastii 
hanowerskiej i Układu Rewolucyjnego i skoro wigowie zaczęli domagać się 
praw cywilnych dla katolików, można by słusznie zapytać, wzdłuż jakiej linii da 
się wyśledzić ciągłość dwóch partii od czasów Titusa Oatesa i drą 
Sacheverella po tę tak odmienną epokę? Ciągłość można znaleźć głównie w 
nieprzerwanym związku torysów z interesami kościoła, a wigowskich 
arystokratów z nonkonformi-stycznymi wyborcami. Pitt w 1787 r. i znowu w 
1789 r. sprzeciwiał się zniesieniu ustawy o przysiędze (Test Act) i ustawy o 
korporacjach, które wykluczały od urzędów publicznych zarówno 
protestanckich, dysydentów, jak i katolików. Natomiast Charles Fox gorąco 
bronił sprawy równości religijnej i popierał nowoczesną zasadę, że „religia nie 
jest właściwym sprawdzianem dla instytucji politycznej".
Toteż dysydenci nie widzieli żadnej szansy dopuszczenia ich do pełni praw 
publicznych, chyba że przez nową partię wigów pod wodzą Foxa i przez 
reformę parlamentarną. Wierzyli, że skoro tylko system „zgniłych miasteczek" 
zostanie zniesiony, ich siły wyborcze zmuszą parlament do usunięcia 
krzywdzących dla nich praw. Z analogicznych powodów duchowieństwo 
kościoła państwowego i najgorliwsi jego poplecznicy stali się zdecydowanymi 
przeciwnikami reformy parlamentarnej, która według ich obaw mogłaby 
prowadzić do rozdziału kościoła od państwa. Rozdwojenie religijne w sprawie 
wielkiego problemu politycznego nowej epoki wciąż wywierało wpływ na bieg 
polityki, aż dopiero reformy lat 1832, 1867 i 1884 rozwiązały to zagadnienie.
Właśnie wtedy, gdy angielskie partie polityczne zaczynały w ten sposób 
różnić się w dwóch punktach, równości religijnej i reformy parlamentarnej, 
nadeszła wielka nowina z Francji. Francja, jeszcze nie jakobińska, zastąpiła u 
siebie despotyzm monarchią konstytucyjną i tworzyła prawa podstawowe 
(1789-91), które dawały ludziom wszystkich wyznań równouprawnienie 
obywatelskie. Na postawę angielskiego duchowieństwa oraz dysydentów 
wobec wczesnych poczynań rewolucji francuskiej wpływała naturalnie 
analogia z ich własną pozycją w kraju. A losy reformy parlamentarnej, jak 
dotąd sprawy czysto i specyficznie angielskiej, od razu splątały się mocno ze 
sprawami kraju, różniącego się społecznie i politycznie od Anglii pod każdym 
względem.
669


  Najwcześniejsza agitacja za reformą parlamentarną (1780-85) zaczęła się 
wśród staroświeckich właścicieli ziemskich z Yorkshire pod patronatem 
wigowskich arystokratów. Nie miała ona żadnego związku z rewolucją 
przemysłową ani z jakimiś specjalnie współczesnymi warunkami społecznymi 
lub politycznymi. Nie było to dążenie do nadania praw wyborczych wielkim 
miastom albo nowej klasie średniej. Proponowano zniesienie niektórych 
„zgniłych miasteczek" i powiększenie przedstawicielstwa hrabstw. Głoszono 
umiarkowaną dawkę reformy parlamentarnej nie dla jakiejś teorii podniesienia 
klas średnich lub niższych albo wzbogacenia biednych, lecz po prostu dla 
przywrócenia sprawnych rządów oraz celem oddania króla i parlamentu pod 
pewien rodzaj kontroli ze strony opinii publicznej. Agitacja ta była 
sprowokowana przez Jerzego III i zmierzała do położenia kresu jego osobistym 
rządom sprawowanym za pośrednictwem mianowanej i przekupionej 
większości w Izbie Gmin. Był to ruch na równi wywołany okolicznościami, jak i 
opierający się o zasady.
Dlatego też przywrócenie konstytucyjnych i sprawnych rządów pod wodzą 
Pitta Młodszego podważyło owe motywy działania. Ustawa o „reformie 
ekonomicznej" Burke'a z 1782 r. zmniejszając siłę przekupstwa w życiu 
parlamentarnym zastępowała w pewnej mierze reformę uprawnień 
wyborczych i rozdziału mandatów. Odrzucenie umiarkowanego projektu 
ustawy o reformie wniesionego przez Pitta w 1785 r. oznaczało koniec tej 
pierwszej agitacji, zresztą sam Pitt wkrótce stał się przeciwnikiem reformy.
Drugim stadium agitacji za reformą był trochę akademicki ruch, na czele 
którego stali dysydenccy filozofowie, Price i Priestley. Ruch ten dążył do 
równości religijnej przez reformę parlamentarną i szkicował ogólne zasady 
demokracji i „praw człowieka" wykazując sympatię dla wcześniejszych i mniej 
krańcowych przemian we Francji. W porównaniu z agitacją za reformą 
właścicieli z Yorkshire sprzed dziesięciu lat nowy ruch był mniej 
bezkompromisowo brytyjski, zatrącał Ameryką, Francją i „braterstwem 
ludów". Wyższe sfery to-rysowskie zaalarmował swoim ogólnym i 
filozoficznym charakterem, co mogło ruch ten zaprowadzić dalej, niż nawet 
zamyślali jego twórcy. Burkę w jednym z najznakomitszych pamfletów 
politycznych wszystkich czasów zaatakował łącznie Priestleya i rewolucję 
francuską *, a motłoch „kościelno-królewski" w Birmingham, bynaj-mniej nie 
zniechęcony przez miejscowe władze, splądrował dom filozofa i spalił jego 
laboratorium naukowe ** (1791). Podobne napaści tłumu
* W  1790 r.  Edmund  Burkę  opublikował  pamflet  Reflections  on  the  Re-
volution in France (Rozważania o rewolucji we Francji).
** W lipcu 1791 r. w Birmingham podburzony przez zwolenników reakcji tłum 
zaatakował zwolenników reform, sympatyzujących z rewolucją francuską,
670


w Manchesterze położyły kres temu reformatorskiemu ruchowi, pro-
wadzonemu przez dysydenckich filozofów z klasy średniej. Jako całość klasa 
średnia była obojętna, a masy pracujące były przeciwne ruchowi, przynajmniej 
w swych dwóch wielkich skupiskach, tych samych, które w czterdzieści lat 
później gotowe były w razie konieczności walczyć o reformę wyborczą Greya 
lub o coś jeszcze bardziej drastycznego.
Akcja motłochu w Birmingham i Manchesterze wskazywała, że poglądy 
„demokratyczne" w ciągu następnego pokolenia będą nadal wyłącznym 
udziałem mniejszości, nawet wśród biednych. Niemniej jednak Tom Paine 
akurat w tym krytycznym momencie zapoczątkował właściwy ruch 
demokratyczny wśród odłamu klas pracujących. Tutaj właśnie widzimy po raz 
pierwszy ścisły związek między angielską polityką a nowymi warunkami 
społecznymi stworzonymi przez rewolucję przemysłową. Napływ mas 
robotników do fabryk i do okręgów przemysłowych Anglii i Szkocji zrodził 
kręgi, wśród których można było popularyzować i dyskutować doktryny 
Paine'a; a jednocześnie utrata niezależności i dobrobytu, powstała wskutek 
zmian ekonomicznych, podszeptywała oszołomionym ofiarom, aby po prostu z 
rozpaczy, w braku innego lekarstwa na swą dolę, zwrócili się ku polityce. 
Tłumy przesiedlające się z wiosek do nowych okręgów fabrycznych słyszały 
tam, że Tom Paine głosi, iż cała władza należy z prawa do ludu, a 
równocześnie na podstawie swego własnego dotkliwego doświadczenia 
uważały, że władza jest monopolem kapitalistycznych pracodawców, 
obszarników i ziemiańskich sędziów pokoju. Wyzysk, niezadowolenie i 
wzajemna podejrzliwość przerwały harmonię klas społecznych, tak długo 
cechującą angielskie życie XVIII w.
Wszystko to może było nieuniknione, jednak bezkompromisowość Reflections 
on the Reuolution in France Burke'a i Rights of Mań (Praw człowieka) 
Paine'a (1791-92) na pewno nie przyczyniła się do wzajemnego zrozumienia . 
Dwa te dzieła wywierały przez następne czterdzieści lat ogromny wpływ na dwa 
odrębne skrzydła społeczeństwa. Wspaniałe zwroty Burke'a i jego filozofia 
głęboka, choć jednostronna były doskonale dopasowane, by przekonać i 
zaalarmować klasy wykształcone owych czasów, a prosta i surowa logika 
Paine'a była jak młode wino dla nieprzyzwyczajonych umysłów warstw, które 
nigdy dotąd nie myślały o polityce, chyba podczas wyborów i to jako o okazji do 
rozruchów i swawoli. Szkoda, że wielcy myśliciele tak rzadko potrafią myśleć 
więcej niż o jednej stronie sprawy. Burkę
m. in. Priestleya, paląc ich domy i rabując. Hasłem, pod którym odbywał się ten pogrom, 
było Church and King ior ever (kościół i król na zawsze).
671









i Paine określili w swojej najbardziej radykalnej formie stanowisko 
konserwatywne i demokratyczne.
Konserwatyzm ówczesny i wielu lat następnych nie pretendował do 
sojuszu z demokracją. Bronił on „równowagi konstytucyjnej" pomiędzy królem, 
Izbą Lordów i Izbą Gmin na podstawie układu z 1689 r. Naczelny prokurator 
Pitta, John Scott, późniejszy lord Eldon, domagał się w 1794 r. skazania 
radykalnego szewca Thomasa Hardy za zbrodnię stanu na tej podstawie, że 
występował za „rządem przedstawicielskim, wprost przeciwnym rządowi, 
który jest tutaj ustanowiony". Fakt, że blask mądrości Burke'a przyczynił się do 
tego, by jeszcze bardziej pogłębić obskurantyzm Eldona, stanowi prawdziwą 
ironię ludzkiego losu.
Z drugiej strony Rights of Mań Paine'a utrzymywały, że wszelki rząd 
dziedziczny, czy to króla, czy lordów, jest oszustwem narzuconym ludzkości, że 
wszelka władza pochodzi od ludu, i że należy od razu ustanowić władzę izby 
prawdziwie przedstawicielskiej. Wtedy, prorokował, pensje, oparte na 
podatkach, a płacone bogatym, będą przeznaczone na inne cele i użyte wraz z 
progresywnym podatkiem dochodowym na oświatę dla ubogich, emerytury i 
opiekę nad matką. Propozycje te - a niektóre z nich zawierały bystre 
przewidywania i cenne sugestie - dyskredytował ogromny brak rozsądku, z 
jakim domagał się zniesienia monarchii. Łatwo pobudliwa natura Paine'a 
przejęła się doskonałościami nowej konstytucji amerykańskiej, głównie z tego 
powodu, że nie uznawała ona króla ani Izby Lordów. Jego żądanie, aby usunąć 
wszystkie przestarzałe „rupiecie" brytyjskiej konstytucji, pozbawiło jego 
propagandę wszelkich szans powodzenia, zaprowadziło go na wygnanie i 
uczyniło z kolportażu jego pism przestępstwo kryminalne - jakkolwiek bardzo 
często popełniane.
Przez wiele następnych lat republikanizm Paine'a stanowił skazę 
wszelkiego liberalizmu. Daremnie wypierali się go Fox i Grey. Kiedy zaczęła 
się wojna z jakobińską republiką, zniknęła ostatnia szansa, by ludzie zaczęli 
myśleć rozsądnie o polityce wewnętrznej. Zwykły obywatel, patrząc przez 
zakratowane okno wystawowe na karykatury Gillraya, zaczynał uważać 
arystokratycznych wigów za ludzi w czerwonych czapkach frygijskich, 
pragnących ściąć głowę „zacnemu staremu królowi" i wprowadzić 
łachmaniarską republikę sankiulotów.
Aż do początku 1793 r. Anglia nie była w stanie wojny z Francją. Dramat 
1792 roku Anglicy obserwowali z boku i widok tego dramatu wywoływał w 
tutejszej opinii reakcje o trwałym znaczeniu. Próba europejskich monarchów 
ancien regime'u utopienia rewolucji fran-
672


cuskiej we krwi, jak to głosił manifest wydany przez austriackiego dowódcę, 
księcia Brunszwiku; rozpaczliwy zryw ludu francuskiego w odpowiedzi; 
nieoczekiwane zwycięstwo nowej Francji w bitwie pod Valmy; jednoczesny 
triumf w Paryżu (1792) jakobinizmu i republika- nizmu, masakry i gilotyna - 
wszystkie te złowróżbne wydarzenia, które dziś jeszcze przyciągają wzrok 
potomności, pochłaniały uwagę angielskich polityków, przekształcały nasze partie 
i decydowały o duchu naszych rządów w ciągu najbliższych lat czterdziestu.
Wigowie Foxa w modnych salonach klubu Brooksa i radykali z klas 
niższych z Towarzystwa Korespondencyjnego * sympatyzowali gorąco z 
narodem francuskim w jego walce przeciwko niemieckim despotycznym 
najeźdźcom, których Fox porównywał z armiami Kser-ksesa. Na swój zapalny, 
impulsywny sposób tak pisał o Francuzach akurat przed nadejściem nowin o 
rzeziach wrześniowych: „Pomimo wszystkich ich błędów i nonsensów w 
najwyższym stopniu obchodzi mnie ich sukces". Następnie przyszły pierwsze 
wiadomości o masakrach w paryskich więzieniach. „Naprawdę uważam - pisał 
- okropności tego dnia i nocy za wydarzenie najbardziej rozdzierające serce dla 
tych, co tak jak ja, są zasadniczo i niezmiennie przywiązani do uczciwej 
sprawy. Nie ma, moim zdaniem, nawet cienia usprawiedliwienia dla tej 
okropnej rzezi ani możliwości znalezienia jakichś okoliczności łagodzących 
choćby w najmniejszym stopniu".
Ale sympatie znacznej większości klas zamożnych przez cały czas były po 
stronie brunszwickiego księcia, a rzezie wrześniowe i panowanie gilotyny 
obudziły na naszej wyspie wzburzenie podobne do gniewu wywołanego 
wiadomościami o nocy św. Bartłomieja i o odwołaniu edyktu nantejskiego. 
Opinia publiczna tej jesieni i zimy skutecznie poskromiła ruch demokratyczny w 
każdym mieście i wsi Anglii. Po całym kraju tworzono stowarzyszenia 
lojalistyczne, a na ich czele stali zwykle duchowni występujący przeciwko 
swym miejscowym wrogom, dysydenckim reformatorom; stowarzyszenia te 
organizowały opinię popierającą rząd, żądały ukrócenia zwolenników reform w 
kraju oraz ostrego przeciwstawienia się, nawet zbrojnego, jeśli zajdzie potrzeba, 
francuskim roszczeniom do „wyzwolenia" Europy mieczem.
Tejże samej zimy francuscy republikanie upojeni pierwszymi haustami  
zwycięstwa  i władzy,  podczas  gdy  przedtem  spodziewali  się pruskich  
szubienic,  wkroczyli  do  Sabaudii,  Nadrenii i  austriackich   Niderlandów (1792-
93),  nie  bacząc  na  wszelkie  traktaty  europejskie   ogłosili
* London Corresponding Society - Londyńskie Towarzystwo Korespondencyjne 
powstało w 1792 r. i skupiało głównie rzemieślników i robotników stolicy w walce o 
powszechne prawo wyborcze. Jego sekretarzem i przywódcą był szewc Thomas Hardy. 
Upadło ono w 1799 r. wskutek represji rządowych.


673

 


Skaldę za rzekę otwartą dla żeglugi i szykowali się do najazdu na Holandię. 
Wszystkim krajom pragnącym obalić swe stare rządy ofiarowali pomoc 
zbrojną. Duma i ambicja Ludwika XIV odżyła w piersiach ludzi, którzy strącali 
jego posągi, ścinali głowy jego potomkom i prześladowali jego religię. Zajęcie 
delty Renu przez mocarstwo o największej potędze wojskowej i drugie jeżeli 
idzie o siły morskie w Europie rozbudziło u Anglików ich instynkt samozacho-
wawczy, podobnie jak uroszczeniami na tym samym skrawku świata 
rozbudzali je Filip hiszpański, Ludwik i cesarz Wilhelm. Opór przeciwko 
hegemonii francuskiej w Europie, specjalnie zaś w Niderlandach, stawiała 
parlamentarna Anglia z determinacją bardziej upartą niż którykolwiek z 
despotycznych dworów, które nierozważnie podrażniły jakobińskiego lwa 
pogróżkami księcia Brunszwiku, a potem zemknęły.
Cel starej nacji angielskiej, polegający na niedopuszczeniu, by nowo 
narodzona nacja francuska anektowała przegniłe państwa europejskie jako 
swoich wasalów, znalazł szlachetne uosobienie w postaci Pitta, który przekazał 
go swoim następcom, a ci za dni Castlereagha uwieńczyli wreszcie 
powodzeniem wysiłki, dźwigane przez dwadzieścia lat w ciągu kolejnych 
odmian losu. Na nieszczęście okoliczności utożsamiały ową determinację z 
polityką represji wobec reform i wszelkich dyskusji o reformie w kraju oraz z 
obojętnością w stosunku do ofiar rewolucji przemysłowej i w ogóle do 
biednych, jako potencjalnych „jakobinów".
Przez ten sam proces kojarzenia idei, częstokroć tak zwodniczy dla umysłu 
politycznego, umiarkowanie w polityce, najlżejsze skłonności ku reformie oraz 
sympatia dla ofiar ucisku ekonomicznego lub prześladowania ze strony rządu, 
zazwyczaj szły w parze z brakiem zapału do wojny i niechęcią do uznania 
zaciętego charakteru nacjonalizmu i imperializmu kolejnych rządów nowej 
Francji. Fox, lord Holland, Sydney Smith, Romilly, Whitbread, Byron i Cobbett 
w swoim radykalnym okresie, są uderzającymi przykładami tego prawa.
Toteż zwolennicy reform w ciągu następnego pokolenia działali obarczeni 
podwójnym piętnem: niezbyt gorących patriotów podczas wojny i - pomimo 
swych protestów - rzekomych przyjaciół republikańskiej doktryny Paine'a. Ta 
podwójna niepopularność ułatwiła Pittowi, choć być może nie było to 
konieczne, stosowanie silnej ręki władzy przy zakazie wszelkich dyskusji o 
reformie parlamentarnej poza uprzywilejowanymi murami samego parlamentu. 
W pierwszych dwóch latach wojny stale prześladowano redaktorów, nonkon-
formistycznych kaznodziejów i osoby myślące o skłonnościach pro-
pagandystów, którzy odważyli się przemawiać za reformą parlamentarną 
używając często co prawda niemądrej i prowokacyjnej frazeologii, 
zapożyczonej z Francji. Muira i Palmera, sądzonych przez
674


Braxfielda, szkockiego „sędziego Jeffreysa", zesłano do Botany Bay * (1793) na  
podstawie  najniesłuszniejszego  w  świecie  wyroku,  którego  złagodzenia Pitt, dawny 
zwolennik reformy, odmówił. Współczucie dla losu   owych   dwóch   „męczenników   
reformy"   odegrało   pewną   rolę w rozwoju radykalizmu, z którego w XIX w. 
zasłynęła Szkocja.
W końcu, w 1794 r. rząd tak dalece uległ panice, że domagał się życia 
reformatorów. Spreparowano akt oskarżenia o zdradę stanu przeciwko 
Thomasowi Hardy, szewcowi, założycielowi Towarzystwa 
Korespondencyjnego i głównemu przywódcy politycznego ruchu kon-
stytucyjnego wśród klas pracujących. Przeciw innym nieszkodliwym i 
szacownym osobom, jak wykładowca Thelwall i filolog Horne Tooke, 
wytoczono procesy oparte na takim samym oskarżeniu. Ale dobry geniusz 
Anglii przyszedł jej na ratunek w postaci charakterystycznej dla niej instytucji, 
sądu przysięgłych. Pitt obraził angielskie poczucie „uczciwej gry" (fair play). 
Dzięki przekonywającej wymowie Ers-kine'a dwunastu torysowskich 
przysięgłych uniewinniło Hardy'ego i jego współwięźniów z zarzutu zdrady 
stanu i przypomniało rządowi, że metody Robespierre'a nie są u nas pożądane. 
Londyn, pomimo że mocno antyjakobiński, szalał z radości na wieść o 
uniewinnieniu.
Ten hamulec, zastosowany w odpowiednim momencie, ocalił Anglię od panowania 
terroru, a może w ostateczności i od odwetowej rewolucji. Jednak rząd w dalszym 
ciągu przez wiele lat z bardziej powszechną aprobatą tłumił dyskusje polityczne. Akt 
parlamentu zlikwidował Towarzystwo Korespondencyjne i inne stowarzyszenia. 
Zawieszono Habeas Corpus i latami przetrzymywano w więzieniu wielką liczbę osób, 
przeciwko którym nie było żadnych dowodów. Zabroniono zebrań publicznych bez 
urzędowego zezwolenia, którego faktycznie nie udzielano. Z wyjątkiem ruchu za 
zniesieniem handlu niewolnikami, który zresztą również chwilowo osłabł, życie poli-
tyczne przestało istnieć w Brytanii. Co gorsza, wigowie Foxa w nastroju lenistwa i 
niesmaku usunęli się do swych wiejskich rezydencji w bezcelowej „secesji" od swych 
obowiązków w parlamencie, jedy-nym miejscu, gdzie wolro było krytykować rząd 
(1797-99).
Ustawy o zmowie (Combination Acts) Pitta stanowiły inny znów objaw 
ówczesnego ducha represji. Akty te uznawały związki zawo- 1799-1800. dowe za 
nielegalne i karały wszelkie zmowy pracowników najemnych. Nie towarzyszyły im 
żadne odpowiednie kroki, by narzucić uczciwe płace, i po prostu ustawy te oddawały 
pracownika w ręce pryncypała. Polityka taka nie reprezentowała prawdziwej zasady
* Zatoka Botany (Botany Bay) zatoka u wybrzeży Nowej Południowej Walii 
(połudn.-wschodnia Australia), stanowiąca w istocie małą odnogę morską. Na jej 
brzegach, na obszarze dzisiejszego Sydney założona została kolonia karna, którą 
również nazwano Botany Bay.
675


laissez faire, ale interwencję państwa po stronie kapitału przeciwko pracy. 
Inspirowało ją nie tylko pragnienie utrzymania płac na niskim poziomie 
stosownie do aktualnych wymagań ekonomii politycznej, ale także 
antyjakobiński strach przed wszelkiego rodzaju zmową „pracującej biedoty". 
Dwaj wigowie, Sheridan i lord Holland, byli jedynymi wybitnymi politykami, 
którzy oponowali przeciw tym ustawom w obu izbach.
Nowa klasa robotnicza, jaką powołała do istnienia i skupiała w miastach 
rewolucja przemysłowa, wykazywała już wcześnie swą dążność do 
samokształcenia i samopomocy, poprzez działanie w dwóch równoległych 
kierunkach: politycznych stowarzyszeń oraz ekonomicznych związków 
zawodowych. Rząd Pitta usiłował zgnieść jedne i drugie, z większym wszelako 
sukcesem na polu politycznym niż ekonomicznym. Gdy wojna zakończyła się, a 
ruch polityczny klas pracujących i ruch trade-unionistyczny czyniły świeże 
postępy w dobie Peterloo, musiały one walczyć, jako wyjęte spod prawa, o 
prawo do istnienia. Co prawda wówczas opinia publiczna szybko odwracała się 
od torysowskiego systemu, do którego na ogół lgnęła w czasach Pitta. Ale 
zapoczątkowany przez Pitta nawyk stosowania represji przeciwko mniejszości 
podczas wojny stał się zwyczajem w kraju i następcy Pitta kontynuowali go 
wobec większości podczas pokoju. Stronniczość rządu, wyrażająca się w 
akcjach skierowanych przeciw biednym i tym, którzy próbowali bronić swej 
sprawy w sposób jak najbardziej naturalny, w związku z rewolucją francuską i 
wojną z Francją wypaczyła i rozjątrzyła procesy społeczne rewolucji prze-
mysłowej i pozostawiła całkowicie nawet nieuleczone ślady w ciągu 
następnego okresu naprawy. Dopiero w 1824 r. zniesiono ustawę zakazującą 
związków zawodowych; był to pierwszy krok w wielkim procesie rewolucji 
ustawodawczej.
Między antyjakobińskim kierunkiem torysów a radykalizmem Paine'a 
parlamentarni wigowie zajęli stanowisko pośrednie pod przywództwem obecnie 
w średnim wieku Charlesa Foxa i jego młodych faworytów, lorda Hollanda i 
Charlesa Greya. Odrzucając doktryny Paine'a ponawiali oni w gorącej 
atmosferze reakcji anty jakobińskie j lat 1793-1797 swe wnioski w parlamencie 
o reformę, opartą na zniesieniu „zgniłych miasteczek". Przegłosowywano ich 
ogromną większością, przy czym większość ta patrzyła na nich ze wstrętem 
jako na rokoszan sympatyzujących z Francją; od gorszych konsekwencji 
ratował ich wielki szacunek, jaki wszyscy Anglicy żywili do przywilejów 
parlamentu oraz przywileju ekscentryczności, przysługującego osobom 
ustosunkowanym i z lepszych sfer.
676


W tych okolicznościach spór wigowskich zwolenników reform z Burke'm i 
połową członków własnej ich partii był zacięty i decydujący. O ile jednak 
wigowie, którzy szli za Burke'm, zniknęli pośród innych popleczników 
torysowskiego rządu, to ci, którzy poszli za Foxem, pozostali jądrem partii i 
podtrzymywali jej tradycje. Stała opozycja stronników Foxa wobec Pitta i jego 
torysowskich następców zapobiegała temu, by cała machina parlamentarna 
stała się częścią składową ruchu antyjakobińskiego, i w ten sposób pozostawiła 
most, wprawdzie wątły i niepewny, ale wciąż wiszący nad przepaścią, jaka 
dzieliła klasy społeczne w nowej epoce. Wierność wigów dla sprawy reformy 
parlamentarnej w czasach, kiedy była ona niewykonalna, umożliwiła im, gdy 
koło dokonało pełnego obrotu, odwrócić wojnę domową i katastrofę społeczną 
przez reformę wyborczą z 1832 r.
Jednak aż do tych odległych jeszcze czasów wigowie znajdowali się w 
izolacji, dalecy zarówno od głównego nurtu narodowego entuzjazmu do walki z 
Francuzami, jak i w tej samej mierze od ludowego radykalizmu Toma Paine'a, 
a po nim Williama Cobbetta. Trzydzieści lat niepopularności i usunięcia od 
władzy nie zdołało unicestwić wigów. Silne związki osobiste i tradycje partyjne 
łączyły ich na zebraniach w ich obszernych i przyjemnych wiejskich domach i 
w klubie Brooksa. Byli to arystokraci, uczeni i sportsmeni, posiadający w braku 
popularności i urzędu wiele sposobów do umilania sobie życia. Miejsca w 
parlamencie mieli zapewnione, gdyż należała do nich pewna, choć skromna 
liczba „zgniłych miasteczek". Torysowskimi zarządcami kraju raczej gardzili, 
jako ludźmi mniej światowymi niż oni. Byli tak ustosunkowani, że mogli sobie 
pozwolić na bawienie się w demokrację; byli tak modni, że ich „jakobinizm" 
wydawał się tylko modnym dziwactwem. Byli przywiązani do osoby Foxa aż 
do jego śmierci w 1806 r., a później do pamięci o nim, co stanowiło jedną z 
ubocznych okoliczności, które kształtowały bieg polityki angielskiej. Fox był 
stworzony do tego, by go przyjaciele kochali. Gdzie on się znajdował, tam 
znajdowała się również partia wigów. Gdyby przeszedł na stronę Pitta i 
antyjakobinizmu, nigdy nie powstałaby partia wigowsko-liberalna i dzieje 
polityki angielskiej w XIX w. z wszelkim prawdopodobieństwem potoczyłyby 
się po drodze zbrojnej rewolucji i reakcji zamiast reformy parlamentarnej.
Kiedy Jerzy III po raz pierwszy powierzył młodocianemu Pittowi rządy 
kraju, wigowscy satyrycy weselili się z faktu „królestwa oddanego pod pieczę 
sztubaka". Ale parlament i kraj wkrótce znalazł w osobie Pitta nie ucznia, lecz 
nauczyciela, surowego, powściągliwego, godnego i pouczającego. To właśnie 
Fox był wiecznym sztubakiem. Oddany przyjaciołom, wspaniałomyślny dla 
wrogów, ale zawsze wobec nich pod bronią z jakiegoś powodu albo bez 
powodu, zawsze
677


w tarapatach, miłośnik życia i ludzkości, urodził się na wodza opozycji i niemal 
przez całe życie był przywódcą opozycji w Izbie Gmin. Mówcą większym od 
Foxa był Chatham, a jego syn może lepszym dyskutantem, ale jeśli chodzi o 
połączenie możliwości krasomówczych i emocjonalnych z umiejętnością 
dyskutowania nigdy nie dorównano Foxowi. Jego wczesne ekstrawagancje 
jako gracza, jego późniejsze ekstrawagancje jako polityka, jego koalicja z 
Northern, jego stronnicze przeciwstawienie się wielu najlepszym projektom 
Pitta w latach osiemdziesiątych - obciążają go bardzo. Ale w miarę posuwania 
się w latach i dostrzegania coraz ciemniejszych perspektyw w sprawach 
publicznych Fox stawał się trzeźwiejszy, a ów zapał duchowy, którego tyle 
tracił na walkę stronnictw, coraz szczerzej skupiał się na obronie uciśnionych - 
w Anglii, Szkocji i Irlandii. Najbardziej jednak przemawiała doń sprawa 
Murzyna-niewolnika. Pitt, stale bardziej zaabsorbowany codzienną troską o 
obronę imperium brytyjskiego i całej Europy przed Bonapartem, zapomniał o 
wszystkim innym i nie ruszyłby palcem, aby pomóc sprawie walki z handlem 
niewolnikami. Lecz w Foxie Wilberforce znajdował zawsze wiernego sprzy-
mierzeńca. Dzięki zapałowi Foxa i szczęściu, wskutek którego przywódcy 
wigowscy znaleźli się w rządzie koalicyjnym po śmierci Pitta na przeciąg kilku 
miesięcy, handel niewolnikami został zniesiony w 1807 r. zamiast o wiele lat 
później; była to spuścizna dla narodu i świata, uczyniona przez Foxa na łożu 
śmierci.
Czasy były tragiczne, ale ludzie, jakich wydała Anglia, byli wielcy. W 
najstraszliwszej próbie, jakiej dotychczas została poddana, kierowali nią Pitt i 
Castlereagh, Nelson i Wellington, a miała jeszcze Foxa i Wilberforce'a, którzy 
nawet w czasie wojny nie pozwolili zagasnąć jej sumieniu.
678



ROZDZIAŁ   V
 


CHARAKTER FRANCUSKICH WOJEN REWOLUCYJNYCH I NAPOLEOŃSKICH. 
OKRES PITTA I NELSONA, 1793-1805. OKRES WELLINGTONA I CASTLEREAGHA, 
1808-1815. WALKA MORSKA, HANDLOWA I MILITARNA. WYNIK KOŃCOWY



Nowoczesna Anglia czterokrotnie prowadziła z powodzeniem wielką wojnę 
nie chcąc dopuścić, by zawładnęło Europą jedno mocarstwo: Hiszpania Filipa i 
inkwizycji, Francja „wielkiego monarchy" i jezuitów, Francja jakobinów i 
Napoleona oraz niemiecka monarchia militarna naszych czasów - każde 
zostało kolejno pobite. We wszystkich tych czterech wojnach Anglia miała na 
widoku podwójny cel: równowagę sił w Europie i zabezpieczenie swej własnej 
przyszłości handlowej i kolonialnej za oceanem. W każdej z tych wojen 
względy zarówno europejskie, jak i zamorskie wymagały, by Anglia nie 
pozwoliła, żeby Niderlandy i delta Renu wpadły w ręce największego 
militarnego i morskiego państwa kontynentu. Nie żaden przypadkowy zbieg 
okoliczności, lecz niebezpieczeństwo dla naszych wybrzeży i naszej kontroli 
morskiej nad kanałem La Manche uczyniło z Niderlandów główną arenę 
angielskiej interwencji wojskowej na lądzie europejskim za Elżbiety, za 
Wilhelma i Anny, i za Jerzego V. Z tego samego powodu wojny prowadzone w 
imieniu Jerzego III przeciwko rewolucyjnej Francji zaczęły się klęską naszych 
oddziałów w Niderlandach w latach 1793-94 i zakończyły ich zwycięstwem na 
tym samym terenie pod Waterloo. Jednak w czasie dwudziestoletniej przerwy 
Francja trzymała Belgię i Holandię w tak silnym ręku, że nie dopuszczała 
naszych armii na ten teren przeciwstawnych interesów, z wyjątkiem kilku 
pomniejszych i nieudanych ekspedycji, jak na Alkmaar (1799) i na wyspę 
Walcheren (1809).
Wojny napoleońskie pod względem czasu, rozmiarów i charakteru zajmują 
stanowisko pośrednie między wojnami Marlborougha a wielką wojną naszej 
doby. Podobieństwo do wojen Marlborougha najbardziej rzuca się w oczy, 
ponieważ rodzaje broni użytej na morzu i lądzie były w obu przypadkach 
bardzo do siebie podobne, a nie-


679
 


przyjacielem była ta sama Francja. Dlatego też geografia i strategia operacji 
morskich i militarnych, które pokonały Napoleona, przypomina te, które zmogły 
Ludwika XIV. Nadto za czasów Pitta i Castle-reagha, podobnie jak za dni 
Wilhelma i Marlborougha, dwiema podporami koalicji antyfrancuskiej były 
brytyjskie siły morskie używane wzdłuż wszystkich wybrzeży i brytyjskie 
subsydia, idące do skarbców połowy państw europejskich. Olbrzymie 
brytyjskie żaglowce, których ogień całą burtą zwyciężył pod Trafalgarem, były 
ogólnie biorąc takie same, jak te, które wygrały pod La Hogue, a „cienka 
czerwona linia" i brytyjska szarża kawalerii wygrała Waterloo dzięki taktyce, 
nie tak bardzo odbiegającej od tej, którą stosowano pod Blenheim i Ramillies. 
Znowu utalentowany brytyjski generał, dowodzący małą, lecz doskonale 
wyćwiczoną brytyjską armią, grał decydującą rolę pośród innych organizacji 
wojskowych kontynentu. Znowu wojska brytyjskie lądowały w Niderlandach i 
w Hiszpanii, na wyspach Morza Śródziemnego i na wybrzeżach 
amerykańskich. I znowu w 1815 r. jak w 1713 r. wojna dla Anglii zakończyła 
się ustaleniem się w Niderlandach władzy, ze strony której nic nie groziło, oraz 
znacznym wzrostem jej kolonialnego imperium i prestiżu na morzu.
Jednak wojny napoleońskie były nie tylko powtórzeniem przeszłości, ale 
także próbą przyszłości. Na wyniki kampanii przeciw Ludwikowi wywierała co 
prawda wpływ konkurencja handlowa między Anglią i Francją, jednak w sto 
lat później walka handlowa jako oręż wojenny miała charakter bardziej 
formalny i bardziej decydujący. Brytyjska blokada napoleońskiej Europy i 
próba Bonapartego zagłodzenia Anglii przez dekrety z Berlina i Mediolanu były 
operacjami wojennymi tego samego ogólnego charakteru, co w wojnie lat 
1914-18 brytyjska blokada mocarstw centralnych i niemiecka wojna 
podwodna; zakłóciły one gospodarkę całego świata i miały dla walczących 
poważne następstwa w ich stosunkach ze Stanami Zjednoczonymi oraz z 
innymi krajami rzekomo neutralnymi.
Ponadto w wojnach zapoczątkowanych przez rewolucję francuską istnieje 
pewien wyraźnie nowoczesny pierwiastek polityczny. Nowy ustrój we Francji 
bez względu na swoje braki i zbrodnie rozbudził w najskromniejszym 
francuskim chłopie i mieszczaninie dumę obywatela i zapał patrioty, stworzył 
możliwości kariery wojskowej i cywilnej dla talentów bez względu na ich 
urodzenie i za konsulatu Bonapartego dał nowemu narodowi system 
administracyjny o zupełnie nowym typie sprawności. Inne narody na 
kontynencie prowadzono na pole bitwy jako najemników lub poddanych, a nie 
żołnierzy--obywateli. Jedynie Brytania mogła dorównać nowemu duchowi 
Francji swym narodowym patriotyzmem jeszcze starszej daty. Tylko że „wolę 
zwycięstwa" Anglika można było w pełni pobudzić jedy-
680


nie w obronie władztwa mórz i handlu. To prawda, że kiedy wypędzono nas z 
Niderlandów w 1794 r. pozostaliśmy w wojnie z Francją, podczas gdy inni jej 
ulegli, ale przez dwanaście lat trzymaliśmy nasze wojska poza Europą, 
bezpieczne pod osłoną marynarki. Nigdzie poza wojną morską nie 
zaangażowaliśmy się poważnie, chyba finansowo w wojnach dwu koalicji, 
które przyniosły klęskę pod Marengo i Austerlitz. Aż do wojny hiszpańskiej w 
1808 r. nie walczyliśmy na lądzie jako siła główna, a nawet wtedy 
dysponowaliśmy armią nie przekraczającą 30 000 Brytyjczyków.
Powodzenie zaczęło przyświecać aliantom dopiero wtedy, gdy w Hiszpanii, 
Rosji i Niemczech wskutek oburzenia na tyranię francuską obudziło się w 
ludziach poczucie narodowe, które w końcu wzięło górę w Europie nad 
poczuciem dobrodziejstw płynących z francuskich reform. Dopiero w tej 
ostatniej fazie wojna stała się zmaganiem między uświadomionymi narodami, 
podobnie jak to było w wielkiej wojnie naszych czasów. Rosła zgroza i rzeź w 
miarę tego, jak ludy zrywały się do walki dobrowolnie i z ochotą, w pewnym 
stopniu dla własnego dobra, a nie jedynie jako posłuszni wasale cesarzy i królów. 
Kampanie moskiewska i lipska (1812-13) zapowiedziały krwawą przyszłość 
nacjonalistycznej Europy, uzbrojonej w machinę nowoczesnej nauki i środków 
transportu.
W ciągu większej części dwudziestu lat wojny ogromna wyższość nowego 
francuskiego ducha narodowego i organizacji nad bezduszną i staromodną 
machiną kontynentalnych państw ancien regi-me'u zapewniała porażkę każdej 
kolejnej koalicji, jaką Anglia popie-rała i finansowała przeciw Francji (1793-
1805). Dopóki wojna na Półwyspie Pire-nejskim i ruchy ludowe w Rosji i 
Niemczech (1805-15) nie umożliwiły Welling-tonowi i Castlereaghowi 
przeprowadzenia wielkich operacji, efek-tywna działalność Anglii ograniczała się 
jedynie do morza. To, że zdołała ona utrzymać swą przewagę na wszystkich 
wodach świata, wtedy kiedy wszystkie kraje Europy przeszły w orbitę 
francuskiego wasalstwa, było ważnym osiągnięciem. Anglia mogła przez całe 
lata odmawiać uznania faktu dokonanego, jakim było zniesienie niepodległości 
Europy, ponieważ granice jej potęgi sięgały linii nieprzyjacielskiego wybrzeża. 
Podwójny cel narodowy, to jest udane przedsięwzięcia morskie oraz wytrwałe 
przeciwstawianie się francuskiej hegemonii, znalazły swe ucieleśnienie w 
osobach Nelsona i Pitta. Całkowita i serdeczna współpraca tych dwóch 
uratowała imperium brytyjskie.
Nelson, urodzony w szczęśliwej dla siebie i Anglii godzinie, czuł się w swoim 
żywiole na morzu i w bitwie. Natomiast Pitt był wiel-
681


kim ministrem o przekonaniach pokojowych, zmuszonym wbrew woli wziąć na 
siebie brzemię wojny i dźwigać je tak długo, aż padł pod jego ciężarem. Przez 
dziesięć lat rozumnych rządów w kraju i przez swoje ustawodawstwo dla 
Kanady i Indii przygotował on kraj i imperium na tę najcięższą próbę *. Ale na 
pewno nie przypuszczał i nie pragnął, by Brytania była narażona na nową 
ciężką próbę w tak krótkim czasie po utracie kolonii amerykańskich. Pitt w 
1792 r. odmówił przyłączenia się do pierwszego ataku państw reakcyjnych na 
rewolucyjną Francję; w istocie na początku tego roku prorokował długi pokój i 
zmniejszył liczbowo nasze siły bojowe. Ale francuski atak na Niderlandy w 
1793 r. od razu wciągnął go do wojny.
W tym czasie stał się gwałtownym antyjakobinem, żyjąc w stanie ciągłej 
paniki z powodu działalności zwolenników reform w kraju. Nigdy jednak nie 
zadowolił Burke'a uznaniem wojny za krucjatę, i nigdy nie uważał, aby 
dyktowanie Francji formy rządu było naszą sprawą. Cele jego sprowadzały się 
do ochrony systemu państw europejskich przed agresją Francji, szczególnie zaś 
do niedopuszczenia do aneksji Niderlandów austriackich i Holandii, oraz do 
wynagrodzenia brytyjskiego płatnika podatków przez zagarnięcie jakichś kolonii 
francuskich w Indiach Zachodnich.
Na szczęście czy nieszczęście, Pitt nie miał wyobraźni Burke'a. Kryzys 
światowy uważał za powtórzenie w odmiennych warunkach politycznych 
wojny siedmioletniej i stosownie do tego żywił nadzieję, że - podobnie jak jego 
ojciec - będzie walczył o przewagę na morzu i podboje kolonialne, posyłając 
jednocześnie naszym sojusznikom trochę brytyjskich wojsk i dużo brytyjskich 
pieniędzy, żeby umożliwić im utrzymanie się w Europie. Ale nie odziedziczył on 
po ojcu talentu wojennego; Francja, z którą musiał mieć do czynienia, była 
zupełnie inna, i nie było Fryderyka Wielkiego - przynajmniej po naszej stronie. 
W 1793 r. energiczne natarcie z Niderlandów na Paryż mogło było zmienić bieg 
historii, zanim Carnot zdążył stworzyć nową demokratyczną armię Francji z 
buntowniczego zamętu dawnej armii królewskiej, opuszczonej przez jej 
arystokratycznych oficerów. Niestety, nie wykorzystano tej szansy i rewolucja 
miała czas zorganizować swą ukrytą energię. Ani austriackie, ani brytyjskie 
armie, znajdujące się podówczas we Flandrii, nie miały odpowiedniego 
wyszkolenia i kierownictwa do takiego przedsięwzięcia, o które mógł się 
następnie pokusić Wellington, albo nawet sir John Moore, dysponując 
zreorganizowanym wojskiem, jakie później posłaliśmy do Hiszpanii.
Poza tym Pitt w 1793 r. wysłał do Indii Zachodnich znaczną część sił 
brytyjskich, będących pod bronią.Nie naśladował on planów wo-
1 Zob. niżej s. 704-708.
682



jennych Marlborougha, lecz Chathama; francuskie wyspy w Indiach 
Zachodnich miały być jego Kanadą, którą chciał zdobyć dla imperium. Za jego 
pokolenia bogactwo „wysp cukrowych", gdzie angielscy plantatorzy porobili 
wielkie fortuny, powodowało, że ceniono je znacznie wyżej od Kanady i 
dlatego ofiary poniesione przez Pitta, aby zachować, względnie zdobyć takie 
wyspy dla imperium, chociaż surowo krytykowane przez nowoczesnych 
historyków, w swoim czasie wydawały się zupełnie naturalne. Pitt nie 
orientował się w warunkach prowadzenia wojny w Indiach Zachodnich, tak jak 
jego ojciec, gdy chodziło o sposoby opanowania Kanady i doliny Ohio. Choroby 
dziesiątkowały brytyjskich żołnierzy. Na wyspach francuskich i angielskich 
powstali niewolnicy dodając przez to temu przedsięwzięciu świeżej grozy i 
trudności, uniemożliwiając wycofanie oddziałów i pozwalając, by cały 
archipelag pogrążył się, jak Haiti, w stan dzikości. Przedsięwzięcie to, które 
niewiele przysporzyło imperium brytyjskiemu, uległo likwidacji dopiero po 
stracie w ciągu trzech lat (1793-96) 40 000 żołnierzy brytyjskich, co mniej 
więcej odpowiadało liczbie żołnierzy, z jaką Wellington w ciągu sześciu lat wy-
pierał wojska Napoleona z Hiszpanii.
Te okropne straty w świecie tropikalnym oraz ówczesny niesprawny 
system wojskowy osłabiły wysiłki Anglii w Europie. Samolubne zaangażowanie 
się Prus i Rosji w podziale ciała zamordowanej przez nie Polski uniemożliwiło 
im odegranie wobec Francji tej roli, jaką im wyznaczał plan Pitta. Armie 
brytyjskie i austriackie zostały wypędzone z Niderlandów (1793-94) przy 
dźwiękach Marsylianki. Francuzi zrewolucjonizowali Holandię i Nadrenię przy 
pomocy na wpół sym-patyzującej z nimi ludności (1796-97). Wreszcie podbój 
Włoch przez Bonapar-tego i założenie tam przez niego wasalnych republik 
zainaugurowały nową erę francuskich podbojów i polityki światowej. W 1797 
r. Austria, powalona na kolana przez tego zdumiewającego młodego geniusza, 
wycofała się z wojny pozostawiając samotną Anglię oko w oko z Francją.
„Wielki naród", groźniejszy nawet od „wielkiego monarchy", którego 
Wilhelm i Marlborough poskromili, znajdował się obecnie w rękach 
Dyrektoriatu, zespołu energicznych brutali, którym udało się uniknąć gilotyny, 
ojców nowoczesnej wojny i podboju, zdecydowanych naprawić finanse Francji 
przez obrabowanie reszty Europy A najzdolniejszy sługa tych ludzi, który miał 
niebawem zostać ich panem, uczył się już ze swych włoskich doświadczeń, w 
jaki sposób można założyć francuskie imperium europejskie przez połączenie 
społecznych korzyści rewolucji z tolerancją religijną i ładem politycznym, 
którego Dyrektoriat nie umiał przywrócić.
Tymczasem Anglia znalazła się w ciężkim położeniu. Okręty jej    zostały 
usunięte z wód śródziemnomorskich (1797),  gdzie  Hiszpania przy-


684
 


stąpiła do wojny po strome nieprzyjaciół; flota krajowa w Spithead i Nore 
zbuntowała się przeciw niedbalstwu i surowemu traktowaniu, jakie zawsze 
bywało udziałem żeglarzy, którzy dla Anglii wygrywali bitwy; na lądzie z jej 
reputacją wojskową było jak najgorzej; wydawało się nieprawdopodobne, by 
Anglia pozbawiona sojuszników mogła oprzeć się całej zachodniej Europie, 
zjednoczonej dla zniszczenia.
W tej krytycznej godzinie uratowała ją wielka odwaga Pitta i jego instynkt w 
sprawach morskich. Bunty zostały stłumione i wprowadzono trochę lepsze warunki 
życia na pokładzie. Niedawni buntownicy wypłynęli na morze pod wodzą Duncana i 
rozbili flotę holenderską pod Camperdown. Pitt był niezręczny i nie miał szczęścia w 
działaniach dyplomatycznych, które prowadził przez Grenville'a (1797) jak również 
w operacjach militarnych, które realizował przez Dun-dasa. Ale nazywać go złym 
ministrem wojny, to znaczy przeoczyć sprawy morskie, stanowiące dla angielskich 
mężów stanu połowę całej wojny. Wybrał odpowiednich ludzi, Spencera i Jervisa, za 
pośrednictwem których działał; pomógł im dobrać sobie Nelsona, jednego z 
najmłodszych oficerów flagowych na liście; i nalegał, by wysłać go z powrotem dla 
odzyskania przewagi brytyjskiej na Morzu Śródziemnym, które przez rok przeszło 
było francuskim jeziorem wewnętrznym. Rezultatem tego była bitwa nad Nilem.
Bitwa nad Nilem  (1.VIII.1798) stanowiła rzeczywiście jedno z 
najdonioślejszych   wydarzeń  całej   wojny.   Przywróciła   ona   brytyjską   potęgę  
morską   w chwili,  gdy zaczęła się chwiać i to na  obszarze,  skąd była wyparta;   
natomiast  Trafalgar  jedynie  uwieńczył  sławą  kampanię   już rozstrzygniętą i 
zakończył życie człowieka, którego dzieło zostało już dokonane.
Flota francuska przewiozła bezpiecznie do Egiptu Bonapartego, który po drodze 
zabrał Maltę joannitom. Droga do Konstantynopola i Indii zdawała się stać otworem 
dla najbardziej ambitnego ducha od czasów Aleksandra Wielkiego. Gdy jednak 
Nelson zniszczył jego flotę stojącą na kotwicy u ujścia Nilu, owe orientalne wizje 
wkrótce zbladły. Następnego roku (1799) Bonaparte chętnie opuścił armię 
zamkniętą w Egipcie i przemknął się z powrotem do Francji. Tutaj przebudował swe 
ambicje na podstawach ściśle zachodnich, i dopiero po wielu latach znowu usiłował 
wyrąbać drogę na Wschód przez podbój Rosji. Kanonada Nelsona w ów letni 
wieczór opodal egipskiego wybrzeża zapewniła całkowicie ustalenie supremacji 
brytyjskiej na Półwyspie Indyjskim, i to w trudnych czasach - Tipu Sahiba * z 
Majsuru oraz
* Tłpu Sahib, maharadża państwa Majsur od 1782 r., kontynuował walkę swego 
ojca przeciw Brytyjczykom. Pokonany przez generała Cornwallisa zawarł pokój w 1792 
r. Wznowił działania wojenne w 1798 r. i zginął w obronie swej stolicy Seringapatam.
685


wojen   z  konfederacją   Marathów   prowadzonych   przez   braci   Wel-lesley 
*.
Dalszym następstwem zwycięstwa nad Nilem było przywrócenie 
panowania Brytanii na wodach Morza Śródziemnego. Siła naszej floty miała 
mocne oparcie w bazie na Malcie, którą odebraliśmy Francuzom w 1800 r. i 
już nigdy nie opuściliśmy, oraz na Sycylii, gdzie rodzina królewska, wygnana z 
Neapolu, zaprzyjaźniła się z Nelsonem i uzyskała protekcję Anglii.
Nil dał nam jeszcze innych i potężniejszych sprzymierzeńców niż 
południowowłoscy Burboni. Zwycięstwo to zachęciło Austrię i Rosję do 
utworzenia drugiej koalicji, która po nagłym i krótkim okresie
   powodzenia (1799) w północnych Włoszech pod  wodzą Suworowa,  upadła 
 na polach Marengo od ciosów Bonapartego (1800). Jako pierwszy konsul miał 
on teraz do swej dyspozycji wszystkie cywilne i wojskowe środki Francji, które 
zreorganizował w ciągu czterech najlepszych lat swego życia tak, jak nie 
uczynił tego dotąd żaden inny naród, dając krajowi nowoczesne instytucje 
administracyjne stanowiące do dnia dzisiejszego podstawę jego ustroju.
Z kolei nastąpił epizod „zbrojnej neutralności" stworzonej przez Rosję i 
państwa skandynawskie a skierowanej przeciwko Anglii, częściowo na tej 
zasadzie, że neutralne państwa narzekały na prawo przeszukiwania statków 
stosowane przez „panów morza", częściowo zaś z powodu żywionego przez 
ewentualnych sojuszników uwielbienia dla Bonapartego, do którego przyjaźni 
car Paweł tęsknił na poły
  obłędnie. Zabójstwo cara (1801) i zniszczenie przez Nelsona floty duńskiej pod 
ogniem dział fortów Kopenhagi - usunęło niebezpieczeństwo grożące z tej 
strony. Ramię Brytanii na morzach północnych i południowych było 
wszechmocne. Floty francuska i hiszpańska, holenderska i duńska zostały 
rozbite, a z kolonii nieszczęsnych sprzymierzeńców Francji Brytania brała, co 
jej się podobało. Zabrano Holendrom Przylądek Dobrej Nadziei i Cejlon, żeby 
zabezpieczyć drogę morską do Indii.
Na lądzie nikt nie mógł jednak stawić czoła Bonapartemu. W trak-
 tacie w Amiens (1802) dwaj zwycięzcy przeciwnicy uznali swe wzajemne 
ograniczenia. Jednak tak długo oczekiwany pokój, powitany w Anglii z 
radością, okazał się tylko nieszczerym rozejmem. Wkrótce bowiem wyszło na 
jaw, że w interpretacji Bonapartego traktat w Amiens
* Marathowie (Mahrattas) stanowili odrębną grupę etniczną w Indiach 
Środkowych, mówiącą językiem Marathi. Ckolo 1650 r. utworzyli pod wodzą 
Siwadżi'ego Bhonsla silne państwo, które w wyniku podbojów urosło w ludność i 
terytorium. Z czasem rozpadło się ono na pięć państw faktycznie niezależnych, 
stanowiących luźną i raczej formalną konfederację. W wojnach w latach 1803-05 i 1816-
18 Anglicy rozbili konfederację anektując jedne i poddając swej kontroli inne terytoria.
686


oznacza, że Anglia wycofa się poza zasłonę morza, podczas gdy jemu wolno 
będzie zaanektować każde państwo europejskie, na jakie będzie miał ochotę. 
Nie w ten sposób brytyjscy mężowie stanu interpretowali podpisany przez się 
traktat pokojowy, który w ich rozumieniu stawiał uzgodnione granice 
francuskiej ekspansji. Tak więc te dwa znękane narody znowu przeszły w stan 
wojny (1803).
Raz jeszcze Anglia zupełnie sama stanęła przeciwko Francji. Na razie 
Bonaparte nie czynił innego użytku ze swej niezrównanej armii, zgromadzonej w 
obozie w Boulogne, tylko groził „perfidnemu Albio- nowi" (1804). Jego 
energiczne, lecz niedojrzałe i niefachowe plany opanowania kanału La Manche, 
wyznaczające flotom Brestu i Tulonu skomplikowane rendez-vous w Indiach 
Zachodnich, udaremniła czujność i energia Nelsona i jego „braterskiej gromady". 
Nasze okręty uganiały się za okrętami francuskimi po całym Atlantyku, czasem 
po złym tropie, czasem w pełnym pościgu, a tamte ścigane bez tchu dobijały do 
portów Francji i Hiszpanii i odtąd nie słyszało się już więcej o inwazji na Anglię. 
A gdy zdawało się, że wszystko już skończone, gniew Napoleona na jego 
nieszczęsnego admirała Villeneuve'a spowodował, że główna flota francuska i 
hiszpańska po raz ostatni wyszła z portu - na ostateczną klęskę opodal przylądka 
Trafalgar (21.X.1805). Zwycięstwo to zaoszczędziło wiele lin i drzewa 
Brytyjczykom, którzy podczas pozostałych dziesięciu lat wojny ograniczyli się 
tylko do blokady. Pozostawiło też ono w umysłach Europejczyków głębokie 
przekonanie, że siły morskie Anglii są niezwyciężone. Taka opinia sprawiła, że 
XIX stulecie stało się dla Brytyjczyków wiekiem pokoju i bezpieczeństwa i 
przydała im się bardzo, kiedy ten długi okres powodzenia i rozwoju cywilnego 
został wreszcie przerwany przez nową wielką wojnę na lądzie i morzu.
Nelson - to dla angielskich uszu najbardziej umiłowane nazwisko. W 
naszym stosunku do niego jest coś takiego, czego nie można wytłumaczyć 
urokiem jego geniuszu i naszym długiem wdzięczności. Marlborough bowiem 
nie był popularny, a w szacunku i uwielbieniu, jaki odczuwano wobec 
„Żelaznego Księcia" tkwił też pierwiastek strachu. Zupełne oddanie się 
Wellingtona służbie publicznej łączyło się ze szlachetną, ale niezbyt miłą dumą 
arystokratyczną, która kazała mu żyć z rezerwą i trzymać się na uboczu, 
oszczędzając mu tym samym popełniania błędów i utraty godności, co zdarzało 
się Nelsonowi na lądzie. Ale Nelson umiał trafiać wprost do ludzkiego serca. 
Kiedy czuwał pod Trafalgarem w oczekiwaniu bitwy, odkrył przypadkiem, że 
pewien sternik, jeden z najlepszych ludzi na pokładzie Victory, tak był zajęty 
przygotowaniem worków z pocztą, że zapo-
687


mniał wrzucić tam własnego listu do żony, a statek pocztowy już ruszył pod 
pełnymi żaglami do Anglii: „Wywieś sygnał, żeby statek zawrócił do nas - 
powiedział Nelson - kto wie, czy jutro ten człowiek nie polegnie w boju. Jego 
list powinien pójść z resztą". I po to tylko sprowadzono statek z powrotem.
Tymczasem Napoleon, obecnie cesarz, porzucił bezużyteczny obóz   w Boulogne 
(XII.1805),  aby podbić pod Austerlitz wschodnią Europę.  Sukces jego 
dorównywał zwycięstwu Nelsona, ale wówczas ludzie nie mogli przewidzieć, że 
będzie on mniej trwały niż imperium słonych mórz zmarłego admirała. Dla Anglii 
była to godzina zwątpienia i chwały,   Pitt,  wyczerpany troską,  rozczarowaniem 
i  chorobą,  umarł na posterunku (I.1806).   Śmierć jego   i   Nelsona, bardziej niż 
bezowocny traktat w Amiens, oznaczała zakończenie pierwszej połowy 
dwudziestoletniej wojny.
Wielką wojnę z Francją - zarówno w pierwszej fazie za dni Pitta i Nelsona, 
jak w ostatniej, w dobie Castlereagha i Wellingtona prowadziła Izba Gmin. 
Każdemu wykształconemu człowiekowi nasuwało się porównanie z rzymskim 
senatem, walczącym z Hanniba-lem. Osoby, którym Izba ufała, mogły 
dysponować siłami i sakiewką narodu pod warunkiem, że wyjaśnią swoje plany 
przed ławami zapełnionymi przez wiejskich gentlemanów i że uzyskają ich 
aprobatę. Z tej racji wymowa parlamentarna osiągnęła swój zenit; krasomów-
stwo wiecowe nie miało jeszcze znaczenia, chyba na mównicach w niewielu 
„otwartych" * okręgach wyborczych w czasie wyborów. Nie odbywały się 
żadne zgromadzenia publiczne. Dopóki trwała wojna, a nawet dłużej mało było 
wolności prasy lub słowa dla zwolenników, reform. Kiedy Cobbett ujawnił, że 
niemieccy najemnicy chłosz-czą brytyjskich milicjantów, dostał dwa lata. 
Ograniczenia swobód obywatelskich i propagandy były w czasie wojennym 
stosowane po części jako środek ostrożności, ale nie skończyły się wraz z 
wojną, ponieważ miały również na celu nie dopuścić do odrodzenia ruchu za 
reformą wewnętrzną, którą umysł antyjakobiński identyfikował z buntem.
* „Otwarte" okręgi wyborcze (open boroughs) - nieliczne miasta, czy też 
miasteczka (np. Westminster, Preston), w których ordynacja wyborcza dawała prawa 
wyborcze dość szerokim kręgom ludności, w szczególności dorosłym mężczyznom, 
płacącym pewne minimalne podatki miejskie. Ich przeciwstawieniem były okręgi 
(miasta) „zamknięte" (closed boroughs), kontrolowane przez magnatów, posiadających 
w tych miastach grunta i domy, lub przez wąskie oligarchie patrycjuszy. Również w 
niektórych hrabstwach (np. w Middle-sex) względnie duża liczba wyborców nadawała 
wyborom charakter na poły demokratyczny.
688


Ale choć swobody były częściowo w zawieszeniu, nikt nie kusił się 
ograniczyć władzy parlamentu albo przywrócić rządy króla, który stracił kolonie 
amerykańskie. W rzeczywistości jednak Jerzy III nie był całkowicie pozbawiony 
władzy. Nawet w czasie przerw w obłędzie, którym stopniowo kończyło się jego 
życie, potrafił przeszkodzić Pittowi w emancypacji irlandzkich katolików (1801) i 
wywierał pewien wpływ w walce o stanowiska w gabinecie między 
poszczególnymi grupami i osobistościami parlamentu.
Chwilowe odrodzenie systemu grup zamiast systemu dwupartyj-nego 
stanowiło istotnie charakterystyczny rys okresu, który w pewnym 
ograniczonym stopniu zmierzał do zwiększenia wpływu Korony jako arbitra. 
System dwupartyjny nie posiadał już pełnej sprawności działania, ponieważ 
rozłam w partii wigów w sprawie reformy oraz rewolucja francuska 
zredukowały stronników Foxa do jakichś stu członków, i na całe pokolenie 
pozbawiły ich nadziei dojścia do władzy. Ów „sen zimowy" partii wigowskiej 
między 1793 a 1830 r. można porównać ze „snem zimowym" partii torysów od 
1714 r. do 1760 r., przy czym miał on taki sam skutek w postaci odrodzenia 
systemu grup w Izbie Gmin. Podobnie jak długotrwała słabość torysów 
doprowadziła wigów do podzielenia się na frakcje za Walpolem i przeciw 
niemu, tak też i torysi w pierwszym roku XIX stulecia rozbili się na „pittytów", 
„addingtonianów" i wigowsko-to-rysowskich stronników rodziny Grenville'ów. 
Grupy te, które dzieliły raczej różnice personalne niż polityczne, łączyły się, 
każda z każdą z osobna z resztkami zwolenników Foxa, aby tworzyć rządy i 
opozycje w ciągu pozostałych lat wojny.
W tych okolicznościach pewna władza wyboru spoczywała w rękach starego 
króla, a kiedy jego obłęd uznano za nieuleczalny - w rękach regenta, księcia 
Jerzego (1811). Obaj często używali tej władzy przeciwko każdej kombinacji 
politycznej obejmującej wigów Foxa. Co prawda bezpośrednio po śmierci Pitta 
Jerzy III zmuszony był ulec na rok i zgodzić się na rząd koalicyjny „wszystkich 
talentów" (1806-07), w którym zasiadł bliski śmierci Fox, w wyniku czego został 
wreszcie zniesiony handel niewolnikami. Król jednak szybko postarał się pozbyć 
sług, których tak bardzo nie lubił, i chociaż podstawa do ich dymisji była nie do 
obronienia, nie było to być może wielkie nieszczęście. Albowiem wigowscy 
przywódcy i ich grenville'owscy koledzy nie byli dobrymi ministrami wojny. 
Wprawdzie od czasu obozu w Boulogne stronnicy Foxa uznali konieczność 
wojny z Francją, a ich przywódca po kilku miesiącach pracy w Ministerstwie 
Spraw Zagranicznych nawrócił się na łożu śmierci na pogląd, który tak często 
dawniej kwestionował, że pokój z Napoleonem jest niemożliwy, to jednak jego 
następcy w hierarchii wigowskiej, jak lordowie Holland i Grey, zbyt łatwo 
popadali w zwątpienie i nie mieli dość cierpliwo-


689

 


ści  oraz  zapału  koniecznego   dla  prowadzenia   długiej   i   niepewnej wojny 
1.
Grupy czysto torysowskie łączyły się z sobą po 1807 r., żeby za 
pośrednictwem Izby Gmin rządzić krajem i walczyć z Napoleonem. Prestiż 
Anglii po bitwie pod Waterloo i ostateczne zwycięstwo poczytać należy za 
zasługę narodu, który nigdy się nie poddał i zawsze był pełen nadziei. I w 
bezstronnej ocenie świata zwycięstwo upartych wyspiarzy było do 
zawdzięczenia nie królowi ani regentowi, ale brytyjskim instytucjom 
parlamentarnym, brytyjskiej arystokracji oraz stałości charakteru i szybko 
wzrastającemu bogactwu brytyjskiej klasy średniej.
Napoleon uświetnił swoją koronację na cesarza przez podbój Europy 
Wschodniej aż po rosyjską granicę - praca trzech lat,
„a każdego roku znów śmiertelny cios. Znowu 
potężne obalone państwo":
lecą,  Austria   pod  Austerlitz (1805),   Prusy   pod   Jena (1806),   Rosja   pod   
Frydlandem (1807).
  Dzieło uwieńczył w lecie 1807 r. traktat tylżycki, zawarty na tratwie płynącej 
po Niemnie, gdzie Napoleon uściskał cara Aleksandra, wrażliwego młodzieńca, 
który w tragedii europejskiej miał odegrać wiele różnych ról, każdą z tą samą 
uroczystą sumiennością, co poprzednia. Przez cztery lata pochlebiało mu, że 
jest sprzymierzeńcem Napoleona i że ma współudział w rządach kontynentem. 
Świat cywilizowany był od Uralu po Pireneje połączony przeciwko Anglii i za-
mknięty dla jej statków i towarów. Ale w tym ogromnym wrogim obozie 
Brytania miała wielu ukrytych przyjaciół i głównym zadaniem jej polityki było 
podburzanie ich do buntu. Perspektywa brytyjskich subsydiów, jeżeli podniosą 
broń, stanowiła jedną z pokus, jakie im oferowano; druga wynikała z przykrej 
świadomości, że dopóki pozostają wasalami Francji, są pozbawieni herbaty i 
kawy, cukru i bawełny.
Anglia i Francja zorganizowały teraz wojnę światową przez blokadę i 
zagłodzenie na skalę dotychczas nieznaną, ponieważ nigdy w historii wojen nie 
istniała taka potęga morska, jak Anglii po Trafalgarze, ani taka potęga lądowa, 
jak Napoleona po Tylży. Na
 podstawie dekretów Napoleona z Berlina (1806) i Mediolanu (1807) zabroniono 
pań-
1 Po krótkotrwałym pierwszym entuzjazmie dla sprawy ludu hiszpańskiego, który 
powstał przeciwko Napoleonowi, większość wigów po odwrocie Moore'a ogarnęło 
przerażenie z powodu wojny na Półwyspie Pirenejskim; uważali oni także, że kampanie 
Wellingtona są z góry skazane na niepowodzenie.
690


stwom  neutralnym  i  sojusznikom  francuskim  handlować  z  Wielką Brytanią  
lub  jej  koloniami.  Brytania  odpowiedziała  swymi  Orders in Council * 
(1807) - serią środków coraz surowszych, których ogólny kie- runek zmierzał 
do tego, by całą napoleońską Europę poddać blokadzie (1812).
Która z trzech grup poszkodowanych pierwsza się zbuntuje? Czy niemieccy 
wasale i moskiewscy sojusznicy Napoleona, pozbawieni swych zbytków i 
wygód dla jego dobra? Czy też Stany Zjednoczone, jedyny wielki neutralny 
przewoźnik, rozgniewany na Anglię ponieważ jej okręty skutecznie zagradzały 
drogę szyprom Jankesów do portów europejskich, podczas gdy Napoleon nie 
mając łodzi podwodnych nie mógł samą tylko proklamacją zabronić im handlu z 
Brytanią? Czy też wreszcie, czego Napoleon miał niejakie powody spodziewać 
się w 1811 r., wysiłek okaże się nadmierny dla angielskich warstw średnich i 
niższych, których interesy, zatrudnienie i płace realne podczas tych 
straszliwych lat podlegały kaprysom cen wojennych i wojennych rynków?
W rzeczywistości około 1812 r. Rosja zbuntowała się przeciw dekretom 
Napoleona, a Stany Zjednoczone przeciw brytyjskim Orders in Council i 
prawu rewizji okrętów, stosowanemu przez jej kapitanów. Natomiast klasy 
społeczne na brytyjskim „froncie wewnętrznym", które cierpiały przez wojnę, 
trzymały się mocno. Sfery kupieckie odmówiły uległości wobec Napoleona, ale 
równocześnie nalegały wspólnie na rząd Percevala w kierunku złagodzenia 
Orders in Council, tak by zapobiec wojnie z naszym największym z pozosta-
łych klientów, Stanami Zjednoczonymi. Jednak klasy średnie wciąż jeszcze w 
większości nie miały praw wyborczych i pozostawały poza wąskim kręgiem 
rządzącej grupy torysów. Zbyt późno zwrócono uwagę na ich rady i wybuchła 
wojna między Anglią i Ameryką, która przez zahamowanie handlu 
spowodowała chwilowo wielkie straty dla Brytanii. Ale ani ten fakt, ani 
zaabsorbowanie potyczkami morskimi i lądowymi (1812-14) na granicy 
kanadyjskiej i wzdłuż wybrzeża Ameryki nie przeszkodziło zwycięstwu Brytanii 
w Europie, gdyż w tych samych latach Rosja i Niemcy powstały przeciw 
Francji. Następne pokolenie Anglików zapomniało o wojnie amerykańskiej, jako 
o nieprzyjemnym i niepotrzebnym epizodzie w toku wielkiej wojny z 
Napoleonem; Amerykanie jednak pamiętali ją aż za dobrze, jako patriotyczny 
słup milowy w ich wczesnym rozwoju narodowym. Z punktu widzenia 
przyszłych stosunków angielsko-amerykańskich było rzeczą nader niepomyślną, 
że młoda republika musiała prowa-
* Orders in Council (dosłownie: rozkazy w Radzie) - dekrety królewskie, 
wydawane na wniosek członków Tajnej Rady, a w owym okresie - gabinetu. 
Stosowano je w warunkach stanu wyjątkowego. Teoretycznie i proceduralnie nie 
wymagały one zgody parlamentu.
691


dzić swą pierwszą wojnę na zewnątrz z krajem macierzystym, przeciw 
któremu toczyła się również jej wojna o niepodległość.
Walka z Napoleonem, choć chwilami równie niebezpieczna dla Brytanii, jak 
I wielka wojna w naszych czasach, oddziaływała w mniejszym stopniu na życie 
narodu, nade wszystko wyciągała z kraju mniejszą liczbę mężczyzn. Przez 
dwanaście lat (1795-1807) z wyjątkiem bardzo małych i rzadkich wypadków 
nie mieliśmy praktycznie biorąc żadnych wojsk na kontynencie. Globalna lista 
strat w zabitych w ciągu całych 22 lat wynosiła prawdopodobnie około 100 000, 
z tego prawie połowę stanowiły straty w Indiach Zachodnich za czasów Pitta, 
a dalszych 40 000 - w sześcioletnich bitwach na Półwyspie Pirenejskim. Anglia 
płaciła przede wszystkim stratami ekonomicznymi. Podczas tych dwóch 
krytycznych dziesięcioleci bieg rewolucji przemysłowej uległ spaczeniu i 
odwróceniu wskutek konieczności wojennych.
Straty i cierpienia gospodarcze bynajmniej nie rozkładały się równo na całą 
ludność. Wyższej klasie powodziło się doskonale przy podwyższonych 
czynszach, przy tym płaciła ona stosunkowo zbyt mało podatków wojennych; 
albowiem dochód skarbowy podniesiono głównie przez opłaty od artykułów 
konsumpcyjnych, czego wynik - wzrost cen - odczuwali najbardziej biedacy. 
Nowy, pożyteczny pomysł Pitta, a mianowicie podatek dochodowy, który 
stosowano aż do końca wojny, zrobił coś niecoś, za mało jednak, by 
zrównoważyć bilans. W 1815 r. ściągnięto dwadzieścia pięć milionów w 
podatkach bezpośrednich, a sześćdziesiąt siedem w pośrednich. Ci, którzy 
korzystali z czynszów i dziesięcin i stanowili jedną rządzącą klasę ludzi dobrze 
urodzonych, niewiele wiedzieli o trudnościach czasu wojny. Był to, co prawda, 
okres poważnego wzrostu kultury na wyspie, gdzie przez całą wojnę wielcy 
pejzażyści, poeci i powieściopisarze tworzyli dla dużej i łaknącej sztuki warstwy 
posiadającej dość bogactw i wolnego czasu, by cieszyć się ich dziełami. Nigdy 
życie na wsi nie było bardziej kwitnące i pełne zadowolenia, ze swoim polo-
waniem na lisy, strzelaniem i wolnym czasem w przestronnych i dobrze 
zaopatrzonych bibliotekach. Nigdy życie sportowe nie było bardziej pociągające 
z jazdą po nowych ulepszonych drogach i meczami bokserskimi, którym 
patronowała arystokracja. W zwierciadle, jakie panna Austen postawiła w 
salonie celem odbicia rzeczywistości, trudno odkryć jakiś ślad zainteresowania 
albo trosk, związanych z wojną.
Więcej ucierpiała klasa średnia. Nagłe otwieranie się i zamykanie rynków 
albo zwyżka i zniżka cen wojennych zrujnowały wielu kupców, takich jak 
poczciwy stary pan Sedley w Targowisku próżności. Jednak liczni porobili 
też fortuny na nowych fabrykach i na handlu z czarnymi i brązowymi ludami 
całego świata, które Anglia masowo
692


uczyła nosić odzież, nie mając na razie konkurenta w tym zyskownym 
interesie.
Najbardziej   cierpiały  przez  wojnę  klasy  pracujące,  dla  których niewiele 
uczyniono z wyjątkiem powszechnego przyjęcia polityki, zapoczątkowanej w 
Speenhamland przez sędziów hrabstwa Berkshire (1795) udzielania  zasiłków,   
uzupełniających  płace,   żeby  zapobiec   dosłownie śmierci  głodowej   całych  
rodzin *.  Ale  znacznie  lepsza  polityka przymusowego minimum płac, choć 
dyskutowana, została odrzucona jako staroświecka i nienaukowa. Jednocześnie 
ustawa wniesiona przez Pitta   zdelegalizowała   związki   zawodowe (1800),   tak   że   robotnicy   
wobec   wrogo usposobionych władz napotkali trudności w utrzymaniu swych płac 
we właściwym stosunku do cen.
Poczucie braterstwa klas, jakie występowało tak wyraźnie podczas wielkiej 
wojny, za naszych bardziej demokratycznych czasów, nie znajdowało miejsca 
w anty jakobińskie j mentalności. Uwagi Wel-lingtona o żołnierzach, którzy 
wygrali jego bitwy, jako o „szumowinach", które zaciągnęły się do wojska „dla 
napitku" 1, odzwierciedlają przeciętne granice sympatii, odczuwanych przez 
wyższe klasy w tym okresie, chociaż Nelson w przypadku z listem sternika 
uderza w inny ton. Często stosowano nadmierną surowość, nie tylko w 
traktowaniu stale poddawanych chłoście żołnierzy i marynarzy, ale też w po-
stawie wobec „luddystów" i w ogóle wobec „pracującej biedoty". Zajęte 
rozprawą z Napoleonem władze uznawały dwojaki obowiązek w stosunku do 
głodujących ludzi: utrzymać ich przy życiu i trzymać w należnej subordynacji.
Starania Napoleona, by narzucić swój „system kontynentalny" w celu 
usunięcia towarów brytyjskich z Europy - jedyny dostępny dlań środek 
ukarania bezczelnych wyspiarzy - sprawiły, że po-
1 Musimy księciu oddać sprawiedliwość pamiętając, że dodał on słowa nie zawsze 
cytowane: „to naprawdę zadziwiające, że zrobiliśmy z nich takich wspaniałych 
chłopców, jakimi są".
* Speenhamland - ówcześnie wioska w hrabstwie Berkshire, obecnie - część 
miasteczka Newbury. W maju 1795 r. sędziowie hrabstwa Berkshire, zebrani w 
Speenhamland, uchwalili zastosować system pomocy społecznej dla ubogich, 
polegający na uzupełnianiu płac zasiłkami, których wysokość zależała od wahań w 
cenie chleba, jak również od liczby członków rodziny. System ten rozpowszechnił się w 
wielu hrabstwach Anglii. Ponieważ zasiłki pochodziły z funduszu podatku dla ubogich, 
były one w istocie subwencją dla farmerów i właścicieli ziemskich, którzy mogli 
utrzymywać płace na najniższym poziomie. Przeciw temu systemowi protestowała 
burżuazja miejska. Został on zniesiony i zastąpiony nowym, bardziej rygorystycznym 
systemem pomocy społecznej w 1834 r.
693



pełnił on dwa najfatalniejsze błędy w swej karierze: próbę zaanek-towania 
Hiszpanii (1808) wbrew woli jej  ludu i inwazję na niezmierzone   obszary Rosji.  
Te dwa czyny ściągnęły na niego powstanie ludów (1812), potem kiedy z 
powodzeniem dawał sobie radę z królami. Wcześniejsze i bardziej występne z 
owych przedsięwzięć dało Anglii asumpt
do rozpoczęcia wojny na Półwyspie Pirenejskim (1808). Nasze operacje 
zaczęły się tam bardzo skromnie, jako próba utrzymania - zgodnie z 
precedensami - niepodległości naszego starego sojusznika, Portugalii. Przez 
następnych sześć lat Portugalia stanowiła nadal bazę, a przewaga na morzu 
nieodzowny warunek prowadzenia całej akcji, jak to było już w czasie mniej 
udanych operacji armii brytyjskich w Hiszpanii podczas wojen Marlborougha.
Portugalczycy zgodzili się na szkolenie i dowodzenie przez oficerów 
brytyjskich, toteż tworzyli w tej wojnie bardzo dobre oddziały liniowe. 
Natomiast Hiszpanie nie zawsze nadawali się na regularnych żołnierzy, ale 
prawie zawsze udawało się im działać ze zdumiewającą sprawnością w wojnie 
partyzanckiej. Bardziej pierwotna natura hiszpańskiego charakteru i 
społeczeństwa spowodowała to, że kraj, który Napoleon lekceważył, okazał się 
groźniejszy dla francuskich armii okupacyjnych niż inne bardziej cywilizowane 
narody nowoczesnej Europy, które tak długo jego armie deptały. Z tego 
powodu 300 000 Francuzów w Hiszpanii było zaangażowanych poważnie w 
strzeżeniu linii komunikacyjnych i nigdy nie mogło skoncentrować dość siły, by 
zniszczyć wytrwałą armię brytyjską, złożoną z jakichś 30 000 ludzi pod 
dowództwem Moore'a lub Wellingtona. Wypuszczając się z Portugalii w 
dobrze zaplanowanych wypadach na Hiszpanię, Wellington rok po roku 
uzyskiwał coraz bardziej zdecy-
 dowane zwycięstwa - Talavera (1809), Salamanca (1812), Vitoria (1813) - w 
miarę jak wzrastające angażowanie się Napoleona na terenie Rosji i Niemiec 
zmniejszało stopniowo nacisk Francji na Półwysep. Siły wojskowe i reputacja 
Brytanii, które na początku wojen rewolucyjnych upadły tak nisko, podniosły 
się teraz do poziomu, na jakim stały za Cromwella i Marlborougha. Liczne 
bitwy i oblężenia na Półwyspie, zarejestrowane na naszych sztandarach, 
potwierdziły i uwieczniły tradycje pułkowe, które natchnęły życiem armie 
brytyjskie przez następne sto lat.
Chociaż zwycięstwa w Hiszpanii zawdzięczać należy głównie poprzednim 
działaniom wojennym księcia Yorku i sir Johna Moore'a nad reformą armii 
oraz strategicznemu i taktycznemu geniuszowi Wellingtona, to jednak ułatwiła 
je również wyższość brytyjskiej linii bojowej nad francuską kolumną. Dzieje 
różnic tych szyków są bardzo ciekawe. Wojny dynastyczne XVIII w. od 
Marlborougha do Fryderyka Wielkiego prowadzono w linii złożonej z trzech 
szeregów zredukowanej pod koniec stulecia do dwóch. Ale taka
694


metoda walki, wówczas powszechna w armiach cywilizowanych, wymagała 
doskonałego wyszkolenia wojsk czysto zawodowych. Toteż kiedy pierwsze armie 
Republiki Francuskiej wyszły w pole ze swymi zastępami wprost od lady sklepowej i 
od pługa, choć pełnymi entuzjazmu, lecz źle zdyscyplinowanymi, można je było 
wprowadzić do akcji w zwartych masach z chmurą harcowników wysuniętych na 
czoło. Ale tak wielki był ich zapał i liczba, że idąc w tej prymitywnej formacji raz po 
raz spędzali z pola regularne linie austriackiej piechoty. Pokonywane w ten sposób 
stare monarchie europejskie zaczęły naśladować swych zwycięzców, przyjmując ich 
błędną taktykę i formację, ale bez tego ducha, który był prawdziwą przyczyną 
francuskich sukcesów. Jedynie armia brytyjska, łącząc konserwatyzm ze zdrowym 
rozsądkiem, w dalszym ciągu walczyła i maszerowała w linii. Toteż w rzadkich 
okazjach, kiedy spotykała się z Francuzami w Egipcie (1801) i południowych 
Włoszech (1806), miała nad nimi przewagę, jakiej nie osiągał żaden inny naród. 
Teraz zaś, w ciągłych kampaniach na Półwyspie raz po raz wąskie czoło francuskiej 
kolumny zmiatał skoncentrowany ogień długiej czerwonej linii. Jest to istotnie godne 
uwagi, że największy geniusz wojenny czasów nowożytnych nigdy nie próbował 
zreformować przestarzałej taktyki swej piechoty.
Ostatecznie wojna na Półwyspie została wygrana, ponieważ klęski ponoszone 
przez Francję w Rosji i Niemczech stale zmniejszały liczbę jej wojsk w Hiszpanii. 
Podobnie decydujące zwycięstwo naszych sojuszników nad samym Napoleonem 
pod Lipskiem (1813) umożliwił fakt, że Wellington związał w walce dużo 
Francuzów na południu. W początkach 1814 r. Wellington wkroczył do Francji 
przez Pireneje, a Austriacy, Prusacy i Rosjanie przekroczyli Ren. Końcowy sukces 
umożliwiła mądra i energiczna dyplomacja Castlereagha w Europie Środkowej w 
1813-14 r., która nie pozwoliła, by sojusz zazdrosnych książąt rozpadł się przed 
osiągnięciem wspólnego celu.
Po pierwszym upadku cesarza nastąpił powrót Napoleona z Elby, napływ 
weteranów armii pod jego sztandary, podczas gdy lud francuski patrzył na to z 
mieszanymi uczuciami. Przygoda Stu Dni skoń czyła się pod Waterloo (18.VI.1815). 
Szczęśliwa krótkotrwałość tej ostatniej wojny była wynikiem szybkiego i odważnego 
działania rządu brytyjskiego, który od razu wypowiedział wojnę i wysłał Wellingtona, 
żeby bronił Holandii i Belgii wspólnie z Bliicherem i Prusakami, dopóki 
sprzymierzone armie o przeważających siłach nie zdążą nadciągnąć ze wschodu. 
Rozstrzygający charakter wielkiej bitwy nagle zakończył wojnę, gdyż Francja nie 
żywiła entuzjazjmu do jej wznowienia.
Po bitwie pod Waterloo sława Wielkiej Brytanii, jako najwy-trwalszego i 
najpotężniejszego przeciwnika Napoleona, doszła do szczytu. Na konferencji 
pokojowej Castlereagh i Wellington prze-
695


mawiali wśród cesarzy i królów tonem bezkonkurencyjnego autorytetu. Dobre 
strony traktatu wiedeńskiego zawdzięczać należy głównie wpływowi tych 
dwóch anglo-irlandzkich arystokratów.
Najwybitniejsza zasługa układu z 1815 r. polegała na tym, że od początku 
zapewnił on Europie długi okres pokoju, a to dzięki sprawiedliwości, a nawet 
łagodności w stosunku do zwyciężonych; przy tej zasadzie Wellington i 
Castlereagh obstawali razem z carem Aleksandrem, przeciwko zupełnie 
naturalnemu pragnieniu zemsty ze strony Bluchera, Niemców i znacznej części 
brytyjskiego ogółu. Francji przywrócono Burbonów, ale pozostawiono również 
nietknięte zdobycze rewolucji, przyznano jej dawne granice z 1792 r. i nie zmu-
szono do zrzeczenia się Alzacji i Lotaryngii; Anglia zaś zwróciła jej większość 
posiadłości w Afryce i obu Indiach, zajętych podczas wojny. Odszkodowanie, 
jakie Francja miała zapłacić, oznaczono od razu w umiarkowanej wysokości i 
w trzy lata armie sprzymierzone ewakuowały się z jej terytorium. Uniknięto 
zemsty, natomiast uzyskano bezpieczeństwo przez wojskowe przymierze 
mające na celu niedopuszczenie do powrotu Napoleona, którego w tym czasie 
Anglicy trzymali unieszkodliwionego na dalekiej wyspie Sw. Heleny.
Wadą układu było to, że w stosunku do krajów kontynentu europejskiego 
poza Francją zlekceważono zupełnie sprawę wolności narodowej i swobód 
obywatelskich. Wielkie zwycięskie mocarstwa, z wyjątkiem Anglii, były 
reakcyjne i despotyczne, a nawet Castle-reagh'owi nie zależało zupełnie na 
parlamentaryzmie poza granicami Anglii. Władcy Rosji, Prus i Austrii podzielili 
Polskę, Niemcy i Włochy tak, jakby ich mieszkańcy stanowili pewną liczbę 
głów, służących jedynie do frymarczenia między królewskimi handlarzami. 
Przywrócono świecką wjadzę papieża nad Włochami środkowymi. Nadzieje 
na samostanowienie narodowe, które w Hiszpanii i Niemczech częściowo 
inspirowały ostatnie patriotyczne powstania przeciw Francji, legły w gruzach.
Jednak walory traktatu wiedeńskiego dały Europie czterdzieści lat pokoju. 
Jego wady sprawiły, że w końcu wojna stała się pewna, wojna w imię aspiracji 
narodowych i ludowych, których przecież system Metternicha nie mógł 
wiecznie utrzymać w karbach 1.
1 Profesor Webster, znakomity biograf Castlereagh'a, pisze: „Bardziej godna 
potępienia jest niechęć do idei wolnych rządów, którą już uświadamiano sobie pełniej, 
niż do idei narodowości. Jeden Aleksander z niektórymi swymi doradcami wykazywał 
pewną sympatię do niej; on też zapewnił Francuzom Kartę Konstytucyjną z pomocą 
Talleyranda, który także zdawał sobie sprawę z zasadniczej doniosłości tego aspektu 
rewolucji francuskiej. Dla wszystkich prawie innych mężów stanu demokracja nie 
oznaczała nic innego, tylko anarchię i rewolucję; i do nich zaliczyć trzeba torysowskich 
ministrów Wielkiej Brytanii, którzy potajemnie zachęcali nawet do ataków na 
konstytucje, wpro-
696


Jeden z punktów układu z 1815 r., w którym Brytania była specjalnie 
zainteresowana, stanowiło przywrócenie w Holandii an-glofilskiej dynastii 
orańskiej i dołączenie Belgii do jej królestwa Niderlandów. Delta Renu znowu 
znalazła się w rękach, od których Anglia nie miała się czego obawiać, jednak 
konieczny był inny ostry kryzys w piętnaście lat później, zanim wreszcie 
osiągnięto trwałe załatwienie sprawy przez oddzielenie Belgii od Holandii 
(1830-31), tworząc dwa odrębne i niepodległe państwa.
Jednak przedmiot największego zainteresowania Brytanii leżał za oceanem, 
i tam była ona najwyższym sędzią. Od niej tylko zależała decyzja, ile ma 
zwrócić spośród kolonii, które zajęła podczas wojny. Na ogół była ona pod tym 
względem dość hojna. Zatrzymując Cejlon, Przylądek Dobrej Nadziei i 
Singapore i nabywając część Gujany za trzy miliony funtów, Brytania zwróciła 
Holendrom ich dawne posiadłości na Jawie i innych wyspach 
wschodnioindyjskich, które odtąd stały się głównym źródłem zamorskich 
bogactw Holandii. Francja i Dania otrzymały z powrotem najcenniejsze swe 
wyspy. Natomiast Anglia zatrzymała Mauritius i Helgoland oraz bazy śród-
ziemnomorskie: Wyspy Jońskie i Maltę. Sieć brytyjskich posterunków 
morskich i handlowych, które wkrótce miały być również użyte jako stacje 
węglowe, zaczęła się już rozciągać na całą kulę ziemską. Australia zdobyta 
pokojowo w podróżach kapitana Cooka (1769-1775) znajdowała się w toku 
kolonizacji. Górna Kanada napełniała się Anglikami i Szkotami. Powstawało 
drugie imperium, by zastąpić to, które utracono, opierające się jak pierwsze na 
władztwie mórz, handlu i wolności.
wadzone przy bezpośrednim udziale brytyjskich przedstawicieli. Właśnie ta polityka 
sprawiła, że w następstwie ruchy narodowe wkraczały na niezwykłe drogi zamiast być 
wyrazem pragnień ludu". Congress of Vienna, s. 147.
697


ROZDZIAŁ  VI
IMPERIUM W PÓŹNIEJSZYCH LATACH PANOWANIA JERZEGO III. EKSPANSJA 
ŻYCIA WYSPIARSKIEGO NA ZEWNĄTRZ. ANGLIA, SZKOCJA I IRLANDIA. 
KANADA I AUSTRALIA, INDIE. RUCH PRZECIWKO HANDLOWI NIEWOLNIKAMI. 
WILBERFORCE I EWANGELICY
Przyroda już wcześnie zadecydowała, że mieszkańcy Brytanii muszą mieć 
wyspiarską naturę, są jednak różne rodzaje i stopnie wys-piarskości. Po 
podboju normandzkim Anglicy przez kilka pokoleń pozornie stanowili część 
feudalnego i katolickiego świata cywilizacji francuskiej. Następnie, w 
późniejszym średniowieczu, przez stopniowy proces, który osiągnął swój szczyt 
w rewolucji okresu Tudorów, nabrali odrębności wyspiarskiej, przejawiającej 
się w ich rządach i prawie, w religii i kulturze, w charakterze i 
przyzwyczajeniach życiowych. Stali się wedle słów Elżbiety, wypowiedzianych 
o sobie samej, „po prostu Anglikami", odrzucającymi wciskające się wpływy 
kontynentu. W miarę jednak jak rosły ich rodzime siły i wiara w siebie, 
wzmagała się z każdym rokiem ich zamorska aktywność i w ten nowy sposób 
przestawali być „wyspiarzami". Pojawiali się w każdym punkcie nowo odkrytej 
kuli ziemskiej, przynosząc z sobą angielskie pojęcia i wzory, które dojrzały w 
kraju.
W czasie Waterloo życie wyspiarzy nieustannie się wzbogacało i 
rozszerzało dzięki ich działalności jako kupców, wojowników i władców we 
wszystkich częściach świata zarówno na ziemiach stale powiększającego się 
imperium brytyjskiego, jak i w innych krajach, jak Chiny i Ameryka 
Południowa, gdzie Brytyjczycy reprezentowali europejski handel i wpływy. 
Rewolucja przemysłowa dodała rozpędu i siły ekspansji życia angielskiego na 
zewnątrz, trwającej stale już od czasów Elżbiety. W konsekwencji na 
panowanie Jerzego III przypada wyłonienie się wielu nowych problemów 
imperialnych, wiążących się z Irlandią, Kanadą i Australią, Indiami oraz ze 
stosunkiem białego człowieka do Murzyna afrykańskiego. We wszystkich tych 
sprawach główną rolę grał Pitt Młodszy.
699


Co prawda jedno źródło niepokoju zostało już usunięte. Stosunki między 
Anglią i Szkocją przestały być problemem imperialnym najeżonym 
trudnościami, lecz stały się węzłem rodzinnym, szczególnie pomyślnym. Po 
okresie niezbyt gładkiego funkcjonowania czas i cierpliwość sharmonizowały 
unię dwóch państw. Zniknięcie jakobinizmu, środki zastosowane po 1745 r. dla 
usunięcia feudalizmu i ustroju plemiennego oraz od czasu przezwyciężenia tego 
kryzysu stale wzrastające bogactwo doprowadziły do tego, że w Anglii zaczęto 
oceniać zalety szkockie. Romanse szkockie „sir Waltera" i pułki w spódnicz-
kach, które tak dobrze biły się pod Waterloo, zdawały się reprezentować w 
oczach Anglii i całego świata cywilizowanego coś nowego, wzbogacającego 
tradycje i potęgę wyspy. Odtąd oba narody wzajemnie się uznawały, i to 
pozostało jednym z głównych filarów państwa brytyjskiego.
Czasy Burnsa i Scotta były okresem ekspansji, nowej pomyślności i 
szlachetnej dumy ich rodaków, okresem na ogół najszczęśliwszym od czasu, 
kiedy stali się narodem. Wprawdzie mieli oni trudności wewnętrzne, ale 
ponieważ te były tego samego rodzaju co współczesne im trudności w Anglii, 
sprawiły one, że dwa krańce wyspy związane zostały wspólną malaise. 
Zagadnienia społeczne i ekonomiczne, towarzyszące rewolucji przemysłowej, 
zaostrzały się wskutek istnienia w obu krajach przestarzałych instytucji 
politycznych, „zgniłych miasteczek" oraz wskutek braku sprawnych organizacji 
municypalnych i lokalnych, dostosowanych do nowej epoki. W Szkocji, gdzie 
nawet wybory do hrabstwa były farsą, machina polityczna jeszcze mniej niż w 
Anglii stykała się ze współczesnością, a represje antyjakobińskie nosiły 
surowszy charakter, duch demokratyczny natomiast przejawiał się 
gwałtowniej. Zapowiadało się, że pewnego dnia kłopoty Szkocji okażą się 
większe niż Anglii. Ale w nadchodzącym okresie proces reform politycznych i 
ulepszeń społecznych potoczył się w obu krajach tym samym torem, 
doprowadzając jeszcze bardziej do połączenia się ich losów.
Podczas gdy na Downing Street sprawa Szkocji przestała być jakimś 
problemem, kwestia irlandzka po długim okresie spokoju weszła w nową fazę 
zabójczej aktywności, która odtąd niepokoiła imperium brytyjskie w częstych 
odstępach czasu aż do wielkich wydarzeń naszych czasów.
Na początku i w połowie XVIII w., kiedy jakobicka Szkocja stanowiła 
źródło kłopotów i niebezpieczeństw, rodowici Irlandczycy nie podnosili głowy. 
Od czasu Sarsfielda czynni buntownicy, „dzikie
700


gęsi" irlandzkiej tradycji jakobickiej, służyli w armiach francuskich i mieli 
przyjemność strzelania do Anglików tylko przy okazji jak na przykład pod 
Fontenoy. Sama zaś wyspa, dwukrotnie podbita przez Cromwella i Wilhelma, 
spokojnie poddawała się panowaniu brytyjskiemu i protestanckiemu oraz 
niegodziwym i stronniczo stosowanym prawom antykatolickim.
W ostatnich trzydziestu latach stulecia ów kraj niedoli począł się poruszać 
pod ożywczym powiewem nowych prądów. Początkowo inicjatywa nie była 
celtycka i katolicka, lecz protestancka i liberalna. Częściowo był to ruch 
prezbiterianów ulsterskich, a częściowo mężów stanu o szerokich poglądach 
jak Grattan, skierowany przeciwko systemowi tyranii, która poświęcała całą 
Irlandię na ołtarzu angielskich interesów handlowych, wszystkie zaś wyznania 
irlandzkie - przewadze anglikańskiej. W tym szlachetnym nastroju liczni pro-
testanci zapomnieli o tym, że ich dziadowie obawiali się owych katolickich 
krajowców, którzy od początku stulecia nie robili nic niebezpieczniejszego niż 
cierpliwe znoszenie krzywd.
Podczas amerykańskiej wojny o niepodległość Irlandia wpadła w ręce 
„Ochotników" (Yolunteers) (1778-82), którzy byli protestantami, ale których 
ruch popierała opinia katolicka *. „Ochotnicy" gotowi byli bronić wysp przed 
francuskim najeźdźcą, ale podyktowali rządowi angielskiemu swe warunki: 
zniesienie handlowej dyskryminacji Irlandii oraz formalną niezależność jej 
parlamentu od kontroli brytyjskiej. Irlandia zapewniła sobie wówczas wolne 
rynki dla swoich towarów, ale jej autonomia polityczna w ciągu dwóch 
następnych dziesięcioleci była bardziej pozorna niż rzeczywista (1782-1801). 
Katolikom bowiem nadal nie przyznawano żadnej roli ani udziału w 
parlamencie w Dublinie, a oligarchia na zamku dublińskim manipulowała „zgni-
łymi miasteczkami" tak, że reforma wyborcza byłaby wyraźnie konieczna, 
zanim nawet protestancka Irlandia mogłaby w praktyce realizować samorząd.
Ale nowa era budziła nadzieje. Uchylono najgorsze spośród praw 
antykatolickich. Reforma wisiała w powietrzu, przygotowywana pod 
kierownictwem Grattana, który spodziewał się pojednać z sobą narody i wiary 
przez stopniowy proces ewolucji. Fanatyzm katolicki i protestancki były w 
uśpieniu. Rozpowszechnił się szeroko najlepszy duch XVIII-wiecznej tolerancji 
i wolności myśli. Dużo można było zrobić, gdyby brytyjscy mężowie stanu 
wyszli Grattanowi na spot-
* Ponieważ wojsko normalnie stacjonowane w Irlandii zostało wysłane do Ameryki 
Północnej dla walki z kolonistami, a po przystąpieniu Francji do wojny Irlandia stanęła 
w obliczu groźby inwazji, rząd angielski zgodził się na formowanie przez Irlandczyków-
protestantów (a więc głównie w Ulster) ochotniczych oddziałów wojskowych. 
Formacje te rychło stały się podporą politycznego ruchu opozycyjnego, na którego 
czele stał Henry Grattan.
701


kanie. Jednak jakobinizm i antyjakobinizm, neokatolicyzm i oran-żyzm zbyt 
szybko wkroczyły na scenę i zniweczyły szlachetną okazję, stworzoną przez 
ducha czasu XVIII stulecia. Torysi w Anglii przejęli jako własną specjalność 
wyborczą stary okrzyk wigowski „Precz z papizmem", a jednocześnie wskutek 
rewolucji francuskiej stali się twardzi jak głaz, jeśli chodziło o jakąkolwiek 
zmianę. Liberalny, lecz nieostrożny wicekról Fitzwilliam po wznieceniu nadziei, 
których
  Pitt nie był w stanie zrealizować, został odwołany z Dublina (1795). Położyło to 
kres wszelkim dalszym próbom uzyskania poparcia Irlandii w walce z Francją 
na drodze przejednania katolików. Toteż kiedy francuscy wojskowi 
propagandyści oferowali Irlandii republikańską wolność, pomoc ich została 
przyjęta przez przywódców „Zjednoczonych Irlandczyków", Wolfe'a Tone'a i 
lorda Edwarda Fitzgeralda, nawróconych spośród angielskiego garnizonu. 
Ludzie ci mieli nadzieję zjednoczyć Irlandczyków wszystkich wyznań w walce 
przeciwko Anglii. Ale istotny skutek liczenia na pomoc francuską był ten, że 
protestanci i katolicy zabijali się wzajemnie jak za dawnych wojen Wilhelma. 
Choć bowiem wielkie były urazy Szkotów i prezbiteria-nów z Ulsteru do rządu 
angielskiego, nie mogli przyłączyć się do Francuzów, gdyż to oznaczałoby 
stworzenie republiki opanowanej przez księży. Powstanie 1798 r. zostało 
stłumione przez współdziałanie rządu angielskiego, znajdującego się w ciężkiej 
sytuacji, z lojalistami Irlandii, w których odżyły teraz dawne antykatolickie 
obawy ich przodków i którzy zaczęli się organizować w nowe loże „orańskie". 
Wojskowa i polityczna słabość Anglii w tym krytycznym momencie na domiar 
złego uzależniła ją od pomocy miejscowych partyzantów, którzy ogarnięci 
paniką odnosili się do rodowitych Irlandczyków z surowością i okrucieństwem. 
Pamięć „o roku dziewięćdziesiątym ósmym" stała się zarzewiem nienawiści, 
tkwiącej w każdej chacie irlandzkiej i wykorzystywanej przez kolejne pokolenia 
patriotów i agitatorów.
W tych okolicznościach Pitt zdecydował, że połączenie dwóch wysp
we wspólnym parlamencie w Westminsterze stanowi jedyną metodę przywrócenia 
trwałego porządku i sprawiedliwości (1.I.1801). Jednak udało mu się 
przywrócić tylko porządek. Nie posiadał dostatecznego autorytetu 
politycznego, by móc przeprowadzić emancypację katolików, która według 
jego zamierzeń miałaby towarzyszyć unii i uczyniła ją strawną dla celtyckich 
Irlandczyków. Nadzieja ta oraz orgia korupcji parlamentarnej w Dublinie 
wystarczyły akurat do tego, by przeprowadzić unię. Natomiast królewski 
władca Pitta, wielu jego kolegów, jego partia i większość rodaków bali się 
konsekwencji płynących z nadania praw politycznych katolikom czy to w 
Irlandii, czy w Anglii. Dwie najczynniejsze siły owej doby, antyjakobinizm i 
ewange-lizm, były w tym względzie jednomyślne. Przez dwadzieścia osiem
702



lat katolikom nie wolno było zasiadać w zjednoczonym parlamencie Wielkiej 
Brytanii i Irlandii (1801-29).
Tak więc katoliccy Celtowie zostali znowu zmiażdżeni - tym razem całym 
ciężarem Anglii oraz swych irlandzkich współziomków z północy wraz z ich 
rosnącym „orańskim" entuzjazmem. Dwie Irlandie raz jeszcze stały twarzą w 
twarz, znowu staczając z sobą codziennie bitwę nad Boyne - choć tylko na 
słowa. Co więcej na tej przeludnionej wyspie uciemiężonych i karmiących się 
ziemniakami dzierżawców rolnych sprawa ziemi zaczynała zajmować w po-
lityce pierwsze miejsce *. W tych okolicznościach powstawał nowy i potężny 
amalgamat klerykalizmu, nacjonalizmu i nieoświeconej demokracji, 
organizowany przy pomocy kunsztu ludowego krasomów-stwa przez 
katolickiego adwokata Daniela O'Connella.
Na ostatnie lata panowania Jerzego II przypadł podbój wojenny francuskiej 
Kanady. W ciągu długiego panowania Jerzego III nastąpiło pogodzenie się 
francuskich Kanadyjczyków z ich pozycją w obrębie imperium brytyjskiego. 
Zawdzięczać to należy całkowitej tolerancji wobec ich religii, praw i 
zwyczajów, w jaskrawym prze-
1 Około 1821 r. liczba Irlandczyków w Irlandii wynosiła 6803000, a w następnym 
dziesięcioleciu wzrosła jeszcze o milion głów. Wielka Brytania w odpowiednich latach 
liczyła zaledwie dwa razy tyle mieszkańców.
703


ciwieństwie do polityki protestanckiej i angielskiej „przewagi" stosowanej w 
tych samych latach w Irlandii. Za panowania Jerzego III nastąpiło również 
osiedlenie się angielskich i szkockich kolonistów w Górnej Kanadzie nad 
brzegami Wielkich Jezior oraz w mniejszej skali w koloniach nadmorskich 
Nowego Brunszwiku i Nowej Szkocji. Wielu przybyszów rekrutowało się 
spośród „lojalistów Zjednoczonego Królestwa" *, to jest uchodźców 
uciekających przed nietolerancją i niesprawiedliwością zwycięskich 
republikanów w Stanach Zjednoczonych, którzy po wojnie o niepodległość 
uniemożliwili tam życie swoim byłym przeciwnikom politycznym. Innym 
elementem kolonizacji brytyjskiej w Kanadzie było ekonomiczne wychodźstwo 
z ojczyzny. Ruch ten osiągnął wielkie rozmiary w pierwszych latach XIX w. 
dzięki szybkiemu przyrostowi ludności w Wielkiej Brytanii, która mimo tej 
emigracji wzrosła z około 7,5 milionów, w chwili kiedy Jerzy III wstępował na 
tron, do ponad 14 milionów, gdy umierał.
Przybycie do Kanady wielu mężczyzn i kobiet pochodzenia brytyjskiego 
skomplikowało problem rządzenia tam ludnością francuską zgodnie z jej 
własnymi, odmiennymi od angielskich zwyczajami i ideałami. Przybysze od 
razu zażądali samorządu, do którego byli przyzwyczajeni w utraconych 
koloniach angielskich, a po trosze i w samej Anglii. Ale francuskim chłopom 
nie odpowiadał samorząd. Wprawdzie ich panowie po angielskim podboju 
przeważnie wrócili do Francji, jednak chłopi ufali swoim księżom i bali się, że 
heretyccy cudzoziemcy wprowadzą ograniczenia w ich prawach. Na 
szczęście, rząd zdążył zrobić dobry początek i zyskać zaufanie Francuzów za-
nim napłynęli „lojaliści Zjednoczonego Królestwa". „Akt o Quebec" lorda 
Northa z 1774 r. oraz mądre i liberalne rządy gubernatora sir Guy Carletona 
dały im już poczucie pewności, że prawa ich będą tak interpretowane, jak oni 
je rozumieją.
Nowy okres nastąpił, kiedy Pitt odważnie i z powodzeniem zabrał się do 
rozwiązania skomplikowanego problemu, jaki powstał wskutek współżycia 
obok siebie dwóch narodów (1791). Postanowił rozwiązać go po linii 
geograficznej, oddzielając Górną Kanadę od Dolnej, przy czym ta ostatnia, 
okręg starszy, miała korzystać z francuskiego prawa i zwyczaju, natomiast 
nowsze osiedla nad Jeziorami miały być całkowicie brytyjskie w swoich 
instytucjach. Każda z tych prowincji miała posiadać własne zgromadzenie z 
wyboru, wprawdzie nie z „odpowiedzialnym" przed nim rządem lub prawem 
mianowania ministrów, jednak z władzą nakładania podatków i uchwalania 
praw; zgromadzenie miało pozostać w określonym stosunku do gubernatora i 
jego władzy wykonawczej, niezbyt odbiegającym od stosunku elż-
* „Lojalistami" nazywano kolonistów zamieszkałych w koloniach w Ameryce 
Północnej, którzy nie chcieli przyłączyć się do wojny przeciw władzy angielskiej.
704


bietańskiego parlamentu do Korony. Układ ten tak samo odpowiadał ówczesnym 
potrzebom Kanady, jak po pięćdziesięciu latach za radą Durhama ustanowienie rządu 
„odpowiedzialnego" odpowiadało potrzebom owego późniejszego okresu. W ciągu tego 
czasu Francuzi zostali wtajemniczeni w arkana zgromadzeń przedstawicielskich, a 
ludność brytyjska rozwijała się pomyślnie i w ciągu pół wieku (1790-1840). wzrosła z 
10 000 do 400 000 dusz. Imigracja angielska i szkocka w górę rzeki Sw. Wawrzyńca w 
znacznej mierze przyczyniła się do zdumiewającego rozwoju kraju, gdzie pionier z 
siekierą w ręku krok za krokiem musiał wyrąbywać sobie drogę.
Ów okres kolonizacji i wczesnego rozwoju Brytyjskiej Kanady, przyniósł również 
podobny rozwój Australii. Wprawdzie okoliczności i metody tworzenia pierwszych 
osiedli były w obu przypadkach różne, ale ogólny charakter ruchu kolonizatorskiego 
był taki sam. Kanadę zdobyto w drodze wojny i Francuzi znajdowali się tam przed 
nami, otwierając kraj dla późniejszych imigrantów. Australia odkryta, lecz 
zlekceważona przez Holendrów w XVII w., była jeszcze niezaludniona, jeśli nie liczyć 
niewielu tubylców, kiedy kapitan Cook z Królewskiej Marynarki zbadał jej brzegi i 
zwrócił na nią uwagę (1769-75). brytyjskich mężów stanu i społeczeństwa. Pierwszą 
kolonię założono na rozkaz Pitta i jego ministra spraw wewnętrznych, lorda Sydneya 
(1786-87), nie z zamiarem stworzenia nowego imperium na antypodach, lecz po prostu 
żeby znaleźć nowe miejsce deportacji skazańców, skoro stare kolonie amerykańskie 
wskutek ich secesji były już dla tego celu zamknięte. Ale osiedla skazańców i 
pilnujących ich oddziałów stworzyły dogodną bazę i sposób komunikacji z daleką 
Anglią, bardzo potrzebne w pierwszym okresie wolnej kolonizacji, która szybko na-
stąpiła. Ludzie wyruszali do Australii z tych samych przyczyn ekonomicznych, jakie 
wysyłały ich do Kanady. W czasie Waterloo kapitalistyczni hodowcy owiec i bydła, 
znani jako „skwaterzy" (squatters), zaczęli już tworzyć taką Australię, jaką znamy 
obecnie.
Za panowania Jerzego II nastąpił upadek potęgi francuskiej w Indiach, 
spowodowany podbojem przez Clive'a Bengalu - pierwszego wielkiego obszaru 
lądowego, podlegającego brytyjskim rządom na półwyspie. Nabytek ten 
przekształcił Kompanię Wschodnio-Indyjską z uzbrojonej korporacji handlowej 
w mocarstwo azjatyckie. Naturalne następstwa tej zmiany zostały 
wykorzystane za panowania Jerzego III na terenie Indii przez Warrena 
Hastinga, Cornwallisa i Wellesleya, a w kraju - przez Pitta.
Clive udaremnił francuskie plany zbudowania własnego imperium w Hindustanie, 
jednak przez pięćdziesiąt lat po Palasi (Plassey) (1757-1805).


705 

 


Francuzi nadal byli cierniem w brytyjskim ciele podburzając indyjskie dwory i 
dostarczając oficerów do armii indyjskich, najprzód przeciwko Hastingsowi, a 
potem przeciwko Wellesleyowi. Czyniąc to przyspieszyli tempo, z jakim siły 
brytyjskie zmuszone były posuwać się naprzód przez cały półwysep.
Podczas amerykańskiej  wojny o niepodległość pozostawiono  Ha-stingsa 
ze środkami niewystarczającymi, by prowadzić walkę z nie-
   bezpieczeństwami zewnętrznymi, a równocześnie utrzymać na wewnątrz 
autorytet w walce z koterią we własnej radzie, dowodzoną przez jego 
osobistego wroga Filipa Francisa (1772-85). Pomimo wszystko uratował on 
brytyjskie rządy w Indiach, jednak nie bez popełnienia przy tym błędów tego 
rodzaju, jakie w trudnych sytuacjach popełnia prawdopodobnie każdy człowiek. 
Z powodu tych czynów, wielce przesadzonych i opacznie tłumaczonych 
wskutek złośliwości Francisa i imaginacji Burke'a, Foxa i Sheridana, Hastings 
został postawiony
   w stan oskarżenia w Westminster Hali (1788-95). Słynny ten proces, w swej 
istocie krzywdzący dla Hastingsa, mimo iż zakończył się jego uniewinnieniem, 
przyniósł przynajmniej tę korzyść, że bardzo zainteresował brytyjskich mężów 
stanu i brytyjskie społeczeństwo zagadnieniami indyjskimi i odpowiedzialnością 
z nich wynikającą. Burkę głosił słuszny ideał naszych obowiązków wobec 
Hindusów, ale nie rozumiał stosunku rządów Hastingsa do tego problemu.
Tymczasem Pitt po przeciwstawieniu się i obaleniu bardzo podobnego, lecz 
śmielszego projektu ustawy Foxa, przeprowadził własną ustawę o Indiach 
(India Act) (1794) wprowadzającą rzeczywistą kontrolę gabinetu brytyjskiego 
nad działalnością administracyjną Kompanii Wschodnio-Indyjskiej, ale 
pozostawiającą nienaruszonym jej monopol handlowy. Jednocześnie ustawa 
Pitta uwolniła generalnego gubernatora w Kalkucie od nadzoru jego rady, która 
nabrała charakteru jedynie doradczego. Takie sceny, jakie rozgrywały się 
między Fran-cłsem i Hastingsem, miały się już nigdy nie powtórzyć na jej ob-
radach. Generalny gubernator został samowładcą kraju, który rozumiał tylko 
samowładztwo, ale sam podlegał ostatecznej kontroli rządu w Londynie za 
pośrednictwem Rady Kontroli z przewodniczącym w randze ministra. Indyjskie 
ustawodawstwo Pitta służyło zadowalająco Indiom aż do czasu Wielkiego 
Buntu, podobnie jak jego kanadyjskie ustawodawstwo do czasów lorda 
Durhama.
Pittowi również przypada zasługa wysyłania odpowiednich ludzi w 
charakterze generalnych gubernatorów do rządzenia tymi ogrom-
  nymi potęgami (1786-93). Lord Cornwallis kontynuował działalność Hastingsa i 
utrwalił system opodatkowania i zarządu Bengalu, który w następstwie stał się 
wzorem dla wszystkich prowincji administrowanych przez Brytyjczyków. 
Hindusi zaczęli się przekonywać, że pod brytyjską flagą - i tylko tam - można 
znaleźć zabezpieczenie przed
706


najazdem wojennym oraz przed cięższymi formami ucisku wewnętrznego. Na 
tym opierały się zarówno trwałość, jak i usprawiedliwienie brytyjskiego 
panowania *. Grabież i złe rządy, które towarzyszyły pierwszemu naszemu 
podbojowi Bengalu pomimo wysiłku Clive'a, by powstrzymać zapalczywość 
rodaków, nie mogły się już nigdy powtórzyć w nowym systemie i pod 
wpływem nowego ducha. Poczęły powstawać tradycje „rodzin anglo-
indyjskich" **, wśród których było wiele szkockich, gdyż przyjaciel Pitta, 
Henry Dundas, sprytnie łączył swą polityczną działalność, polegającą na 
uprawianiu korupcji za szkocką granicą, z wysyłaniem wspaniałych młodych 
Szkotów do Indii.
Jeśli Cornwallis zdziałał wiele dla usprawiedliwienia władzy brytyjskiej w 
Indiach, to lord Wellesley, starszy brat Wellingtona, uczy- nił dużo dla jej 
rozszerzenia i usprawiedliwienia jej ekspansji (1798-1805). Złamał on potęgę 
bojowego władcy mahometańskiego, Tipu Sahiba z Majsuru oraz wielkiej 
Konfederacji Marathów w Indiach Środkowych, której jeźdźcy przez tyle czasu 
napadali i zagrażali wszystkim sąsiednim państwom. W tym czasie Konfederacja 
z pomocą francuskich oficerów uzbroiła i wyćwiczyła swe siły na sposób eu-
ropejski. W praktyce polityka Wellesleya jako generalnego gubernatora polegała 
na rozciągnięciu brytyjskiej protekcji na szereg państw indyjskich, takich jak 
Hajdarabad i zajęciu w ten sposób miejsca nie istniejącego już państwa 
Wielkiego Mogoła jako arbiter i obrońca pokoju na całym półwyspie. 
Konsekwencje tej polityki, dla której nie istniały inne granice geograficzne, prócz 
Himalajów i morza, nie znajdowały uznania w oczach ostrożnej Kompanii 
Wschodnio-Indyjskiej w ojczyźnie, a tylko połowiczną aprobatę Pitta i jego 
gabinetu. Jednak wszelkie usiłowania, by wstrzymać brytyjską ekspansję, choć 
poważnie podejmowane po ustąpieniu Wellesleya, okazały się bezskuteczne 
wobec nieubłaganych faktów.
Dopiero powtarzające się doświadczenia w Pendżabie i gdzie indziej 
wykazały, że pokój w Indiach może być utrzymany tylko przez uznanie 
suwerenności jednego mocarstwa. Nieliczni skłonni byli z tym się spierać. 
Jednak pozostaje chyba kwestią otwartą, czy sytuacja byłaby dziś łatwiejsza, 
gdyby więcej tubylczych państw będących pod protekcją pozostawiono jak 
Hajdarabad, indyjskim władcom i gdyby obszar bezpośrednich rządów 
brytyjskich był węższy. Ale pełen dobrej woli zapał reformatorski takich 
zarządców, jak Dalhousie, prowadził do rozszerzenia bezpośredniej brytyjskiej
* Por. punkt widzenia autora z tym, co ukazują m. in. Jawaharlal Nehru w Odkryciu 
Indii (Warszawa 1957) i R. Palmę Dutt w Indiach dzisiejszych (Warszawa 1951).
** Rodziny anglo-indyjskie - rodziny angielskie, które osiadły w Indiach na stałe, 
czasem na kilka pokoleń.
708


władzy jako środka umożliwiającego dobrą administrację. W odróżnieniu jednak 
od aspektu administracyjnego problemów indyjskich istniał również aspekt 
polityczny, który co prawda w ciągu pomyślnego XIX stulecia znajdował się na 
dalszym planie - z wyjątkiem  oślepiającej błyskawicy w roku Wielkiego Buntu 
(1857).
Podczas wojen napoleońskich przewodnictwo Brytanii wśród państw 
Europy w kolonizacji i handlu wzrosło ogromnie. Wciąż jeszcze miała ona 
niemal monopol na korzyści wynikające z nowej ery mechanicznej, a w walce 
z napoleońską Europą jej marynarka utrzymywała handlowe floty 
nieprzyjacielskie z dala od szlaków oceanicznych. Kiedy przywrócono pokój, 
jej energia i stale wzrastająca ludność przez długi czas zachowały początkową 
przewagę. W pierwszym okresie XIX w. nic nie dało się porównać z szybkim 
rozrostem drugiego imperium brytyjskiego, chyba postępy ludności Stanów Zje-
dnoczonych poza łańcuchem Alleghenów, na wielkich równinach i w 
dorzeczach wielkich rzek Ameryki Północnej. Owe postępy odciągnęły 
Amerykę od poważnego współzawodnictwa z Brytanią na morzu lub na 
rynkach światowych.
Z tych względów przeważnie Brytania w tym krytycznym okresie dzierżyła 
w swych rękach losy ras kolorowych. Reprezentowała ona Europę w 
kontaktach z Chinami, w ściślejszych stosunkach z Indiami oraz w 
nadchodzących wypadkach w Afryce. Gdyby ignoranckie, egoistyczne i 
nieodpowiedzialne sposoby postępowania białego człowieka z „tubylcami" 
miały być dłużej kontynuowane, cywilizacja zmierzałaby szybkim krokiem do 
ruiny. Czy można było obudzić w porę sumienie Anglii lub jej zdrowy 
rozsądek? W Indiach, jak widzieliśmy, proces ten rozpoczął się rozwojem 
pięknych tradycji rządów anglo-indyjskich wśród żołnierzy i urzędników 
cywilnych oddanych nie osobistym zyskom, lecz rządzeniu jako sposobowi 
zapewnienia pokoju i dobrobytu dla milionów ludzi. W Afryce pierwszą sprawą 
do załatwienia musiało być zniesienie handlu niewolnikami i niewolnictwa, aby 
wreszcie stosunek białego i czarnego człowieka mógł się stać czymś innym niż 
obustronnym przekleństwem.
Punktem zwrotnym w dziejach świata był rok 1807, gdy William 
Wilberforce i jego przyjaciele zdołali obudzić sumienie narodu brytyjskiego, i 
znieść handel niewolnikami, a w roku 1833 znieść niewolnictwo na obszarze 
całego imperium - zanim jeszcze narody europejskie zaczęły przenikać do 
wnętrza Afryki. Gdyby niewolnictwo i handel niewolnikami trwały w dalszym 
ciągu przez XIX w., zbrojne w nowy oręż rewolucji przemysłowej i 
nowoczesnej wiedzy, kraje podzwrotnikowe stałyby się olbrzymią fermą 
niewolniczą wyzyski-
710


waną przez białych, a narody europejskie we własnych swych krajach 
uległyby rozkładowi wskutek niedomagań tak charakterystycznych dla 
cywilizacji opartej na pracy niewolniczej, od których zginęło starożytne 
Cesarstwo Rzymskie.
Na szczęście, kiedy Wilberforce zaatakował handel niewolnikami, handel 
ten ograniczał się do tego, że brytyjscy szyprowie łowili Murzynów wzdłuż 
wybrzeży afrykańskich i poddawali ich wszystkim okropnościom przewozu 
przez Atlantyk. Wnętrze Czarnego Lądu było jeszcze zamknięte dla 
Europejczyków. Morska zaś przewaga Anglii była tak duża, że żadne 
mocarstwo nie mogłoby się poważnie przeciwstawić jej decyzji o wstrzymaniu 
handlu niewolnikami, skoro raz powzięłaby tę decyzję. Gdyby Wilberforce 
potrafił przekonać Anglię, z kolei ona przekonałaby wkrótce cały świat.
Metoda, za pomocą której zostało dokonane to nawrócenie, za-
początkowała sama przez się nową epokę w brytyjskim życiu publicznym. 
Ruch przeciw handlowi niewolnikami był pierwszą udaną agitacją 
propagandową nowoczesnego typu, a jego metody znalazły później 
naśladowców w tysiącach towarzystw i lig - politycznych, religijnych, 
filantropijnych i kulturalnych - jakie charakteryzowały Anglię XIX stulecia. 
Wysunięta pierwotnie przez Stowarzyszenie Przyjaciół, którzy nigdy nie oddali 
większej niż ta usługi ludzkości, kwestia handlu niewolnikami została następnie 
podjęta przez filantropów, jak Sharp i Clarkson, przez Wilberforce'a 
„nawróconego" światowca, i przez Zachariasza Macaulaya, którego wybitnie 
szkockie walory umocniły strukturę angielskiego ewangelizmu. Wielu bojow-
ników tej sprawy należało do kwakrów albo do ruchu ewangelicznego, 
inspirowanych przez praktyczną gorliwość religijną, rozpowszechnianą w 
świeckich kołach protestanckich tego okresu. Dawało im to łatwiejszy dostęp 
do serc wielu rodaków, zwłaszcza dysydentów, niżby się działo, gdyby 
apelowali do nich wyłącznie na gruncie humanitaryzmu lub dla poparcia 
naukowych planów przyszłości imperium. Mieli oni potężnego sprzymierzeńca 
w nie związanym z religią humanitaryzmie nowych czasów, w weteranach jak 
Fox, i młodzieży jak Brougham, których zapał do sprawy podsycał fakt, że 
znajdowali się w opozycji, podczas gdy pierwszy szlachetny zapał Pitta 
ostudziły z czasem troski piastowanego przezeń urzędu.
Akcję tę, rozpoczętą tuż przed rewolucją francuską, prowadzono nadal 
mimo trudności w czasie reakcji antyjakobińskiej, kiedy abo-licjonistów 
potępiono jako „zwolenników reform", którzy - pod pokrywką 
lewellerowskiego hasła „ludzkości" - godzili w uprawnione interesy kupiectwa 
Bristolu i Liverpoolu. Jednak po pewnym okresie ciszy sprawa znów się 
ożywiła i akt z 1807 r. triumfalnie zniósł handel niewolnikami. Triumf był tym 
bardziej godny uwagi, że uzyskano go podczas wielkiej wojny i w okresie, 
kiedy nie po-
711


zwalano na żadną inną agitację. Pomimo wielkiego przekupstwa panującego w 
instytucjach publicznych, brytyjski duch obywatelski w porównaniu z opinią 
publiczną istniejącą podówczas gdziekolwiek indziej na świecie, był wolny, 
zdrowy i zdolny do odzewu. Wilber-force, niezależny członek Izby Gmin z 
Yorkshire, znalazł dla politycznej machiny Anglii nowy i szlachetniejszy użytek.
W ten więc sposób w czasie kongresu wiedeńskiego (1815) Castlereagh 
mógł i chciał nakłonić mocarstwa europejskie do podpisania się pod 
zobowiązaniem zwalczania handlu niewolnikami - jako prawa na  morzu w 
nowym okresie (1809-12). Wskutek tej dramatycznej zmiany sztandar brytyjski 
(Union Jack) * związał się ściśle ze sprawą wolności czarnego człowieka.
W tym czasie ewangelizm zadomowił się mocno w łonie partii torysów. 
Jeden z premierów Perceval był ewangelikiem. Wielu to-rysów starej szkoły 
nie lubiło „sekty z Clapham", jak ją nazywano, za ich przyjaźń z dysydentami, 
zbyt natarczywe interesowanie się duszą własną i innych ludzi, za brak uznania 
dla „kołaczy i piwa", za częstą niechęć do rozgrywki partyjnej z powodu jakichś 
skrupułów ludzkości lub sumienia. Ten dualizm w łonie partii torysów, jak 
również odpowiadająca mu rywalizacja w świecie religijnym między 
kordialnym, polującym na lisy pastorem anglikańskim a jego poważniejszym 
bratem - z ruchu ewangelicznego, choć wywoływały zawiści, były jednak 
oznakami życia. Takie różnice co do celu pomagały partii i kościołowi 
utrzymywać jakiś kontakt z siłami narodu w ciągu lat powojennych, kiedy braki 
dawnej doktryny torysowskiej i dawnego kościoła państwowego zaczęły się 
dawać we znaki. Ewangelizm i humanitaryzm - często, choć nie zawsze 
sprzymierzone - stanowiły siły nowej epoki, które niezależnie od linii podziału 
partyjnego oddziaływały na sprawy brytyjskie i stwarzały nową rzeczywistość 
życia publicznego i parlamentarnego.
* Union Jack (jack - mała flaga okrętowa służąca do sygnalizacji, także flaga na 
dziobie okrętu) - „sztandar Unii", potoczna nazwa sztandaru Zjednoczonego Królestwa 
Wielkiej Brytanii.
712


ROZDZIAŁ  VII
SPRAWY EKONOMICZNE ZA PANOWANIA JERZEGO III. WCZESNE ETAPY 
REWOLUCJI PRZEMYSŁOWEJ. LUDNOŚĆ. KANAŁY. MASZYNY. WĘGIEL. 
PRZESUWANIE SIĘ PRZEMYSŁU ZE WSI DO MIASTA. GRODZENIA. DOMY 
MIESZKALNE. BRAKI W ADMINISTRACJI. LAISSEZ-FAIRE'YZM
Król: Jerzy III (1760-1820).
Wielkie zmiany w opanowywaniu przyrody przez człowieka i w 
wynikającym stąd sposobie jego życia, które rozpoczęły się za panowania 
Jerzego III, rozszerzały się wolniej lub szybciej na całym zamieszkałym 
obszarze kuli ziemskiej, przysparzając historykowi kłopotliwej pracy. Aż do 
rewolucji przemysłowej zmiany ekonomiczne i społeczne, jakkolwiek 
nieustanne, przebiegały z szybkością wolno płynącego strumienia; ale za dni 
Watta i Stephensona nabrały rozpędu wody zrywającej tamę, której widok 
rozprasza uwagę widza. Jednak pomimo tego pośpiechu nie spływa ona na dno 
jakiegoś jeziora i nie powraca do poprzedniego, leniwego biegu. Wciąż jest 
wodospadem. Rewolucja francuska trwała najwyżej dwanaście lat, ale 
rewolucja przemysłowa może trwać jeszcze tyleż stuleci, tworząc i 
unicestwiając jedną po drugiej formy życia ekonomicznego i społecznego, tak 
że historyk nigdy nie może powiedzieć: „To lub tamto jest normalnym stanem 
nowoczesnej Anglii". Dla przykładu weźmy warunki przenoszenia się z miejsca 
na miejsce. W ciągu stu sześćdziesięciu lat nakładały się jedna na drugą cztery 
kolejne cywilizacje: ścieżki konnej, kanału i drogi kołowej, kolei żelaznej oraz 
motoru.
Brak informacji statystycznej i ekonomicznej może ulżyć pracy historyka 
czasów wcześniejszych, lecz jednocześnie zakreśla granice horyzontom i 
pewności jego dedukcji. Wiek Błękitnych Ksiąg * rozpoczyna się wraz z XIX 
stuleciem. Pierwszy spis ludności Wielkiej Brytanii przeprowadzono w 1801 r. 
Nasze informacje gospodarcze
* Blue Books - oficjalne wydawnictwa zawierające sprawozdania komisji parlamentarnych i 
komisji królewskich lub statystyki rządowe.
713


stają się faktycznie wiarogodne dopiero w połowie pierwszej fazy rewolucji 
przemysłowej. Mamy przeto właściwie bardzo szczupłe środki do oceny 
materialnego dobrobytu większości Anglików przed końcowym okresem 
panowania Jerzego III. Stąd obraz Anglii za czasów Cobbetta, jaki nam 
pokazują historycy gospodarczy, jest zaiste pod pewnymi ważnymi względami 
bardzo nieprzyjemny; jednak ponieważ jest to pierwsze „zbliżenie" w filmie 
angielskich dziejów społecznych, nie potrafimy powiedzieć, czy równie mocna i 
dokładna wizja jakiegoś okresu wcześniejszego byłaby mniej nieprzyjemna dla 
naszej współczesnej wrażliwości. Osoby bezstronne w odpowiedzi na to 
pytanie wstrzymują się od jakiejkolwiek nuty dogmatyzmu. Można oczywiście 
przekładać życie wiejskie nad miejskie i żałować, że farmera i rękodzielnika tak 
powszechnie zastąpił nadzorca maszyn; można też mieć pogląd wręcz 
przeciwny. Wszyscy na pewno bolejemy nad utratą pięknego indywidualnego 
kształtu i urozmaiconej powierzchni w wyrobach maszynowych oraz nad 
krajobrazem zepsutym przez industrializm, który w tak wielkim stopniu 
pozbawił nas najczystszych rozkoszy estetycznych, ongiś dostępnych na równi 
dla bogaczy, jak i dla biedaków. Ale w żadnym razie nie powinniśmy sobie 
wyobrażać, że Wielka Brytania w 1921 r. mogłaby bez nowoczesnych maszyn 
utrzymać 42 miliony mieszkańców na tak wysokim poziomie materialnego 
dobrobytu, jaki wówczas osiągnięto: albo nawet owe 14 milionów w 1821 r. na 
ówczesnym poziomie, który obecnie uznalibyśmy z pewnością za beznadziejnie 
niewystarczający. Jak wyglądała naprawdę przeciętna stopa życiowa sześciu 
lub siedmiu milionów ludzi w 1721 r. - to kwestia, w której opinie znawców 
różnią się między sobą, ponieważ dane statystyczne z tej wczesnej daty są 
fragmentaryczne albo w ogóle nie istnieją. Jeśli chodzi o ówczesne rozmiary 
szczęścia i moralnej pomyślności w porównaniu do obecnych czasów, to 
jeszcze bardziej błądzimy w ciemnościach. Ale zainteresowanie badawcze nic 
nie traci przez brak pewności i ostatecznych stwierdzeń.
Najbardziej uderzającym zjawiskiem, towarzyszącym rewolucji w technice 
i w organizacji, był wzrost ludności Wielkiej Brytanii, która za jednego tylko 
panowania Jerzego III, z mniej więcej siedmiu i pół miliona wzrosła do ponad 
czternastu milionów. Ale jaki dokładnie związek miał ten wzrost z ówczesnymi 
przemianami w przemyśle i rolnictwie, czy był ich przyczyną, czy skutkiem nie-
łatwo odpowiedzieć. Pewne wyjaśnienia, do niedawna przyjęte, dziś wydają się 
wątpliwe. Trzeba pamiętać, że w tych samych latach podobnie bezprzykładny 
przyrost ludności nastąpił również w cel-
714


tyckiej Irlandii, a tam w ogóle nie było rewolucji przemysłowej. Nie jest też 
rzeczą właściwą przypisywanie wzrostu ludności systemowi „Speenhamland" 
polegającemu na dawaniu zasiłków pieniężnych, uzupełniających płace, w 
zależności od liczby dzieci w rodzinie; system ten bowiem zaczął się dopiero w 
1795 r., działał w pełni dużo później, a w ogóle nigdy nie był stosowany w 
Szkocji, północnej Anglii lub Irlandii, gdzie wzrost ludności był równie szybki, 
co w „speenhamlandzkich" hrabstwach Anglii środkowej i południowej. Nie 
dość na tym: poczynając od 1790 r. liczba urodzin lekko się obniżyła, choć 
ludność nadal się mnożyła, a to dzięki dużo szybszemu spadkowi liczby 
zgonów.
Bezprzykładny przyrost ludności poczynając od 1760 r. był wynikiem nie 
tyle wcześniejszych małżeństw i wzrostu liczby urodzin żywych, chociaż te 
czynniki odgrywały poważną rolę przed 1790 r., ile przedłużenia życia 
ludzkiego dzięki udoskonaleniom w nauce i praktyce lekarskiej oraz dzięki 
podniesieniu stopy życiowej, co można do pewnego stopnia przypisać tanim 
towarom produkowanym przy pomocy nowych wynalazków mechanicznych. 
Zniknięcie zarazy, nagminnej na wyspie przez tyle wieków, opanowanie 
spustoszeń dokonywanych przez szkorbut, a później przez ospę, zmniejszenie 
się malarii i febry dzięki melioracji gruntów, przyzwyczajenie się do czystości i 
używanie tanich koszul bawełnianych, polepszenie w porównaniu z 
przeszłością warunków sanitarnych w Londynie i innych miastach, jakkolwiek 
czasy Howarda wydają się przerażające naszym dzisiejszym, wyczulonym 
zmysłom, a nade wszystko więcej lepszych szpitali i większa opieka lekarska 
nad matką i dzieckiem, która znacznie zredukowała śmiertelność przy 
porodach i wskutek „konwulsji", krzywicy i innych chorób dziecięcych - 
wszystko to były zjawiska charakterystyczne dla osiemnastego i początku 
dziewiętnastego stulecia 1.
Nie jest wykluczone, że aż do początku XX w. bezwzględna liczba urodzin 
żywych w ciągu wieków zmieniła się bardzo mało i że nowoczesny wzrost 
ludności zawdzięczać należy raczej uwieńczonym sukcesem wysiłkom 
społeczeństwa, chcącego „natrętnie utrzymywać się przy życiu". Pod koniec 
panowania Jerzego III liczba zgonów we Francji była o 20% wyższa niż w 
Anglii. Pomimo wszystkich błędów koniec XVIII w. stanowił w Anglii okres 
polepszającej się wiedzy, czystości i humanitaryzmu. Patriotyczna duma 
wiktoriańskich historyków, jak Macaulaya, ze stałego postępu życia 
społecznego i dobrobytu narodu nie jest może mimo wszystko bardziej daleka 
od istotnej prawdy niż późniejszy pogląd, że rewolucji przemysłowej towarzy-
1 Zob. ważną pracę wydaną w 1926 r. przez Cambridge Press Population Problems 
of the Agę of Malthus, napisaną przez S. Talbota Griffitha. Zob. również pani George, 
London in the Eighteenth Century, s. l-61.
715


szył ogólny nawrót do cięższych warunków życiowych. Statystyka ludnościowa nie jest 
wszystkim, ale to, co mówi, przemawia raczej na korzyść bardziej 
optymistycznej teorii starszej szkoły 1.
Jeśli jednak te oraz inne na razie nie wyjaśnione przyczyny wywołały 
zupełnie bezprzykładny w dziejach wzrost ludności, to jest pewne, że tych 
dodatkowych milionów nie można by utrzymać na wyspie lub nawet 
dostarczyć im środków utrzymania w koloniach, gdyby nie rolnicze i 
przemysłowe przemiany nowej epoki. Oczywiście, jeśliby dawny ustrój 
ekonomiczny trwał bez zmian po 1760 r., wątpliwe czy istniejące 7 milionów 
ludzi mogłoby nadal zamieszkiwać wyspę dużo dłużej na tej samej co 
poprzednio stopie życiowej. Wytrzebienie brytyjskich lasów wywołało 
niedostatek opału, wskutek czego wystygło wiele ognisk domowych, a 
przemysł hutniczy przenosił się za morze do dziewiczych jeszcze lasów 
Ameryki i Skandynawii. W tym momencie sytuację uratował nowy system 
kanałów, dzięki któremu zaczęto dowozić węgiel do domów w oddalonych od 
morza regionach południowej Anglii i do wielkich pieców „Czarnego Kraju" *.
Drogę do rewolucji przemysłowej przygotowało pierwsze od czasów 
rzymskich2 szybkie udoskonalenie metod transportu. Od początku panowania 
Jerzego III stopniowo rozszerzała się na liczne okręgi sieć kanałów, 
przysparzając im korzyści, jakie dotychczas były wyłącznością Londynu dzięki 
bliskości morza i węglowi przewożonemu drogą morską. Ostatecznie kanały 
pokryły całą wyspę, jednak te, które przyniosły powyżej 10% dywidendy, 
prawie wszystkie znajdowały się w okręgach górniczych i przemysłowych 
Anglii północnej i środkowej albo łączyły te okręgi z doliną Tamizy. Bowiem 
system ..żeglugi wewnętrznej", jak to nazywano 3, nie mniej niż nowoczesna 
marynarka handlowa rozkwitał dzięki handlowi węglem. Kiedy następnie 
pojawiły się koleje żelazne, pierwszym ich zadaniem było służyć dystrybucji 
węgla i wypełnić luki w systemie kanałów. Ale
1 W Irlandii polepszenie warunków zdrowotnych mniej się zaznaczyło, jednak 
bynajmniej go nie brakło. Wzrost ludności irlandzkiej był w znacznej mierze wynikiem 
tego, że w XVIII w. nie było tam „głodu ziemniaków". Zaraza kartoflana z 1846-47 r. 
zapoczątkowała szybkie zmniejszenie się ludności sponad 8 milionów do niecałych 5 
milionów, pobudzając emigrację do Ameryki. Kartofel jest najłatwiejszą metodą 
utrzymania życia na bardzo niskiej stopie, dopóki nie nadejdzie rok, kiedy zbiory 
zupełnie zawiodą.
2 Zob. wyżej s. 77-78.
8 Stąd gromady robotników kopiących kanały nazywano nawgators lub nawies.
* Czarny Kraj (Black Country) - obszar górniczo-przemysłowy w Anglii 
środkowej, obejmujący hrabstwa Staffordshire i częściowo Worcestershire i 
Warwickshire. Główne ośrodki: Birmingham, Dudley, Walsall, Wednesbury, 
Wolverhampton i inne.
716


już  wcześnie,   za  czasów   Jerzego   Stephensona (ur. 1781, zm. 1848)   dla   
przewidujących   
było jasne, że wiek kanałów będzie w Anglii krótkotrwały.	
Z tych samych powodów krótkotrwała okazała się też sława twardej 
„makadamizowanej" szosy *, z jej zaprzęgami w czwórkę koni i pocztylionami 
karetek pocztowych, podążających z szybkością dwunastu mil na godzinę z 
dziedzińców wielkich londyńskich zajazdów do Bath, do Holyhead, do Yorku 
lub Gretna Green, i dalej do Szkocji sir Waltera. Podobnie jak ówczesne 
kanały, szosy były głównie dziełem kompanii kapitalistycznych, które przy 
rogatkach ściągały opłaty od pasażerów. Ale ruch ten był też popierany przez 
Urząd Pocztowy, jedno z pierwszych ministerstw pojmujących nowocześnie 
obowiązki administracji cywilnej wobec publiczności. Wesołe i rwące życie 
angielskiej szosy osiągnęło rozkwit jedynie podczas wojen napoleońskich, a już 
w dwanaście lat później koleje żelazne wyraźnie zapowiadały jego koniec. 
Krótki, ale typowo angielski był ów wiek powszechnego uwielbienia konia z 
jarmarkiem w Horncastle ** jako Mekką, w której dojeżdżacze, pocztowi 
woźnice i dżokeje odgrywali rolę kapłanów entuzjazmu dla tego 
najszlachetniejszego ze zwierząt. Potomność wciąż spogląda na to pokolenie 
jako na ostatnią generację „wesołej Anglii" - chyba że przypomni sobie, iż były 
to również czasy Peterloo i najgorszy okres rewolucji przemysłowej.
Zaiste, kiedy wyobrażamy sobie przeszłość, nie zawsze jest łatwo spamiętać 
ogromną różnorodność rzeczy starych i nowych, które przesuwają się obok siebie 
jakby w oddzielnych strefach życia rozwijającego się narodu. Czasami myślimy o 
systemie fabrycznym jako o najważniejszym rysie ostatnich lat panowania 
Jerzego III. Jednak chociaż był to rys nowy i tkwiła w nim przyszłość, bynajmniej 
jak dotąd nie dominował w życiu Anglii z wyjątkiem jednego lub dwóch okręgów. 
Przemysł bawełniany w Lancashire istotnie powstał nagle, najprzód w małych 
„młynach" (mills) usadowionych przy sile wodnej strumieni w Górach 
Pennińskich, potem, posługując się bardziej złożonymi maszynami i produkując na 
większą skalę, poniżej na równinie. Jednocześnie nastąpił odpowiedni rozwój 
Liverpoolu jako portu dla tego nowego przemysłu, który cały swój surowiec 
kupował w Ameryce, a większość wyrobów sprzedawał za morze. Ale w czasie 
Peterloo (1819), nawet dwudziesta część angielskich rodzin nie miała krew- nych 
zatrudnionych w przemyśle bawełnianym. Rolnictwo było ciągle zajęciem 
przeważającym, po nim szedł przemysł budowlany i służba domowa; tkanie 
wełny nie przeszło jeszcze do fabryk, choć udoskonalone krosno tkackie 
sfpinning-jenny zdążyło już zniszczyć chałupniczy
* Macadam roads - szosy zbudowane z kamienia według systemu po raz pierwszy 
zastosowanego w Anglii około 1815 r. przez J. L. MacAdama.
** Horncastle - mała miejscowość w rolniczym hrabstwie Lincolnshire.
717


zarobek wielu pracowitych żon i dzieci chłopskich; krawiectwo i szewstwo, 
które figurowały wśród najbardziej rozpowszechnionych gałęzi przemysłu 
krajowego, miały ciągle formę chałupniczą; wreszcie olbrzymie rzesze musiały 
być chyba zajęte przy koniach.
Rewolucja przemysłowa nie była wydarzeniem, lecz procesem. Stanowiła 
ona mieszaninę dawnego sposobu życia z nowym, tak charakterystyczną dla 
pełnej wigoru Brytanii czasów Wellingtona. Dopiero w miarę upływu XIX w. 
coraz większy odsetek ludności wciągał się w jarzmo przemysłu fabrycznego i 
wielkich interesów, a jednocześnie królestwo fabryk z każdym rokiem 
rozrastało się kosztem zajęć domowych i pracy na otwartym powietrzu. Na 
szczęście, kiedy fabryka stała się typową areną pracy, zaczęto stopniowo 
zapobiegać od 1833 r. najgorszym jej nadużyciom; poddawano ją coraz bardziej 
nadzorowi państwowemu i przepisom, na co robotnicy, pracujący w 
dawniejszego typu przemyśle domowym, spoglądali - i słusznie - z zazdrością.
Osiągnięciem najbardziej postępowym za panowania Jerzego III, większym 
nawet niż przemysł bawełniany w Lancashire, była rewolucja wynikła z 
zastosowania węgla do wytapiania żelaza, co stworzyło „Czarny Kraj" w 
zachodnich hrabstwach Anglii środkowej. W ciągu czterdziestu lat produkcja 
żelaza w Brytanii wzrosła dziesięciokrotnie. „Czarny Kraj" stał się główną 
areną nowego postępu, jak również siedzibą wielkiej ilości różnorodnych 
przemysłów: żelaznego, ceramicznego i innych, coraz bardziej opierających 
się na żelazie i węglu. Na całej wyspie powstawały nowe przedsiębiorstwa, a 
każdemu z nich zaangażowanemu w górnictwie i przemyśle przy-
  chodziła z pomocą jakaś adaptacja maszyny parowej Jamesa Watta (ur. 1736, 
zm. 1819).
 Wraz z żelazem i maszynami narodziła się nowa warstwa nowoczesnych 
mechaników. O ile wielkie przemiany ekonomiczne przyniosły dotychczas 
niewiele dobrego dziecku w fabryce lub mężczyźnie, kobiecie albo dziecku w 
kopalni, o tyle stworzyły one liczną warstwę dobrze płatnych, wykształconych 
mechaników, których rad z respektem słuchali ich pracodawcy w nielicznych 
rozrzuconych po całej wyspie działach przemysłu. Do tej grupy pracowników 
należała wielka rodzina Stephensonów znad rzeki Tyne. Nie było nic 
„mieszczańskiego" w pochodzeniu człowieka, który wynalazł lokomotywę, a 
czytać nauczył się sam w wieku lat siedemnastu. Motto nadchodzącej epoki 
brzmiało „samopomoc" (self-help) albo indywidualne możliwości, a ich 
dobrodziejstw nie monopolizowała całkowicie klasa średnia. Właśnie z 
„instytutów dla mechaników" * wzięła początek nowoczesna oświata dla 
dorosłych.
* Mechanics' Institutes - ośrodki oświatowe, przeznaczone głównie dla 
robotników wykwalifikowanych. Pierwszy powstał w Londynie w r. 1824 z inicjatywy 
lekarza i działacza oświatowego George'a Birkbecka.
718


Po raz pierwszy od czasów anglosaskich północno-zachodnia połowa 
Anglii, starożytna Northumbria i Mercja, nabrały znaczenia, rywalizując z 
rodzącymi zboże ziemiami południa i wschodu oraz z Londynem i otaczającymi 
go hrabstwami1. Nawet stary przemysł włókienniczy Anglii wschodniej, 
Somersetu i Cotswoldów w tej epoce maszyn chylił się do upadku wobec 
wydatnej konkurencji północnych dolin. Wrzosowiska, które dawniej były 
siedliskiem zagończyka, rycerza feudalnego i pastucha, stały się ośrodkami 
bogactwa i wyszkolonej inteligencji nowoczesnego typu. To przesunięcie 
geograficznej równowagi sił na wyspie miało stać się główną przyczyną 
żądania w nadchodzącej epoce zmian politycznych i nowego podziału manda-
tów parlamentarnych. Dopóki jednak trwały wojny napoleońskie, a nawet 
przeszło dziesięć lat po ich zakończeniu, nowa klasa średnia zadowalała się 
gromadzeniem bogactw i nie atakowała poważnie politycznego i społecznego 
monopolu, który pozbawił ją należnego jej znaczenia w nowej Anglii. I 
jakkolwiek nędza pchała w objęcia radykalnej agitacji Cobbetta i Hunta 
proletariat, skupiony w nowych okręgach przemysłowych, łatwo było jeszcze 
przez długi czas utrzymywać go w ryzach, ponieważ nie miał poparcia klasy 
średniej ani własnej, działającej legalnie organizacji trade-unionów.
Przez całe panowanie Jerzego III mężczyźni i kobiety coraz liczniej 
napływali do przemysłowych okręgów nad rzeką Clyde, do północnych kopalń 
węgla, Lancashire, „Czarnego Kraju", południowej Walii, do Londynu i 
wszędzie, gdzie można było dostać najemną pracę przy nowych kanałach i 
drogach. Na wsi przyległej do tych ośrodków przemysłowych nędzna płaca w 
rolnictwie była lepsza niż w oddalonych okręgach wiejskich, gdzie nie istniała 
żadna konkurencja innych zajęć. Ale mimo to warunki egzystencji nowego pro-
letariatu przemysłowego były opłakane, a pogarszały je jeszcze kapryśne 
wahania cen, płac i zatrudnienia, spowodowane gwałtownymi fluktuacjami 
związanymi z wojną napoleońską.
Ujemne zjawiska tego pierwszego okresu nowego systemu ekonomicznego 
były znaczne, lecz stanowiły one raczej koncentrację i zwielokrotnienie 
dawnego zła niż powstanie nowego. Kopalnie węgla istniały całe stulecia i 
górnicy zawsze mieszkali w opłakanych warunkach, byli źle płatni i nadmiernie 
obciążeni pracą, bez zabezpieczenia lub tylko z niewielkim zabezpieczeniem 
przed wypadkami i bez dochodzeń, kiedy wypadki się zdarzały2. Oczywiście 
do 1815 r. nie było w zwyczaju prowadzić śledztwa w przypadkach śmierci w 
ko-
1 Zob. wyżej s. 93.
2 Jednak niewątpliwie kopalnie stawały się coraz głębsze i szansę wypadków 
wzrastały, kiedy węgiel pod powierzchnią został wyczerpany.
719


palniach Northumbrii i Durhamu. W Szkocji, choć może się to wydawać 
niewiarogodne, górnicy byli niemal do końca XVIII w. przywiązanymi do 
kopalni poddanymi. Ale dawniej nawet w Anglii kobiety i dzieci dosłownie 
wprzęgano do ciężkiej pracy w niewypowiedzianie trudnych warunkach, w 
wilgotnych ciemnościach kopalni. Rewolucja przemysłowa powiększyła 
ogromnie ludność górniczą nie poprawiając na razie jej warunków 
materialnych, a maltretowanie górników zostało ujawnione dopiero wobec 
pokolenia bardziej humanitarnego i dociekliwego przez epokowe 
„sprawozdanie o kopalniach" z 1842 r.* Również biedne dzieci, powierzane 
ongiś indywidualnie staraniom pani Brownrigg i Petera Grimesa 1, w nowej 
epoce można było skupić razem w fabryce bawełny, prowadzonej przez 
jakiegoś twardego człowieka z północy, który pożyczył parę setek funtów, 
żeby założyć interes, i nie miał żadnych wyrzutów sumienia z tego powodu, że 
kazał „dziewuchom" pracować. „Wolna praca" dzieci, które musiały pomagać 
rodzicom, przerzucała się także z domu do tkalni lub fabryki, co musiało być w 
wielu przypadkach - choć nie zawsze - zmianą na gorsze, dopóki nie zaczął się 
w 1833 r. okres inspekcji fabrycznej. Trudno ocenić nędzę tych biednych ludzi 
w porównaniu do nędzy, jaką cierpieli ich przodkowie, gdyż brak nam faktów 
dotyczących dawniejszych czasów. Jednak krańcowa bieda wielu z nich 
stanowi fakt niezaprzeczalny.
Imigracja do nowych okręgów przemysłowych była związana z nadmiarem 
ludności z powodu stałego wzrostu liczby mieszkańców Wielkiej Brytanii 
poczynając od 1760 r. Przychodzili oni, żeby stać się siłą roboczą dla nowego 
świata przemysłu, „schylając głowy po chleb", ale radzi wydobyć się z 
wiejskiej Anglii, Szkocji, Walii i Irlandii, gdzie czekał ich tylko głód. Imigracja 
Irlandzka stanowiła rys charakterystyczny dla życia londyńskiego oraz dla 
okresów żniw w Anglii i Szkocji co najmniej od czasów Stuartów, ale w epoce 
Hanowerczyków wystąpiła dużo wyraźniej. Żydzi z Europy Środkowej i 
Wschodniej również zaczęli licznie napływać, tak że w końcu XVIII w. było 
ich w Londynie 20 000, przeważnie bardzo biednych. Gdyby nie atrakcyjność 
Ameryki dla tych dwóch narodów w XIX w., domieszka Irlandczyków i 
Żydów w społeczności angielskiej byłaby znacznie większa niż jest obecnie. 
Irlandczycy przynosili z sobą niską stopę życiową i niskie płace i przyczyniali 
się do tworzenia najgorszych dzielnic nędzy (slums). W piwnicach, jakie 
zamieszkiwali w Londynie, tak samo hulały wiatry i deszcze, jak w chałupach, 
które
1 Zob. wyżej s. 626.
* Sprawozdanie komisji parlamentarnej z badań nad warunkami pracy w górnictwie 
doprowadziło w tymże roku (1842) do uchwalenia ustawy zabraniającej pracy kobiet i 
dzieci w górnictwie.
720


opuścili w Connemara, ale przynajmniej chleb z serem był lepszy od kartofli. 
Po części z tego powodu, że obniżali i tak już żałosne płace angielskich 
robotników, często zdarzały się przeciwko nim rozruchy w Londynie i wśród 
robotników rolnych. Animozja do irlandzkiego robotnika była jedną z przyczyn 
nastrojów antykatolickich, jakie cechowały ludność Wielkiej Brytanii za dni 
lorda George'a Gordona (1780) i długo potem.
Wielka imigracja Anglików z okręgów wiejskich musiała w każdym razie 
nastąpić wskutek wzrostu ludności przy jednoczesnej łatwości znalezienia 
pracy w ośrodkach przemysłowych. Ale w tym samym czasie zaszły zmiany w 
gospodarce samej wsi, które w równy sposób wpływały na tempo odpływu 
ludzi do miast. Zmiana była podwójna: przesunięcie przemysłu ze wsi na 
obszary miejskie wskutek rewolucji w technice i w organizacji oraz grodzenie 
wspólnych pastwisk i otwartych pól dla zwiększenia uprawy zbóż. Dwa te 
elementy łącznie zrewolucjonizowały wieś angielską, ale nie istniała między 
nimi bezpośrednia więź przyczynowa.
Rewolucja przemysłowa wprowadzając maszyny i w ten sposób sprzyjając 
koncentracji w fabrykach i okręgach przemysłowych położyła stopniowo kres 
dwu rodzajom wiejskiego przemysłu. Najprzód zniszczyła przędzalnictwo i inne 
zajęcia uboczne żon i dzieci rodzin rolniczych; po wtóre zniweczyła całodzienne 
zatrudnienie wieśniaków w takich różnorodnych zawodach, jak 
zegarmistrzostwo, koszy-karstwo, budowa wozów i ekwipaży, garbarstwo, 
młynarstwo i warzelnictwo, siodlarstwo, szewstwo, krawiectwo, i wielką gałąź 
przemysłu narodowego - tkactwo. Niektóre z tych sztuk i rzemiosł zao-
patrywały tylko wieś, inne dostarczały towaru na rynek krajowy i światowy. W 
ciągu stu siedemdziesięciu lat poczynając od wstąpienia na tron Jerzego III 
przemysł brytyjski przesunął się niemal całkowicie do miast.
Migracja przemysłu i rzemiosła przywróciła raz jeszcze wsi angielskiej 
charakter czysto rolniczy, jak za czasów Domesday Book. Światopogląd 
wiejski uległ zwężeniu, inteligencja i niezależność wieśniaka obniżyły się - może 
z tym wyjątkiem, że podniesienie się oświaty szkolnej w ostatnich latach 
stanowiło jednostronny raczej środek zaradczy. Jednak sto lat temu nie było 
jeszcze dostatecznie sprawnego szkolnictwa we wsi angielskiej. Dawne 
czynniki wychowawcze, termi-natorstwo i rzemiosło, obecnie znikały. Razem z 
ucieczką przemysłu wiele niezależnych rodzin, które z niego żyły, musiało 
wsiąknąć w bezbarwne ulice nowoczesnego miasta, zmuszone jak „biedna 
Zuzia" Wordswortha porzucić chatkę nad strumieniem,
„Jedyne, jakie kocha, na ziemi mieszkanie".



721
 


A ci, którzy pozostali na miejscu jako siła robocza, zatrudniona przez farmera na 
jego gruntach, nie mieli już żadnego zajęcia ubocznego w swych domach, które 
by im pomogło przetrwać albo dorobić coś do płacy, jaką otrzymywali. 
Monotonia życia wiejskiego w XIX w. była głównie wynikiem przeniesienia się 
przemysłu do okręgów miejskich, co zresztą w Anglii wystąpiło w formie 
bardziej jaskrawej niż w jakimkolwiek innym kraju europejskim.
Kiedy umarł Jerzy III, migracja przemysłu ze wsi dokonała się dopiero w 
połowie, ale grodzenie ziemi było prawie zakończone. Okres „prywatnych ustaw" 
parlamentarnych * w sprawie ogradzania otwartych pól i wspólnych ugorów 
pokrywa się mniej więcej z latami pa-nowania Jerzego III (1760-1820), chociaż 
zaczął się wcześniej a zakończył później.
Utrzymanie się wczesnośredniowiecznego systemu uprawy na otwartych 
polach i to na najlepszych pszennych ziemiach środkowej i wschodniej Anglii 1, 
stanowiło anomalię zbyt jaskrawą, by można ją było dłużej tolerować. 
Dobroczynne skutki grodzenia w postaci wzrostu produkcji, a w konsekwencji i 
ludności, zaznaczyły się w wielu okręgach już w czasach Tudorów i Stuartów 2. 
A kiedy za dni Pitta Starszego zaludnienie wyspy zaczęło gwałtownie wzrastać, 
powiększenie produkcji zboża stało się pierwszą narodową koniecznością. Rosja 
czy inne kraje zamorskie mogły dopiero po wojnach napoleońskich dostarczać 
Brytanii jakąś znaczniejszą ilość ziarna. W owych czasach wyspa musiała 
wyżywić się sama albo głodować.
Dlatego właśnie za panowania Jerzego III Anglia środkowa i wschodnia, jak 
również znaczna część krajobrazu północnoangiel-skiego i szkockiego przybrała 
swój obecny wygląd szachownicy złożonej z niezliczonych pól ogrodzonych 
żywopłotami lub kamiennym murem. Najdalszy południowo-wschodni kąt wyspy 
oraz wiele hrabstw zachodnich już od stulecia posiadało te znane rysy3.
Masowe grodzenie za panowania Jerzego III, podobnie jak częściowe 
grodzenie w czasach Tudorów i Stuartów, utorowało drogę lepszej uprawie roli 
przez farmerów, posiadających zwarte gospodarstwa zamiast porozrzucanych 
działek na otwartych polach wsi. Możliwości tych nie zaniedbano, gdyż wiek 
XVIII był stuleciem
1 Opisane wyżej s. 195 - 198.
2 Zob. wyżej s. 348.
3 Zob. mapy na końcu Gonnera Common Land and Enclosure. Umożliwiają one 
szybki przegląd geograficznych obszarów ogradzania w XVIII i XIX w. W pólnocno-
zachodnim kącie Anglii grodzenia obejmowały wspólne ugory; system rolniczy 
otwartych pól nigdy nie odgrywał wielkiej roli w życiu północy kraju, gdzie regułę 
stanowiły rozrzucone gospodarstwa.
* „Prywatne" ustawy (private acts) czy też „prywatne" projekty ustaw (private 
bills) dotyczą regulacji przez parlament spraw odnoszących się do konkretnych osób 
prywatnych lub ciał publicznych (np. poszczególnych parafii, miast); do takich należały 
zezwolenia na grodzenia w poszczególnych wsiach,
722


„ulepszających landlordów" którzy inwestowali kapitał w ziemi oraz studiowali, 
stosowali w praktyce i rozpowszechniali zasady naukowej agronomii i hodowli. 
Chów owiec, bydła i koni doprowadzono w Anglii do doskonałości podczas 
„stulecia udoskonaleń". Sztuczny siew traw, roślin okopowych oraz właściwe 
metody produkcji ziarna, niemożliwe w systemie otwartych pól, stały się 
normalną, a nie wyjątkową praktyką angielskich rolników. Prorokiem nowej 
agronomii był Arthur Young, a typowym jej przedstawicielem - „Coke z 
Norfolku", ów krzepki wig i wróg Jerzego III, który królował w swoim 
Holkham od rewolucji amerykańskiej aż do premierostwa Peela. Powiększył 
on dochód z ziemi z 2 200 do 20 000 funtów, przyczynił się do wzbogacenia 
wszystkich warstw ludności w sąsiedztwie i zdobył ich miłość, przekształcając 
piaszczystą królikarnię we wzorowy majątek ziemski, który odwiedzali rolnicy 
z całej Brytanii i Europy.
Gdy Jerzy III zaczął panować, Szkocja była bez żywopłotów i bez drzew. 
Nie wyglądała ona jak Anglia środkowa, kraj wielkich wsi, lecz jak północna 
Anglia, kraj małych wiosek i rozrzuconych farm, usadowionych w otaczającym 
je pustkowiu. Szkoccy właściciele ziemscy mieli wielką władzę, a dzierżawcy 
często siedzieli na niepewnych jednorocznych dzierżawach. Jednak duch 
naukowego postępu wystąpił w Szkocji wyraźniej niż w Anglii. Szkoccy lairds 
wykorzystali swą władzę, aby grodzić ziemię i uprawiać ją nowoczesnymi 
metodami, a jednocześnie nowy zwyczaj udzielania długoterminowych 
dzierżaw zachęcał farmera do przedsiębiorczości i niezależności. Solidne 
budynki gospodarcze, otoczone murem pola i plantacje Szkocji datują się od 
wstąpienia na tron Jerzego III.
Wiejska Walia w tym okresie zmieniła się mniej od Szkocji i Anglii, gdyż w 
górskim celtyckim kraju ogradzanie było równie stare, jak rolnictwo. Walia 
zyskiwała natomiast swój własny „Czarny Kraj", gdzie na południowym jej 
wybrzeżu pokłady węgla sięgały głęboko aż w morze.
Ruch grodzenia był nieodzownym krokiem do tego, by wyżywić 
wzrastającą ludność. A pomnażał on nie tylko bogactwo landlordów, którzy 
inwestowali pieniądze w swe majątki, ale też wielkich dzierżawców, 
działających przy tym jako ich główni agenci. Cobbett wpadał w zły humor 
obserwując tak wielką liczbę farmerów, którzy pod koniec panowania Jerzego 
III mieszkali w eleganckich nowych domach z cegły - często noszących nazwę 
Waterloo farm - na targ jeździli powozikiem, mieli wino na stole, a fortepian 
dla córek w salonie; a przecież wszystko to były objawy rosnącego bogactwa, 
wygody i wykształcenia. Nie znaczy to bynajmniej, że staroświecki drobny 
rolnik zupełnie zniknął, choć od dawna było ich już coraz mniej. Spis 1831 r. 
wykazał, że rolnicy nie zatrudniający sił najemnych i nie najmujący się do pracy 
byli w stosunku jeden do sześciu
723


w porównaniu z farmerami zatrudniającymi takie siły i ich pracownikami. A 
jeszcze w 1851 r. dwie trzecie gospodarstw rolnych w Wielkiej Brytanii liczyło 
poniżej 100 akrów powierzchni.
Grodzenia były koniecznością, lecz nie wszystkim przynosiły jednakową 
korzyść. Udział biednych był niewspółmiernie mały. O utracie ich wiejskiego 
przemysłu już była mowa, jak również o przyczynach co najmniej połowy ich 
strapień. Ale metoda ogrodzeń nie uwzględniała w dostatecznej mierze 
maluczkich i zbyt mało uczyniono w nowym układzie, aby związać masę 
drobnego chłopstwa z ziemią. Kiedy podobne zmiany przeprowadzono we 
współczesnej Danii którą rządził król zależny od powszechnej popularności, 
uwzględniono troskliwie interesy wszystkich grup aż do najuboższych z 
doskonałymi wynikami dla dzisiejszej rolniczej Danii. Ale Anglia Jerzego III 
była arystokratyczna w sympatiach i w składzie swej klasy rządzącej, bez 
względu na to, czy rządy sprawowali wigowie, torysi, czy „przyjaciele króla". 
Prawo zamykało przed każdym, kto nie był poważnym właścicielem ziemskim, 
dostęp do izb parlamentu uchwalających akty o grodzeniu. Sędziowie pokoju 
byli na prowincji autokrata-mi i reprezentowali wyłącznie jedną klasę. 
Większość ziemi w Anglii była własnością stosunkowo małej grupy „wielkich 
rodzin ziemiańskich". W tych warunkach społecznych i politycznych grodzenia 
nieuchronnie przeprowadzano tylko w myśl zamysłów klasy wielkich 
landlordów. Zamysły te słusznie uwzględniały narodową konieczność 
zwiększenia produkcji żywności, nie uwzględniały natomiast potrzeby 
utrzymania i pomnażania drobnej własności lub drobnych dzierżaw.
Przy rozdziale otwartych pól i wspólnych ugorów pomiędzy indywidualnych 
właścicieli i farmerów nie było intencji oszukania drobnego rolnika, ale nie było 
też chęci dania mu więcej, niż wynosiły jego oczywiste legalne roszczenia. 
Częstokroć nie mógł on udowodnić legalnych podstaw do prawa korzystania z 
wspólnych gruntów. Częściej jego prawa do wypasania tam krów lub gęsi, 
albo jego osobiste prawo do jednego lub dwóch pasów gruntu na gromadzkim 
polu kompensowano kwotą pieniężną, która nie wystarczała, aby umożliwić mu 
urządzenie się w roli farmera-kapitalisty lub poniesienie kosztów ogrodzenia 
przyznanego mu kawałka gruntu; natomiast to odszkodowanie na pewno mogło 
opłacić miesięczne pijaństwo w karczmie. I w taki sposób stawał się on w 
końcu bezrolnym robotnikiem. Sam Arthur Young przeraził się pewnych 
konsekwencji ruchu, którego był głównym przywódcą. W 1801 r. pisał: „W 
dziewiętnastu na dwadzieścia ustaw o grodzeniu gruntów biedni są krzywdzeni 
i to w sposób jak najbardziej brutalny" 1.
1 Nie jest jednak prawdą, że ruch grodzenia gruntów gwałtownie pozbawił chłopów 
ich ogrodów. Ogródki przy chacie i zagony pod kartofle były bardzo pospolite, kiedy 
umierał Jerzy III.
724


Stan robotnika rolnego, pozbawionego pracy chałupniczej, jaką poprzednio 
wykonywała jego żona i dzieci, był istotnie w najwyższym stopniu godny 
pożałowania. Narzucanie zarobków stanowiących minimum życiowe nie było 
sprzeczne ze starą angielską teorią i praktyką; należały się one robotnikowi 
jedynie na zasadzie powszechnej sprawiedliwości, gdyż ustawy Pitta uznały 
działalność związków zawodowych za nielegalną. Ale klasa właścicieli 
ziemskich, reprezentowana przez sędziów pokoju, postanowiła nie zmuszać 
farmerów do płacenia takich stawek. Zamiast tego przyjęli politykę, 
reprezentowaną przez sędziów hrabstwa Berkshire w Speenhamland w 1795 
r., polegającą na tym, by niedostateczne płace uzupełniać zasiłkami po-
chodzącymi z podatku na rzecz ubogich. Żeby utrzymać biednych przy życiu, 
zdecydowano obciążyć podatników, zamiast zmuszać farmerów i 
pracodawców, by swoje obciążenia wzięli na własne barki. Była to fatalna 
polityka, gdyż zachęcała farmerów do obniżenia płac. System ten, trwający aż 
do nowej ustawy o ubogich 1834 r., zamieniał robotnika wiejskiego w żebraka, 
zniechęcał go do oszczędzania oraz odbierał mu poczucie własnej godności. 
System „speenham-landzki" rozpowszechnił się w hrabstwach południowych i 
środkowych, ale nie przyjął się w Szkocji i Anglii północnej, gdzie robotnik 
rolny nie uległ takiej degradacji moralnej i społecznej, chociaż i tam czasy 
często bywały dlań bardzo ciężkie.
Bogactwo tak szybko wzrastało w mieście i na wsi, że kontrasty między 
życiem bogacza i biedaka łatwiej dawały się zauważyć i były bardziej 
dramatyczne niż dawniej. W świecie przemysłu członkowie nowej klasy 
średniej przestali mieszkać nad warsztatem i budowali sobie oddzielne wille i 
dwory, naśladując życie ziemiaństwa. Nie tworzyli już wspólnego domu ze 
swymi terminatorami i czeladnikami. Gentry z kolei rozszerzała dworek 
przeznaczony dla spadkobiercy i plebanię dla młodszego syna, aż nadto często 
zastępując gmatwaninę dachów i szczytów, która narastała po trochu w ciągu 
trzech ostatnich stuleci, okazałą „siedzibą gentlemana" w neo-palladiańskim 
stylu. Ochrona zwierzyny przed głodną ludnością z pułapkami na ludzi i 
sprężynowymi strzelbami czyhającymi w cierniach, aby chronić bażanta 
kosztem ludzkiego życia lub utraconej kończyny, doprowadziła do wojny 
kłusowniczej ze zbrojnymi utarczkami oraz kilkoma tysiącami wyroków 
skazujących rocznie. Te właśnie przeciwieństwa stworzyły radykalizm nowego 
okresu, ducha nieznanego w Anglii wczesnych Hanowerczyków, choć wtedy 
biednym mogło się nawet równie źle powodzić.
W hrabstwach północnych i środkowych węgiel i żelazo przyczyniły się do 
powstania miast przemysłowych, nie tak rażąco mniejszych od Londynu, jak 
Norwich i Bristol były w epoce Stuartów. Jednakże Londyn, mimo że mniej 
prześcigał swych rywali, wciąż
725


rozrastał się z szybkością, która zdumiewała i alarmowała świat. Pomyślność 
jego, jak i przed rewolucją przemysłową, w dalszym ciągu opierała się na 
bezkonkurencyjnej pozycji w handlu i dystrybucji oraz na gałęziach przemysłu 
precyzyjnego, wymagających wysoce wykwalifikowanych sił, a prowadzonych 
nadal systemem chałupniczym. Dlatego też przyciągał on dwie klasy 
imigrantów - niewykwalifikowane siły robocze do pracy w dokach i dystrybucji 
oraz najbieglej-szych i najinteligentniejszych pracowników - do przemysłu 
precyzyjnego. Posiadał też Londyn dużo więcej urzędników prywatnych i 
publicznych, organizatorów i ludzi wykształconych niż jakiekolwiek inne miasto 
w świecie.
Wokół Londynu cegła i wapno wciskały się w zielone pola. Kiedy umierał 
Jerzy III, miasto nieprzerwaną prawie linią domów łączyło się z Hammersmith, 
Deptford, Highgate i Paddington *. Albowiem Londyn, podobnie jak inne 
miasta angielskie zawsze rósł wszerz, a nie wzwyż. Paryż i liczne miasta 
zagraniczne, gdzie przeważnie zakazywano wznoszenia domów poza obrębem 
fortyfikacji, nie mogły rozrastać się wszerz i rosły ku niebu, mieszcząc w sobie 
skromne mieszkania dla biednych i apartamenty dla klas średnich. Anglik 
natomiast tradycyjnie mieszkał w swym własnym domu, choćby nie wiem jak 
niskim, małym i znacznie oddalonym od miejsca pracy. Ogólnie biorąc, system 
angielski był najlepszy, jakkolwiek nie najtańszy *.
Tandetna budowa stanowiła może najgorsze zło rewolucji przemysłowej. 
Niewątpliwie fakt, że ogromnie wzrastająca ludność miała w ogóle gdzie 
mieszkać, był dużym osiągnięciem. Nie jest też całkiem jasne, czy na nowych 
obszarach miejskich, biorąc przeciętnie, ludzie mieszkali w znaczeniu ściśle 
materialnym w dużo gorszych warunkach niż w starych wiejskich chatach, 
skąd przybyli oni lub ich ojcowie. A jednak mieszkanie w jednej izbie lub w 
piwnicy było udziałem rodzin wśród niższych warstw robotniczych, czy to w 
Londynie, czy też w Glasgow, Manchesterze lub okręgach górniczych. Wielu 
robotników i cała duża warstwa pracowników handlowych mieszkała w 
lepszych warunkach. Ale nawet ich mieszkania były monotonne i wyglądały 
nędznie; planowanie urbanistyczne, jak również usiłowanie rozjaśnienia lub 
upiększenia oblicza ulicy nie mieś-
1 Wysokie aleje (wynds) Edynburga z wielopiętrowymi domami są wspomnieniem 
czasów, kiedy życie poza obrębem High Street było niebezpieczne. Jednak za dni sir 
Waltera Scotta Princes Street i nowoczesne miasto poniżej powoli rosło. Szkockie 
warunki mieszkaniowe w mieście i na wsi zarówno wtedy, jak obecnie, stały niżej 
angielskich. Dziś jeszcze można znaleźć w uboższych okręgach rolniczych jednoizbowe 
lepianki z torfu albo kamienia bez zaprawy wapiennej.
* Ówczesne osady na zachód (Hammersmith), połudn. wschód (Deptford) i północ 
(Highgate i Paddington) od Londynu, dziś stanowiące dzielnice miejskie.
726


ciły się w wyobrażeniach epoki. Przedsiębiorczy pracodawca potrzebował 
mieszkań, gdzie mogłyby żyć nowe siły robocze, jakie chciał zatrudnić. 
Budujący domy natomiast zamierzał zrobić pieniądze na tej transakcji. Nikt 
inny nie troszczył się o nic poza tym w jakimkolwiek stopniu. W taki sposób 
budowano nową Anglię.
Laissez-faire, czyli przeciwstawienie się interwencji ze strony rządu, stało 
się teorią, przed tym jednak było już faktem. Cała struktura XVIII-wiecznej 
Anglii nie dawała się pogodzić ze sprawną administracją. Narodem 
nowoczesnym wciąż rządziła machina Tudorów albo raczej to, co po upływie 
dwustu lat pozostało jeszcze z tej machiny. W tych okolicznościach niezbyt 
wielkie sympatie, jakie ludzie żywili do nadzoru państwowego czy 
municypalnego, nie zachęcały ich do upominania się o jego zwiększenie. 
Dopóki nie unowocześniono machiny rządowej, centralnej i lokalnej, co miało 
się zacząć dopiero po 1832 r., opinia oparta na doświadczeniu głosiła, że im 
mniej rząd robi, tym jest lepiej. Wśród niewielu rzeczy, jakie istotnie zdziałał w 
owych czasach, były próba zduszenia na drodze prawnej związków 
zawodowych, uzupełnianie płac z podatków oraz wprowadzenie ceł zbożowych 
w 1815 r. Jeśli chodzi o planowanie miast, inspekcję fabryczną, sprawy 
sanitarne i oświatę publiczną, wiele jeszcze musiało się zdarzyć zanim państwo 
lub samorząd mogły zacząć marzyć o podjęciu takich zadań. Musiały narodzić 
się nowe pokolenia ludzi i nowe pojęcia.
Duch polityczny angielskiego osiemnastowiecza, ucieleśniony we władzy 
arystokracji regulowanej przez kontrolę parlamentarną i prawa indywidualne, 
miał mało wspólnego, czy to z despotyzmem kontynentalnym, czy też z 
demokracją biurokratyczną naszych czasów. Kiedy reformatorzy inspirowani 
przez Benthama, Cobbetta i Brou-ghama ujęli w swe ręce sprawę stosunku 
tego starego systemu rządów do nowych faktów, wynikających z rewolucji 
przemysłowej, byli przede wszystkim przekonani, że lekarstwo polega na 
zmniejszeniu podatków i ograniczeniu interwencji państwa. Wielu też spo-
dziewało się, że taki właśnie będzie wynik reformy parlamentarnej. W 
rzeczywistości okazało się coś wręcz przeciwnego. W rezultacie liberalizm 
oznaczał nie mniej, lecz więcej „rządzenia". Ale rząd musiał najprzód stać się 
narzędziem woli powszechnej. Stopniowa realizacja usług społecznych w 
drodze działalności publicznej i na koszt publiczny miała być głównym wkładem 
XIX stulecia do sprawy pomyślności społecznej. Jednak nikt tego nie 
przewidywał w 1816 r., kiedy to Brougham po nastaniu pokoju zmusił rząd do 
zaniechania podatku dochodowego - jako ustępstwo na rzecz demokratycznej 
opinii.
727


KSIĘGA VI
PÓŹNIEJSI   HANOWERCZYCY.   PRZEWAGA   NA   
MORZU W   WIEKU   MASZYN.   PRZEJŚCIE   DO   
DEMOKRACJI


WSTĘP
Arystokracja parlamentarna za trzech pierwszych Jerzych rozwinęła 
brytyjską potęgę morską do takiego poziomu, na jakim pozostawił ją Nelson; 
utraciła jedno imperium zamorskie, a zyskała inne; doprowadziła do pojednania 
ze Szkocją i utrwaliła na stałe wyobcowanie się Irlandii; ochroniła wczesne 
etapy rewolucji przemysłowej, nie usiłując jednak zupełnie kontrolować jej 
skutków społecznych. W toku swej długiej hegemonii arystokracja wigowska i 
torysowska udoskonaliły nową formę machiny rządowej, opartą na gabinecie i 
premierze, co usprawniło rządy parlamentarne. Przy pomocy tego systemu 
angielska Izba Gmin odniosła triumfy w szeregu wojen z monarchiami 
despotycznymi, a pod rządami Pitta i Castlereagha pokonała samego 
Napoleona, dała pokój Europie i zapewniła Wielkiej Brytanii stuletnie 
bezpieczeństwo.
Zadanie oczekujące ich następców w okresie późniejszych monarchów dynastii 
hanowerskiej polegało na dostosowaniu tego systemu rządów,  gabinetu 
parlamentarnego,  do  nowych faktów  społecznych, wytworzonych przez 
rewolucję przemysłową. Jak się okazało, pociągało  to  za  sobą  dopuszczenie  
najprzód  klasy  średniej (1832),  a  następnie klasy robotniczej (1867) do  
uczestnictwa  w  kontrolowaniu  machiny  poli- tycznej.  Fiasko  realizacji  tego  
przystosowania  byłoby  doprowadziło do załamania się systemu parlamentarnego i  
do  wojny klas,  która w czasach Peterloo i Sześciu Ustaw  (1819) zdawała się 
rzucać cień na przy-  szłość.
Jednak dobry duch angielskiej polityki często ratował pozornie beznadziejne 
sytuacje. Ostatnią rewolucją brytyjską wciąż jest rewolucja z 1688 r. Dzięki 
stopniowemu przechodzeniu do demokracji, rzadko w pośpiechu, a nigdy w 
odwrocie, bez jakiejkolwiek katastrofy rozszerzono prawa polityczne na 
wszystkich obywateli.. Tego wielkiego manewru dokonano bezpiecznie, 
ponieważ wszystkie klasy
731



i wszystkie partie wykazywały na ogół zdrowy rozsądek polityczny oraz dobry 
humor, ponieważ era wiktoriańska była okresem pokoju i bezpieczeństwa 
zewnętrznego dla Brytanii i ponieważ środkowa część tego okresu obejmowała 
lata bezprzykładnej pomyślności. Wresz-cie rozszerzenie politycznych praw 
wyborczych (1870) na wszystkich zmusiło do wypracowania systemu 
narodowej oświaty z fragmentarycznych wysiłków przedsiębiorczości 
prywatnej i wyznaniowej.
Przejście to dokonało się głównie za pośrednictwem odrodzenia i 
wzmocnienia systemu dwupartyjnego. Gdy zaczynało się nowe stulecie, 
specyficznie angielska tradycja dwóch trwałych partii została w pewnej mierze 
zastąpiona przez polityczny system grup, utrwalony w okresie niezagrożonej 
przewagi torysów. Lecz w okresie walki o reformę wyborczą w latach 1830-
32, wigowie odświeżyli swoje stare tradycje nowymi hasłami i programami i 
odtąd obie partie kroczyły naprzód, tworząc niczym w kalejdoskopie coraz to 
nowe sojusze klas społecznych w tym szybko zmieniającym się świecie.
Fundamentalną zasadą, łączącą liberałów względnie konserwatystów z 
czasów panowania Wiktorii - w dającym się naprawdę wyśledzić następstwie 
- z wigami i torysami Karola II, był nieprzerwany antagonizm między 
kościołem a dysydentami. Ów trwały dualizm angielskiego życia religijnego 
musiał znajdować odbicie w dualizmie politycznym, dopóki utrzymywały się 
pewne monopolistyczne uprawnienia kościoła państwowego. Przez dwa 
stulecia w toku ciągłych przemian nadawał on jakiś realistyczny aspekt 
sztucznej skądinąd trwałości tradycji obu partii. Ruch klas pracujących na 
początku XIX w. wiązał się po części z kołami dysydenckimi, a jednocześnie 
niemal całkowicie pozostawał poza sferą wpływów kościoła państwowego. 
Toteż wyznaniowy charakter polityki przyczynił się częściowo do łączenia 
radykalizmu klas pracujących z partią wigowsko-libe-ralną; przez tę partię 
dążyły one do uzyskania praw wyborczych, natomiast polepszenia 
ekonomicznego i społecznego szukały za pomocą własnych metod przez 
związki zawodowe, organizacje spółdzielcze i rodzący się socjalizm. Fakt, że 
większość Anglików w połowie XIX w. była religijna, ale nie wyznawała tej 
samej religii, łagodził walki partyjne i klasowe, chociaż sam w sobie stanowił 
dodatkową przyczynę sporów.
Ale stopniowe dostosowywanie się rządu parlamentarnego, a wraz z nim 
zarządu lokalnego do demokratycznego charakteru nowej epoki, stanowiło 
jedynie drobną cząstkę adaptacji niezbędnych do tego, by uratować nowe 
społeczeństwo. Ażeby uczynić życie coraz to znośniejsze dla czterdziestu 
milionów ludzi na wyspie, gdzie poprzednio trudno było wyżyć siedmiu 
milionom, trzeba było stworzyć najróżniejsze nowe organizacje. Wiek XVIII 
obfitował w ludzi i w energię indywidualną, ale korporacje i instytucje 
znajdowały


732
 


się w letargu. Natomiast wiek XIX nie tylko tchnął świeżą demokratyczną 
energię w parlament, samorząd miejski, kościół, uniwersytety, szkoły i urzędy 
administracyjne, ale stworzył też mnóstwo nowych organizmów, publicznych i 
prywatnych, zajmujących się każdą dziedziną życia. Był to wiek związków 
zawodowych, towarzystw spółdzielczych i samopomocowych, lig, wydziałów, 
komisji, komitetów dla każdego celu filantropijnego i kulturalnego, jaki można 
sobie wyobrazić. Nawet nieme zwierzęta nie pozostały bez zorganizowanej 
opieki. Wiek dziewiętnasty rywalizował ze średniowieczem w umiejętności 
tworzenia nowych form życia zbiorowego i instytucjonalnego, a jednocześnie 
niewiele ustępował wiekowi XVIII, jeśli chodzi o ducha samopomocy i 
osobistą inicjatywę. Poczet wielkich ludzi, których wydał wiek XIX, bywa 
często powtarzany; ale opis nowych organizacji, jakie stworzył, byłby jeszcze 
dłuższy i nie mniej znamienny.
Nowe formy rządu oraz działalności ludzkiej, które się rozwinęły, są 
wprawdzie zbyt skomplikowane, by móc je krótko opisać w niniejszej książce, 
jednak wiele z nich znamy dobrze jako sprawy naszego codziennego życia. 
Cechą charakterystyczną nowej organizacji narodowej, w pełni widoczną pod 
koniec panowania królowej Wiktorii, były ścisłe stosunki, jakie rozwinęły się z 
jednej strony między prywatną działalnością filantropijną a nadzorem państwo-
wym, z drugiej - między administracją lokalną a rządem centralnym. Kiedy 
parlament i władze lokalne poczęły uwzględniać potrzeby społeczeństwa jako 
całości i kiedy państwo coraz bardziej i z coraz większym zrozumieniem 
interesowało się prywatnymi wysiłkami w dziedzinie oświaty, medycyny, 
warunków zdrowotnych i wielu innych stron życia, powstał złożony system 
państwowej pomocy, przymusu i kontroli, realizowany przez subsydia 
skarbowe dla ciał lokalnych, inspekcję warunków pracy i życia, ubezpieczenia 
w przemyśle oraz nowoczesny system oświatowy. Dobrowolna i prywatna 
działalność przy pomocy państwa dokonała wielu rzeczy, które w innych 
krajach europejskich przeprowadziło wyłącznie państwo albo w ogóle nie 
zostały zrealizowane.
Skomplikowane i stale zmieniające się stosunki pomiędzy rządem 
centralnym a samorządem lokalnym, pomiędzy przedsiębiorczością prywatną i 
inicjatywą państwa, umożliwiła ewolucja stałej i apolitycznej służby państwowej 
z jej nagromadzonymi zasobami wiedzy, doświadczenia i zdrowej tradycji. W 
trzeciej ćwierci stulecia przez zastosowanie otwartych egzaminów 
konkursowych jako metody przyjmowania na stanowiska w służbie 
państwowej (Civil Service), usunięto ją z pola nadużyć politycznych, a choć 
pomysł ten wydawał się niezwykły, został uwieńczony całkowitym 
powodzeniem.
Brytyjskie metody radzenia sobie z problemami nowej epoki od-
733



znaczały się wielką wynalazczością praktyczną i całkowicie mieściły się w 
ramach rodzimej tradycji. Stosunkowo mało kopiowano wzorów 
kontynentalnych. System parlamentarny był nasz własny; samorząd lokalny 
zreformowano i opracowano na sposób brytyjski; inspekcja fabryczna, związki 
zawodowe, ruch spółdzielczy były brytyjskiego pochodzenia; administracja 
państwowa miała rodzime tradycje i rodzimą, swoistą metodę selekcji i 
egzaminu.
Postęp humanitaryzmu, demokracji i oświaty oraz przemiany w metodach 
wytwórczości, które wytworzyły wielkie skupiska pracowników obu płci w 
biurach i fabrykach - wszystko to łącznie doprowadziło do powstania nowych 
pojęć o roli kobiety w społeczeństwie. Wykształcenie kobiet, które dawniej 
było niemal całkowicie zaniedbane, w ciągu kilku pokoleń zrównało się z 
wykształceniem mężczyzn. Prawo zmieniło pozycję kobiet w rodzinie, a 
bardziej jeszcze zmieniła ją praktyka i opinia publiczna. W końcu dążenie do 
nadania im praw wyborczych przestało wydawać się czymś absurdalnym.
Wszystkie te ogromne zmiany nigdy nie mogłyby się dokonać bez 
katastrofy, gdyby nie pokój, dobrobyt i bezpieczeństwo, jakie charakteryzowały 
Wielką Brytanię w XIX wieku. Z wyjątkiem epizodu wojny krymskiej ogólna 
polityka Brytanii polegała na powstrzymywaniu się od udziału w zmaganiach 
narodów kontynentalnych - zanim wybuchły one na nowo w czterdzieści lat po 
Waterloo. Ponieważ równowaga sił była na razie dość pewnie ustalona, nie za-
chodziła potrzeba, abyśmy musieli walczyć celem niedopuszczenia do podboju 
Europy przez jeden naród i jego wasali1.
Również nabierające coraz większego znaczenia stosunki ze Stanami 
Zjednoczonymi układały się od czasu traktatu gandawskiego (24.XII.1814) 
pokojowo pomimo kilku nieprzyjemnych kryzysów. Pomyślny ten wynik w 
niemałym stopniu należy przypisać współpracy Castlereagha z Monroe'm, 
którzy zgodzili się na stałe rozbrojenie po obu stronach kanadyjskiej granicy 
(1817); dlatego też, kiedy granica ta przedłużała się coraz dalej w kierunku 
zachodnim, poważnych sporów, jakie z konieczności musiały towarzyszyć temu 
procesowi, nigdy nie rozstrzygano w drodze wojny. Inny jeszcze wielki krok 
naprzód uczyniono, gdy Gladstone wyraził zgodę na oddanie pretensji w 
związku z akcją
1 Mówiąc o naszych przyjaznych stosunkach po 1886 r. z trójprzymierzem Niemiec, 
Austrii i Włoch, podówczas najsilniejszym ugrupowaniem w Europie, lord Grey of 
Fallodon pisze w swych pamiętnikach: - „W teorii Wielka Brytania nie bywa przeciwna 
przewadze pewnej silnej grupy w Europie, kiedy wydaje się, że to działa na korzyść 
stabilizacji i pokoju. Taka kombinacja cieszyła się na ogół poparciem. Dopiero kiedy 
dominujące mocarstwo staje się agresywne i Anglia czuje, że jej własne interesy są 
zagrożone, wtedy wiedziona instynktem samoobrony, jeśli nie świadomą polityką, 
grawituje ku sytuacji, którą słusznie można określić jako równowagę sił".
734


okrętu „Alabama" * pod arbitraż trzeciej strony. Tak samo przy podziale 
terytoriów azjatyckich i afrykańskich wszelkie spory z Francją i Niemcami, 
choć pod koniec stulecia nieraz bardzo ostre, były rozstrzygane na drodze 
pokojowego rozjemstwa lub ugody, w znacznej mierze dzięki działalności lorda 
Salisbury, który uważał, że „największym interesem" Brytanii jest pokój.
A więc zarówno pokój, jak i niebywała pomyślność, jaką sytuacja światowa 
za panowania królowej Wiktorii przyniosła brytyjskiemu handlowi i 
przemysłowi, stwarzały warunki bardzo sprzyjające rozwiązywaniu poważnych 
zagadnień natury politycznej i społecznej, które wyłoniły się w nowym okresie. 
Główne zainteresowania Brytanii nie kierowały się w stronę wojny lub 
przygotowania do wojny, lecz w stronę rosnącego handlu zagranicznego, z 
dziesięciolecia na dziesięciolecie coraz potężniejszego, oraz rozwoju jej nowego 
imperium kolonialnego, które odziedziczyła po zwycięzcach spod Tra-falgaru i 
Waterloo. Przeludnienie i bezrobocie w Brytanii po wojnach napoleońskich, na 
które podówczas nie znaleziono jeszcze środków w jakiejś postaci ubezpieczeń 
społecznych, wypędzało setki tysięcy Anglików i Szkotów do kolonii. W 
pierwszej połowie XIX w. znaczna część owych emigrantów składała się z 
robotników rolnych albo na wpół rolnych, którzy radzi byli dostać kawałek 
ziemi i sami go uprawiać. Dopiero pod koniec tego okresu upadek wiejskiego 
życia w Anglii i atrakcyjność życia w nowoczesnym mieście stworzyły 
niebezpieczeństwo, że naród angielski stanie się narodem mieszczuchów, 
niechętnych do osiedlania się lub pozostawania na roli.
W początkach XX w. kolonie stały się dominiami, a w istocie - nowymi 
narodami. Korzystając w zakresie swych spraw wewnętrznych z całkowitego 
samorządu przez lat pięćdziesiąt albo i dłużej, Kanadyjczycy, Australijczycy, 
Południowi Afrykanie zaczęli patrzeć na świat z własnego, narodowego punktu 
widzenia. W tych okolicznościach spełzły na niczym nadzieje, jakie pod koniec 
XIX w., w okresie ruchu imperialistycznego żywili brytyjscy mężowie stanu, a 
mianowicie że imperium uda się związać ściśle przez jakiś rodzaj konstytucji 
federalnej. Luźniejsza więź wspólnego interesu i przywiązania łączyła z sobą 
imperium, kiedy w sierpniu 1914 r. wybuch wojny z Niemcami wtrącił je w 
nowy okres krytyczny.
* Statek „Alabama", największy z brytyjskich statków sprzedanych Konfederacji 
Południa w okresie wojny domowej, poczynił poważne szkody Północy, która zażądała 
od Wielkiej Brytanii odszkodowania. Na mocy arbitrażu rząd Gladstone'a zgodził się w 
1872 r. na zapłacenie odszkodowania w •wysokości 15,5 min dolarów (por. s. 788).
735


ROZDZIAŁ    I
REPRESJE I REFORMY W LATACH 1815-1835. PRAWA ZBOŻOWE I PODATEK 
DOCHODOWY. COBBETT, PETERLOO I SZEŚĆ USTAW. REFORMA TORYSOWSKA. 
PEEL I HUSKISSON. CASTLEREAGH I CANNING. RZĄD WELLINGTONA. WIGOWIE 
I PROJEKT REFORMY WYBORCZEJ. USTAWA O KORPORACJACH MIEJSKICH I 
ZNIESIENIE NIEWOLNICTWA. BELGIA
Królowie:   Jerzy   III   (zm.   1820);   Jerzy   IV   (1820-1830); 
Wilhelm IV (1830-1837).
Nagły spadek cen po zawarciu pokoju zrujnował wielu farmerów i 
przedsiębiorców w handlu i przemyśle, a duże masy ludzi pozbawił pracy, 
jakkolwiek chwilowo zwiększył siłę nabywczą zarobków. Właśnie teraz po raz 
pierwszy w dziejach Anglii import zagranicznych środków żywności, 
wprawdzie jeszcze nie z Ameryki, lecz z Europy, poważnie wpłynął na 
miejscowe ceny. Prawo wprowadzające cła zbożowe z 1815 r., mające 
zapobiec temu przywozowi taniego ziarna, wydawało się obelgą i krzywdą nie 
tylko dla biedaka, ale również dla fabrykantów, którzy wcale nie pragnęli, żeby 
biedak musiał całe swe zasoby wydawać tylko na chleb. Pracodawcy i 
pracownicy przemysłowi po raz pierwszy połączyli się w gniewnej opozycji 
przeciwko użytkowi, jaki klasa posiadaczy ziemskich zrobiła ze swego 
monopolu władzy politycznej.
Pierwsza wspólna akcja warstw średnich i niższych wkrótce zamarła, choć 
nie na zawsze. Co prawda, sama nędza utrzymywała biednych w ciągłym 
stanie niepokoju, toteż zawsze panowało wśród nich wzburzenie, podsycane 
przez Cobbetta i Hunta, które osiągnęło punkt kulminacyjny w cztery lata 
później wskutek wydarzeń Peter-loo i Sześciu Ustaw. Natomiast klasa średnia 
chwilowo wycofała się z areny politycznej, zadowalając się zwycięstwem 
odniesionym przez ich szermierza, Henry Broughama, oraz wigowskich 
przywódców parlamentarnych, którzy wymogli na rządzie zniesienie podatku 
docho-dowego (1816). Agitację w tej sprawie prowadzono za pośrednictwem 
petycji do parlamentu, składanych przez „najszanowniejszych" mieszkańców 
wsi i miast we wszystkich częściach wyspy, występujących



737
 


przeciwko dalszemu utrzymywaniu w czasie pokoju podatku dochodowego, a 
zwłaszcza przeciwko „zmuszaniu petentów do ujawniania swoich interesów 
przed całym szeregiem inspektorów i szpiegów". Rząd musiał się ugiąć wobec 
tej burzy. Był to pierwszy krok w kierunku kontroli politycznej ze strony ludu, 
niestety, zwrócony w niewłaściwą stronę. Powiększył on już i tak stosunkowo 
wygórowane podatki pośrednie, które obciążały biednych na równi z bogatymi, 
i ten stan rzeczy trwał aż do chwili, kiedy w 1842 r. Peel przywrócił podatek 
dochodowy.
Ponieważ pośrednie opodatkowanie wykorzystywano na płacenie synekur, 
pensji i stanowisk, zajmowanych przez politycznych mataczy spośród 
arystokracji, jak również na pokrywanie procentów od długu państwowego 
zamożnym posiadaczom obligacji, Cobbett w swej gwałtownej krytyce łączył 
dług państwowy z machinacjami politycznymi. Biedni, jak mówiono z pewną 
dozą słuszności, są opodatkowani po to, żeby utrzymywać bogatych. Dla 
ówczesnego radykała „pożeracz podatków" zdawał się należeć do odrębnego, 
na wpół tylko ludzkiego gatunku, którego interesy były całkowicie sprzeczne z 
interesami „płatnika podatków". Wigowie i radykali, będący w opozycji, spo-
dziewali się usunąć to zło przede wszystkim przez redukcję wydatków i 
zmniejszenie opodatkowania, zamiast przez nowy rozdział obciążeń. Jednak, 
gdy przyszli do władzy, przekonali się wkrótce, że „oszczędności budżetowe" 
nie są najlepszą drogą do „największej szczęśliwości największej liczby ludzi" 
*.
Chociaż William Cobbett napisał w złości mnóstwo nonsensów o finansach 
i na wiele innych tematów ł, odegrał wielką i dobroczynną rolę w historii Anglii. 
Rozbudził on ponownie w klasach pracujących ruch polityczny, który przed nim 
zapoczątkował Paine i stłumił Pitt. Odrodził go nie w formie ruchu 
republikańskiego lub jakobińskiego, lecz jako ruch parlamentarny, żądając praw 
wyborczych dla ludzi pracy i ucząc ich, że na tej drodze należy szukać 
poprawy złej sytuacji. Kroniki notują, że w szczytowym momencie swych 
wpływów w 1816 r. odciągnął wielu swych czytelników od wywoływania 
zamieszek i palenia stogów, kierując ich na drogę politycznej dyskusji i 
organizacji. Nie przywiązywaliby oni wiele wagi do jego nauk, gdyby nie był 
genialnym dziennikarzem owych czasów i gdyby
! Na przykład o Hyde Park Corner w 1826 r. Cobbett pisał „Wielki wódz stulecia, jak 
go nazwał ów nieprzyjemny gaduła Brougham, mieszka blisko miejsca, gdzie stoi 
również nagi Achilles «angielskich dam», mając na podstawie wyraz Wellington 
wielkimi, rzucającymi się w oczy literami, podczas gdy wszystkie inne słowa są bardzo 
malutkie. Toteż kiedy podli pożeracze podatków i spekulanci z prowincji przychodzą, 
by płaszczyć się przed tą statuą, myślą, że jest to posąg samego Wielkiego Wodza".
* Dewiza J. Benthama, którego filozofii hołdowali „radykalni" (tzn. lewi-cowo-
liberalni) reformatorzy (zwani też „filozoficznymi radykałami").
738


nie odmalowywał wyraziście, jak nikt inny dotychczas, nieznośnego położenia 
warstw ubogich. Każda osoba sprawująca władzę kościelną lub cywilną w 
mieście bądź na wsi wydawała się być w sojuszu z pracodawcami przeciwko 
biedakom. Biedni nie mieli trybunów, którzy by za nimi przemawiali; nie mieli 
praw wyborczych do władz centralnych czy lokalnych; nie dysponowali 
żadnymi środkami prawnymi w ramach organizacji zawodowej, żeby zaważyć 
swą liczebnością na rynku pracy. Cobbett był pierwszym, który wymownie 
poparł ich sprawę.
William Cobbett był to staroświecki John Buli *, miłośnik przeszłości i wsi słodko 
pachnącej, yeomana, pługa i chaty krytej strzechą. Lekceważący cudzoziemców, 
nienawidzący czystej teorii, zaczął swą karierę dziennikarską jako antyjakobin, 
przeciwnik Paine'a i „praw człowieka". Ale kiedy zobaczył albo wyobraził sobie, że 
widzi, iż odebrano Anglikom ich starodawne prawa, ruszył z hałasem na ratunek ku 
niemałej złości i konsternacji swych dawnych sojuszników. Jego „Political Register" 
** odczytywano niepiśmiennym słuchaczom (1802-35) pod płotem i w warsztacie; ale 
nawet „szacowni" czytywali niekiedy tego łajdaka dla jego celnych ciosów, śmiali się i 
przeklinali jego zuchwalstwo, a kiedy kończyli, nie mogli przestać myśleć o tym, co 
przeczytali. W ten sposób wyższe warstwy pierwszy raz dostrzegły przebłyski życia i 
cierpień biedaków. Można sobie wyobrazić, jak biedacy go kochali, gdy każdy poza 
nim wydawał się uczestniczyć w spisku, by ich grabić, gnębić i obmawiać. Potrzebny 
był mocarz, który umiałby przeciwstawić się tej zgrai świadomych i nieświadomych 
tyranów. Stara Anglia, przemijająca Anglia yeomana i piwiarni na wrzosowisku, 
ostatnim swym wysiłkiem wydała takiego wspaniałego, nie dającego się pokonać 
zawadiakę, bez śladu tchórzostwa w ogromnym cielsku, i - poza ringiem - bez 
złośliwości.
Cobbett stał się ojcem bardzo niefilozoficznego radykalizmu, który tak wiele 
zdziałał w XIX-wiecznej Brytanii. Nie była to doktryna, lecz duch oburzenia na 
krzywdy biedaka, nie identyczny - choć często w przymierzu - z liberalizmem, 
a jeszcze mniej identyczny z laissez-faire'yzmem. Ruch ten, działając za 
pośrednictwem wielu polityków i partii, doprowadził do uchwalenia prawa o 
ograniczeniu
* John Buli - postać ze zbioru pamfletów satyrycznych, pisanych w 1712 r. przez J. 
Arbuthnota, objętych łączną nazwą History of John Buli. Postać ta była wcieleniem 
cech charakteru angielskiego.
** W. Cobbett wydawał od 1802 r. do swojej śmierci (1835) pismo „Political 
Register". Równocześnie wydawał jego reedycję popularną, która docierała do 
szerokich mas wskutek swej taniości, nie była bowiem obciążona opłatami 
stemplowymi, gdyż nie zawierała „wiadomości", a jedynie komentarze. Opłaty 
stemplowe obciążały początkowo każdy egzemplarz pisma, o ile zawierało ono 
„wiadomości" - news; na mocy jednej z ustaw represyjnych z 1819 r. opłatą stemplową 
zostały objęte i inne rodzaje czasopism.
739


czasu pracy w fabrykach, do zniesienia ceł zbożowych, rozszerzenia praw 
wyborczych, wprowadzenia oświaty, wolności słowa i druku, a w końcu do 
zmiany zasadniczego stosunku klas wyższych do niższych. Bentham i Mili byli 
ludźmi mądrzejszymi od Cobbetta, ale bez jego pomocy, a tylko ze swych foteli 
przy biurku, nie przeobraziliby tak Anglii.
Dzieje ruchu robotniczego, odkąd rewolucja przemysłowa obdarzyła go 
własną świadomością, charakteryzowało nieustanne przerzucanie się od 
działalności politycznej do ekonomicznej i na odwrót. Bezpośrednio po 
Waterloo działalność ta była wyłącznie polityczna. Robotnicy nie byli jeszcze 
zorganizowani w związki zawodowe i nie utożsamiano ich z jakąś ekonomiczną 
ewangelią czy programem, a jedynie z niezaspokojonym pragnieniem lepszych 
zarobków l.Cła zbożowe z 1815 r. zdawały się być wyzwaniem do akcji 
politycznej; domagano się reformy parlamentarnej jako pierwszego kroku do 
jakiejkolwiek poprawy ekonomicznej.
Dotychczas klasa średnia trzymała się z dala, pozostawiając wal-kę o 
reformę z klasami wyższymi i całą potęgą rządu niezorganizo-wanym ludziom 
pod wodzą Cobbetta i Hunta (1817-19). Partia wigowska, czyli arystokracja 
liberalna również pozostawała bezsilnym widzem, ponieważ wciąż dzieliły ją 
różnice poglądów w kwestii reformy parlamentarnej. Wigowie potępiając 
represyjne środki torysów czuli jednocześnie nie mniejszą niechęć do 
propagandy radykalnej, a nie umieli wysunąć ze swej strony żadnego 
konkretnego lekarstwa. Dlatego też przewaga była nadal po stronie rządu 
torysów, złożonego z Liverpoola, Wellingtona i Castlereagha.
Na nieszczęście zwycięzcy spod Waterloo i z konferencji pokojowej mieli 
mniej szczęśliwe pomysły w traktowaniu kryzysu, z którym mieli do czynienia 
w kraju. Nie mieli do zaproponowania żadnego środka ekonomicznego lub 
politycznego poza represjami w najsurowszej formie. Represje antyjakobińskie 
Pitta powiodły się, gdyż były skierowane przeciw niewielkiej mniejszości i to w 
czasie wojny; obecnie stosowano je podczas pokoju i przeciwko, być może, 
większości narodu. Buntujących się oskarżano o zdradę stanu, a drukarzy i 
autorów o bunt i stawiano, nie zawsze jednak z powodzeniem, przed sądami 
przysięgłych, złożonymi z przedstawicieli klasy średniej. Szpiedzy i 
prowokatorzy, jak osławiony Oliver, nasłani przez
1 Robert Owen, który był zawsze źle usposobiony do akcji politycznej, w tym 
okresie był jeszcze filantropijnym pracodawcą, a nie demokratycznym przywódcą. W 
pierwszym roku pokoju wciąż usiłował przekonać innych pracodawców, gabinet i 
parlament, że polepszenie warunków bytowych i oświata w fabrykach opłaciłaby się 
pracodawcom i narodowi, czego dowiódł we własnych zakładach w New Lanark. 
Gdyby go wówczas usłuchano, żylibyśmy dzisiaj w innym świecie.
740


rząd grasowali wśród radykałów. Zawieszono akt Habeas Corpus. 
Czteropensowy podatek od egzemplarza każdej publikacji periodycznej uczynił 
niedostępną dla biednej ludności nie tylko propagandę radykalną, ale i 
wszelkiego rodzaju wiadomości. Do 1836 r. minimalna cena gazety wartej 
pensa wynosiła pięć pensów - tak zdecydowała mądrość parlamentu.
Na ogół zabroniono również zgromadzeń publicznych. Byłoby lepiej, gdyby nie 
zezwolono na żadne zebrania, gdyż kiedy ogromny, lecz   zachowujący  porządek   
tłum  robotników   obu   płci   zgromadził   się na St. Peter's Fields w Manchesterze 
(16.VIII.1819), aby domagać się reformy   parlamentarnej,   ogarnięci  paniką  
sędziowie  pokoju  nakazali  szarżę kawalerii,  w  której   zabito  dwanaście,  a  
ciężko  poraniono  kilkaset osób.
Rząd aprobował ten tragiczny błąd nie czekając na śledztwo. Masa narodu 
myślała jednak inaczej. Nie tylko radykałów i ludzi pracy, ale i wigów w 
wyniosłych wiejskich siedzibach i kupców w zacisznych salonach ogarnęła 
zgroza i oburzenie na tę rzeź ich współobywateli. Nazwano ją „Peterloo", gdyż 
zdawała się przekreślać dług wdzięczności narodu za Waterloo. Wywarła 
ogromny wpływ na opinię młodego pokolenia wszystkich klas i partii, ponieważ 
pokazała koniec ślepej uliczki, w którą od dawna prowadził kraj antyjakobinizm 
torysowski, opierający się na samej tylko negacji. Jednak na razie nie było 
możliwości wyboru innej polityki. Skoro nie miało nastąpić pojednanie, trzeba 
było utrzymać porządek, do czego służyło Sześć Ustaw uchwalonych tej zimy 
przez parlament *.
W lutym następnego roku wykryto spisek radykałów z ulicy Cato w Londynie 
wierzących w przemoc fizyczną, którzy pod wodzą Thistlewooda chcieli 
wymordować cały gabinet zebrany na obiedzie (1820). Wywołało to poważną 
reakcję na korzyść rządu, ale zważywszy okropny charakter spisku - dziwnie 
przelotną. Niesmaczny proces rozwodowy przeciwko królowej Karolinie, 
zaaranżowany latem przez ministrów, chcących przypodobać się swemu 
królewskiemu władcy, Jerzemu IV, w chwili, gdy ten wstępował na tron, uczynij 
rząd bardziej niepopularnym, niż był on dotąd. Anglicy mieli pewne wątpliwości co 
do charakteru królowej, natomiast żadnych co do obyczajów króla. Tego, że był on 
jednocześnie żonaty z dwiema kobietami,
* Sześć Aktów albo Sześć Ustaw (Sta: Acts), ustawy represyjne z 1819 r. 
przewidywały sądzenie przestępców politycznych w trybie doraźnym oraz dawały 
sędziom pokoju następujące uprawnienia: rewizji w domach prywatnych i miejscach 
publicznych, konfiskaty broni, zakazywania ćwiczenia bronią, zakazywania wieców. 
Ponadto zaostrzono kary za publikowanie wydawnictw „bluźnierczych" i 
„buntowniczych" oraz rozciągnięto opłatę stemplową na pisma, które nie zawierały 
„wiadomości", a jedynie komentarze.
741


podówczas powszechnie nie wiedziano, choć mocno go o to podejrzewano. Ale 
angielskie poczucie fair-play zostało urażone tym, że agenci królewscy 
postawili włoskiego świadka, szubrawca, aby po-kalał dobre imię królewskiej 
żony wobec Izby Lordów, podczas gdy sam król otwarcie żył z innymi 
kobietami. Trzeba było wycofać nowy projekt ustawy karnej zanim jeszcze 
dotarł do Izby Gmin. Młode pokolenie karykaturzystów, na którego czele stał 
George Cruikshank, rysowało pozbawionego już dawno eleganckich kształtów 
Jerzego IV oraz kawalerię szarżującą po ciałach krzyczących kobiet, nadając 
tym ilustracjom podobnie brutalną siłę, z jaką ich poprzednicy za czasów 
Gillraya atakowali Foxa i „jakobinów".




"Proces królowej" zakończył się fiaskiem, co trochę oczyściło atmosferę i 
poprawiło humor narodu. Rząd poniósł ciężką co prawda porażkę, lecz 
wkrótce zaczął przychodzić do siebie, dzięki czemu partia torysow utrzymała 
się przy władzy jeszcze przez całe dziesięciolecie. Przyczyniły się do tego trzy 
okoliczności: po pierwsze, lepsza koniunktura w handlu; po wtóre, bezwład 
partii wigowskiej, jedynego ich rywala w parlamencie; a po trzecie, śmierć 
Castlereagha (1822), którego talent przejawiał się w sprawach zagranicznych, 
nie zaś wewnętrznych, i którego obecność w gabinecie opóźniała skutecznie 
wzejście gwiazdy Canninga, świetnego przedstawiciela nowej i bardziej 
liberalnej odmiany doktryny torysowskiej.
W ciągu następnych ośmiu lat nie tylko sztywna, antyjakobińska  budowla 
ostatnich czasów (1822-29), ale i konstytucja brytyjska 1689 r. poczęły pękać i 
załamywać się w nieoczekiwanych miejscach. Chociaż system wyborczy nie 
dawał żadnemu większemu odłamowi społeczeństwa jakiejś poważniejszej i 
bezpośredniej reprezentacji, jednak w pewnym stopniu parlament odzwierciedlał 
nowego ducha epoki. Wprawdzie system dwupartyjny nie mógł odżyć, dopóki 
zniesienie „zgniłych miasteczek" nie dało wigom szansy, ale system grup oddał 
pewne usługi reprezentując różne odmiany opinii narodu. W samym gabinecie 
torysowskim istniały dwie grupy: Canning i Huskisson reprezentowali bardziej 
liberalne1 poglądy, Wellington i stary lord Eldon - nieugięcie sztywno trzymali się 
przeszłości, podczas gdy premier Liverpool i roztropny Peel starali się utrzymać 
pokój. A jednak, gdy za premierostwa Wellingtona „stara gwardia" pozbywała 
się swych rywali, zmuszona była pod naciskiem okoliczności realizować bardziej 
liberalne uchwały (1828-29), niżby sam Canning uważał za możliwe do 
wprowadzenia.
1 „Liberałowie" nie była to nazwa partii, została nią dopiero w drugiej połowie 
stulecia. Nazwa ta oznaczała jedynie człowieka postępowych poglądów, radykała, wiga 
lub torysa z grupy Canninga.
742


Wynikiem ostatnich lat rządów torysowskich był szereg ważnych reform i 
rozkład antyjakobińskiej partii torysów, której rządy przetrwały przeszło całe 
pokolenie. Na jej miejscu podczas kryzysu w kwestii reformy parlamentarnej 
powstała nowa partia wigowsko--liberalna (1830-32) oraz nowa partia 
konserwatywna, które w nadchodzącej epoce sprawowały na zmianę rządy 
krajem. W ten sposób po okresie osobliwego zamieszania życie parlamentarne 
powróciło do systemu dwupartyjnego pomimo większego skomplikowania się 
zagadnień i wzrastającej liczby grup społecznych i interesów, które znalazły się 
w zasięgu szerszej działalności zreformowanego parlamentu.
Spośród liberalnych posunięć prawnych, jakie charakteryzowały ostatnie lata 
torysowskich rządów (1824-25), odwołanie ustaw o związkach Pitta, uznających 
działalność związków zawodowych za nielegalną, należy przypisać nie jakiemuś 
odłamowi ministrów, lecz zmianie w opinii publicznej oraz przemyślanej akcji 
jednej wybitnej osobistości spoza parlamentu - radykalnego krawca Francisa 
Place'a, który działał poprzez radykalnego członka parlamentu, Josepha Hu-
me'a. Place zbierał petycje i świadków w fabrycznych okręgach północy i 
przywoził ich do Westminsteru, żeby wywołać odpowiednie wrażenie i 
przekonać członków parlamentu.
Inicjatywie Peela jako ministra spraw wewnętrznych przypada zasługa 
przeprowadzenia wielu doniosłych reform. Robert Peel junior, syn wielkiego 
fabrykanta nowego typu w Lancashire, po studiach w Harrow i w kolegium 
Christ Church w Oksfordzie wszedł do rządzącej grupy torysów w Izbie Gmin. 
Już we wczesnej młodości został ulubionym agentem politycznym i 
orędownikiem sąuires oraz kleru Anglii i panującego stronnictwa w Irlandii. W 
ten sposób jego powiązania, trwające całe życie, ukształtowały się w 
najpomyślniej-szym okresie preponderancji teorii torysowskich w ich 
staroświeckiej postaci, w czasie kiedy na Półwyspie Pirenejskim szalała 
jeszcze wojna. Gdyby Peel zaczął karierę publiczną o dziesięć lat później, 
przekonałby się zapewne, że jest konserwatywnym liberałem jak Canning lub 
Huskisson. W rzeczywistości stanowisko męża zaufania, jakie piastował wśród 
obrońców ostatnich okopów, czyniło ich linię trudniejszą do utrzymania w 
okresie niepokoju, niż gdyby walczył między uznanymi jej napastnikami. Książę 
Wellington, jak mówiono, skarżył się kiedyś na Peela, że nigdy nie przewiduje 
końca kampanii, którą wszczyna. Wprawdzie tę krytykę Peela można z 
większą jeszcze racją zastosować do samego księcia jako polityka, jednak nie 
jest ona i w stosunku do Peela niesłuszna pod warunkiem, że dodamy do niej 
słowa Cromwella: „Nikt nie dochodzi tak daleko,
743


jak ten, kto nie wie, dokąd idzie". Jest to charakterystyczne dla Anglii owego 
okresu szybkich zmian, że jej najwięksi mężowie stanu nie potrafili nigdy 
przewidywać na cztery lata naprzód.
Zastąpienie lorda Sidmouth przez Peela w Ministerstwie Spraw 
Wewnętrznych (Home Office) położyło wkrótce kres systemowi szpiegostwa i 
represji, stosowanemu przez rząd wobec ludzi pracy o poglądach radykalnych, 
zapoczątkowało uczciwszy stosunek do poszczególnych klas społecznych i 
partii. Peel nadał również ustawodawczą formę zasadom prawa karnego, o 
którego reformę od wielu lat prowadził walkę Bentham, Romilly i sir James 
Mackintosh; zniósł także karę śmierci za setki pomniejszych przestępstw. 
Wreszcie w 1829 r. wprowadził po raz pierwszy w naszych dziejach sprawną 
policję cywilną, którą ludność pieszczotliwie nazwała jego imieniem lub 
nazwiskiem. Wartości społecznej owej policji w radzeniu sobie z 
przestępstwami pospolitymi dorównywała jej wartość polityczna przy 
obchodzeniu się z radykalnym tłumem: albowiem miejsce żołnierzy zajęły siły 
cywilne, uzbrojone tylko w pałki, niemniej jednak zdolne spojrzeć tłumowi w 
oczy, i których - inaczej niż żołnierzy - można było użyć do tłumienia już 
najlżejszych przejawów niepokoju. W miastach, gdzie „siły policyjne" 
wykonywały swe funkcje, nie miały się więcej przytrafiać rozruchy typu 
George'a Gordona ani żadne Peterloo. Setka „nowej policji", gdyby działała 
dość wcześnie, mogła była z łatwością przeszkodzić powstałym w związku z 
walką o reformę wyborczą tumultom, które w dwa lata później doprowadziły 
do pożaru Bristolu. Początkowo utworzono policję tylko w Londynie, ale w 
ciągu jednego pokolenia wprowadzono ją w całym kraju, czyniąc zadość 
powszechnym żądaniom. Od początku mieli oni mundury w niebieskim 
„cywilnym" kolorze, a we wczesnym okresie nie nosili na głowie hełmów, lecz 
mocne cylindry.
W tym samym czasie finanse kraju ujął w ręce Huskisson. Taryfa celna 
mająca na względzie bądź to dochody skarbu, bądź ochronę produkcji krajowej, 
przedstawiała istną dżunglę nieracjonalnych przerostów, oraz szereg nie 
związanych z sobą eksperymentów, które przy każdej okazji krępowały handel. 
Huskisson nie chciał wprowadzić całkowicie wolnego handlu, a jego 
działalność ograniczała powszechna niechęć do przywrócenia podatku 
dochodowego jako źródła przychodów państwowych. Niemniej jednak 
zredukował on znacznie pozycje taryfy, a do tego co pozostało, wprowadził ład 
i celowość. Tylko jeden artykuł stanowił świętość: „zboże było królem" w 
polityce angielskiej, jak długo odłam gentry dzierżył monopol władzy poprzez 
„zgniłe miasteczka".
Huskisson dokonał również pierwszego wielkiego wyłomu w starym 
systemie aktów nawigacyjnych (1823)
,które przez półtora wieku dawały 
brytyjskim okrętom monopolistyczne przywileje w brytyjskich
744


portach *. Nadszedł moment, kiedy brytyjska marynarka handlowa, doszedłszy 
do pełni swego rozwoju, mogła się już obejść bez tej sztucznej podpory, którą w 
swoim czasie wychwalał Adam Smith. Proces uchylania aktów nawigacyjnych 
został zakończony w okresie późniejszym (1849), kiedy wolny handel uznano za 
politykę narodową i kiedy zniesiono resztki ceł protekcyjnych. Zniesienie 
monopolu, jakie stwarzały akty nawigacyjne, zmusiło brytyjskich właścicieli 
okrętów i armatorów zakrzątnąć się koło udoskonalenia swych metod. 
Wiktoriańska Brytania w nadchodzącym wieku pary i żelaza na morzu znalazła 
się w jak najkorzystniejszej sytuacji dzięki swej przewadze przemysłowej, 
zwłaszcza że w danym momencie odczuwała trudności w zdobywaniu drzewa. 
Dodatkowy zaś ładunek węgla, który można było sprzedać w większości portów 
na kuli ziemskiej, stanowił wielki bodziec dla brytyjskich statków. Przez resztę 
stulecia nasza marynarka handlowa w dalszym ciągu rosła bez poważnej 
konkurencji.
Zastąpienie Castlereagha przez Canninga (1822), najsilniejszej osobistości w 
gabinecie, podziałało pobudzająco na elementy wypowiadające się za zmianami 
w sprawach wewnętrznych. W Ministerstwie Spraw Zagranicznych, miejscu 
kolejnej działalności owych dwóch wielkich ludzi, Canning nie zmienił polityki 
Castlereagha. W przeciwieństwie jednak do swego powściągliwego i 
arystokratycznego poprzednika lubił odwoływać się nie tylko do Izby Gmin, lecz 
do całego narodu. Sprawy zagraniczne przestały być sekretem „starszych 
mężów stanu", jak za Grenville'a i Castlereagha. Nowe metody Canninga in-
formowania publiczności rozwinęli później Palmerston, Gladstone i Disraeli, aż 
nadszedł czas, gdy przegrywano lub wygrywano wybory powszechne, 
rozstrzygające się wokół problemów polityki zagranicznej. Pod koniec stulecia 
lord Salisbury powrócił do raczej spokojniejszych metod Castlereagha.
A więc przyjście Canninga oznaczało doniosłą zmianę metody, zgodną z 
bardziej demokratycznym i dociekliwym duchem czasu. Jednak kierunek, w 
jakim poruszała się brytyjska polityka zagraniczna, nie zmienił się, chociaż 
tempo uległo przyśpieszeniu, a zajmowane w niej stanowisko - zarówno 
liberalne, jak brytyjskie, było wyraźniej podkreślone.
Castlereagh,  wybitnie  „dobry  Europejczyk",  sprzyjał  periodycz- nym 
kongresom wielkich mocarstw, zbierających się dla załatwiania sporów 
międzynarodowych (1815-22).  Ponieważ  jednak mocarstwa  nie  repre-
Zob. wyżej s. 515-517 i przypis.
745


zentowały ludów, a państwa nie reprezentowały swych narodów, nie było 
szans, żeby te kongresy mogły się rozwinąć w coś zbliżonego do Ligi Narodów 
naszych czasów. Wręcz przeciwnie: pod wpływem austriackiego Metternicha i 
cara Aleksandra, znajdującego się obecnie w końcowej, reakcyjnej fazie życia, 
kongresy przekształciły się w izby rozrachunkowe dla obskuranckiej polityki 
rządów Świętego Przymierza, sprzymierzonych w celu tłumienia pierwszych 
objawów wolności i ruchów narodowych. Castlereagh, który nie chciał 
mieszać Anglii do wewnętrznych spraw obcych krajów, skłaniał się - choć 
niechętnie - do mniej ścisłego udziału w kongresowej polityce kontynentu, aż w 
końcu nadmierny wysiłek i przepra-
  cowanie popchnęły go do samobójstwa (1822). Jednak jego wyraźna niechęć 
do akcji popierającej niepodległość Grecji i Włoch każe nam przypuszczać, że 
nie poszedłby nigdy po linii czynnego liberalizmu, jaką przyjął jego następca 1.
Canning, w pewnym sensie kontynuator dzieła Castlereagha, wprowadził 
element bardziej aktywnej opozycji w stosunku do reakcyjnych partnerów na 
kontynencie. Uświadamiał sobie jaśniej od Castlereagha, że państwo angielskie 
stoi gdzieś pośrodku między ja-kobinizmem a despotyzmem. To iście brytyjskie 
przeświadczenie, które było natchnieniem świetnego antyjakobinizmu jego 
młodości, uczyniło z niego w średnim wieku, jako ministra spraw 
zagranicznych, postrach despotów i nadzieję liberałów na kontynencie. Miał 
sympatię dla oburzenia, jakie odczuwali jego rodacy na myśl, że siły, którym 
armie i zasiłki brytyjskie pomogły przywrócić „prawowitych" monarchów w 
Europie, są używane wszędzie - od Polski po Portugalię - do deptania 
politycznej, narodowej i kulturalnej wolności. Kiedy Święte Przymierze zleciło 
Francji rojalistów i klery-
 kałów stłumić zbrojnie ruch konstytucyjny w Hiszpanii (1823), całą Anglię bez 
różnicy klas i partii opanowała wściekłość. Jednak Canning protestując 
przeciwko francuskiej inwazji na Hiszpanię przezornie wstrzymał się od gróźb, 
które wplątałyby Anglię bądź w nową wojnę hiszpańską, bądź w sromotny 
odwrót dyplomatyczny.
Za to inna dziedzina kwestii hiszpańskiej, mianowicie powstanie kolonii 
środkowo- i południowoamerykańskich przeciw starej monarchii, podlegała w 
większym stopniu kontroli Canninga, gdyż bez zgody floty brytyjskiej żadni 
krzyżowcy Francji lub Świętego Przymierza nie mogliby przekroczyć 
Atlantyku, żeby pokonać powstańców pod wodzą Bolivara. Ponadto 
niepodległość Ameryki Południowej leżała w materialnym i bezpośrednim 
interesie Wielkiej Brytanii. Ograniczenia narzucone przez Hiszpanię na 
angielski handel z jej koloniami od trzystu prawie lat były kwestią zapalną. 
Teraz pow-
'• O Castlereaghu i układzie europejskim w 1815 r. zob. wyżej s.  695-697.
746


stała znakomita sposobność do jej pomyślnego rozwiązania, gdyby owe kolonie 
stały się państwami niezależnymi, przyjaznymi Brytanii i pragnącymi z nią 
handlować. Pretensje, które wywołały wojny Drake'a, bukanierów i wojna „o 
ucho Jenkinsa" za czasów Walpole'a, mogłyby wreszcie ustać na zawsze.
W tych okolicznościach troska brytyjskich kupców i przemysłowców o 
uzyskanie nowych rynków zbytu dla nagromadzonej produkcji nowych 
angielskich fabryk zbiegła się ze szczerym entuzjazmem dla sprawy wolności 
na całym świecie, z radością z powodu śmiałych czynów Cochrane'a jako 
admirała powstańczych rządów u brzegów Chile i Peru i z zadowoleniem 
odczuwanym przez wszystkich prawdziwych Anglików na myśl, że na 
Francuzach i ich protegowanym, krzywoprzysięzcy i bigocie Ferdynandzie VII 
hiszpańskim, wzięto odwet za ich ostatnie militarne triumfy na Półwyspie 
Pirenejskim. Właśnie do tych powszechnych uczuć odwołał się z powodzeniem 
Canning, kiedy oświadczył w Izbie Gmin, że powołuje do życia „Nowy Świat", 
aby z powrotem ustanowić równowagę w świecie starym. Dla Eldona i 
Wellingtona, którzy woleli zawsze stare światy od nowych, przykra była 
świadomość, że ich kolega przekształcił się w demagoga, toteż szczelina w 
łonie partii torysów rozszerzyła się i pogłębiła.
Głosząc i broniąc niepodległości Ameryki Południowej naród angielski i jego 
politycy zgadzali się w tym względzie z opinią Stanów Zjednoczonych. Prezydent 
Monroe wykorzystał ową okazję do wyłożenia swej „doktryny" (XII.1823), w 
przyszłości tak sławnej i doniosłej, od-mawiającej państwom europejskim prawa 
do uzyskania na kontynencie amerykańskim nowych terytoriów lub wpływów 
politycznych ponad te, które już posiadają w danej chwili. Było to pomyślane jako 
ostrzeżenie dla mocarstw Świętego Przymierza, ale była to również na 
przyszłość przestroga dla Wielkiej Brytanii. Canningowi się to nie podobało. Ani 
on, ani po nim jego uczeń Palmerston nie żywił tak przyjaznych uczuć do Stanów 
Zjednoczonych, jakie okazał Castlereagh w sprawie rozbrojenia granicy 
kanadyjskiej 1. Ale w czasach Canninga kwestie sporne ze Stanami 
Zjednoczonymi nie stawały na porządku dnia, natomiast w aktualnym problemie 
Ameryki Południowej oba narody mówiące po angielsku były zgodne. Jednakże 
to nie doktryna prezydenta Monroe'a, lecz flota brytyjska przeszkodziła Francji i 
Świętemu Przymierzu zgnieść niepodległość kolonii 
hiszpańskich 
(1823-26).
Prócz rozległych obszarów Południowej i Środkowej Ameryki jeszcze inny, 
mniejszy teren na politycznej mapie świata nosi dotąd ślady pracy Canninga. 
Jemu w dużym stopniu zawdzięcza się nie-
1 Zob. niżej s. 785-786.
747




podległość Grecji. Na Bliskim Wschodzie Canning nie był w stanie przełamać 
woli wszystkich mocarstw europejskich, jak to mógł uczynić na otwartym 
Atlantyku. Ale w kwestii powstania greckiego przeciw Turkom rządy 
Świętego Przymierza nie zgadzały się między sobą. Austria oczywiście 
konsekwentnie popierała Turcję, jako reprezentującą stronę „antyrewolucyjną". 
Rosja dla swych własnych celów i z powodu tradycyjnych sympatii była 
szermierzem wschodnich chrześcijan. Francja, częściowo wskutek tendencji 
religijnych i kulturalnych, skłaniała się w tym samym kierunku. Wobec tego 
wiele zależało od stanowiska Anglii. Wellington idąc za przykładem 
Castlereagha był proturecki. Ale społeczeństwo brytyjskie, poruszone 
poświęceniem i śmiercią Byrona i w owej dobie głęboko „klasyczne" w swej 
kulturze, idealizowało greckich „kleftów" jak bohaterów Termopil. Szczęśliwe 
natchnienie Canninga kazało mu postawić tamę dla agresji rosyjskiej na Bliskim 
Wschodzie raczej przez stworzenie niepodległego państwa greckiego niż przez 
popieranie nieustannych okrucieństw tureckiego panowania. Jego polityka zau-
fania do dążeń narodowych w celu trzymania w szachu ambicji rosyjskich 
została uwieńczona powodzeniem. Porzucili ją jednak późniejsi brytyjscy 
mężowie stanu, kiedy to Palmerston, Russell i Glad-stone w czasie wojny 
krymskiej, a w dwadzieścia lat później Disraeli, poświęcili interesy bałkańskich 
chrześcijan na ołtarzu brytyjskich obaw przed Rosją.
Sukces polityki Canninga w sprawie Grecji okazał się pełny, kiedy w kilka 
miesięcy po jego śmierci połączone floty brytyjska, francuska i rosyjska pod 
dowództwem admirała Codringtona unie-szkodliwiły flotę turecką w zatoce 
Navarino (X.1827). W tej wojennej pożodze Święte Przymierze rozpadło się 
jako siła w polityce europejskiej. Kiedy Wellington objął później ster rządu, 
wyraził żal z powodu Navarina, tego „niefortunnego wydarzenia", nie był 
jednak zdolny poważnie ograniczyć rozmiarów jego konsekwencji.
Canning będąc ministrem spraw zagranicznych w gabinecie lorda 
Liverpoola tak rozbudził romantyczny liberalizm nowej Anglii i nowej Europy, 
że wobec braku efektywnego przywództwa ze strony wigów sam stał się 
głównym bohaterem w oczach bardziej dalekowzrocznych kół brytyjskich. 
Toteż gdy po chorobie i ustąpieniu Liverpoola gabinet torysowski rozpadł się 
(II.1827) i Canning utworzył nowy rząd, w którym „stara gwardia" pod wodzą 
Wellingtona, Peela i El-dona odmówiła udziału, nowy premier zyskał 
współpracę ponad połowy wigów w parlamencie i życzenia powodzenia ze 
strony wszystkich liberalnie myślących ludzi w kraju. Śmierć w kilka miesięcy 
później położyła kres jego rządowi (VIII.1827), zanim zdążył on dokonać 
czegoś godnego uwagi. Jednak sam fakt, że rząd taki został utworzony, 
stanowił ważny krok w kierunku rozłamu i przegrupowania sił par-


748
 


,tyjnych. Większość spośród torysów „canningowskich", którzy byli w 
gabinecie, jak Palmerston i Melbourne, wkrótce potem przyłączyli się do 
odrodzonej i rozszerzonej partii wigowskiej, która przeprowadziła ustawę o 
reformie wyborczej.
Ciekawe jednak, że sam Canning aż do końca sprzeciwiał się reformie 
parlamentarnej. Toteż według wszelkiego prawdopodobieństwa jego ustąpienie 
ze sceny przyspieszyło tempo zmian politycznych, dla których zapoczątkowania 
zdziałał tak wiele. Był on jedynym człowiekiem w Anglii, który mógłby zachować 
„zgniłe miasteczka" jeszcze przez wiele lat, ale po jego śmierci wszystko 
sprzyjało reformatorom. Nadzieję, która jaśniała pod rządami Canninga i Hu-
skissona, że niezreformowany parlament i partia torysów poprowadzą naprzód 
kraj w nowej epoce, unicestwił skutecznie rząd torysów pod wodzą Wellingtona 
(1828-30).
Jednak przed ostatecznym przegrupowaniem się partii wokół sprawy 
reformy wyborczej wypadki wymusiły na niechętnym gabinecie Wellingtona i 
Peela doniosłe koncesje dla nowej zasady równości obywateli wszelkich religii. 
Fala przemian nadchodziła faktycznie z jakąś żywiołową szybkością, obalając 
po kolei każdą pozycję zajmowaną doraźnie przez zakłopotanych mężów stanu. 
Pomimo że Canning w 1827 r., bez względu na jego własne poglądy w tej 
sprawie, uważał za konieczne zobowiązać swój gabinet, by nie dopuścił do 
uchylenia Test Act i dał spokój emancypacji katolików, zaledwie w piętnaście 
miesięcy po tym, jak Wellington objął rządy pod hasłem „żadnych ustępstw", 
oba te projekty ustaw uchylające ograniczenia stały się prawem krajowym - 
pod egidą ultratorysowskiego rządu.
Test Act, który zamykał katolikom i protestanckim nonkonformistom dostęp 
do urzędów państwowych i municypalnych, od panowania Karola II był uważany 
przez kościół państwowy za prawdziwą „arkę przymierza" i stanowił warunek 
przyjęcia przez ten kościół układu rewolucyjnego i dziedziczenia tronu przez 
Hanowerczyków. Jego odwołanie na wniosek Johna Russella (1828) miało 
znaczenie symbo- liczne i niewielki skutek bezpośredni. Dopóki bowiem nie 
zdemokratyzowano wyborów parlamentarnych i samorządowych, szansę 
dysydentów na uzyskanie urzędu były znikome. Dopiero w połączeniu z ustawą o 
samorządzie miejskim z 1835 r. i drugą reformą wyborczą z 1867 r. uchylenie 
Test Act doprowadziło do pełnej emancypacji politycznej nonkonformistów.
W 1829 r. uczyniono koncesję jeszcze bardziej godną uwagi. Od sześciu lat 
naród irlandzki zorganizował się w Związek Katolicki (Catholic Association) 
pod kierownictwem księży jako przywódców i Daniela O'Connella jako 
naczelnego wodza. Choć każdy sprawujący w Irlandii władzę odnosił się 
wrogo do tego ruchu, jednomyślność ludności była druzgocąca. Żadne 
zbiorowisko ludzkie nie poddaje
749


się tak bez reszty rozkazom, jak naród, składający się z jednej tylko klasy 
niewykształconych chłopów, w którym całe stulecia ucisku umocniły instynkty 
moralności stadnej. O'Connell domagał się „emancypacji katolików", a więc 
chciał, by katolicy nie byli wykluczeni od zasiadania w obu izbach parlamentu. 
Zwycięzca spod Waterloo cofnął się przed walką ze Związkiem Katolickim 
Irlandii. Armia brytyjska była zredukowana do minimum jako rezultat obcięcia 
wydatków i obniżenia podatków i wystarczała zaledwie do ochrony własności 
przed głodującymi robotnikami i chłopami, którzy palili stogi zboża. Ponadto 
Wellington zawsze wzdrygał się na myśl o przelewie krwi w wojnie domowej, 
jakkolwiek tak często aż do ostatniej chwili odmawiał pójścia na ustępstwa, 
stanowiące jedyną alternatywę (1829). Fakt, że Peel i Wellington ulegli 
O'Connellowi, rozwścieczył skrajnych torysów, którzy darzyli ich zaufaniem. 
Wellington bowiem usunął ze swego rządu stronników Canninga i niemal 
wszystkich zwolenników emancypacji katolików zaledwie na rok przed 
przeprowadzeniem przez siebie tej właśnie emancypacji. Trzon partii 
torysowskiej rozszczepił się na trzy wzajemnie zwalczające się odłamy; 
Canninga, skrajnych torysów oraz zakłopotanych popleczników rządu. 
Strategiczne i taktyczne błędy, jakie popełniał Wellington w swej politycznej 
działalności, utorowały drogę temu, czego się bał najwięcej - prawdziwej 
reformie wyborczej parlamentu i prawdziwemu gabinetowi reformy.
Lord Charles Grey, po śmierci Foxa nominalny szef partii wi-gów, przez 
wiele lat jako przywódca opozycji grał rolę całkiem drugorzędną - przynajmniej 
w naszym nowoczesnym rozumieniu politycznego przewodnictwa. Wiejskie 
uroki jego domu na northumbryj-skim wybrzeżu, biblioteka i piętnaścioro dzieci, 
miały dlań dużo więcej powabów niż Westminster. Ale w latach swej zapalnej 
młodości on to właśnie był tym, który skłonił Foxa do wypowiedzenia się za 
reformą parlamentarną w 1792 r. i w ten sposób do zerwania z Portlandem i 
wigowskimi secesjonistami, którzy za Burke'm przeszli do obozu 
antyjakobińskiego. Grey nigdy nie zmienił swego przekonania, że nowy rozdział 
mandatów, oparty na skasowaniu znacznej liczby „zgniłych miasteczek", będzie 
ostatecznie konieczny dla ocalenia rządów parlamentarnych w Brytanii. Przez 
wiele lat wstrzymywał się od głoszenia tej doktryny, uważając ją za przed-
wczesną, jak długo wyłącznie radykałowie z klas pracujących zajmują się tą 
sprawą. Wciąż jednak utrzymywał, że trzeba czekać jedynie do tej chwili, 
kiedy sprawę podejmie „poważnie i namiętnie" samo społeczeństwo, mając 
szczególnie na myśli „solidną i sza-
750


nowną" klasę średnią. W końcu czas ten nadszedł i ku wielkiemu zdziwieniu 
przyjaciół, a konsternacji wrogów stary arystokrata dotrzymał słowa i na trzy 
lata porzucił swą wiejską samotnię, aby dać Brytanii zreformowany parlament, 
o jakim marzył w młodości.
W 1830 r. dążenie do reformy parlamentarnej zdawało się rodzić w wyniku 
naturalnego procesu z aktualnych okoliczności: nawrotu złych czasów, 
gwałtownej rozpaczy klas pracujących w mieście i na wsi, poważnej obawy 
klasy średniej przed przewrotem społecznym, gotującym się u dołu, i jej 
przekonania, że samymi represjami nie da się go dłużej odwrócić. Do tych 
wszystkich przyczyn, dołączyło się jeszcze rozczarowanie do partii torysów w 
wyniku błędów księcia oraz przykład rewolucji lipcowej w Paryżu, która 
położyła kres reakcyjnym rządom Karola X, nie powodując jednak jak w 1789 
r. przewrotu społecznego. Od sąuire do pocztyliona, od magnata bawełnianego 
do ostatniej prządki, każdy mówił o potrzebie reformy choć z niejednakowym 
naciskiem, różne zresztą nadając jej znaczenie. Co do zasięgu i charakteru 
proponowanych nowych praw wyborczych istniało wiele rozbieżności, ale 
wszyscy byli zgodni w nienawiści do „zgniłych miasteczek". Ich właściciele, 
dotychczas traktowani z uprzedzającym szacunkiem, teraz stali się 
przedmiotem powszechnego złorzeczenia jako „handlarze miasteczkami", 
którzy ukradli przyrodzone prawo narodu. Istniała też ogólna zgoda, że nowe 
okręgi przemysłowe i dawne wiejskie powinny otrzymać reprezentację bardziej 
proporcjonalną do ich bogactwa i liczby mieszkańców. Sojusz wszystkich klas 
przeciwko „zgniłym miasteczkom" znalazł wyraz w Bir-minghamskim Związku 
Politycznym (Birmingham Political Union) pod zdolnym kierownictwem 
Thomasa Attwooda. W Birminghamie przed czterdziestu laty motłoch 
splądrował domy reformatorów, ale obecnie jego obywatele byli zgodni, że 
stolica Anglii środkowej ma prawo do reprezentacji w parlamencie.
Grey oraz jego bardziej postępowi pomocnicy z młodszego pokolenia, lord 
John Russell i lord Durham, zrozumieli, że nadszedł sprzyjający moment, aby 
wigowska partia parlamentarna stanęła na czele tego ruchu. Przyjmując za 
podstawę radykalną zmianę w podziale mandatów parlamentarnych i prawa 
wyborcze w miastach w oparciu o zasadę „dziesięciu funtów" *, 
arystokratyczni przywódcy wigów
* Na mocy ustawy z 1832 r. prawo wyborcze w miastach, stanowiących okręgi 
parlamentarne (parliamentary cities i parliamentary boroughs) przysługiwało tzw. 
ten-pound householders, tzn. mężczyznom głowom rodzin, zamieszkujących domostwa 
(households) (jako takie określano wszelkie miejsce zamieszkania, mające osobne 
wejście od ulicy), których wartość czynszowa - według specjalnych obliczeń władz - 
wynosiła minimalnie dziesięć funtów rocznie. Householders byli bądź właścicielami, 
bądź dzierżawcami takich domostw.
751


w parlamencie wystąpili w charakterze przedstawicieli poglądów klasy średniej 
kraju. Dzięki rewolucji przemysłowej z klasą średnią liczono się znacznie 
więcej niż w XVIII w., a dzięki rozwojowi wes-lejanizmu - według obliczeń - 
dysydenci stanowili prawie połowę ludności w kraju. Dlatego też wznowienie 
przywództwa nad klasą średnią przez wigowską arystokrację na podstawie 
zreformowanego systemu wyborczego miało stać się przez całe następne po-
kolenie najbardziej stałym elementem w rządach Wielką Brytanią. 
Człowiekiem, który reprezentował ten sojusz, był plebejusz Henry Brougham, 
agitator i przywódca „inteligentnej klasy średniej"; jego mocne, lecz ruchliwe 
rysy twarzy były prawdziwym uosobieniem nowej epoki „maszyn i postępu 
umysłowego". Był on również blisko związany z przywódcami wigów i z 
Edinburgh Review *. Żaden gabinet wigowski w 1830 r. nie mógłby się 
obejść bez niego. Gdyby jego mądrość i rzetelność jako kolegi ministerialnego 
była taka, jak jego aktywność i talent w charakterze niezależnego 
opozycjonisty, byłby czołowym mężem stanu nowej epoki, ale zamiast tego 
stoczył się w otchłań najwspanialszych w tej epoce dziwactw.
Do politycznego sojuszu wigów z klasami średnimi dołączyli się inni 
ochotnicy. Stronnicy Canninga, jak Melbourne i Palmerston *, oraz niezależni, 
jak młody Stanley i sir James Graham, reprezentujący „szanowne" klasy Anglii 
północnej, doszli w końcu do przekonania, że kraj można jedynie ocalić za 
pomocą reformy parlamentarnej. Jesienią 1830 r. ciągle jeszcze się łudzili, że 
Wellington da to, czego kraj się domaga, ale książę zraził do siebie wszystkich 
umiarkowanych oświadczając, że „system reprezentacji posiada pełne i cał-
kowite zaufanie kraju" i że jego ulepszenie przekracza zakres mądrości 
ludzkiej. W wyniku tego słynnego oświadczenia Stanley i Graham od razu 
zawarli chwilowy sojusz z wigami, żeby zapewnić reformę parlamentu, a 
„canningitów" Palmerstona i Melbourne'a uznano za przywódców wigowskich, 
którymi pozostali przez resztę życia. Rząd Wellingtona zachwiał się, a skrajni 
torysi skorzystali z okazji, żeby wziąć odwet na księciu i na Peelu za 
przeprowadzenie emancypacji katolików, występując przeciw nim w 
krytycznym głosowaniu. W listopadzie 1830 r. książę upadł, a nowy i popularny 
„król--marynarz", Wilhelm IV, powołał lorda Greya, aby utworzył rząd oparty 
na programie „pokoju, ograniczenia wydatków i reformy".
1 Drugi czołowy „canningita", Huskisson, zginął pod lokomotywą przy otwarciu 
linii kolejowej Manchester-Liverpool we wrześniu 1830 r. Bezpośrednio przedtem 
pertraktował on z Greyem.
* „Edinburgh Review" - kwartalnik literacko-społeczny wydawany w Edynburgu 
od 1802 r., reprezentujący poglądy wigowskich, względnie prawicowo--liberalnych 
intelektualistów.
752














                     


Wprawdzie gabinet utworzony przez lorda Greya składał się z ary-
stokratów, lecz ci arystokraci w wigowskim rządzie należeli do najbardziej 
postępowych członków parlamentu. Reforma, jaką zaprojektowali lord Durham 
i lord John Russell pod ogólnym kierunkiem Greya, a którą przez Izbę Gmin 
przeprowadził lord Althorp, choć później krytykowana, iż nie dość daleko się 
posunęła - wówczas zdumiała przyjaciół i wrogów swym radykalizmem. Była 
to, jak utyskiwali torysi, rzeczywiście „nowa konstytucja" w tym znaczeniu, że 
rozciągała władzę polityczną na nowe klasy społeczne i nowe okręgi wyspy.
Nigdy nie spodziewano się projektu ustawy (bili) znoszącej za jednym 
zamachem wszystkie „zgniłe miasteczka" i jego ogłoszenie (III.1831) wywołało 
okrzyk zdziwienia i entuzjazmu od krańca do krańca Brytanii, a jednocześnie 
pobudziło torysów, którzy oczekiwali dużo łagodniejszych propozycji, do zażartej 
opozycji. Najbardziej wpływowi przywódcy i organizatorzy klas pracujących, jak 
Place i Cobbett, czynnie popierali „bili, cały bili, i tylko bili", ponieważ wiedzieli, 
że uchwalenie praw wyborczych dla klasy pracującej było niemożliwe w 
istniejącym parlamencie i przy ówczesnym stanie opinii publicznej. Jednak 
przewidywali oni, że musi ono nastąpić pewnego dnia, cokolwiek by wigowie 
mówili o „ostateczności" billu, jeśli raz wreszcie zostanie obalony uświęcony 
przez wieki system przywilejów właścicieli „nominacyjnych miasteczek". Żeby 
to osiągnąć, potrzebne było zjednoczenie wszystkich klas, gdyż Izba Lordów 
miała na mocy prawa konstytucyjnego władzę założenia veto przeciw projektowi 
ustawy i była zdecydowana skorzystać z niego bez względu na ryzyko.
Wyższym warstwom klasy średniej i właścicielom sklepów w miastach 
świeżo obdarzonych prawami wyborczymi wydawało się, że osiągnęli 
wszystko wskutek uprawnienia do głosowania właścicieli domów o wartości 
czynszowej dziesięciu funtów rocznie. Połowa klasy średniej, która nadal nie 
miała praw wyborczych, spodziewała się znaleźć pośrednie przedstawicielstwo 
swych interesów dzięki nadaniu tych praw nowym okręgom przemysłowym; 
fakt, że dwóch członków będzie miał Manchester zamiast Old Sarum *, a 
zamiast jakiejś korn-walijskiej wioszczyny będzie reprezentowany Sheffield, 
miał niebawem zapewnić zniesienie ceł zbożowych. Ale sąuires i farmerzy nie 
dostrzegli tego niebezpieczeństwa, ponieważ byli zadowoleni z powodu 
zwiększenia reprezentacji hrabstw i nadania praw wyborczych dzier-
* Old Sarum, starodawne miasto katedralne w hrabstwie Wiltshire; z czasem 
upadło i pozostały po nim jedynie ruiny. Niemniej do 1832 r. stanowiło ono okrąg 
wyborczy i było synonimem „zgniłego miasteczka" (rotten borough).
753


żawcom, co raczej zwiększało niż zmniejszało władzę właściciela ziemskiego 
w wiejskich okręgach wyborczych 1.
Dziś może się wydać dziwne, że propozycja podziału władzy politycznej 
między połowę klasy średniej i ogół właścicieli ziemskich wzbudziła tyle 
ogólnego entuzjazmu. Ale okrzyk „precz ze zgniłymi miasteczkami" jednoczył 
prawie wszystkich, z wyjątkiem licznych zresztą osób, korzystających 
bezpośrednio lub pośrednio z dawnego podziału władzy, oraz duchownych 
kościoła państwowego, którzy błędnie sądzili, że reforma wyborcza 
doprowadzi do rozdziału kościoła od państwa i cofnięcia uposażeń kleru. 
Jednak nie doprowadziła ona nawet do zniesienia przymusowych opłat na 
rzecz kościoła ani do dopuszczenia dysydentów na uniwersytety, dopóki nie 
nastąpiło dalsze rozszerzenie praw wyborczych. W tak niewielkim stopniu 
reforma z 1832 r. dopuszczała nawet klasę średnią do udziału we władzy.
III 1831-
Po    piętnastu    miesiącach    agitacji    politycznej (III.1831-V.1832),    
bezprzykładnej
 w dziejach Wielkiej Brytanii, przeprowadzono ustawę o reformie wbrew 
oporowi parów. Pierwszym momentem krytycznym były wy-
 bory powszechne (V.1831), które wyłoniły zdecydowaną większość 136 głosów 
za projektem reformy zamiast niepewnej i nikłej większości
  jednego głosu. Drugi kryzys wywołało odrzucenie projektu w Izbie Lordów 41 
głosami głównie nowo kreowanych parów torysowskich i ławy biskupów 
(X.1831). Tej zimy w okręgach przemysłowych i rolniczych panował wielki 
kryzys2 gospodarczy, szalała cholera, i gniew ludu, wywołany postępowaniem 
Izby Lordów, groził społeczeństwu chaosem. Ale zamieszki w Bristolu stały się 
ostrzeżeniem dla wszystkich rozsądnych ludzi, a gwałtowniejsze ruchy znalazły 
się pod kontrolą związków politycznych, które powstawały w całym kraju, 
naśladując Birmingham. Równocześnie jednak istnienie tych związków za-
1 Przed 1832 r. było tylko dwóch członków z każdego hrabstwa w Anglii, podczas 
gdy 400 członków było z miast i miasteczek, przy czym większość z nich zasiadała z 
miasteczek mniej lub więcej „zgniłych". Obliczano, że wi-gowie w 1830 r. piastowali 60 z 
200 mandatów „zgniłych miasteczek", które reforma unicestwiła. Około 140 mandatów z 
owych 200 zostało zupełnie zniesionych, a 60 mandatów utrzymano w oparciu o 
dziesięciofuntowe minimum. W bardzo nielicznych wypadkach, jak Preston i 
Westminster, liczba wyborców uległa ograniczeniu wskutek zastosowania jednolitego 
systemu dziesięciu funtów na niekorzyść klasy pracującej. •
2 Tworząc swój rząd w listopadzie 1830 r. wigowie stanęli wobec „ostatniego 
powstania chłopów" w niektórych południowych hrabstwach, które miało na celu 
uzyskanie płacy w wysokości pół korony [2 szylingi 6 pensów] dziennie. Głodujący 
robotnicy rolni wszczynali rozruchy, ale bez rozlewu krwi, ł niszczyli trochę własności; 
ukarali ich okrutnie ogarnięci paniką wigowie, którzy pozwolili na to, że kilku 
robotników powieszono, a 400 deportowano do Australii, całkowicie odcinając ich od 
rodzin.
754


wierało w sobie poważniejszą groźbę prawdziwej  wojny domowej, w przypadku 
gdyby ustawa została ostatecznie odrzucona.
Niebezpieczeństwo dla projektu ustawy polegało na tym, że popierające go 
klasy pracujące mogły się oderwać i rozpocząć samodzielną walkę rewolucyjną. 
W toku walki o utrzymanie porządku mogłoby wtedy dojść do reakcji. Ale klasy 
średnie porzuciły swą długotrwałą apatię polityczną i były zdecydowane 
przeprowadzić reformę, zanim nastąpi rozbicie społeczeństwa wskutek konfliktu 
sił radykalnych z torysowskimi. Istotnie pokój w kraju zależał od uchwalenia 
ustawy. W końcu zaniepokojony król Wilhelm, uczciwy marynarz, znajdujący się 
w centrum burzy, jakiej nie widział dotąd żaden sternik nawy państwowej, obiecał 
Greyowi skorzystać ze swego przywileju mianowania nowych parów dla 
przeprowadzenia projektu ustawy. Istniał już tego rodzaju precedens, kiedy to 
królowa Anna mianowała parów, żeby ówczesnemu rządowi torysów umożliwić 
uchwalenie traktatu w Utrechcie. Potem jednak w ostatniej chwili Wilhelm 
zawahał się i próbował powołać do rządu torysów, by przeprowadzili reformę na 
swój sposób. Wywołało to ostatni kryzys, słynne „dni majowe". Lord Grey złożył 
rezygnację (V.1832) i przez ty- dzień kraj żył w przekonaniu, że wróci Wellington, 
żeby rządzić mieczem. Wielkie miasta szykowały się do oporu. Peel zrozumiał 
jednak, że gra jest przegrana, Grey wrócił z triumfem, zastrzegłszy sobie 
ustępstwa ze strony parów i króla.
Ten końcowy kryzys, który zapewnił przeprowadzenie aktu o reformie, nadał 
dramatyczny akcent pierwiastkowi ludowemu w „nowej konstytucji". Lud jako 
całość wydarł klasie rządzącej nowoczesną Wielką Kartę. Odtąd naród był 
panem we własnym domu. Ale polityczny zakres „narodu" trzeba było jeszcze 
określić w długim cyklu walk o prawa wyborcze (1867,1884,1918), co prawda 
mniej gwałtownych niż bitwa o ich pierwowzór. „Dziesięciofuntowi właściciele" 
domów lub farmerzy-dzierżawcy z pewnością nie mogli na zawsze stanowić „na-
rodu". Nie mieli oni tak zadawnionego prawa rządzenia krajem, jak posiadacze 
„zgniłych miasteczek", których „niezaprzeczalne interesy" zostały zmiecione 
przez pokojową rewoltę narodu.
W Szkocji dawny system przedstawicielstwa był jeszcze gorszy niż w 
Anglii, ponieważ na północ od rzeki Tweed nawet wybory w hrabstwach nie 
były rzetelne. Politycznie Szkocja stanowiła jedno wielkie „zgniłe miasteczko". 
Toteż postępowanie demokratów na północy było w krytycznym okresie 
odpowiednio gwałtowniejsze. W 1832 r. Szkoci otrzymali po raz pierwszy 
pozakościelne instytucje ludowe, poprzez które mogli się wypowiadać. 
Bezpośrednią konsekwencją reformy parlamentarnej było prawo miejskie 
(Burgh Act) z 1833 r., stwarzające pierwsze wybrane przez lud zarządy 
miejskie, jakich Szkocja nie posiadała od XV w.
755


Anglia czekała aż do 1835 r. na swoją ustawę o samorządzie miejskim 
(Municipal Corporations Act). Upadek „zgniłych miasteczek" 
parlamentarnych pociągnął za sobą upadek „zgniłych miasteczek" 
municypalnych, ciał analogicznych na polu samorządu lokalnego, którego za 
dawnego reżimu nigdy by nie niepokojono. Akt z 1835 r. był bardziej 
demokratyczny od aktu o reformie, gdyż dawał wszystkim płatnikom podatków 
miejskich prawo głosowania do nowych władz *. Nareszcie angielskie życie 
instytucjonalne i korporacyjne wyszło ze swej „epoki lodowej" i zaczęło się 
kształtować od nowa stosownie do istotnych potrzeb nowego w sensie 
ekonomicznym społeczeństwa. Duch Jeremiego Benthama rozpościerał się 
nad krajem, choć sam starzec leżał na łożu śmierci. Jego probierz w formie 
pytania - „jaki jest z tego pożytek?" - stosowano po kolei do wszystkich 
czcigodnych niedorzeczności. Okres komisji królewskich i ich sprawozdań 
zaczął się wraz z wigowskim rządem reform. Ustawa o samorządzie miejskim 
była jednym z pierwszych owoców ich działalności.
Ustawa ta miała zastosowanie tylko do większych miast. Okręgi wiejskie 
pozostawiono jeszcze pod zarządem administracyjnym sędziów pokoju do 
czasu wprowadzenia w 1888 r. przez rząd lorda Salisbury rad hrabstwa z 
wyboru. Ta różnica w ustroju samorządu lokalnego zgadzała się z faktem, że 
wiejska Anglia wciąż jeszcze podporządkowywała się duchowo sąuires, 
podczas gdy nowa miejska Anglia była już demokratyczna.
Ustawa z 1835 r., pomimo że w swoim zasięgu geograficznym była 
niewystarczająca, ustanowiła jednak na głównych obszarach miejskich silną 
władzę, podległą kontroli ludowej i władną ściągać podatki lokalne. Z tych 
początków wyrosła koncentracja nowych funkcji; przez całe następne stulecie 
nieustannie rozszerzano władzę korporacji miejskich. W końcu zajmowały się 
one wszystkimi niemal dziedzinami zarządu lokalnego z wyjątkiem udzielania 
zezwoleń na wyszynk oraz sprawowania władzy sądowej, które to funkcje 
uważano za nieodpowiednie dla ciała powstałego z wyborów. W 1835 r. mało 
kto przewidywał, że nowe władze miejskie skończą na zapewnieniu oświaty 
dzieciom ludu, i na zaopatrywaniu mieszkańców w tramwaje, oświetlenie, 
wodę, a nawet w domy, albo że staną się kupcami i pracodawcami na wielką 
skalę.
Poczynając od 1835 r., zwiększyła się też łączność pomiędzy re-
* Ustawa ta nadawała prawo wyborcze mężczyznom, głowom rodzin, za-
mieszkującym odrębne domostwa, bez względu na ich wartość czynszową, pod 
warunkiem płacenia podatku miejskiego na rzecz ubogich. Liczba wyborców do 
samorządów miejskich była tym samym znacznie większa od liczby wyborców do 
parlamentu, mimo że znaczna większość mężczyzn i wszystkie kobiety były nadal 
wykluczone od tego prawa.
756


sortami rządowymi w Whitehall a pochodzącymi z wyboru ciałami lokalnymi w 
oparciu o kontrolę państwową oraz subsydia skarbowe z pieniędzy 
podatkowych dla uzupełnienia opłat lokalnych. Pomimo że wszystkich tych 
ustępstw nie przewidywano, stały się one możliwe dzięki śmiałemu i 
jednolitemu ustawodawstwu wigów z 1835 r. W ten sposób zaczął się 
opóźniony proces ustanawiania kontroli nad - dotąd od niej wolnymi - 
konsekwencjami społecznymi rewolucji przemysłowej. Ale gdzież w tym 
wszystkim było miejsce na „redukcję wydatków?". To panaceum rozwiało się 
jak dym.
W 1833 r. lord Althorp przeprowadził pierwszą skuteczną ustawę 
fabryczną (Factory Act), określającą maximum godzin pracy dzieci i 
młodzieży. Wielką zasługą tej ustawy, niedocenionej w owym czasie, było 
wprowadzenie instytucji inspektorów rządowych, którzy czuwali nad realizacją 
jej przepisów. Był to początek nowego rozwoju dziedziny społecznej ochrony 
pracy.
Innym bezpośrednim następstwem reformy wyborczej było zniesienie 
niewolnictwa w imperium brytyjskim ustawą z 1833 r. Wil-berforce umarł w 
tym samym roku, doprowadziwszy wspaniale swe dzieło do końca. W 
ostatnich latach jego życia czynne kierownictwo akcją przeciw niewolnictwu 
objął sir Thomas Fowell Buxton, a popularyzowaniem tego zagadnienia zajął 
się Brougham. W początkowym okresie kampanii Wilberforce'a w obronie 
handlu niewolnikami zaangażowane były poważne interesy brytyjskiej żeglugi 
w Bristolu i Liverpoolu 1. Kiedy jednak handel niewolnikami został zniesiony, 
zwolenników niewolnictwa mniej było w samej Anglii niż w koloniach. Jeśli 
bowiem nie można było już importować tam niewolników, to na pewno można 
było wciąż uzyskiwać nowych z potomstwa już istniejących. Plantatorzy z Indii 
Zachodnich i innych kolonii tropikalnych widzieli w propozycji wyzwolenia 
niewolników - bez względu na warunki - swą ruinę. Prowadzili jednak swoją 
sprawę nieudolnie; a przy tym traktowali źle Murzynów i przychylnych im 
misjonarzy; stosowane przez nich gwałty wywoływały oburzenie brytyjskiego 
społeczeństwa, a szczególnie religijnych kręgów ewangelickich i 
nonkonformistycznych, podówczas bardzo wpływowych. Akt o zniesieniu 
niewolnictwa (Slavery Abolition Act) z 1833 r. dał właścicielom niewolników 
dwadzieścia milionów odszkodowania, które macierzysty kraj chętnie spłacił.
Inną wielką akcją wigowskiego rządu uwieńczoną powodzeniem było 
załatwienie kwestii belgijskiej. W 1830 r. po rewolucji paryskiej wybuchło 
powstanie w Belgii, skierowane przeciwko unii z Holandią, narzuconej jej 
traktatem z 1815 r. Powstanie było częś-
1 Zob. wyżej s. 710-712,
757


ciowo liberalne, częściowo klerykalne, a popierały je zarówno klerykalne, jak 
liberalne sfery Francji. Reakcyjne mocarstwa Europy Wschodniej uważały, że 
wyłom dokonany w traktatach z 1815 r. przez powstanie ludowe należy 
zlikwidować według wzorów Świętego Przymierza. Jednak inny był pogląd 
Wielkiej Brytanii, zwłaszcza rządu liberalnego z Greyem jako premierem i 
Palmerstonem jako ministrem spraw zagranicznych. Brytania ponadto mocno 
sprzeciwiała się ustaleniu w Belgii wpływów francuskich, czy to przez aneksję, 
czy też przez osadzenie na tronie w Brukseli francuskiego księcia. Partię 
szowinistyczną w Paryżu z trudem utrzymywał w karbach Ludwik Filip, „król 
mieszczański", i jego ministrowie, na ogół dbający o przyjaźń nowej, liberalnej 
Anglii w obliczu wrogich mocarstw - Rosji, Austrii i Prus. Była to sytuacja 
delikatna i niebezpieczna, jednak po całym szeregu krytycznych momentów 
została rozwiązana zadowalająco przez osadzenie na tronie belgijskim księ-cia 
Leopolda z dynastii Sachsen-Koburg-Gotha (1831), który był osobistym 
przyjacielem brytyjskich ministrów i ulubionym wujem przyszłej królowej 
Wiktorii. W 1839 r. Palmerston ukoronował to dzieło traktatem, który załatwiał 
dręczącą kwestię granicy belgijsko-holender-skiej i gwarantował neutralność 
belgijską. Traktat ten podpisały Belgia, Wielka Brytania, Francja, Rosja, 
Austria i Prusy. W ten sposób trwałe interesy brytyjskie, polegające na 
zapewnieniu w Niderlandach takiej władzy, w stosunku do której nie 
żywilibyśmy żadnych obaw, znowu uzyskały zabezpieczenie na długi przeciąg 
czasu.
758


ROZDZIAŁ  II
NIEPOWODZENIA FINANSOWE WIGÓW. PEEL I NOWA PARTIA KONSER-
WATYWNA. NOWE PRAWO O UBOGICH. CZARTYZM. ZNIESIENIE PRAW 
ZBOŻOWYCH W 1846 R. DISRAELI I PEEL. RZĄDY WIGÓW I PALMER-STONA. 
SŁUŻBA PAŃSTWOWA. KRÓLOWA WIKTORIA. KRYM I WŁOCHY. POMYŚLNOŚĆ I 
POKÓJ SPOŁECZNY. AGITACJA W KWESTII PRAW WYBORCZYCH I DRUGA 
REFORMA WYBORCZA Z 1867 R.
Królowa Wiktoria, 1837.
Za panowania Wilhelma IV wigowie z inspiracji zwolenników Benthama i 
pod naciskiem radykałów wprowadzili do organów rządzących elementy 
nowoczesnej sprawności i reprezentacji ludowej poprzez reformę wyborczą i 
ustawę o samorządzie miejskim. Był to zaledwie początek, ale najważniejszy 
jest pierwszy krok. Gdyby wigowie wyłonili spośród siebie wielkiego męża 
stanu, który by zrozumiał aktualne zagadnienia społeczne, lub choćby zdolnego 
ministra finansów, mogliby od razu daleko poprowadzić naród drogą postępu, 
jaką zarysowali, by zaspokoić gorące nadzieje swych cierpiących i 
niecierpliwych rodaków. Ale partię korzystającą dawniej z usług Charlesa 
Montagu, Godolphina i Walpole'a, opanował teraz finansowy paraliż; 
pozostawiła więc Peelowi znalezienie w podatku dochodowym i wolnym 
handlu klucza do rozwiązania finansowych i ekonomicznych trudności owej 
doby. Kiedy wstępowała na tron królowa Wiktoria, kanclerz skarbu zdawał się 
„siedzieć na pustej skrzyni obok bezdennych niedoborów, i zarzucać sieć, żeby 
złowić budżet", jak wyraził się Peel w jednym ze swych rzadkich, rozmyślnych 
wypadów w krainę humoru 1.
1 O'Connell, który nie lubił Peela nie bez osobistych racji, powiedział: „jego 
uśmiech był jak srebrna blacha na trumnie". Jego nieśmiałe maniery, przypisywane 
chłodowi i wyniosłości, izolowały go od szeregowych członków jego partii i w pewnym 
stopniu tłumaczą ich odsunięcie się od niego w 1846 r.; koledzy z gabinetu znając go 
lepiej, stali za nim i zostali „peelitami". Królowa Wiktoria też go nie lubiła, póki go 
dobrze nie poznała.
759


W ten sposób zaledwie w sześć lat po uchwaleniu ustawy o reformie stało 
się dla wszystkich jasne, że wigowie wystrzelili już swoje pociski i nie mają 
obecnie dalszego programu, mogącego położyć kres wciąż jeszcze ostremu 
kryzysowi ekonomicznemu i przemysłowemu w kraju. Szczęśliwą 
okolicznością dla losów rządu parlamentarnego w nowym systemie było to, że 
można było utworzyć w West-minsterze kolejny rząd spośród opozycji. Peel 
bowiem rekonstytuował partię „konserwatywną" ze szczątków partii torysów, 
zniszczonej przez reformę wyborczą, oraz przyciągnął z powrotem wielu 
członków, którzy - jak Stanley i Graham - popierali przedtem wigów, aby 
uzyskać zniesienie „zgniłych miasteczek". Charakterystyczne dla Anglii XIX 
stulecia w odróżnieniu od niektórych innych krajów było to, że kiedy różne 
odłamy klas wyższych utraciły swoje specjalne przywileje, nie wycofały się z 
tego powodu do życia prywatnego, lecz pozostały i przystosowały się do 
nowych warunków. Ograniczoność reformy dokonanej w 1832 r., wywołująca 
często zniecierpliwienie krytyki nowoczesnej, miała tę dobrą stronę, że nie 
przerywała tradycji związków klasy wyższej z życiem politycznym i nie 
dopuściła do powstania klasy „polityków zawodowych". Możliwe, że w 
procesie powolnego nadawania praw wyborczych brak logiki, ale mogą być 
inne wielkie korzyści dla życia narodu właśnie w tym stopniowaniu 
nieprzerwanego ruchu w kierunku kontroli demokratycznej.
„Manifest z Tamworth" Peela z 1834 r. uznawał ustawę o reformie jako 
fakt dokonany, ze wszystkimi jego konsekwencjami, i Peel w końcu zrozumiał, 
na czym polegają te konsekwencje. Jego „bur-żuazyjne" pochodzenie i 
naturalne powinowactwo z warstwami handlowymi i przemysłowymi pozwoliły 
mu pojąć ekonomiczne i finansowe potrzeby kraju lepiej niż większości torysów 
i wigów. Poza tym miał większe zrozumienie dla poglądów klas średnich na 
zagadnienia ekonomiczne i bardziej współczuł cierpieniom biedaków aniżeli 
rozumiał lub sympatyzował z mentalnością stronnictwa właścicieli ziemskich, 
któremu przewodził. Doszedł do tego, że uważał to stronnictwo jedynie za 
narzędzie rządzenia powierzone jego rękom dla każdego rozsądnego celu, jaki 
pragnął osiągnąć.
Jednakże większość nowej partii konserwatywnej miała swoje własne 
interesy i sympatie. Nie lubili oni faworytów Peela - fabrykantów, byli głęboko 
zainteresowani w obronie ceł zbożowych i na równi z tym w obronie kościoła. 
Wierzyli, że kościół znajduje się w niebezpieczeństwie ze względu na 
propozycję wigów, by na uniwersytety w Oksfordzie i Cambridge przyjmować 
dysydentów oraz by przeznaczyć część nadmiernych bogactw kościoła 
anglikańskiego w Irlandii na cele świeckie, choć pocieszali się, że przecież 
istniała jeszcze Izba Lordów, która nie dopuściłaby do wyrządzenia takich
760


„krzywd". Wprawdzie kwestie te obchodziły także Peela oraz jego stronników, 
ale myśl i serce przywódcy pochłaniały coraz bardziej badania aspektów 
pomocy finansowej dla handlu i „problem położenia ludu", co Carlyle i inni 
zaczęli uznawać za główne zadanie parlamentów i gabinetów. Peelowi brak 
tylko było osobistego uroku i zdolności przekonywania i popularyzowania 
poglądów, aby pociągnąć za sobą partię w kierunku tych zagadnień, co 
natomiast udało mu się w stosunku do wielu przyjaciół i kolegów, przyszłych 
„peelitów" - jak np. Graham, Aberdeen, Cardwell i Gladstone. Polityczne prze-
szkolenie odbył Peel jeszcze przed walką o reformę i przed rządem Canninga, 
kiedy to decyzja gabinetu była prawem. Po uchwaleniu ustawy o reformie 
lepiej zrozumiał nowo powstały stosunek między gabinetem a szerokim ogółem 
niż między gabinetem a jego własnymi stronnikami.
Zanim w wyniku wyborów powszechnych w 1841 r. wigowie ostatecznie 
przekazali rządy kraju Peelowi, dokonali ważnego kroku w dziele reorganizacji 
socjalnej - przy pełnym współdziałaniu Peela (1834). i Wellingtona - przez 
uchwalenie nowego prawa o ubogich. Za radą Wiliama Nassaua Seniora i 
współpracujących z nim członków komisji dla spraw ubogich znieśli oni system 
„speenhamlandzki" polegający na przeznaczeniu pieniędzy z podatków lokalnych dla 
uzupełnienia płac 1. W ten sposób rozpoczęli proces depauperyzacji robotnika Anglii 
południowej i przywrócenia mu jego zalet: godności własnej i polegania na sobie. 
Niestety, tę konieczną operację przeprowadzono bezlitośnie i po doktrynersku, nie 
uwzględniając czysto ludzkiej strony zagadnienia. Ponieważ pomoc społeczna 
stanowiła źródło egzystencji dla wielu tysięcy ludzi w mieście i na wsi, było więc 
rzeczą straszliwą za jednym zamachem pozbawić ich tego wszystkiego, nie 
zabezpieczając jednocześnie minimalnych płac i nie dostarczając jakiejś ochrony dla 
bezrobotnych i osób na ich utrzymaniu - z wyjątkiem „domu pracy" *. Ponadto 
członkowie komisji zatrwożeni pauperyzacją, jaką wytwarzał system przez nich 
zniesiony, przyjęli za zasadę, że życie w „domu pracy" powinno być mniej 
przyjemne niż życie wolnego robotnika poza jego murami. Ówczesne teorie eko-
nomiczne nie pozwalały na to, by zabrać się do opracowania tego
1 Zob. wyżej s. 725.
* „Domy pracy" (Workhouses) - domy utrzymywane z funduszów dobroczynności 
publicznej w poszczególnych hrabstwach. Skupiano w nich ludzi starych, 
niedołężnych i chorych, a pozbawionych własnych środków utrzymania. Panowały w 
nich bardzo złe warunki i bezduszny rygor i stanowiły one prawdziwe dno niedoli.
761


problemu od innej strony i spróbować w drodze ustawowej nadać sytuacji 
wolnego robotnika większą atrakcyjność niż perspektywa „domu pracy". 
Nawet starzy i chorzy, którzy w owych czasach nie mieli żadnych emerytur 
lub ubezpieczeń społecznych i nie posiadali środków egzystencji w domu, nie 
byli traktowani lepiej w „domu pracy", choć nie dostali się tam z własnej winy. 
W takich właśnie
  okolicznościach młody autor Olivera Twista (1838) opisując, czym domy te 
były dla ich mieszkańców, odwoływał się od abstrakcji Benthama, którymi 
operowali członkowie komisji, do realnego życia z krwi i kości, a takie właśnie 
interesowało wrażliwsze, dorastające pokolenie nowej ery wiktoriańskiej.
Za pomocą wszystkich tych, aż nazbyt drastycznych środków, zatrzymano 
rozkładowy proces pauperyzacji. Dawne prawo o ubogich posiadało błędy, 
wynikające z nadmiernych różnic lokalnych i niezależności parafialnej. 
Ogólnokrajowy scentralizowany charakter nowego prawa, choć stosowanego 
w pierwszym pokoleniu zbyt surowo, ułatwił wprowadzenie z czasem ulg i 
ulepszeń, których domagała się później opinia publiczna. „Domy pracy" 
stopniowo przestały być instytucjami karnymi dla nieszczęśliwych, a za 
naszych dni, dni rent starczych i ubezpieczeń społecznych, opróżniały się w 
dużym stopniu nawet w kiepskich czasach.
Oburzenie warstw pracujących na nowe prawo o ubogich i polityczna 
bezsilność tego gniewu przypomniały im w jaskrawy sposób, że potrzeba 
jeszcze jednej reformy, zanim będą mogły zrealizować swe żądania 
bezpośrednio w Westminsterze. Toteż agitacja tych warstw za ustawą o 
dziesięciogodzinnym dniu pracy, ograniczającą na drodze prawnej czas pracy 
w fabrykach, prowadzona przez lorda Shaftesbury i wielkiego właściciela 
przędzalń Fieldena, tak podzieliła obie partie, liberalną i konserwatywną, że 
ustawa ta została uchwalona dopiero w 1847 r.l Ta nieustanna agitacja w 
okręgach fabrycznych i ciągła niedola robotników spowodowała powstanie 
czartyz-
mu. W 1838 Czartyzm domagał się właściwie tylko tego, co zostało dokonane w 
latach 1867 i 1884, to jest nadania praw wyborczych warstwom pominiętym w 
ustawie z 1832 r. Sześć punktów „Karty Ludu" (People's Charter) * miało 
charakter czysto polityczny. Jednak motywy tego ruchu i agitacja miały 
charakter socjalny. Karta odrzucała pomoc klas średnich. Była ona krzykiem 
rozpaczy i wyrazem świadomości klasowej ze strony cierpiących robotników 
najemnych.
1 Zob. niżej s. 767, przypis.
* „Sześć punktów" (Stic Points) - żądania zawarte w programie czarty-stów, 
noszących nazwę People's Charter. Były one następujące: prawo wyborcze dla 
wszystkich dorosłych mężczyzn, równe okręgi wyborcze, coroczne wybory do Izby 
Gmin, diety dla posłów, tajność głosowania i zniesienie klauzuli majątkowej w stosunku 
do kandydatów na posłów.
762


Ruch ten miał pewien wpływ na parlament, który od niedawna stał się bardziej 
czułym barometrem opinii publicznej niż dawniej. Złowróżbny cień czartyzmu 
przyspieszył przeprowadzenie ustawodawstwa fabrycznego, zniesienie ceł 
zbożowych, zakaz płacenia robotnikom bonami na towary, ustawę 
Shaftesbury'ego o pracy w kopalniach i pierwszą, spóźnioną ustawę o zdrowiu 
publicznym z 1848 r., kiedy sprawozdania Chadwicka przekonały nareszcie 
parlament, że sprawy zdrowotne są kwestią publiczną.
W ten sposób czartyzm pośrednio polepszył dolę klas pracujących, a więc 
osiągnął niektóre ze swych realnych celów. Ale jego program polityczny 
zapewnienia powszechnego prawa wyborczego nie miał szans powodzenia, 
dopóki nosił charakter żądań klasowych, które miały zostać zrealizowane nie 
przy pomocy organizacji i kierownictwa klasy średniej, lecz jako atak na 
pracodawców. Sami przywódcy czartystów nie bardzo nadawali się na 
praktycznych polityków. Ruch za powszechnym prawem wyborczym został 
uwieńczony sukcesem dopiero w latach sześćdziesiątych, kiedy to klasy 
średnie, których połowa wciąż jeszcze nie miała praw wyborczych, połączyły 
się ze światem pracy pod kierownictwem Brighta i Gladstone'a, aby domagać 
się dalszego rozszerzenia tych praw.
Lepsze stosunki wzajemne, jakie wytworzyły się między klasą średnią a 
klasami pracującymi w tym późniejszym dziesięcioleciu w porównaniu z 
wcześniejszym okresem właściwego czartyzmu, można częściowo przypisać 
wzrastającej pomyślności, która w przerwie między tymi okresami objęła 
wszystkie klasy społeczne zmniejszając znacznie rozgoryczenie wywołane 
niedostatkiem. Dalszymi przyczynami pojednania klas była zbawienna polityka 
finansowa rządu Peela oraz szczególne okoliczności, w jakich zniesiono cła 
zbożowe. Stworzona w 1846 przez Cobdena Liga przeciw prawom zbożowym 
zręcznie wiązała i mobilizowała opinię klas pracujących i klas średnich w spra-
wie, w której nie zachodziła między nimi żadna sprzeczność interesów. 
Wspólne ich zwycięstwo, uzyskane po sześciu latach nieustannej agitacji nad 
zdecydowanym oporem warstwy ziemiańskiej, przyczyniło się wielce do tego, 
że nie doszło do zarysowania się politycznej linii demarkacyjnej pomiędzy 
robotnikami najemnymi a resztą społeczeństwa. Otworzyło ono też drogę dla 
stopniowego przekształcenia się wigowskiej partii Melbourne'a i Palmerstona, 
reprezentującej sojusz części arystokracji z klasą średnią, w partię liberalną 
Gladstone'a, stanowiącą sojusz części klasy średniej z klasami pracującymi.
Dzięki tym skomplikowanym ruchom klas i partii, wplątanych w 
nieskończoną sieć głosowań, w których ujawniały się wewnętrzne podziały i 
podwójna lojalność - z zachowaniem jednak systemu dwupartyjnego, 
funkcjonującego w świecie parlamentarnym - erze
763


wiktoriańskiej  (1838) udało się uniknąć ostrej walki klasowej, która zdawała 
się grozić w dobie czartyzmu i Wielkiego Narodowego Związku Zawodowego 
kierowanego przez Roberta Owena1 (1833) . Nie uniknięto by jednak jakiejś 
wojny klasowej, gdyby nie następowała stała poprawa warunków bytowych, w 
każdym razie poza okręgami czysto wiejskimi. Ocalenie społeczeństwa 
zawdzięczać należy nie tylko wysiłkom i zdrowemu rozsądkowi różnych 
odłamów społecznych, ale też wzrostowi handlu i dobrobytu, który rozpoczął 
się w latach czterdziestych. W okresie śródwiktoriańskim Brytania stanowiła 
centrum przemysłowe świata. Inne narody były w znacznym stopniu 
uzależnione od niej, przede wszystkim jeśli chodzi o węgiel i wyroby 
przemysłową, kupowane w zamian za żywność i surowce.
W takim układzie stosunków klasa średnia widziała swój interes w polityce 
całkowicie wolnego handlu. W tej sprawie przeciwstawiała się klasie 
posiadaczy ziemskich, której przywództwo polityczne skądinąd przyjmowała z 
wdzięcznością. Był to stary zwyczaj angielski, że mieszczaństwem kierowała 
szlachta pod warunkiem jednak, że jej stronnicy mogli się wypowiadać co do 
kierunku polityki. „Dzie-sięciofuntowi" właściciele domów, obdarzeni prawami 
wyborczymi w 1832 r., często wybierali wiejskich gentlemanów na swych 
reprezentantów. Aż do drugiej reformy wyborczej w 1867 r. obecność na 
ławach Izby Gmin osób pochodzących z klasy średniej i zachowujących się jak 
członkowie tej klasy, takich jak Cobden i Bright, była przez wigowskich i 
torysowskich sąuires, zasiadających dokoła nich, tolerowana jako osobliwość 
albo traktowana z niechęcią jako impertynencja. W tych bowiem czasach 
wciąż istniała różnica między zamożną klasą średnią, a gentry: nie stopiły się 
jeszcze w jedną warstwę społeczną, co nastąpiło później dzięki 
ujednolicającemu wychowaniu w „szkołach publicznych". Często też dzieliły ich 
różnice religijne, które w owej dobie miały duże znaczenie, gdyż łączyły się z 
pewnymi faktami społecznymi, takimi jak wykluczenie dysydentów z Oksfordu 
i Cambridge. Kultura jednej klasy opierała się głównie na studiach klasycznych, 
drugiej - na Biblii. Jedna interesowała się sportem, rządzeniem i posiadaniem 
ziemi; druga trzymała się kurczowo swych ksiąg buchalteryjnych, miała mniej 
rozrywek i krótsze week-endy niż dzisiejszy człowiek interesów.
Nawet po 1832 r. klasa średnia godziła się ze znaczną ekskluzyw-nością i 
protekcjonalnością tych, którzy stali ponad nią, jednak
1 Owen pragnął odciągnąć robotników od agitacji politycznej, natomiast wciągnąć 
ich do akcji ekonomicznej typu na wpół rewolucyjnego. Nie dbał on nigdy o 
demokratyczne prawa wyborcze, będąc z natury usposobionym autokratycznie 
pracodawcą, który organizował życie swych pracowników dla ich dobra. Ale podobnie 
jak Bentham, na podstawie faktów musiał dojść do wniosku, że społeczeństwo nigdy 
nie zostanie zreformowane odgórnie.
764


w sprawie wolnego handlu zbożem była nieustępliwa i zdecydowana i w tym punkcie 
miała za sobą poparcie olbrzymich mas pozbawionych praw wyborczych. 
Parlamentarna partia konserwatywna była przeciwna zniesieniu ceł zbożowych, a w 
partii wigów zdania były podzielone. Peel we wczesnym okresie swego wielkiego 
rządu przywrócił podatek dochodowy i z jego pomocą zmniejszył i zniósł cła (1842-45) 
na wiele artykułów, co dało znakomite wyniki dla krajowego handlu. Nie był jednak w 
stanie znieść ceł na zagraniczne zboże. A zboże pozostawało kwestią 
pierwszoplanową. Liga przeciw prawom zbożowym była niemal tak groźna w 
przemysłowej Anglii, jak Liga Katolicka O'Connella w wiejskiej Irlandii. Peel, który 
poddał się jednej w 1829 r., uległ również drugiej w 1846 r., częściowo z przekonania, 
że rząd należy sprawować za zgodą rządzonych, częściowo dlatego, ze mowy 
Cobdena w Izbie przekonały go od strony ekonomicznej, wreszcie i z tego powodu, że 
zaraza ziemniaczana w Irlandii w 1845-46 r. pozostawiła mu do wyboru albo 
zawieszenie praw zbożowych, albo skazanie na śmierć dziesiątków tysięcy 
Irlandczyków. A jeśli cła na zboże zagraniczne zostałyby raz zawieszone, nie można 
było przywrócić ich nie wywołując ruchu rewolucyjnego w Wielkiej Brytanii. 
„Całkowite i natychmiastowe" zniesienie praw zbożowych stanowiło więc 
nieprzewidzianą konsekwencję aktu unii z Irlandią, przeprowadzonego przez Pitta ł.
Uchylenie praw zbożowych było z wielu powodów najważniejszym 
wydarzeniem politycznym między pierwszą a drugą reformą wyborczą. Przede 
wszystkim spowodowało ono rozłam w partii konserwatywnej i przez to dało 
władzę wigom na dwadzieścia lat z krótkimi przerwami, przy czym od czasu do 
czasu doradzali im i uzupełniali ich siły w głosowaniu tacy „peelici" jak 
Aberdeen, Cardwell i Graham; bardzo im się też przydały zdolności finansowe 
Glad-stone'a.
Nie spodziewano się na ogół rewolty przeciwko Peelowi ze strony szeregowych 
posłów partii konserwatywnej w parlamencie (1846). Jedy- nie siła i zalety filipik 
Disraeli'ego skierowanych przeciw „zdrajcy u władzy", zmusiły tylne ławy do 
powstania z miejsc i do buntu, tak jak proch musi bezwzględnie wybuchnąć, jeśli 
rzuci się nań iskrę. Ale nie wydaje się, iżby Disraeli głęboko wierzył w prawa 
zbożowe jako politykę ekonomiczną, i wkrótce po tym mówił obo-
1 Wellington w charakterystyczny dla siebie sposób poparł volte-face Peela nie 
dlatego, że się zgadzał, lecz dlatego, że wierzył w Peela jako ministra. „Zgniłe kartofle to 
zrobiły - powiedział z rezygnacją - to one napędziły Peelowi tego cholernego strachu".
765


jętnie o ochronie celnej, że jest „martwa i potępiona". Ale podobnie jak przed 
nim Bolingbroke, Disraeli - zawodowy polityk - związał się już przed tym z 
gentlemanami z „partii wiejskiej" i czuł się zobowiązany do wykazania swej 
lojalności. „Wielkie historyczne rody" Anglii, z których Disraeli wyłączał rody 
wigowskie jako należące do innego stronnictwa, silnie przemawiały do 
wyobraźni tego obcego obserwatora naszych instytucji. Peel źle potraktował i 
zdradził „gentlemanów Anglii" rezygnując z praw zbożowych, a ponieważ ci 
przekonali się, że trudno im wyrazić swe uczucia w tej sprawie w sposób 
odpowiedni, Disraeli stał się ich szermierzem przeciwko człowiekowi, który 
jemu samemu również stał na drodze. Jego postępowanie przy obaleniu Peela 
usunęło partię konserwatywną od władzy na dwadzieścia lat, samego 
natomiast wyniosło z tylnych ław Izby na bezpośredniego następcę w 
kierownictwie partią po Stan-leyu. Dzięki temu mógł w dwadzieścia jeden lat 
później tak „wykształcić swą partię" (1867), aby dokonała zwrotu tak 
zupełnego i tak niesmacznego, jak ten, z powodu którego położył nagle kres 
karierze Peela w szczytowym momencie popularności wielkiego premiera 
wśród rodaków.
Geniusz ma swoje przywileje, o które nie trzeba mieć pretensji, bo tylko 
geniusz potrafi z obrad parlamentarnych uczynić coś równie atrakcyjnego dla 
współczesnych widzów i badaczy historii, jak najbardziej niebezpieczne roczniki 
wojny i rewolucji. Zdawało się, że Palmerston, Disraeli i Gladstone wyrośli w 
owym czasie po to, aby podbić - każdy w zupełnie inny sposób - wyobraźnię 
nowej demokracji i wpoić w nią to osobiste zainteresowanie dla rządów parla-
mentarnych, którego brak doprowadził w pewnych krajach instytucje 
parlamentarne do uwiądu, niczym rośliny pozbawione wody.
Sukces Ligi przeciwko prawom zbożowym był pierwszym wybitnym 
zwycięstwem klas średnich nad gentry oraz interesów przemysłowych nad 
rolniczymi. Jednak interesy rolnicze w szerszym znaczeniu tego terminu były w 
tej kwestii podzielone. Gdyby istniało liczne chłopstwo, posiadające lub 
uprawiające ziemię w małych działkach, właściciele ziemscy i wielcy farmerzy 
nie byliby w tej walce osamotnieni. Ale bezrolny robotnik na cudzej ziemi, o ile 
by politycy zainteresowali się jego nie liczącą się niemal opinią, skłaniał się na 
ogół ku polityce „taniego bochenka chleba".
Jednak nawet „interesy rolnicze" właścicieli ziemskich i wielkich farmerów, 
jak się wkrótce przekonano, nie zostały zrujnowane przez zniesienie praw 
zbożowych. Swobodny import zapobiegał wprawdzie zwyżce cen na zboże 
nawet wtedy, gdy wartość pieniądza spadła w związku z odkryciem złota w 
Kalifornii i Australii, ale ceny zboża utrzymywały się na prawie równym 
poziomie w ciągu całego pokolenia, a wraz z lepszymi czasami wzrosło 
znacznie spożycie chleba.
766


Dwory wiejskie i zagrody farmerskie Anglii nigdy nie były tak bogate, ludne i 
szczęśliwe, jak w czasach śródwiktoriańskich - czasach powieści Trollope'a i 
obrazów Johna Leecha. W istocie rzeczy usunięcie wszelkich poważnych 
zadrażnień między miastem a wsią pozostawiło „wielkie rody" na dalsze 
trzydzieści lat w położeniu godnym zazdrości. Dopiero rozwój 
transkontynentalnych linii kolejowych oraz powstanie wielkich statków 
parowych pozwoliły Ameryce na wysyłanie takich ilości środków 
żywnościowych, że pod koniec lat siedemdziesiątych w czasie rządów 
Disraeli'ego brytyjska uprawa zboża została tym poważnie dotknięta. 
Światowa organizacja handlu brytyjskiego ściągała zewsząd na wyspę 
żywność i wtedy poczęła rozwijać się w rolnictwie taka sytuacja, jaką znamy 
dzisiaj.
Wygrana Ligi przeciw prawom zbożowym w 1846 r. była zwycięstwem 
metod politycznego wychowania i propagandy, które stanowiły dalszy krok na 
drodze ku demokracji. Metod tych w pewnej mierze zaniechano w następnym 
dwudziestoleciu pomyślności i społecznego pokoju, ale po nadaniu nowym 
milionom praw wyborczych w latach 1867 i 1884 stały się one kapitałem obu 
partii politycznych.
Ostre starcia między właścicielami ziemskimi a fabrykantami w wyniku 
sporu o prawa zbożowe doprowadziły do tego, że każda partia broniła sprawy 
ofiar swego przeciwnika. Na wiecach Ligi demaskowano nędzne płace i 
ubogie mieszkania robotników wiejskich, natomiast krzywdy robotników 
fabrycznych były najpopularniejszym argumentem strony przeciwnej. W ten 
sposób ujawniono krzywdy mas pozbawionych praw wyborczych, a w 
pewnych przypadkach nawet je naprawiano. Na lata wzajemnych rekryminacji 
między właścicielem ziemskim i fabrykantem przypada uchwalenie ustawy o 
kopalniach wniesionej przez Shaftesbury'ego (1842) oraz słynnej ustawy o 
dziesięciogodzinnym dniu pracy w fabrykach' (1847). Mniej uczyniono dla 
robotników rolnych, ponieważ byli oni bardziej rozproszeni od robotników 
zorganizowanych w związkach zawodowych i skupionych w fabrykach, z tego 
też powodu trudniej było im pomóc i mniej się ich obawiano.
1 Ustawa ta ograniczała czas pracy młodocianych i kobiet w fabrykach 
do dziesięciu godzin dziennie; w istocie ze względu na charakter pracy fabrycznej 
oznaczało to podobne ograniczenie godzin dla dorosłych. Tej ustawie przeciwstawił się 
Bright, który nigdy zresztą nie oponowa} przeciwko projektom o ochronie dzieci w 
fabrykach, jak to się często, a błędnie przedstawia. Ustawa „dziesięciu godzin" 
podzieliła zarówno partię wigowską, jak i konserwatywną. Efektywną ustawą o 
ochronie dzieci poniżej lat trzynastu był akt rządu wigów z 1833 r., 
który wprowadził najdonioślejszą zasadę inspekcji fabrycznej w celu kontroli realizacji 
tego prawa. W tym przedmiocie zob. Hutchins i Harrison, History of Factory 
Legislation, oraz Hammond Shaftesbury.
767


Wraz z odłożeniem do lamusa sporu o prawa zbożowe zaczął się wielki 
okres śródwiktoriańskiej ekspansji handlowej i przemysłowej, który narastającą 
falą pomyślności pokrył problem społeczny i bunt najniższych warstw 
społecznych. Polityka odzwierciedlała to osłabienie napięcia. Od 1846 r. do 
1866 r. mamy okres spokojnych rządów wigowsko-„peelitowskich", z 
popularnym ulubieńcem, lordem Pal-merstonem na czele. Jego osiągnięcia 
doskonale pasowały do tych czasów, kiedy wszystko było bezpieczne, kiedy 
nic nie zdawało się mieć wielkiego znaczenia zarówno w kraju, jak za granicą, 
kiedy nawet wywołanie wojny z Rosją pociągnęło za sobą tylko ograniczoną 
odpowiedzialność.
Jednocześnie Gladstone, w tym stadium swego długiego przesuwania się ze 
stanowiska staroświeckiego torysa na pozycje postępowego liberała, uważał za 
pierwszy obowiązek męża stanu wobec społeczeństwa ustanowienie zdrowych 
finansów i stworzenie tradycji skarbowych, z czym był w owych latach blisko 
związany, a co oznaczało wprowadzenie ścisłej oszczędności i uczciwości w 
wydawaniu pieniędzy publicznych. Był to okres wielkiego rozwoju systemu i tradycji 
w wielu działach stałej służby państwowej, będący wstępem do okresu następnego, 
bardziej aktywnego, który narzucił o wiele większe ciężary administracyjne urzędom 
w Whitehall. W tym samym czasie wypróbowano system egzaminów 
konkursowych, zamiast „rekomendacji", w doborze kandydatów na urzędy cywilne. 
Myśl o wartości egzaminu jako sprawdzianu ludzi wywodziła się z Oksfordu i 
Cambridge, gdzie od początku stulecia egzaminy wielce weszły w modę. 
Palmerston ze swymi wzorami życia publicznego datującymi się z okresu Regencji * 
przeciwstawiał się z pogardą tej całkowitej rezygnacji z patronatu rządowego na 
rzecz komisji egzaminacyjnej. Ale duch nowej epoki był wrogi faworytyzmowi i ary-
stokratycznemu niedołęstwu, toteż wkrótce po śmierci Palmerstona Gladstone, który 
bardzo poważnie traktował to zagadnienie, narzu-cił system otwartych konkursów 
wszystkim niemal ścieżkom prowadzącym do Whitehall (1870).
Niewątpliwie bardziej dalekowzroczne pokolenie wykorzystałoby tłuste lata 
śródwiktoriańskiej pomyślności, by przygotować się na wypadek powrotu lat 
chudych, głównie poprzez szersze ustawodawstwo socjalne i przez 
wprowadzenie ogólnego systemu szkolnictwa początkowego i średniego. 
Cośkolwiek zdziałano jedynie w zakresie  zdrowia publicznego (1847-65). Ale na 
ogół - jak długo głosy skargi nie rozle-
* Okres  Regencji - lata  1811-20,  podczas  których regentem był  książę Walii, 
późniejszy Jerzy IV.
768


gały się głośno po całym kraju, mężowie stanu wszystkich partii radzi 
odpoczywali i byli wdzięczni za to losowi żywiąc nadzieję, że brzydkie fakty i 
namiętności, przysłonięte falą pomyślności, nigdy więcej nie narzucą się 
natrętnie uwadze parlamentu.
Jeśli chodzi o oświatę, pamiętano, że protektor jej książę Albert był 
Niemcem, i sądzono, że oświata ludowa - ten jego konik - była może 
odpowiednia dla pracowitych cudzoziemców w Europie Środkowej, którzy nie 
posiadali innych naszych zalet charakteru i pozycji światowej. W każdym razie 
byłoby szczytem polityczego nie-rozsądku poruszać kwestię oświaty, ponieważ 
nic nie można było zrobić w tej dziedzinie, na co by nie zareagowali gniewnym 
protestem kościół albo dysydenci.
Nowa polityka wigów, podobnie jak dawna Walpole'a, polegała na tym, 
żeby nie budzić śpiącego kościelnego cerbera, przykutego obecnie u wejścia do 
Izby Lordów. Wigowie sprzymierzeni z „peeli-towskimi" konserwatystami nie 
mogli nawet naprawić krzywd wyrządzonych nonkonformistom, jak np. 
ściągania od nich przymusowo podatków na kościół państwowy oraz 
wykluczenia z uniwersytetów. Zresztą w świecie tak wygodnym i tak dobrze 
prosperującym trudno było jakiejkolwiek grupie ludzi zbyt boleśnie odczuwać te 
krzywdy, jakkolwiek Bright stale i samotnie warczał jak buldog, a pewnego 
dnia warczenie to mogło przemienić się w cały chór głosów.
Wobec takiej sytuacji w kraju główne zainteresowania polityczne tego 
okresu skupiały się na sprawach zagranicznych. Palmerston zabłysnął tu 
pełnym blaskiem, chociaż ilość złota, która na to poszła, była wówczas i będzie 
zawsze przedmiotem przyjemnej dyskusji.
Palmerston - podobnie jak Peel - rozpoczął działalność publiczną jako 
torysowski minister podczas wojny na Półwyspie Pirenej-skim, później był 
stronnikiem Canninga, a w jego podeszłym wieku można go określić jako 
skrzyżowanie canningowskiego torysa z wi-gowskim arystokratą. Wyrażał on 
w sposób właściwy Canningowi i wigom powszechne uczucia Brytyjczyków 
przeciwko zagranicznym despotom. Był wigowskim arystokratą w swej 
niezależnej postawie Gallia * wobec religii i kościoła i w przeciwstawieniu się 
wpływom dworu. Wprawdzie w polityce wewnętrznej był przeciwny 
wzrostowi
* Junius Annaeus Gallio, starszy brat filozofa Seneki, żył na początku naszej ery. 
Jako prokonsul Achai oddalił oskarżenie Żydów przeciwko apostołowi Pawłowi. Jego 
zachowanie się w tej sprawie („a Gallio nic o to nie dbał - Dzieje Apostolskie XVIII) 
stało się przykładem obojętności urzędnika w stosunku do spraw, które go nie dotyczą.


769

 


demokracji, a zwłaszcza rozszerzeniu praw wyborczych, jednak nie sprzeciwiał 
się pewnej określonej kontroli ludowej nad polityką zagraniczną, gdyż jako 
minister spraw zagranicznych czuł się odpowiedzialny raczej przed opinią 
publiczną niż przed suwerenem lub nawet kolegami. Palmerston, podobnie jak 
poprzednio Canning, odwoływał się do klas średnich w obronie swej polityki 
przed wrogością dworu i gabinetu, niekiedy - trzeba przyznać - mając mniej 
racji, niż to potrafił udowodnić jego władca.
Popularność Palmerstona była ogromna w kraju, znaczna w Izbie, mała w 
gabinecie, a żadna u dworu. Jego wpływ na rodaków wyrósł częściowo na tle 
ich osobistego wyrażenia, że „stary Pam" (Old Pam) ma „ducha sportowego", 
a częściowo z charakteru jego polityki, która w dwojaki sposób trafiała do serc 
Anglików. Palmerston łączył bowiem niechęć liberałów do despotyzmu 
panującego w Austrii i Rosji, w Rzymie i Neapolu, z uporczywym 
wysuwaniem czysto brytyjskich interesów, co późniejsza generacja nazwałaby 
„dżingo-izmem" *. W pełnym werwy języku Palmerstona poddany brytyjski był 
civis Romanus i nawet jeśli to był Żyd gibraltarski szwindlujący w Atenach, to 
flota brytyjska stała za nim **. Ten sam nonszalancki duch Palmerstona 
ujawniał się z większym szczęściem w jego sympatii do ofiar austriackiej i 
rosyjskiej tyranii na Węgrzech, we Włoszech i gdzie indziej po upadku ruchów 
wolnościowych 1848 r. na kontynencie. Stanowisko zajęte wówczas przez 
Palmerstona, wbrew życzeniom królowej i księcia Alberta, było do pewnego 
stopnia szlachetne i pożyteczne, gdyż oznaczało, że swobody konstytucyjne 
mają przynajmniej jednego gorącego poplecznika wśród wielkich mocarstw.
Spór między Palmerstonem i dworem stanowił w jego awanturniczym 
życiu nieustanne źródło zabawy i uciechy, dla królowej zaś powód do 
poważnych przykrości. Pod jej auspicjami dwór stał się przeciwieństwem tego, 
czym był za Jerzego IV jako regenta i króla.
* „Dżingoizm" (Jingoism) skrajny nacjonalizm, angielski odpowiednik słowa 
„szowinizm". Wyraz ten powstał od zwrotu by jingo, użytego w fanfa-rońskiej 
piosence o charakterze antyrosyjskim w okresie wojny rosyjsko-tu-reckiej 1877 r.
** W okresie świąt Wielkiej Nocy 1847 r. tłum ateński dokonał napadu na dom 
kupca Dawida Pacifico. Dom i całe urządzenie wnętrza uległy zniszczeniu i spaleniu. 
Pacifico był Żydem, urodzonym w Gibraltarze, a więc w posiadłości brytyjskiej, a 
wystąpiwszy z roszczeniami wobec rządu greckiego domagał się interwencji W. 
Brytanii, za której poddanego się uważał. Gdy rząd grecki ociągał się z uregulowaniem 
tej sprawy oraz innej sprawy o odszkodowanie, którego domagał się - z innych 
przyczyn - przebywający w Grecji historyk angielski dr Finlay, lord Palmerston wysłał w 
styczniu 1850 r. do brzegów Grecji brytyjską flotę wojenną. Sprawy te uregulowano 
ostatecznie na drodze kompromisu.
770


Palmerston prawdopodobnie wolał to, co pamiętał z czasów Regencji - tylko 
nie samą osobę regenta. W owych czasach nikt nie spodziewał się, by 
monarchowie, parowie lub ministrowie płacili kupcom swoje długi albo żeby w 
ogóle prowadzili się jak szkolne wzory dla nieuprzywilejowanych. Również w 
polityce zaznaczyła się zmiana. Jerzego III i Jerzego IV utożsamiano z 
torysami w ich skrajnym oporze przeciw reformie. Natomiast królowa 
Wiktoria w swej wrażliwej młodości nauczyła się od swego mentora, starego 
lorda Melbourne'a, że siła brytyjskiej monarchii nie polega na intrygowaniu 
przeciwko ministrom ani na zwalczaniu aspiracji ludu. Co prawda w tym czasie 
okazywała ona zbyt wielką skłonność do wigów, jednak poznawszy bliżej Peela 
nauczyła się należycie go oceniać. Pod kierunkiem księcia Alberta uwydatniły 
się jej osobiste sympatie do dynastii cudzoziemskich, szczególnie niemieckich, z 
drugiej jednak strony jej ponadpartyjny liberalizm w poglądach na zagadnienia 
wewnętrzne chyba się zwiększył, a na pewno stał się mądrzejszy, dzięki jej 
uczonemu małżonkowi.
Korona nie osiągnęła jeszcze w pełni tej pozycji, jaką zajęła w wyobraźni 
ludu i w nowej strukturze imperium pod koniec stulecia. Ale już uwolniła się od 
nieszczęśliwych tradycji ostatnich władców. W ciągu całego swego długiego 
panowania Wiktoria przyzwyczaiła się bacznie śledzić pracę swoich ministrów, 
ostro dyskutowała z nimi, jeśli nie podzielała ich zdania, często uzyskując w ten 
sposób pewne zmiany, nigdy jednak nie próbowała odwrócić lub zmienić 
polityki, przy której ministrowie upierali się pomimo uważnego wysłuchania jej 
poglądów. Czasami wywierała również wpływ na opozycję, szczególnie w 
Izbie Lordów, udaremniając w kilku ważnych sprawach konflikt między izbami 
(1869,1884) w drugiej połowie swego panowania, po odrodzeniu bardziej 
wojującego liberalizmu pod wodzą Gladstone'a.
Śródwiktoriańskie dwudziestolecie spokojnej polityki i oszałamiającej 
pomyślności w połowie swego trwania zostało przerwane przez wojnę 
krymską (1854-56). Od czasu Waterloo upłynęło już czterdzieści lat i dlatego 
nowe pokolenie Brytyjczyków łatwo można było pobudzić do walki. 
Nowoczesna prasa, zwłaszcza ta jej część, która podlegała wpływom 
Palmerstona, karmiła tego wojennego ducha dobranymi wiadomościami i 
podżeganiem do nienawiści wobec Rosji. Wybór Rosji na przeciwnika wydaje 
się na pierwszy rzut oka trochę dowolny. Jednak strach przed potęgą rosyjską 
wzrastał w tych latach zarówno w Indiach, jak i w Europie. Co prawda, 
najbliżsi sąsiedzi Rosji, Austria i Prusy nie uważały, że trzeba przywrócić 
równowagę sił kosztem cara; jedynie Francja i Anglia czuły się powołane do 
tego,
771


by wobec niego być szermierzami, między innymi, „niepodległości Niemiec". 
Przyczyna tego była po części polityczna. Austr:a, Prusy i Rosja wspólnie stały 
na straży starych zasad Świętego Przymierza, które niedawno dokonało 
represji w stosunku do rewolucji z 1848 r. Natomiast Brytania królowej 
Wiktorii i Francja Napoleona III - każda w odmienny sposób - opowiadały się 
w duchu bardziej liberalnym. W Anglii uczucie liberalne oburzało się na 
postępowanie z Polską oraz pomoc, jaką reakcyjny car Mikołaj użyczył w 
tłumieniu powstania węgierskiego w 1849 r.
Jednak istotnym powodem zatargu Palmerstona i Russela z Rosją była ich 
obrona Turcji. Prawdę mówiąc, Rosja akceptowała zaproponowane przez nas 
warunki załatwienia spornych spraw, zawarte w nocie wiedeńskiej z lipca 1853 
r., ale Turcja je odrzuciła. Niemniej biliśmy się z Rosją w obronie Turcji. Takie 
ujawnienie dyplomatycznego niedołęstwa pozostawiło ministrom mało 
argumentów w odpowiedzi na krytyki Brighta w Izbie Gmin, ale nie trzeba było 
żadnej w ogóle odpowiedzi wobec wojennego entuzjazmu. Położenia ucie-
miężonych narodów chrześcijańskich na Bałkanach, a nawet samego ich 
istnienia, nie bardzo się domyślano w ówczesnej Brytanii. Dlatego też nie 
wysunięto żadnej propozycji stworzenia wolnej Bułgarii i Serbii, ażeby w ten 
sposób zahamować rozszerzanie się wpływów rosyjskich podobnie jak ongiś 
Canning utworzył w tym celu niepodległą Grecję. Stary ustrój turecki uważano 
za jedyną możliwą zaporę dla rosyjskich ambicji.
Cara Mikołaja uznawano nie bez racji za główną podporę reakcji w Europie 
poza Bałkanami. Entuzjazm dla wojny krymskiej był mieszaniną liberalizmu i 
dżingoizmu, powstałą na tle aktualnych okoliczności i uosobioną w 
Palmerstonie. Wojna ta nie była jednak walką o wyzwolenie, gdyż 
zaproponowano również Austrii przyłączenie się do angielsko-francuskiego 
przymierza. Dopiero kiedy Austria odmówiła, przyjęto zamiast niej 
zaofiarowaną przez Cavoura pomoc małego Piemontu. Zastąpienie Austrii 
Piemontem w krym-skim przedsięwzięciu przyspieszyło później wyzwolenie 
Włoch, jednak nie to było pierwotną intencją inicjatorów wojny.
Jako pomyślne następstwo wojny krymskiej należy wymienić przyjaźń 
brytyjską z Francją i Napoleonem III i to w okresie, kiedy Francja skłonna była 
znowu wstąpić na ścieżkę wojenną i kiedy wrażliwa Brytania gotowa była 
przeciwdziałać rozpoczęciu nowej ery napoleońskich podbojów. Niezwykły 
człowiek, który tak umiejętnie wydźwignął się na tron Francji, nie na próżno 
studiował karierę swego stryja. Rozumiał, że dla imperium francuskiego 
jednoczesne zwalczanie despotycznych mocarstw wschodnich i Anglii zawsze 
będzie zgubne. Toteż gorąco pragnął przyjaźni Brytanii. Palmerston od razu 
uwierzył w jego dobrą wolę, ale Brytyjczycy na ogół po-
772


zostali sceptyczni. Sojusz antyrosyjski stanowił na jakiś czas dobre 
zabezpieczenie przed niebezpieczeństwem wojny z Francją.
Przebieg wojny ujawnił solidność brytyjskiego wyszkolenia i tra 
dycji pułkowych, całkowitą niekompetencję wyższego dowództwa, 
brak organizacji i pracy sztabu, wadliwość intendentury i opieki sa 
nitarnej. O sześć mil od naszej floty w porcie Bałakławy żołnierze 
brytyjscy głodowali i umierali, ponieważ nie dostarczono im zaopa 
trzenia. Doskonałe oddziały, tak niepotrzebnie zmarnowane, trzeba 
było zastąpić surowym rekrutem, któremu nie powiodło się natar 
cie na Redan (1855), wskutek czego w oczach Europy obniżył się trochę  
respekt dla brytyjskiego oręża, zdobyty przed rokiem po zwycię- 
stwach nad Almą (IX.1854) i pod Inkermanem (XI.1854).
Niedostatki naszej organizacji militarnej w tym czasie tworzyły 
istotnie uderzający kontrast z naszą sprawnością handlową i przemy 
słową. Były one wynikiem ducha zacofania panującego w dowództwie 
wojskowym i w Ministerstwie Wojny, nie niepokojonych jak dotąd 
żadnymi powszechnymi żądaniami reformy armii. „Zgniłe miastecz 
ka" samorząd miejski, uniwersytety, kościół, administracja cywilna 
- wszystkie te instytucje odczuwały w równym stopniu powiew 
krytyki i zmiany. Ale od czasów Waterloo naród był tak pokojowo 
nastrojony, że nigdy nie interesował się stanem swej armii, dopóki 
wydatki Ministerstwa Wojny utrzymywano na niskim poziomie. Na 
stępnie, w nagłym przypływie zapału wojennego John Buli przy 
pomniał sobie, że ma „cienką czerwoną linię bohaterów" i posłał 
ich w bój z Rosjanami, oczekując podobnych rezultatów, jakie dała 
wojna hiszpańska. Ale z armii Wellingtona nie zostało nic - prócz 
tradycji pułkowej i starych skałkowych muszkietów Brown-Bessa, 
w które były jeszcze uzbrojone liczne pułki. Na razie powstał wielki 
krzyk przeciwko generałom i Ministerstwu Wojny; jednakże skoro 
tylko wojna skończyła się, powróciła dawna obojętność dla spraw 
wojskowych. Reformę wojskową odłożono na dalsze lat dwadzieścia, 
aż wreszcie Cardwell objął Ministerstwo Wojny w pierwszym gabine 
cie Gladstone'a (1868).
Oddz'aływanie wojny krymskiej na życie narodu nie zaznaczyło się 
wydatnie w sferze polityki. Była wprawdzie chwilowa reakcja przeciw 
Cobdenowi i Brightowi, którzy krytykowali politykę wojenną. Jednak wielu 
radykałów wypowiadało się stanowczo za wojną. Na o?ół arystokratyczny 
system rządów raczej stracił, niż zyskał na autorytecie wskutek niedołęstwa, z 
jakim prowadzono operacje. William Russel z „Times'a" stworzył nowy zawód 
korespondenta wojennego i poddał takiej bezpośredniej krytyce generałów 
frontowych, jakiej nie podlegał ze strony cywilów żaden brytyjski dowódca ani 
przedtem, ani potem. Jego komunikaty dla „Times'a" zdradziły nieprzyjacielowi 
tajemnicę wojskową o katastrofalnym stanie naszej
773


armii pod Sewastopolem; ale jawność posłużyła lepiej niż wszystko inne do 
pobudzenia opinii publicznej i działalności parlamentarnej, zanim jeszcze nie 
było za późno. Dobrze się stało, że w krytycznym momencie premierem został 
Palmerston na miejsce lorda Aberdeen, który nigdy nie lubił wojny.
Ale 25 000 l ludzi, jakich kraj utracił na Krymie, uratowało w następnych 
latach dużo więcej istnień. Albowiem prawdziwym bohaterem wojny była 
Florence Nightingale, a najbardziej niewątpliwym jej wynikiem okazała się 
sztuka nowoczesnego pielęgnowania chorych, zarówno w wojsku, jak i w 
świecie cywilnym, oraz nowa koncepcja możliwości i miejsca dla wyszkolonej i 
wykształconej kobiety w społeczeństwie. To zaś z kolei doprowadziło w latach 
sześćdziesiątych i siedemdziesiątych do rozpoczętej przez Johna Stuarta Milla, 
a popieranej przez pannę Nightingale akcji na rzecz prawa wyborczego dla 
kobiet. Doszło również do założenia kolegiów żeńskich oraz ulepszenia szkół 
dla dziewcząt, kiedy wreszcie znalazły się fundusze na zaniedbane dotąd 
wykształcenie połowy poddanych królowej. Z zamarzniętych i zbroczonych 
krwią okopów pod Sewastopolem i z okropności pierwszych skutaryjskich 
szpitali zrodziła się nie tylko sprawiedliwsza narodowa koncepcja charakteru i 
praw szeregowca, ale i wiele innych rzeczy w dzisiejszym naszym życiu, które 
na pierwszy rzut oka wydają się bardzo odległe od scen wojny i cierpień 
naszych brodatych bohaterów, spoczywających na zimą spowitym 
płaskowzgórzu.
W dobie wiktoriańskiej tym polem działalności, na którym brytyjska polityka 
zagraniczna uzyskała najwydatniejsze sukcesy, były sprawy włoskie. Bez 
udziału w wojnie i bez poważnego niebezpieczeństwa takiego udziału, w drodze 
zręcznych działań dyplomatycznych, harmonizujących z dobitnie wyrażoną 
sympatią powszechną, Brytania - wbrew życzeniom innych wielkich mocarstw 
- dopomogła do stworzenia nowego, niepodległego państwa w basenie Morza 
Śródziemnego, a równocześnie nowego partnera przy europejskim stole obrad. 
Wydarzenie to zagoiło bolesną ranę w politycznym ciele Europy i 
zapoczątkowało tradycję włoskiej przyjaźni dla Anglii, która i później stanowiła 
ważny czynnik w polityce zagranicznej - aż po udział Włoch w pierwszej 
wielkiej wojnie.
W 1848 r. Palmerston stał na czele Ministerstwa Spraw Zagranicznych. 
Opinia brytyjska w sprawie Włoch była wówczas podzie-
1 Według panny Nightingale 16000 ludzi straciło życie wskutek złej administracji. 
Panna Nightingale obniżyła odsetek śmiertelności w szpitalach w Skutari z 42 procent 
do 22 promille.
774


lona mniej więcej wedle podziału partyjnego. Palmerston sprzyjał niezależności 
Włoch i spodziewał się drogą negocjacji usunąć Austrię z równiny 
lombardzkiej, odwołując się do austriackiego poczucia jej własnego interesu w 
szlachetnym sensie. Ale w owym roku rewolucji Palmerston nie znalazł klucza 
do kwestii włoskiej. Jako minister brytyjski uważał on bowiem za swój 
pierwszy obowiązek zapobiec ogólnoeuropejskiej wojnie, zwłaszcza takiej, w 
której Francja mogłaby zaatakować Austrię i w ten sposób rozpocząć nową 
erę podbojów i militaryzmu. Okazało się jednak, że bez wojny między Francją i 
Austrią nie jest dla Włoch możliwe uzyskanie jakiejś szansy zdobycia wolności.
Kiedy znowu latem 1859 r. nastąpiło ponowne zaostrzenie w sprawie 
włoskiej, Palmerston utworzył właśnie swój drugi rząd, który trwał aż do jego 
śmierci w sześć lat później (1859-650. Lord Russel był jego ministrem spraw 
zagranicznych, a Gladstone jako minister skarbu był trzecim czołowym 
członkiem gabinetu. Chociaż w innych kwestiach bardzo się między sobą 
różnili, co do Włoch byli zgodni; i dziwnym trafem każdy z „triumwiratu" 
posiadał głęboką znajomość włoskich spraw w przeciwieństwie do ignorancji, 
jaką wszyscy trzej wykazywali, gdy chodziło o Amerykę, Niemcy i Bliski 
Wschód. W wyniku tego działali mądrze i energicznie podczas decydującego 
kryzysu włoskiego w 1859-60 r. i z bardzo pomyślnymi rezultatami.
Anglia trzymała teraz w swoich rękach klucz sytuacji włoskiej, do czego nie 
doszło w 1848 r. Pomimo wysiłków ze strony poprzedniego rządu lorda Derby, 
Napoleon III, sprzymierzony z Piemontem pod rządami Cavoura, wszczął 
wojnę z Austriakami. Celem jego było usunięcie wpływów austriackich z 
Półwyspu Apenińskiego i zastąpienie ich wpływami francuskimi w postaci 
zresztą mniej drażniącej i obraźliwej dla Włochów, których darzył prawdziwą 
sympatią (1859). Pragnął on jednak stworzyć nie jedno niepodległe państwo 
włoskie, lecz cały szereg państewek włoskich uzależnionych od Francji. 
Natomiast Cavour wykorzystał Napoleona do wypędzenia Austriaków, mając 
jednocześnie nadzieję, że następnie doprowadzi do wyzwolenia całych Włoch 
na takich warunkach, które zapewnią im prawdziwą niepodległość. Z nich 
dwóch Cavour był sprytniejszy i wygrał tę grę; jednak nie zdołałby tego 
uczynić bez pomocy brytyjskiej.
Rosja i Prusy popierały Austrię w przeciwstawianiu się wyzwoleniu Włoch 
w jakiejkolwiek postaci, chociaż od wojny krymskiej Rosja nie była już tak 
potężna ani tak przyjaźnie do Austrii usposobiona, jak poprzednio. W tej 
skomplikowanej sytuacji Anglia ujmując sprawę włoskiej jedności i 
niepodległości bardziej zasadniczo i z większą życzliwością niż Francja, 
pomogła Cavourowi przyspieszyć bieg wypadków. Po wyzwoleniu Sycylii 
(1860) przez Garibaldiego nastąpił upadek reakcyjnego królestwa Neapolu i 
rządów papieskich
775


prawie w całych Włoszech środkowych, na co Napoleon musiał niechętnie się 
zgodzić, gdyż nie mogąc pozwolić na ponowny podbój Włoch przez Austrię, nie 
był w stanie przeciwstawić się fali włoskiego ruchu narodowego, dążącego do 
jedności pod władzą dynastii piemonckiej, tym bardziej że ruch ten uzyskał 
poparcie dyplomatyczne brytyjskich ministrów i entuzjastyczną zachętę ze 
strony brytyjskiego narodu.



Epokę Russella i Palmerstona zakończył mniej pomyślny epizod w 
sprawach europejskich. Istniał zatarg pomiędzy Danią a jej niemieckimi 
sąsiadami o prowincje Szlezwiku i Holsztynu, skąd przed tysiąc czterystu laty 
znaczna część protoplastów ludu angielskiego wyemigrowała do Brytanii *. 
Słuszność w tym przypadku miały po części obie strony i znalazłoby się 
miejsce dla dobrych usług trzeciej, obiektywnej i życzliwej dla wszystkich 
zainteresowanych. Jednak Palmerston i Russell zajęli stanowisko pełne 
brawady ośmielając „małą Danię", a nie mogąc jej pomóc w chwili, gdy 
Bismarck przejrzał, że jest to bluff. Najpierw Palrnerston oświadczył, że „to nie 
będzie sama Dania", z którą napastnicy będą musieli walczyć. Ale kiedy 
wybuchła wojna, Dania nie znalazła żadnego sojusznika, ponieważ nasza armia 
- jeszcze nie zreformowana - nie była w stanie stanąć w polu przeciwko 
połączonym siłom Prus, Austrii i faktycznie całych Niemiec. Słynny zaś ruch 
ochotniczy z czasów śródwiktoriańskich jak dotąd służył wyłącznie dla obrony 
kraju. Nie mogliśmy też oczekiwać pomocy Francji i Rosji, które ostatnio nasza 
dyplomacja w innych sprawach zraziła do siebie.
Toteż epoka Palmerstona zakończyła się upokarzającą odprawą. 
Doniosłość tego przypadku była nawet większa, niż wówczas przypuszczano, 
ponieważ znaczenie nowoczesnej militarnej monarchii pruskiej miało się 
ujawnić w pełni dopiero po jej zwycięstwach nad Austrią w 1866 r. i nad 
Francją w 1870 r. Popularne i beztroskie wystąpienia dyplomatyczne 
Palmerstona już się przeżyły. Gdyby je kontynuowano, stałyby się poważnym 
niebezpieczeństwem w straszliwym nowym świecie, który się rodził w miarę 
tego, jak nacjonalizm nauczył się przygotowywać do wojny przy pomocy 
wszelkich zadziwiających środków nowoczesnej nauki i nowoczesnej 
komunikacji.
Fakt, że z „dwóch starych prowodyrów" pierwszy umarł Palmerston 
(1865), miał ważne następstwa w dziejach politycznych. Russell, który właśrie 
otrzymał tytuł hrabiowski, objął przywództwo partii wigow-sko-liberalnej i 
pomimo tego, że kiedyś zwano go Finality John *,
1 Zob. wyżej s. 62, 72.
* John Russell, młodszy syn księcia Bedford, nosił kurtuazyjny tytuł lorda, dopóki 
w 1861 r. nie otrzymał tytułu hrabiowskiego (earl) i nie przeszedł tym
776


od dawna sprzyjał dalszemu rozszerzeniu praw wyborczych i przekształceniu 
partii z arystokratyczno-wigowskiej w demokratyczno--liberalną. Gdyby 
Palmerston przeżył Russella, na pewno przeciwstawiłby się takiemu rozwojowi 
spraw i prawdopodobnie zerwałby z Gladstonem, który stanowił jego 
przeciwieństwo zarówno pod względem temperametnu, jak i w poglądach 
politycznych. Russell, zbyt stary, by objąć rolę kierowniczą w nowej, 
przejściowej epoce, został wprawdzie premierem ale pozwolił Gladstone'owi, 
znajdującemu się obecnie u szczytu sił, przejąć rzeczywiste przywództwo 
partii.
W ten sposób Gladstone zajął kierownicze miejsce w państwie i zawarł 
sojusz z Johnem Brightem (1866), który stał na czele ruchu doma-gającego się 
praw wyborczych dla rzemieślników w miastach i dla niższych klas średnich. 
Podczas tego dziesięciolecia siła polityczna ruchu robotniczego leżała w jego 
sojuszu z radykałami mieszczańskimi na tej podstawie, że obie klasy były 
pozbawione praw wyborczych. Świadomość klasowa, która inspirowała 
dawniej ruch czar-tystów, wygasała obecnie w dużym stopniu wskutek lepszej 
sytuacji gospodarczej1.
Bright był przywódcą tego połączonego ruchu w skali krajowej i jego 
orędownikiem w Izbie Gmin. Zarówno on, jak i sprawa, której bronił, zyskała 
ostatnio na znaczeniu wskutek trafności jego sądu o amerykańskiej wojnie domowej, 
kiedy występował jako gorący i dobrze poinformowany obrońca Północy. Większość 
wigowskich i konserwatywnych polityków skłonna była w różnym stopniu sprzy-
jać sprawie Południa. Jak długo wojna tam szalała (1861-65), opinia w Bry-
tanii co do jej wyniku była bardzo podzielona stosownie do tego, czy ludzie 
pragnęli we własnym kraju demokracji, czy arystokracji, szerszych czy 
węższych praw wyborczych. Próba bojowa wypadła na korzyść Abrahama 
Lincolna i północnej demokracji, a wpływ tego zwycięstwa na wewnętrzne sprawy 
angielskie, choć niezbyt uchwytny, był z pewnością bardzo duży. Gladstone, 
stanowiąc wyjątek z wielu reguł, był faktycznie gorącym „południowcem", po-
mimo że w sprawach wewnętrznych szybko przesuwał się ku demokracji. 
Jego sojusz z Brightem po zakończeniu wojny amerykańskiej oraz po śmierci 
Palmerstona wysunął kwestię praw wyborczych na czoło brytyjskiej polityki2.
Sposób, w jaki przeprowadzono drugą reformę wyborczą, bardzo się różnił 
od uchwalenia pierwszej. A różnica ta wskazywała na to,
samym z Izby Gmin do Izby Lordów. Przezwisko Finality John otrzymał Russell, gdy 
po reformie wyborczej 1832 r. wypowiedział opinię, że reforma ta jest „ostateczna" i 
dalsze rozszerzenie praw wyborczych jest niewskazane.
1 Zob. wyżej s. 762-763.
8 Zob.  niżej  s.  786-788,  o W.  Brytanii  i  amerykańskiej  wojnie  domowej.
777



jak bardzo w ciągu ostatnich 35 lat klasy rządzące i konserwatywne 
przyzwyczaiły się do przemian, jako normalnego stanu rzeczy w życiu 
politycznym, zamiast uważać je za koniec wszystkiego. Można by niemal 
powiedzieć, że bardzo zwalczana wówczas darwinowska teoria „ewolucji" 
zdobyła sobie miejsce w świadomości politycznej.
Jednakże walka była ostra. Gladstone wniósł bardzo umiarkowany projekt 
rozszerzenia praw wyborczych na klasy pracujące * (1866). Ale większość 
wigowsko-liberalna została wybrana przed rokiem po to, żeby poprzeć 
Palmerstona, a nie żeby nadać prawa wyborcze klasom pracującym. Pod 
elokwentnym, lecz nieroztropnym przywództwem Roberta Lowe'a, grupa 
niezadowolonych wigowskich członków izby, przezwana przez Brighta 
„pieczarą Adullam" **, przyłączyła się do Disraelfego i konserwatystów, aby 
nie dopuścić do przeprowadzenia nawet tak umiarkowanej reformy. Była to zła 
taktyka z ich własnego punktu widzenia, przede wszystkim dlatego, że Lowe 
otwarcie opierał swe zastrzeżenie przeciwko reformie na rzekomej niższości 
moralnej i intelektualnej robotników najemnych w porównaniu z bur-żuazją. 
Jego nieostrożne krasomówstwo na ten interesujący temat doprowadziło klasy 
pracujące do wściekłości i agitacja za przyznaniem praw wyborczych 
rozgorzała potężnie i groźnie. Związki zawodowe w wielkich ośrodkach 
przemysłowych połączyły się z klasami średnimi, by organizować pod gołym 
niebem olbrzymie demonstracje, na których przemawiał Bright i to w czasach 
kiedy wiece polityczne były wielką rzadkością.
Gdy upadł projekt ustawy o reformie Gladstone'a, rząd liberalny ustąpił; 
parlament nie został rozwiązany, tylko rząd objęli konserwatyści. Disraeli jako 
minister skarbu w nowym rządzie lorda Derby był przywódcą ławy rządowej 
w Izbie Gmin i dominował w gabinecie, zupełnie tak samo, jak przed kilkoma 
tygodniami Gladstone w rządzie hrabiego Russella. Otóż Disraeli, jeżeli 
świadomie nie pozwalał swej orientalnej fantazji odbywać jakichś 
pożytecznych wędrówek, miał przenikliwe i bystre oko, jeśli chodziło o fakty 
realne. Zrozumiał sytutację kraju i dostrzegł, że wymaga ona załatwienia 
sprawy w drodze koncesji. Ponadto odczuwał więcej sympatii od Lowe'a do 
klasy robotniczej i nieraz wyrażał się dobrze o człowieku pracy nie 
posiadającym prawa głosowania, przeciwstawiając mu jego pracodawcę, który 
marnuje swój głos na wigow-
* Projekt Gladstone'a przewidywał obniżenie klauzuli „dziesięciu funtów" w 
miastach do „siedmiu funtów", tzn., że prawo wyborcze otrzymaliby mężczyźni, głowy 
rodzin, zamieszkujący w domostwach o minimalnej wartości czynszowej siedmiu 
funtów rocznie. Projekt ten był oparty na obliczeniach statystycznych, z których 
wynikało, że pewna liczba robotników uzyskałaby prawo wyborcze. Mimo to robotnicy 
nie stanowiliby większości wyborców.
** W pieczarze Adullam - według Biblii - krył się przed Saulem Dawid i jego 
zwolennicy.
778


skich kandydatów. Co prawda ostatnio Disraeli zarzucał Gladsto-ne'owi, że 
jego argumenty za rozszerzeniem praw wyborczych są „doktryną Toma 
Paine'a" - ale teraz zrozumiał, że bez względu na to, czy jest to doktryna 
Paine'a, czy czyjaś inna, nadeszła pora, aby ją wprowadzić w życie.
Ponadto Disraeli nie mógł inaczej utrzymać kontroli nad sytuacją w 
parlamencie, ponieważ rząd konserwatywny nie dysponował własną 
większością głosów, ogół zaś partii liberalnej nie chciał już dłużej zadowolić się 
reformą na raty. Poza parlamentem kraj znajdował się w stanie fermentu. 
Królowa Wiktoria doradzała „załatwienie" sprawy. Lord Derby, który niegdyś 
jeszcze jako młody Stanley, zwany „Rupertem debat", odegrał czołową rolę w 
uchwaleniu pierwszej ustawy o reformie, był teraz zupełnie gotów pobić wigów 
ich własną bronią i dokonać „skoku w ciemność". W ten sposób Disraeli 
zręcznie załatwił sprawę i uspokoił kraj, przeprowadzając reformę, która po 
ostatecznych poprawkach szła dużo dalej niż projekt odrzucony przed rokiem 
przez „adullamitów" i konserwatystów jako zbyt radykalny. Wprawdzie 
robotnik rolny i górnik w okręgach wyborczych hrabstw nadal pozostali bez 
praw wyborczych, ale prawo głosu dla głów rodzin zamieszkujących 
samodzielne domostwa w miastach stanowiło istotę drugiej reformy wyborczej. 
Ponieważ akt ten uchwalono z inicjatywy rządu konserwatywnego, przeszedł 
on z łatwością w Izbie Lordów * (1867).
Lord Cranborne, późniejszy słynny lord Salisbury, nie był osamotniony 
uważając, że transakcja ta była nieuczciwą zdradą zasad. Może jednak 
reforma świadczyła raczej o wzroście zdrowego rozsądku w polityce. W 
każdym razie nikt nie był zdolny potraktować Disraeli'ego w taki sposób, w jaki 
on przy podobnej okazji potraktował Peela. Partia konserwatywna 
zaakceptowała tę wielką zmianę, unikając wewnętrznego rozłamu, i dzięki 
temu zapewniła sobie przyszłość w nowym, demokratycznym świecie. Jednak 
w powszechnych wyborach w 1868 r. reforma przyniosła bezpośrednie 
korzyści Gladstone'owi i partii liberalnej, która miała program zmierzający do 
przeprowadzenia spóźnionych reform, zanim miała nadejść prawdziwa doba 
konserwatyzmu.
* W myśl tej ustawy prawo wyborcze (suffrage) w miejskich okręgach 
parlamentarnych przysługiwało mężczyznom, głowom rodzin, zamieszkujących odrębne 
domostwa bez względu na ich wartość czynszową. Ustawa ta podwoiła liczbę 
wyborców, których obecnie było ponad 2 miliony i w masie których robotnicy 
stanowili bezwzględną większość. Ponieważ robotnicy rolni i większość górników 
mieszkała we wsiach lub osadach, wchodzących w skład parlamentarnych okręgów 
wyborczych hrabstw, nie zaś w okręgach miejskich, byli oni w ogromnej większości 
nadal pozbawieni praw wyborczych po 1867 r. Otrzymali je dopiero (choć w 
mniejszości) w 1884 r., gdy dla hrabstw uchwalono prawo wyborcze podobne do prawa 
z 1867 r.
779


ROZDZIAŁ  III
EKSPANSJA TERYTORIALNA POD KONIEC WIEKU. CHARAKTER DRUGIEGO 
BRYTYJSKIEGO IMPERIUM. ROZWÓJ KANADY. STOSUNKI ZE STANAMI 
ZJEDNOCZONYMI. AUSTRALAZJA. AFRYKA POŁUDNIOWA. INDIE.
Jak już widzieliśmy, pod koniec wojen napoleońskich drugie brytyjskie 
imperium było kwitnącym dziecięciem *. W następnym stuleciu nastąpił jego 
olbrzymi wzrost pod względem przestrzeni, bogactwa i zaludnienia, dzięki 
rozwojowi handlu, komunikacji i transportu, co z kolei zostało spowodowane 
przez wykorzystanie pary i żelaza, elektryczności i ropy naftowej oraz przez 
zastosowanie w krajach tropikalnych wiedzy medycznej. Warunki życia na 
wyspie sprzyjały emigracji. Aż do ostatnich dziesięcioleci XIX w. niewiele 
czyniono, by zahamować przyrost ludności w Wielkiej Brytanii, a przez długi 
czas nie było dla bezrobotnych innego świadczenia prócz „domu pracy". Toteż 
odpływ emigrantów z wyspy był stały. Część ich osiedlała się w Stanach 
Zjednoczonych, które wówczas były zajęte zaludnianiem rozległych równin za 
pasmem Alleghe-nów, ale duża część udawała się do Kanady, Australazji i 
Afryki Południowej. Urząd Kolonialny w latach trzydziestych był pogrążony w 
letargu i głupocie, jeśli chodzi o sprawy emigracji, jednak lord Durham i Gibbon 
Wakefield z pomocą kościołów i organizacji prywatnych wszczęli ruch, mający 
na celu racjonalną opiekę i popieranie brytyjskiego osadnictwa w angielskich 
koloniach. Ruch ten z czasem przekonał i zdobył sojuszników na Downing 
Street.
Aż do końca ery wiktoriańskiej istniała jeszcze spora liczba ludzi w Wielkiej 
Brytanii, urodzonych i wychowanych na wsi, którzy niczego więcej nie 
pragnęli, tylko otrzymania za oceanem ziemi na własność. Dopiero w ostatnich 
latach powstała obawa, że naród angielski w kraju i dominiach może z wyboru 
i przez przyzwyczajenie unikać życia wiejskiego i tłoczyć się wyłącznie w 
miastach.
1 Zob. wyżej s. 697, 699.
781


Inną znamienną cechą drugiego imperium brytyjskiego był rozwój 
ogromnych obszarów Azji i Afryki dzięki stosunkom handlowym i 
kierownictwu politycznemu. Rządy polityczne sprawowano w Afryce i w 
Indiach Wschodnich i Zachodnich według nacechowanych dobrą wolą 
ideałów, jakie panowały powszechnie na Downing Street od czasów 
Wilberforce'a i od czasu reorganizacji zarządu Indii przez Pitta i jego 
gubernatorów generalnych. Znaczną część ludzkości obdarzono wielkimi 
dobrodziejstwami; w Afryce przerwano wojnę mię-dzyplemienną i łowy 
niewolników; w Indiach, Egipcie i gdzie indziej zastosowano materialne 
dobrodziejstwa nowoczesnej nauki i organizacji dla dobra wszystkich, nawet 
najdrobniejszych rolników.
Jednak dwie kwestie utrudniały bardzo sprawowanie rządów nad ludami 
nieeuropejskimi. Po pierwsze, sprzeczne z tymi ideałami roszczenia białych 
farmerów i kupców, tam zwłaszcza, gdzie - jak poprzednio w Indiach 
Zachodnich, a na stałe w Afryce Południowej - byli oni dość liczni, by móc 
osiągnąć samorząd. Po wtóre trudności, które nieuchronnie powstawały 
(szczególnie w Indiach) podczas długiego okresu pokoju, dobrych rządów i 
kontaktu z zachodnią cywilizacją i doprowadzały wreszcie do tego, że rządzeni 
pragnęli rządzić się sami. Kwestia, jak dalece można było bez katastrofy 
zaspokoić te żądania w sposób jak najlepszy i szybki, stanowiła najtrudniejszy 
może problem, jaki postawiły przed sobą dobre rządy.
Nowe warunki rewolucji przemysłowej przez pewien czas umacniały 
korzystną rolę Brytanii jako izby rozrachunkowej światowego handlu i 
finansów oraz jako centrum przemysłowego dla krajów mniej rozwiniętych. 
Okoliczności te doprowadziły do przyjęcia zasady wolnego handlu i zniesienia 
taryf celnych i aktów nawigacyjnych. Zmiana polityki położyła kres dawnej 
teorii merkantylistycznej, która uznawała, że interesy handlowe kolonii są 
związane z interesami Brytanii, ale też im podporządkowane. Nie żądano już 
kontroli nad brytyjskim handlem kolonialnym jako monopolu brytyjskiego. Ko-
niec systemu merkantylistycznego przez nieubłaganą logikę wolności i 
równości doprowadził do udzielenia samorządnym koloniom uprawnień, aby 
każda mogła samodzielnie decydować, czy pragnie chronić własne wyroby 
przemysłowe za pomocą taryf celnych, choćby skierowanych przeciw krajowi 
macierzystemu. W późniejszych czasach zasada ta znalazła zastosowanie 
nawet w przypadku Indii.
Tak szeroko pojęta brytyjska polityka wolnego handlu i rezygnacja z 
wyłączności handlu z naszymi koloniami i posiadłościami usunęły wiele źródeł 
tarć między narodami, które nie mogły czuć się zadowolone z pozbawienia ich 
kontaktów handlowych z tak rozległymi obszarami świata, jakie obejmowało 
drugie imperium brytyjskie.
Zasada  samorządu  dla  społeczności  zamorskich  stanowiła  jedy-
782


nie rozszerzenie metod rządzenia, panujących poprzednio w utraconych 
trzynastu amerykańskich koloniach, a które Pitt zainicjował w swoim czasie w 
obu prowincjach KanadyJ. Ale logiczne i pełne zastosowanie, i to w 
odpowiednim czasie, zasady odpowiedzialnych rządów parlamentarnych dla 
dominiów, zawdzięcza triumf swój mądrości i energii lorda Durhama (1838-
39). Jego to specjalna zasługa polega na tym, że wolność uważał za środek 
utrzymania związku imperialnego, a nie za krok w kierunku separacji, którą 
większość ówczesnych wigowskich i konserwatywnych mężów stanu 
uznawała za nieuniknioną.
Pod koniec stulecia, w całej Wielkiej Brytanii i w dominiach, w dobie 
Josepha Chamberlaina, zapanowała pełna świadomość znaczenia imperium. 
Jednak nadzieje późnego okresu wiktoriańskiego, że świadomość tę da się 
wyrazić w jakiejś formie federacji imperialnej i bardzo jednolitej konstytucji, nie 
ziściły się. Przeciwnie, kolonie, które zdążyły już rozwinąć się w dominia, 
przekształcały sią obecnie raczej w odrębne narody. Drugie imperium 
brytyjskie stało się jakąś mówiącą po angielsku Ligą Narodów, połączoną oficjalnie wspól-
ną koroną. Jak silne miały się okazać nieokreślone więzy owej jedności 
imperialnej, dowiodły wydarzenia wielkiej wojny - próba, jakiej nie potrafiłaby 
nigdy przetrzymać jedynie papierowa konstytucja.
Polityka północnoamerykańska brytyjskich mężów stanu rozwi 
jała się w dwóch dziedzinach: zagadnień kanadyjskich oraz stosun 
ków między Wielką Brytanią a Stanami Zjednoczonymi. Obie te dzie 
dziny wzajemnie na siebie oddziaływały. Na problem kanadyjski 
wcześnie już dzięki lordowi Durhamowi, a po nim lordowi Elginowi, 
zwrócono baczną uwagę i rozumnie się nim zajęto. Jeśli jednak cho 
dzi o stosunki ze Stanami Zjednoczonymi, to ich znaczenie zostało 
w pełni docenione przez polityków wigowskich i konserwatywnych, 
jako też przez ogół brytyjskiej opinii publicznej, dopiero po amery 
kańskiej wojnie domowej (1861-65).
W 1837 r.  rozgorzały w Kanadzie dwa,  łatwo  zresztą stłumione powstania: 
jedno w Dolnej Kanadzie wśród jej francuskich mieszkań-   ców,   drugie  w  
Kanadzie   Górnej   wśród   osadników  mówiących   po   angielsku.  Szczęściem  
dla  związku  z Wielką  Brytanią  ludność  obu prowincji była w  stosunku  do  siebie  
antagonistyczna,  a  żaden  jej odłam nie pragnął przyłączyć się do Stanów 
Zjednoczonych. Oba jednak  żywiły  urazy  do  nieżyczliwej   administracji.   Dwa   
zgromadzenia prowincjonalne, jakie powołał do życia Pitt, posiadały możność
1 Zob. wyżej s. 533, 704-705.
783



sprawiania kłopotu czynnikom wykonawczym, ale nie miały władzy nominacji ani 
kontroli w stosunku do tych czynników1. Teraz nadeszła pora przyznania im w 
pełni odpowiedzialnych rządów. Bynajmniej z tego nie wynika, iżby brytyjscy 
politycy w kraju wierzyli, że stanowi to środek zaradczy, albo że ufali, iż można 
go bezpiecznie zastosować bezpośrednio po zbrojnym powstaniu. Nieznajomość 
stosunków kolonialnych była ogromna, a konsekwentna wiara w demokrację 
zdarzała się rzadko wśród mężów stanu, którzy przeprowadzili pierwszą reformę 
wyborczą, bądź też jej się przeciwstawiali. Na szczęście rząd wigowski lorda 
Melbourne'a w chwili natchnienia wysłał do Kanady swego zdolnego, lecz 
gwałtownego kolegę, lorda Durhama. Był on zarówno imperialistą, jak i 
demokratą w czasach, kiedy chyba nikt inny w randze ministerialnej nie był ani 
jednym, ani drugim. Durham i jego sekretarz Charles Buller od razu zrozumieli, 
że Kanadzie potrzebny jest pełny samorząd oraz umieli to  bardzo 
przekonywająco wyrazić w słynnym „raporcie Durhama" (1839).
Zagadnienie to było jednak daleko bardziej skomplikowane, niż wyobrażano 
sobie w Anglii i z czego sam Durham nie zdawał sobie dobrze sprawy, dopóki 
nie przyjechał na miejsce. Znalazł tani dwa narody, jeden mówiący po 
francusku, a drugi po angielsku, wzajemnie ze sobą skłócone, jak również 
przeciwstawiające się rządowi. Brytyjska imigracja i osadnictwo farmerskie na 
zachodzie sprawiły, że Francuzi w Kanadzie, wziętej jako całość, stali się 
mniejszością, ale w swej własnej prowincji w Dolnej Kanadzie chłopi 
francuscy ciągle jeszcze górowali liczbowo nad mówiącymi po angielsku kup-
cami i przedsiębiorcami. Różnice religijne i kulturalne pogłębiały ten rozłam. 
Wprowadzenie w tym czasie odpowiedzialnego samorządu w Dolnej Kanadzie 
musiałoby doprowadzić jedynie do załamania się rządu i prawdopodobnie do 
zbrojnego konfliktu między dwoma odłamami społeczeństwa. Śmiała rada 
Durhama polegała na tym, by zjednoczyć obie prowincje w jedną i ustanowić 
jedno wybieralne zgromadzenie posiadające pełną władzę nad władzą 
wykonawczą; takie zgromadzenie byłoby w ten sposób w rękach większości 
mówiącej po angielsku. Plan zrealizowano w ustawie o Kanadzie w 1840 r. 
Francuzi protestowali, lecz w końcu ulegli. Nowa konstytucja kana-dyjska , 
przy pomocy bystrego i liberalnego kierownictwa lorda Elgina (1847-54), 
funkcjonowała aż do następnego wielkiego kryzysu w historii Kanady w 1867 
r. 2
Ażeby jednak zrozumieć okoliczności, które doprowadziły do fede-
1 Zob. wyżej s. 704-705.
2 Chociaż ustawa oparta na raporcie Durhama została uchwalona w 1840 r. dzięki 
lordowi Johnowi Russellowi, to sam Durham został w r. 1839 odwołany w sposób 
nieprzyjemny przez lorda Melbourne'a wskutek intryg Broughama, co wyzyskali 
znakomicie konserwatywni parowie. Wersja Broughama o roli
784




racji Kanadyjskiej w 1867 r., trzeba najprzód omówić stosunki brytyjskie ze 
Stanami Zjednoczonymi. Castlereagh jako minister spraw zagranicznych ma 
wszelkie prawa do wdzięczności potomnych, ale przede wszystkim w związku 
ze swą rolą we wzajemnym porozumieniu, ustalającym rozbrojenie po obu 
stronach kanadyjskiej granicy (1817), a zwłaszcza zaprzestanie działań flot 
wojennych na Wielkich Jeziorach, które i dziś dzielą terytorium brytyjskie od 
Stanów Zjednoczonych. W tym samym duchu rozpoczął on następnego roku 
wytyczanie granicy w kierunku zachodnim. Ten niebezpieczny proces, który 
przez całe następne pokolenie skupiał na sobie uwagę polityków z Downing 
Street i z Waszyngtonu, nigdy nie mógłby być pokojowo zakończony, gdyby po 
każdej stronie spornej linii istniały duże siły zbrojne i tradycje militarne.
Za czasów Castlereagha linię przeprowadzono w zgodzie od Jeziora 
Leśnego do szczytów Gór Skalistych wzdłuż równoleżnika 49° (1818). 
Przezornie postanowiono pozostawić w zawieszeniu ewentualne załatwienie 
sprawy ziem pomiędzy Górami Skalistymi a Pacyfikiem.
odegranej rzekomo przez Durhama i jego fałszywe oświadczenie, że Durham nie napisał 
sprawozdania nazwanego jego imieniem, niesłusznie znajduje dziś jeszcze 
uwzględnienie w Dictionary of National Biography - mam nadzieję, że nie na zawsze.


785

 


Ten rozległy obszar, znany podówczas pod ogólną nazwą „Oregonu", był dotąd 
zamieszkały jedynie przez myśliwych i traperów obu narodowości, mających 
swe bazy w kontaktach ze światem zewnętrznym na wybrzeżu Oceanu 
Spokojnego. „Wspólny Zarząd Oregonu" przez Stany Zjednoczone i Wielką 
Brytanię utrzymywał pokój na tych rzadko zaludnionych ziemiach, aż do chwili, 
kiedy w burzliwych latach czterdziestych" czoło kolumny amerykańskiej demo-
kracji przedarło się przez barierę Gór Skalistych.
Amerykanie byli w nastroju ekspansywnym. Opanowywali przyrodę i 
zaludniali kontynent z szybkością nigdy dotąd nie znaną w dziejach świata. Był 
to okres wojny meksykańskiej i chełpliwej gadaniny, która odzwierciedlała 
trochę prymitywnie prawdziwe i radosne podniecenie, wywołane przez 
poczucie nieograniczonej ekspansji i odkrycie nowego, wielkiego przeznaczenia 
narodu. W 1844 r. wybory prezydenckie w Stanach Zjednoczonych zostały 
wygrane pod hasłem „pięćdziesiąt cztery czterdzieści albo walka", 
oznaczającym żądanie granicy na 54° 40' szerokości geograficznej, co 
odcięłoby całkowicie imperium brytyjskie od wybrzeży Pacyfiku. Ale Kanada 
również rościła sobie prawa do przyszłej ekspansji na zachód. Peel, jeden z 
najmądrzejszych pokojowych ministrów, jakich Anglia kiedykolwiek miała, był 
stanowczy, pojednawczy i rozsądny. W ostatniej chwili przed upadkiem rządu 
dokonał dzieła równie może ważnego, jak zniesienie praw zbożowych; uzyskał 
mianowicie słuszne i poko-jowe oznaczenie granicy aż do Oceanu Wielkiego 
przez przedłużenie linii Castlereagha wzdłuż 49° szerokości (1846). Toteż na 
straży długiej, niewidocznej granicy od Atlantyku do Pacyfiku nie stoją budki 
strażnicze ani nie odbywa się tam wyścig zbrojeń, lecz panuje zdrowy rozsądek 
i dobre stosunki sąsiedzkie dwóch wielkich społeczeństw.
Po tym triumfie rozumu i dobrej woli wydawało się prawdopodobne, że 
wzajemne zrozumienie między Wielką Brytanią i Stanami Zjednoczonymi 
będzie czyniło stałe postępy, likwidując wzajemną ignorancję i uprzedzenia, 
wyrosłe z wojen oraz dawnych różnic społecznych i religijnych. Instytucje 
brytyjskie przestały być sztywne, arystokratyczne i ulegały procesowi 
demokratyzacji, Amerykanie zaś byli mniej zaściankowi i potrafili prowadzić 
życie mniej wypełnione częstymi wspomnieniami dawnych sporów z krajem 
macierzystym. Wznowiony napływ emigracji brytyjskiej do Stanów Zjed-
noczonych, największy od XVII w., stwarzał osobiste węzły między rodzinami 
żyjącymi po obu stronach oceanu, często żywo podtrzymywane dzięki 
ułatwieniom nowoczesnej poczty. Niestety, owe osobiste kontakty pomiędzy 
Ameryką i Anglią istniały w tym czasie jedynie wśród ludzi prostych, którzy nie 
posiadali dotąd w Brytanii praw wyborczych. Arystokracja i wyższa klasa 
średnia nie miały jeszcze zwyczaju zawierania małżeństw z Amerykankami lub 
podróżowania do
786


Stanów; a przecież oni właśnie kontrolowali politykę zagraniczną, prasę i 
parlament w chwili, gdy amerykańska wojna domowa (1861-65) wywo łała 
nowy kryzys w naszych stosunkach zewnętrznych.
Rząd Palmerstona i Russella zachowywał się poprawnie w czasie wojny. 
Pod łagodzącym wpływem księcia Alberta, leżącego właśnie na łożu śmierci, 
nasi ministrowie zgodzili się na pokojowe załatwienie z rządem prezydenta 
Lincolna niebezpiecznego incydentu ze statkiem „Trent" * (1861-62); a po 
pewnym, niezbyt fortunnym wahaniu, odmówili przyłączenia się do Napoleona 
III w interwencji, mającej na celu zakończenie wojny domowej na korzyść 
południowych secesjonistów, właścicieli niewolników. Sympatie brytyjskich 
klas wyższych były jednak przeważnie po stronie południowców i dawano temu 
brutalny wyraz w „Timesie", „Punchu" i innych gazetach, na co opinia Nowej 
Anglii była specjalnie wrażliwa. W Anglii nie było oczywiście sympatii dla 
sprawy niewolnictwa, kiedy jednak prezydent Lincoln rozpoczął wojnę pod 
hasłem unii, a nie zniesienia niewolnictwa, wielu Anglików nie znało 
dostatecznie Ameryki, żeby zrozumieć, w jakim stosunku oświadczenie to stoi 
do całej sprawy. Toteż łatwo dadzą się wytłumaczyć wątpliwości, jakie mieli 
Anglicy, czy należy stale zmuszać Południe do pozostawania w unii z Północą. 
Kiedy jednak Lincoln ogłosił wyzwolenie wszystkich niewolników na terytorium 
zbunto-wanej Konfederacji Południa (X.1862), opinia angielska zaczęła się 
przechylać na stronę Północy. Od początku do końca klasy pracujące i niższe 
warstwy średnie, dobrze informowane przez Johna Brighta, W. E. For-stera i 
innych, stały po stronie północnej demokracji, a przeciwko stworzeniu republiki 
opartej na niewolnictwie. Po zwycięstwie Północy i zabójstwie Lincolna 
wszyscy inni spiesznie zajęli to samo stanowisko. Dopóki jednak trwała wojna, 
istniała tendencja do podziału sympatii brytyjskich zależnie od tego, czy ludzie 
pragnęli sprawy rozszerzenia praw wyborczych na swej ojczystej wyspie.
Północ była rozżalona tym, co uważała za wyraz opinii brytyjskiej w czasie 
wojny; Południe zaś, które oczekiwało bardziej czynnej pomocy, również nie 
zdradzało większego zadowolenia. Uczucia amerykańskie znów zwróciły się 
silnie przeciw Anglii i to w chwili, kiedy ogólne tendencje rozwojowe po obu 
stronach Atlantyku zdawały się sprzyjać lepszemu porozumieniu między 
obydwoma narodami. Wprawdzie ów antagonizm, wywołany przypadkowymi 
okolicznościami wojny domowej, nie był trwały, ale nastąpił w czasie na-
* Dnia 8 listopada 1861 r. okręt wojenny Stanów Zjednoczonych „San Ja-cinto" 
zatrzymał statek brytyjski „Trent" i uprowadził dwóch jego pasażerów, Masona ł 
Slidella, którzy byli agentami Konfederacji Południa, udającymi się do Europy. W 
wyniku ostrego protestu rządu brytyjskiego i w obliczu groźby wojny rząd Stanów 
Zjednoczonych złożył oświadczenie przepraszające rząd brytyjski i zwolnił obu 
zatrzymanych agentów.
787



der niekorzystnym dla postępu anglo-amerykańskiego porozumienia. Napływ 
Irlandczyków, wrogo usposobionych do Wielkiej Brytanii, oraz Europejczyków 
o odmiennych tradycjach i kulturze wzrastał wtedy tak, że pod koniec stulecia 
przeważający anglosaski charakter republiki uległ poważnej zmianie.
Niezałatwionym spadkiem po wojnie domowej była sprawa pretensji 
wynikłych z działań statku „Alabama". Russell będąc ministrem spraw 
zagranicznych nieopatrznie pozwolił, by ten złowróżbny parowiec wymknął się z 
doków Lairda w Birkenhead; polował on na handlowe okręty Północy pod flagą 
Konfederacji Południa. Gniew Północy z tego powodu przeciw Anglii wyraził się 
po wojnie w postaci nadmiernych pretensji o odszkodowanie. Kilka lat trwał po-
ważny kryzys, ale został honorowo załatwiony w 1872 r. w Genewie. Gladstone, 
będący w tym czasie premierem, odpokutował za swe nierozsądne okazywanie 
podczas wojny sympatii dla Południa wyrażając zgodę, aby o wysokości 
odszkodowania decydowała strona trzecia. Był to wielki krok naprzód w dziejach 
światowego rozjemstwa i pokoju. W ostatnim dziesięcioleciu XIX w. ostry spór 
między prezydentem Clevelandem a lordem Salisbury, wywołany sprawą granic  
Wenezueli * (1895), załatwiono również na drodze arbitrażu, a gdy krótko  potem 
doszło do wojny Hiszpanii z Ameryką o Kubę (1898), opinia publiczna w Anglii 
bardziej sprzyjała Ameryce niż opinia na kontynencie europejskim. Oba te 
przypadki świadczyły o przyjaznej postawie, jaka na stałe zapanowała w 
brytyjskiej polityce i o przyjaznych uczuciach wobec Stanów Zjednoczonych.
Rozdrażnienie Stanów Północnych w stosunku do Brytanii podczas wojny 
domowej i bezpośrednio po niej oraz działalność irlandzkich fenianów na 
granicy kanadyjskiej ostrzegły Kanadę, że jej niepodległości grozi 
niebezpieczeństwo. Na szczęście pokolenie sprawujące pełny samorząd 
zdążyło w tym czasie dokonać swego dzieła. Autonomiczne kolonie brytyjskie 
w Ameryce Północnej, z wyjątkiem Nowej Fundlandii, dobrowolnie połączyły 
się w ścisłą federację (1867), czego bezpośrednim motywem był opór moralny 
przeciw aneksjonistycznym tendencjom ze strony sąsiedniej wielkiej republiki. 
Kanadyjskim mężem stanu, któremu federacja głównie zawdzięcza swe 
powstanie, był sir John MacDonald. Polityka federacyjna przywróciła między 
innymi francuskiej prowincji Dolnej Kanady jej odrębną autonomię w ramach 
ogólnych więzów łączących teraz Kanadę w jedną całość.
* W ciągu XIX w. W. Brytania toczyła spór z Wenezuelą o tereny przygraniczne 
między tym krajem a Gujaną Brytyjską. Wenezuela uzyskała poparcie Stanów 
Zjednoczonych, których prezydent, Grover Cleveland zagroził W. Brytanii w swym 
orędziu do Kongresu (17 XII 1895 r.) wojną. Sprawa zakończyła się ostatecznie w 1899 
r. ugodą znamionującą poprawę stosunków między obu mocarstwami.
788


Przez ten czas społeczność brytyjska i francuska nauczyły się żyć obok siebie 
bez większych tarć, a Francuzi przystosowali się do rządów parlamentarnych.
W wyniku pomyślnego utworzenia federacji dominium kanadyjskie mogło 
teraz samodzielnie utrzymywać stosunki ze Stanami Zjednoczonymi, a nie tylko 
za pośrednictwem Wielkiej Brytanii. Nowe poczucie kanadyjskiej jedności 
doprowadziło w ciągu następnych dziesięcioleci po utworzeniu federacji do 
wybudowania transkonty-nentalnej linii kolejowej Canadian Pacific Railway, 
która otworzyła ogromne obszary Dalekiego Zachodu dla angielskiej kolonizacji 
pod flagą brytyjską. Owa kolej żelazna stanowi stos pacierzowy nowego narodu 
kanadyjskiego.
Australia na początku XIX w. poruszała się w świecie pozbawionym 
kontaktów zewnętrznych. Nie miała ona żadnego takiego problemu jak sprawy 
Francuzów kanadyjskich. Nie miała takiego sąsiada, jak Stany Zjednoczone, 
lecz na jej dzieje, podobnie jak i Kanady, składało się powstawanie pewnej 
liczby odrębnych kolonii, rozdzielonych wielkimi pustynnymi przestrzeniami, 
które w połowie stulecia korzystały z kompletnego samorządu, a pod koniec 
XIX w. poprzez długie linie kolejowe związały się w jeden obszar gospodarczy. 
Jak w Kanadzie w 1867 r., tak w Australii w 1901 r. przyszła pora na unię 
federalną. Ale ów federacyjny związek kolonii australijskich nie jest tak ścisły, 
jak kanadyjskich. Osobliwością polityki australijskiej była wczesna potęga Partii 
Pracy i walka elementów demokratycznych ze sąuatters, o równy podział 
ziemi i likwidację wielkich majątków. Polityka wykluczenia z kontynentu 
australijskiego wszystkich ludów kolorowych i wynikające konsekwencje tej 
polityki ze strony nowoczesnej Japonii zmusiły silne żywioły nacjonalistyczne, 
panujące w Australii, do docenienia tak stosunków dyplomatycznych z innymi 
krajami, jak i doniosłości związków z Brytanią. Ideałem Australii, który 
zdecydowana jest utrzymać nawet kosztem zahamowania swego rozwoju, jest 
egalitarne społeczeństwo białych ludzi o wysokich walorach fizycznych i 
wysokim przeciętnym standardzie życiowym.
Tym, który przekonał naród angielski, że Nowa Zelandia nadaje się dla 
innych równie dobrze jak dla plemion Maorysów, był Gibbon Wakefield. Jego 
Towarzystwo Nowozelandzkie, założone w 1837 r., utworzyło tam pierwsze 
brytyjskie kolonie, które w samą porę zapobiegły aneks j i wysp przez Francję. 
Nowa Zelandia z jej półtora milionem mieszkańców pozostaje jednym z 
najmniejszych, lecz wcale nie najmniej szczęśliwym i umiłowanym krajem 
wśród samorządnych dominiów brytyjskich.
789


Historia Afryki Południowej ma wiele wspólnych cech z dziejami innych 
dominiów, ale i wiele różnic. Tak jak w Australii i Kanadzie powstanie pewnej 
liczby rozległych, lecz izolowanych społeczności rozdzielonych wielkimi 
obszarami pustyni poprzedziło okres połączeń kolejowych i politycznej 
federacji. Podobnie do Kanady obecność innego narodu europejskiego, 
osiadłego tam przed przybyciem Anglików, komplikowała problemy kolonizacji i 
samorządu. Jak za dni Wolfe'a i Montcalma, tak za dni Kitchenera i Bothy 
nastąpił rozlew krwi, zanim osiągnięto pokojowe rozwiązanie. Lecz w Związku 
Południowej Afryki biała ludność stanowi mniejszość w stosunku około jednego 
do czterech, wyłączając nawet tubylcze protektoraty. Kanada jest krajem 
białego człowieka, zarówno ze swej natury, jak i osadnictwa; części Australii 
mogły być zamieszkane przez ludność „kolorową", jednak wskutek środków 
politycznych cały ląd dostał się w ręce białych. Natomiast Południowa Afryka 
jest ziemią, gdzie narody europejskie i afrykańskie żyją obok siebie na zdrowym 
płaskowyżu wewnątrz kraju. Biali Południowi Afrykańczycy byli dość liczni, by 
domagać się samorządu i z powodzeniem go stosować; fakt ten nieustannie 
oddziaływał na zagadnienie krajowców.
Po aneksji stacji morskiej na Przylądku Dobrej Nadziei, pierwszym etapem 
dziejów brytyjskich w Afryce Południowej podczas wojen napoleońskich były rządy 
urzędników brytyjskich nad małą społecznością burską w pobliżu Góry Stołowej. 
Nie nastręczało to zrazu trudności, gdyż Burowie pod holenderską flagą nie byli 
przyzwyczajeni do samorządu i dotychczas nie istniała tam większa grupa 
brytyjskich kolonistów. Jednak w trzecim i czwartym dziesięcioleciu XIX w. 
imigrancji brytyjscy zaczęli napływać w takiej liczbie, że powstały trudne kwestie 
językowe, prawne i zwyczajowe. W tym sama, mym czasie w całym brytyjskim 
imperium zostali wyzwoleni wszyscy niewolnicy (1833). Burowie nie mieli pretensji 
w związku z emancypacją, ale uważali nie bez racji, że nie wypłacono im w całości 
przyrzeczonego odszkodowania. W tych samych latach nie chroniono dostatecznie 
ich odległych farm przed najazdami wojowniczych plemion tubylczych z wnętrza 
lądu. Nieudolny sekretarz kolonii lorda Melbourne'a, lord Glenelg, był typem 
ówczesnego wysokiego urzędnika brytyjskiego, który we wszelkich sprawach 
tubylczych słuchał wyłącznie tego, co mieli do powiedzenia misjonarze pewnego 
typu. Owe żale pogranicznych farmerów, a może także jakiś niespokojny duch 
przygody, były przyczyną „Wielkiej Wędrówki" (Great Trek). Buro-wie wyruszyli, 
zabierając żony i dzieci w wozach zaprzęgniętych w woły, przez veld * dalej w głąb 
lądu (1836). Tam żyli sobie na swój własny patriarchalny sposób, czytając swe 
wielkie Biblie, pomnażając
* Połacie kraju w Południowej Afryce słabo zalesione lub w ogóle pozbawione 
lasu.
790






 



 



 



 




 


 


stada bydła, polując na grubego zwierza rojącego się wokół i obserwując 
tubylcze wojownicze plemiona pod osłoną niezawodnej rusznicy i dubeltówki.
Jednak w XIX-wiecznej Afryce takie odosobnienie nie mogło trwać długo. 
Najprzód do Natalu, a potem po obu stronach rzeki Waal ruszyli w ich ślady 
najróżniejszego rodzaju brytyjscy i europejscy imigranci: misjonarze, myśliwi, 
farmerzy, poszukiwacze złota i diamentów oraz kapitalistyczni spekulanci. W 
Afryce Południowej przez całe stulecie ścieranie się białego społeczeństwa 
starego i nowego typu powtarzało się ciągle w rozmaitych formach.
Długi czas obecność wojowniczych plemion tubylczych powstrzymywała 
Burów i Brytyjczyków od wzajemnych starć. Ale kiedy brytyjskie wojska i 
urzędnicy pokonali zuluskich wojowników (1879) i spa-cyfikowali kraj, 
Burowie poczuli się trochę pewniej. W tym krytycznym momencie chwiejność 
rządów brytyjskich, zwłaszcza rządu Gladstone'a, w podjęciu energicznej 
decyzji o jakimś porozumieniu z Burami w Transwalu doprowadziła do 
konfliktu pod Majubą (1881). Glad-stone uznał tę brytyjską porażkę bojąc się, 
aby Holendrzy z Kraju Przylądkowego nie zechcieli połączyć swych losów z 
rodakami spoza rzeki Yaal, dzięki czemu Transwal odzyskał niepodległość jako 
Republika Południowo-Afrykańska. Jednak „polityka Majuby" straciła wszelkie 
szansę powodzenia wskutek rozwoju kopalń złota i diamentów w Transwalu. 
Walka o bogactwo zaostrzyła bardziej niż kiedy-
791


kolwiek antagonizm pomiędzy kosmopolitycznym człowiekiem interesu a 
przebiegłym starym farmerem holenderskim, który pragnął, by eksploatowano 
kopalnie, nie odstępując władzy politycznej przedsiębiorstwom górniczym.
Jednocześnie Cecil Rhodes i jego „Brytyjska Kompania Połud-niowo-
Afrykańska"1 zajmowała nowe terytoria na zachód i północ od Transwalu. 
Powstała Rodezja. Owo ambitne wdarcie się do wnętrza kontynentu było 
częściowo wynikiem obaw, jakie żywił Rhodes, żeby Niemcy nie rozszerzyli 
swych terytoriów poprzez cały ląd afrykański od Niemieckiej Afryki 
Południowo-Zachodniej, aż do połączenia się z obszarami portugalskimi. Gdyby 
to nastąpiło dość wcześnie, Niemcy uniemożliwiłyby na zawsze posuwanie się 
Brytyjczyków ku północy. Toteż Rhodes dążył do tego, aby stworzyć w porę 
stałe połączenie z terenami za rzeką Zambezi, gdzie Livingstone i inni brytyjscy 
misjonarze już w poprzednim pokoleniu odkryli drogę do serca Afryki 
Środkowej, jak również pokazali, w jaki sposób można właściwie pokierować 
krajowcami. Jeszcze dalej na północ Brytania okupowała Egipt. Nic więc 
dziwnego, że dla sangwinistycznego temperamentu Rhodesa linia kolejowa z 
Kapsztadu do Kairu przez terytoria wyłącznie brytyjskie nie wydawała się 
bynajmniej czymś niemożliwym.
Ten praktyczny marzyciel wycisnął głęboki ślad na geografii i historii 
Afryki. Ale nie wszystko, czego dokonał, było tym, co pierwotnie zamierzał 
uczynić. Pragnął pojednać naród brytyjski z holenderskim, a odstręczył je od 
siebie na wiele tragicznych lat. Będąc premierem w Kraju Przylądkowym, dał 
ujście swemu zniecierpliwieniu w stosunku do Paulusa Kriigera, prezydenta 
Republiki Po-łudniowo-Afrykańskiej, który był staroświeckim typem 
konserwatywnego Bura, i w złą godzinę zaplanował zbrojny atak na Transwal. 
„Najazd Jamesona" * (XII.1895) zjednoczył wszystkich Holendrów w Afryce 
w słusznym oburzeniu i podejrzliwości, pozwolił Kriigerowi uzbroić się po zęby 
i doprowadził do drugiej wojny burskiej. Albowiem zarówno Chamberlain w 
Urzędzie Kolonialnym w kraju, jak i sir Al-
1 Zob. wyżej przypis s. 420.
* L. S. Jameson, administrator Brytyjskiej Kompanii Południowo-Afry-kańskiej w 
Rodezji i pomocnik Rhodesa przekroczył 20 XII 1895 r. na czele 600 ludzi granicę 
Transwalu pod pretekstem obrony praw cudzoziemców (Uit-lander) osiadłych na 
terenie tej republiki. Najazd ten (zwany Jameson raid) został odparty, a wziętego do 
niewoli Jamesona władze Transwalu przekazały Anglikom w nadziei, że zostanie 
ukarany. Rzeczywiście Jameson, postawiony w stan oskarżenia przed sądem w 
Londynie, został skazany na 15 miesięcy więzienia. Gdy jednak wybuchła wojna 
burska, opinia imperialistyczna „zrehabilitowała" go i w latach 1904-08 Jameson 
piastował urząd premiera w kolonii Kraju Przylądkowego.
792


fred Milner w Południowej Afryce nie potrafili znaleźć innej alternatywy, tylko 
postawić sporne kwestie od razu na ostrzu noża.
Wojna w Południowej Afryce (1899-1902), ze swymi nieoczekiwanymi 
zmień-nymi kolejami i długim przeciąganiem się dzięki śmiałemu oporowi 
burskich farmerów w walce podjazdowej, poważnie i wielorako oddziałała na 
imperium brytyjskie. Położyła ona kres nieco chełpliwemu rodzajowi 
imperializmu, który dominował w ostatnich latach XIX w., nastrojom, które 
choć w swoim czasie dobrze służyły celom spopularyzowania idei brytyjskiego 
imperium, przysporzyły mu wiele kłopotu w niebezpiecznym okresie, jaki miał 
wkrótce nadejść. Poważny charakter tej drugiej wojny burskiej zmusił ludzi 
wszelkich partii do bardziej trzeźwego i szerszego spojrzenia na obowiązki i 
losy imperium. Znowu na porządku dnia stanął problem sprawności militarnej i 
reformy wojskowej, co miało w dwanaście lat później pociągnąć za sobą 
wielkie konsekwencje; gdybyśmy zbyt łatwo wygrali wojnę burską, 
moglibyśmy w ogóle nie wygrać nigdy wojny z Niemcami. Wreszcie, wywołał 
on czynną i samorzutną pomoc ze strony Kanadyjczyków i Australijczyków, 
którzy przybyli do Południowej Afryki, by walczyć za znajdujące się w 
potrzebie imperium.
Zwycięstwo w polu, odniesione przez lorda Robertsa i lorda Kit-chenera, 
doprowadziło do aneksji Transwalu i Wolnego Państwa Oranii. Pokój zawarto 
traktatem z Vereeniging (V.1902), w którym zapew- v woź. niono honorowe warunki 
partyzantom, broniącym się jeszcze w pustkowiach veldu. Wielka Brytania miała od 
razu zabrać się do materialnej odbudowy zniszczonych farm, języki holenderski i 
angielski zostały uznane za równorzędne, a z biegiem czasu miano udzielić pełnego i 
odpowiedzialnego samorządu pod flagą brytyjską. Wszystkie te obietnice zostały 
dotrzymane. Odpowiedzialny samorząd wprowadził już w 1906 r. sir Henry 
Campbell-Bannerman, pomimo gwałtownych sprzeciwów i zapowiedzi 
niepowodzenia ze strony Balfoura, Milnera i konserwatystów; rezultatem było 
uspokojenie Południowej Afryki. W cztery lata później cały ten obszar, z wyjątkiem 
jedynie Rodezji i niektórych tubylczych protektoratów, utworzył federację pod nazwą 
Związku Południowej Afryki (1910). Generałowie Botha i Smuts, którzy w 1902 r. 
opierali się do końca wojskom brytyjskim, w latach 1914-18 stanęli na czele Związku 
Południowej Afryki w wojnie z Niemcami, wzmacniając przez to znacznie materialne, 
a jeszcze bardziej moralne siły imperium w chwili grożącego mu niebezpieczeństwa.
Upadek państwa Wielkiego Mogoła w XVIII w. i stan anarchii w Indiach, 
będących w rękach wojowniczych władców, naczelników i band wojskowych, 
zmusiły brytyjską Kompanię Wschodnio-Indyj-
793


ską do podjęcia operacji militarnych i odpowiedzialności politycznej na wielką 
skalę. Proces ten przyspieszyły wysiłki francuskie, zmierzające do wyparcia 
swych europejskich konkurentów z Indii. Lord Wellesley był pierwszym 
generalnym gubernatorem, który zdawał sobie sprawę z konieczności 
posuwania się naprzód, aż Pax Britannica zostanie przyjęta przez wszystkie 
państwa indyjskie. Chociaż jednak jego wojny z Marathami zahamowały 
wprowadzające chaos napaści
na wschodnie i południowe części półwyspu, główne źródła niepokoju   w Indiach  
Środkowych pozostawały nadal  nieopanowane.  Po  ustąpieniu Wellesleya 
usiłowano ograniczyć odpowiedzialność brytyjską i zatrzymać wszelkie dalsze 
postępy na obszarach Indii1.
Jednak wypadki wykazały wkrótce, że nie jest możliwe pozostawienie 
chaosu kłębiącego się po drugiej stronie długiej, nie strzeżonej linii, w płonnej 
nadziei, że zamknie się on wyłącznie w ustalonych granicach. Stałe zamieszki 
w Północnych i Środkowych Indiach uniemożliwiały utrzymanie pokoju w 
innych częściach kraju. Politykę posuwania się naprzód lorda Wellesleya 
podjął na nowo lord Ha-stings. Ze jego rządów pobito i opanowano góralskich 
Gurkhów
w Nepalu (1814-16), a od tego czasu kraj ich stał się naszym przyjaznym sojusznikiem 
i wielkim terenem rekrutacyjnym dla naszych indyjskich armii. Również za dni 
lorda Hastingsa podczas trzeciej wojny
z Marathami (1816-18) i w wojnach z Pindariami ostatecznie pokonano przywódców 
Marathów i hordy rozbójnicze w Indiach Środkowych. Napaść na Indie 
północno-wschodnie w sześć lat później i wtargnięcie armii birmańskich do 
Assamu doprowadziło do pierwszej wojny bir-
  mańskiej i rozpoczęcia aneksji Birmy (1824-26), zakończonej w latach 1853 i 
1886. Birmańczycy, lud buddyjski pochodzenia tybetańsko-chińskie-go, w 
żadnym razie nie należą do religijnej i rasowej mozaiki Indii właściwych; 
pomimo to system rządów, stosowany przez Brytyjczyków w Indiach, 
wprowadzono z odpowiednimi modyfikacjami do tego wysuniętego na wschód 
przedłużenia ich terytorium.
Po tych osiągnięciach i wojnach za gubernatorstwa lorda Hastingsa i jego 
bezpośredniego następcy nastąpiła kilkuletnia przerwa, zanim problemy granicy 
północno-zachodniej i zetknięcie się z Patanami z Afganistanu i Sikhami z 
Pendżabu nie doprowadziły do nowej serii wojen i aneksji. Podczas tego 
spokojnego okresu lord William Bentinck i inni zdolni i poważni urzędnicy 
cywilni dowiedli jasno dobroczynnej strony brytyjskich rządów i poczucia 
powiernictwa w stosunku do interesów krajowców. Oczywiście nie brakło 
tego poczucia również tym brytyjskim rządcom, którzy prowadzili wojny i 
dokonywali aneksji, poczynając od Clive'a i Warrena Hastingsa poprzez 
Wellesleya i lorda Hastingsa, aż po Metcalfe'a i braci Law-
1 Zob. wyżej s. 706-710.
794


rence. Ale lordowi Williamowi Bentinckowi nie było przeznaczone pokonanie 
kogoś potężniejszego od Thugów, kasty dziedzicznych mor-derców, 
grasujących na indyjskich drogach, ani też unicestwienie innego oporu nad ten, 
jaki stawiali, zresztą bez zapału obrońcy sati - zwyczaju palenia hinduskich 
wdów. Jego zwycięstwa były osiągnięciami pokojowymi.
W 1813 r. zniesiono monopol Kompanii Wschodnio-Indyjskiej handlu 
brytyjskiego z Indiami, a w dwadzieścia lat później uchylono też monopol handlu 
z Chinami (1833). Kompania przestała być koncernem handlowym, jednak do 
1858 r. zatrzymała cień władzy politycznej, która faktycznie już od dawna 
przeszła do ministrów Korony. Nowy jej Statut (Charter) z 1833 r. wyrażał 
jedną z tendencji polityki .Bentincka w słowach następujących: „Żaden 
krajowiec Indii lub urodzony poddany Jego Królewskiej Mości nie będzie 
pozbawiony możności zajmowania stanowiska albo urzędu i wykonywania 
zawodu z racji swej religii, miejsca urodzenia, pochodzenia, bądź koloru skóry". 
Jednak akcja szkolenia indyjskich administratorów, aby mogli dołączyć się do 
dzieła prowadzonego przez Brytyjczyków, miała się dopiero zacząć. Bentinck i 
jego współcześni zabrali się do tej pracy i jej problemów ze skwapliwą i 
szlachetną gorliwością.
W tym okresie nie istniała jakaś większa niechęć między Europejczykami i 
Hindusami. Pamięć tego, co poprzedzało rządy brytyjskie, była tak świeża, że 
odczuwano jeszcze wdzięczność. Indie liczyły wciąż jeszcze niewielu Anglików 
i Szkotów, a ci po większej części byli to ludzie wyborowi. Nie byli oni dość 
liczni, by stworzyć własne, czysto angielskie społeczeństwo. Odcięci od 
ojczyzny - od której dzieliła ich sześciomiesięczna podróż - i pozostając tam 
często na całe życie, uważali Indie za swą drugą ojczyznę. Małżeństwa mie-
szane, choć rzadkie, nie uchodziły za tabu. Uprzedzenia z powodu barwy skóry 
nie były z obu stron tak silne, jak pod koniec stulecia. Hindusi nie wiedzieli nic o 
Anglii czy Europie; ich biali władcy wydawali się im niezwykłymi, 
niezwyciężonymi ludźmi, zesłanymi z nieba, bardziej dobrotliwymi niż 
większość znanych im bogów lub królów. Nic nie potrafiłoby utrzymać na stałe 
tego szczęśliwego stanu rzeczy. Zachodzi tylko pytanie, czy można było tę 
nieuniknioną zmianę obrócić na dobre czy na złe przy pomocy jakiegoś systemu 
wychowawczego dla Indii, odmiennego niż ten, który w rzeczywistości 
zastosowano.
Właśnie za rządów Bentincka powzięto decyzję uznającą język angielski za 
narzędzie oświaty i administracji. Spór na ten temat rozstrzygnęły mocne, choć 
zbyt pewne siebie argumenty Macaulaya, podówczas członka Rady w 
Kalkucie. Trudno uważać, że można było akceptować na stałe jakiś inny język 
niż angielski. Ponieważ Indie miały być rządzone jako całość, musiały mieć 
wspólny język urzę-
795


dowy. A któż by zmusił Brytyjczyków i Hindusów zajmujących się oświatą i 
rządami, aby używali przy pracy jednego z niezliczonych języków Wschodu, 
wybranego dowolnie i obdarzonego pierwszeństwem przed innymi?
Jednak nauczanie języka angielskiego pociągało za sobą pewne 
niebezpieczeństwo, a następne pokolenia nie zastosowały właściwych 
środków, aby niebezpieczeństw tych uniknąć. Energiczni biali ludzie 
wychowani w ubiegłym stuleciu do szerokiego samorządu i przyjmujący 
karność wewnętrzną oraz porządek publiczny za rzeczy uznane i bezsporne 
kładli nacisk w swej poezji i filozofii politycznej całkiem naturalnie na wolność, 
jako na coś najważniejszego w życiu. Ale owe ideały powstałe w wolnym 
kraju mogą mieć osobliwe konsekwencje, kiedy przysłuchuje się im audytorium 
na drugim krańcu świata i ludzkiego doświadczenia. Niejaka prawda tkwi w 
powiedzeniu, że usiłowaliśmy w Indiach „wychować administratorów na lite-
raturze buntu". Z pewnością popełniano błędy w programie nauczania. Jednak 
ci, którzy dowodzą, że można było uniknąć wszystkich trudności niedawnych 
lat za pomocą prostego środka, a mianowicie niewprowadzania do szkół 
indyjskich zachodniej literatury i języka, nie zastanawiają się nad tym, jak 
bardzo Hindusi już w 1835 r. domagali się nauki angielskiego, ile od tego czasu 
odrodzenie ich własnej literatury i myśli zawdzięcza właśnie kontaktowi z 
wiedzą Zachodu, jak krańcowo nieszlachetne i w końcu niemożliwe byłoby 
wyłączenie na stałe naszych współobywateli z nauki i umiejętności Zachodu i 
jak niebezpieczna i bezskuteczna mogła być próba ze strony rządu utrzymania 
ich w ciemności wbrew ich głośno wyrażonemu życzeniu.
Po przerwie, charakteryzującej się pokojową konsolidacją za Ben-tincka, 
rozpoczął się znowu ruch naprzód. Wojny i układy lat czterdziestych 
przesądziły politykę i geografię granicy północno-zachod-niej. Próba 
wciągnięcia górskich plemion Afganistanu w orbitę Indii Brytyjskich 
doprowadziła do słynnej klęski, kiedy to cała armia zginęła w odwrocie spod 
Kabulu (1839-41). Było w tym może ukryte błogosławieństwo, gdyż odtąd 
przekonano się, że ostateczny pokój i bezpieczeństwo Półwyspu Indyjskiego 
musi się oprzeć na polityce przyjaźni z Afganistanem, jako państwem 
buforowym, które zazdrośnie strzeże swej górskiej wolności pomiędzy 
azjatyckimi posiadłościami Rosji i Brytanii. Dzięki istnieniu niepodległego 
Afganistanu nigdy nie znaleźliśmy się w zbrojnym konflikcie z Rosją w Azji.
W latach, które nastąpiły bezpośrednio po tych wydarzeniach na obszarach 
górskich, aneksja Sindu i Pendżabu oddała w ręce brytyjskie wielki układ 
rzeczny równin północno-zachodnich. Sikhowie z Pendżabu stanowili 
demokratyczne bractwo religijne, złożone z ludzi, których nazwalibyśmy 
„protestanckimi" Hindusami; od dawna
796


strzegli oni indyjskich równin przed wypadami mahometańskich górskich plemion 
i przed najeźdźcami ze Środkowej  Azji. Wielki ich wódz Ranjit  Singh  szkolił  
swych  wojowników  metodami  europej-   skimi i utrzymywał przyjaźń z 
Anglikami. Ale po jego śmierci ci   wspaniali żołnierze wtargnęli przez rzekę 
Sutlej, by zaatakować In-die Brytyjskie. Wojna, jaka stąd wynikła   i   takie 
bitwy, jak pod Moodkee, Sabraon i Chillianwallah, były najzaciętsze z tych, jakie 
Brytyjczycy stoczyli  na  indyjskiej  ziemi.  Następstwem  zwycięskiej wojny była 
praca braci Lawrence nad pozyskaniem zaufania i przywiązania Sikhów przez 
dobre rządzenie Pendżabem. Toteż, gdy wybuchła  burza  Wielkiego  Buntu 
(1857),  John  Lawrence  mógł  wykorzystać
świeżo nabyty Pendżab jako place d'armes dla odzyskania zbuntowanego Audh. 
Afganistan był również życzliwy dla Anglików podczas tego kryzysu, tak więc 
można było bezpiecznie ogołocić z wojsk granicę północno-zachodnią, dopóki 
bunt nie został stłumiony.
Bunt, jak to wskazuje sama nazwa, był rebelią pewnych pułków sipajów, 
pozostających na żołdzie brytyjskim, w tym znacznej części artylerii. Cywile 
byli raczej widzami niż uczestnikami tego wydarzenia. Krzywdy, które 
spowodowały wybuch, były krzywdami żołnierzy, wywołanymi takimi błędami 
kierownictwa, jak np. nieumyślne wydawanie naboi posmarowanych tłuszczem 
świętej krowy albo pogardzanej świni.
Bunt armii bengalskiej zaczął się w Meerut. Bezpośrednim jego powodem 
była niemądra surowość nieodpowiednich oficerów, którzy okazali się bezradni 
wobec burzy, jaką sami wywołali. Część buntowników ruszyła natychmiast na 
Delhi (V.1857), gdzie nie stacjonował żaden pułk brytyjski. Delhi wpadło w ręce 
rokoszan od razu, a Cawnpore po trzech tygodniach dzielnej obrony; opanowano 
także całe Luck-now z wyjątkiem rezydencji, gdzie podczas obrony poniósł 
śmierć sir Henry Lawrence. Tutaj, w rejonie górnego Gangesu toczyła się 
rozstrzygająca walka, która została wygrana latem 1857 r. przez Brytyjczyków, 
znajdujących się wówczas w Indiach, i przez wierne oddziały indyjskie. Ich 
chełpienie się, że „zrobiliśmy to sami", jest w swej istocie słuszne, chociaż zacięte 
boje trwały jeszcze wiele miesięcy po nadejściu posiłków z Anglii. Czyny 
Nicholsona i Law-rence'ów, Havelocka i Outrama, Colina Campbella i Hugha 
Rosę oraz małych armii, które stworzyli i prowadzili, opowieści o Delhi Ridge, o 
bramie Kaszmiru, wreszcie odsiecz i końcowe zdobycze Lucknow, przywróciły 
prestiż Brytanii nie tylko w Indiach, ale także w Europie, gdzie poprzednio Krym 
ujawnił braki w organizacji naszej armii w nie niniejszym stopniu niż walory 
bojowe naszych wyborowych żołnierzy.
W Indiach Środkowych płomień został stłumiony, zanim zdążył gię 
rozszerzyć. Większa część prowincji Bengalu, cały Madras i Bom-
797


baj oraz północny zachód kraju pozostały lojalne. Wytrwały też w lojalności 
wielkie państwa tubylcze, jak Majsur i Hajdarabad. Jednym ze skutków Buntu 
było zahamowanie dążeń, realizowanych przez nadgorliwego ducha 
generalnego gubernatora lorda Dalhousie, pragnącego przyłączyć terytoria 
władców indyjskich, będących pod brytyjskim protektoratem, do posiadłości 
bezpośrednio podległych brytyjskim rządom, a to w celu rozszerzenia obszarów 
korzystających z dobrodziejstw administracji. W istocie dokonana swego czasu 
przez Dalhousiego aneksja Audhu, siedliska buntu, przyczyniła się pośrednio do 
jego wywołania. Po 1857 r. państwa tubylcze uważano za podstawowe filary 
brytyjskiego panowania (raj) i to również w czasie późniejszych politycznych 
kłopotów, które powstawały w prowincjach pozostających pod bezpośrednimi 
rządami Wielkiej Brytanii.
Chociaż bunt był rewoltą oddziałów wojskowych, a nie powstaniem 
ludności, wybuch jego wiązał się z niejasnym, lecz powszechnym uczuciem 
niepokoju i obaw, jakie w opinii mas indyjskich budziło tempo wprowadzania 
zmian na modłę Zachodu. Zapał Dalhousiego do reform i postępu dał się 
zauważyć w wielu dziwnych nowościach, takich jak koleje żelazne, telegraf i 
wprowadzenie europejskich kryteriów wydajności i zdrowotności.
Po buncie postęp kontynuowano i Indie się do niego przyzwyczaiły. 
Nastąpił długi okres pokoju i rozsądnej administracji, a po 1858 r. rząd brytyjski 
zastąpił Kompanię Wschodnio-Indyjską również nominalnie, jak już dawno 
uczynił to faktycznie. W 1877 r. królowa Wiktoria za radą Disraelfego 
przybrała tytuł cesarzowej Indii.
Wspomnienie przelewu krwi kryło się teraz jak widmo w podświadomości 
rządzących i rządzonych. Niemniej jednak w ciągu wielu lat po buncie dzieło 
dobrych rządów bez przeszkód posuwało się naprzód. Głód i zarazę zwalczano 
przy pomocy metod naukowych. Bogactwo i ludność rosły jak nigdy przedtem.
Było to dzieło szlachetne dla dobra bezradnych milionów. Jednak w miarę 
tego, jak pożyteczne lata mijały bez incydentów, biurokracja nabierała 
n:euniknionych właściwości każdego rządu czysto autokratycznego. 
Przywiązywała ona zbyt wyłącznie wagę do tego, by dobre dzieło zostało 
wykonane, mało zaś uwagi poświęcała zmianom atmosfery politycznej. 
Możliwe, że praca w przyszłości byłaby ułatwiona, gdyby wyciągnięto ręce do 
ruchu narodowego w jego wcześniejszych i lojalnych etapach, jak np. w 
stosunku do Indyjskiego Kongresu Narodowego w latach osiemdziesiątych i 
dziewięćdziesiątych XIX w. Ale kiedy wówczas wygłaszano najłagodniejszą 
nawet krytykę, Anglicy nazbyt często traktowali to jako bunt, aż wreszcie stało 
się to istotnie buntem.
W ostatnich dziesięcioleciach XIX w. świadomość „koloru" okrzepła po 
obu stronach. Społeczność angielska w Indiach znacznie
798


się powiększyła, stała się bardziej samowystarczalna, była ściślej związana z 
ojczyzną, dzięki skróconym podróżom. Z drugiej strony wykształceni Hindusi 
poczęli lepiej poznawać świat za górami i morzami, skąd przybywali Anglicy i 
inni i zaczęli rozumieć, że zjawisko panowania białych stanowi realny fakt 
historyczny, a nie dar zesłany z nieba. Idee polityczne nacjonalistycznej i 
liberalnej Europy były im doskonale znane i zmieszały się w ich umysłach z 
buntem o podłożu rasowym i konserwatywnym przeciwko nowoczesnym sy-
stemom obcych władców. Japońskie zwycięstwo nad Rosją (1905) wpłynęło na 
postawę wszystkich Azjatów wobec panowania białych. W nowym stuleciu 
wielu wykształconych Hindusów zajęło stanowisko wrogie, często uciekając się 
do otwartego rokoszu i zbrodni politycznych. Antyangielska propaganda warstw 
wykształconych nie pozostała bez wpływu na olbrzymie nieoświecone masy 
konserwatywnie usposobionych chłopów.
Nastąpił z kolei okres ustępstw, by usunąć i móc opanować tak poważne 
fermenty. W kwestii podziału Bengalu decyzja administracyjna, wydana przez 
wielkiego wicekróla *, została pod naciskiem powszechnej opinii uchylona w 
kilka lat później. Ustawa o radach Indii (India Councils Act) z 1909 r., 
wspólne dzieło lorda Minto w Kalkucie i Johna Morleya w Whitehall, 
rozszerzyły Rady Prawodawcze, wprowadzając do nich poważny element z 
wyboru i nadając im prawo konsultowania i krytyki działań rządowych. W 
1911 r. król Jerzy V, jako cesarz Indii, odbył uroczystą sesję (durbar) w Delhi, 
dokąd przeniesiono stolicę. Był on pierwszym panującym suwerenem, który 
odwiedził Indie.
Wielka wojna 1914 r., która niezmiernie pobudziła rozwój samo- rządu 
dominiów, wywołała w Indiach żądania równych praw z dominiami. Hindusi 
poczuli, że Brytania nie może już dłużej odmawiać im tego prawa 
samostanowienia, o które - jak głosiła - walczy w Europie. W 1917 r. rząd 
brytyjski oświadczył, że polityka jego polega na stopniowym wprowadzeniu w 
Indiach, jako integralnej części imperium brytyjskiego, odpowiedzialnych rządów, 
a ustawa o rządzie Indii (Government of India Act) z 1919 r., która wcielała w 
życie zasady reform konstytucyjnych, wyrażone w sprawozdaniu Montagu-
Chelmsforda, stanowiła wynik tej doniosłej deklaracji. Zastrzegała ona 
częściową odpowiedzialność władz wykonawczych przed ciałami 
ustawodawczymi w prowincjach. Rząd centralny natomiast pozostawał nadal 
odpowiedzialny wyłącznie przed rządem imperium i parlamentem brytyjskim, 
ponieważ sądzono, że takich zagadnień, jak sprawa obrony i stosunków 
zagranicznych, nie można bezpiecznie powierzyć kontroli niedoświadczonego 
ciała ustawodawczego, reprezentującego przeważnie nieoświeconych 
wyborców, a nadto dla-
* Wicekrólem Indii w latach 1899-1905 był George Nathaniel Curzon.
799


tego, że rząd centralny musiał utrzymywać stosunki nie tylko z Indiami 
Brytyjskimi, ale też z państwami tubylczymi. W niejednej prowincji nowy 
system załamał się, gdyż nacjonalistów nie mogło zadowolić nic innego, jak 
tylko całkowita autonomia. Niepokoje przybierały formę szeroko zakrojonych 
strajków, działalności rewolucyjnej, bojkotu towarów brytyjskich oraz akcji 
nieposłuszeństwa cywilnego, organizowanej przez Gandhiego. W 1930 r. 
raport komisji Simona zalecił wprowadzenie odpowiedzialnego rządu w 
prowincjach, z odpowiednimi zabezpieczeniami, ale jednocześnie odrzucił ideę 
odpowiedzialności rządu centralnego przed legislatywą. Gdy jednak niektórzy z 
indyjskich książąt oświadczyli gotowość wstąpienia do federacji 
wszechindyjskiej pod warunkiem, że będzie ona korzystała z samorządu, rząd 
Ramsaya MacDonalda ogłosił w 1931 r., że skłonny jest przyjąć zasadę 
federalnych władz wykonawczych odpowiedzialnych przed federalnym ciałem 
ustawodawczym. Po wielu konsultacjach z opinią hinduską ustawa o rządzie 
Indii (Gouerrament of India Act), uchwalona w 1935 r., zawarowała 
powstanie federacji wszechindyjskiej, składającej się z jedenastu prowincji 
brytyjsko-in-dyjskich oraz z tych państw indyjskich, jakie zechcą się 
przyłączyć. Zarówno rząd federalny, jak i rządy prowincjonalne miały być od-
powiedzialne przed swoimi ciałami ustawodawczymi z wyjątkiem spraw 
federalnych w zakresie obrony i polityki zagranicznej.
Toteż od 1937 r. prowincje korzystały z samorządu, ale wprowadzenie 
odpowiedzialnego rządu centralnego oraz zrealizowanie federacji 
wszechindyjskiej nie zostało dokonane, gdyż wybuch wojny między Wielką 
Brytanią i Niemcami we wrześniu 1939 r. uczynił dalsze zmiany konstytucyjne 
chwilowo niewykonalne. Plan Federacji spotkał się z opozycją każdej grupy, 
której współdziałanie było nader ważne. Książęta, obawiając się dominacji Indii 
Brytyjskich, okazywali niechęć do podporządkowania się tym planom i 
potrzebna do tego większość nie wyraziła swej zgody. Liga Muzułmańska bała 
się, że samorząd oznaczałby przejście władzy z rąk brytyjskich do rąk hin-
duskich. Wszystkie stronnictwa starały się współdziałać w sprawie wygrania 
wojny, ale Kongres zażądał od rządu brytyjskiego definitywnego przyrzeczenia, 
że po zawarciu pokoju zostanie nadany status dominialny. Nie można było 
udzielić takiego przyrzeczenia bez zgody książąt muzułmańskich i innych 
mniejszości, których odrębne interesy należało zabezpieczyć. Wtedy Kongres 
wezwał do rezygnacji osiem rządów kongresowych w prowincjach, a wobec 
tego, że w ten sposób załamał się odpowiedzialny rząd, gubernatorzy byli 
zmuszeni wprowadzić tam rządy komisaryczne. Tak więc różnice między spo-
łecznościami groziły, że postęp konstytucyjny Indii ulegnie opóźnieniu, a w 
dalszej perspektywie, że stosunki między Hindusami i muzułmanami jeszcze się 
zaostrzą.
800


Jednak ostatecznie w latach 1947-50 Indie uzyskały całkowitą niezależność 
w hinduskiej Republice Indii i muzułmańskim państwie Pakistanu. Kończy się 
panowanie brytyjskie. Zmiana zaś dokonała się w atmosferze przyjaźni między 
Anglikami i mieszkańcami Indii.
Nasi rodacy nie rządzą już Indiami. Ale zawsze będziemy mogli słusznie 
chlubić się tym, że ongiś panowaliśmy nad ogromnym kontynentem; że 
wprowadziliśmy Pax Britannica na miejsce chaosu, gwałtów i wojen; że 
przez półtora stulecia pierwszą myślą rządzących był interes rządzonych i że 
dzięki temu, cośmy uczynili, narody indyjskie, gdy dojrzał czas, mogły same 
podjąć trud rządzenia swym krajem.
801







































ROZDZIAŁ    IV
NOWA DOBA REFORM. PIERWSZY RZĄD GLADSTONE'A, 1868-74. DIS-RAELI I 
NOWOCZESNY KONSERWATYZM. GLADSTONE, EGIPT, HOME RULE. RZĄDY 
LORDA SALISBURY. OKRES JUBILEUSZÓW. REFORMA SOCJALNA I 
IMPERIALIZM
Zwycięstwo Północy w amerykańskiej wojnie domowej oraz śmierć 
Palmerstona sygnalizowały nowy okres szybkich przemian w świecie 
angielskiej polityki. Przywódcą w tym nowym okresie przejściowym był 
Gladstone, który uosabiał ówczesnego ducha politycznego, z jego powagą, 
optymizmem, zaufaniem do natury ludzkiej oraz starannym opanowaniem 
szczegółów w zakresie ustawodawstwa i władzy wykonawczej, co ratowało 
ów idealizm przed werbalistycz-nym unicestwieniem. Gladstone zakończył 
proces przekształcania dawnego stronnictwa wigów w nową partię liberalną, a 
dzięki działalności ustawodawczej swego pierwszego i największego rządu w 
latach 1868-74 odrobił istniejące wielkie zaległości w dziedzinie zmian 
ustawodawczych. Kierownictwo Palmerstona przez długi czas narzucało partii, 
której przecież najważniejszą funkcją było dotrzymanie kroku postępowi, 
metodę zwlekania. Teraz reforma wysunęła się pospiesznie na czoło spraw, 
jednak bez szczególnej gwałtowności, gdyż nie napotkała wielkiego oporu.
W tym samym bowiem czasie kierownictwo partii konserwatywnej, a przez 
to i nadzór nad prawem veta, przysługującym Izbie Lordów w sprawach 
ustawodawczych, znalazło się w mądrych rękach. Nie bez podwójnie pojętej 
osobistej aluzji Disraeli pisał do królowej w 1868 r., że „zapasu entuzjazmu" 
„nie powinien nigdy posiadać premier Anglii" ani też - mógłby z równą 
słusznością dodać - przywódca opozycji Jej Królewskiej Mości. Usposobienie 
wodza konserwatystów, sceptycznie i jasno patrzącego na sprawy z pe-
wnością było znakomicie dostosowane do zadania „wychowania swej partii" *, 
aby nauczyła się uważać demokratyzację naszych łnsty-
* W   okresie  walk  o  drugą  reformą  wyborczą  Disraeli,   który   ostatecznie 
przygotował  dość  daleko idący  projekt  reformy wyborczej,  oświadczył  w  je-
803


tucji za rzecz nieuniknioną, a nawet uzyskać kontrolę nad doniosłymi fazami 
tego procesu. Jednak do wielkich osiągnięć ustawodawczych lat 1868-74 
potrzebna była bardziej zapalna natura Glad-stone'a.
W cieniu mężów stanu tego przejściowego okresu krył się filozof polityczny 
John Stuart Mili, którego pisma wywierały w latach sześćdziesiątych i 
siedemdziesiątych ubiegłego stulecia znaczny wpływ na poglądy warstw 
wykształconych. Unowocześnił on utylitaryzm Benthama i wyzwolił go z 
krępujących więzów teorii laissez-faire. Mili głosił doktrynę całkowitej 
demokracji polegającej na tym, że każdy mężczyzna i kobieta powinni brać 
udział nie tylko w wyborach ogólnonarodowych, ale i lokalnych. Znał on też 
ograniczenia charakteryzujące machinę demokratyczną. Pragnął więc widzieć 
fachowe! resorty państwowe, kierujące demokracją i należycie informujące 
polityków. „Władza", powiedział „może być rozproszona, ale wiedza, żeby była 
użyteczna, musi być scentralizowana".
Istotną część doktryny Milla o dobrych rządach stanowiła idea ścisłego 
zgrania zadań ministerstw w Whitehall z funkcjami polityków z Downing Street 
i wyborców z prowincji. Niczego takiego nie było w dawniejszym radykalizmie 
Cobbetta albo w szkole czystego laissez-faire'yzmu.
Jego obrona praw kobiet w The Subjection of W omen (Uciemiężenie 
kobiet) (1869), chociaż nie dopuszczono, by wywarła wpływ na reformę prawa 
wyborczego, niewątpliwie dopomogła do - charakterystycznego dla czasów 
późnowiktoriańskich - zwiększenia poszanowania osobistej wolności kobiety i 
do przekonania o konieczności odpowiedniego jej kształcenia. Mili i Florence 
Nightingale1 byli głównymi pionierami, którzy utorowali pozycję, jaką dzisiaj w 
naszym społeczeństwie zajmują kobiety.
Traktat Milla O wolności żądał swobody myśli i dyskusji, mocno dotąd 
ograniczonej, wprawdzie nie przez prawo, ale przez konwencje społeczne. 
Wzrastające pokolenie wychowywało się w tej wierze w wolność, bynajmniej 
nie ograniczającą się do polityki. Była to epoka pierwszych zażartych sporów 
nad niepokojącą hipotezą Dar-wina o ewolucji, hipotezą, która oddziaływała na 
sprawę dosłownego pojmowania niektórych tekstów Biblii. Traktat Darwina O 
pochodzeniu gatunków oraz Milla O wolności ukazały się w tym samym 1859 
roku. W Cambridge wprowadzono egzaminy dyplomowe z nauk  przyrodniczych 
(1833-45). „Ruch", który Pusey, Keble i Newman rozpoczęli w Oksfordzie, 
zanim Newman przeszedł na katolicyzm, wykroczył
dnym ze swych przemówień (1867 r.), że jego zadaniem jest „wychowanie" partii 
konserwatywnej tak, by zrozumiała konieczność pewnych przemian demokratycznych.
1 Żob. wyżej s. 774.
804


poza granice swej akademickiej siedziby *, aby spotkać się, a w pewnych 
przypadkach nawet połączyć, z innymi świeżymi prądami powstałymi w 
kościele i w kraju w ogóle. Tak zwany „socjalizm chrześcijański" Fredericka 
Denisona Maurice'a i Charlesa Kingsleya zapoczątkował nową orientację 
kościoła w stosunku do demokracji i problemów społecznych rewolucji 
przemysłowej. Teologia nowoczesna pod wpływem Jowetta, Stanleya i 
Colenso zyskała na tolerancji i znaczeniu dzięki sporom darwinowskim i 
rozwojowi metody t nauki historycznej. Kościół począł łączyć w sobie 
elementy, które odpowiadały każdemu nurtowi owej gwałtownej walki, jaka 
toczyła się na świecie. Zyskano wiele na wiedzy w różnych kierunkach, a 
jeszcze więcej na powadze. Energia misjonarska w kraju i za morzami bardzo 
się ożywiła. Selwyn, biskup Nowej Zelandii w początkowym okresie jej 
kolonizacji miał w sobie ducha apostolskiego i demokratycznego, który 
oddziaływał na kościół w Anglii. Zasługi i przewinienia duchownych kościoła 
państwowego w stosunku do kręgów świeckich różniły się krańcowo od tych, 
które istniały w lekkomyślnym wieku osiemnastym l.
Poważne nadużycia w nierównym podziale dochodów kościoła zostały 
usunięte przez Peela i wigów oraz przez komitet dla spraw kościelnych, który 
wigowie ustanowili po pierwszej reformie wyborczej. Tak więc w wieloraki 
sposób przygotowano kościół do odparcia wszelkich ataków, jakie mogły być 
przeciw niemu skierowane w wyniku dalszego rozszerzania praw wyborczych 
w 1867 r. Nie ulega wątpliwości, że musiał on zrezygnować z wielu swych 
wyjąt-kpwych przywilejów, zwłaszcza w uniwersytetach. Ale siła odporności 
kościoła anglikańskiego była większa i bardziej elastyczna niż w 1832 r., kiedy 
to gorliwi dostojnicy kościelni przeciwstawiali się pierwszej reformie wyborczej 
na tej podstawie, że musi ona doprowadzić do rozdziału kościoła od państwa i 
pozbawienia go uposażeń.
Wyliczanie wielu innych ruchów umysłowych i społecznych, które 
powstawały w latach sześćdziesiątych, byłoby sprawą nader żmudną. Spośród 
najważniejszych należy wymienić organizację wielkich związków zawodowych 
pracowników wykwalifikowanych, zwłaszcza mechaników, oraz wzrost ruchu 
spółdzielczego, który wielu ludzi z warstw pracujących nauczył prowadzenia 
interesów handlowych, oszczędności i wzajemnego radzenia sobie, wyzwolił 
ich od wyzysku sklepikarza i dał im „udział w majątku narodowym".
> Zob. wyżej s. 619-622. O dziejach kościoła w latach trzydziestych i czterdziestych 
zob. Dean Church, The Oxford Movement, i W. L. Mathieson, En-glish Church Reform 
1815-40.
* Chodzi o tzw. ruch oksfordzki (Oxford Movement), dążący do umocnienia 
ortodoksji religijnej i zbliżenia do kościoła rzymskokatolickiego. Jeden z jego 
czołowych uczestników Kewman doszedł do ostatecznych konsekwencji tego ruchu, 
przeszedłszy od anglikanizmu do katolicyzmu.
805


Warstwy obdarzone prawem wyborczym przez drugą reformę z 1867 r. *, 
korzystając po raz pierwszy z prawa głosu w 1868 r., wzmocniły znacznie 
element radykalny w partii kierowanej przez Gladstone'a, a jego czynnym 
dłoniom dały oręż w postaci poważnej większości parlamentarnej . Jego 
pierwszy rząd był pierwszym w dziejach angielskich (1868-74), który śmiało 
można nazwać liberalnym, a nie wi-gowskim. W 1868 r. ani konserwatyzm, ani 
socjalizm nie przejawiały chwilowo aktywności. Była to atmosfera, która 
prawdopodobnie nie mogła potrwać długo, ale sposób, w jaki tę okoliczność 
wykorzystał Gladstone w najważniejszym sześcioleciu swego życia, ogromnie 
przyczynił się do tego, by wyposażyć kraj w nowoczesny aparat państwowy i 
nowoczesne instytucje, bez których Anglia byłaby nieprzygotowana do 
stawiania czoła problemom socjalnym i imperialnych nadchodzących czasów. 
W ciągu tych lat uniwersytety otworzyły swoje podwoje przed ludźmi 
wszystkich wyznań, wprowadzono ogólny system szkolnictwa początkowego, 
zainicjowano reformę armii, udostępniono ostatecznie i całkowicie dostęp do 
służby cywilnej, wprowadzono tajność głosowania i podjęto pierwsze kroki w 
kierunku unormowania stosunków z Irlandią.
Głód w Irlandii w latach 1845-46, spowodowany przez nieurodzaj kartofli, 
wywołał masową emigrację do Stanów Zjednoczonych i do kolonii, która pod 
koniec stulecia, pomimo wysokiego wskaźnika urodzeń, zmniejszyła ludność tej 
przeludnionej wyspy z ośmiu do czterech ł pół milionów. W ciągu dwudziestu 
przeszło lat po tej klęsce głodu nie uczyniono jednak nic dla naprawienia 
krzywd irlandzkiego chłopa, wyrządzanych mu przez angielskiego dziedzica. 
Zgodnie ze starodawnym irlandzkim zwyczajem dziedzic mógł zdzierać ze 
swych dzierżawców nadmierny czynsz i rugować ich, sam zaś nie wkładał w 
ziemię żadnego kapitału, nie dokonywał inwestycji i zmuszał drobnego rolnika 
do budowania chałupy oraz utrzymania jej i całego inwentarza na własny koszt. 
System ten, tak bardzo różny od systemu panującego w Anglii, był podstawą 
wyzysku ze strony dziedziców, których nadto dzieliły od dzierżawców 
odmienna narodowość i religia i którzy często rezydowali na sąsiedniej wyspie, 
trwoniąc dochody wyciśnięte przez ich agentów z irlandzkiego chłopstwa.
Przez dwadzieścia lat po klęsce głodowej celtycka Irlandia była kompletnie 
wyczerpana i niezdolna do jakiegokolwiek wysiłku, lecz względna zamożność i 
znaczenie zdobyte przez irlandzkich emigrantów w Stanach Zjednoczoynch i 
koloniach oraz łącząca ich nienawiść do Anglii zaczęły niebawem oddziaływać 
na kraj macierzysty. Po
1 Zob. wyżej s. 777-779.
806


zakończeniu amerykańskiej wojny domowej ruch feniański, o sepa-
ratystycznych celach i przestępczych metodach, w nieprzyjemny sposób 
przypomniał Anglikom, że pozornie spokojna sprawa irlandzka jest tylko 
zaniedbana, ale nie rozwiązana.
Gladstone był pierwszym mężem stanu,  który poważnie  zabrał się   do   
pozyskania   Irlandii.   Zainicjowana   przezeń   ustawa   o   rolnictwie Irlandii 
(Irish Land Act) z 1870 r. niewiele posunęła sprawę naprzód, ale była 
pierwszym dowodem zainteresowania się Anglików tym problemem; dopiero w 
dwanaście lat po niej  uchwalono skuteczniejsze ustawodawstwo ustanawiające 
sprawiedliwe czynsze i za- bezpieczenia dzierżawy (1881). Sprawa agrarna, 
podsycana w czasach Ligi Rolnej *  przez bojkot i przestępstwa, miała 
zakończyć się ostatecznie wykupieniem praw angielskich dziedziców przez rząd 
konserwatyw- ny (1903).  Jednak za  pierwszego  rządu  Gladstone'a (1868-74) 
mało  ludzi  w  Anglii  z wyjątkiem samego Gladstone'a rozumiało istotne 
znaczenie kwestii agrarnej  w  Irlandii   i   jej   zasadniczą  rozbieżność  z  
kwestią  rolną w Anglii. Wielu liberałów odczuwało, podobnie jak konserwatyści, 
niechęć do wtrącania się w „swobodną umowę", która w ich przekonaniu istniała 
w Irlandii między dziedzicem i dzierżawcą.
Natomiast równouprawnienie religijne stanowiło ideał, trafiający do serc 
intelektualistów, wykształconych na filozofii Milla, oraz nonkonformistów, 
którym prawdziwą emancypację przyniosła druga reforma. Wspólny ich 
przywódca Gladstone, zwolennik nowej szkoły kościoła anglikańskiego, łączył 
w swym umyśle oksfordzkie doktryny religijne z liberalizmem politycznym, a 
jego poglądy na kościół i państwo były odmienne od tych, których bronił przed 
trzydziestu laty w książce recenzowanej przez Macaulaya **. Ponieważ 
można było częściowo przejednać Irlandię drogą równości religijnej, ta część 
zadania, możliwa do spełnienia w r. 1869, została wykonana. Rozdział 
irlandzkiego kościoła protestanckiego od państwa i częściowo pozbawienie go 
majątku przeprowadził Gladstone po mistrzowsku i w sposób ujmujący, a opinia 
o nim jako o entuzjastycznym słudze kościoła przydała mu się podczas 
pertraktacji. Izba Lordów oraz biskupi, ujmujący sprawy kościelne w innym 
duchu niż ich poprzednicy z lat trzydziestych, wytargowali najlepsze, jakie się 
dało, warunki i zgodzili się na uchwalenie tej ustawy.
Liberalny stosunek Gladstone'a do spraw kościelnych,  a jedno-
* Liga Rolna (Land League) w Irlandii powstała w 1879 r. pod kierownictwem Ch. 
S. Parnella i M. Davitta. W walce przeciw obszarnikom i władzom angielskim 
organizowała ona akcje bojkotu i niepłacenia czynszów. Została rozwiązana przez 
władze brytyjskie w 1882 r. Wkrótce na jej miejsce powstała Irlandzka Liga Narodowa, 
lecz i ta została rozwiązana. Ustawa T. 1881 r. i dalsze uwzględniły do pewnego stopnia 
żądania tego ruchu.
** W 1838 r. ukazała się książka Gladstone'a The State in its Relations tołth the 
Church (Państwo w swych stosunkach z kościołem).
807


cześnie jego stanowisko przywódcy nonkonformistów i akademickich 
obrońców równości religijnej miały nie mniejsze znaczenie również w czysto 
angielskich kwestiach uniwersytetów i oświaty. Pierwsza, bardzo opóźniona 
reforma uniwersytetów w Oksfordzie i Cambridge w formie ustawy 
parlamentu została podjęta w latach pięćdziesiątych, kiedy pod wytrawnym 
kierownictwem Gladstone'a pierwsza komisja uniwersytecka przystąpiła do 
dzieła. Jednak w tym czasie nie udało się jeszcze znieść monopolu kościoła. 
Dopiero w wyniku drugiej reformy i wyborów z 1868 r. było możliwe 
dopuszczenie do członkp-
 stwa kolegiów (1871) oraz do stanowisk uniwersyteckich wszystkich osób 
niezależnie od ich wyznania, w tym i bezwyznaniowych. Uniwersytety w 
Londynie i Durham zostały założone już wcześniej, a w ostatnich latach 
stulecia i w początkach XX w. w całej Anglii i Walii powstał szereg nowych 
kolegiów i uniwersytetów. Szkocja już dawniej posiadała dostateczną liczbę 
wyższych uczelni.
Kiedy nauczanie na uniwersytetach przestało być monopolem nielicznej 
garstki, podniosło się też i rozszerzyło szkolnictwo średnie. Pod koniec XIX w. 
uczyniono dużo dla poprawy zacofanego stanu oświaty angielskiej klasy 
średniej, który Matthew Arnold z oratorską przesadą uznał kiedyś za najgorszy 
w Europie. Skoro tylko oświata i kultura rozpowszechniły się wśród klas 
średnich, równie szybko rozprzestrzeniła się kultura fizyczna i szukanie innych 
przyjemności poza intelektualnymi. Popyt na rozrywki wzrastał wśród 
wszystkich klas z każdym dziesięcioleciem, w miarę jak pracowity i 
merkantylny purytanizm XIX wieku ustępował miejsca nowym i coraz bardziej 
różnorodnym nawykom, które może nie wszystkie były postępem w stosunku 
do dawnych.
Oświata elementarna została również wprowadzona w skali ogólno-
 narodowej przez ustawę o oświacie (1870), zainicjowaną przez W. E. Forste-
ra. Zakładano nowe szkoły, podporządkowując je wybieralnej radzie szkolnej; 
przy czym wolno było nauczać w nich religii, lecz w sposób nie godzący w 
zasady żadnej z sekt. Natomiast na obszarach, gdzie szkoły już istniały, 
zachowano owe „dobrowolnie utrzymywane" szkoły, powiększając znacznie 
dotacje skarbowe; pozostawiono też nietknięty dawny anglikański wyznaniowy 
ich charakter. Podwyższenie dotacji gorzko rozczarowało nonkonformistów, 
których dzieci w okręgach wiejskich musiały nadal uczęszczać do tych 
anglikańskich szkół. Jednak ten właśnie kompromis umożliwił przeprowadzenie 
ustawy przez Izbę Lordów, a jeśli zaszkodził partii liberalnej budząc 
niezadowolenie w jej szeregach, to z drugiej strony przyniósł wiele dobrego 
krajowi; sprawił, że nareszcie ludność Anglii umiała czytać i pisać, szkolił i 
uczył karności całe gromady pozbawionych opieki dzieci ze slumsów i 
zapoczątkował wielki postęp w dziedzinie oświaty, który dokonał się w 
następnym półwieczu.
808


Pierwszy gabinet Gladstone'a zabrał się także do od dawna spóźnionej 
reformy armii i stworzył nowoczesny system wojskowy, niepodobny do 
organizacji z czasów wojny hiszpańskiej i krymskiej. Reformy te wiążą się z 
nazwiskiem ministra wojny Cardwella. Przeciwstawiły mu się przywileje i 
uprzedzenia starych dowódców armii, mocno popieranych przez kuzyna 
królowej, księcia Cambridge. Jednak rządowi udało się przeprowadzić cały 
szereg doniosłych reform. Zniesiono system podwójnej kontroli nad armią, 
podporządkowując całkowicie naczelne dowództwo wojskowe Ministerstwu 
Wojny. Zniesiono też system kupowania stopni oficerskich, który uniemożliwiał 
awanse ludziom o skromnych środkach. Wprowadzono system krótko-
terminowej służby w wojsku, co zapoczątkowało tworzenie właściwej rezerwy 
armii. W późniejszych latach zmiany te umożliwiły osiągnięcie większej 
sprawności wojennej, w czym dużą rolę odegrał sir Gar-net Wolseley, 
wystawionej na próbę w wielu kampaniach przeciw ludom kolorowym, w Azji i 
Afryce. Bolesne lekcje drugiej wojny burskiej były przyczyną dalszych zmian, 
dzięki którym w roku 1914 dysponowaliśmy już sprawnym korpusem 
ekspedycyjnym i armią terytorialną.
Te same poglądy, dzięki którym doszło do zniesienia systemu kupowania 
stopni oficerskich w armii, doprowadziły również do stosowania publicznych 
egzaminów konkursowych na stanowiska w administracji. Reformę tę dzięki 
Gladstone'owi zrealizowano w pełni w 1870 r.1
Po sześciu latach ożywionej działalności pierwszy gabinet Glad-stone'a 
wykonał swe zadanie i Disraeli mógł słusznie porównać ministrów do „rzędu 
wygasłych wulkanów". On sam świadomie pozwolił na to, by lawa z nich 
wyciekła. Izba Lordów nie przeciwstawiała się przeprowadzeniu ich polityki. 
Dzieło, jakiego kraj od nich oczekiwał, zostało w swej istocie dokonane, toteż w 
wyborach 1874 r. wzięła górę naturalna reakcja konserwatywna.
Tak więc Disraeli w wieku lat siedemdziesięciu po raz pierwszy zdobył 
władzę jako premier. Działalność jego rządu (1874-80) zarówno w poli-  tyce 
wewnętrznej, jak i zagranicznej nosiła piętno jego własnych idei.
Na terenie kraju Disraeli starał się usilnie wykazać związek nowego 
konserwatyzmu z reformą socjalną i przejednaniem klas pracujących. Z 
pomocą swego zdolnego ministra spraw wewnętrznych, Richarda Crossa, 
przez ustawy o zdrowiu publicznym z 1875 r. i bu-
1 Sir  Charles   Treyelyan,  wysoki  urzędnik   administracji   indyjskiej   i   angielskiej, 
odegrał dużą rolę w zapoczątkowaniu obu tych reform.
809


downictwie mieszkaniowym dla robotników wypowiedział walkę slumsom i 
antysanitarnym warunkom. Środki te, jak również nieustanna praca Wydziału 
Samorządu Lokalnego (Local Government Board), który powołał do życia 
jeszcze Gladstone w 1871 r. celem współudziału we wzrastającej działalności 
władz lokalnych, poważnie łagodziły sytuację mas. Jednak złe budownictwo i 
wadliwe planowanie miast tak się rozpowszechniły w poprzednim stuleciu, że 
właściwie nigdy zjawiska te nie zostały unicestwione.
Jeszcze mniej można było zdziałać dla zahamowania stale rosnącej 
brzydoty i jednostajności, która nieprzerwanie niszczyła piękno i rozmaitość 
świata sprzed epoki przemysłowej. W rzeczywistości im większy dobrobyt i 
postęp osiągał kraj, tym szybciej odbywał się ten nieprzerwany proces. Kiedy 
człowiek jest zbrojny w maszyny, nie może uniknąć niszczenia piękna przy 
jakiejkolwiek pracy, do której przykłada rękę 1.
Disraeli rozstrzygnął również stale aktualny problem praw robotników 
podczas strajku. W 1867 r. prawne orzeczenie sądowe pozbawiło związki 
zawodowe legalnej pozycji, z jakiej korzystały od czasów ustawodawstwa z lat 
1824-25 2. Nagle sądy orzekły, że zmowy „ograniczające działalność 
gospodarczą" są bezprawne. Gladstone naprawił to swą ustawą o związkach 
zawodowych (Trade Union Act) z 1871 r. Jednak w tym samym roku jego 
nowela do prawa karnego (Criminal Law Amendment Act) uznała 
pikietowanie i innego rodzaju działania stosowane zwykle w czasie strajku za 
nielegalne. Trade--unioniści rozgniewani na Gladstone'a, którego popierali w 
wyborach w 1868 r., w 1874 r. wstrzymali się od głosu albo poparli 
Disraeli'ego. W r. 1875 konserwatywny premier uchylił tę ostatnią nowelę 
Glad-stone'a i tym samym przywrócił zasadę, że gwałt i zastraszenie w czasie 
strajku należy traktować jedynie jako przestępstwa pozostające w zakresie 
powszechnego kodeksu karnego.
W polityce zagranicznej Disraeli odnowił łączność pomiędzy partią, którą 
kierował, a dramatyczną obroną narodowych interesów brytyjskich. Związek 
ten od czasu Waterloo nie uwydatniał się specjalnie. Po traktacie wiedeńskim, 
partia torysowska lub konserwatywna, która tak wiele przyczyniła się do 
takiego uregulowania spraw europejskich, była niekiedy bardziej pokojowo 
nastrojona niż Palmer-ston i jego zwolennicy, gdyż wigowie i radykałowie mieli 
mniej szacunku dla układu z 1815 r., a więcej sympatii dla tych naro-
1 Słuszne są następujące słowa: „Wiek dziewiętnasty nie atakował piękna. Po 
prostu deptał je nogami z takim skutkiem, że nasza nowoczesna demokracja rodzi się z 
atrofią i musi z trudem odzyskać owo umiłowanie pełnego znaczenia kształtu, które 
stanowiło jedną z cech człowieka cywilizowanego od epoki brązu aż do chwili, gdy 
rewolucja przemysłowa chwilowo umiłowanie to zniszczyła". „Times Lit. Suppl.", 25 
kwiecień 1924 r.
! Zob. wyżej s. 743.	.' ~
810


dów i stronnictw na kontynencie, które pragnęły układ ten zakłócić. Również 
kolonie nie interesowały bardziej konserwatystów niż ich rywali, którzy mogli 
poszczycić się lordem Durhamem. W 1852 r. sam Disraeli mówił o „tych 
nieszczęsnych koloniach" jako o „kamieniu młyńskim u naszej szyi". Ale jego 
bystre wyczucie nowej sytuacji pozwoliło mu na starość apelować do świeżo 
obdarzonej prawami wyborczymi brytyjskiej demokracji, aby była dumna z im-
perium i interesowała się „śmiałą polityką zagraniczną". Zainteresowanie 
koloniami dopiero się budziło i rozwinęło się dużo bardziej w następnym 
pokoleniu pod przewodem Josepha Chamberlaina. Głównym terenem 
operacyjnym Disraeli'ego był Bliski Wschód. Zakupienie przez niego dla Anglii 
akcji Kanału Sueskiego zapoczątkowało związki z Egiptem, które wkrótce po 
jego śmierci bardzo się rozwinęły. A w latach 1876-78 gniewna i wspaniała 
dyskusja między nim a Gladstonem obudziła gwałtowne zainteresowanie ich 
rodaków sprawami dotyczącymi bałkańskich wojen i rzezi. Gdyby nie wymowa 
tych dwóch genialnych mężów, sprawy te pozostałyby jedynie jakąś daleką 
bójką między wronami a krukami, wcale nie obchodzącą Anglii.
Disraeli, obecnie lord Beaconsfield, uczynił z rządu brytyjskiego głównego 
protektora Turków w Europie, jako tamy przeciwko wpływom rosyjskim; 
podczas gdy będący w opozycji Gladstone swą kampanią na temat „bułgarskich 
okrucieństw" Turcji sprawił, że połowa opinii brytyjskiej przechylała się na 
stronę uciemiężonych narodów chrześcijańskich na Wschodzie. Była to 
osobliwa sytuacja, pełna niebezpieczeństw dla rozdzielonego w ten sposób 
naszego kraju. Na szczęście zakończyła się traktatem berlińskim (1878) bez 
wojny między Rosją a Brytanią. Był to „honorowy pokój" Disraeli'ego. Nie 
ulega wątpliwości, że podniósł on na nowo znaczenie Anglii przy stole obrad 
europejskich i zmusił do uwzględnienia jej życzeń. Jednak pozostaje kwestią 
otwartą, czy poddanie na przeciąg jeszcze jednego pokolenia wyzwolonych w 
wojnie Macedończyków z powrotem rządom tureckim było tym, czego życzyła 
sobie Anglia. Wielu wśród - tych, którzy znają Bałkany, wyrażają opinię, że 
skoro Disraeli może słusznie zdecydował, iż nie należy dodawać Macedonii do 
nowo utworzonego państwa bułgarskiego, powinien był obstawać w traktacie 
berlińskim przy tym, żeby oddano ją pod zarząd chrześcijańskiego gubernatora i 
żeby otrzymała należytą gwarancję dobrego rządu. Można sobie wyobrazić, że 
takie załatwienie sprawy zdołałoby złagodzić zażarte antagonizmy 
narodowościowe w kotle bałkańskim w XX w.
Powszechne wybory w 1880 r. położyły kres rządowi Disraeli'ego, który 
odsunięty od władzy, zmarł w rok później. Disraeli wskazał partii 
konserwatywnej kierunek w nowym świecie demokratycznym
811



przez szczere zaakceptowanie zmienionych warunków w kraju; nauczył klasy 
wyższe, aby nie wycofywały się do swych namiotów w gniewie z powodu 
utraconych przywilejów, lecz by zeszły na ulice i apelowały do mas na gruncie 
uczuć patriotycznych i interesów imperium. Błędy Gladstone'a w Afryce 
Południowej i w Egipcie w następnym dziesięcioleciu oraz jego propozycje 
autonomii (Home Rule) dla Irlandii dostarczyły materiału takiej propagandzie. 
Zasada apelowania wyższych klas do niższych w oparciu o argument iden-
tyczności interesów narodu jako całości znalazła wyraz po śmierci Disraeli'ego 
w Lidze Pierwiosnka (Primrose League), założonej na jego cześć, oraz w 
sieci klubów i stowarzyszeń konserwatywnych w całym kraju. W początku lat 
osiemdziesiątych idea „torysowskiej demokracji" odżyła w krótkiej, ale 
błyskotliwej jak meteor, karierze politycznej lorda Randolpha Churchilla.
Jednocześnie druga partia dzięki energii radykalnego przywódcy Josepha 
Chamberlaina, którego siła polityczna polegała na osobistej kontroli 
sprawowanej nad polityką lokalną w Birmingham, zorganizowała Narodową 
Federację Liberalną, obejmującą stowarzyszenia lokalne z kierownictwem, 
przezwanym Caucus *. Odwoływanie się do mas i skomplikowana mechanika 
organizacyjna wkraczały do metod wyborczych i do programów politycznych 
obu partii. Na miejsce dawnych powstawały nowe rodzaje wpływów i 
zamaskowanej korupcji, ale również nowe postacie idealizmu i poświęcenia 
służbie publicznej. Gruntowność nowoczesnej organizacji i propagandy partyjnej 
zapewniła w końcu to, że rządy parlamentarne w Wielkiej Brytanii nie mogłyby 
zbankrutować z powodu braku zainteresowania szerokich mas wyborami i 
polityką. Realność zasad, dzielących społeczeństwo, rywalizacja interesów 
klasowych oraz powaga spraw takich jak sprawa autonomii dla Irlandii, nie 
pozwoliły, by doskonale zorganizowany system dwupartyjny stał się w Anglii 
tylko bezduszną machiną, nie reprezentującą nic poza walką o rząd 1.
Drugi gabinet Gladstone'a nie odniósł takich triumfów, jak pierwszy (1880-
85). W 1880 r. partia liberalna nie miała jak w 1868 r. własnej, określonej teorii 
politycznej ani też uzgodnionego politycznego programu. Doszła ona do władzy 
wskutek reakcji przeciwko dżingoiz-mowi Disraeli'ego i dzięki mglistym 
aspiracjom demokratycznym, nie sformułowanym jeszcze w jakiś konkretny 
program reform społecznych. Prócz tego stanęła od razu wobec 
nieuniknionych problemów związanych z Irlandią, Egiptem i Afryką 
Południową, o których
1 Zmiany w brytyjskiej polityce tego okresu chłodno i surowo analizuje 
Ostrogorski w Democracy and the Organization of Political Parties, t. I.
* Caucus - nazwa pochodzenia indiańskiego, która ustaliła się w Stanach 
Zjednoczonych w pierwszej połowie XIX w. dla określenia kierowniczej kliki partii 
politycznej i przyjęła się później w innych krajach.
812


w 1880 r. liberałowie, jak i inni Anglicy, niewiele wiedzieli, a jeszcze mniej się 
o nie troszczyli. Co prawda Gladstone znał i interesował się Irlandią i jego 
ustawa rolna z 1881 r., ustalająca sprawiedliwe czynsze i trwałość dzierżawy, 
stanowiła pewien realny środek zmierzający do polepszenia sytuacji. Nie 
rozwiązywała ona jednak kwestii agrarnej ani nie rozerwała groźnego 
powiązania agitacji rolnej z politycznym żądaniem autonomii, które Parnell za 
pomocą swej nowej polityki obstrukcji narzucał w brytyjskiej Izbie Gmin.
Głównym osiągnięciem rządu była trzecia reforma wyborcza (1884), która 
rozszerzyła prawo wyborcze przysługujące głowom samodzielnych domostw 
na wiejskie okręgi wyborcze. Robotnik rolny i górnik uzyskali nareszcie prawo 
głosowania. Aż do tego czasu za mało uwagi poświęcano ich warunkom 
życiowym. W poprzednim dziesięcioleciu próba Josepha Archa stworzenia 
związku zawodowego robotników rolnych nie powiodła się z braku oparcia o 
siłę polityczną. Robotnik rolny był wyzyskiwany nawet w czasach pomyślności, 
a jeszcze gorzej powodziło mu się w latach depresji rolnej, wywołanej pod 
koniec lat siedemdziesiątych wielkim wzrostem importu amerykańskiegoł. 
Nadanie mu praw wyborczych w 1884 r. łączyło się z innymi okolicznościami 
natury gospodarczej i społecznej i zapoczątkowało powolne, ale stałe 
polepszanie się jego losu, jednak nie dość wcześnie, by powstrzymać 
rozpaczliwe wyludnienie wsi przez exodus do miast. Społeczne dzieje wiejskiej 
Anglii XX w. są pod wieloma względami kroniką klęsk.
Obdarzenie robotnika wiejskiego prawem wyborczym do parlamentu 
doprowadziło wkrótce do ustanowienia lokalnego samorządu ź wyboru dla 
okręgów wiejskich. Dotychczas podlegały one nie tylko sądowym, ale i 
administracyjnym rządom patriarchalnym sędziów pokoju z nominacji. W 1888 
r. rząd konserwatywny wprowadził wybieralne rady hrabstwa; a w 1894 r. 
ustanowienie rad okręgów miejskich i wiejskich i rad parafialnych * przez rząd 
liberalny uzupełniło machinę demokracji na wsi. Władzę sądową oraz udziela-
nie zezwoleń na wyszynk pozostawiono jeszcze sędziom pokoju, ale ich wielka 
władza administracyjna przeszła do nowych ciał wybieralnych.
Zlekceważenie problemu południowoafrykańskiego w pierwszych 
miesiącach rządu Gladstone'a doprowadziło do tragedii Majuby2. Na-
1 Zob. wyżej s. 766-767. Między 1881 i 1921 r. procent ludności zatrudnionej w 
rolnictwie spadł z około 12 do około 7.
* Zob. wyżej s. 791.
* Urban Districts (okręgi miejskie) - obszary o charakterze miejskim, nie 
stanowiące miast wydzielonych. Rural Districts (okręgi wiejskie) - obszary wiejskie. 
Oba rodzaje okręgów stanowią od 1894 r. jednostki samorządowe w obrębie 
poszczególnych hrabstw. Parafie (Parishes) stanowią podstawową komórkę 
samorządową.
813


tomiast sprawa egipska przybrała korzystniejszy obrót. Załamanie się rządów 
tureckich i rodzimych w Egipcie, gdzie kraje europejskie były poważnie 
zainteresowane finansowo i personalnie, spowodowało okupację Egiptu przez 
wojsko brytyjskie pod dowództwem Wolseleya (1882), zwycięzcy Arabiego 
pod Tel-el-Kabir.
W krytycznym momencie Francja odmówiła swego współudziału, pomimo 
że dotychczas Egipt znajdował się bardziej pod wpływem francuskim niż 
angielskim. Rozpoczęła się brytyjska kontrola nad Egiptem, przynosząc 
egipskiemu chłopu znaczne korzyści materialne. Dolina Nilu wkroczyła w 
okres pomyślności pod wodzą wszechmocnych „rad" udzielanych codziennie 
rządowi kedywa przez sir Eve-lyna Baringa, późniejszego lorda Cromera. 
Francuzi spoglądali z zazdrością na naszą tam obecność i wynikały stąd liczne 
nieprzyjemne incydenty aż do czasu, kiedy w 1904 r. lord Lansdowne zawarł 
porozumienie z Francją regulujące między innymi i sprawy Egiptu.
Ściśle związane z kwestią egipską było zagadnienie Sudanu i tutaj właśnie 
Gladstone napotkał wiele trudności. O ile obszar dolnego Nilu reprezentował 
starożytną cywilizację Egiptu, o tyle w górnym dorzeczu panowały 
barbarzyńskie plemiona sudańskie, zorganizowane podówczas pod władzą 
Mahdiego i jego następców, jako ośrodek wypraw na niewolników w głębi 
Afryki i jako stała groźba dla Egiptu. Każdy świadomy władca Egiptu i każde 
mocarstwo szczerze zainteresowane losami Afryki w całości musiało z 
konieczności dążyć do zlikwidowania tego ośrodka zarazy w Sudanie. Jednak 
czas na to jeszcze nie nadszedł. Należało najprzód zaprowadzić ład w Egipcie i 
rozbudować jego środki finansowe i militarne.
Jednak w toku koniecznego wycofywania się garnizonów egipskich z 
Sudanu, rząd Gladstone'a popełnił wiele błędów. Za namową Wil-liama Steada, 
ojca nowoczesnego sensacyjnego dziennikarstwa rząd wybrał do tego zadania 
Charlesa Gordona, dzielnego i prostolinijnego żołnierza, nadającego się do 
każdej akcji z wyjątkiem takiej, która miała zainicjować odwrót. Zamiast 
przeprowadzić z powodzeniem ewakuację Sudanu został on niebawem 
zamknięty w Chartumie, gdzie go obiegły hordy mahdystów. Rząd brytyjski nie 
zdołał przy-słać na czas odsieczy. Gordon zginął (I.1885), a razem z nim 
wygasła w dużej mierze popularność Gladstone'a u rodaków w kraju. W 
Afryce klęska ta nie miała większego znaczenia. Sudan musiałby być w 
każdym razie ewakuowany. Dopiero później, kiedy Cromer dokonał swego 
dzieła w Egipcie, za rządów lorda Salisbury wojska brytyjskie i egipskie pod 
wodzą Kitchenera mogły podbić Sudan w 1898 r.
Wybory powszechne  z  1885  r.  przyniosły  wielką porażkę  partii 
liberalnej w miastach, głównie wskutek wieści o Gordonie i Chartu-
814


mię. Ale świeżo obdarzeni prawami wyborczymi robotnicy rolni głosowali na 
partię, której je zawdzięczali, w nadziei uzyskania jakiegoś realnego 
polepszenia swej nędznej doli. Dlatego też lord Salisbury nie zdobył wyraźnej 
większości konserwatywnej, by na jej podstawie rządzić krajem. Godnym 
uwagi następstwem tego był fakt, że równowaga sił w Westminsterze spoczęła 
obecnie w rękach osobliwego człowieka, który mimo swego anglosaskiego 
pochodzenia patrzył z zimną, obojętną nienawiścią na brytyjskich liberałów i 
tory-sów. Charles Stewart Parnell wprowadził żelazną dyscyplinę kierując 
irlandzką partią autonomii, liczącą osiemdziesięciu pięciu członków w nowej 
Izbie Gmin. Odtąd, jak długo jeszcze utrzymywała się unia z 1801 r., sprawy 
irlandzkie miały stanowić decydujący czynnik w brytyjskiej polityce, której to 
roli nie odgrywały w początkach i połowie stulecia, kiedy wielu spośród 
przedstawicieli Irlandii było związanych z jedną lub drugą partią brytyjską. 
Polityka nie mogła już kroczyć dawną drogą. Albo obie partie musiały połączyć 
się przeciw Parnellowi, albo jedna z nich musiała dojść z nim do porozumienia. 
Uczynił to Gladstone i wprowadził do parlamentu projekt ustawy o autonomii 
dla Irlandii (Home Rule Bili) (1886).
W świetle późniejszych wydarzeń wielu ludzi naszego pokolenia skłonnych 
jest uważać tę decyzję za naturalną, a nawet oczywistą i żałować, że kwestia 
autonomii irlandzkiej nie została całkowicie i pokojowo załatwiona wtedy, 
zamiast w 1921 roku po szeregu straszliwych wydarzeń. Trudno jednak 
powiedzieć, czy postępowanie Gladstone'a opóźniło, czy też posunęło naprzód 
sprawę pogodzenia się z Irlandią. Szybkość, z jaką zmienił front w sprawie tak 
olbrzymiej wagi, zaskoczyła i oburzyła brytyjskich wyborców. Kwestia Home 
Rule rozbiła partię liberalną i na przeciąg najbliższych lat dwudziestu bardzo ją 
osłabiła, natomiast konserwatyzm zaczęto ściśle utożsamiać z doktryną unii 
Anglii i Irlandii. Nade wszystko zaś zaakceptowanie przez Gladstone'a żądań 
Parnella, aby protestancki Ulster stał się częścią nowej Irlandii, było więcej niż 
błędem taktycznym. Było to otwarte przeciwstawienie się aspiracjom 
narodowym i politycznym tej prowincji.
Partia konserwatywna podczas wyborów w 1885 r. nie bez powodzenia 
ubiegała się o głosy irlandzkie. Teraz wykorzystała okazję, jaką stworzył pakt 
Gladstone'a z Parnellem, aby zaapelować do brytyjskich uczuć narodowych. 
Projekt Home Rule odczytywano w świetle klęski Chartumu. Narastające 
nastroje imperialistyczne fin-de--siecle'u nie prowadziły do uznania autonomii 
dla Irlandii za istotną część nowego credo imperium, pomimo silnego poparcia 
dla Home Rule w autonomicznych dominiach zamorskich. Namiętności rozbu-
dzone dyskusją na ten temat w Anglii, charakteryzujące się takimi epizodami, 
jak ogłoszenie w 1887 r. w „Timesie" sfałszowanych „listów
815


Parnella" *, uniemożliwiały prowadzenie jakiejś racjonalnej polityki drogą 
porozumienia się partii. A w danym przypadku nic innego nie mogło pomóc.
Reakcja przeciwko Gladstone'owi i Home Rule przy wyborach w 1886 r. 
była dość silna, aby zapewnić niezależną większość konserwatywną nad 
połączonymi liberałami Gladstone'a i Irlandczykami. Nastąpił tedy okres silnego 
rządu konserwatystów pod wodzą lorda Salisbury w sojuszu z liberałami 
unionistami, szczególnie zaś z Josephem Chamberlainem, który stał się 
bojownikiem nowego imperializmu. W ten sposób kształtowały się rządy kraju 
w końcu stulecia aż do zakończenia wojny burskiej, z wyjątkiem trzech lat 
rządu liberałów (1892-95). Wówczas to liberałowie i Irlandczycy pod 
przewodem Gladstone'a przeforsowali w Izbie Gmin projekt ustawy o Home 
Rule większością trzydziestu czterech głosów. Jednak Izba Lordów projekt 
odrzuciła, a w wyborach z 1895 r. naród zatwierdził jej postępowanie. 
Wydarzenie to nasunęło konserwatywnym przywódcom nową myśl o 
funkcjach izby wyższej w nowoczesnej polityce, myśl bardziej ambitną niż ta, 
do której w praktyce stosowali się ostrożni politycy Peel i Disraeli. 
Konsekwencją tego w następnym stuleciu był fakt, że skoro zaszła kolejna 
wielka zmiana w opinii demokratycznej, spór o pierwszeństwo między izbami 
doprowadził do bardzo poważnego kryzysu konstytucyjnego o takim nasileniu, 
jakiego nie było w naszej polityce od 1832 r.
Porażka Home Rule przy urnach wyborczych w 1895 r. przesądziła 
sprawę na szereg lat, toteż nastąpiła chwilowa cisza w sprawach irlandzkich. 
Gabinet konserwatywny, który poprzednio polegał w rządzeniu Irlandią na 
metodach przymusu, obecnie stosował politykę uśmiercania Home Rule 
łagodnością. Konserwatyści rozszerzyli samorząd lokalny, a wykupując prawa 
angielskich landlor-dów zlikwidowali irlandzką kwestię agrarną, przynajmniej w 
jej dawnej, cromwellowskiej formie. Jednak polityczna agitacja za autonomią 
lub czymś więcej nie osłabła. W XX w. narodowy postulat autonomii tkwił już 
tak głęboko w umysłach irlandzkich Celtów, że przetrwał nie tylko upadek i 
śmierć Parnella (1890-91), lecz także usunięcie kolejno wszystkich krzywd 
agrarnych - przeżył i czło-
* W 1887 r. „Times", ostro występujący przeciw irlandzkiemu ruchowi 
narodowemu, ogłosił cykl artykułów pt. „Parnelizm i zbrodnia". Ich uwieńczeniem było 
umieszczenie w piśmie facsimile listu z podpisem Parnella, w którym ten usprawiedliwiał 
się z powodu potępienia w swoim czasie (w 1882 r.) zabójstwa wicekróla Irlandii, lorda 
Cavendisha i podsekretarza stanu Burke'a dokonanego przez irlandzkich terrorystów w 
Dublinie. Intencją „Times" było skompromitowanie nie tylko Parnella, lecz również 
stojącej u steru rządu partii liberalnej, będącej w tym czasie w sojuszu z Parnellem i jego 
partią. Badania powołanej dla tej sprawy komisji parlamentarnej ustaliły popełnienie 
fałszerstwa.
816


wieka, i sprawę, która przyczyniła się do poważnego zakłócenia polityki 
imperium brytyjskiego.
Gladstone umarł w domowym zaciszu w osiemdziesiątym dzie- im. wiątym roku 
życia (1898). Namiętna walka „wspaniałego starca" o irlandzki Home Rule 
wypełniła część jego życia, dramatyczną i najbardziej niezwykłą, lecz nie 
uwieńczoną najmniejszym powodzeniem. Możliwe, że partia liberalna oraz polityka 
imperium rozwijałyby się pod koniec jego życia w sposób bardziej naturalny, gdyby 
pozostawił je ludziom następnej generacji. Niebywała aktywność Gladstone'a 
utrzymywała w cieniu przyjaciół i wrogów oraz stawiała ich w sytuacjach, których 
sami nie wybierali. Jednak wielu ludzi rozpatrując działalność całego jego długiego 
życia dojdzie do wniosku, że uczynił on więcej niż ktokolwiek inny, ażeby 
dostosować aparat państwa brytyjskiego i zwyczaje brytyjskich polityków do 
nowoczesnych warunków demokratycznych, nie gubiąc przy tym całkowicie najlep-
szych wzorów dawniejszych czasów. Ustawodawstwo jego pierwszego gabinetu 
przyczyniło się najbardziej do modernizacji naszych instytucji. Druga i trzecia 
reforma wyborcza były w znacznej mierze wynikiem inicjatywy, którą on sam podjął 
w kraju po śmierci Pal-merstona. Wzbudził zainteresowanie nowej demokracji 
rządami parlamentarnymi przez stałe odwoływanie się do ludu, jednak nie do jego 
żądzy sensacji lub egoizmu, ale do zdolności rozumowania i poczucia słuszności. 
Jego rozumowanie mogło czasem mieć braki, a on sam może nazbyt często i łatwo 
odwoływał się do uczucia oburzenia moralnego, jednak na ogół jego zwyczaj 
wysuwania spraw publicznych w ich poważnym aspekcie przed trybunał wielkich 
zgromadzeń ludowych stanowił piękny i owocny przykład dawany w doniosłym 
przejściowym okresie naszego życia publicznego.
Konserwatywne gabinety lorda Salisbury, rządzące Wielką Bry-tanią w sojuszu 
z liberalnymi unionistami (1886-92), przypadły na okres wielkiej pomyślności 
gospodarczej, a aż do drugiej wojny burskiej1 (1895-1902) na czas pokoju wśród 
narodów cywilizowanych. Dobre stosunki z mocarstwami kontynentalnymi 
utrzymywały się na zasadzie splendid isolation Wielkiej Brytanii. Inne wielkie 
mocarstwa przygotowujące się do wielkiego dzieła zniszczenia świata były już w 
toku dzielenia się na dwa obozy i zbroiły się w nerwowym wyścigu: trójprzy-mierze 
Niemiec, Austrii i podówczas Włoch przeciwko dwuprzy-mierzu Francji i Rosji. 
Wielka Brytania pozostawała poza tymi ugrupowaniami, lecz wskutek wrogiej 
postawy Francji, jako naszego kolonialnego współzawodnika w Azji i Afryce, oraz 
w związku ze stałą obawą przed zamierzeniami Rosji co do Afganistanu i Indii, lord 
Salisbury utrzymywał na ogół stosunki bardziej przyjazne z mo-
1 Zob. wyżej s. 791-793.
817


carstwami niemieckimi. Zawsze jednak istniał pewien element skrępowania w 
stosunkach między rządem, opartym na parlamentaryzmie i prawach 
obywateli, a wielką biurokracją militarystyczną, stworzoną przez Bismarcka. 
Nowi sternicy niemieckich losów odziedziczyli instynktowną nieufność do 
wpływów angielskich instytucji politycznych. Lecz na ogólną orientację polityki 
brytyjskiej rozdrażnienie owo nie miało wpływu, dopóki podziw cesarza 
Wilhelma dla marynarki brytyjskiej nie doprowadził go do wybudowania 
rywalizującej z nią floty, co potwierdziło się w niebezpieczny sposób dopiero w 
następnym stuleciu. Pod kierunkiem lorda Salisbury w drodze pokojowego 
porozumienia podzielono ląd afrykański pomiędzy wielkie mocarstwa. Wnętrze 
Czarnego Lądu objął teraz proces szybkiej eksploatacji, dokonywanej przez 
Europejczyków zbrojnych w nowoczesne środki komunikacyjne i chronionych 
przez współczesną naukę medycyny tropikalnej.
W kraju ostatnie dwudziestolecie XIX w. i panowanie królowej Wiktorii, 
czy to pod rządami liberalnymi, czy konserwatywnymi było okresem postępu 
społecznego i administracyjnego, zwłaszcza w kierunku tego, co nazywano 
„socjalizmem municypalnym" 1. Z pieniędzy podatkowych nabywano, 
zakładano i utrzymywano kąpiele i łaźnie, muzea, biblioteki publiczne, parki, 
ogrody, wolne przestrzenie, działki budowlane, domy mieszkalne dla warstw 
pracujących. W wielu miejscowościach miasta przejęły tramwaje, gaz, 
elektryczność i wodę.
Był to też okres dobrowolnych akcji, takich fundacji jak Toynbee Hali * 
oraz powszechnego zrozumienia straszliwych konsekwencji środowiska 
slumsów w tym „najbogatszym kraju świata" - za jaki wtedy jeszcze uważano 
Anglię. Chrześcijańska inspiracja kanonika Barnetta, oparta na ścisłych 
podstawach; badania statystyczne Char-lesa Bootha i jego pomocników w 
dziedzinie realnych faktów życia londyńskiego oraz jego umotywowana obrona 
rent starczych; społeczna strona działalności „generała" Williama Bootha, 
zmierzającej
1 W 1888 r. konserwatywny minister Ritchie przeprowadził ustawę o radach 
hrabstw (County Council Act), która nie tylko ustanawiała ciała pochodzące z 
wyborów powszechnych dla rządzenia hrabstwami, ale również rozszerzała istniejącą 
machinę demokracji miejskiej przez przekształcenie największych miast w „hrabstwa 
miejskie" i utworzenie „Rady hrabstwa Londynu" (London County Council) jako 
władzy nad Londynem, z wyjątkiem obszaru starego City.
* Toynbee Hali, założony w 1884 r. we wschodniej dzielnicy Londynu, był 
pierwszym „osiedlem społecznym" (social settlement), w którym filantropijni 
intelektualiści zajmowali się podniesieniem kultury i poprawą warunków życia ubogiej 
ludności. Nazwano go imieniem zmarłego w 1883 r. angielskiego uczonego Arnolda 
Toynbee, który był jednym z inicjatorów ruchu krzewienia oświaty wśród robotników.
818


do odkupienia poprzez „Armię Zbawienia", i działalność kościoła w tym samym 
kierunku; patriotyzm obywatelski nowego Londynu i będąca jego wyrazem 
działalność zapoczątkowana przez Johna Burnsa z Battersea i przez partię 
postępową w radzie hrabstwa Londynu w jej wczesnym okresie; badania i 
taktyka „fabiańska" Sidneya i Beatrice Webbów *, w celu wymanewrowania 
„socjalizmu na raty" od rządów oraz partii, liberalnej i konserwatywnej; wojow-
nicze nastroje zaszczepione socjalizmowi przez książkę Henry George'a 
Progress and Poverty (Postęp i ubóstwo) i przez Federację Socjal-
Demokratyczną Hyndmana; rozszerzenie działalności trade-unionów z 
zawodów wysoko kwalifikowanych na źle płatne i niewykwalifikowane, czego 
sygnałem był strajk dokerów w 1889 r. - wszystko to, jak również wiele innych 
ruchów i sił wskazywało na to, że problem społeczny nie znajdował się w 
stadium końcowym, lecz początkowym i mógł w nadchodzącym stuleciu 
pochłonąć inne aspekty życia politycznego.
A jednocześnie, niezależnie od świadomego działania polityków lub 
reformatorów społecznych, stałe i wciąż wzrastające tempo rewolucji 
przemysłowej przekształcało niepostrzeżenie rok po roku zwyczaje społeczne, 
zacierając dawne różnice hierarchii społecznej i wyznań i przeistaczając ludzi 
czytających Biblię i nasiąkniętych ideałami opartymi na reminiscencjach życia 
wiejskiego i małomiasteczkowego oraz na hierarchii klasowej, w ludność 
wielkomiejską, jaką dzisiaj znamy. Znamienne to zjawisko dało się 
zaobserwować w rozwoju „Daily Maił" Harmswortha, dostarczającego strawy 
duchowej na wpół wykształconej demokracji wszystkich klas, w sposób 
całkiem odmienny, niż to czyniły bardziej uroczyste organy polityczne, które 
zaspokajały potrzeby wiktoriańskiej burżuazji.
W styczniu 1901 r. odeszła z tego świata kobieta, która królowała na 
zmiennej scenie dziejów w ciągu okresu przemian dłuższego i nie mniej 
ważnego, niż był nim nawet okres panowania Jerzego III. Królowa panowała 
tak długo, że w umyśle poddanych monarchia nabrała żeńskich atrybutów. W 
ciągu całego swego długiego panowania -
* Sidney Webb był wraz z G. B. Shawem ł łn. współzałożycielem Towarzystwa 
Fabiańskiego (Fabian Sonety), które powstało w 1884 r. Członkowie tej organizacji, 
przeważnie intelektualiści, stali na gruncie socjalizmu pojmowanego jako ruchu na rzecz 
stopniowych reform, które z czasem wyeliminowałyby kapitalizm. Nazwę swą 
Towarzystwo wzięło od dyktatora rzymskiego Fabiusa Cunctatora (III w. p.n.e.), który 
w walce z Hannibalem stosował taktykę wyczerpywania sił wroga bez rozegrania z nim 
bitwy. Grupa ta została poważnie wzmocniona, gdy przyłączyła się do niej Beatrice 
Potter - żona S. Webba.
819



przed swoim małżeństwem, podczas niego i po nim, zarówno w okresie jej 
sympatii wigowskich, jak i konserwatywnych, czy to w postępowaniu z 
ministrami, do których była przywiązana, czy też z tymi, których polityka 
napawała ją odrazą i których osobiście nie lubiła - Wiktoria z ustaloną 
trwałością zasad trzymała się własnej uregulowanej praktyki konstytucyjnej. 
Zawsze upierała się przy tym, żeby o wszystkim wiedzieć, porównywała to w 
swej pamięci i bogatym doświadczeniu z tym, co czyniono w przeszłości, jeżeli 
się nie zgadzała, protestowała natychmiast, gdy jednak minister nadal obstawał 
przy swej decyzji, ustępowała. Nie wszyscy ministrowie w każdym przypadku 
upierali się przy pierwotnych decyzjach, szczególnie w kwestiach nominacji 
albo frazeologii dokumentów. Stosowanie przez królową tej metody w ciągu 
przeszło dwóch pokoleń ludzkich zdecydowanie utrwaliło pozycję 
konstytucyjną korony, tak że burze XX wieku, które szalały wokół wielu innych 
instytucji, pozostawiły monarchię nietkniętą. Następcy Wiktorii w jeszcze 
mniejszym stopniu przekładali jedną partię nad drugą i jeszcze bardziej wy-
gładzili drogę, po której kroczy monarchia konstytucyjna w nowej epoce.
Jednocześnie zaś, ponieważ nie udało się urzeczywistnić idei federacji 
parlamentów imperium, korona pozostała jedyną więzią oficjalną całej 
imperialnej budowli. Tu również królowa czuła się w swoim żywiole. W 
późniejszym wieku w sposób godny podziwu pełniła z radością swe nowe 
funkcje jako cesarzowa Indii  (1887)i głowa wielkiego związku wolnych 
narodów (1897), który znalazł swój wyraz zewnętrzny i dramatyczny w 
imperialnej okazałości jej dwóch jubileuszów.
Wiktoria posiadała w wysokim stopniu poczucie królewskości i godności, 
złagodzone naturą jej umysłu i uczucia, pełnych wielkiej prostoty. Sama przez 
się nie różniła się wielce od innych Angielek skromnego stanu - z tym jednak 
wyjątkiem, że była także wielką królową. Natomiast nie czuła się arystokratką; 
rozrywki, życie arystokracji i kręgów od niej zależnych i ją naśladujących 
niewiele ją interesowały. Stała ponad arystokracją, nie wśród niej. Jeśli chodzi 
o drugą stronę jej natury, była zwykłą żoną i wdową, która w pierwszym 
lepszym salonie wiejskiego dworku czułaby się u siebie. Również intelektualne 
i artystyczne nurty epoki przepływały obok niej niezauważone - chyba, że był 
przy niej książę Albert, aby ją pouczyć. Zwykli ludzie lepiej rozumieli jej 
radości i smutki niż tych, którzy stali między nią i ludem, wzniesieni na 
piedestale arystokratycznym albo intelektualnym.
Z tych to powodów, politycznych i personalnych, nadejście demokracji 
wbrew powszechnym przewidywaniom zbiegło się z odrodzeniem 
przywiązania narodu do tronu monarszego, który obecnie zrezygnował z 
pretensji do bezpośredniej władzy politycznej.


820
 


ROZDZIAŁ  V
GABINET BALFOURA, 1902-05
Koniec dziewiętnastego stulecia, wojna południowoafrykańska, zgon 
królowej i lorda Salisbury tak blisko zbiegły się w czasie, że stanowią kres 
pewnej epoki. Wiek wiktoriański był długim okresem stale wzrastającego 
dobrobytu kraju, stopniowego, nieprzerwanego i pokojowego przechodzenia od 
starego do nowego społeczeństwa oraz pokoju i bezpieczeństwa Brytanii, jeśli 
chodzi o najistotniejsze dla niej stosunki zagraniczne.
Ale pierwsze dwudziestolecie nowego wieku wciągnęło świat w naj-
większą katastrofę czasów nowożytnych, a nawet już przed tym kataklizmem 
stosunki między narodami, rasami i klasami społecznymi przybrały na ostrości i 
wrogości. Władza człowieka nad przyrodą wyprzedziła bardzo jego rozwój 
moralny i umysłowy. W ciągu jednego pokolenia pojawił się samochód, telegraf 
bez drutu oraz opanowanie powietrza i świata podwodnego. Te wszystkie 
wynalazki, a nadto zastosowanie na olbrzymią skalę dawniej już istniejących 
metod wykorzystania pary i elektryczności przeobrażało bezustannie strukturę 
ekonomiczną, społeczną i stosunków międzynarodowych, nie pozwalając na jej 
konsolidację. Tempo i maszyna niszczyły dawne przyzwyczajenia życiowe i 
myślowe na naszej wyspie i zaczęły przekształcać krajobraz wiejski w 
podmiejski; na całym świecie narody i rasy zetknęły się ze sobą zbyt 
gwałtownie, co nie mogło sprzyjać pokojowi między nimi, a narodowe ambicje 
podboju i ekspansji znalazły pod ręką nowe rodzaje broni, które okazały się 
środkami wzajemnego wyniszczenia.
Wojna południowoafrykańska 1, wobec której partia liberalna stanęła w 
opozycji, dała konserwatystom po „wyborach khaki" * w 1900 r. znaczną 
większość, umożliwiającą podjęcie dzieł nowego
1 Zob. wyżej s. 792-793.
* Khaki Elections - od koloru „khaki" munduru wojskowego. Tak - ironicznie - 
nazwali te wybory przeciwnicy rządu, robiąc aluzję do wykorzysta-
821


stulecia. Dwa czołowe stanowiska w rządzie objęli Arthur Balfour, bratanek i 
następca Salisbury'ego jako premier i Joseph Chamber-lain, który jako minister 
kolonii przyczynił się bardzo do obudzenia świadomości imperialistycznych w 
państwie brytyjskim;
Ustawa Balfoura z 1902 r. inspirowana przez mądrego, wielkiego działacza 
na polu administracji państwowej, sir Roberta Moranta, była nową cegiełką w 
budowli oświaty narodowej, rozpoczętej w 1870 r. Akt ten przekazał radom 
hrabstw i miast wydzielonych odpowiedzialność nie tylko za szkolnictwo 
elementarne, ale i średnie. W ten sposób szkolnictwo średnie po raz pierwszy 
uzyskało właściwe poparcie finansowe i zostało skoordynowane z resztą ogól-
nego narodowego systemu oświaty. Nowa władza lokalna - komitet oświaty w 
każdej radzie hrabstwa - mógł układać szersze plany działania niż dawne 
wydziały szkolne, które często zarządzały zbyt małym terenem.
Wynikiem reformy był wielki wzrost szkolnictwa średniego i powstanie 
„drabiny", dzięki której niezamożni, a zdolni uczniowie mogli po ukończeniu 
szkoły średniej wstąpić na uniwersytet. Udoskonalenie szkolnictwa średniego 
podniosło przeciętny poziom pracy i wiedzy w Oksfordzie i Cambridge, 
udostępniając studia wielu zdolniejszym ludziom wszystkich klas. Nastąpiło też 
otwarcie nowych uniwersytetów, które szybko wyrastały w tym stuleciu: w 
Liverpoolu, Leeds, Sheffield, Birmingham, Bristolu i Reading, niezależnie od 
uniwersytetów w Londynie, Durham i Manchesterze, które były założone w 
poprzednim stuleciu, lecz dopiero w bieżącym osiągnęły pełną dojrzałość.
Żadna jednak zmiana w systemie angielskiej oświaty nie mogła się obejść 
bez zażartego sporu religijnego i sekciarskiego. Ustawa Balfoura oddała szkoły 
kościoła anglikańskiego oraz katolickiego, częściowo utrzymywane z 
dobrowolnych subskrypcji, pod kontrolę nowej władzy oświatowej hrabstw w 
zamian za odpowiednie zasiłki udzielane im z podatków. Nonkonformiści i inni 
nie byli jednak zadowoleni z tego, że szkoły wyznaniowe subsydiowano z 
podatków, nakładanych na wszystkich, zwłaszcza że wiele szkół anglikańskich 
mieściło się w małych wsiach, gdzie żadne inne nauczanie nie było dostępne 
dla rodzin dysydenckich. Spór ten dopomógł do ponownego zjednoczenia i 
odrodzenia partii liberalnej, która podczas wojny południowoafrykańskiej rozbiła 
się na „małych Anglików" i „imperialistów" *.
nią  przez  rząd  nastrojów  militarystycznych  i  nacjonalistycznych   w  związku z 
wojną burską.
* „Mali  Anglicy"  (Little  Englanders)  - przeciwnicy  ekspansji  imperiali-stycznej 
Wielkiej Brytanii.
822


Balfourowi przy całej jego filozoficznej rezerwie nigdy nie brakowało odwagi, 
żeby trzymać się swej wytkniętej linii, toteż przeforsował ten niepopularny 
projekt, a w późniejszych latach Izba Lordów nie dopuściła, by rządy liberalne 
poważnie ustawę tę zmieniły (1902). Po wojnie głosy przeciw niej skierowane 
ucichły. Przede wszystkim okazało się, że nadzór nad szkołami anglikańskimi jest 
bardziej realny niż spodziewali się liberałowie 1. Ponadto stosunek społeczeństwa 
do sporów religijnych w ciągu ostatnich trzydziestu lat ulegał szybkim zmianom. 
Kościół oficjalny i dysydenci odnosili się do siebie z mniejszą wrogością w 
obliczu wzrastającego odchodzenia od wszelkiego rodzaju praktyk religijnych. 
Wzrost nowego pogaństwa poprawił wzajemne stosunki między chrześcijanami. 
Anglikański kler budził mniejszy niż dawniej antagonizm, ponieważ przestał 
uważać się za siłę kierowniczą społeczeństwa, w którym żył. Hamowała ich nie 
wrogość nonkonformistów, ale własna ich wrażliwość na atmosferę nowej epoki, 
obojętniejszej na wymagania kościelne i uroszczenia lepszych sfer. Archidiakon 
Grantly z powieści Trollope'a uważałby taki świat za smutny. Możliwe jednak, że 
religia pod pewnymi względami zyskała na wpływach, chociaż straciła na 
władzy. Kościół, kaplica i szkoła niedzielna są mniej uczęszczane, a Biblia mniej 
znana niż przed ustawą oświatową z 1870 r., ale za to radio wprowadza religię 
do wielu domów. Trudno zanalizować tę nową sytuację. Mniej się spotyka 
agresywnego antyklerykalizmu, ale i więcej indyferentyzmu niż w późniejszej 
epoce wiktoriańskiej.
To skierowanie zainteresowań narodu ku innym zagadnieniom znalazło swe 
odbicie w polityce. Aspekt polityczny sporu między kościołem anglikańskim a 
dysydentami stanowił bodziec życia dla koterii wigowskich i torysowskich, 
liberalnych i konserwatywnych, od Karola II po królową Wiktorię. Za naszych 
czasów nowy podział partii, wyłącznie na gruncie kwestii ekonomicznych i 
społecznych bez uwzględnienia religii, był najważniejszym powodem zaniku 
partii liberalnej i zajęcia jej miejsca po pierwszej wojnie przez Partię Pracy 
(Labour Party). Świadomość klasowa zastąpiła „świadomość kapliczną". 
Podniecenie wywołane ustawą oświatową Balfoura było ostatnią walką 
partyjną, toczoną według starych kościelnych podziałów.
Inną wielką reformą rządu Balfoura była ustawa o nabyciu ziemi w Irlandii 
(Irish Land Purchase Act) z 1903 r. Stworzyła ona machinę, naoliwioną dużą 
pożyczką rządu brytyjskiego na korzystnych
1 W wyniku burzy ze strony opozycji projekt ustawy z 1902 r. ostatecznie 
uchwalono w tej formie, że nauka religii w szkołach kościoła państwowego została 
podporządkowana władzy dyrektorów szkół, przez co położono kres kierowaniu tą 
nauką wyłącznie przez proboszcza parafii.
823


warunkach, dzięki której nastąpiło przejście własności przeważającej części 
gruntów w Irlandii od protestanckich landlordów do rąk miejscowych chłopów-
rolników. Ta pokojowa rewolucja nie zapobiegła, jak tego oczekiwał Balfour, 
dalszym żądaniom autonomii politycznej ani też nie stłumiła narodowych 
aspiracji Irlandczyków. Ale rozstrzygnęła jeden z głównych punktów 
skomplikowanego zagadnienia irlandzkiego, który - gdyby go nie usunięto - 
mógłby uniemożliwić w bliskiej przyszłości takie załatwienie sprawy, jakie 
ostatecznie zostało osiągnięte, albo w ogóle jakiekolwiek jej polubowne 
rozstrzygnięcie.
W tym stadium losy unionistycznego konserwatyzmu, ostatnio niezbyt 
pomyślne, poddano ryzyku obliczonemu na to, że bądź zahamuje, bądź 
przyspieszy ruinę tego stronnictwa. Joseph Chamber-lain z energią nie 
spotykaną od czasów, kiedy Gladstone bronił Home Rule, głosił doktrynę 
ochrony celnej, nazwanej teraz reformą taryfową (1902-05). Motywem, który 
przede wszystkim skłonił go do tego śmiałego wystąpienia, była chęć związania 
dominiów z krajem macierzystym systemem imperialnej preferencji celnej. 
Uważał, że bez tego węzły imperium mogą niezadługo się rozluźnić. Trudność 
polegała na tym, że Wielka Brytania nie mogła udzielić efektywnego 
uprzywilejowania przywozu Kanadzie i Australazji, nie nakładając jednocześnie 
cła na wszelkie zagraniczne produkty żywnościowe, z tym że takie cła 
ulegałyby zwrotowi w przypadku importu z dominiów. W Anglii zaś tradycja 
ludowa zachowała niejasne, ale wrogie wspomnienia dawnych praw 
zbożowych; siwobrodzi starcy opowiadali historie o „głodnych latach 
czterdziestych", kiedy opodatkowany chleb rzadko zjawiał się na stole ich 
rodziców.
Toteż w tych warunkach imperialne uprzywilejowanie celne nie było 
dobrym hasłem wyborczym. Ponadto po wojnie południowoafrykańskiej kraj na 
razie miał dosyć imperium. Wówczas to z idei preferencyjnej Chamberlaina 
konserwatyści ukuli plan, którego głównym celem była ochrona celna towarów 
brytyjskich. Wywołało to entuzjazm i otworzyło sakiewki wielu brytyjskich 
fabrykantów. Zapał ich był jednak podejrzany dla konsumenta, zwłaszcza dla 
robotnika, który musiał uwzględniać swój budżet rodzinny. Doktryna wolnego 
handlu miała silne oparcie wśród wszystkich odłamów społeczeństwa; miała za 
sobą pięćdziesiąt lat niekwestionowanego autorytetu i zwyczaju. Ostrożność i 
tradycja, zwykłe podpory partii konserwatywnej, tym razem popierały 
ekonomiczną tezę liberałów. Poza tym pomyślność handlu brytyjskiego w 
systemie wolnohandlowym była ustalona. Rynki światowe nie były jeszcze 
zamknięte dla na-
824


szych towarów przez nacjonalistyczne rządy zagraniczne do takiego stopnia, 
jak to miało się stać po I wojnie światowej. Joseph Chamber-lain został za 
życia pobity przez wciąż jeszcze trwającą dobrą koniunkturę naszych 
głównych gałęzi przemysłu. Mógł on prorokować ich ruinę, ale na razie uległa 
ona zwłoce.
W rzeczywistości wielką dziedziną, która w pierwszych latach nowego 
stulecia najbardziej potrzebowała ochrony, było rolnictwo. Poczynając od 1875 
r. produkty żywnościowe z Ameryki i całego świata napływały do Wielkiej 
Brytanii w skali zupełnie nieprzewidywa-nej za czasów Cobdena i Peela, kiedy 
wolny import z Europy ustalał ceny, ale ich nie załamywał. Jednak z chwilą 
rozwoju prerii i pam-pasów, jako farm produkujących żywność dla Brytanii, 
stało się rzeczą niemożliwą, aby produkty wytwarzane na wyspie dawały zysk. 
Angielscy robotnicy rolni, nawet w dobrych czasach źle płatni i źle 
mieszkający, teraz masowo porzucali ziemię dla miast. Wielka Brytania 
znalazła się na drodze do całkowitej urbanizacji, nieznanej w żadnym innym 
kraju.
Jak można było zatrzymać ten proces, który raz zakończony stałby się 
katastrofą nie do powetowania? Na nieszczęście ochrona rolnictwa 
brytyjskiego była sprawą, której politycy najwięcej się bali bronić, choć można 
było cośkolwiek zdziałać pod pokrywką „preferencji kolonialnej". W systemie 
wolnego handlu, przy którym Brytania tak długo kwitnęła, mało względów 
pozostało dla rolnictwa. Żywność stanowiła środek obiegowy, którym narody 
cudzoziemskie i nasze dominia płaciły za brytyjskie wyroby fabryczne. Zaś 
tanie zboże i mięso miały wielką wartość dla robotników, żyjących z pracy 
najemnej. Brak szerokiej drobnej własności gruntów chłopskich takiej, jaka 
istniała na kontynencie europejskim, utrudniał agitację na rzecz odnowy 
rolnictwa. Robotnik rolny, od dawna wyzyskiwany przez farmera, nie bardzo 
wiedział, czy pragnie ochrony rolnictwa; mógł zawsze wymknąć się do 
najbliższego miasta lub okręgu górniczego, dostać lepszą płacę i jeść tam swą 
tanią strawę. Najpopularniejszym skutecznym atutem przeciwników 
Chamberlaina było niemiłe przypominanie dawnych praw zbożowych, obawa 
drogiej żywności i groźba „małego bochenka". Tak więc dopiero wtedy, gdy 
pierwsza wojna światowa wstrząsnęła tradycjami partyjnymi i starymi teoriami 
ekonomicznymi, a niemieckie łodzie podwodne wykazały, że jednak pług w 
Brytanii jest pożyteczny, postarano się wreszcie za pomocą subsydiów i 
kontroli importu podtrzymać produkcję żywności na terenie wyspy i ocalić w 
ten sposób resztę tego, co jeszcze pozostało z wiejskiego życia, zabezpieczając 
jednocześnie minimum płacy dla robotnika rolnego. Gdyby całe życie w 
Brytanii stało się miejskie albo podmiejskie, a jej pola miały się przekształcić w 
dżunglę, byłoby to straszliwym nieszczęściem z powodów strate-
825


gicznych, ludzkich i społecznych, dużo ważniejszych od wszelkich względów 
czysto ekonomicznych.
Wracając do sytuacji w latach 1902-05 należy stwierdzić, że pozycja 
Balfoura jako szefa partii, skłóconej wewnętrznie z powodu propagandy 
Chamberlaina, najeżona była wielkimi trudnościami. Połowa weteranów z 
gabinetu Salisbury'ego oraz młode mózgi partyjne, Hugh i Robert Cecil'owie i 
Winston Churchill, walczyli o wolny handel. Jednak żarliwi rzecznicy reformy 
taryfy zdobywali znaczną większość aktywnych konserwatystów poza plecami 
Balfoura, który wzruszał na to ramionami. Jego bystry i sceptyczny intelekt 
zajął już pośrednie stanowisko między pełnym protekcjonizmem a krańcową 
doktryną wolnego handlu; taka oportunistyczna niezależność cechuje 
najczęściej postawę Anglików dzisiaj, ale w latach 1902-06 uważano ją za 
nieuczciwy i śmieszny wykręt. Balfour był jednak zawsze zupełnie obojętny na 
opinię publiczną, a jego absolutnie szczera wiara w drogę pośrednią, pomimo 
że wówczas drażniła obie strony, służyła doskonale jego celowi, który polegał 
na utrzymaniu całości partii konserwatywnej tak długo, jak to było możliwe. 
Ostatecznie poszedł za Chamberlainem, ponieważ większość partii szła za nim, 
ale uczynił to możliwie wolno i na krótki dystans. W wyniku utrzymał się u 
steru rządu i przeprowadził pewne akcje w zakresie polityki wewnętrznej i 
zagranicznej, nie mające nic wspólnego z zagadnieniami taryfowymi, pomimo 
furii zarówno obrońców wolnego handlu, jak i protekcjonistów. Był ciszą wśród 
huraganu. Dlatego trwał u steru aż do grudnia 1905 r., chociaż jego partia 
znajdowała się w rozsypce, a zaufanie do jego rządów przeminęło dawno. Nie 
ulega wątpliwości, że uchylanie się przez tak długi czas od zasięgnięcia na 
nowo opinii poprzez wybory powszechne pogłębiło nadchodzący krach, kiedy 
w końcu do niego doszło.
Chamberlainowi nie udało się przekonać warstw pracujących, że realizacja 
nowego programu leży w ich interesie. Jego wielka kampania zmusiła 
Anglików do poważnego myślenia o sprawach ekonomicznych, ale wielu z 
nich myślało o socjalizmie zamiast o protekcjonizmie. Powinowactwa rządzą 
polityką; slogan „reforma taryfy - to praca dla wszystkich" był 
zdyskredytowany nie tylko przez czysto ekonomiczne argumenty, lecz także 
dlatego, że sojusznicy Chamberlaina w ciągu tylu lat władzy zrealizowali 
bardzo mało w zakresie ustawodawstwa na rzecz klasy robotniczej, a ich 
nowy zapał do likwidacji bezrobocia za pomocą taryf celnych wydawał się z 
tej racji podejrzany.
Ponadto wśród klasy robotniczej wzrastała w tych latach „świadomość 
klasowa" i klasa była zdecydowana działać jako samodzielna siła. Efektywny 
wzrost Partii Pracy nastąpił właśnie w tym czasie. Kiedy skończyło się 
stulecie, miała ona tylko dwóch przedstawicieli
826


w Izbie Gmin; jednym z nich był Keir Hardie, wyróżniający się wśród 
wiktoriańskich cylindrów dzięki swojej czapce myśliwskiej. Jeszcze w 1900 r. 
wielkie robotnicze okręgi wyborcze, nawet obwody górnicze, nie chciały 
głosować na przedstawicieli robotników i wybierały kandydatów liberalnych 
lub konserwatywnych.
Nagle w 1901 r. uderzył cios w postaci orzeczenia w sprawie Taff Yale *, 
skąd znaczna część naszych współczesnych dziejów politycznych ostatniego 
okresu bierze swój początek. Sędziowie raz jeszcze przekreślili dzieło 
poprzednich parlamentów i unicestwili legalnym orzeczeniem uprawnienia, z 
jakich korzystały związki zawodowe w ciągu całego pokolenia, gdy w mocy był 
gladstonowski Trade-Union Act z 1871 r. Sprawa Taff Vale przeszła aż do 
ostatniej instancji, do Izby Lordów, gdzie lordowie-prawnicy ukonstytuowani 
jako najwyższy sąd apelacyjny orzekli, że związek zawodowy, chociaż nie jest 
uznany za ciało korporacyjne, jednak ze względu na swój charakter 
korporacyjny może być pozwany o szkody i straty spowodowane działaniem 
jego funkcjonariuszy, oraz że może być pozwany nie tylko z powodu czynów 
przestępczych jego działaczy, ale też wskutek czynów nie bezprawnych, które 
jednak spowodowały straty dla innych. Ta całkowicie nowa i nieoczekiwana 
interpretacja aktu z 1871 r.* ze strony lordów-prawników w 1901 r. zadała 
działalności trade-unionów cios w samo serce. W świetle wyroku w sprawie 
Taff Vale związki zawodowe obawiały się - pod groźbą utraty wszystkich 
swych funduszów na zapłatę odszkodowania - podejmować jakiejkolwiek akcji 
strajkowej, aby uzyskać zwyżkę płac albo zapobiec obniżce. Naturalnie 
pracodawcy wykorzystywali ten nowy stan rzeczy trwający od 1901 do 1906 
roku.
Rząd konserwatywny prawdopodobnie uczyniłby mądrze i w interesie 
konserwatystów, gdyby od razu w drodze ustawodawczej przywrócił prawo o 
odpowiedzialności trade-unionów w tej postaci, w jakiej według ogólnego 
przekonania działało przez ubiegłe trzydzieści lat. Sądząc z postępowania 
Disraelfego w podobnym przypadku należy przypuszczać, że on właśnie tak by 
zrobił. Ale wielcy pracodawcy przemysłowi, których część należała do partii 
liberalnej, a część do konserwatywnej, od czasu rozłamu w kwestii Home Rule 
niemal wszyscy znaleźli się w obozie konserwatystów. Partia liberalna mogła 
teraz zaangażować się w sprawie trade-unionów i wy-
1 Zob. wyżej s. 810
* W 1900 r. wybuchł strajk robotników kolejowych zatrudnionych przez Taff Vale 
Railway Company (Towarzystwo Kolejowe Doliny Taff) w Południowej Walii. 
Przedsiębiorcy zaskarżyli związek zawodowy kolejarzy, odpowiedzialny za strajk, o 
odszkodowania z tytułu strat wywołanych strajkiem. Proces zakończył się w 1901 r. ich 
wygraną. Sprawa ta przyczyniła się do zaktywizowania powstałego w 1900 r. Komitetu 
Reprezentacji Robotniczej, z którego wyłoniła się Partia Pracy.
827


ciągnąć korzyści z sojuszu z robotnikami. Sytuacja partii konserwatywnej była 
odmienna. Rząd Balfoura odłożył rozstrzygnięcie wyznaczając komisję 
królewską, która miała złożyć sprawozdanie po następnych wyborach 
powszechnych.
W końcu w grudniu 1905 r. Balfour zrezygnował, a sir Henry Campbell-
Bannerman utworzył rząd liberalny jednoczący wszystkie odłamy partii i 
obfitujący zarówno w stare, jak i nowe talenty. Nowy rząd odwołał się do 
kraju w styczniu 1906 r. Partia Pracy wystawiła cały zastęp niezależnych 
kandydatów, w innych zaś okręgach głosowała na kandydatów liberalnych, 
którzy zobowiązali się udzielić trade-unionom kompletnego immunitetu od 
dochodzenia prawnego.
Wynik powszechnych wyborów był podobny do trzęsienia ziemi. Nic 
podobnego nie wydarzyło się od czasu ruiny starej partii tory-sowskiej w 
pierwszych wyborach po wielkiej reformie 1832 r., ale wówczas było to 
konsekwencją nowego systemu wyborczego. W 1906 r. czysty zysk liberałów 
wyniósł 273 mandaty. Liberałowie w nowym parlamencie liczyli 387 członków; 
irlandzcy nacjonaliści - 83; unio-niści, którzy mieli większość w ostatnim 
parlamencie, zostali zredukowani do 157 członków. A najbardziej znamienne 
było to, że nagle pojawiła się w nim Partia Pracy, złożona z blisko 50 członków 
*.
Przewrót, który zaskoczył wszystkich, ujawnił wśród wielkich 
nowoczesnych mas wyborców, wyrosłych w dużych miastach i mniej 
związanych tradycjami partyjnymi, większą skłonność do ulegania czynnikom 
emocjonalnym niż wśród dawnych wyborców. Od tego czasu bywało wiele 
takich wyborów. Ponadto w 1906 r. walczono o sprawy, stawiające w złym 
świetle poprzedni rząd: sprawa ustawy oświatowej, protekcjonizmu, Ta// Yale 
oraz sprowadzenia najemnych chińskich robotników do kopalni złota w 
Południowej Afryce, co wydawało się smutnym rezultatem wojny 
imperialistycznej. Ale za tym wszystkim kryło się coś bardziej 
fundamentalnego. Wyrosło nowe pokolenie, pragnące nowych rzeczy i 
troszczące się bardziej o „reformę socjalną" w kraju niż o „imperializm" w 
Irlandii, Południowej Afryce i gdziekolwiek indziej.
Jakakolwiek partia czy doktryna byłaby ostatecznym zwycięzcą, stare 
formy imperializmu i konserwatywnego unionizmu nigdy już nie miały 
powrócić do władzy. Protekcjonizm wprawdzie miał przed sobą przyszłość. 
Natomiast konserwatyzm, który zdobył władzę po
* Komitet Reprezentacji Robotniczej (Labour Representation Committee), który w 
1906 r. - już po wyborach - przybrał nazwę Partii Pracy (Labour Party), uzyskał w 
wyborach w styczniu 1906 r. 29 mandatów. Wkrótce przyłączył się do tej frakcji 
parlamentarnej niezależny poseł trade-unionistyczny J. W. Taylor. Wybrano również 
14 posłów-górników, którzy dopiero w 1909 r. na mocy decyzji Federacji Górników 
przystąpili do frakcji Partii Pracy, choć już od początku z nią współdziałali.
828



pierwszej wojnie światowej, jako alternatywa często przekładana nad rządy 
labourzystów, był liberalny w swych poglądach na kwestię irlandzką, egipską, 
południowoafrykańską i indyjską, a na poły socjalistyczny w poglądach na 
obowiązki państwa wobec klas pracujących. Na razie, do czasu wybuchu 
wojny, partia liberalna po raz ostatni sprawowała rządy w ścisłym choć 
niewygodnym sojuszu z la-bourzystami i wycisnęła głęboki ślad na 
ustawodawstwie socjalnym.
Ostatnią wielką reformą Balfoura przed opuszczeniem urzędu w 1905 r. 
było ustanowienie Komitetu Obrony Imperium (Committee of Imperial 
Dejence). Rozwinął się on później za rządów Asąuitha ze względu na 
konieczność przygotowania planów na wypadek możliwej wojny. Jego funkcje 
są wyłącznie doradcze; dostarcza on gabinetowi informacji i udziela rad, a 
postanowienia jego muszą być wprowadzone w życie jedynie przez parlament 
albo ministerstwa. Ponieważ nie stanowi ciała wykonawczego, skład jego jest 
płynny. Premier powołuje do niego tych, których uważa za potrzebnych, na 
ogół ministra wojny, pierwszego lorda admiralicji, ministra spraw 
zagranicznych, wszystkich premierów dominiów, którzy mogą w tym czasie 
przebywać w Anglii, oraz doradców technicznych, niezbędnych w sprawach 
dyskutowanych na każdym poszczególnym zebraniu. Komitet ma jednak 
własnego sekretarza, a stała jego obecność we wciąż zmieniającym się 
komitecie nadaje temu stanowisku wielkie znaczenie. Sir Maurice Hankey, jako 
sekretarz Komitetu Obrony Imperium po 1912 r. i sekretarz gabinetu po 1916 
r., wywarł duży wpływ na nasze rozwijające się podówczas instytucje 1.
Znaczenie Komitetu Obrony Imperium jest podwójne. Jego istnienie 
umożliwia rozważanie zagadnień armii, marynarki, sił lotniczych i frontu 
wewnętrznego łącznie w ich wzajemnym stosunku, jako części składowych 
jednej generalnej polityki i przygotowań do możliwej wojny. Z drugiej strony 
umożliwia on odpowiedzialnym mężom stanu dominiów spotykanie się z 
władzami krajowymi przy poufnej dyskusji i koordynacji planów obrony 
imperium jako całości.
1 Dopiero od grudnia 1916 r. sekretarz gabinetu bywał obecny na jego 
posiedzeniach, gabinet uzyskał sekretariat i normalną kancelarię. Zmiana ta nastąpiła, 
kiedy pod naciskiem wojny mniejsze ciało tzw. „gabinet wojenny" zajął miejsce 
liczniejszego gabinetu. Kiedy zwykły, większy gabinet przywrócono jesienią 1919 r., 
sekretariat utrzymano.
829


ROZDZIAŁ   VI
OSTATNI RZĄD LIBERALNY: GRUDZIEŃ 1905 - MAJ 1915
Przez dziesięć lat Wielka Brytania była po raz ostatni rządzona przez 
liberałów. Przywódcy rządu byli ludźmi niezwykłej indywidualności i siły. Był 
wśród nich Haldane, prawnik i filozof o łagodnej wymowie, który zdobył 
zaufanie żołnierzy i zreformował armię; John Morley, weteran radykalnego 
intelektualizmu zeszłego stulecia, który z ramienia rządu brytyjskiego brał się 
teraz za bary z nowym zagadnieniem świadomości narodowej w Indiach; 
Edward Grey, wyniosły, niewzruszony i pogodnie smutny w Ministerstwie 
Spraw Zagranicznych; był tam również młody Winston Churchill, szukający dla 
siebie królestwa, oraz Lloyd George, któremu czas i wydarzenia przyczepiły 
wiele różnych etykiet sprzecznych, a jednak prawdziwych. Następnie byli 
zdolni administratorzy i prawodawcy, jak Herbert Samuel, Walter Runciman i 
Reginald MacKenna. Ludzie pracy po raz pierwszy mieli w gabinecie swego 
przedstawiciela, Johna Burnsa, postać wyciosaną ze starego angielskiego 
dębu. Przez całe dziesięciolecie wszyscy ci ludzie, o dziwo, trzymali się razem, 
gdyż dwaj kolejni premierzy znali dobrze swój zawód. Campbell-Bannerman, 
bystry Szkot, człowiek łatwy w obcowaniu, który umiał na wylot czytać w 
duszach ludzkich, rozpoczął harmonijnie współpracę z zespołem kolegów. 
Pozyskał zaufanie niedoświadczonego i krnąbrnego zastępu liberalnych 
rekrutów w Izbie; zaprowadził pokój w Afryce Południowej zmieniając politykę 
Milnera i nadając jej - zanim było za późno1 - odpowiedzialny rząd. Umarł w 
1908 r. wypełniwszy swe zadania. Po nim nastąpił Asąuith, pochodzący z 
hrabstwa York-shire, człowiek wielkiej prawości i o niewzruszonych nerwach, 
dysponujący zręcznością adwokacką nabytą w praktyce prawniczej, a 
stosowaną w polityce, obdarzony zdrowym sądem, tak potrzebnym dla dobrego 
wyboru trafnej opinii i rzadką umiejętnością postępowania z niezgodnymi 
kolegami.
Wielkim  osiągnięciem  tego  ostatniego  rządu  liberałów  było  za-
1 Zob. wyżej s. 792-793.
831


początkowanie prac nad reformą socjalną na skalę dotąd niespoty-kaną. 
Powszechne renty starcze przyczyniły się do opróżnienia „domów pracy", do 
ułatwienia życia starym ludziom i uwolnienia przynajmniej częściowo lojalnych 
synów i córek od obowiązku ich utrzymania (1908). Demokratyczne budżety 
przesunęły ciężar większego opodatkowania na barki ludzi bogatych. 
Odszkodowania za wypadki dla robotników, ośmiogodzinny dzień pracy w 
górnictwie, opieka lekarska nad dzieckiem i ustawa o dzieciach, ustawa o 
planowaniu miast, ustawa przeciw wyzyskowi w drobnym przemyśle i 
ubezpieczenia od bezrobocia, oraz ustawa o małych dzierżawach dla okręgów wiej-
skich - tworzyły część obszernego programu ustawodawczego. Wszystkie te 
osiągnięcia uzupełniała działalność ciał municypalnych i rozszerzała praca 
komitetów opiekuńczych, ośrodków sportowych, skautingu, oświaty dla dorosłych i 
inne podobne akcje, pozostające poza obrębem ostrych kłótni politycznych. 
Działalność ta wraz ze stałym rozwojem nauki i praktyki lekarskiej - podniosła w 
bieżącym stuleciu pomimo wojny poziom zdrowia i szczęścia dzieci, zmniejszyła 
śmiertelność i przedłużyła o kilka lat długość życia ludzkiego, jak również 
zapoczątkowała bardziej równomierny podział dochodu narodowego i możliwości 
życiowych.
Funkcje samorządu lokalnego w warunkach nowoczesnej demokracji uległy 
niezmiernemu rozszerzeniu. Do niego obecnie należy nie tylko usuwanie szkód 
społecznych, opieka sanitarna, oświetlenie i ulice, ale także działalność mająca 
na celu osobiste dobro każdego obywatela. Właśnie od samorządu 
miejscowego, nadzorowanego i wspomaganego przez urzędy państwowe z 
Whitehall, biedniejszy obywatel może domagać się mieszkania, światła 
elektrycznego i gazu, bezpłatnej oświaty dla swych dzieci - poczynając od 
przedszkoli aż po stypendia uniwersyteckie - klinik i szpitali chorób zakaźnych, 
książek z bezpłatnej biblioteki, łaźni i pływalni, boisk krykietowych i „zielonych 
pasów" otwartego terenu na swe niedzielne spacery, tramwajów lub 
autobusów dla przewożenia rodziny do pracy lub do szkoły oraz setki innych 
świadczeń, które ułatwiają życie.
Już w 1894 r. sir William Harcourt powiedział, „wszyscy jesteśmy 
socjalistami". W każdym razie, bez względu na to, jaką dać temu nazwę, 
system pomocy państwa dla uboższych obywateli jest faktem i podstawą 
nowoczesnego życia angielskiego. Główne jego narzędzie znaleziono w ciałach 
lokalnych z wyboru, które, wyposażone we władzę kolejnymi ustawami 
parlamentu, są finansowo wspomagane przez „subsydia" skarbu państwa 
udzielane z podatków i utrzymywane na właściwym poziomie dzięki inspekcji 
rządowej.
System ten, powstały w połowie XIX w. rozwijał się jeszcze szybciej w XX 
w. Ustawy o podatkach lokalnych z 1925 r. i o samorządzie lokalnym z 1928 r. 
wskazują, że władza centralna roztacza
832


coraz większą kontrolę nad lokalnym samorządem. Istnieje stale wzrastająca 
tendencja ze strony rządu w Whitehall, żeby kierować akcjami władz lokalnych 
według jednego ogólnokrajowego wzoru. Narzuca im się go nie tylko przez 
akty parlamentu, lecz także za pomocą szczegółowych przepisów, które na 
podstawie ustaw wolno wydawać ministrowi w zakresie swego resortu. 
Nazywa się to „delegacją ustawodawczą", ponieważ parlament w ustawie 
„deleguje" ministrowi (zdrowia, transportu lub oświaty) prawo tworzenia prze-
pisów pomocniczych, które obowiązują władze lokalne, równie dobrze jak 
ustawy.
Władze lokalne coraz bardziej stają się agentami rządu centralnego w 
realizowaniu polityki narodowej dla dobra biedniejszych obywateli, przeważnie 
kosztem obywateli bogatszych, za pośrednictwem podatków miejscowych i 
państwowych, które są przeznaczone na subsydia. W tym systemie lokalne 
władze z wyboru mają więcej środków, ale mniej niezależności niż dawniej. 
Nie mogą one uchylić się od realizowania owych licznych obowiązków, jakie 
na nie nakładają akty parlamentu albo rozporządzenia wydane przez ministra. 
Dawno już minęły czasy, kiedy to lokalne ławy sędziów pokoju w 1795 r. 
wprowadzały „system speenhamlandzki", nowa ogólną politykę opodatkowania 
mieszkańców celem uzupełnienia płac, nie porozumiewając się w tej sprawie 
ani z parlamentem, ani z żadnym ministrem czy resortem w Whitehall1.
W przyszłości każdy rząd, czy nazywa się konserwatywnym, narodowym, 
czy labourzystowskim, musi być przynajmniej na wpół socjalistyczny. Ostatni 
rząd liberalny uznał ten fakt i rozwinął oży-wioną działalność ustawodawczą i 
administracyjną, aby sprostać potrzebom nowej sytuacji społecznej i 
ekonomicznej (1906-15).
Liberałowie, którzy przestali reprezentować głównie klasę średnią, mogli 
utrzymywać się tak długo, jak długo warstwy pracujące głosowały na ich 
kandydatów. Już w pierwszych dniach nowego parlamentu zależność liberałów 
od opinii labourzystów uwydatniła się jasno i dramatycznie. W wyniku 
wyborów powszechnych orzeczenie w sprawie Ta// Yale musiało zostać 
uchylone - ale na jakich warunkach?
Rząd liberalny w 1906 r. przedstawił projekt ustawy, oparty na 
sprawozdaniu komisji, powołanej przez Balfoura2, w której zasiadał Sidney 
Webb i inni. W oparciu o rady owych członków komisji projekt głosił, że trade-
uniony mogą być nadal pozywane przed sąd
1 Zob. wyżej s. 725.
* Zob. wyżej s. 827-828.

833


w sprawach cywilnych, ale tylko wtedy, gdy zostały dokonane czyny 
bezprawne na ich wyraźne polecenie albo przez jakąś osobę działającą z ich 
ramienia. Ogół związków zawodowych od razu zajął stanowisko bojowe, 
żądając zupełnego immunitetu dla swych funduszów; powtarzające się 
doświadczenia pouczały o wrogim nastawieniu sędziów, co wywołało u 
labourzystów głęboką nieufność do sądów w sprawach dotyczących 
uprawnień trade-unionów. Owe uprawnienia, przysługujące dawniej na mocy 
praw z 1825 r. oraz z 1871 r., odebrano im orzeczeniami sądowymi po wielu 
latach swobodnego z nich korzystania. I w przyszłości mogło się coś 
podobnego powtórzyć. Labourzystowscy członkowie Izby Gmin oraz wielu 
członków liberalnych, którzy zobowiązali się przy wyborach zabezpieczyć 
fundusze trade-unionów przed odpowiedzialnością cywilno-prawną uznali, że 
projekt rządowy jest niewystarczający. Campbell-Banner-man ustąpił i zgodził 
się na postulat kompletnego immunitetu prawnego trade-unionów od akcji 
cywilnej, chociaż indywidualni ich członkowie łamiący prawo oczywiście nadal 
podlegali karom. Obie Izby uchwaliły ów nowy projekt ustawy, ponieważ 
Balfour poniechał opozycji przeciw niemu przy trzecim czytaniu w Izbie Gmin, 
a tego uzgodnionego sygnału usłuchali lordowie, choć jednocześnie odrzucili 
nowe projekty rządowe o oświacie i o nadawaniu licencji na wyszynk.
W ten sposób już w 1906 r. okazało się, że Partia Pracy jest najsilniejszym 
elementem postępowego lub lewicowego skrzydła w życiu politycznym, 
mocniejszym nawet niż tradycyjnie liberalne ugrupowania tworzone przez 
nonkonformizm i ruch na rzecz wstrzemięźliwości. Lordowie nie ośmielili się 
przeciwstawić labourzystom, chociaż wszyscy konserwatyści i wielu liberałów 
uważało immunitet prawny za niebezpieczny przywilej dla tak potężnej 
instytucji, jak zjednoczone trade-uniony XX w. Górnicy, kolejarze i pracownicy 
transportu organizowali się teraz na bazie ogólnokrajowej zamiast na lokalnej i 
zanosiło się na to, że każdy związek stanie się „państwem w państwie". 
Obecnie zaś uwolniono je w znacznej mierze od kontroli prawa.
Jednocześnie przywódcy konserwatystów zachęcając Izbę Lordów do 
odrzucenia wybitnie liberalnych projektów, takich jak projekty ustaw o 
oświacie i o licencji wyszynku, wysunęli sprawę tej izby znowu na czoło 
polityki, przed czym zawsze chronił ją rozważny Disraeli. Pod jego mądrym 
kierownictwem lordowie pozwolili Glad-stone'owi między 1868 a 1874 r. 
zrealizować szeroki program, obejmujący nawet rozdział kościoła od państwa 
w Irlandii - i w konsekwencji konserwatyści wygrali następne wybory. Później, 
w latach osiemdziesiątych, lordowie opanowali naturalne odruchy, aby działać 
jako ciało partyjne i mające równą władzę z Izbą Gmin. Ale w 1893 r. zdobyli 
popularność dzięki przyjęciu śmielszego kie-
834


runku i odrzuceniu gladstonowskiego projektu nadania Home Rule Irlandii. Ich 
pełny sukces w tym przypadku, potwierdzony przez werdykt kraju w 
następnych wyborach, zwiódł Chamberlaina, Bal-foura i lorda Lansdowne, 
którzy wyobrażali sobie, że lordowie mogą prowadzić taką samą grę w bardziej 
demokratycznym XX wieku - i to przeciwko znacznie potężniejszemu rządowi 
popieranemu przez dużą większość.
Ich strategia, porzucająca ostrożność Disraeli'ego, była zasadniczo błędna; 
natomiast w latach 1906-08 taktyka ich była sprytna i początkowo uwieńczona 
sukcesem. Uchwalili ustawy, w których klasy pracujące były najbardziej 
zainteresowane, ale upokorzyli rząd odmawiając uchwalenia tych projektów, 
na których jego liberalnym stronnikom specjalnie zależało. Wydawało się, że 
liberałowie zostali obezwładnieni zaledwie w dwa lata po triumfalnym objęciu 
władzy. Wybory uzupełniające zaczęły wyraźnie obracać się przeciwko rzą-
dowi. Szykowała się reakcja konserwatywna i nieco cierpliwości zostałoby 
wynagrodzone. Ale parowie nie mieli tej zalety i za pod-uszczeniem 
przywódców partii popełnili największy błąd taktyczny w nowoczesnej 
polityce. Odrzucili budżet Lloyd George'a na 1909 r.
Ta nowa interpretacja funkcji konstytucyjnych dziedzicznej Izby Lordów w 
sprawach finansowych była równoznaczna uzurpowaniu sobie prawa do 
narzucania wyborów powszechnych, kiedykolwiek izbie tej się spodoba; rząd 
bowiem, który nie może zbierać podatków, musi albo ustąpić, albo rozwiązać 
parlament. W przyszłości zatem Izba Gmin, która nie podoba się Izbie Lordów, 
mogła być rozwiązywana wedle ich woli. Odrzucenie budżetu stanowiło nadto 
wyłom w zwyczaju konstytucyjnym, a konserwatyści powinni byli przede 
wszystkim uważać się za strażników konstytucji. Ani Dis-raeli'emu, ani lordowi 
Salisbury nie przyszłoby nigdy na myśl zaproponować Izbie Lordów odrzucenie 
budżetu na dany rok. Wiek dwudziesty nie był odpowiednią porą do 
wysuwania przez dziedziczną izbę pretensji do takiej władzy, jakiej nie 
sprawowała nawet w arystokratycznym XVIII stuleciu. Na próżno jednak król 
Edward VII ostrzegał przywódców opozycji przed niebezpieczeństwem kursu, 
jaki przyjęli 1.
1 Za panowania Karola II uzgodniono, że Izba Lordów nie może wnosić poprawek 
do projektu finansowego, ale może go odrzucić. Odkąd jednak powstał zwyczaj 
włączania wszystkich rocznych podatków do jednego projektu budżetowego, lordowie 
nigdy budżetu nie odrzucali. Odrzucili w 1860 r. odrębny projekt finansowy Gladstone'a 
o uchyleniu opłat od gazet, ale uchwalili go w roku następnym, kiedy został włączony 
do budżetu. Lordowie w 1909 r. utrzymywali, że klauzule szacunkowe dla nowego 
podatku gruntowego zawartego w budżecie nie są odpowiednie w projekcie 
finansowym, a więc taki budżet nie może rościć sobie pretensji do zwyczajnego, 
niekwestionowanego uchwalenia przez Izbę.
835


Skłonność do gwałtu i zaburzeń opanowywała już jednak umysły nowego 
stulecia. Wojujące sufrażystki, związki pracownicze, stronnictwa irlandzkie i 
obcy militarystyczni potentaci nie byli jedynymi ludźmi podlegającymi tym 
nastrojom. Ruch za reformą taryfy celnej prowadzono w atmosferze ciągłego 
podniecenia i gniewu; nowy typ gazet żył z sensacji; ostra nuta demagogiczna 
u Lloyd George'a była czymś nowym w mowach wygłaszanych przez 
ministrów Korony. I parowie zarazili się tą gwałtownością.
       Budżet Lloyd George'a nie był popularny wśród klasy wyższej (1909). 
Krytyka była o tyle słuszna, że zawierał on propozycje nowych podatków 
gruntowych w formie źle pomyślanej, która okazała się niepraktyczna w 
stosowaniu; natomiast krytyka była o tyle nierozsądna, że budżet przewidywał 
jedynie bardzo umiarkowany wzrost bezpośredniego opodatkowania 
zamożnych obywateli. Miano wprowadzić progresywny podatek dochodowy w 
wysokości mniej więcej jednej czwartej podatku obowiązującego w 1937 r. 
oraz odpowiedni podatek spadkowy, na pokrycie rent starczych i niezbędnego 
wzrostu wydatków marynarki wojennej. Gdyby opozycja zaczekała, mogłaby 
wygrać następne wybory i uchylić podatek gruntowy, ale zamiast tego 
przynaglała parów, aby odrzucili budżet, czego właśnie Lloyd George 
najbardziej pragnął. Wykorzystał też znakomicie tę okazję; jego przemówienia 
w Limehouse i w innych okręgach zaostrzyły i rozogniły namiętności 
demokratyczne. Pytanie, „kto ma rządzić - parowie czy lud?" stało się 
wspaniałym hasłem wyborczym dla liberałów. Parowie bronili się utrzymując, 
że jedynie odesłali budżet do decyzji ludu oraz że przepisy o szacowaniu 
gruntów nie powinny znajdować się w budżecie. Znaleźli się jednak w de-
fensywie; opozycja utraciła korzyści strony atakującej.
Tymczasem Asąuith i inni jego koledzy odwoływali się w spokojniejszy 
sposób do wyborców umiarkowanych, którzy wprawdzie z powrotem skłaniali 
się ku konserwatyzmowi, ale których raziło zlekceważenie przez Izbę Lordów 
zwyczaju konstytucyjnego. Jednocześnie ministrowie liberalni zdołali skupić 
wokół siebie siły labou-rzystów i Irlandczyków dla wspólnego wysiłku w celu 
ograniczenia władzy veta Izby Lordów. Innym punktem spornym w owych 
wyborach przezwanych „budżetowymi" była reforma taryfy celnej; domagali 
się jej konserwatyści jako lepszej metody zdobycia pieniędzy niż powiększenie 
podatków bezpośrednich, niezbędne przy utrzymywaniu polityki wolnego 
handlu.
Wszystkie te sporne punkty zespoliły się z sobą w czasie boju o odrzucony 
budżet i nową ustawę o parlamencie. Liberałowie zmierzali do zabronienia 
parom zarówno wnoszenia poprawek do projektów ustaw finansowych, jak i 
odrzucania takich projektów, oraz do zmiany ich prawa absolutnego veta w 
innych sprawach na veto
836


zawieszające na dwa lata. W 1910 r. dwukrotnie odwoływano się do opinii kraju 
- raz jeszcze za życia króla Edwarda, a powtórnie po jego śmierci, za nowego 
króla Jerzego V, z tym rezultatem, że w obu wyborach liberałowie, labourzyści i 
Irlandczycy łącznie zdobyli większość około 120 mandatów *. Tak więc partia 
liberalna stała się władczynią Izby Lordów, ale była na łasce własnych 
sojuszników. Kiedy drugie wybory potwierdziły wyniki pierwszych, Jerzy V zmu-
sił parów do uchwalenia ustawy o parlamencie, stosując na życzenie Asquitha tę 
samą groźbę powołania w razie potrzeby en masse no- wych parów, jakiej ongiś 
użył pod dyktandem Greya Wilhelm IV, żeby przeprowadzić pierwszą reformę 
wyborczą (1911). I znowu prerogatywy Korony okazały się bronią w ręku 
demokracji, a to przyczyniło się do dalszego jeszcze odsunięcia klas pracujących 
od doktryn republikańskich.
Ale podobnie jak w roku 1832, tak i w roku 1911 nie skończyły się jeszcze 
najgorsze kłopoty. Podział opinii w kraju był bowiem bardziej wyrównany niż 
ongiś w owym sławnym roku 1832, kiedy to lordowie z wyjątkiem swej władzy 
konstytucyjnej nie mieli z czym wystąpić do boju. Teraz zaś sprawa Home 
Rule wysunęła się na czoło, gdyż zgodnie z aktem parlamentu parowie nie 
mogli już jej obalić, a jedynie odwlekać jej uchwalenie. Rozdział kościoła od 
państwa w Walii, dawny postulat nonkonformistów i większości walijskich 
członków parlamentu, również stanął na porządku dziennym, co przy 
powszechnym rozdrażnieniu dolało jeszcze oliwy do ognia.
Na nieszczęście, najgorsze rozjątrzenie partyjne w Wielkiej Brytanii - 
pomieszanie dawnych konstytucyjnych i wyznaniowych antagonizmów z 
nowymi, społecznymi i finansowymi - zbiegło się w czasie ze szczytowym 
nasileniem starszych i silniejszych sprzeczności narodowościowych i religijnych 
w Irlandii. W nastroju dnia dominował gniew i gwałt: nawet orędowniczki praw 
wyborczych dla kobiet - a był to najważniejszy spośród licznych ubocznych 
nurtów tej burzliwej epoki - posuwały się do zorganizowanych ataków na osoby 
i własność, aby w ten sposób zareklamować swoją sprawę, z tym jednak 
rezultatem, że sprawa ich raczej na tym traciła. Kobiety, które stosowały 
napaść jako metodę przekonywania, nazywano „sufrażetkami" w odróżnieniu 
od przestrzegających prawa sufraży-
1 Przerwę między wyborami styczniowymi i grudniowymi 1910 r. wypełniały 
przeważnie, po śmierci Edwarda XII, konferencje przy drzwiach zamkniętych pomiędzy 
kierownikami obu partii, próbującymi w drodze porozumienia rozwiązać problemy Izby 
Lordów i inne. Po całych miesiącach dyskusji próba ta spełzła na niczym. Zarówno 
Edward VII, jak Jerzy V, robili usilne starania, aby zakończyć rozłam między izbami. 
Wiktorii udawało się to w kilku wypadkach, jak w 1868 r. i 1884 r., jednak temperatura 
lat 1906-14 była zbyt gorąca, aby królewska mediacja się powiodła.
837


stek. Kwestia robotnicza nabrała na ostrości i strajki nie ustawały; 
poszczególne walki pomiędzy olbrzymimi, ogólnokrajowymi organizacjami 
kapitału i pracy w kopalniach i na kolejach tworzyły nowy charakterystyczny 
rys życia w ostatnich latach przed wojną. Podobnie jak w średniowieczu 
wydawało się, że wielkie korporacje staną się silniejsze od niezorganizowanej 
społeczności.
Ale Lloyd George, niby petrel pośród burzy, upodobał sobie takie pływanie 
po spienionych falach. Właśnie wśród tych rozszalałych namiętności, 
skupiających się wokół niego, przeprowadził skompliko-waną i niepopularną 
ustawę o ubezpieczeniu chorobowym, zawierającą oparty na składkach plan 
ubezpieczenia całej ludności pracującej na wypadek choroby (1912). Ustawa 
ta okazała się błogosławieństwem dla ludności pracującej, i nie ugodziła 
bynajmniej w lekarzy którzy początkowo odnosili się do niej z naturalną obawą, 
zaostrzoną przez uprzedzenia polityczne. Dwie najcenniejsze reformy socjalne 
XX w., mianowicie ustawa oświatowa z 1902 r. i ustawa Lloyd Geor-ge'a o 
ubezpieczeniu chorobowym z 1912 r., były wysoce niepopularne i zaszkodziły 
rządom, które je przeprowadziły; ich realizację umożliwiła mądrość i oddanie 
wielkiego działacza służby publicznej, sir Roberta Moranta, oraz upór dwóch 
ministrów, którzy przeforsowali je przez parlament. Chociaż Balfour i Lloyd 
George stali na przeciwległych krańcach polityki, oraz kontrastowali pod 
względem charakteru, tradycji i intelektu, to jednak lubili wędrówki w burzy. W 
1912 r. wydawało się niemożliwe, żeby kiedykolwiek zostali przyjaciółmi. A 
jednak dziwne rzeczy kryły .się jeszcze za chmurami.
Uchwalenie nowej ustawy parlamentarnej otwierało drogę do nadania 
Irlandii autonomii w drodze prawnej; najgorsze bowiem co groziło projektom, 
które wpływały do Izby Lordów, była dwuletnia zwłoka, a nie bezwzględne ich 
odrzucenie. W tych okolicznościach obie brytyjskie partie powinny były się 
zjednoczyć, aby podyktować obu społecznościom w Irlandii racjonalne 
załatwienie sprawy - Home Rule, ale z wyłączeniem protestanckiej części Ul-
steru. Jednak walka w sprawie ustawy parlamentarnej tak podnieciła 
temperamenty, że nie było już miejsca na zdrowy rozsądek. Irlandia, której 
sprawy, jako zagadnienie imperialne, dawno wymagały bezstronnego 
rozpatrzenia, w ciągu całego pokolenia była przedmiotem interesów i 
namiętności partii brytyjskich. Partia konserwatywna, obecnie pod 
kierownictwem Bonar Lawa, bardziej na tym punkcie upartego niż nawet jego 
poprzednik Balfour, otwarcie zachęcała Ulster do zbrojenia się, w celu 
stawienia oporu pod szczerym i wytrwałym przywództwem sir Edwarda 
Carsona. Rząd liberalny ze swej strony powinien był ogłosić, że sześć 
protestanckich hrabstw Ulsteru będzie mogło wyłączyć się z Home Rule. 
Asąuith miał właśnie taki zamiar, ale nie powiedział tego wyraźnie, obawiając 
się
838


utracić głosy Redmonda, od których zależał teraz w Izbie Gmin. Polityka 
brytyjska po obu stronach nie znalazła się w tej sprawie na tym poziomie, 
jakiego wymagały okoliczności, i Nemezis nie oszczędziła nikogo z 
zainteresowanych. To prawda, że w ostatniej chwili spór między angielskimi 
partiami dotyczył jedynie tego, w jakim stopniu i zgodnie z jaką metodą można 
pozwolić kilku hrabstwom Ulsteru na „wyłączenie się" z Home Rule. Jednak i 
tutaj nie doszło do ostatecznego porozumienia, a tymczasem namiętności 
rozbudzone w Irlandii były tak silne - Sinn Fein * zyskiwał grunt kosztem 
konstytucyjnego nacjonalizmu, a oranżyzm działał gorączkowo, przy czym obie 
strony nielegalnie się zbroiły, tak że wojna domowa wydawała się nieunikniona. 
Wówczas nagle w sierpniu 1914 r., międzynarodowy zatarg i straszliwe 
niebezpieczeństwo zjednoczyło w ciągu tygodnia liberałów z konserwatystami, 
kapitał z pracą, mężczyznę z nie posiadającą jeszcze praw wyborczych 
kobietą, a nawet - przynajmniej na parę miesięcy nowego, spontanicznego 
entuzjazmu - Irlandię z Anglią i barwy irlandzkich protestantów - oranżystów z 
zielonymi Sinn Feinu.
* Sinn Fein - ruch' narodowy w Irlandii, powstały na przełomie XIX i XX w. pod 
wodzą Griffitha, a później De Yalery. Najpierw głosił bierny opór wobec władz 
angielskich i kładł nacisk na program rozwoju ekonomicznego i kulturalnego Irlandii. Z 
czasem jednak sinnfeiniści zaangażowali się w walce zbrojnej i stanęli na czele walki o 
niepodległość.
839


ROZDZIAŁ   VII
KONIEC   IZOLACJI.   LANSDOWNE   I   GREY.   POROZUMIENIE   Z   FRANCJĄ I   
ROSJĄ.   RKFORMA   ARMII   HALDANE'A.   EUROPA   ZDĄŻA   DO   WOJNY
Od Canninga do Salisbury'ego polityka splendid isolation Wielkiej Brytanii 
dobrze służyła jej interesom. Uniknęła ona szeregu wojen kontynentalnych - z 
wyjątkiem awantury krymskiej, której sama szukała i której konsekwencje dały 
się łatwo zlikwidować. Przy ówczesnym stanie wynalazków naukowych i 
zbrojeń wojskowych marynarka wojenna wciąż stanowiła bezpieczną i 
wystarczającą osłonę wyspy i przez sto lat od Trafalgaru żadne mocarstwo nie 
usiłowało budować rywalizującej z nią floty. Równowaga sił w Europie była 
należycie utrzymywana bez udziału brytyjskiego, a niezależności małych 
krajów w delcie Renu nic poważnie nie zagrażało. Podczas wojny francusko-
pruskiej w 1870 r. Gladstone oświadczył, odwołując się do postanowień i 
polityki traktatu z 1839 r.1, że w razie pogwałcenia neutralności Belgii czy to 
przez Francję, czy przez Niemcy, Brytania zamierza wystąpić zbrojnie - i 
ostrzeżenie to wystarczyło. Pomimo tarć kolonialnych z Francją i trudności 
azjatyckich z Rosją Salisbury w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych 
nie widział konieczności wiązania naszych losów z losami trójprzy-mierza 
Niemiec, Austro-Węgier i Włoch. Staliśmy na uboczu samotni, bezpieczni pod 
osłoną największej potęgi morskiej. Ale byli tacy, między innymi Chamberlain, 
którzy jednak zaczęli się niepokoić.
Okres „wspaniałej izolacji" skończył się wraz z nowym stuleciem, 
zawiśc'ami i nienawiścią, jakie wyzwoliła wojna południowoafrykańska. 
Pierwsze kroki na nowej drodze podjął lord Lansdowne jako minister spraw 
zagranicznych w rządzie Balfoura. Według przekonania ich obu liczba, 
rozmiary i obecność sił zbrojnych na lądach i morzach całego świata, czyniła 
rzeczą niezbędną, żebyśmy posiadali przynajmniej określone przyjazne stosunki 
z jakimś mocarstwem. Najbardziej pożądane byłoby porozumienie z Ameryką, 
ale wyklu-
1 Zob. wyżej s. 757-758.
841


czała to jej tradycyjna polityka izolacji. Wobec tego zawarto przy-mierze z 
Japonią (1902), pierwotnie aby zrównoważyć postępy Rosji na wybrzeżach 
Oceanu Spokojnego i zapobiec podziałowi Chin przez Rosję, Niemcy i Francję, 
czego Ameryka również sobie nie życzyła, lecz nie rozwijała żadnej 
aktywności, by do tego nie dopuścić. Dzięki sojuszowi japońskiemu mogliśmy 
również obejść się bez tworzenia olbrzymich baz dla marynarki na Pacyfiku. 
Przyjaźń brytyjska pomogła do wzrostu pierwszego „kolorowego" wielkiego 
mocarstwa, do którego inne mocarstwa europejskie odnosiły się wrogo. Triumf 
wo-jenny Japonii nad Rosją (1905) odbił się echem w Indiach i w ogóle na 
całym świecie. W dziesięć lat później podczas pierwszej wojny światowej 
Japończycy, wierni zawartemu z nami sojuszowi, ubezpieczali wody i wybrzeża 
Dalekiego Wschodu przed niemieckimi atakami, i udzielali nam skutecznej 
pomocy na Morzu Śródziemnym.
Ważniejszą nawet od traktatu z Japonią była równoczesna ewolucja 
naszych stosunków z Francją i Cesarstwem Niemieckim. Sprawa równowagi 
sił w Europie znowu stała się przedmiotem zaniepokojenia, Niemcy rzucały 
coraz groźniejszy cień na Europę przez swe niebywałe przygotowania 
wojenne, oparte na stale wzrastającej ludności, bogactwie i wyszkolonej 
warstwie inteligencji, ponadto zaś dołączyły do swojej przodującej armii flotę, 
zbudowaną dla współzawodnictwa z naszą marynarką. Dla istnienia Brytanii w 
przeciwieństwie do Niemiec morze miało decydujące znaczenie. Właśnie ta 
rywalizacja morska zmieniła stanowisko Brytanii wobec mocarstw 
europejskich.
W ciągu ostatnich dwudziestu lat XIX w. co pewien czas groziło nam 
niebezpieczeństwo wojny z Francją lub Rosją z powodu rozbieżności interesów 
w różnych punktach Azji i Afryki. W pierwszych latach nowego stulecia 
uświadomiono sobie, że ryzyko takiej wojny, z całą potęgą Niemiec na skrzydle 
stron walczących, było zbyt wielkie, by można było dłużej na nie się narażać. 
Gdyby Niemcy były gotowe zawrzeć przymierze z Brytanią i wspólnie z nią 
strzec status quo i pokoju światowego, mogłaby powstać germańska ententa. 
Jednak próbne sugestie tego rodzaju, wysuwane przez Chamberlaina i innych, 
zostały przez Niemcy odrzucone, a ich wzrastająca wrogość ku nam i 
współzawodnictwo na morzu stały się oczywiste. Toteż nie było innego 
wyjścia, tylko należało w drodze porozumienia usunąć specyficzne przyczyny 
sporów z Republiką Francuską i z rosyjskim carem.
W 1904 r. lord Lansdowne uregulował sprawy sporne między wielką 
Brytanią a Francją, dotyczące Egiptu, Maroka i Nowej Fund-landii, przez 
zawarcie porozumienia w tych kwestiach i dzięki temu umożliwił powstanie 
entente cordiale, ale nie będącej jeszcze sojuszem i nie wymierzonej 
przeciwko Niemcom - chyba, gdyby Niemcy
842


same tego chciały. Popularność króla Edwarda VII we Francji podczas jego 
częstych odwiedzin przyczyniła się do wytworzenia pomyślnej atmosfery dla 
nowej przyjaźni, choć nie miał on nic wspólnego z początkowym wyborem linii 
politycznej przez jego ministrów.
Sir Edward Grey objął tekę spraw zagranicznych po lordzie Lansdowne w 
grudniu 1905 r. Był to moment kryzysu europejskiego, chociaż Anglicy 
zaabsorbowani swymi wyborami powszechnymi niewiele o tym wiedzieli. 
Niemcy groziły Francji w kwestii Maroka. Klauzula w układzie Lansdowne'a z 
Francją z poprzedniego roku zobowiązywała nas do udzielenia 
dyplomatycznego poparcia Francji w tym punkcie w zamian za uznanie 
naszego stanu prawnego w Egipcie. Grey za zgodą premiera Campbella-
Bannermana wypełnił to zobowiązanie i w kwestii marokańskiej stał przy 
Francji. Inne narody europejskie z wyjątkiem Austro-Węgier na konferencji w 
Al-geciras w początku 1906 r. zajęły to samo stanowisko i podobnie uczynił 
prezydent Teodor Roosevelt w imieniu Stanów Zjednoczonych. Niemcy 
ustąpiły.
Za sprawą marokańską kryło się jednak wiele. Niemcy czuły urazę z 
powodu zlikwidowania przez Lansdowne'a sporów angielsko--francuskich i 
chciały udowodnić Francji, że nie może na Anglii polegać; Grey udowodnił, że 
jednak może. Było to wypróbowanie ententy. Gdyby powrót liberałów do 
władzy w grudniu 1905 r. oznaczał, jak tego sobie życzyła większość partii 
liberalnej, powrót Brytanii do jej dawnej izolacji, Francja sama nie mogłaby się 
przeciwstawić i musiałaby albo narazić się na wojnę, albo stać się wasalem 
Niemiec. Rosja była w owym czasie złamana klęską w wojnie japońskiej i 
dojrzała do rewolucji. Niemcy dążyły do tego, by najprzód Rosję, a potem 
Francję wciągnąć w swoją orbitę. Brytania byłaby wtedy zdana na ich łaskę. 
Nie byliśmy już w stanie opierać się skutecznie zjednoczonej Europie, jak za dni 
Nelsona; łodzie podwodne, lotnictwo i dalekonośne działa pozbawiły nas 
naszego wyspiarskiego bezpieczeństwa. A jednak groźba takiej europejskiej 
kombinacji pod kierownictwem Niemiec była realna. W lipcu 1905 r. cesarz i 
car spotkali się na jachcie cara koło bałtyckiej wyspy Bjórko i podpisali tam 
układ, który stawiał Rosję po stronie Niemiec i był otwarcie skierowany 
przeciwko Anglii i równie dla niej niebezpieczny, jak pokój tylżycki.
Wprawdzie traktat z Bjórko został przekreślony, ale jego polityczny 
kierunek mógł w każdej chwili odżyć, a wtedy Francja musiałaby się do tego 
dostosować, gdyby brytyjskie zobowiązanie poparcia okazało się 
bezwartościowe. Działanie Greya w kryzysie marokańskim zapobiegło takiemu 
rozwojowi wypadków. Po Algeciras (1906 r.) zarówno Francja, jak i Rosja, 
przekonały się, że warto być w przyjaźni z Brytanią.
843


Jednakże Grey nie mógł w imieniu Anglii podjąć zobowiązań, które 
przekształciłyby poparcie dyplomatyczne, przyrzeczone w porozumieniu 
Lansdowne'a, w poparcie wojskowe w przypadku wojny. Anglicy nie chcieli 
zobowiązywać się z góry dopóki nie powstanie casus belli. W latach 1906-14 
Grey nie miał władzy przekształcenia ententy w sojusz. Nie dość na tym: 
gdyby nawet jego koledzy, jego partia i jego kraj zgodzili się na tak wyraźne 
zobowiązanie - a tak wcale sprawa nie wyglądała - własny pogląd Greya był 
taki, że zobowiązanie do wzięcia udziału w następnej wojnie może zachęcić 
Francję i Rosję do bardziej nieustępliwej polityki i wciągnąć nas do walki nie 
tylko obronnej. Wszystko, do czego sprowadzały się chęci i możliwości Greya, 
polegało na daniu Niemcom do poznania, że istnieje wielkie 
prawdopodobieństwo, iż Anglia stanie zbrojnie po stronie Francji, jeśli ta 
zostanie zaatakowana. Tak też uczynił.
Z drugiej strony w związku ze sporem marokańskim wojna wydawała się 
tak bliska, że w styczniu 1906 r. Grey zgodził się na narady wojskowe 
pomiędzy francuskim i brytyjskim sztabem. Rozważać warunkową możliwość 
brytyjskiej interwencji, a nie mieć gotowego planu wojennego, byłoby 
szaleństwem, gdyż w czasie, gdy Brytania niezdarnie ostrzyłaby dopiero swój 
miecz, Niemcy w ciągu miesiąca mogliby być w Paryżu. Rozmowy wojskowe 
w styczniu 1906 r. były w pełni usprawiedliwione, jak wykazały wydarzenia z 
sierpnia 1914 r. Campbell-Bannerman niewątpliwie powinien był od razu 
powiedzieć o nich swemu gabinetowi, ale zarówno on, jak Grey uważali je za 
kwestię czysto resortową. Pod tym względem mylili się - gabinet miał prawo 
być poinformowany. Lecz bardziej niewybaczalnym błędem byłby brak 
wszelkich planów na wypadek wojny, która mogła złamać i zniszczyć Francję 
w kilka tygodni, gdyby Anglia nie przygotowała się do natychmiastowej 
pomocy.
W oparciu o narady wojskowe z Francją w 1906 r. realizowano wielką 
reformę armii, zaprojektowaną przez Haldane'a. Poza tym oba sztaby ustaliły 
szczegółowy plan niezwłocznego wysłania korpusu ekspedycyjnego do Francji 
w razie wybuchu wojny, w której Anglia postanowiłaby wziąć udział. Jedną z 
reform Haldane'a w latach 1906-12 było stworzenie korpusu ekspedycyjnego 
składającego się ze 150 000 żołnierzy wszystkich rodzajów broni, gotowego w 
każdej chwili wyruszyć do Francji wedle marszrut, uzgodnionych uprzednio z 
władzami francuskimi. Te właśnie przygotowania umożliwiły naszym siłom w 
1914 r. dotrzeć na miejsce w samą porę, by uratować Paryż przed niemieckim 
natarciem.
Haldane stworzył również „Armię Terytorialną",  przekształcając
844


dawnych Ochotników i Yeomanry w efektywne jednostki bojowe. Kitchener, 
który pełnił służbę za granicą, nie zdawał sobie sprawy, że amatorszczyzna 
starodawnych Ochotników należała już do przeszłości, a kiedy powołano go do 
Ministerstwa Wojny nie chciał korzystać z organizacji „terytorialnej". Ale 
skorzystał z ludzi przez nią wyszkolonych.
W tych samych latach powstał korpus szkolenia oficerów oraz sztab 
generalny do opracowywania planów militarnych. Nareszcie armia miała 
oficjalny „mózg".
W 1907 r. Grey doprowadził do układu angielsko-rosyjskiego zmierzającego 
do usunięcia specyficznych przyczyn zatargu z Rosją, podobnie jak przed 
trzema laty Lansdowne usunął powody sporów z Francją. Mając na uwadze 
nieprzyjazny stosunek Niemiec oraz ich siły morskie wzrastające z każdym 
rokiem, byłoby najwyższym szaleństwem dążyć do wojny z Rosją. Jednak 
dopóki nie doszło do porozumienia w kwestii perskiej, wojna mogłaby 
wybuchnąć w związku z tą sprawą. Rosjanie mieli już w ręku Persję północną 
i zamierzali posuwać się naprzód do Zatoki Perskiej i granicy afgańskiej; my ze 
swej strony byliśmy od dawna mocno zainteresowani w sprawach Zatoki, a 
ochronę niepodległości Afganistanu uważaliśmy za zasadniczy warunek 
bezpieczeństwa Indii. Persowie sami nie mogli obronić się przed Rosją. 
Musieliśmy tedy albo pozostawić całą Persję wraz z Zatoką Rosjanom, albo 
toczyć z nimi wojnę w obronie perskiej niepodległości, albo wreszcie dojść z 
nimi do porozumienia co do obustronnych sfer wpływów. Grey wybrał tę 
ostatnią drogę, w czym gorąco poparli go Campbell-Bannerman oraz Morley, 
jako minister Indii. Jednak układ angielsko-rosyjski zaatakowała postępowa 
połowa liberałów i Partia Pracy, uważając go za dowód zaniedbania interesów 
perskich i przyjaźni z rosyjskim autokratyzmem. Ten odłam opinii był niechętny 
zwiększaniu zbrojeń, ale gorąco pragnął prowadzić politykę obrony Persji, co 
musiałoby doprowadzić do wojny z Rosją - i to z Niemcami i niemiecką flotą 
na naszej flance.
Układ angielsko-rosyjski Greya stanowił jedyne możliwe wyjście zgodne z 
naszym własnym bezpieczeństwem. Było to najlepsze rozwiązanie spośród 
wszystkich złych. Wprawdzie zapobiegał on przymierzu rosyjsko-niemieckiemu 
na wzór owego układu z Bjorko, które by nas zupełnie pognębiło, jednak 
wywołał w społeczeństwie niemieckim poczucie, że jest ono „okrążone".
Zarzut, iż Wielka Brytania rozmyślnie popierała politykę „okrążenia" 
Niemiec, tak często w tym kraju powtarzany, nie wytrzymuje krytyki. Grey 
dążąc poważnie do poprawy stosunków ofiarował
845


Niemcom dostęp do Azji i Afryki, proponując układ w sprawie kolei 
bagdadzkiej oraz porozumienie, zapewniające im udział w razie sprzedaży 
kolonii przez Portugalię. Nie było to „okrążenie". Ponadto w roli 
bezinteresownego pośrednika w sporach bałkańskich, jaką Grey tak często 
odgrywał, troskliwie przeciwdziałał tworzeniu się bloku bałkańskiego lub 
słowiańskiego wymierzonego przeciw Austro-Węgrom i uchylał się od 
zwalczania dominujących wpływów, jakie Niemcy zdobyły w Konstantynopolu.
Dlatego też politycznie nie istniało żadne okrążenie. Militarnie zaś - kiedy 
przyszło do wojny, to właśnie centralne położenie Niemiec dawało im 
olbrzymią i niemal decydującą przewagę. Takie okrążenie, jakie było, stworzyły 
same Niemcy. Uczyniły to odstrę-czając od siebie Francję ze względu na 
sprawę Alzacji i Lotaryngii, Rosję - przez popieranie antysłowiańskiej polityki 
Austro-Węgier na Bałkanach, Anglię - budując rywalizującą z nią flotę. 
Niemcy z Austro-Węgrami stworzyły w sercu Europy blok militarny tak 
potężny, a jednocześnie tak niespokojny, że sąsiedzi ich z każdej strony nie 
mieli innego wyboru, tylko bądź zostać ich wasalami, bądź też łączyć się razem 
dla ochrony. Przypadek, że Teutoni znaleźli się między Francuzami i 
Słowianami, postawił Niemców przez samą geografię pośrodku „kręgu", 
czyniąc ich przez to tym groźniejszą potęgą militarną. Ażeby osiągnąć swe 
cele dyplomatyczne, wykorzystywali oni swą centralną pozycję do wywołania 
lęku, następnie zaś skarżyli się, że są „okrążeni". Kiedy Bismarck w złą 
godzinę zawarł sojusz z Austro-Węgrami, zapoczątkował system, który 
niebawem doprowadził do sojuszu francusko-rosyjskiego. W ten sposób 
Niemcy zapoczątkowały fatalny system sojuszów, który przeszkodził „lokaliza-
cji" każdego przyszłego zatargu między dwoma mocarstwami europejskimi, w 
końcu zaś wciągnął przeszło pół świata w wojnę rozpoczętą z powodu sporu 
bałkańskiego.
Do 1914 r. Grey usuwał w drodze porozumienia każdą nastręczającą się 
przyczynę zatargu między Anglią a Niemcami; ale ani on, ani nikt inny nie 
mógł pominąć faktu niezmiernej potęgi Niemiec, która w razie wojny 
europejskiej groziła zniszczeniem niepodległości Francji i Belgii i 
przeciwstawieniem Anglii krajów całego kontynentu, zjednoczonych jako 
wasali Berlina. W miarę upływu czasu wzrost floty niemieckiej 
współzawodniczącej z naszą i kryzys po kryzysie, wywoływany 
pobrzękiwaniem szablą na kontynencie, częściowo otworzyły oczy Anglikom 
na niebezpieczeństwo sytuacji. Nigdy jednak naród nie był skory do 
przekształcenia ententy z Francją i z Rosją na sojusz. Wprawdzie wszyscy 
niepokoili się Niemcami i ich flotą, jednak kraj nie chciał z góry decydować, 
jaką podejmie akcję, dopóki nie zajdzie istotna potrzeba.
Istniały dwa ośrodki,  skąd wojna mogła  rozszerzyć  się na cały
846


świat - Bałkany i Maroko. Z porozumienia w Algeciras w 1906 r. wyłonił się 
drugi kryzys marokański w 1911 r. Zatarg był znany jako „sprawa Agadiru", 
gdyż tak nazywał się port marokański, dokąd Niemcy wysłali okręt wojenny. 
Po kilku niebezpiecznych tygodniach, podczas których Brytania znowu 
popierała Francję, spór załatwiono kompromisowo i Francja zapewniła sobie 
uznanie uprawnień, do jakich rościła sobie pretensje w Maroku, w zamian za 
ustąpienie Niemcom gdzie indziej terytorium kolonialnego.
Ugoda w sprawie Agadiru odnośnie Maroka usunęła ostatnią bezpośrednią 
przyczynę sporów między Francją a Niemcami. Ale ich sojusznicy mogli się 
jeszcze poróżnić i wciągnąć ich do wojny. Pozostawały bowiem Bałkany, a z 
kwestią bałkańską wiązały się losy Austro-Węgier. Władza tego państwa 
rozciągała się w Bośni na południowych Słowian i z tej racji ich wolni bracia w 
Serbii pragnęli rozpadnięcia się cesarstwa Habsburgów, ażeby pod własną 
flagą zjednoczyć swych rodaków. Między Wiedniem a Belgradem panowała 
zacięta wrogość. Niemcy zaś uważały za swój obowiązek przy każdej okazji 
popierać na Bałkanach sojusznika austro-węgierskiego, a Rosja interesy 
słowiańskie.
Jeden kryzys po drugim wybuchał na tych ziemiach, doprowadzając za 
każdym razem nieomal do wojny światowej. Wypędzenie Turków z Macedonii i 
Tracji w 1912 przez wojska serbskie, greckie i buł- garskie było mocno spóźnione 
i samo w sobie pożądane, ale powiększyło bardzo napięcie między Austro-
Węgrami, a ich południowymi sąsiadami. Serbia bowiem po swym zwycięstwie 
nad Turkami wyłoniła się jako siła militarna wypróbowanej wartości i jej 
aspiracje kierowały się obecnie na północ, by uwolnić wszystkich Słowian 
południowych znajdujących się jeszcze pod austriackim panowaniem. Ażeby 
utrzymać zagrożone terytoria cesarstwa w całości, rządcy Austro-Węgier 
uważali za swój obowiązek zgnieść Serbów. Udało się w 1913 r. zapobiec wojnie 
z tego powodu, gdyż Grey świadczył swoje dobre usługi jako mediator, a Niemcy 
tym razem dopomagali do dzieła pokoju. W roku następnym wynik był już inny.
Okrutne zamordowanie austriackiego arcyksięcia Franciszka Ferdynanda 
w Sarajewie 28 czerwca 1914 r. było ściśle związane z agitacją prowadzoną w 
Serbii za wyzwoleniem południowych Słowian Bośni. Wiedeń musiał 
stanowczo domagać się ukrócenia tej agitacji. Na nieszczęście mężowie stanu 
i wojskowi, którzy kierowali austriacką politykę, byli zdecydowani nie tylko 
uzyskać potrzebne gwarancje, ale wykorzystać okazję morderstwa w 
Sarajewie do całkowitego zniszczenia Serbii w drodze wojny, ryzykując nawet 
ewentualną interwencję Rosji, którą - jak wierzyli - Niemcy mieli trzymać w 
szachu. Toteż Niemcy były głęboko zainteresowane tym zatargiem, a ich 
kierownicy powinni byli upierać się przy swym prawie
847


konsultacji ze strony sojusznika. Niestety, cesarz oraz jego kanclerz, 
Bethmann-Hollweg, choć w rzeczywistości nie pragnęli wojny, dali jednak 5 
lipca carte blanche Wiedniowi, by wysłał do Belgradu takie ultimatum, jakiego 
sobie życzyła Austria.
Kiedy owo ultimatum pojawiło się 23 lipca, zadziwiło zarówno cesarza 
niemieckiego, jak i cały świat nadmiernymi żądaniami, jakich nigdy dotąd nie 
stawiano niepodległemu państwu; a jednak Serbia przyjęła dziewięć dziesiątych 
tych żądań. Konferencja europejska mogłaby z łatwością wyrównać pozostałą 
różnicę. O konieczności takiej mediacji Grey usilnie przekonywał Niemców. 
Jednak cesarz, pomimo że nie aprobował ultimatum swego sprzymierzeńca, 
odmówił zgody na jakąkolwiek konferencję i oświadczył, że nieporozumienie 
jest sprawą lokalną między Austro-Węgrami a Serbią i nie dotyczy ani Rosji, 
ani żadnego innego państwa. Takie słowa oznaczały wojnę, gdyż cała polityka 
rosyjska byłaby wystawiona na śmieszność, gdyby Rosja pozwoliła na 
zniszczenie niepodległości Serbii, wobec czego carat przystąpił do powolnego 
procesu mobilizacji. Niemcy znajdowały się podówczas w rękach kół 
wojskowych, które umiały myśleć tylko o swych planach wojennych, toteż 
Berlin wysłał ultimatum Rosji i jej sojusznikowi - Francji. W początku sierpnia 
olbrzymie siły wojsk niemieckich pomaszerowały nie na wschód przeciw Rosji, 
ale na zachód przeciwko Francji - przez teren neutralnej Belgii.
W ten sposób zatarg z powodu kwestii wschodniej, która nie dotyczyła 
Brytanii, groził od samego początku utratą niepodległości Francji i Belgii i 
możliwością ewentualnego jej odzyskania jedynie w charakterze wasali 
Niemiec. Zwycięstwo mocarstw centralnych oznaczałoby ujarzmienie Europy 
przez imperium, obliczone na przetrwanie i panowanie przez wieki bardziej niż 
cesarstwo Napoleona. Same walory narodu niemieckiego, posłusznego 
wykonawcy ambicji swych władców, groziły niesłychanym 
niebezpieczeństwem trwałego niewolnictwa dla Europy.
Sir Edward Grey czynił wszelkie wysiłki, by nie dopuścić do wojny i dzięki 
temu zdobył dla Brytanii i jej sojuszników sympatię moralną wśród znacznej 
części ludzkości, zwłaszcza w Ameryce. Gdy jednak jego trudy nie powiodły 
się, samoobrona dyktowała nam, że nie powinniśmy pozwolić, by porty nad 
kanałem La Manche, Niderlandy, a w rezultacie cała Europa dostały się w 
ręce mocarstwa, które już otwarcie było naszym rywalem na morzu. 
Pogwałcenie belgijskiej neutralności i sposób traktowania przez najeźdźców 
belgijskiego oporu były dramatem, który na fali szlachetnych uczuć pokazał 
niechętnym umysłom brytyjskiej publiczności, pragnącej tylko pokoju, jakie 
zachodzą straszliwe fakty i konieczności w chwili niebezpieczeństwa.
848


W pierwszych dniach sierpnia aż do momentu inwazji na Belgię, opinia 
brytyjska była podzielona co do konieczności wzięcia udziału w wojnie 
europejskiej. Pod koniec lipca nastroje neutralistyczne uwydatniły się wyraźnie, 
specjalnie w City, na północy Anglii oraz w partii liberalnej i Labour Party. 
Połowa gabinetu z Lloyd Geor-gem na czele opowiadała się za neutralnością. 
Toteż Grey absolutnie nie mógł ani jeden dzień wcześniej, jak to czasem 
przedstawia się retrospektywnie, zagrozić Niemcom naszym przystąpieniem do 
wojny. Każda przedwczesna próba, podjęta w lipcu, wciągnięcia Wielkiej 
Brytanii do walki doprowadziłaby do rozłamu w gabinecie i rozdwojenia kraju 
w chwili największego niebezpieczeństwa. Klęska taka nieomal się zdarzyła i 
zapobiegła jej jedynie mądrość Asąuitha, który trzymał w garści swoich 
kolegów i rodaków. W owym tygodniu wzburzenia i popłochu rozpalona masa 
opinii mogła eksplodować i rozbić się na odłamki lecące w różnych kierunkach. 
Niebezpieczeństwo rozłamu w narodzie minęło wobec faktu inwazji Belgii i 4 
sierpnia Wielka Brytania przystąpiła do wojny, jako kraj zjednoczony, w imię 
swych zobowiązań traktatowych, w obronie belgijskiej neutralności. Belgia nie 
stanowiła jedynej przyczyny, dla której musieliśmy walczyć lub zginąć; ale była 
tym powodem, który umożliwił nam jako jednomyślnemu narodowi uderzenie 
na wroga w samą porę, i to w ostatniej chwili, i przeszkodzenie temu, by Paryż 
i porty nad Kanałem dostały się we władzę Niemiec.
849


ROZDZIAŁ   VIII
PIERWSZA WOJNA ŚWIATOWA, 1914-1918
Krótki przegląd najważniejszych wydarzeń wojennych może być 
pożytecznym wstępem do uwag o ogólnych cechach charakterystycznych tej 
wojny.
Od dawna przygotowany plan niemieckich dowódców wojskowych polegał 
na skierowaniu głównego natarcia przez neutralną Belgię na Paryż, zamierzał 
jednym uderzeniem zgnieść opór francuski, następnie obrócić się w przeciwną 
stronę i rozpocząć działania przeciwko wolniej mobilizującym się siłom rosyjskim. 
Plan ten o mały włos się nie udał. Generałowie francuscy, Joffre i Foch, zamiast 
przygotować się do odparcia nadchodzącego uderzenia na północy swych linii 
obronnych, rozpoczęli nierozważną ofensywę w Lotaryngii, krwawo odpartą. 
Tymczasem armie niemieckie deptały Belgię (VIII.1914), łamiąc wszelki opór z 
niesłychanym okrucieństwem, obliczonym na sterroryzowanie wrogów i 
neutralnych, a rozbrzmiewającym nową, bezlitosną nutą wojny nowoczesnej. 
Takie postępowanie w neutralnej Belgii zjednoczyło całą Anglię do walki i 
poruszyło odpowiednie struny w Ameryce.
Brytyjscy dowódcy wojskowi, nie znający planów francuskich, wytworzyli 
sobie trafniejszy niż ich sojusznicy pogląd na zamiary niemieckie. „Armia 
ekspedycyjna", przygotowana przez Haldane'a, w sile prawie 100 000 ludzi, 
przeprawiła się przez Kanał nie tracąc ani jednego człowieka, ani jednej 
minuty, i zajęła pozycje na drodze posuwania się oddziałów niemieckich 
wynurzających się z Belgii. Brytyjczyków przytłaczała olbrzymia liczbowa 
przewaga nieprzyjaciela, jednak dzielnie walczyli w akcjach opóźniających pod 
Mons i Le Cateau, co od razu wyrobiło naszym żołnierzom dobrą reputację w 
nowej wojnie1. Nastąpił potem brytyjski „odwrót" pod Mons;
1 Cesarz zaprzeczył, żeby kiedykolwiek użył przypisywanego mu wówczas 
wyrażenia o „godnej pogardy, małej armii brytyjskiej". Ale poczucie humoru 
„weteranów z Mons", początkowych sił ekspedycyjnych z sierpnia 1914 r. spra-
851



Francuzi również cofali się wzdłuż całego długiego frontu i Niemcy z całą 
pewnością oczekiwali, że w następnym tygodniu wkroczą do Paryża. 
Wszystko wydawało się stracone, ale wtedy - z przyczyn całkiem naturalnych 
- zdarzył się „cud nad Marną".
Joffre i Foch mimo popełnionego błędu, który tak drogo kosztował Francję 
w pierwszych miesiącach wojny, nie stracili głowy w pozornie rozpaczliwych 
okolicznościach, i wykorzystując brak łączności między poszczególnymi 
armiami niemieckimi, które posuwały się naprzód z różną szybkością, 
zastosowali przeciwnatarcie, co całkowicie zmieniło sytuację. Najeźdźcy 
zostali pobici w bitwie nad Marną i zmuszeni do odwrotu z okolic Paryża 
(IX.1914). Okopali się jednak na terytorium nieprzyjaciela, zatrzymując Belgię i 
tę wielką połać Francji, która obejmowała 80% jej węgla i prawie całe jej 
żelazo. Jednak porty nad Kanałem pozostały poza liniami niemieckiemi, tak że 
armie sprzymierzone we Francji zachowały bezpośrednią łączność z Anglią i 
jej zaopatrzeniem. W tym stanie pozostawały sprawy przez następne cztery 
lata. Zaczęła się „wojna pozycyjna". Pozycje obu armii ciągnęły się od Kanału 
aż po granicę szwajcarską i choć często przesuwały się i wyginały głęboko to 
w jedną, to w drugą stronę, nigdy do jesieni 1918 r. nie zostały naprawdę 
przerwane. Ale ażeby utrzymać stan rzeczy na owym martwym punkcie na 
Zachodzie, poświęcono w ciągłych atakach i przeciwnatarciach miliony istnień 
ludzkich i całe bogactwo nagromadzone w ciągu stulecia postępu 
europejskiego.
Czy operacje na Wschodzie mogły przełamać ten martwy punkt na 
Zachodzie? Masy wojsk rosyjskich w pierwszych tygodniach wojny wkroczyły 
do Prus Wschodnich, a odciągając z Zachodu dwa korpusy niemieckie 
przyczyniły się do pomyślnego wyniku bitwy nad Marną. Ale zanim te posiłki 
niemieckie mogły przybyć, stoczono  bitwę pod Tannenbergiem (30.VIII.1914). 
Rosjanie zostali pobici ze stratą 300 000 ludzi przez Hindenburga i jego szefa 
sztabu Ludendorffa, którzy odtąd stali się niemieckimi bohaterami wojny.
Po tej bitwie wojna między armiami rosyjskimi a niemieckimi i austro-
węgierskimi ciągnęła się nadal i to na gigantyczną skalę. Na Wschodzie było 
mniej walk pozycyjnych niż na Zachodzie. Przez trzy lata zmagania 
przesuwały się naprzód i w tył po wielkich obszarach, głównie na krwawiącym 
ciele Polskil. Niekiedy Rosjanie odnosili sukcesy, jednak odczuwali bardzo brak 
broni i zaopatrzenia,
wiło, że nadal mówili o sobie jako o the old contemptibles (starzy wzgardzeni) i jako 
takich będą ich zawsze pamiętali rodacy. A. E. Housmana Epitaph on an Army of 
Mercenaries również ich dotyczy.
1 W wyniku wojny światowej Polska odzyskała w 1918 r. niepodległość, ponieważ 
jej niemieccy i rosyjscy ciemięzcy ponieśli klęskę, pomimo że stali po przeciwnych 
stronach.
852


będący wynikiem prymitywnej cywilizacji ich kraju oraz głupoty i korupcji 
rządu carskiego, chwiejnym krokiem zmierzającego ku swej zgubie. Gdyby 
Brytyjczycy mogli uzyskać bezpośrednie i łatwe połączenie z Rosją, jej braki w 
uzbrojeniu można by było lepiej uzupełnić. Ale Bałtyk był zamknięty, a próba 
otwarcia drogi przez Dardanele, na Morze Czarne skończyła się 
niepowodzeniem.
Natarcie na Dardanele i Konstantynopol w r. 1915 dawało Anglii jedyną 
szansę odniesienia zwycięstwa inną metodą niż wyczerpanie stron walczących. 
Sukces w tym strategicznym punkcie mógłby skrócić wojnę może o dwa lata. 
Turcja przyłączyła się bowiem do mo- carstw centralnych (X.1914), co 
pociągnęło za sobą ogromny wzrost odpowiedzialności Anglii, ponieważ musiała 
ona bronić przed Turkami nie tylko Egiptu i Kanału Sueskiego drogą operacji w 
Palestynie, ale także Zatoki Perskiej i dostaw stamtąd ropy naftowej, prowadząc 
walki w Mezopotamii. Ponadto przystąpienie Turcji do wojny zachęcało Bułgarię 
do pomszczenia swych krzywd przez uderzenie na Serbię. Wystąpienie Bułgarii 
po stronie nieprzyjacielskiej uniemożliwiło obronę Serbii przed przeważającymi 
siłami. Gdyby jednak Anglii udało się wcześniej sforsować Dardanele i zdobyć 
Konstantynopol, Bułgaria prawie na pewno stanęłaby po naszej stronie i 
wszystkie państwa bałkańskie zmobilizowały się przeciwko Austro-Węgrom. Z 
tych racji spróbowano natarcia na Dardanele. Atak jednak się nie udał, i w 
rezultacie Bułgaria przyłączyła się do mocarstw central- nych (XI.1915), Serbia 
została zajęta, a przez następne trzy lata armia francuska i angielska nie była w 
stanie niczego dokonać, tylko trzymać mocno port macedoński, Saloniki, jako 
bazę wyjściową przyszłej ofensywy, jeśli kiedyś siły nieprzyjacielskie zaczną 
słabnąć *.
Z drugiej strony w maju 1915 r. Włochy przystąpiły do wojny po stronie 
aliantów i wojna pozycyjna podobnie jak na froncie zachodnim toczyła się u 
podnóża Alp, absorbując tak znaczną część sił austriackich, że dzięki temu 
uniknięto najgorszych konsekwencji niepowodzenia na Bałkanach. Austro-
Węgry przetrwały do 1918 r., ale wskutek nacisku włoskiego nie były zdolne 
pomóc Niemcom na froncie zachodnim ani też wykorzystać przewagi zdobytej 
na Bałkanach i w Turcji.
Gabinet brytyjski pod kierownictwem Asąuitha dobrze sobie radził w 
krytycznych momentach na początku wojny. Uniknięto krachu finansowego, 
kraj skupił się w zjednoczonym froncie wewnętrznym,
1 Niektórzy utrzymywali, że atak z Salonik w 1916 lub 1917 r. powaliłby Cesarstwo 
Austro-Węgierskie, przeoczyli jednak fakt, że Niemcy panując nad linią wewnętrzną 
mogły wysłać na Bałkany wojska i zaopatrzenie dużo szybciej niż Francja i Anglia. 
Natomiast kiedy prowadzono natarcie na Dardanele w 1915 r., Niemcy nie były w stanie 
wysłać tam wojsk drogą bezpośrednią przez terytoria wrogie i neutralne.
853


marynarka chlubnie wykonała swe początkowe zadania, armia ekspedycyjna 
szybko i bezpiecznie wylądowała we Francji. Dardanele były jedynym 
niepowodzeniem, spowodowanym przez rozbieżne rady, w wyniku których 
przeprowadzono przedwczesne próby, co ostrzegło nieprzyjaciela. Żołnierze, 
marynarze i mężowie stanu muszą razem ponosić za to odpowiedzialność. Nikt 
nie został tutaj bohaterem, ale nikogo też nie można wyłącznie winić.
Poza Dardanelami sprawy na morzu układały się dobrze. Armie 
ekspedycyjne dotarły do Francji bezpiecznie i bez zwłoki; krążowniki 
nieprzyjacielskie ścigano i niszczono na wszystkich morzach świata. Sojusz z 
Japonią zabezpieczał morza Dalekiego Wschodu. Admirał Sturdee w grudniu 
1914 r. zatopił niemiecką eskadrę Spee'go opodal Wysp Falklandzkich. Wielka 
Flota pod dowództwem Jellicoe stacjonowała w bazie Scapa Flow, która 
okazała się bezpieczną przystanią nawet w nowoczesnych warunkach wojny 
podwodnej; stamtąd przez cztery lata pilnowała wielkiej floty niemieckiej, 
zakotwiczonej w swych portach na wybrzeżu północnych Niemiec. Sytuacja 
przypominała podobne obserwacje Tulonu przez Nelsona, jednak w warunkach 
współczesnych straż tę trzeba było pełnić z dużo większej odległości. Raz tylko 
flota niemiecka wypłynęła w wielkiej sile i odbyła się wtedy bitwa u wybrzeży 
Jutlandii (V.1916). W rezultacie tej akcji, która obu stronom przyniosła ciężkie 
straty, flota niemiecka uszła, ale już nigdy nie usiłowała znowu wyjść na morze.
W tymże roku 1916 niezwykle krwawe zmagania toczyły się na froncie 
zachodnim, ale nie przyniosły tam one żadnej istotnej zmiany. Ogromne wysiłki 
armii kronprinza, aby skończyć wojnę przez przełamanie francuskiej obrony 
pod Yerdun, po długich miesiącach natarć okazały się bezcelowe. Pierwsza 
ofensywa na wielką skalę świeżo powołanych armii brytyjskich nad Sommą 
również nie zdobyła poważniejszego terenu.
Po bitwie jutlandzkiej Niemcy podjęli ataki łodziami podwodnymi, które do 
kwietnia 1917 r. uzyskały takie sukcesy, że Anglia stanęła w obliczu głodu, a 
sprawa aliantów - klęski. Jednak w następnych miesiącach sytuację uratowało 
bohaterstwo marynarki handlowej, zastosowanie nowych instrumentów 
naukowych do wykrywa-nią łodzi podwodnych (IV.1917), system konwojów 
oraz przystąpienie do wojny Stanów Zjednoczonych jako rezultat akcji łodzi 
podwodnych przeciwko amerykańskim okrętom. Jednocześnie „blokada" 
brytyjska nadwerężyła uporczywy opór Niemców i ich sprzymierzeńców.
Nie jest rzeczą nieprawdopodobną, że Niemcy zostałyby pobite w 1917 r., 
gdyby Rosja w tymże roku nie wycofała się z wojny w wyniku rewolucji 
bolszewików, która nastąpiła po ciągłych niepowodzeniach na froncie, 
spowodowanych głównie niedołęstwem rządu.
854


Okres pomiędzy usunięciem się Rosji z walki a przybyciem wojsk 
amerykańskich do Europy latem 1918 r. był bardzo niebezpieczny dla aliantów. 
W kwietniu 1917 r. ofensywa francuska pod Chemin des Dames okazała się 
fatalnym fiaskiem i powstały nastroje buntu i rewolucji. Nacisk na Francję 
zelżał dzięki straszliwej ofensywie Haiga na froncie w rejonie Ypres w ponurej 
bitwie pod Passchen-daele toczącej się przez całą jesień w deszczu i błocie; po 
ogromnych stratach zyskano nieco na terenie. Tragiczny i niebezpieczny rok 
zakończył się na Boże Narodzenie radośniejszym wydarzeniem: brytyjska 
armia pod dowództwem Allenby'ego posuwająca się z Egiptu zdobyła 
Jerozolimę. Następnego roku Allenby zajął całą Palestynę, wkroczył do 
Damaszku i zniszczył turecką potęgę wojskową. W tych właśnie kampaniach 
„Lawrence Arabski" okrył się wielką sławą jako przywódca nieregularnych 
oddziałów arabskich.
W roku 1918 nastąpił stopniowy napływ do Francji wojsk, powoływanych 
teraz pod broń i szkolonych w Ameryce. Gdyby Niemcy postępowały mądrze, 
starałyby się o zawarcie znośnego pokoju zanim te oddziały przybyły. Ale ich 
generałowie nie chcieli w odpowiedniej chwili zrezygnować i byli ciągle za 
„podbojem świata lub upadkiem". Losy Europy spoczywały w rękach 
Ludendorffa, który nie doceniał potencjału amerykańskiej siły militarnej i miał 
nadzieję zwyciężyć przedtem Francję w wielkiej ofensywie wiosennej. 
Wskutek odpadnięcia Rosji Niemcy mieli chwilowo przewagę liczebną na 
Zachodzie, co ich skusiło do ryzyka. Po stronie angielskiej błędy kierownictwa, 
częściowo spowodowane nieufnością, jaką żywił Lloyd George wobec 
tendencji Haiga do atakowania, pozostawiły mniej sił brytyjskich we Francji, niż 
było potrzeba, kiedy w marcu 1918 r. spadł na nie nagły cios. Doskonała 
pogoda dopomogła Niemcom w ich ostatnim potężnym zrywie, który odrzucił 
Anglików i Francuzów niemal na pozycje z września 1914 r. Paryż i porty na 
Kanale znowu znalazły się w groźnym niebezpieczeństwie. Jednak duch oporu 
w armii francuskiej i brytyjskiej nie załamał się, a z nadejściem lata dodał im 
otuchy nieprzerwany napływ pułków młodych Amerykanów, żądnych 
wojaczki, która dla żyjących jeszcze weteranów w Europie stała się już 
straszliwym ciężarem. Fala się odwróciła. Zapewniono wreszcie lepszą 
współpracę między armiami alianckimi mianując Focha naczelnym wodzem.
Sława związana z kontrofensywą, która zakończyła wojnę, przypada 
głównie decyzji powziętej przez Haiga i sprawności armii brytyjskiej. Rząd 
brytyjski nie oczekiwał, by wojna skończyła się przed 1919 r., a nawet 1920 
rokiem, i Lloyd George do ostatka patrzył podejrzliwie na zamiłowania Haiga 
do działań ofensywnych, które tym razem okazały się słuszne. Stare 
powiedzenie, że Anglicy wygrywają w wojnie tylko jedną bitwę, mianowicie 
ostatnią, nie jest w istocie
855


prawdziwe, ale nabrało pewnych cech prawdopodobieństwa w świetle 
wydarzeń z okresu od sierpnia do listopada 1918 r. Ofensywa wiosenna 
Ludendorffa wyczerpała Niemcy i zniszczyła podkopane już naszą blokadą 
morską ich materialne i duchowe siły do stawiania dalszego oporu. Na frontach 
włoskim, tureckim i bałkańskim sojusznicy Niemiec byli pobici i wyłączeni z 
akcji. Turcja i Bułgaria zostały zdobyte. Austro-Węgry po kilku rewolucjach 
rozpadły się na swe narodowościowe części składowe. Nawet żelazne nerwy 
Ludendorffa nie wytrzymały i wreszcie poprosił o zawieszenie broni. Nastąpiła 
ucieczka cesarza do Holandii, rewolucja w Niemczech i dnia 11 listopada 1918 
r. zawieszenie broni.
Nie będzie chyba niewłaściwe, jeśli książkę tę zakończą pewne rozważania 
porównawcze pomiędzy pierwszą wojną światową, a warunkami i metodami 
prowadzenia wojen napoleońskich.
Po pierwsze była różnica w sytuacji geograficznej. Francja jakobińska i 
napoleońska usiłowała podbić Europę z bazy, położonej w kącie północno-
zachodnim kontynentu; mocarstwa niemieckie starały się zrobić to samo z 
groźniejszego centrum strategicznego, które dawało im „wewnętrzne Unie" w 
walce przeciwko wszystkim przystępującym do wojny - Rosjanom, państwom 
bałkańskim, Włochom, Francuzom i narodom anglosaskim. Toteż komunikacja 
Brytanii z jej aliantami na wschodzie, zwłaszcza z Rosją, była bardziej narażona 
na przerwanie przez wroga. Również w przypadku, gdyby nieprzyjaciel wojnę 
wygrał, o wiele łatwiej byłoby „mocarstwom centralnym" utrzymywać Europę i 
Azję zachodnią w trwałej zależności, niż to mogliby czynić następcy 
Napoleona, którzy nie byliby w stanie opanować Niemiec na zawsze, nawet 
jeśliby bitwa pod Lipskiem przyjęła inny obrót.
Co się tyczy strategii i taktyki, to rola Brytanii w tych dwóch wojnach 
polegała na dostarczaniu aliantom pieniędzy i sił morskich oraz na blokowaniu 
nieprzyjaciela na morzu. Jednak w ostatniej wojnie wzięliśmy na siebie inny 
jeszcze obowiązek: zapłaciliśmy krwią, wysyłając na pole bitwy nasze 
milionowe armie i licząc w ciągu czterech lat naszych poległych na cały milion, 
a rannych na przeszło dwa miliony. W wojnach z Francją w latach 1793-1815 
nasz wysiłek militarny, chociaż ważny, był jednak niewielki i nasze przeciętne 
straty roczne w zabitych nie przekraczały pięciu tysięcy. W wojnie z 
Niemcami traciliśmy przeciętnie prawie 250 000 zabitych rocznie. Uznaliśmy 
za koniecznie dokonać w tym ostatnim przypadku większego militarnego 
wysiłku, po części z racji groźniejszej potęgi i sytuacji geograficznej „mocarstw 
centralnych"; gdybyśmy bowiem
856


raz pozwolili Niemcom opanować całą Europę, jak to uczynił Napoleon, nigdy 
nie moglibyśmy stamtąd ich się pozbyć.
Jednak nasz aktywniejszy udział w wojnie lądowej był podyktowany 
również zmianami w broni lądowej i morskiej oraz w taktyce, co już zachwiało 
dawnym bezpieczeństwem naszego wyspiarskiego położenia. Ktoś władający 
portami nad Kanałem mógł za pomocą dalekonośnych dział, samolotów i łodzi 
podwodnych dużo potężniej zagrażać naszej egzystencji niż Napoleon i jego 
płaskodenne łodzie w Boulogne. Tak więc brytyjscy żołnierze odegrali 
przodującą rolę w decydujących operacjach wojennych. Nowoczesny Lipsk i 
Waterloo polegały na nieustannej bitwie, toczonej dniem i nocą przez cztery 
lata wzdłuż linii ciągnącej się setki mil. Nowoczesny kredyt finansowy oraz 
środki przewozowe dla ludzi, żywności i zaopatrzenia wojennego umożliwiały z 
roku na rok walczącym narodom ciągłe utrzymywanie milionów żołnierzy w 
okopach na każdym z głównych frontów.
Najbardziej charakterystyczna różnica między tymi dwiema wojnami 
zaznaczała się w uzbrojeniu i taktyce; długotrwałe wojny napoleońskie zaczęły 
się i skończyły na skałkowym karabinie Brown--Bessa i na walce wręcz 
pomiędzy brytyjską linią i francuską kolumną. W Anglii ciągle stosowano nowe 
wynalazki w przemyśle, ale żadne państwo nie wprowadzało ich do wojny. 
Broń i taktyka Wel-lingtona była prawie ta sama, co Marlborougha, okręty 
Nelsona - niemal takie same, jak Blake'a. Napoleon zrozumiał znaczenie nowo-
czesnej administracji i organizacji dla wojny, ale na szczęście nie dostrzegł 
możliwości wojennych ukrytych w nowoczenej nauce. Natomiast w ostatniej 
wojnie metody jej prowadzenia, które w 1914 r. rozpoczęły się - przynajmniej 
w Niemczech - zastosowaniem wszelkich najświeższych wynalazków z 
dziedziny mechaniki, jak również najpełniejszym wyzyskaniem organizacji 
narodu, były w ciągu czterech krótkich lat kilkakrotnie rewolucjonizowane. Nie 
tylko walka pozycyjna zajęła miejsce walki ruchomej, ale rozwój wojny lotni-
czej i podwodnej na wielką skalę oraz niemiecki wynalazek gazów bojowych i 
brytyjski - czołgów wprowadziły zmiany, nie mające żadnego odpowiednika w 
mało wynalazczych i nienaukowych wojnach napoleońskich. Obecnie 
wciągnięto w jarzmo wiedzę i zmobilizowano całą ludność cywilną. Nasi 
przodkowie w czasie wojny żyli sobie bezpiecznie za tarczą Nelsona, 
szczęśliwie tworząc ballady i powieści Waltera Scotta, poezje Wordswortha, 
obrazy Constable'a i Tur-nera; teraz natomiast ludność cywilna Wielkiej 
Brytanii przez cztery lata chętnie poświęcała całą swą energię i rozum dziełu 
zabijania i narażania się na zabicie.
Za dni Pitta i Castlereagha powiększyliśmy nasze imperium kolonialne 
kosztem Francji i jej sprzymierzeńców i to samo uczyniliśmy
857


kosztem Niemiec w sto lat później. Ale w tej wcześniejszej walce kolonie nie 
brały żadnego udziału, gdyż w czasach Pitta pierwsze imperium brytyjskie było 
już stracone, a drugie jeszcze w powijakach. Dorosło dopiero po stu latach. 
Wprawdzie nie istniała żadna umowa federacyjna, która by nakazywała 
wspólną linię marszu, jednak Kanada, Australia, Nowa Zelandia i anglo-
holenderska Południowa Afryka z własnej nieprzymuszonej woli w pełni 
uczestniczyły w całej długotrwałej walce. W swoim zakresie powołały one pod 
broń kontyngenty liczące półtora miliona żołnierzy. Gdy wojna się skończyła, 
każde dominium domagało się pełnego uznania jego odrębnej narodowości. 
Żądały również indywidualnego przedstawicielstwa w Lidze Narodów i prawa 
do zatrzymania tych kolonii niemieckich, które same w wojnie zdobyły. W 
końcu 1931 r. Statut Westminsterski nadał moc prawną dawno już istniejącemu 
zwyczajowi, że parlament Wielkiej Brytanii może stanowić prawa dla dominiów 
tylko na ich własną prośbę. Ustawy dotyczące dziedziczenia korony można 
zmienić jedynie ze zgodą każdego dominium, król zaś może zasięgać rady w 
sprawach nominacji lub innych działań w dominiach wyłącznie u dominialnych 
mężów stanu. W świecie powojennym już nie parlament, lecz Korona wiąże 
imperium w sensie symbolu, lojalności i prawa.
W czasach Pitta i Bonapartego Indie były areną końcowej walki przeciwko 
wpływom francuskim na dworach i w armiach tubylczych. Natomiast w latach 
1914-15 Indie wysłały wielkie masy żołnierzy z zapałem biorących udział w 
zmaganiach europejskich. Niestety przedłużenie się wojny i jej charakter 
zapasów na śmierć i życie spowodowały powstanie stanu niepokoju i 
zaognienia sytuacji politycznej w Indiach, Egipcie i Irlandii, czego nie było w 
pierwszych miesiącach po jej wybuchu.
Postawa Brytanii wobec Irlandii była podczas wojny w głębi serca 
przyjacielska, i bardzo różna od nastrojów z lat 1795-1800. Ale kierownictwo 
państwa niestety popełniało błędy. Pomyślny moment jesienią 1914 r. został 
zmarnowany, kiedy Kitchener nie chciał wykorzystać pierwszych objawów 
gotowości ze strony irlandzkich nacjonalistów do służby ochotniczej za 
morzem. Podczas Wielkanocy w 1916 r. Sinn Fein wywołał w Dublinie 
powstanie, po czym nastąpiły egzekucje przywódców, które uczyniły z nich 
męczenników ludu irlandzkiego i przyspieszyły przerzucenie się wyspy od 
autonomicznej polityki Redmonda do sinn- feinowskiego żądania republiki. Pod 
koniec wojny zmiana opinii była całkowita, co po niesławnym i krwawym 
interlu-dium doprowadziło do układu z 1921 r., który ustanowił Wolne Państwo 
Irlandzkie jako dominium; sześć protestanckich hrabstw Ulste-ru kilka miesięcy 
wcześniej otrzymało własny ustrój autonomiczny
858


(Home Rule) wraz z przedstawicielstwem w parlamencie westmin-sterskim *.
Egipt po wojnie stał się państwem niepodległym, jednak w ścisłym sojuszu z 
Wielką Brytanią, zaś Indie znalazły się na drodze do autonomii **. Choć 
bowiem po 1918 r. rządy imperium spoczywały w rękach konserwatywnych 
mężów stanu, ich polityka imperialna była niezwykle liberalna. Okazało się 
podczas wojny, że stare metody anglosaskiej dominacji należą już do 
przeszłości. Uratowano Afrykę Południową, a sąsiednie terytoria niemieckie 
zostały opanowane przez wojska dominium pod dowództwem Bothy i Smutsa, 
którzy zaledwie dwanaście lat temu byli naszymi wrogami na polu walki.
Stosunki ze Stanami Zjednoczonymi w czasie wojny układały się podobnie 
jak za Napoleona, ale dzięki mądrzejszemu kierownictwu i lepszym nastrojom 
przybrały obrót wręcz przeciwny. W obu przypadkach interesy Anglii jako 
wielkiego mocarstwa stosującego blokadę musiały z konieczności kolidować z 
interesami neutralnego państwa handlowego, pragnącego wysyłać swe towary 
jak zwykle na rynek europejski. Jednak o ile rząd Percevala postępował w ten 
sposób, jak gdyby wojna ze Stanami Zjednoczonymi była sprawą obojętną, i 
niepotrzebnie zmierzał do katastrofy, to sir Edward Grey błędu takiego nie 
popełnił; poświęcał on pewne sprawy o istotnym wojskowym znaczeniu, 
pozwalając na przewóz bawełny i innych cennych artykułów dla nieprzyjaciela, 
byle tylko nie dopuścić w tym początkowym okresie do skierowania się 
przeciw nam opinii amerykańskiej. Reszty dokonali Niemcy. Dzięki ostrożnym 
metodom brytyjskiej dyplomacji w sprawie blokady proalianckie nastroje w 
Stanach Zjednoczonych oraz ataki niemieckich łodzi podwodnych na obywateli 
i okręty amerykańskie miały czas zrobić swoje i wciągnąć wielkie neutralne 
mocarstwo do walki po naszej stronie.
Warunki blokady pod wieloma istotnymi względami różniły się od blokady 
za czasów napoleońskich. Wprawdzie nasza blokada głównej floty 
nieprzyjacielskiej dla udaremnienia wszelkich szans inwazji i sparaliżowania 
wielkich okrętów nieprzyjacielskich, chociaż prowadzona na dużą odległość ze 
Scapa Flow, była co najmniej równie
* Na mocy nowej konstytucji z 1937 r. Irlandia Południowa, pod nazwą Eire, 
ogłosiła swą pełną suwerenność, a w 1949 r. ogłosiła się republiką. Podział Irlandii trwa 
jednak do tej pory. Irlandia Północna oprócz przedstawicielstwa w parlamencie 
brytyjskim posiada swój własny autonomiczny parlament złożony z 2 izb.
** Egipt pozostał pod kontrolą wojskową W. Brytanii do okresu drugiej wojny 
światowej i mimo sporów kontrola ta pozostała w mocy i w okresie powojennym, 
dopóki wydarzenia związane z obaleniem monarchii w Egipcie i proklamowaniem 
republiki (1953 r.) nie zmusiły Anglików do opuszczenia tego kraju. Indie zostały w 
1947 r. przekształcone w dwa niezależne państwa: India i Pakistan. Oba państwa 
pozostały w łonie Wspólnoty Brytyjskiej.
859


skuteczna, jak ścisła straż Nelsona pod Brestem i Tulonem, ale napoleońscy 
kaprzy i fregaty, prowadzące utarczki przeciwko brytyjskiej marynarce 
handlowej na przekór Nelsonowi, były niczym w porównaniu z niemieckimi 
łodziami podwodnymi, które w późniejszym stadium wojny groziły 
wygłodzeniem Anglii, chcąc zmusić ją tym do poddania. Nowe metody 
zwalczania tego niebezpieczeństwa zostały wynalezione i stosowane ze 
sprawnością naukową w pełni nowoczesną oraz ze starodawną biegłością i 
odwagą na morzu, której tajemnicy nie zgubiła ani Marynarka Królewska, ani 
flota handlowa.
Anglia nie mogła już wyżywić się sama, jak za czasów Napoleona, toteż 
panowanie na morzu było bardziej niż kiedykolwiek sprawą konieczną dla jej 
życia. Ale w rezultacie okazało się, że i państwa centralne również nie były 
zdolne wyżywić się same w ciągu nieokreślonego czasu. W miarę jak zaciskała 
się obręcz brytyjskiej blokady, zwłaszcza gdy przystąpienie Ameryki do wojny 
umożliwiło wzmożenie śmiertelnego uścisku przy pomocy środków 
dyplomatycznych i wojny morskiej, Niemcy i Austria zaczęły wręcz głodować. 
Od czasu rewolucji przemysłowej kraje europejskie przestały być 
samowystarczalne w zależności od tego, jak stawały się coraz bardziej 
cywilizowane i nowoczesne. Struktura ekonomiczna, w której współcześnie 
żyły miliony ludzi, była zbyt międzynarodowa i zbyt delikatna, by mogła długo 
wytrzymać szkody wyrządzone działaniami wojny prowadzonej na zasadach 
naukowych. Przetrzymywała je w jakiś sposób przez cztery lata, podczas 
których zużyto nagromadzone bogactwa i cywilizację całego stulecia. Kiedy 
skończyły się te straszliwe cztery lata, Europa była zrujnowana materialnie i 
moralnie i w małym tylko stopniu przyszła do siebie. Jedynie usunięcie obawy 
drugiej takiej wojny - byłoby w stanie umożliwić przywrócenie wolności i 
giętkości życia na wyższym poziomie cywilizacyjnym. Niestety przyszła druga 
wojna.
Zachodzi uderzający kontrast pomiędzy wojnami napoleońskimi a wojną z 
Niemcami, jeśli chodzi o pozycję klas pracujących oraz o wzajemne stosunki 
wśród Brytyjczyków. Pitt i Castlereagh zwalczali Francuzów jako 
konstytucyjni mężowie stanu, przez Izbę Gmin i za jej pośrednictwem; ale 
nigdy nie przyszło na myśl ani im, ani ich kolegom, że prosty lud potrzebuje w 
chwili narodowego niebezpieczeństwa jakiegoś kierownictwa lub opieki poza 
represjami anty-jakobińskimi i zamykaniem ust zwolennikom reformy 
parlamentu. Co prawda, jeżeli chodziło jedynie o wygranie wojny, kalkulacja ta 
nie okazała się błędna. Jednak z niebezpieczeństwami frontu wewnętrznego w 
latach 1914-18 trzeba było walczyć zupełnie innymi metodami. W początku 
1918 r., kiedy jeszcze szalała wojna, uchwalono za powszechną zgodą czwartą 
z kolei ustawę o reformie wyborczej, nadającą prawa wyborcze wszystkim 
dorosłym mężczyznom
860


i wprowadzającą w szerokim zakresie nową zasadę prawa głosowania dla 
kobiet; ustanie wybryków „sufrażetek" oraz wspaniała praca wykonana przez 
kobiety w fabrykach i w innych dziedzinach przekonały wielu 
dotychczasowych przeciwników praw wyborczych dla kobiet. Pierwiastek 
dyktatorski występował może silniej niż za czasów Pitta, jeśli chodzi o stosunek 
rządu do Izby Gmin. Jednak angielscy ministrowie z lat 1914-18 musieli zawsze 
z szacunkiem odnosić się do ludu. Wiedzieli bowiem, że jeśli robotnicy w 
fabrykach amunicji zwolnią lub wstrzymają pracę, nie będzie już można zmusić 
ich do jej podjęcia sądami lub siłą zbrojną. Skoro „niższe warstwy" rozwinęły 
się w posiadającą prawa wyborcze i częściowo wykształconą demokrację, 
tylko perswazja mogła zdziałać to, czego za dni luddystów dokonywała 
represja. W walce z jakobińską Francją wojennym środkiem zaradczym były 
ustawy zakazujące działalności trade-unionów; w walce z Niemcami było nim 
podniesienie płac do niespotykanej dotąd wysokości oraz nakłonienie 
przywódców Partii Pracy, by weszli do gabinetu koalicyjnego. Ciężary wojny 
nie spadły, jak przed stu laty, z największą siłą na barki pracownika. Dopóki 
trwało wspólne niebezpieczeństwo, duch braterstwa wśród Brytyjczyków 
wszelkich klas zarówno w kraju, jak na polu walki, był na pewno dużo głębszy i 
powszechniejszy niż podczas wojen z Napoleonem.
Gdyby Konstantynopol został zdobyty w 1915 r., możliwe że zwycięstwo 
dałoby się uzyskać w dwa lata, przez zmobilizowanie wszystkich państw 
bałkańskich przeciwko mocarstwom centralnym i otwarcie swobodnego 
dopływu zaopatrzenia do Rosji. Ale Kitchener i gabinet nie zdołali we 
właściwym czasie wesprzeć gorączkowych ataków z lądu i morza na 
Dardanele i wielka okazja skrócenia wojny została stracona. W następstwie 
tego niepowodzenia rozstrzygnięcie osiągnięto dopiero w wyniku stopniowego 
procesu wyczerpania się sił wroga na froncie zachodnim wskutek rzezi 
milionów ludzi i wskutek powolnego wygłodzenia Austro-Węgier i Niemiec 
przez brytyjską blokadę. Kiedy Rosja po rewolucji bolszewickiej w 1917 r. 
wystąpiła z sojuszu, jej miejsce zajęły w samą porę Stany Zjednoczone, które 
nie mogły już dłużej przechodzić do porządku dziennego nad zatapianiem 
okrętów amerykańskich przez niemieckie łodzie podwodne.
W drugim roku wojny pod przewodnictwem Asąuitha utworzono koalicyjny 
gabinet wojenny składający się z liberałów i konserwatystów. Ostateczną, 
choć nie bezpośrednią konsekwencją niepowodzenia w Dardanelach w 1915 r. 
był upadek Asąuitha w grudniu 1916 r.
861


Wraz z nimi znikł czynnik liberalny, który mógłby się bardzo przydać przy 
zawieraniu pokoju, ale który nie był w stanie przetrwać naporu wojny. Asauith 
miał wiele walorów jako premier w czasach wojennych, ale potrzebny był mu 
wielki doradca wojskowy; tymczasem nie znalazł wszystkich pożądanych cech 
w swoim ministrze wojny, Kitchenerze, bohaterze Chartumu. Kitchener obudził 
w kraju zrozumienie, że walka musi być długotrwała i na wielką skalę, i wy-
czarował ochotniczy zaciąg do „wojsk Kitchenera" w początkowych 
miesiącach, kiedy kraj nie chciał jeszcze poddać się przymusowemu poborowi. 
Był on rzeczywiście wielką indywidualnością i miał ogromny wpływ na 
wyobraźnię społeczeństwa, ale nie miał elastycznego umysłu, niezbędnego do 
prowadzenia wojny światowej w nowoczesnych warunkach.
Człowiekiem, który stanął na wysokości zadania, przynajmniej w opinii 
wielkich mas swych rodaków, był Lloyd George. Jego działalność jako ministra 
uzbrojenia wyrównywała początkowe braki Ministerstwa Wojny. Wyobraźnia 
jego zawsze była czynna, energia - zaraźliwa, a stan pełnego odwagi 
podniecenia, w jakim rozstrzygał jeden po drugim problemy wojenne, napawał 
przeciętnego obywatela większą ufnością niż drażniący spokój stoicyzmu 
Asąuitha. Zawsze będą istniały rozbieżne opinie co do wkładu Lloyd Georga 
do zwycięstwa, ale jego aktywność i odwaga z pewnością pomogła w dwóch 
ostatnich ponurych latach napoić ufnością i natchnąć energią kierowników 
kraju.
862


RZĄDY W. BRYTANII


1770-1782   North (torysi, „Przyjadę -  le 
Króla")
1782	Rockingham  (wigowie)            
1782-1783   Shelburne         („Przyjaciele
Króla" i stronnicy Chat-      
hama).	
1783	Koalicja Northa i Foxa 
(wigowie i torysi). 
1783-1801   Pitt   (Stronnicy   Chathama     
oraz   „Przyjaciele   Kro-     
la",    którzy    stopniowo 
stają się torysami; kon 
serwatywni         wigowie      
przyłączają  się  w   1794      
r.).	
1801-1804   Addington   (torysi).	
1804-1806   Drugie ministerium Pitta  
(torysi).	•
1806-1807 Ministerium wszystkich  
talentów" (wigowie i to-  
rysi).	
1807-1808   Portland  (torysi).	
1809-1812   Perceval   (torysi).
1812-1827   Liverpool   (torysi),  liberał-      
niejszy    politycznie    po     
1822 r.	
1827	Canning   (liberalni   torysi).    
1827	Goderich  (liberalni torysi).     
1828-1830   Wellington-Peel (torysł).
1830-1834   Grey (wigowie).	
1834	Melbourne   (wigowie).  
1834-1835   Peel (konserwatyści).
1835-1841    Melbourne (wigowie).	 
1841-1846   Peel   (konserwatyści). 
1846-1852    Russell (wigowie).                        
1852              Derby - Disraeli (konser-     
watyści).	 
1852-1855   Koalicja Aberdeena  („pee-
lici" i wigowie).	 
1855-1858   Palmerston (wigowie).              
1858-1859   Derby-Disraeli (konserwa- tyści).
1859-1865   Palmerston (włgowie	 
i „peelici", liberałowie).


1865-1866 Russel   (wigowie i liberałowie).
1866-1868 Derby-Disraeli (konserwatyści).
1868-1874 Gladstone (liberałowie).
1874-1880 Disraeli (konserwatyści).
1880-1885 Gladstone  (liberałowie).
1885-1886 Salisbury   (konserwatyści).
1886 Gladsone   (liberałowie).
1886-1892 Salisbury      (konserwatyści 
poparci przez liberalnych unionistów).
1892-1894 Gladstone  (liberałowie).
1894-1895 Rosebery  (liberałowie).
1895-1905 Salisbury (unioniści).
1902-1905 Balfour (unioniści).
1905-1908 Campbell-Bannerman     (li-
berałowie).
1908-1915 sąuith (liberałowie).
1915-16  Asąuith (koalicja).
1916-1922 Lloyd George (koalicja).
1922-1923 Bonar Law (konserwatyści).
1923-24 Baldwin (konserwatyści).
1924 MacDonald  (labourzyści).
1924-1929 Baldwin (konserwatyści).
1929-1931 MacDonald (labourzyści).
1931-1935 MacDonald   (rząd narodowy).
1935-37 Baldwin (rząd narodowy).
1937 Neville   Chamberlain (rząd narodowy).
1940 Winston   Churchill (koalicja).
1945 Attlee   (labourzyści).
1950 Attlee   (labourzyści).
1951-1955 Winston Churchill (konser-
watyści).
1955-1957 Eden (konserwatyści).
1957 Mac Millan (konserwatyści).
1963-1964 Douglas  Home  (konserwa-
watyści).
1964 Harold Wilson (labourzyści).


863
 


BIBLIOGRAFIA  UZUPEŁNIAJĄCA
DO KSIĘGI PIERWSZEJ
DO   ROZDZIAŁU   I
H. J. Mackinder Britain and the British seas; Donald Mackenzie Ancient Man in 
Britain; Cyril Fox Archaeology of the Cambridge Region, 1928, i The Personality of 
Britain, 1943; Yinogradoff Growth of the Manor, ks. I., rozdz. I, i ks. II, rozdz. II; Oman 
England before the Norman Conąuest, rozdz. I-II; Quennell Everyday Life in 
Prehistorie Times; Hippisley Cox The Green Roads of England.
DO    BOZDZIAŁU   II
Haverfield The Roman Occupation of Britain, popr. przez G. Macdonalda, 1924, i 
Haverfield w Cambridge Mediaeval History, I, rozdz. XIII. R. G. Col-lingwood Roman 
Britain; Hume Brown History of Scotland, rozdz. I. Rozdziały rzymskie w dziełach 
Omana, Cyrila Foxa, Yinogradoffa, wymienionych w bibliografii do rozdz. I; R. E. M. 
Wheeler Prehistorie and Roman Wales. 1925; Colling-wood i Myres Roman Britain 
and the English Settlements Oxford History of England, t. I, 1936.
DO    ROZDZIAŁU    III
Prof. Chadwick Origin of the English Nation; 
Haverfield Roman Oecupation, 
rozdz. ostatni; 
Leeds Archaeology of Anglo-Saxon Settlements; Baldwin Brown Art 
in Early England; Cambridge Med. Hist. I, s. 380-391; Prof. Chambers Widsith, a 
Study in Old English Heroic Legend; R. H. Hodgkin A History of the Anglo-Saxons, 
1935; Introduction to the Survey of English Place Names, Place Name Society, t. I. 
1925; Myres The English Settlements, w I tomie Oxford Hist. of England, 1936.
DO    ROZDZIAŁU    IV
Baldwin Brown Arts in Early England, t. I i II; Prof. Bury Life of St. Patrick; Mrs. 
Green The Irish State to 1014; Cam. Med. Hist. t. II, rozdz. VIII B, XVI B, XVII, i t. III, 
rozdz. XIX; Chadwick The Heroic Agę; W. P. Ker English Literaturę, Mediaeval, 
rozdz. II; Prof. Chambers Widsith, specjalnie rozdz. VII; R. H. Hodgkin A History of the 
Anglo-Saxons, 1935; F. M. Stenton Anglo-Saxon England, 1943.
864


DO    ROZDZIAŁU    V
Gjerset History of the Norwegian People, t. I; W. G. Collingwood Scan-dinavian 
Britain (S. P. C. K., 1908); Beatrice Lees Alfred (Heroes of the Na-tions Series); Oman 
Art of War in Middle Ages; Cam. Med. Hist. t. III, rozdz. XIII, XIV, XX; R. H. Hodgkin 
A History of the Anglo-Saxons, 1935; F. M. Sten-ton Anglo-Saxon England, 1943.
DO    ROZDZIAŁU    VI
Gjerset i Collingwood, jak dla poprzedniego rozdziału; Larson Canute, w serii 
Heroes of the Nations Series; Yinogradoff English Society in the Eleventh Century; 
Cam. Med. Hist., t. III, rozdz. XV; F. M. Stenton Anglo--Saxon England, 1943.
DO    ROZDZIAŁÓW    VII   i    VIII
C. H. Haskins The Normans in European History (Houghton Mifflin, 1915); F. M. 
Stenton William the Conąueror (Heroes of the Nations Series); Oman England before 
the Conquest i The Art of War; H. W, C. Davis England under the Normans; J. H. 
Round Feudal England; Dean Church Anselm; J. F. Bald-win The King's Council, 
rozdz. I; Maitland Domesday Book and Beyond; Vino-gradoff The Manor, ks. III, 
zwłaszcza s. 291-306 o Domesday, oraz jego rozdz. XVIII w Cam. Med. Hist. III, o 
feudalizmie; Pearsall Smith The English Language (w Home University Library); F. M. 
Stenton ylnglo-Saxon England, 1943, rozdz. XVI-XVIII.
DO KSIĘGI DRUGIEJ
Davis England under the Normans and Angevins; Vickers England in the Later 
Middle Ages. Stubbs Lectures i Constitutional History (3 tomy); Pollock i Maitland 
History of English Law (2 tomy); Maitland Constitutional History of England i Canon 
Law in the Church of England; Holdsworth A History of English Law, t. I, II (mniej 
techniczne części posiadają wielką wartość dla badaczy historii, nawet nie prawników); 
Oman Art of War in the Middle Ages; W. C. Bolland The General Eyre (Cam. Press 
1922); A. L. Smith Church and State in the Middle Ages; H. O. Meredith Outlines of 
the Economic History of England; Coulton Social Life in Britain from the Conąuest to 
the Refor-mation, The Mediaeval Village i Five Centuries of Religion; różni pisarze, 
Social England (red. Traill), t. I-II; W. P. Ker English Literaturę, Mediaeval (Home 
University Library); Tout Relations of France and England in the Middle Ages; 
Quennell A History of Everyday Things in England; J. F. Baldwin The King's Council: 
C. H. Mcllwałn The High Court of Parliament (Yale Univ. Press); Stawell and Marvin 
The Making of the Western Mind; A. F. Pollard Evolution of Parliament; Barnard 
Mediaeval England (wyd. 1924, H. W. C. Davis); M. Deanesly A History of the 
Mediaeval Church (1926).
DO    ROZDZIAŁU    I
Odpowiednie części dzieł ogólnych podanych wyżej, zwłaszcza Davis; J. H. Round 
Ceoffrey de Mandeville, a Study of the Anarchy; Hubert Hali Court Life under the 
Plantagenets (panowanie Henryka II).
865


DO    ROZDZIAŁU    III
Kate Norgate John Lackland; F. M. Powiekę The Loss of Normandy; Mc-Kechnie 
Magna Carta; Życiorysy Simona de Montfort przez Creightona, Charles Bemonta i G. 
W. Prothero. Zob. również wyżej bibliografia do ks. II.
DO    ROZDZIAŁU    IV
Zob. bibl. do ks. II. Nadto: Rashdall The Universities of Europę; Haskins The Rise 
of the Universities (Koli, New York); Reginald Poole Illustration of the History of 
Mediaeval Thought; Jessopp The Corning of the Friars; Sa-batier Life of St. Francis; 
A. L. Smith Church and State in the Middle Ages; Tout Edward I i Place of Edward II 
in English History; Maitland Year Books of Edward II, wstęp (Selden Soc.), i 
Memoranda de ParL, 1305 (Rolls Series), wstęp; Pasąuet Essay on the Origins of the 
House of Commons (przekł. ang. 1925, Cam. Press); M. V. Clarke Mediaeval 
Representation and Consent.
DO   ROZDZIAŁU   V
Prof. E. Curtis History of Mediaeval Ireland; Stephen Gwynn History of Ireland; J. 
R. Green The Irish State to 1014 i The Making of Ireland; Głraldus Cambrensis 
Description of Wales (przekład Everyman Library); W. LI. Williams Making of Modern 
Wales; Rhys i Jones The Welsh People; W. Rees South Wales and the March 1284-
1415; Tout Edward I; Hume Brown History of Scotland, t. I; Andrew Lang History of 
Scotland, t. I; Oman Art of War in the Middle Ages; Scott Tales of a Grandfather, t. I.
DO   ROZDZIAŁU   VII
Zob. przypisy na s. 296, 300, o zagadnieniach wiejskich. Yickers England in the 
Later Middle Ages; Kingsford Henry V; Coulton Chaucer and his England; Travelyan 
England in the Agę of Wycliffe, artykuł o Wiklefie dziekana Rashdalla w Diet. of Nat. 
Biog.; Margaret Deanesly The Lollard Bibie (Cambridge 1920), zwłaszcza rozdz. IX; R. 
Lane Poole Wycliffe and Monements for Reform; Rev. H. B. Workman John Wycliffe 
(Oxford Press, 1926).
DO    ROZDZIAŁU   VIII
C. L. Kingsford Prejudice and Promise in 15-th Century England (Ford lectures, 
1925; James Gairdner Richard III; James H. Ramsay Lancaster and York, 2 tomy; 
Yickers i inne dzieła już wymienione do ks. II i do rozdz. VII. Stubbs Const. Hist. of 
England, t. III: Chrimes English Constitutional Ideas in the 15-th Century, 1936.
DO   KSIĘGI   TRZECIEJ
I.   POLITYKA   I   SPRAWY   OGÓLNE:
H. A. L. Fłsher Poltical History of England, 1485-1547; A. F. Pollard, ditto, 1547-
1603; Innes England under the Tudors; Tanner Tudor Const. Documents; 
Holdsworth History of English Law, t. IV (znakomita co do tego okresu);
866


Pollard Factors in Modern History; Mcllwain The High Court of Parliament;
Tiidor Studies, przez dwunastu kolegów profesora Pollarda, 1924. Nie wydaje się 
konieczne odsyłanie czytelników do znanych kontrowersyjnych monografii  tego  
okresu  pióra  Froude'a  i  jego  przeciwników,   którzy  w  tym sporze wydobyli na jaw 
wiele wiadomości. Obecne pokolenie historyków żywi, zdaje się, opinie dużo 
spokojniejsze i bardziej sprawiedliwe.
II. PRZEMIANY EKONOMICZNE I ROLNE:
Ashley Economic Organization in England i Economic History; czy II.; Ernle 
British Farrning i The Land and the People, rozdz. II.; Tawney Agrarian Problem 
in 16th Century; A. H. Johnson Disappearance of the Smali Free-holder: Gonner 
Common Land and Enclosure; Leonard English Poor Relief; Tawney i Power 
Tudor Economic Documents.
ni.    WYCHOWANIE   ITD.:
Leach English Schools at the Reformation; Foster Watson English Gram-mar 
Schools to 1660; Einstein Tudor Ideals; Seebohm The Oxford Refor-mers.
DO   ROZDZIAŁU    m
Pollard  Henry VIII, Cranmer i  Wólsey;  R.  W.  Chambers   Thomas  Morę oraz 
wymienione w bibliografii do ks. III.
DO  ROZDZIAŁU  vn
Zob. bibliografię do ks. III. Zob. również: Ogólne: Creighton Queen Eliza-beth; 
Neale Queen Elizabeth; Pollard Political History, 1547-1603; Conyers Read Mr. 
Secretary Walsingham, 3 tomy; J. B. Black The Reign of Queen Elizabeth (Oxf. Hist. of 
England), 1936; L. Strachey Elizabeth and Essex; Milton Waldman Raleigh i 
Elizabeth and Leicester.
Parlament: Artykuły na temat Petera Wentwortha przez J. E. Neale w E. H. R. 1924.
Religia: Cambridge Mód. Hist., II, rozdz. XVI - Maitland The Anglican Settle-ment and 
the Scottish Reformation; Bayne Anglo-Roman Relations, 1555-1565 (Cxford, 1913); 
W. P. M. Kennedy Elizabethan Episcopal Administration (Alcuin Club, 1924); Gee 
Elizabethan Clergy (Oxford, 1898); E. L. Taunton The Jesuits in England; Scott 
Pearson Thomas Cartwright and Elizabethan Puritanism (Cambridge, 1925).
Sprawy morskie: Sir Julian Corbett Drakę and the Tudor Navy, 2 tomy, i The 
Successors of Drakę; sir Walter Raleigh English Voyages in the Sixteenth Century; 
prof. Callender The Naval Slde of British History; J. A. Williamson The Agę of Drakę 
(1938).
Szkocja:  Cambridge Mód. Hist. II, rozdz. XVI,  jw.;  Histories  Hume  Browna i Andrew 
Langa; R. S. Rait The Parliaments of Scotland; W.  L. Mathieson Politics and 
Religion in Scotland, 1550-1695. Walia: W. LI. Williams The Making of Modern 
Wales.
Irlandia: R. Bagwell Ireland under the Tudor s, 3 tomy; Stephen Gwynn History of 
Ireland.
867


DO  KSIĘGI  CZWARTEJ
DO    ROZDZIAŁU   I
Gardiner History of England, 1603-1642 (10 tomów); Holdsworth History of 
English Law, t. V (o Coke'u); Figgis Divine Right of Kings; Gwynn History of Ireland; 
Bagwell Ireland under the Stuarts, 3 tomy; Archbishop Laud Commemoration 1895 
(szkice o Laudzie przez Crełghtona i innych); Dowden Puritan and Anglican; John 
Forster Sir J. Eliot; Traill Strafford; G. M. Tre-velyan England under the Stuarts.
DO   ROZDZIAŁÓW   II,   III,   IV
Gardiner History, t. VIII do X; dvii War (4 tomy); Commonwealth and 
Protectorate (3 tomy).
Firth Cromwell (Heroes of Kation Series), Cromwell's Army; Last Years of the Protectorate 
(2 tomy) uzupełniające Gardinera; John Buchan Oliver Cromwell; Montrose; C. V. Wedgwood 
Strafford.
Carlyle Cromwell's Letters and Speeches; Gooch Democratic Ideas in the 
Seventeenth Century; W. A. Shaw History of the English Church, 1610-60; Lady 
Yerney Memoirs of the Verney Family, t. I-III; Feiling History of the Tory Party, 1649-
1714; R. Barclay Inner Life of the Religious Societies of the Commonwealth.
Szkocja: Histories Hume Browna i Andrew Langa; John Buchan Montrose. Marynarka: 
Callender, jak wyżej: Corbett England in the Mediterranean, 1603-1713 (2 tomy).
Okres ten obfituje w szczególnie interesującą i wspaniałą literaturę ówczesną; 
History Clarendona; Journal George Foxa; Areopagitica i Of Refor-mation in England 
Miltona; Life of Col. Hutchinson przez wdową po nim; Clarke Papers (Camden Soc., 
1891) zawierające dyskusje oficerów armii z Crom-wellem, itd. (Zob. również wyżej 
bibliografię do rozdz. I.).
DO   ROZDZIAŁU   V
Egerton Eritish Colonial Policy; Beer Origins of the British Colonial System, 
1578-1660; Osgood American Colonies in the Seventeenth Century (3 tomy); 
Channing History of the United States, t. I-II; Truslow Adams The Founding of New 
England (Atlantic Monthly Press, Boston); dzieła Parkmana o francuskiej Kanadzie.
DO   ROZDZIAŁÓW   VI   i   VII
Oprócz Ranke'go i Macaulaya zob. Feilinga History of the Tory Party, 1640-1714; 
sir G. Sitwell The First Whig, Osmond Airy Charles II; H. D. Traill Shaftesbury; Mahan 
Influence of Sea Power upon History (do wojen holenderskich); A. Bryant Charles II; 
D. Ogg England in the Reign of Charles II; G. N. Clark The Later Stuarts.
DO   ROZDZIAŁU   VIII
Hume Brown History of Scotland; Andrew Lang ditto; W. L. Mathieson Politics 
and Religion in Scotland i Scotland and the Union; Lecky History of Ireland in the 
18th Century, t. I; Stephen Gwynn History of Ireland; Bagwell
868


Ireland  under  the  Stuarts,  t.  III;  Dicey  and  Rait  Thoughts  on  the  Scottish 
Union; G. M. Trevelyan Ramillies and the Union with Scotland, rozdz. X-XIV.
DO ROZDZIAŁU IX
Lecky History of England, t. I; Feiling History of the Tory Party; C. T. Atkinson 
Marlborough; Frank Taylor Wars of Marlborough, 2 tomy; Corbett England in the 
Mediterranean, t. II; Mahan Influence of Sea Power, rozdz. IV i V; Coxe Memoirs of 
Marlborough, 3 tomy; Winston Churchill Marlborough; G. M. Trevelyan England 
under Queen Annę, 3 tomy, Blenheim, Ramillies, The Peace and the Protestant 
Succession.
DO KSIĘGI  PIĄTEJ
DO    ROZDZIAŁU    II
Lecky History of England, t. II; John Morley Walpole; F. S. Oliver The Endless 
Adventure (3 tomy), studium o Walpole'u; Basil Williams Lije of Wtl-liam Pitt, Earl of 
Chatham (2 tomy); Macaulay Clwe i pierwszy esej o Chatha-mie; Grant Robertson 
England under the Hanoverians; Hume Brown i Andrew Lang Scotland; P. E. Roberts 
India (t. II z Clarendon Press Historical Geo-graphy of British Dependencies); Egerton 
History of British Colonial Policy; Parkman Montcalm aud Wolje; Ramsay Muir 
History of the British Common-wealth; Corbett England in the Seven Years' War (2 
tomy).
DO    ROZDZIAŁU    III
Egerton The American Revolution (Oxford 1923); Lecky, Ramsay Muir i Grand 
Robertson, jak wyżej: Basil Williams Chatham, t. II; Winstanley Chatham and the 
Whig Opposition; sir G. O. Trevelyan The American Revo-lution i Early Lije of Fox\ 
Roseberry i Holland Rosę o Pitcie Młodszym.
Prace amerykańskie: Channing History of the United States; Van Tyne Causes of 
the War of Independence; Truslow Adams Revolutionary New England; prof. 
Morison (Harvard i Oksford) Sources and Documents Illustra-ting the American 
Revolution, with Introduction; L. B. Namier Structure of Politics at the Accession of 
George III i Engfand in the Agę of the American Revolution.
DO    ROZDZIAŁU    IV
Roseberry i Holland Rosę o Pitcie; Edward Lascelles Lije of Charles James Fox, 
1936; Russell Memorials of C. J. Fox (4 tomy); Moncure Conway Lije of Paine; 
Coupland Wilberjorce; Veitch Genesis of Parliamentary Reform; Morley Burkę; 
Graham Wallas Francis Place.
DO   ROZDZIAŁU   V
H. Rosę Pitt and the Great War oraz Lije of Napoleon (2 tomy); Mahan Lije of Nelson (2 
tomy); Corbett Campaign of Trajalgar; Sir H. Maxwell Wellington; Webster The Congress of 
Vienna (Nr 153, F. O. Handbook, H. M. Stationary Office); Cambridge Mód. History t. VIII. 
IX; Albert Sorel L'Europę et la revolution francaise (6 tomów); Arthur Bryant The Years of 
Endurance i Years of Victory.
869


DO    ROZDZIAŁU    VI
Lecky Leaders of Public Opinion in Ireland i History of Ireland in the Eighteenth 
Century (5 tomów); Stephen Gwynn History of Ireland; Lyall British Dominion in 
India; Prof. Coupland Wilberiorce.
Dla dominiów i kolonii istnieją dwie znakomite serie: Wyatt Tilby The British 
People Overseas, oraz bardziej szczegółowa Historical Geography of the British 
Empire, redagowana przez sir Charlesa Lucasa.
DO   ROZDZIAŁU   VII
J. H. Clapham Economic History of Modern Britain t. I.: Early Railway Agę; 
Halevy History of the English People in the Nineteenth Century t. I: (England in 
1815); Hammond Rise of Modern History oraz seria Agricultural, Skilled, i Town 
Labourer; pani Gecrge London Life in the Eighteenth Century; lord Ernle English. 
Farming i The Land and the People; Meredith Economic History of England; Stirling 
Cofce of Norfolk; Griffith Population Problems of the Agę of Malthus.
DO KSIĘGI SZÓSTEJ DO   
ROZDZIAŁU   I
Spencer Walpole History of England from 1815, t. I-III; Webster Foreign Policy 
of Castlereagh, i Temperley ditto, Canning; Graham Wallas Francis Place; Cole 
William Cobbett i Short History of the British Working Class Movement; Dicey Law 
and Opinion in England (o Benthamie); Trevelyan Lord Grey of the Reform Bili; 
Butler The Passing of the Great Reform Bili; Porritt The Unreformed House of 
Commons (2 tomy) o szczegółach starego systemu; sir D. Marchant Lord Althorp; 
Redlich i Hirst Local Government in England, t. I; Herbert Maxwell Wellington; Atlay 
The Yictorian Chancel-lors, t. I, o Broughamie; Bagehot Biographical Sketches.
DO    ROZDZIAŁU    II
Queen Victoria's Letters (5 tomów); Spencer Walpole History of England, t. IV-VI; 
Thursfield Peel; Kitson Clark Peel; Disraeli Lord George Bentinck; Strachey Queen 
Victoria; Buckle Disraeli, (6 tomów); Morley Gladstone (2 tomy); i Cobden (2 tomy); 
Cook Florence Nightingale (2 tomy) i Trevelyan Bright; Hammond Shaftesbury; Cole 
Robert Owen i Worfcing Class Movement; Halevy Histoire du Peuple Anglais, t. III 
(1830-1841); Arthur Bryant English Saga.
DO    ROZDZIAŁU    III
Egerton Short History of British Colonial Policy; W. A. Dunning The British 
Empire and the United States; E. P. Adams Great Britain and the American dvii War 
(2 tomy); Stuart Reid Life of Lord Durham (2 tomy); W. H. Moreland i Atul Chandra 
Chatterjee A Short History of India, 1936; Lyall British Dominion in India; Chirol India 
(The Modern World Series, red. Fisher, 1926); Basil Williams Cecil Rhodes, Ramsay 
Muir Short History of the British Commonwealth, t. II; Theal South Africa (5 tomów); 
Pember Reeves
870


The Long White Cloud (New Zealand). Zob. również bibliografię do rozdz. VI księgi V 
co do Lucasa i Wyatta Tilby.
DO    ROZDZIAŁU    IV
(jueen Victoria's Letters; Morley Gladstone (2 tomy); Buckle Disraeli (6 tomów); 
Winston Churchill Lord Randolph. Churchill (2 tomy); John Bailey Some Political 
Ideas and Persons (o królowej Wiktorii i Disraelim); John Stuart Mili Autobiography; 
Francis Darwin Charles Darwin; Lytton Strachey Queen Victoria, Redlich i Hirst Local 
Government in England (2 tomy); Lady Gwen-dolen Cecil Lord Salisbury; Mrs 
Dugdale Balfour; Barry O'Brien Parnell; Ste-phen Gwynn History of Ireland; Webb 
History of Trade Unionism; Beatrice Webb My Apprenticeship; Warre Cornish The 
English Church in the Ninete-enth Century (2 tomy); Herbert Paul History of Modern 
England (5 tomów); J. A. Spender A Short History of Our Times; R. C. K. Ensor 
England 1870-1914 (Oxford Hist. of Eng.) 1936. E. Halevy History of the English 
People, dla całego XIX w., również Clapham Economic History of Modern Britain.


SKOROWIDZ BIOGRAFICZNY 
Opracował Henryk Katz


Aberdeen  George  Hamilton  Gordon hr.   (1784-
-1860) Szkot, dyplomata i polityk torysowski. Sekr. 
stanu dla spraw zagr. 1828-30 i 1841-46. Wraz z Peelem 
opuścił w 1846 partię torysów. Premier rządu wigów i 
peeli-tów 1852-55 761, 765, 773, 863
Acton  John Emeric (1834-1902) hist. The History of 
Freedom In Antiquity and the History of Freedom In 
Christianlty (1877), German Schools of History (1886), 
9, 11
Adams   Samuel (1722-1803) Amerykanin, przywódca patriotów w 
Bostonie; w l.  1774-1801 członek kongresów 659
Adams  E.  P.  870
Adams James Truslow (1878-1949) hist. Founding of New 
England (1921), The Epic of America (1931) 535, 868, 
869
Addison    Joseph (1672-1719 esseista i poeta, polityk 
wigowski. The Campaign (1704, poemat o zwycięstwie 
pod Blenheim), Rosamund o zwycięstwie pod 
Blenheim), Rosamund (1707, opera), Caio (1713, 
tragedia), Drummer (1716, komedia). Eseje w pismach 
„Tatler" i „Spec-tator" 602, 613, 614
Addington  p.   Sidmouth  Henry  Addington
Agrykola,  Agricola Gnaeus Julius (37-93) konsul rzymski 
(77), zdobywca i rządca Brytanii 43, 51
Aidan  św. (zm. 651) irlandzki mnich 86, 88, 94, 96, 97
Airy   Osmond   868
Alba   Fernando Alvarez (1508-82)) ks. Toledo, 1567-73 
namiestnik hiszp. Niederlandów 409, 410, 565
Alban  św. (zm. 303?) mieszkaniec Verulamium; wg 
legendy stracony za ukrywanie kapłana chrześcijańskiego 
56
Alberoni   Giulio (1664-1752) dyplomata i polityk wł. w służbie 
Hiszpanii, pierwszy minister Filipa v 1714-19; od 1717 
kard. 636, 637
Albert  ks.   (1819-61)  młodszy  syn  ks.   Sachsen-
-Coburg-Gotha, od 1840 małżonek kr. Wiktorii 769-
771, 787, 820
Aleksander   III (1241-86) od 1249 kr. Szkocji 271
Aleksander   I (1777-1825) od 1801 car Rosji 690, 696, 
746
Aleksander  Wielki (356-323 p.n.e.) kr. Macedonii 38, 685
Alengon  Hercule  Francois  d'   ks.   (ok.   1554-84)
najmłodszy syn Henryka II l brat Karola IX królów 
Francji 442
Alfgifu   a. Emma córka Ryszarda ks. Normandii, żona 
Ethelreda Bezradnego 151
Alfred Wielki (849-ok. 900) od 871 kr. Wessexu 21, 27, 
67-70, 92, 103, 105, 109, 111-115, 117, 118, 122, 124, 
129, 130, 132, 133, 135, 139, 145, 153, 172, 182, 184, 
291
Alkuin  (737-804) mnich anglosaski, teolog, pedagog, 
dworzanin i doradca Karola W.; twórca i kierownik 
szkół, autor podręczników; przyczynił się do rozwoju 
tzw. renesansu karolińskiego 88, 96, 115
Allen   William (1532-94) uczony i duchowny kat., kard. 
od 1587; na wygnaniu od 1565. Nawoływał katolików 
ang. do pomocy hiszp. Armadzie 429
Allenby  Edmund (1861-1936) marsz, bryt., zdobywca 
Palestyny w I wojnie św. Wysoki komisarz Egiptu 
1919-25 855
Althorp   John Charles lord (1782-1845) polityk 
wigowski; od 1834 hr. Spencer 753, 757
Andegaweni, dynastia wywodząca się od franc. hr. 
Andegawenii; 1154-1485 na tronie Anglii jako 
Plantageneci) 182, 183, 187, 218
Anna  (1665- 1714) kr. Anglii, Szkocji i Irlandii od 
1702;; od 1707 kr. W. Brytanii (w wyniku unii Anglii i 
Szkocji) i Irlandii 446, 456, 458, 470, 549, 552, 560, 
567, 569, 571, 573, 578, 579, 583, 534, 586, 588, 592, 
593, 595, 597-602, 609, 611, 619, 625, 627, 654, 679, 
755
Anna   Czeska (1366-94) córka Karola IV, ces. niem. i 
króla Czech, żona Ryszarda II 312
Anna   Duńska   (1574-]619)   żona   Jakuba   I   470
Anna   Klewijska, hr. Klewe (1515-57) czwarta żona 
Henryka VIII. Jej małżeństwo zawarte z królem w 1540 
zostało anulowane w pół roku później 379
Antoninus Pius, Titus Aurelius Fulvus (86-161) ces. 
rzymski od 138, którego imieniem nazwano mur 
zbudowany między Forth i Clyde w Szkocji 51
Antoniusz Marek, Marcus Antonius (83-30 p.n.e.) rzymski 
wódz i mąż stanu 47
Anzelm   św. (1033-1109) mnich włoski; od 1093 arcybp 
Canterbury 140, 143, 170, 301
Arabi   Achmed, Arabi Pasza (1839?-1911) przywódca 
powstańców egipskich. Po klęsce w 1892 na wygnaniu 
do 1901 814


873
 


Arbuthnot   John (1667-1735) Szkot, matematyk i lekarz, 
satyryk, przyjaciel J. Swifta. Histo-ry of John Buli 
(1712) 739
Arch   Joseph (1826-1919) rób. rolny, założyciel związku 
zaw. rób. rolnych w 1872. Aulo-biography (1898) 813
Argyll, ród Campbellów z Lochów, pof?m hrabiowie a 
następnie książęta Argyll 573, 575
Argyll  Archibald Campbell hr. (1607-61) wódz klanu 
Campbellów, głowa prezbiterianów szkockich; ścięty po 
restauracji Stuartów 484
Argyll  John Campbell ks. (1678-1749) prawnuk w. w., 
gen. i polityk, walczył w 1715 przeciw powstaniu 
szkockiemu 634
Arlington   Henry Bennet (1618-85) dworzanin i min. 
Karola II, członek Kabały; od 1672 hr. FSO
Arminius Jacobus (1560-1609) teolog hol., zapoczątkował 
liberalny i tolerancyjny prądwkal-winizmie tzw. 
arminianizm 234
Aron  z Linkolnu, Aaron of Lincoln (zm. 1185) żydowski 
bankier 239
Arnold Matthew (1822-88) filozof kultury, poeta, krytyk, 
pedagog; od 1851 inspektor szkolnictwa. Poems (1853-
55), New Poems (1867), Essays in Criticism (1865-88), 
Schools and Universities on the Continent (1838), 
Culture and Anarchy (1869) 34, 808
Artevelde Jacob van (ok. 1290-1345)) przywódca powstania 
we Flandrii w 1337, popieranego głównie przez tkaczy. 
W 1340 uznał kr. Anglii Edwarda III królem Francji, a 
tym samym suwerenem Flandrii 178, 279, 280, 344
Artur   legendarny ks. Brytanii w VI w., po raz pierwszy 
wspomniany w walijskim poemacie Godćodtn (ok. 600), 
później bohater legend, dzieł lit. i hist. 65, 68, 72, 357
Artur   ks. (1486-1502) najstarszy syn Henryka VII 357, 369, 
406
Arystoteles  (384-322  p.n.e.)  2SO,  234
Ashley  W.  J.  300,  867
Askew Anna (1521-46) męczenniczka protestancka 384
Asąuith   Herbert Henry (I852-1928) llber. polityk, kanc. 
skarbu od 1906, premier 1908- 16; w 1925 otrzymał 
tytuł ,,hrab!a Axford i Asqui'h". Fifty Years o} Brltish 
Parliament (1926), Memor.es and Reflections (1928) 829, 831, 836-
8E8, 849, 853, 8S1, 832, 863
Astley sir Jacob (1579-1652) dowódca wojsk ro-jalis*ów 
w wojnie domowej 505
Atheling   p.   Edgar   AtheTng
Athelstan (ok. 895-939) syn Edwarda Starszego i wnuk 
Alfreda W., kr. Mercji i Wessexu od 924; zawładnął 
innymi obszarami Brytanii 115, 130
A'lay   870
Attenborough  100
Attlee  Clement Richard (ur. 1883) polityk soc., w l.1935-
55 przywódca Partii Pracy, w l.1945-51 premier; od 
1955 cz. Izby Lordów 863
Attwood  Thomas (1783-1856) bankier i polityk radykalny 
z Birmingham 751
August  p.  Oktawian
Aurustyn   Aureliusz św. (354-430) ojciec kościoła, teolog, 
filozof 78


Augustyn  św. (zm. 604) przeor benedyktynów w Rzymie; 
z polecenia papieża Grzegorza I wylądował w 597 w 
Anglii z misją nawracania na chrześcijaństwo. Nawrócił 
Ethelberta, kr. Kentu. Bp, a od 601 arcybp Canterbury, 
gdzie założył swą siedzibę 64, 82, 86, 91, 92, 94, 96, 
443
Austen Jane (1775-1817) powieściopisarka. Nort-hanger 
Abbey (1818), Rozsądek l uczucie (1811, wyd. poi. 
1934), Duma i uprzedzenie (1813, wyd. poi. 1956), 
Perswazje (1818, wyd. poi. 1962) 171, 616, 618, 692
Babington   Anthony (1561-86) stronnik Marii Stuart 
stracony z powodu udziału w konspiracji przeciw kr. 
Elżbiecie 427 Bacon Francis (1561-1626) filozof i mąż 
stanu, kanclerz Jakuba I. W 1618 otrzymał tytuł „lord 
Verulam", w 1621 - „wicehrabia St. Albans"; 1621 
oskarżony w Izbie Lordów o korupcję ł skazany na 
więzienie; zwolniony przez króla nie wrócił do kariery 
dworskiej. Twórca naukowej indukcji. The Advance-ment 
of Learning (1605), Novum Organum 1620, wyd. poi. 
1955) 329, 338, 463
Bacon Roger (ok. 1214-94) franciszkanin, filozof i uczony, 
prekursor empirycznej nauki nowoż. 21, 234, 237
BagehoJ  870
Bagwell   R.   867,   868
Baldwin   J.   F.   865
Baldwin   of Bewdley Stanley (1867-1947) polityk konserw., 
przywódca partii konserw., w l.1E24-29 i 1935-37 premier, 
kilkakrotnie min. 863
Balfour Arthur James (1848-1930) konserw, polityk; 
premier 1902-06, czł. rządu 1915-22 i 1925-29; od 1922 
hr. 793, 821-824, 826, 828, 829, 833-835, 8?8, 841, 
863
Bailey   John   871
Bali John (zm. 1381) kaznodzieja wiejski, głosił równość i 
ubóstwo w kościele. Uwięziony w 1376, zwolniony w 
1381 przez powstańców W. Tylera wziął udział w 
powstaniu; stracony 298, 299, 385
Bal'.ard   A.   300
Balliol,  ród szkocki pochodzenia normandzkie-go 161, 
268
Balliol  John de (1249-1315), syn Johna de B., założyciela 
Balliol College w Oksfordzie. Kr. Szkocji 1292-96; 
pobity przez Edwarda I, zwolniony w 1299, osiadł we 
Francji 271, 272
Barclay   868
Bardi,   znany w XIV w. dom bankierski we Florencji 239
Barillon   markiz de Branges Paul (ok. 1630- -91) amb. 
Ludwika XIV na dworze Karola II 554
Baring Evelyn (1841-1917) od 1892 lord Cromer, 
administrator urzędu długu publicznego w Egipcie 1877-
80 i konsul gen. 1883-1907 814
Barlaymont   doradca Małgorzaty ParmeńskleJ 424
Barnard  865
Barnett  Samuel Augustus (1844-1913) anglikański 
duchowny, jeden z inicjatorów akcji fl-


874
 


lantrop. wśród ubogich wsch. przedmieść Londynu 818.
Barrow Henry (zm. 1593) zwolennik reformacji kościelnej, 
nonkonformista. W wyniku wyroku sądowego 
powieszony 441
Bart  Jean (1650-1702) franc. marynarz, potem korsarz, 
wreszcie dowódca eskadry w służbie Ludwika XIV 586
Baskerville   G.   373,   380
Baxter Richard (1615-91) duchowny, przywódca 
nonkonformistów, kapelan w armii Cromwella. Popierał 
restaurację Stuartów. W 1662 zerwał z kościołem 
anglikańskim; skazany w 1685 z powodu Paraphra.se of 
the New Testament, spędził półtora roku w więzieniu 
544, 565
Bayne   867
Baynes 401
Beaton  Dawid (ok. 1494-1546) Szkot, kard. bp St. Andrews, 
przeciwnik unii Szkocji z Anglią i reformacji; zabity 
przez spiskowców 408
Beccaria Cesare Bonesana de markiz (1738-94) wł. 
prawnik, przedstawiciel kierunku postę-powo-
humanistycznego w prawie karnym. O przes.apstwa.ch l 
Karach (1764, wyd. poi. 1772) 616
Becket Thomas, św. Tomasz a Becket (1117-70) 
duchowny, kanclerz Henryka II od 1155; ar-cybp 
Canterbury od 1162. W ostrym konflikcie z królem, padł 
ofiarą morderstwa 199, 201, 202, 205, 232, 298, 333, 
377, 378
Będą a. Będę (673-735) benedykt. mnich, historyk i 
teolog. Historia Ecclesiastica Gentls Anglorum 
doprowadzona do r. 731 (tł. ang. wyd. 1896) 21, 61, 72, 
74, 77, 81, 85, 88, 92-94, 96, 114, 115, 123, 172, 182
Beer  868
Bemont  Charles 866
Benedykt  z Nursji św. (ok. 480 - ok. 553) założyciel 
zakonu benedyktynów 87
Benedykt   Biskup, Benedict Biscop (ok. 628- -690) opat 
w Canterbury, założyciel klasztorów, nauczyciel Bedy 
88, 96
Bentham    Jeremy (1748-1832) filozof utylita-ryzmu. 
Principles of Morals and Legislation (1789) 608, 727, 
738, 740, 756, 762, 764, 804, 870
Bentinck   Willłam Cayendish lord (1774-1839) gub. 
Madrasu 1803-07, gub. gen. Bengalu od 1827, w 
l.1833-35 gub. gen. Indyj 794-796
Bentley   Richard (1662-1742) krytyk i filolog. 
Dissertation upon the Epistles of Phalarls (1€99) 617, 
619
Berkeley   George (1685-1753) anglikański duchowny, od 
1734 bp w Cloyne; filozof subiekt, idealizmu. Treatise 
on the Principle of Human Knowledge (1710) 607, 619
Best Thomas (1570?-1618?) żeglarz, dowódca wyprawy 
do Indii i na Daleki Wschód 468
Bethmann-Hollweg    Theobald von (1859-1921) niem. 
polityk, w l.1909-17 konclerz Rzeszy 848
Bewick   Thomas (1753-1828) rytownik i szty-charz 409
Bigod Roger hr. Norfolk (zm. 1270) mąż stanu Henryka 
III, od 1246 „marszałek Anglii". W sporze króla z 
Montfortem stanął po stronie M. 217


Birkbeck   George (1776-1841) lekarz, filantrop, założyciel 
Mechanics' Institute w Londynie 718
Bismarck Otto von (1815-98) premier Prus od 1852 i w 
l.1871-90 kanclerz Rzeszy Niemieckiej 14, 477, 776, 818, 846
Black   J.   B.   867
Blackett sir William (zm. 1777) właściciel ziemski, 
kapitalista 629, 630
Blackstone  William (1723-80) prawnik, znawca i 
komentator prawa w szczególn. państwowego; w 1770 
uszlachcony. Commentaries on the Law of England 
(1765-69) 222, 313, 571, 606, 612, 613, 617
Blake    Robert (1599-1657) kupiec z Bristolu, organizator 
i dowódca floty parł. w wojnie domowej oraz w wojnach 
za rzeczypospolitej 505, 510, 511, 515-518, 549, 584, 
593, 857
Blake  William (1757-1827) poeta i malarz, drukował swe 
utwory i ilustrował je. Poetical Sketches (1783), Songs 
of Innocence (1789), Songs of Experience (1794), The 
Book of Thel (1789), Jerusalem (1804) 607, 618
Blucher    Gebhard Leberecht von (1742-1819) feldmarsz. 
pruski, dowódca w wojnach z Napoleonem I 695, 696
Boadicea    właśc. Boudicca (zm. 62) królowa Icenów 49, 
53
Boceaccio   Giovanii   (1313-75)   294
Bocher   Joan (XVI w.) mieszkanka Londynu, skazana na 
śmierć za herezję 386
Bohun   Humphrey de, hr. Hereford ł Essex (zm. 1274) 
jeden z przywódców baronów w 1258 r. 257, 262
Boleyn Anna (1507-36) druga żona Henryka VIII i matka 
kr. Elżbiety; oskarżona o cudzołóstwo i stracona 369, 
370, 379, 406
Bolingbroke  p.  St  John Henry
Bolingbroke  Harry z Hereford i Lancaster 266
Bolivar Simon (1783-1830) bohater wojny o nie-podległ. 
hiszp. kolonii w Płd. Ameryce 590, 746
Bolland   "W.   C.   8~5
Bonaparte  Napoleon  p.  Napoleon  I
Bonar  Law  p.  Law  Andrew  Bonar
Bonner  Edmund (ok. 1500-C9) duchowny katolicki, bp 
Londynu od 1540; poparł reformację Henryka VIII, lecz 
brał udział w prześladowaniu protestantów. Dwukrotnie 
(1549-53 ł od 1559) pozbawiony biskupstwa, zmarł w 
więzieniu 365, 388, 390, 391
Booth Charles (1840-1916) armator i reformator społ. Life 
and Labour of the People In Lon-don (17 tomów 1891-
1903). Old Agę Pensions (1899) 818
Booth William (1829-1912) założyciel Armii Zbawienia 
(1878). Darkest England and the Way Out (1890) 818
Borrow George Henry (1803-81) podróżnik, pisarz 526
Botha Louis (1862-1919) dowódca Burów w wojnie z 
Anglikami; później zwolennik związku z imperium bryt. 
Od 1910 premier Zw. Pół. Afryki 790, 859
Bothwell  James Hepburn hr. (ok. 1536-78) doradca Marii 
Stuart, zabił jej męża Darnleya, a po uwolnieniu go przez 
sąd zawarł ślub


875
 


z królową. Po ucieczce ze Szkocji przed po-wstaniem 
znalazł się w Danii, gdzie został uwięziony. Chory 
umysłowo zmarł w więzieniu 406, 408, 409
Bouillon    Godfryd de (ok. 1061-1100) wódz pierwszej 
wyprawy krzyżowej i zdobywca Jerozolimy 213
Brackton Henry de (zm. 1268) duchowny i prawnik. De 
Legibus et Consuetutlinibus Angliae (wyd. drukiem 
1569) 240, 242
Braddock   Edward (isys-1755) Szkot, gen., dowódca w 
wojnie z Francuzami o Kanadę. W trakcie marszu na 
Fort Duąuesne (VII 1755) śmiertelnie raniony 646
Braxfield Robert Macąueen lord (1722-99) szkocki sędzia 
675
Brian   Boru a. Brian Boroimhe (926-1014) kr. Irlandii 
254
Bridgewater    Francis Egerton ks. (1736-1803) inicjator 
budowy kanałów śródlądowych 629
Brifht    John (1811-89) polityk radyk., przywódca burżuazji 
przemysł.; w l.1868-70, 1873 i 1881-82 czł. rządu 600, 763, 
764, 767, 769, 772, 773, 777, 778, 787
Broke  a. Brooke Arthur (zm. 1563) poeta, żołnierz autor 
The Tragicall Historye of Romeus and Juliet (1562), na 
której Szekspir oparł swój dramat 417
Brooke   Robert Grevile lord (1608-43) jeden z 
przywódców partii parł. w rewolucji, gen. armii parł. 
zginął w bitwie pod Close 493
Brougham   Henry (1778-1868) Szkot, prawnik, przywódca 
i ideolog liberalizmu; czł. rządu 1830-34; w 18!0 - tytuł 
lorda 711, 727, 737, 738, 752, 757, 784, 870
Brown   Baldwin   71,   140,   864
Brown   Hume  834,   866-869
Brownrigg Elisabeth (zm. 1767) mieszkanka Londynu, 
stracona za zabójstwo mieszkanki ,,domu pracy" Mary 
Clifford 626, 720
Bruce,  szkocki ród, pochodź, od normandzkiej 
arystokracji 161, 269
Bruce  Edward brat Rober!a B., walczył wraz z nim o 
niepodległość Szkocji 258
Bruce Robert (1274-1329) brat w. w., przywódca w wojnie 
o niepodległość, w 1306 koronowany jako Robert I kr. 
Szkocji 249, 258, 267, 270, 271, 273-275, 404, 484, 
644
Brunszwicki   książę, Karl Wilhelm Ferdinand (1735-180f) 
dowódca wojsk pruskich w wojnach z Francją w czasie 
rewolucji franc. 673, 674
Bryant   Ar'hur   868-870
Buchan   John   106,   868
Buckingharn    Henry Stafford ks. (ok. 1454- -1483) 
dworzanin Edwarda VI. Udzielił poparcia Ryszardowi III, 
którego następnie opuścił; stracony 266
Buckinrham George Villiers ks. (15E2-1628) dworzanin i 
min. Jakuba I i Karola I 249, 461, 467, 470, 472, 475, 
477
Buckinfham   George Villiers ks. (1628-87) syn w. w., w 
wojnie domowej po stronie roja-listów, dworzanin 
Karola II, 542, 550
Buckle  H.  T.  870,   871
Buller   Charles (1806-J8) prawnik i parlamentarzysta 784
876


Bunyan John (1628-88) druciarz z zawodu, żołnierz w armii 
rewol. w 1644-47, później kaznodzieja baptystów, w 
więzieniu 1660-72. Jego religijno-lit. dzieło Pilgrim's 
Progress If84) wywarło szeroki i trwały wpływ w świecie 
protestanckim 354, 499, 544, 565, 621
Burbonowie,    dynastia panująca we Francji Hiszpanii i 
Sycylii 639-641, 648, 662, 668, 686, 696
Burrh  Hubert de (zm. 1243) justycjariusz Anglii 1215-32, 
faktyczny wiadca Anglii 1221-27 <do pełnoletności 
Henryka III) 222, 223
Burfhley  p.   Cecil   William
Burfoyne John (1722-92) gen., organizator i dowódca 
kampanii przeciw amer. koloniom, zakończonej klęską 
pod Saratogą (17 X 1777) 660, 662
Burkę    Edmund (1729-97) Irlandczyk, polityk wigowskł i 
pisarz; ideolog konserw, w okresie rewolucji franc. 
Reflections on the Re-voluiion in France (1790) 222, 
248, 313, 571, 606, 607, 653, 660, 662, 664-6L8, 670-
672, 677, 682, 706, 750
Burkę  Thomas Henry (1829-82) podsekr. stanu 
zamordowany w Dublinie w 1882 wraz z F. 
Cavendishem 816
Burnell  Robert (zm. 1292) bp i od 1261 kanclerz Henryka 
III i Edwarda I 251
Burnet  Gilbert (1643-1715) bp Salisbury, jeden z 
przywódców Low Church. Naraziwszy się Stuartom 
opuścił w 1685 Anglią; wrócił wraz z Wilhelmem 
Orańskim (1688) jako kapelan królewski 546
Burns  John (1853-1943) mechanik, jeden z organizatorów 
ruchu rób. niewykw. Czł. Izby Gmin 1882-1918, w 
l.1905-14 czł. rządu liberałów 819, 831
Burns  Robert (1759-96) szkocki poeta narodowy. Poems 
Chiefly in the Scottish Dialect (1786). Większość 
utworów wydana po śmierci. W wyd. poi. Z wierszy 
szkockich (1956) 577, 607, 618, 623, 643, 644, 700
Bury  John  B.  9,  65,  864
Butę  John Stuart hr. (1713-92) Szkot, przyjaciel i min. 
Jerzego III, w l.1762-63 premier 655
Sufler  870
Butler Joseph (1692-1752) bp i teolog 607, 619, 621
Butler Samuel (1612-80) poeta. Hudibras (1663- 78) 510
Butterjield  Herbert 6
Buxton    sir Thomas Fowell (1786-1845) abo-licjonista i 
reformator systemu karnego 757
Byng   George (1663-1733) adm. w 1721 - wi-cehr. 
Torrington 637
Byng  John (1704-57) adm. syn w. w., za nie-udzielenie 
pomocy garnizonowi Minorki w walce przeciw 
Francuzom rozstrzelany 650
Byrd   William   (1540-1623)   kompozytor  444
Byron  George Gordon baron (1788-1824) poeta 608, 674, 
748
Cabot  John właśc. Cabotto Giovanni (1461-98) włoski 
żeglarz w służbie Henryka VII; wyruszył w 1497 z 
Bristolu na Atlantyk i dotarł do brzegów Płn. Ameryki 
353, 355, 360, 361


Cabot   Sebastian (zm. 1557?) syn w. w., wraz z ojcem w 
służbie ang., w l.1512-48 w służbie Hiszpanii, potem 
ponownie w służbie Anglii 353, 361, 421
Cadwallon    (też Cadwallader, Caedwalla) kr. płn. obszaru 
Walii, zginął w walce z armią Northumbrii (634) 92, 93, 325
Calas  Jean (1698-1762) franc. kupiec z Tuluzy, protestant; 
niewinnie oskarżony i spalony. Zrehabilitowany w kilka 
lat później przy czynnym współudziale Woltera 649
Callender   362,   469,   867,   868
Cambridge   George William Frederick Charles ks. (1819-
1904) kuzyn kr. Wiktorii, dowódca dyw. w wojnie 
krymskiej, w 1862 feldmarsz., w 1856-95 wódz naczelny 
809
Cameron Richard (1648?-1680) szkocki duchowny, 
wpływowy kaznodzieja, przywódca skrajnego skrzydła 
Covenant 576
Campbell,   klan   szkocki   484,   575,   576,   633,   634
Campbell   Archibald   Argyll   p.   Argyll   A.   C.
Campbell  John  Arpyll   p.   Argyll   J.   C.
Campbell  Colin (1792-1863) dowódca w wojnie z 
Napoleonem I i w wojnie krymskiej; po stłumieniu 
powstania w Indiach otrzymał tytuł barona Clyde. W 
1862 - feldmarsz. 797
Campbell-Bannerman     Henry (1836-1908) lib. polityk, od 1805 
premier 793, 828, 831, 834, 843-845, 863
Campion   Edmund (1540-1581) anglikański duchowny, zbiefł do 
Francji, gdzie przyjął święcenia katolickie. W 1573 
wstąpił do zakonu jezuitów: wrócił do Anglii w 1580, 
prowadził potajemnie misję nawracania na katolicyzm; 
ujęty i stracony 439
Cannłng George (1770-1827) polityk torysowski, od 1822 
sekr. spr. zagr., na krótko przed śmiercią - premier 590, 
608, 668, 737, 742, 743, 745-750, 752, 76), 769, 770, 
772, 841, 863
Carausius   (zm. 293) rzymski władca Brytanii i płn.-wsch. 
Galii. Pokonany przez ces. Kon-stantyna zginął 
zamordowany 65
Cardwell   Edward (1813-86) konserw., peelita, później 
liberał. Wielokrotnie czł. rządu; w l. 1865-74 min. wojny; w 
1874 - tytuł wicehr. 761, 765, 773, 809
Carey   Henry (ok. If87-1743) poeta i muzyk, znany ze 
swych ballad 446
Carleton    sir Guy (1724-1808) gub. Quebec 1766-77 l 
dowódca wojsk bryt. w wojnie z amer. koi. od II 1782. 
W L.1786-96 ponownie gub. Quebec. Od 1783 baron 
Dor-chester 663, 704
Carlyle Thomas (1795-1881) Szkot, esseista, krytyk lit., 
hist. Potępiał industrializm i liberalizm; po 1848 ostro 
występował przeciw ruchom ludowym ł demokracji. Hfe 
of Schiller (1823-24), Sartor Resartus (1833-34) French 
Revolutlon (1837), Chartism (1839), Latter-Day 
Pamphlets (1850), 6, 8, 12, 201, 226, 761, 868
Carnot Lazare (1753-1823) organizator armii rew. we 
Francji, min. wojny Napoleona I 682
Carpaccio  Vittore (ok. 1455-1522) wenecki malarz 336
Carson sir Edward Henry (1854-1935) irl. praw-


nik i polityk, konserw., czł. rządu 1892-1905 i 1915-18. 
Oponent autonomii dla Irlandii organizował 1911-14 
rebelię w płn. Irlandii (tzw. ruch ochotników Ulster); od 
1921 baron 838
Carteret    John (1690-1763) wigowski polityk, min. 
Jerzego I i Jerzego II; w l.1730-42 w opozycji do 
Walpole'a; od 1743 hr. Gran-ville 637
Cartwright  Thomas (1535-1603) protest, teolog, 
nonkonformista, kilkakrotnie więziony 441, 465
Cassivelaunus,  przywódca oporu Brytów przeciw Cezarowi 
(54 p.n.e.), poddał się i zawarł pokój 46
Castlemaine Barbara Villiers ks. Cleveland, lady of (1641-
1709) kochanka Karola II 549
Castlereajh  Robert Stewart wicehr. (1769-1822) w 1822 
odziedziczył po ojcu tytuł markiza Londonderry, irl. 
protestant, torys, polityk. Wielokrotny min., inicjator 
„unii" Anglii l Irlandii (1800), od 1812 sekr. spr. zagr. 
299, 594, 608, 674, 678-681, 688, 695, 696, 712, 731, 
734, 737, 740, 742, 745-748, 785, 786, 857, 860
Cavendish Frederick (1836-85) sekr. stanu w Irlandii, 
zamordowany w Dublinie 816
Cavour Camillo hr. (1810-1861) włoski mąż stanu 772, 
775
Caxton William (ok. 1427-81) pierwszy drukarz ang. 
książek w Bruges (1474-76), później w Westminsterze 
182, 291, 320, 324
Cecil   Gwendolen   871
Cecil  Hugh (1869-1956) najstarszy syn markiza Salisbury, 
konserw.; od 1941 baron Quicks-wood 826
Cecil Robert (ok. 1563-1612) min. Elżbiety i Jakuba I, od 
1605 hr. Salisbury 463
Cecil   Robert wicehr. (1864-1958) młodszy syn markiza 
Salisbury, konserw, polityk 826
Cecil William baron Burghley (od 1571) (1520-98) min. 
Henryka VIII, Marii i Elżbiety 333, 345, 365, J97-399, 
403, 405, 422, 424-427, 441, 443, 450, 459, 588
Cerdic   (zm. 534) wg tradycji założyciel królestwa Wessex 
(495) 65
Cezar,   Caius Julius Caesar (100-44 p.n.e.) 30, 33, 38, 40, 
41, 43, 44, 46-48, 61, 78, 91, 179, 512, 539
Chadwick  sir Edwin (1800-90) filozof, radykał, inicjator 
reformy opieki społecznej i służby zdrowia 763
Chadwick  Hector Munro (1F70-1947) hist. prof. uniw. w 
Cambridge. Origin of the English Nation (1S07) 37, 63, 
65, 80, 884
Chalmers   Thomas (1780-1847) szkocki uczony, moralista 
i teolog; 1843 opuścił ze swymi zwolennikami prezbit. 
kościół i założył „wolny kościół Szkocji" 623
Chamberlain   Joseph (1836-1914) rad.-lib. polityk, 
„unionisla" od 1886; promotor imperializmu jako sekr. 
kolonii (1895-1903), później propagator ochrony celnej 
783, 793, 811, 812, 816, S22, 824-826, 835, 811, 842
Chamberlain Neyille (1869-1940) polityk konserw., w 
l.1937-40 premier 8:3
Chambers  R.   W.   80,  864,   867
Chancellor   Richard (zm. 1555) marynarz, na czele 
wyprawy poszukującej drogi morskiej


877
 


do Chin dotarł do Moskwy ł zapoczątkował handel 
Anglii z Rosją 421
Channlng   868;   869
Chastellain     Georges (1415?-1475?) kronikarz 
burgundzkł, poeta 319
Chatham  p.  Pitt  William  Starszy
Chatterjee Atul Chandra 870
Chaucer   Geolfrey (1340?-14JO) pisarz i poeta. Book of 
the Duchesse (1369), Troilus and Criseyde (ok. 1385), 
The Legend of Good Woman (zaczęte 1385, 
nieskończone), Canter-bury Tales (zaczęte ok. 1387, 
nieskończone) 21, 24, 123, 171, 172, 178, 182, 189, 
190, 200, 201, 213, 216, 232, 237, 238, 245, 288, 290-
292, 294, 301, 302, 320, 321, 324, 353
Chelmsford   Frederick John Napier Thesiger wicehr. 
(1868-1933) w l.1916-21 wicekr. Indii, współautor 
raportu o Indiach 799
Child  sir Josiah (1630-99) kupiec, ekonomista, przew. 
Komp. Wsch.-Ind. Brief Ot>servations Concerning 
Trade and Interest (1668, w ostatecznej formie - 1690) 
588
Chirol  870
Chrimes   866
Church  Dean   805,   865
Churchill Randolph lord (1846-95) młodszy syn ks. 
Marlborough, cz. Izby Gmin, w 188J na czele opozycji o 
tendencjach prodemokr. wewnątrz partii konserw.; w 
l.1885-86 czł. rządu 812
Churchill  sir Włnston Spencer (ur. 1874) syn w. w., od 
1900 w Izbie Gmin Jako konserw., przeszedł na stronę 
liberałów; czł. gabinetów 1908-15 i 1917-21. Ponownie 
w partii konserw., czł. rządu 1921 i 1924-29. W L.1940-
45 ł 1951-55 premier; w 1953 uszlachcony 8, 826, 831, 
863, 869, 871
Clapham   sir John (1883-1946) hist. gosp. 8, 870, 871
Clarence   George ks. (1449-78) syn Ryszarda ks. Yorku i 
brat Edwarda IV, który wtrącił go do Tower, gdzie został 
zabity 323, 325
Clarendon Hyde Edward hr. (1609-74) prawnik, polityk i 
pisarz; czł. Długiego Parlamentu; w wojnie po stronie 
króla, od 1643 kanclerz skarbu. Po klęsce na wygnaniu. 
Po Restauracji lord kanc.; obalony w 1867. Hlstory of 
the Rebellion and Civll Wan In England (3 t. 1702-04), 
207, 457, 475, 488-490, 502, 522, 530, 534, 536, 540-
543, 547, 548, 550, 551, 555, 868
Clark G. N. 868
Clark Kitson  870
CIarke M. V.  866
Clarkson  Thomas (1760-1846) abolicjonista. Hi-story of 
the Abolitton of the African Slave--Trade (1808) 711
Claverhouse    John Graham of (ok. 1649-89) szkocki 
stronnik Stuartów, w 1688 wicehr. Dundee 482, 576, 
575
Cleveland   Stephen Grover (1837-1908) polityk am., w 
l.1885-89 i 1893-97 pręż. St. Zjedn. 788
Clifford  Thomas (1630-73) katolik, czł Kabały za Karola 
II; od 1672 lord Clifford of Chud-leigh 550
Clive   Robert (1725-74) syn drobnego właśc. ziemskiego 
i prawnika, od 1743 w Indiach


w służbie handl. potem wojsk. Komp. Wsch.- Ind. 
Zwycięzca pod Plassey (Palasi) (22 VI 1757), zdobywca i 
władca Bengalu. Wrócił w 1760 do Anglii z ofromną 
fortuną. Od 1762 baron Clive of Plassey. W L.1765-67 
gub. Bengalu. W L.1772-73 oskarżony przed 
parlamentem o nadużycia i potępiony. Popełnił 
samobójstwo 49, 594, 607, 645, 646, 651, 705, 708, 
794
Cobbett   William (1763-1835) polityk i publicysta, 
początkowo torys, od ok. 1804 - radyk. demokrata, od 
1802 redagował „Political Register". Od 1832 czł Izby 
Gmin L08, 674, 677, 688, 714, 719, 723, 727, 737-740, 
753, 804
Cobden    Richard (1804-65) polityk radyk.- burz., wraz z 
J. Brightem założył Ligę Zbożową; od 1841 czł. Izby 
Gmin 763-7f5, 773, 825
Cochrane  Thomas (1775-1860) oficer marynarki w 
wojnach z Francją. W 1818-20 w służbie Chile 
walczącego o niepodległość. W 1832 odziedziczył tytuł 
„earl Dundonald", od 1854 kontradm. Marynarki 
Królewskiej 747
Codrington sir Edward (1770-1851) dowódca marynarki w 
bitwie pod Navarino (20 X 1827), od 1817 adm. 748
Coifi   kapłan   saski   84
Coke  sir Edward (1552-1634) prawnik i parlamentarzysta, 
min. Elżbiety l Jakuba I. Od 1620 na czele opozycji 
parłam. 221, 311, 341, 461, 462, 473, 474, 479, 487, 
488, 540, 606, 868
Coke  Thomas, „Coke of Norfolk" (1752-1842), właśc. 
ziemski, udoskonalił technikę rolnictwa. W L.1776-1833 
czł. Izby Gmin; w 1837 tytuł hr. (earl of Leicester of 
Holkham) 723
Colbert   Jean Baptiste (1619-83) min. Ludwika XIV 586
Cole   870
Coleman   sekr. ks. Yorku, późniejszego Jakuba II 556, 
557
Colenso John William (1814-83 anglikański duchowny i 
teolog, od 1853 bp Natalu. Z powodu prób naukowej 
krytyki Biblii popadł w konflikt z ortodoks, hierarchią. 
The Pen-tateuch and the Book of Joshua Crltically 
Eiamined (7 części, 1862-79) 805
Coleridge    Samuel Taylor (1772-1834) poeta. Poems on 
Various Occasions (1796), Lyrical Ballads (z 
Wordsworthem, 17S8), Sybilline Leaves (1817), 
Biographia Literaria (1817) 608, 618
Colet  John (ok. 1467-1519) duchowny, teolog, dziekan 
katedry św. Pawła. Prekursor Odrodzenia w Anglii 355, 
!57, 366, 376, 378, 399, 440
Compton   Henry (1632-1713) bp Oksfordu, od 1552, 
hugenota 414
CollinguioocJ  W.  G.  76,  160,  864, 865
Compton   Henry (16?2-1713) bp Oksfordu, od 1675 - 
Londynu 566, 567
Comyn   John zw. Czarnym (zm. ok. 1300) baron szkocki, 
popierał Johna Balliola w walce z Anglią 273
Comyn John zw. Czerwonym (zm. 1306) baron szkocki 
syn w. w., pretendent do tronu Szkocji. Poniósł śmierć z 
ręki Roberta Bru-ce'a 273
Constable   John  (1776-1837)   malarz  608,   857


878
 


Conway Moncure 869
Cook   James (1728-79) żeglarz, odkrywca wielu wysp i 
cieśnin w Antarktyce i na Oceanii 607, 697, 705
Cook 870
Cope sir John (zm. 1760) w 1745 dowódca wojsk król. w 
Szkocji 634
Corbett   sir Julian Stafford (1854-1922) hist. marynarki. 
Drakę and the Tudor Nary (1898), England in the 
Mediterranean (1904), Seven TTears' War (1907), The 
Campaign of Trafalgar (1910), 362, 469, 515, 867-869
Cornish Vfarre 871
Cornwaile John (XIV w.) nauczyciel gramatyki 290, 291
Cornwallis    Charles markiz (1738-1804) gen. wojsk król. 
w wojnie z amer. koloniami, poddał się w Yorktown (19 
X 1781). W L.1786-93 i od 1802 do śmierci gub. gen. 
Indii i dowódca wojsk 663, 685, 705, 706, 708
Coufon   G.  G.   300,  38],   865,  866
Coupland 869,  870
Courtenay William (ok. 1342-96) duchowny, od 1375 bp 
Londynu, od 1381 arcybp Canterbury 306, 307
Coyerdale Miles (1488-1568) duchowny, zwolennik 
reformacji, tłumacz Biblii na ang. (wyd. 1535) 368, 378
Cowper  William (ok. 1664-1723) wigowski min. w 
l.1705-18, od 1706 - baron, od 1718 - hr. 602
Cowper  William  (1731-1800)  poeta 49
Cox Hlpptsley 864
Coxe   869
Crabbe   George (1754-1832) poeta. The Village (1783), 
The Par'sh Register (1807), Toles (1812) 626
Cranmer    Thomas (1489-1556) duchowny, doradca 
Henryka VIII, od 1533 arcybp Canterbury Zginął na 
stosie 368, 369, 371, 378, 379, 382, 384, 392, 400
Crawford  O.G.S.  41
Creighton   866-868
Cromer Eyelyn p. Baring Eyelyn
Cromwell    Oliver (1599-1658) właśc. ziemski w 
Cambridgeshire, czł. Parlamentów Krótkiego i Długiego, 
od 1653 lord protektor rzeczypospolitej 12, 132, 153, 
217, 225, 226, 257, 333, 438, 456, 457, 459, 468, 475, 
476, 488, 494, 497-503, 505-521, 525, 533, 534, 536, 
539, 547-549, 551, 562, 563, 566, 573, 579, 582, 593, 
594, 605, 612, 621, 634, 694, 701, 743, 838
Cromwell  Richard (1626-1712) syn w. w., lord protektor 
po śmierci ojca, abdykował w maju 1659 i opuścił 
Anglię; w 1680 wrócił 539
Cromwell   Thomas (1485-1540) pomocnik Wol-seya 
doradca i min. Henryka VIII w dziele reformacji. Od 15:o 
hr. Essex, aresztowany ł ścięty w Tower 366, 368, 370, 
373, 379
Cross    Richard (1823-1914) konserw, polityk, w l.1874-
83 i 1885-1900 min. od 1886 wicehr. 809
Cruikshank George (1792-1878)) ilustrator, karykaturzysta 
742
Cumberland    William Augustus ks. (1721-65) drugi syn 
Jerzego II 642
Cunnlngham   William   8


Curtls   E.   866
Curzon of Kedleston George Nathaniel markiz
(1859-1925)   polityk   konserw.,   w   1.   1899-1905
wicekról    Indii,    w    1.    1915-19    czł.   rządu,
w  1.   1919-24  min.   spr.   zagr.   799 Cuthbert  św.   
(ok.  635-C87)   mnich  i  pustelnik,
bp.   87,   88,  93,   95,   E6,   115 Cycero, Marcus 
Tulius Cicero (106-43 p.n.e.) 46
Cymbelin,  Cunobeliuus (zm.43) kr. Brytów 47, 49 
Cyneard brat Sigeberta, kr. Wessexu i zabójca
Cynewulfa,   kr.   Wessexu   102 Cynewulf (zm. 785) kr.  
Wessexu od 757;  zabity
w   bitwie   pod   Marten   101,   102 Cyryl  
św.  (?-868)  apostoł  Słowian 86
Dacre,  ród  ang.  406,  408
TDacre  przywódca  rebelii w 1570 r.  408
Dalhousie James Ramsay (1812-60) Szkot, gub. gen. Indii 
1847-56. W 1838 uzyskał po ojcu tytuł hr., od 1849 markiz 
708, 798
Danby   Thomas Osborne hr. (1632-1712) min. Karola II, 
więziony 1678-84. Poparł rewolucję 1688 r., od 1694 
ks. Leeds 555-557, 560, 533, 567, 569, 583
Dante   Alighieri   (1265-1321)   178,   213
Darnley Henry Stewart (a. Stuart) lord (1545- -67) hr. 
Ross, ks. Albany, drugi mąż Marii Stuart, ojciec ,Takuba 
VI (I) 406, 408, 462
Darwin  Charles  Robert  (1809-82)  804
Darwin  Francls 871
Dayidson sekr.  kr.  Elżbiety 427
miss   Dauis   365
Davis   Henry William Carless (1874-1929) hist. England 
under the Normans and Angevins (1905) 296, 865
Davis John (ok. 1550-1F05) żeglarz poszukiwacz drogi na 
Pacyfik poprzez Arktykę 421
Dayitt Michael (1846-1906) polityk irl., współorg. Ligi 
Rolnej ł Irlandzkiej Ligi Narodowej, 1875-99 czł. Izby 
Gmin 807
Dawid  I (ok. 1080-1153) od 1124 kr. Szkocji 160, 268, 
270
Deanesly  M.  307,  8f5,  866
Defoe  Daniel (1660-1731) pisarz. Przypadki Robinsona 
Cruzoe (1719, wyd. poi. 1769), Dziennik roku zarazy 
(1722, wyd. poi. 1959), Dole i niedole stawnej Moll 
F'.anders (1722, wyd. poi. 1951), Rorrana czyli 
szczęśliwa kochanka (1724, wyd. poi. 1954) 294, 618
de   Grasse   p.   Grasse  Frangois
Derby  hr.  p.  Stanley  Edward
Dermot Mac Murrough (zm. 1171) irl. kr. Lein-steru, 
walcząc z irl. klanami sprowadził na pomoc Anglików 
pod wodzą Stronpbowa 256
Derwentwater  James Radclyffe hr. (1683-1718), katolik, 
uczestnik powstania 1715, stracony w Tower 634
Descartes  Renś  (1596-1650)   551
Desmond   Gerald hr. Fitzgerald (zm. 1583) Irlandczyk, 
przywódca buntu przeciw Anglii 432
Despenser  Hugh le (1262-1326) dworzanin Edwarda I, 
faworyt Edwarda II 250
Deyonshire   William Cayendish hr. (1640-1707) 
przywódca opozycji wig. za restauracji Stuartów, od 1694 
książę 5:8
Dlcey   869,   870


879
 


Dickens   Karol   (1812-70)   pisarz   252,   559
Dioklecjan,   Caius Valerius Josius Diocletianus w l.28"-305 
ces. rzymski 65
Disraeli   Beniamin (1804-81) pisarz i konserw, polityk. 
Czł. Izby Gmin 1837-76, kancl. skarbu 1852, U58-59, 
1866-68, premier w 1868 i 1874-80. Od 1876 hr. 
Beaconsfield. Vlvian Grey (1826), Cori.ngsby (1844), 
Sybil (1845), 613, 745, 748, 759, 765-767, 778, 779, 
798, 803, 809-812, 816 827, 834, 835, 863, 870, 871
Dominik   św. (Ok. 1170-1221) hiszp. duchowny, 
założyciel 1216 zakonu dominikanów 235
Douglas sir James, „the Good Sir James" (ok. 128C-1330) 
uczestnik wojny o niepodległość Szkocji 274
Dowden  868
Downton   Nicolas (zm. 1615) kpt. w służbie Komp. 
Wsch.-Ind. 362, 4E8
Doyle Arthur Conan 284
Drakę  sir Francis (ok. 1540-96) żeglarz, odbył podróż 
dookoła świata 1577-80, pogromca hiszp. floty; If81 
uszlachcony 329, 332, 362, 374, 400, 414, 415, 417-
420, 423-429, 431, 440, 455, 468, 515, 584, 588, 640, 
747
Dudley  Kdmund (ok. 1462-1510) prawnik, min. Henryka 
VII 338, 357
Dudley John p. Northumberland John Dudley ks.
pani Dugdale  871
Duncan  Adam (1731-1804) Szkot, adm., od 1797 wicehr. 
685
Dundas  Henry (1742-1811) szkocki arystokrata, min. i 
przyjaciel Pitta, od 1802 wicehr. Mel-ville i baron 
Dunira 685, 708
Dunnłng John (1731-83) parlamentarzysta, krytyk przerostu 
władzy króla i rządu; od 1782 baron Ashburn 663
Dunning   W.   A.   870
Dunois Jean hr. (1402-68) nieślubny syn Ludwika ks. 
Orleanu, dowódca w wojnie z Anglikami 280, 286, 287
Duns  Scotus .'ohannes (ok. 1265-1308) franciszkanin, 
filozof i teolog, twórca kierunku filoz. zw. skotyzmem 
237, 355
Dunstan  św. (ok. 910-88), od 945 opat Glaston-bury, 
skarbnik i doradca kr. Edmunda ł Ed-fara, od 959 arcybp 
Canterbury 130-132
Dupleix   Joseph Frangois (1697-1763) Francuz w l.1741-54 
gub. gen. Indii franc. 645
Durham  John George Lambton hr. (1792-1840) zięć lorda 
Ch. Greya, lib. polityk, gub. gen. Kanady (1838) 705, 
706, 751, 753, 781, 783-785, 811
Dutt   R.   Palmę   708
Eadpyth   siostra Harolda, żona Edwarda Wyznawcy 151
Eden   sir Anthony (ur. 1897) polityk konserw. i dypl., w 
l.1935-38, 1940-45 i 1951-55 min. spr. zapr., w l.1955-
57 premier 863
Edgar (944-75) od 957 kr. Northumbrii i Mercjl, od 959 - 
także Wessexu 115, 128, 130, 132
Edgar   Atheling (Ok. 1050 - Ok. 1175) wnuk kr. 
Edmunda Żelaznobokiefo, pretendent do tronu po śmierci 
Edwarda Wyznawcy 151, 152, 157, 268


Edmar tan Harolda, właściciel Berkhamsted 173
Edmund    Żelaznoboki, Edmund Ironside (ok. 981-1016) 
kr. ang. 1016, rywal Kanuta 117, 133, 151
Edward   I (1239-1307) syn Henryka III, od 1273 kr. 
Anglii 217, 224-226, 228, 229, 2S8-246, 248, 249, 251, 
254, 257, 258, 261, 263-265, 267, 271-274, 314, 403, 
434
Edward   II (1284-1327) syn Edwarda I, od 1307 kr. Anglii 
229, 249, 250, 254, 265, 271, 274, 313
Edward   III (1312-77) syn w. w. od 1327 kr. Anglii 188, 
204, 208, 218, 227, 238, 239, 246, 248, 251, 275, 277-
281, 283-286, 290, 294-296, 306, 309, 316, 344
Edward  IV (1442-83) syn Ryszarda ks. Yorku, kr. Anglii 
od 1461, walczył uporczywie i z okrucieństwem o swój 
tron 239, 309, 323- -325, 342
Edward V (1470-«3) syn Edwarda IV, kr. Anglii od 1483, 
zamordowany przez swojego stryja Ryszarda ks. 
Gloucester, późniejszego Ryszarda III 309, 325
Edward VI (1537-53) syn Henryka VIII i Joanny Seymour, 
od 1547 kr. Anglii 337, 338, 356, 373, 374, 381-383, 
387-391, 401, 403, 404, 406, 421, 437
Edward   VII (1841-1910) syn TYiktorii, od 1901 kr. W. 
Brytanii 589, 8"5, 837, 843
Edward   Starszy, Edward the Elder (ok. 870- ok. 924) syn 
Alfreda Wielkiego, od 901 kr. Wessexu 115, 118, 119, 
127, 130
Edward    Wyznawca, Edward the Confessor (1002-1065) 
od 1042 kr. Anclosasów 47, 134, 137, 139, 142, 145, 
146-148, 150-152, 157, 158, 168, 170, 173, 223, 243, 
261, 268
Edward   syn Edmunda Żelaznobokiego, ojciec EdPara 
Athelinga 151
Edward  ks. Walii, zw. „Czarny Książę", (1330- 76) syn 
Edwarda III, ojciec Ryszarda II, dowódca w wojnie z 
Francją 285, 286, 310
Edwin   (ok. 585-632) od 616 kr. Northumbrii 84, 85, 90, 
92, 104, 105
Edwin  earl  Mercji  148,  154,  157,  159,  162
E-bert   (zm. 839) od 802 kr. Wessexu 100, 104, 105, 118
Egerton  658,   668-870
Einstein 837
Eldon  John Scott (1751-1838) prawnik i torys. polityk, od 
1788 czł. rządu 252, 571, 624, 672, 742, 747, 748
Elgin   James Bruce hr. (1811-63) w l.1647-54 gub. gen. 
Kanady 783, 784
Eliot  sir John (1592-1632) jeden z przywódców parł. 
opozycji za Karola I, zmarł w więzieniu 217, 451, 461, 
4f2, 472, 473, 487, 522
Eliott   George (1717-90) Szkot, gen., od 1775 gub. 
G:braltaru, od 1787 baron Heathfield 663
Elżbieta (1533-1603) córka Henryka VIII i Anny Boleyn, 
od 1558 kr. Anglii 21, 23, 288, 289, 292, 296, 331-336, 
338, 339, 341, 342, 344-346, 348, 350, 356-359, 362, 
365, 366, 374, 381, 382, 385, 387-393, 395-399, 401, 
404, 414, 419- 428, 430, 431, 433, 435-441, 443-446, 
449-451, 455, 4E8, 459, 461-463, 466, 467, 470, 472, 
481, 483, 486, 495, 515, 524, 530, 558, 564, 601, 614, 
679, 699


880
 


Elżbieta (1596-1662) córka Jakuba I, żona Fryderyka ks. 
Palatynatu 470
Emma  żona Ethelreda Bezradnego, matka Edwarda 
Wyznawcy 145, 151
Empson   sir Richard (zm. 1510) min. Henryka VII, ścięty 
w Tower 338, 357
Ensor  R.C.K.  871
Erazm   z Rotterdamu (ok. 1466-1536) 355, 356, 367, 
376, 378, 399, 440
lord  Ernle   350,   867,   870
Erskine Thomas lord (1750-1823) prawnik i wi-gowski 
polityk, obrońca w polit. procesach 675
Essex   Robert Devereux hr. (1591-1646) jeden z 
przywódców parł. opozycji za Karola I, do 1645 
dowódca wojsk parł. w wojnie domowej 489, 493, 495, 
500, 502
Ethelbert   (552-616)   kr.   Kentu   91
Ethelfleda   (zm. 918?) córka Alfreda W., władczyni Mercji 
115, 118
Ethelred Bezradny, Ethelred the Unready (968- 1016) syn 
Edgara, od 978 kr. Anglosasów 117, 131-133, 145, 151, 
208
Eugeniusz    ks. Sabaudii (1663-1736) dowódca wojsk austr. w wojnie 
o sukcesję hiszp. i wojnach z Turcją 592
Fabius    Cunctator, Quintus Fabius Maximus Cunctator, 
dyktator rzymski z 217 p.n.e., walczył z Hannibalem 819
Fairfax   sir Thomas (1612-71) dowódca parł. armii w 
wojnie domowej. Później przeciwnik Cromwella; wziął 
udział w restauracji Stuartów; od 1648 baron 499, 500-
502
Falkland Lucius Cary wicehr. (1610-1643) przywódca 
konst. monarchistów w Długim Parlamencie, zginął w 
bitwie pod Newbury 475, 488-490, 540
Farnese   Aleksander ks. Parmy (1545-92) syn Małgorzaty 
Parmeńskiej, wódz i dypl. 429
FastoH sir John (ok. 1378-1459) dowódca wojsk ang. we 
Francji. Zgromadził duży majątek i zbudował zamek 
Caister w swych dobrach w hr. Norfolk 318
Fawkes    Guy (1570-1606) katolik, uczestnik spisku 
prochowego (Gtmpoioder Plot) 1605 stracony 466, 467
Feiling   601,   868,   869
Fenwick    sir John (ok. 1645-97) wojskowy, stronnik 
Jakuba II, uczestnik spisku przeciw Wilhelmowi III, 
stracony 602
Ferdynand V Katolicki (1452-1516) kr. Aragonił, od 1479 
kr. Hiszpanii 360
Ferdynand VII (1784-1833) od 108 kr. Hiszpanii 747
Fielden   John (1784-1849) fabrykant ł radyk. polityk, 
promotor ustawodawstwa fabr. 762
Fielding  Henry (1707-54) pisarz. Od 1748 sędzia pokoju. 
Tom Thumb (1730), Historia życia Toma Jonesn (1749, 
wyd. poi. 1793), Dzieje wielkiego Jonathana Wilca 
(1743, wyd. poi. 1955), Przygody Józefa Andrewsa 
(1742, wyd. poi. 1953) 614, 616, 618
Filip   II (1527-98) od 1556 kr. Hiszpanii, Neapolu, 
Sycylii; od 1580 jako Filip I kr. Portugalii 27, 3P8, 
390, 397, 399, 408-410, 416, 419, 422, 423, 426-428, 
430, 431, 433, 436, 470, 584, 588, 674, 679


Filip   II  August   (1165-1223)   od  1180   kr.   Francji
217
Filip  VI  (1293-1350)   od   1328  kr.   Francji  279 Filip   
V   Bourbon   (1683-1746)   od   1700   kr.   Hiszpanii   
592,   596,   597
Finlany George (1799-1875) hist., walczył o niepodległość  
Grecji 770 Firtfl   491,   502,   868 Fisher   H.A.L.   380,   866 
Fitch   Ralph   kupiec,   w  1.   1583-91   podróżował
po   Azji   421
Fitzgerald   Edward  lord   (1763-98)   młodszy  syn ks.    
Leinster.    Od   młodości   do    1793    służył w   armii   
bryt.,   został   przywódcą   Zjedn.   Irlandczyków.    
Śmiertelnie    raniony   w   czasie aresztowania w Dublinie 
702 Fitzgeraldowie   ród   irl.   dzielący   się   na   dwie 
linie: F. hr. Kildare i F. hr. Desmond (p. też Desmond  
Gerald) 255, 259, 261, 436, 437, 579 Fitzwilliam  William  
Wentworth  hr.   (1748-1833)
w  1.   1794 - E5   rządca   Irlandii  702 Flandrii hr. p.  
Ludwik de  Nevers Fletcher Andrew „z Saltoun" (1655-
1716) Szkot, przeciwnik Jakuba II i unii Szkocji z Anglią 
577
Foch Ferdinand (1857-1929) marsz. Francji, nacz. dowódca 
wojsk sprzymierz, od III 1918 r. 851, 852, 855
Forbes    Duncan (1685-1747) szkocki prawnik ł polityk, 
od 1737 lord-prezydent szkockiego sądu Court of 
Session, przeciwnik jakobi-tów 642
Forster John 868
Forster Thomas (ok. 1675-1738) poseł hr. North-
umberland, uczestnik powstania 1715, uwięziony w 
Newgate, zbiegł do Francji 634 Forster William Edward 
(1819-86) radyk.-lib. polityk, min. w gabinetach 
Gladstone'a 787, 808
Fortescue  sir John (ok. 1394-1476) głowa'sądu ławy 
królewskiej; od 1442 stronnik domu Lancaster. De 
Laudibus Legum Angliae (1470, wyd. ang. 1942) 207, 
314, 347
Fox   Charles James (1749-1806) przywódca wi-gów, czł. 
Izby Gmin od 1768, kilkakrotnie min. Przeciwnik Pitta w 
okresie wojen z Francją; w 1806 czł. gabinetu 565, 608, 653, 660, 
662, 664-669, 672-678, 689, 706, 711, 742, 750, 863 Fox 
sir Cyril Fred (ur. 1882) archeolog 32, 80,
864
Fox  George (1624-91) założyciel Stów. Przyjaciół 
(kwakrów) powstałego 1668 r. 499, 500, 521, 544, 868
Fox Richard (ok. 1448-1528) bp Exeteru 338 Foxe John 
(1516-87) protest, teolog, zbieg) z Anglii po wstąpieniu 
Marii na tron. Book of Martyrs (cz. I ogł. w Strasburgu 
1554, całość w Bazylei 1559). Wrócił z wygnania za 
panowania Elżbiety 392, 565
Francis    Philip    (1740-1818)    polityk,    pamfleci-sta,  
czł.  rady najwyższej  Benealu w l. 1773- 81;  przeciwnik  
W.  Hastingsa 706 Franciszek  I (1494-1547)  od  1515  kr.  
Francji 359 Franciszek   II   (1544-60)   kr.   Francji   od   
1559; pierwszy mąż  Marli  Stuart 406


881

 


Franciszek     Ferdynand Habsburg (1863-1914) austr. następca tronu, 
zamordowany w Sarajewie 847
Franciszek   z Assyżu św. (ok. 1182-1226) założyciel zakonu 
franciszkanów 235-237
Franks  A.   W.   (1826-97)   antykwariusz  93
Freem.an   154
Frobisher  sir Martin (ok. 1535-94) żeglarz, odkrywca 
Arktyki. Za udział w wojnie z Hiszpanią w 1588 
uszlachcony 421, 428
Froissart   Jean (1337? - ok. 1410) franc. kronikarz i poeta, 
Chroniqv.es (lata 1326-1400) 275, 278, 279, 294, 411
Frov.de   867
Fryderyk II Hohenstauf (1194-1250) od 1198 kr. Sycylii, 
od 1215 kr. Niemiec, od 1220 cesarz 223
Fryderyk  II Wielki (1712-83) od 1740 kr. Prus 278, 398, 593, 
641, 649, 650, 682, 694
Fryderyk ks. Yorku (zm. 1827), syn Jerzego III, do w. 
wojsk ang. w Hiszpanii w czasie wojen napoleońskich 
694
Fryderyk elektor Palatynatu, zięć Jakuba I 470
Fuller  Thomas (1608-61) anglikański duchowny i pisarz 
525
Gainsborough    Thomas    (1727-88)    malarz    618
Gairdner  James  866
Gallio   Junius Annaeus (pocz. n.e.) prokonsul Achai 769
Golt   623
Gandhi   Mohandas Karamczand (18C9-1948) zw. 
Mahatma 800
Gardiner  S.  R.   469,   868
Gardiner    Stephen (1483-1555) duchowny, bp. 
Winchesteru od 1531. Osadzony w Tower za Edwarda 
VI, uwolniony przez Marią, która go uczyniła swym 
min. 365, 388, 390, 391
Garibaldi   Giuseppe   (1807-82)  7,   14,  775
Gamet  Henry (1555-1606) jezuita, od 1587 prowincjał 
prow. ang. zakonu, propagator katolicyzmu, uczestnik 
spisku prochowego (Gun-powder Plot) 1605, stracony 467
Garrick   David (1717-79) aktor, odtwórca ról bohaterów 
szekspirowskich 617
Gasąuet Francis Neil (1846-1929) duchowny kat. i hist., 
od 1914 kard.; od 1918 kustosz archiwów watykańskich 
307, 380
Gaunt   John  of  p.   John   z  Gaunt
Gaveston   Pierś (zm. 1312) przyjaciel i min. Edwarda II. 
Wygnany 1311, powrócił do Anglii; spowodowało to 
powstanie; uczestnicy jego - baronowie - ujęli G. i 
stracili 249, 250
Gay  John (1685-1732) dramaturg i poeta. The Beggar's 
Opera (1728) 628
Gee 867
George Henry (1839-97) am. ekonomista i polityk, 
zwolennik nacjonalizacji ziemi. Our Land and Land 
Policy (1871), Progress and Po-verty (1879) 819
pani   George  626,  715,  870
Germain    George wicehr. Sackvłlle (1716-85) dow. 
wojskowy i polityk, min. w gabinecie Northa 662
Germanus  św. bp. Auxerre, w 429 przybył do Brytanii 66, 78
Gibbon    Edward    (1737-94)    hist.    Decline    and


Fali of the Roman Empire (6 t. 1766-88, część wyd. poi. 
1960) 16, 617
Gilbert    sir Humphrey (Ok. 1539-83) żołnierz i żeglarz, 
brat przyrodni Waltera Raleigha. Odkrył N. Fundlandię 
(1583), zginął w drodze powrotnej 438
Gilbert sir William Schwenek (1836-1911) poeta, 
librecista operetek do muzyki A. Sullivana 618
Gildas   (ok. 493-570) pierwszy kronikarz ang. De E:rcidio 
et Conąuestu Britanniae (wyd. 1525) 64, 69, 70, 72
Gillray James (1757-1815) karykaturzysta 672, 742
Gilpin Bernard (1517-83) anglikański duchowny 400, 406
Giraldus   Cambrensis, właśc. Girald de Bari (ok. 1146 - 
ok. 1220) walijski hist., kapelan ks. Jana, późniejszego 
króla. Itinerarium Cam-briae 200, 262, 263, 866
Gjerset   865
Gladstone   William Ewart (1809-98) mąż sta-'nu, czł. 
Izby Gmin od 1833, torys, później liberał. W 
L.sześćdziesiątych przywódca liberałów. W L.1852-55 i 
1859-66 kanc. skarbu, w l.1868-74 i 1880-85, 1886, i 
1892-94 premier. Pozostawił pokaźną spuściznę pisarską 
na tematy polityczne, religijne i literackie 7, 513, 734, 
735, 745, 748, 761, 763, 765, 766, 768, 771, 773, 775, 
777-779, 788, 791, 803, 804, 806-817, 824, 834, 835, 
841, 863
Glanvill Ranulf de (zm. 1190) min. Henryka II i w l.1180-
89 głowa sądownictwa 204, 240, 242
Glendower   Owen (ok. 1359- ok. 1416) przywódca 
powstania Walijczyków przeciw Anglikom, 
proklamowany 1400 ks. Walii. Mimo klęski nie poddał 
się ukrywając się w górach 265, 266
Glenelg   Charles Grant baron (1778-1866) polityk torys. 
później wig.; w l, 1834-39 sekr. kolonii 790
Gloucester  Humphrey ks. (1391-1447) syn Henryka IV, 
opiekun Henryka VI podczas jego małoletnoścl. 
Uwięziony na rozkaz króla zmarł w więzieniu 354
Godlryd   (Geoffrey) Plantagenet (zm. 1151) hr. Anjou 183
Godolphin    Sidney hr. (1645-1712)) dworzanin Karola II, 
kanc. skarbu za panowania Karola II, Jakuba II i 
Wilhelma III 592, 595, 596, 759
Godwin  (zm. 1053) earl Wessexu 136, 145, 146- -148, 
151-153, 159, 162
Goldsmith    Oliver (ok. 1728-74) poeta i po-
wieściopisarz. Poematy: The Traveller (1764), The 
Deserted Village (1770); powieść: Pleban Z Wakejieldu 
(1766, wyd. poi. 1947) 619
Gondomar    Diego Sarmiento de Acuna hr. (1567?-1626) 
w l.1613-18 i 1620-22 amb. Hiszpanii w Anglii 470
Gonner   722,   867
Goocfi   G.   P.   6,  8,  868
Gordon  Charles George (1833-85) gen. walczył w l.1860-
63 w Chinach; w l.1873-80 w Sudanie jako „doradca 
kedywa" i gub. w 1884 wrócił do Sudanu jako dow. 
wojsk walczących z Mahdim; zginął w Chartumie po 
zdobyciu go przez powstańców 814


882
 


Gordon   George lord (1751-93) działacz ruchu antykatol. 
Oskarżony jako inspirator zaburzeń 1780 został 
zwolniony. Aresztowany w innej sprawie zmarł w więzieniu 628, 
721, 744
Goring  George baron (1608-57) dworzanin Karola I, jeden 
z przywódców rojalistów w wojnie domowej 502
Sower John (1307-1408) poeta, przyjaciel Chauce-ra, autor poematów 
dydakt. i ballad 237, 301, 302
Graham  H.   C.   623
Graham   sir James (1792-1861) polityk, w l.1830-34, 
1841-46 i 1852-55 czł. gabinetów 752, 760, 761, 765
Granby   John Manners markiz (1720-70) dowódca w 
okresie wojny siedmioletniej 650
Grasse   Frangois Joseph Paul de, markiz de Grasse-Tilly, 
hr. (1722-88) frane. dow. eskadry, pokonany 1782 przez 
Anglików w Indiach Zach. 663
Grattan   Henry (1746-1820) irl. patriota, czł. parlamentu 
w Dublinie, inicjator przywrócenia irl. parlamentowi 
prawa inicjatywy ustawodawczej (1782); przeciwnik 
„unii" z 1800 r. 663, 701
pani  Green 864
Green   John  Richard   13,   17,  70,  866
Greenwood John (zm. 1593) purytanin, więziony i 
ostatecznie stracony za swoją działalność 441
Grenville George (1712-70) polityk, w l.1763-65 premier 
656
Grenville   sir Richard (1542-91) żeglarz, kuzyn Waltera 
Raleigha 438
Grenville   William lord (1759-1834) kuzyn W. Pitta, 
sekr. spr. zagr. w jego gabinecie w l.1791-1831; w 
l.1806-07 premier 685, 689, 745
Gresham sir Thomas (1519-79) kupiec i bankier. 
Uszlachcony 1559 r. 422, 588
Grey   rodzina, z której pochodził sir John Grey of Groby (1432-
61) pierwszy mąż Elżbiety Woodville, później żony Edwarda 
IV 325
Grey  Charles hr. (1764-1815) wigowski polityk, 
przywódca wigów po śmierci Foxa; w l.1830-34 premier 
671, 672, 676, 689, 750-753, 755, 758, 837, 863
Grey  sir Edward (1862-1933) lib. polityk, sekr. spr. zagr. 
w l.1905-16. Od 1916 hr. Grey of Fallodon 15, 734, 
831, 841, 843-849, 859
Grey   Jane lady (1537-54) córka ks. Suffolk, wnuczka 
młodszej siostry Henryka VIII. Przy poparciu ks. 
Northumberland proklamowana kr. Anglii po śmierci 
Edwarda VI, 9 VII 1553; w 10 dni potem obalona przez 
stronników Marii, uwięziona ł stracona w 1554 r. 387
Griffith Arthur (1872-1922) polityk, dziennikarz, 
przywódca walki o niepodległość Irlandii 839
Grifjith S.  Talbot 715, 870
Grocyn William (ok. 1446-1519) humanista, prof. uniw. w 
Oksfordzie 354
Grossetete   (Grossteste) Robert (1175-1253) mąż stanu i 
filozof, uczony, od 1285 bp Lincolnu. Compendium 
Scientiarium 163, 178, 225, 235, 237, 301
Grotius   Hugo, de Groot Hułg (1583-1645) hol. uczony, 
twórca nauki prawa międzynar. 551
Grzegorz  I Wielki (ok. 540-604) od 590 papież 84, 86, 88, 
91, 92


Grzegorz VII Hildebrand (zm. 1085) od 1073 papież 96, 
130, 152, 168, 170, 255, 301
Guesclin   Bertrand du (ok. 1320-1380) Bretoń-czyk w 
służbie Karola V, kr. Francji; dowodził w wojnach z 
Anglią i Hiszpanią 280, 285, 286, 289
Gustaw II Adolf (1594-1632) od 1611 kr. Szwecji 484, 
518, 593
Guthrum   (zm. 890) wódz duński, walczył w l.871-78 z 
Ethelredem i Alfredem W. 113, 114
Gwynn   stephen   866-868,   870,   871
Gyrt  brat  Harolda  148
Gytha   matka   Harolda   151
Habsburgowie,   dynastia niem. pochodząca ze Szwabii; w 
1556 podzieliła się na dwie linie hiszp. i austr. 359, 847
Hadrian   (76-138) od 117 ces. rzymski 43, 51. 52, 97
Hadrian  IV, Nicolas Breakspear (zm. 1159) od 1154 
papież 255
Hadrian  duchowny, towarzysz i następca Teodora z Tarsu 
96
Haendel Georg Friedrich (1685-1759) niem. kompozytor, 
od 1712 w Anglii 618
Haig  Douglas (1861-1928) dowódca wojsk bryt. w I 
wojnie świat, w l.1915-18; od 1919 hr. 855
Hakluyt   Richard (ok. 1552-1616) geograf, propagował ang. 
kolonizację w Płn. Ameryce. The Principal Navigations, 
Voyages, Traffics and Discoveries o} the English Nation 
(3 t.. 1598-1600) 362, 411, 419, 421
Haldane   Richard wicehr. (1856-1928) lib. polityk, min. 
wojny w l.1905-12; w l.1912-15 i 1924 lord kanclerz 
831, 841, 844, 851
Halśvy  870,  871
Halifax   George Sayille markiz (1633-95) ro-jalist. 
polityk, stronnik ks. Yorku (Jakuba II). lecz w l.1E88-89 
uczestniczył w jego obaleniu 557-559
Hali   Hubert  865
Hammond John Lawrence le Breton (1874-1949) 
dziennikarz, hist., badacz rewolucji przemysłowej w Anglii 
19, 767, 870
Hammond  Barbara żona w. w., jego współpracownik w 
badaniach hłst. 19
Hampden   John (1592-1643) polityk, czł. parlamentu od 
1621, przywódca antykról. opozycji i rewolucji 1640. 
Raniony śmiertelnie w bitwie z ks. Rupertem 225, 450, 
462, 474, 475, 487-490, 495, 498, 525, 540, 657
Hankey  Maurice (ur. 1877) sekr. Kom. Obrony 
Imperialnej od 1912, sekr. gabinetu w l.1916-38; od 
1938 baron 829
Hannibal   (246-183 p.n.e.) wódz kartagiński 44, 688, 819
Hanowerska   dynastia, rodzina niem. ks. Hanoweru 
powołana na tron ang. 1714 r. 22, 180, 219, 239, 459, 
599, 600, 602, 605, 609, 610, 619, 620, 629, 633, 634, 
636, 638, 641, 642, 669, 720, 725, 729, 749
Harald Hardrada, Harold III (zm. 1066) od 1046 kr. 
Norwegii. W 1066 dokonał inwazji Anglii, poległ w 
boju 151, 154
Harald    Sinozęby   (ok.    950-986)   kr.   Danii   151


ssą
 


Harcourt sir William (1827-1904) lib. polityk, czł.
gabinetów   Gladstone'a   832
Hardie  James Keir (1854-1915) szkocki górnik, przywódca 
rób., współzałożyciel Niezależn. Partii Pracy (1893); w 
l.1892-95 i 1900-15 czł. Izby Gmin 827
Hardy    Thomas (1752-1832) szewc, założyciel i 
przywódca Londyńskiego Tow. Korespondencyjnego 
672, 673, 675
Hardy  Thomas  (1840-1929)  pisarz  i  poeta.  Szafirowe   
oczy   (1873,   wyd.   poi.   1928),   Zdało   od szalejącego  
tłumu  (1874, wyd.  poi.  1930),  Burmistrz    Casterbridge    
(1886,    wyd.    poi.    1959), Tessa d'Urberuille (1891, 
wyd. poi. 1833) 162, 524 Harley   Robert   nr.   Oxford   
(1661-1724)   polityk, najpierw wig, później torys;  w 
l.1710-14 na czele   rządu   569,   578,   595,   597,   600-
602 Harmsworth p. Northcliffe Alfred Charles William
Harold (ok. 1022-66) syn Godwina, po śmierci ojca earl 
Wessexu (1053). Wstąpił na tron Anglii 1066; zginął w 
bitwie pod Hastlngs 27, 64, 133, 137, 145, 146-148, 
151-155, 157, 158, 173, 261
Harrison  440,   767 Haskins  C.   H.   143,   154,   865,   
866 Hastings Francis Rawdon markiz (1754-1826) dowódca 
w wojnie przeciw am. koloniom 1775- 81, gub. gen. Indii 
w l.1813-21; od 1824 gub. Malty 794
Hastings Warren  (1732-1818) urzędnik kolonialny   w   
Indiach,   od   1771   gub.   Bengalu,   w  1. 1774-84 gub. 
gen. Indii 49, 607, 663, 705, 706, 794 Havelock   sir   
Henry   (1795-1857)   gen.,   w   1857 dowódca w walce z 
powstaniem w Indiach 797 Haverfield Francis John (1860-
1919) hist. i archeolog.     Romanization    of    Roman    
Britain (1905),    The    Roman    Occupation    of    
Britain (1924)   43,   52,   54,   65,   80,   864
Hawke   Edward baron (1705-81) adm., zwycięzca w bitwie 
z flotą franc. w zatoce Quiberon (1759); w l.1766-71 
pierwszy lord admiralicji 650
Hawkins sir  John  (1532-95)  żeglarz  i  handlarz 
niewolników;    od   1573   skarbnik   floty.   Wyróżnił  
się  w bitwie  z  Armadą  w 1588,  za  co został   
odznaczony   417,   419,   423,   424,   428,   640 
Hawkwood   sir   John   de   (zm.   1394)   najemny 
żołnierz, najpierw we Francji, potem kondotier we 
Włoszech  (od 1362)  284 Hazlerigg   John   czł.   
Długiego   Parlamentu   490 Heinsius   Anthony   (1641-
1720)   hol.   min.,   przyjaciel  Wilhelma   III  584
Hengist  i Horsa wg Kroniki Anglosaskiej wodzowie 
Jutów, przybyli 449 do Brytanii celem udzielenia pomocy 
królowi Wortigernowi w jego walce z Piktami i Szkotami; 
po kłótni ze swym sprzymierzeńcem podbili Kent, gdzie 
założyli osobne państwo 64, 65 Henrietta Maria (1609-66) 
córka kr. Francji
Henryka   IV,   żona   Karola   I  471,   476,   552 Henryk 
ks. Walii (1592-1612) najstarszy syn Jakuba   I  470,  471
Henryk I (1068-1135) najmłodszy syn Wilhelma 
Zdobywcy, od 1100 kr. Anglii 157, 163, 165, 170, 183, 
187, 189, 205


Henryk II (1133-89) syn Godfryda Plantageneta, od 1154 
kr. Anglii 165, 183, 184, 186-190, 195, 199-204, 206-
209, 214, 215, 219, 220, 231, 239, 249, 255, 257, 264
Henryk   III (1207-72) syn Jana, od 1216 kr. Anglii 148, 
170, 180, 199, 206, 208, 211, 216, 222-226, 235, 264, 
266, 296
Henryk IV (1367-1413) syn Johna z Gaunt, od 1399 kr. 
Anglii 265, 277, 307-309, 313, 315, 316, 320, 323
Henryk  V (1387-1422) syn. w. w., od 1413 kr. Anglii 
277, 278, 286, 308, 309, 311, 361, 411, 435 Henryk VI 
(1421-71) syn Henryka V, w. 1. 1422-61, i 1470-71 kr. 
Anglii 148, 170, 245, 277, 280, 284, 286, 287, 308, 309, 
311, 315, 316, 323-325, 338, 354, 525
Henryk  VII (1457-1509) syn Edmunda Tudora, hr. 
Richmond i Margaret Beaufort pochodzącej od Edwarda III; 
od 1485 kr. Anglii 27, 252, 259, 260, 289, 308, 314, 323-
325, 335-342, 353, 356, 361, 372, 381, 406, 434, 436 
Henryk VIII (1491-1547) syn w. w., od 1509 kr. Anglii 
237, 244, 248, 256, 304, 308, 332-335, 338, 339, 345, 
353, 356-358, 361-363, 365-376, 378, 379, 381-389, 391, 
393, 401, 403, 404, 406, 418, 422, 435-437
Henryk  IV   (1553-1610)   od   1589  kr.   Francji  436 
Henryk V (1081-1125) od 1106 król nłem., od 1111
cesarz 183
Henryk   Żeglarz (1394-1460) ks. Portugalii, patron odkryć 
geogr. 360
Hereward (XI w.) tan hrabstwa Lincoln, przywódca oporu 
przeciw najazdowi normandz-kiemu 161
Hindenburg Paul von  (1847-1934)  marsz.,  nacz. dowódca  
niem.  wojsk w I wojnie  świat,  (od 1916),  od  1925  
prezydent  Rzeszy  852 Hirst   870,   871 Hobbes Th.  91 
Hodgkln  R.  H.  864,   865
Hogarth William (1697-1764) malarz i grafik 628 
HoldswOTth   30,   865,   866,   868
Holland   Henry Richard baron (1773-1840) wl-gowski 
polityk, w l.1806-07, 1830-34, 1835-40 czł. rządu 674, 
676, 689
Holles Denzil (1599-1680) cz. parlamentu od 1624, 
uczestnik antykról. opozycji, jeden z przywódców 
prezbiterłanów w wojnie domowej. Uczestniczył w 
powołaniu Karola II na tron (1660). Od 1661 lord 490 
Holyrood, ród szkocki pochodzenia normandz-
kiego   161
Homer   46,   63,   83,   101
Hooker    Richard (1554-1600) anglikański duchowny, 
teolog. The Lotus of Ecclesiastical Polity (1593) 383
Hopton  Ralph   (1598-1652)   dowódca   kawalerów w  
płd.-zach.  Anglii w  wojnie  domowej;   od 1643  lord  497 
Horacy,  Quintus Horatius Flaccus (65-8 p.n.e.)
rzym.   poeta   48
Hort Fenton John Anthony (1828-92) teolog 383 Horne   
Tooke   John   (1736-1812)   radyk.   polityk
i filolog 675
Hotspur Harry p. Percy sir Henry Horsa p. 
Hengist


884
 


Housman Alfred Edward (1859-1936) poeta i filolog klas. 852
Howard   John (1726-90) filantrop, reformator więziennictwa 
616, 629, 715
Howard    of Effingham lord. p. Nottingham Charles 
Howard
Howard   Katarzyna (ok. 1521-42) piąta żona Henryka VIII 
(od 1540), ścięta w wyniku rozprawy o cudzołóstwo 379
Howe   William wicehr. (1729-1814) gen., w l.1774-78 dow. wojsk 
król. w Ameryce Półn. 662
Howorth   Henry  65
Hume  David  (1711-78)  607,  617,  623
Hurne   Joseph (1777-1855) radyk. polityk, wieloletni czł. 
Izby Gmin, inicjator reform 743
Hunt Henry (1773-1835) radyk. polityk, mówca;
w  1.   1831-33   czł.   Izby   Gmin   719,   737,   740 - 
Huskisson   William   (1770-1830)   torys.   polityk; W 
L.1804-09, 1814-28 czł. rządu 737, 742-744, 749
HutcMns   767
Hutchinson rodzina 527
Hyde Anna (zm. 1671) córka Edwarda Hyde ks. Clarendon, 
pierwsza żona Jakuba II 470, 552
Hyde  Edward  p.  Clarendon  Hyde  Edward
Hyndman   Henry Mayers (1842-1921) socjalista, założył 
w 1881 Dem. Federację, zwaną od 1884 Socjaldem. 
Federacją. England for Ali (1881) 819
Inę   a.   Ina   w  1.   689-726   kr.   Wessexu   76,   100
Innes 866
Inocenty III, Lothario Contł (ok. 1161-1216) od 1198 
papież 218
Inocenty XI, Benedetto Odescalchi (1611-89) od 1676 
papież 564
Ireton Henry (1611-51) zięć O. Cromwella i jego stronnik, 
gen. w wojnie domowej od 1650 namiestnik Irlandii 
509, 510, 512
Izabela   I (1451-1504) kr. Kastylii, żona Ferdynanda V 
Katolickiego, kr. Hiszpanii 360
Jakub   I (1566-1625) syn Marii Stuart i lorda Darnleya, 
kr. Szkocji jako Jakub VI od 1567; Od 1603 kr. Anglii 
90, 134, 221, 271, 341, 388, 406, 434, 443, 451, 456, 
461-471, 473, 475, 478, 482, 485, 495, 512, 516, 528, 
547, 590, 600
Jakub   II (1633-1701) młodszy syn Karola I, ks. Yorku; w 
l.1648-60 we Francji i Hiszpanii. W 1685 koronowany 
królem Anglii i Szkocji (Jakub VII); obalony po 
rewolucji 1688-89. Zmarł we Francji 312, 313, 387, 456, 
457, 459, 466, 470, 520, 533, 537, 540, 543, 546, 549, 
552, 554, 555-569, 571, 575, 576, 579, 580, 583, 594, 
600, 605, 606, 612, 614, 624
Jakub   IV   (1473-1513)   od   1488   kr.   Szkocji   406
Jakub   V   (1512-42)   od   1513   kr.   Szkocji   406
Jakub ks. James Francis Edward z rodu Stuartów, „Stary 
Pretendent" (1688-1766). Syn Jakuba II, pretendent do 
tronu Anglii l Szkocji 552, 567, 595, 600, 634
Jameson  sir Leander Starr (1853-1917) urzędn. kolonialny, 
współpracownik C. Rhodesa, w l.1904-08 premier w 
kolonii Kraju Przylądkowego 792
Jan   (1167-1216) syn Henryka II, od 1199 kr. Anglii 150, 
180, 186, 187, 193, 201, 205, 208, 211, 214-218, 220, 
222, 224, 249, 254, 264, 280


Jeffreys    George (1648-89) sędzia, wsławiony wskutek 
okrutnych wyroków. Od 1685 baron i lord kanclerz. 
Uwięziony w wyniku rewolucji 1688 w Tower. Zmarł w 
więzieniu 474, 562, 564, 571
Jellicoe  John Rushworth (1859-1935) adm., dowódca floty 
w I wojnie świat.; od 1918 wicehr., od 1925 hr. W 
L.1920-24 gub. N. Zelandii 854
Jenkins Robert, kupiec i kpt. statku 640, 747
Jervis   John (1735-1823) adm., dowódca floty 
śródziemnomorskiej, od 1797 hr. St. Vincent. W L.1801-
04 pierwszy lord admiralicji 685
Jerzy   I (1660-1727) prawnuk Jakuba I, syn Ernesta 
Augusta, elektora Hanoweru. Od 1698 elektor Hanoweru, 
od 1714 kr. W. Brytanii i Irlandii 470, 571, 599-601, 
609, 632, 634, 636, 637, 639
Jerzy   II (If83-1760) syn w. w., od 1727 kr. W. Brytanii i 
Irlandii 609, 622, 633, 638, 639, 703, 705
Jerzy   III (1738-1820) syn Fryderyka Ludwika, ks. Walii i 
wnuk Jerzego II, od 1760 kr. W. Brytanii i Irlandii 301, 
357, 445, 524, 555, 571, 601, 607, 609, 610, 630, 632, 
638, 651, 653-661, 663-665, 867, 668, 670, 677, 679, 
689, 699, 703- 705, 713-719, 721-724, 726, 737, 771
Jerzy   IV (1762-1830) syn w. w., w l.1810-20 regent, od 
1820 kr. W. Brytanii i Irlandii 689, 737, 741, 768, 770, 
771
Jerzy  V (1865-1936) syn Edwarda VII, od 1910 kr. W. 
Brytanii i Irlandii 679, 799, 837
Jerzy VI (1895-1952) od 1936 kr.  W.  Brytanii 8
Jessopp   866
Jewel John (1522-71) duchowny, zwolennik reformacji, od 
1560 bp Salisbury. Apologia Ec-clesiae Anglicanae 
(1562) 383
Joanna d'Arc (1412-31)  161, 280, 281, 286, 303, 311
Joffre  Joseph Jacques (1852-1931) marsz., w l.1914-18 
nacz. wódz wojsk franc. 851, 852
John   z Gaunt (1340-99) młodszy syn Edwarda III (ur. w 
Gandawie), ks. Lancaster, osiągnął duże wpływy pod 
koniec panowania swego ojca i za panowania swego 
bratanka Ryszarda II 306, 310
John  z Trewizy, de Trevisa (1326-1412) pisarz i tłumacz z 
łaciny 290
Johnson  A.  H. 867
Johnson  Samuel (1709-84) pisarz, współzałoży-ciel 
słynnego liter.-nauk. „Klubu" (1764), wydawca i 
komentator dziel Szekspira. A Dic-tionnary of the English 
Language (1755), Lives of the Poets (10 t., 1779-81) 547, 
607, 617, 654
Jones   M.   G.   625,   866
Jowett    Benjamin (1817-93) anglikański duchowny, filolog 
klas., prof. uniw. w Oksfordzie od 1855. On the 
Interpretation of the Scripture (1860) 805
Justynian   I Wielki (482-565) od 527 ces. bl-zant. 205, 240
Kalwin Jan, Calvin Jean (1509-64) Francuz, reformator 
kościoła 386, 465
Kanut   Wielki (ok. 994-1035) kr. Danii, Norwegii i Anglii 
23, 59, 99, 105, 117, 121, 127, 132, 133, 135-139, 145, 
151, 158, 267


885
 


Kapetyngowie,   dynastia królów Francji w l. 987-1308 
217
Karol I (1600-49) syn Jakuba I, od 1625 kr. Anglii, Szkocji i 
Irlandii 132, 217, 226, 249, 266, 309, 422, 456, 459, 461, 
462, 464, 465, 469, 478, 482-485, 488-490, 494, 495, 505, 
506, 508-511, 525, 528, 530, 533, 543, 544, 547, 552
Karol II (1630-85) syn w.w. w l. 1650-51 kr. Szkocji, potem na 
wygnaniu, od 1660 kr. Anglii, Szkocji i Irlandii 145, 225, 
294, 456, 457, 468, 470, 482, 507, 513, 514, 520, 526, 533, 
534, 537, 539-543, 545-547, 549, 550, 552-556, 558, 559, 
561, 573, 574, 583, 590, 585, 605, 618, 621, 636, 732, 749, 
823, 835
Karol Edward, ks. z rodu Stuartów, „Młody Pretendent" 
(1720-88) syn ks. Jakuba 267, 282, 552, 600, 634, 641, 
642
Karol V (1500-58) od 1519 ces. niem., od 1516 kr. 
Hiszpanii 359, 367, 369, 390
Karol X (1757-1836) ks. Artois, brat Ludwika XVI i 
Ludwika XVIII; od 1824 kr. Francji obalony w czasie 
rew. lipcowej 1830 r. 751
Karol XII (1682-1718) od 1697 kr. Szwecji 636, 637
Karol Emanuel II (1634-75) ks. Sabaudii 518
Karol Wielki (742-«14) od 768 kr. Franków, od 800, 
cesarz 88, 96, 97, 106, 107, 112, 114, 135, 162, 211
Karolina (1768-1821) córka ks. Brunszwiku, od 1785 żona 
Jerzego IV, w rok później separowana 741
Karolina z Anspach (1683-1737) córka marg. Brandenburg-
Anspach, w 1705 poślubiła ks. Jerzego, póżn. Jerzego II 
639
Karolingowie, dynastia królów Franków i cesarzy w VIII-X 
w. 108
Kartezjusz  p. Descartes   Rens
Katarzyna Aragońska (1485-1536) córka Ferdynanda V i 
Izabeli. Od 1501 żona ks. Artura, syna Henryka VII; po 
jego śmierci od 1502 żona późn. Henryka VIII. 
Rozwiedziona 1533 357, 368-370, 388, 406
Katarzyna Braganza (1638-1705) córka Jana IV, kr. 
Portugalii, żona Karola II 548
Keats    John (1795-1821) poeta. Poems (1817), Endymion 
(1818), Hyperlon (1819, wyd. poi. 1936) 608
Keble   John (1792-1866) teolog i poeta. The Christian 
Year (1827) 804
Kennedy  W.P.M.  428,  867
Kenneth I MacAlpine (zm. 860) od 834 kr. Szkotów 114, 
267
Kenulf  kr.  Mercji  108
Ker W.  P. 864, 865
Kett Robert (zm. 1549) przywódca chłopskiego powstania, 
po klęsce pojmany i powieszony 385
Kidd William (ok. 1645-1701) Szkot, kpt. statku 
pirackiego, aresztowany w 1699 i stracony w Londynie 
590
King   Gregory  (1648-1712)  genealog  i  statystyk
Kings/ord  C.  L.  866	
Kingsley Charles (1819-75) anglikański duchowny, pisarz, 
jeden z inicjatorów ruchu „socjalizmu chrzęść." Hypatia 
(1853), Westward Ho! (1855) 805
Kipling Rudyard 106


Kirke  Percy    (ok.  1646-91)     oficer     służący
w   1681-84   w   Tangerze,   odpowiedzialny   za
krwawe masakry uczestników powstania Mon-
moutha   (1685)   562 Kitchener  Horatio     Herbert     
hr.     (1850-1916)
marsz.,   zdobywca   Sudanu   i   dow.   w  wojnie
burskiej;    w   1914   sekr.   wojny   790,   793,   814,
845,   858,   861,   862 Klaudiusz    (10   p.n.e.-54)    
od   41    ces.    rzymski
46-48,   51
Klemens  Duńczyk   św.   135 Klemens   VII,   Giulio   de  
Medici   (1478-1534)   od
1523   papież   369
Kleopatra   (69-30   p.n.e.)   kr.   Egiptu   47 Knox   John   
(ok.   1505-72)   szkocki   reformator
religijny   402-408,   644 Kolumb   Krzysztof,   Colombo   
Cristoforo   (1451-
1506) żeglarz, odkrywca Ameryki 111, 355, 360,
414 Kolumba   św.   (521-97)   irl.   misjonarz   w   płn.
Szkocji   86,   88,   90,   J14,   270 Konstantyn   
Wielki,   Flavius  Valerius   Constan-
tinus (ok.   280-337)  od  306  ces.   rzymski  57,  65 
Konigsmark Filip Chrystian hr. (1665-94) Szwed,
kochanek   Zofii   Doroty,   żony  Jerzego   I   636 
Kruger Paulus (1825-1904) pręż. rep. Transwalu
od 1883.  Od 1900 w Europie, gdzie szukał pomocy   dla   
Burów   792 Kserkses w l. 485-465 p.n.e. kr. Persów 673
Daird   John (1805-74) pionier budowy okrętów z żelaza, 
właść. stoczni w Birkenhead 788
Lancaster, dynastia ang. 1399-1461, 258, 294, 310, 312, 
313, 315, 320-325, 338, 434
Lancaster    Edmund hr. (1245-96) drugi syn Henryka III 
223
Lancaster Thomas hr. (ok. 1277-1322) syn w. w., 
przywódca opozycji baronów; sądzony za zdradę i ścięty 
249, 250
Lanfranc  z Pawii  (zm.  1089)  duchowny wł., od
1070 arcybp Canterbury 140, 143, 163, 170, 181, 301
Lang  Andrew  866-869
Langland   William (1330?-1400?) autor The VI-sion 
Concerning Pierś Plowman (3 wersje z 1. 1362, 1377, 
1392) 188, 301, 302, 375
Langton   Stephen (ok. 1155- 1228) od 1207 arcybp 
Canterbury 163, 218, 219, 222, 301, 304
Lansdowne   Henry Charles markiz (1845-1927) najpierw lib. później 
konserw, polityk. Gub. gen. Kanady (1883-88), wicekr. 
Indii (1888-94), sekr. wojny (1895-1900) sekr. spr. zagr. 
(1900-05), w l.1915-16 czł. gabinetu bez teki 814, 935, 
841-845
Larson   865
Lascelles   Edward   869
Latimer  Hugh (ok. 1485-1555) protest, bp, zginął na 
stosie 283, 337, 338, 347, 349, 368, 370, 374, 379, 
383, 385, 392
La    Tour-Landry Geoffroy de, franc. poeta z XIV 
w. Llvre du chevaller de la Tour-Landry pour 
l'enseignement de ses filles 319
Laud   William (1573-1645) od 1628 bp Londynu, od 
1633 arcybp Canterbury, ścięty w Tower 461, 462, 475-
479, 482-484, 488-490, 506, 507, 513, 522, 530, 533, 
540, 543-545, 547, 574, 868
Lauderdale    John    Maitland    (1616-82)     Szkot,


886
 


polityk, najpierw uczestn. Covenant, później stronnik 
Stuartów; więziony przez purytanów 1651-60; min. 
Karola II, czł. Kabały 550, 573
Law   Andrew Bonar (1858-1923) polityk konserw., od 
1900 czł. Izby Gmin, od 1911 przywódca Partii 
Konserw., 1915 sekr. do spraw kolonii, 1916 sekr. 
skarbu, 1922-23 premier 838, 863
Lawrence   sir Henry (1806-57) gen. dow. w wojnach z 
Burmą (1824-27), z Afganistanem (1839) i Sikhami (1845-49). 
Wraz z bratem zdobywca i adm. Pendżabu. Zabity podczas 
oblężenia Lucknow w czasie buntu 795, 797
Lawrence John (1811-79) brat w. w., gub. Pendżabu, od 
1869 baron, w l. 1863-69 wicekr. Indii 795, 797
Lawrence Thomas Edward, Lawrence of Arabia (1888-
1935) podróżnik i znawca świata arabskiego. W służbie 
bryt. wywiadu w Egipcie w I wojnie świat.; uczestniczył 
w powstaniu arab. przeciw Turcji i popierał aspiracje 
niepodl. Arabów 855
Leadam   379,   380
Lecky   868-870
Lee   Rowland (zm. 1543) bp. Coventry i Lich-field, min. 
Henryka VIII 435
Leech  John (1817-64) karykaturzysta i ilustrator, 
współprac. „Punch" 767
Leeds   Thurlow  67,   68,   80,   864
Lees Beatrice  865
Leicester  Robert Dudley (ok. 1532-88) syn ks. 
Northumberland, od 1564 hr. Dworzanin i faworyt 
Elżbiety 398, 399, 425, 450
Le   Marchant  D.  870
Leofric  (XI w.)  pierwszy  bp  Exeteru  83
Leonard 867
Leopold   I   (1790-1865)   od   1831   kr.   Belgii  758
Leslie   Alexander (ok. 1580-1661) Szkot, gen., najpierw 
w służbie Szwedów, od 1638 na czele armii szkockiej. 
Karol I chcąc zdobyć jego pomoc nadał mu 1641 tytuł 
hr. Leven. Mimo to Lesie udzielił pomocy partii parł. ł 
w 1648 wydał jej króla 485, 500
Leslie  Dawid (zm. 1682) bratanek w. w., gen.--mjr armii 
szkockiej. Za udział w rojalist. powstaniu 1650 więziony 
w Tower w l.1651- 60. Od 1661 lord Newark 500, 503
miss  Levett  300
Lilburne John (ok. 1614-57) purytanin, więziony 1638-40. 
Oficer armii parł. 1642-45; jako przywódca lewellerów 
kilkakrotnie więziony. Pod koniec życia został kwakrem 
477, 511
Lily William (ok. 1468-1522) filol. klas., od 1512 dyr. 
szkoły św. Pawła 354, 356
Linacre Thomas (ok. 1460-1524) lekarz i humanista, 
znawca klas. literatury 354
Lincoln   Abraham (1809-65) od 1861 pręż. St. Zjedn. 
A.P. 648, 777, 787
Littleton sir Thomas (ok. 1407-81) sędzia. Autor Tenures 
pierwszego dzieła prawniczego w jęz. ang. 474
Liverpool  Robert hr. (1770-1828) torys. polityk, od 1794 
czł. rządu, w l.1812-27 premier 740, 742, 748, 853
Liyingstone   David (1813-73) Szkot, misjonarz i badacz 
Afryki 792


Llewelyn, ród książęcy Walii 264, 265
Llewelyn   Wielki   (1173-1240)   ks.   Walii   264,   285
Llewelyn   ap Grutfydd a. Griffith (zm. 1282) wnuk w. w., 
ks. Walii 264, 265
Lloyd  George Dawid (1863-1945) Walijczyk, lib. polityk; 
od 1905 czł. rządu, w l.1916-22 premier 831, 835, 836, 
838, 849, 855, 862, 863
Locke  John  (1632-1704) filozof 456, 546, 617
Longman  Robert  wydawca  12
Lot Ferdinand 65
Louvois  Francois Michel markiz (1641-91) min. wojny 
Ludwika XIV 586
Lowe   Robert (1811-92) lib. polityk, czołowy przeciwnik 
projektu reformy wyborczej 1866 r. W L.1868-73 kanc. 
skarbu, w l.1873-74 sekr. spr. wewn., od 1880 wlcehr. 
Sherbrooke 778
Loyola Ignacy św. (1491-1556) założyciel zakonu jezuitów 
402
Lucas   Charles  870,   871
Ludendorff   Erich (1865-1937) niem. gen., szef sztabu w I 
wojnie świat. 852, 855, 856
Ludwik   XI (1423-83) od 1461 kr. Francji 314, 323, 335
Ludwik  XII  (1462-1515)   od  1498  kr.   Francji  369
Ludwik XIV (1638-1715) od 1643 kr. Francji 27, 372, 
389, 456, 530, 532, 535, 537, 547, 549, 551-555, 557, 
559-561, 564, 565, 567, 570, 571, 578, 580, 583-586, 
588-590, 592-596, 598, 611, 674, 680
Ludwik   XV   (1710-74)   od   1715   kr.   Francji   636
Ludwik    Filip (1773-1850) ks. Orleanu, w l.1830-48 kr. 
Francuzów; obalony w rewolucji lutowej 758
Ludwik   de Nevers hr. Flandrii (ok. 1304-46) 279, 280
Luter   Marcin, Luther Martin (1483-1546) 297, 354, 357, 
367, 368, 385
LyaU 870
Lybyer  412
Lyndsay  sir Dawid (ok. 1490-ok. 1555) szkocki poeta. 
The Testament and Complaynt of Our Soverane Lordis 
Papyngo (satyra na kler, 1530) 403
MacAdam  John London (1756-1836) Szkot, wynalazca 
systemu budowy dróg z tłuczonego kamienia 631, 717
MacAlpine   Kenneth   p.   Kenneth   I   MacAlpine
Macaulay Thomas Babington (1800-59) syn Za-chary'ego 
M. wigowski polityk i hist.. Od 1857 baron. W L.1834-38 czł. 
Rady Najwyższej w Indiach. The History of England ]rom 
the Accession of James the Second (5 t., 1849-61) 6, 8, 
12, 715, 795, 807, 888, 869
Macaulay   Zachary (1768-1838) szkocki kupiec, 
abolicjonista 711
MacDonald,   klan   szkocki   576
MacDonald   Flora (1722-90) Szkotka, pomoRla 1746 
Karolowi Edwardowi Stunrlowl w ucieczce na 
kontynent; w l.1746-47 więziona w Tower 644
MacDonald   sir John (1815-91) premier rządu Dolnej 
Kanady od 1857; pierwszy premier dominium Kanady w 
l.1867-73 i ponownie od 1878 r. 788
MacDonald   Ramsay   (1886-1937)    polityk,   przy-


887
 


wódea Partii Pracy, w l.1924, 1929, 1931-35 premier 
800
Machiavelli   Niccolo   (1469-1527)   22,   323,   399
Macllwain  C.   H.  657,  865,   867
MacKenna    Reginald (1863-1943) lib. polityk, w l.1905-
16 min. 831
Mackenzie  Donald  864
Macklnder  H.  J.  864
Mackintosh sir James (1765-1832) prawnik, brał czynny 
udział w reformie kodeksu karnego, w emancypacji 
katolików l w reformie parł. 744
Macmillan   Harold (ur. 1894) polityk konserw., w l.1951-
57 min., od 1957 - premier 863
Magellan    Ferdynand (ok. 1480-1521) portug. żeglarz i 
podróżnik 360, 426
Mahan  Alfred Thayer (1840-1914) amer. kontr-adm. hist. 
marynarki. The Influence of Sea Power upon History 
1660-1783 (1890) 584, 585, 868, 869
Mahdi, tytuł jaki przybrał Mohammed Ahmed (1848-85) 
przyw. powstania w Sudanie 814
Maitland    Fredrick William (1850-1906) hist. prawa, 
prof. uniw. w Cambridge. The History of English Łato 
Before the Time of Edward l (2 t., 1895), Constitutlonal 
History of England (1908) 8, 82, 99, 146, 202-204, 240, 
241, 251, 300, 318, 865, 866, 867
Major A.  F.  65
Makbet, Macbeth (zm. 1057) od 1040 kr. Szkocji 28, 268
Malachiasz św. (ok. 1095-1148) arcybp Armagh 255
Malcolm III (zm. 1093) syn Duncana I, następca Makbeta 
(od 1054) jako kr. Szkocji 268
Malory  sir Thomas (zm. 1471) autor lit. dzieła Morte 
d'Arthur w jęz. ang. 319
Małgorzata  (1045-93) siostra Edgara Athelinga, od 1069 
żona Malcolma III, kr. Szkocji 268
Małgorzata,  „Dziewczę z Norwegii" (1283-90) od 1284 kr. 
Szkocji 271
Małgorzata (1489-1541) córka Henryka VII, żona Jakuba 
IV kr. Szkocji, od 1504 kr. Szkocji 369, 406
Małgorzata   Parmeńska (1522-88) w l.1559-87 namiestnik 
hiszp. Niderlandów 424
Manchester Edward Montagu hr. (1602-71) przywódca 
purytanów w Izbie Lordów, dow. wojsk parł. (do 1645) 
przeciwnik dyktatury Crom-wella. Współuczestniczył w 
1660 w powołaniu na tron Karola II 493, 501
Mandeville Geoffrey de (zm. 1144) hr. Essexu 184
Manin  Daniele (1804-57) wł. prawnik, działacz polit., 
bojownik o niepodległość i zjednoczenie Włoch 14
Mar   John hr. (1675-1732) przywódca jakobic-kiego 
powstania 1715. Zmarł na wygnaniu 634
Maria   de Guise (1515-60) kr. Szkocji, żona Jakuba V, 
matka Marii Stuart 404, 405
Maria    Stuart (1543-87) kr. Szkocji 396, 397, 403-410, 
416, 427, 428, 450, 462, 481
Maria   I Tudor (1516-58) córka Henryka VIII, od 1553 kr. 
Anglii, 288, 332, 333, 345, 365, 366, 369, 370, 374, 
378, 381, 382, 387-393, 395, 398, 401, 404-406, 439, 
451, 466, 557, 565
Maria  II (1662-94) od 1689 kr. Anglii, współpa-nująca ze 
swym mężem Wilhelmem III 6, 470, 552, 554, 557, 
563, 567, 569, 575, 583, 605, 612


Maria   (1626-60) córka Karola I, żona Wilhelma II 
Orańskiego, matka Wilhelma III 470, 552
Maria   ks.  Modeny,  druga  żona  Jakuba  II  552
Marks  Karol  (1818-83)   19
Marlborough    John Churchill ks. (1650-1722) gen. i polityk, 
od 1702 ks. 431, 456, 552, 567, 568, 583-587, 592-598, 607, 
611, 639, 679, 680, 684, 687, 694, 857
Marlborough Sara ks. (1660-1744) żona w. w., 596
Marsh   Adam de (ok. 1200 - ok. 1258) franciszkanin, 
uczony i teolog; wykład, w Oksfordzie; przyjaciel 
Grossetete'a, nauczyciel Rogera Bacona, doradca 
Szymona de Mont-fort 237
Marshall  William hr. Pembroke (zm. 1219), od 1216 
regent podczas małoletności Henryka III 222, 223
Maryell  Andrew (1621-78) poeta, od 1657 sekr. „łaciński" 
O. Cromwella 519
Marmn  865
Masham Abigail (zm. 1734) dama dworu Anny 596
Mason   James Murray (1798-1871) am. polityk, 
wysłannik Konf. Południa do W. Brytanii 787
Mathieson   W.   L.  805,   867,   868
Matylda   (1102-67) córka Henryka I, żona ces. Henryka V. 
W 1128 wyszła za mąż za God-fryda Plantageneta hr. 
Anjou, matka Henryka II 183, 184, 186
Maurice  Frederick Denison (1805-72) anglikański teolog 
od 1866 prof. uniw. w Cambridge, jeden z przywódców 
„socjalizmu chrzęść." 12, 805
Maurycy Nassau ks. (1567-1625) od 1618 władca 
Niderlandów 430
Maurycy' ks. Palatynatu (1620-52) wnuk Jakuba I, brat ks. 
Ruperta 470
Maxwell  H.   869,   870
Mazarin Jules, Mazarini Giulio (1602-61) Włoch, 
następca Richelieu, od 1641 kard. i pierwszy min. 
Francji 551
Medina-Sldonia  Alonso Perez (1550-1615) dow. 
hlszp. Armady 417, 428
Melbourne  Włlliam Lamb (1779-1848) wigowski polityk, 
w l.1834 i 1835-41 premier 749, 752, 763, 771, 784, 
790, 863
Melrose, ród szkocki pochodzenia normandzkie-go 161
Meredith   George   (1828-1909)   pisarz,   poeta   14
Meredith  H.  O.  865,  870
Merowingowie,  dynastia królów Franków 481- 751, 97
Merriman 428
Metcalfe  Charles baron (1785-1846) urzędn. kolonialny; w 
l.1835-36 tymcz. gub. gen. Indii, w l.1839-42 gub. 
Jamajki, w l.18J3-45 gub. gen. Kanady 794
Metternich Clemens ks. (1773-1853) od 1809 min. spr. 
zagr. Austrii, w l.1821-48 kanclerz 696, 746
Middleton John hr. (1619-74) Szkot, dow. wojskowy, w 
l.16EO-63 wysoki komisarz Karola II w Szkocji 573
Mikołaj   I   (1796-1855)   od   1825   car   Rosji   772
Mili John Stuart (1806-73) filozof i ekonomista lib., czł. 
Izby Gmin w l.1865-68. Princłples of Political Economy 
(1848), O wolności (1859,


888
 


wyd. pol. 1864) System logiki (1843, wyd. pol. 1879), 
militaryzm (1863, wyd. pol. 1873) 740, 774, 804, 807, 
871
Milner Isaac (1750-1820) działacz ruchu ewangelicznego 
620
Młlner Alfred (1854-1925) konserw, polityk, od 1901 
wicehr. W L.1897-1905 wysoki komisarz Płd. Afryki, w 
l.1916-21 czł. rządu 793, 831
Milton John (1608-79) poeta, purytanin, uczestn. rewolucji 
i wojny dom., czł. gabinetu Crom-wella. Areopagittca 
(1644), Paradise Lost (1667), Paradise Regained (1671) 
172, 291, 444, 445, 475, 487, 510, 518, 571, 868
Minto    Gilbert hr. (1845-1914) w l.1898-1904 gub. gen. 
Kanady, w l.1905-10 wicekr. Indii 799
Monk   George (1608-70) gen. W wojnie domowej po stronie 
rojalistów; w niewoli w l.1644-47, po czym w służbie 
parlamentu i rze-czypospolitej. Wziął czynny udział w 
restauracji Stuartów, za co otrzymał tytuł ks. Al-bermarle 
510, 520, 539, 567
Monmouth James Scott (1649-85) nieślubny syn Karola II 
i Lucy Walter, od 1663 ks. Pretendent do tronu i wódz 
powstania w 1685; pokonany, ścięty 557, 562, 563, 567
Monroe James (1758-1831) w l.1817-25 pręż. St. Zjedn. 
A.P. 734, 747
Monson  slr  Wllllam  416
Montagu  Charles (1661-1715) wigowskł polityk; min. 
skarbu, premier w l.1697-99 ł 1714-15; od 1699 baron, 
od 1714 hr. Hallfax 587, 588, 665, 759
Montagu    Edwin Samuel (1879-1924) polityk, współautor raportu o 
Indiach, współtwórca Government of India Act (1919) 
799
Montcalm   Louis Joseph de Montcalm Gazon markiz (1712-
59) gen. franc., od 1756 dow. wojsk, franc. w Kanadzie; 
śmiertelnie raniony w walce o Quebec 650, 790
Monteagle    William Parker baron (1575-1622) czł. parł. 
adresat listu uprzedzającego o spisku prochowym 
(Gunpoioder Plot) 467
Monteskiusz, Montesąuieu Charles Louis (1689- 1755) 
456, 612
Montfort Szymon de, hr. Leicesteru (ok. 1208- 65) przybył 
do Anglii z Francji w 1229; doradca Henryka III, wódz 
wypraw l namiestnik Gaskonii; w 1263 na czele rewolty 
baronów, zabity w bitwie pod Evesham 206, 211, 217, 
224-228, 233, 235, 244, 264, 265
Montrose James Graham markiz (1612-50) Szkot na czele 
powstania szkockiego w 1638, przeszedł w 1639 na 
stronę króla; pokonany przez szkockich prezbiterianów w 
1645 zbiegł do Norwegii. Po powrocie 1650 do Szkocji 
pojmany i powieszony 282, 482, 484, 485, 503, 513, 573, 576
Moore   George Edward (ur. 1873) filozof, od 1911 prof. 
uniw. w Cambridge. Principia Ethi-ca (1903, wyd. poi. 
1918) 8
Moore  sir John (1761-1809) gen. od 1808 dow. wojsk 
bryt. w Hiszpanii; śmiertelnie ranny w bitwie pod Coruną 682, 
690, 694
Morant   sir Robert (1863-1920) wysoki urzędn. rządowy. 
Organizator min. oświaty (Board of
Education)   822,   838


Morcar   earl Northumbrii w XI w. 148, 154, 157, 159, 
162
Morę   sir Tomasz (1478-1535) humanista. W L.1514-32 min. 
Henryka VIII; w 1534 osadzony w Tower, skazany za 
„zdradę stanu" na śmierć i ścięty. History o} King 
Richard 111 (1513), Utopia (wyd. łac. 1516, wyd. ang. 
1551, wyd. poi. 1947) 347, 355, 357, 365, 367, 368, 
370, 380, 461
Moreland   W.   H.   870
Morison  869
Morley   John (1838-1923) lib. polityk i pisarz, od 1938 
wicehr. W L.1905-10 sekr. stanu do spraw Indii 799, 
831, 845, 869, 870
Morris William (1834-98) artysta plastyk, poeta, pisarz 
179
Morris W. A. 128
Mortain   Robert hr. Cornwall brat przyrodni Wilhelma 
Zdobywcy 172, 173
Mortime rowie, ród władców Marchii Walijskiej 262, 266, 
315
Mortimer   Roger de (ok. 1287-1330) pierwszy hr. 
Marchii. Walczył z Edwardem II l doprowadził do jego 
abdykacji i śmierci (1327). Rządca Anglii w okresie 
małoletności Edwarda III, w 1330 uwięziony i skazany 
na śmierć 250
Mortłmer   sir Edmund (1376-ok. 1409) w sojuszu ze 
swym szwagrem Henrym Percym i Glendoverem powstał 
przeciw Henrykowi IV; zginął w walce 316
Morton John (ok. 1420-1500) kat. duchowny, od 1479 bp 
Ely, od 1486 arcybp Canterbury, od 1493 kard. Od 1487 
lord kanclerz Henryka VII 338
Moryson   Fynes (1566-ok. 1617) podróżnik po Europie i 
Bliskim Wschodzie. Itinerary (1617) 430
Motley John Lithorp (1814-1877) hist. am. The Rise of 
the Dutch Republic (1856), The United Netherlands (4 
t., 1860-68) 424
Mutr  Ramsay  869,  870
Muir Thomas (1765-99) szkocki demokrata. Skazany w 
1793 na deportację do Botany Bay, zbiegł w 1796. 
Raniony w czasie walki na statku hiszp. zmarł we 
Francji 674
Munro Neil 643
Mussollni   Benito   (1883-1945)   14
Myres  864
Namier L. B. 869
Napoleon    I, Napoleon Bonaparte (1769-1821) w l.1804-
15 ces. Francuzów 27, 44, 431, 539, 593, 668, 669, 
678, 680, 684-696, 731, 848, 856-861
Napoleon    III, Ludwik Napoleon Bonaparte (1808-73) w 
l.1852-70 ces. Francuzów 772, 775, 776, 787
Nash  Richard, „Beau Nash" (1674-1762) mistrz ceremonii 
w kąpielisku Bath, dyktator mody i obyczajów 
„wyższych sfer" 616
Nassington   William   291
Neale   J.   E.  867
Nehru   Jawaharlal  708
Nelson   Horatio (1758-1805) od 1797 kontradm., od 1801 
wiceadm. Od 1798 baron, od 1851 wicehr. 407, 418, 
515, 518, 593, 608, 678, 679, 681, 685-688, 693, 731, 
843, 854, 857, 860


889
 


Neron,   Lucius Domłtius Ahenobarbus (37-68) od 54 ces. 
rzymski 559
Neville,  ród  ang.  406,  408
Newcastle Thoraas Pelham Holles ks. (1693-1768) polityk 
wigowski, brat H. Pelhama, sekr. stanu 1724-54; w 
l.1754-56 i 1757-62 premier 639, 644, 646, 648, 654, 
664, 665, 667
Newman John Henry (1801-90) anglikański duchowny, 
współtwórca tzw. ruchu oksfordskie-go; ruchu na rzecz 
ortodoksji religijnej i zbliżenia do kość. kat. W 1845 
przeszedł na katolicyzm, od 1879 kard. 804, 805
Newton  sir Isaac (1642-1727) matematyk, fizyk i filozof 
21, 234, 546, 617, 624, 629
Nicholson   John (1822-57) wojskowy i administrator w 
służbie Komp. Wsch.-Ind. Zginął w czasie buntu 
podczas walk o Delhi 797
Nightingale   Florence (1820-1910) pielęgniarka, pionierka 
reform w zakresie pomocy rannym i organizacji służby 
zdrowia 774, 804
Norfolk John Mowbray ks.  (zm.  1476) 318
Norfolk Thomas Howard ks. (1536-72) doradca Elżbiety, 
za spiskowanie na rzecz Marii Stuart uwięziony w Tower 
(1571) i stracony 409, 428, 450
Norgate  Kate 866
North    Frederick (1732-92) min. Jerzego III, w l.1770-82 
premier; od 1790 hr. Guilford 657, 659, 664, 665, 667, 
678, 704, 863
Northcliffe Alfred Charles William Harmsworth hr. (1865-
1922) twórca współczesn. dziennikarstwa brukowego i 
prasy. Założyciel Daily Mail (1896) 819
Northumberland John Dudley ks. (ok. 1502-53) syn 
Edmunda Dudleya ministra Henryka VII. Jako min. 
Edwarda VI, doprowadził do upadku i stracenia 
Somerseta. Po śmierci E. VI usiłował osadzić na tronie 
swą synową Jane Gray; pokonany przez Marię, posta-
wiony przed sądem, skazany i stracony 382, 386-389
Notesteln  487
Nottingham Charles Howard hr., baron Howard of 
Effingham (1536-1624) naczelny adm. (Lord High 
Admirał), bliski współpracownik Elżbiety, przyczynił się 
do porażki hiszp. Armady w 1588; w 1596 zdobył 
Kadyks 428
Oates  Titus (1649-1705) autor fikcyjnego planu zgładzenia 
Karola II przez katolików. Uwięziony za panowania 
Jakuba II 556, 557, 669
O'Brien Barry 871
Ochino    Bernardino (1487-1564) zakonnik wł., potem 
zwolennik Reformacji, od 1547 w Anglii, pastor 
protestancki 399
Ockham  William, William z Ockham (zm. ok. 1349) 
franciszkanin, filozof-nominalista 237
O'Connel  Daniel (1775-1847) irl. prawnik, przywódca 
ruchu narodowego. Załóż. 1823 Związku Katolickiego, 
który wywalczył prawa polit. dla katolików. Kierownik 
ruchu na rzecz zniesienia unii W. Bryt. i Irlandii 703, 
749, 750, 759, 765
Odo   (zm. 1097) brat przyrodni Wilhelma Zdobywcy, bp 
Bayeux i hr. Kentu 143


Offa    I kr. wsch. Sasów na przełomie VII i VIII w. 62, 72
Offa  II  (757-96)  kr. Mercji 100,  101, 104, 107, 118
Ogg  D.  868
Oktawian,   Caius Julius Caesar Octayianus (63 p.n.e. - 14 
n.e.) pierwszy ces. rzymski 46, 47, 91
Olaf,   kr.   Szwecji   151
Olaf  II św. (995-1030) w l.1015-28 kr. Norwegii 135
Oliver   „Szpieg", Oliver the Spy, prowokator z pocz. XIX 
w. 740
Oliver   F.   S.   869
Oman   154,   864-866
O'Neill Shane (ok. 1530-67) irl. arystokrata, walczył z 
rywalizującymi klanami i z Anglią 432
Orleański   ks. Filip (1674-1723) w l.1715-23 regent w 
czasie małoletności Ludwika XV 636
Osgood   868
Ostrogorski  812
Oswald  św. (Ok. 605-ok. 642) od 635 kr. North-umbrii. 
Zabity w bitwie pod Maserfield 92, 94, 95
Oswy  (zm. 671) brat w. w. i jego następca na tronie 
Northumbrii 92, 95
Outram  sir James (1803-63) wojskowy i administrator w 
Indiach w l.1819-60 797
Owen   Robert (1771-1858), reformator, utopijny socjalista 
608, 740, 764
Owidiusz,  Publuis Ovidius Naso (43 p.n.e. -17) poeta 
rzymski 233
Pacifico    Dawid (1784-1854) Żyd, ur. w Gibraltarze, obyw. bryt. 
zam. w Atenach 770
Page   T.   W.  48,   300
Paine  Thomas (1737-1809) demokr. polityk, pisarz, 
propagator deizmu. W L.1774-87 przebywał w Ameryce, 
gdzie uczestn. w ruchu patriot.; w broszurze Common 
Sense (1776) głosił zasady niepodległości. Ogłosiwszy 
Rlghts of Mań (1791-92) zbiegł przed areszt, do Francji. 
W 1802 wrócił do Ameryki. The Agę Of Reason (1794-
95) 474, 667, 668, 671, 672, 674, 676, 677, 738, 739, 
779
Palmer   Thomas (1747-1802) szkocki demokr., skazany w 
1793 na 7 lat deportacji 674
Palmerston Henry John Tempie wicehr. (1784- 1865) 
polityk, sekr. wojny w rządach torysów w l.1809-28. Po 
przejściu na stronę wigów w l.1830-41 i 1846-51 sekr. 
stanu spr. zagr.. w l.1852-55 sekr. spr. wewn., od 1855 
do śmierci premier 745, 747-749, 752, 758, 759, 763, 
768, 769-772, 774-778, 787, 803, 810, 817, 863
Parkman 868, 869
Parmy   ks.   p.   Farnese   Aleksander
Parnell Charles Stewart (1846-91) przywódca irl. ruchu na 
rzecz autonomii od ok. 1875. Od 1879 na czele Ligi 
Rolnej 513, 807, 813, 815, 816
Parr Katarzyna (1512-48) od 1543 szósta i ostatnia żona 
Henryka VIII 379
Persons Robert (1546-1610) naucz, w Oksfordzie. Opuścił 
Anglię, przyjął katolicyzm i wstąpił do zakonu jezuitów 
w 1575. W misji w Anglii w l.1580-81. Twórca planów 
inwazji Anglii, przedstawianych papieżowi, kr. Hiszpanii 
i in. 439, 443


890
 


Posguet  866
Paston   rodzina, zam. k. Norwich, sławna ze swej 
korespondencji z 1. 1422-1509 316, 320, 321
Paterson William (1658-1719) szkocki finansista, autor 
projektu Banku Angielskiego; dyr. Banku w l.1694-95; 
propagator unii Anglii i Szkocji 537
Patryk   św. (ok. 385-461) od 432 bp Irlandii, którą 
nawrócił na chrześcijaństwo 88, 87
Paul   Herbert  871
Paulinus   (zm. 644) Rzymianin, wysłany w 625 jako bp 
do Northumbrii; od 633 pierwszy arcybp Yorku 84, 91, 92, 94
Paweł   (1754-1801)   od   1796   car   Rosji   686
Paweł  z   Tarsu   św.   47,  86,   355,  769
Peacock   238
Pearsall  Smith  L.  235,  865
Pearson   Scott   867
Pecock  Reginald (Ok. 1395-Ok. 1460) Walijczyk, bp. w St. Asaph i 
Chichester. Wystąpił przeciw lollardom w Repressor of 
Over-much Blaming of the Clergy (ok. 1455). Za autor-
stwo Book of Falth (1456) oskarżony o herezję, 
zmuszony do kajania się i rezygnacji w 1458 ze swego 
stanowiska 353
Peel sir Robert (1788-1850) polityk torys.; w l.1822-27 i 
1828-30 sekr. spr. wewn., w l.1834- 35 i 1841-46 
premier 542, 560, 723, 737, 738, 742-744, 748-750, 
752, 755, 759-761, 763, 765, 766, 769, 771, 779, 786, 
805, 816, 825, 863
Pelagiusz  (ok. 355-ok. 425) teolog bryt., przeciwstawiał 
się św. Augustynowi w zagadn. predestynacji i wolnej 
woli. Potępiony przez sobór w Efezie 78
Pelham  Henry (ok. 1695-1754) min. Walpole'a, od 1743 
premier 644
Pembroke   Richard de Clare, zw. Strongbow, hr. (zm. 
1176) zdobywca wsch. Irlandii 33, 87, 255-257, 261, 
579
Pencriche   Richard (XIV w.) nauczyciel gramatyki 290, 
291
Penda   (ok. 577-655) od 632 kr. Mercji 92-94, 104, 105
Penn  William (1644-1718) przywódca kwakrów. Uzyskał 
w 1681 od Karola II charter, nadający mu na własność 
tereny w Am. Pół. naz. Pensylwanią 534, 600
Penry John (1559-93) purytanin, autor pamfle-tów przeciw 
anglikańskiemu klerowi; aresztowany w 1592, skazany 
na śmierć i powieszony 441, 443, 465
Pepys   Samuel (1633-1703) urzędn. marynarki. Dziennik 
Samuela Pepysa (1660-69, wyd. 1825, wyd. poi. tł. M. 
Dąbrowskiej 1954) 549
Perceval   Spencer (1762-1812) prawnik, torys. polityk. 
Czł. rządu od 1801, premier od 1809; padł ofiarą 
zabójstwa 691, 712, 859, 863
Percy,   ród z płn. Anglii pochodzenia nor-mandzkiego 
160, 306, 315, 316, 323, 406, 408
Percy   sir Henry, zw. Harry Hotspur, (1366- 1403) syn hr. 
Northumberland, bohater walk na granicy szkockiej. 
Dążył do obalenia Henryka IV, zginął w bitwie z 
wojskami król. pod Shrewsbury 409, 483
Percy   Thomas    (1729-1800)    duchowny,    pisarz,


od 1782 bp Dromor. Reliąues of Ancient English Poetry 
(1765) 430
Peruzzi florencki dom bankierski szczeg. czynny od pół. 
XIII do pół. XIV w. 239
Philips  Karolina  żona  G.  O.  Treyelyana  7
Phillpotts   63
Piotr   Wielki   (1672-1725)   od  1721   car  Rosji  636
Piotr św. apostoł 305
Piotr z Amiens zw. Pustelnikiem (ok. 1050-1115) 
kaznodzieja, przywódca tzw. krucjaty ludowej 214
Piotr   z Blois, Petrus Blesensis (ok. 1135 -ok. 1205) 
franc. pisarz, od 1173 w Anglii 187
Pitt Thomas (1653-1726) kupiec kolonialny, dziadek w. 
Pitta Starszego 589
Pitt   William Starszy (1708-78) przywódca wi-gów, w 
l.1757-60 premier; od 1766 hr. Chatham 222, 225, 431, 
536, 542, 560, 568, 589, 592, 594, 606, 607, 633, 638-
642, 646, 648-651, 653-656, 658, 660, 662, 663, 667, 
684, 722, 863, 869
Pitt    William Młodszy (1759-1806) syn w. w. Od 1782 
kanc. skarbu, w l.1783-1801 i od 1804 do śmierci 
premier 565, 606, 608, 640, 653, 654, 664-667, 669, 
670, 672, 674-682, C84, 685, 688, 689, 692, 693, 699, 
702, 704-706, 708, 711, 725, 731, 738, 740, 743, 765, 
782, 783, 857, 858, 860, 861, 863, 869
Pius  V św., Michele Ghisleri (1502-74) od 1566 papież 
409
Place   Francis (1771-1854) krawiec w Londynie, radyk. 
polityk 743, 753
Plantagenet   Godfryd   p.   Godfryd   Plantagenet
Plantagenetowie,   dynastia panująca w Anglii 1154-1485 23, 
51, 97, 116, 127, 129, 132, 150, 165, 181, 182, 183, 190, 
191, 193, 199, 203, 205, 207, 208, 212, 217, 219, 237, 238, 
246, 247, 254, 268, 282, 301, 304, 311, 331, 342, 369, 448, 
630
Pole Reginald (1500-58) duchowny kat., od 1536 kard. w 
służbie papieża na kontynencie, od 1556 arcybp 
Canterbury 391
Pole sir William de la (zm. 1366) kupiec i bankier 
królewski, pierwszy mayor m. Hull 239
Polo   Marco   (1254-1324)   213,   412
Pollard  A.   T.  365,  424,  657,  866,  867
Poltock   F.   8,   865
Pompadour   Jeanne Antoinette markiza (1721- 64) 
kochanka Ludwika XV 649
Poole  Reginald  866
Porson  Richard (1759-1808) prof. filol. greckiej uniw. w 
Cambridge 619
Porteous John (zm. 1736) kpt. gwardii miejskiej w 
Edynburgu 631
Portland   William Henry ks. (1738-1809) w l.1782-83 
namiestnik Irlandii, w 1783 i 1807-09 premier, w l.1794-1801 
sekr. spr. wewn. 750, 863
Power  376,  867
Potuicke  F.   M.   866
Poynings   sir Edward (1459-1521) w l.1494-96 
namiestnik Henryka VII w Irlandii 259, 663
Pren, Eadbert Praen w l.796-98? kr. Kentu 108
Price Richard (1723-91) filozof, moralista, stronnik 
zbuntowanych kolonii w Ameryce i rewolucji franc. 670
Pride   Thomas (zm. 1658) wojskowy w służbie 
parlamentu w wojnie domowej. Wsławiony


891
 


usunięciem z gmachu parlamentu 6 XII 1648 
posłów prezbiterianów i rojalistów 510
Priestley Joseph (1733-1804) duchowny, chemik z 
zamijowania, odkrył tlen. Bronił zbuntowanych 
kolonii w Ameryce i rewolucji Iranc. 670, 671
Prothero  G.  W.  866
Prynne   William (1600-69) purytanin. Za napi-
sanie pamfletu, w którym dopatrzono się obrazy 
króla (Jakuba I) i królowej, uwięziony w 1634, 
skazany na pręgierz i obcięcie uszu. W 1637 
skazany na dożywotnie więzienie i napiętnowanie 
twarzy literami S. L. (Sedi-tious Libeler) za 
autorstwo pamfletów przeciw Laudowi. 
Uwolniony w 1640, później wróg Cromwella 477
Pulteney   sir William (1684-1764) wigowski polityk, 
przeciwnik Walpole'a; od 1742 hr. Bath 637
Purvey   John (ok. 1354-ok. 1421) lollard, tłumacz 
Biblii 307
Pusey Edward (1800-82) anglikański duchowny, 
jeden z przywódców tzw. ruchu oksfordzkie-go 
804
Putnam  Bertha  296
Pym   John (1584-1643) czł. Izby Gmin od 1614, 
purytanin, przywódca większości w Parlamentach 
Krótkim l Długim 257, 462, 475, 485, 487-490, 
493, 495, 499, 500, 522, 541
Pytheas gr. żeglarz, ok. 330 p.n.e. odbył podróż do 
wsch. brzegów Brytanii 38
Quelch  korsarz  590 
Quenell  864,  865
Querouaille Louise de (1649-1734) kochanka Ka-
rola II, od 1672 ks. Portsmouth 554
Rait   869
Raleigh sir Walter (1552-1618) dworzanin Elżbiety. 
Inicjator nieudanego osadnictwa na w. Roanoke. 
W poszukiwaniu „Kl Dorado" odbył w l.1595-96 
podróż do górn. biegu Ori-noko. Powtórzył ją w 
1617 i popadł w konflikt z Hiszpanami; na 
żądanie amb. hlizp. w Londynie uwięziony i 
stracony 329, 332, 385, 420, 431, 438, 463, 
468, 489, 473, 528, 887
Ralf Nieśmiały, Ralph the Tlmld (zm. 1057) hr. 
Hereford 146
Ramsay James H.  866
Ranjit   Singh   (1780-1836)   wódz   Slkhów   797
Ranke   868
Rashdall   305,   866
Read   Conyers  867
Redlich   870,   871
Redmond   John Edward (1856-1918) przywódca 
umiark. skrzydła irl. nacjonalistów 839, 858
Reed  T.  Dayzell  70
Rees   W.   866
Reeves  Peraber  870
Reid   Stuart  870
Rembrandt Harmens van Rijn (1606-69) 551
Renard amb. hiszp. na dworze Marii Tudor 389
Reynolds   sir   Joshua   (1723-92)   malarz   607,   
618
Rhodes Cecil John (1853-1902) finansista i poli-
tyk, od 1870 w Płd. Afryce. Inspirował bryt. 
ekspansję teryt. w Płd. Afryce; w l.1890-96


premier koi. Kraju Przylądkowego; inspirator 
najazdu Jamesona na Transwal (1896); jeden z 
organizatorów wojny burskiej 792
Rhys   866
Rich Richard baron (ok. 1496-1567) kanc., nacz. 
prokurator 384
Richelieu   Armand Jean du Plessis ks. (1585- 1642) 
franc. kard., od 1624 pierwszy min. Ludwika XIII 
471, 477, 551
Ritchie Charles Thomson baron (1838-1906) kon-
serw, polityk 818
Rizzio a. Riccio Dawid (ok. 1533-66) sekr. Marii 
Stuart, podejrzany, że jest jej kochankiem, zabity 
408
Robert   I   kr.   Szkocji  p.   Bruce   Robert
Robert.   I, zw. Robert Diabeł, ks. Normandii (zm. 
1035) ojciec Wilhelma Zdobywcy 151
Robert   II ks. Normandii (ok. 1054-1134) naj-
starszy syn Wilhelma Zdobywcy, pretendent do 
tronu ang., pokonany przez Henryka I żył 28 lat 
w niewoli 183
Robert z Jumieges, od 1044 bp Londynu, w 1051 
arcybp Canterbury. W 1052 zbiegł do Francji 
przed Godwinem 146
Roberta P. E. 869
Roberts Frederick hr. (1832-1914) dow. wojskowy, 
od 1895 feldmarsz. W L.1885-93 dow. wojsk. 
bryt. w Indiach, w l.1899-1900 na czele armii w 
Płd. Afryce 793
Robertson   Grunt   869
Robertson William (1721-93) hist., rektor uniw. w 
Edynburgu, prze w. ogóln. zgrom. Kościoła 
Szkockiego. History of Scotland durłng the 
Reigns of Queen Mary and King James VI 
(1759), The History of the Relgn of Charles V 
(1769) 623
Robespierre   Maximilien   (1758-94)   565,   675
Rockingham  Charles markiz (1730-82) wig. po-
lityk, w l.1765-66 l 1782 premier 656, 664, 665, 
863
Rodney   George (1719-92) dow. floty, od 1778 
adm.; od 1782 baron. Zwyciężył w bitwie z flotą 
franc. w Indiach Zach. (1782) 663
Romilly sir Samuel (1757-1818) prawnik, inicjator 
reform prawa karnego. W obronie rewolucji franc. 
napisał Letters Contalning on Account of the Łatę 
Revolution in France (1792) 674, 744
Rooke sir George (1650-1709) adm., dow. w wojnie 
o sukcesję hiszp., zdobywca Gibraltaru (1704) 584
Roosevelt   Theodore (1858-1919) w l.1901-09 
pręż. St. zjedn. A. P. 843
Rosę  Holland   859
Rosę Hugh (1601-85) urzędn. kolonialny i dow. 
wojskowy. Stłumił powstanie w Indiach środk. w 
1857. Dow. wojsk, w Indiach od 1860 lwi. 
1865-70 w Irlandii. Od 1866 lard Strathnalr, od 
1877 feldmarsz. 797
Rosebery  Archibald hr. (1847-1929) liber. polityk, 
w l.1886 i 1892-94 sekr. spr. zagr., w l.1894-95 
premier 863
Roseberry  869
Rothes   John Leslie hr. (1630-81) namiestnik 
Karola II w Szkocji 573
Round  J.  H.   154,  865


892
 


Rousseau Jean Jacąues (1712-78) 474
Runciman    Walter (1870-1949) liber.. polityk, w l.1914-
16 i 1931-37 min. handlu; od 1937 wicehr. 831
Rupert ks. (1619-82) wnuk Jakuba I, syn Fryderyka, 
elektora Palatynatu. Dow. rojalistów w wojnie domowej. 
Wrócił z Niemiec do Anglii w 1660; doradca Karola II i 
adm. 225, 470, 496, 497, 500, 511, 515, 516, 534
Russel,   wielki ród ang.; Russel Francis hr. Bedford 
(1527-85) ojciec chrzestny F. Drake'a 374
Russel  869
Russel  Bertrand Arthur William hr. (ur. 1872) matematyk 
i filozof 8
Russell   John (1792-1878) mł. syn ks. Bedford, polityk, 
wig.-lib. W L.1830-34 i 1835-41 czł. gabinetu, , w 
l.1846-52 i 1865-66 premier, w l.18EO-65 sekr. spr. 
zagr.; od 1861 hr. 539, 748, 749, 751, 753, 772, 775-
778, 784, 787, 788, 863
Russell   słr William (1821-1907) koresp. wojenny „Times'a" 773
Russel William lord (1639-83) młodszy syn ks. Bedford, 
polityk okresu Restauracji. Obrońca protestantyzmu, 
jeden z twórców partii wi-gów. Aresztowany, skazany na 
karę śmierci 450, 558
Ruyter  Michiel  de   (1607-76)  hol.   adm.  549
Ryszard   I Lwie Serce (1157-99) od 1189 kr. Anglii, ks. 
Akwitanii i Normandii, hr. Anjou 187, 196, 201, 208, 
211-215, 238
Ryszard   II (1367-1400) od 1377 kr. Anglii 170, 221, 
258, 275, 277, 290, 298, 309, 310-313, 315, 517
Ryszard III (1452-85) od 1483 kr. Anglii 309, 325
Ryszard hr. Kornwalii (1209-72) syn kr. Jana i brat 
Henryka III. Wybrany w 1257 „królem Rzymian" i 
koronowany w Akwizgranie, nigdy nie sprawował jako 
taki władzy. Uczestniczył w wojnie swego brata z 
baronami 223-224
Ryszard    I Nieustraszony (933-996) ks. Normandii 151
Ryszard II Dobry w l.996-1026 ks. Normandii 151
Sabatler  866
Sacheverell  Henry (1674-1724) anglikański pastor. 
Zaatakował w swych kazaniach w 1709 tolerancję wobec 
dysydentów; oskarżony, skazany na 3-letnie zawieszenie 
prawa do kazań 596, 602, 669
St.  George Cray H. 116	'
St. John Henry (1678-1751) przywódca i ideolog torysów. 
Sekr. spr. zagr. w l.1710-15. Od 1712 wicehr. 
Bolingbroke. Poparł jakobitów, zbiegł do Francji po 
wstąpieniu na tron Jerzego I, wrócił do Anglii w 1725. 
Idea of a Patriot King (1749) 594, 597-599, 601, 655, 
664, 766
Saladyn (ok.  1137-93)  sułtan Egiptu ł Syrii 213
Salisbury   hr.   p.   Cecil   Robert
Salisbury Robert Cecil markiz (1830-1903) konserw, 
polityk. W L.1867 i 1874-78 sekr. Indii, w l.1878-80 
sekr. spr. zagr., w l.1885-92 (z krótką przerwą w 1886) i 
w 1895-1902 premier 615, 735, 745, 756, 779, 788, 
803, 814-818, 821, 822, 826, 841, 863


Salter 380
Samuel   Herbert   Louis   Samuel   wicehr.   (1870-
-1962) polityk, czł. Izby Gmin w l.1931-35, czł. Izby 
Lordów od 1944; czł. rządów 831
Sancroft   William (1617-93) anglikański duchowny, od 
1678 arcybp Canterbury 565, 566, 569
Sarsfield  Patrick (zm. 1693) irl. gen. Dowódca wojsk 
wiernych Jakubowi II w Irlandii, poddał się pod 
Limerick w 1691. Udał się do Francji, w której służbie 
zginął 581, 700
Savine  376,   380
Scott  W. R. 432
Scott sir Walter (1771-1832) pisarz 409, 503, 577, 579, 
608, 618, 623, 643, 644, 700, 717, 726, 857, 866
Scrope,   ród ang. pochodzenia normandzkiego 315, 319
Seebohm 41,   867
Seeley John Robert 8, 9
Selden    John (1S84-1654) prawnik, czł. Izby Gmin od 
1623, jeden z przywódców parł. opozycji wobec 
Stuartów uwięziony w l.1629- 31; w l.1640-J9 czł. 
Długiego Parlamentu
221,   311,  462,  606
Selwyn  George Augustus (1809-78) anglikański 
duchowny, w l.1841-68 bp N. Zelandii 805
Senior  Nassau William (1790-1864) ekonomista, czł. 
komisji parł. w różnych kwestiach społ. 761
Septymiusz    Sewer, Severus (146-211) od 193 ces. 
rzymski. Przybył do Brytanii w 208 celem stłumienia 
buntu i podboju Szkocji; zmarł w Yorku 51, 52
Seymour  p.  Somerset  Charles
Seymour  Joanna (zm. 1537) trzecia żona Henryka VIII, 
matka Edwarda VI 382, 406
Shaftesbury Anthony Ashley Cooper hr. (1621-
-83) oficer armii król. w wojnie domowej, przeszedł 1644 
na stronę parlamentu. Od 1655 w opozycji do 
Cromwella. Poparł Restaurację, był do 1673 min. Karola 
II. Bojownik protestantyzmu i współtwórca partii 
wigów. Dwukrotnie więziony (1677 i 1681). W 1682 
nawoływał do powstania; nie zdobywszy poparcia zbiegł 
do Holandii 534, 536, 542, 546. 550, 553, 556-560, 602
Schaftesbury    Anthony Ashley Cooper lord Ashley, hr. 
(1801-85) konserw, polityk, inicjator ustawodawstwa fabr. 622, 
762, 763, 767
Sharp   Granville (1735-1813) abolicjonista, propagator reform społ. W 
1772 uzyskał decyzję sądową stanowiącą, że niewolnik 
sprowadzony do Anglii staje się wolny 711
Sharp  James (1618-79) Szkot, najpierw prezbi-terianin, 
później zwolennik restauracji episkopatu w Szkocji. 
Poparł restaurację Stuartów, mianowany w 1661 arcybp 
St. Andrew. Zabity 574
Shaw   Bernard George (1856-1950) dramaturg, 
współzałożyciel Tow. Fabiańskiego (1884) 819
Shaw  W.   A.   868
Shelbourne  William hr. (1737-1805) polityk wł-gowski, 
w l.1763-68 czł. rządu, w l.1782-83 premier 665, 666
Shelley Percy Bysshe (1792-1822) poeta. Alastar
(1816),   The   Cenci   (1819),   Prometheus   Unbound
(1820),   Hellas   (1822)   608


893
 


Sheridan     Richard Brinsley (1751-1816) dramaturg i wigowski 
polityk, przyjaciel Char-lesa Foxa 676, 706
Shoyell   sir Clowdisley (1650-1707) oficer marynarki, od 
1705 kontradm. 584
Sidmouth   Henry Addington (1757-1844) torys. polityk, 
w l.1801-04 premier, od 1805 hr.; jako sekr. spr. wewn. 
w l.1812-21 był zwolennikiem skrajnie reakcyjnej 
polityki 744, 863
Sidney    Algernon (1622-83) młodszy syn hr. Leicester, 
republikanin, stanął po stronie parlamentu w wojnie 
domowej. Na wygnaniu w l.1660-77. Po powrocie do 
Anglii współdziałał z opozycją wigów. Oskarżony o 
zdradę, skazany na śmierć 546, 558
Sidney   sir Philip (1554-86) poeta i krytyk, dworzanin 
Elżbiety 420, 443
Sigebert   kr. Wessexu, zdetronizowany w 757 przez 
Cynewulfa 101, 102
Simmel Lambert (zm. 1525) syn piekarza, przedstawiony 
jako Edward hr. Warwick i ukoronowany w 1487 jako 
Edward VI. Wkrótce ujęty i uwięziony; zwolniony 
pozostał w służbie Henryka VII 259, 337
Simon   John Allsebrook Simon wicehr. (1873- 1954) 
prawnik, polityk, przywódca Partii Liberalnej w l.1930-
40; czł. Izby Gmin, czł. rządów 800
Sitwell   G.   868
Siwadżi  Bonsla (1627-80) przywódca Marathów i twórca 
ich potęgi 686
Slidell   John (1793-1871) dypl. am., wysłannik Konf. 
Południa do Francji 787
Smith   A.   L.   865,   866
Smith   Adam (1723-90) ekonomista. Bogactwo narodów 
(1776, wyd. poi. 1954) 607, 617, 623, 627, 657, 666, 
745
Smith Sidney (1771-1845) anglikański duchowny, satyryk 
674
Smolett Tobias Georges (1721-71) pisarz szkocki. 
Roderick Rondom (1748, wyd. poi. 1955), Pe-regrine 
Piekle (1751) Humphry Clinker (1771, wyd. poi. 1956) 
616, 618
Smuts   Jan Christian (1870-1950) dow. Burów w wojnie 
z Anglią. Pogodzony z Anglią współdziałał w 
utworzeniu Z w. Płd. Afryki
(1910).   Czł. bryt. gabinetu w l.1917-18. Premier Zw. Płd. Afr. w 
l.1919-24 i 1939-48. Od 1941 feldmarsz. 793, 859
Snape  R.  H.  347,  380
Sokrates  (466-399  p.n.e.)  230
Somers  John (1651-1715) prawnik i wig. polityk; w 
l.1692-1700 min., w l.1708-10 przew. Tajnej Rady; od 
1697 baron 311, 536, 602
Somerset   Charles Seymour ks. (1662-1748) jeden z 
przywódców torysów za Karola II, Wilhelma III i Anny 
567
Somerset   Edward Seymour ks. (ok. 1506-52) ojciec 
Joanny Seymour, żony Henryka VIII i matki Edwarda 
VI. „Protektor" Anglii w okresie niepełnoletnosci 
Edwarda VI. Osadzony w Tower przez przeciwników w 
1549, na krótko zwolniony i ponownie aresztowany, 
skazany na śmierć i ścięty 366, 373, 382, 384- 386, 389, 
404
Sorel   Albert   869


Spee Maximilian hr. von (1861-1914) adm. niem. 854
Spencer George John hr. (1758-1834) w l.1794- 1801 
pierwszy lord admiralicji, w l.1806-07 sekr. spr. wewn. 
685
Spender J. A. 871
Spenser   Edmund (1552-99) The Faerie Queen (1590-96) 
420, 438, 443
Spinoza   Benedłctus   de   (1632-77)   551
Stanley   Arthur Penrhyn (1815-81) anglikański 
duchowny, prof. hist. kościoła w uniw. w Oksfordzie 805
Stanley   Edward (1799-1869) polityk, najpierw wig, 
później torys. W L.1852, 1858-59 i 1866- 68 premier; 
od 1851 hr. Derby 752, 760, 766, 775, 778, 779, 863
Stawell   865
Stead   William Thomas (1849-1912) dziennikarz 814
Stefan   (zm. 1154) od 1135 kr. Anglii 158, 183, 184, 186, 
189, 190, 193, 199, 202, 268, 316
Stefan Henryk hr. Blois i Chartres ojciec kr. Stefana z 
Blois 183
Stephenson George (1781-1848) wynalazca, twórca 
udoskonalonej lokomotywy „Rocket" (1829) 713, 717, 
718
Sterne Lawrence 593
Stevenson L.  R.  284,  316,  643
Stevenson  W.   H.  65
Stewart  pani, dama dworu za panowania Karola II 549
Stigand   (zm. 1072) bp Winchesteru i od 1052 arcybp 
Conterbury; osadzony w 1070 przez Wilhelma 
Zdobywcę w więzieniu zmarł 152, 157
Stillingfleet   Edward (1635-99) anglikański duchowny, 
od 1689 bp Worcesteru 546
Stirling  870
Story   John (1510?-71) prof. uniw. w Oksfordzie, czł. 
Izby Gmin, więziony jako katolik w. 1. 1548-49; za 
panowania Marii promotor prześladowań protestantów 
389
Strafford  Thomas Wentworth (1593-1641) jeden z 
przywódców opozycji parł. za Karola I, stał się w 1628 
stronnikiem króla ł jego min. W L.1632-39 namiestnik w 
Irlandii; od 1640 hr. Po wybuchu rewolucji ścięty 14, 457, 
461, 475, 477, 479, 481, 485, 488, 489, 519, 522, 
540, 541, 545, 657
Strachey   L.   867,   871
łStrode  William (ok. 1599-1645) czł. Izby Gmin za 
Stuartów, jeden z przywódców partii parł. 472, 488, 
490
Strongbow p. Pembroke Richard
Stuartowie   dynastia panująca w Anglii 1603- 1714 (z 
przerwą 1689-1702) i w Szkocji (1371- 1688) 21, 22, 71, 
77, 134, 168, 171, 180, 219, 222, 224, 234, 239, 242, 246, 
247, 249, 252, 260, 275, 294, 301, 309, 337, 341, 344, 346, 
349-351, 419, 421, 422, 431, 444, 449, 450, 453, 455, 457-
460, 462, 464, 465, 467-469, 471, 481-486, 488, 512, 515, 
520, 522, 523-527, 534, 537, 539, 540, 546, 554, 578, 582, 
587, 600, 601, 607, 610, 613, 614, 616, 617, 820, 621, 624, 
625, 627, 633, 636, 638, 641, 642, 653, 657, 720, 722, 725
Stubbs   865


894
 


Stubbs   John   (ok.    1541-1600)    autor   pamfletu
The  Discouerie of a Gaping Gulf (1579) przeciw 
małżeństwu Elżbiety z ks. Alencon 442
Sturdee   sir   Frederick   (1859-1925)   adm.   854
Styrbiorn,  syn Olafa,  króla  Szwecji  151
Sudbury Simon (zm. 1381) od 1375 arcybp Canterbury, 
od 1380 kanc. Zabity przez powstańców 298, 304, 306
Sutfren  Saint Tropez Pierra Andrede (1729-88) adm. franc. 
663
Sullivan   sir Arthur Seymour (1842-1900) kompozytor 
618
Sunderland  Robert Spencer hr. (1640-1702) polityk, min. 
Karola II i Jakuba II w odpowiednim momencie 
opowiedział się za Wilhelmem i został jego doradcą 564
Surrey hr. w l.1520-22 namiestnik Henryka VII w Irlandii 
436
Suwor«w    Aleksander Wasiliewłcz (1729-1800) roś. feldmarsz. 686
Swen   Widłobrody, Sweyn Forkbeard od 988 kr. Danii 
132, 133, 135, 151
Sweyn,  brat  Harolda  148
Swłft   Jonathan (1667-1745) Irlandczyk, pisarz. 
Zaangażowany politycznie po stronie torysów napisał 
wiele artykułów i pamfletów. Podróże Guliwera (1726, 
wyd. poi. 1784) 557, 599, 601
Sydney Thomas Townshend wicehr. (1733-1800) lord, 
1783-89 min. spr. wewn. Pitta 705
Szekspir,  Shakespeare William (1564-1616) 21, 77, 139, 172, 
182, 189, 221, 288, 291, 292, 329, 334, 335, 340, 350, 420, 
433, 435, 443, 444, 526, 613, 617
Tacyt  (ok.  55-ok.  117)  hist.  rzymski 30,  51,  61
Taillefer  narmandzki minstrel, z „Pieśnią Ro-landa" 
prowadził wojsko pod Hastings 140
Talbot   John baron (1390-1453) bohater bitew we Francji 
od 1442 hr. Shrewsbury. Zginął w oblężeniu Castillon 
287
Talleyrand-Perigord Charles Maurice de hr. (1754-1838) 
dypl. franc., w l.1797-1807 min. spr. zagr. 696
Tanner  348,  376,  866
Taunton  E.  L.   867
Tawney 19, 380, 867
Taylor  J. W.  poseł Partii Pracy 828
Teach   Edward „Blackbeard" (zm. 1718) pirat na wybrz. 
płn.-am. l w Indiach Zaeh. Ujęty przez gub. Wirginii i 
zabity 468, 590
Temperley 870
Tempie sir William (1629-99) dypl. i esseista 552
Tennyson  Alfred (1809-92) poeta i dramaturg, najbardziej 
znane liryki i opowieści o kr. Arturze 49
Teobald (zm. 1161) od 1138 arcybp Canterbury 186
Teodor   z Tarsu (ok. 602-690) mnich, od 669 arcybp 
Canterbury 82, 96-98, 304
Theal   870
Thelwall  John (1764-1834) rad. działacz, reformator 675
Thiers   Adolphe (1797-1877) hist. franc., polityk, w 
l.1871-73 pręż. republ. franc. 10
Thistlewood   Arthur (1770-1820) demokrata, re-
wolucjonista. Stracony w wyniku wykrycia spisku 
antyrządowego 299, 741
Thurs/teld   870


Ttlby Wyatt  870,  871
Tillotson   John (1630-94) anglikański duchowny, od 
1691 arcybp Canterbury 546
Tipu  Sahib, Tippoo Sahib (1753-99) maharadża Majsuru, 
walczył z Anglikami, zginął w obronie swej stolicy 
Seringapatam 685, 708
Tomasz   z Akwinu św. (1225-74) wł. filozof, teolog, 
doktor kościoła 234
Tonę Theobald Wolfe (1763-98) załóż. org. Zjednoczonych 
Irlandczyków (1791). Ujęty przez Anglików w czasie 
próby lądowania z ekspedycją wojskową w Irlandii w 
1798, postawiony przed sąd wojskowy, skazany na 
śmierć. Popełnił samobójstwo 702
Torgils, wnuk Olafa, kr. Szwecji, ojciec Gythy, matki 
Harolda 151
Torrington   George Byng (1663-1733) adm., od 1721 
wicehr. 585
Tostig   brat  Harolda   148
Touryille  Annę de Cotentin hr. de (1642-1701) marsz. 
Francji, do w. floty 585, 585
TOUt   865,   866
Townshend   Charles wicehr. (1674-1738) szwagier Walpole'a, wig. 
polityk i dypl.; w l.1714-16 premier 637
Townshend Charles (1725-67) polityk, w l.1761- 62 sekr. 
wojny, w l.1766-67 kanc. skarbu 656
Toynbee  Arnold (1852-83) ekonomista, działacz społ. 818
Traill  H.  D.   868
Treitschke   Heinrich von (1834-96) hist. niem., 
nacjonalista, zwolennik polityki Bismarcka 10
Trevelyan sir Charles (1807-86) wysoki urzędn. w Indiach, 
inicjator reformy służby publ. 809
Trevelyan  sir George Otto (1838-1928) polityk, wysoki 
funkc. adm., hist., ojciec George'a Macaulaya T. 6, 7, 12
Trevelyan   Charles Philips (ur. 1870) syn w. w. ezł. Izby 
Gmin, min. oświaty w rządach MacDonalda 8
Trevelyan    George Macaulay (1876-1962) syn George'a 
Ottona, hist. 5-19, 23, 866, 868, 869, 870
Trevelyan  Robert Calverley syn George'a Ottona, poeta, 
tłumacz dramatów greckich 8
Trollope Anthony (1815-82) powieściopisarz. The Warden 
(1855), Barchester Towers (1857), Phi-neas Firm (1869) 
767, 823
Tudorowie,  dynastia w Anglii panująca 1485- 1603, 22, 23, 
83, 123, 126, 161, 170, 171, 182, 189, 203, 203, 208, 221, 
238, 239, 246, 249, 252-254, 258, 260, 265, 266, 278, 283, 
288, 289, 292-294, 300-303, 306, 310, 318, 322-324, 330-
333, 335-342, 344, 345-350, 353, 356, 358, 362, 365, 366, 
368, 371, 381, 382, 384, 387-389, 393, 395, 402, 411, 414, 
422, 434-438, 442, 444, 448-450, 455, 457, 461, 462, 466, 
474, 477, 483, 488, 512, 522, 524, 558, 613, 614, 625, 627, 
699, 722, 727
Turner Joseph Mallord (1775-1851) malarz 608, 857
Tusser   Thomas   (ok.   1524-80)   poeta   349
Tyberiusz,   Tiberius Claudius Nero (42 p.n.e.- 37) od 14 
ces. rzymski 46, 47
Tyler    Wat (zm. 1381) przywódca powstania chłopskiego 
299
Tyndale   WilJiam (zm. 1536) protestant, tłum. na ang. 
Biblii, którą druk. w 1525 w Niemczech. Aresztowany w 
1535 w Antwerpii,


895
 


oskarżony o herezją, skazany na śmierć przez uduszenie 368, 
378
Tyrconnell Richard Talbot (1630-91) Irlandczyk, przyjaciel 
Jakuba II, jego namiestnik w Irlandii; od 1685 hr. 580
Tyrone Hugh O'Neill baron (ok. 1540-1616) walczył 9 lat 
o wyzwolenie Irlandii; poddał się opuszczony przez 
Hiszpanów 432
Umfrayllle,  ród  ang.  w Anglii  półn.  160
Valentine   Benjamin (zm. ok. 1652) czł. opozycji parł. w 
l.1628-29, w l.1629-40 więziony 472
Valera   Eamon de (ur. 1882) łrl. polityk, w l.1917-26 
przywódca stron. Sinn-Fein; w l.1932-48 i 1951-54 
premier 839
Van  Trornp  Maarten   (1597-1653)  hol.   adm.  517
Vane   sir Henry (1613-62) przywódca puryta-nów, czł. 
Krótkiego i Długiego Parlamentów; przyjaciel 
Cromwella, zerwał z nim w 1653. Po restauracji 
Stuartów skazany za zdradę stanu na śmierć i ścięty 510, 
542
Vauban   Sebastian (1633-1707) budowniczy fortyfikacji Ludwika 
XIV; od 1703 marsz. Francji 173, 593
Veltch   869
Vere   sir Francis (Ok. 1560-1609) Od 1589 dow. wojsk. 
ang. w Niderlandach. Jego brać Ho-race (1565-1635) 
walczył wraz z nim, a później w wojnie 30-letniej 430
Vergil   Polydore, Yergilio Polidoro (ok. 1470- Ok. 1555) 
pisarz wł. Historia Anglica (1534) 336
Yermeer  van Delft Jan (1632-75) hol. malarz 551
Vermigli   Piętro Martire (1500-62) reformator wł.; od 
1547 w Anglii z Ochino 399
Verney   rodzina   527,   868
Verney  sir Edmund (1590-1642) urzędn. dworu Karola I 
zginął w bitwie pod Edgehill 475
Vespucci   Amerigo   (1454-1512)   wł.   żeglarz   360
Vickers 865,  866
Villeneuve   Pierre de (1763-1806) franc. adm. Wzięty do 
niewoli pod Trafalgarem, po zwolnieniu i powrocie do 
Francji popełnił samobójstwo 687
Vinogradoff  sir Paul (1854-1925) roś. hist. od 1902 
osiadły w Anglii. Tytuł sir otrzymał za swe zasługi 
naukowe. Villelnage In England (1892), Growth of the 
Manor (1905) 39, 41, 54, 171, 300, 864, 865
Voltaire   właśc. Frangois Marie Arouet (1694- 1778) 366, 
616, 617, 649
i
Wakefield  Gibbon (1796-1862) propagator osadnictwa w 
koloniach, twórca New Zealand Company (1839) 781, 
789
Waldman   Milton   867
Walezjusze,  dynastia franc. panująca 1328-1589 293, 365, 
404
Wallace  sir William (ok. 1272-1306) przywódca 
szkockiego powstania przeciw Edwardowi I (1297-98). 
Po klęsce opuścił Szkocję. Ujęty po powrocie w 1304, 
oskarżony o zdradę stanu, skazany na śmierć i stracony 
161, 249, 267, 270, 272, 273, 286 484, 581, 644


Wallas   Graham   869,   870
Walpole   sir Robert (1676-1745) przywódca wi-gów. W 
L.1708-10, 1714-17 i 1720-21 czł. rządu, w l.1721-42 
premier, od 1742 hr. Orford 555, 568, 602, 606, 610, 611, 
629, 633, 636-641, 644, 653, 665, 667, 689, 747, 759, 
769, 869 Wątpcie Spencer 870
Walsingham   sir Francis (zm. 1590) min. Elżbiety 425-427
Walter   Hubert   (zm.   1205)   duchowny,   od   1193 
arcybp  Canterbury,  min.  Ryszarda  I  i  Jana 211,   214,   
215 Walton sir George (1665-1739) oficer marynarki,
od   1734  adm.   837
Warbeck Perkin (1474?-99) ur. w Tournai, uchodził   za   
Ryszarda,   ks.   Yorku,   syna   Edwarda   IV;   w  r.   
1497   proklamował   się   kr.   Ry-szardem IV;  stracony 
przez Henryka VII 337 Warenne   John   de   (ok.   1231-
1304)   hr. <Surrey
i   Sussex   243,   272,   314
Warwick Richard Neyille hr. (1248-71) główny stronnik 
rodu Yorków w wojnie Dwóch Róż, przeszedł w 1470 na 
stronę domu Lancaster; zginął w walce z Edwardem IV 
pod Barnel 266, 323
Waszyngton Jerzy (1732-99), dow. wojsk, płn.- am. w 
wojnie o niepodległość kolonii: w l.1789-99 pierwszy 
pręż. St. Zjedn. A. P. 582, 661, 663
Watson Foster 867
Watt  James (1736-1819) szkocki wynalazca maszyny 
parowej 607, 713, 718
Webb   Beatrice   (1858-1943)   i   jej   mąż   Sidney 
(1859-1947)   (od   1929   baron   Passfield)   socjaliści, 
współzałożyciele Tow. Fabiańskiego, badacze historii i 
stosunków społ.  Dzieje organizacji  zawodowej  w  Anglii  
(1894,  wyd.  poi. 1904)  819,  833,  871 Webster  696,   
869,   870 Wedgewood C. V. 868
Wedgewood   Josiah (1730-95) ceramik, twórca wielkich 
zakł. ceramicznych w Staffordzie 630
Wellesley Richard Colley (1760-1842) w l.1797- 1805 
gub. gen. Indii, w l.1810-12 sekr. spr. zagr., w l.1821-28 i 
1833-34 namiestnik Irlandii. Od 1799 markiz 686, 705, 
706, 708, 794 Wellington Arthur Wellesley ks. (1769-
1852) brat w. w. dow. wojskowy. W L.1796-1805 w In-
diach, w l.1808-1814 w kampaniach na Półw. Pirenejskłm 
i we Francji, zwycięzca spod Waterloo (1815). Od 1814 
ks. Od 1819 czł. gabinetu, w l.1828-30 premier, w l.1834-
35 i 1841-46 w gabinecie Peela 285, 299, 593, 594, 608, 
678, 679, 681, 682, 684, 686-688, 690, 693-696, 718, 
737, 740, 742, 743, 747-750, 752, 755, 761, 765, 773, 
857, 863 Wentworth Paul (1533-93) purytanin, od 1563
czł.   Izby  Gmin  450
Wentworth   Peter   (1530?-96)   brat   w. w.,   purytanin, 
w l.1571-93 czł. Izby Gmin 450, 451, 867 Wentworth 
Thomas p. Stratford Thomas Wentworth
Wercyngetoryks  (zm.  46 p.n.e.)  przywódca  powstania  
Gallów przeciw Rzymowi 46 Wesley   John   (1705-91)   
anglikański   duchowny.


896
 


inicjator ruchu metodystów 494, 607, 616, 621, 622, 
628, 629
Westcott   Brook Foss (1825-1901) teolog, prof. uniw. w 
Cambridge, od 1890 bp Durham 383
Wharton Philip (1698-1731) polityk, od 1718 ks. 602
Wheeler R. E. M. 864
Whitbread   Samuel (1758-1815) przyjaciel Char-lesa J. 
Foxa 674
White   Głlbert (1720-93) duchowny, przyrodnik 620
Whitefield    George (1714-70) anglikański duchowny, 
przywódca metodystów 621, 622, 628
Whitgift  John (zm. 1604) od 1583 arcybp Can-terbury 
441, 443
Whittington    Richard (zm. 1423) kupiec bła-watny, 
mayor Londynu 239
Wielki Mogot nazwa dynastii mahom. rządzącej w Indiach 
w l.1526-1858 420, 645, 708, 793
Wihtred  (zm.  725)  od  ok.  694  kr.  Kentu  100
Wiklef, Wycliffe John (Ok. 1320-84) przywódca ruchu 
reformy kościoła 21, 24, 172, 178, 182, 223, 234, 238, 
291, 293, 297, 301-303, 305-308, 312, 353, 354, 356, 
378. 438
Wiktoria   (1819-1901) od 1837 kr. W. Brytanii i Irlandii 
od 1876 cesarzowa Indii 243, 622, 732, 733, 735, 758, 
759, 771, 772, 779, 798, 818, 820, 823, 837, 870, 871
Wilberforee   William (1759-1833) torys. polityk, 
przywódca ruchu ewangelicznego i abolicjo-nista 193, 
608, 616, 620, 622, 664, 678, 699, 710- 712, 757, 782
Wilfrid (ok. 634-709) od 665 arcybp Yorku; położył duże 
zasługi dla nauki i architektury kość. 97
Wilhelm  I Zdobywca (Ok. 1027-87) od 1035 ks. Normandii 
od 1066 kr. Anglii 112, 128, 133, 136, 139-144, 146, 151-
154, 157-163, 165, 167-170, 179, 181, 183, 187, 204, 238, 
241, 261, 268, 512
Wilhelm II Rufus a. Rudy (zm. 1100) od 1087 kr. Anglii 
157, 162, 170, 183, 243
Wilhelm  III (1650-1702) od 1672 stadhouder Ni-
derlandów, od 1689 kr. Anglii, Szkocji i Irlandii 6, 27, 
187, 258, 313, 456, 458, 470, 549, 551- 553, 555, 557, 
560, 563, 564, 567-569, 570, 575-578, 580, 581, 583-
588, 590, 593, 595, 537, 600, 602, 605, 609, 611, 
612", 654, 679, 680, 684, 701, 702
Wilhelm   IV, (1765-1837) od 1830 kr. W. Brytanii i 
Irlandii 737, 752, 755, 759, 837
Wilhelm Lew, William the Lion (1143-1214) od 1165 kr. 
Szkocji 270
Wilhelm   Orański, W. Milczący (1533-84) namiestnik 
Filipa II w Niderlandach od 1555. Stanął na czele 
powstania przeciw panowaniu hiszp. 423, 426, 430
Wilhelm  II ks. Orański (1626-1650) wnuk Wilhelma 
Milczącego, ojciec Wilhelma III 470, 552
Wilhelm II (1859-1941) w l.1888-1918 ces. niem. 584, 
674, 818
Włlkes   John (1727-97) polityk. W konflikcie z Jerzym III 
i rządem; w 1764 usunięty z Izby Gmin, w której 
zasiadał od 1757. W L.1768-70 w więzieniu. Po 
zwolnieniu przywódca partii walczącej o swobody oby-
watelskie. W 1774 wybrany lordem-mayorem


City londyńskiego. W L.1774-90 w Izbie Gmin na czele 
grupy polit. przyjaciół 655
Williams   Basil   869,   870
Williams    E.    18
Williams Roger (ok. 1603-83) purytanin. Osiadł w 
Massachussets, skąd został wygnany jako zwolennik 
relig. tolerancji i równych praw polit. W 1636 założył 
m. Providence w Rhode Island 531
Williams   W.   Lt.  866,   867
Williamson   J.   A.   867
Wilson  Andrew  przemytnik  631
Winchester John Poulet markiz (zm. 1675) stronnik Karola 
I 494
Winstanley  869
Witt   Jan de (1625-72) przyw. partii republ. w Holandii; 
od 1653 na czele rządu. Obalony podczas powstania 
popieranego przez franc. inwazję i zabity przez motłoch 
551, 553
Wolfe   James (1727-59) gen., dow. w wojnie o sukcesję 
austr. i w wojnie 7-letniej, od 1758 w Ameryce Płn. 
gdzie zginął w bitwie o Quebec 589, 650, 790
Wolsley   Gamet (1833-1913) dow. w kolonialnych 
kampaniach w Azji i w Afryce. Od 1885 wicehr., od 
1894 feldmarsz. 809
Wolsey  Thomas (zm. 1530) kard., w l.1515-29 lord kanc. 
Aresztowany zmarł w drodze do Londynu 308, 333, 339, 
353, 358, 359, 362, 363, 366, 368, 369, 372, 375, 379.
Wolter  p.  Voltaire
Woodville,   rodzina Elżbiety W. żony Edwarda IV 325
Worcester Edward Somerset nr. (1601-67) stronnik Karola 
I w wojnie domowej, od 1646 markiz. Uwięziony w 
Tower w l.1652-54 494
Wordsworth   William (1770-1850) poeta. Lyrical Ballads 
(1798), Poems in Two Volum.es (1807), Thy White Doe 
of Rylstone (1815), Peter Bell (1819), The Waggoner 
(1819), The Prelude (1850), 608, 618, 625, 721, 857
Workman H. B. 866
Wortigern  władca   Brytów w V w.  65
Wriothesley Thomas hr. Southampton (1505-50) od 1544 
lord kanclerz 384
Wulfhere  (zm.  675)  kr. Mercji 92
Wyatt   sir Thomas (ok. 1520-1554) przywódca protest, 
powstania w Kent przeciwko Marii; ujęty pod 
Londynem, powieszony 333, 389
Wykeham William, William z Wykeham (1324- 1404) 
duchowny, min. Edwarda III i Ryszarda II. Od 1367 bp 
Winchesteru, w l.1367-71 ł 1389-91 lord kanc. 
Założyciel New College w Oksfordzie (1379) i 
Winchester College (1394) 304, 308, 320, 377
York,    dynastia panująca w l.1385-1485 258, 259, 266, 288, 
291, 309, 320-325, 336-338, 434
Young Arthur (1741-1820) pisarz, promotor postępu w 
rolnictwie 301, 627, 723, 724
Zofia   Dorota (1666-1726) żona Jerzego I, rozwiedziona w 
1694, więziona do śmierci w zamku Ahlden 636
Zofia córka elektora Palatynatu Fryderyka 470 Zwingli    
Huldreich    (1481-1541)    szwajc.    reformator   protest.   
386


897

 


SKOROWIDZ NAZW GEOGRAFICZNYCH


Abrahama wzgórze koło Quebec, bitwa w 1759 r.
650
Afganistan  643,  794,  796,  797,  817,   845 Afryka   17,   21,   
43,   54,   60,   360,   361,   419,   420,   423,
424,   4E8,   467,   468,   516,   696,   710,   711,   782,   791,
792,   809,   814,   817,  818,   842,   846
- Południowa 781, 782, 790-793, 812, 828, 831, 858, 859
- Północna   53,   179,   469
- Środkowa  792
- Zachodnia   650
Agadir   m.   (Maroko)   847
Agincourt    m. (dep. Pas de Calais), bitwa W 1415 
r. 182, 217, 282, 283, 286, 288, 310, 323, 334
Agra   m.   (stan   Uttar   Pradesz,   India)   420
Ahlden zamek  (Dolna  Saksonia) 636
Akademosa   gaj   (staroż.   Ateny)   355
Akadia   p.   Nowa   Szkocja
Akcjum  przyl. (płn.-zach. Grecja), bitwa morska 
31 r. p.n.e. 414
Akwitania   średn.   prow.   franc.   189
Albany  m.   (st.  New York)  659
Aleksandria   m.   21,   190
Aleppo   m.   411,   421
Algeciras   m.   (Hiszp.)   843,   847
Algier  421
Alkmaar  m.   (Holandia)  679
AUegheny   góry 531, 645, 646, 650, 657, 661, 710, 781
Alma   rz.   (Krym),   bitwa   w   1854   r.   773
Alnwick   zamek   (hr.   Northumberland)   316
Alpy   37,   44,   179,   205,   231,   395,   413,   853
Althorpe   zamek  (hr.  Lincoln)  616
Alzacja   696,   846
Amboyna  w.   (arch. Molluków)  468
Ameryka   21, 22, 346, 351, 360, 361, 390, 396, 413, 416, 419, 
423, 424, 426, 429, 431, 438, 458, 468, 516, 533, 535, 630, 
640, 641, 737, 767, 775, 825
-   Południowa 413, 467, 468, 530, 590, 616, 640, 699, 746, 
747
-   Północna 21, 43, 109, 110, 123, 124, 179, 222, 300, 361, 
458, 468, 475, 476, 485, 516, 517, 523, 528, 529, 530, 533, 
545, 605, 607, 640-650, 656, 658-662, 664, 701, 704, 710, 
716, 717, 720, 787, 848, 851, 855
-   Środkowa 413, 590, 747 Amiens   
m.,   pokój   w  1802   r.   686


Amsterdam m.  537,  554,  587
Andegawenia   141
Andredsweald las (hr. East Sussex) 102, 154, 155
Anglesey w. 49, 264
-   hrabstwo 265
Antwerpia  m. 433
Apeniński  Półwysep  592,  775
Appalachy   527,   531,   532,   536,   581,   645
Aąuae Sulis p. Bath
Aragonia  455
Arcot  m.  (stan Madras, India)  645
Ardeński Las (Forest  of Arden)  (hr.  Warwick)
123, 443
Argyllshire   hrabstwo   90 Arktyka   421 
Arktyczny  Ocean  29 Armoryka p. Bretania Arno  
rz.  541 Ashdown   osada   k.   Compton   
Beauchamp   (hr.
Berkshire),  bitwa  w  871   r.   112 Assam   794 
Asyria   548 Ateny  m.  34,  770 Atlantycki  Ocean  
30,  137,  179,   182,  212,  361,  414,
416,   426,   428,   429,   459,   528,   531,   535,   581,   589,
623,   640,   643,   648,   656,   657,   660,   662,   687,   711,
746,   748,   786,   787 Audh  król.  później  prow.  obecnie  
część  stanu
Uttar  Pradesz  (India)  797,  798 Austeriitz   m.   (Morawy),   
bitwa   w   1805   r.   681,
688, 690
Australazja  300,  781,  824 Australia   17,   123,   124,    697,   
699,   705,   754,   766,
789,   790,   858 Austria   469,   470,   551,   564,   592,   594,   
596-598,   649,
684,    690,    696,   734,   748,    758,   770-772,   775,   776,
817,   880
Austro-Węgry 841, 843, 846-848, 853, 856, 861 Avebury  m.   
(hr.   Wiltshire)  36 Avon   rz.   291 Awinion   m.   305 Azja   
54,   179,   213,   360,  361,   412,  419,  423,  467,   468,
516,  796,   809,  842,   856
-   Mniejsza 96, 211
-   Środkowa   797,   846 Azory  
w.   360,  416,  431


898
 


Babilon  m.  411
Balsora   (Basra)  m.   (Irak)  411
BaiakJawa   m.   (Krym)  773
Bałkany  37,  60,  772,  811,  846,  847,  853
Bałtyckie   Morze   60,   61,   106,   345,   853
Bannock   rz.   (Szkocja)   247
Bannockburn  m.   (hr.  Stirling,  Szkocja),  bitwa
w   1314   r.   247,   258,   274,   
284 Barbados w.  511, 534 Barcelona  
m.  586
Barnet  m.   (hr.   Hertford),  bitwa  w  1471   r.   323 
Bartlow  wzgórza   (hr.   Essex)   80 Basing  House  zamek  
(hr.  Hampshire)  494 Bath   m.  51,  69, 'ii,  616,  717 
Bawaria   60,   592,   593 Bayeux m.  143, 158 Bazylea   
m.   565 Beachy   Head   przyl.   (hr.   East   Sussex),   
bitwa
morska   w   1690   r.   585 Beaumaris zamek (w.  
Anglesey) 265 Bęc  klasztor   (dep.  Eure)   143 Bedford  
hrabstwo  118 Belgia   37,  40,  554,   679,  695,  697,  
737,  757,  758,  841,
846,   848,   849,   851,   
852 Belgrad  m.  847,  848
Bengal   49,   469,   651,   705,   706,   708,   797,   
799 Berberia   421,   469
Berkhamsted   zamek   (hr.  Hertford)  172,  173 Berkshire  
hrabstwo  344,  693 Berlin m.  680,  690,  846, 848 
Bermudy   w.   528 Bernicja  p.  Northumberland Berwick   
on   Tweed   m.   (hr.   Northumberland)
288,   503
Bewcastle m. (hr. Cumberland) 93 Białe   
Morze   421 Biegun Południowy 420 
Birkby  m.   (Norwegia)  76 Birma   794
Birmingham   m.   670,   671,   716,   751,   754,   812,   
822 Biskajska  Zatoka 180, 280, 414 Bizantyjskie   
Cesarstwo   180,   211,   213 Bjorkó w.  (M.  Bałtyckie), 
układ 1905 r. 843, 845 Blackheath   otwarta   przestrzeń   
na   płd.-wsch.
krańcu  Londynu,  bitwa  w 1497 r.  337 Blenheim   
(Blindheim)    wieś   (Szwabia),   bitwa
W   1704   r.   310,   456,   581,   532-594,   618,   
662,   680 Bodiam   zamek   (hr.   Sussex)   212 Bolonia  
m.  205 Bombaj   m.   5J8,   588,  797 Bordeaux m. 218 
Boston m.  531,  659, 660 Bosworth   Field   równina   k.   
m.   Market   Bos-
worth   (hr.   Leicester),   bitwa   w   1485   r.   266,
325,  335,  336,  
434 Bośnia   847
Botany  Bay zat.  (N. Płd.  Walia, Australia) 675 
Bothwell  Brig  m.  (hr.  Lanark,  Szkocja) 574 Boulogne   
m.   687-689,   857
Bouvines  m.   (dep.   Nord),  bitwa  w  1214  r.  217 
Boyne rz. (Irl.), bitwa w 1690 r. 580, 581, 585, 703 Breda   
m.   (Holandia)  549 Brest   m.  554,   589,   686,  860 
Bretania  74,  79,   141,  153 Bretigny    m.    (dep.    
Seine    et    Oise),    traktat
w  1360  r.  281,  285


Bridgewater  m.  (hr.  Somerset)  515
Brigham m. traktat w  1290 r.  271
Brill   (Brielle)   m.   (Holandia)   424
Brinkburn   klasztor   (hr.   Northumberland)   121
Bristol   m.    256,    260,   262,   345,   354,   361,   497,   711,
726,  744,  754,  757,  822 Bristolski   Kanał   
264,   515 Brixworth  m.  (hr.  Northampton)  97 
Brugia   m.   283 Bruksela   m.   758
Buckinghamshire    hrabstwo    49,    55,    157,    525 
Bucks   p.   Buckinghamshire Bułgaria  772,   853,  856 
Bunker   Hill   wzgórze   koło   Charlestown   (stan
Massachusetts),   bitwa   w   1775   r.   662 
Burgundia  286
Burslem  m.  (hr.  Stafford)  630 Bury St. Edmunds m. 
(hr. West Suffolk) 201, 377
Caerleon  m.   (hr.  Monmouth,  Walia)  52
Caister   zamek   (hr.   Norfolk)   318
Caithness hrabstwo  (Szkocja)  109, 271
Calais   m.  29j«288,   393,  429
Cambridge   m. 8, 9, 11, 12, 17, 31, 71, 80, 190, 231-
234, 291, 307, 308, 312, 355, 356, 366, 367, 374, 375, 
399, 449, 494, 546, 624, 665, 760, 764, 768, 804, 808, 
8?2
-   hrabstwo  32,  55,  80,  118
Camperdown (Kamperduin, Holandia) m. bitwa
morska  w  1797 r.  685 Camulodunum  p.  Colchester 
Canterbury m. 36, 71, 92, 94, 96, 97, 143, 170, 201,
214,   218,   248,   371,   401,   479,   545 Cape   
Breton   w.   645 Caporetto    (Kobarid)    wieś    (Zach.    
Sławonia),
walki  w  1917 r.  16 Cardigan   
hrabstwo   265 Carmarthen  
hrabstwo  265 Carnaryon   
hrabstwo   265
-   zamek   212,  265
Cartagena  m.  (Hiszp.)  640
Cashel   m.   (hr.   Tipperary,   Irl.)   254
Cathay p.  Chiny
Cato   Street  ul.   w  Londynie  741
Cawnpore   m.   (stan   Uttar   Pradesz,   India)   797
Cejlon   W.   468,   686,   697
Celijskie  Wzgórze   (Rzym)  91
Chartum   m.   814,   815,   862
ChSteau  Gaillard zamek (dep. Eure) 212
Chatham m.  (hr.  Kent) 549
Cheapside    w średn. targowisko obecnie ul. w City 523
Chemin  des Dames, droga w pln. zach. Francji, bitwa w 
1917 I. E55
Cheshire hrabstwo 75,  109,  159
Chester m.  52, 71, 75, 118, 260, 262
- Earldom  Palatine   162
Cheviot Hills 52, 90, 113, 187, 267, 268, 274, 322, 463 
Chile  411,  426,  747
Chillianwallah (Pendżab) bitwa w 1849 r. 797 Chilterns 
pasmo wzgórz 36, 93, 354 Chiny 361, 412, 422, 566, 
588, 699, 710, 795, 842 Chipping Campden m. (hr. 
Gloucester) 344 City dzieln. Londynu 135, 150, 366, 386, 
420, 490, 495, 517, 583-588, 639, 666, 818, 849


899
 


Clonmel m. (hr. Tipperary, Irl.), bitwa w 1650 r. 512
Clontarf  m. (hr. Dublin), bitwa w 1014 r. 254, 256
Cluny opactwo (dep. Saóne et Loire) 130
Clyde  rz.  30,  51, 719
Clydeside   obszar   wokół   ujścia   rz.   Clyde   90
Colchester   m.   40,   47,   49,  55
Connaught hrabstwo 478
Connemara   płn.-zach. część hr. Galway (Irl.) 721
Conway  zamek   (hr.   Carnarvon)   212,   265
Coquet  rz.  (hr.  Northumberland)  121
Cork  m.  (Irl.)  109,  257
Cotswolds,    Cotswold    Hills    344,    345,    630,    
719
Cowstead  wieś 125,  197
Crecy-Ponthieu     m. (dep. Somme), bitwa W 1346 r. 155, 217, 
247, 264, 282-286, 2J5, 310, 323
Culloden Moor równina k. m. Inyerness (Szkocja), bitwa 
w 1746 r. 267, 484, 642
Cumberland  hrabstwo 52, 75, 109, 110, 160, 268, 272, 
274, 344, 634
Czarne   Morze   109,  853	»
„Czarny  Kraj"  716,  718,  719,  723
Czarny Ląd p.  Afryka
Czechy 312,  470
Czerwone  Morze  412
Dalriada  p.  Argyllshire
Damaszek  m.  855
Danelaw   obszar płn. i płn.-wsch. Anglii zasiedl, przez 
Duńczyków, gdzie przeważało prawo zwycz. duńskie, 
103, 107, 110, 113-116, 118, 123, 126, 128, 130, 132, 
133, 135, 139, 145, 148, 159, 160, 166
Dania   60, 61, 72, 86, 105, 107-109, 132, 136, 137, 159, 
697, 724, 776
Dardanele   853,   854,   861
Darien   kol. szkocka w XVII/XVIII w. na terenie dziś. 
Panamy 578, 644
Dee. rz. na pograniczu Anglii i Walii 30, 75, 371
Delhi   m.   737,   799
Deorham wczesnośredn. osada (hr. Gloucester), bitwa w 
577 r. 75
Deptford osiedle obecnie borough Londynu 361, 427, 726
Derby   m.   118,   641,   642
-   hrabstwo   118
Derry m. p. Londonderry
Dettingen    m. (Badenia-Wirtembergia) bitwa w 1743 r. 
L42
Dewon   (Devonshire) hrabstwo 51, 52, 72, 75, 102, 104, 
113, 260, 346, 374, 385, 414, 420, 497
Dinant m.  (Belgia)  158
Dinefawr   w   średniow.   nazwa   płd.   Walii   262
Dniepr   109
Dobrej   Nadziei Przylądek 360, 412, 413, 421, 426, 645, 
650, 686, 697, 790
Dogfer  Bank ławica na M. Północnym, bitwa morska w 
1915 r. 29
Doncaster  m.  (hr.  York) 322
Dorchester m. (hr. Oxford) 524
Dorset   hrabstwo   49,   76,   131
Downłng   Street ul. w Londynie 638, 650, 700, 781, 782, 
785, 804
Droga    Pielgrzymów    (Pllgrim's    Way)    nazwa


dawnej   drogi   z   Winchester   (hr.   Hampshlre)
do   Canterbury  (hr.   Kent)   36 Drogheda,  m.  (hr. 
Louth,  Irl.)  512 Drumclog  Moss  bagnista  równina  (hr.  
Lanark,
Szkocja), bitwa w 1679 r. 574 Dublin  m.   8,   88,   
109,   254-258,   437,   580,   663,   701,
702,  816,   858
Dudley m. (hr. Worcester) 716 Dumbarton 
m.  (Szkocja) 271 Dumfries   hrabstwo   
(Szkocja)   109 Dunaj   211,  212,  592,  
594
Dunbar m. (Lothians), bitwa w 1650 r. 513, 575 Dunkeld 
m. (hr. Perth), bitwa w 1689 r. 114, 576 Dunkierka m. 
518
Dunse Law równina (hr. Berwick) 485 Durham  
m.   159,   160,  283,  408,  808,  822
- County Palatine 160, 162
-   hrabstwo   159,   268,   274,   485,   720 
Duwr   m.   29,   145,   179,   553
East Anglia państwo anglosaskie 76, 93, 105, 111, 113, 
128, 132, 149, 160, 162
East   End   dzieln.  Londynu   587
East Riding okrąg hr.  York  159
Edgehill    pasmo górskie (hr. Warwickshlre), bitwa w 
1642 r. 496, 498
Edwin's   Burg  p.   Edynburg
Edynburg   m. 90, 267, 463, 464, 482, 573, 575, 577, 578, 580, 
617, 623, 631, 634, 643, 726
Efez  m.   (Azja  Mn.) 78
Egipt  34, 360, 412, 685, 695, 782, 792, 803, 811, 812, 814, 
842, 843, 853, 855, 858, 859
Eidora,  rz.   (Szlezwik)  62
Eire   p.   Irlandzkie   Wolne  Państwo
Elba  w.  695
Ellandune   m. (hr. Wiltschire), bitwa w 825 r. 104
Ely  klasztor  (hr.  Cambridge)  130,  136
Enfield   Chase   część  hr.  Middlesex  150
Enniskillen  m. (hr. Fermanagh. Płn. Irl.) 580, 581
Ermine Street nazwa staroż. drogi rzymskiej 78
Essex  hrabstwo 72, 93,  94,  184, 346,  529
Ethandune (Edington) m. (hr. Wiltshire), bitwa w 878 r. 
113
Eton   m.   (hr.   Buckinghamshire)   655
Europa 22, 23, 29, 32, 34, 37, 38, 43, 44, 48, 62, 88, 91, 109, 
111, 139, 142, 144, 151, 154, 163, 170, 177- 179, 187-189, 
205, 211-213, 217, 223, 230-232, 234, 242, 247, 255, 256, 
260, 264, 272, 277-280, 284, 287, 293, 303, 312, 329, 330, 
333, 336, 358, 359, 362, 366, 372, 377, 381, 393, 396, 399, 
405-409, 411, 413, 419, 422, 424-427, 429, 430, 443, 456, 
460, 470, 486, 513, 517, 518, 535, 537, 551-554, 559, 560, 
564, 565, 567, 579, 581, 583-586, 588, 590-592, 594, 597, 
598, 613, 615, 617, 618, 630, 640, 641, 649, 653, 655, 668, 
673, 674, 678-685, 688, 691, 693, 694, 696, 710, 723, 731, 
734, 737, 746, 748, 771-774, 787, 795, 797, 799, 808, 811, 
825, 841-843, 846, 848, 855, 856, 860
-   Południowa   60,  388
-   Północna   29,   44,   61,   121,   355,   516
-   Środkowa   695,  720,  769
-   Wschodnia 688, 690, 720, 758
-   Zachodnia 33. 88, 95, 107, 311, 330, 360, 584, 685 
Evesham m. (hr. Worcestershire), bitwa w 1265 r. 224,  
226


900
 


Evesham  klasztor  99,  201 Exe. rz. (hr, Dewon) 52, 104 
Exeter m.  (hr.  Dewon) 51, 83, 385 Falkirk (hr. Stirling, 
Szkocja), bitwa w 1298 r. 273,  284
-   bitwa  w  1746 r.  642
Falklandzkie   Wyspy  854
Farne w. 87
Fens   p.   Kraina   Bagien
Fenton  m.  (hr.   Stafford)  630
Figline   m.   (Toskania)   7
Filadelfia  m.  662
Firth  ot Forth  zat.  61,  70,  90,  113,  180, 405
Flandria   147, 153, 178, 179, 279, 286, 295, 319, 342, 
350, 412, 418, 682
Fleet  Street  ul.  w  Londynie  389
Fleury opactwo  (nad Loarą)  130
Flint  hrabstwo  265
Flodden m. (hr. Northumberland), bitwa w 1513 r. 155. 
283, 358, 403
Florencja  m. 178
Fontenoy  m. (Belgia), bitwa w 1745 r. 641, 642, 701
Fort  Duąuesne  p.  Pittsburg
Fort William p.  Kalkuta
Forth  rz.  51, 92, 247, 634
Forth   zat.   p.   Firth  of  Forth
Fosse Way nazwa staroż. drogi rzymskiej 78
Francja   22-24, 33, 37, 41, 44, 53, 80, 87, 91, 9«, 110, 112, 
113, 128, 134, 137, 139, 140, 142, 144, 147, 179, 180, 182, 
186, 187, 189-191, 212, 215, 217, 218, 231, 233, 238, 245, 
254, 258, 266, 273, 277-279, 282-289, 293, 311, 31R, 319, 
322, 325, 330, 333, 334, 340, 355, 357-359, 360, 365, 366, 
371, 372, 378, 395-397, 403-406, 408, 409, 412, 413, 414, 
422, 430, 455, 456, 468, 469, 471, 477, 516, 517, 523, 525, 
532, 533, 537, 550-555, 559, 561, 565, 568, 583, 585, 586, 
588, 590, 592, 593, 595-598, 607, 620, 629, 640, 641, 645, 
646, 649, 657, 663, 669, 670, 672-674, 676, 679- 68i, 684-
691, 694-697, 701, 702, 704, 715, 735, 746-748, 758, 771-
773, 775, 776, 789, 814, 817, 841-848, 852-857, 861
Frydland (Prawdinsk, ZSRR) m., bitwa w 1807 r. 690
Fryzja  61,  62
Furness  okręg hr.  Lancashire  75
Gainsborough m. (hr. Lincoln), bitwa w 1643 r.
499 Galia 40,  44,  46,  47,  53,  55,  56,  60,  65, 74,  
78,  79,
86,  97
Galloway  okrąg  (Szkocja)  90,  109,  267, 270 
Galway m.  (Irl.)  256 Gandawa  m.  280,  344 
Ganges   rz.  538,  641,  650,  797 Gaskonia  218,  
249,  279,  286 Genewa m. 385, 788
-   kościół   ewangel.-reformowany   402,   545 Genua   m.  
212,  282,  360,  412 Gibraltar   516,   586,   587,   637,   
663,  770 Gibraltarska  Cieśnina  34,  360,  421 
G'3SgOW   m.   484,   577,   623,   726 Glastonbury  
klasztor  (hr. Somerset)  131,  376 Glencoe   dolina   (hr.   
Argyll,   Szkocja)   576 Gloucester m. 55, 345, 497, 498 
Goa koi. port. 411


Golfstrom  30
Gravelines    m.    (dep.    Pas   de    Calałs),    bitwa
morska   w   1588   r,   429 Grecja   43,   44,   172,   
234,   330,   354,   548,   746,   748,
770,  772
Grenlandia  60,  107,  109
Gretna   Green   m.   (hr.  Dumfries,   Szkocja)  717 
Guinegatte   (Enguinegatte)   m.   (Pas  de   Calais),
bitwa  w  1479 i  w  1513  r.  358 Gujana   Brytyjska  
697,  788 Gwinea  419 Gwynedd   w   średn.    cząść   ks.    
Walii   262,   264
Haarlem m.  424, 580
Haga m. 553
Haiti   w.   518,   684
Hajdarabad   państwo niezależne obecnie stan w Indii 708, 
798
Hammersmith osada obecnie borough Londynu 726
Hampshire hrabstwo 41, 101, 113, 344
Hampstead osada obecnie borough Londynu 150
Hampton    Court dawn. przedmieście obecnie dzieln. m. 
Twickenham (hr. Middlesex) 358, 465, 578
Hanley m.  (hr.  Strafford)  630
Hanoweru  księstwo 600, 636, 640
Harlech  zamek  (hr.  Merioneth,  Walia)  212,  265
Harrow   m.   (hr.   Middlesex)  8,  743
Hastings m. (hr. East Sussex), bitwa w 1066 r. 27, 64, 112, 
137, 139, 143, 146, 148, 154, 155, 157-159, 171, 172, 180, 
188, 268, 290
Havre m.  432
Hawkshead m. (hr. Lancashire) 625
Heathfield   osada w Northumbrii (obecnie teren hr. York), 
bitwa w 633 r, 92
Heavenfield osada w Ncrthumbrii (obecnie teren hr. 
Northumberland), bitwa w 635 r. 92
Hebrydy  w.   108,   111,  136,   137,  271
Helgoland  w.  697
Hellada  p.   Grecja
Herefordshire  hrabstwo  146
Herkulesa   Słupy   p.   Gibraltarska   Cieśnina
Hertfordshire  hrabstwo  46, 75,  150,   157,  184,  527
Hexham m.  (hr.  Northumberland)  97
opactwo 97
Highgate  dzieln.  Londynu 726
Highlands 271
Himalaje  708
Hindustan 421, 705
Hispaniola   p.   Haiti
Hiszpania   22, 34, 37, 60, 110, 142, 179, 211, 278, 288, 589, 
330, 332, 333, 346, 358-361, 372, 381, 382, 3E8-390, 393, 
3S5-397, 399, 403, 408-410, 412, 413-416, 418, 419, 421, 
423, 424, 426-J31, 438, 440, 467-569, 471, 473, 511, 516-
518, 530, 533, 537, 548, 551, 564, 586, 590, 592, 596, 597, 
636, 640, 641, 663, 679-682, 684, 687, 694-696, 746, 788
Hiszpania   Nowa  411
Holandia   33, 37, 371, 386, 413, 419, 424, 425, 429, 430, 456, 
458, 468-470, 497, 511, 517, 523, 533, 535, 537, 5~9, 547, 
549, 551-555, 558, 564, 567, 576, 583-5"5, 590, 592, 663, 
674, 679, 682, €81, 695, 697, 757, 856
Holenderska Republika (Siedem Zjednoczonych Prowincji) 
424, 430 p. też Holandia


901
 


Holkham zamek (nr. Norfolk) 616, 723
Holsztyn  776
Holyhead m. (w. Anglesey) 717
Holyrood   zamek   król.   w   Edynburgu   408,   578
Horn   przyl.   360,   426
Horncastle  m.   (hr.  Lincoln)  717
Hounslow   Heath   otwarta   przestrzeń   koło   m.
Hounslow  (hr.   Middlesex)   563 
Hudson  rz.  662 Hudsona   zatoka  
421,  535,  589 Hull  m.  239, 345,  
498,  499
Humber   rz.   51,   52,   90,  92,   160,  371,  406,  496,  
499 Huntingdon  hrabstwo  118 Hwicce  państwo  saskie  
93
Icknield Way nazwa staroż. drogi rzymskiej 36,
68
Ile Royale p. Cape Breton India  801, 859 Indie   17,   49,   360,   
412,   421,   469,   516,   588,   589,   640,
641,  644-646,  648,  650,  651,  663-665,  682,  685,  686,
699,    705-710,    771,   781,    782,    794,   795,    797-799,
801,   817,   820,   831,   842,   845,   858,   859
-   Brytyjskie 797, 800
-   Wschodnie  345,  468,  696
-   Zachodnie 193, 345, 459, 467, 468, 518, 528, 534, 590, 650, 
682, 684, 687, 692, 696, 757, 782
Indyjski Półwysep 796
Inkerman  m.   (Krym),  bitwa  w   1854  r.  773
łona  w.   88,   90,   94,   95,   96,   107,   114
Irlandia   8, 30, 33, 37-39, 51, 59, 60, 66, 67, 76, 86-88, 90, 95, 
104, 107-110, 114, 147, 153, 182, 253-260, 266, 267, 273, 
318, 334, 337, 396, 422, 429, 433, 435-439, 458, 478, 479, 
485, 490, 505, 507, 511-514, 519, 563, 568, 573, 579-582, 
585, 632, 649, 663, 668, 669, 678, 699, 701-704, 715, 716, 
720, 731, 743, 749, 750, 760, 765, 806, 807, 812, 813, 815, 
816, 823, 824, 828, 834, 835, 837-839, 858
-   Południowa  859
-   Północna 859 Irlandzki Kanał 75 Irlandzkie   Morze   
109 Irlandzkie   Wolne  Państwo  858,  859 Islandia  60, 
86,  109,  179, 189 Isle   of   Ely   okręg   hr.   Cambridge   
161 Italia   37,   53,   60,   87,   96,   121,   143,   360,   369,   p.   tez 
Włochy
Jamajka   w.   518,   534 Jamestown  m.   
(stan   Wirginia)   528 Japonia   422,   789,   842,   
854 Jarrow m. (hr. Durham) 96 Jawa w.  697
Jena   m.   (NRD),   bitwa   w   1806   r.   690 
Jerozolima m. 213, 855
John  o'Groats  m.   (hr.   Caithness,   Szkocja)  629 
Jońskie  Wyspy 697 Jutlandia   61,   854 Kabul  m.  796
Kadyks   m.   414,   416,   428,   431,   432 
Kair   m.   792
Kaledonia,  rzymska  nazwa  płn.  Brytanii;  później  nazwa  
Szkocji 51,  66, 67 Kaletańska  Cieśnina 30,  44, 46 
Kalifornia   stan   766 Kalkuta  m.   588,  706,  795,  799


Kanada   17, 421, 458, 524, 530, 532, 534, 607, 633, 644-646, 
649, 650, 663, 665, 682, 684, 699, 703-705, 781, 783-786, 
788-790, 824, 858
-   Dolna  704,  783,  784,  788
-   Górna   697,   704,  783
Kapitol wzgórze w Rzymie 37
Kapsztad  m.  792
Karaiby 360
Karaibskie  Morze  334,  438, 468
Karnatak dawn. nazwa części płd. Indii obecnie obszar 
stanu Madras 641, 645
Karolina  nazwa koi. ang. w Am. Płn., podzielonej później 
na stany Płn. i Płd. Karoliny 535
Karpaty 180
Kartagina  m.  44
Kaspijskie Morze  411
Kastylia 455
Kaszmir  797
Katalonia  586
Kells  m.   (hr.   Meath   Irl.)   88
Kendal  m.   (hr.   Westmoreland)   344
Kent   państwo saskie 46, 48, 64, 76, 82, 86, 91, 92, 97, 104, 108
-   hrabstwo 41, 61, 72, 346, 350, 389, 410, 497, 527
Kijów   m.   109
Killiecrankie  przełęcz (hr. Ferth, Szkocja), bitwa w 1689 
r. 576, 593
Kirk   of Field rezydencja król. w Edynburgu 408
Kolonia  m.   135
Konfederacja  Południa  735,  777,  787,  788
Konstantynopol   m. 60, 107, 109, 180, 211, 411, 421, 
589, 685, 846, 853, 861
Kopenhaga  m.  686
Kornwalia   33, 36, 38, 51, 52, 61, 74, 75, 79, 104, 105, 113, 188, 
208, 260, 341, 346, 472, 497
Kraina   Bagien   (Fenland)   161,   184
Kraj   Jezior  (Lakę  District)  75,  260
Kraj   Przylądkowy  kolonia  791,  792
Kreta   w.   34
Krym  półw.  759,  774,  797
Kuba  w.  640,  788
Labrador  półw.  361
La Hogue (La Hougue) zat. na kań. La Manche
na wsch.  od  Cotentin,  bitwa  morska w 1692 r.
310,   456,   584,   585,   618,   680 Lakę Dlstrict p.  
Kraj  Jezior La   Manche   kanał   38,   40,   46,   49,   70,   110,   140,
147,   218,   280,   282,   286,   330,   414,   424,   
429,   469,
470,  515,  517, 565,  585,  679, 687,  848, 849, 851, 
852,
855,   857 Lancashire   hrabstwo   52,   75,   109,   110,   
160,   260,
494,   630,   634,   717,   718,   719,   743 Landen m.  
(Belgia), bitwa w 1693 r. 590 Land's  End  przyl.   
(Kornwalia)   629 Langport   m.   (hr.   Somerset),   bitwa   
w   1645   r.
497
Lansdowne  496
La   Pląta  ujście   rzek   Urugwaju   i   Parany  411 La   
Rochelle   m.   414,  471,   472 Launceston  m.  
(Kornwalia)  631 Lea  rz.  113 Le   Cateau   m.   (Dep.   
Nord),   walki   w   czasie
I  wojny  świat.,  851


902
 


Leeds  m.  822 
Leicester   m.   118
-   hrabstwo   118,  325,  346,  349
Leinster  hrabstwo   (Irl.)   257
Leith   m.   (Szkocja)   405,   432
Lejda   m.   424,   580
Lepanto   (Naupaktos)   m.   nad   Zat.   Koryncką,
bitwa  morska  w  1571  r.  414,  416 Leśne   Jezioro   
(prow.   Ontario,   Kanada)   785 Lewant 334, 419 Lewes   
m.   (hr.   East   Sussex),   bitwa   w   1264   r.
158,   224,   225,   227,   264
Lexington   m.   (stan  Massachusetts)   660 
Limehouse   dzieln.   Londynu   836 Limerick   
m.   (Irl.)   109,   255,   581 Lincoln   m.   31,   55,   
71*  118,   322
- hrabstwo   118,    160,   345,   376,   499,   527 
Lindisfarne   w.    (hr.    Northumberland)   87,    88,
93,   94,   96,   97,   107 
Lindsey  państwo   saskie   93
-   hrabstwo   76
Lipsk  m.  bitwa w 1813  r.  695,  856,  857
Litlington   m.   80
Liverpool  m.  711,  717,  752,   757,   822
Loara rz. 285
Lombardia   211
Londonderry  m.   (płn.   Irl.)   478,   580,   581
Londyn   m. 12, 21, 40, 43, 47-50, 53, 55, 65, 71, 77, 83, 92, 94, 
103, 113, 114, 118, 119, 132-135, 140, 146, 147, 150, 154, 
157, 160, 163, 178, 184, 214, 215, 220, 225, 230, 231, 239, 
243, 259, 280, 291, 293, 294, 298, 299, 306, 322, 324, 330, 
332, 336, 337, 345, 354, 356, 365, 366, 370, 377, 379, 387, 
389, 392, 407, 414, 420, 422, 433, 448, 460, 463, 469, 487, 
490, 493-495, 497-499, 507, 515, 516, 523-525, 537, 546, 
549, 550, 558, 584, 587, 588, 598, 599, 617, 626, 630, 631, 
659, 675, 706, 715, 716, 718-721, 725, 726, 741, 744, 792, 
808, 818, 819, 822
Londyński   Most   47,   48
Longton m.  (hr. Stafford) 630
Lostwithiel   (Kornwalia),   bitwa   w   1644   r.   500
Lotaryngia   696,   846,   851
Lothian   90,   94,   113,   159,   267,   268,   403
Louisburg m.  (w. Cape Breton) 645, 650
Lowlands   271
Lucknow  m.   797
Ludgate dzieln. Londynu 389
Lutterworth  m.  (hr. Leicester)  306
Lyme  Regłs m.  (hr.  Dorset)  515
Łaba rz.  61
Macedonia  811,  847
Madingley   m.   76
Madras   469,   645,   797
Madryt   m.   414,   470
Magellana   cieśnina   411,   426
Maiden Castle  gród prehist.  k.  Dorchester  (hr.
Dorset)   34
Maine  średn. prow.  franc.  141 Maryland   stan   (Stany   
Zjedn.   A. P.)   534,  535 Majsur  685,  798 Majuba   
(Amajuba)   góra   w   płn.   Natalu   (Zw.
Płd.   Afryki),   bitwa   w  1881   r.   791,   813 
Malajskł   Archipelag   420 Malakka   421 Malplaąuet m.  
(dep.  Nord), bitwa w 1709 r. 596


Malta  w.   109,  685,  686,  697
Mań  w.   (M.  Irlandzkie)   109,  260
Manchester m. 299, 631, 671, 726, 741, 752, 753, 822
Maraton    równina we wsch. Attyce, bitwa w 490 r. p.n.e. 
460
Marengo m.  (Piemont), bitwa w 1800 r. 681, «88
Marna   rz.   852
Maroko   842,   843,   847
Marston   Moor bagn. równina w pobliżu m. York, bitwa 
w 1644 r. 497, 500
Maryland stan (Stany Zjed. A. P.) 535
Maserfield osada wczesnośredn. w Mercji (obecnie na 
terenie hr. Shropshire), bitwa w 642 r. 92
Massachusetfs stan 345, 459, 511, 530, 531, 533, 534, 
586, 589, 645, 649, 657, 659, 660
Mauritius   w.   645,   697
Meath   hrabstwo   (Irl.)   257
Mediolan  m.   592,   680,   690
Medway   rz.   (hr.   Kent)   549,   550
Meerut m. (stan Uttar Pradesz, India) 797
Meksyk   360
Meksykańska   Zatoka   645
Melrose   m.   (hr.   Roxburgh,   Szkocja)   94
Mendip  góry  (hr.   Somerset)  51
Mercja   państwo saskie 72, 76, 92, 93, 94, 99, 100, 104, 
105, 108, 111, 113-115, 118, 128, 147, 148, 157, 159, 
162, 719
Merioneth   hrabstwo   265
Mersey   rz.   30,   75
Merton  m.   (hr.   Surrey)   102
Mezopotamia   34,   853
Middle   Anglia   państwo   saskie   93
Middlesex   hrabstwo   48,, 184,  527,  655,  688
Midlands 49, 101, 113, 118, 184, 291, 377
Mildenhall  m.  (hr.  West  Suffolk)  32
Mile  End  osada  obecnie  część  Londynu  298
Milford   Haven   m.   (hr.   Pembroke)   325
Minden m.  (Westfalia),  bitwa w 1759 r.  650,  662
Minorka   w.   586,  589,   637,   650
Mississippi  rz.   533,  645,  646,  647
Molluki   arch.   412,  468,  469,   588
Moluckie Morze 427, 468
Mons   m.   (Belgia)   851
Moodkee   (Pendżab),  bitwa  w  1845  r.   797
Moorfields osada  (koło  Londynu)  150
Morat (Murten) (Szwajcaria) bitwa w 1476 r. 108
Moskwa   m.   420,   421
- państwo   334,   419
Mount Eyerest (Czomolungma) 420
Mousehold Heath równina k. Norwich (hr. Norfolk) 385
Munster  królestwo  łrl.  254
Nadrenia 60,  673, 684
Nancy m., bitwa w 1477 r. 108
Naseby wieś (hr. Northampton), bitwa w 1645 r.
225,   497,   502,   549 Natal  kolonia,  obecnie  prow.   
Zw.  Płd.  Afryki
791
Nayarino   (Pylos)   m.   (Grecja),   bitwa   morska
w  1827 r.  748	' 
Neapol   m.   139,   592,   686,   770 
Neapolu  królestwo 775 
Nepal   król.   w  Himalajach  794 
Neyille Cross k. m. Durham, bitwa w 1346 r. 283


903
 


Newark m.  (hr.  Nottlngham)  463 Newbury m.  (hr.  
Berkshire) 496, 693 Newcastle   upon   Tyne   m.   630 
Newhaven  m. (hr.  East Sussex) 432 New  Jersey   stan   
(St.   Zjedn.   A. P.)   536 New Lanark m. (hr. Lanark, 
Szkocja) 740 Newmarket  m.  (hr.  Cambridge)  558 
Niderlandy   37,   391,   397,   405,   410,   414,   422,   
424,
425, 429,  532, 436,  466, 470, 552,  592,  593, 641,  674,
679,   680-682,   684,   758,   848
- austriackie   673,   682
- hiszpańskie 425, 537, 551, 552, 559, 590, 592, 595-597
Niderlandów   Królestwo   697
Niemcy   8, 14, 33, 37, 53, 61, 96, 107, 128, 142, 144, 147, 
179, 189, 191, 211, 233, 254, 289, 297, 308, 371, 379, 412, 
430, 455, 478, 496, 551, 564, 592, 629, 636, 649, 650, 681, 
691, 694-696, 734, 735, 772, 775, 776, 792, 793, 800, 817, 
841-849, 853-861
Niemen   rz.   690
Niemiecka  Afryka  Połudn.-Zachodnia  792
Nieuport   m.   (Belgia),   bitwa  w   1600  r.   430
Nil  rz.,  bitwa  w  1798  r.  517,  685,  686,  814
Norę    część ujścia Tamizy w pobliżu portu Sheerness, 
bunt marynarzy w 1797 r. 685
Norfolk  hrabstwo  50,   385,  527,  638
Normandia   105, 107, 110, 112, 123, 132, 137, 139, 
140-145, 147, 151-153, 167, 179, 180, 187, 212, 217, 
218, 254, 279, 28D, 286, 289
Northallerton (hr. York), bitwa w 1138 r. 268, 283
Northampton  m.  207
- hrabstwo   118,   346,   349
North Downs wzgórza 36
North   Riding  okręg  hr.   York  159
Northumberland hrabstwo  72,   113,   268,  272,   274,
275,  485 Northumbria   państwo   saskie   7,   52,   75,   
86,   88,
90-96,   104,   105,   107,   111,   113,   115,   128,   129,   
147,
148,   157,   159,   162,   267,   291,   406,   408,   430,   634,
719,    720
Norwegia 32, 62, 79, 86, 107-109, 136, 137, 179, 637 
Norwich   m.   344,   351,   385,   726 Nottingham   m.   118
- hrabstwo   118,   529
Nowa  Anglia  okręg  obejmujący  6  stanów  (St.
Zjedn.   A. P.)   459,   517,   523,   524,   527,   528,   
530-
537,   656,   659-662,   787
Nowa   Fundlandia   w.   361,   589,   788,   842 Nowa   
Szkocja   plw.   prow.   (Kanada)   361,   535,
589,  704
Nowa  Zelandia  17,  191,  789,  858 Nowogród   m.   
109 Nowy Amsterdam  p.  Nowy  York Nowy 
Brunszwik prow. (Kanada) 704 Nowy  Świat  p.   
Ameryka Nowy   York   m.   458,   459,   517,   534,   
535,   549
Ohio   rz.   532,   641,   645,   646,   649,   650,   684 
Oksford   m.   178,   190,   205,   224,   231-234,   305,   
SOS,
312,  320,  353-356, 366,  367, 374, 399,  449, 475, 
494,
502,  558,  566,  623.  624,  743,  760,  764,  768,  
808,  822 Old %arum  m.  (hr.  Wiltshire)  589,  654,  
753 „Oregon" teryt.  w zach. części  Am.  Póln.  pod
wspólnym    zarządem    St.    Zjedn.    i    Kanady
w   1.   1818-46   788 
Orkady  w.  109,  271


Oudenarde    (Oudenaarde)    m.    (Belgia),    bitwa
w  1708  r.    596 Ouessant   w.   
k.   Brestu  32 Ouse   rz.   63 
Oxfordshire hrabstwo  384
Pacyfik p.  Spokojny Ocean
Paddłngton osada obecnie borough Londynu 726 Padwa   
m.   231
Painswick osada  (hr.  Gloucester)  344 Pakistan  
801,   859
Palassy  (Palasi)  wieś  (stan  Bengal,   India),  bitwa  w  
1757  r.  49,  651,  705 Palatynat  Reński  470 Palestyna 
211, 853, 855 Panama 426
Panamski  Przesmyk  426,  578 Parret rz.  (hr.  Somerset)  113, 
515 Paryż   m.   134,   140,   142,   179,   187,   205,   217,   231,   
293,
311,  365, 414, 5E8, 617,  673,  682,  726, 751,  758,  844,
849,  851,  852,  855 Passaro przyl. (Sycylia), bitwa 
morska w 1718 r.
637 Passchendaele   wieś   (Belgia),   bitwa   w   1917   
r.
855
Pawia  m., bitwa w 1525 r.  359 Pembroke hrabstwo 262 
Pendżab    708,   794,   796,   797 Penniny   góry   33,   
52,   717 Pensylwania   stan   (St.   Zjedn.   A. P.)   538 
Pentland  pasmo  górskie  w  pld.  Szkocji  574 Pershore   
klasztor   (hr.   Worcester)   99 Persja  411,  548,  845 
Perska   Zatoka  412,  421,  845,  853 Perth  m.  405 Peru   
360,  411,   747
Peterborough klasztor (hr. Huntingdon) 130, 184 Peterloo  
p.   St.   Peter's  Fields Pevensey m.  (hr.  East  Sussex)  
146,  153,  154,  179 Philiphaugh  bitwa  w 1654 r.  503 
Piemont   518,  772,  775 Piltdown  m.  (hr.  Sussex)  29
Pinkle   pola   k.   Edynburga   bitwa   w 1547  r.   404 
Pireneje  187,  640,  690,  695 Pirenejski  Półwysep   
681,   690,   692,   694,   895,   743,
747, 769
Pireus   m.   109 Pittsburg   m.   646,   650 Pląta   p.   La   
Pląta Plymouth   m.   322,   427,   497,   498 
Plynlymmon  góry   (Walia)   50 Po  rz.  37 Poitiers m.  
(dep.  Yienne),  bitwa w 1356 r. 264,
282,   285,   286,   290,   295 Polska   684,   696,   
746,   772,   852 Południe   (stany   pld.   w   wojnie   
domowej   St.
Zjedn.   A. P.)   p.   Konfederacja   Południa Porto   
Bello   m.   (Panama)   640 Portsmouth m. 65 Portugalia 
330, 332, 360, 361, 413, 414, 416, 423, 431,
467, 468, 516, 548, 586, 694, 746, 846 Powys w średn. 
nazwa środk. Walii 262, 264 Północ    (stany    płn.    w   
wojnie    domowej    St.
Zjedn.   A. P.)   735,   777,   787,   788 Północna   
Karolina   stan   (St.   Zjedn.   A. P.)   530 Północne   Morze   
29,   61,   82,   67,   68,   135,   137,   418


904
 


Preston  m.   (nr.   Lancashire),   bitwa   w   1648   r.
i   w   1715   r.   496,   508,   510,   634,   688,   754 
Prestonpans    m.    (hr.     East    Lothian),    bitwa
W   1745   r.    634,   642 Prusy  14, 396, 456, 564, 663,  684,,  
690, 696,  758, 771,
772,   775,   776
- Wschodnie   852
Quarttier  Latin w Paryżu  233 Quebec   m.   589,   630,   
650,   662 Quiberon   m.   (dep.   Morbihan),   bitwa   
morska w   1759   r.   650
Raglan  zamek  (hr.  Monmouth)  494
Ramillies  m.   (Belgia),  bitwa  w  1706  r.   584,  592,
593,   596,   680
Reading m. (hr. Berkshire) 822 Redan fort w Sewastopolu 
773 Ren IZ. 29, 61, 66, 413, 471, 537, 552, 554, 559, 
597,
674,   679,   6E5,   697,   841 Republika   Południowo-
Afrykańska  791 Rhode  Island  stan  (St.   Zjedn.  A. P.)  
531 Richborough  m.  (hr.  Kent)  65 Richmond Park k. 
m. Richmond (hr. Surrey) 638 Roanoke w. u wybrzeży 
stanu Płn. Karolina 528 Rodezja   792,   793 Rosja   421,   
468,   649,   663,   681,   684-686,   690,   691,
694-696,  722,  748, 758, 768,  770-772, 775,  776,  
796,
799,   811,   817,   841-856,   831 Ross hrabstwo  
(Szkocja)  109 Rotterdam   m.  553 Rouen   m.   146 
Rubikon   rz.   660 Runnymede łąka na brzegu Tamizy na 
terenie
gm.  Egham   (hr.   Surrey)   218,   220,   221,  222 
Rutland   hrabstwo   160
Rye   House   zamek   (hr.   Hertford)   558,   595 Ryswick   
m.   (Holandia),   traktat  w  1697  r.   583,
589,    595,    597 Rzym  m.  7,   30,   34,  37,  44,  86,   100,   
177,   203,   305,
367-369,  430,  770
- kościół rzymsko-katolicki 86, 87, 88, 91, 94, 95, 97, 152, 
255, 365, 368-370, 372, 376, 377, 378, 382, 389, 390, 402, 
406, 423, 424, 426, 436, 437, 440, 467, 532, 545, 558
Rzymskie   cesarstwo 40, 43, 44, 49, 51, 53, 54, 55, 56, 65, 74, 
78, 82, 83, 87, 193, 234, 303, 330, 474, 539, 548, 711
Rzymskie  Cesarstwo  Zachodnie  8S, 87, 91
Rzymsko-Niemieckie  Cesarstwo  187,  455
Sabaudia   673
Sabraon  m.   (Pendżab),  bitwa  w  1846  r.  797
Sahara   60
St. Albans m. (hr. Hertford) 40, 47, 71, 287, 316, 377
St. Andrews  m.   (Szkocja)   231
St. Edmondsbury p. Bury St. Edmunds
St. George   fort   (Madras)   469
St. John's Wood osada obecnie dzieln. Londynu 150
St. Peter's Fields otwarta przestrzeń k. Manchesteru 299, 
676, 717, 731, 737, 741, 744
St. Vincent przyl. (płd. kraniec Portugalii) bitwa morska w 
1797 r. 417
Salamanca  m.  694
Salamina w., bitwa morska w 480 r. p.n.e. 414, 460


Saloniki   m.   853
Sarajewo   m.   847
Saratoga  m.  (stan New York),  bitwa  w 1777 r.
662
Scapa  Flow  cieśn.   (Orkady)  854,   859 Scone   m.   (hr.   
Perth,   Szkocja)   267,   272 Sedgemoor    równina     (hr.     
Somerset),     bitwa
w 1685 r.  534, 562 Sekwana   rz.   112,   140,   541 
Selborne  osada   (hr.  Hampshire)  620 Senlac   p.   
Hastings Serbia  772,  847,  848,  853 Seringapatam m.  
(stan Majsur, India) 685 Severn  rz.   30,  52,  74,  75,  77,  
86,  92-94,   104,   118,
148,   262,   513,   630 Sewastopol m.  774 Shannon  
rz.   (Irl.)  512 Sheffield m. 753, 822 Sheriffmuir   m.   (hr.   
Stirling,   Szkocja),   bitwa
w   1715   r.   634
Sherwood  puszcza  (hr.   Nottingham)   123 Shrewsbury  
m.  (hr.  Shropshire)  262 - Earldom   Palatine   162 
Silchester  m.  w rzym.  Brytanii  53,  66,  71 Sind   
dawniej   państwo  niezależne,  potem  prowincja,  obecnie  
część  Zach.  Pakistanu  796 Singapore   m.   697 Skalda   
rz.   674 Skaliste   Góry   785,   786 Skandynawia 23, 33, 
60, 83, 132, 137, 139, 147, 151,
179,   256,   271,   663,   716 Skutari  (Szkoder)  m.  
Albania 774 Sluys   (Sluis)   m.   ongiś  na   wyspie   
obecnie   na
stałym     lądzie     (Holandia),     bitwa     morska
w   1340   r.   280,   310,   361 Smerwick zat. (hr. 
Kerry, Irl.), bitwa w 1580 r.
437 Smithfield  osada  obecnie  dzieln.  Londynu  150,
299,  384 Snowdon  góry  (hr.  Carnarvon)  49,  50,  
262,  264,
265 Solebay   zat.   u   wybrzeży   hr.   Suffolk,   bitwa
morska  w  1672 r.  553 Solway  rz.  75 Solway   zatoka   
51 Somerset   hrabstwo   49,   51,   75,   76,   102,   113,   346,
562,  719
Somma   rz.   854
Speenhamland m.  (hr.  Berkshire)  693, 725 Spithead  
cieśn.  (w.  Wight)  685 Spokojny  Ocean  212,   360,  
416,  426,   535,  662,   785,
786, 842
Staffordshire hrabstwo  630, 716 Steinkirk    (Steenkerąue)    
m.     (Belgia),    bitwa
w  1692 r.  272,  284 Stamford  m.  (hr.  Lincoln)  118 
Stamford     Bridge     wieś     (hr.     York),     bitwa
w 1066  r.  154
Stansted   m.   (hr.   Essex)   80 Stany Zjednoczone 
Ameryki Północnej 230, 458,
527,  612,  622, 663,  670,  680,  691, 704,  710, 734, 747,
781,   783,  785-789,  806,   812,  841-843,  854,   859-861 
Stavanger   m.   108
w  1692  r.   590 Stirling   Bridge   (hr.   Stirling,   
Szkocja),   bitwa
W  1297 r.  272,  284


905
 


Stoke osada (hr. Nottingham), bitwa w 1487 r. 337
Stoke-on-Trent  m.  (hr.   Stafford)  630
Stołowa  Góra k. Kapsztadu (Zw. Płd. Afryki) 790
Stonehaven m. (hr. Kincardine,  Szkocja) 271
Stonehenge   (hr. Whiltshire) prehist. krąg kamienny 34, 
36
Stówę  zamek 616
Strasburg   m.   386,   565
Stratford-on-Avon m.  (hr. Warwickshire) 7,  355
Strathclyde królestwo w Walii w X-XI w. 52, 72, 75, 90, 
260, 267
Streanaeshalch  p.   Whitby
Sudan  814
Sueski   Kanał   811,   853
Suffolk   hrabstwo   346,   527
Surat   m.   (stan   Bombaj,   India)   468,   469
Surrey   hrabstwo   147,   527
Sussex   hrabstwo 72, 94, 146, 147, 148, 154, 212, 344, 
527
Sussex Weald region w hr.  Sussex 40, 630
Sutlej   rz.   (płn.   Indie)  797
Swanage   skały   (hr.   Dorset)   111
Sycylia   139,   211,   223,   256,   686,   775
Sydney   m.   675
Syria   213
Szetlandy  271
Szkocja   24, 33, 37, 38, 51, 59, 74, 76, 86, 88, 90, 95, 
107, 109, 113-115, 159, 161, 190, 199, 218, 219, 245, 
247, 249, 253, 254, 256, 258, 266-268, 270-275, 278, 
279, 283, 288, 333, 334, 337, 375, 386, 396, 402-409, 
429, 435, 458, 463-465, 481-485, 503, 505, 511, 513, 
514, 531, 560, 568, 573-579, 581, 582, 588, 595, 609, 
623, 628, 631, 633-635, 642-644, 671, 675, 678, 699, 
700, 715, 717, 720, 723, 725, 731, 755, 808
Szlezwik  62,  72,  104,  776
Szwajcaria   122,   272,   386,   456
Szwecja   72,   552,   637
Śląsk   278,   649
Śródziemne   Morze   23,   53,   66,   110,   179,   211,   
212,
360,  412,  414, 421,  428, 516, 586, 589,  636,  637.  
680,
6t5,  686,  774,  842
Święta   Wyspa   w.   (Holy   Island)   94 
Sw.  Heleny  w.   696 Sw. Jerzego  Kanał  
253
Sw. Wawrzyńca   rz.   532,   589,   645,   646,   650,   
705 Sw. Wawrzyńca   zatoka   532
Tag   rz.   180
Talavera    ni.    (prow.    Toledo,    Hiszp.),    bitwa
w  1809  r.  694 Tamiza   rz.   29,   36,   39,   46,   48,   49,   55,   
63,   65,   68,
77,   92,   93,   110,   112,   129,   134,   147-150,   157,   184,
384,   463,   497,   523,   549,   585,   630,   716 
Tanger   548,   562 Tannenberg      osada     (pow.     
Ostróda),     bitwa
w  1914  r.    852
Tara   m.   (hr.   Meath,   Irl.)   87,   254 Taunton  m.   
(hr.   Somerset)  6,  344,  497,  515,  562 Tavistock   m.   
(hr.   Dewon)   362 - opactwo   374 Tel-el-Kabir   osada   
(płn.   Egipt)   bitwa w 1882 r.
814


Tempie   Bar   wrota   do   City  Londynu   243
Teneryfa   w.   518
Termopile   748
Tewkesbury m.  (hr.  Gloucester), bitwa w 1471 r.
323,   324 Thanet   w.   91 
Tilbury  m.   (hr.   Essex)  432 
Torbay  567
Torrington m. (hr. Dewon) 227 Tower w Londynie 140, 
159, 298, 299, 323, 325,
337,   341,   357,   358,   389,   461,   463,   472,   
488 Towton  wieś   (hr.   York),  bitwa  w  1461   r.   
313,
323,   324,   334 Tracja   847 Trafalgar   przyl.   (płd.   
Hiszp.),   bitwa   morska
W  1805  r.  517,  585,  650,  680,  685,  687,  690,  
735,  841 Transwal   republika   obecnie   prow.   Zw.   
Płd.
Afryki   791-793
Trent rz. 39, 52, 55, 63, 291, 634 
Tring setnia (hr. Hertford) 172 Troyes 
m. 286
Trumpington  m.  (hr.  Cambridge)  76 
Trypolis  m.   (w  Syrii)  411 Tulon   m.   
589,   687,   854,   860 Tunis   515
Tunstall m. (hr. Stafford) 630 Turcja  421,  589,  748,  
772,  811,  853,  856 Turnhout   m.   (Belgia),   bitwa   
w   1597   r.   430 Tweed rz. 90, 267, 268, 403, 482, 
485, 499,  513, 575,
623,  633,  634,  754
Tyburn Tree dawne  miejsce egzekucji k. Londynu  
(obecnie  w obrąbie  miasta)  436 Tylża   m.   690
Tyne   rz.   51,   52,   110,   113,   159,   322,   630,   
718 Tyr   m.  34
Ulster   prow. Irlandii, część w Zjedn. Królestwie (Płn. 
Irlandii), część w Rep. Irlandzkiej 88, 90, 258, 478, 485, 
490, 512, 535, 579, 581, 701, 702, 815, 838, 839, 858
Ural   góry   690
Utrecht   m., pokój w 1713 r. 560, 583, 589-591, 598, 
633, 755
Vaal  rz.  791
Valmy m.  (dep. Marne),  bitwa w 1792 r. 673
Verdun m.  854
Yereeniging   osada   (prow.   Transwal,   Zw.   Płd.
Afryki),  traktat  w  1902  r.  793 Verulamium m.  
rzymskie  (hr.  Hertford)  47, 49,
55, 71 Vitoria   m.   (płn.   Hiszp.),   bitwa   w   1813   r.   
694
Walcheren   w.   679
Walia  32, 33, 38, 49, 50, 52, 66, 72, 74, 75, 79, 90, 97, 105, 107, 109, 
115, 188, 218, 253-256, 260-267, 273, 315, 316, 325, 333, 340, 381, 
433-436, 494, 582, 623, 624, 719, 720, 723, 808, 827, 837
Wall  Brook  dzieln.   Londynu   146
Wallingford   m.   (hr.   Berkshire)   157
Wallington wieś (hr.  Northumberland)  7,   12
Wallington m.  (hr.  Surrey) 76
Walsall  m.   (hr.   Stafford)  716
Walton  m.   (hr.   Surrey)   76
Walworth  m.  76
Wał  Offy  93,   104,   159,   260


906
 


Warwickshire   hrabstwo   49,   55,   716
Wash   zatoka   65,   68
Waszyngton   m.   785
Waterford  m.   (Irl.)   109,   255,  257
Waterloo  m. (Belgia), bitwa w 1815 r. 155, 299, 310, 603, 
631, 680, 690, 695, 699, 700, 705, 734, 735, 740, 741, 750, 
771, 773, 810, 857
Watling Street nazwa staroż. drogi rzymskiej 78, 113
Wedmore  m.  (hr.  Somerset)  113
Wednesbury m.  (hr.  Stafford)  716
Welcombe  wieś  (hr.  Warwick)  7
Wenecja   m. 109, 212, 213, 336, 360, 412, 421, 537, 
589, 613
Wenezuela  788
Wersal   m.   585
Wessex  państwo saskie 65, 68, 72, 75, 76, 93, 99, 100, 104, 
105, 111-116, 118, 127-130, 132, 136, 147-150, 157, 160, 
162, 260, 291, 562, 568
Westminster   dawniej m. obecnie dzieln. Londynu 134, 147, 
150, 205, 243, 245, 246, 252, 272, 291, 324, 332, 469, 490, 
493, 499, 514, 545, 581, 657, 688, 702, 762, 815
-   Chapter   House   310
- Hali    170,    205,    242,   243,    311,    706
- parlament  536,  553,  602,  612,  743,  750,  754,  760,
762,  815
Westminsterski  Most   (w  Londynie)   47 Westminsterskie   
Opactwo   150,   158,  223,   656 Westminster   klasztor   (hr.   
Worcester)   99 Westmoreland  hrabstwo  75,   109,   344,  
408 Wexford  m.   (Irl.),  bitwa  w  1649  r.   512 Węgry   
770 Whitby   m.   95-97 Whitehall   ulica   w   Londynie   
451,   461,   464,   469,
505,  545,  550,  561,  578,  580,  614,  757,  804,  
832,  833 Whitehall   -   rząd   536,   573,   768,   799 
Wicklow m.   (Irl.)  109 Wiedeń   551,   847,   848 
Wielkie Jeziora   532,  645,  704,  785 Wight   w.   61
Wigmore   zamek   (hr.   Hereford)   316 Wiltshire  
hrabstwo  41,  49,  113,  131 Winceby m.  (hr.  Lincoln),  
bitwa  w  1643  r.  499


Winchester m. (hr. Hampshire) 134, 136, 150, 157, 200, 
320
- klasztor  św.   Swithina  200,  201
Wing  m.  (hr.  Buckingham)  97
Wirginia   stan (St. Zjedn. A. P.) 345, 431, 459, 511, 
523, 528, 534, 661
Wittenberga   m.   367
Włochy   7, 14, 16, 24, 44, 74, 97, 178, 189, 223, 231, 
233, 284, 342, 351, 355, 359, 366, 439, 443, 525, 551, 
564, 629, 636, 684, 686, 695, 696, 734, 746, 759, 770, 
772, 774-776, 817, 841, 853, p. też Italia
Włoski   Półwysep   p.   Apeniński  Półwysep
Wolne   Państwo   Oranje   793
Wolverhampton   m.   (hr.   Stafford)   716
Woolwich  osada  obecnie  borough Londynu  361
Worcester m., bitwa w 1651 r. 496, 513
- hrabstwo   99,   131,   716
- klasztor   99
Wrath   przyl.   (płn.   Szkocja)   111 Wrekin góra  (hr.  
Shropshire)  104 Wroxeter m. (hr.  Shropshire) 71 
Wschód   Bliski   34,   53,   66,   96,   110,   179,   212,   
213, 345, 589,  748, 775, 811
- Daleki   334,   421,   842,   854
- starożytny   41,   43,   46,    56
- Środkowy 17
Wye   rz.   104,   264
Wymondley  m.   80
Wyspy  Korzenne  p.  Molluki
York m. 52, 55, 71, 96, 118, 135, 154,  159, 248, 322,
371,   631,	717
Yorkshire	hrabstwo   84,   110,   132,   159,   160,   
165,
199,   230,	268,   299,   305,   323,   344,   
345,   376,   485,
497,   498,	500,   527,   556,   630,   670
Yorktown	m.  (stan  Wirginia)  664
Ypres   m.	280,   855
Zambezi  rz.  791
Zelandia   prow.   (Holandia)   554
Ziemia  Święta p.  Palestyna
Złote   Wybrzeże   420
Zuider  Zee  554
Zurycli   m.   386
Związek   Południowej   Afryki   790,   793


SPIS MAP
1.  Brytania iberyjska     ...............       35
2.  Brytania  celtycka  i  rzymska    ............       45
3.  Zniszczenie Brytanii rzymskiej ............       61
4.  Anglia  w  okresie  Heptarchii    ............       73
5.   Szkocja i Northumbria we wczesnym średniowieczu ......       89
6.  Szlaki Wikingów ................     110
7.  Anglia, Szkocja i Irlandia w czasach najazdów Wikingów .... 112
8.  Podział Anglii na earldoms w przededniu podboju normandzkiego . .  149
9.  Państwo Andegawenów  ..............     185
10.  Cowstead - schemat wsi angielskiej w systemie manorialnym ...  197
11.  Irlandia u schyłku wieków średnich ..........     259
12.  Średniowieczna   Walia     ..............     263
13.   Szkocja i północna Anglia w średniowieczu ........  269
14.  Francja.   Pierwszy  okres   wojny   stuletniej.   Punkt   szczytowy   potęgi
Edwarda III    .................     281
15.  Francja.   Drugi  okres   wojny   stuletniej.   Punkt   szczytowy   zdobyczy
terytorialnych Henryka VI  .............     287
16.  Anglia w XV wieku ...............     317
17.  Podział Anglii i Walii na hrabstwa w okresie Tudorów. (Londyn za
Tudorów)    ..................     343
18.  Europa w czasach Henryka VIII. Powstanie  i  rozwój  wielkich monarchii europejskich 
...............     359
19.  Świat w epoce elżbietańskiej    ............  415
20.   Europa za panowania Elżbiety ............     417
21.  Niderlandy hiszpańskie i holenderskie ..........     425
22.  Anglia i Walia zimą 1643-1644 roku ..........     496
23.  Irlandia w XVII wieku ..............     511
24.  Kolonie  angielskie  w  Ameryce  Północnej   w  drugiej   połowie  XVII
wieku    ...................     529
25.  Europa po pokoju w Utrechcie 1713 roku .........     591
26.   Szkocja i północna Anglia w czasach jakobłtów .......     635
27.  Kolonie francuskie  i  angielskie w Ameryce Północnej  w  1755 roku
(dorzecze Mississippi zob.  mapa 24)    ..........     647
28.  Europa w 1810 roku. Napoleon u szczytu potęgi .......     683
29.  Kanada i prowincje nadmorskie w 1791 roku ........     703
30.  Indie na początku XIX wieku ............     707
31.  Indie w 1906 roku, rozwój posiadłości i supremacji Wielkiej Brytanii     709
32.  Zachodnia   część  granicy  między   Kanadą   i   Stanami   Zjednoczonymi
Ameryki Północnej. Zmiany w ciągu XIX wieku    ......     785
33.  Afryka Południowa w  1899  roku  ...........     791
908


SPIS TREŚCI
 


5
21
25
27
29
4
3
5
9
81
10
3
12
1
13
9
15
7
SŁOWO WSTĘPNE - ŚWIAT I DZIEŁO G. M. TREVELYANA 
PRZEDMOWA         ..............
KSIĘGA I. - Przemiany etniczne. Od najdawniejszych czasów do podboju  
normandzkiego    ..............
Wstęp  .................
Rozdział  I.  Najdawniejszy człowiek. Iberyjczyk i Celt
Rozdział  II. Brytania rzymska     ..........
Rozdział  III. Początek najazdów ludów nordyckich. Podbój anglosaski 
...............
Rozdział IV. Ponowne wpływy śródziemnomorskie. Powrót chrze-
ścijaństwa ...............
Rozdział  V. Drugi najazd nordycki. Osiedlenie się i wpływy Wikingów 
...............
Rozdział  VI. Życie w Anglii w późnym okresie saskim. Wkraczający 
feudalizm. Kanut Wielki i morskie imperium nordyckie
Rozdział  VII. Podbój normandzki do bitwy pod Hastings, lata 1042-
1066 ...............
Rozdział  VIII. Zakończenie podboju normandzkiego i wprowadzenie 
instytucji normandzkich 1066-1135 ......
KSIĘGA II. - Tworzenie się narodu. Od podboju do Reformacji .     .     .     175
Wstęp  ..................     177
Rozdział  I. Anarchia i przywrócenie władzy królewskiej. Henryk II. Rycerze i 
villeini manoru. Gospodarka wiejska ; . . 183
Rozdział II. Henryk II (ciąg dalszy). Cystersi na północy. Becket.
Sądy królewskie. Common Law i sąd przysięgłych .... 199
Rozdział  III. Ryszard I i wyprawy krzyżowe. Hubert Walter i klasy średnie. 
Z feudalizmu wyrasta konstytucjonalizm. Jan i Magna Charta. Henryk III i 
Szymon de Montfort . . . . 211
Rozdział  IV. Zmysł zbiorowości w średniowieczu. Uniwersytety. Zakony 
żebrzące. Żydzi. Common Law i prawnicy. Parlament za panowania 
Edwardów. Izba Gmin. Sędziowie pokoju 
................. 229


909
 


Rozdział   V. Celtowie i Sasi. Próby uzupełnienia wyspiarskiego imperium. 
Przyczyny ich niepowodzenia w średniowieczu. Irlandia, Walia, Szkocja 
........... 253
Rozdział  VI. Wojna stuletnia, jej przyczyny i skutki, Narodziny 
nacjonalizmu. Łucznicy i drobna szlachta (yeomanry). Język angielski, 
poczucie patriotyczne ......... 277
Rozdział   VII. Czarna śmierć. Wyzwolenie villeinów i płynność siły roboczej. 
Powstanie 1381 r. Kościół i laicy. Wiklef i lol-lardyzm 
................ 293
Rozdział   VIII. Rozwój parlamentarny od Edwarda III do Henryka VI. 
Anarchia arystokratyczna. Niektóre strony życia angielskiego w 
późniejszym średniowieczu. Wojna Dwóch Róż. Królowie z domu Yorków 
.......... 309
KSIĘGA III - Tudorowie. Odrodzenie. Reformacja i potęga morska .     .     327
Wstęp   ..................     329
Rozdział   I. Henryk VII. Machina rządowa Tudorów. Przemiany 
ekonomiczne i społeczne. Sukiennictwo, Prawo o Ubogich, gospodarka rolna 
............. 335
Rozdział II. Odrodzenie lollardyzmu. Uczeni renesansowi. Wol-sey i 
„równowaga sil". Era odkryć. Cabotowie. Henryk VIII tworzy Marynarkę 
Królewską .......... 353
Rozdział   III. Reformacja królewska i parlamentarna za Henryka VIII 
............... 365
Rozdział   IV.  Interludia  protestanckie  i  katolickie.   Edward  VI
(1547-1553) i Maria I (1553-1558) .........     381
Rozdział V. Postępowanie i charakter Elżbiety. Elżbietańskie uregulowanie 
spraw kościoła. Hiszpania i Francja. Reformacja szkocka i przyszła Wielka 
Brytania. Powstanie earlów i koniec feudalizmu w Anglii 
.......... 395
Rozdział  VI. Początek angielskie] potęgi morskiej ....
Rozdział II. WIELKA ERA ELŻBIETAŃSKA. WALIA. IRLANDIA. 
SPRAWY RELIGIJNE.
Granice wolności elżbietańskiej. Biblia, poezja i muzyka. 
Terminatorstwo i niektóre warunki w przemyśle. Gentry i parlament 
............... 433


453
KSIĘGA   IV   -   Epoka   Stuartów.   Wolność   parlamentarna   i   ekspansja 
zamorska    .................


910
Wstęp   .     .     .     .      .     .     .     .     .     .     .     .     .     .     .     .     .     .     455
Rozdział   I.  Jakub  I.  Parlamenty,  purytanie  i rekuzanci.  Upadek   
angielskiej    potęgi   morskiej.    Hiszpańskie    małżeństwo. Buckingham  i wojna 
trzydziestoletnia.  Karol  I.  Król,  parlament i Common Law. Coke i Eliot. Laud i 
Stratford .     .     .     461 Rozdział   II. Anglia a  Szkocja.  Powstanie szkockie. 
Długi Parlament.  Pierwsza sesja: upadek systemu  prerogatyw  i  egzekucja 
Strafforda. Druga sesja: sprawa kościoła i podział na stronnictwa     
...............     481
Rozdział   III. Wielka wojna domowa, lata 1642-1646 ....     493
Rozdział   IV. Niepowodzenie kroków ugodowych. Królobójstwo. Rządy 
rewolucyjne. Irlandia i Szkocja. Blake i odrodzenie marynarki. Wewnętrzna, 
kościelna i zagraniczna polityka Protektoratu. Śmierć Olivera Cromwella i 
Restauracja . . . 505


Rozdział   V. Życie angielskie na wsi i w mieście i jego ekspansja zamorska. 
Charakter kolonizacji i polityka kolonialna w XVII w. Nowa Anglia, 
Wirginia oraz zagarnięcie kolonii holenderskich w Ameryce Północnej. 
Anglia, Francja i Holandia 
................ 523
Rozdział VI. Restauracja i panowanie Karola II. Powstanie
partii wigów i torysów ............ 539
Rozdział VII. Jakub II i rewolucja angielska 1685-1688. Układ
Rewolucyjny 1689 r. ............. 561
Rozdział VIII. Szkocja i Irlandia od Restauracji do królowej
Anny. Dwa układy ............. 573
Rozdział IX. Wojny Wilhelma i Marlborougha. Zmierzch Ludwika XIV i 
osiągnięcie przez Wielką Brytanię przewagi morskiej i handlowej. Śmierć 
Anny i kryzys dynastyczny . . 583
KSIĘGA V. - Od Utrechtu do Waterloo. Potęga morska i arystokracja.
Pierwsze stadium rewolucji przemysłowej  ........     603
Wstęp   ..................     605
Rozdział   I. Anglia za czasów pierwszych Hanowerczyków. Charakter rządu 
arystokratycznego. Premier, gabinet i parlament. Duch XVIII stulecia. 
John Buli a wpływy francuskie. Kościół i ruch weslejański. Szkocja. 
Uniwersytety i szkoły. Życie wsi. Początek upadku yeomanry. Świat 
podziemny. Humanitaryzm. W przededniu rewolucji przemysłowej 
...... 609
Rozdział   II. Jerzy I i Jerzy II. Oligarchia wigów. Lata 1715 i 1745. Społeczne 
następstwa w Szkocji. Walpole i Pitt Starszy. Wielka Brytania w pokoju i 
w wojnie. Aneksja Kanady i założenie imperium indyjskiego 
......... 633
Rozdział III. Rządy osobiste Jerzego III. Kwestia amerykańska. Rozpad 
pierwszego imperium brytyjskiego. Przywrócenie rządów partii i gabinetu. 
Nowe partie wigów i torysów. Burke, Fox i Pitt Młodszy 
........... 653
Rozdział IV. Oligarchia torysowska i początki ruchu demo-kratycznego. Tom 
Paine i reakcja antyjakobińska. Burke, Fox i schizma wigowska 
........... 667
Rozdział V. Charakter francuskich wojen rewolucyjnych i napoleońskich. 
Okres Pitta i Nelsona, 1793-1805. Okres Wel-lingtona i Castlereagha, 1808-
1815. Walka morska, handlowa i militarna. Wynik końcowy 
.......... 679
Rozdział VI. Imperium w późniejszych latach panowania Jerzego III. 
Ekspansja życia wyspiarskiego na zewnątrz. Anglia, Szkocja i Irlandia. 
Kanada ł Australia, Indie. Ruch przeciwko handlowi niewolnikami. 
Wilberforce i ewangelicy .... 697
Rozdział   VII.  Sprawy  ekonomiczne  za  panowania  Jerzego  III.	 
Wczesne   etapy   rewolucji   przemysłowej.   Ludność.    Kanały. 
Maszyny. Węgiel. Przesuwanie się przemysłu ze wsi do mia 
sta.   Grodzenia.   Domy   mieszkalne.   Braki   w   administracji.                                           | 
Laissez-faire'yzm       .............713
:l
KSIĘGA  VI  - Późniejsi  Hanowerczycy.  Przewaga  na  morzu  w  wieku
maszyn. Przejście do demokracji ...........      729
Wstęp   .     .     .     .     .     .     .     .      .     .     .     .     .     .     .      .     .     .     731
911


Rozdział    I.   Represje   i   reformy   w   latach   1815-1835.   Prawa zbożowe   i   
podatek   dochodowy.   Cobbett,   Peterloo   i   Sześć Ustaw.   Reforma   
torysowska.   Peel  i   Huskisson.   Castlereagh i   Canning.   Rząd   
Wellingtona.   Wigowie   i   projekt   reformy wyborczej. Ustawa o 
korporacjach miejskich i zniesienie niewolnictwa. Belgia     
.............     737
Rozdział   II. Niepowodzenia finansowe wigów. Peel i nowa par 
tia konserwatywna. Nowe prawo o ubogich. Czartyzm. Znie 
sienie praw zbożowych w 1846 r. Disraeli i Peel. Rządy wi 
gów   i   Palmerstona.   Służba   państwowa.   Królowa   Wiktoria. 
Krym   i   Włochy.   Pomyślność   i   pokój   społeczny.   Agitacja - 
w kwestii praw wyborczych i druga reforma wyborcza z 1867 r.     759 
Rozdział   III. Ekspansja terytorialna pod koniec wieku. Charak 
ter   drugiego   brytyjskiego   imperium.   Rozwój   Kanady.   Sto 
sunki ze Stanami Zjednoczonymi. Australazja. Afryka Połud 
niowa. Indie   ............	781
Rozdział    IV.   Nowa   doba   reform.   Pierwszy   rząd   Gladstone'a 1868-74.   
Disraeli   i   nowoczesny   konserwatyzm.   Gladstone, Egipt, Home Rule. 
Rządy lorda Salisbury. Okres jubileuszów. Reforma  socjalna  i  imperializm  
.........     803
Rozdział  V. Gabinet Balfoura, 1902-05 ........     821
Rozdział  VI. Ostatni rząd liberalny: grudzień 1905 - maj 1915 .     831 
Rozdział   VII. Koniec izolacji. Lansdowne i Grey. Porozumienie z  Francją  i  
Rosją.  Reforma  armii  Haldane'a.   Europa  zdąża do wojny 
................     841
Rozdział   VIII. Pierwsza wojna światowa 1914-1918 ....     851
Rządy W. Brytanii ...............     863

BIBLIOGRAFIA UZUPEŁNIAJĄCA      ...........      864
SKOROWIDZ BIOGRAFICZNY .............      873




SKOROWIDZ NAZW GEOGRAFICZNYCH898 
SPIS   MAP       .........908