Lucyna Legut 

Zacznijmy od pomidorów. 

(Wspomnienia) 
Jeśli o mnie chodzi, to odradzam czytanie tej autobiografii. Nawet biografie nie 
bywają prawdziwe, bo ktoś, kto pisze czyjąś biografię, patrzy na obiekt swoich 
zainteresowań własnym spojrzeniem. Jeżeli obiekt jest już dojrzałym 
nieboszczykiem, nie może się nawet sprzeciwić, gdy niemal wszystko się nie 
zgadza. W autobiografii biograf jest oczywiście pochlebcą dla siebie, czyli 
także wszystko się tu nie zgadza, Maciej Nowak zmusił mnie do napisania tej 
biografii. Pilnuje mnie jego prawa ręka - Irena Olender. Chyba się nie wywinę i 
będę musiała napisać. O co tym ludziom chodzi, nie mam pojęcia. Oni mnie po 
prostu widzą oczyma biografów, czyli jako kogoś ważnego. Nic z tych rzeczy! 
Jestem tak zwyczajną postacią, jak zelówka na zdartej podeszwie. A tej 
najprawdziwszej prawdy o sobie, która mogłaby zainteresować na przykład 
psychiatrów, z pewnością nie powiem. To tylko ci prymitywni Amerykanie na 
sesjach psychoterapeutycznych wywalają na wierzch wszystkie najpaskud-niejsze 
bebechy swego ego. Nie ma co liczyć na moją spowiedź. Potraktuję wybiórczo moje 
zwierzenia. Może nawet trochę nakłamię, a zwłaszcza pominę niektóre wydarzenia, 
które mogłyby stanowić pochwałę pijaństwa i rozwiązłości. Igor Michalski, mój 
przyjaciel, ciągle mnie namawia, abym opisała wszystkie wydarzenia związane z 
gorzałeczką. Nie mogę tego zrobić. Ktoś mógłby próbować brać ze mnie przykład, 
jako że czasem bardzo śmiesznie bywało. Odradzam picie, choćby najweselsze - kac 
potem jest straszliwy. Nie opłaca się. Ze mną było tak...
Ale zacznijmy "od pomidorów"... Tu dygresja: nasza matka kiedyś chciała mi 
opowiedzieć o pewnej historii związanej z sąsiadką, a że była bardzo dokładna, 
zanim doszła do pointy, omówiła wszystkie mało ważne fakty, które poprzedziły 
ową historię, czyli to, że sąsiadka najpierw poszła kupić pomidory, potem z tymi 
pomidorami wstąpiła do mamy... i tu dopiero nastąpiło właściwe opowiadanie. Mama 
więc powiedziała: - Opowiem ci, jak ta głupia Zośka pokłóciła się ze swoją matką 
o ćwierć kilo cukru... Ale zacznijmy od pomidorów... Wśród moich bliskich 
znajomych znane jest to porzekadło i zezwalam każdemu, komu się to spodoba, aby 
posługiwał się nim. Zatem zacznijmy od pomidorów... Czyli zacznijmy od naszej 
matki. Przytoczę teraz fragmenty rozdziału z książki "Nasza zmierzchowa mama" 
(autentyczna opowieść naszej matki, nagrana na magnetofon, a potem przepisana). 
Tytuł rozdziału: "Dom z różami za oknem, zupa wodzianka, a do studni chodziło 
się w zimie boso". Nasz dom był taki: byle jaki, wiejski. Gospodarka prawie 
żadna, bo mama tylko cos tam w polu zrobiła/a ojciec prawie nic. Stolarzył, ale 
tez nie bardzo, tyle tylko, żeby instrumenty zrobić do grania, no i chodził 
grywać z ta swoja kapela. Najwięcej po weselach grywali. (...) A jak ojciec 
chodził z muzyka, na wesela, to na końcu po weselu gospodyni dawała zawsze 
muzykantom po ćwiartce placka. Tam się piekło na łopacie takie placki okrągłe. 
Pokroiła na ćwiartki i dała muzykantom po parę kawałków. (...) Ja kiedy 
podrosłam, to chodziłam na wesela z ojcem. I bardzom hulała. Bardzo! (...) Jak 
byliśmy mali, to mama najczęściej gotowała na obiad wodziankę. Ojciec ususzył 
śliwek, ususzył jabłek i taka wodę mama gotowała do ziemniaków, do jałowych 
oczywiście. (...) Chahipina nasza była dosyć piękna. Z kamieni była wystawiona. 
Dosyt zgrabna: pokój, kuchnia, stolarnia, sień. Stajnia w sieni, wychodek na 
ganku. Zamykało się taka. zawiasa, taktem drewnem się zamykało. A róże przed 
oknami!... Całe okno było zawalone róża. Jak miałam cztery lata, rodziło się 
któreś tam dziecko, bo nas było ośmioro: czterech synów i cztery córki miała 
moja mama; taka była pienia. I jak jedno dziecko przychodziło na świat, nie wiem 
które, to tam był hałas w izbie, a ja się darłam razem z mama, bo nie 
wiedziałam, co jej kto robi, pewnie krzywdę jaka, więc ja się w kuchni okropnie 
drę, jeszcze głośniej niż mama w izbie. Wtedy ojciec zamknął izbę i mnie porwał, 
bom się nie ustawała drzeć, porwał mnie do stajni, do chlewka, u świni mnie 
zamknął. Darłam się tak, com ochrypła, a świnia mnie szarpała po sukni, ale była 
jeszcze za młoda, więc mnie nie zdążyła zjeść, bo nie dała rady. Ale była 
złośliwa. No to mnie potem Zadkowa porwała stamtąd od tej świni. To ja się 
modliłam, jakem umiała, cale życie, żeby ojciec umarł. Jeszczem do szkoły 
chodziła, tom się modliła, żeby umarł za tę świnię, bo mu nie mogłam podarować 
tego. (...) Do studni chodziło się w zimie boso, bo któż by ta jakie papucie dał 
albo buty? Do szkoły się chodziło boso w lecie, a buty się ubierało przed 
szkoła. Jeszcze mi się wciąż śni, że boso chodzę po polu, com tak była nauczona. 
A jak do kościoła leciałam, to bułki na ramionach, za sznurówki; przed kościołem 
się butki ubierało. No to do studni boso. Nogi przymarzały, to się trza było 
prędko spieszyć. Ciagło się wodę ze studni, trzeba było klęknąć na lodzie i 
patrzeć, żeby się nie wpadło tam. Z takiego dołka się brało wodę. Przyleciało 
się do domu i trzeba było nogi pocierać, bo tak stwardły z zimna. A teraz tobym 
mogła trzy pan/ nowych butów na nogi ubrać, jakbym szła do studni. I dwa 
kapelusze bym mogła na głowę dać! A wtedy nie miałam nawet chusteczki. W zimie 
do szkoły jechało się na torbie. Szło się do takiego drzewa i stamtąd z góry na 
dół się zjeżdżało, to było bardzo spadzisto, więc się zejść nie dało, tylko 
zjechać na torbie. Jak miałam dwanaście lat, to już chodziłam do Makowa, do 
haftu. Skończyłam piąty klasę, to mnie wypisali, bo nie było czasu. Bo trzeba 
było zarabiać. Wtedy wolno było wypisać z piątej klasy. Do Makowa, do haftu szło 
się na dziewiąta, więc trzeba było o siódmej wyjść, wziąć czarnej kawy do 
flaszki, oczywiście zbożowej, dziesięć centów do ręki na dwie bułki. To było na 
cały dzień. Czasem która dziewczynka wzięła mnie na noc do siebie, jak był 
deszcz czy zawierucfia, no tom tam cos zjadła. Z litości mnie brały. A jak 
spałam czasem u siostry, to nie
mieli mnie gdzie położyć i spałam w paczce, co węgle były. A paczka była duża, 
to ja się zmieściłam, bo byłam mała. I spałam w tym, w czym chodziłam. Dałam 
sobie płaszczyk pod głowę i węgle były wyżej. To zaś nauczycielka, jak jej 
podłogę wymyłam, z wielka radością, że to u nauczycielki myje, co nas uczy 
haftu, to tam kromkę chleba dała. Z masłem! (...) Siedem kilometrów codziennie 
szło się. Do Makowa to się idzie ze Suchej na pagórek, na dół, na pagórek, na 
dół... Dwa pagórki do Makowa są. Jak wyszłam pod pagórek, to się umęczyłam... 
Chłop, nazywał się "dróżnik', jeździł z takimi taczkami; zbierał kamienie przy 
drodze na te taczki i gdzieś je wywoził. To on widzi, mała dziewczynka idzie... 
Byłam mała, bom i teraz nieduża... To mu było mnie żal, bo mnie chłopaki, co 
krowy pasły, biły kamieniami i ścigały. To mnie wziął na te taczki czasem: - 
Siadnijze, dziwce. Podwiozę cię kawałek. - Podwoził mnie czasem na tych 
kamieniach. Wiec znowu się oglądałam, czy jaki wóz nie jedzie... Jedzie wóz z 
chłopem... Jak był chłop dobry, to mnie wziął pod pagórek, a jak był niedobry, 
to mnie nie wziął. Ale jak wjeżdżał na pagórek pomału, to ja się zawiesiłam na 
dyszlu. A chłop czuje, że mu ciężko, oglądnął się: - Slezies z tego wozu z 
tela!? - I tak mnie biczem chciał dochodzie, ale ja się schyliłam i tym biczem 
nie dał rady mnie dosięgnąć. A czasem mu się udało, to mnie po grzbiecie wyłoił. 
Miał prawo. To był opis dzieciństwa mojej matki. Co do mnie, było tak: urodziłam 
się 27 marca 1926 roku w Suchej Beskidzkiej, w parterowym domku, naprzeciw 
stacji kolejowej. Domek należał do pani Wądrowej, która miała męża Romana i syna 
Antka. Nasza mama wynajmowała pół tego domku. Domek otoczony był sadem. 
Niewielkim, ale kilka owocowych drzewek tam rosło. Okna domku znajdowały się 
nisko nad ziemią, wysypaną żwirem; to jest o tyle ważne, że dotyczy mnie - mama 
sadzała małą Luchę - kluchę na parapecie okna, przy okazji doglądając garnków na 
piecu. W pewnej chwili odwróciła się, a mnie już na parapecie nie było. Skulałam 
się na żwirową ścieżkę pod oknem. Chyba mnie nic nie bolało, bo me podniosłam 
wrzasków. Myślę, że od małego dziecka nie lubiłam płakać. Do dzisiaj mi to 
zostało. Czasem mnie coś ściska za gardło, ale niemal nigdy nie płaczę. Jeśli 
chodzi o ważniejsze wydarzenia z tego okresu (znam je oczywiście wyłącznie z 
opowiadań mamy), to zalicza się do nich moje lądowanie pod kołyską. W tamtym 
czasie dzieci kładło się do kołyski, można było wtedy swobodnie krzątać się po 
domu i tylko od czasu do czasu nacisnąć nogą na drewnianą płozę, aby dziecko 
zakolebać. Pewnego razu mama wyszła na chwilę do sklepu, zostawiając mnie pod 
opieką starszego rodzeństwa; Lidusi i Lubcia, a oni tak mnie zawzięcie kolebali, 
że wywalili mnie wraz z kołyską i wystraszeni uciekli. Oni też byli mali i nie 
wiedzieli, co zrobić z bachorem przywalonym kołyską. Gdyby nasza mama w porę nie 
nadeszła, nie musiałabym teraz męczyć się nad spisywaniem faktów 
@biograficznych, bo już dawno by mnie nie było. Nie jestem pewna, czy fakt, że 
jestem, należy uważać za szczęśliwy. Mama była zdania, że to wielkie szczęście. 
Muszę trochę czasu poświęcić okresowi w domku pani Wądrowej; tam się zaczął 
kształtować przyszły charakter wszystkich dzieci. Lidusia była prześliczna, z 
jasnymi loczkami i zielonymi oczami. Podobno była najpiękniejszym dzieckiem w 
całej Suchej Beskidzkiej. Lubuś już wówczas miał drański charakter. Otóż za Boga 
żywego nie chciał zasnąć, dopóki nie dostał do possania fajki pana Romana Wądry! 
Pan Wądra nigdy nie wyjmował fajki z ust, jedynie na ten moment, gdy trzeba było 
uśpić Lubusia. Lubuś darł się tak długo, aż dostał fajkę. Był więc najmłodszym 
palaczem na świecie, chociaż nikt tego nie odnotował w księdze Guinnessa. Lubuś 
rzucił palenie w jakimś czwartym roku życia. Potem, już jako dorosły człowiek, 
nie palił. Lidusia była przez całe życie nałogowo piękna. Nie rzuciła tego do 
dzisiaj. Ja zawsze byłam gruba i tak mi już zostało, bo nie warto wspominać o 
kilkunastu latach młodości, kiedy byłam szczupła. Zresztą sama w to nie wierzę. 
Wracając do pomidorów, dodam jeszcze, że gdy kiedyś szłam z Lidusia na spacer 
ulicą Suchej Beskidzkiej (wówczas była w Suchej tylko jedna prawdziwa ulica), 
najechał na mnie pan rowerzysta i przejechał mnie rowerem równo przez brzuch. 
Poprosił, aby Lidusia nie wspominała o tym w domu, i dał jej za to jakąś kwotę 
na cukierki. Pamiętam ten sklep, w którym Lidusia kupiła mi
cukierki. Sobie też. Był to sklep Krumcholtza. Przepięknie tam pachniało 
smołowaną podłogą i cukierkami. Cukierki trzymano w słojach, ale ja jakoś do 
dzisiaj pamiętam ich zapach. A może to tylko moja wyobraźnia? Lidusia dochowała 
tajemnicy i nasza mama nie dowiedziała się o przejechanym brzuchu, a gdyby nawet 
wiedziała, to i tak nic by z tego nie wynikało. Wówczas nikt nie biegał do 
doktorów z byle powodu. Przeziębienie leczyło się sokiem malinowym, grzanym 
piwem z koglem-moglem, co było najprzyjemniejsze, i przykładaniem zgniecionego 
czosnku na klatkę piersiową, co było mniej przyjemne. A na wszystkie choroby 
istniała metoda zapobiegawcza. Zimą cała nasza trójka musiała pić obrzydliwy 
tran. Zatykało się nos, łykało łyżkę tranu i natychmiast dostawaliśmy zakąskę - 
kawałek mocno osolonego chleba. Potem, wiosną, latem i jesienią czekało nas 
przymusowe picie koziego mleka. Nawet już w Krakowie. Na kozie mleko mama 
wysyłała nas razem, abyśmy mieli oko na siebie. Nikt nie mógł wylać choćby 
odrobiny z kubka, bo go reszta oczu pilnowała. Pewna kobieta miała kozę na ulicy 
Gęsiej. Gęsia była w pobliżu Grzegórzeckiej i w jeszcze większym pobliżu Pól 
Katarzyńskich, gdzie obficie rosły trawy i kto chciał, mógł kozy wypasać. Przez 
środek pół wiodła szeroka, żwirem wysypana droga. Ta droga była miejscem rajdów 
rowerowych wszystkich dzieci, które miały rowery. Tam właśnie zakwitł szalony 
romans, opisany w "Miłości trzynastolatki". Kochałam się w Karolu Pauknerze, 
synu dyrektora fabryki Semperit. Z miłości, jako drugie imię na bierzmowaniu, 
dałam sobie imię Karolina. Pierwsze to, na rozkaz mamy, Teresa. Jestem więc w 
całości Lucyna Maria Teresa Karolina. Po szaleńczej miłości zostało mi tylko 
zdjęcie, które sobie kazałam zrobić przed Semperitem, oraz imię wpisane w 
dokument z bierzmowania. Z Karolkiem musiałam zerwać, gdy wybuchła wojna. Był 
Niemcem. Polityka może zniszczyć nawet największą miłość. Gdyby nie mój brat, 
miałabym jeszcze pamiętnik, który wówczas namiętnie pisałam. Brat wykradał mi 
ten pamiętnik, czytał go głośno, nabijając się ze mnie. Próbowałam go zabić, ale 
on był silniejszy. Wobec tego spaliłam pamiętnik i nigdy już do spisywania 
swoich uczuć i myśli 
10 nie wróciłam. Chociaż niezupełnie. Przecież są one obecne we wszystkim, co 
piszę. Wróćmy jednak do wczesnego dzieciństwa i do chorób... Trzeba było ważnej 
przyczyny, aby się udać z dzieckiem do doktora. Doczekał się tego Lubuś, gdy 
sobie wsadził fasolę do nosa i w żaden sposób nie udało się mamie wyciągnąć mu 
tej fasoli, bo tkwiła za głęboko. Gdyby tam została, mogłaby puścić kiełki, a 
może zakwitnąć. Z Lubusiem zawsze były kłopoty. Któregoś roku, gdy obierało się 
kapinosy na wino, dźgnął nożem kolegę za to, że tamten szybciej od niego 
obierał. Co to jest kapinos? Otóż są to owoce dzikiej róży. Robi się z tego 
pyszne wino, tylko trzeba najpierw obciąć nożykiem ogonek i czubek owocu. To 
właśnie stwarzało okazję do dźgnięcia kolegi. Lubuś już taki był - wojowniczy 
indywidualista. Z trudem dawał się ujarzmić. Lidusia była bardzo grzeczna, a ja 
- nijaka, przynajmniej taką siebie pamiętam. Zawsze się czegoś bałam, a 
najbardziej cholernego lasu. Babka z dziadkiem mieszkali dosyć wysoko, na 
"Podksiężu", i trzeba było przejść przez cholerny las, aby tam dojść. Nazwa lasu 
pochodziła od cholery, na którą kiedyś ludzie masowo umierali i tam ich chowano. 
Nie znałam wówczas pojęcia śmierci, a jednak strasznie się bałam tego lasu. 
Nasza mama i nasz ojciec nigdy nam nie żałowali opowieści ziejących grozą. Całe 
moje dzieciństwo było naszpikowane takimi historiami. Ojciec nam opowiadał o 
kościele w Hucisku, skąd pochodził. Są tam drzwi wiszące na jednym zawiasie, bo 
kiedyś diabeł wyrwał te drzwi i poleciał na nich do Rzymu. Wrócił co prawda 
przed północą, ale nie zdążył już zawiesić drzwi na drugim zawiasie, bo akurat 
kogut zapiał i diabelska moc się skończyła. Być może, te drzwi jeszcze dzisiaj 
wiszą na jednym zawiasie. Nie wiem tylko, czy ktoś w tę opowieść dzisiaj wierzy. 
Mój ojciec wierzył święcie. Ja oczywiście także. Wierzyłam też w opowieść o 
Wajdziku nieboszczyku. Wajdzik był pijakiem. Mieszkał w Kurowie, w tej samej 
wiosce, w której nasz ojciec się urodził. Wajdzik co noc wracał do domu pijany i 
co noc diabeł czaił się za płotem i szeptał do Wajdzika; - Jasiu! Wystaw łapkę! 
- Wajdzik jednak nie był głupi i nie dał się nabrać na słodkie słówka diabła. 
11
A jednak diabeł go dopadł, bo gdy Wajdzik umierał, to krzyczał, że diabły siedzą 
w koszyku po ziemniakach i za świętymi obrazkami na ścianie. Wszyscy ludzie ze 
wsi wierzyli, że diabły tam są, skoro Wajdzik je widzi na własne umierające 
oczy. Toteż gdy Wajdzik umarł, nie pochowali go, skoro miał konszachty z 
diabłami, tylko wsadzili w wielki kosz i wrzucili z tym koszem do wyrębu, czyli 
do głębokiej przepaści. Bardzo mi żal, że obecnie wiem, iż to, co się 
przytrafiło Waj dzikowi, było zwyczajnym delirium. Wolałabym wierzyć w diabły. 
Przepiękne były tamte czasy! Nasza mama wierzyła w uroki i boginki, które 
zamieniały dzieci. Podobno, gdy Lidusia się urodziła, przyszła boginka i 
koniecznie chciała Lidusię zamienić. Mama wrzeszczała i nie pozwoliła na żadną 
wymianę. Całe życie w to wierzyła, bo przecież na własne oczy widziała tę 
boginkę. A co do uroku, to czasem ktoś mamie "zadawał uroku", bo była 
prześliczna, i wtedy zaczynała ją okropnie boleć głowa. Trzeba było wzywać 
kobietę do "odczynania". Przytoczę tu fragment z powieści "Nasza zmierzchowa 
mama". Rozdział pod tytułem: "Urok dany przez naczelnika stacji". Na festyn żem 
poszła z wami. Naczelnik stacji siedzi za stołem, z panami i z kasjerem też. Ja 
idę, a Legut też idzie. Razem maszerujemy i dzieci gromada. Naczelnik ino 
patrzy, że ja idę z Legutem, no to przecież do niego nie poleci, do dzieci też 
nie, to tylko na mnie głowicka kiwnął i pokazał, że niesie flaszki: wino. A 
kasjer torty. Na talerzyku. I wala ku mnie, podeszłam wiec bliżej, bo przecież 
nie będzie Legutowi dawał naczelnik. Bo on mnie dał do zrozumienia, że mam 
podejść. To tego winka się napiłam i naczelnik bierze tort... Sam wziął od 
kasjera i trzyma na talerzyku, żebym jadła tego torta, nawet przy tylu narodach, 
na festynie!... Tyle miłości miał do mnie. To ja tego torta wzięłam i winka, 
podziękowałam i odeszłam, bo trza było iść ku dzieciom i ku chłopu. I cholery 
dały uroku ciężkiego! Urzekli mnie! Do tego stopnia, żem chciała umrzeć... 
Zabrałam to wszystko, gromadę, do domu, bo mnie strasznie wzięły nudy i boleści. 
I umrzeć! I umrzeć!... Robiła mi urok pani Zajaczkowska, taka, co była 
akuszerka. Ona zażegnywała uroki i wszystko. To moja gospodyni widzi, że ja 
ledwo 
12
przyszłam, łap! Po Zajaczkowska! Bo zaraz było blisko, koło Porzyckiego. 
Zajaczkowska przyszła i mówi: - Straszny urok! Urok jak koń! - Wzięła trzy 
węgielki... zapaliła drewna kawałek, bo musiał być węgiel z drzewa. Połamała te 
węgielki i do wody, do szklanki. Kiedy węgielki idą na spód, to urok jak koń, a 
jak na wierzchu zostaną, to nie ma uroku... W tej chwili poszły na spód 
węgielki! Potem się bierze koszule, nadołkiem, i te wodę się przecedzi przez 
koszulę. Przecedziła przez koszulę węgielki, woda poszła czysta, a węgielki 
wytrzepała. Teraz ma się trzy razy napić tej wody. I po skroniach namoczyła, i 
po czole, i przeżegnała wszystko. Ale jeszcze zanim przyszła, to tak się bałam, 
że umrę, bo strasznie mnie głowa bolała, do zwariowania! Myślę: nie dam się 
śmierci wziąć. Uciekłam. l^edwom się dowlokła do drzwi i uciekłam w pole. Wlekę 
się na czworakach, a tu akuszerka idzie! Jak zrobiła wszystko, zażegnała, z 
miejsca przeszło! Zdrowiusieńka jestem! Teraz nie wierzą w uroki, a to przecież 
jest prawda, bom sama doświadczyła. Przecież nie z tego wina stało się to 
wszystko, tylko zwyczajnie, z uroku... Wyrosłam na tych i podobnych 
opowiadaniach i może dlatego moja fantazja od czasu do czasu wariuje. Muszę się 
pochwalić, że książka "Nasza zmierzchowa mama" zajęła pierwsze miejsce w 
plebiscycie czytelników w roku 1980. Wracając "do pomidorów"... Podobno na 
chrzcie dano mi imię Łukasz, bo się ksiądz zagadał przy wypisywaniu metryki. Nie 
jestem w stanie sprawdzić faktów, a wówczas jeszcze nie byłam zbyt dociekliwa. 
Potem miałam jeszcze kilka imion, w zależności od tego, jak który ksiądz 
tłumaczył moje imię zapisane w metryce po łacinie. Tam stoi jak wół: santa 
Lucia. Ksiądz w Prokocimiu, gdzie rozpoczęłam "studia" w pierwszej klasie szkoły 
podstawowej, uznał, że po polsku to brzmi Łucja (mama nie ośmieliła się 
sprzeciwiać). W drugiej klasie, już w Krakowie, inny ksiądz uznał, że jestem 
Łucja, a w następnej szkole, imienia św. Scholastyki, bardzo nowoczesny ksiądz 
zdecydował, że moje imię to Lucyna, co mamie najbardziej się spodobało, 
zwłaszcza po filmie ze Smosarską: "Czy Lucyna to dziewczyna". Ja nie wojowałam o 
moje imię, ale obecnie go nie 
13
znoszę. Wolałabym Łucję albo Łucję. Z ostatnich "donosów" z Urzędu Gminnego w 
Suchej Beskidzkiej wynika, że moje imię to Łucja, i jeśli chcę być Lucyną, muszę 
sprawę przeprowadzić przez sąd. Mogą być kłopoty po mojej śmierci, i to tylko z 
powodu imienia. Igor (cholerny spadkobierca) miał wszystko załatwić, ale jak 
zwykle na nic nie ma czasu, a mnie się nie chce samej biegać po sądach. Jestem 
więc chwilowo Lucyną. Jako taka przenoszę się znowu w dawne dzieje, bo to 
przecież biografia... W Suchej Beskidzkiej domek pani Wądrowej już nie istnieje. 
Podobno wybudowano tam jakiś "drapacz chmur", w każdym razie, jak na Suchą 
Beskidzką, ma to być coś dużego. Stacja jest w tym samym miejscu. Na stacji był 
zawiadowcą pan Szczepkow-ski, ojciec Andrzeja Szczepkowskiego, znanego aktora. 
Starszy pan Szczepkowski podkochiwał się w naszej mamie i, jak mówiła, biegał za 
nią przez żyto, ale jej nigdy nie dogonił, gdyż miał brzuszek i ciężko mu się 
pod górę biegało. Gdyby nie to, być może Andrzej Szczepkowski byłby moim bratem. 
Okazuje się, że Sucha Beskidzka miała wielu znaczących ludzi. Jerzy Goliński 
także się obił o Suchą. A co najważniejsze, znany polityk Siwieć! Na "Pod-
księże" można było iść albo przez las cholerny, albo obok domu Siwców. W połowie 
drogi, między stawami, które rozciągały się na dole, a "Podksiężem" stał 
murowany dom Siwców. Do domu dziadków trzeba było wdrapać się na samą górę, 
potem jeszcze przejść przez "Księży Potok", jeszcze kawałek ścieżką, a potem już 
stał ten dom, mały, ukryty w dzikich różach, z piwnicą w ziemi, a na kopczyku 
piwnicy kwitły dzikie storczyki i niedaleko rosły grzyby kurki. Całe morze 
kurek! Ludmiła to pamięta. Ja nie. Boże! Gdybym dzisiaj mogła się dorwać do tych 
grzybów!!! Wówczas jeszcze nie byłam oszalałą grzybiarką. Zaczynam się gubić. 
Znowu muszę zrobić krok wstecz... Nasza babka miała dużo dzieci. Sporo ich 
zmarło. Najdłużej zachowała się pamięć o zmarłej ciotce Józi, może dlatego że do 
dzisiaj mam jej zdjęcie w trumnie. Ciotka Józia leży sobie i nic jej już nie 
obchodzi, że musiała umrzeć, bo dziadkowie nie chcieli jej dać w posagu 
14 maszyny do szycia, a kawaler, w tym akurat wypadku brat mego ojca, nie chciał 
się żenić bez posagu. No więc ciotka Józia postanowiła się zabić. Z braku 
lepszego sposobu wymyśliła sobie sanki... że siądzie na sanki, popędzi z góry i 
rozbije się o jakieś drzewo. Wszystko wyszło planowo, tyle że się nie zabiła, 
ale złamała sobie kręgosłup. Dziadek, który nie chciał dać jej w posagu maszyny 
do szycia, tym razem przestał być oszczędny; sprzedał krowę, aby móc zawieźć 
Józię do Krakowa, do szpitala. Do dzisiaj różnie ze szpitalami i doktorami 
bywa... Chyba zrobili Józi za ciasny gipsowy gorset, bo nie mogła w nim 
wytrzymać i strasznie z bólu krzyczała. Tego znowu dziadek nie mógł wytrzymać, 
więc stolarską piłą przeciął gips cioci Józi i już spokojnie mogła sobie przez 
kilka lat umierać. Umierając, stawała się coraz mniejsza i, jak nasza mama 
mówiła, gdy umarła, to była taka malutka jak boche-neczek chleba, a trumienkę 
miała tak małą, jak żelazeczko... To wydarzenie także opisałam w książce o 
naszej mamie; nigdy nie przestało mnie wzruszać. I bardzo znielubiłam dziadka. 
Mama go także nie lubiła. Wróćmy jednak do mojego życia... Ja, ciągle jeszcze 
mała Lucia (trudno uwierzyć, że kiedyś byłam mała), znalazłam się w Prokocimiu 
pod Krakowem. Mama zawsze chciała wiedzieć, "co jest za tą wielką górą", czyli 
za Suchą Beskidzką. Naszej mamie imponował Kraków. Ojciec się stanowczo 
sprzeciwiał, bo nie przywykł do mieszkania w mieście, ale mama postawiła na 
swoim. Zawsze ją ciągnęło do "wielkiego świata". Nieraz się zastanawiałam, 
dlaczego nikt z rodziny naszej mamy nie miał w sobie nic wiejskiego. Babka i 
dziadek też różnili się od reszty wiejskich ludzi. Może dlatego, że dziadek nie 
tylko był stolarzem, ale także artystą. Uważałam go za drania. Źle traktował 
babkę i więcej zajmował się graniem niż zarabianiem na życie stolarką. Wszystkie 
dzieci dziadków, które dożyły dojrzałego wieku, miały jakieś uzdolnienia 
artystyczne, oprócz ciotki Heli, której nie cierpiałam, bo była bardzo niedobra 
dla naszej mamy. Ciotka Hela zgrywała damę, ale została tylko krawcową. Nie 
wykształciła swoich dzieci i wściekała się, że mama dba o nasze wykształcenie. 
Gdy dziadek umierał, rozdzielił między dzieci wszystkie dobra doczesne, 
15
jakie jeszcze posiadał. Nasza mama dostała w spadku tylko własną matkę, czyli 
naszą babkę. Babka już wówczas była nienormalna. W Prokocimiu mama wynajęła 
część willi św. Teresy i tam zamieszkaliśmy z babką. Na parter wprowadził się 
Siajuś ślicznotka, który kochał się w mamie. Naprawdę nazywał się Franciszek 
Bożek. Mama każdemu dawała wymyślone przez siebie imiona i tak samo było z 
Siajusiem. Dlatego to imię jest mi bliższe niż jakiś Franciszek. Siajuś nosił ze 
sobą rewolwer. Nie wiem, czy miał pozwolenie na broń. Tym rewolwerem ciągle 
groził, mówił, że albo zabije mamę, albo licznych fatygantów, którzy się ciągle 
kręcili przy naszym domu. Nasza matka była kokietką. Chyba tak musiało być, bo 
zbyt wiele różnych męskich postaci pamiętam i zbyt wiele awantur Siajusia. Gdy 
mama wracała z ojcem z balu, Siajuś już leżał na schodach i wymachiwał 
rewolwerem - podobno mama za często tańczyła z nauczycielem muzyki, panem 
Chrapkiem... Chrapek chyba był piękny, bo do dzisiaj pamiętam, że się także w 
nim kochałam. W Siajusiu nie. Siajusia tylko uwielbiałam, bo był bardzo dobry 
dla nas. Był stolarzem, tak jak nasz dziadek, może dlatego mama go nie chciała. 
Ojciec natomiast bardzo go lubił i doradzał mamie, aby wyszła za Siajusia, gdyby 
ojciec umarł. Żyło się w Frokocimiu w ciągłym napięciu; Siajuś biegający z 
rewolwerem, amanci wokół mamy i babka przywiązana łańcuchem do sznurka 
przeciągniętego przez ogród. Babka stale uciekała i mama musiała wynajmować 
taksówkę, .jeździć i szukać jej. Nie mam pojęcia, co babkę tak nosiło po 
świecie. Może chciała odnaleźć dziadka, jak za dawnych lat, gdy dziadek całymi 
dniami balował z kapelą na weselach i nie wracał. W Prokocimiu miały miejsce dwa 
tragiczne wydarzenia. Jedno, gdy Lubciu stanął na spróchniałym płocie i załamała 
się pod nim deska, a on nabił się szyją na sztachetę. Dobrze, że mama miała 
zwyczaj co chwilę wyglądać oknem i sprawdzać, co robią dzieci. Tak doszło do 
drugiego kontaktu Lubcia z lekarzem. Mama zawiozła go do Krakowa do szpitala, 
gdzie mu zgrabnie zeszyli szyję, ale ślad na całe życie pozostał. Drugie 
wydarzenie było jakby wzięte z bajki o królewnie Śnieżce, której zła macocha 
podrzuciła zatrute jabłko... Otóż nasza Lidusia pozwoliła pewnej (niemal) 
czarownicy 
16 poczęstować się jabłkiem, nie wiedząc, że czarownica właśnie jest zatruta 
tyfusem brzusznym. Lidusia zachorowała. Prokocimski doktor leczył ją na 
zapalenie płuc przez całe dwa tygodnie, aż zaczęła dogorywać. Wówczas mama 
zawiozła ją do szpitala do Krakowa. Z Lidusia długo było bardzo źle, a nasza 
mama szalała i wrzeszczała, że wolałaby, abyśmy my z Lubciem umarli, byle nie 
Lidusia. Jeszcze dzisiaj czuję, jak mi było nieprzyjemnie, że żyję zamiast 
Lidusi. Jakimś cudem Lidusia ozdrowiała i mama przestała marzyć o śmierci mojej 
i Lubcia. Te jej marzenia nie były prawdziwe, pochodziły z jej histerycznego 
charakteru, o czym dzisiaj wiem i o czym niejednokrotnie mogliśmy się wszyscy 
przekonać, gdy już potrafiliśmy myśleć i wysnuwać wnioski. Kiedy Lidusia 
chorowała, na intencje jej wyzdrowienia odprawiano msze święte w Częstochowie i 
w Wilnie przed ołtarzem Matki Boskiej Ostrobramskiej. Po wyzdrowieniu Lidusi 
nasza mama zabrała nas troje i pojechaliśmy najpierw do Częstochowy, a potem do 
Wilna, podziękować Matce Boskiej za uzdrowienie Lidusi. Było za co. Podczas 
choroby Lidusia kilka razy przebywała bliżej tamtego świata niż tego, na którym 
żyliśmy. Wszystkie te wydarzenia wywarły duży wpływ na moje życie. I przydały mi 
się, gdy zaczęłam pisać. Już w Krakowie nazywałam nasz dom "domem na wulkanie". 
Cała kamienica, w której mieszkaliśmy na Grzegórzeckiej, była niczym wulkan. 
Takich postaci, jak tam, nigdy potem nie spotkałam. W kilku książkach piszę o 
nich. Prócz ludzi ciekawa była restauracja "Żabi Kruk", na parterze domu, i 
prosektorium naprzeciw domu. Restauracja była obskurną knajpą, z czarną 
smołowaną podłogą. W malutkim pokoiku od strony bramy wejściowej znajdował się 
bufet, przy którym, stojąc, kiwali się pijacy. Dalej drzwi do drugiego pokoju, 
gdzie na podwyższeniu stał stary stół bilardowy. Druga atrakcja to prosektorium. 
Stamtąd często wyruszał korowód żałobników, karawan wiózł trumnę, konie w 
żałobnych strojach, szlochająca rodzina... Było na co patrzeć. W Prokocimiu 
kochałam się w nauczycielu Chrapku, o czym już wspominałam. Moja następna miłość 
to Franio od rzeżnika Rewilaka. W szaleństwie miłości podarowałam mu znaleziony 
na ulicy odpus- 
17
towy pierścionek, a on dał mi za to święty obrazek, który dostał na Boże 
Narodzenie od księdza odwiedzającego domy z kolędą. Kolejna miłość to także 
Franio. Byłam już wtedy nieomal dorosła; miałam siedem lat. Działo się to w 
miejscowości Landek, koło Chybia, w czasie wakacji. W letnie poranki Franio 
wypędzał krowy na łąki... Szalona miłość, z rojeniami o ślubie i białej sukni z 
welonem. Zwłaszcza welon odgrywał tu najważniejszą rolę. Nie spełniły mi się w 
życiu marzenia o ślubie w welonie i tylko jeden jedyny raz wystąpiłam w welonie 
na scenie - w "Świerszczu za kominem" Dickensa. Nasza mama aż popłakała się ze 
wzruszenia; zawsze marzyła, aby zobaczyć mnie w welonie. Nie wiem, czy czytelnik 
połapie się w moich "zeznaniach", bo przeskakuję z tematu na temat i mieszam 
czasy. Już byłam w "Świerszczu za kominem", gdy tymczasem do tego momentu minął 
ogrom czasu. W Prokocimiu mama przyjaźniła się z panią Blondekową, która 
przepięknie grała na bałabajce. Nauczyła też naszą mamę grać na tym 
instrumencie. Mama była muzykalna, pewnie po dziadku, który nawet zaczął ją 
uczyć gry na skrzypcach, ale zaniechał tego z braku cierpliwości i czasu. W 
końcu co chwilę były jakieś wesela, na których trzeba było grać. A jednak po 
dziadku wszyscy bracia mamy grali na różnych instrumentach; wujek Stefan na 
cytrze i gitarze, wujek Edek na trąbie, a wujek Staszek na kilku instrumentach. 
Ciotka Hela grała tylko mnie na nerwach, ale do tego nie trzeba mieć dziadka 
muzykanta. Dygresje mnie wykończą. Nigdy nie dojdę do sedna sprawy, jeśli ciągle 
będę zaczynała "od pomidorów". Jeszcze mnie kusi, żeby wspomnieć o tym, jaki 
rodzaj zabaw w dzieciństwie lubiłam najbardziej... Otóż najbardziej 
interesowałam się żywymi stworzonkami. Byłam zaprzyjaźniona z polną myszką, 
którą znalazłam gdzieś w ogrodzie i nosiłam pod bluzką, aby jej było ciepło. 
Ponieważ moim najmilszym miejscem zabaw była pracownia stolarska Siajusia 
ślicznotki, tam moją myszkę postawiłam na desce i przyglądałam się, jak myje 
śliczne, różowe łapki. Siajuś jednak nie odczuwał miłości do myszek i widząc 
mysz na desce, rąbnął w nią drugą deską. 
18 Siajuś troskliwie, ale surowo wychowywał dzieci; swoich nie miał, ale byliśmy 
my, dzieci ukochanej damy jego serca. Gdy podczas zabawy w ciemnym maglu 
rąbnęłam się w nogę i mocno kulałam, Siajuś tak długo mnie od kulenia 
odzwyczajał, aż mnie odzwyczaił. Metoda była prosta - niezbyt bolesne 
przykładanie deską w pupę kulejącego bachora. Bardzo pomogło. Teraz przeskoczmy 
już do Krakowa i do mojej edukacji. Drugą klasę ukończyłam w szkole podstawowej 
na ulicy Pędzichów. Mieszkaliśmy wówczas przy ulicy Strzeleckiej, niezbyt daleko 
od szkoły, ale w pierwszym dniu nauki udało mi się zgubić i nie trafić ze szkoły 
do domu. Dowód oczywisty, że byłam nierozgarniętym dzieckiem. Pamiętam, że 
ryczałam, nie wiedząc, gdzie jestem, a okazało się, że jestem właśnie na naszej 
ulicy. Nie rozpoznałam jej, mimo że prowadząc mnie rano do szkoły, mama kazała 
mi zapamiętać, którędy mam wracać. Czasami jeszcze teraz śni mi się ta zagubiona 
ulica i moja rozpacz. Nigdy w snach nie mogę odnaleźć numeru 13, pod którym 
mieszkaliśmy. Tam pod tym trzynastym był dozorca, który miał córkę w moim wieku. 
Oczywiście zostałyśmy przyjaciółkami. Aby się jej podlizać, pożyczyłam jej 
ogromną Biblię, którą mama miała po swoim ojcu, a on po swoim. Były w niej 
przepiękne obrazki i wszystko pisane było dziwnym, ozdobnym pismem. Moja 
przyjaciółka nie oddała mi Biblii. Powiedziała, że ją zgubiła. Pewnie nikt 
wówczas nie domyślał się, jak cenną rzecz zaprzepaściłam. Nie była to zresztą 
jedyna cenna rzecz, której przez głupotę się pozbyłam... W czasie okupacji 
sprzedałam, za sześć jajek, zegarek po naszej babce, taki na łańcuszku. Kupił go 
mój kuzyn, a syn ciotki Heli. Nazywaliśmy go Jankiel. Pojęcia nie mam dlaczego. 
Wszyscy synowie ciotki Heli mieli, przez siebie wymyślone, przezwiska: Siubas, 
Bydlak albo Cielęce Jajo, Menda i Jankiel. Jankiel był najciekawszą postacią; 
przyłączył się do taboru cygańskiego i ożenił się z Cyganką. Potem się drugi raz 
ożenił, już nie z Cyganką, i miał dwoje dzieci. Nagle zniknął. Chociaż nigdy 
przedtem nie był kolejarzem, przyszedł któregoś dnia w mundurze kolejarza i 
powiedział, że został maszynistą. Wyjechał do Niemiec, wraz z maszyną, i więcej 
nikt o nim nie słyszał. Ciotka Hela nigdy już o nim nie wspominała, bo był 
zakałą 
19
rodziny. Ja go najbardziej lubiłam, uważałam, że jest niezwykły. Ciągle lubię 
ludzi innych od reszty. Lubię szaleńców. Z ulicy Strzeleckiej przenieśliśmy się 
na ulicę Grzegórzecką. Tam rozpoczęłam nauki w trzeciej klasie szkoły 
podstawowej imienia św. Scholastyki. Można powiedzieć, że była to elitarna 
szkoła, i tylko dla dziewcząt. Od pierwszej klasy, do końca trzeciej nosiło się 
białe, lniane fartuchy, wiązane w kokardy po bokach. Potem aż do klasy szóstej 
fartuchy były też białe i lniane, ale bez kokard, z wszytym w talii paskiem. 
Chodziłyśmy w jednakowych granatowych mundurkach: spódnica w fałdy, bluzka z 
marynarskim kołnierzem, nawet obszycie kołnierza białymi tasiemkami miało 
przepisowe, jednakowe odstępy. Do gimnastyki służyły granatowe szarawary i 
białe, trykotowe koszulki. W lnianym worku nosiło się kapcie. Torba z książkami 
- na plecach, w żadnym wypadku jakaś teczka w ręce! Panował rygor. W szkole było 
wściekle czysto. Jeśli oko nauczycieli na nas nie spoczywało, bawiłyśmy się w 
"wywijanie" na błyszczącej podłodze. Jedna z dziewcząt krzyżowała ręce, druga 
przykucała i chwytała tamtą za ręce; ta, która stała, wywijała tą kucającą. I 
tak na zmianę... Można też było zjeżdżać na siedzeniu po równie gładkich, jak 
podłoga schodach. Często w snach zjeżdżam po tych schodach. Gdy kończyłam 
trzecią klasę, zmarł nasz Ukochany Dziadek, Marszałek Józef Piłsudski. Cała 
szkoła zalewała się łzami, bo nauczono nas kochać Dziadka i Ojczyznę. Teraz nie 
udało mi się nigdy usłyszeć od jakiegoś dziecka, że kocha swój kraj... Może 
dlatego, że nie ma obecnie urodzaju "dziadków"?... Musi być ktoś najważniejszy, 
kogo chce się kochać. Jestem wściekle dumna, że ja, trzecioklasistka, miałam 
zaszczyt przez całą godzinę trzymać wartę na Wawelu przy trumnie Dziadka 
Piłsudskiego. Cała Polska płakała bobrowymi łzami i cała Polska zjechała do 
Krakowa na pogrzeb. A potem cała Polska brała udział w sypaniu kopca 
Piłsudskiego. Ja także. Wszystkie dzieci, z małymi taczkami napełnionymi ziemią, 
sypały kopiec. Ten kopiec jest więc po trosze i moją własnością, bo jest w nim 
taczka mojej ziemi. Wujek Stefan przyjechał z Wilna z całą rodziną na tę 
uroczystość. Był zawodowym wojskowym i piłsudczykiem. 
20 Dzisiaj historia różnie mówi o Piłsudskim, ale mnie to nie obchodzi; nauczono 
mnie w szkole kochać go i nie będę się teraz oduczała. Gdy mieszkaliśmy na 
Grzegórzeckiej, naszą parafią był kościół św. Mikołaja, ale my woleliśmy chodzić 
do ojców jezuitów na ulicy Kopernika. U jezuitów było ładniej. I spotykaliśmy 
tam także inne dzieci z naszej ulicy. Obowiązkowo musieliśmy zaliczyć wszystkie 
nabożeństwa majowe. Nie powiem, abyśmy na majówkach zachowywali się, jak 
przystało w kościele. Czasem były jakieś poszturchiwania i chichoty. Któregoś 
razu ksiądz wyszedł z konfesjonału i kazał grupce dzieci zostać i poczekać na 
niego, aż się skończy nabożeństwo. Byłam pewna, że nas zwymyśla za chichoty, ale 
nic takiego się nie stało. Ksiądz powiedział, że nas angażuje do kościelnego 
teatru i że mamy na drugi dzień przyjść po role. Ludmiła dostała rolę świętej 
Teresy, a ja - pastuszka! Ona miała dużą, mówioną rolę, a ja ani słowa! Nasz 
brat nie został zaangażowany, może dlatego, że był zawsze nadąsany. Dopiero z 
wiekiem mu to przeszło. Ze złości, że nie będzie artystą, nazwał Lidusię świętą 
Teresą albo Artystką. I już na całe życie została Artystką, bo nawet w żartach 
nie wypadało nazywać jej świętą Teresą; na to by nasza mama nie pozwoliła. No i 
do dzisiaj mówię do niej i o niej: Artystka. Bardzo się to przyjęło. Nawet moi 
przyjaciele, gdy dzwonią do mnie, pytają: - A co słychać u Artystki? Nasza 
teatralna kariera w kościele Jezuitów kwitła. Ojciec Turbak, który nas 
angażował, powierzył Artystce drugą wielką rolę! Grała Matkę Boską, a ja, jak 
zwykle, pastuszka!!! Znowu bez słowa tekstu! Ze złości zrobiłam sobie w domu 
wspaniałą charakteryzację; namalowałam czarne, zakręcone wąsy i brwi jak 
piekielne kiełbasy, niemal na całe czoło! W kostiumie pastuszka szłam z domu do 
kościoła na występ; "A co? Niech się wszyscy napatrzą!" - pomyślałam. "Idę na 
występy! Nikt nie musi wiedzieć, że mam niemą rolę!" Może bym się kiedyś 
doczekała mówionej roli, ale ojca Turbaka Niemcy aresztowali i zginął w 
Oświęcimiu. To był najlepszy ksiądz, jakiego w żydu poznałam. Wszystkim dzieciom 
pozwalał się wygłupiać na próbach, a potem rozdawał nam cukierki, i to w dużej 
ilości. 
21
Nawet udawał, że nie widzi, kiedy podkradaliśmy opłatki świąteczne,' które w 
piwnicach suszyły się na deskach. Opłatki miały wspaniały smak! A może wówczas 
wszystko było wspaniałe? l W szkole św. Scholastyki zajmowałam się absolutnie 
wszystkim,, oprócz nauki. Do mnie należało opiekowanie się roślinami, rybkami' w 
akwariach i ślimakami. Ja malowałam afisze i wymyślałam do' nich różne stosowne 
hasła, na przykład: "Kto myje szyję, ten długo żyje". Grałam też w szkolnym 
teatrze, co oczywiście nie miało porównania z teatrem kościelnym, w którym 
bywała prawdziwą publiczność. Jednak i w szkolnych przedstawieniach grywałam; 
wyłącznie męskie role i przeważnie błazeńskie. Ktoś się musiał już wówczas na 
mnie poznać, że nie można mnie traktować poważnie; Tak jest do dzisiaj. Ciągle 
żąda się ode mnie błaznowania. Zwłaszcza mój drugi, po Igorze, przyjaciel, Krzyś 
Szuster. On nawet nagrywa moje wygłupy, a potem raczy tym gości na 
okolicznościowych bankietach. I nic mi za to nie płaci. Kiedyś błażni królewscy 
na dworach mieli chociaż darmowe utrzymanie za błazeństwa, a ja jeszcze muszę 
dokarmiać Szustera gołąbkami po galicyjsku i orze-j chowym tortem. Nie mam ja 
łatwego życia. Nie będziemy zaczynać "od pomidorów", ale musimy jednak wrócić do 
czasów, kiedy to dzięki wyróżnieniu, które mnie w szkol spotykało, tak mało się 
uczyłam, że gdy przyszło do wstępnegi egzaminu do gimnazjum, to po prostu nie 
zdałam. Moja siostra d dzisiaj nie lubi tego wspominać. Taki wstyd! Żeby nie 
zdać d gimnazjum, to już trzeba być kompletnym matołem. Nasza mama, chociaż nie 
miała zwyczaju biegać na wywiadówki gdy sytuacja była podbramkowa, natychmiast 
nas ratowała. Zapisałc mnie do prywatnego gimnazjum noszącego nazwę: "Instytut 
Marii" Uczęszczały tam dziewczynki z tak zwanych "dobrych domów" czyli takie, 
które nie lubiły się uczyć. Były to przeważnie córk oficerów albo bogaczy. 
Wykładały wyłącznie siostry, które wywodziły się z niemieckiego zakonu, ale były 
zagorzałymi Polkami. Przyjęły mnie do wstępnego egzaminu i powiedziały, że sobie 
ze mną poradzą. Tak też było Tylko że zaraz wybuchła wojna. Chwilowo siostrom 
wolno byłe nauczać, zwłaszcza że sprytnie wymyśliły, że prowadzą szóst 
22 | i siódmą klasę, chociaż przerabiałyśmy w całości materiał z pierwszej i 
drugiej gimnazjalnej. Nawet łacinę. Z obcych języków był tylko niemiecki, który 
zresztą wszystkim nam się potem przydał. Niestety Niemcy zorientowali się, że 
siostry szwindlują i wykładają materiał z gimnazjum, a nie z podstawówki, i 
gimnazjum przestało istnieć. Przełożoną była siostra Gonzaga, wychowawczynią 
siostra Bernardyna; ona także wykładała niemiecki. Z początku próbowałam i w tej 
szkole nie uczyć się. Wszystko ściągałam z bryków, aż do czasu gdy siostra 
Bernardyna zauważyła to. Nie usłyszałam słowa nagany, tylko zapytanie: - Lucyna, 
i ty mi to robisz?... - Nie powiedziała nic więcej i przeszła do następnej 
ławki. Nie wiem, jakie metody stosują obecnie pedagodzy, ja się po tym pytaniu 
zapadłam pod ziemię, a potem nadrobiłam wszystkie zaległości i tak się uczyłam, 
aż furczało! Polubiłam naukę. Ale nie na długo, bo gimnazjum już przestało 
istnieć. Potem przez rok chodziłam na kurs przysposobienia biurowego, gdzie 
nauczyłam się stenografować i słabo pisać na maszynie. Stenografii w ogóle już 
nie pamiętam. Kurs trwał tylko rok. W domu bieda aż piszczała i trzeba było 
zacząć pracować. Pracowałyśmy z Artystką w firmie pewnego Austriaka, pana 
Hausnera. Ludmiła w biurze fabryki parasoli, a ja u tego samego właściciela, ale 
w warsztatach naprawy męskiej bielizny. Nasz szef był starym przedobrym 
człowiekiem. Bał się swojej synowej, która była z domu baronówną. Nienawidziła 
wszystkich wokół. Stary pan Hausner mnie i Ludmile przyniósł swój deser, który 
mu żona przyrządzała. Oczywiście jego synowa nie mogła o niczym wiedzieć. Był 
tak lubiany, że gdy jedna z robotnic wychodziła za mąż, zaprosiła go na wesele. 
Nawet mam zdjęcie z tego wesela, z szefem między nami. Trochę można się było 
podratować u naszego Austriaka. Ludmiła czasem robiła jakieś szwindle z 
parasolami, które potem drogo się sprzedawało, ja podkradałam koszule, bo 
niektóre były niemal nowe. Gdy idzie o przetrwanie, człowiek wpada na 
najdziwniejsze pomysły. Jednym z takich pomysłów było wynajmowanie części 
naszego mieszkania na noclegi. Nasz ojciec już nie żył, a brat był w obozie. 
23
Przez nasz dom przewinęło się wielu ludzi. Przeważnie mieszkali tydzień lub dwa 
i przenosili się gdzie indziej. Niekiedy wracali, a potem znów się przenosili. 
Domyślaliśmy się, że są to Żydzi. Dokumenty oczywiście mieli polskie, więc można 
ich było czasowo meldować, co było wówczas konieczne. Nikt nie miał obowiązku 
być dociekliwy, jeżeli nie chciał. Zamieszkał u nas pewnego razu młody człowiek, 
który zaprzyjaźnił się z córką sąsiadki i wziął z nią ślub kościelny. Któregoś 
poranka, gdy młoda para spędzała jeszcze miodowe chwile w pościeli, zjawił się 
ksiądz z naszej parafii. Odbyła się długa rozmowa z młodą parą. Ksiądz wyszedł. 
Młody małżonek wyjaśnił nam, że musi zmienić mieszkanie, i to sam, ponieważ 
ksiądz, sprawdzając jego ślubne dokumenty, stwierdził, że człowiek o takim 
nazwisku nigdy nie istniał w podanej w dokumentach miejscowości. Zatem ślub 
trzeba wykreślić z rejestru... Rozstali się więc małżonkowie. Macocha panny 
młodej wpadła do naszego mieszkania i zwyzywała mamę, że przechowuje Żydów, i w 
dodatku stręczy Żyda niewinnej dziewczynie. Młody człowiek znalazł sobie inny 
pokój, także w Krakowie. Nikt już nie śledził jego losów. Po wojnie okazało się, 
że przeżył i nawet pragnął ze swoją nielegalną żoną zawrzeć prawdziwe 
małżeństwo, ale Kryśka, bo tak miała na imię, była lekko stuknięta i wolała 
sprzedawać lody pod sukiennicami (nie w sklepie, tylko z obwoźnego wózka), niż 
być przykładną żoną. Młody człowiek był kuśnierzem, a Kryśka została panienką od 
cielesnych uciech (płatnych). Ponieważ nasza mama zawsze nadawała lokatorom 
przezwiska, był ktoś, kogo się nazywało Jabłko, był Gąsior, Diabeł, Śledź i 
Wujek. Myślę, że wszyscy byli Żydami. Wujek był najstarszy, chyba dobijał 
czterdziestki, i może dlatego został nazwany Wujkiem. To musiał być ktoś bardzo 
wykształcony i ważny. W tym czasie handlował latarkami. Gdzieś nabywał stare 
latarki, które się malowało i stawały się jak nowe. Malowanie polecił mnie, za 
co opłacał moje i Ludmiły lekcje angielskiego u hrabin Grocholskich. Sam również 
uczęszczał do nich na lekcje. W ramach zapłaty za pracę dostawałam także każdego 
wieczora bułkę z wędliną. Dzieliłam tę bułkę na trzy: dla mamy, Ludmiły i dla 
mnie. Wujek nie mógł mi dawać aż trzech bulek; na to go już nie było stać. 
Przypuszczam, że Wujek się we 
24 mnie kochał, ale dla mnie był starcem; miał czterdzieści niewyobrażalnych 
lat! Pewnego razu Wujek się nagle wyprowadził. Chyba gdzieś wyjechał. Po jakimś 
czasie znowu się zjawił. Wówczas mieszkał u nas człowiek, którego nazywało się 
Księdzem. Wujek z Księdzem prowadził tajemnicze rozmowy, a potem znowu zniknął i 
nigdy go już nie zobaczyliśmy. Ksiądz wpadł w popłoch, bo pożyczył Wujkowi jakąś 
wielką sumę, ale nie wyjawił jej wysokości. Nie wiemy, co się stało z Wujkiem. 
Podejrzewaliśmy, że mu się udało zwiać za granicę za te pożyczone pieniądze. 
Okupacja była tak ponurym okresem, że nie chcę się o tym rozpisywać. Oczywiście 
nie wszystko, od początku do końca, układało mi się ponuro. Były nawet radosne 
chwile, na przykład moja miłość do Rysia Strużyńskiego. Gdy go zobaczyłam 
pierwszy raz, miałam chyba czternaście lat. Mój brat poznał mnie z Rysiem. Ryś 
był w AK,, chodził ubrany tak jak wszyscy akowcy, w prochowcu, mocno ściśniętym 
w pasie, w bryczesach i błyszczących oficerkach, w zawadiacko nasadzonym 
kapeluszu i oczywiście z bronią pod marynarką. Zakochałam się w Rysiu z miejsca, 
zwłaszcza że był synem ziemian, co prawda wywłaszczonych przez Niemców, ale tym 
bardziej był pociągający. Ryś był paniskiem całą gębą. Pierwszy raz zostałam 
zaproszona do prawdziwego lokalu i pierwszy raz w życiu dostałam od chłopca 
kwiaty. Cały kosz lewkonii, które przyniosła do lokalu kwiaciarka. Lewkonie na 
zawsze zostały kwiatami mojej miłości i mojej młodości. Wszyscy o tym wiedzieli. 
Kiedyś, gdy miałam krótki i nieobliczalny romans z S.D., wściekłam się na niego 
z powodu jego obsesyjnej wprost niewierności i zakazałam mu wstępu do mojego 
domu (w Sopocie). I wówczas S.D., aby mnie przebłagać, przytaszczył cały kosz 
lewkonii, przy okazji narzekając, że mieszkam w domu bez windy i on musi 
wdrapywać się aż na drugie piętro. Nie było sensu dawać się przebłagać, bo za 
dzień znów wrócił do nawyku zdrady. mnę niezbyt ponure wspomnienie dotyczy osoby 
Kantora. Opisałam to wydarzenie w miesięczniku "Pomerania". Przytoczę je tu w 
całości... 
25
Otwieram szafę W małym mieszkaniu mam aż trzy szafy! Kompletny idiotyzm! Trzy 
szafy wypchane ubraniami, o których nawet nie wiem, że tam są, ale za skarby 
świata nie chcę ich się pozbyć, bo ciągle marzy mi się choćby malutki dom na 
wsi, gdzie, jasna sprawa, wszystko może się przydać. Nie pozwalam sobie na 
przypuszczenie, że takiego domu nigdy nie będę miała. Muszę w to wierzyć, bo 
inaczej nie byłoby sensu wstawać rano z łóżka; życie bez marzeń to śmierć! Te 
trzy wypchane szafy to mój pamiętnik. Z każdą suknią czy klamerką u paska 
związane jest jakieś wydarzenie. Wczoraj, z szafy w przedpokoju, wyjmowałam 
proszek do prania... Bardzo dobrze trzymać proszek w szafie; ma to zgubny wpływ 
na mole, które w zapachu proszków do prania nie gustują. Zza pudełka z proszkiem 
wypadły dwa ręczniki, których używam wyłącznie przy myciu włosów koloryzującym 
szamponem. Jasna sprawa, że koloryzuję włosy, bo nie chcę straszyć otoczenia 
siwizną... Na dziwne tory trafiają nasze myśli; proszek do prania, zafarbowane 
ręczniki i Tadeusz Kantor... Kolor na ręczniku przypomniał mi czerń włosów 
sprzed wielu lat... Zbliżał się koniec wojny. Było lato. Upalne. Kto z młodych 
ludzi chciał przeżyć, pozwolił się zagnać do kopania okopów. Pociągi nas wiozły 
gdzieś za Kraków, ale niezbyt daleko. Wyglądało to niemal jak majówka. Wewnątrz, 
na zewnątrz, na buforach, na dachach, pełno młodych ludzi, nawet nie 
wystraszonych; to Niemcy czuli się wystraszeni. Oni wiedzieli, że te rowy nie za 
bardzo odsuną ich od klęski. My nie byliśmy ani bohaterscy, ani przewidujący, 
ani szczęśliwi, że oto jedziemy kopać wrogom groby; my po prostu byliśmy młodzi, 
jechaliśmy, bo nie było innego wyjścia, przy okazji dobieraliśmy się znajomymi 
grupkami. W mojej grupie, z tych, których zapamiętałam, był Franek Puget, syn 
rzeźbiarza Jacka Pugeta, i był Tadeusz Kantor. Jechaliśmy, leżąc na dachu 
pociągu. Moje naturalnie czarne, długie włosy czochrał wiatr. Kantor ściągał je 
z twarzy, gdy zakrywały mi oczy. Wyjął z kieszeni kawałek sznurka i związał mi 
je na czubku głowy. Potem oparł się na łokciu i spojrzał wzdłuż mnie całej. 
26 - Masz ładne, cienkie w pęcinach nogi - powiedział. - Dobre do malowania. 
Wiadomo było, że Kantor jest malarzem, chociaż nie był jeszcze TYM KANTOREM, 
którym został później. Ja jeszcze byłam nikim. Byłam dziewczyną, która się 
plącze w środowisku artystów, bo także próbowałam malować, chociaż nikomu się do 
tego nie przyznawałam. Próżności nigdy nie było mi brak, więc zapamiętałam uwagę 
o moich nogach. Życie mogło się różnie potoczyć; Kantor mógł nie zostać 
KANTOREM, ja mogłam zająć się medycyną, tak jak zamierzałam (ale mi nie wyszło), 
Franio Puget, z którym podróżowaliśmy na dachu, mógł zostać sławnym lalkarzem... 
Franio Puget już dawno nie żyje, może jeszcze gdzieś w kącie poniewierają się 
zakurzone lalki, którymi poruszał w teatrze "Guliwer"... Sława Kantora przerosła 
jego samego, a mnie z kąta szafy wypadły dwa ręczniki, których używam przy 
farbowaniu włosów. Zwyczajne życie i nic więcej. Tu już całkowicie kończę z 
opowieściami z okupacji. Prawdziwe życie zaczęło się dopiero po wojnie... Moja 
siostra Artystka, jak na artystkę przystało, po zakończeniu wojny natychmiast i 
całkowicie dała się pochłonąć sztuce (w czasie okupacji grała w podziemnym 
teatrze Mularczyka). Najpierw chodziła na balet, gdzie nauki tańca pobierał 
również sam wielki Witold Gruca. Wówczas jeszcze nie był wielki, ale był piękny. 
Kiedyś nawet miałam przyjemność być z nim na scenie; ja w chórze greckim, a on w 
solówce (tańczonej) w sztuce: "Orfeusz w piekle". Tylko żeby nikt nie pomyślał, 
że ja się także uczyłam tańca! Moje spotkanie z Grucą było przypadkowe. Artystka 
się z nim kolegowała, bo jakiś czas trwały te lekcje tańca. Ona do dzisiaj rusza 
się jak tancerka. Ja się ruszam jak stary, astmatyczny smok. Kilka lat temu 
spotkałyśmy się z Grucą na planie filmowym. Już tylko sława wielkiego Grucy 
ciągnęła się za nim, bo blask tancerza szybciej blednie niż aktora. Bardzo 
szkoda. Artystka po balecie zabrała się do swojego ukochanego aktorstwa. 
Wstąpiła do studia Iwo Galia. Bardzo mnie w owym czasie dziwiło, 
27
że ktoś tak rozsądny, jak moja siostra, zamierza się parać aktorstwem. Trzymałam 
się z daleka od jej środowiska, aż do chwili gdy z jakiegoś powodu musiałam się 
z nią zobaczyć, i to natychmiast. Być może było to związane z niedyspozycją 
naszego ulubieńca - kota Holofernesa (nawiasem mówiąc, była to kotka, ale jakoś 
nigdy nie przyszło nam do głowy, aby sprawdzić jej płeć, aż pewnego dnia 
Holofernes zaczął jęczeć i wić się w konwulsjach. Wówczas nasza mama pobiegła z 
nim do kociego doktora i dopiero wtedy dowiedziała się, że to jest kotka, a 
jęczy i wije się w mękach, ponieważ gwałtownie nabrała ochoty na kociego męża). 
Wszyscy rozpaczaliśmy z powodu choroby kota, więc chciałam radosną wieść zanieść 
mojej siostrze i dlatego odszukałam ją na zajęciach. Akurat całe studio 
pobierało lekcje pływania w Ymce. Ten obraz wbił mi się w pamięć. Pływalnia. W 
basenie chlapiąca się cała trzódka Iwo Galia... W pobliżu basenu, na marmurowych 
płytkach fotel, miałam wrażenie, że to jest tron... W królewskiej pozie 
spoczywał w nim bowiem, rozparty jak monarcha, król Iwo Gali. Płaszcz, niczym 
królewskie odzienie, odrzucony w tył, przez poręcz "tronu", na szyi biały, 
jedwabny szal, niedbale opadający jednym końcem na plecy, mina dobrotliwego 
monarchy. Co chwilę któraś z rusałek podpływała do swego władcy, na moment 
opierała się o brzeg basenu, aby przesłać uśmiech monarsze, strzepnąć z liczka 
kroplę wody i znów z wdziękiem zanurzyć się w fale. Moja siostra do końca życia 
nie opanowała sztuki pływania; do dzisiaj pływa metodą "jednej nogi" (drugą musi 
się podpierać, aby zawsze czuć grunt pod stopami). Być może z tego powodu nie 
przeniosła się z całym zespołem Galia do teatru na Wybrzeżu. Została w Krakowie 
i tam skończyła studia w krakowskiej szkole aktorskiej. Także Henio Tomaszewski 
nie przeniósł się z Gallem; chciał stworzyć własny teatr tańca. Miał już pomysł 
na pierwszy spektakl pantomimy. Zaproponował mi, abym się zajęła scenografią i 
kostiumami; miały to być kostiumy ze sznurków i szarego płótna. Nie czułam się 
jednak na siłach i nie podjęłam się tego zadania; dopiero zaczęłam studia w 
Akademii Sztuk Pięknych, Henio Tomaszewski w tym czasie był ślicznym, ale 
strasznie chudym i niedożywionym chłopcem. Z tego niedożywienia aż mu 
28 czyraki wyskakiwały na ciele. Nasza mama próbowała go trochę dokarmiać 
przeważnie plackami kartoflanymi, bo my także nie mieliśmy co jeść. Z Henia 
wyrósł cudowny geniusz baletu pantomimy! Ze studia Galia wyszło wielu 
wspaniałych ludzi. Najbardziej pamiętam Zosię Perczyńską, Basie Krafftównę, 
Bronka Pawlika, Izę Wilczyńską i Henia Tomaszewskiego. Gdy spotkałam Zosię 
Perczyńską z okazji pięćdziesięciolecia Teatru Wybrzeże, przypomniała mi, że 
bywała w naszym domu w Krakowie, właśnie na plackach kartoflanych u naszej mamy. 
O dalszych losach teatru Galia można się dowiedzieć z książki Malwiny 
Szczepkowskiej. Ja tylko zanurzyłam jeden palec w źródle znajomości z Gallem. W 
tym czasie aktorstwo wydawało mi się najgłupszym zawodem. Chciałam robić coś, co 
lubię. Napisałam list do studia filmów rysunkowych w Bielsku-Białej, żeby mnie 
przyjęli. Nie skorzystali z mojej oferty, a Artystka sklęła mnie i kazała 
najpierw zdać maturę, a potem myśleć o zawodzie. - Bez matury będziesz zerem! - 
krzyczała. - Masz się uczyć i na tym koniec! Boże! Jak mi się nie chciało wracać 
do nauki w gimnazjum! Ale wróciłam. Po maturze zdecydowałam się na studia 
medyczne. Wysłałam list do Gdańska, że chciałabym studiować medycynę tropikalną. 
Odpisali mi, że takiego kierunku nie ma i że w ogóle nie przyjmują osób spoza 
Wybrzeża, bo nie ma miejsc w bratniaku. Wróćmy jednak do nauki w gimnazjum. Było 
to gimnazjum A. Liberdy, dla dorosłych. Przerabialiśmy program przedwojennego 
gimnazjum i liceum, z tym że w ciągu sześciu miesięcy musieliśmy zrobić cały 
rok. Strasznie się w tym czasie malowałam. Nad własnymi brwiami malowałam drugie 
brwi (może mi to zostało po kreacji pastuszka w jasełkach), usta jak krwawa 
plama, jednym słowem - wyzywająca postać. Miałam czelność siedzieć w pierwszej 
ławce i denerwować swoim wyglądem księdza Mazanka, który wykładał religię. Nie 
lubił mnie ksiądz Mazanek i zażądał, abym na jego lekcjach nie była wymalowana. 
Gdy więc wchodził do klasy, ostentacyjnie zmazywałam cały makijaż, ale i tak 
mnie nie lubił, do pewnego czasu... W odpowiedziach z religii byłam bardzo 
dobra, a prócz tego wykonywałam 
29
pomoce naukowe dla szkoły; z rycin książkowych robiłam duże plansze, ponieważ po 
wojnie jeszcze nic z takich rzeczy nie było. W gimnazjum wiedzieli, że chodzę na 
Akademię Sztuk Pięknych, więc ksiądz Mazanek pewnie uznał, że mam prawo być 
lekko stuknięta. Na akademię chodziło się przed południem, a do gimnazjum po 
południu. Muszę wspomnieć o moim egzaminie wstępnym na akademię. Gdy ogłoszono 
egzaminy wstępne na uczelnię, natychmiast się zgłosiłam. Należało dostarczyć 
prace domowe i przystąpić do egzaminu. Prac miałam całą masę, bo przecież od 
zawsze malowałam. Były to przeważnie ilustracje do bajek. Wszystko by poszło 
dobrze, gdyby nie egzamin... Załamał mnie. Zdających umieścili w wielkiej sali, 
na środku postawili gipsową postać, wręczyli węgiel do rysowania, kartony i 
sztalugi plenerowe i kazali rysować. Patrzę ja, a tu wszyscy, z szalenie 
poważnymi minami wielkich artystów, wyciągają rękę z węglem, przymrużają jedno 
oko i wydaje się, że coś mierzą. Diabli wiedzą, co oni mierzyli? I dlaczego z 
przymrużonym jednym okiem? Wszyscy mieli już na sztalugach przypięte do deski 
kartony i co ktoś wyciągnął rękę, zmrużył oko, to potem mazał po kartonie. Ja 
nawet nie wiedziałam, jak się rozkłada sztalugi, a za skarby świata nie 
zapytałabym nikogo o to, bo wyglądałabym jak idiotka przy tych artystach. Po 
prostu szlag mnie trafił, zostawiłam wszystko i poszłam do domu. Zrezygnowałam 
ze studiów. Jednak komisja, sprawdzająca prace domowe, widocznie uznała te prace 
za interesujące, bo po kilku dniach nadszedł list - miałam się stawić u rektora. 
Poszłam i wyznałam, że się do studiów nie nadaję, bo nawet nie wiem, jak się 
sztalugi rozkłada, nie mówiąc już o przymrużaniu oka. Powiedzieli mi, że się 
wszystkiego nauczę. Przydzielono mnie do pracowni profesora Władysława 
Jareckiego, który był malarzem realistą, a podczas nauczania szczególną uwagę 
przywiązywał do rysunku. W innych pracowniach, na przykład u Pautscha, Pronaszki 
czy Rzepińskiego, rysunek nie był tak ważny, jak kolor. Mnie nauka u profesora 
Jareckiego wyszła na dobre. Co prawda, ciągle nie mogłam się dorwać do farb, bo 
on nie był zadowolony z mojego rysunku i chciał, abym go najpierw perfekcyjnie 
opanowała. Do dzisiaj jestem mu za to wdzięczna. 
30 Aby uzyskać dyplom, należało koniecznie mieć maturę. Bardzo trudno było mi 
wszystko razem pogodzić; do południa byłam na akademii, po południu w gimnazjum, 
a jeszcze wieczorem starałam się zdążyć na rysunek wieczorny u Pronaszki. 
Wówczas jeszcze nie miałam astmy, więc mogłam kilka razy dziennie przegalopować 
przez Kraków. Jednak zabrakło mi tych popołudniowych godzin, w których na 
akademii odbywały się wykłady z teorii. Gdy wreszcie uporałam się z maturą, 
okazało się, że na akademii mam całą furę teorii do nadrobienia. I tu zwyciężyło 
moje lenistwo. Wybrałam łatwiejszą drogę; spróbowałam zdać do szkoły aktorskiej, 
którą właśnie ukończyła moja siostra. Zdałam. Niestety. Bardzo tego żałuję, bo 
to strata czasu. Wcale wtedy nie pałałam miłością do teatru, ale już wcześniej 
trochę statystowałam w niektórych sztukach, nawet z samym Solskim byłam na 
scenie w "Judaszu z Kariotu". Miałam wątpliwości, czy zdam na aktorstwo, więc 
równocześnie zdawałam na dziennikarstwo w Wyższej Szkole Nauk Społecznych. Tam 
także zdałam, i to z doskonałą oceną. Ale ja już połknęłam tego szkodliwego 
bakcyla teatru i brnęłam do końca. Cóż za pomyłka!!! W tamtym czasie szkoła 
teatralna mieściła się na ulicy Szpitalnej, w niewielkim budynku, naprzeciw 
Teatru Słowackiego. Zajmowaliśmy całe pierwsze piętro. Stary dozorca palił nam w 
piecach kaflowych i sprzątał. Byliśmy młodzi, niewinni i zapaleni. I byliśmy 
wszyscy biedni, oprócz jednej Ewy Lassek, która przynosiła ze sobą na drugie 
śniadanie bułkę z prawdziwą szynką!!! Dla niezamożnych było w szkole śniadanie: 
bułka (bez szynki oczywiście) i szklanka mleka. W malutkim pokoiku mieścił się 
ten darmowy bufet z mlekiem. Nie wiem, dlaczego właśnie ja i Baśka Witek 
(późniejsza żona Swinarskiego) rozdawałyśmy bułki i mleko. Bufet otrzymał nazwę 
"Melpomena". Później powstał kabaret też nazwany, od bufetu, "Melpomeną". Baśka 
Witek i ja pisałyśmy teksty do kabaretu. Po naszym odejściu ze szkoły przejął 
kabaret Zbyszek Cybulski. Na moim roku ze znanych później aktorów byli: Ewa 
Lassek, Jolanta Hanisz, Aleksandra Karzyńska (wtedy nazywała się Kapusta) i 
Sławek Voit, który szkoły nie ukończył. O rok niżej byli: Zbyszek Cybulski, 
Bobek Kobiela, Kalina Jędrusik, Leszek Herdegen, Tadziunio 
31
Śliwiak (potem został także poetą), moja ukochana przyjaciółka Alina Żubrówna, 
Jerzy Goliński, Jerzy Jarecki, Staszek Michalik i wielu jeszcze innych, którzy 
nie wpisali się tak wyraźnie w historię teatru, chociaż mogliby, gdyby mieli 
więcej szczęścia i trafili na przypadek, od którego życie aktora bywa 
najbardziej zależne. Za moich czasów najpierw rektorem był Balicki, a potem 
Woźnik. Woźnik, oprócz rektorowania, uczył wiersza. Nie znosił mnie. Ciągle mi 
powtarzał, że istnieje wiele piękniejszych zawodów, w których mogłabym 
zabłysnąć, na przykład byłabym świetną kucharką albo krawcową... Musiałam łykać 
te drańskie uwagi, bo już byłam zarażona teatrem. Smaku miażdżenia obcasem 
właśnie wówczas zakosztowałam. Potem, w teatrach było to chlebem powszednim. 
Albo mnie kopano, albo widziałam, jak innych kopią. Gdyby się człowiek postawił 
reżyserowi-oprawcy, nie miałby co liczyć na następną rolę. W późniejszych 
czasach wypracowałam sobie metodę obrony, kiedy któryś z reżyserów próbował mnie 
sponiewierać, utrzymując, że robię coś nie tak, jak on chce. Patrzyłam mu prosto 
w oczy i mówiłam: - Rozumiem. Na jutro postaram się przygotować rolę tak, jak 
pan sobie życzy. Popracuję nad tym w domu. - Mówiąc to, równocześnie myślałam: 
"Gadaj zdrów! Mam cię gdzieś! Jestem sto razy inteligentniejsza i mądrzejsza od 
ciebie!". Przy tych myślach obdarowywałam mego oprawcę przymilnym, aprobującym 
uśmiechem. To może niezbyt dobrze o mnie świadczy, ale przecież nie próbuję 
nikogo przekonać, że mam kryształowy charakter. Woźnik mnie do tego stopnia nie 
cierpiał, że gdy wchodziłam na podium, żeby recytować wiersz, ostentacyjnie 
zasypiał. Kładł głowę na rękach i nawet pochrapywał. Gdy kończyłam, mówił, nie 
patrząc na mnie: - Jak zawsze było źle. Przygotować wiersz na następny raz. W 
ten oto sposób "Odę do młodości" mówiłam przez dwa lata. I zawsze było źle. Gdy 
go czasem zastępował jego asystent Gustaw Holoubek, wolno mi było powiedzieć 
inny wiersz. Pewnego razu, chyba przez nieuwagę, Woźnik pozwolił mi mówić wiersz 
Peipera, wówczas nagle zbudził się i mruknął: - To jest dobre. Może raczej 
niezłe... 
32 Woźnik chętnie by mnie wylał ze szkoły, ale broniło mnie kilku pedagogów, 
zwłaszcza Mrożewski i Krzemiński, u których grałam w komediach. Broniła mnie 
także pani Żmijewska, która uczyła dykcji. A ona akurat nie powinna była mnie 
bronić, bo sepleniłam i wcale mi to do dzisiaj nie przeszło. We wszystkich 
dziedzinach teorii byłam dobra. Nawet w marksizmie. Uczyłam grupkę dziewcząt, 
jak pojąć zasady tej filozofii; robiłam to na przykładach związanych z seksem. I 
pojęły. Profesor Tęcza, od nauki marksizmu, gdy mu się powiedziało, że ktoś 
pobierał lekcje u mnie, nawet nie sprawdzał zdającego, tylko wpisywał pozytywną 
notę. W czasie studiów do szaleństwa kochałam się w Zdzisławie Mrożewskim. 
Założyłam Klub Miłośniczek Mroźewskiego. Osobiście wykonałam legitymacje, 
zamiast zdjęć były maleńkie portreciki, oczywiście malowane przeze mnie. Prócz 
tego zrobiłam emblematy: wycięte z filcu serce z wyhaftowanymi literami K.M.M. 
(skrót od nazwy klubu). Taki emblemat nosiło się przypięty do ubrania. Gdy 
Mrożewski wchodził na salę, należało bardzo głośno westchnąć, trzymając rękę na 
sercu. Mrożewski nienawidził tych numerów. Zapewne czuł się ośmieszony. Ewa 
Lassek nie należała do klubu, bo nie chciała płacić składek, za które 
kupowałyśmy Mrożewskiemu kwiaty na jego premiery. Wykłady w szkole trwały od 
rana do późnego popołudnia. Wieczory mieliśmy wolne, więc gdy tylko nadarzyła 
się okazja, statystowaliśmy. W 1949 roku wystawiono w teatrze Słowackiego 
sztukę: "Lubow Jarowaja". Był potrzebny tłum statystów, toteż niemal cała szkoła 
grała. Prawie wszystkim z tego spektaklu zrobiłam portrety węglem. Podarowałam 
je później Muzeum Teatralnemu w Oliwie. W tym spektaklu po raz pierwszy Kalina 
Jędrusik zabłysła swoim pięknym głosem. W szkole aktorskiej namalowałam 
(temperą) portrety wszystkich wykładowców. Ozdobiłam nimi ściany szkolnych 
korytarzy. Nie wiem, co się stało z tymi portretami. Pewnie je wyrzucono przy 
przeprowadzce. Będąc w szkole, Baśka Witek napisała sztukę dla dzieci: 
"Krakowski Hejnałek". Ja projektowałam kostiumy i dekoracje. Pokazaliśmy tę 
33
sztukę na zjeździe szkół teatralnych w Poznaniu. Ministerstw' Kultury i Sztuki 
zainteresowało się Baśką, napisała więc drug; sztukę, dla dorosłych: "Dwa akty i 
trzeci". Najpierw mieliśmy prób} w szkole. Przychodził na nie Mrozek, zawsze 
tajemniczo i ironicznit uśmiechnięty. Trochę się z nim "zadawałam", ale 
niedługo. Pamiętali jakieś wieczory na ławce na plantach, jakieś bajki, które 
dla mrd( wymyślał, nocne obściskiwania i całowania na moście nad Rudawą, spacery 
na cmentarz na Salwadorze. Na tym cmentarzu było mnóstwo pięknych kwiatów na 
grobach. Wszystkie mi ofiarował. Potem pojechaliśmy ćwiczyć sztukę nad jeziora 
mazurskie. JU! bez Mrożka, bo on nie był w zespole. Nad jeziorami pracowaliśmy 
nad sztuką do chwili, gdy się utopiła stara Kotschy (była najmłodszą z nas, 
dlatego tak ją nazywaliśmy). Utopiła się z powodu długich włosów. Któregoś 
wieczoru, po kolacji wypłynęła łódką z dwoma Jugosłowianami. Miała na sobie 
długi, kolorowy szlafrok i rozpuszczone, także długie, włosy. Stanęła na środku 
łódki i zaczęła tańczyć. Łódka się przewróciła. Chłopcy, chociaż także nie 
umieli pływać, jakoś się uratowali. Kotschy nie. Cały tydzień trwały 
poszukiwania ciała. Okazało się, że jej długie włosy oplotły szuwary i szuwary 
ją uwięziły. Wypłynęła dopiero po burzy, która rozruszała całe jezioro 
Wróciliśmy do Krakowa. Wszystko zaczęło się źle dziać. Ja najpierw zakochałam 
się w Adamie Lassku, którego Baśka Witek mi odbiła. Popadłam w straszną rozpacz, 
która rzuciła mnie w ramiona H. V., znanego dziennikarza. Z tamtych ramion 
pofrunęłam w ramiona K. P. Był ważną osobistością od spraw teatru. Przyjechał z 
Warszawy, z innymi osobistościami, obejrzeć sztukę Baśki Witek. Zagraliśmy dla 
nich jeden, jedyny raz. Potem był bankiet w nocnym lokalu "Sfinks", gdzie 
nadużyłam alkoholu i tańczyłam na stole, a gdy stół się skończył, tańczyłam w 
objęciach K. P., przez co H. V. zieleniał z zazdrości. Bezlitośnie rzuciłam H. 
V. dla K. P. Chciałam, aby K. P. ożenił się ze mną, ale on postawił warunek, że 
go nigdy nie zdradzę i nie opuszczę. Poprzednia śliczna żona, którą sobie 
przywiózł z Anglii, opuściła go dla piękniejszego kompozytora, więc był już 
ostrożny. Takiej przysięgi nie mogłam złożyć, bo choć byłam w nim szaleńczo 
zakochana, nie mogłam mieć pewności, że za dzień, nie zakocham się w kimś innym. 
K. P. po jakimś czasie zdecydował 
34 się na małżeństwo, ale gdy przyjechał do naszej mamy, aby zabrać mnie, wraz z 
moją ręką, ja już byłam w ramionach W. H. Tym i-azem miłość przetrwała dziesięć 
lat. Oczywiście nie mówię, że byłam całkowicie wierna, ale byłam zakochana tylko 
w tym jednym człowieku. Na razie... Między przemieszczaniem się z jednych ramion 
w drugie, zdążyłam się jeszcze zakochać w pewnym pisarzu, który był bardzo 
sławny. Zapisałyśmy się z Baśką Witek do Koła Młodych przy krakowskim Związku 
Literatów i tam on się mną zaopiekował, jako przyszłą pisarką. Chwilowo opieka 
polegała na czymś innym, zwłaszcza że jeszcze nic nie napisałam. Był brzydki, 
ale wściekle inteligentny. Oczywiście był żonaty, stąd pewne trudności w 
kontaktach. Gdy szczęśliwie zdałyśmy egzaminy końcowe w szkole aktorskiej, 
pojechałyśmy z Baśką Witek do Warszawy, aby się tam zaangażować do jakiegoś 
teatru. Mój ówczesny ukochany K. P. załatwił nam etat w teatrze pani Krymkowej. 
Pojęcia nie mam, jak ten teatr teraz się nazywa, wówczas mówiło się: "Teatr 
Krymkowej". Nawet nie pamiętam, na jakiej to było ulicy. W każdym razie z 
rozpoczęciem sezonu poszłyśmy tam z Baśką Witek i z własnymi etatami. Pani 
Krymkowa wpadła w szał: - Jakim prawem ktoś mi narzuca aktorki? - wrzeszczała. - 
Ja nic o was nie wiem! Nie pozwolę się terroryzować! No tośmy się z Baśką 
obraziły i poszłyśmy sobie. Wróciłyśmy do Krakowa i zaczęłyśmy kombinować, do 
jakiego teatru się dostać... Baśka zaangażowała się do Słowackiego, a ja, 
ponieważ byłam obrażona na naszą mamę, która mnie próbowała przekląć, gdy 
zamierzałam się przenieść do Warszawy, wymyśliłam sobie, że nie będę w Krakowie. 
K. P. załatwił mi skierowanie do teatru w Bielsku- -Białej. Pojechałam tam i 
przez tydzień mieszkałam w garderobie, sypiając na teatralnych kotarach, aż 
wrócił z urlopu dyrektor Kwaśniewski. Ten człowiek, podobnie jak pani Krymkowa, 
oszalał ze złości, że mu ktoś narzuca aktorkę. Nie było ważne, że mam ukończone 
studia, i to w dobrej, krakowskiej uczelni, podczas gdy połowa jego zespołu to 
amatorzy. Obraziłam się powtórnie i wyjechałam. Trzeba było, niestety, wrócić do 
domu. K. P. dał mi etat do Teatru Młodego Widza. Było pechowo. Akurat moja 
siostra, która 
35 grała w tym teatrze od trzech lat, opuściła go na korzyść teatn Słowackiego. 
Dyrektorka, pani Biliżanka, była wściekła, że ulubion, aktorka (Ludmiła) 
porzuciła ją z zimną krwią. Gdy więc zjawiłan się, oczywiście z własnym etatem, 
znowu zaczęły się wrzaski, żi jakim prawem itd. Tu się już postawiłam. 
Powiedziałam, że nie m. o co robić rabanu, bo etat mam własny i jeżeli kiedyś 
opuszczę tei teatr, będzie miała etat za psi grosz, czyli za darmo. Zgodziła się 
ale z miejsca mnie znienawidziła. Pamiętam takie wydarzenie: przyjechał do 
teatru Słowackiego balet murzyński i ja dostałam bilet w pierwszym rzędzie, i to 
obol pani Biliżanki. Wiedziałam, że ona kipi ze złości. Nie dosyć, ż mnie miała 
na co dzień w teatrze, to jeszcze tutaj musiałam j( zatruwać życie swoją 
obecnością. Podczas dzikiego tańca na scenii i łomotania w bębny, pani Marychna 
Biliżanka szepnęła mi w ucho: - Albo ty, albo ja w moim teatrze! Inaczej być nie 
może! Która; z nas musi odejść! - Jak znam życie, to ja odejdę - odpowiedziałam 
spokojnie. W teatrze u pani Biliżanki grałam, w czym się dało i co się dało. 
Debiut sceniczny miałam w sztuce "Nasze dziewczęta". Był to modny wówczas 
produkcyjniak. Napisał go Maciej Słomczyński, a reżyserowała ówczesna jego żona 
Lidia Zamków. Grałam Stasię Pająkównę, przodownicę w fabryce głowic. Nie mam 
pojęcia, do czego służyły głowice, ale co mnie to mogło obchodzić?... Grałam 
także trzy mało ważne epizody w "Samotnym białym żaglu". W tej sztuce grało, na 
zmianę, dwóch chłopców: Andrzej Kozak i Roman Polański. Roman Polański i teraz 
jest mały, a wówczas był jeszcze mniejszy i jak na dziecko przystało, był dość 
nieznośnym wiercipiętą. Okropnie się nudził na próbach. Bawiłam się więc z nim 
za kulisami w Indian. Pilnowałam tylko, aby nie wydawał bojowych okrzyków. 
Później jeszcze grałam jakieś byle co w "Nawojce" i na tym się skończyła moja 
kariera w teatrze pani Marysi Biliżanki. Latem przyjechał dyrektor Gajewski z 
teatru Bydgoszcz-Toruń, aby się rozejrzeć, kogo by można zaangażować. Pani 
Marysia skwapliwie mu podsunęła moją osobę. Zgodził się. Ja się także zgodziłam 
i dzisiaj jestem wdzięczna pani Marysi, że mnie nie znosiła i że chciała się 
mnie pozbyć. Dzięki temu wyfrunęłam z Krakowa, i to 
36 -azem z moim nowym ukochanym W. H. Gdybym została, może do dzisiaj 
pleśniałabym w Krakowie, jak inne moje koleżanki. Ludmiła także postanowiła 
pożegnać się z Krakowem i zaangażowała się do Bydgoszczy. Tam dawałyśmy czadu. 
Ludmiła była pierwszą amantką w Bydgoszczy, ja brylowałam w Toruniu. Ale nikt w 
zespole mnie nie lubił. W owym czasie prawie cały zespół aktorski składał się z 
eksternów, a ja ośmieliłam się ukończyć prawdziwą, dobrą szkołę aktorską. Tylko 
pani Zosia Molska i pani Zosia Grabiańska były przedwojennymi aktorkami. Miałam 
więc z miejsca "przechlapane", zwłaszcza gdy po nagłym zastępstwie za chorą 
koleżankę reżyser pozostawił mnie w roli, chociaż tamta wyzdrowiała. Moje 
cudowne życie zaczęło się, gdy teatr w Toruniu objęli Byrscy. Byli to ludzie z 
"Reduty" Osterwy i znali się na teatrze i aktorach. U nich mogłam sobie nawet 
wybierać role, wolałam jednak, aby to oni wybierali. Byliśmy ze sobą bez 
przerwy, bo Byrscy przywykli do rodzinnego życia w "Reducie". Uwielbiałam ich. 
Pani Irena Byrska nosiła się "do ziemi" - chodziła w długiej sukni, a toruńskie 
dzieciaki biegały za nią ulicą i wołały: - O! Baba w baletowej sukni! Byrscy 
zawsze w niedzielę chodzili całą rodziną do kościoła i to ich zgubiło. Był to 
najgorszy okres, aż do 1956 roku. Dostali wymówienie i wyjechali z Torunia. Po 
Byrskich miałam jeszcze kilku dyrektorów: Waldena, Wintera i panią d'Alfonse. 
Sporo grałam, mimo to nie wspominam czule Torunia. Sekretarzem partii w teatrze 
był rekwizytor o imieniu Michał. Nazywaliśmy go "Cyklop" z powodu bielma na 
jednym oku. Cyklop nie cierpiał aktorów. Bez przerwy powtarzał, że wcześniej czy 
później, musimy wszyscy zapisać się do partii. Wyratował nas Walden. Powiedział, 
że w Związku Radzieckim nie ma takiego przymusu; trzeba wręcz sobie zasłużyć, 
aby dostać się do partii. Cyklop zamknął gębę. Koledzy ciągle nie byli najmilsi. 
Jednego razu zrobiłam wszystkim portrety i rozwiesiłam je na ścianach, obok 
garderób. Kupiłam także za własne pieniądze jakieś kwiatki w doniczkach i 
umieściłam, gdzie się dało, aby w teatrze było ładniej. Koledzy postanowili mnie 
37
skarcić za samowolę, nasłali komisję straży pożarnej, która (pódl bechtana) 
stwierdziła, że to zagraża bezpieczeństwu teatru w raziJ pożaru. Musiałam więc 
wszystko zlikwidować. Warunki pracy w teatrze w Toruniu były dość nikczemne 
zwłaszcza w czasie wyjazdów. Jeden miesiąc grało się na miejscu a jeden w 
terenie. Nawet w najgorszą, śnieżną zimę jechało sii autobusem, który często 
trzeba było odkopywać z zasp śnieżnychB Grało się w różnych, nawet najmniejszych 
miejscowościach, w nieJ ogrzanych salach. Garderoba była po prostu za sceną, 
mężczyźrr i kobiety oddzieleni tylko szybko zawieszoną szmatą. Sikało się dc 
wiaderka, w którym najpierw garderobiana spalała denaturowana spirytus, aby 
trochę ogrzać pomieszczenie. Mogłam wtedy wszystka znieść, ponieważ był to 
początek mojej dziesięcioletniej miłości, Z tego pięć lat odbębniłam w Toruniu, 
j Pewnego razu z Gdańska do Torunia przyjechał dyrektor BiliczakB aby 
zaangażować małżeństwo Przybylskich i Jurka Sobieraja. Okropnw im zazdrościłam i 
ubłagałam, aby mi pozwolili spotkać się z Bili* czakiem. Zgodzili się. 
Użebrałam, by mnie dyrektor Biliczak zaan^ gazował do swojego teatru na próbę. 
Próba przeciągnęła się trzydzieśc" pięć lat. Zachwyciłam się z miejsca 
Trójmiastem. Moim pierwszym reżyserem był Stanisław Milski, którego uwielbiałam. 
On mnie także, Potem już nigdy w życiu nie pracowało mi się z nikim tak dobrze, 
jak z nim. Świadomość całkowitej aprobaty ze strony reżysera przyprawia aktorowi 
skrzydła. W większości wypadków chodzimy z przypalonymi skrzydłami. Na początku 
mego pobytu w Trójmieście teatr przydzielił mi pokój w Sopocie, w wielorodzinnym 
mieszkaniu, w tak zwanym "kołchozie". Trzy pokoje zajmował profesor politechniki 
Jerzy Onoszko z żoną Krysią i małym synkiem Tomkiem. Olbrzymi pokój miała gruba 
masażystka i pedikiurzystka, pani Jadzia - umieściłam ją, jak żywą, w książce 
"Piotrek zgubił dziadka oko", w opowiadania "Ciocia Dzidzia jest bardzo 
nerwowa". W pokoju obok pani Jadz mieszkał aktor, którego nie cierpiałam, bo we 
wspólnej toaleci ćwiczył grę na gitarze. Ja miałam pokój najmniejszy, narożny 
38 W zimie przeraźliwie zimny (sypiałam często w nausznikach i rękawiczkach). 
Moje wprowadzenie się miało dramatyczną formę. Panie za skarby świata nie 
życzyły sobie aktorki, w dodatku z mężczyzną i psem. Wprowadzano mnie podstępem 
i siłą. Nie wiem, czy dzień trwała nasza wzajemna niechęć i wrogość, zaraz potem 
zapanowała przyjaźń i miłość. Z żoną profesora byłyśmy w jednym wieku, więc 
szybko przeszłyśmy "na ty". Przyjaźnimy się do dzisiaj, chociaż już razem nie 
mieszkamy. Jak widać, nienawiść może się przemienić w miłość. Ale może być 
odwrotnie... Gdy moja dziesięcioletnia miłość legła w gruzach, z nienawiści, jak 
szalona, zaczęłam pisać i malować, Gdyby nie to, może do dzisiaj tkwiłabym 
wyłącznie w teatrze i przy garnkach. Stawiam pomniki, w pamięci, wszystkim 
mężczyznom, którzy mnie rzucili. To dzięki nim miałam czas na pisanie i 
malowanie. Celowo nie używam określenia "twórczość", jako że jest to wielkie 
słowo, a nie mam pewności, czy tak można nazwać to, co robię. Ważne, że lubię to 
robić. Lubiłam się kochać, ale lubiłam także pracować. Najmniej w teatrze, 
chociaż początkowo grałam chętnie, byle sztuka nie szła za długo, bo wejście na 
scenę w setnym przedstawieniu jest już męką. Prawdziwą przyjemnością są tylko 
ukłony. Teatr przydał mi się jako materiał literacki. Tak samo moi mężczyźni. 
Moja pierwsza książka dla dorosłych to "Życie artystki Kingi Kidney". Jest to 
zbiór opowiadań. Zanim książka się ukazała, wyglądała całkiem inaczej. Tytuł był 
dłuższy: "Życie artystki Kingi Kidney i inne opowiadania". W sumie tych 
opowiadań było słownie dwa. Jedno o teatrze, drugie: "Hanka Karaśka", dotyczyło 
pewnej postaci z Suchej Beskidzkiej (tę postać opisałam potem w książce: "Nasza 
zmierzchowa mama"). Znałam osobiście tę osobę. W "Życiu artystki Kingi Kidney" 
było zawarte moje życie z człowiekiem, który właśnie był łaskaw mnie rzucić. 
Ponieważ byłam na niego wściekła, uśmierciłam go. Z zaświatów obserwował i 
komentował moje życie. Złożyłam maszynopis w Wydawnictwie Morskim i czekałam na 
werdykt. Książkę recenzował Wacław Sadkowski z Warszawy. Otrzymałam recenzję, w 
której Sadkowski napisał, że autorka warta jest 
39
zainteresowania, ale radziłby, aby akcję przenieść w realny świat, bez 
komentarza z zaświatów. Jeśli chodzi o "inne opowiadania", to on widzi tylko 
jedno, i to zupełnie odstające od życia artystki. Poza tym nie bardzo rozumiał, 
dlaczego autorka posługuje się "manierą błędów ortograficznych". Ludzie kochani! 
Ja po prostu robiłam niezliczone byki! Ludmiła często wspomina, że wtorek 
pisałam przez "f". Nawet K. P. zwrócił mi uwagę, że w ortografii jestem zbyt 
szczodra przy słowie mężczyzna... Ja pisałam "męższczyzna". Już nie piszę 
"ftorek" i męższczyzna", ale i tak robię masę błędów, przy których Ludmile 
zaczyna odrastać siwizna. Sadkowski skierował mnie na właściwą drogę (pomijając 
błędy). Wyrzuciłam całe opowiadanie o Hance Karaśce, akcję Kingi przeniosłam na 
ziemię i napisałam kilka dodatkowych opowiadań z życia teatru. Minęło wiele lat. 
Ciągle pisałam i wydawałam, i nadszedł dla mnie dzień, gdy córka państwa Buzków 
powiedziała w telewizji do panów Najsztuba i Żakowskiego, że ulubioną książką 
jej dzieciństwa jest powieść "Piotrek zgubił dziadka oko, a Jasiek chce dożyć 
spokojnej starości". Nie pamiętała tylko, kto tę książkę napisał. I wtedy 
rozdzwoniły się telefony. Najpierw Ludmiła. Czy widziałam, czy słyszałam 
Buzkównę w tok-szoku. Nie widziałam, nie słyszałam, oglądałam kryminał. Kolejny 
telefon - moja przyjaciółka z Warszawy Anita Janowska (też pisarka): - Luciu, 
czy widziałaś, czy słyszałaś, czy wiesz...? - Tak, już wiem. - A ona: - Muszą 
wydać Piotrka. Już dzwonię do Danki Sadkowskiej. Jej w tym głowa... - Do tej 
redaktor? Żony mojego pierwszego recenzenta Wacława, tego dowcipnisia? - Tak, 
tak. Do niej. - Po chwili znów Anita: - Nie uwierzysz. Nim zdążyłam Dance 
powiedzieć, ona już wiedziała. Przed chwilą miała telefon z Łodzi od wydawcy. 
Chcą mieć książkę natychmiast, chcą ją wznowić*. Wyobrażasz sobie?! - Nie, nie 
wyobrażam sobie. Zagalopowałam się, gdy tymczasem trzeba wrócić do mojego życia 
w Sopocie, do ulicy Czyżewskiego, gdzie kiedyś stały gazowe * Akapit Press 
opublikował "Piotrka..." w 1998 roku. 
40 latarnie. Stary pan zapalał te latarnie, a potem jakiś mądrala w urzędzie 
miasta kazał je zlikwidować. Oby dostał egzemy na całym ciele za to draństwo! 
Odebrał czar mojej ulicy. Prócz domu i teatru życie toczyło się w sopockich 
knajpach, a zwłaszcza w starym domu aktora. W książce o Piotrku uwieczniłam ten 
dom. Już go teraz nie ma. Na tym miejscu wybudowano Dom Pracy Twórczej ZAiKS. 
Ale nic nie zostało z dawnego klimatu. Tam wrzało gorące życie; wielkie miłości, 
tragedie, biesiady popremierowe, zazdrości i szczęście, które przychodziło, 
kiedy chciało i do kogo chciało. Przez mój mały pokój w Sopocie przewinęło się 
wielu znanych ludzi: Zbigniew Cybulski, Bogumił Kobiela, Stanisław Dygat, 
Wilhelm Mach. Mach mieszkał w ZAIKS-ie. Dygat dał mu mój adres, że można się u 
mnie napić najlepszej na świecie herbaty, i to za darmo. Więc Mach przyszedł na 
herbatę, powołując się na Dygata. Kto jeszcze bywał w moim domu... Kalina 
Jędrusik; pozowała mi do portretu i przy okazji streszczała swoje życie. 
Zażyczyła sobie, żeby na portrecie mieć coś w rączce - może być grzybek - 
powiedziała. Namalowałam ją z bukiecikiem niezapominajek. Malowałam także panią 
Irenę Górską, matkę obydwu Damięckich. Uzgodniłyśmy kolory, ponieważ pani Górska 
chciała dopasować portret do koloru ścian. Kończyłam obraz już bez modela (pani 
Górska wróciła do Warszawy). Uzgodnione kolory jesieni nie pasowały mi i 
zrobiłam ją w błękitach. Gdy odbierała portret, krzyknęła: - O Boże! Będę 
musiała przemalować ściany! Malowałam także Irenę Dziedzic, Elżbietę Klęków 
(obecnie żonę pana Broniarka). W wywiadzie do jakiegoś czasopisma powiedziała, 
że najbardziej lubi portret malowany przez Lucynę Legut. Malowałam pierwszą żonę 
Jerzego Gruzy (prześliczną! Pozowała w purpurowym peniuarze), malowałam 
przepięknie piegowatą żonę Dudusia Matusz-kiewicza, także pierwszą żonę Daniela 
Olbrychskiego, Monikę Dzieni-siewicz. Z tego powodu sam mistrz Olbrychski 
przewinął się przez mój dom; wracał z planu filmowego, w pełnej charakteryzacji 
i w kostiumie, aby odebrać ten portret. Nie pamiętam, kogo jeszcze malowałam, 
ale było sporo tych osób. Często malowałam nocami, bo przecież cały dzień byłam 
zajęta w teatrze. No, ale wtedy jeszcze miałam końskie zdrowie. 
41
W Sopocie zaczęło się wszystko: pierwsza książka, pierwsza sztuka teatralna, 
pierwsze słuchowisko radiowe i wszystkie pierwsze nagrody zdobywane na 
konkursach literackich. Sztukę dla dzieci: "Złodziej serc", reżyserował mój 
ukochany reżyser Stanisław Milski. Dekoracje projektował Marian Kołodziej, a ja 
kostiumy. Po premierze prasa nie zostawiła na mnie suchej nitki. Wielkie tytuły 
w prasie ogłaszały, że to nie jest "Złodziej serc", tylko "ZŁODZIEJ CZASU"! Że 
podobne to do amerykańskich komiksów, których dziatwa żadną miarą nie powinna 
oglądać. Że występuje kat, który co chwilę chce komuś ściąć głowę, a to może w 
przyszłości skłonić dziatwę do zabijania. Żądali zakazu oglądania tej sztuki. No 
i po dwóch tygodniach teatr zdjął ją z afisza. W 1988 roku wznowiliśmy sztukę, z 
nowymi piosenkami i z nową muzyką Andrzeja Głowińskiego. Ja projektowałam 
dekoracje i kostiumy. Reżyserował Janio Sieradziński i odrobinę ja. Misiuro 
robił układ tańca. Graliśmy "Złodzieja" przez dwa lata. Miał wspaniałe recenzje. 
W Sopocie miałam kilka indywidualnych wystaw malarstwa, a jednak nigdy nie 
chciano mnie przyjąć do Związku Plastyków. W Sopocie byłam młoda, a potem 
jeszcze wystarczająco młoda, aby przeżyć tysiąc i jedną miłość. Dostawałam 
przeróżne odznaczenia (nie za przeżycia miłosne, tylko za jakieś zasługi). 
Ostatniego odznaczenia od miasta Sopotu nie odebrałam, więc nawet nie wiem, za 
co mi je przyznano. W knajpach sopockich oblewaliśmy wszystkie sopockie 
premiery. Często zaczynaliśmy w bufecie teatralnym i tam było najbardziej 
wesoło. Pamiętam takie zdarzenie: bal trwał i tańce trwały. Ja na dachu teatru 
całowałam się z autorem sztuki, aż mi się obcasy szpilek wbiły do smołowanego 
dachu. Jagę Gibczyńską rozbolały od tańca nogi, postanowiła je wymoczyć... 
Wsadziła więc stopy w ron-delek, w którym nasza bufetowa Michasia odgrzewała 
zawsze parówki. Nam to nie przeszkadzało, a Michasi nie przyznaliśmy się. 
Michasia była najważniejszą częścią teatru sopockiego. Była matką nas wszystkich 
i wszyscy ją kochaliśmy. Przyjechała do Polski z jakiejś wioski spod Wilna. 
Kupując w bufecie kanapkę, czyli olbrzymią pajdę chleba posmarowaną masłem i 
obłożoną, czym się tylko dało, pytaliśmy: 
42 - Michasiu, ile za kanapkę? - Czy ja wiem? Może rubla... - odpowiadała 
Michasia. Michasię najbardziej kochał Jerzy Goliński. Tylko Michasia mogła go 
zbesztać, jeżeli się upił po premierze, albo mogła go uprosić, aby nie pił. 
Goliński był dyrektorem artystycznym i reżyserem. Pewnego razu pojechał na rok 
na stypendium do Stanów Zjednoczonych. Gdy wrócił, nikomu nic nie przywiózł w 
podarunku, tylko Michasi: mnóstwo pończoch nylonowych i klipsy. W tamtych 
czasach to był królewski podarek. W Sopocie po premierze sztuki: "Męczeństwo z 
przymiarką", odbyła się jak zwykle biesiada, na której zjawił się autor sztuki: 
Ireneusz Iredyński, ze swoją ówczesną dziewczyną. Bardzo pobieżnie znałam 
Iredyńskiego z Krakowa, mimo to pod koniec nocy przyszedł do mnie z tą 
dziewczyną; zażądał alkoholu i pieniędzy na podróż do Warszawy. Zapowiedział, że 
zostaną tak długo, aż dostaną to, czego żądają. Ja także nie miałam pieniędzy. 
Musiałam pożyczyć od Krysi Onoszko. Nigdy mi tych pieniędzy nie oddał. Wypili 
całą butelkę miodu pitnego (wyciągniętego z ukrycia) i poszli. Dom na 
Czyżewskiego 7 w Sopocie ma swoją wartość choćby przez wydeptane ślady sławnych 
stóp. I Afanasjew tam stąpał, i Alina jego żona, a bywał czasem kompozytor 
Andrzej Głowiński, ale bez żony, bo jej wówczas jeszcze nie znał. Obecnie z 
Małgosią Głowińską przyjaźnimy się na śmierć i życie. Małgosia w zapamiętaniu 
uznała mnie za jedną z najlepszych malarek. Daje mi częste dowody miłości, 
zwłaszcza w postaci nóżek w galarecie i pasztetów, które osobiście wypieka. W 
moim domu w Sopocie bywał Zygmunt Hubner, dyrektor Biliczak, Ali Bunsch, bywała 
matka mojego obecnego przyjaciela Igora Michalskiego i bywał Igor, który wówczas 
był mniejszy od mojego psa. Pies już dawno odszedł w psie zaświaty, a Igor 
ciągle mnie jeszcze dręczy i mną poniewiera, zupełnie nie zważając na mój wiek i 
zasługi dla Trójmiasta. Igor poznał mnie z reżyserem Szusterem, przez co Szuster 
został również moim przyjacielem, czego sobie nie mogę darować, ponieważ 
ustawicznie jesteśmy skłóceni. Ci dwaj szaleńcy przewijają się ciągle przez moje 
ostatnio wydawane książki. 
43
Igor przywlókł mi nocą Szustera, aby Szuster mógł mnie zaangażować do niedużej 
roli w "Manewrach jesiennych". Nikt normalny tego by nie zrobił, tylko tych 
dwóch szaleńców. Po premierze Szuster urządził wielkie bankiecisko, a ja, swoim 
zwyczajem, zaśpiewałam mu ułożoną na tę okazję góralską przyśpiewkę. Oto ona: 
Stworzył Pan Bóg Ewę i Adama stworzył, ale już z Szusterem przesadziłeś, Boże. 
Nie z glinyś go lepił jak każde stworzenie, ino z genijuszu, co widać na scenie. 
Tysiące pomysłów rozpiera Szustera, aż ochota bierze złapać za sztucera. Jak 
mnie diabli wezmą, to celnie wymierzę i siad nie zostanie po naszym Szusterze. 
Będziemy se grali, jak każe sumienie, cos tam przecie wiemy, jak się gra na 
scenie. Szuster na bankiety majątek utracił, jeszcze jeden bankiet -zostanie bez 
gaci. 
44 Ale że chłop piękny, nie trza mu ubrania, całkiem goły będzie lepszy do 
kochania. Od dawna należało do mnie uwiecznianie w słowie pisanym wszystkich 
premier. Sama sobie narzuciłam ten obowiązek. Biorąc się do spisywania swojego 
życia, przejrzałam kilogramy twórczości na temat okolicznościowych wydarzeń w 
teatrze i zdziwiłam się, że aż tak dużo napisałam. Część tych notatek jest 
zrozumiała tylko dla osób biorących udział w opisywanych wydarzeniach, ale część 
może będzie zrozumiała nawet dla ludzi spoza teatru. Na przykład rzecz o 
dyrektorze Biliczaku. Biliczak nie był szczodry dla aktorów. Chętnie dawałby nam 
najniższe pensje. W ogóle oszczędzał na wszystkim, na czym się tytko dało. 
Postarałam się to ująć w okolicznościowym przemówieniu z okazji jego jubileuszu. 
Ten mój tekst wygłosił Staszek Michalski. Oto fragment: Drogi Dyrektorze'. 
Kochany Kolego! W tym uroczystym dniu godziłoby się wymienić wszystkie pana 
cnoty, jednak ze względu na oszczędność światła na scenie... Co tu dużo mówić; 
parę ładnych kilowatów pójdzie jak z dymem... Będę się więc streszczał. 
Chciałbym jeszcze na wstępie przeprosić, że może będę się sypał w tekście, ale 
zawsze trudny tekst zapisuję na mankietach koszuli, oczywiście teatralnej, a 
dzisiaj mam własną... Otóż wracając do trudnego tekstu; jakże trudno jest 
wyrazić trud, który z trudem, przy pomocy sekretarki Trudzi, strudził pan... 
Suflerkal Co jest?'.? Prosiłem... W tym miejscu mam trudności... Proszę mi 
podsuflować! (słychać szept suflerki) No niel Tak się zdenerwowałem, że nic nie 
słyszę. Proszę mi podać tekstl Przeczytam to trudne zdanie, potem już pójdzie 
gładko, (czyta) ]akże trudno jest wyrazić trud męki tworzenia! Bo pan tworzy, 
panie dyrektorze'.... A teraz już własnymi słowami: Pan już stworzył teatr'.... 
Koledzy! Co się dzieje? Nie uczcie się od publiczności siedzieć jak słupy 
gorzkiej soli, kiedy trzeba spontanicznie reagować. Brawa dla dyrektora! 
45
Mimo że już od dawna nie lubię być aktorką, ciągle krążę po świecie teatru. We 
wszystkich powieściach, opowiadaniach, felietonach jest obecny teatr. Właściwie 
niepotrzebnie piszę tę biografię, bo biografią są moje książki. W wielu 
występuję jako któraś z bohaterek: w "Miłości trzynastolatki" raz jestem starą 
pisarką, to znów babcią Pauliny. W niektórych rozdziałach w "Piotrku" bywam 
Paluch--Rogalską. Najpełniej piszę o sobie w "Życiu artystki Kingi Kidney" i w 
"Szyfonie na ślubną suknię". Obie te książki powstały zaraz po rozejściu się z 
moim "udokumentowanym mężem". Ostatnio, pisząc o teatrze, posługuję się 
prawdziwymi nazwiskami. Żądają tego koledzy, a zwłaszcza ojciec Igora, Staszek 
Michalski. On wierzy, że pamięć o nim przetrwa dłużej dzięki moim książkom. Bo 
pamięć po aktorach mija niemal tak szybko, jak zapach dobrych perfum (że nie 
wspomnę o podróbkach). Spełnię więc życzenie Staszka i napiszę o niektórych 
kolegach i wydarzeniach w teatrze. Reżyser Kutz - cały do zakochania! Pewnego 
razu wszedł do bufetu teatralnego nieznany mężczyzna, który mógł być scenicznym 
montażystą, palaczem w kotłowni, ślusarzem, szewcem, krawcem, panem od zakupów, 
konserwatorem urządzeń telefonicznych, jednym słowem wszystkim, tylko nie 
reżyserem. A jednak to był reżyser, w dodatku filmowy, i nazywał się Kazimierz 
Kutz. Miał na sobie sztruksowe spodnie i rozchełstaną flanelową koszulę w 
kratkę. Szczegółowy opis reżysera Kutza jest ważny, ze względu na późniejsze 
wydarzenia. Kutz był nieduży, w biodrach nie był wąski, nogi miał krótkie i 
chyba nie były proste, twarz nie paskudna, ale też nie można było o niej 
powiedzieć, że piękna, nos troszkę haczykowaty, wąskie usta, a na głowie 
krótkie, sterczące w różnych kierunkach włosy. Kazimierz Kutz przyjechał 
reżyserować sztukę w naszym teatrze. Tak bywa, że reżyser filmowy lubi sobie od 
czasu do czasu poreży- 
46 serować w teatrze. O ile dobrze pamiętam, była to sztuka: "Hamlet ze wsi 
Głucha Dolna". W tej sztuce, między innymi, grała także Kira Pepłowska. Mnie w 
tej obsadzie nie było, ale miałam możność spotykać reżysera w bufecie 
teatralnym, podczas przerw, które zawsze są około godziny dwunastej i wówczas w 
bufecie spotykają się także aktorzy obsadzeni w innych sztukach. Reżyser Kutz 
zawsze o czymś gorąco rozprawiał z kimś, kto go akurat chciał słuchać. Nie 
wiedziałam, czego dotyczyły te rozmowy, ale fascynowało mnie zaangażowanie 
Kutza, wręcz namiętna przyjemność, z jaką rozmawiał. W ogóle zdawał się nie 
wiedzieć, co się wokół niego dzieje, zawsze tak był pochłonięty rozmową. Wówczas 
jego normalnie niebieskie oczy jakoś niezwykle się rozniebieszczały, a cała 
twarz stawała się fascynująca, po prostu piękna. Czasami starałam się 
podsłuchać, o czym on mówi. Mówił o sztuce, którą właśnie reżyserował, ale 
dogłębnie magię jego słów poznałam dopiero, gdy po pewnym czasie trafiłam do 
sztuki, którą w naszym teatrze reżyserował. Ta sztuka to "Bałałajkin". Grałam 
tam żonę Staszka Michalskiego. Postać bez słów. Nawet nie wymyślona przez 
autora, lecz przez reżysera Kutza. Praca w teatrze zaczyna się od przeczytania 
sztuki, potem następuje omówienie sztuki przez reżysera, dyskusja, niekończące 
się i nudne próby czytane, próby sytuacyjne, wreszcie próby generalne i 
premiera. Właśnie podczas omawiania sztuki przez reżysera popadłam w zachwyt i 
wręcz szaleńczą miłość do Kutza. Na ogół zawsze byłam w kimś zakochana. Jest to 
stan dostępny każdemu człowiekowi i tylko głupi z niego nie korzysta - mówi się, 
że wiara przenosi góry, moim zdaniem łatwiej robi to miłość. Gdy Kutz opowiadał, 
jak on widzi tę sztukę i jak ją zrobi, wpatrywałam się w niego nie cielęcym, ale 
uważnym wzrokiem i widziałam to wszystko, co on widział, a może i więcej - tak 
sugestywne było to opowiadanie. Kutz snuł swoją wizję sztuki jeszcze w bufecie, 
na przerwie, gdy każdy miał już dosyć słuchania i marzył wyłącznie o parówkach z 
chrzanem albo galaretce z zimnych nóżek. Ale ja ani słowa nie chciałam uronić z 
tego przecudownego obrazu. Mogłam w tym celu poświęcić wszystkie zimne nóżki, 
parówki, a nawet gołąbki w kapuście, które osobiście przyrządzała nasza 
bufetowa. 
47
Jakież to było wspaniałe przedstawienie (w słowach reżysera Kutza)! I nie wiem, 
co się potem stało... W czasie prób generalnych oglądałam wszystkie fragmenty, w 
których nie brałam udziału, a było tego sporo, bo nie miałam okazji zbyt długo 
błyszczeć na scenie w mojej dopisanej przez Kutza niemej roli, patrzyłam, 
patrzyłam i jakoś nie bardzo mogłam się doszukać tej niezwykłości z opowiadań 
Kutza. Sztuka nie była zła. Wszystko w niej było poprawne, zagrane przyzwoicie, 
tylko gdzieś się zgubił ten tajemniczy czar z opowiadań Kutza. Kutz powinien 
wyłącznie opowiadać swoje sztuki. Tłum waliłby drzwiami i oknami. To mi 
uświadomiło, że niejeden reżyser może sobie palnąć w łeb, gdy nie znajdzie na 
scenie tego, co wcześniej powstało w jego głowie. Nie przestałam być zakochana w 
Kutzu, a nawet kochałam się w nim jeszcze mocniej. Ponieważ Kira Pepłowska była 
moją przyjaciółką, napomknęłam jej o tym, jaki przecudny wydaje mi się ten 
reżyser Kutz, a wówczas Kira, swoim barytonem, powiedziała: - Moja droga! To 
jest najcudowniejszy i najbardziej seksowny mężczyzna, jakiego w życiu 
spotkałam! Gdybym była o trzydzieści lat młodsza, oszalałabym za nim! Jego można 
kochać do utraty przytomności! Tego właśnie było mi trzeba. Poleciałam z ozorem 
do Kutza, który właśnie popijał kawę w bufecie. - Pan wie, że Kira Pepłowska i 
ja jesteśmy w panu zakochane na śmierć i życie!?! Kira nawet powiedziała, że 
gdyby miała o trzydzieści lat mniej, toby panu nie przepuściła. Zgadzam się z 
nią, bo ja bym to samo zrobiła, oczywiście trzydzieści lat temu, tylko wtedy był 
pan jeszcze niemowlęciem. Reżyser Kutz zakrztusil się kawą, Kira Pepłowska 
spąsowiała i wywiało ją z bufetu, a ja doszłam do wniosku, że ludzie najbardziej 
lubią ukrywać prawdę; czy nie można komuś powiedzieć, że się jest w nim 
zakochanym, nawet jeżeli jest nieduży, z krzywymi nieco nogami, sterczącym 
włosem i nikczemną urodą?... To nadzieja dla mało urodziwych mężczyzn; nie ma 
znaczenia, jak się wygląda w lustrze, ważne, aby się było pięknym w oczach 
innych. No, ale na to trzeba być reżyserem Kutzem. Ten ma w sobie całe tony 
wdzięku! 
48 Teresa łżewska, czyli: Batory pod Pskowem W czasie prób aktorzy często siedzą 
na widowni, aby obserwować pracę reżysera i kolegów ~ z tego można wyciągnąć dla 
siebie wnioski, lepiej rozumie się reżysera, a i od kolegów też można się czegoś 
nauczyć. Na jednej z prób ,,Betlejem Polskiego" siedziałyśmy z Kira Pepłowska na 
widowni, a dwa rzędy przed nami Teresa łżewska. Miała na sobie piękny płaszcz z 
ogromnym futrzanym kołnierzem i odpowiednią do tego czapę. Siedziała rozparta na 
kilku krzesłach. Kira trąciła mnie w ramię i szepnęła: - Spójrz na łżewska! 
Wygląda jak Batory pod Pskowem. Od tamtej pory nazywałyśmy ją, między sobą, 
Batorym. Miałyśmy Batorego ciągle na oku, jako że była ona osobą nie przystającą 
do reszty, a właśnie tacy ludzie wzbudzają największe zainteresowanie. Batory-
Iżewska grała w Betlejem głównego anioła i miejscem jej akcji był dach szopki. W 
czasie premiery patrzyłyśmy, czy aby nie rymnie w dół, bo przed podniesieniem 
kurtyny kiwała się na swoim krześle, rozprawiając zawzięcie z młodymi aniołkami; 
właśnie miała do nich jeden ze swoich wykładów o życiu i miłości. W trakcie 
spektaklu, w czasie akcji na dole w szopce, tak spontanicznie reagowała, że 
byłyśmy pewne, że się szopka zawali. Nie zawaliła się. Natomiast kiedy po 
spektaklu kurtyna opadła już ostatni raz i wszyscy rzucili się do wzajemnego 
całowania i składania sobie gratulacji, potem przetoczyli się ze sceny na 
korytarz, a ktoś z maszynistów usunął spoza szopki drabinę, aby nie zawadzała, 
na szczycie szopki ciągle siedział Batory-anioł, w zadumie nad sobie tylko 
znanymi sprawami. Ocknęła się, gdy już nikogo nie było ani za kulisami, ani na 
scenie. - Kto, do cholery, zabrał drabinę?!? - ryczał anioł, miotając się na 
małym skraweczku szopkowego dachu. - Niech ktoś przyjdzie i zdejmie mnie stąd! 
To, że gram anioła, nie znaczy jeszcze, że mogę sfrunąć! Dranie! Osły! Mordercy! 
Strącę was do piekła! Wszyscy już moczą twarze w premierowej gorzałce! Ja też 
chcę się napić! 
49
) Takie życzenia zawsze zostą)'ą wysłuchane; Zjawił się jakiś maszynista, pewnie 
po butelkę ukrytą w sianku żłobka, i właśnie on uratował anioła. łżewska była 
osobą dziwną, tajemniczą i piękną, ale nie mogła pogodzić się z upływającym 
czasem. To, że może się zestarzeć, wydawało się jej nieprawdopodobne i 
oczywiście niesprawiedliwe. Żyła w ciągłym popłochu. Uciekała przed nadchodzącą 
starością. Tak bardzo bała się starości, że kilkakrotnie robiła próby, aby zejść 
ze świata, zanim starość nadejdzie. Zawsze jednak zawiadamiała kogoś, 
informując, że właśnie żegna się ze światem, i zawsze w porę te próby 
udaremniano. Pewnego razu nikogo nie zawiadomiła. ...Dobrze grała w szopce 
aniołka, ale chyba tam, gdzie obecnie jest, nie ma prawa wystąpić w tej roli. 
Jeśli mają TAM teatr, może śmiało zagrać w spektaklu "Batory pod Pskowem". Może 
Kira Pepłowska jej tę myśl podrzuci - ona także TAM jest. Toruń nie 
przypuszczał, ze Swinarski zostanie wielkim reżyserem Ponieważ obecność Konrada 
Swinarskiego zaznaczyła się w naszym teatrze, wspomnę o drobiazgach, których 
nikt nie zna. Otóż poznałam : Swinarskiego jeszcze w czasie mojego pobytu w 
teatrze w Toruniu, j czyli tysiąc lat temu. Przyjechał z Baśką Witek, późniejszą 
jego żoną. Baśka Witek była moją przyjaciółką ze szkoły aktorskiej, taką 
przyjaciółką na śmierć i życie, i jak to w życiu bywa, po pewnym czasie 
nastąpiła śmierć tej przyjaźni, ale wówczas, w Toruniu, jeszcze byłyśmy 
przyjaciółkami. Przyjechała do mnie z Kondziem, "aby się nająć do roboty" w 
teatrze w Toruniu. Sądziła, że może mam jakieś chody w dyrekcji teatru i rzecz 
się da załatwić. Baśka Witek z Kondziem Swinarskim poznała się na wydziale 
reżyserii w Warszawie. W aktorstwie to \ ona by raczej nie zabłysła, więc 
zdecydowała się na dodatkowe 
50 studia na reżyserii. Coś tam na tych studiach zaistniało, że ich wylali. W 
Toruniu ona chciała być aktorką, a on reżyserem. Poszłam więc do mojej dyrekcji, 
próbując użebrać dla nich miejsce w teatrze, ale dyrektor Gajewski ani słyszeć o 
tym nie chciał; nie byli dla niego nikim, kim warto by się zainteresować. Nie 
pamiętam, co się z nimi później działo, dopiero usłyszałam o nich, gdy Kondzio 
był już znanym Swinarskim, a ona jego żoną. Toruń stracił nie byle okazję. Mógł 
przecież do dzisiaj szczycić się faktem, że tam właśnie debiutował jako reżyser 
sam Konrad Swinarski... Często wygrywają ci, którzy zaryzykują. Tutaj ryzyko nie 
było wielkie, w końcu etat dostawało się z Generalnej Dyrekcji Teatru i nikt na 
tym nie tracił, ale dyrekcja Toruń-Bydgoszcz postawiła się, że nie będą kogoś 
nieznanego angażować, no i stracili na tej manii wielkości. Po raz drugi 
spotkałam się ze Swinarskim dopiero po kilku latach, właśnie na Wybrzeżu, w 
sztuce "Testament psa", którą on reżyserował. To były próby łagodne i ciche, 
niemal niewidoczne. Kondzio siedział pośrodku widowni i cichutko podawał jakieś 
wskazówki. Mnie się wydawało, że on w ogóle nie reżyseruje, a potem wyszło 
naprawdę interesujące przedstawienie. Z tego spektaklu najlepiej pamiętam 
przepiękne projekty kostiumów pani Starowieyskiej; na przykład kostium Matki 
Boskiej na projekcie był-nie tylko malowany, ale niektóre elementy stroju miały 
przyklejone do kartonu cekiny i kawałki welonu. Ogromnie mi się to podobało i 
nawet zerżnęłam ten pomysł; ja też namalowałam kilka obrazków Matki Boskiej i 
ozdobiłam je naklejonymi cekinami i strzępkami materiału. Pamiętam też orkiestrę 
na scenie i w tej orkiestrze jedną prześliczną dziewczynę, która grała na jakimś 
instrumencie, może to był fagot, a może klarnet. Orkiestra była najładniejszym 
fragmentem dekoracji. Jeszcze inny moment, który zapamiętałam, to wydarzenie z 
karabinem, nie chcącym wystrzelić. Staszek Michalski zawsze opowiada tę 
anegdotę, więc nie chciałabym mu jej zabierać, ale zrobię to, bo może nie każdy 
słyszał. Otóż miał Michalski do kogoś wystrzelić, przymierzył się, a przyszły 
nieboszczyk już szykował się, aby paść, ale karabin się zaciął. Michalski 
mocował się z bronią, podczas gdy za kulisami inspicjent szalał, kombinował, 
51
skąd wziąć deskę, żeby zimitować wystrzał, waląc w podłogę. Tymczasem Michalski 
powiedział pif-paf!, denat padł, a inspicjent, nie wiedząc, że jest po 
egzekucji, ze zdobytą deską przybiegł i strzelił nią w podłogę. Staszek miał już 
wtedy karabin przewieszony przez ramię. Jeszcze jedno wspomnienie, związane ze 
Swinarskim, to bankiet po premierze. Wiadomo, że premiera bez bankietu jest nie 
do pomyślenia. Każda premiera to jak ciężki zawał serca, więc jeśli pacjent 
przeżył, musi to uczcić. W różnych miejscach się bankietuje, w zależności od 
fantazji organizatorów albo tego, kto zaprasza. Konrad Swinarski zaprosił nas do 
prawdziwej portowej knajpy w Gdyni. Nie mam pojęcia, skąd znał tę knajpę. Takie 
wnętrze można obejrzeć jedynie w jakimś filmie. W kłębach papierosowego dymu 
ledwo można było dojrzeć długie drewniane stoły, a obok równie długie ławy. 
Żadnych tam stolików czy innych luksusowych przedmiotów. Podłoga zasypana 
trocinami. Harmonista jako cała orkiestra, ale starczyło, aby pary mogły miotać 
się w tańcu. Wiem, że poprosił mnie do tańca jakiś dryblas w gumowych cholewach. 
Przypuszczam, że był to rybak. Nie próbowałam się dowiedzieć, i tak nie 
słyszałabym, co mówi, bo tam wszyscy jednocześnie i głośno rozmawiali. A 
zresztą, jakie to mogło mieć znaczenie? Ważne, że tańczyłam z drabem w gumowych 
cholewach. Czegoś takiego się nie zapomina. Także dzięki temu będę zawsze 
pamiętała Kondzia Swinarskiego. Młodziej tęczy' Niemal cały zespół teatru 
"Wybrzeże" grał w filmie z prawdziwym, żywym Omarem Sharifem! Może przesadzam, 
mówiąc, że graliśmy - braliśmy udział w tym filmie, a z nami razem około tysiąca 
pięciuset statystów. My mieliśmy być postaciami na pierwszym planie. Ponieważ 
płacono nieźle, każdy chciał się "załapać" na jak 
52 największą ilość dni zdjęciowych, więc co sprytniejsi starali się grać 
plecami, aby nie ograć twarzy i wystąpić w jeszcze innych ujęciach. Sakowicz 
grał żebraka handlującego cygarami. Miał zbliżenie z Sharifem - sprzedawał 
Sharifowi cygaro, za co otrzymał jajko, i w dodatku jeszcze został oszukany, bo 
Sharif uciekł z wszystkimi cygarami, zostawiając tylko jedno jajko. Sakowicz 
opracował sobie to zadanie aktorskie z dokładnością mechanizmu zegarka 
szwajcarskiego, nawet znalazł odpowiednie wyzwiska dla złodzieja - Omara. Był 
pyszny! Trochę leciał Stanisławskim, a trochę Brechtem. Biliśmy mu brawo, że 
jest o wiele lepszy od Omara, bo istotnie był. Próbę powtarzano kilka razy, ale 
gdy przyszło do ujęcia, reżyser poprosił, aby Sakuś rozegrał scenę mimicznie, 
bez jakiegokolwiek słowa. Chodziło może o to, aby nie robić konkurencji 
Sharifowi, albo o to, by nie musieć podkładać głosu w filmie, jako że film był 
przecież obcojęzyczny. Ja "grałam" jakąś straszliwą babę, dziadówkę, bijącą męża 
pijaka. Wybrali mi na męża kogoś z tłumu statystów - był to człowiek żywcem 
odarty ze skóry: cały czerwony i spuchnięty, a szczególnie nabrzmiałe miejsca 
podkreślono kolorem liliowym. W tej bezskórnej twarzy bardzo się odznaczały 
oczka i jasna szczecina na czubku głowy. W czasie próby poprzedzającej ujęcie 
pozwoliłam sobie użyć nieco ciężkich słów, gdy kopałam i tłukłam filmowego męża. 
Reżyser Hiszpan kazał sobie przetłumaczyć tekst, a potem zapytał, czy życzę 
sobie grać z tekstem? Oczywiście życzyłam sobie, bo wygodniej jest bić kogoś, 
pomagając sobie słowem. No i sukces! Ja jedna grałam z tekstem. Nie na wiele się 
to przydało, bo się przez to "ograłam". Kostium miałam łachmaniarski, częściowo 
z filmu, a w większej części mój własny - wzięłam na plan tak zwany "zestaw 
grzybowy", czyli szaty, w których jeżdżę na grzyby. Do mojego "zestawu 
grzybowego" należą czarne, podarte rękawiczki bez palców. W tęże podartą 
grzybową rękawiczkę pocałował mnie Omar Sharif, nie wiadomo dlaczego witając się 
ze mną, w każdym razie moja uroda i młodość nie mogły być powodem (przypadkowo 
nie posiadam tychże cech), mało tego - zaproponował mi drinka! Do drinka tego 
53
dnia nie doszło, dopiero na bankiecie, który wydaliśmy w teatrze dla Sharifa. A 
bankiet urządziliśmy dlatego, że Omar Sharif znudził się już przegrywaniem 
dolarów w kasynie Grand Hotelu i zapragnął zbliżenia z aktorami. Zrobiliśmy 
"zrzutkę". Panie z bufetu przygotowały różne pyszności, wypić też było co, a do 
mnie należała część artystyczna. Napisałam zupełnie nowe zakończenie do filmu 
"Doktor Żiwago" - zagrali to nasi koledzy. Olszewski grał oczywiście doktora 
Żiwago. Zaza Goetel - Larę, Sonię - Joasia Kreft, Ko-morowskiego - Krzyś 
Matuszewski, pielęgniarkę - Teresa Lassota, a zwariowanego doktora (w filmie 
takiego nie było) - Igor Michalski. Najpierw z wideo puściliśmy końcówkę filmu i 
zaraz potem dało się nasz spektakl. Jacek Godek równocześnie z grą aktorów 
tłumaczył tekst na angielski - Godek był najlepszy! On nie tłumaczył, ale grał 
każdą rolę. Usatysfakcjonowaliśmy Omara Sharifa. Powiedział, że Olivier zagrał 
kiedyś sam jeden dla całego zespołu, ale nigdy zespół dla jednego aktora nie 
zagrał. Sharif dostał ode mnie mały olejny portret z filmowej roli "Złodzieja 
tęczy". Prócz tego zrobiłam czarno biały portret, który rzuciło się na ksero, i 
każdy mógł mieć dla siebie portret Sharifa z jego autografem. Potem wszyscy 
fotografowaliśmy się w objęciach Sharifa, nawet dwie panie bufetowe i pani 
portierka. Nikomu nie żałował uścisków - sławni ludzie lubią być kochani. 
Staszek Michalski, czyli nasz dyrektor, dla żartu, zaproponował Sharifowi angaż 
w naszym teatrze. Sharif powiedział, że chętnie coś zagra, ale bierze za jedno 
słowo pięć dolarów. Moja siostra natychmiast wpadła na pomysł, aby Sharif zagrał 
Dulskiego, który w całej sztuce mówi tylko: "A niech was wszystkich diabli 
wezmą!". Obliczyliśmy, że na to nas stać i możemy zapłacić. Pewnie z tego nic 
nie wyjdzie, chociaż Sharif sprawę zaklepał, bo przyjedzie w sierpniu na 
Wybrzeże i będzie tu dwa tygodnie. Po jednej próbie mógłby grać. Tylko że my 
wówczas mamy urlop. Chociaż polubiliśmy się z Omarem Sharifem, urlopu dla niego 
nie poświęcimy. 
54 Cały teatr jest zaminowany! Ostatnie dni przed premierą "Troilusa i 
Kressydy". Premiera z całą pewnością wypadnie świetnie, ale chwilowo cały teren 
teatru jest niebezpiecznie zaminowany. Wybuchy niekiedy następują tak szybko po 
sobie, że nie można się zorientować, czy ocalał bodaj jeden człowiek, fragment 
dekoracji czy taśmy z nagraniem muzyki tak pięknej, że nawet ja, głucha na 
dźwięki, wzruszam się - ten Andrzej Głowiński to prawdziwy as w muzycznym 
pokerze. Ukradkiem obserwuję głowę reżysera Babickiego, która rośnie od 
pomysłów. Z obawą myślę, czy ta głowa zmieści się w zamkniętym pomieszczeniu 
widowni, gdzie Babicki siedzi przy stoliku reżyserskim. On siedzi, ale całe jego 
JA szaleje, bo jasna sprawa, że wszystko jest nie tak, że muzyka weszła za 
głośno lub za szybko, że Tomek o sekundę spóźnił się ze światłem, że Michalski 
za późno oparł głowę na poręczy krzesła, a Nowacki za wcześnie zadął w trąbę. I 
w dodatku jeszcze przy najcichszej scenie małej Krafftówny zaczęła kapać z 
natrysków woda. Ania Rachel ukradkiem opuszcza miejsce na sali i ucieka za 
kulisy - wiadomo, że jeśli Babicki nie będzie już miał komu przegryźć gardła, 
zabierze się do scenografa. Scenografia Ani Rachel jest zjawiskowa. Kilkakrotnie 
chodziłam oglądać "Białego łabędzia" właśnie dla jej scenografii. To są 
"dewizowe" obrazy. Gdyby je można sprzedawać na aukcji, szłyby chyba lepiej od 
obrazów Dudy Gracza czy Mikulskiego. Z tego bardzo skrótowego opisu twórców 
jasno wynika, że szykuje się wspaniałe przedstawienie. I w tym miejscu zepsuje 
wszystko profan, czyli ja - dla mnie Troilus i Kressyda jest arcynudną sztuką. 
Już ją raz graliśmy w tym teatrze; nawet nie chcę wspominać tamtego spektaklu. 
Jeżeli napisał ją Szekspir, a nie jakiś jego piąty uczeń, to musiał mieć wówczas 
zły okres. Lepiej gdyby był odłożył pióro. Reżyser Babicki ma jednak swoje 
zdanie, znalazł w sztuce wspaniałe wartości i możliwość ciekawej inscenizacji, 
no i zabrał się do roboty. Oczywiście jest to sztuka dla inteligentnych i 
myślących ludzi; nie lubię obrażać samej siebie, więc nie będę dociekała, 
dlaczego mnie ta sztuka nudzi. Tu mi się przypomniała taka anegdota: 
55
ktoś kupował bilety na tak zwaną "trudną" sztukę; podszedł do kasy i poprosił o 
dwa bilety, na co kasjerka, obrzuciwszy go uważnym okiem, ostrzegła: "Proszę 
pana, ale to jest sztuka tylko dla ludzi inteligentnych". "To proszę o sześć 
biletów" - powiedział kupujący. Zanim jeszcze inteligencja zacznie się cisnąć na 
"Troilusa i Kressydę", trwają przygotowania do premiery, czyli - jak mówiłam, 
katastroficzne chwile. Oto przepiękna Dorota Kolak, w karminowej sukni z szyfonu 
i w pomarszczonych czarnych kozaczkach, wpada jako Kassandra, z przeźroczystym 
pojemnikiem, w którym powinien być żywy wąż, ale węża nie ma... Zaskroniec, 
który miał grać, dostał zapalenia płuc i do dyspozycji jest tylko młody boa 
dusiciel. Maciek Szemiel zauważa, że jeśli ma być boa, to trzeba go pociąć w 
"dzwonka" - do pojemnika zmieszczą się najwyżej dwa dzwonka i głowa. Krawczyk 
pozwala sobie na niemądry dowcip, że można skorzystać z węża, którego ja mam w 
kieszeni. Reżyser nie ma nastroju do żartów; obciąża sprawą węża scenografa: - 
Aniu! - krzyczy. - Nic mnie nie obchodzi, czy wąż jest na łożu śmierci, czy nie! 
Wąż musi być i na tym koniec! - Ania Rachel protestuje (oczywiście, gdy już 
reżyser znika z pola widzenia): - Trochę za dużo się ode mnie wymaga, miałam 
zrobić scenografię, ale żeby mi kazano leczyć węża?... - Podczas gdy w reżyserze 
gaśnie życie, jak w tym zaskrońcu, bezlitośni aktorzy urządzają sobie kpinki; 
ktoś pyta: - Czy ten wąż należy do ZA-SPu? Bo jeżeli nie, to proszę nie 
umieszczać mojego nazwiska na afiszu. Nie będę grał z amatorem. Reżyser Babicki 
znów siedzi na widowni i prowadzi niekończącą się konwersację z głównym 
elektrykiem: - Co jest z tobą, Tomek? Po słowach Michalskiego: "Nie! Nie!", 
natychmiast dajesz światło na Krafftównę! - Dobrze. Już się robi - odpowiada 
Tomek. - Co znaczy, już się robi? Nie mów, tylko rób! - Przecież nie mówię, 
tylko robię. - Jak to nie mówisz? A co teraz robisz? Chcesz mi wmówić, że to ja 
zwariowałem i słyszę głosy? - Jak pan będzie tak wrzeszczał, to ja zwariuję! 
56 - No dobrze. W porządku, Tomek. Chcesz odpocząć, to zrobimy przerwę i od tego 
miejsca lecimy dalej. Tylko już nic nie mów! - Przecież mówię, że nic nie mówię. 
A przerwy mi nie potrzeba. - Jednak ostatnie słowo miał Tomek i potem już 
wszystko ze światłami poszło gładko. Za chwilę Joasia Bogacka obnosiła całą 
swoją przepyszną urodę, ozdobioną dodatkowo stroikiem z pawich piór na głowie. 
Oczywiście przesądna brać aktorska stwierdziła jednogłośnie, że musi dojść do 
jakiegoś nieszczęścia, skoro w sztuce grają pawie pióra. Drobne nieszczęście 
natychmiast się zaczęło, gdy, jeden po drugim, poczęły pękać sznury pereł 
ozdabiające suknię Bogackiej. Potem ja się potknęłam za kulisami i rozwaliłam 
sobie kolano i palec u nogi. Czekamy jednak na poważniejsze wydarzenia: może 
zaskroniec zwariuje, gdy zakosztuje sławy - już podobno czuje się lepiej i 
obiecał, że zagra. W każdym razie premiera z pewnością będzie wielkim 
wydarzeniem dla publiczności, a dla nas nastanie czas spokoju - teren teatru 
odminuje się sam, bez udziału saperów. Tak jest zawsze. Aktorzy! Pod kościół! Od 
pewnego czasu najlepiej ubraną aktorką w naszym teatrze jest Halina Winiarska. 
Dawniej się tak dobrze nie ubierała. Z niesmakiem spostrzegam także, że staje 
się coraz piękniejsza i bardziej interesująca. Ciekawe, jak ona to robi? Ja się 
też staram, a jednak każdego dnia jestem grubsza i brzydsza. Miałam niedawno 
małą rekompensatę za tę niesprawiedliwość losu, a było to tak: my, aktorzy 
teatru "Wybrzeże", mieliśmy jedną ze swoich akcji gromadzenia pieniędzy na 
Fundusz Mazowieckiego - w zimny, mokry dzień przytupywaliśmy przed kościołem 
Mariackim w Gdańsku, sprzedając afisze, programy, zdjęcia ze sztuk oraz moje 
rysunki przedstawiające popularne postacie naszego rządu. Siedziałam 
57
przy stoliku i składałam autografy na rysunkach; ręka mi odpadała od 
podpisywania - nie wiem, czy grafiki były tak udane, czy też ludzie pragnęli 
tłumnie uczestniczyć w ofiarowywaniu pieniędzy, w każdym razie tłum napierał; 
banknoty w ręce, deszcz z nieba, moje podpisy coraz bardziej niezdarne (bo mi 
grabiały ręce), obok stała Winiarska, w kapeluszu, mimo iż wiatr nie liczył się 
z niczym, i zachwalała każdy afisz, każdy miał stanowić niepowtarzalną pamiątkę 
dla ewentualnego nabywcy. Owszem, był popyt na afisze, jednak bardziej 
przyglądano się sprzedającym aktorom. W pewnym momencie jakaś pani zwróciła się 
do Haliny Winiarskiej: - Tak się cieszę, że pani gra tego Hamleta... W Halinę 
tylko dlatego piorun nie trafił, że to było w uświęconym miejscu przed 
kościołem, no i nie pora na burze z piorunami, ale wyraźnie usłyszałam, jak w 
niej zabulgotało wzburzenie. Aktorstwo wzięło górę; uroczo uśmiechnęła się do 
swojej rozmówczyni i powiedziała: - Hamleta gra pani Budzisz-Krzyźanowska z 
Krakowa. Ja jestem Halina Winiarska z teatru "Wybrzeże" w Gdańsku. Niezbyt 
uważna publiczność bardzo często myliła Winiarską z Budzisz-Krzyźanowska, tak 
jak mnie zawsze mylili z Busią Czos-nowską. Ja już mam spokój, odkąd Czosnowska 
przeszła na wcześniejszą emeryturę. Teraz jestem tylko ja, ale Winiarską jeszcze 
długo będą brali za Hamleta. Zbieranie pieniędzy na Fundusz Mazowieckiego jest 
wyznaniem naszej wiary, opowiedzeniem się bez reszty za nowym rządem, 
podkreśleniem wierności, która jest w nas bez przerwy, odkąd powstała 
Solidarność. W różny sposób gromadzimy te pieniądze: daliśmy kilka darmowych 
spektakli, no i co jakiś czas robimy zamieszanie przed kościołami albo przed 
teatrem. Niektórzy ludzie są szczodrzy, a niektórzy złorzeczą: "Brakuje na 
chleb! Dzieci nie mają zeszytów, a wy tu jakieś głupoty sprzedajecie". Nie tylko 
publiczność spod kościoła ma marne wyobrażenie o tym, co robimy. Podobno ktoś w 
sejmie powiedział (cytat nie jest dokładny): "Nie zagłuszą nas ci krzykacze i 
bogacze - aktorzy, którzy mają tyle pieniędzy, że nie wiedzą, co z nimi zrobić, 
więc już na rząd oddają! A rolnikom wszystkiego brakuje!". 
58 Nie będziemy po kolei tłumaczyć każdemu rolnikowi, że kwestujemy pod 
kościołami także i dla nich. My nie mamy własnych pieniędzy, tylko że wstyd by 
nam było bez przerwy dopominać się o więcej, skoro tego więcej nie ma z czego 
dawać. Niech sobie ludzie mówią, co chcą. Mądrzy znają prawdę, a na mniej 
mądrych nam nie zależy. Będziemy kwestować, będziemy robić, co tylko można, bo 
mimo wszelkich kłopotów rozpiera nas radość życia. Z ciągłego narzekania nic nie 
wynika, chyba tylko wrzody żołądka. I wspaniale, że każdy teatr chce prześcignąć 
inny w akcji zbierania pieniędzy na fundusz. Proszę bardzo! Wszystkich zachęcamy 
do rywalizacji! Podczas jednej z akcji pod kościołem podpisywał swoje fotki nasz 
filmowy aktor: Baka. Maryśka, córka Eli Goetel i Kuby Dąb-kowskiego, szepnęła 
matce na ucho: "Mamo! Najlepiej idzie Baka, a nie Bogacka, chociaż ona ma takie 
ładne nogi". Organizacja akcji przed kościołami jest świetna. Każdy ma jakieś 
zadanie do spełnienia: Zbyszek Olszewski z wielką czcią opiekuje się ogromną 
skrzynią na pieniądze. Nie opieczętowaliśmy tej skrzyni, bo często trzeba komuś 
wydać z grubego banknotu, ale są i tacy, którzy za jeden afisz ze sztuki 
wrzucają całe pięćdziesiąt tysięcy. Olszewski, wielkie, przystojne chłopisko, 
wabi damy swoim widokiem. Oczywiście wie o tym i nie żałuje rozkosznych 
uśmiechów. Wicio Grabarczyk uwija się, donosi afisze, przekłada, roluje - 
przeważnie jest zmarznięty, tak samo jak Jurek Łapiński, który ukradkiem czyta 
za moimi plecami książkę, czasem tylko poprawia mi fruwający na wietrze szal, 
akcentując w ten sposób swój udział w sprawie. Igor Michalski, z darem do 
przechwalania się, co chwilę nas informuje, ile to właśnie udało mu się 
utargować. Halina Słojewska w roli sprzedawczyni przechodzi samą siebie - zaleca 
towar, informując tajemniczym szeptem: "To jest afisz ze sztuki, którą zdjęła 
cenzura". Natychmiast wszyscy wyrywają sobie z rąk te afisze. Za moimi plecami 
umieszczono drążki, do których są przybite grafiki - tam króluje Elżbieta 
Goetel, informująca z wprawą przewodnika wycieczki, co oto na danym obrazku 
widzimy. Teresa Lassota tak sugestywnie zachwala obrazki, jak doświadczona 
sprzedawczyni swoje nowalijki na straganie. Tereska Kaczyńska, Maciek 
59
Szemiel, Jacek Godek i Kuba Dąbkowski wykonują mrówczą pracę, sprawnie rolując 
rysunki, aby każdy z klientów czuł się obsłużony troskliwiej i lepiej niż w 
Peweksie. Mirek Krawczyk, jak przystało na rasowego amanta, przechadza się, 
demonstrując swoją urodę. Młode panienki wodzą za nim zamglonym okiem. Wspaniale 
pracuje Jurek Gorzko, on ma trzy zalety: urodę, dobrą głowę i siłę. Zwłaszcza 
siły potrzeba, aby całe nasze przedsiębiorstwo przemieścić pod kościół. Biorą w 
tym udział i inni koledzy, którymi dyryguje nasz wódz naczelny: Stasiek 
Michalski. Stasiek ma też inne zadanie: dział ogólnoinformacyjny. Ponieważ 
zdołaliśmy się pokochać z naszą milicją (dzięki księdzu Jankowskiemu), Staś 
Michalski ładuje się w milicyjny samochód i przez milicyjny głośnik oznajmia 
wszem i wobec, co się pod kościołem dzieje i o co nam chodzi. Po kilku godzinach 
handlu pod kościołem zwijamy kram i wracamy do teatru. Najprzyjemniejsza chwila. 
W klubie teatralnym wysypujemy pieniądze na podłogę, siadamy kołem i liczymy. 
Wszystko zostaje spisane, komisyjnie podpisane i dołożone do już wcześniej 
zebranych pieniędzy. Cieszymy się, jakby to był utarg z naszego prywatnego 
kramiku. Uroda Haliny Winiarskiej trochę przygasła i kapelusz sflaczał na 
deszczu, ale oko błyszczy triumfalnie: "No i co powiesz, Kiszkis?" - zwraca się 
do męża. "Nie tylko potrafi się grać, ale także handlować!" Kiszkis jest tego 
samego zdania. Wszyscy jesteśmy tego samego zdania. Dla naszego Rządu jesteśmy 
gotowi zrobić wszystko - i zagrać, i zahandlować. Mam jeszcze trochę nie 
publikowanych rzeczy, jakieś teksty, które ktoś kiedyś zamówił, a potem 
beztrosko o tym zapomniał... Zdarza mi się pisać bez wstępnej umowy i czasem źle 
na tym wychodzę. Kiedyś niemal "zawodowo" pisałam na wszystkie konkursy 
literackie. Tak było na przykład z konkursem ogłoszonym przez Dom Harcerza w 
Gdańsku. Chodziło o sztukę dla młodzieży związaną 
60 z tym miastem. Pożyczyłam z biblioteki kilka książek ze starymi opowieściami 
o Gdańsku, napisałam dwie sztuki i wysłałam. Po roku, ponieważ cisza panowała na 
temat konkursu, zadzwoniłam do nich i zapytałam, czy konkurs już 
rozstrzygnięto... Odpowiedziano mi, że w ogóle nie zwoływali sądu konkursowego, 
co sporo kosztuje, ponieważ z całej Polski nadeszły tylko dwie prace. To były 
właśnie moje prace! Ja jedna, z całej Polski, napisałam na ten konkurs. Oni tam 
nawet nie otworzyli kopert i nie zainteresowali się, kto te prace nadesłał. 
Któregoś roku dostałam w konkursie nagrodę i także nic z tego nie wyszło. 
Wydawnictwo PAX nagrodziło moją książkę: "Kilka dni w czerwcu", a na moje 
pytanie, kiedy książka się ukaże, odpowiedzieli, że nigdy; mogą nagradzać, a 
wydawać nie muszą. Jest to zabawna opowieść o psach (psychikę psów znam na 
wylot). Nie wydano mi jej wyłącznie z powodu niedostatku, który wówczas panował 
w naszym kraju; w książce tej pies kradnie ze stołu pół kilograma szynki. 
Powiedziano mi w redakcji, że jak tu wydawać książkę, w której pies zżera taką 
ilość szynki, w czasie gdy ludzie mogą tylko w snach szynkę widzieć. Natomiast 
niewiele brakowało, a wydano by mi książkę: "Nieudane małżeństwo z tygrysem", 
ale naczelny nagle odszedł i wszystko diabli wzięli. Książka ta jest całkowicie 
zdezaktualizowana. Dotyczy zdobywania części zamiennych do rozlatującego się 
samochodu, co było kiedyś nie lada sztuką. Maleńki fragment (w zmienionej nieco 
formie) tej powieści umieściłam w drugiej części "Miłości trzynasto-latki". Tu 
muszę dodać, że obecnie jestem już "zawodowym" kierowcą. Teraz nie wyobrażam 
sobie życia bez samochodu. Całe lato jeżdżę do Lipusza albo do "zamczyska" Igora 
w Przytarni. Jeździmy razem z Artystką. Ona siedzi z tyłu, za mną, i czyta prasę 
albo podziwia widoki. Robi wrażenie damy, która ma swego kierowcę. Zostało nam 
to z czasów, gdy jeszcze żyła nasza mama. Umówiłyśmy się wówczas, że gdyby 
doszło do jakiejś kraksy, jedna z nas musi przeżyć, aby opiekować się matką. Do 
przeżycia pozostawiłam Ludmiłę, zwłaszcza że ona nie potrafi prowadzić 
samochodu. Wiadomo, artystka!... Wróćmy do literatury. Kilka lat temu wzięłam 
udział w konkursie na scenariusz filmowy. Nie spodziewałam się nagrody, ale 
wysłać musiałam, bo to przecież mój nałóg. Zanim jeszcze nastąpiło rozstrzyg- 
61
nięcie konkursu, zadzwoniła do mnie prawa ręka Filipa Bajona, powiadamiając 
mnie, że scenariusz szalenie się spodobał panu Bajonowi i chcieliby sobie prawo 
do niego (scenariusza, a nie Bajona) zaklepać. Podpisałam umowę (bezgotówkową), 
że w ciągu roku nikomu innemu nie udostępnię scenariusza. Po roku zwrócili mi 
scenariusz, ponieważ nie znaleźli sponsora. Diabli wzięli marzenia o filmie, ale 
nikt mi nie odbierze radości, którą przeżyłam, gdy się dowiedziałam, że 
scenariusz wzbudził zachwyt w tak wielkim reżyserze, jak sam Filip Bajon. Nagle 
przypomniało mi się wydarzenie sprzed lat. Nie wspomniałam o tym wcześniej i we 
właściwym miejscu, a szkoda mi tej opowieści, więc się cofam na chwilę w 
czasie... Kiedyś istniał program pt. "Z wizytą u was". Był to koncert, albo coś 
w rodzaju kabaretu, emitowany w telewizji, na żywo. Odbywał się w instytucji, 
która sobie takie program zamówiła dla swoich pracowników. Jeden z takich 
koncertów miał miejsce w Gdyni, w jakiejś rybnej instytucji. Był grudzień 1970 
roku, dzień przed zamieszkami. Próba trwała cały dzień. Pamiętam, że brała w tym 
udział Urszula Sipińska, którą znienawidziłam, bo bezczelnie i bez pytania 
przymierzała moje liczne, prywatne kapelusze (potrzebne mi do skeczu). Była też 
Rena Kolska, Maria Koterbska i Yioletta Villas! Villas oczywiście spóźniła się 
na próbę, ale reżyser nie odważył się zwrócić jej uwagi. Miała na sobie krótkie, 
białe futerko, białą czapkę futrzaną z pomponem jak kulka i długi warkocz. Nie 
zadawała się z nikim. Dla niej była osobna garderoba i wyłącznie dla niej 
fryzjerka. Nie mam pojęcia, czy już wówczas przypinała sobie treski do włosów, 
ale miała o wiele mniej włosów niż teraz. Z wiekiem jakoś jej przybywa włosów, 
odwrotnie niż mnie. Występ miał się już zacząć, gdy nagle ktoś z widowni dopadł 
reżysera Aleksandrowicza i zażądał, aby skreślić w tekstach wszystko, co dotyczy 
jedzenia, ponieważ zaczynała się w Polsce straszna awantura z powodu podwyżki 
cen żywności. Ja struchlałam. Cały tekst, który napisałam dla mnie i Zosi Mayer, 
był wyłącznie o rybach, czyli o czymś, co także zdrożeje. Mogłam tylko cały 
tekst skreślić i nie wystąpić. Reżyser zaryzykował i wystąpiłyśmy. Dzisiaj ta 
historia wydaje mi się bardzo zabawna. Nic dziwnego, że wówczas istniało tak 
wiele kabaretów politycznych. Było z czego kpić. 
62 Ja także próbowałam swych sił w kabaretowym rzemiośle, ale nie w kabarecie 
politycznym. Stworzyłam coś, co się nazywało "teatrzykiem rozrywki" i odbywało 
się w sali kawiarni "Falowa" w Gdańsku. Nie miało to powodzenia, bo albo 
publiczność nie przywykła jeszcze do tego rodzaju rozrywki, albo po prostu nie 
było to dobre. Nawet po pijanemu nie mam się za geniusza, chociaż czasem coś mi 
się w głowie poprzewraca i uważam się za talent. Skoro się już chwalę, to powiem 
jeszcze coś o sobie: kiedyś Lopek Krukowski, jeden z największych kabareciarzy, 
był na występie w kabarecie Korpolewskiego... Po występie podszedł do mnie i 
powiedział: - Podobno jest pani aktorką w teatrze? Czemu się pani tam marnuje? 
Pani się urodziła do kabaretu! Nie posłuchałam Lopka Krukowskiego. Z aktorstwa 
najbardziej nie lubię estrady. Człowiek ma publiczność "na nosie", widzi miny 
zebranych ludzi. Czasem ktoś ma tak wściekłą minę, jakby chciał mnie udusić. 
Wtedy przestaję wiedzieć, co mówię. Absolutnie nie nadaję się na estradę. To 
brzmi jak kłamstwo, bo przecież występuję w "Niekabarecie" Macieja Nowaka... Po 
pierwsze, jak sama nazwa wskazuje, to jest niekabaret, a po drugie, robię to z 
miłości do Nowaka. On chce mnie mieć w swoim kabarecie. Już dawno we mnie 
wierzył, a teraz jeszcze zaczął mnie lansować i uparł się, abym napisała własną 
biografię. Podejrzewam, że mogło mu chodzić o pikantne szczegóły z mojego życia, 
a ja nie wdając się w szczegóły, ujmę sprawę ogólnie; w swoim czasie miałam 
licznych narzeczonych. Bardzo trudno byłoby mi spisać wszystkich. W przysłowiu, 
gdy jest czegoś w nadmiarze, mówi się: "trudno spisać na wołowej skórze"... 
Musiałabym oddać na rzeź co najmniej stado wołów, zanim bym się wzięła do 
spisywania byłych narzeczonych. Tu posłużę się anegdotą, a raczej autentycznym 
wydarzeniem. Było tak: po śmierci Kaliny Jędrusik, w jakimś kolorowym tygodniku 
ukazały się obszerne wspomnienia o niej oraz duże zdjęcie portretu, który ja 
malowałam, a obok informacja: portret pędzla Leguta. Ktoś, kto pisał o Kalinie, 
doszedł do wniosku, na podstawie podpisu, że Legut to jakiś mężczyzna. Wysłałam 
więc krótki liścik do redakcji, mniej więcej tej treści: "Uprzejmie proszę o 
podanie do publicznej wiadomości, że Legut to kobieta. Zależy mi na tym ze 
63
względu na moich licznych narzeczonych, aby nie myśleli, że sypiali z chłopem". 
Sprostowanie się nie ukazało, a ja w ten oto sposób informuję czytelników o 
moich licznych romansach. Aby nikt nie myślał, że byłam osobą godną poważania, 
dodaję jeszcze, że sporo piłam, nie tylko mocnej herbaty, paliłam papierosy, i 
to w nadmiarze, grałam w karty i rozrabiałam. Przy okazji udało mi się sporo 
namalować i jeszcze więcej napisać. Obecnie nie palę, nie piję, nie gram w karty 
i nie mam narzeczonych. Nałogowo w domu uprawiam fiołki afrykańskie, a w lesie 
nałogowo zbieram grzyby. Jestem już wiekową osobą, więc spisuję testament, z tym 
że piszę go już od kilkunastu lat, bo ciągle coś w nim zmieniam. W sprawie 
testamentu nieustanną wojnę toczą Igor Michalski i Krzysztof Szuster i ciągle 
sami coś w nim zmieniają. Jeszcze tylko Maciej Nowak nie dorwał się do mojego 
testamentu. Szuster najbardziej poluje na moje obrazy. Wydaje mu się, że kiedyś 
będą wiele warte, co najmniej jak obrazy Celnika Rousseau (który także był 
uważany za malarza amatora). Czas zbliżać się do końca (oby jeszcze nie do końca 
życia!)... W chwili gdy piszę tę biografię, mam siedemdziesiąt cztery lata. 
Szafy pęcznieją od tak zwanego dorobku literackiego. Ściany się uginają od 
obrazów, a ja ciągle piszę i maluję dla wytchnienia, gdy zaczynam wariować przy 
maszynie do pisania. Wydawnictwo AKAPIT PRESS czeka na dalsze moje książki. 
Maciej Nowak każe mi występować w swoim "Niekabarecie". Z Szusterem ciągle 
dochodzi do ciężkich starć, bo on nawet telefonicznie próbuje ustawiać moje 
życie. Głowę mam jak baniak od tego wszystkiego. Pisać, malować i żyć - to 
trochę za dużo. A tu w lasach kaszubskich grzyb się czai, żeby wyjrzeć spod 
ściółki, czyli nadchodzi najcudowniejsza pora! Do lasu! Do lasu! Na koźlaki! Na 
prawdziwki! Na podgrzybki!... W testamencie napisałam, że Igor ma mnie po 
śmierci spalić i moje prochy rozsypać w lesie, tam gdzie jest najwięcej grzybów. 
Ponieważ nie ma dla mnie nic ważniejszego od leśnych wypadów na Kaszuby, mogę 
śmiało skończyć w tym miejscu biografię. Jeśli Maciej Nowak będzie miał 
niedosyt, niech sam dopisze, co mu się podoba. Ja wysiadam! koniec 
64
Nasza Mama, wujek Stefan w mundurze, wujek Edek przytulony. Siedzi Mamy kuzynka 
Wiła (bardzo do Niej podobna).
To pierwsze słodkie dziecko to ja. Za mną siedzą: Lubciu, Lidusia i Mama. Nikt 
nie chce wierzyć, że kiedyś byłam malutka i nie klęłam.
Jestem młoda. Studiuję na ASP. Lata czterdzieste.
Pozuję na ASP. Lata czterdzieste.
|^------^-H^1^fJU--uuiH1^----IBfll--l----BI^--l^^ ' 
1'^S, "''?S ĆĆĆĆ'''''".IIIIHIHIHLLM.1!! Ć ;" "Ć''., ĆĆ . ' ĆĆ ' ' Ć'-;~ . Ć ' Ć 
Ć..'.'ĆĆĆ^Ć^I^B
Jedyny raz w welonie. W "Świerszczu za kominem". Toruń, Teatr Ziemi Pomorskiej, 
lata pięćdziesiąte. Z Tadeuszem Tusiackim w "Zbiegach" Haliny Auderskiej, rola: 
Nastka. Toruń, Teatr Ziemi Pomorskiej, lata pięćdziesiąte.
Z Tadeuszem Gwiazdowskim w "Skandalu w Helbergu", rola: Hilda Duderich. Sopot, 
Teatr Kameralny.
Z Tadkiem Borowskim w "Kto się boi Virgi
"Wyszedł z domu", rola: pani I. Sopot, Teatr Kameralny, lata siedemdziesiąte. 
Pierwszy od lewej to Zbyszek Bogdański, mój ukochany przyjaciel, o którym nie 
wspomniałam w książce. Jeszcze kiedyś o nim napiszę.
Ćiirezon nre^rood wsiod Aippf '(ap^iMAzoo B[zp5d oSafolu) Xaqnis pJuod ap ^ 
ĆBalBJ^ i BplUpn'J IUIBU Z Z91 BS 'BZpSlS![ BZ AlBJq9ZJd 3[3IMO{ZO ZBJO ZBUI-S^3 
'Bf .TlISOpBJ AłsAŻSM niOÓfpZ Bf\J -9pS9A 9fop^
Ludmiła, brat Ludomir (czyli Lubciu), Mama i ja, jakoś dziwnie gruba. Chyba 
wówczas zaczęłam już tyć. Deptak w Sopocie, lata sześćdziesiąte.
Tu już mieszam na "Zatiiance''. Lata siedemdziesiąte.
Prawdziwy pocałunek Omara Sharifa. Graliśmy razem w filmie "Złodziej tęczy". 
Pocałunek jest prywatny.
Film "Prom", rola: matka, 1970 rok. Na zdjęciu ja i Jerzy Afanasjew - reżyser.
Z Mirkiem Krawczykiem w sztuce dla dzieci pt. "Złodziej serc". Sopot, 1980 rok. 
Sztukę napisałam, częściowo reżyserowałam, projektowałam dekoracje i kostiumy. 
Grałam rolę karczmarki (nos dziabnięty przez papugę).