Sandor Marai Dziennik (fragmenty) Przekład, opracowanie, przypisy i posłowie Teresy Worowskiej Czytelnik Warszawa 2004 Tytuł oryginału Napló ) Heirs of Sandor Marai, Vorosvary-Weller Publishing, Toronto Projekt oklejki i karty tytułowej Lijklema Design Karolina i Hans Lijklema Indeks nazwisk sporządziła Maria Mirecka Redaktor Maria Mirecka Redaktor techniczny Hanna Orłowska Korekta Anna Piątkowska © Copyright for the Polish translation by Teresa Worowska, Warszawa 2004 © Copyright for the Polish edition by Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik", Warszawa 2004 ISBN 83-07-02957-0 1943 Chwile, w których taka cisza - w nas i wokół nas - że zdaje się, jakbym słyszał sekretne tykanie mechanizmu poruszającego świat. Przebudzenia zimowym świtem, kiedy czujesz, że jeszcze ciągle jesteś zdrowy, wiek ni czas nie naruszyły cię jeszcze. Pogodny, choć drżący z zimna, ubierasz się w lodowatym pokoju. Na ulicy mroźny wiatr miecie śniegiem, pierwsze tramwaje plują w ciemność żółtym, chropawym światłem, jak pijacy, gdy o świcie kaszlą głosem przypominającym dźwięk pękniętego dzwonu. Łaźnia parowa w zimowe poranki. Jestem jednym z pierwszych gości. Woda czysta, zielonkawa jak szkło. Jednooki aptekarz niczym cyklop samotnie moknący u źródła. Masażysta pracowicie miętosi i ugniata twoje mięśnie, to rodzaj pochwały za to, że jeszcze nie zbutwiałeś zanurzony w marynatach i pomyjach życia. Masażysta nosi pseudonim Viktor, choć naprawdę na imię ma Karoly. Dlaczego? „To jego artystyczny przydomek" - odpowiada łaziebny. Zimowy poranek w kawiarni po wyjściu z łaźni parowej. Herbata, zimne mięso, gazety. Bezpieczne schronienie, jakiego udziela cywilizacja. I świadomość, że ten błogostan jest bardziej kruchy niż szklanka z herbatą, którą podnosisz do ust. Tamta chwila, kiedy z moją pierwszą miłością szedłem po rżysku pomiędzy stogami żyta. Mam czternaście lat, ona trzynaście. Na bosych szczupłych nogach nosi sandały. Trzymamy się za ręce jak Jaś i Małgosia z bajki. Nic się poza tym nie dzieje. Wokół nas równina, stogi. Niebo koło- ru fiołkowego, zbliża się deszcz. Napięcie w powietrzu i w naszych sercach staje się nie do wytrzymania. Idziemy tak długo, plecy pokrywa mi gęsia skórka, a jej oczy wypełniają się łzami. To koniec lata, przyroda w pełnej krasie, lecz śmiertelnie smutna. Następnego dnia wyjeżdżam, wracam do miasta. Nigdy więcej jej nie widziałem. Letnie popołudnie na skałach Cap d'Antibes. Mimozy i kaktusy z rozkoszą wystawiają się do słońca. W głębi, u podnóża skały morze, ciemnoniebieskie, nieruchome jak szkło. Tajemniczy spokój i szafir Morza Śródziemnego: jakby anioły po całotygodniowym niebiańskim praniu wlały niebieską farbkę do tej balii. Za plecami mam żółty pałacyk w stylu empire, to hotel. Na leżaku pod drzewem mimozy leży prawie naga młoda kobieta, chłonie słońce, ciszę i poruszenia wiatru tak samo jak drzewa, skały, morze. Jedność i harmonia we wszystkim, co żyje i istnieje. Słony zapach morskiej wody i cierpka, surowa woń kwiatów. Ze szczytu skały nachylam się nad taflą i widzę swoje odbicie w głębi, w lśniącym, szafirowym, kryształowym lustrze wody. Mam trzydzieści lat. Jestem szczęśliwy. Letnie popołudnie w Bartfie. Pokój w gospodzie, w której kiedyś zatrzymała się sama królowa Elżbieta. W lesie pośród sosen mały sztuczny basen, którego źródlana woda ogrzewana jest parą. W kotłowni palą żywicznym drzewem sosnowym, wokół basenu unosi się w powietrzu mieszanka zapachu żywicy, pary i dymu. Przy leśnych ścieżkach rydze, cierpkawe borówki. Już tu kiedyś byłem, w dzieciństwie, z matką. Ze szczytów gór widać Polskę. Wszystko tu wonne od macierzanki. W pobliżu zamek Rakoczego i jego lipy. Pływam na plecach w letniej wodzie, a ponad szczytami gór, nad sosnami jasny błękit letniego nieba, bez chmurki. Nie czuję swojego ciała: wszystko mnie unosi, woda, ziemia, niebo. Gdzieś w oddali, w wiosce o piątej po południu zaczynają grać Cyganie. v Deszczowe przedpołudnie w parku w Gódólló. Już od godziny stoję przed wejściem do zamku przed dwoma wyprostowanymi jak struna huzarami. Nagle pojawia się król. Ma na sobie mundur z podniesionym kołnierzem. Po lewej stąpa młody oficer. Powoli, z rękami w kieszeniach król rusza rozmiękłymi od deszczu alejkami parku, pośród mokrych drzew. Widzę go drugi raz w życiu. Ma młodą zaczerwienioną twarz. Przez chwilę zatrzymuje na mnie wzrok, niezorientowany. Mój ukłon odwzajemnia bezradnym, przyjaznym gestem. W mieście już wrze rewolucja. W tamtej chwili mam osiemnaście lat i wiem, że panowanie tego młodego króla nie potrwa długo. Pozostały mu miesiące, może nawet tylko tygodnie. Bardzo mi go żal, tego samotnego króla błąkającego się w deszczu pomiędzy drzewami parku. Jest tak bezdomny, jak bywają tylko królowie na chwilę przed swym upadkiem. Kąpielisko w Trypolisie o czwartej po południu. Przyjechałem tu z Leptis Magna autem, w temperaturze czterdziestu stopni. Powietrze jak roztopione żelazo w chwili, gdy wyjęte z pieca trafia do wlewki. Żółty piasek pustyni i nic innego. Wizja granatu morza za żółtym piaskiem. Dwie godziny po betonowej drodze do Bengazi. Nigdzie ani jednej oazy. I ta pewność, że żywioły są silniejsze od auta i jeśli przyjdzie nam się zatrzymać o trzeciej po południu w samym środku pustyni z odkrytymi głowami - zginiemy na pewno. Ogarniająca nas obojętność i pogodna rezygnacja na chwilę przed porażeniem słonecznym, jak zawsze, gdy człowiek spotyka się z żywiołem, z odwieczną potęgą: najwyżej umrzemy! Jakby ta możliwość, możliwość śmierci, była, gdy stoi się oko w oko z żywiołem, dobra i podnosząca na duchu; jakby człowiek powiedział: wracamy do domu. A potem morze. W cementowej kabinie skorpiony, zakrwawiona wata i pajęczyny. Morze, które nie jest tu ani chłodne, ani nawet letnie, lecz inne. To praojczyzna, praojczyzna wszystkich Europejczyków, śródziemnomorska swojskość, prawody, w których się poczęliśmy. Biorą cię w ramiona i kołyszą. W tej wodzie, w wodzie Morza Śródziemnego, jest coś szczególnego: inaczej jest letnia, inne ma fale, inny kolor i zapach niż ocean. Przez godzinę pełnia szczęścia ducha i ciała. Moje ciało nie zachowuje w wodzie żadnej odrębności. Jak embrion w wodach płodowych, przeżywani tę godzinę w doskonałym ukryciu i poczuciu bezpieczeństwa. O siódmej wieczorem na rogu ulicy w Londynie ktoś przemawia do tłumu. Pada deszcz. Londyn w deszczu miękki i śliski jak wodny stwór, zakłopotany i niezdarny z powodu swoich wymiarów. W zielonym świetle ulicznych lamp gazowych twarze ludzi nabierają upiornego wyrazu. Jakby słuchał tu mówcy tłum topielców na dnie morza. Jest to chwila, w której nadeszła wieść, że rozpoczęła się wojna Włochów z Abisynią. Ludzie słuchają, utkwiwszy szklany wzrok w mówcy, który wymachuje parasolem. Wracam z biblioteki, całe popołudnie oglądałem wizerunki asyryjskich księżniczek. Boli mnie głowa. Przetkany perłowymi światłami deszczowy londyński zmierzch otula mnie niczym ogromny kompres. Ludzie stoją nieruchomo wokół mówcy. To milczenie i znieruchomienie niepokoją i przerażają bardziej niż wszelki hałas, krzyki, groźby. To Anglicy. Ich milczenie jest straszne. Po raz pierwszy dane mi jest zrozumieć coś, co do tej pory znałem tylko z literatury, wiedziałem o tym z drugiej ręki: oni gniewają się inaczej niż my na kontynencie. Gniewają się wytrwale, refleksy ich nerwów potrafią ten gniew rozciągnąć w czasie. Zaczynają się gniewać dziś, w czwartek, i może dopiero po dziesięciu latach powiedzą, o co się pogniewali. Stoję pomiędzy nimi oniemiały. Jeszcze nigdy nie czułem się wśród ludzi tak beznadziejnie samotnie i obco. W Kiskórós grzebiemy J. Przed śmiercią podciągnął się na łóżku, wygrzebał z szuflady pistolet i strzelił sobie w skroń. Ale żył jeszcze przez kilka godzin: kula prześlizgnęła się wzdłuż ścianek czaszki i utkwiła gdzieś w mózgu. Umarł o świcie i do ostatniej chwili był przytomny. Kobieta, której śmierci był winien i dla której umarł, nic nie wie o śmierci męża: w godzinie jego pogrzebu umiera w Budapeszcie. Mężczyznę przygotowują do pochówku w pokoiku za apteką: skroń zalepiają leukoplastem wielkości jednopengówki1, jakby to był zwykły /.operowany przez chirurga czyrak. Zmarły twarz ma już żółtą, bez wyrazu, jak larwa. Wokół trumny wiejskie kwiaty. Ten pokój był pełnym ciepła i rozkoszy gniazdkiem wielkiego uczucia. Tu przywiózł swoją miłość, młodą kobietę, do tego brudnego miasteczka, w którym niemal widać skaczące jak pchły w kurzu ulicznym bakcyle gruźlicy. Tu ich szalona miłość stała się krwawą, naprawdę krwawą rzeczywistością, jak z groszowych powieści. Zamiłowali się tu na śmierć w przeciągu roku zaledwie. Najchętniej wszystko bym tu sfotografował i opisał, sprzęty w pokoju, oświetlenie, twarz zmarłego. To, co widzę, jest niewypowiedzianie naiwne i majestatyczne, gdy już spełnione i ujawnione: bezsensowna, okrutna, bezwzględna namiętność. Wokół trumny modlą się chłopki Słowaczki, zawodzą z płaczliwą monotonią jak grecki chór. Sz., szuler, który na dwa tygodnie przed maturą ośmiu kolegów z klasy ograł w oko do ostatniego grosza. Były to dzikie zmagania prowadzone każdego popołudnia na stancji jednego z nas. Nasze ubrania i sprzęty powędrowały już do lombardu, a Sz. ciągle wygrywał, goniliśmy już więc resztkami. Któregoś popołudnia został zdemaskowany: grał fałszywymi kartami. Porażeni tym odkryciem odprawiliśmy nad nim sąd. Pochodził z biednej rodziny, wychowywała go matka-wdowa, a on utrzymywał się z korepetycji. Nie skręciliśmy mu karku, skazaliśmy go jedynie na zwyczajną pogardę i wykluczenie ze wspólnoty. Po dwudziestu pięciu latach szuler idzie teraz naprzeciw mnie ulicą. Posiwiał, zmężniał, wygląda szacownie. Nie poznaje mnie, w zakłopotaniu odwzajemnia moje pytające spojrzenie. Przechodzimy obok siebie bez słowa i czuję, że kara została już odbyta, role sędziów i oskar- 1 Pengó - węgierska jednostka pieniężna, pozostająca w obiegu do wprowadzenia forinta w sierpniu 1946 r. żonego uległy przedawnieniu, a wina i wyrok utraciły wszelki sens. Karą jest bowiem co innego: Starzejemy się. Nie tylko choroba nadchodzi niespodziewanie: także ozdrowienie. Któregoś ranka budzisz się, temperatura bez zmian, bóle w ciele takie same jak wczoraj. A jednak czujesz, że coś się stało..To następuje jak atak. Wczoraj przed zaśnięciem rozmyślałeś jeszcze nad problemem śmierci i nieskończoności. Rankiem, trzymając termometr w ustach, myślisz już, że portierowi na pożegnanie wystarczy chyba dwadzieścia pengó. Goethe powiedział, że Niemcy odnoszą się do arcydzieł z zalęknieniem i ponurą atencją. W krajach romańskich na widok arcydzieła uśmiechają się: ten uśmiech to wyraz wdzięczności. Życie zatraca już dla człowieka ludzkie wymiary. Wszystko staje się nadludzkie, kolosalne i gigantyczne. Już tylko literatura zachowuje ludzkie proporcje, tylko kilka duchów strzeże jeszcze miar z Greenwich. Któregoś dnia runie ten kolos na glinianych nogach, ten człowiek rozdęty do tłumu i zrozpaczony porzuci to, co kolosalne, by powrócić do tego, co ma ludzką skalę. A wtedy znów potrzeba będzie pisarzy, wiernych strażników prawdziwych miar. Każda linijka, którą zapisuję - czy piszę artykuł, czy studium, fragment powieści czy nawet te notatki - budzi we mnie niewypowiedziane napięcie i niepokój. To uczucie nie przemija z latami, z doświadczeniem, z rutyną zdobytą w rzemiośle - cóż to za rzemiosło! - lecz przeciwnie, wzrasta. W porze dnia, którą poświęcam pracy, wszystko mnie denerwuje i przeszkadza, rozmowa telefoniczna wytrąca mnie z równowagi, a wiadomość, że ktoś ma mnie odwiedzić, że muszę się wywiązać z codziennego zadania „na czas", unicestwia mnie dosłow- 10 nie, jest jak strach przed atakiem bólu fizycznego. Gdyby ci, którzy u ważająmnie za człowieka „zadufanego" i „pełnego swady", wiedzieli, jaką cenę trzeba zapłacić za owo „zadufanie" i „swadę"!... Żyję już tylko pomiędzy linijkami moich prac - a jakież one niedoskonałe, biedne, jak przygnębiająco nędzne są te linijki! - wszystko inne to tylko przygotowanie, zbieranie sił do tych kilku zdań. Czytanie, jedzenie, spanie, całe zachwycające misterium życia stanowi tylko rekwizyt i przygotowanie do pracy, i w coraz większym stopniu już tylko to. I jak tu nie umierać? Dostojewski tak mnie męczy, jakbym się zamknął w jednym pokoju z szaleńcem, ale takim szaleńcem, który może kiedyś zostanie ogłoszony świętym. Nie mogę się pogodzić z tym, że perspektywą człowieka jest ta organiczna bezkresność, jestem Europejczykiem, ufam raczej miarom i danym kartograficznym. Opór, jaki czuję wobec jego stylu, topnieje w płomieniu temperatury dzieła niczym ołów w żarze kotła. Dostojewski zmiata wszelki opór: to jest coś więcej niż „literatura", z tym nie sposób dyskutować. Albo trzeba się do niego przyłączyć, albo uciec. I właśnie nad tym zastanawia się teraz świat, oceniając rzeczywistość, która z dzieł Dostojew-skiego powstała do życia; ale to już ostatnia rzecz, jaką człowiek Zachodu może w tej chwili jeszcze przeciwstawić rosyjskiemu mesjani-zmowi. Skończyłem czterdzieści trzy lata, jestem schorowany, sfatygowany; skąd więc to uczucie, że pomiędzy młodością a starością jest jeszcze jedna epoka, w której odczucie życia jest gorętsze niż w młodości? I co może jeszcze przynieść starość, kiedy nadejdzie? Ile mądrej radości, niemej, ukrytej intymności? Życie jest pełne i doskonałe, to rzecz pewna. A z czasem przyjdzie śmierć, jakże znajoma, niestraszna - z każdym rokiem bardziej znajoma i swojska. 11 Ten nieszczęśnik nie daje mi spokoju swoimi telefonami i „projektami literackimi", jakby nakłaniał mnie, żebym jako cichy wspólnik przystąpił do jego interesu - dzierżawy szaletu dworcowego. Odcedzić z pospiesznego i niepohamowanego przegadania wszystko to, co w Braciach Karamazow jest fatum i treścią, i wyczytać z nich ewangeliczne posłanie, to dla czytelnika męczące zadanie. W końcu jednak dyskutuje się z szaleńcem; ale siła tego szaleńca poruszyła i spustoszyła świat. I jeszcze ciągle pustoszy. Po przeczytaniu dwudziestu pięciu-trzydziestu stron jestem wykończony, zdenerowanie, jakie wywołuje we mnie jego ton i gadatliwość dygresji, trwa jeszcze długo po odłożeniu książki. I nie sposób się od niego uwolnić! Wydaje mi się najzupełniej możliwe - co może któregoś dnia udokumentuje policja - że Dostojewski zabił człowieka. Uroczyste posiedzenie Akademii. Siedzę obok osiemdziesięciosze-ścioletniego profesora A., przede mną chudziutki pan Cs., który przekłada epigramaty Marcjalisa, ale wstydliwie opuszcza co pikantniej -sze fragmenty. Profesor A. z zaciekawieniem i zazdrością obserwuje pana Cs., po czym zwraca się do mnie: „Dobrze się trzyma - mówi z kwaśnym uznaniem, wskazując na pana Cs. - Osiemdziesiąt cztery lata". Jak aktorka, która komentuje rywalkę. Ale jakaż uczciwa tu atmosfera, jak bardzo twierdzą i bastionem jest po dziś dzień ta Akademia, jak „postępowa", wręcz rewolucyjna w porównaniu z wszelką młodocianą reakcją... W tych ścianach, pomiędzy tymi osiemdziesięciolatkami czuję się jak u siebie. Choroba pozbawia pragnień. Sztuczne podniecenie, które w naszym świecie każe ludziom gonić za przygodami, jest całkowicie bezpłodne i zapewne wymuszone. Ciało, natura są w dziedzinie płciowości znacznie skromniejsze i bardziej intymne, niż sądzimy pochłonięci erotycznymi zawodami. Spójrz na wielkie, silne zwierzęta, jakże są skromne w miłości! Jak rzadkim, dzikim świętem są dla nich gody! Tylko czło- 12 wiek rzuca się na rozmaite ciała grubo powyżej naturalnej potrzeby - i to nie on przeżywa akt seksualny, lecz jego próżność. Na Wyspie1, w pokoju hotelowym na trzecim piętrze. Jakże często tu mieszkałem w różnych okresach życia i w różnych nastrojach! Teraz jestem tu jako chory, ale taki chory, który, jak powiada Montherlant, rankiem z piracką gębą spogląda z łóżka na wkraczającą pielęgniarkę. Przed oknem dąb, którego korona sięga wysoko ponad dach trzypiętrowego budynku. Świeci słońce i majowy wiatr pędzi wody Dunaju. Po raz pierwszy od miesięcy czuję, że warto i dobrze jest pracować. Pod oknem gra wiatru i wody. Mam wrażenie, że od jakiegoś czasu widzę poruszenia mechanizmu świata -jakby wiatr, woda i światło wzbierały także we mnie. Co na mnie jeszcze czeka, kiedy się zestarzeję? Podejrzewam, że zestarzeć się będzie wspaniale. Wszystko zgę-ści się, zasuszy, będzie słodkie i całkiem gorzkie. Każdej nocy oczekujemy nalotów. Własny, nagle skurczony los nosimy jakby w podręcznej torbie, którą bierzemy w lewą rękę, dokądkolwiek ruszamy. Przerażenie, jak będę spędzał czas, czym wypełnię pozostałą część życia? I przerażenie, że tyle już czasu zmarnowałem. Pogodzić się z tym, że swoją cenę ma nie tylko życie, lecz także śmierć. Trzeba za nią zapłacić bólem, udręką, niepojętymi cierpieniami. Życia nie dają „darmo"? W każdym razie najczęściej dają je dość tanio. Ale śmierć jest zawsze koszmarnie droga, dosłownie: koszmarnie. Nie tylko poeci miewają natchnienie, czasem całe pokolenie ulega wspólnemu natchnieniu. Na początku XIX wieku owo wyrastające ponad odrębne jednostki natchnienie pokoleniowe było zjawiskiem w ska- 1 Wyspa Małgorzaty na Dunaju. 13 li światowej. W literaturze węgierskiej ten sam wspólny pęd unosił Ara-nya, Petófiego, Vorosmartyego1, zaś na początku wieku - pokolenie „Nyugatu"2. Ale na ogół jest tak, jak i dziś - poeta pozostaje samotny. Jego pokolenie nie doznaje wspólnego natchnienia. W pojedynkę oczekuje łaski i niebiańskiego głosu. Trudny to los. Szczęście jest kwestią dyscypliny. Tego, czego brak dostrzegał Ortega y Gasset w Hiszpanii na początku wieku - brak „nowej arystokracji ducha", „duchowego kręgosłupa narodu", choć istnieją pojedyncze wybitne umysłowości - dziś brakuje całej Europie. Ten sam opór we wszystkim, co piszę, w artykułach prasowych taki sam jak w tych notatkach. A jednocześnie zamiar, wola silniejsze od wszelkich moich słabości i zwątpienia: nie porzucić zadania, przywiązać się do masztu statku, do ostatniej chwili wytrwać w tym dziwnym starciu, które jest pierwszym wielkim kryzysem w moim życiu, kryzysem niewiary, braku wiary w sens własnej pracy. Byle tylko nie ulec pokusie, nawet na chwilę. Raczej zdechnąć pomiędzy dwoma złymi, głuchymi zdaniami. Dyscyplina... doznanie niemal tak samo silne jak morfina, jak wszelkie euforyczne odurzenie, większe przeżycie niż walka i dyskusja. Utrzymać samodyscyplinę i obserwować, jak odsłania się życie, jak ludzie odrzucają maski; milczeć i obserwować - co za przeżycie! 1 Janos Arany, Sandor Petofi, Mihaly Vorosmarty - wielcy poeci węgierskiego romantyzmu. 2 „Nyugat" - dosłownie „Zachód", skupiające najwybitniejszych twórców epoki pismo literackie ukazujące się w latach 1908-1941. 14 Książę Machiavellego w nowym węgierskim przekładzie. Czytam go po południu w kawiarni, z ową wewnętrzną akceptacją, z jaką czytelnik od wieków potakuje autorowi, który nieoczekiwanie dożył całkowitego wypełnienia się rad i przepowiedni jego dzieła. Teraz już rozumiem, dlaczego ta książka była - jak niesie wieść -jedną z ulubionych lektur, livre de chevet1 pewnego mojego znajomego w ostatnich latach. Metoda, jaką niegdysiejszy kronikarz domowy Cesare Borgii zalecał swojemu księciu, jest zaskakująco prosta. Najlepiej uśmiercić - powtarza uparcie, niczym tezę główną, która może być w końcu urzeczywistniona na rozmaite sposoby, ale której jednoznaczna i zwięzła formuła nie podlega, według autora, dyskusji. Uśmiercić należy rodziny przeciwników, mieszkańców prowincji i miast. Uśmiercić, bo ten, kto się boi, jest tak samo niebezpieczny jak ten, kto nienawidzi. Uśmiercić, bo tak jest najprościej i najpewniej. Rada nie jest nowa. Przeto książka jeszcze ciągle żyje i znajduje rezonans; z głębin XV wieku odzywa się głos, którego przekonywająca siła nie osłabła do dziś. Teraz, po czterystu latach, okazuje się nie mniej modna niż najnowsze bestsellery. Wojna pojawiająca się w moich snach: jestem poddawany operacji, którą należy już bezwzględnie zakończyć. Przyjaciele ostrzegają mnie, że „to niekorzystnie dla pisarza, gdy jego nazwisko przestaje się pojawiać..." - ależ mówimy o dwóch zupełnie różnych rzeczach! Uważam, że nic tak nie szkodzi pisarzowi, niż gdy jego nazwisko „pojawia się" nazbyt często. Postanowiłem porzucić dziennikarstwo - a dlaczego? Bo pisarz w pewnym wieku, w pewnym stadium swego rozwoju nie może już bezkarnie pisać do gazet. Taka jest prawda, a wszystko inne stanowi tylko pretekst. To bełkotliwe, bezbarwne komentowanie wydarzeń i zjawisk, 1 livre de chevet - lektura do poduszki 15 ten upadek druku publicznego dziś, gdy nie ma wolnej prasy, stanowi dla pisarza głębokie upokorzenie i źródło zakażenia. Co innego pisać w czasie pokoju, gdy istnieje wolność prasy, pisać bez ograniczeń, z własnej chęci, o podróżach, o rozmaitych wydarzeniach... Może kiedyś. Ale teraz muszę zamilknąć, schronić się w tym dzienniku, w powieściach, w pismach, które dyktuje mi los, sumienie, godność słowa pisanego. Nie mogę inaczej. Ta ofiara wywróci może do góry nogami cały mój „uporządkowany tryb życia" - ale bez złożenia ofiary nie wypełni się zadania. Urodziłem się, by być pisarzem, i to wszystko: któregoś dnia, jak widać, trzeba przyjąć tę rolę bez reszty. Powieść Bernanosa Pamiętnik wiejskiego proboszcza. Hausty czystego powietrza na każdej stronicy. Od Mostu San Luis Rey Wildera nie czułem w książce współczesnej takiej harmonii, wspólnego oddechu pisarza i tematu. (Kolacja z panem X. i jego żoną. Wrócili właśnie z Włoch, gdzie z niecierpliwym skowytem w każdej chwili oczekuje się inwazji. „Jak kobieta - mówi pani X. - Italia wspomina Mussoliniego jak kobieta mężczyznę; od czasów starożytności nikt nie obejmował jej goręcej. Italia w tym objęciu zaraziła się od niego chorobą i ukradł jej klejnoty; ale był wspaniałym kochankiem!"). Póki człowiek pragnie być szczęśliwy, przypomina alchemika, który wierzy, że w trakcie wytapiania złota nie wolno mu myśleć o białym słoniu. I eksperyment nigdy mu się nie udaje. Ale któregoś dnia, kiedy myślał już o wszystkim, także o białym słoniu, uświadamia sobie, że czasami był naprawdę szczęśliwy. Człowiek jest szczęśliwy, kiedy - zawsze nieświadomie - odczuwa więź z siłami Natury. Czasem w łóżku, czasem przy warsztacie pracy... natura nie jest wybredna, gdy szuka scenerii dla swoich dzieł. Pod koniec czwartego roku wojny, gdy w ciągu dwudziestu czterech godzin może zostać zniszczone miasto, w którym mieszkam, i 16 /ginąć wiele różnych rzeczy, do których jestem przywiązany, a w końcu mogę zginąć także ja sam, czuję taki spokój, jak rzadko dotąd w życiu. Jestem spokojny i niemal zadowolony; pracuję i robię tylko to, na co mam chęć; niczego nie chcę od świata, niczego mu nie zazdroszczę... Cieszę się z pięknej pogody, z talerzyka malin, z sensownego zdania w książce. Pascal miał rację, człowiek jest potworem. Nie, Pascal nie miał racji, człowiek jest cudem. Wieczór na Górze Szechenyiego1: po raz pierwszy od sześciu miesięcy pozwalam sobie na krótki spacer, od stacyjki kolejki zębatej do wieży widokowej, i odkrywam na nowo cudowność swobody chodzenia. Wieczór jest letni i wietrzny, wracam taksówką, podziwiam obojętne piękno świata, odczuwam wdzięczność i spokój. Świat dzieje się także we mnie, nie tylko w czasie i przestrzeni. Ja też jestem przestrzenią. Mój pies jest chory, stary, ma astmę i powiększenie serca; smutny, szuka pocieszenia, nie je, znosi swój los i czeka na śmierć... W ciągu minionych jedenastu lat niewiele stworzeń stało mi się tak bliskich jak ten biały pies. Jeśli muszę oddać go światu, z którego na chwilę wychylił się ku mnie, nie stanie się nic szczególnego; ja, człowiek, przeżywam świadomość straty; ale znosić ze zrozumieniem i spokojem tę świadomość, to niekończące się tracenie, beznadziejne odchodzenie wszystkiego, co jest dla nas ważne, wydaje mi się zadaniem ponad ludzkie siły. Platona dzieła wszystkie po węgiersku; wzruszające i wielkie osiągnięcie. Niewiele narodów - nawet te wielkie - może się pochwalić takim dokonaniem w latach wojny. 1 Szechenyi-hegy 1 2 - Dziennik 17 W nocy czytam wygłoszoną przed sędziami mowę obrończą Sokratesa. Tłumaczenie gładkie, nie zauważa się go. Jakże jasne, czyste tchnienie w tych prostych zdaniach. I jaka odwieczna beznadziejność! Żyję wśród cudów. Jakże jestem czasem ślepy, że tego nie widzę i nie czuję! W każdej chwili spotyka mnie cud, cud współzależności, cud powtarzalności, cud zrządzenia... przedmioty, ludzie i sytuacje w cudowny sposób przynależą do mnie, ale i ja sam według jakiegoś doskonałego porządku i systemu przynależę do wszystkiego. Cuda, wszystko jest cudem. Ale pośród tego ciągu cudów bywają chwile, w których -jak sądzę - Bóg opuszcza mnie, pozostawia mi prawo decyzji. To chwila mojej odpowiedzialności. Ta odpowiedzialność nadaje ludzkiemu życiu tragiczny sens. Od dwóch dni nie potrafię skupić się na czytaniu. Nie działa jakaś śrubka, napięcie atmosferyczne zwiastuje światu katastrofę, a przez to tajemniczy mechanizm gdzieś w mózgu nie jest w stanie odbierać ani słów Platona, ani wiadomości z gazety. W ciągu tych dwóch dni czytam o historii i sam przeżywam historię: Anglicy wylądowali na Sycylii. Los kontynentu, na którym żyję, decyduje się w tych dniach na długi czas. Czytam, pracuję, żyję według planu dnia najlepiej jak potrafię, niczym szaleniec, który wierzy w swoją manię nawet wtedy, gdy trzęsienie ziemi burzy wokół niego świat. Lecz jestem przekonany, że rację ma ten szaleniec we mnie i w każdym człowieku, który w tych dniach przykładnie wykonuje swoje obowiązki, sumiennie wypełnia powierzone mu zadania. Los Sycylii, los Europy, atak Anglików, wszystko to przeminie. Myśl i praca pozostaną. Wyłączam radio, które podaje, że oddziały angielskie zajęły Syrakuzy, i powracam do biurka, do Platona i do pracy. Wszystko to ani nie stanowi ucieczki, ani nie jest pozą. Byłoby sztuczne, gdybym się teraz cieszył, że Sycylia czy Vamosgyork zostały zajęte przez tych czy tamtych. To jest rzecz świata. A moją rzeczą jest łączyć ze sobą pojęcia za pomocą podmiotu 18 i orzeczenia - i czynić to nawet wtedy, albo wręcz szczególnie wtedy, kiedy wali się świat. Gdy pisarz milczy z własnej woli - a więc nie z lenistwa czy bezradności, lecz z pełną świadomością, z zamiarem wychowawczym -wówczas jego milczenie bardziej niepokoi niż wszystko, co dotychczas powiedział. Przeżyłem dotąd czterdzieści trzy lata. A jeśli przyjdzie mi żyć jeszcze drugie tyle? I dożyję osiemdziesięciu sześciu lat? Czy więcej będę wiedział? Będę szczęśliwszy? Więcej będzie pewności w moich przypuszczeniach na temat Boga, ludzi, natury i świata nadprzyrodzonego? Nie sądzę. Zdobycie doświadczeń wymaga czasu, ale czas nie pogłębia doświadczenia poza pewien stopień poznania. Będę po prostu stary, ni mniej, ni więcej. Kanikuła. Bombardowanie Rzymu. Anglicy, Włosi i Niemcy walczą na Sycylii w temperaturze 75 stopni. Na froncie rosyjskim ogólna ofensywa, trwa „największa bitwa pancerna w historii świata". Gorący wiatr, nawet wieczorem. Wszystko w punkcie wrzenia, i w naturze, i w ludzkim świecie. Wiadomość o bombardowaniu Rzymu wstrząsnęła mną bardziej niż wszystko, o czym podczas tej wojny słyszałem i czego doświadczyłem, dotknęła mnie silniej i boleśniej niż dotychczasowe dwa bombardowania Budapesztu, które tu przeżyłem. W tych dniach zrozumiałem, że Rzym jest jedną z najważniejszych prywatnych spraw ludzkości. Co noc oczekujemy bombardowania; wojna z każdym dniem zbliża się do naszych stron; w mieszkaniach zdejmują wewnętrzne okna i chowają po piwnicach, bo nie ma szkła na szyby, ciągle wypadające z powodu podmuchów. Czytam Platona i Goethego - Państwo i Powinowactwa z wyboru. 19 W Goethem zachwyca mnie teraz ten cudowny spokój, z jakim podchodzi do przedmiotu swoich rozważań; właściwie nie używa „chwytów gatunkowych", mówi tylko o tym, co najważniejsze, cicho, spokojnie, bezpośrednio, z boską pogodą ducha i konsekwencją, a zawsze dotykając głębi, lecz pozostając jednocześnie na powierzchni, ludzki i swobodny... Materiał, z którym się zmaga, topnieje mu w rękach, daje się ugniatać i formować, kształtować pod palcami. Rzadko kiedy artysta bywał w trakcie tych zmagań tak suwerenny jak on, może jeszcze tylko Leonardo da Vinci. Po raz trzeci przerabiam niewielki liryczny szkic pt. Chiny, i jest coraz gorszy. Już nigdy nie będzie tym, czym był w moim zamiarze. Do czegoś takiego potrzeba łaski. Anglicy zajęli Palermo. Było to jedno z naszych ulubionych miejsc. Widzę oczami duszy, jak ukontentowany Montgomery wybiera sobie pokój w hotelu „Pellegrino". Latem przyjeżdżali tu jego dziadkowie i rodzice. W tym roku i on przyjechał na Sycylię, wprawdzie czołgiem, ale przyjechał. To wspaniałe miasto: już nie Europa, jeszcze nie całkiem Afryka, uosobienie śródziemnomorskiego dostatku i rozmaitości, piękno dzikie, ale oswojone. Ostatni raz widziałem je w zapadającym zmroku z pokładu odpływającego statku. C'est une belle ville, tout de meme!1.., - powiedział oparty o poręcz francuski kapitan statku z takim samym uznaniem, z jakim handlarz win z Bordeaux rozprawiałby o nektarze z greckich mitów. Nieprawdopodobne miasto, stolica legend. Teraz dzieli los Warszawy. Szkic Chiny przerobiłem po raz czwarty. Teraz już jest dobry. C'est une belle ville... - To jednak piękne miasto! 20 Upadł Mussolini i włoski system faszystowski. Tę wiadomość przekazuje mi po niemiecku nieznany głos o wpół do dwunastej w nocy; przez pomyłkę połączono go z moim mieszkaniem. Świat naprawdę jest mały: Mussolini ustąpił o jedenastej, a o wpół do dwunastej dowiedziałem się o tym we własnym mieszkaniu od jakiegoś obcego człowieka. Zachowałem fotografię Mussoliniego wykonaną podczas Marcia su Roma1: w pasiastych spodniach, czarnej koszuli, białych kamaszach na nogach prowadzi tłum na Kwirynał. Wygląda jak wystrojony na niedzielę czeladnik, który, wybierając się na święto strzeleckie, wkłada białe kamasze do pasiastych spodni. Później był już i kimś innym, i kimś więcej. Lecz przede wszystkim stał się praojcem owej sztucznej hodowli ludzkiej, która z narodu czyni maszynę do rozrodu, a potem dla swojego potomstwa szuka miejsca na świecie. Przystrzygł umysły, przyzwyczaił ludzi do osłanianej narodowym sztandarem ograniczoności. Nie był okrutny, to prawda. Był porywczy i niecierpliwy, to także prawda. Budował drogi i szpitale... ale kto nie buduje dróg i szpitali, gdy rządzi państwem? Świat drży teraz w posadach. Król, ten smutny karzełek, wyciągnął zardzewiałą szabelkę... ale to już nie pomoże ani dynastii sabaudzkiej, ani Włochom. I teren działań wojennych powoli zbliża się do nas. Dziennik Józsefa Telekiego po francusku. Odwiedził Ludwika XV w Wersalu. „Król jest miernej postury i niezbyt mądry" - pisze o synu Króla-Słońce. X. wrócił z Włoch. W dniu, w którym przepędzono Mussoliniego, X. przyjechał z żoną do Wenecji. Zatrzymali się w „Danielli", nie wiedzieli o niczym. Rano wchodzi pokojowy i rozpromieniony powiada: - Festal... - idka.festa.1 - pytają. - Mussolini precz!... - powiada na to z szerokim uśmiechem i ręką pokazuje, że dyktator skończony. Tak dobiegła końca trwająca dwadzieścia jeden lat dyktatura. 1 Marcia su Roma - Marsz na Rzym 21 W oknach domów weneckich powywieszano sześćsetletnie, osiem-setletnie brokaty i wschodnie dywany. Wszyscy śpiewali. Na Lido tłum: niemieccy żołnierze, którzy z ponurymi minami pilnowali porządku, i kąpiący się Włosi. Boże, daj mi siłę, bym wiernie wytrwał przy tej głębszej od rozsądku jasności, która przebłyskuje mi w duszy i wskazuje, co mam czynić, pisać, myśleć! Już tylko o to proszę... tylko o to? Ależ to najwięcej. Niemcy stracili wszystko: zwycięstwo, możliwość kompromisu, wszystko. Pozostało im tylko wybierać pomiędzy zemstą angielską a rosyjską. Ale wydaje się, że spotkają ich obie. Ewakuacja ludności z Hamburga i Berlina. Urzeczywistnia się powieść Wellsa: wędrowne hordy na europejskich szosach, ruiny opuszczonych metropolii, terror samolotów w powietrzu... W tych dniach ożywa Europa nomadów. Ale oto przychodzi mi do głowy teraz, pod koniec czwartego roku wojny, w samym środku bombardowań Rzymu i Berlina, że śmiertelnie się nudzę. Od dwóch dni w Kassie1 z żoną i psem, z bagażami. Przywieźliśmy trochę rzeczy - ubrania, bieliznę, pościel i zastawę stołową- by uratować je od bombardowania, i przechowamy je tu, by nie pozostać zupełnie bez niczego, jeśli pod naszą nieobecność bomby fosforowe, które w dzisiejszych wiadomościach porannych radio angielskie obiecało Budapesztowi, spalą mi mieszkanie. Ale ta podróż jest najzupełniej bezcelowa. Nie ma sensu uciekać przed bombami; to raczej niewygoda, jaką oznacza brak odzieży - a zupełnie nie sposób kupić dziś czegokolwiek - skłoniła nas do tego, 1 Dziś Koszyce. 22 by starać się uratować przynajmniej trochę najpotrzebniejszych rzeczy. Ale ani mieszkania, ani swego trybu życia, ani życia samego, jeśli los tak zrządzi, uratować i tak nie zdołam. Przez kilka tygodni chcę podróżować, tu lub gdzie indziej, a potem wrócę do Budapesztu, by razem z innymi czekać na bomby i nieuchronny los. Kassa nie porusza mnie już, nie niepokoi, nie słyszę głosu czarodziejskiego dzwonu zatopionego w głębinach dzieciństwa. Nie odczuwam żadnego podniecenia, gdy chodzę po tych ulicach; dzieciństwo minęło, nie tylko w rzeczywistości, także i we mnie. Światło przy końcu lata. Pierwszy jesienny promień o czwartej po południu cudownie łagodnie prześwietla kasztany w starym kassańskim ogrodzie publicznym. Świat nagle wydaje się bogaty i okryty błogosławieństwem. Lecz jeśli nawet przeżyję, już i tak nie zobaczę Europy, jaką znałem. I jeśli pożyję jeszcze dwadzieścia lat, odwiedzę może Lubekę czy Hamburg pełne osiedli blokowisk. I Neapol, przy którym pozostanie może jeszcze Wezuwiusz... A moje mieszkanie w Budapeszcie, na rogu ulicy Vermezo, te cztery pokoje, cały mój dobytek na tej ziemi, moje książki? Gdy się to skończy, będziemy mądrzy jak Hiob na śmietnisku z kawałkiem skorupy w ręce. Mam dreszcze, ale nie wolno mi chorować, teraz nie. Muszę zebrać wszystkie siły, żeby zapanować nad sytuacją i odeprzeć pokusy niewiary, wygodnictwa, tchórzostwa. Nie będę miał mieszkania? No i co z tego? Wszystko, co ludzkie, ma swój koniec, czemuż nie miałbym utracić rzeczy mi przynależnych? Bomba fosforowa podpali dziś czy jutro pięć tysięcy tomów mego księgozbioru? Są jeszcze książki w bibliotekach świata. A moje meble, ubrania, pamiątki z podróży, z różnych etapów życia... tak, wszystko to w każdej chwili może być zniszczone. (Radio angielskie codziennie obiecuje i zapowiada bombardowanie Budapesztu, a Anglicy dotrzymują słowa). Będę bezdomny, bez ojczyzny, zginie wszystko, co zebrałem i co ma dla mnie wartość; ale 23 moja dusza, dopóki żyję, należy tylko do mnie. Myślę o tym dniem i nocą. Muszę pracować do ostatniej chwili, obserwować życie, ludzi, póki żyję, zrozumieć ewenement świata i człowieka, to, co złożone i niepojęte... a reszta to tylko mało ważny dodatek. Nie wolno mi teraz być chorym. Ten naród nie jest „bohaterski", chwała Bogu, cokolwiek deklamują o nim marni poeci i obłudni wychowawcy. Babits1 ma rację: ten naród jest tylko słodko rozleniwiony. Wie, że przeżyć jest ważniejszym przykazaniem, niż szarżować. Jest pewien krąg piekielny, którego Dante zapomniał opisać: kiedy człowiek nie może być ani chwili sam. Głęboko to odczuwam na hotelowym wygnaniu, w pokoju, do którego puka każde chrząknięcie sąsiadów. Na świecie czterdzieści, a w słońcu nawet pięćdziesiąt cztery stopnie gorączki. Od wielu dni cały kraj zmienił się w komorę cieplną. Wszystko wrze i płonie. (W nocy zrzucono na Berlin dwa miliony kilogramów bomb, Charków padł...). O, szczęśliwi obojętni! Figura rodem z wodewilu: prowincjonalny lekarz, który nie potrafi rozmawiać ze swymi chorymi o niczym innym, jak tylko o własnych chorobach. Trzeci tydzień mam stan podgorączkowy 37,4 stopnia. I żadnych objawów. Człowiek unosi się w tej gorączce, jakby płynął ponad ziemią. Tak krążą i żyją bohaterowie powieści Juliena Greena. Kiedy kat uniósł odciętą głowę Marii Stuart, by pokazać ją lordom, spod eleganckiej rudej peruki potoczył się krótko ostrzyżony, pokryty 1 Mihaly Babits (1883-1941)-wybitny poeta początku XX w. i przez pewien okres naczelny redaktor czasopisma „Nyugat". 24 rzadkim, siwawym włosem czerep... Jakże często podobna sytuacja zdarza się w literaturze, gdy krytyk albo czas ukazują nam wspaniałą, ozdobną czaszkę zmarłej wielkości! Myślę, że Adler ma rację, kiedy wyjaśnienia większości „tragedii miłosnych" doszukuje się w asocjalnych postawach partnerów. Człowiek rozpieszczony, nie umiejący równoważyć swoich kompleksów niższości i niedoskonałości, we wspólnocie miłosnej przyjmuje także postawę urażoną, roszczeniową i wyczekującą, nie mogąc się pogodzić z tym, że wszelka wspólnota ludzka - także ta prastara, najprostsza miłosna wspólnota pary ludzkiej - wymaga od partnerów socjalnej współpracy. Talleyrand Duffa Coopera. Znakomita książka, najlepsza „zbeletryzowana biografia", jaką kiedykolwiek miałem w ręce. Ten angielski dyplomata opowiada jak rasowy pisarz osiemnastowieczny. Mądre i trafne, co pisze o potrzebie rozkoszy Talleyranda, o tej niezaspokojonej, nieugaszonej żądzy rozkoszy, która znajduje rozładowanie dopiero w pracy. Każdy naprawdę sensualny typ dochodzi w końcu do pracy, bo w niej znaleźć może najwyższy stopień spełnienia. Rozpustnik nasyca się odpadkami; mistrz rozkoszy - szczytem wszystkiego, pracą. Lady Chatterley w prowincjonalnym kurorcie. Hrabina X. przyjechała z mężem. Nosi wielkie historyczne nazwisko, młoda i bardzo piękna kobieta. Przypadkiem wiem, że przed kilkoma miesiącami zdradziła swego młodego i bardzo bogatego męża z leśniczym z własnych posiadłości, niedomytym fajtłapą, chciała porzucić dom, trójkę dzieci, wielkie nazwisko i majątek, by zamieszkać razem z tym prostym samcem, który zrozpaczony, bezradny i ogłupiały naturalnie trząsł się ze strachu w tej burzy uczuć. Hrabina „wszystko wyznała" mężowi, leśniczy został wyrzucony. Hrabia przebaczył żonie. A teraz przyjechali tu na odpoczynek. 25 Po kolacji zawieramy znajomość. Rozmawiamy o literaturze i o polityce. Nie ma nic bardziej groteskowego od sytuacji, w których ten trzeci wie o wszystkim, co pozostała dwójka uważa za najgłębszą tajemnicę swego życia. Nie żałuję ani hrabiego, ani hrabiny. Żal mi leśniczego. Książka Duffa Coopera doskonała; pod względem znajomości przedmiotu, wizji i umiejętności przedstawienia, a także dzięki chłodnemu, mądremu, zwięzłemu tokowi narracji znacznie przewyższa dzieła modnych profesjonalnych biografów. Czego nauczył się Talleyrand przez osiemdziesiąt trzy lata, pod Burbonami, jakobinami, Robespierre 'em, w okresie Restauracji, Ludwika XVIII, Karola X i Ludwika Filipa? W okresie terroru, podczas amerykańskiej emigracji, w dziesięcioleciach napoleońskich? Nauczył się następujących rzeczy: Był wielkim panem, więc nigdy się nie obrażał. Gdy go obrażono, ze spokojem trwał na posterunku i czekał, aż czas albo wydarzenia dowiodą jego racji. Nigdy się nie skarżył. W kwestii pieniędzy nie miał zahamowań. Na Kongresie Wiedeńskim zaprzyjaźnił się z carem Aleksandrem, a rok później chciał go naciągnąć na pewną sumę. Car odmówił pożyczki. Talleyrand nie obraził się. Chętnie przyjmował pieniądze od obcych rządów, ale Francji nigdy nie zdradził. Uznawał kilka zasad i zasadom tym - on, który nie podporządkowywał się nigdy nikomu - pozostał wierny: była to zasada monarchii konstytucyjnej, wolności prasy, zasada wolności i porządku. Nigdy od nich nie odstąpił. Przeżył wszystkich. W dniach przewrotów państwowych siedział w domu i grał w wista. Miał dobre wyczucie momentu historycznego: do zwycięzcy nie przyłączał się ani o moment wcześniej, niż to było konieczne. Tak dobrze znał ludzi, że już nimi nie gardził. Zupełnie nie przejmował się opinią publiczną: mogli o nim pisać i 26 rozpowiadać, co chcieli. Ale zawsze wyczuwał panującą właśnie ideę i nie przeciwstawiał się jej. Natomiast na starość do przesady brał sobie do serca opinię potomnych, wezwał do siebie Balzaka i czarował go, chciał mieć „dobrą prasę" po śmierci. Kobiety i politykę uważał za interes tej samej natury. Robespierre Sieburga. Ciekawy wybór tematu: pisać o kimś, kogo wyrzekł się własny naród i ludzkość. Pisać o kimś, o kim nie możemy powiedzieć nic dobrego. We wstępie autor broni samego siebie, a nie swego bohatera. Ale ani tematu, ani bohatera nie wybiera się przypadkiem. Kto pisze o Robespierze, chciałby w głębi serca móc przyznać mu rację. Pełnia jesieni w Egerze, owoce, moszcz, słonecznie. Dzień po dniu coś się dzieje: uwolnienie Mussoliniego, pada Briańsk, pod Salerno desant lądowy i ciężka bitwa. Wszystko to wydaje mi się całkowicie nierzeczywiste. Nie świat jest „daleko", to ja jestem „daleko", jak ktoś, kto z ołowianym obciążnikiem szczęśliwie zanurzył się w głębinach morza wzburzonego przez tornado. A więc terror. Sieburg daje sumienny i precyzyjny obraz tego procesu: w jaki sposób Idea kilku ambitnych filozofów-pięknoduchów staje się rzeczywistością, by zmienić się w jatki i szafot. Proces jest logiczny: każda Idea - a więc także Wolność czy Lud - stając się praktyką polityczną, prowadzi na szafot swoich wyznawców. Niewykluczone, że za pięć lat będą wykańczać ludzi w imię planu Beveridge'a. „Podejrzanym" staje się każdy niepokorny, a więc jednostka, która odważa się myśleć. Cokolwiek dzieje się na świecie, jest on światem tłumów, w ich oczach jestem i będę „podejrzany" i zasługuję na szafot. A dlaczego? A chociażby dlatego, że wiążę krawat tak a nie inaczej i ponieważ ośmielam się myśleć. 27 Dzień w Egerze w piwnicach burmistrza, gdzie przy świecach krążymy pomiędzy beczkami pełnymi starego wina bikaver. W winnicy wiele drzew owocowych, cały sad; jabłonie, na każdej trzy-cztery kwintale Jonatana. O zmroku starszy pan gra na skrzypcach, siedzimy na ganku przy świecach, przy zimnym kurczęciu, chlebie i czerwonym winie i słuchamy muzyki. Wzgórze skąpane jest w zapachu winogron i owoców. Rosjanie dziś rano zajęli Smoleńsk. Praca pisarska... Ile nieporozumień narosło wokół tego pojęcia! Z ciekawskich spojrzeń prowincjonalnej publiczności wynika, że nie odpowiadam wyobrażeniom o pisarzu - człowieku pracy i istocie towarzyskiej - jakie ukształtowały wyznania lichych wierszokletów i reportaże z tygodników kulturalnych. Nie żyję „jak w powieści", nie mam opadających loków i sumiennie płacę rachunki. Gdyby wiedzieli, że ta przygoda, której podejrzany odblask zdają się dostrzegać na czołach artystów, jest czymś zupełnie innym! To po prostu odmiana pracy przymusowej. Plan dnia. Ścisły rozkład zajęć. Podporządkowanie życia towarzyskiego, posiłków, owszem, nawet życia płciowego służbie pisania. Od rana do wieczora przygotowania do tej półtorej, najwyżej dwóch godzin, podczas których jestem w stanie pracować. Jem owoce, żeby móc pracować - choć nie lubię owoców; nie piję wina, żeby móc pracować - choć lubię wino. Oszczędne gospodarowanie mijającym czasem przy zadaniu, które nie ma końca - tego nie zrozumie nikt, kto nie zna owego przymusu. Czeka na mnie kobieta? Niech czeka. Czeka świat? Niech czeka. To koszmar. Ale nikt o tym nie wie. Październik. Po trzech tygodniach pożegnanie z Egerem. Ten barok z początku zeszłego wieku taki sympatyczny, ludzki. Architektura miasta przechowuje pogodną mądrość, wyrażającą się w trybie życia mieszkańców. I wszędzie - na ulicy, w towarzystwie, te wąskie, obłudne tureckie oczy! Sprytne miasto. Wieczorami pije wino, w samym środku wojny światowej nakrywa się kołdrą na uszy i zadowolone. 28 O dziesiątej wieczorem zdejmuję z półki pięknie oprawiony zeszło-wieczny tom Racine'a i zaczynam czytać Fedrę. Jestem na początku drugiego aktu, gdy cicho grające w pokoju obok radio nagle milknie, a następnie zaczyna chrypieć: „Uwaga, alarm przeciwlotniczy!". I podaje jakieś liczby. Anglicy naruszyli nasz obszar powietrzny. Odrywam wzrok od Fedry i nasłuchuję. Teraz mamy to codziennie, tę zabawę w wilki i pastuszków, i powoli już się do niej przyzwyczajamy. Może nic się nie stanie, a może za kilka chwil wylecę w powietrze wraz z całą naszą dzielnicą. Czy naprawdę „można się do tego przyzwyczaić"? Obserwując siebie, muszę odpowiedzieć z głębokim zdziwieniem, że tak. Nie mam w sercu ani strachu, ani oburzenia. Obojętny los trzyma mnie na swej dłoni. Ja też jestem obojętny. Przewracam kartkę, skupiam się na rzężeniu Hippolita. Francuzi stawiają Racine'a wyżej Szekspira, na przykład Jules Renard. To przesada, jak sądzę. Zamykam książkę i zasypiam. W Budapeszcie. Znowu w naszym mieszkaniu. Nie mam niczego innego, tylko te książki w pokoju. Jest między nimi z tysiąc, które są mi szczególnie, głęboko bliskie. Jeśli te książki przepadną... cóż, nie stanie się ze mną nic specjalnego. Ale stanowią dla mnie źródło siły. Bez nich staję się w pewien sposób głuchy. To moja ojczyzna ten pokój pełen książek. W obcych bibliotekach nie mógłbym odnaleźć więzi z duchem, który przemawia do mnie w tym pokoju, pośród tych książek. Jeśli jutro bomba spustoszy to wszystko, będę bezdomny. Trzeba się z tym liczyć. Ale nie trzeba narzekać. Bomba krąży gdzieś w powietrzu nad naszymi głowami i w każdej chwili może spaść. Właściwie musiałby stać się cud, żeby nie spadła. Ale trzeba wierzyć w ten cud. Tylko nie liczyć na nikogo i nie pokładać w niczym nadziei. Milczeć i pracować, póki się da. I z wdzięczną radością patrzyć na książki, na moich przyjaciół, dopóki jeszcze można. Nie sposób sobie zupełnie wyobrazić, co się stanie ze światem, z europejską formą życia, z nami? Już nawet się nad tym nie zastanawiam, nie planuję niczego. Zrozumiałem, że sens tej wojny jest nastę- 29 pujący: spotężniałe tłumy poszukują innych form życia. Urodziłem się na przełomie epok, trzeba to znieść z pokorą. Już sam fakt, że wiem o tym, wiele znaczy. T., mój agent teatralny, przyjechał z Hamburga. Przeżył tam czternaście dni, podczas których to dwuipółmilionowe miasto zostało spustoszone; spod ruin wydobyto dotychczas sto pięćdziesiąt tysięcy trupów, oblicza się, że sześćdziesiąt-osiemdziesiąt tysięey pozostało jeszcze pod gruzami, potrzeba lat, by to zniszczone w osiemdziesięciu procentach miasto uprzątnąć z gruzów. T. z żoną przeżyli bombardowania i pozostali w mieście, w dalszym ciągu żyją tam i pracują. Jak można przeżyć takie masowe spustoszenie? Obojętnie. Po przeminięciu pierwszego strachu i odrazy dobroczynna natura ludzka pogrąża umysł w obojętności. Życie mogłoby jeszcze obdarzyć mnie jakimś pięknem - czymś zbędnym. Czymś w podarunku, na odchodne. Nie nadaję się już do tego, co nazywa się życiem towarzyskim; dlatego nie przyjmuję zaproszeń, chyba że w niewybaczalny sposób miałbym obrazić zapraszających swoją odmową. Ale nawet wtedy, cóż to za wysiłek przebywać z ludźmi i „prowadzić konwersację"! Jestem w stanie znieść tylko cud, najzwyklejszy cud porozumienia, przydarzający się czasami podczas bezpośredniej rozmowy z kimś. Ale w towarzystwie takie cuda się nie zdarzają. Miłość jest pewnym stanem systemu nerwowego, który przemija. Ale ten szczególny stan nerwów wzbudza czasami w duszy ludzkiej tak wielkie napięcie, jakie przeżywają tylko święci w chwilach największej ekstazy. Wieczorem w kościele. Głęboka cisza. Ołtarz pogrążony w mroku. Czuję, że Bóg jest tu, tu także, jak ktoś, kto w ministerstwie ma swoje 30 godziny przyjęć, i dziwię się, jak znajduje czas, by być nawet tu, w kościele, gdy świat we wszystkich swoich atomach szuka go i czeka nań? Kiedy wreszcie skończy się wojna, ludzie pogrzebią swoich zmarłych i natychmiast, bezzwłocznie wymyślą miłość, drożyznę, bezrobocie, podaż, strajk i krach na giełdzie. Ktoś strzeli sobie w łeb, bo na interesie, który zawarł z Danią, udało mu się zarobić tylko pięć procent, podczas gdy on liczył na osiem. Ludzie przestaną się bać bomb i od razu zaczną się bać konkurencji w interesie, starości i tego, że Mariska nie przyjdzie na randkę o szóstej po południu. Wielka namiętność - w miłości czy w sztuce -jest zawsze radosna. Pseudonamiętność jest ponura, patetyczna i zadyszana. Bombardowano Sofię. Krąży nad nami ptak śmierci z metalowym dziobem. A wojna coraz mniej zrozumiała, coraz dziksza, coraz więcej determinacji. Niemcy nie poradzą światu, ale jeszcze ciągle mają dość siły, by uczynić wojnę straszliwszą. I czemuż nie mieliby użyć tej siły, akurat oni, ci osobliwi nihiliści? Patrzeć coraz głębiej, zaglądać do wnętrza. Ale obejrzeć wszystko także i na świecie. I wiedzieć, że nie ma nadziei na prawdziwy pokój pomiędzy ludźmi. Pokój jest tylko w nas, głęboko, tam gdzie nie dociera już larum tego świata, gdzie człowiek pozostaje sam na sam z Bogiem. W nieustannym zagrożeniu nalotami życie staje się podobne do mgły czy snu. Domy nie stoją już zdecydowanie i mocno na swoich miejscach, zdaje się, że wszystko unosi się nad ziemią, w tej chwili jeszcze tu jest, ale za chwilę już tego nie będzie. Przypomina to jazdę autem w gęstej jak puree grochowe mgle: tak właśnie żyjemy. Nikt nie 31 widzi dalej swojego nosa. Każdy żyje chwilą. Nikt nie przeżywa własnego losu, lecz jakiś bezosobowy, obcy los, jesteśmy jak dane statystyczne. To nieprawda, że w zagrożonym bombardowaniem mieście wybucha nastrój przypominający ostatnie dni Pompei, że ludzie bez opamiętania gonią za rozkoszą i rozrywkami, nie. Radio angielskie codziennie obiecuje Budapesztowi bomby, a w Budapeszcie nudzą się, złoszczą czy klną z powodu wezwań podatkowych tak samo, jak w spokojnym, bezpiecznym Vera Cruz. Nie jest to zapewne największe nieszczęście, jakie w dzisiejszym świecie może człowieka dotknąć, ale jednak nieprzyjemnie jest codziennie widywać pewnych siebie urzędników państwowych rozjeżdżających się samochodami do swoich urzędów i rozpierających się w autach, które utrzymywane są z podatków wpłacanych między innymi przeze mnie do skarbu państwa. Jednocześnie zaś działalność tych chronionych władzą gryzipiórków skierowana jest głównie na to, by mi odebrać, kolejno i konsekwentnie, wszystko, co mi jeszcze pozostało1. Któregoś dnia ludzie powiedzą wreszcie: dość już tego! Wszyscy będą to powtarzać jednym głosem. I naturalnie to oni pierwsi, eleganccy czynownicy biurokratycznego absolutyzmu, będą się starali włączyć do nowego chóru. I pewnie wówczas już nikt nie będzie się doszukiwać winnych pomiędzy niewinnymi. Ludzie oczekują bombardowań, szczękając zębami ze strachu. Ja też. Ale jednocześnie z pewną dozą obrazy, bo od miesięcy czekają na nie na próżno. Jest w tej przedziwnej obrazie jakieś „no, na co czekacie?", jakby ktoś tu wpłacił na wielkie i przerażające widowisko i narzeka, że przedstawienie się opóźnia. 1 Maraiemu odebrano auto, uzasadniając to potrzebą państwową i dowodząc, że pisarzowi auto nie jest niezbędne. 32 Wygłaszam przemówienie inauguracyjne w Akademii Nauk. Kiedy stoję na podium i odczytuję, co napisałem, ukrywam, że troszkę się nudzę. I jestem też odrobinę wzruszony. Ostatecznie to niemała rzecz w życiu pisarza węgierskiego: zająć krzesło - cóż za komiczne wyrażenie! - w Węgierskiej Akademii Nauk. Ale przede wszystkim szczerze i głęboko się dziwię. Po prostu nie rozumiem, jak tu trafiłem. Inni też nie rozumieją. Nastrój w rodzaju „miejmy to już za sobą". Po zakończeniu przemówienia prezes oddziału - starszy pan, którego widzę po raz pierwszy w życiu, językoznawca, etymolog - wygłasza laudację. Jest to najdziwniejsza sytuacja w moim życiu. Chwalą człowieka w oczy przez długie pół godziny. Co prawda, tę niezręczną sytuację łagodzi fakt, że prezes-językoznawca jest surowy. Wymowa jego przemówienia jest mniej więcej taka: „Marai, Marai, niemało pan nabroił. Ale Akademia jest cierpliwa, Akademia jest wielkoduszna. Jeszcze może się pan poprawić". Na zakończenie wciskają mi w rękę dyplom w futerale wielkości lufy armatniej. Na tym koniec uroczystości, jestem członkiem Akademii. Wracam z tą lufą do domu, śmiertelnie zmęczony siadam przy biurku, bezradnie spoglądam na rozpoczęte i niedokończone rękopisy. Zaczynam karierę - jak każdego dnia dotąd - od nowa. Wygłaszam odczyt o Marku Aureliuszu w zatłoczonej, wielkiej sali nowego ratusza, na dorocznym zebraniu Panteonu. To moje ostatnie wystąpienie publiczne, nie ma siły czy prośby, która jeszcze raz skłoniłaby mnie do podobnego przedsięwzięcia. Na Węgrzech nie można już żyć inaczej, jak tylko w stanie wewnętrznej emigracji. Zwrócić się całkowicie do wnętrza, ku moim pracom. Wyemigrować do swoich prac. I umrzeć w tej egzotycznej krainie, wśród rękopisów. Podczas gdy inni zdradzają i rozkradają, rabują i niszczą Węgry i Europę, ja chciałbym do ostatniej chwili służyć Węgrom i Europie. Boże Narodzenie. Pierwsze Boże Narodzenie, podczas którego nie przeżywam ataku wzruszenia, jaki od dzieciństwa nawiedzał mnie zawsze przy tej okazji. Jestem spokojny, zadowolony, cieszę się z pre- 3 - Dziennik 33 zentów, najbardziej z miniaturowego radia, które jest nie większe od aparatu fotograficznego, nie wymaga anteny i przybliża mi świat wszędzie, gdziekolwiek znajduje się zwyczajny kontakt elektryczny. To cud wieku - bardziej zadziwiający i zatrważający niż samolot. Za dziesięć lat będziemy nosić radio wielkości i kształtu zegarka na przegubie ręki. Pośród prezentów Złota gałąź Frazera. Zbiór prymitywnych podań z wysp Oceanu Spokojnego, historia znachorstwa, wróżb, fetyszów. Cieszę się z tego jak dziecko z książeczki z obrazkami. Wcześnie kładę się spać i dobry humor nie znika.* W tym roku - po raz pierwszy w życiu - nie mieliśmy choinki, bo wojna i spekulacja doprowadziły do zniknięcia tego sentymentalnego towaru z rynku. I nigdy dotychczas nie przeżyłem tak spokojnych, pogodnych, pełnych zadowolenia świąt jak w tym roku, bez choinki. Wszystko jest inaczej. Sylwester. Bladzi ludzie w kościołach. Czas się przemienia, wojna się przesila, następny rok przyniesie zmianę. Ale ludzie się nie zmienią. Tylko ich tryb życia na pewno się zmieni. Ten rok przyniósł mi ciężką chorobę, która nauczyła mnie, że jestem śmiertelny; nauczyła tego nie tylko mój umysł, lecz przemieniła także świadomość ciała. Ale pozostaje jeszcze łaska. 1944 This above all, tak: wierność samemu sobie. Jak by to było łatwo, K.dyby mnie zostawili w spokoju i gdybym wiedział, kim jestem? Piszę wiersze. Po dwudziestoletniej przerwie. Czy pisać tak, jakby się pisało przed egzekucją, prawem ostatniego słowa? Nie, to przesada. Pisać można tylko w warunkach sprzyjających pisaniu i tylko dopóty, dopóki te warunki istnieją. A więc nie pisać ze świadomością „przełomu epok". Pisać tylko ze znajomością s/.tuki pisania, wyrażania, z wiedzą o człowieku; a więc po prostu, ale i z pewną dozą sztuczności, jakby ta chwila miała być ostatnia, lecz jednocześnie jakbyś miał jeszcze bardzo dużo czasu: musisz mieć wystarczająco wiele czasu, jeśli chcesz się wypowiedzieć zgodnie z regułą pisania. W przeciwnym razie pisz tylko ulotki. Na Węgrzech nie ma salonu i nie ma społeczeństwa, są tylko grupy społeczne szczerzące do siebie zęby w fałszywym uśmiechu, a życie towarzyskie zmieniło się w prowadzoną podstępnie walkę klas. Dlatego pisarz nieuchronnie musi wyemigrować w samotność, w najgęstszą, całkowicie świadomą samotność. Kto tego nie uczyni, któregoś dnia znajdzie się na barykadzie lub - co pewnie jeszcze gorsze - w kawiarni literackiej. 35 Noworoczne wydania gazet francuskich na pierwszych stronach cytują ten fragment z mojego „Apelu o wychowaniu narodu", w którym mówię o roli Francuzów w Europie. Każdą linijkę uważam za aktualną, zarówno teraz, jak i w przyszłości. Rolą Francuzów jest przywództwo duchowe, nie imperializm. Ich zadaniem jest jakość, nie ilość. Nadejdzie może czas, gdy i ha Węgrzech zrozumieją, co chciałem przekazać w tym „Apelu", za który totalitarni strzałokrzyżowcy1 o mało mnie nie zabili. Chciałem zaś powiedzieć, że Węgry będą mogły zaistnieć i pozostać w nowej Europie tylko dążąc do stworzenia najwyższej jakości we wszystkim; niedana nam możliwość pozostania przeciętnymi. A jak to dotknęło do żywego tutejsze koterie, które garściami czerpią profity z przeciętności właśnie. Pierwszy dzień nowego roku, w którym nikt nie chce rozpoczynać iowego życia"; można się cieszyć, jeśli da się kontynuować „stare". Co by było, gdybym zaczął się ubiegać o pozwolenie na wyszynk i otwarł lokal o nazwie „Gospoda pod Zdradą Klerków"? Jedno jest pewne - byłaby to jedyna godna odpowiedź na to, co ten kraj zawinił wobec całej swej elity umysłowej. Marku Aureliuszu, wielki, szlachetny i wierny przyjacielu! „Ludzki cesarzu", jak cię nazywał Herder: w tych strasznych czasach jesteś mi największą pociechą! Świat teraz zmienia się tak samo jak w twojej epoce: zanika styl życia, którego treścią główną była kultura. Z ludzkiego punktu widzenia patrzeć na to i znosić to można tylko tak, jak patrzyłeś i znosiłeś to ty: z cierpliwością, zrozumieniem, wycofując się w głąb duszy, ciało i los wydając siłom świata, a duszę i prawdziwe zamiary zatrzymując dla siebie. Strzałokrzyżowcy (nyilasok) - węgierska partia faszystowska. 36 Maugham pisze w swojej biografii, że czasami tak tęskni za śmier-i i;i, jak w młodości tęsknił za objęciem ukochanej. Myślę, że jego wyznanie jest szczere. Im więcej człowiek wie o życiu, im dłużej żył, tym życie wydaje mu się straszniejsze. Strach siedzi na dnie świadomości każdej istoty żywej. A ludzki świat przynosi odrębny strach, o wiele straszniejszy niż w świecie zwierząt, których świadomość prze-i-icż także przepaja dzika podnieta nieustannego niebezpieczeństwa, /ycie to rozpoznawanie strachu, to skowyt stworzenia beznadziejnie szarpiącego się pomiędzy biegunami narodzin i śmierci. Cóż można uczynić? Znikąd ratunku. Kto żyje, musi się bać. Może się starać nie pokazywać po sobie strachu, ale zadzierzystość nie usuwa wewnętrznego napięcia. Kto ucieka przed strachem w śmierć, niekoniecznie jest tchórzem. {A jeśliby nawet!...). Odpocząć, odetchnąć od tego kłębowiska straszliwych i niemożliwych do wyjaśnienia nieporozumień; śmierć to tylko tyle. Coraz częściej tego pragnę. Ale zawsze mnie uspokaja, gdy pomyślę, że nie muszę ku niej czynić ani kroku: jest tuż obok, zna swoją porę, gdy ma mi położyć rękę na ramieniu. To jedyny wierny przyjaciel. Łacina była ostatnią klamrą, która spinała europejską kulturę w duchową jedność. Ta klamra pękła: rozłamały ją narodowe ambicje. Bez wspólnego języka nie ma Europy, są jedynie narody, które nienawidzą się nawzajem w czterdziestu językach. Przed południem długi alarm przeciwlotniczy, a ja mam jednocześnie zatrucie nikotynowe - i obie te niedogodności naraz są bardzo nie-przyjemne. Można wytrzymać wszystko, co nam los przynosi, nie wolno jednak dodatkowo - na przykład takim zatruciem nikotynowym -jeszcze sobie utrudniać trudnych i bez tego egzaminów, przed jakimi stawia nas historia. 37 Przez długi czas faszyzację Węgier udaremniało około trzystu osób, było wśród nich kilku dawnych arystokratów. Ale przeciwstawić się bałkanizacji Węgier ta sama grupa ludzi nie jest już w stanie. Nie dopuścić do tego mogłaby tylko wykształcona i świadoma swej roli warstwa obywatelska, a to typ ludzi, których u nas zupełnie brak. Prowadzona przez minione dwadzieścia pięć lat selekcja negatywna polegała na celowym torpedowaniu wszelkich prób, zmierzających do wychowania u nas demokratycznej klasy średniej - wszyscy, którzy ośmielili się napomknąć o demokratycznym wychojwaniu, byli podejrzani, nazywani pachołkami żydowskimi lub bolszewickimi sługusami. A teraz najbardziej brakuje właśnie tej warstwy. Przed południem rozliczam się z moim wydawcą. Książka stała się ostatnio poszukiwanym artykułem - umożliwia nie tylko lekturę i przeżycie, lecz jest także towarem, który ludzie nabywają z braku innych -więc za pracę, j aką wykonałem w zeszłym roku, przesyłaj ą na mój adres bardzo uczciwą sumę pieniędzy, sumę, za którą mógłbym żyć choćby przez rok. Ale z tej sumy nie zobaczę ani fillera: zabiorąjąjako podatek, bo właśnie teraz wymyślili, że za sześć lat wstecz trzeba płacić „wojenny podatek od zysków". Nie miałem wprawdzie żadnych „wojennych zysków" i nie zarobiłem ani fillera od nikogo poza moimi czytelnikami, którzy dobrowolnie płacili mi za pracę, ale to teraz nieważne. Nie liczy się też, że przez minione sześć lat i tak regularnie płaciłem podatki. Państwo zabiera mi teraz wszystkie dochody, nie mogę nic odłożyć na wypadek choroby czy na okres starości - a więc karze mnie za to, że w minionych latach byłem pracowity, pisałem, składałem oświadczenia podatkowe i uczciwie, co do grosza płaciłem. Taka jest rzeczywistość. Wszystko to daje do myślenia, szczególnie teraz, gdy bolszewicy są już tylko o trzysta kilometrów od granicy węgierskiej. Maksymy i xenie Goethego... ogarnia mnie takie uczucie, jakbym z równin wszedł nagle na cudowny szczyt górski i odetchnął czystym powietrzem. Kilka głębokich wdechów w atmosferze tego ducha, a od razu przybliżam się do sensu człowieczego losu; jestem spokojniejszy. 38 ()kropny, dręczący gwizd w uchu, który trwa kilka godzin, nie pozwala mi zasnąć, po czym bez żadnej przyczyny ustaje. Nikotyna? < isiiienie? Napięcie nerwowe? Pewnie wszystko razem. I ccz dzięki temu, że mam już czterdzieści cztery lata, ograniczone .-.tułanie do lekarzy i Marka Aureliusza na pociechę, o ileż cierpliwiej .noszę wszystko, co natura mi zsyła! ()dwiedza mnie pewien pan i proponuje wysoką - w mojej sytuacji materialnej niezwykle wysoką - sumę za pozwolenie sfilmowania powieści Świece dopalają się do końca1. Naturalnie nie udzielam zgo- ic, muszę pracować ze wszystkich sił, całym wysiłkiem woli; pracować do szuflady, długo, przez całe lata, ale pracować, nie dla pracy i mc dla kraju, nawet nie dla chorego Europejczyka, tylko pracować, tak lak tonący, który przecina wodę ramionami, choć oczy zachodzą mu mgłą, opada z sił i nie widzi już brzegu... Jak to było? Budziłem się o siódmej rano, bo ktoś cicho stąpał po pokoju (to pokojówka tak cicho stąpała); na stoliczku obok mojego łóżka stawiała szklankę soku z cytryn i pomarańczy i poranne gazety. Siadałem, jednym haustem wypijałem cierpki, orzeźwiający napój i witaminy!), przeglądałem gazety, potem sięgałem po lekturę przerwa-n;| poprzedniego wieczora i czytałem do dziewiątej. Wtedy wtaczano na stoliku na kółkach śniadanie: herbatę, masło, jajko na miękko, miód. •) dziesiątej wstawałem i pracowałem do jedenastej. Wtedy zajeżdżało pod dom auto, które pracownik garażu przygotowywał w porannych odzinach do drogi i zostawiał zamknięte przed bramą domu. Wcią-ałem białe spodnie i trykot, brałem rakietę tenisową, schodziłem na ulicę, wsiadałem do auta, jechałem na Wyspę, grałem w tenisa przez rodzinę. Potem brałem prysznic, pływałem i zgłaszałem się na masaż w tamtejszej łaźni. Po drodze do domu wstępowałem do kawiarni lub lustro, gdzie można było dostać dobrej kawy, i oparty o bar wypijałem liliżankę. Obiady jadaliśmy lekkie i smaczne, jeśli kucharka nie umiała gotować, zwalnialiśmy ją po pewnym czasie. Po obiedzie spałem, potem pracowałem do piątej; wtedy ruszałem na spacer do Chłodnej I )oliny czy na Szwabską Górę1 (jeździłem tam samochodem i czasami i rzeba się było irytować, jeśli auto nie działało sprawnie - musiałem je zmieniać), po spacerze wracałem do domu, przebierałem się, bo wie-i-zorem przychodzili goście albo my wychodziliśmy z wizytą. Na ogół wracałem do domu przed północą. Czytałem jeszcze przez godzinę w łóżku. Przed snem człowiek stwierdzał ziewając, że kolacja była nie-" ' Huvosvolgy, Svabhegy - dzielnice willowe w górach budańskich. 61 smaczna, towarzystwo nudne, poziom życia literackiego opada, a życie, takie jakie jest, wydaje się naprawdę nie do zniesienia. Bóg jeden wie, może rzeczywiście takie było. Kto milknie, niech nie ogłasza z fanfarami, że zamilknie. Zamilknąć trzeba w świecie bezszelestnie. Montaigne mówi, że nie wystarczy zamieszkać z wiedzą, trzeba ją jeszcze pojąć za żonę. Ale współżycie jest zawsze wielką próbą charakteru, a współżyć z wiedzą oznacza zrezygnować z zaskakujących przygód, jakich dostarczają nasze instynkty. I to jest bolesne. Rankiem w oślepiającym sierpniowym słońcu rozebrany leżę na pagórku wśród drzew owocowych i czytam Montaigne'a. Ten idylli-czyny letni poranek zostaje mi podarowany w jednej z ostatnich, koszmarnych chwil tej wojny, ale nie potrafię się wstydzić z tego powodu. Spotkania na ulicy, podczas alarmów, w piwnicach obcych kamienic, spotkania czasem bardziej niezwykłe niż podróż na Daleki Wschód, a czasem znów bardziej przerażające niż wydarzenia z pola walki... ale życie naprawdę przypomina jedno wielkie pole walki, dosłownie i jak najbardziej konkretnie. Losy niewiarygodne, przekraczające ludzką wytrzymałość, i losy rodem z brukowych powieścideł. Przeznaczenia, których nie potrafiliby sobie wyobrazić wielcy poeci. Człowiek wykroczył poza ramy swojej naturalnej egzystencji. Teraz każdy krok stawia go na granicy: śmierć lub coś nieprawdopodobnego; a to nieprawdopodobieństwo stało się naszą codzienną rzeczywistością. W trzydziestosześciostopniowym upale w Budapeszcie. Wlokę się w sprawach różnych ludzi zatłoczonymi tramwajami, święcie przekonany, że wszystkie te moje działania są beznadziejne, a może nawet 62 niepotrzebne, bo ludziom nie można pomóc. Lecz pomimo to łażę po dogorywających, omdlałych, zbombardowanych ulicach peszteńskich, w lepkim brudzie kanikuły. Ile smutnej podłości! A jednocześnie, jakby nieoczekiwanie, ile wytrwałości i mocy ludzkiej, prawie wielkości! kłoś właśnie naraża się dla jakiegoś dziecka, wystawia się na niebezpieczeństwo, co więcej - na niewygody - ktoś wydzwania w sprawie kogoś internowanego, wybierając raczej ryzyko telefonu (podsłuch) niż dyskomfort osobistego spotkania. I jednocześnie znów zadziwia mnie mądrość tego miasta, jego elegancka wyniosłość, witalność. W gardle niierci żyje spokojnie, niemal pogodnie i niczym się nie przejmuje. Jest wojna, śmierć, dokuczliwość władz... ale jest też coś innego. Zapewne jest jeszcze miłość, która pomimo wszelkich nudnych, tragicznych i żałosnych nieporozumień, jakimi ją mącą ludzki egoizm i próżność, pozostała dziewiczą, czystą siłą świata i działa ponad żoną zagrożeń wojny i śmierci, przez wieczność. Węgry są ofiarą fałszywych autorytetów. Tu zawsze szanowano u szelkie sztuczne wielkości i podejrzany stawał się każdy, kto śmiał f łosic, że nie ma innych autorytetów poza autorytetem rozumu, talentu, jakości i wielkodusznego charakteru. Listonosze u nas nosili się tak dumnie, jak niegdyś zwycięscy generałowie, a komu stuknęła sześćdziesiątka, obowiązkowo żądał orderu za zasługi. Chłopczyk z żółtą gwiazdą, którego rodzice i dziadkowie deportowani zostali w wagonach do obozów koncentracyjnych w Polsce t dziecko udało się uratować i żyje teraz w sierocińcu), recytuje wiersz podczas niedzielnej uroczystości. Ma osiem lat. Sam wybrał wiersz. Wygłasza strofę: Jestem Węgrem, Węgrem się urodziłem, Niańka węgierską piosnkę mi nuciła Po węgiersku uczyła mnie modlić się matka I kochać ciebie, moja piękna ojczyzno1. ' Pierwsza strofa wiersza Lajosa Pósy Magyar vagyok (Jestem Węgrem). 63 A kilka osób, które zna los tego dziecka, siedzi blade na sali. Lodowaty dreszcz przebiega słuchaczom po plecach. Wieczorem u państwa R. Wrócili oboje z obozu dla internowanych, gdzie przeżyli piekło, bombardowania bez schronu, poznali brutalność strażników, rozpaczliwe kaprysy i grymasy internowanych. On skóra i kości, osiwiał. (Otrzymali teraz szwedzki paszport dający pewną ochronę). To spotkanie umacnia mnie,w przekonaniu, że człowiek jest silniejszy od losu, że wszystko można wytrzymać, gdy ma się czyste sumienie. I jeśli Bóg tego chce. Człowiek wykonany z najlichszego materiału: prześmiewca. Wiecznie cierpko się uśmiecha i w zawoalowany sposób sugeruje podłe oskarżenie, za które naturalnie nie przyjmuje pełnej odpowiedzialności, przecież nie mówił tego poważnie, żartował tylko... To nieprawda, że tylko głód i miłość rządzą ludzkim światem. Poznałem dwie jeszcze potężniejsze siły: próżność i zawiść. Chartres, Orlean. Amerykanie są tak blisko Paryża jak z Godólló do Budapesztu. Ta nazwa: „Chartres" coś we mnie porusza. Człowiek odzwyczaił się już od opłakiwania miast. Wiadomość o tym, że ostrze-liwują Florencję, czytam obojętnie. Ale Chartres to co innego. Dwa dni młodości. I ten błękit w katedrze, błękit okien nad wejściem. Szekspir przeszywa człowieka prądem jak niezwykłe spotkania. Ten prąd budzi do życia, skłania do działania, wzmaga napięcie. Po pierwszym akcie Króla Leara publiczność na galerii i w lożach proscenium świetnie wiedziała, co się będzie działo w dalszej części dramatu, „rozwój akcji" jest przewidywalny. A jednak z rozdziawionymi ustami śledzimy... cóż takiego? Ten „rozwój"? Nie, promieniowanie duszy Szekspira; te pozaziemskie wschody i zachody słońca. 64 Ale poza cudem natury jest coś jeszcze, coś więcej. Coś, co człowiek dodał do natury: ukoronował Stworzenie twórczością, której zbiorczą nazwą jest sztuka. Morze, dolina, las, rzeka, równina, wszystko to jest bezwarunkowe. Ale fuga Bacha, wiersz Rilkego, obraz Cra-nacha czy Goi, budynek Palladia, jedna myśl Goethego, rzeźba Fidia-sza czy Rodina to dar, jaki człowiek, tylko on, jedyny wśród stworzeń, dodał do cudownego dzieła świata. I tylko to się dla człowieka liczy: sztuka. Wszystko inne to tylko istnienie, rytmiczne pulsowanie wzajemnego oddziaływania materii i siły. Rano pomiędzy dwoma alarmami radio nadaje Śmierć i wyzwolenie Richarda Straussa. Ta muzyka głęboko mnie dotyka, kołysze na lalach smutku i podniosłości. Wyzwolenia nie ma, ale jest śmierć; a pomiędzy nimi jest człowiek, który monotonię swego istnienia potrafi odziać we wspaniały patos. W południe dowiaduję się, że Paryż padł. W gazecie w doniesie-i nach z frontu czytam: La Roche Guyon. - To miejsce, w którym Ame-iykanie przeszli przez Sekwanę. Miejscowość, w której w młodości pr/ez kilka dni byłem szczęśliwy. Nadsekwańska okolica jest w tym miejscu cudownie łagodna, ogrody pełne róż i pszczół. Wieczorem w radio słyszę, że de Gaulle wkroczył do Paryża, a czołgi amerykańskie przejechały bulwarem Saint-Germain. Znam tam każdy kamień. Figon, właściciel gospody. „Deux Magots" z Derainem. Nie wiem, co będzie dalej, ale to radosny dzień; może nawet warto żyć. Pseudozajęcia nie przynoszą satysfakcji. Ryć ziemię to owszem. 11 szyć buty zgrabnie, fachowo, to także coś. Wyleczyć chorego ze zna-loinością rzeczy, legę artis. Napisać książkę z całej duchowej mocy, pi zesycić jąprądem - to tak. Ale być dyrektorem czy „wyższym urzędnikiem", drapać się przez całe życie wymanikiurowanymi paznokciami, nudzić się za parawanem próżnej pychy, jaką podobne zajęcia \s ytwarzają w duszy... to nie może przynosić satysfakcji. I bać się od- 65 powiedzialności. Bo to sią właśnie dzieje. Dlatego teraz skamlą, czują już, że w którąkolwiek by się stronę świat obrócił, dla nich nadszedł bezlitosny sprawdzian, egzamin z odpowiedzialności i rzeczywistej pracy. Te przedpołudniowe godziny w Budapeszcie, kiedy odzywają się syreny. Ulica, miasto wreszcie cichną. Nie warczą samochody, nie ma ludzi na ulicach, nikt nie przychodzi w odwiedziny,* telefon nie działa. Teraz wreszcie mam to, czego zawsze pragnąłem - pełne, doskonałe ukrycie i całkowitą ciszę. Nie całkiem tak i tam, gdzie ich szukałem, ale zostały mi w końcu dane. Nie schodzę do schronu; zostaję w pustym mieszkaniu i czytam. Wreszcie mogę sobie spokojnie poczytać. Maleństwo ma dzisiaj - pierwszego września - pięć lat. Dokładnie pamiętam dzień jej narodzin. Słuchałem przemówienia Hitlera w swoim mieszkaniu w Budzie: Vonfunf Uhr Morgens ab an der polnischen Grenze wird geschossen...1 Potem poszedłem na pływalnię. Co się zdarzyło przez tych pięć lat? Niewyobrażalnie wiele kłamano; to było najbardziej męczące. Życie wypełniło się mdlącymi oparami łgarstw; atmosfera była jak podczas sirocco; we wszystkim i o wszystkim kłamano. Moja własna praca też się zrobiła nieprawdziwa, bo nie mogłem do końca wypowiedzieć zdania. I zabijano, zabito masy ludzi nie tylko na polach bitew i w bombardowanych miastach, zabijano w sposób przemysłowy, w Auschwitz, w Olmiitz i pod Lublinem2, w obozach internowania, tłumy przewożono w wagonach bydlęcych -miliony, miliony Żydów, Polaków, Rosjan, Belgów, Francuzów, Holendrów - do tych fabryk śmierci, w których zabijano ich środkami chemicznymi, nowocześnie i palono w piecach do palenia trupów. A potem zniszczono najpiękniejsze miasta europejskie; ale na to już nie zwracaliśmy uwagi. 1 Vonfiinf Uhr Morgens... - Dziś o piątej rano przekroczyliśmy granicą polską.. 2 Autor ma na myśli Majdanek. 66 A jednocześnie przez cały czas kłamstwa, od rana do wieczora; nazywano je propagandą. I pienia radości w niezmierzonej głupocie i zawiści w okresie początkowych sukcesów. Wiele pomyłek i jeszcze więcej fałszywych tropów. I zawsze tchórzostwo i chciwy egoizm. Co mi się jeszcze przydarzyło w ciągu tych pięciu lat? Wielka miłość i ciężka choroba; oraz to coś podejrzanego, co nazywają sukcesem; i nie przemijający, przeciwnie, narastający z latami ból z powodu śmierci dziecka1. Było wiele przeżyć związanych z książkami. Dawne, dawne książ-ki, które czasami stanowiły dla mnie pocieszenie. Wiele pracy. Zazdrość, oszczerstwa i nienawiść, a więc wszystko, co jest naturalnym skutkiem i akcesorium sukcesu. Coraz głębsza samotność. Obowiązki, których należy dopełnić. Mam czterdzieści cztery lata, chciałbym leszcze żyć, pisać prawdę, ale inaczej, pełną prawdę; jak gdyby oddech świata jeszcze raz mógł dać skrzydła duszy. Dniem i nocą alarmy przeciwlotnicze. Rumuni i Rosjanie przekroczyli Karpaty, walczą na terytorium węgierskim. Kiedy to tylko moż-11 we, jestem w Budapeszcie, cztery-pięć dni w tygodniu. Czego tu szu-kam? Nie wiem. Pomiędzy jednym a drugim nalotem chodzę do ludzi, kiórzy skowyczą ze strachu, albo siadam na ulicy na ławce, czytam książki w pustym mieszkaniu. Jestem spokojny i niemal beztroski. Szajka morderców i grabieżców, która po 19 marca obwołała się węgierskim rządem królewskim, złożyła rezygnację. Co teraz robią ci I udzie poza ratowaniem własnej skóry? Co myślą o tym wszystkim post testa? Kraj pogrążył się w występku. Całe pokolenia będą musiały odzyskiwać jego dobre imię i opinię uczciwości. I nawet nie będziemy mogli się tłumaczyć, że czyniliśmy to wszystko w sytuacji osta-lecznej, pod przymusem obcej władzy; przymus rzeczywiście istniał, .ile lud tego kraju z gotowością i spontanicznie przyczynił się do tego, ze za tę hańbę będziemy musieli ponieść odpowiedzialność przed historią. 1 W 1939 r. urodził sią i po kilku zaledwie tygodniach zmarł na skutek wewnętrznego krwotoku jedyny synek Maraich, Kristóf. 67 Bóg wie lepiej. Burza w nocy. Burza późnego lata, która wyrywa jabłonie z korzeniami, łamie grube, obciążone owocami gałęzie orzecha. Jakby natura miała już dość ludzkiego awanturnictwa, z gorzką złością przekrzykuje na chwilę wojnę. A rankiem człowiek udziela jej odpowiedzi: dzikie bombardowanie. Trzęsie się ziemia, świat drży w posadach. Po południu przychodzi nagle jesień, bez żadnego przejścia, cierpko-chłodne światło słoneczne początku września. Babie lato. W powietrzu zapach fermentacji. Cudowny spokój nad krajobrazem rozdartym burzą i bombardowaniem. Czytam w ogrodzie sonety Szekspira. Spotykam mego tłumacza ze Szwajcarii. Rozpytujemy się nawzajem o losy wspólnych przyjaciół. Złe wieści. Nie widzieliśmy się sześć miesięcy. Pyta, czy ukazała się już moja powieść Zazdrośni1 u szwajcarskiego wydawcy, który w zeszłym roku zawarł ze mną umowę. Od sześciu miesięcy nie słyszałem o wydawcy, przysłał mi umowę i zaliczkę, a potem - po 19 marca - zamilkł. Z konfuzji tłumacza wnioskuję, co może być tego przyczyną: szwajcarski wydawca nie może teraz wydać książki węgierskiego autora. Jesteśmy na indeksie, cały naród węgierski, z powodu występków kilku morderców, sadystów i chciwców. W świadomości ludów Europy, które posiadają kulturę i rozwinięty zmysł moralny, wyglądamy na cygańską hordę złodziei i ludojadów, żyjących gdzieś na obrzeżach Europy w lepiankach, na plemię zajęte podejrzaną i obrzydliwą działalnością, kradzieżą kur i jedzeniem padliny. I wszystko to trzeba znosić - pewnie przez kilka pokoleń! - z powodu kilku zbrodniarzy. A także dlatego, że naród nie miał dość sił moralnych, by ich spośród siebie wykluczyć. Honor Węgier może być ocalony już tylko przez kilku ludzi, elitę 1 Zazdrośni - chodzi o powieść Feltekenyek, która także znalazła się w Dziele Gar-renów (zob. przyp. na s. 54). umysłową: pisarzy, artystów, techników, pedagogów. Ale kto tu jeszcze pozostanie, kto będzie miał siły i podstawę, by wychowywać? Jeśli przeżyję to wszystko i wydostanę się jeszcze raz za granicę, Szwedzi i Duńczycy, Holendrzy i Francuzi, Anglicy i Portugalczycy zamilkną, gdy się przedstawię, będą mnie ozięble mierzyć, wyjrzą przez okno, zmienią temat. To będzie bardzo długo trwało. Przecież nie mogę im przy każdej okazji tłumaczyć, że ten naród został wychowany na naród europejski przez prawdziwych mężczyzn, jakimi byli królowie z dynastii Arpadów - i nie myślę nawet o świętym Stefanie, już raczej o Beli III! - a także Pazmany, Zrinyi i Rakoczy1, który poświęcił dla sprawy narodu swój majątek wielkości niemal połowy kraju (ten gest pozostanie na wieki świadectwem jego prawdziwej wielkości, ważniejszej od dyktowanych przez próżność i okrucieństwo planów, snutych przez starzejącego się emigranta), przez poetów i pisarzy jak Berzsenyi, Vorosmarty, Petófi, Jókai, Mikszath, Babits2. Nie będę im mógł tego wszystkiego powiedzieć, bo odpowiedzą mi nazwiskami podleców, którzy żyli w moich czasach i którzy zniszczyli dobre imię mego narodu na długi czas, jeśli nie na zawsze. Przed południem bombardowano mosty Budapesztu. Od dwóch dni w Budapeszcie nie ma gazu. Ale nie ma paniki, nigdzie; ludzie są zmęczeni i obojętni. O czwartej nad ranem budzę się w całkowitej, skrajnej rozpaczy. Te godziny przed świtem, kiedy rozumiem samobójców. 1 Peter Pazmany - sławny kaznodzieja jezuicki z przełomu XVI i XVII w.; Miklós Zrinyi - wódz i poeta, bohater walk przeciw Turkom w XVII w.; Franciszek Rakoczy - wielki magnat, wódz powstania antyhabsburskiego, żył na przełomie XVII i XVIIII w. 2 Mihaly Vorosmarty, Sandor Petofi - zob. przyp. na s. 14; Mihaly Babits - zob. przyp. na s. 24; Daniel Berzsenyi - wybitny poeta okresu klasycyzmu, żył w pierwszej połowie XIX w.; Mór Jókai - najbardziej znany powieściopisarz XIX w.; Kalman Mikszath - autor powieści rozgrywających się w Górnych Węgrzech, żył na przełomie XIX i XX w. 68 69 Później, w kawiarni, w świetle jesiennego słonecznego poranka usiłuję zrozumieć tę rozpacz. Czyżby wywoływała ją wojna? Beznadziejna sytuacja osobista i w ogóle poza tym beznadziejna pozycja kraju i każdej dobrej sprawy, kultury? Wszystko to pretekst i wykręt. Jestem chory, skłonny do chorobliwej depresji? Pewnie mam w sobie taką skłonność. Ale poza tym jestem zdrowy, wytrzymały, wytrwały (jak na ogół typy maniakalne). O kogo się boję? O siebie czy o innych? Bardzo się boję o kilka osób i czasem obawiam się także o siebie, ale rzadko. Jestem w rozpaczy, ponieważ w moim życiu nie ma radości. Bez radości nie można żyć. Te dni, tygodnie, kiedy coś się załamuje: w Niemczech, w całej Europie, u nas. Co się załamuje? System władzy? Sposób życia? Wojna jest wszak tylko skutkiem. Podczas nalotów i bombardowań wielka cisza w duszach; cisza przerażenia i oczekiwania. Jakieś potworne siły powoli, nieubłaganie łamią nam kręgosłup... słychać trzask miażdżonych kręgów. W tamtym życiu była literatura, muzyka, sztuka, miłość i śmierć. To było jego sensem. Reszta to codzienne wiadomości albo historia, słowem błahostki. Wprawdzie na to się umiera, ale nie warto się tym przejmować. Rosjanie zbliżają się do Kolosvaru1. Rano podało o tym radio. Obserwuję swoje reakcje. Wrześniowy ogród błyszczał w chłodnym słońcu. W kąpielówkach, jak zazwyczaj, wszedłem na wzgórze, wykonałem serię ćwiczeń oddechowych, trochę się gimnastykowałem, pobiegałem. Potem czyta- 1 Dziś Cluj-Napoca w Rumunii. 70 lem Stendhala i Goethego. A teraz piszę ten dziennik; i pracowałem trochę nad powieścią. W południe pojadę do Budapesztu. Czy to nie brzmi trochę frywolnie? Ale to wszystko, co mogę zrobić. Wszystko inne byłoby tylko biadaniem lub bezcelowym ważniactwem. Szczęśliwa noc we własnym pokoju w Budapeszcie, wreszcie znów pośród książek: czytam wiersze. Odę do wiatru zachodniego Shelleya. W przekładzie Arpada Tótha1 czuje się, że oryginał nie mógł być doskonalszy. Czytam głośno, kilkakrotnie raz po razie, zapominam o udrękach i zmartwieniach dnia. Jakie szczęście, że to jeszcze pozostało! Jakiż człowiek jest bogaty, nawet tu, w tym dole, w który zostaliśmy wszyscy wepchnięci przez podłość, głupotę i okrucieństwo. Zasypiam szczęśliwy i zachodni wiatr wieje w moim śnie: Chcę być twą harfą, jak harfą jest puszcza. Drobne znaki: w południe w tramwaju nr 75 trzech kompletnie pijanych esesmanów. Ci mężczyźni w mundurach koloru khaki są w miejscach publicznych zawsze zdyscyplinowani i uprzejmi. Po raz pierwszy widzę pokrzykujących, rozbawionych, zapewne wszystko już wiedzących i gwiżdżących na wszystko, pijanych esesmanów. Do tramwaju wsiada żołnierz Wehrmachtu, skromnie siada w rogu wagonu. To stary człowiek, wychudły, twarz ma umęczoną i nieogoloną. Mundur wytarty. Wiezie kurę, z ostrożną czułością ogrzewa i tuli ją do siebie. Jak inny jest ten wiozący kurę, wyliniały niemiecki żołnierz niż ci sami żołnierze sprzed kilku lat, kiedy brzegiem Dunaju mknęli w kierunku Jugosławii. W nocy szaleńcze bombardowanie. Wracam do domu po północy niemą ulicą budańską, pod rozgwieżdżonym niebem. Na niebie ani 1 Arpad Tóth - poeta i tłumacz należący do tzw. pierwszego pokolenia „Nyugatu" (zob. przyp. na s. 14). 71 chmurki. Jaśnieją wszystkie gwiazdozbiory, jakie tylko soczewka ludzkiego oka jest w stanie dostrzec. Jak gdyby wszechświat chciał się nam ukazać w całej swej krasie. Wynurzam się spod ziemi, z dołu, patrzę na jaśniejące niebo i pośrodku zimnej jesiennej nocy czuję taki zachwyt, jakby mnie ktoś obdarował, jakby te miliardy i miliardy gwiazd zostały przypięte na niebie na cześć ludzkiej kreatury. Niepojęcie wielką rzeczą jest żyć. Od sześciu miesięcy jak bagażowy nieustannie dźwigam paczki, buty, ubrania, żywność dla kobiet, mężczyzn i dzieci, bo... Ale nie cierpię tego. Nie cierpię samego dźwigania paczek i ponadto charytatywnego obowiązku, który mnie do tego zmusza. Z obrzydzeniem noszę plecak i teczki powypychane przedmiotami codziennego użytku i w ogóle nie czuję, że „spełniam szlechetny obowiązek", kiedy to czynię. Czuję tylko, że to wszystko jest szalenie nudne i uciążliwe. Ale w ciągu tych sześciu miesięcy człowiek w przedziwny sposób uwolnił się od pewnych uprzedzeń i oporów. Na przykład: wychowano mnie surowo, a ja siebie też surowo trzymałem. Jeszcze pół roku temu nie mógłbym sobie wyobrazić, że podrabiam czyjś podpis, wypełniam fałszywą kartę meldunkową, kupuję dla kogoś na czarnym rynku kartki na żywność itp. Dziś robię takie rzeczy bez zmrużenia oka. Nie wiem, czy jakakolwiek narodowa katastrofa byłaby w stanie wychować tę klasę średnią, której głupota jest głęboka jak morze. Ciągle powtarza to samo, z jakimś szaleńczym uporem, z pianą na ustach, niezmiennie to samo co przed rokiem, co przed pięciu laty: marzy o „nowych rodzajach broni", o pokoju niemiecko-angielskim czy nie-miecko-rosyjskim... Naprawdę nic już tu nie można zrobić. Ale wstyd ginąć razem z tymi ludźmi. Bo gdybyż można było uratować Siedmiogród! Węgry! Ale nie można ratować granic tam, gdzie za płynnymi, zmieniającymi się, za- 72 grożonymi granicami nie stoi jednolity naród, odpowiedzialne sumienie narodowe, narodowa opinia publiczna! A wszystko od tego zależy. Dniem i nocą trwają bombardowania, tak wiele zagraża nam rodzajów śmierci, zguby. Już nie byłoby trudno umrzeć za coś, co byłoby naraz celem i prawem, sensem i moralnością, sposobem życia i obietnicą! Ale nikt nie widzi takiego celu. Walczyć z bronią w ręku to nie moje zadanie, ale doszedłem już do tego, że byłbym skłonny bez wewnętrznego protestu chwycić za broń, gdyby ktoś wskazał mi cel. Jednak widzę tylko ciemnotę, tchórzostwo, egoizm i bezlitosne oszustwo. Żydostwo węgierskie dało umysłowemu życiu węgierskiemu wielkie talenty: przychodzą mi od razu do głowy nazwiska Davida Angya-la, Bernata Alexandra, Sandora Ferencziego, Milana Fiista, Alberta Gyergyaiego, Sandora Hevesiego, Jeno Heltaiego1 i jeszcze kilka tuzinów. Ale jakże płytki był jego przeciętny poziom, ukrywający się za plecami tej elity - a zawsze ten przeciętny poziom się liczy! -jak płaskie było to wszystko, co produkowali, popularyzowali i rozpowszechniali w prasie, w teatrach, w wydawnictwach książkowych! Ten „front umysłowy" jest przynajmniej w tym samym stopniu odpowiedzialny za to, że węgierski naród w swej masie, wliczając weń klasę średnią, pozostał nieoświecony, a więc niezdolny do moralnej odpowiedzialności, co pasożytnicza część ziemiaństwa, obszarnicy i utrzymywana przez nich warstwa urzędnicza. Jeśli chce się prawdy, trzeba jej chcieć odważnie, bezwzględnie. Nie można udawać, że bulwarowe pisemka są prasą kulturalną, i jednocześnie świadomie rezygnować z wszelkich wyższych wymogów umysłowych! Wiem, że było też co innego. Był Osvat, był Ignotus i „Nyugat"...2 Ale do tłumów przemawiała inna pra- 1 David Angyal - historyk, Bernat Alexander - filozof, Sandor Ferenczi — psychoanalityk, Milan Fiist - pisarz, Albert Gyergyai - historyk literatury, tłumacz, Sandor Hevesi - reżyser, dyrektor teatru, Jeno Heltai - poeta, dramatopisarz. 2 Ernó Osvat, Ignotus (pseudonim Hugo Veigelsberga) - redaktorzy miesięcznika literackiego „Nyugat", zob. przyp. na s. 14. 73 sa, która była taka, jaka była, i w której żydowskie Jaśki i Kacpry poprzebierane w kapelusze z ostnicą, z przypiętymi do kubraków kokardami w narodowych kolorach warzyły dla klasy średniej tę pożywną papkę, ten groch z kapustą, od którego gładko głupiał każdy, kto się nim karmił. Kiedy poznałem bliżej te pisma, miałem początkowo nadzieję, że może da się tu coś jeszcze uratować, dodać szczyptę pieprzu do tej bryi, płomyczkiem zapałki rozświetlić tę ciemnotę. Myliłem się! Przeto Żydzi nie powinni się dziwić, że to społeczeństwo, które w niemałej części z powodu ich handlowej chciwości i niskich wymogów umysłowych - a dokładniej: pseudoumysłowych - znalazło się w stanie upadku kultury i moralności, popełniło te wszystkie grzechy, których skutkiem była śmierć mas żydowskich i w końcu zguba całego narodu węgierskiego. Bo oświecenie to nie tylko bohaterstwo; oświecenie jest też moralnością. Dniem i nocą bombardowania. Nocny alarm zastaje mnie w stanie zmęczenia; czekam jego końca w pokoju na piętrze. To zapewne lekkomyślność, bo w nocy pewien dom przy ulicy Królewskiej'trafiony przez bombę rozpadł się na pół i sto sześćdziesiąt osób zginęło w schronie. Ale obojętność, która mnie obezwładnia, jest silniejsza od wszystkiego. Z ołowianego snu budzę się na odwołanie alarmu. Wychodzę na balkon; w ciemności słychać stukot butów o drewnianych podeszwach. Noc jest zimna i gwiaździsta. Miasto zastygło. W ciągu ostatniej doby to trzecie bombardowanie. Mosty kolejowe zwisają do rzeki, po południu przez sześć godzin nie jeździły tramwaje, elektryczność i telefon to działają, to znów nie, od rana nigdzie nie można dostać chleba, bo ze sklepów wszystko wykupiono, a pociągi nie mogą dojechać do Budapesztu, w Gódóllo wszyscy muszą wysiadać z wagonów, bo dworzec rozdzielczy w Rakos też zbombardowany, wczoraj bomby spadły na pociąg jadący z Szekesfehervar, w Kolosvar zarządzono ewakuację... Słucham w ciemności stukotu drewnianych podeszew ludzi wracających po alarmie do domów, wdycham zimny, 1 KMly utca pełen kurzu nocny wiatr, patrzę na gwiazdy. Nie ma we mnie żadnej skargi, żadnego buntu; tylko głęboka obojętność. Proces rozpadu jest już wyczuwalny, namacalny. Setki tysięcy mieszkańców wędrują ulicami miasta pozbawionego komunikacji, w większości sklepów brak okien wystawowych, sprzedaż prowadzona jest niejako na wolnym powietrzu; odwiedzam mego lekarza, szczepionkę wstrzykuje mi w przedpokoju, bo nocne bombardowanie zerwało żaluzje i ramy okienne w pokoju. W okolicach Budapesztu rozlokowały się trzy dywizje niemieckie, Niemcy będą „bronić" Budapesztu, staniemy się terenem działań wojennych. To jest zwyczajny koniec; prosty, surowy, lakoniczny. Przez jakiś czas nasłuchuję szurania stóp tłumu nocnych wędrowców. Kładę się, czytam króciutkie maksymy Moranda o podróżach. Głęboko zasypiam. Niewykluczone, że bez alkoholu w tych tygodniach już popełniłbym samobójstwo. Morfinę mam, wystarczy dla uśpienia na wieki kilku osób. A wino pomogło mi przetrwać takie noce. W nocy śpię dwie-trzy godziny, a potem leżę w łóżku do świtu z otwartymi oczyma. Nie zapalam światła, nie czytam. Nie ma we mnie ani strachu, ani napięcia. To głuchy spokój, jawna obojętność. Rosyjska jednostka konna przekroczyła węgierską granicę. Dni w Budapeszcie, kiedy podziwiam to miasto. Budapeszt jest spokojny. O sto osiemdziesiąt kilometrów stąd, w innych miastach węgierskich wrze wojna, a wokół Budapesztu kopią rowy. Kawiarnie, bistra, restauracje, sklepy pełne gości i klientów. Jeszcze ciągle w kilku miejscach można dostać prawdziwą kawę, w wielu restauracjach gotują dobrze i niedrogo. Miasto jest rozgadane. Rosjanie sąjuż w Makó, cena złotych napoleonów podskoczyła do dwóch i pół tysiąca pengó, uciekający przywódcy strzałokrzyżowcównerwowo skupują złoto i walu- 74 75 tę. Teatry są otwarte, dopiero co odbyła się premiera Kandyda Shawa. Laszló Endre1 po przeprowadzeniu deportacji pięciuset tysięcy Żydów oznajmił, że idzie walczyć na front: teraz siedzi w Kószegu. Liczba mieszkańców Sopronu wzrosła z czterdziestu tysięcy do sześćdziesięciu: tu siedzą gotowi do drogi wszyscy, którzy mają powody do ucieczki. Sztójay, były premier, odpoczywa w Semmeringu po trudach trwającej sześć miesięcy wywózki Żydów. Ale to wszystko śmieci. Co jest naprawdę ciekawe, to odpowiedzi ludzi na pytania zadawane przez czas, przez chwilę. Wiele osób prze-meblowuje mieszkania, malują pokoje, zamawiają nową tapicerkę. Większość internowanych Żydów wypuszczono na wolność, wielu znajomych spaceruje bez gwiazdy, a jeden z nich interweniował już, że w sezonie zimowym życzy sobie mieć abonament do opery. Naturalnie niczego się nie nauczyli, nawet oni. Większość Żydów należy do klasy średniej i dzielą losy tej klasy, nawet jeśli w minionych miesiącach przeszli martyrologię. Wszyscy sporządzają listy, wszyscy liżą koniec ołówka i zapisują nazwiska tych, których mają zamiar doprowadzić na szubienicę. Z., niegdysiejszy pisarz socjalistyczny, który w minionych latach pisywał do gazety strzałokrzyżowców, spieszy ku mnie na ulicy, ale zaraz z widocznymi oznakami manii prześladowczej cofa się i mówi: „Widzę, że uciekasz przede mną. Rozumiem". W rzeczywistości nie przed nim uciekam, tylko usiłuję dogonić tramwaj, który odjeżdża mi sprzed nosa. Dzielnica Krystyny2 w tych chaotycznych czasach funkcjonuje przyjaźnie: u aptekarza można się zaopatrzyć w cielęcinę, w trafice dostaję czasem aspirynę, w sklepie kolonialnym - co tydzień sto sztuk papierosów marki Memphis, a w jednej z kawiarń obiecano mi dziesięć kwintali drewna. W bistro można dostać wełniane skarpety i złote na-poleony, ale jedno i drugie bardzo drogo. 1 Laszló Endre - minister spraw wewnętrznych w 1944 r., kierował deportacją Żydów węgierskich. 2 Krisztinavaros 76 Ratować, kogo się da; do tej pory Żydów, teraz chrześcijan, którzy także są niewinni; temu będą poświęcone najbliższe miesiące, podobnie jak dotychczasowe. Na facjatce na piątym piętrze odwiedzam mego ukrywającego się przyjaciela Żyda; pokoik ten na najbliższe miesiące chce od niego odnająć księżna W Kto może, nie śpi w domu. Ale siebie samego nie mam ochoty ratować; to zadanie całkowicie pozostawiłem Bogu i Jemu pozostawiam je także w przyszłości. Przed południem pogrzeb znajomego. W chwili, gdy trumnę spuszczają do grobu, odzywają się syreny alarmowe. Skonfundowani i przestraszeni żałobnicy z zazdrością spoglądają na opuszczoną w czeluść grobu trumnę: zmarły znajduje się już w bezpiecznym, prawidłowym rowie przeciwlotniczym. To chwilowo jedyne bezpieczne miejsce. Ważne jest nie tylko to, co się dzieje, lecz także sposób, w jaki przyjmuję to, co się dzieje. Więc zważaj na obie rzeczy: na świat, w którym zdobycie kawałka chleba jest poważnym zadaniem, i na swoją duszę, która nie może mieć mniejszych wymogów niż ciało. Zdobądź także i dla duszy codzienną strawę duchową i nie dopuść, by pogarszała się jakość tej strawy. Możliwe, że na zimę nie będziemy mieli kartofli czy drewna na opał, ale będziemy mieli Goethego, Szekspira i Janosa Aranya. Kopią rowy wokół Budapesztu, jakiś urzędnik magistracki mnie także zawezwał do tej pracy, a potem z całym spokojem przyjął do wiadomości moją odmowę. Ani Budapesztu, ani Węgier nie można uratować kopaniem rowów; można je ratować tylko od wewnątrz, w duszach ludzkich. Przed południem z braku środka lokomocji idę z Leanyfalu do Szen-tendre piechotą. To osiem kilometrów, zdumiewająco dobrze znoszę 77 ten spacer w lodowatym, wilgotnym październikowym wietrze. Po drodze długie kolumny samochodów, armat; Niemcy posuwają się w kierunku Budapesztu. W miasteczku dzikie wieści. Wiadomości sprzed dwóch dni okazują się prawdziwe. Dzwonię do H., który na ogół wie więcej o wydarzeniach niż inni, a on uspokaja mnie, że „wszystko jest na dobrej drodze". Szczegółów naturalnie przez telefon powiedzieć nie może. Nie mam pojęcia, co może oznaczać, że coś jest „na dobrej drodze" - w końcu Rosjanie są już przy Szegedzie, a Niemcy ciągną do Budapesztu - ale odzyskuję spokój. Lodowaty deszcz. W mieszkaniu włączam piecyk elektryczny i zaczynam pracować. To jest śmiertelnie poważne i nic na to nie poradzę, a jednak jest w tym wszystkim coś beznadziejnie przypominającego zabawę w Indian. Jedni czyszczą i smarują przechowywane w sekrecie strzelby, inni znów nie sypiają w domu, ale, jak sądzę, nie mają po temu żadnej przyczyny, bo pies z kulawą nogą o nich nie pyta. Jedno jest pewne: kto się uratuje, będzie musiał poświęcić wszystkie siły na wychowywanie tego społeczeństwa ku demokracji, czy będzie miał ochotę na tę rolę, czy też nie. Przez cały tydzień podróżuję z Goethem po Sycylii; dotarliśmy już do Girgenti: pamiętam maślanożółte i obłędnie niebieskie przedpołudnie, kiedy tam byłem. A w przerwach sonety Szekspira; jestem jak ktoś, kto w chorobie słucha muzyki. Nie mam już domu, w dawnym sensie tego słowa. Tylko ot, jestem, to tu, to tam. Niszczeją i wycierają mi się ubrania, bielizna, buty, proces łachmanienia postępuje zdumiewająco szybko. Ale i we mnie coś wyciera się i rozpada, łachmanieję także od wewnątrz. Odczuwam głęboką tęsknotę za pracą. I za powrotem do książek, które nie tylko uczą i zachwycają, lecz dają także głębsze przeżycie bytu. Ale do tego trzeba innych ram i innego trybu życia. To kręcenie się, wegetowanie, wędrowanie nie jest życiem, tylko smutnym marnotrawieniem czasu. 78 Co pół dnia rozklejają na rogach ulic nowe rozporządzenia; co godzina coś postanawiają, rekwirują, nakazują. Urząd usamodzielnił się i z obłędną pilnością zarządza, jak szaleniec, który bezcelowo wymachuje i siecze wokoło. Leanyfalu zajęły wojska niemieckie. Oddziały gromadzą się wokół Budapesztu, gotowe zwrócić się przeciw miastu, jeśliby rząd poprosił o zawieszenie broni. Na szosie stoją samochody i działa przeciwpancerne. Zupełne młodziki kradną drewno, kury, owoce, w nocy obrabowali kiosk. Zmienił się nastrój wśród Szwabów1; z dnia na dzień w ich duszach rozlała się ciemna nienawiść. To, czego jeszcze wczoraj nie rozumieli, dziś już rozumieją. Zawsze rozumieją tylko rzeczywistość. Odwrócił się kierunek wędrówki ludów: ze wsi wszyscy ciągną z dobytkiem do miasta, nie zważając na niebezpieczeństwo bombardowań. Przed południem na ulicy Attyli długa karawana: uciekinierzy w jednokonnych, dwukonnych cygańskich wozach. Nie wiadomo, skąd przybyli i dokąd zmierzają. Może to Rusini, może Seklerzy2, może Wołosi? Twarze, jakich nigdy nie oglądało to miasto, ludzie, którzy przybyli z zupełnych dołów. Głęboka obojętność na twarzach. Ten tłum nie dyskutuje, nie interesują go polityczne poglądy ludzi z miasta: przybyli z głębin, nie mają niczego, tylko trochę dobytku na wozach i siekiery. Jeśli któregoś dnia zamachną się tymi siekierami, nikt nie zdąży się nawet przedstawić. Do ręki trafił mi numer „Esquire" sprzed siedmiu lat. Oglądam reklamy. Te butelki whisky, samochody, rakiety do tenisa, buty z wężowej skórki, drogie kamienie, specjalny krój koszul męskich, damska bielizna z tajemniczych materiałów, ten świat, któremu nigdy nie było 1 Szwabowie - ogólna nazwa niemieckiej ludności osadniczej na Węgrzech. 2 Seklerzy - węgierska grupa etniczna zamieszkująca południowo-wschodnią część Siedmiogrodu. 79 dość wyrafinowania drobiazgów - rzeczywiście, czy jeszcze gdzieś istnieje taki świat? Znów muszę myśleć o tym, że od trzech dni daremnie poszukuję w Budapeszcie szewca, który załatałby mi dziurę w butach. Niemcy odeszli, wieś odetchnęła. Tych młodych żołnierzy przymusowo pozbierano podczas totalnej mobilizacji ogłoszonej przez Goeb-belsa, otrzymali niedostateczne wyszkolenie, przed południem odbywali ćwiczenia przed domem; stąd zabrano ich na południe. Do sklepu wszedł młody rekrut, kupił ćwierć kilograma winogron, starannie odliczył monety. Jest z Wiednia, bardzo młody i sympatyczny. Nic na to nie poradzę, głęboko go żałuję. Ogrodnika niepokoi sytuacja na świecie: boi się o swoją świnię, która jest niewątpliwie zagrożona wskutek sytuacji międzynarodowej. Z jednej strony musi ją chronić przed zakusami wałęsających się żołnierzy niemieckich, z drugiej strony boi się nowego porządku światowego. Jego obawy są głębokie, historyczne i uzasadnione. Przed południem odwiedzam świnię w chlewie, żeby się jej dobrze przyjrzeć. W końcu zawsze chodzi o tę świnię. Taka jest prawda. Wszystko inne, co się na niej zasadza: ustrój światowy, światopogląd, organizacje społeczne - to mgliste miraże. Rosjanie rozpoczęli wielką operację strategiczną: posuwają się na północ od południa, przez Serbię i Chorwację, i otaczają kotlinę Dunaju. W momentach wielkich zmian, takich jakie przeżywamy teraz, prawdziwe niebezpieczeństwo zagraża zawsze ze strony zawistnych i niezdolnych konkurentów z tej samej branży, którzy, uchwyciwszy się kija, mają szansę rozstrzygnąć przez użycie siły dyskusję, w której nie byli w stanie zwyciężyć na płaszczyźnie profesjonalnej rywalizacji. Spotężniałe masy w każdej profesji wyhodowały tłum niedouków stających do konkurencji. Nikogo nie nienawidzą oni bardziej niż lu- 80 dzi utalentowanych. Jeśli majaku temu sposobność zabiją bez wahania. a teraz ją mają- To było tak: używałem tylko dwóch gatunków mydła, Peau d'Es-pagne albo Bon gros firmy Roger i Gallet. Woda do ust mogła być naturalnie tylko jedna: francuska Botot. Do golenia używałem mydła marki Colgate, a potem smarowałem twarz wodą lawendową Yardleya. Drogista nawet nie usiłował polecać mi innych gatunków. Wszystko to przychodzi mi do głowy podczas mycia, gdy z jedynego dostępnego na rynku mydła usiłuję wydobyć coś w rodzaju piany. I myślę jednocześnie, jak mi to wszystko jest doskonale obojętne. Wojska rosyjskie stoją o osiemdziesiąt kilometrów od Budapesztu. A miasto jest przerażająco spokojne. Ktoś oglądał Kandyda Shawa w jednym z teatrów, widownia była zapełniona w dwóch trzecich. Kilka skompromitowanych osobistości publicznych uciekło, także i ci pomniejsi, którzy jeszcze niedawno działali w partiach czy mieli udział w rabunkach mienia żydowskiego; karczmarz z rogu, pewien adwokat, kilku głośnych aktorów i dziennikarzy przekrada się ku zachodnim granicom. Ale poza tym dziwny spokój. Co to jest za spokój? Mądrość? Znajmość życia? Może. W żadnym razie spokój czystego sumienia. A może po prostu tylko zmęczenie, obojętność? Budapeszt jeszcze ciągle nie jest zmęczony, a przecież Rosjanie zajęli już Kolosvar, Nagyvarad, Szeged, Szabadkę, i przeżywamy szósty rok wojny. Właściwie wszyscy boją się tylko tego, że Niemcy będą bronić miasta i wysadzą w powietrze mosty na Dunaju. Wszyscy teraz czują, że ten tak bardzo „występny i cyniczny" Budapeszt był prawdziwym sensem Węgier. Jeśli to miasto zostanie zniszczone - „po likwidacji obiektów wojskowych" - Węgry otrzymają śmiertelny cios. Wieczorem odnajduję walizkę, do której wiosną zapakowałem ubranie, bieliznę i rękopisy. 81 r Odkrycie to jest radosne i wzruszające. Mam trzy koszule, sześć sztuk bielizny i dwa rękopisy. Nie wiedziałem, że jestem aż tak bogaty! Dotykam z nabożeństwem szczególnie bielizny, koszul, chustek do nosa. Rękopisy w końcu zawsze mogą jeszcze powstać, nawet w najbliższych czasach. Ale bielizny, i to takiej jakości, długo nie będzie w sklepach; a jeśli nawet będzie, tanie dla mnie. Chcę pisać wiersze, jeszcze choćby z tuzin. O czym? O śmierci, o miłości, o jesieni, o rzeczach niepojętych i wspaniałych. A potem chcę pojechać do Rzymu, własnym autem. Chcę pić w Rzymie złociste wino i o świcie, kiedy deszcz myje platany, chcę tam spokojnie zasnąć. potem pieśń patriotyczną, hymn i na zakończenie, chyba przez pomyłkę, marsz Horthyego. Ta wiązanka doskonale oddawała charakter rozkazu i całego tekstu. Rosjanie w Kecskemet. Jeśli w ciągu trzech dni nie dojdą do Budapesztu, Żydom budapeszteńskim grozi śmiertelne niebezpieczeństwo. Życie jest jednak najbardziej pomysłowe. Gdyby ktoś przed półro-kiem przepowiedział, że nadejdzie dzień, w którym Horthy i jego entourage z podnieceniem i nadzieją będą oczekiwać gdzieś w zamku budańskim nadejścia oddziałów bolszewickich... A ten dzień właśnie nadszedł. O wpół do drugiej po południu odczytują w radio proklamację Horthyego1. Około wpół do piątej pierwszy podejrzany sygnał: wystąpienie szefa sztabu, który wzywa oddziały do dalszej walki. Wieczorem o dziewiątej „Rozkaz wojenny" Szalasiego2. Nadęta, bombastyczna, bezsensowna i pusta mowa; z jego swady wyczuwa się, że to obłąkaniec, który długo musiał milczeć, i cieszy się, że wreszcie może przemawiać. Potem deklamacje partyjnych wierszyków o „korzeniach". Wszystko to jest raczej w przykry sposób śmieszne niż poważne. Lecz jednocześnie fatalne i nieuniknione, Węgrzy będą musieli przełknąć kolejno wszystkie dania tego gorzkiego obiadu. Rozpoczął Daranyi, który usiłował „ustawiać żagle do wiatru", i Gómbós, który mamił naród takimi samymi pustymi, nadętymi frazesami, po nim przyszedł paralityk Sztójay3, a teraz ten szaleniec Szalasi, ostatni w chórze. Ten program radio ilustrowało następującą muzyką: po południu od piątej do północy nadawano najpierw muzykę kameralną, potem kapelę cygańską, organową muzykę kościelną, kawiarniane szlagiery, 1 Miklós Horthy - regent Węgier od 1920 do 1944 r. 2 Ferenc Szalasi - wódz węgierskiej faszystowskiej partii strzałokrzyżowców. 3 Kalman Daranyi, Gyula Gómbós, Dóme Sztójay - politycy, premierzy rządów węgierskich w latach przed drugą wojną światową i podczas wojny, rzecznicy sojuszu z Niemcami. A tymczasem jesień, przejrzała, pachnąca owocami, ciepła, mglista jesień. Naród szarpie się niczym chory na pląsawicę, nie ma prezydenta, nie ma rządu, nie ma centralnej władzy, jest tylko terror i wojna, uchodźcy i bomby - a wokół pejzaż tak cichy, spokojny, harmonijny jak karmiąca matka. W tych dniach wykonałem wiele użytecznej pracy. Zdobyłem cztery metry drewna i zniosłem je do piwnicy, zdobyłem też kartofle, mąkę i orzechy, starałem się ukryć te skarby, żebyśmy nie pomarli z głodu w grudniu i styczniu. Zdobyłem też dwudziestokilowego prosiaka, którego łakomie pożarliśmy: od tygodni nie jedliśmy mięsa. Niemcy sąjak iluzjoniści. Udała im się niewiarygodna sztuka: wszyscy uczciwi ludzie szczerze i z gorącą nadzieją oczekują Rosjan, bolszewików, którzy przybywają jak prawdziwi wyzwoliciele. Ja też tak czekam na Rosjan. W ciągu ostatnich dwóch dni przebyliśmy długą drogę... w ciągu dwóch dni, siedmiu miesięcy, dwudziestu pięciu lat... Teraz, kiedy każda chwila decyduje - w najprawdziwszym sensie tego słowa - o naszym życiu lub śmierci, a dotyczy to wszystkich, o każdej porze dnia i nocy, ludzie wreszcie naprawdę zrozumieli, że nie 82 83 da się wejść na gapę do nowego świata, jak na to wielu liczyło. Każdy tak czy inaczej musi zdobyć wejściówkę, nikt nie zostanie wpuszczony za darmo. Po południu na piechotę do Szentendre. U piekarza dostaję dwuki-lowy bochenek chleba. Spóźniam się na popołudniowy statek, do wieczora moknę na deszczu, po czym - po raz pierwszy od ośmiu miesięcy - wchodzę do miejscowego kina, gdzie dają jakąś włoską odmianę Żyda Stissa, partyjny film antybolszewicki. W ponurej salce wielu niemieckich żołnierzy, którzy nie rozumieją ani słowa z włoskich dialogów ani z węgierskich napisów. Siedzą tu, bo żyją i czekają na rozkaz, który odkomenderuje ich na front pod Szolnokiem albo gdzie indziej. Na wieczornym statku dostaję miejsce obok jakiegoś kolejarza. Mój rozmowny towarzysz podróży snuje w ciemności wspomnienia frontowe. Pewien rosyjski major, który kiedyś był żydowskim adwokatem z ulicy Ullói w Budapeszcie, zagadnął go po węgiersku. Ten major zapraszał do siebie w gościnę węgierskich jeńców i odsyłał ich do oddziałów. „Zawsze piliśmy tam wódkę - powiada - i jedliśmy pieczeń baranią z ogórkami". Wszystko to opowiada z zadowoleniem, jak miłe wspomnienia. W ciemnej przystani, w deszczu nastrój jakby z Władywostoku. Smród nędzy i beznadziei paruje ze zmoczonych deszczem kożuchów. Ktoś wiezie grzyby, inni łakomie macają oczami worek, głodnym i żarłocznym spojrzeniem omiatają pachnącą gorzką stęchlizną żywność. Po południu, po deszczu srebrzystoniebieskie promienie słońca nad Dunajem. Drzewa stoją w płytkiej nadbrzeżnej wodzie jak na angielskich pejzażach. Czarodziejska kraina. Cisza. Mądra, wonna jesień. A sto kilometrów stąd, wokół Szolnoku trwa zaciekły bój pancerny. Jaka żałosna jest ta niemiecka - i węgierska - propaganda, która żargonem komunikatów z frontu dzień po dniu usiłuje wytłumaczyć klęskę. Te „skuteczne" i „planowane" wycofania się jakże sąniegod- 84 ne wielkiego narodu! Niech powiedzą, że przegrali wojnę: wszyscy i tak to wiedzą. Takie oświadczenie bardziej przystoi w obliczu zadanych cierpień niż te zawikłane i bezsensowne wykręty. Poglądy, które traktują człowieka jedynie jako materię procesów społecznych, są barbarzyńskie, przeczą wszelkim prawom ludzkim i boskim. Człowiek jest czymś innym i czymś więcej niż tylko tkanką łączną struktury społecznej. Noc w Budapeszcie. W ciemności po omacku wchodzę do mieszkania: dozorca wita mnie zaskakującą wiadomością: w noc puczu na-ziści wystrzelili cztery pociski przez żaluzje w okna naszego mieszkania, po czym, używając broni, zmusili dozorcę do otwarcia drzwi, mówiąc, że „tu ukrywa się ktoś, kto strzelał z balkonu". Obejrzeli mieszkanie i nie znaleźli nikogo, następnie -jak powiada dozorca - obejrzeli popiół i niedopałki w popielniczce, czy nie są jeszcze ciepłe, i gapili się na półki z książkami. Potem poszli sobie. Gdyby akurat zastali mnie w domu - a ostatnio zawsze noszę broń - zastrzeliliby mnie na miejscu albo zawlekli dokądś. Jedna z kul przestrzeliła okno w sypialni L., przebiła drzwi szafy i przedziurawiła jej suknie. Trzy kule rozbiły okno jadalni i utkwiły w suficie. Budapeszt przypomina w tych dniach scenerię sensacyjnych powieści; w dzień niewskazane jest pokazywać się na ulicy, mnóstwo indywidualnych donosów. Po ulicach spacerują młodziaki w zielonych koszulach, w oficerkach, z bronią maszynową. Terror jest całkowity i bezwarunkowy. Wojna zastygła na terenach Wielkiej Niziny Węgierskiej1, dyszy z trudem. Niemcy wysłali posiłki w kierunku Szolnoku i znów zajęli Nyiregyhazę. Anglicy od dziesięciu dni wstrzymali naloty Alfóld 85 na węgierskie terytorium działań wojennych, trudno pojąć, czemu nie przeszkadzają Niemcom w przegrupowaniu sił. Młodość była jednak piękniejsza niż wspomnienie po niej. Rosjanie są już w Ujpest i Kispest1. Przed południem idę na piechotę do Tahi. Listopadowe słońce jest łagodne i delikatnejak na początku jesieni. Idę brzegiem rzeki, w pachnącym świetle słonecznym. Gdzieś niedaleko odzywa się broń przeciwpancerna, szosą mkną ogromne działa niemieckie w stronę pobliskiego frontu w Ujpest. Ale tu, na brzegu rzeki, pomimo tej strzelaniny, panuje głęboki, niewzruszony spokój. Na moście Małgorzaty zginęło wielu ludzi, gdy zatłoczone tramwaje zwaliły się do wody, utopiło się bodaj z tysiąc osób; ile naprawdę, tego się nigdy nie dowiemy. Myślę o bohaterach książki Most San Luis Rey. Ale jakkolwiek na to patrzeć, to najokropniejsza śmierć. Człowiek jest w dziwny sposób spóźniony wobec własnego ciała. Ciągle musi je dźwigać, ma z nim mnóstwo kłopotów i trudności, a jednocześnie nie potrafi sobie siebie bez niego wyobrazić. Myślę teraz nie o tamtym świecie, którego nie znam, a więc nie obchodzi mnie, lecz o tym świecie, który znam i w którego wymiarach muszę się ciągle troszczyć o tę kapryśną, łatwo psującą się materię, o ciało. I wiem jednocześnie, że to wszystko jest może po prostu tylko złym przyzwyczajeniem, tępym i przestarzałym, upartą tradycją. Mam niezachwiane poczucie, że jestem już o wiele dalej niż moje ciało, a jeszcze ciągle muszę mieć wzgląd na tego niewdzięcznego i wymagającego towarzysza podróży, nie mogę się odeń uwolnić, muszę go karmić i pielęgnować, choć w końcu zwróci się przeciw mnie, zniszczy mnie, moją osobowość, niewdzięcznie i brutalnie. Najwyższy czas, by ktoś ener- Ujpest i Kispest - lewobrzeżne dzielnice Budapesztu. 86 giczny wysłał go na emeryturę, zawiesił gdzieś w rekwizytorni pomiędzy inne, odwiedzane już tylko przez mole formy bytu. Nie ma soli, ani u nas we wsi, ani w Budapeszcie, nigdzie. Cóż to za nowa okropność: nie tylko trzeba umrzeć, ale - na litość boską! -przyjdzie umierać bez soli. Zainteresowałem się więc prawdziwą istotą relacji pomiędzy solą a ludzkim organizmem. Rzeczywistość nie jest tak ciemna, jak ją malują gospodynie domowe. Człowiek potrzebuje dziennie zaledwie dwóch gramów soli i tę ilość znajduje w zwykłej, mieszanej żywności. Można więc żyć bez soli; ale to bez smaku i nudno. Zaproponowałem rodzinie, że przyprawię zupę solą attycką, ale mnie zakrzyczano. Od ośmiu miesięcy mieszkam właściwie na wsi, stykam się z chłopami. Ale nie sądzę, że znam chłopów. Nie jestem badaczem wsi. W ogóle mam złe mniemanie o pracach, które powstają w ten sposób, że ktoś spędza kilka miesięcy w Pomaz, a potem pisze książkę o sytuacji społecznej jego mieszkańców. Z własnych spostrzeżeń mogę powiedzieć tylko tyle, że w duszy najbiedniejszego robotnika fabrycznego znajdzie się więcej wielkoduszności, ludzkiej solidarności niż w duszy zamożnego chłopa. Sześć kilometrów maszeruję po kilogram chleba. I w końcu niczego nie udaje mi się zdobyć. Na szosie niewyobrażalny chaos, setki wozów z dobytkiem. Uchodźcy z Kolosvaru wloką się w kierunku Budapesztu, z Budapesztu dwieście wozów zmierza w kierunku ko-mitatu Somogy. Naprawdę, każdy mógłby spokojnie pozostać na swoim miejscu. Drgawki na szosach, drgawki wstrząsają ciałem miasta: to już koniec. W Budapeszcie. Poranny statek manewruje w listopadowej mgle pomiędzy przęsłami zbombardowanego mostu Małgorzaty. 87 Wielokrotnie opierałem się o poręcz tego mostu; o świcie, kiedy wracałem do hoteliku na Wyspie. Patrzyłem tu na mewy i na rysunek budańskiej zabudowy w obramowaniu prawego brzegu. Miasto jest poranione i wynędzniałe. Wszędzie wyprzedaż: sklepy z obuwiem wyprzedają bez kartek buty na skórzanych podeszwach, sklepy tekstylne wszelkie tkaniny. Wystawy puste; za oknami wystawowymi większych sklepów żywnościowych widać tylko pudełka ze środkiem owadobójczym. Czasami można gdzieś jeszcze dostać marchew, sałatę, kapustę. Poza tym nic. Chcę wejść do znajomej kawiarni, ale żołnierze niemieccy właśnie pakują jej umeblowanie. Tramwaje wloką się wyładowane wyposażeniem szpitalnym. Komunikacja na poły sparaliżowana; teraz, gdy brak mostu Małgorzaty i przerwana została najważniejsza arteria komunikacyjna miasta, tramwaje zawracają jak w zaułku. Po moście Elżbiety przetaczają się czołgi z pobliskiego frontu, z Soroksar. Z daleka odgłosy strzelaniny. Nikt już się nie przejmuje alarmami przeciwlotniczymi. Trzysta tysięcy ludzi drży o swój los w domach z żółtą gwiazdą; smarkacze z partii strzałokrzyżowców, szesnaste-, osiemnastoletnie wyrostki, chodzą na rabunek do domów z żółtą gwiazdą, zabierają mieszkańców na barki rzeczne albo prowadzą do punktów zbiórek. Tysiące ludzi - grupy kobiet, dzieci, starych ludzi - ciągną niemo w listopadowym chłodzie ku nieznanemu losowi. Na każdym kroku rabunek i łapanie jeńców. Nawet jeśliby wszystkie te oskarżenia, które kiedykolwiek stawiano Żydom, miały być prawdziwe, dziś musi się z nimi solidaryzować każdy, kto chce się jeszcze nazywać człowiekiem, bo ich cierpienia przekraczają wszelkie wyobrażenie. Zdumiewająca jest rozrzutność natury. Nasiona w jabłku, w pomarańczy, w arbuzie: jakaż to zbędna przesada! Pancerz orzecha, co za ostrożność, czegóż nie robi orzech laskowy, żeby się ochronić! Człowiek zachowujący możliwie jak największą ostrożność jeszcze ciągle wydaje się lekkomyślny w porównaniu z roślinami, owocami. Nie widzę żadnego celu, by żyć. Mieszkaniec Europy przez długi czas mógł mówić z pełnym zaufania spokojem „mój Bóg". Potem, z nieoczekiwaną groźbą, ponuro mówił: „moja religia". Jeszcze później z niezdrowym podnieceniem zaczął trajkotać: „moja ojczyzna, mój naród". A teraz, z przekrwionym okiem wydziera się obłędnie: „moja rasa". I w tej właśnie chwili przestał być Europejczykiem. Przed południem w domku, w którym mieszkam, zjawiają się w towarzystwie celnika osobnicy w skórzanych płaszczach i w urzędowym tonie żądają, by mieszkańcy willi wydali „artykuły tekstylne" i beczki po winie, które należały jeszcze do żydowskiego właściciela willi. Odmawiam ich żądaniom i stanowczo wypraszam ich z domu. Mrucząc wynoszą się i obiecują, że jeszcze tu powrócą. Przez cały ten kwadrans, podczas którego prowadzimy tak charakterystyczną dla dzisiejszych czasów rozmowę, z przeciwległego brzegu Dunaju dobiega kanonada armatnia, komentarz sowieckiej artylerii. „I Pan ukrył Jeremiasza..." Ale czy Jeremiasz wiedział o tym? Bo przecież sam z siebie też musiał coś zrobić. Każdej nocy budzę się o trzeciej, a potem do rana leżę w ciemności z otwartymi oczyma. Nie trzeba długo spać. Żołnierze, którzy wrócili do domów z postrzałem głowy, całymi latami żyli bez snu. Listopadowa mgła i deszcz. Ta pogoda nadaje krajobrazowi czułe, senne piękno. Świat jest zawsze bez skazy. Czytam książkę Renana Żywot Jezusa drugi czy trzeci raz po wieloletniej przerwie. Renan nie lubił Jezusa. Mówi o nim wprawdzie z czułością, ale też z wyższością i obcością. „Był charmeur..." pisze w pewnym momencie o Jezusie. 89 Może weń wierzył, ale go nie lubił. Był wobec niego cierpliwy i pobłażliwy. Patrzył na niego jak na człowieka, z którego ludzka wiara uczyniła Boga. Bezsenne noce, od dwóch tygodni każdej nocy budzę się około trzeciej, do świtu leżę bez snu w ciemności. Jakież to cienie przewijają się nocą przez ludzką duszę? Z zaciekawieniem obserwuję te cienie, znam sylwetki tych potworów. Bardzo niewiele wiemy o samych sobie; o tym, co najistotniejsze, niemal nic. Lodowaty wiatr północny, koniec listopada - a rano czarodziejskie słońce. Nad Dunajem grzmot armat. Przy ich odgłosach przechadzam się w słońcu po łysym wzgórzu i zaczynam rozumieć, że istnieją właściwie dwie linie frontu: jedna ciągnie się tu, przed moimi oczyma, druga przechodzi przeze mnie; i ta druga jest chyba bardziej niebezpieczna. Milczeć i milczeć. Ucz się od świętego Benedykta. Coraz bardziej głucho, głęboko, uparcie. W Budapeszcie, w mieszkaniu z oknami podziurawionymi kulami z broni maszynowej gestapo, w lodowatym pokoju ogarnia mnie odświętne wrażenie: mam poczucie bezpieczeństwa, jakie daje cywilizacja. To tylko mrzonka, bo ta cywilizacja jest straszliwie krucha: od strony Csepel1 kanonada dział, a w mieszkaniu brzęczą częściowo powybijane szyby. Robię sobie kąpiel (od tygodni myję się w wodzie ze studni) i przez kilka dni żyję tak, jak w przeszłości, która wydaje się powoli nieprawdopodobna. Chodzę po ulicach w miejskim ubraniu, jadam w restauracji, czytam książki przy świetle lampy elektrycznej. W mieście dniem i nocą trwa rabunek; hordy strzałokrzyżowców nachodzą mieszkania, biorą zakładników, najzwyklejszy donos wystar- I 1 Wyspa na Dunaju od południowej strony Budapesztu. czy, by aresztowali człowieka, obrabowali jego mieszkanie czy sklep. W Budapeszcie już niczego nie można dostać, to miasto jeszcze długo, może nawet przez całe lata będzie się musiało obywać bez towarów, zakup zwykłych skarpetek stanowić będzie wydarzenie. Rabunek jest zinstytucjonalizowany, gruntowny i ochoczy. Przy kanonadzie rosyjskich armat patrole chodzą ulicami zaaobsorbowane poszukiwaniami, gdzie by tu co jeszcze zrabować. Ludzie znikają jak podczas wielkich epidemii. Wszystko to jest monotonne. Dziesiątkami tysięcy deportują Żydów, znajomi, po przywitaniu się mimochodem, pospiesznie informują, że ich matka, ojciec, syn czy szwagier trafił w ręce rakarzy. Rozumiem paryżanki, które w czasie wielkiej rewolucji, w cieniu gilotyny na Place de Greve pilnie szydełkowały. Tragedie szybko stają się nudne, i to nawet dla ludzi, którzy są ich uczestnikami. Nikt nie zna dnia ani godziny, w każdej chwili można się znaleźć w areszcie, zostać zakładnikiem czy więźniem politycznym, wystarczy, że się jest wybitniejszym przedstawicielem swojego zawodu -Niemcy i strza-łokrzyżowcy starają się wyłowić tych kilka tysięcy osób, które jakoś tu się liczą, żeby po ich odejściu kraj pozostał bez warstwy kierującej. W większości pozbierali już swoje ofiary. Wszyscy są znużeni. Przed ośmioma miesiącami jeszcze podnosił się krzyk na każdą złą wiadomość, reagowano jak początkujący żołnierz, kiedy mu kulka świśnie koło głowy. Teraz staliśmy się już obojętni. Wczoraj zabito jednego z moich krewnych, dziś zabrano przyjaciela. Człowiek kiwa głową, słysząc te wieści, z uprzejmym i automatycznym współczuciem zadaje kilka pytań, po czym szybko i wstydliwie zmienia temat. Przy kanonadzie dział rosyjskich mój dawny fryzjer goli mnie i żałuje, że nie może mnie namydlić mydłem Colgate, jak dawniej! To jest jak burza; i to jest burza. A wszystko dzieje się w chwilach, gdy Rosjanie są już na przedmieściach. Tymczasem węgierscy naziści wciąż jeszcze przemawiają, rabują, grożą. Mają zamiar zabierać mężczyzn. W tych dniach nie spotkałem prawie nikogo, kto by się nie ukrywał lub nie żył poza prawem. Policja i personel medyczny zachowują 90 91 się nadzwyczaj przyzwoicie, pomagają wszystkim. Nastąpił całkowity rozpad społeczeństwa: po jednej stronie strzałokrzyżowcy, po drugiej reszta. Robotnicy, socjaliści, komuniści, legitymiści, partie prawicowe, Żydzi, chrześcijanie, wszyscy po jednej stronie, przeciw hołocie. Siedzę w świetle księżyca na bulwarze Dunaju i czekam na wieczorny statek. Ciemne miasto jest niewypowiedzianie, czarodziejsko piękne w tej baśniowej mglistej poświacie. Cienista sylwetka zbombardowanego mostu Małgorzaty przypomina trupa strasznego prazwierza, który padł na kolana; a naprzeciw, we mgle i srebrzystym świetle kopuła Parlamentu. Budapeszt jest teraz wielki, prawdziwy, rzeczywisty - doczekał wypełnienia się losu. Jasne, że w najlepszym wypadku uda mi się ujść z życiem; jeśli przeżyję to, co nadchodzi, nie będę miał niczego - ani mieszkania, ani stanowiska pracy, zupełnie niczego - i wszystko będę musiał zaczynać całkiem od nowa. Już się z tym w duchu pogodziłem. Nie będzie mi łatwo. Rozkru-szam właśnie czterdziesty piąty rok życia; inni w tym czasie zaczynają już zbierać plon. A ja będę musiał dopiero zaczynać orkę i siew, jeśli pozostanie mi na to dość sił i ochoty. Ale co najtrudniej znieść: nie wierzę już w materię ludzką, która nazywa się narodem; już w to nie wierzę, jakkolwiek by było opakowane i oznakowane. Od wielu dni niczego nie czytałem. To jest prawdziwy sabotaż, jedyna i grzeszna przerwa w pracy. W okresach zagrożenia, jak obecnie, kiedy każdy dzień niesie nowe, tragiczne i niespodziewane niebezpieczeństwa, ludzie przejawiają zaskakujące reakcje. Kobiety składają ofiary i rozmaite przyrzeczenia, robią śluby, rezygnują z palenia czy z miłości. Wielu mężczyzn w ak- 92 cie spontanicznej histerii zapuszcza zarost: wąsy, brodę albo i jedno, i drugie. Ostatnio u kilku moich znajomych zaobserwowałem przypadki takiego zapuszczania zarostu w groźnej godzinie. Jakby chcieli ukryć swoją osobowość za maską; są jak matki murzyńskie, które zmieniają imię choremu dziecku, by go nie odnalazł duch choroby. Budapeszt jest okrążony z trzech stron. Przypływam ostatnim statkiem, o świcie. Moje mieszkanie teraz, w ostatniej chwili przed oblężeniem, zapragnął zarekwirować pewien pułkownik policji rzecznej. Wysyła swego podoficera pod mój dokładny adres, który zdobył prawdopodobnie drogą donosu, powołując się na fakt, że „mieszkanie jest niezamieszkane". Nie mogę jednak zdradzić, czemu jest niezamiesz-kane. Jestem bezradny. Chadzam bocznymi uliczkami, bo wszędzie legitymują. Przez dwa takie punkty kontrolne przechodzę, nie zatrzymując się nawet, stanowczym gestem ręki daję do zrozumienia, że mają mnie przepuścić. Policjant i żandarm salutują i przepuszczają mnie bez słowa. Zaczynam się uczyć tego, że stanowcza postawa i naturalna obojętność mogą być pomocne nawet w najbardziej kryzysowych sytuacjach. Strach czy opór potęgują jeszcze agresję, która przynajmniej czasem cofa się przed obojętnością. W pomniejszych uliczkach wzruszające spotkania. Zupełnie obcy ludzie podchodzą do mnie, bez słowa ściskają mi dłoń lub w kilku słowach proponują swoje mieszkanie, jeśli znajdę się w potrzebie. W mieście rozeszła się wiadomość, że zostałem aresztowany. W rzeczywistości w ostatnich dniach zatrzymano tylko niewielu pisarzy i artystów; ale uparcie utrzymuje się przekonanie, że wszystkich co znamienitszych członków elity umysłowej mają zamiar deportować do Niemiec. Już wyznaczono nawet pełnomocnika rządu, który stanął na czele „komisji do spraw przeprowadzki do Niemiec uczonych i twórców", jest nim jakiś historyk z partii strzałokrzyżowców, bo i tacy się tam znaleźli. Ale śpię w domu, nie potrafię się naprawdę przejmować tymi wieściami; chaos jest nazbyt powszechny, by byli jeszcze w stanie doszukiwać się pojedynczych osób. Zdobywam wino w znajomej winiarni, dwadzieścia pięć butelek. (W tych dniach straciłem w Egerze dwadzieścia hektolitrów wina, i 93 jest to jedyna wartościowa rzecz, której utraty prawdziwie żałuję. To było doskonałe wino!). O świcie dowiaduję się, że Rosjanie przedarli się do Dunaju od strony Hatvanu i w nocy zajęli Vac. Okazuje się też, że nie pływają już po Dunaju statki. Zachodzi poważne niebezpieczeństwo, że utknę w Budapeszcie. Wczesnym rankiem wyruszam w drogę z nadzieją, że uda mi się przedostać do Leanyfalu. Ale rzeczywistość zawsze okazuje się inna niż wieści o niej: Vac^.wprawdzie rzeczywiście padł, ale HEV1 jeszcze chodzi i dojeżdżam do Szentendre, skąd furmanką już około południa docieram do domu. A w domu wszystko w porządku, oblężenie Vacu oglądali w nocy z okien. (Vac znajduje się o cztery kilometry od nas w linii powietrznej). Rozpoczęła się bitwa, która trwa już czwarty dzień, a której celem jest przedarcie się wojsk rosyjskich z Vacu do dzielnicy Ujpest. Wszystko to dzieje się dniem i nocą, co obserwuję z odległości dwóch--trzech kilometrów od naszego okna czy ogrodowej furtki. Nieprzerwany ostrzał z dział i bombardowanie, ognie towarzyszące wystrzałom armatnim oświetlają noc. Bomby i miny, a także katiusze wybuchają raz po raz dość blisko naszego domu. Nie mamy schronu, tylko jakąś nędzną piwnicę. Wszyscy śpią we własnych łóżkach, dom trzęsie się dniem i nocą; cały melodramat tej wojny staje się teraz i dla nas dotykalną rzeczywistością. W oficjalnych komunikatach brzmi ona: „pomimo niesprzyjającej pogody nasze siły powietrzne poważnie utrudniły działania lądowe wroga" i „nasze oddziały po niewielkich stratach terenowych zatrzymały siły wroga", i „po zaciętych walkach oddaliśmy miejscowość Alsó-Gód i wycofaliśmy się na bardziej korzystne pozycje". Oficjalny żargon wojny stał się rzeczywistością rozgrywającą się przed naszymi oczami. Kto tego nie przeżył, nie wie, czym jest wojna. W nocy jeden z pocisków pada tak blisko, że podskakuje cały dom, pokój, łóżko, w którym leżę. I do wszystkiego tego można przywyknąć. Gdy piszę te słowa, ziemia się trzęsie: trwają walki o Szentendre, Szigetmonostor i Dunakeszi. Obserwuję działania bojowe, nasłuchując angielskich i rosyjskich komunikatów radiowych, z których dowiaduję się, że wszyst- 1 HEV - kolejka podmiejska. 94 ko, co w tej chwili przeżywamy, jest największą ofensywą bojową na całym froncie wschodnim. Mądrzej byłoby wrócić do Budapesztu, wszystko tu pozostawić, bagaże, dom, sprzęty; bo transportu już nie ma, a droga do Szentendre jest pod ciągłym ostrzałem. Prawda, że pod ostrzałem granatnim są także Buda i Peszt, a więc szansę są jednakowe. W Budapeszcie może skuteczniej można się schronić w piwnicach, i może celowo byłoby przeżyć ten okres przejściowy w dużym mieście. Ale z kobietami, które muszą się ukrywać, i z dzieckiem nie mogę wyjść na ostrzeliwaną szosę; czytam więc studium Emersona o charakterze i pozostaję na miejscu. Nie warto robić planów na dłużej niż na najbliższe pół godziny. I zawsze, we wszystkim, coraz bardziej intymnie i dotykalnie - zamiar boży i boża opatrzność. Postanawiam coś i wykonuję, w ten czy inny sposób. A Bóg w ostatniej chwili chwyta mnie za rękę i mówi: „Nie tak, rób inaczej". I zawsze się okazuje, że to było jedyne dobre rozwiązanie. Szósty dzień drży i trzęsie się cała okolica, dom, ogród, lasy. Rosjanie są w Vacu i w Gódólló, Niemcy bronią się w sąsiednim Szentendre. Ostrzał artyleryjski i bombardowania ustają tylko na kilka krótkich godzin nocnych. Wszystko to rozgrywa się w odległości kilku kilometrów od naszego domu. Jeszcze nie chowaliśmy się do piwnicy, nawet nie wiem dlaczego. Może to sprawa instynktu? Elektryczność to jest, to znów znika, bomby czasami przerywają przewody; gdy ostrzał ustaje, naprawiają. Jeśli Rosjanie przeprawią się przez wyspę przy Szentendre i linia ognia znajdzie się na naszym brzegu, nie będziemy mogli dłużej pozostać w tym nadbrzeżnym domku, przyjdzie chronić się do lasu. L. gotuje i piecze. Wreszcie w swoim żywiole: opiekuje się innymi, pochłonięta odwieczną kobiecą rolą. Nie interesują jej bombardowania ni ostrzały. Czyżby dopiero teraz poznała swoje prawdziwe powołanie? Lecz przecież i ja nie znałem dotąd swojego. 95 Dziś świętej Łucji, trzynasty grudnia. Kto stanie na stołku, zobaczy przyszłość. Nie trzeba stawać na stołku, wystarczy podejść do okna. Na przeciwległym brzegu Dunaju trwa wojna. To jest teraźniejszość, z której nieuchronnie wyniknie przyszłość. Szczegółów nie sposób sobie wyobrazić, ale nietrudno przewidzieć strukturę jutra, która wyłania się z obecnych okoliczności. Spustoszenie przyniesie nędzę na długie lata; potem nastąpi powolna stabilizacja wstrząsanych teraz wojną warstw społeczeństwa. Dużo będzie naturalnie zależeć od tego,-jak wielki okaże się ten wstrząs. Stara to prawda, że każda rewolucja jest tyle warta, ile sprawdzonych wartości jest w stanie ocalić z poprzedniej epoki. Pierwszy śnieg. Za tydzień Boże Narodzenie. Podwórze, ogród, nadbrzeże, wyspa - wszystko okrył biały spokój. Pośrodku tego białego spokoju charczy i wyje maszyneria wojny. Fonetyka tej nowej wojny jest taka, jakby świat zamienił się w jedną wielką warczącą, skrzypiącą halę maszyn: pracę zaczynają w niej o ósmej rano, zmiana trwa jednym ciągiem do szóstej, po czym po krótkiej przerwie nocna zmiana podejmuje pracę. W Peszcie na ulicach krwawe strzępy ludzkie, trupy przykryte naprędce papierem. Bomby spadają nieoczekiwanie i niezapowiedzianie. Radia budapeszteńskiego od wielu dni nie sposób złapać, same tylko szumy i trzaski. Czytam książkę Ribbecka o historii poezji rzymskiej. Przekład Ger-gelya Csiky dokładny i soczysty. Przygotowałem się na wszystko; nie tylko na śmierć; także na więcej i na co innego - na wszystko. Kto w tych dniach nie rozlicza się z życiem, jest jak dziecko. Wszystko, ale to absolutnie wszystko należy traktować tak, jakby było tylko wspomnieniem: ognisko domowe, dom, Budapeszt, Europę, pracę, nawet życie. Każdy dzień? - nie, każda minuta jest darem. Świszczę lodowaty wiatr, za tydzień Boże Narodzenie. Usiądźże w swych łatanych spodniach albo i gołym tyłkiem na zamarzniętej ziemi. Teraz na- 96 1. XVII-wieczna Kassa, miedzioryt Georga Hoefhagla z dzieła Civitates orbis terrarum (1617) 2. Kassa, widokówka z 1910 r. 3. Kassa, widokówka z początku XX w. 4. Sandor Marai z rodzeństwem. Na kanapie od lewej: Geza, Kató i Gabor, Kassa, 1908 reszcie jesteś w domu. Tym jesteś, to jest twoje miejsce w świecie, tyle znaczysz. To delikatne wahadło, które wskazuje stan równowagi mego życia, bliżej jest teraz we mnie śmierci niż życia. Prawdziwym znakiem wyższej świadomości jest dla mnie cierpliwość. To, jak człowiek zwraca się z cierpliwością ku przerażającym i wspaniałym komediom tego świata. Jak cierpliwie przygląda się koszmarom i radościom. Tę cierpliwość daje tylko mądrość. Nie zawsze jest to mądrość wiedzy; czasem jedynie mądrość serca. „Jedynie?..." Pewnie to więcej niż mądrość umysłu. Popołudnie przed jutrzejszą wigilią. Będzie to Boże Narodzenie, o którym spiker radia angielskiego mówił w popołudniowym komunikacie jako o „najtragiczniejszym Bożym Narodzeniu w historii Wę^ gier". Miał rację, tak jest w istocie. My przeżywamy Boże Narodzenie na linii frontu, w sytuacji nieprawdopodobnej jak ze snu. Naprzeciw nas Vac, w którym stoją Rosjanie; nie wiemy, jak wygląda tam teraz życie, ale przez Dunaj słychać dzwony Vacu. Od strony Fótu już drugi dzień dobiegają odgłosy zaciętych walk. Przed południem naciągnąłem wody, potem zbierałem chrust. Po południu, w głębokiej ciszy, której nie zakłóca głos armat -raczej tylko wypełnia ją ponurą monotonią- wyruszam na przechadzkę w stronę Tahi. Szosa jest pusta. Tahi od czasu do czasu ostrzeliwują od strony Vacu. Wzdłuż drogi wszędzie zasypane śniegiem rowy strzeleckie, puste, jakby przygotowane na masowe mogiły. Cała okolica czeka na wojnę, która jest tuż, nawet nie w pobliżu, ale tuż. To już nie jest krajobraz, tylko „teren walk", także oficjalnie. Widziałem te strony w szacie wiosennej, letniej i jesiennej; i widzę je teraz w zimowej nagości, poorane bliznami okopów. Widziałem je zalane słońcem, dojrzałe, bogate, łagodne. Teraz okolica jest poważna i wynędzniała jak ludzki szkielet, pełna niemego tragizmu. 97 Tylko prawdziwie biedni ludzie mają w sobie niewymuszoną, naturalną serdeczność. Sąsiad ogrodnik nagle przynosi rano litr mleka w prezencie; posyła je jego żona jako „podarek od Jezuska". Winem, tytoniem, migdałami i rodzynkami odwzajemniam tę serdeczność, która sprawiła mi teraz większą radość niż wszystkie prezenty, jakie w przeszłości kiedykolwiek otrzymałem-przy tej okazji. Ogrodnik i jego żona są serdeczni, ludzcy, ponieważ są jednocześnie tak bardzo biedni, że mogą sobie pozwolić na luksus ludzkiego odruchu. Kto posiada jeszcze cokolwiek, szczerzy na innych zęby jak chomik. Boże Narodzenie. Pełnia, pejzaż czysty i mroźny. Wieczorem idę do miejscowego kościółka. Wokół budyneczku niemieckie skrzynie z amunicją, samochody ciężarowe, uzbrojona straż. To sytuacja, o której niemiecki komunikat frontowy powie później: „wróg znów ostrzeliwał kościoły i szpitale". Kościółek jest pusty. Niebo, jak niebo Pascala, skrzy się i przeraźliwie milczy. Czasem błyśnie na nim czerwona czy żółta rakieta, dziwne wigilijne zimne ognie. Na zamarzłej szosie w drodze powrotnej słyszę, że ktoś śpiewa francuską piosenkę. Około dziewiątej gaśnie światło. A potem rozpoczyna się grzmiący atak na przeciwległym brzegu, nieprzerwany ogień z ciężkich dział. Ten dziki chór wigilijny trwa do północy. Nasz mały domek na wzgórzu trzęsie się ze strachu wraz z całą okolicą. Długo siedzę w ciemno- ści. Pewnie przydarzy mi się jeszcze wiele nieoczekiwanych, podłych i wspaniałych rzeczy; ale jestem pewien, że już nic nie będzie mnie w stanie naprawdę zaskoczyć. Czekając na Rosjan w nieprzerwanym grzmieniu dział, stwierdzamy z L., że w ciągu ostatnich miesięcy oboje posiwieliśmy. Lecz nie „ze strachu", nie; po prostu czas zrobił swoje. Dziwna wokół nas cisza, w samym środku burzy. 98 W straszliwym i szalonym procesie ludzkości nie mogę być ani sędzią, ani oskarżycielem, ani obrońcą; nie mogę być nawet świadkiem. Mogę tylko siedzieć w ławkach dla publiczności i słuchać. W samym środku nieustannych ostrzeliwań, kiedy znane mi ramy życia dawnego świata rozpadają się w drzazgi, w jednej z najważniejszych chwil wojny światowej odzywa się we mnie nagle ów niepokój, który zaprzątał mnie zawsze niezależnie od aktualnych problemów. Ów niepokój pyta: co będzie, gdy minie to wszystko, gdy znów będzie można żyć bez bomb, granatów i terroru, jak sobie będę dalej radził z tym demonem, którego nigdy nie byłem w stanie obezwładnić ani pracą, ani rozkoszą? Jak sobie poradzę z demonem nudy i oczekiwania, nienasycenia i palącej ciekawości? Jak będę z nim walczył, gdy znów się odezwie?... To jest mój prawdziwy przeciwnik, i wszyscy inni następują dopiero po nim. Żydowska część problemu wraz z wejściem Rosjan na długi czas została rozwiązana: nastąpiło wyzwolenie Żydów. Teraz trzeba rozwiązać trudniejszą część problemu: wyzwolenie chrześcijan. Po południu idę do budynku gminy. Po drodze jakaś kobieta histerycznym głosem obwieszcza, że „Rosjanie weszli". Dowiaduję się od niej, że właśnie spotkała sześciu Rosjan przy karczmie na skraju wsi. Opowiada pełna przejęcia, chciałaby, żebym w jej słowach wyczuł coś nadzwyczajnego i strasznego; ale prawda jest taka, że w drodze do Szentendre spotkała sześciu Rosjan, przestraszyła się i zaczęła uciekać, a ci biegli za nią i krzyczeli: „Nie bój ruski, nie bój!". Otoczyli ją i gdy ona w naiwnym przestrachu zdjęła obrączkę i chciała im ją dać wraz z dwunastoma pengó, nie przyjęli, śmiali się i dali do zrozumienia, żeby zachowała złoto i pieniądze. Pytali też, czy ma dzieci, i gdy powiedziała, że ma dwoje, dali jej trochę landrynków i puścili do domu. W urzędzie gminnym sporządzają protokół. Notariusz, miejscowy szewc, rzeźnik i jeszcze kilku poszli do dowódcy rosyjskiego, który zamieszkał w pobliskim dworku należącym do K.H., powiadomili go, że wojska niemieckie i węgierskie opuściły teren gminy, ludność nie 99 stawia oporu, i poprosili o rozporządzenia. Dowódca w randze majora przyjął ich z bronią w ręce; był uprzejmy, obiecał, że wieczorem osobiście odwiedzi wieś, i jeżeli broń zostanie oddana, a ludność nie będzie stawiać oporu, nikomu nic nie grozi. Delegacja wróciła i w urzędzie gminy sporządziła protokół z tego „historycznego aktu". Ciekawe postaci w mroku sali, pełna napięcia cisza i niespokojne oczekiwanie. Szewc ma na nazwisko Csampa1. Co za świetne nazwisko dla szewca! Kiedy wychodzę na ganek urzędu, na podwórze wpada pędem czterech kozaków. Przycwałowują jakby z oszronionej, zaśnieżonej rosyjskiej dali; konie mają świetne, porządne ubranie, zbliżają się z karabinami maszynowymi gotowymi do strzału. Z przodu całkiem młody chłopak, w bekieszce z białego barana i w białej czapie; za nim spoglądający ponuro, starszy żołnierz w kasku z sowiecką gwiazdą. Pyta mnie, kim jestem. Przypominam sobie rosyjskie i słowackie słowa i mówię mu, że jestem węgierskim pisarzem. „Pisarz? - powtarza pytająco i śmieje się, wyciąga rękę. - Dobrze". Schodzi z konia i wchodzi do notariusza. Na drodze wystają ciekawi nowin ludzie, kłaniają się sobie w zakłopotaniu, nawet nieznajomi. Ta uprzejmość jest skutkiem wewnętrznego chaosu, zawstydzenia i niejasnego poczucia winy. Nikt nie wie, co teraz będzie, od kogo zależeć będzie jego los - stąd ta grzeczność. Tak się to odbyło; bez jednego wystrzału, jakby z rosyjskiej powieści, nagle przycwałowało tu czterech wesołych kozackich jeźdźców. We wsi całkowita cisza i porządek. Rosjan nie interesują zresztą te małe wioski, nie wtrącają się w życie ludności. Czasem przejedzie patrol; to często ludzie z daleka, mongolskie rysy, chiński wąs. Niektórzy pierwsi kłaniają się przechodniom, po węgiersku: Jó reggelt, jó reggelt. Następnego dnia po wejściu Rosjan ktoś dzwoni do drzwi: widzę bladego człowieka, który przedstawia mi się. Dowiaduję się, że to R, ortodoksyjny rabin, który od miesięcy ukrywa się w pobliżu. Chciałby 1 Csampa - Koślawiec 100 wiedzieć, czy może już opuścić kryjówkę. W minionych miesiącach zamordowano mu niemal całą rodzinę. Radzę mu, żeby zaczekał z wyjściem na świat, aż padnie Budapeszt. Od kilku dni żyjemy bez światła, a świec już prawie nie mamy; tylko czasem zapalamy blady płomyczek. O czwartej po południu robi się już ciemno. Siedzimy w ciemności i nasłuchujemy ostrzeliwania obleganego Budapesztu. Od tygodnia nie mamy ani elektryczności, ani radia. Wieczorem przynoszą mi kartkę napisaną na maszynie: ktoś w gminie ma radio na baterie i zredagował krótki komunikat z dzisiejszych - sylwestrowych - doniesień nadawanych przez zagraniczne radiostacje. Dowiaduję się, że w Budzie trwają ciężkie walki w alei Małgorzaty1, na poradnie od Cytadeli, na ulicy Miklósa Horthyego; w całym mieście nie ma ani elektryczności, ani gazu; żywność otrzymują tylko walczący przeciw Rosjanom; w Budapeszcie znalazło się w okrążeniu siedemdziesiąt tysięcy żołnierzy niemieckich, którzy wraz z hordami strzałokrzyżowców walczą o każdy dom; wszystkie mosty na Dunaju zostały wysadzone. W nocy aż do świtu leżę w ciemności z otwartymi oczyma. Jakbym słyszał z oddali śmiertelny skowyt milionowego miasta. Tym miastem był Budapeszt, stolica mojej ojczyzny... nie potrafię powiedzieć, czym było. Było dla mnie wszystkim. Może komunikaty radiowe są przesadzone, rzeczywistość okazuje się niejednokrotnie prostsza, czasem znów potworniejsza niż wieści o niej. (W ostatnich czasach bywa raczej potworniejsza). Mam tam wszystkich i wszystko: przyjaciół, książki... nawet wrogów. Los wrzucił teraz do wspólnego kotła Żydów, chrześcijan, przyjaciół i wrogów i warzy z tej materii gorącą masę. Czy czas wykształci z tej masy raz jeszcze społeczeństwo, naród? Nie znam odpowiedzi na to pytanie. 1 Margit kónit 101 Widzę w ciemności mosty. Te mosty łączyły ze sobą coś, co było sensem Węgier - nie tylko dwie części miasta; a teraz już ich nie ma. Kto za to odpowiada? Jaka kara równoważyłaby tę odpowiedzialność? Wszystko wydaje się za mało i wszystko beznadziejne. Ostateczna odpowiedzialność obciąża jednak Horthyego i jego ludzi, to oni pozwolili wzrastać i pienić się tej mentalności, z której wszystko z tragicznym skutkiem wyrosło. Ale odpowiedzialność niczego nie zmieni, a zemsta niczego nie zwróci. Ten rok minął. Czy można wytrzymać jeszcze jeden taki rok? A może burza przejdzie na zachód, a my tu zostaniemy, pośród trupów i ruin, i będziemy się słaniać na tym śmietniku, który nam w spadku pozostawili przywódcy i hycle „chrześcijańskich i narodowych" Węgier? Nic nie wiem. 1945 Leanyfalu Rabin, który ukrywał się w sąsiedztwie, odwiedza mnie po dwóch dniach okupacji sowieckiej i pobladły opowiada, że zaszedł do niego rosyjski żołnierz, próbował się poufalić z jego żoną, po czym przeszukał dom, znalazł rabina ukrytego w spiżarce i zaczął krzyczeć: Ora, óra!1. Potem zerwał mu z ręki zegarek i uciekł z łupem. „Co za rozczarowanie, proszę pana, co za rozczarowanie!..." - powtarza rabin. W południe odwiedziny oddziałku Rosjan. To oficerowie, jest ich sześciu. Oglądają książki, pytają, czy mam może książki rosyjskie? Jeden z nich bierze do ręki niemiecki egzemplarz powieści Tołstoja. Interesują ich rękopisy, maszyna do pisania - „druk" jest dla nich niezwykle ważnym zjawiskiem. Jak to bywa zazwyczaj na początku każdego nowego przedsięwzięcia w historii ludzkości, dla bolszewików druk ma teraz magiczne właściwości. Wieczorem prawdziwy atak na nasz dom. Siekierami rozwalają ogrodzenie, furtkę ogrodową. Do ogrodu wjeżdżają wojskowe ciężarówki, stają pomiędzy nagimi drzewami. Do naszego jedynego ogrzewanego pokoju wprowadza się na noc szesnastu Rosjan. To mechanicy: urządzają u nas warsztat naprawczy aut i czołgów dla armii, która buduje most na Dunaju. Zajeżdżają, jak prawdziwy cyrk objazdowy, wielkimi samochodami o napędzie elektrycznym. Żołnierze chcą się 1 Óra - zegarek 103 umyć. Potem dostają herbatę i wielki gar kartoflanki. Jedzą w milczeniu. Jakiś porucznik rozdaje pocztę obozową i z gazety odczytuje na głos rosyjski komunikat frontowy. Wśród zamieszkałych u nas gości są rozmaite typy. Jest mały Uzbek z Taszkientu, Hassan, człowieczek miernej postury, zwinny jak małpa, niemy i ciągle mrugający oczyma. Jest Fedor, dobrotliwy, potężny chłop z Ukrainy. Jest dwóch młodych Żydów, pochodzących z miasta zbudowanego dla sowieckich Żydów; najwyraźniej nie wiedzą o tym, że przynależność do narodu wybranego oznaczała w dzisiejszej Europie niebezpieczny los; jedzą osobno, izolują się od swych towarzyszy i pojęcia nie mają o tym, że Hitler wymordował w Europie miliony ich współplemieńców. Mongołowie, Żydzi, Białorusini, Ukraińcy, Czuwasze, Kirgizi - żyjemy tak razem w specyficznej bliskości. Wieczorami, po pracy zwykle grywam z nimi w szachy przy świetle lampy naftowej. Pewien Kirgiz wyjaśnił mi podczas gry, kto jest „bur-żujem"... Zna to słowo najwyraźniej tylko ze słyszenia i oznacza ono dla niego postać z satyrycznego pisemka: burżuj jest tłusty, nosi skórzany płaszcz i żyje z pracy innych - oto jego wyobrażenie. Duchowa skłonność od urodzenia kierowała mnie ku „porządkowi prawa" (jeśli przyjąć rozróżnienie Schubarta twierdzącego, że istnieje „porządek prawa albo porządek miłości"). Jestem Europejczykiem, a więc pesymistą: nie wierzę w anarchię miłości. Ale teraz, kiedy „porządek prawa" przegrało na Zachodzie kilku szulerów, ze zdumieniem spostrzegam, jak obojętnie odnoszę się do materialnych widoków własnej egzystencji, jak bardzo nie jestem do niczego naprawdę przywiązany. Rosjanie, komuniści, ci wschodni apostołowie „miłości", są inni: dokładnie znają wartość swego stanu posiadania i bardzo starannie pilnują swego - pochodzącego najczęściej z rabunków - dobytku. Ja, wychowanek kapitalistycznego Zachodu, zaczynam być obojętny wobec dóbr doczesnych. Tymczasem komuniści żarłocznie rzucają się na wszystko, co „materialne", co da się złapać w rękę. 104 Szosą idzie obładowany pakunkami kozak. W jednej ręce niesie zrabowane ubrania, w drugiej kilka bochenków chleba. Natknąwszy się na mnie, warkliwie wydaje rozkaz, bym niósł jego worek z chlebem. Bez słowa biorę worek i niosę - przez siedem kilometrów - za zwycięzcą. Przy którymś zakręcie pyta, kim jestem. Gdy słyszy czarodziejskie słowo „pisarz", wyjmuje mi z ręki worek i, patrząc przed siebie ponurym, ciemnym wzrokiem, odcina połowę bochenka, podaje mi, po czym bierze worek pod pachę i samotnie wlecze się dalej. Podeszwy obu butów mam dziurawe. I nie mam innych butów. To prawie tak samo jak w młodości. Ale jednak nie to samo. Buda padła. Wyruszamy w drogę o piątej rano, w łagodnym świetle pełni księżyca, w tajemniczym półmroku. Idzie się nie jak przez dzielnice miasta, lecz jakby wśród wykopalisk. Niektóre ulice rozpoznajemy z trudem: ten zwał gruzów przed kilkoma dniami był jeszcze pięciopiętrową kamienicą. Teraz kupa prochu. Czasem spośród ruin wystaje pogięte żelastwo balkonów. W jednej z piwnic Niemcy mieli magazyn amunicji; gdy wyleciał w powietrze, kilkaset osób zginęło w sąsiednim schronie. Na jakimś placyku szkielety tramwajów. Wreszcie widzę przed sobą dzielnicę, w której przeżyłem ostatnich dwadzieścia lat. Słońce przyświeca, pogoda niemal wiosenna. Na największym placu setki niewybuchłych bomb, pomiędzy nimi zbiorowe mogiły, leżą tu żołnierze i cywile, czasem spośród ruin wystają stopy trupów. Wszędzie szkielety samochodów i samolotów. Przy silniejszych podmuchach wiatru ze zbombardowanych domów sypią się cegły i deski. W tym rumowisku krzątają się ludzie. Kobiety ubrane po miejsku, niektóre wręcz elegancko, idą z wiadrami po wodę lub pochylone szukają w ruinach sprzętów i ubrań. Jakaś kobieta ustawia stosik cegieł w parterowym oknie, w zastępstwie szyby. Z rogu ulicy dostrzegam resztki tego, co pozostało z naszego domu i mieszkania. Przez otwór po oknie widzę książki i żyrandol. Ale dom jest całkowicie zrujnowany, do wyburzenia. 105 Schody, które prowadziły na pierwsze piętro do naszego mieszkania - zerwane; po gruzach udaje mi się wspiąć na piętro. W pokoju pośród skorup kafli pieca odnajduję fotografię przedstawiającą Gor-kiego i Tołstoja w ogrodzie w Jasnej Polanie. Na spacerze, podczas którego została wykonana ta fotografia, Tołstoj powiedział Gorkiemu: „Mam już osiemdziesiąt lat i płakać mi się chce, kiedy pomyślę o tym, że na próżno napisałem to wszystko, ludzie niczego się nie nauczyli i nie stali się lepsi". Fotografię chowam do kieszeni. Moje książki rozsypane po podłodze. W pokoju pozbawionym okna i dachu deszcz obraca w papierową papkę sześć tysięcy tomów. Stąd schodzę do piwnicy, na którą wybuch miny narzucił gruzy parterowych mieszkań. W norze o łukowych sklepieniach jeszcze ciągle wegetują trzydzieści dwie osoby. Na glinianej podłodze jedno przy drugim stoi trzydzieści łóżek. Mieszkańcy domu żyją tu dziesiąty tydzień bez światła i wody, gotują, piorą i czekają, by minął dzień i minęła noc. Czekają na coś, ale nie wiedzą na co. Podczas oblężenia któregoś dnia naliczyli trzydzieści sześć nalotów rosyjskich bombowców na tę dzielnicę. Czasem któryś z mieszkańców piwnicy wychodzi z wiadrem po wodę do pompy, pozostali układają cegły, poszukują sprzętów. Znajduję swój cylinder. Podmuch wybuchu rzucił go na kupę gruzu pośodku pokoju. Trochę zakurzony, ale poza tym niezniszczony. To jedyny kapelusz, jaki mi pozostał. Czytam studium Kosztolanyiego o Rilkem. Poeci czasami naprawdę przesadzają. We wstępie, wspominając o Słowianach, cielesnych i duchowych przodkach wielkiego Rilkego, pisze Kosztolanyi: „Umieją tylko dawać. Zabierać innym nie potrafią". Słowa te czytam, kiwając z pobłażaniem głową. W minionych tygodniach miałem możność poznać Słowian osobiście i twierdzę, że potrafili jednak przezwyciężyć swą wrodzoną skromność i nauczyli się zabierać innym wszystko, co się dało. 106 Wszystko stracił podczas oblężenia i teraz odgraża się głośno: „Zapłacą mi za to!". Nieszczęsny głupiec! Jeszcze nie wie, że za to wszystko on będzie płacić - właśnie on, poszkodowany. W mieście. Pierwsze oznaki życia: na ulicy listonosz roznoszący pocztę. W bramach handlują nićmi, świecami, kiełbasą, smalcem, po-gaczami1. Pogrzeb: dwóch ludzi niesie trumnę położoną na deskach, za nimi grupka żałobników. Rosjanie odpędzają ludzi od mostu pontonowego. Przeprawiam się przez Dunaj łódką. Pomiędzy ruinami domów, w wiosennym powietrzu unosi się smród zwierzęcego ścierwa i pospiesznie, płytko pogrzebanych trupów. Wszędzie suną ludzie obładowani paczkami i tobołami; wędrują pozornie bez celu, ale w rzeczywistości Peszt kipi życiem. W urządzonych naprędce sklepach, pod bramami i na ulicy trwa handel, sprzedaje się wszystko, nawet artykuły, których nie widziało się tu od lat: młodą wieprzowinę, wołowinę i cielęcinę, perfumy Chanel, pastę do butów, czekoladę, prawdziwą kawę i herbatę, cukier w kostkach, materiały na suknie, pończochy, buty... Żydzi ocaleli w getcie żwawo włączają się do handlu, sprowadzają towar; w minionych tygodniach kilku handlarzy-spekulantów uratowało Budapeszt od śmierci głodowej. Ceny inflacyjne. Kupują prawdopodobnie tylko ci, którzy podczas oblężenia nakradli się do syta. A także wygłodniali, którzy wyprzedają się ze wszystkiego, byle jeść. Mogłaby już działać elektryczność, gdyby Rosjanie pozwolili. Pośród ruin nastrój shoppingu. Na rogach ulic spotkania - ludzie opowiadają swoje przeżycia, pospiesznie, jak automaty. Wszyscy przeżywali właściwie „to samo": w nocy do mieszkania wpadli strzałokrzyżowcy, wyjedli powidła i zabili babcię. Ale ta groteskowa monotonia jest straszliwie prawdziwa. Jedną z zaskakujących cech bolszewickich żołnierzy jest ich skłonność do snobizmu. Bardziej szanują człowieka dobrze ubranego, znającego normy towarzyskie, o „pańskiej" ogładzie i postawie niż kogoś Pogacze - węgierskie słone ciastka drożdżowe. 107 zaniedbanego, w wytartym ubraniu, niewychowanego, kto ani wyglądem, ani zachowaniem nie przypomina „pana". A jednocześnie ze szczególną pogardą odnoszą się do „drobnomieszczańskiego" - mówiąc ich językiem: „burżujskiego" - stylu życia i zwyczajów. Jakby chcieli powiedzieć: „burżuj nie jest panem". W Budzie. Wykopuję spod gruzów dwie etażerki i ładuję na nie tyle książek, ile się tylko da upchnąć. Decyduje się tu o życiu lub śmierci: Julien Green błaga mnie, bym nie pozostawiał go na kupie śmieci. Niech mu będzie, zlitujmy się nad Greenem! A Wilder? Nie, Wilder też nie może tu zostać. Ale co zrobić z Montherlantem, tym zawadia-ką? Zasłużył, bym pozostawił go na łaskę losu, życie było dlań ważniejsze niż pisanie... Prawda, że tej heretyckiej zasadzie czynił zadość nie tyle w uczynkach, co raczej w pismach. W końcu i on uzyskuje miejsce w ratowniczej łódce, która już pęka w szwach i zaraz utonie, nie ma więcej miejsca. Lecz czy mam pozwolić ginąć w odmęcie staremu Gerhartowi Hauptmannowi, z jego osiemdziesięcioma latami i sześcioma tomami dzieł zebranych?... Patrzę na Hauptmanna bezradnie. I uciekam z tymi wszystkimi, których udało mi się uratować. Furką wywożę na wieś wszystkie książki i ubrania, które zdołałem ocalić z gruzowiska. Siedzę wśród zniszczonych tomów Goethego, na górze tobołów powiązanych z prześcieradeł przypalonych ogniem granatów. Jadę tak przez zrujnowane miasto, w łagodnym wiosennym słońcu. I ta powolna jazda furką stanowi tak naprawdę koniec pewnego etapu mojego życia. Węgierska klasa obywatelska oczekiwała, że Rosjanie pojawią się niczym bezlitosne archanioły z podziemia, w oparach siarki, i ognistymi mieczami zniszczą zastany porządek. Rosjanie weszli i były wśród nich rozmaite typy: okrutni, przyjacielscy, chciwi, bezlitośni, ludzcy i tak dalej. Ale mowy nie było o archaniołach i ognistych mieczach. I Bardziej zaskakuje, że ostatnio coraz więcej wśród nich zatroskanych, poważnych, znających swój fach handlarzy, którzy przyjeżdżają z Rumunii ciężarówkami, przywożą zrabowany towar, a potem precyzyjnie, z orientacją dobrego kupca, który zna niebezpieczeństwa towarzyszące transakcjom kupna i sprzedaży, targują się i liczą. „Czekaj, chodź napisać", mówią i już liżą koniec kopiowego ołówka. Po czym w złej niemczyźnie liczą: Sechzehn, siebzehn, maleńko, no! Wielu takich się spotyka. Archanioły należą do rzadkości. Dziewczynka mieszkająca w sąsiedztwie ma urodziny. Prosi o lampion. Zapytuję w zrujnowanym sklepie śródmiejskim, czy mają lampiony? Pytanie - w cztery miesiące od zakończenia oblężenia - robi dziwne wrażenie. Kiedy je zadaję, zza kasy wysuwa się starszy mężczyzna w okularach - właściciel - 7b\\±& się z podejrzliwą miną, podsuwa okulary na czoło i przygląda mi się. - „Czy to pan pisarz Marai?" - pyta z naganą w głosie. Słysząc potwierdzającą odpowiedź, wzdycha z ulgą: „No tak..." -jak ktoś utwierdzony w słuszności swego przekonania: kto w dzisiejszych czasach poszukuje lampionów, musi być zapewne szaleńcem. I wraca do kasy. W czwartym sklepie dostaję lampion. Sam sklep jakby rodem z zaświatów. W mieście, które ma bebechy na wierzchu, wśród obróconych w ruinę domów, gdzie wszyscy biegają w poszukiwaniu żywności, nagle sklep, w którym nic się nie zmieniło: sprzedaje się tu rzeczy zbędne, czarodziejskie, rodem z bajki. Na półkach wzdłuż ścian serpentyny, rzędy lampionów, jak na wschodnim bazarze, gdzie najrozmaitsze cuda nie-widy zastygły i zmieniły się w wieczną, dziwną, straszną rzeczywistość... Na ścianie pozawieszano maski, jak w chatce murzyńskiego czarownika: maska kanibala, maska indiańskiego wodza, maska Murzyna, Chińczyka, maska szamana, maska świętego Mikołaja... Po tym dziwnym sklepie snuje się para staruszków. Najwyraźniej głodują. Moje pojawienie się ożywia ich. Któż poszukuje w dzisiejszych czasach lampionów?... Gdy wypowiadam życzenie, widzę, że właścicielom sklepu powraca nagle wiara w przyszłość świata: ludziom niechybnie wraca rozum, nadleciała pierwsza jaskółka, znalazł się wreszcie człowiek, który nie poszukuje słoniny czy podeszew do butów, lecz lampionów i serpentyn... 108 109 „Pokaż, jakie mamy konfetti!" - skrzeczy głucha staruszka z kabinki kasy. Starzec drżącymi rękami rozkłada towar. „A nie chce pan zimnych ogni? - pyta błagalnym tonem. - Mamy zimne ognie w kształcie żab, mamy rakiety, mamy ognie bengalskie..." Jego oferta wzrusza mnie. „Wie pan - mówi podniecony właściciel - dawniej o tej porze mieliśmy pełnię sezonu. A teraz to jak uciął, proszę pana". Mówi te słowa w kilka miesięcy po zakończeniu oblężenia miasta, z oburzeniem fachowca, który wie, że partacze, konkurenci spoza branży w niedalekiej przeszłości urządzili tu takie zimne ognie, że ich wspomnieniem miejscowa ludność na długi czas nasyciła się do mdłości. Na zrujnowanej uliczce spotykam naszą dawną kucharkę. Dwa lata temu, kiedy mieliśmy jeszcze dom, gospodarstwo, personel, była u nas „kucharką", naszym kapryśnym i niezrównanym cordon-bleu. Teraz płacze na mój widok. W biały dzień na ulicy, kierowana odwiecznym odruchem służby, chce mnie pocałować w rękę. Stoimy naprzeciw siebie zakłopotani. Mówi, pociągając nosem: „Tak chętnie wróciłabym do wielmożnego pana". Odpowiadam jej skonfundowany: „Ja też chętnie powróciłbym do siebie samego". Moja osiemdziesięciosiedmioletnia ciotka Julie - według uzasadnienia renty, jaką jej przyznano: „sierota po septemvirze"1 - przeżyła oblężenie w jednej z peszteńskich piwnic. Którejś nocy podczas bombardowań potknęła się, upadła i złamała obojczyk. Znajomi po trudach umieścili ją w przytułku dla nieuleczalnie chorych. Któregoś przedpołudnia idę do niej w złym humorze - nie pociąga mnie miejsce, w którym mamy się spotkać. Znajduję ją w wielkiej sali szpitalnej pośród sparaliżowanych staruszek. Nędzę przykrywa dawną francuską koronkową chustą. W tej eleganckiej narzutce, ostatniej ocalałej sztuce ubrania, jest niemal wy- 1 Septemvir - członek siedmioosobowego ciała sądowniczego (apelacyjnego) i doradczego przy palatynie węgierskim. 110 tworna. „Przyjmuje mnie" jak za dawnych czasów - wielkoświatowym gestem wskazuje mi miejsce obok swego łóżka. „Rozmawiajmy po francusku, żeby te paralityczki nie zrozumiały" - mówi z wyższością. Zdumiewa mnie ta mądra siła, z jaką znosi swoją sytuację. W przytułku dla nieuleczalnie chorych zachowuje się z taką ludzką i społeczną swobodą, jak wielka dama w swoim salonie. „Oblężenie - powiada -było okropne. Postarzałam się o dziesięć lat" - dodaje kokieteryjnie, jakby czekała na zaprzeczenie. Zaczynam liczyć w myślach. Jeśli mówi prawdę, miałaby dziewięćdziesiąt siedem lat. Duch i charakter potrafią zapanować nad każdą ludzką sytuacją. Opuszczam salę głęboko zawstydzony. Wieczorem w Tahi. W karczmie, w której oparty na łokciu piję wino, stary chłop z opuchniętą od bólu zęba twarzą mruczy niejako do siebie pod nosem, że Amerykanie zrzucili bombę atomową na Japonię, która podpisała bezwarunkową kapitulację. W nocy w ogrodzie. Zdumiewa mnie piękno świata. Zamglony księżyc, liście drzew w baśniowej poświacie, obojętny majestat wody, świerszcze. Przerażające piękno. Wszystko się rozpada. Nie ma państwa. Nie ma danego słowa honoru ni pisanego prawa, które by obowiązywało. Za pieniądze można wszystko załatwić, można ludzi wtrącić do więzienia i wyciągnąć z więzienia. W rozsypkę poszły ostatnie „opory", który oznaczały dotychczas dyscyplinę życia publicznego. Listy cesarza Juliana. Dwujęzyczne wydanie francuskie. Czy ten mądry człowiek - i świetny stylista - wiedział, że cesarstwo, którym rządzi, w rzeczywistości już nie istnieje? Jak budowla przeżarta przez termity: stoi jeszcze na swoim miejscu, ale wystarczy podmuch wiatru i rozsypie się w proch. 111 W jednym z listów galijskich skarży się, że nie potrafi już mówić po grecku bez błędów, bo „dziczeje w barbarzyńskim otoczeniu". Z perspektywy piętnastu wieków ta skarga wydaje się całkowicie aktualna i zrozumiała. Chciał, by retorzy, filozofowie i wychowawcy pomagali mu w rządzeniu. Ale retorzy i filozofowie, którym proponował wysokie stanowiska państwowe, rezygnowali i ostrożnie odsuwali się od życia politycznego. Pełne namów listy cesarza są smutnym dowodem na to, jak bardzo nie zmienia się historia i w jak małych garnuszkach sieją gotuje! Jeden z uczonych rezygnuje z ministerialnego stanowiska, tłumacząc, że niedomaga na zdrowiu, drugi zasłania się okolicznościami rodzinnymi, trzeci powołuje się na niekorzystne wróżby... Mędrcy zawsze stronili od związanej z władzą polityczną odpowiedzialności, wtedy tak samo jak dzisiaj. Dzięki temu pozostali mędrcami... I jak w przeszłości, tak i obecnie mędrcy dziwią się potem, że władzę przejmują zupaki, sierżanci, poszukiwacze przygód, pomocnicy rzeźniccy, zatruci chorą ambicją szaleńcy, czyli politycy od siedmiu boleści. Wysiedlają Szwahów, tak samo jak w zeszłym roku Żydów, pędzą ich jak stado bydła, setki tysięcy ludzi. „Kolektywna kara" jako międzynarodowa praktyka to najpodlejsza zasada, jaką wymyślił ten wiek. Wczoraj „Żydzi", dzisiaj „Szwabowie", jutro „mieszczaństwo", pojutrze „kłapouchy"... I pędzą winnych i niewinnych, dzieci i starców. To już koniec moralności europejskiej. „Wielkie mocarstwa" obojętnie przesiedlają zbiorowości ludzkie, które stworzyły w swoich miejscach zamieszkania wysoką kulturę; pędzą ich „w majestacie prawa", grupowo, jak stado bydła, z kraju do kraju. W takich chwilach ogarnia mnie pragnienie opuszczenia - w jakikolwiek sposób - tego społeczeństwa. Tego świata. Wdzięczny budynek empire Cesarskich Łaźni1 w Budzie nie został podczas oblężenia zniszczony, siarkowe źródła nieprzerwanie dostar- 1 Csaszarfurdó - popularne kąpielisko budapeszteńskie. 112 czają gorącej wody. Rano tu zwykłem się kąpać. Rytuał jest dawny: w łaźni „salonowej" czystość, marmurowa wanna ze schodkami, miedziane poręcze, ogrzane prześcieradło kąpielowe. Odprawia się tu czynności niemal liturgiczne, a personel - masażysta, pedikiurzysta - są uroczyści jak zakrystianie. Rozbieram się, gorąca woda lecznicza paruje w marmurowej wannie. Okulary, gazetę kładę w zasięgu ręki. Biorę ze sobą do wanny papierosa. Zanurzam się w siarczanym wrzątku, palę, moczę się i czytam. I jakbym stracił osobowość: czuję się starszy o tysiąc lat i kilka wieków. Dokładnie tak samo kąpał się w parującej wodzie cieplicowych łaźni jakiś pisarz w epoce Marka Aureliusza czy raczej w czasach Karakalli, z tą samą świadomością, że podczas gdy on kąpie się i czyta, wokół niego zanika kultura. 8 - Dziennik 1946 Czekam dwie godziny na lodowatym wietrze, nim udaje mi się wejść na odbudowany most Kossutha. Mamy siedemnastego stycznia, piętnaście po pierwszej po południu. Na moście jeszcze pracują, ale już tysięczny tłum faluje na wąskich chodnikach, spiesząc w obie strony. Po Dunaju płynie kra, jej zielonkawe kawałki przesuwają się pomiędzy podporami odbudowanego mostu. We mgle na prawo i na lewo przerażający widok wysadzonych pozostałych mostów. Rzadko odczuwałem tak bezpośrednio puls historii jak w tej chwili, po oblężeniu, gdy w lodowatej mgle po raz pierwszy przeszedłem odbudowanym żelaznym mostem budapeszteńskim. Mroźny poranek w Budzie. Kolory jak z Renoira, różowe chmurki na jasnoniebieskim zimowym niebie o świcie. Jaki piękny jest świat. Mały, ale mój. U Julie. Przychodzę o zmierzchu, pada śnieg. Zatłoczona sala na piętrze przytułku dla nieuleczalnie chorych tonie w mroku. Tylko wieczna lampka pod obrazem Maryi świeci na ścianie. Zimowa godzina o zmierzchu w tej sali, gdzie trzydzieści pozbawionych nadziei istot - kalek, karlic, paralityczek - oczekuje na wieczorną porcję soi, wydaje się naprawdę jak z inferna. Powoli idę między rzędami łóżek. Niektóre z tych nieszczęśnic znajdują się już w stanie wieczornej maligny wywołanej beznadzieją i zmęczeniem, nie widzą i nie słyszą, tylko jęczą. 114 Julie siedzi na basenie i liczy walutę. Dostała z Ameryki kilka dolarów, banknoty trzyma pod poduszką i głośno liczy. Dokładnie zna dzienny kurs dolara. Oświadcza, że „jest chora"; jakby w tym otoczeniu człowiek mógł być zdrowy. Ale lekarz już „coś" przepisał. „Wiesz - mówi - to starość. Mam osiemdziesiąt siedem lat, cokolwiek by mówić. Kiedyś trzeba odejść". Ale mówi to aluzyjnie, jakby czekała na zaprzeczenie, gorący protest, że skądże, w osiemdziesiątym siódmym roku życia, ze złamaną nogą, w przytułku dla nieuleczalnie chorych, w nieogrzewanej sali, karmiona soją i bez żadnej nadziei na wyleczenie absolutnie nie powinna jeszcze „odchodzić"... „Ale jeszcze ta książka - przypomina rozsądnie, z szelmowskim uśmiechem. -Chciałabym jeszcze skończyć książkę". Podczas oblężenia zaczęła spisywać swoje przeżycia, rękopis, którego kilka fragmentów przeczytałem, jest ciekawszy i bardziej wartościowy niż większość pamiętników z oblężenia, jakie się ostatnio ukazały. Pomarszczoną dłoń zaciska na zawiniątku, obmacuje paczkę smalcu. Żyć, ach, byle tylko żyć! Tutaj, wśród trzydziestu rozkładających się ciał, sama też już w częściowym rozkładzie... Bez żadnej zapowiedzi, nagle zasypia. Kiedy wychodzę, jakaś pokrzywiona, kaleka karlica - która skądinąd wygląda na zdrową, ale karłowatość też jest zapewne „nieuleczalna" - skrada się za mną. W oczach ma dziwne, szaleńcze przebłyski. Odprowadza mnie do drzwi, obserwuje z ciekawością. Caloriam et circenses. Janos ma sześć lat. Liczby zaczyna poznawać w okresie inflacji i na pytanie, która godzina, odpowiada w roztargnieniu: - Ćwierć miliona. W którejś z gazet czytelnikowi rzuca się w oczy szeroki na cztery kolumny, wydrukowany grubymi literami tytuł: „Ile wyroków zostanie wykonanych w tym tygodniu?". Możemy sobie pozgadywać. 115 Znajoma lekarka mówi, że w wieku ośmiu-dziesięciu lat dzieci wchodzą w tak zwany „okres myszkowania", kiedy to z niespokojną ciekawością buszują po szafach i szufladach, wszystko przeszukują, wszędzie zaglądają... Rosjanie znajdują się obecnie w takim okresie. Na wsi wielokrotnie widziałem, Jak moi umundurowani rosyjscy goście bez żenady zaglądali do szuflad i szaf, obmacywali rozmaite przedmioty, oglądali maszynkę do golenia, szpulkę, naparstek i czasem nawet niczego nie zabierali. Tylko bawili się, myszkowali jak ośmio-, dziesięcioletnie dzieci. Skąd to nieustępliwe, gwałtowne pragnienie, by jeszcze raz znaleźć się w Rzymie! Czasem wydaje mi się, że wiem. Chciałbym przeżyć jeszcze kilka lat wśród ruin znanej mi kultury. Tu mogę żyć jedynie wśród znajomych ruin braku kultury; a to nie to samo. Pomiędzy pisaniem a władzą państwową istnieje tajemniczy związek. Bez zgody i poparcia elity umysłowej władza jest bezsilna: może zdobyć całkowite zaufanie tłumów tylko wówczas, gdy owa elita na swój specyficzny, pogański, szamański sposób zapewni społeczeństwo, że system władzy, o który właśnie chodzi, jest dobrym systemem i warto dla niego złożyć ofiarę. Przeto władza pochodząca z przemocy, kusząc i grożąc na przemian, czyni wszystko, by uzyskać poparcie elity umysłowej. Lecz wie jednocześnie, że w chwili, gdy kupiony lub zastraszony pisarz poprze swoim słowem system, jego magiczny autorytet utraci wiarygodność i wartość w oczach tłumu. Jest to jedyna, smutna satysfakcja literatury. Partyzanci mająjuż swoje pismo, z redakcją, wydawnictwem i pro-skrypcją. Przyjmują nawet anonse. 116 W Zugliget1, w przytułku dla sierot. Są to głównie dzieci oficerów, urzędników, którzy uciekli na Zachód, i dzieci deportowanych Żydów. Przytułek prowadzi duchowny kalwiński. Opowiada, że pomiędzy dziećmi żydowskimi a resztą istnieje napięcie, ale nie jest ono tak silne, jak można by się spodziewać po niedawnych wydarzeniach. W zbiorowości zacierają się powoli uprzedzenia i bolesne wspomnienia. Najlepszym lekarstwem jest zabawa, ten odwieczny zaczyn wspólnoty. Dzieci żydowskie to najczęściej sieroty, ich rodzice zginęli w obozach śmierci. Z jednym z nich wdaję się w dłuższą rozmowę. Był w Auschwitz, jego rodzice tam zginęli. Ma czternaście lat. Ten chłopiec był ulubieńcem osławionego dyrygenta śmierci, doktora Mengelego. Był to ów straszliwy lekarz-morderca, który skinieniem ręki przesądzał o życiu i śmierci. Jednym spojrzeniem oceniał, kto ma jeszcze dość sił życiowych i warto go skierować do pracy, a kogo posłać do gazu. Chłopiec opowiada: „Ja uciekłem zaraz po przyjeździe i trafiłem do części obozu nazywanej Kanada". Mengele polubił chłopca. Opowiada on, że jego zadaniem było przeszukiwanie ubrań i butów przywiezionych Żydów i że z wielkim sprytem odnajdował ukryte w podeszwach drogie kamienie. Mengele darował mu więc życie. Pytam, jak wyglądał ten morderca? „Miał czarne włosy, był zawsze bardzo elegancki - odpowiada poważnie chłopiec. - Nosił lakierowane oficerki. Nie był ordynarny - dodaje z uznaniem. - Nigdy nie krzyczał". Ma rozbiegane oczy, spojrzenie badawcze, niespokojne. Morze, jeszcze raz morze, thalattal Przed rokiem, w lutym, marcu przez kilka tygodni człowiek naprawdę otrzymał coś od życia. Choć wokół były same tylko ruiny i padlina - w tamtych tygodniach naprawdę doświadczało się wolności. Wszyscy robili to, na co mieli ochotę. Nie było jeszcze władzy, policji, państwa, nie było niczego. Wszyscy handlowali, jeździli, mówili, pisali, jak chcieli. Ten stan prędko się skończył i zaczął się „porządek" - z 1 Jedna z dzielnic w Budzie. 117 zarządzeniami, naprędce uchwalonymi ustawami i wyrokami śmierci. Ale tych kilka tygodni wakacji - bezpośrednio po oblężeniu - ten krótki czas wyjęty spod prawa, to swobodne, niczym nieskrępowane bytowanie było prawdziwym zadośćuczynieniem za wszystkie potworności. To był mój najlepszy okres w minionym dziesięcioleciu. Na wsi. Do furtki kołacze nieznajomy człowiek. Ma wadę wymowy, pochylone plecy. Powiada, że „nie chce kraść", więc prosi, żebyśmy raczej pozwolili mu, biedakowi, ściąć naszą leszczynę, ponieważ jest drwalem i do piły potrzeba mu dwóch giętkich, lecz mocnych gałęzi. Otrzymuje narzędzia i wycina krzak. Patrzę, jak pracuje, i zastanawiam się nad tym, co musi się dokonać, żeby wszystkie te zbawiające świat i uszczęśliwiające ludzkość wielkie plany, owe „socjalistyczne przemiany" stały się rzeczywistością także i dla tego człowieka? Rzeczywistością, która da się uchwycić jak ten krzak leszczyny. Kiedy dotrze doń, konkretnie do niego, wszystko to, o czym mówią dziś komunistyczni prorocy, kiedy wielkie plany reformatorskie, wolność i obietnica wyzwolenia środków produkcji odmienia materialną rzeczywistość tego żyjącego w na poły zwierzęcym stanie człowieka? Kiedy usłyszy, otrzyma coś, co zrozumie, co da się włożyć do ust czy do kieszeni? Kiedy wielkie akcje budowy mieszkań stworzą normalne, przyzwoite mieszkanie dla tego człowieka, który prawdopodobnie mieszka w jakiejś norze? Mieszkanie, gdzie stoją godne człowieka meble, półki z książkami, które, miejmy nadzieję, czyta, gdy skończy rąbanie drzewa czy rozrzucanie obornika. Jak długa jest droga pomiędzy teorią a rzeczywistością? Kiedy będę mógł pisać książki dla tego człowieka lub dla jego potomków? Zurych, listopad Człowiek ma w sobie coś takiego, że gdy tylko przestają go przypiekać na rożnie czy obracać nad rozżarzonymi węglami, natychmiast zaczyna się nudzić. Ja także, niczym toxicoman, przywykłem do silnych trucizn. Ten tutejszy spokój działa na mnie tak, jakbym był na kuracji odwykowej. Ciągle czegoś mi brak. Czyżby niebezpieczeństw? 118 Genewa Lekki, mimowolny uśmiech na twarzach kobiet, eleganckich mieszkanek Genewy. Nasze kobiety czasem się śmieją, czasem są zatroskane lub obojętne, ale prawie nigdy się nie uśmiechają. Do tych kobiecych uśmiechów potrzeba stu lat pokoju. Ten uśmiech to chyba najbardziej niewzruszona rzecz w Genewie. Rozbłyska na twarzach jak oślepiające lusterko kieszonkowe w dłoni ulicznika. Szwajcarzy się boją. Są bogaci, więc się boją. Ja też się boję, ale inaczej. Oni boją się utraty swego trybu życia, niezmierzonych bogactw i chomiczego dobrobytu. Ja boję się tylko tego, że może nastąpić chwila, w której coś silniejszego od mojej świadomości porwie mnie niczym wir i pociągnie ku przepaści. - Nie wierzę, że w tym bogatym mieście mieszka choćby jeden rodowity mieszkaniec, który zrozumiałby, co czułem w chwili, gdy pewnego ranka po „wyzwoleniu" Budy stanąłem na ulicy, na której mieszkałem przez poprzednich osiemnaście lat, usiadłem na krawężniku naprzeciw ruin domu i mieszkania... nie, nikt tutaj tego nie zrozumie. Grudzień, deszcz. Ciepły wiatr od Mont Blanc. Jakby czesano mi nerwy stalowym grzebieniem. Gdybym się nie wstydził, już jutro wracałbym do moich ruin. Berno Ta podróż miała być czymś w rodzaju wizyty uprzejmościowej. Ale im dłużej wożę się po tej starej Europie, tym mocniej czuję, że to raczej wizyta kondolencyjna. Lozanna List z domu. Czytam wiadomości, kręcąc głową. Piszą, że świnia, którą na spółkę z kimś hodowaliśmy na wsi, nie chce jeść i trzeba ją będzie zarżnąć przed czasem. 119 Wiadomość ta daje mi do myślenia. Potem telegrafuję, że Bóg z nią, niech zarzynają. Wokół mnie pałace, Alpy, katedry pełne złoceń i arcydzieł sztuki, podstarzałe milionerki, które z zastrzykami hormonalnymi w tyłkach gonią w eleganckich lincolnach własne pasje. Wszystko to zamki z mgły, sen, migające błędne ogniki. Dla mnie w Europie rzeczywistością jest owe pół świni. W czyimś mieszkaniu pewien muzyk gra Bacha. Pytam go, czy widzi w muzyce kolory, jak je widział Rimbaud w samogłoskach? „Naturalnie - odpowiada - podczas gry nie mówimy do siebie inaczej, niż na przykład: «a teraz daj trochę brązowego», właśnie w ten sposób". Wigilijne popołudnie. U Cooka dostaję bilet na sliping w wieczornym pociągu do Rzymu. W nocy, gdzieś pomiędzy Bolonią a Florencją, w wagonie sypialnym grzecznie, lecz stanowczo zwróciłem uwagę stewardowi, że woda mineralna, którą przyniósł, nie była zimna... Uniżenie mnie przeprosił. W tej chwili po raz pierwszy poczułem, że - dla mnie - zakończyła się druga wojna światowa. Autobusem do Neapolu. W pewnym miejscu - w pobliżu Terraciny - rysunek gór wzdłuż Via Appia przypomina zadufany, buńczuczny profil Mussoliniego. Podróżni - w większości grubi, pełnokrwiści ne-apolitańczycy - przyglądają się temu zjawisku bez słowa. Nagle ktoś zaczyna śpiewać neapolitańskie pieśni. Pozostali pasażerowie od razu przyłączają się do śpiewu. Pieśń wypływa im z ust w tak naturalny sposób, jak z ust najedzonego niemowlęcia wypływa kropla matczynego mleka. Morze przy Formii. 120 Neapol W sylwestrowe popołudnie autobusem na przedmieście. Mieszkam na Vomero, wysoko nad zatoką. Wezuwiusz od trzech lat nie dymi. Morze Tyrreńskie biało pobłyskuje w księżycowym świetle. Migocą światła Posillipo i Capri. Śpię, coraz to przebudzając się, i przez sen słyszę szum morza. 1947 Rzym, styczeń Ktoś zapytał, co najtrudniej znieść w kraju? Odpowiedziałem: nienawiść. Kłopoty materialne, niebezpieczne odruchy społeczeństwa, wywoływane pytaniami, które stawia epoka - wszystko to można znieść. Ale atmosfery nienawiści, jaka otacza mnie w kraju, znieść niepodobna. Klasy, grupy wyznaniowe, rasy, wszyscy wszystkich nienawidzą... nie da się żyć w takim klimacie. Paryż, luty W ten ziąb tak chętnie napiłbym się gorącej, mocnej kawy! Ale wszędzie dają tylko cafe nationale. Nationale oznacza w rzeczywistości „nieprawdziwa". Przydawka „narodowa" sygnalizuje ostatnio, że coś jest nie w porządku, już nie jest takie, jakie powinno być. Wydaje się, że literatura światowa zaniemówiła. Są i dziś pisarze, pisują utwory, ale literatury światowej - w sensie wielkiego umysłowego współdziałania, jakim była w epoce humanizmu czy w XIX wieku - teraz już nie ma. Istnieje zapewne wiele przyczyn. Święty Hieronim powiada na przykład, że nie warto grać na cytrze przed osłem. O jedenastej wieczorem, gdy wracam z teatru, wielki bulwar jest pusty, zimny i ciemny. Czasem przejedzie auto. Mężczyźni w krótkich kanadyjskich kożuszkach; nosi to tu teraz każdy alfonsowaty typ, ci 122 sami, których nazywam „bizantyńczykami" i którzy jeszcze niedawno nosili buty ze skóry antylopy i płaszcze teddyberry. Ponura cisza. Miasto świateł marznie i milczy. Olśniewające piękno w Orangerie: obrazy van Gogha. Czy malował kosz kartofli, czy chłopską rodzinę, która je kartofle, czy listonosza, czy bukiet prowansalskich kwiatów - najprostszym tematom nadawał taki poryw, że są jak trzęsienie ziemi. W tej szalonej sztuce jest coś tektonicznego. Bazylea Erazm. Tu umarł, w tym pokoju, w którego sąsiedztwie Frobenius drukował jego książki. Musiał w końcu szukać schronienia u swego wydawcy, siedział mu na karku, trząsł się z zimna, klął burgundzkich handlarzy wina i literackich hyclów. Mieszkał w tym pokoju, tu poprawiał jeszcze wilgotne odbitki, które czeladnicy Frobeniusa przynosili mu z mieszczącej się w sąsiedztwie drukarni. Na świecie wrzało. Es regnet Dreck1 - pisał Luter do żony. Pukano do drzwi. Przybywali posłowie od papieża, od cesarza, walił też w te drzwi z bezsilną złością weneryk Ulrich von Hutten2. Oskarżano go o tchórzostwo. Wzruszał tylko ramionami. „Byłby to poważny zarzut - pisał - gdybym był szwajcarskim najemnikiem. Ale jestem pisarzem i potrzebuję spokoju do pracy". Długa i monotonna podróż zimowa z Zurychu do domu. Do niczego nie przywyka się tak łatwo jak do zmian. Według Lukrecjusza bogowie zrodzili się ze strachu. A jak wygląda oblicze nowych bożków? Tego nikt nie wie. Ale już intonują odpo- 1 Es regnet Dreck. — Obrzydliwie pada. 2 Ulrich von Hutten - rycerz, niemiecki humanista i poeta. 123 wiedni tekst, skrzekliwym, zimnym głosem podają nowy, apokaliptyczny tekst: „E=mc2". Śpiewajmy, przyjaciele! Ten nasz światek domowy, jakiż jest dziki i gorzki! Ten wywar z Węgrów, Szwabów, Żydów, Słowian - cóż to za gorzka ciecz! Ale ma siłę i rzeczywisty smak! Jeśli jej kto raz pokosztuje, wszelka inna ludzka strawa wyda mu się dietą dla gastryków. Świat słyszał o kilku naszych eksportowych pisarzach, zna kilka nazwisk naszych klasyków - Petófiego, Jókaiego (naturalnie tylko nazwiska, nie dzieła!) - ale pokolenie Aranya, a potem pokolenie „Nyu-gatu" przeszło w literaturze światowej niemo, bez odzewu. Tego fatalnego losu nie da się wytłumaczyć jedynie tajemniczością naszego samotnego języka. W końcu po norwesku mówią tylko trzy miliony ludzi, a jednak cały świat zna nazwisko Knuta Hamsuna czy Ibsena. Nie można wszystkiego wyjaśnić tym, że nie mamy tłumaczy. Tłumacze pojawiali się czasem i przekładali na niemiecki, angielski czy francuski poważne dzieła współczesnych sobie pisarzy; najlepsze utwory prozą Mikszatha, Babitsa, Kosztolanyego czy Móricza1 publikowano w j ęzykach światowych; a j ednak literatura węgierska nie zaistniała dla świata. Samotność językowa, brak tłumaczy, wszystko to nie wyjaśnia tego głuchoniemego, tragicznego losu. Bardziej prawdopodobne wydaje się, że literatura węgierska w swojej najbardziej sekretnej treści - może w samotnej urodzie ducha swego wschodniego w końcu i dalekiego języka - w jakiś sposób, z jakiegoś powodu n i e p a suj e do literatury światowej. Chodzę po mokrych od topniejącego śniegu ulicach, trzęsę się w zatłoczonych tramwajach, rozmawiam z wychudzonymi ludźmi w nędznych, wytartych ubraniach - i obserwuję nasilającą się we mnie 1 Zsigmond Móricz - wybitny powieściopisarz należący do tzw. pierwszego pokolenia „Nyugatu". 124 solidarność z tutejszą nędzą. Nasze przewiny, tak, oczywiście... Ale Zachód, o którym myślałem z taką nostalgią w minionych latach, jak zdałby egzamin Zachód, gdyby musiał przeżyć i wycierpieć to samo, co my musieliśmy znieść? Na rogu ulicy Rakóczi wpada mi w ucho nawoływanie gazeciarza. Woła on w wiosennym wietrze, w jednostajnym hałasie peszteńskiej ulicy: „Wielka panama... Nowe zarządzenia... Miki ós Hor-thy aresztowany..." Nikt nie zwraca na to uwagi, wiadomość ta nie elektryzuje drżących z zimna, spieszących się przechodniów, nikt nie kupuje gazety. Ale to powoli zacichające na wietrze zdanie - nawet jeśli miałoby być kaczką dziennikarską - brzmi na peszteńskiej ulicy naprawdę dziwnie; nie wyobrażam sobie, że jeśliby w ciągu minionych dwudziestu pięciu lat gazeciarz na ulicy w Budapeszcie wykrzykiwał podobną wiadomość, nikt nie spojrzałby nawet w jego stronę. W takich chwilach zawsze czuję ów frisson1, który przypomina, jak straszliwie szybko obraca się koło historii i jak prędko sensacja zmienia się w nieważną i obojętnie przyjmowaną informację dnia. Demokracja, która zajęła miejsce węgierskiego feudalizmu, bogaci się teraz i wydaje przyjęcia. W Atenach było tak samo. Wszystko powtarza się w czasie - teraz do pełni luksusu brakuje już tylko Sofokle-sów, Praksytelesów i Platonów. W minionych okrutnych latach człowiek pokazał, do czego jest zdolny. Czasem myślałem już, że wiem, jaki jest człowiek... i zamierałem z przerażenia. Ale jeśli mam być bezstronny, muszę dodać, że pośród niegodziwości zawsze spotykałem się z uczciwością, obok okrucieństwa pojawiała się życzliwość, a obok grzechu rozkwitała dobroć i współczucie. Taka jest prawda. 1 frisson - dreszcz 125 Tyrania zawsze przygotowuje świat dla prawnuków: wtedy wszystko będzie piękne, dobre, doskonałe; aby to nastąpiło, trzeba jednak, by obecne pokolenie wytrzymało wszelką nędzę i poniosło ofiary. Kto wreszcie powie głośno, że prawnuki w swoim czasie zatroszczą się o siebie - a my, którzy żyjemy teraz, nie jesteśmy ani egoistyczni, ani bezmyślni, gdy pragniemy zająć Się przede wszystkim własnym losem? Żyłem w czasach, w których nie było wiadomo, kogo należy się bardziej bać: przestępców czy milicji? Po południu spacer wzdłuż Dunaju. Silny wiatr zachodni. Ciekawa rzecz taki spacer po Budapeszcie w dzisiejszych czasach. Widać wiele rzeczy, których nie uświadczysz podczas spaceru w Szwajcarii. Przed wejściem do pobliskiego lombardu długa kolejka oczekujących. Podenerwowani, że nie dostaną się już dziś do taksatora. W kolejce kilkoro dzieci, ściskają rzeczy przeznaczone pod zastaw. Jakiś pułkownik sztabowy z tobołkiem pod pachą ukłonił mi się poważnie, po wojskowemu. Schodzę na bulwar. Gdy zbliżam się do mostu Kossutha, właśnie skacze stamtąd do wody samobójca. Ludzie, którzy na brzegu obserwują tę scenę, natychmiast zaczynają wymieniać fachowe uwagi. Nikt się nie rusza, nie skacze do wody, nie woła o pomoc. Ktoś mówi: „Zostawić go, prędzej się utopi". Powoli idę w kierunku resztek mostu Małgorzaty. Czasem odwracam się i widzę parę butów na powierzchni wody. W półśnie. Co powiedziałbym dwudziestoletniemu Maraiemu, gdyby wszedł dziś do mojego pokoju? Widzę jego wysoką sylwetkę, marynarkę z aksamitnym kołnierzem, przychodzi blady, z podkrążonymi oczyma, z jakiegoś klubu karcianego czy podrzędnej redakcyjki, z poupychanymi po kieszeniach pogniecionymi czasopismami i książkami o pozaginanych rogach... Co bym mu powiedział? Czy mam z nim coś wspólnego? Czy się rozumiemy? Nie, oddaliłem się od niego na niewyobrażalną odległość. A czy dziś więcej „wiem" niż w wieku 126 dwudziestu lat? Umrę jutro albo kiedykolwiek: to wszystko, to owo „więcej", co dziś wiem na pewno. Na życie składa się nie tylko to, co czynimy i o czym mówimy, lecz także to, co przemilczamy. Milczenie jest także uczynkiem, podobnie jak mowa czy działanie. Prawdziwe milczenie - kiedy milczymy o naszej samoświadomości gruczołów -jest co najmniej w tym stopniu czynem, co jakiekolwiek działanie. Ale nie wystarczy milczeć. Trzeba też wiedzieć, z morderczą precyzją wiedzieć, o czym milczymy. W nocy czytam pracę Lenina. Jej tytuł: Stosunek socjaldemokracji do ruchu chłopskiego. Powiada: „...od rewolucji demokratycznej natychmiast zaczniemy przechodzić (...) do rewolucji socjalistycznej. Jesteśmy za nieustającą rewolucją". To właśnie odbywa się teraz na Węgrzech. Naszym domowym socjaldemokratom zaczyna brakować powietrza... Lecz czemu nie przeczytali uprzednio wystarczająco dokładnie podręczników rewolucji? Samotność jest wielkim przedsięwzięciem i ma zapewne działanie wychowawcze. Ale samotność jest coś warta tylko wtedy, gdy jest bezwarunkowa. Samotność jest jak dziewictwo: nie można jej od czasu do czasu zaprzestać. Gazeta południowa podaje, że wykonanie wyroku trzeba było odłożyć z powodu strajku katów - otrzymują oni za powieszenie dziesięć forintów, sumę tę uważają za niewystarczającą i obecnie żądają już za każde powieszenie piętnastu forintów. Koszty utrzymania rzeczywiście wzrosły w ostatnich miesiącach. Nic nie pomoże, trzeba będzie w końcu wynaleźć chrześcijaństwo. Pod wpływem sztucznie wywołanego wysokiego napięcia, w którym utrzymują świat mechanizmy Cywilizacji i uprzemysłowione Sys- 127 temy Wielkich Mocarstw, zmienił się pierwotny sens pojęć, ich stan skupienia. Nie ma już Radości. Jej miejsce zajęła Rozkosz. Smutek, Zmartwienie - piękne, romantyczne pojęcia! - przekształciły się w Ból i Strach. Ze Sprawiedliwości zrobiła się pospolita Zemsta. Z Dobrej Śmierci - Happy End. Młody pisarz. Po pięcioletniej nieobecności powrócił do kraju ze Szwajcarii. Rozpromieniony spaceruje po Budapeszcie. Myśli, nieszczęśnik, że wrócił do domu z wygnania. Jeszcze nie wie, że wrócił do domu na wygnanie. Przedpołudnie w mieście. Od wiadomości, których nieuchronnie muszę wysłuchać, zbiera mi się na mdłości. Jakbym chodził po średniowiecznym zadżumionym mieście, gdzie niepogrzebane trupy rozkładają się na ulicach. Rozmawiam ze znajomymi i czasem mam odczucie, że powinienem się poruszać z chusteczką przy ustach. Od kilku dni kołaczą mi się po głowie dwa wersy Karinthyego: „Raczej niech mnie robaki zjedzą / Niż ja miałbym zjadać robaki". Susza pustoszy nie tylko grunty. W duszach, w kontaktach międzyludzkich też rozszalała się susza. Wszystko wysycha, pęka, rozpada się przyjaźń, miłość, interes, wola życia. Nic nie dzieje się oddzielnie. Sposób i ton, w jakim Rosjanie rozmawiają z wielkimi mocarstwami, jest typowo kobiecy. Rosjanie są stroną pasywną jak kobiety i potrafią pertraktować z ową upartą, pełną pogróżek konsekwencją, grając na zwłokę, jak robią to kobiety, gdy bardzo czegoś chcą, nowej sukni, kapelusza czy nowego męża, albo gdy chcą się pozbyć kochanka, którym już się znudziły... To groźna siła: mężczyźni źle znoszą ten styl negocjacji. Mężczyźni w pewnym momencie tracą cierpliwość i walą w stół. Rosjanie wiedzą o tym: w niebezpiecznych momentach wyszczerzają zęby w uśmiechu i spuszczają z tonu. i 5. Sandor Marai w stroju husarskim, Kassa, 1907 128 - v» * ft* '•f , 6. Ojciec Sandora Maraiego, Geza Grosschmid, Kassa, 1932 7. Matka Sandora Maraiego, Margit Grosschmid Szentendre. Na rogu ulicy kościół do sprzedania. Całkiem porządny kościół, z wieżą, stropem, sklepieniem, pulpitami, chórem, ławkami... ze wszystkim, co powinno się znajdować w kościele. To kościółek serbski, pozbawiony obecnie gospodarza, i nie mogą go sprzedać. Kto kupi w dzisiejszych czasach kościół? Zapytuję oń w sklepiku na rogu. Sprzedawca wzrusza ramionami i powiada: „Za trzydzieści-czter-dzieści tysięcy ktokolwiek może go kupić". Niedzielny wieczór w gospodzie. Gazeciarze przynoszą świeżą, poniedziałkową gazetę. Na pierwszej stronie wielkie jak pięść litery donoszą, że złapano tak zwanego Mundzia Glinę, notorycznego satyra i mordercę, który niedawno z brawurową odwagą uciekł z więzienia podczas prowadzonego przez prokuratora przesłuchania. Schwytano go teraz i za kilka dni zostanie powieszony. Wiadomość o tym wzbudza poruszenie w gospodzie. Siedzą tu robotnicy, ludzie skromnej egzystencji. Wyskakują zza stolików, wyrywają sobie gazetę z rąk. Ogólny nastrój: rozczarowanie, zawód, złość. Wszyscy żałują Mundzia Gliny, że nie udała mu się ucieczka i że został ujęty przez milicję. Nikt nie ukrywa zawodu i pełnej współczucia sympatii do zbira. Oto stosunki na Węgrzech ukształtowały się obecnie tak, że społeczeństwo czuje nieskrywaną sympatię do mordercy, który rabował, gwałcił i zabijał swoje ofiary, wyraża uczuciową solidarność ze zbrodniarzem, który - choć na chwilę - okazał się dość sprytny, by wyślizgnąć się z rąk władzy państwowej. Każdy, kto zwraca się przeciw władzy, staje się obiektem sympatii: takie jest znaczenie obecnych nastrojów. Zaczepia mnie - pobladły - dziennikarz socjalistyczny. Powiada, że ostatnio znów się boi, tak samo jak po 19 marca 1944 roku, kiedy Niemcy zajęli Węgry. „Teraz na nas kolej, na socjalistów - mówi zduszonym głosem. - Z mieszczaństwem już się załatwili". Co się teraz zacznie? Terror i racjonowanie żywności. Trzeba czytać więcej wierszy. Historia ogłupia. 9 - Dziennik 129 Nie wystarczy lubić tego, co lubią oni; żądają, bym nienawidził tego, czego oni nienawidzą. Tu się nasze drogi rozchodzą. Przedstawienie galowe na cześć Tity. Na ulicy co dziesięć kroków milicjant z karabinem maszynowym, w hełmie bojowym, w Operze na co trzecim stopniu tajniak. Dobrze pilnują tego bałkańskiego Napoleona. Uroczysty wieczór, widownia wypełniona. Pierwszy raz oglądam z bliska haute volee demokracji. W loży na piętrze głowa roześmianego, ruchliwego, rozemocjonowanego, trochę szalonego człowieka: to Rajk1, komunistyczny minister spraw wewnętrznych. W dworskiej loży Tildyego2 z żoną, uśmiechają się z zakłopotaniem. Pomiędzy nimi Tito, tajemniczy bałkański wódz. Podobny jest do Goringa, ten sam typ jowialnego, grubawego jaśniepana. Pamiętam wieczory, kiedy widywaliśmy „autobusy Tity", czyli samoloty, które wiozły w góry bośniackie amunicję dla Tity. Teraz siedzi sobie w Operze budapeszteńskiej w loży honorowej. Lśnią żyrandole. Kobiety w klejnotach. Nie wiadomo, skąd się tu wzięły te kobiety, a ich klejnoty, też nie wiadomo, jakiego pochodzenia... Tito łaskawy, wielkoświatowy. Ta loża gościła już Franciszka Józefa, potem Horthyego, teraz gości Titę... Meloman, który regularnie bywa w Operze, może się tu napatrzyć wielu rzeczy. Optymista na herbacie. Już po sześćdziesiątce, miał majątki o powierzchni wielu tysięcy mórg, mieszkał w pałacu. Wszystko mu odebrano, dostał pokój w zamieszkanym przez innych mieszkaniu śródmiejskim. To optymista. Wszystko będzie dobrze, powtarza od dziesięciu lat. Otoczenie przysłuchuje mu się z nabożeństwem. Wszystko „było dobrze": wybuchła wojna, ale on ją przeżył. Majątki i dobytek mu odebrano, ma zaledwie łóżko we wspólnym mieszkaniu: ale „mogłoby być jeszcze gorzej". Męczą mnie ci optymiści. 1 Laszló Rajk - komunistyczny polityk węgierski, w 1949 r. w procesie pokazowym skazany i stracony. 2 Zoltón Tildy - polityk węgierski z Partii Drobnych Rolników, w latach 1946-48 prezydent Węgierskiej Republiki Ludowej. 130 Prawda jest taka, że w minionych dziesięciu latach wszystko zmieniło się na gorzej w sposób nie dający się wyrazić i nie zmienia tego żadne optymistyczne zastrzeżenie, że przecież mogło być jeszcze o wiele straszniej. Mój mądry, stary przyjaciel, który udaje sprzedawcę kwiatów, powiedział dziś z rozmarzeniem w winiarni, gdy popijaliśmy: „Szczęście jest niebezpieczne. Nie wolno się nim nasycać. Tylko smakować, powoli, po kropelce". Nocna śnieżyca. Gęsto padające, duże płatki. Śpię niespokojnie. Rano budzę się z ołowianymi członkami, jakby cały ten śnieg spadł na mnie. I to pewnie prawda. Dach chroni człowieka tylko w pewnym sensie - śnieg tak naprawdę pada na niego przez sen i przygniata go całym swym ciężarem. Wydaje się nam tylko, że jesteśmy uratowani. Nasz los pozostaje niezmiennie ten sam, przywdziewa jedynie inny kostium. 1948 Prawdziwym zadaniem jest nie prze-żyć czas, lecz w-żyć czas w siebie. Trzeba czasu, nim ludzie zrozumieją, że niewola jest niewolą nawet wtedy, gdy rodzi się z walki o wolność i rewolucji. „Nowa religia! - powiadają. - Bolszewizm to nowa religia!". Ale ja spotkałem dotychczas jedynie pobrzękujących skarbonką duchownych tej religii; jeszcze nigdy nie spotkałem wiernego. Skończonej, pełnej formy dopracowały się w ciągu stuleci na Węgrzech tylko dwa typy ludzkie: arystokrata i chłop. Wszyscy inni, którzy znajdowali się pomiędzy nimi, znikli ze sceny, nim udało im się przywdziać kostium do odegrania historycznej roli. Na ulicy zbliża się do mnie pochylony stary mężczyzna. Jest siwy, podpiera się laską, kuleje. Kłania mi się, poznaję go. Był moim kolegą w szkole. Siedział obok mnie w ławce. Postarzałem się w nim, w moim szkolnym koledze. Sam w sobie nie zestarzałem się jeszcze. Ale w nim jestem już starcem. Jeden z moich gości opowiada mi, że po południu wezwano go do obserwatorium astronomicznego na Szwabskiej Górze, gdzie zastał 132 całkowity rozgardiasz: komunistyczny dyrektor pokłócił się ze swymi kolegami o sympatiach socjaldemokratycznych i oto astronomowie, którzy w obserwatorium na górze mają badać tajniki gwiazd, zaczęli sobie wyrywać włosy z głów, przewracali oczami i w końcu ochrypli od gniewnych wrzasków... Dziś po prostu nie da się zwyczajnie obserwować gwiazd. Astronom patrzy na Syriusza, mruga w nieskończoność mgławicy Andromedy, a jednocześnie kątem oka mściwie zerka na uczonego kolegę, który przy sąsiednim teleskopie postanawia właśnie: „Złożę donos na tę świnię". Istnieje pewien rodzaj euforii, znacznie mocniejszy od tych, jakie przynoszą alkohol czy alkaloidy. Nie potrzeba doń niczego innego, jak tylko wyłączyć świadomość świata z naszego systemu nerwowego, z naszej świadomości. To nie jest niemożliwe. Istnieje odpowiednia technika, można się tego nauczyć. W takich chwilach nasza wewnętrzna istota przyjmuje postawę rozluźnienia. Głęboka podświadomość podnosi się z otchłani naszego ciała, systemu nerwowego i świadomości. Ludzie Wschodu znają metodę tego wyłączenia świadomości. Ćwiczę ją ostatnio czasami i to nie tylko przed snem, ale także na ulicy, w kawiarni - i nie bez efektu. W ten sposób, z własnej głębi trzeba będzie któregoś dnia wezwać śmierć. Niech wypływa z nas samych, jak sen. Trzeba ją wezwać siłą woli, bez sztucznych środków pomocniczych. To jest „dobra śmierć". Długi popołudniowy spacer w pierwszym wczesnowiosennym świetle przez dzielnicę Zamkową1 i dzielnicę Krystyny. Od roku nie oglądałem tych znajomych, zrujnowanych ulic. Przechodzę wzdłuż obróconych w gruz domów, które są pełne wspomnień. Wchodzę do jakiejś jaskini: to był gabinet Kosztolanyiego. Pozostały z niego cztery dziurawe ściany, strop zwisa w kawałkach. Przez dziury w ścianach widać Varnegyed 133 dom naprzeciw, o którym w Upojeniu o świcie* w gorączkowej ekstazie napisał, że kiedyś nie będzie już wiadomo, „czy tu człowiek mieszkał, czy to zwierzęca nora" to mieszkanie po drugiej stronie ulicy?... Ta chwila nadeszła. Na rogu ulicy dziura w powietrzu. Ten fragment powietrza był kiedyś moim mieszkaniem. Ruiny rozebrano, w miejscu dawnego domu błyska niebiesko wiosenne niebo. Mieszkanie, ze wszystkim, co w nim było, rozpłynęło się, wyparowało w atmosferze. Herbatę piję w cukierni „U Augusta". Staruszki z Krystyny znów przychodzą tu na podwieczorek. Stara dzielnica miasta jest nie do zdarcia, jak te staruszki, łatwo się nie poddaje. To nieprawda, że żyjemy w czasach „rewolucji", co ostatnio tak często się słyszy. Nie, my żyjemy w czasach wojny religijnej. Wszelkie rewolucyjne analogie są tu fałszywe: rewolucja francuska była wydarzeniem wertykalnym. Reformacja i wojny wyznaniowe - katastrofą tektoniczną, rozchodzącą się koliście i horyzontalnie. I tak samo jest obecnie. Wielkie Systemy spisały na straty człowieka jako czynnik kształtowania świata. Nie interesują się nim, traktują go jak surowiec. Trzeba mieć nadzieję, że ten fakt przesądzi w końcu o ich upadku. Człowiek nie jest materiałem poddającym się neutralizacji: w jakiekolwiek by go naczynia wcisnąć, wykonany jest z materiału wybuchowego, przeto któregoś dnia zacznie osobiście odpowiadać Wielkim Systemom. W tym ostatnia nadzieja. Świat wokół mnie stał się teraz dziwnie idylliczny. Miałbym ochotę wykrzyknąć, jak młodzi małżonkowie w podróży poślubnej: „Nareszcie sami!". Podróż ta jest z dnia na dzień trudniejsza, a jednocześnie coraz ła- ' Hajnali reszegseg 134 twiejsza. Każdego dnia trudniej zdobyć na nią pozwolenie, lecz jednocześnie każdego dnia łatwiej opuścić to, co mnie tu jeszcze wczoraj trzymało. W nocy Krudy1: N.N. W tej prozie ożywa smak dawnego życia, ducha, poezji, goreje w niej tak mocny, szlachetny płomień, jak w starych palinkach siła i smak orzechów dawnych lat. Pisze o świerszczach, o zbójnikach, o rozpustnych kobietach, które chadzały na cmentarz zażywać miłości ze studentami... pisze o wszystkim, co ma w życiu sens. Wielki pisarz zatrzymuje świat, z którego pochodzi, do którego przynależał w taki sposób, w jaki materia zbłąkanego meteoru przechowuje tajemnice wszechświata. Każda jego linijka błyszczy gwiaździstym pyłem. Trzeba by wynaleźć nowe litery. Znane nam dwadzieścia cztery litery są już zużyte. Spółgłoski spróchniały, samogłoski zardzewiały, skrzypią. Dawnymi literami można wyrazić jedynie rozmaite warianty dawnych myśli. Dzięki nowym, zupełnie nowym literom mogłyby się narodzić nowe myśli. Jakie miałyby być te nowe litery? W żadnym wypadku nie mogą przypominać rysowanego znaku. Może można by w tym celu zaadaptować znaki nutowe? Co napisałbym nowymi literami? Może: fis, ce, de... Jaki w tym sens? Otóż właśnie o to idzie w tym zadaniu: dawny sens wypełnił się już sam sobą. Litera dźwiękowa lub świetlna rozbiłaby granice rozumu. Pierwszy maja. Całe miasto w czerwonej mazi. Nad bramami domów portrety Marksa, Lenina, Stalina, Tancsicsa, Kossutha, Petófie-go, Geró, Rajka, Rakosiego2. Jestem w szpitalu i widzę, że wszyscy 1 Gyula Krudy (1878-1933) - pisarz tworzący poza wszelkimi kierunkami, ukochany autor Maraiego i jego mistrz. 2 Mihaly Tancsics, Lajos Kossuth -politycy w okresie Wiosny Ludów; Erno Gero, Matyas Rakosi - dygnitarze komunistyczni. 135 wybierają się na pochód, nawet lekarze. Pytam, czy chorzy też są zobowiązani do pójścia? Uspokajają mnie, że nie. A niezły to byłby widok, gdyby w uroczystym pochodzie wzięła udział także grupka rozentuzjazmowanych pacjentów, powiewających wynikami badań na ilość czerwonych ciałek krwi. Wolność, mówią. Bez wolności nie warto żyć. To prawda. Ale nie wspominają o tym, że wolności nie można uzyskać z zewnątrz. Amerykanie nie mogą przysłać wolności w paczce w ramach pomocy charytatywnej. Wolność jest sumą dobrowolnie podjętych, uznanych za słuszne obowiązków. Wszystko inne nie jest wolnością, a jedynie egoizmem i pełną chciwości przesadą. Ostatnio kilku moich znajomych z dnia na dzień zostało podsekretarzami stanu. Jak widać, wszyscy się znają na tym rzemiośle. Poza spodniami w prążki, czarną marynarką i przyjemnym obejściem nie wymaga się najwyraźniej niczego więcej. Ci maleńcy podsekretarze stanu siedzą sobie skromnie w wielkich państwowych samochodach i słodko uśmiechają się do towarzysza szofera. Istnieje pewien typ człowieka, którego fantazja nie sięga wyżej progu IV klasy tabeli płac. To urodzeni podsekretarze stanu. A teraz obrodzili, jakby ich posiano. W epoce Rousseau nie sposób było podjąć jakiegokolwiek przedsięwzięcia intelektualnego, handlowego czy politycznego bez pomocy kobiet. On sam także żył i działał dzięki łasce kobiet. Dziś rolę kobiet przejęła Partia. Kobiety były jednak bardziej ludzkie. Nie myślę, więc jestem. Gdybym myślał, pewnie przepadłbym z kretesem. 136 Genewa, wrzesień Młoda Węgierka, która wynajęła nam pokój w mieszkaniu swoich krewnych, opuściła kraj przed rokiem. Podczas rozmowy powiada nieoczekiwanie: „A czy pan pamięta tego młodego żebraka wysiadującego przy moście Kossutha po budańskiej stronie, który miał na twarzy takie okropne liszaje...?". - „Naturalnie - odpowiadam od razu, z gotowością - miał dermosclerosis, rzadki rodzaj choroby skórnej. Nie-wyleczalny". Nie Baszta Rybacka1. Nie zachód słońca nad Balatonem. To właśnie jest ojczyzna. Mediolan W Scali dyryguje Herbert von Karajan. Budynek odremontowano. Wielka sala lśni purpurą lóż, pozłacanymi i białymi kolumnami. Kobiety w futrach, klejnotach, wyperfumowane. Karajan dyryguje najpierw Mozarta, potem żywą, piękną symfonię Richarda Straussa. W tej „nowoczesnej" muzyce wiedeńskiej jest jakaś melodyczna nadwyżka. Rozluźnione, oczarowane twarze w lożach - rozluźnienie nigdy nie następuje bez melodii odzywającej się w duszach. Ten budynek jest jednym z ostatnich schronień w Europie, jakie przetrwały. Jego duch także pozostał niewzruszony, ludzie tu żyją bliżej muzyki niż w złotym wieku, w czasach Mozarta i Beethovena. W antrakcie w foyer nastrój jak na wielkim przyjęciu: damy, mizdrzenie się, gwar i spacery tam i z powrotem, jakby w rytm melodii. Stendhal, notatki z podróży. W zapiskach ani słowa o urokach przyrody. Ledwo wspomina o Wezuwiuszu. Interesuje go tylko życie towarzyskie, balet, dwór, plotki. Przeciętny fresk z San Carlo zajmuje go bardziej niż Capri. Syn czasów napoleońskich, przejadł się Rousseau, zbrzydził rewolucją i „naturą". Życie towarzyskie, formy, sztuka: to dla niego „naturalne". Zatrzymuje się w Padwie na dwutygo- 1 Halaszbastya - wzniesiona na przełomie XIX i XX w. budowla widokowa w sąsiedztwie kościoła św. Macieja w dzielnicy Zamkowej. 137 dniowy odpoczynek: natychmiast wywiaduje się i notuje, że kardynał spisał wspomnienia na kolanach swojej kochanki i że u Perroqueta można się przyzwoicie napić. W ciągu dwóch tygodni Stendhal zawarł w Padwie liczne znajomości: przed stu laty podróżnik zaglądał prosto do jadalni i sypialni obcego miasta, bezpośrednio i bez zapowiedzi. Przed snem włoski dziennik Goethego, a potem znów notatki podróżne Stendhala. Pomiędzy zapiskami obu podróżujących upłynęło trzydzieści lat. Stendhal przeżył rewolucję, Napoleona, Moskwę i Święte Przymierze. Goethe miał już za sobą „gorycze Wertera". Stendhal opowiada nieustannie o tancerkach i aktorach, którzy „warci są Tal-my"1 - (dziś już nikt nie pamięta ich nazwisk) - o wieczorach w teatrach, o baletach i spotkaniach towarzyskich. Goethe opisuje człowieka południa, krajobraz, klimat, jak ktoś, kto rodzi się na nowo, kto ma oko do szczegółu, do nieistotnych drobiazgów, zachowanie ulicznika interesuje go w tym samym stopniu, co materia lawy czy proporcje głowy greckiego konia z brązu, gust i styl ludzi południa czy wilgotna, bogata urodzajność Kampanii... wszystko go interesuje, ziemia, człowiek, morze, warunki klimatyczne i sztuka. W Neapolu jest szczęśliwy. Żałuje, że jest Niemcem i brakuje mu zdolności do tego, by „tylko żyć", jak tutejsi ludzie. Stendhal plotkuje, Wezuwiusz obejrzał przez lorgnon, nigdy się na niego nie wspiął. Goethe, narażając się na niewielkie zresztą niebezpieczeństwa, dwukrotnie dotarł na brzeg krateru... Obie te, wcześniej wielokrotnie już czytane książki, są dla mnie pouczającą lekturą teraz, gdy jestem „na miejscu". W przeszłości los Europy zależał w jakiś sposób od tej dwoistości; może tak jest i teraz? To, czego Neapol uczy mnie każdego dnia: nie prze-żyć i nie w-żyć w siebie życie, lecz po prostu „tylko żyć": to jest prawdziwe zadanie. 1 Francois Joseph Talma (1763-1826) - najsłynniejszy aktor tragiczny okresu rewolucji francuskiej i cesarstwa. 138 Na adres przyjaciół przychodzi pocztą komplet moich utworów, które ukazały się dotychczas w kraju, a które teraz mielone są na papierową papkę w komunistycznym młynie. Według zaświadczenia poczty napisałem dotychczas 13 kilogramów 50 deka; tyle ważą moje książki. Ten ciężar zastanowił mnie. W przyszłości będę ostrożniejszy. Mam zamiar napisać jeszcze wszystkiego 15-20 deka, to najzupełniej wystarczy. Ravello W tym zakątku Zatoki Neapolitańskiej Morze Tyrreńskie jest przerażająco puste. Miejscowość w niejasny i przyciągający sposób wydaje się „znajoma". W Amalfi obiad na werandzie „Albergo Cappucci-ni". Longfellow obnosił tu swój pedantyczny splin. W restauracji ośmiu kelnerów podaje naszej czwórce rybę orato w tak uroczysty sposób, w jaki w noweli Kosztolanyiego Omelette a Woburn kelnerzy w Zurychu podawali niemającemu już prawie pieniędzy Kornelowi Esti potrawę z jaj. Na horyzoncie szaroniebieski zarys Capri i wysepek Galii. W drodze powrotnej kierowca myli kierunek: zamiast do Positano jedziemy przez kasztanowy las po stromej górskiej drodze w dół do Gra-gnano. Ten południowowłoski las na początku zimy, z jego barwami i zapachami, wydaje się krajobrazem przedziwnie swojskim. W Gragna-no kupuję wino i gliniane talerze. Mają tu najlepsze z hodowanych na lawie win. Ale można się nim rozkoszować tylko na miejscu; łatwo fermentuje i nie znosi butelkowania. O zmierzchu przejeżdżamy obok Wezuwiusza, po autostradzie her-kulańskiej. Wzdłuż drogi po obu stronach leży lawa pozostała tu po wybuchu w 1944 roku. Przypomina fusy po kawie: jakby ktoś zagotował ziemię. Wezuwiusz z bliska, w zimowym zmierzchu pobłyskuje odcieniami czerwieni, ciemnego brązu i głębokiej sepii. Odczuwam wielki spokój. Trzeba mi było dojść aż pod Wezuwiusz, żebym odczuł wreszcie spokój. Ulice śródmiejskie zawsze wprawiają mnie w specjalny nastrój, który nie przynosi wprawdzie pociechy, ale napawa uczuciem niezwycię- 139 żonej siły i nieodpartego optymizmu. Optymizm promieniuje tu z wąskich, brudnych uliczek. To gęsty brud, ludzie i owoce, ryby i wino, mięso i zwierzęta zmacerowane są ze sobą na lepką, słodką i śmierdzącą marmoladę. To nie jest bieda - czy robak jest „biedny"? W katedrze. Staję z ulgą przed wmurowaną w ścianę płytą nagrobną króla Andrasa1. Ten nieboszczyk jest moim jedynym znajomym Węgrem w Neapolu. Sprytni węgierscy wyrobnicy pióra, którzy poprzez film, sztukę będącą w istocie anegdotą, i płytkie pomysły literackie wkradli się do salonów zachodniego świata umysłowego, uczynili wielką szkodę literaturze węgierskiej. Dziś na Zachodzie traktuje się ją jak niewiele warte anegdotyczne lewantyńskie rzemiosło. Ogród biskupi w Pozzuoli: nieprzyzwoicie duży. Ta forma życia kleru już się przeżyła. Solfatary stały się z biegiem czasu specyficzną atrakcją. Wulkan został oswojony i zamknięty w klatce, jak to czynią z egzotycznymi bestiami pogromcy zwierząt. Metoda Hagenbecka2: zwierzę pozostaje na wolności, można je oglądać bez krat. Posłuszna bestia za pięćset papierowych lirów staje na tylnych łapach, warczy, szczerzy zęby, pokazuje sztuczki: niemal na skinienie dłoni cicerone bucha płomień i z krateru dobywają się trujące opary. Maleńki krater jak na zamówienie pracowicie wypluwa gorące kamyczki, które - niby piekielne skarby z Fausta -jeszcze gorące przewodnik sprzedaje turystom. Ziemia głucho dudni pod stopami, twarda powłoka jest w tym miejscu nie grubsza niż trzy metry. W rowkach bąbelki wrzącej, szaroczarnej, glinianej lawy. Ten wulkan - w pomniejszeniu - zdradza coś ze struktury 1 Ściślej: księcia Andrasa; młodszy brat Ludwika Węgierskiego, przez Węgrów zwanego Wielkim, nigdy nie był koronowany ani na króla Węgier, ani na króla Neapolu. 2 Karl Hagenbeck - założyciel jednego z pierwszych ogrodów zoologicznych w Stellingen pod Hamburgiem. 140 piekieł. Dowodzi racji geologów, którzy podkreślają, że Twórca wyznaczył człowiekowi miejsce na kuli ziemskiej w nadzwyczaj ciasnej przestrzeni: jedynie w mikroklimacie, na wysokości półtora metra od powierzchni możliwe jest naturalne kiełkowanie, powłoka globu jedynie na czterdzieści kilometrów w głąb pozostaje w stanie stałym, pod nią kłębią się już gazy bizmutowe, a troposfera, w której człowiek może oddychać bez przyrządów, wynosi najwyżej siedem-osiem kilometrów wzwyż od gruntu. Może rację ma Dante, który szukał właściwego miejsca człowieka w wulkanicznym piekle? Solfatara wzbudza we mnie całkowicie dantejskie wyobrażenia. Literatura węgierska była wielka. Większa niż jej naród. Pan J., księgarz, sprzedaje dawne, rzadkie książki w pomieszczeniu o łukowych sklepieniach, znajdującym się na parterze jednego z książęcych pałaców na Piazza del Plebiscite. Księgarz pochodzi z Wiednia, jest entuzjastą monarchii, nosi Vatermorder1 i czerwoną muszkę. Przez oszklone drzwi wejściowe sklepu widać pomnik jeźdźca Canovy. Księgarz opowiada, że kiedy Amerykanie wkroczyli do Neapolu, żołnierze pochodzenia węgierskiego wykupili całą serię Biblioteki Węgierskich Arcydzieł i w ogóle wszystkie książki węgierskie. Nastrój rozmowy przywodzi wspomnienie małej książeczki Burckhard-ta Ein Vormittag beim Buchhdndler, tomik, na którego stronicach Ril-ke dowodzi przed obcymi ludźmi, że dziad Ronsarda był Węgrem. Niewiele już pozostało takich nienaruszonych miejsc w Europie jak ta staroświecka neapolitańska księgarnia. Rzym Rano w hotelu czytam Idy marcowe Wildera, a potem, przed południem, chodząc po salach muzeum wśród fragmentów term Diokle- Vatermdrder - wysoki twardy kołnierzyk 141 cj ana, oglądam utrwalone w kamieniu i marmurze te same postaci, które rano zostały mi przedstawione przez dobrego pisarza. Pomiędzy oboma spotkaniami odczuwam różnicę: opowieść pisarza przeżyłem od początku do końca; natomiast gdy patrzę na rzeźby, czuję, jakbym był o czymś informowany. Ale kamień ma w sobie lubieżność, która silnie działa na nasze zmysły. W drodze powrotnej ścisk w pociągu. Tłum włoski jest rozbrajająco cierpliwy. Ani przez chwilę nie czuję się pomiędzy nimi jak ktoś bezdomny, obcy. To ostatni wielki ludzki dar: włoski uśmiech i włoska cierpliwość. Budda wierzył w obojętność; wielcy Rzymianie w administrację publiczną. Żadna z tych metod się nie sprawdziła, jak to widać po skutkach. Lecz czy można jeszcze wierzyć w literaturę, w poezję, w rozpaloną do białości, zamkniętą w formie ekstazę, w której ziarna sensu po-błyskują jak trwałe cząstki rozbitej materii w reaktorze lub w warsztacie alchemika? 1949 Sorrento Pomnik Tassa stoi sobie swojsko na rynku: jakby cała okolica, całe otoczenie czule obejmowały tę szlachetnie szaloną postać. Co skłoniło Goethego, ażeby, posłużywszy się postacią Tassa, odpowiadać na te wszystkie pytania, które sam sobie stawiał? Taki wybór tematu jest jedną z najdziwniejszych tajemnic życia i pisania. W drodze powrotnej, pomiędzy Piano a Meta di Sorrento krajobraz robi się patetyczny, wyniosły i spokojny. Przyjeżdżał tu na wypoczynek przybrany ojciec Marka Aureliusza, Antoninus Pius. Wokół Meta di Sorrento dojrzałe już do zbiorów gaje pomarańczowe przykryto słomianymi matami. Jem spagetti w jednej z oszklonych pomarańczami. Kelner podaje mi owoc prosto z drzewa, wraz z gałązką i liśćmi. Na stacji w Castellamare do wagonu kolejowego wsiada młody marynarz. Chłopak, którego na stacji żarliwie obejmowali i całowali rodzina i krewniacy, dźwiga zamykaną na kłódkę skrzynkę okrętową. Co takiego może być w tej skrzyni? Zwyczajne rekwizyty codzienności młodego Włocha, obrazek z Matką Bożą, fotografia mammy, prezerwatywy, dwie pary gaci, koszula, pocerowane skarpety, kromka panettone1, bo to przecież Nowy Rok. Buty wyglansował do błysku, marynarskie ubranie, i to codzienne, i odświętne, wyprasowano mu na drogę... A teraz jedzie zaciągnąć się na statek, na któryś z ocalałych statków włoskich, by rozpocząć na nim służbę gdzieś pomiędzy Ameryką Południową a Neapolem. Jest dobroduszny, zamknięty w sobie i zakłopotany. „Marynarz wypływa w morze..." - ten pierwszy wers 1 panettone - mediolańskie ciasto z rodzynkami i owocami kandyzowanymi 143 bardzo dawnej ballady kryje wieczną prawdę. To zawsze taki piękny widok, gdy młody człowiek wyrusza z dusznych pieleszy domowych w przewianą wiatrami nieskończoność świata. Moi znajomi nie rozumieją, czemu tu, na wzgórzu, w samotności Posillipo bronię się przed każdymi odwiedzinami... Ale nie rozumie i zrozumieć nie może tego nikt, kto nie z naszego rodu, że pisanie to rytuał, wymagający głębszej i bardziej bezwarunkowej samotności niż klasztorna. Potrafię stworzyć coś ludzkiego tylko wówczas, gdy pozostaję z daleka od ludzi. I nie rozumieją, że ta samotność nie jest „pychą", lecz ostateczną, najgłębszą pokorą. Prawdziwe, wielkie życiowe przedsięwzięcia to najczęściej nie bohaterskie czyny, lecz gry na cierpliwość. Jak Lope de Vega, który - umierając, szeptem - wyznał, że „nudzi go Dante", tak szepczę i ja, gdy nikt mnie nie słyszy: nudzi mnie Goethe. Ale jednocześnie, choć mnie nudzi, zawsze znajduję zdania, które szczególnie do mnie trafiają: In jeder grossen Trennung Uegt ein Keim von Wahnsinn...1 - i zrozumiałem, czemu - niezależnie od wszelkich konkretnych trudności i niebezpieczeństw - chwila, w której opuściłem Węgry, była tragiczna. Do czytania, do prawdziwego, płodnego czytania potrzeba zapewne więcej energii i talentu niż do pisania. Pomiędzy domami długiego, lecz szerokiego zaledwie na łokieć zaułka Via Tribunale czasami zatrzymuje mnie szlachetniejszy fronton: w takich domach podwórze jest bielone, gotyckie lub renesansowe, a portier odpowiada obojętnie, że mieszka tu książę X czy margrabina Y. Arystokracja neapolitańska po dziś dzień żyje w takich zaułkach, principe strzeże swego pałacu znajdującego się pomiędzy jatką rzeźnika, straganem handlarza ryb, burdelem i dwoma kościołami. Podwórze Ospedale Pace lśni białością pośród brudnych zaułków, jak na tle burego średniowiecznego tłumu musiał się odbijać wyprany, wykrochmalony i wyprasowany, chłodny habit zakonnicy. Arystokracja pozostaje tu jeszcze w szczególnej symbiozie z ludem. Książęta i żebracy wszystko wiedzą o sobie nawzajem. Kiedy Neapol był bombardowany, burżuazja uciekła w pobliskie góry, ale biedacy i książęta pozostali w bombardowanym mieście w swoich norach i pałacach. Chodzę w dziurawych butach. Pozostała mi wprawdzie jeszcze jedna para porządnych butów, ale oszczędzam je. Podobnie z ubraniem -noszę jedno, do całkowitego zniszczenia. Lubię chodzić w nędznym, wytartym ubraniu po uliczkach Neapolu. I już tylko na niewiele listów chcę odpisywać. Neapol jest wielki w swoich podwórzach; podobnie jak moje rodzinne miasto, Kassa. Widziałem dziś na Via Constantinopoli wielkie podwórze, które na wysokości pierwszego piętra było połączone biegnącym przez środek, pomalowanym na jasnoniebiesko, żelaznym mostkiem, na którego poręczach ustawiono szereg marmurowych popiersi. Istnieją trzy drogi życia: odysejska, jezusowa i faustowska. Reszta to podatnicy. 1 In jeder grossen Trennung... - W każdej wielkiej rozłące ukryte jest jakieś szaleństwo. 144 Śnił mi się ojciec. Mój zmarły ojciec przemawiał do mnie z gniewem, chciał mnie zabić. Ciekawym, jaki to starotestamentowy kom- 10-Dziennik 145 I pleks Edypa wyprowadziliby z takiego snu freudyści? Tymczasem jego znaczenie jest proste: śnię o ojczyźnie, ojczyzna jest moim ojcem, i chce mnie zabić. Neapol U Crocego. Zaprosił mnie na drugą po południu. Mieszka we wschodniej dzielnicy Neapolu, w tym mrowisku, ulu, termitierze, która ciągnie się od placu Trinita Maggiore w stronę morza. Mieszka w dziwnym pałacu przy niewielkim zaułku - z brudnej, wąskiej uliczki otwiera się przestronna klatka schodowa, wnętrza domu też przypominają pałac, schody są szerokie, płaskie, jak w zamkach królewskich. W tej okolicy we wszystkich sklepikach mówią o nim jak o kimś w rodzaju pogańskiego świętego. Dzwonię, długo czekam. Otwiera młoda kobieta, jest zakłopotana, powiada, że senator czeka. Po kilku minutach wprowadza mnie do Crocego. W gabinecie stoły na krzyżakach, pulpit, książki. Croce siedzi przy oknie, coś dyktuje młodej dziewczynie. Ujrzawszy mnie, powoli podnosi się i, kulejąc, podchodzi ku mnie. Niska postać, ubrana w ciem-noliliową, grubą, ciepłą bonżurkę. Ma osiemdziesiąt trzy lata, ale nie jest zgrzybiały. Cierpi na jakąś chorobę skórną, jedna dłoń koloru lila, z łuszczącą się skórą i pokryta gęstym owłosieniem, druga w rękawiczce. Z uszu też schodzi mu skóra, kołnierz bonżurki zasypany jest płatkami zniszczonego naskórka. Nie używa okularów, mruga klejącymi się oczyma. Rozmawiamy po francusku. - Wolność - zaczyna prędko - na świecie jest problem z wolnością. Masy nie chcą wolności. Niemcy też nie chcą wolności. Masy nigdy nie chciały wolności, nigdy, w żadnej epoce. To było zawsze zadanie elity, elity duchowej czy historycznej, żeby chcieć wolności, a jeśli nie mogła jej uzyskać, starała się przynajmniej utrzymać w świadomości ludzi potrzebę wolności, le besoin de la liberte... - powtarza cienkim, szorstkim głosem i podnosi do góry palec chorej, pokrytej liliową skórą ręki. - Komuniści też nie chcą wolności - mówi i mruga. - To zrozumiałe. To tyrani, nie socjaliści. Proszę pana - mówi - Mussolini też był tyranem. Faszyści zostawili mnie w spokoju tylko dlatego, by poka- 146 zać światu, że nie są takimi barbarzyńcami, jakimi w istocie byli. Ale tu mieszkałem, w tym pokoju, tu pracowałem w latach faszyzmu, dla siebie. Jak pan myśli, czyby mi na to pozwolono w Sowietach? - Nie - odpowiadam. - W Sowietach nie pozwolono by panu milczeć. Zmuszono by pana do mówienia, i to do mówienia tego, czego oni chcą. Potakuje. - Jak pan myśli - pyta znów - jaki los czeka węgierskich liberałów? Społeczną, duchową elitę? - Jeśli bolszewicy będą mieli dość czasu - odpowiadam - wyniszczą i zastraszą także i tę elitę. - Tak - potakuje i mruga. - Kiedy wypędzono Mussoliniego, ciągle do mnie przychodzili z rozmaitymi prośbami, żebym przyjął to czy tamto stanowisko. Byłem słaby, coś czasem przyjmowałem. Ale teraz już nigdzie nie chodzę, tylko pracuję w domu - i wskazuje na książki. - Uczony, pisarz nie może robić nic innego. Drepcząc, odprowadza mnie długim korytarzem aż do przedpokoju. Sam otwiera mi drzwi, czeka, aż zejdę po schodach. Croce chce liberalizmu i wolności. Ale wie, że masy nie chcą już ani liberalizmu, ani wolności, a jedynie zabezpieczenia przed groźbą bezrobocia, choroby i starości. Wolność i liberalizm mogą na tym świecie mieć ludzkie oblicze tylko pod strażą socjalistów. Wie i to, ale jest już bardzo stary. Nie dyskutuje, tylko oświadcza. Janos wyznaje, że od kilku dni nie chodzi do szkolnej stołówki, zostaje w pustej klasie i pogryza resztki chleba z drugiego śniadania, bo wstydzi się swego ubóstwa językowego wśród swobodnie rozprawiających podczas obiadu dzieci włoskich. Ale ta smutna samotność już do końca życia pozostanie losem nas wszystkich, którzy opuściliśmy ojczyznę. Możemy się najwyżej nauczyć konwersować - ale rozmawiać już nigdy. 147 Stendhal od razu zrozumiał, co jest we Włoszech prawdziwą osobliwością. Nie zabytki i nie krajobraz: naprawdę osobliwością jest tu namiętność, wrodzona skłonność Włochów do passion, do której w tak spontaniczny sposób nie jest zdolny ani Francuz, ani Anglik, ani Niemiec. Namiętność jest u Francuza manierą, u Niemca metodą, u Anglika chyba manią- ale u Włocha istotą życia, podstawowym przedsięwzięciem. Oszaleć dla kobiety, zabić kogoś w politycznej pasji, bez rozmysłu, w chwilowym porywie - kilka miesięcy temu w Parlamencie pewien Sycylijczyk strzelił do Togliattiego; a tymczasem w Paryżu Krawczenko1 i jego przeciwnicy sprzeczają się od tygodni! - dokonać, nie bacząc na skutki, w nagłym wybuchu, czegoś bezcelowego, odgryźć przeciwnikowi nos: to jest pasja, prawdziwy włoski styl. Z niego wyrosły wszystkie inne style, nawet renesans. A jednocześnie ci namiętni Włosi potrafią w decydującej chwili przeprowadzać kalkulacje na chłodno, z ołówkiem w dłoni. Jedno z niejasnych słów Ojcze nasz. „...i przebacz nam nasze winy, j ako i my wybaczamy naszym winowajcom". Myślę, że w tym zdaniu akcent pada nie na fakt przebaczenia, lecz na słowo jako. Janos otrzymuje burę. Obrażony wycofuje się do swego pokoju. Po jakimś czasie wychodzi w dobrym humorze. - Co robiłeś? - Kładłem pasjansa. - A wyszedł? - Wyszedł. - Na co kładłeś? - Chciałem się dowiedzieć, czy się poprawię. 1 Wiktor Krawczenko - inżynier radziecki, który uciekł na Zachód i w 1946 r. wydal w Nowym Jorku książką pt. Wybrałem wolność. Była to jedna z pierwszych relacji o sowieckich obozach koncentracyjnych. Francuski komunistyczny tygodnik „Les Lettres Francaises" ogłosił, że książka jest fałszerstwem. Krawczenko w 1949 r. wytoczył pismu proces o oszczerstwo i wygrał go. W każdym człowieku jest coś szalonego: ten uczuciowy głód, z jakim zwraca się do innych, a którego rzeczywistość nie wytrzymuje. W kościele Santa Maria la Nova pewien francuski lekarz - profesor uniwersytecki, kierownik instytutu medycznego w Lourdes - wygłasza wykład o cudach. Przed godziną szóstą wieczorem na pogrążonym w zmroku, niskim podium stawiają stół z dzbankiem wody i szklanką oraz krzesło dla przemawiającego. Ciekawa jest tu publiczność. To inny Neapol: bigoteryjny i powątpiewający, spirytualny i agnostyczny. Wiele osób w podeszłym wieku. Stara arystokratka neapolitańska z szyją otuloną boa z piór, w białych rękawiczkach z jeleniej skórki, z laską o srebrnej rączce i w kapeluszu z piórami. Blady, chudy, siwy pan z kozią bródką - urodzony sceptyk - cicho dyskutuje z sąsiadami, z góry kwestionuje wszystko, co tu usłyszy. Spotkanie odbywa się w nastroju Wielkiego Tygodnia, przed zasłoniętym firaną obrazem ołtarza. Sufit malował tu Simone Papa. Prelegentem okazuje się energiczny starszy Francuz o liliowofiole-towej cerze, rumiany jak alkoholik lub wysokociśnieniowiec. Na podium wprowadza go stary zakonnik franciszkanin i pewien włoski lekarz. Franciszkanin jest tęgi, na czoło opada mu wełnista grzywka. W tłumie stoi kilku młodych franciszkanów, mają uważne, myślące oblicza. Prelegent czyni znak krzyża i rozpoczyna wykład. Zakonnik tłumaczy zdanie po zdaniu na język włoski, ale zawsze uzupełnia i podbarwia wypowiedzi prelegenta. Francuski lekarz opowiada, że i on sam zanurzył się w cudownym źródle w Lourdes, ponieważ chciał sprawdzić, jakie działanie na organizm ludzki ma woda z tego źródła. Może tylko powiedzieć - ogłasza to z rozłożonymi rękami, a jego słowa odbijają się echem w mrocznym kościele - że uczucie, jakie ogarnia człowieka w tej wodzie, jest affreux1. „Uleczenia" poprzedza bolesne uczucie skurczu. Opowiada dwa przypadki: były to dzieci w wieku poniżej trzech lat, jedno niewidome, a drugie głuche i opóźnione w rozwoju wskutek zapalenia opon mózgowych. W Lourdes, powiada lekarz, dzie- 1 affreux - straszne 148 149 ci te doznały całkowitego uleczenia. Oba przypadki po dwóch latach zbadał raz jeszcze. Listy Katherine Mansfield. Umierając pisała ze Szwajcarii, że „wielkiej pracy", pracy pisarskiej nie s"przyja południowe światło Riwiery... do pracy umysłowej potrzebne jest raczej clair-obscur1, pewne zamknięcie. Ja nie odczuwam tego w Neapolu. To prawda, światło śródziemnomorskie trzeba przekrzyczeć. Ale w tym świetle jest też porywająca siła, ruch, wsparcie. Mansfield wiele przebywała w towarzystwie rosyjskich emigrantów, Mereżkowskiego i Bunina, i zdaje się, lepiej od innych rozumiała, co czeka świat; w którymś z listów wybucha rozpaczą, że mieszkańcy Zachodu są tępi, głusi, pozwalają, by Wschód wyhodował Lenina i tę azjatycką truciznę, tę diabelską szczepionkę, bolszewizm. Ta kobieta w 1922 roku jaśniej widziała, czym jest bolszewizm, niż Wilson i Lloyd George. W muzeum. Greckie i rzymskie głowy. Te utrwalone w brązie i marmurze starożytne fotografie ukazują przedstawicieli establishmentu światowego mocarstwa i wielkiej kultury. Pośród twarzy godnych zaiste sierżantów rezerwy, których właścicielom - Wespazjanowi, Kom-modusowi, Tytusowi - dane było zostać cezarami i bestiami, trzy człowiecze oblicza: Antoninusa Piusa, Marka Aureliusza i Cezara. Reszta to żołdaki bez hamulców. Twarze niewolników są w niepojęty sposób zawsze szlachetniejsze, nawet w marmurze, od twarzy cezarów. Rano do Ischii. Poruszenia małego stateczku budzą refleksy bardzo dawnych, odysejskich wspomnień, jeszcze sprzed początków życia. Port Procidy i Ischii: saraceńskie dekoracje. Wszystko pozostało tu po Arabach, brud i cyfry, ornamentyka i jakieś dumno-mądre spojrzenie oczu ludzi zamieszkujących wybrzeże. 1 clair-obscur - półmrok 150 Na plaży obramowanej rozłożystymi sosnami kąpię się w morzu. To moja pierwsza kąpiel w morzu od dziesięciu lat. Woda jest twarda, zimna, znajoma, mądra. Wieczorem w zatoce Marechiare kąpało się w morzu dwóch chłopców i jedna dziewczyna: te trzy złociste ciała w ciemnoniebieskiej wodzie, pod ciemnoniebieskim niebem lśniły w świetle zachodzącego słońca szczególnym, czerwonawozłotym blaskiem. Ta kraina pełna jest takich porozrzucanych wszędzie klejnotów jak te trzy ciała ludzkie. Ciekawe przedsięwzięcie: patrzeć w oczy Nicości. Jeśli choć na chwilę przymknę oczy: ukąsi mnie. Wielkie powieści zeszłowieczne: krzywe zwierciadła. Każda linijka Maupassanta - podobnie jak jego mistrza, Flauberta - napisana jest po mistrzowsku. A jednak styl wielkich pisarzy angielskich czy francuskich XIX wieku jest martwy podobnie jak woskowy bandaż na zabalsamowanej mumii. Ciśnienie czasu wytrzymał tylko styl wielkich Rosjan. Książki Czechowa, Tołstoja czy Dostojewskiego po dziś dzień czytam tak, jakby literaturę odkrywali przede mną żywi pisarze w magicznej aurze swej osobowości. Natomiast podczas czytania książek wielkich dziewiętnastowiecznych Anglików czy Francuzów czuję się jak we wspaniałym muzeum. Wieczorem pływam w porze przypływu. Kiedy docieram do brzegu, Posejdon unosi mnie obiema rękami i z taką siłą uderza o skały, że gdy się podnoszę, ręce i nogi mam całkiem pokrwawione. Ta dziwna siła, wzburzone morze, naprawdę unosi człowieka jak olbrzym dzieciątko. Ostatnio odczuwam czasami podobną bezsilność, lecz nie tylko w morzu - wielkie, obojętne na wszystko siły podnoszą mnie i rzucają w dół. 151 Proces dekompozycji jest zawsze logiczny. W minionych latach kolejno traciłem pracę, dom, znikła warstwa społeczna, dla której pisałem, potem utraciłem ojczyznę, język ojczysty, osobowość prawną. Teraz nie mam już niczego. Rozumiem, co czuł święty Franciszek, kiedy nagi spoczął na gołej ziemi. Ale w podobnie logicznych procesach kryje się też zawsze siła, która pcha do przodu. Dawni poeci także nie mieli ojczyzny, nie posiadali osobowości w prawnym sensie tego słowa i nie umieli nawet pisać... wędrowali tylko brzegiem morza z lutnią w ręce i śpiewali na wiatr. To też jest jakaś możliwość. Ale przez pięćdziesiąt lat nie pomyślałem o niej. Pewien człowiek, mający możność obserwować z bliska życie emigrantów, opowiada, że coraz częstszym zjawiskiem jest emigrant powracający cichcem z Peru czy Ameryki na stary kontynent, ponieważ zrozumiał na obczyźnie, że w Europie także da się żyć jak pierwsi osadnicy i tę pralnię, którą koniecznie chciał mieć na którymś z przedmieść Buenos Aires, równie dobrze może założyć na przedmieściu Paryża czy w ruinach Berlina. Dotąd żyliśmy w Europie jak emeryci, którzy czekają na rentę. Teraz ludzie zaczynają rozumieć, że i tu możliwy jest los pionierów karczujących dżunglę. Neapol jest jednym z tych nielicznych miast, w których można się targować nawet na poczcie. Urzędniczka pocztowa, która nie zna geografii i nie potrafi sprawnie liczyć, nie jest w stanie dokładnie wykonać bardziej skomplikowanego czy zdarzającego się rzadziej zadania - na przykład obliczyć kosztu przesyłki poleconej do Kanady. Zakłopotana wymienia na chybił trafił jakąś sumę i wówczas można się z nią targować. Kilkakrotnie zdarzyło się, że poprawiłem obliczenia urzędniczki pocztowej, a ona to przyjęła. Jest jej wszystko jedno, kontrole są niedokładne, a brakującą sumę może w końcu dopłacić adresat kanadyjski... pewnie tak myśli. I to, ze wszystkim razem, jest bardzo sympatyczne. 152 W południe, kiedy zaszedłem na Mergellinę, rybacy właśnie ładowali do koszy przedpołudniowy połów, przebierali ryby... Pochyliłem się nad jednym z koszy i tchnienie surowego, silnego zapachu morza, widok ryb spoglądających w przestrzeń szklanymi oczyma przypomniały mi linijkę mojego własnego młodzieńczego wiersza, w którym dziwiłem się, że żyję w świecie... „jak ryba w koszu neapolitańskiego rybaka". Od jej napisania minęło już pewnie ze trzydzieści lat; a teraz, kiedy pochyliłem się nad koszem, zadziwiła mnie ostrość i precyzja ówczesnego sformułowania: ja przecież teraz rzeczywiście żyję z otwartymi ustami, jak ryby w neapolitańskim koszu rybackim. W muzeum. Kiedy Colantonio meblował pokój Hieronima, ten sam, w którym święty wyciąga kolec ze stopy lwa, wokół tego cudu namalował precyzyjnie rozmaite przedmioty użytku codziennego, nawet bukłak, w którym święty mąż trzymał wino. W miejscowym muzeum do tego obrazu droga zwiedzającego wiedzie przez salę bizantyńską, epokę, w której z obrazów spoglądały na świat twarze lalek; brakowało wokół nich Krajobrazu, Perspektywy. Pod koniec średniowiecza ukazuje się w malarstwie Krajobraz, kosmiczny i zarazem rzeczywisty, pojawia się Baranek, który jest jeszcze ciągle Znakiem Niebios, ale można go też zarżnąć i upiec z niego kotlet. Widzimy Dzieciątko, ale już uczeni szojcheci pochylają się nad jego organem płciowym, by go obrzezać. Na obrazach Botticellego wyrastają cyprysy, unoszą się aniołki o grubych tyłeczkach, a z płócien Lorenza Lotta spogląda na nas wreszcie Ludzka Twarz, która nie jest już tylko samą wcieloną ideą, lecz przypomina prawdę nieretuszowanych zdjęć w pracowni przedmiejskiego fotografa... choć pozostaje jednocześnie wizjonerska! Na obrazach Filippina Lippiego baśniowy, czarodziejski Kosmiczny Krajobraz zapełnia się kwiatami, jeziorkami i prawdziwymi drzewami, z widokiem Świętego Miasta w tle, które zawsze jest Nazaretem lub Jerozolimą, choć w istocie modelem była Siena czy Norymberga... W tym Kosmicznym Mieście przychodzi na świat Dzieciątko, obok niego widnieje szafot, kat, burdel, lichwiarz i kupiec, a szczęśliwy malarz z radosnym entuzjazmem wszystko to przedstawia na obrazie. To droga sztuki europejskiej... po jednej stronie ostatnim punktem jest Bizan- 153 cjum, a więc refleks wspomnień „egipskich", martwa i pozbawiona perspektywy wizja; gdzieś po drugiej stronie Picasso. Pomiędzy nimi mieści się Sztuka. W dzień Bożego Narodzenia ogrody Posillipo wypełniły się ciem-noliliowymi kwiatami. Kurne Czerwonoczarne jak żar i szarosrebrne wzgórze; a w głębi morze, które tego późnego grudniowego popołudnia jest jasnozielone, z grzebieniami piany i tymi pienistymi, wściekłymi falami bije o brzeg. Smak, kolor, linia miejsca, liczące trzy tysiące lat święte kamienie, jaskinia wróżki Sybilli, dobiegające z jej głębin orficzne echo, które jakby do dziś przynosi słowa przepowiedni podziemnych istot... Stoimy na progu: tu pojawia się na scenie Człowiek Europy, który przybył z morza, by na tym brzegu rozpocząć swoje dzieło. Tym dziełem była zachodnia kultura. Trwała trzy tysiące lat. Dziś pozostały po niej już tylko ruiny; w Kumę, wszędzie indziej, nawet w naszych systemach nerwowych. 1950 Posillipo Mijają miesiące, a ja nie jem w ogóle nic słodkiego. Ale wczoraj wieczorem ogarnął mnie głód, zjeść coś słodkiego, czekoladę, a potem pić słodkie wino... i jednocześnie natychmiast zachciałem, jak Giil Baba1, napawać się zapachem róż, siedzieć w ciepłym, dusznym, słodko pachnącym ogrodzie przez całe słodkie lato, nasycić się światłem i słodyczą... Cała wschodnia, a już szczególnie arabska poezja pełna jest tego przesłodzonego nastroju, sześćdziesięcioletni Goethe też tego pragnął, kiedy zaczął pisać Dywan Zachodu i Wschodu. Może to tylko wątroba potrzebuje od czasu do czasu cukru, ale może potrzebuje go też dusza? Nie warto rozstawać się z życiem, póki człowiek nie posmakuje czegoś bardzo słodkiego, póki nie nasyci się miodem życia, tą lepką jak syrop słodyczą, która przynależy doń tak samo jak gorycz. W życiu Południa tkwi głęboka powolność. To nie lenistwo, to po prostu spowolniony rytm życia. Życie jest tu tak „leniwe", jak leniwe jest morze: w głębinie nieustannie coś się dzieje, nawet wtedy, gdy jego powierzchnia pozostaje gładka i nieruchoma. W nocy wielkie zimno. Nie śpię. Marznę od środka. Ale jestem spokojny. Nie tylko to istnieje... Istnieje też święty Franciszek, Ubóstwo, Ptaki, Gwiazdy... 1 Giil Baba - Ojciec Róż, postać z legendy tureckiej związanej z Budą. 155 Po ciemku nie można palić. W ciemności nikotyna traci smak - dym, żar trzeba widzieć, żeby palenie było oszałamiające i wonne. W rękawiczkach nie sposób czytać. Pisać też nie. Czytania nie sposób sobie wyobrazić inaczej, czytelnik musi nagimi koniuszkami palców czuć, dotykać stronic książki. W neapolitańskich katakumbach. Pod wzgórzem Capodimonte te pomalowane czerwienią pompejańską budynki, te pałace w stylu południowego baroku, z gładkimi frontonami, grubymi murami, wydają się szczególnie smutne. Droga do katakumb wiedzie przez podwórze przytułku dla nędzarzy. Wzdłuż ogrodzenia siedzą starcy i suszą tytoń. Tę neapolitańską kryjówkę wygrzebano w ziemi w piątym wieku. Posuwamy się naprzód przy blasku dymiącego kaganka zrobionego z butelki z benzyną. Mieszkało tu, w norach wygrzebanych w ścianach, kilka tysięcy ludzi; mszę odprawiał święty January. Co trzymało przy życiu tych ludzi? Wiara? Nie jakaś mania? Wierzyli w to, że będą w stanie rozbić społeczne, gospodarcze i moralne instytucje starego, zbutwiałego świata. A w co wierzy człowiek wierzący, który przed bolszewickim pogaństwem kryje się dziś w katakumbach gdzieś w Europie Wschodniej? W co wierzy poza nadzieją na wyzwolenie? W drodze powrotnej nad Mergelliną natykam się na otwartą kaplicę poświęconą Sannazzaro. Jakiś odludek pokazuje mi nagrobek poety ukryty za ołtarzem. „Pisał po łacinie - powiada dumnie. - Naśladował Wergiliusza". Zatrzymuje mnie przed obrazem na jednym z ołtarzy. Malarstwo bardzo nieporadne: święty Michał przebijający włócznią skrzydlatego smoka. Smok ma twarz kobiety. „Ta kobieta chciała uwieść biskupa - powiada mój przewodnik i wskazuje na podłogę, na której leży marmurowa płyta z płaskorzeźbą postaci w tiarze biskupiej. - Biskup umarł. A twarz tej kobiety księża z zemsty kazali namalować jako twarz diabła..." Opowiada to poufnym tonem jak plotkę. Neapol pełen jest takich dusznych sekretów. 156 Mocno świeci słońce. Gdy tak siedzę przed jedną z kawiarenek przy Via Partenope i wygrzewam się w słońcu, przychodzi mi do głowy, że w minionym dziesięcioleciu, uwięziony w kraju najpierw przez wojnę, a potem przez rewolucję, wielokrotnie myślałem o tym, jak to będzie, kiedy będę miał pięćdziesiąt lat. Marzyło mi się, że opuszczę dom, wyruszę w podróż i osiądę gdzieś na zachodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego. Tam spędzę resztę życia, na morskim brzegu, w ogrodzie, w słońcu, będę pisał dziennik i eposy, czytał, czasami wypłynę statkiem w morze, będę pił wino i palił fajkę. Te marzenia wydawały się w tamtej rzeczywistości zupełnie nierealne. I oto mam właśnie pięćdziesiąt lat, rzeczywiście opuściłem dom, mieszkam na zachodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego, na brzegu morza, w ogrodzie, piszę dziennik, piję wino, czasem wypływam statkiem w morze... Wszystko się spełniło, w zupełnie inny sposób, niż to sobie wyobrażałem, ale jednak w końcu tak samo. I w całej swej rzeczywistości wydaje się tak samo nierealne, jak nierealne były marzenia. Posillipo Po południu w Neapolu, w zaułkach na tyłach Via Romana. To lepkie, ciepłe, rozmamłane życie, te sklepiki i warsztaciki, w których pracują i handlują tak samo jak przed wiekami, ten rozrastający się, uwę-dzony w smrodzie oliwy z ulicznych smażalni, brudny materiał ludzki jakoś zawsze napawa mnie optymizmem. Wielką siłą Neapolu jest wierność, z jaką zachowuje wszystko, co żywe. Dziś skończyłem pięćdziesiąt lat. W tym roku dużo przeżyłem i wiele pracowałem. Doświadczyłem, że bez wyobraźni życie ludzkie nie ma sensu; ale wyobraźnię należy przesycić logiką, dopiero wtedy staje się siłą twórczą. Wspomnienia z podróży. Cedr obok parmeńskiej stacji kolejowej. Był w dziwny sposób „znajomy". Ludy Europy - choć w stanie obłąkania, przeżarte korupcją, podzielone absurdalnymi granicami politycz- 157 nymi i celnymi, ogarnięte śmiertelnym strachem - mają się całkiem dobrze. Wszędzie życie jest takie, jakby panował pokój - i nigdzie nie ma pokoju. Ischia Na piechotę przez całą wyspę, od Porto Ischia przez Casamicciolę do Lacco. Obiad jem z torby, przysiadłszy na tarasie tawerny na brzegu morza; słońce mocno przygrzewa, ale jego gorące światło ochładza tramontana, morze ma kolor ciemnozielony. Dają tu doskonałe wino, przynosi mi je wysoka, silnie zbudowana, piękna dziewczyna. Powiada, że trzy razy była w Neapolu, poza tym nigdy nie opuszczała wyspy. Raz po drodze do Neapolu zatrzymała się w Pozzuoli, ale „nie podobało jej się tam, brud i smród, puzza". Na Capri też jeszcze nie była. Ma dwadzieścia osiem lat. Nie umie pisać ani czytać. Jest dumna, skryta i bardzo uprzejma. „Ischia jest najpiękniejsza - mówi dumnie; a potem z dziwną nostalgią wyciąga rękę w stronę horyzontu i dodaje z westchnieniem - ...i Gaeta też". Pewnie ma kogoś na Gaecie. Powrót do portu w gorącym blasku, o drugiej po południu, wśród winnic. Po drodze dom Vittorii Colonny. Mieszkała tu około 1500 roku, kiedy w Neapolu rozwinął działalność Valdes, katolicki reformator1. Wspomnienie przyjaciółki Michała Anioła jest żywe w tym otoczonym gęstym parasolem pachnących sosen, starym domu. Wyspa pełna jest takich szlachetnych cieni. W urządzonym w bocznym skrzydle kościoła małym muzeum eksponaty z epoki prehistorycznej i znaleziska geologiczne. Wulkan na wyspie, Epomeo, ostatni raz wybuchł w 1301 roku, ale przed siedemdziesięciu laty dwa wstrząsy ziemi spustoszyły domostwa Casamiccioli. Zginęło wtedy kilka tysięcy osób. Jeszcze widać ruiny tamtych domów. Powierzchnia skał poszarpana, kapryśnie porysowana, jakby telluryczny poryw zniekształcił ich powierzchnię. Na statku, którym powracam do Neapolu, pewien starszy Włoch staje na środku salonu i deklamuje wiersze dawnych poetów - Petrar- 1 Mśrai pomylił się w datach, Juan de Valdcs rozwinął działalność w latach późniejszych (ur. ok. 1491 r.). 158 ki, Tassa. Podróżni cierpliwie słuchają. Nie żebrze, tylko recytuje. Zarówno on, jak i jego słuchacze dostają rauszu od włoskich słów, ich rytmu. Dawniej ulice Neapolu pełne były takich deklamatorów. Rzym Po Kaplicy Sykstyńskiej i salach Rafaela przesuwają się, mlaszcząc i pogryzając przywiezione z domu smakołyki, holenderskie kucharki, belgijskie sprzedawczynie ryb, argentyńscy handlarze bydła - jacyś dziwni, biedni i niezbyt czyści osobnicy opanowali sale muzeum watykańskiego i z ustami pełnymi jedzenia gapią się na Apolla Belwe-derskiego. To pątniczy półświatek - ludzie, którzy przybyli z różnych stron globu, by korzystnie połączyć odpust świętego roku z czterdzie-stoprocentową zniżką podróżną, rachunek sumienia z rachowaniem pieniędzy, pielgrzymkę z turystycznym objazdem, zbawienie z zabawą. Ale na korytarzu muzeum watykańskiego widziałem młodą parę Francuzów - z rękami splecionymi na piersiach klęczeli we wnęce jednego z okien, pogrążeni w magnetycznej ekstazie szklanym wzrokiem patrzyli na niebo, jak młodzi święci na obrazach Correggia. Czasami widuje się i takie twarze. Hiszpanki krążą po korytarzach Watykanu w strojach kastylijskich, andaluzyjskich, czarne koronki powiewają za nimi, we włosach mają ozdobne grzebienie i niektóre z tych przebranych za pątniczki Carmen są bardzo piękne. Wielu chłopów, stare ka-labryjskie i sycylijskie mamy, grube, z torbami, spocone siadają, wzdychając, pod Piętą Michała Anioła i pogryzają bułki. Nic nie rozumiejąc, oglądają plafon Kaplicy Sykstyńskiej. Potem zaczynają je boleć karki, robią się głodne i smutne. Teraz już rozumieją, dlaczego Michał Anioł, który przez cztery lata pracował nad plafonem, dostał zesztyw-nienia karku i przez dwa lata chodził z głową przekrzywioną na bok. Tłum kręci lusterkami, małymi kieszonkowymi lusterkami, by zobaczyć papieża, którego halabardnicy unoszą teraz w górę przed środkowym ołtarzem Bazyliki Świętego Piotra. Papież siedzi w lektyce i, wychylając się na boki, szerokimi, dyrygenckimi gestami rozdaje błogosławieństwo -jest bardzo wytworny, biały, ze szczególnym uśmiechem, wysoko nad tłumem, lecz jednocześnie złączony z tymi dzie- 159 siatkami tysięcy. To chwila, w której mlaszczący, wiercący się, rozgadany tłum pątników przyjmuje temperaturę chwili, szlachetnieje w gorączce gestu. Wszyscy obecni w kościele czują, że ludzie chcą czegoś więcej niż tylko rozwiązania swoich kłopotów materialnych. Nastrój tej chwili jest triumfalny. Jakby człowiek Zachodu nie wypowiedział jeszcze swego ostatniego słowa. Posillipo Tybetańska księga zmarłych. Przedmowę do tej książki napisał Jung. Lama uczy umarłego zdolności „słyszenia"; opuścił już hałas świata, nadszedł czas, by zaczął naprawdę słyszeć. O czym ta książka nie mówi: człowiek głuchnie w tym życiu nie tylko od hałasu świata, lecz także od nieustannego krzyku, jaki dobywa się z jego własnej osobowości, na zewnątrz i do wewnątrz. W muzeum. Freski Pompei i Herkulanum mają erotyczny nastrój: ci nowobogaccy piekarze, handlarze oliwą, celnicy w życiu codziennym chcieli wokół siebie widzieć rozkoszne, godne i chętne rozkoszy ciała. Artysta, który realizował ich zamówienie, był dosłowny, pogodny, ale nigdy wulgarny. Fresk Herkules w Arkadii pokazuje nagiego chłopca, który ssie mleko z pełnego wymienia antylopy. Ta rozkoszna, omdlewająca materialność szlachetnieje w natchnieniu Erosa. Caserta W wielkim pałacu, który, schlebiając próżności neapolitańskich kró-lów-parweniuszy, wzniósł Vanvitelli, nie sposób jednak zapomnieć, że ci, którzy tu mieszkali i bawili się w Wersal, nie byli już prawdziwymi królami. Burboni, którzy zjawili się w Neapolu, by udawać królów, byli jedynie pełnomocnikami większych panów, przeto burbońskie lilie wyglądają na ścianach sal jak na liberiach lokajów - pokazują, na czyjej pozostawali służbie. Ale w XVIII wieku, kiedy w pałacu w Caser-cie władcy Neapolu i Sycylii oraz arystokracja bawili się w dwór królewski, nie bywało się już królem z łaski bożej. Cień rewolucji i Napo- 160 leona padł na czoło białych kamiennych posągów w parku. W salach pałacowych włoscy filmowcy kręcą zdjęcia. Jupitery oświetlają ściany, odziani w liberie i kostiumy z epoki, wymalowani margrabiowie spacerująpo ogromnych schodach. Świat zaczyna tracić kształt: z przeszłości wszędzie robi się teatralne pole walki i filmowa scenografia. Przestrzeń, którą ludzie nazywają sferą seksu, wydaje się strasznie ciasna. Razem z wszystkimi odmianami, odchyleniami i przesadą to w końcu tylko krótkotrwały poryw rozpięty pomiędzy dwoma biegunami: pragnieniem i zaspokojeniem. Wszystkie inne porywy ludzkie -ambicja, gniew, strach - rozgrywają się w nierównie większych przestrzeniach. Posillipo Grób Fryderyka II w katedrze w Palermo - obok trzech innych nagrobków ze wspaniałego porfiru - to kamień, na którym świat wyleciał z posad: kiedy umarł ten władca, skończyła się Europa i rozpoczęła się epoka Narodów i Pieniądza. W bibliotece. Na pierwszym piętrze pałacu królewskiego, gdzie urządzono sale Biblioteca Nazionale, na wielkim tarasie znajduje się sztuczny ogród z altaną i kilkoma krzewami. Burboni, królowie orleańscy, chłodzili się tu w upalne dni letnie, kiedy mieli już dość samotności w komnatach Capodimonte czy Caserty. Gdy pracuję w bibliotece przy otwartym oknie, zeszyt, w którym sporządzam notatki, przesiąka dziwnym, słodkim zapachem - lepką wonią jakiegoś południowego drzewa korzennego. Ten zapach jest tak trwały, że nawet po upływie miesięcy nie ulatnia się z kartek. Pachnący osad jest jak przesyłka od umarłych królów. Łukasz więcej wiedział o Jezusie. Jan więcej przypuszczał. 11 -Dziennik 161 Amalfi Statek płynący pomiędzy Positano a Afryką eskortują delfiny. Delfin jest tu świętym zwierzęciem, tutejsi rybacy nie łowią go ani nie jedzą. Amalfi zachowało coś z dawnej świetności. Wzdłuż brzegu, w małych osadach pomiędzy skałami ludzie żyją niczym mech. Każdy kawałek chleba muszą wnieść pomiędzy kamienie, na szczyt skał. Nie mają wody. Ale żyją. Jeśli opuściłbym ten kontynent, bardzo mi będzie brakować Europy. Ale Europy brakuje mi nawet w Europie. Sen: łykam morfinę, która została zamrożona w kostce lodu. Budzę się i rozumiem: by znieść życie, trzeba mi lodowatej świadomości i narkotyku. Emigrant, który rozważa „powrót do kraju", nie jest prawdziwym emigrantem. Wrócić do domu można tylko tak, jak Ulisses: by umrzeć. Kupiłem zegar piaskowy. Jest znośnie dokładny: w trzy minuty późni się pięć sekund. Janosa intryguje czas pokazywany przez zegar piaskowy. Czasem wchodzi do mego pokoju i pyta, czy może przesypać trzy minuty. Robi to jak psotny chłopiec, który ukradkiem podjada wzbronione łakocie... Podjada czas. Zwracam mu uwagę, że powinien oszczędzać czas. Jeśli nieodpowiedzialnie, z łakomstwa, niepotrzebnie straci kilka razy dziennie po trzy minuty na obserwowanie ruchu piasku, może się zdarzyć, że wyczerpią się zapasy, których wielkości w istocie nie znamy. Ta możliwość zastanawia go. Teza, że czas także można „wydać", stanowi dlań nowość. Jeszcze nie wie, że tu trzy minuty, tam trzy minuty, i już lekkomyślnie „wydatkowaliśmy" czas, który jest naszym życiem. Głęboka jesień. Ten okres był na Węgrzech najpiękniejszy. Jesienne obiady na tarasie hotelu „Korona" w Egerze, pod liściastym parasolem kasztanowców, przy muzyce cygańskiej. 162 Rzym Rano zimne, uroczyste światło wczesnej jesieni. Z okna widać cyprysy i modrzewie wokół Villa Torlonia. W tym domu, w tym ogrodzie mieszkał Mussolini. Lud włoski nie zapomniał dwudziestopięcioletniego romansu z dyktatorem, ale nigdzie nie widać śladu tworzenia fałszywych mitów wokół jego osoby. Pamiętają go bez gniewu, lecz i bez nostalgii. Siena Kelner w kawiarni, sprzedawca w sklepie z rękawiczkami, strażnik w muzeum: wszyscy oni zwracają się do mnie najczystszą włoszczyzną, językiem Petrarki. To jakby ktoś pozmywane naczynia wycierał złotogłowiem. W tym mieście nie tylko każdy kamień, każde okno, lecz także każdy mieszkaniec zachował organiczną, wewnętrzną więź ze średniowieczem. Za podcieniami dwunastowiecznych kamienic żyją dalej Rzemieślnik, Ksiądz, Urzędnik, gibelin... niezależni od czasu, który przeminął. Nad bramami domów herby wielkich familii toskań-skich: Chigich, Piccolominich, Medyceuszy; a w domach zwykli ludzie żyją dalej ze świadomością, że są spadkobiercami dawnych wielkich rodów. Są dumni, że tylko oni -jedyni w całych Włoszech - zachowali w czystości żywą mowę Petrarki i po siedmiuset latach przemawiają jego językiem, tego Petrarki, który absolutnie nie był dumny z tego, że pisał językiem ludu, po włosku. Lekceważył wszystko, co napisał po włosku, z tego samego powodu gardził też sławnym Deka-meronem, dziełem swego przyjaciela Boccaccia. Spośród własnych dzieł dumny był jedynie z Afryki, w której sławił Scypiona... To dzieło napisał jeszcze po łacinie. Wielki ów pisarz był też wielkim snobem. Ale to jednak on na wszystkie czasy nadał językowi czternastego wieku melodię i dźwięczność. I ta melodia ciągle żyje w świadomości mieszkańców Sieny. Sieneńczycy nie uważają za czystą nawet mowy florentczyków. Rzymian słuchają, wzruszając ramionami, a na dźwięk mowy neapolitańczyków nerwowo machają ręką, tej gwary nie uważają już nawet za prawdziwie włoską. Takiej lingwistycznej pychy nie spotkałem nigdzie indziej w Europie. 163 Wzórza i wzgórki, które wędrowiec widzi z lodżii niegdysiejszego pałacu Medyceuszy - dziś Signoria - to Toskania, taka jaką udało się stworzyć tylko raz. Jasnoszare, jasnoniebieskie pola, srebrna poświata, w której otoczone cyprysami zameczki żyją własnym życiem jak ze snu. To jest Toskania, gdzie* wszystko pochodzi „stąd", wyrosło z tej ziemi: geniusz, wizja, stosowna do niej forma, gotyk i renesans. Niczego nie trzeba było tu „importować". Ta ziemia sama wydała swoich geniuszy, bohaterów i świętych. Pociąg pomiędzy Turynem a Neapolem przebiega obok miast, które jeszcze nie tak dawno były państwami i toczyły ze sobą krwawe, zacięte walki polityczne, terytorialne, gospodarcze i światopoglądowe. Piza, Lucca, Livorno, Florencja, Rzym, Neapol - wszystkie były państwami, dla siebie i przeciw innym. Dopiero Cavour i Garibaldi któregoś dnia postawili kropkę przy końcu tego sporu. Coś podobnego dzieje się teraz z całym światem. Możliwe, że podróżny, który za pięćdziesiąt lat spojrzy z okna rakiety na Francję, z podobnie pobłażliwym uśmiechem skwituje fakt, że kiedyś było to odrębne państwo, jak teraz ja spoglądam z okna pociągu na dworce Florencji czy Rzymu. Ten proces rozpoczyna się bardzo powoli, ale kiedy zacznie ukazywać swoją naturę, może nabrać wielkiego przyspieszenia. Florencja W kościele Annuncjaty przed południem, pośród rozglądających się turystów amerykańskich powoli kroczyła garbata karliczka. Była młoda, czarnowłosa, czarnooka. Mogła mieć metr dwadzieścia, miała szerokie ramiona i posuwała się kaczym chodem, podobnym do ruchów zwierząt wodnych, jak na ogół ludzie kalecy. Najwidoczniej pochodziła z okolicy, na głowę narzuciła białą koronkową chustę i według własnego wyobrażenia bardzo pięknie się ubrała: w żółtą jedwabną bluzkę, czarną odświętną spódnicę, białe pończochy i wypucowane do błysku czarne trzewiki z klamrą - włożyła zapewne wszystko, co miała najpiękniejszego i najlepszego. Tak elegancko ubrana, swoim koły- 164 szącym, podobnym do stąpania pingwinów krokiem garbata karliczka kroczyła pomiędzy skarbami, arcydziełami sztuki i eleganckimi obcokrajowcami: jej błyszczące oczy ze śmiertelną powagą zatrzymywały się na wszystkim, na obrazach mistrzów, na złotych i srebrnych klejnotach bazyliki. I ta poważna, uroczysta obecność kalekiego Stworzenia w domu Stwórcy była szczególnym zjawiskiem, niemym, lecz bardzo głośnym pytaniem. Pytaniem, na które nie ma ludzkiej odpowiedzi. Posillipo Wszystko przepadło, wszystko. Język, dom, sens pracy, młodość. Nareszcie jestem wolny! 1951 Połowa stycznia. Od dwóch dni znowu światło. Od świtu do zmroku światło zmieszane z płonącego, złotego i kryształowego blasku. W tym świetle wszystko wydaje się triumfalne: miasto, morze, wyspy, ogrody Posillipo, stado owiec, które pasie pastuszek pośród kamieni pozostałych po szkole Wergiliusza - chłopak wspina się na drzewa oliwne rosnące tu przy drodze, strząsa oliwki, karmi nimi stado - grzędy uprawiane z nadzwyczajną starannością, bruzdka po bruzdce, które błyskają tłusto po deszczach, jakie tu spadły w ostatnich tygodniach -wszystko jest bogate, promieniście żywe i triumfalne. Siedzę bez płaszcza na murku nad zatoką, która otacza port na Ni-sidii. Moi przyjaciele, kwiaciarze z Posillipo, przyjaźnie mnie pozdrawiają. Trzeci rok prawie codziennie się spotykamy. Moja ranga w tym czasie podniosła się. Na początku byłem professore, potem nazywali mnie commentatore. Od jakiegoś czasu jestem Signore Conte. Pewnego ranka niefrasobliwie i wielkodusznie nadali mi ten tytuł. Figury z emigracyjnego światka: skromnisie. „Nam wystarczy mały kącik..." - mówią pierwszego dnia. Nazajutrz niezadowoleni, że okno „kącika" nie wychodzi na stronę wschodnią. Trzeciego dnia życzą sobie do kącika lodówki i lampy kwarcowej. Oprócz nich: nieszczęśnicy, którzy drżącymi rękami wyciągają z kieszeni listy polecające od szwedzkiego króla, od papieża, od amerykańskiego sekretarza stanu, i nie spoczną, nim pierwszy lord floty angielskiej nie przyśle im listu polecającego do towarzystwa okrętowego, by do biletu trzeciej klasy mogli dostać za darmo kabinę pierwszej klasy. 166 Już najsympatyczniejsze są łobuziaki pełną gębą, które od razu przechodzą do rzeczy: w emigracji widzą szansę wyjazdu na Capri, bo „tam są świetne babki". Gdy myśli się o płci po pięćdziesiątce, widzi się coś w rodzaju zbiorowego grobu pamięci, w którym leżą nogi, ramiona i różne inne części ciała. W tej masie wspomnień twarz jest rzadkością. Głęboki sen. O świcie budzę się i - bez żadnej zapowiedzi - widzę nagle bordowe zasłony okienne mego budańskiego pokoju przy ulicy Miko. Słyszę ćwierkanie ptaków ukrytych w ciepłym listowiu rosnących pod oknem kasztanów. Widzę wokół książki na półkach, odziedziczony po ojcu stojak na fajki. Wszystko to całkiem rzeczywiste, dotykalne. Gdy Włosi chorują, z jednakową wiarą sięgają po penicylinę i po święconą wodę. Możliwe, że mają rację: jedno bez drugiego nie działa naprawdę. Sorrento Pomarańczowe sady uginają się pod ciężarem dojrzałych owoców. Ciemnoczerwone i kanarkowożółte pomarańcze zwisają z gałęzi wystających nad kamiennym ogrodzeniem. Glicynia, drzewa owocowe południowego wybrzeża, granaty, indyjskie figowce, wszystko kwitnie. Siadam na ławce w ogrodzie przy klasztorze franciszkańskim i zjadam, co ze sobą przyniosłem w torbie podróżnej. Morze jest bladozielone. W suchym, wiosennym powietrzu wyraziście rysują się kontury wysp, leżących w morzu niczym przedpotopowe wodne stwory. Później zatrzymuję się w warsztacie stolarskim, znanym z doskonałych intarsji. Dwaj młodzi stolarze pracują w całkowitym skupieniu. To artyści-rzemieślnicy z Kampanii, którzy z podobnym pietyzmem przechowali dawne narzędzia, z jakim zachowali rytm rzemiosła, któ- 167 re w każdej rodzinie przechodzi z ojca na syna. Zakrzywiony nożyk, którym wycinają z drewna oliwki wzory, miga w ich dłoni z taką samą elegancką łatwością jak pędzel w ręku malarza. Najwyraźniej nie „pracują", lecz „tworzą". Z powrotem na piechotę do Piano di Sorrento. W wąskich uliczkach, w małych pomieszczeniach chłodne cienie średniowiecza: jodowy zapach kamieni paruje ze ścian domów. Na parterze każdego z nich maleńki, przypominający jaskinię warsztat, w którym rzemieślnik - cieśla, kowal, koronczarka, rękawicznik, szwaczka szyjąca chusty, człowiek wyrabiający drobne grzechotki do wybijania rytmu taranteli, ulubionego tańca tej okolicy - siedzi skulony nad swoją pracą, niezmiennie od stuleci. Pieszo między winnicami, w dół do krateru, do jeziora Averno. Droga wije się pomiędzy kwitnącymi winnicami, dusząco pachnącymi gajami drzew pomarańczowych, cytrynowych i figowych. Pod figowcami rozmaite kwiaty: macierzanka, wilczomlecz, maki. Na niektórych drzewach tak wiele drobnych fig, że wyglądają jak czereśnie. Wokół jeziora półkole wzgórz niczym arena. To też krater, solfata-ra. To okolica, w której Wergiliusz, Homer i Horacy umieszczali zejście do piekieł, sławne plutonium, bramę Hadesu. Ulisses tu spotkał się z matką i z Agamemnonem. Można zaufać Homerowi i Wergiliu-szowi: posiadali dobrą znajomość terenu. Rozmowny strażnik otwiera kluczem zbitą z desek bramę, która prowadzi do j ednej z j askiń na zboczu wzgórza. Idziemy do prywatnych apartamentów Sybilli z Kumę, pod ziemię. Korytarz ma dwieście metrów długości i jest niski. Strażnik opowiada, że zbudowany z kamieni o kształcie trapezu dom Sybilli był jej oficjalnym miejscem pobytu, w rzeczywistości jednak mieszkała tu, pod ziemią, i stąd chodziła wróżyć do Kurne. Opowiada o tym ze znawstwem i rzeczowo, jak o fakcie ogólnie znanym i potwierdzonym naukowo. Zimny, wilgotny i ciemny korytarz oświetla lampa acetylenowa. Zatrzymuje się przed wąskim, wyrytym w kamieniu zejściem. „To brama piekieł", powiada obojętnie i unosi wysoko lampę, w której pełga zimnoniebieski płomyk. Pytam, czy schodził już w dół. Bez słowa rusza naprzód stromym korytarzem. Idziemy w dół jeszcze 168 około dwudziestu kroków, po czym stajemy, bo dalsze schody przykrywa woda; stoimy na brzegu podziemnego jeziorka i patrzymy w ciemność. Prywatne mieszkanie Sybilli z Kurne składało się z trzech pokojów i łazienki. Podłoga była wykładana mozaiką. Wróżka mieszkała głęboko pod ziemią, pod poziomem morza. Strażnik powiada, że kiedyś z tej jaskinii prowadził do sąsiedniego Kumę podziemny tunel. Wracamy na powierzchnię. Jezioro jest ciemne. Nad surowym domostwem Kimeryjczyków1 świszczę zimna tramontana. Wracam pieszo do Pozzuoli. Po drodze przychodzi mi do głowy, że będę nieszczęśliwy, jeśli przyjdzie mi opuścić te strony. Wieczorem w San Carlo śpiewa Renata Tebaldi. Piękna młoda śpiewaczka stoi samotnie w wielkim budynku przed kurtyną, na podium umieszczonym pomiędzy sceną a widownią. Akompaniuje jej pianista. Wielka przestrzeń pochłania sylwetkę samotnej młodej kobiety, ale kiedy zaczyna śpiewać, ogromna sala wypełnia się niewidzialną osobowością. Jakby dusza pieśni oblekła się tu w ciało. Jakby to nie ciało śpiewało, lecz dusza, nie młoda kobieta, lecz włoska dusza: zachwyt widowni San Carlo objawia się w zbiorowej narodowej ekstazie. Ne-apolitańczycy - marchesa tak samo jak lazzarone2 - odczuwają dumę z tego ogromnego budynku. Czas królów i szulerów karcianych, którzy go wznieśli przed stu trzydziestu pięciu laty, przeminął, ale sala teatralna i ekstaza trwają do dziś. Wieczorem radio transmituje neapolitański koncert filharmoników berlińskich. Dyryguje Furtwangler. Symfonia Brucknera unosi się nad morzem i brzegiem sorrenckim. Potem, gdy cichną już ostatnie akordy Tannhdusera, neapolitańska publiczność wybucha spontaniczną, pełną zachwytu owacją. We Włoszech, gdzie Niemcy narobili tyle szkód, Furtwangler wygrał bitwę, którą Kesserling tu przegrał. W isto- 1 Kimeryjczycy - półkoczowniczy lud wspomniany przez Homera w Odysei. 2 marchesa - hrabina, lazzarone - obibok, łazik 169 cie chyba nie ma w ogóle innych „zwycięstw" niż te, które odnosi sztuka. Wszystko inne to agresywne i chciwe kłusownictwo sprzedajnych polityków. W podziemiach Muzeum Narodowego w Neapolu otwarto nową salę; wystawiono w niej wydobyte podczas prowadzonych ostatnio w Kampanii, w okolicach Paestum, wykopalisk popiersia bezimiennych obywateli - urzędników, matek, młodzieńców z Pompei i Herkulanum. Te fizjonomie sprzed dwóch tysięcy lat musiały być odtwarzane z wielką wiernością: zamawiający popiersie do rodzinnej serwantki oczekiwał zapewne od artysty wiernego oddania realiów, a więc wszystkich tych brodawek, zmarszczek, wiszącego podgardla. Nie uznawano zabiegów kosmetycznych: te twarze nie są zaiste wzorami „ideału piękna". Promieniuje z nich złośliwa radość, że tak wyglądają w rzeczywistości. Przed dwoma tysiącami lat były czymś w rodzaju fotografii. Aptekarz, zadufany urzędnik, klimakteryczna wdowa, emerytowany major obowiązkowo chcieli utrwalić w czasie pamiątkę swych osobowości. Głowy są żywe, rozgadane, złośliwe, butne, czasem znów ludzkie, skromne, mądre, zupełnie jak dziś na wystawie fotografa w sąsiednim zaułku. Na tych półkach w swojskiej, rodzinnej wspólnocie ożywa całe społeczeństwo. Jeszcze nie jestem obojętny. Ale już nie jestem ciekawy. Pierwsza kąpiel morska w tym roku. Po deszczowej wiośnie ogrody są kruche, ciemnozielone. Winorośle mają już drobne grona, dojrzały figi i kwitną granatowce. Don Pasquale, stary łaziebny, i kabinowi w gaciach przyjmują mnie uroczyście. Wszyscy się cieszą, że nadeszło lato. Ta chwila jest świętem dla Neapolu i dla zatoki. Wydaje się, jakby zima była obrazą i karą dla tutejszych mieszkańców, czymś w rodzaju pokuty. 170 Po co miałbym ratować siebie, jeśli społeczeństwo węgierskie ma zginąć? Choć w duszy wytoczyłem mu bardzo skomplikowany proces, to jednak całkowicie do niego należę, jego błędy są moimi błędami, jego grzechy moimi grzechami. Jeśli zginie, zginiemy razem, w tym języku, w którym tylko my potrafimy żyć naprawdę. Wieczorem w radio oskarżony jednego z pokazowych procesów w kraju, stary ksiądz, „prawem ostatniego głosu" jęczącym tonem mówi: „...i jeszcze raz chciałbym podziękować za dobre traktowanie, którego doświadczyłem w trakcie przesłuchań... Zdarzało się nawet, że w więzieniu aż pięciu lekarzy stało wokół mojego łóżka..." Nieludzkiej głupoty bolszewików nic nie dowodzi lepiej niż fakt, że to oświadczenie transmitują na cały świat. Ci, którzy to wszystko wymyślają, nie troszczą się już o logikę. Terror jest zawsze nielogiczny, to jego warunek istnienia. Celem tych procesów jest nasilenie terroru, wywołanie strachu. Możliwe jednak, że przez nasilenie terroru wywołają jeszcze większą nienawiść wobec ich systemu i pewnego dnia okaże się, że terror nie jest już większy od nienawiści, którą wyzwolił. A jeśli siły porządkowe, które terror w takich chwilach wysyła naprzeciw buntowi rozpaczy, błyskawicznie przejdą na drugą stronę? Wydawcy, którzy są jeszcze skłonni wydawać prawdziwe, „literackie" książki, czynią to z tak poważnym i surowym wyrazem twarzy, jak ktoś, kto w czasie wielkiego niebezpieczeństwa czy powstania na krótki czas udziela azylu uchodźcy politycznemu. Rano Krudy, Czerwony dyliżans1. To nie nostalgia, co podczas czytania czuję, tylko raczej głęboki smutek. Tęsknota za ojczyzną jest tam, gdzie w ogóle jest tęsknota. A Krudy pisze o nieboszczyku. Ten nieboszczyk to wszystko, co kochałem. 1 Czerwony dyliżans - Voros postakocsi, jedna z najbardziej znanych powieści Gyuli Knidyego. 171 Rano czytałem Henryka VIII i gdy doszedłem do słów pożegnalnych Buckinghama, naraz miałem wrażenie, że do pokoju wszedł ojciec: miał na sobie czarny surdut, twarde mankiety, trzymał w ręce okulary... widziałem go tak wyraźnie, tak cieleśnie, jak jeszcze nigdy od chwili śmierci. Łatwo emigrantowi, który może się gniewać na opuszczoną ojczyznę! Łatwo Koriolanowi, bo zostawił za sobą ojczyznę, której może wygrażać pięścią, wolno mu oskarżać o grzech większość pozostałych w kraju! Ale na kogo ja mam się gniewać? Tych kilku łajdaków, którzy na rozkaz Rosjan popełniają niegodziwości, nie należy do mojej ojczyzny. Sami wykluczyli się spomiędzy Węgrów. A pozostali - chłopi, robotnicy, resztka inteligencji - tak samo nienawidzi tego zbrodniczego systemu jak ja, uchodźca. Moja ojczyzna nie utożsamia się ze zbrodnią, której dokonują w jej imieniu, lecz przeciw niej i przeciw światu. Bardzo trudno być emigrantem, gdy człowieka nie zagrzewa dymiący gniew na opuszczoną ojczyznę. Gniew jest tlenem jego życia, nie może bez niego żyć. Być ot, tylko emigrantem, daleko od ojczyzny, i nie móc się gniewać na opuszczony kraj - to bardzo trudno. Przed neapolitańską kawiarenką przy Piazza Dante przysiada mi się do stolika stara prostytutka. Prosi o ogień i pyta: Americano? Ingłe-se?... Francese? Kręcę przecząco głową, że nie jestem żadnym z nich. Wówczas -jakby zrozumiała moją narodowość - powiada z zadowoleniem: Allora, Internazionale... Kiwam potakująco głową. Rzeczywiście, w moich papierach napisano: bez ojczyzny, a więc „międzynarodowy". Moim drugim kompanem przy stoliku jest stary Włoch. Z zatłusz-czonego papieru wypakowuje pogacze i zaczyna jeść. Ma sympatyczną twarz klauna, typową neapolitańską twarz Pulcinelli1. Częstuje mnie 1 Pulcinella - figura garbatego, podchmielonego, plotkującego błazna z neapoli-tańskiego teatru ulicznego. 172 pogaczem. Dziękuję mu, odmawiam, ale na zasadzie wzajemności ja z kolei ofiarowuję mu dwa papierosy. Chętnie przyjmuje podarek, po czym drżącymi rękami wyjmuje z notesu obrazek przedstawiający świętego Antoniego i nalega, żebym go przyjął. Per ricordo1 - powiada. I je, mlaszcze dalej, jak zawsze bezzębni starcy. Wieczorem chodziłem po tutejszych zaułkach, pomiędzy bassi, ludem neapolitańskim, który żyje w norach stanowiących połączenie mieszkania z wychodzącym na ulicę sklepem czy warsztatem, i niczym fala ciepła ogarnęło mnie uczucie fizycznej bliskości z tą ludzką wspólnotą. Było to takie uczucie, jakbym tu, w Neapolu znalazł schronienie: to schronienie stanowił tłum biedaków. To nic innego, jak tylko solidarność biedaków, solidarność w biedzie. Chcę żyć. Pracować i rozkoszować się - ale już nie chcę posiadać. Ciepła, świetlista jesień. Idąc przed południem bulwarem Posillipo spotkałem tego szczupłego Włocha z włosami jak czarna wełna, który zajmuje się pośrednictwem w wynajmie mieszkań w naszej okolicy. Mijając mnie, rozwarł ramiona szerokim gestem, jak ksiądz udzielający wiernym błogosławieństwa, i wykrzyknął: - // sole! C'e U sole!2 Jego czarne oczy błyszczały. To ich święto, dziś tak samo jak od zawsze: chwila, gdy słońce świeci z palącą siłą. Kiedy mówiono o Wolterze, Goethe wzruszał ramionami. „Łatwo Wolterowi - mawiał - zawsze miał pod ręką talent". Zapewne to wielki dar. Bo niektórzy pisarze trzymają swój talent w domu, w futerale, i gdy go nagle potrzebują, muszą wsiadać do tramwaju i jechać poń do domu. A w domu na dodatek talent czasem gdzieś 1 Per ricordo - na pamiątkę 2 // sole! C'e U sole! - Słońce! To słońce! 173 się zapodziewa, w roztargnieniu nie znajdują go od razu i potem musi go szukać cała rodzina, jak okularów. Ale Wolter miał talent zawsze pod ręką. I Kosztolanyi też. Kilka dni w Monachium. Po drodze tam i z powrotem czytam książkę. Litery interesują mnie jeszcze ciągle bardziej niż krajobraz. Opis krajobrazu więcej mi mówi niż krajobraz, który opisano. Rzym W dzień Wszystkich Świętych o zmroku schodzę po schodach na Piazza di Spagna. Pogoda letnia. Rzym błyska bladymi światłami. Pod oknami Shelleya i Keatsa siadam na schodach i wypalam papierosa. To chwila, w której pojmuję jasno, że porywy rządzą światem w jego głębszej i bardziej sekretnej warstwie niż ta, w której rządzi nim rozum. W czytelni Instytutu Francuskiego w Neapolu siedzą pogrążone w lekturze tylko cztery młode, rozczochrane dziewczyny. W Bibliotece Amerykańskiej nie ma gdzie usiąść: o każdej porze dnia i nocy tłoczą się tu setki ludzi. Ten objaw odbija sytuację na świecie jak lusterko kieszonkowe. Co tydzień w Rzymie. Za każdym razem, gdy zostaję w rzymskim studio sam na sam z mikrofonem, czuję się jak aktor w chwili podniesienia kurtyny. Stoję na niewidzialnym podium, ale w rzeczywistym świetle reflektorów. Inspicjent daje znak, niewidzialna kurtyna unosi się, a ja zaczynam mówić w stronę niewidzialnej widowni, której nie widzę, lecz która istnieje. Tą widownią jest śwjat. W jego ciemnych zakątkach, na jaskółce siedzą Węgrzy. Mówię do nich. To uczucie jest naraz pociągające i przerażające. 174 Posillipo Deszcz ze śniegiem. Wczesnym popołudniem zapalam światło w ciemnym pokoju. W tej chwili - jakby i we mnie coś się zapaliło -czuję nagle, jak wielkim darem było moje życie. Zawsze trzeba mieć przed oczyma „całość"... - lecz jakie to trudne! Teraz widziałem tę „całość" i przebiegł mnie lodowato-gorący prąd; zatrząsłem się jak ktoś, kto ma dreszcze. .1952 Zimne wieczory w Rzymie. Ten podstępny, skrycie podpełzający włoski ziąb^bardziej doskwiera niż otwarcie szczypiący mróz Górnych Węgier. Z okna na piątym piętrze pensjonatu widać rzymskie dachy, mizerne, rozczulające, wielkomiejskie, proletariackie ogródki na dachach, z kotami i rozmaitymi komórkami, a na ich tle kopułę Świętego Piotra. W perlistym świetle rzymskiego świtu kopuła jaśnieje. Każdego ranka i co wieczór długo na nią patrzę. I zawsze mam wrażenie, jakbym oglądał kopułę nagrobka. Czyżby Gide miał rację, mówiąc, że Bóg rodzi się teraz? Każdego popołudnia chodzę po zaułkach Neapolu. Po okolicy San Biagio i Librai. W rozpadających się, brudnych pałacach mieszkają tu wszyscy: i Croce, i biskup, i książęta. I mieszka tu lud neapolitański. To samo jadają, tak samo kochają, myślą, marzą, ludzie o różnym statusie i proweniencji. Wszyscy są mieszkańcami basenu śródziemnomorskiego. Nie tyle Włochami, ile właśnie mieszkańcami basenu śródziemnomorskiego. To ich ranga. Snobs i plebs. Pięć liter. I takie samo znaczenie. Kościół San Lorenzo. XIII wiek. Boccaccio w tym kościele poznał swoją ukochaną. Pod gotyckimi łukami nagrobki dumnych zmarłych książąt. 176 Niewielkie wejście boczne prowadzi na ulicę, na brudną przecznicę Via Tribunale. Z wnętrza chłodnego i tajemniczego gotyku człowiek wkracza tu prosto w sam środek najgęstszego, lepkiego i kleistego Neapolu. Duch i Natura nigdzie nie łączą się ze sobą tak bezpośrednio, tak bez żadnego przejścia jak w Neapolu. To nieprawda, że bolszewicy „budują i są silni". Prawda jest taka, że bolszewicy od czterdziestu lat umacniają się dzięki zepsuciu i żądzy profitu pewnych kół na Zachodzie. Jak Ludendorff w zaplombowanych wagonach wysłał im Lenina i jego ludzi, tak przez dziesięciolecia Zachód wysyłał bolszewikom fachowców, surowce, maszyny. Bez czynnej pomocy Zachodu ten rozpadający się, bezlitosny, nieludzki ustrój nigdy nie stałby się taką siłą, jaką jest dziś. Asyż Krajobraz umbryjski stanowi godne tło dla wzniesionych na wzgórzach średniowiecznych miast. Do świętych niełatwo się dostać. W swojej świętości żyją teraz tak samo ukryci jak za życia. Szczyt Monte Subasio w śniegu. W hotelu „Windsor" jeszcze grzeją. W oknach mo-skitiera. Z tarasu widok sięgający aż do Perugii. Dolina jest ciemnozielona, gęsto porośnięta, pełna czarnych cieni. Nikt nie ma w tym mieście pieniędzy, ale to pewnie nie jest tu żadną nowością. Po kolacji płacę banknotem dziesięciotysięcznym, kelner biega przez pół godziny, nim uda mu się go rozmienić. To też sympatyczne. Święta Klara. W tej kobiecie mieszkała wielka siła. Kobiety zawsze są silne. Nieprzypadkowo we wszystkich językach, które nadają rodzaj rzeczownikom, siła jest rodzaju żeńskiego. La force. Laforza. Die Kraft. Angielski i węgierski są dyskretne. Asyż jest bramą boczną Włoch, ich sekretnym wejściem. Wszędzie indziej podróżny wchodzi albo wspaniałym wejściem głównym, albo kuchennymi schodami. Asyż przypomina ukryte w tapecie niewidoczne drzwi, przez które człowiek wkracza prosto w sam środek włoskiej tajemnicy. 12 - Dziennik 177 Nowy Jork Statek „Constitucion" zawinął do portu na Manhattanie zgodnie z rozkładem rejsów, o dziewiątej rano. O siódmej byłem już na pokładzie. Świeciło słońce. Z daleka, z jasnobłękitnej kwietniowej mgły drapacze chmur Manhattanu wyłoniły się niczym ruchoma wizja. W niebieskozłotym świetle był to bajeczny widok, nigdy w piękniejszy sposób nie przybywałem do celu podróży. Wysokościowce kołysały się w miękkim, szaroniebieskim powietrzu, w złotawym świetle. Nowy Jork przypominał mi w tamtej chwili Wenecję. Ale to inna Wenecja, nie settecenta, lecz epoki atomowej. Po drodze - Princeton. Czego się tu uczą otoczeni takim przepychem studenci? Nie wiem. Biblioteka wygląda na doskonałą. Pejzaż amerykański z okna samochodu: wszędzie wielkość, monotonny brak proporcji. Te ogromne rzeki, wielkie lasy, niekończące się szosy. Wszędzie ta uparta siła. Nawet kolory kwiatów wydają się bardziej jaskrawe, krzyczące niż w Europie. Literatura mogłaby być wyznaniem wiary: to trochę patetyczne, ale w każdym razie to jedna z możliwości. Ale może być też zabawą... i w końcu - czyż nie to jest prawdziwym sensem wszelkiej sztuki? Każdy pisarz, każdy artysta w akcie tworzenia upodabnia się do dziecka, które w skupieniu buduje z klocków sobie tylko wiadomej piękności dzieło. W waszyngtońskim muzeum maszyn widziałem znów samolot Lindbergha. Dwadzieścia pięć lat temu byłem świadkiem jego lądowania na polach Le Bourget. Stałem w tłumie, dotknąłem skrzydła samolotu. Tak on podobny do dzisiejszych odrzutowców, jak krytykowany przez Marksa przed stu laty kapitalizm pierwotny podobny jest do dzisiejszego, już unowocześnionego przez żądania socjalne. Nowy Jork Nowy dom, w którym wynająłem trzypokojowe mieszkanie - „domek na elektrycznej kurzej łapce" - stoi na brzegu rzeki Hudson. Peł- 178 no w nim nowoczesnych amerykańskich cudów rodem z baśni tysiąca i jednej nocy. Dom jest ogrzewany i chłodzony dniem i nocą, i w każdym sensie. Niewidoczne, lecz godne zaufania mechaniczne golemy służą wygodzie mieszkańców. Nie lubię się sprzeczać z imigrantami, którzy podśmiewają się z amerykańskiej techniki. Technika to na pewno nie wszystko, ale bardzo wiele daje: odczucie wygody życia, którą można jeszcze zwiększać. Spacer jest tu rzeczą podejrzaną. W pobliżu domu znajduje się Cloisters, wokół niego niewielki lasek na brzegu wielkiej rzeki. Potężne drzewa, dęby i akacje. Na brzegu rzeki Murzyni łowią ryby. To wszystko jeszcze ciągle Manhattan. Ale wokół domu - w lesie, na brzegu rzeki - teren do godzinnych spacerów rano i wieczorem. Podczas spaceru rzadko spotykam ludzi; a i ci, którzy przechodzą obok mnie, nie spacerują, lecz spieszą się dokądś i mierzą mnie podejrzliwym wzrokiem. Nocą wyszedłem z kawiarni hotelu „St Moritz" i skierowałem się w stronę Central Parku - ta kawiarnia jest jedną z niewielu w Nowym Jorku, które posiadają taras - kiedy nagle zaczął lać deszcz, typowa nowojorska ulewa: nerwowa, oceaniczna i tropikalna. Na rogu stał policjant w płaszczu deszczowym i gdy obok niego przeszedłem, powiedział: - It isn't justice in the world. Wygłosił to poważnie, niczym wieńczący długie rozważania, ostateczny wniosek. Zgodnie z zapowiedzią radiową i telefoniczną: „sto procent humidity"1. Miękka, przypominająca watę mgła nad Hudsonem i nad laskiem. Kilka razy dziennie trzeba się kąpać i zmieniać bieliznę. Wieczorem metrem do Czternastej Ulicy. W przecznicach małe domki, zielone plamy ogródków. Usiadłem na jednej z ławek przy Washington Square. Była szósta. Długo tam siedziałem. 1 humidity - wilgoć 179 L. zachowała jeszcze ciągle skłonność do „oszczędzania", a więc odkładania i przechowywania wszelkich ścierek, papierów, butelek, bo „jeszcze mogą się przydać". Tę chorobę zaszczepiło nam, Europejczykom, minionych dziesięć lat, które przeżyliśmy w warunkach wojennych i nieustannej nędzy: wtedy wszystko, każdy „materiał" miał wartość i był starannie przechowywany. Trudno się tego oduczyć. Trudno przywyknąć, że w Ameryce człowiek zachowuje się „ekonomicznie", gdy wszystko zużywa i wyrzuca, gdy marnotrawi surowce i towary. Człowiek oszczędny jest tu heretykiem, jak w utopijnej powieści Hux-leya. Ale niełatwo się tego nauczyć. To, o czym nigdy dotąd nie myślałem - nie myślałem jasno i z rozważeniem wszelkich skutków - w Ameryce staje się dla mnie problemem natury zasadniczej: kto jest Węgrem? Czuję się tu, jakbym stał na taśmie fabrycznej. Przede mną Portorykańczyk, za mną, Węgrem, Irlandczyk, Murzyn, Chińczyk, Japończyk, Niemiec, Litwin. Wszystkie te postaci powoli przesuwają się przed badawczym lustrem, którego obojętne szklane oko ocenia nas, przybyszów, z rzeczowością bezstronnego obserwatora. Tym lustrem jest Ameryka. Ale kto jest w oczach Ameryki Węgrem, prawdziwym Węgrem? Czym się różni od innych, a w czym jest do nich podobny, co to naprawdę za rasa, czy jest coś charakterystycznego w jego wyglądzie zewnętrznym? Czy istnieje „typowo węgierska" twarz? A jeśli tak, to jaka ona jest? Na ile „kolorowa" lub „biała", na ile „już europejska" lub „jeszcze azjatycka" albo zwyczajnie amerykańska? Urodziłem się i żyłem w domu ze świadomością, że jestem Węgrem. Miałem jakąś wiedzę, świadomość gruczołów, że to ja jestem tym człowiekiem, o którym mówią „pan Marai", a ponadto miałem jeszcze świadomość siebie głębszego, ukrytego za kostiumem cielesności. Lecz kim jestem i jaki jestem tak całkowicie, ze wszystkim, w oczach Amerykanina? To pytanie z dnia na dzień coraz bardziej mnie intryguje. Amerykański „rytm życia" wydaje mi się raczej wolny. Przyjechałem z Europy, więc się spieszę, bo mam wrodzony zmysł zagrożenia. 180 Tryb take your time nie jest moim rytmem. Nie jest pewne, że mam czas - bo przybyłem z Europy. Każdego dnia - nawet podczas największych upałów - przez pół godziny wiersze Janosa Aranya. To mój pas ratunkowy, którego chwytam się tu, na brzegu oceanu. Zapłaciłem pierwszy podatek w Ameryce. To prawdziwe zajęcie ojczyzny. Na Sześćdziesiątej Ulicy, w bibliotece Instytutu Francuskiego. Wkroczyłem do budynku i nagle ogarnęło mnie znajome uczucie, tak rzeczywiste, że niemal cielesne. W holu popiersie Ronsarda. Niewielu nowojorczyków wie, że Ron-sard był z pochodzenia Węgrem. Powiadają: „Tak, ale Goethe podróżował dyliżansem, więc o ileż więcej widział niż my, którzy wyglądamy z okien samolotu przelatującego nad kontynentami!". Nie jestem pewien, że widział „więcej". Widział co innego. Gdyby Goethe żył w dzisiejszych czasach, zapewne wiele podróżowałby samolotem. Zawsze to ocknięcie się, uświadomienie sobie, że nie mieszkam w „kraju", tylko na kontynencie. Szosy. Przez dwa tygodnie samochodem po szosach w górę, do granicy kanadyjskiej. Łącznie tysiąc dwieście mil. Według tutejszych norm to po prostu zwykły wypad weekendowy. Prowadzę po raz pierwszy po latach. Rytm tutejszych szos jest inny niż rytm dróg europejskich. Bardziej zdyscyplinowany, lecz i mniej obliczalny. 181 Przejeżdżamy przez „wsie", które nie są wsiami: to miejsca zamieszkania, gdzie ludzie żyją nie „dla ziemi", lecz jedynie „z ziemi". Przez setki mil nie spotyka się człowieka idącego pieszo. Rzadkością jest wół, koń, pies. Osiedla są jak wymarłe, wszystko pozamykane, jakby ludzie żyli za pospuszczanymi żaluzjami. Lasy tu bogate. Rozmaite jeziora, bardzo ich dużo. Lasy nie mają zapachu. Ocean także jest inny z bliska: bardziej ponury, bardziej słony czy gorzki niż Morze Śródziemne. Blisko brzegu przy Provincetown przepływa Golfstrom, można się tu kąpać w morzu. Na grzbietach fal przy nadbrzeżu kołyszą się grube, podobne do placków, liliowe meduzy. W Maine wyspa wypalonego lasu - ślad niedawnego pożaru. Dzikie zatoczki, woda oceanu lodowata. Tu z kolei oddziałuje prąd labradorski, to on ochładza wodę. To wybrzeże wielorybów, fok, raków morskich. Ta część Oceanu Atlantyckiego znajduje się najbliżej Europy. Gość: pewna pani z Chicago z dwojgiem dzieci. Są zaproszeni do nas na kolację. Chłopcy są bliźniakami, mają po dwadzieścia jeden lat. Podczas kolacji dama na wszystko zwraca swoim synom uwagę - na jedzenie i na trunek, a także na nas, na gospodarzy, prezentuje nas jak wypchane zwierzęta w muzeum. „Przypatrzcie się - powiada do bliźniaków, zapisuję słowo w słowo - tak wygląda europejska kolacja. Tak pije Europejczyk". (Pijemy wino like a gentleman). „Tak wygląda Europejczyk" - mówi zimno, rzeczowo i wskazuje na mnie. Janos jest zaproszony na weekend do pewnego amerykańskiego adwokata z Connecticut. W ogrodzie przy domu jest basen i jeziorko z rybami. „Ma pokój pełen wina - opowiada Janos. - Pije wino jak wuj. Łowi ryby jak wuj. Nie znosi telewizora jak wuj. Ma dwa auta, ale nie lubi aut i każdego ranka jeździ pociągiem do Nowego Jorku". W kwestii auta adwokat heretyk zdumiewa nas obu. 182 Pewien reżyser, który w Afryce kręcił film o zwierzętach, opowiadał znajomym, że doznał ataku nerwowego, kiedy podczas zdjęć na plan wyskoczyła nagle małpa. Poganiacz chciał ją zabić kolbą karabinu, a wówczas przerażona małpa skuliła się na ziemi, małpimi rękami nakryła głowę i tym gestem okazała swój strach. Reżyser opowiadał, że był to okropny widok i nie może go zapomnieć. Od tygodni wciąż powraca mi pewien objaw: podczas czytania czy spaceru czuję nagle, że muszę krzyczeć - i niemo, bezgłośnie krzyczę -jak ktoś, kto nagle widzi coś przerażającego. A jednocześnie jestem całkowicie spokojny, nie odczuwam żadnego napięcia czy strachu. I nie potrafię sobie wyobrazić, co to może być za potworność, którą widzi moje wnętrze i niemo, w przerażeniu wrzeszczy we mnie? Obiad z muzykiem, który przyjechał z Europy, mieszka na prowincji, uczy. Ma raka wątroby. Pozostało mu może pół roku życia. Kiedy podczas rozmowy nadmieniam, że nasze przywiezione z Europy zegarki wszystkie co do jednego źle tu chodzą i pokazują godziny, jak chcą, odpowiada najzupełniej poważnie: „Nie tylko zegarki, także instrumenty. Wszystkie moje instrumenty są tu głuche". Każdego ranka po przebudzeniu otwieram oczy na wielką mapę, którą zawiesiłem na ścianie dokładnie naprzeciw łóżka: Large Print Map of Europe. I wieczorem, przed zaśnięciem, ten sam widok. Ale nie odczuwam „tęsknoty za Europą". Ten muzyk powiedział jeszcze: „Tu dzień schodzi na tym, że człowiek nie jest w Europie". W hallu Planetarium Haydena witryna z rakietą Westinghouse; to ten miedziany futerał z umieszczonymi w nim rozmaitymi przedmiotami, których zadaniem jest przekazać potomkom żyjącym w późniejszych wiekach lub istotom z innych planet kilka charakterystycznych dla naszej cywilizacji informacji. A więc jest tu: Biblia, talia kart, szczo- 183 teczka do zębów, maszynka do golenia itp. Tę rakietę przygotowano czternaście lat temu, niejako naśladując Egipcjan, którzy mieli zwyczaj wkładania przedmiotów codziennego użytku do grobów królewskich w delcie Nilu. Podczas minionego półtora dziesięciolecia większość rekwizytów fantastycznie się postarzała. Dziś, w epoce atomowej, już inaczej żyjemy, golimy się i może nawet Biblię czytamy inaczej niż czternaście lat temu. Marsjanin, który wziąłby do ręki tę miedzianą kapsułę, nie otrzymałby na jej podstawie prawdziwego obrazu codzienności naszej cywilizacji. Czego tu brakuje? Trudno powiedzieć. Czegoś istotnego, co jest naprawdę charakterystyczne dla naszej cywilizacji, dla naszego życia. Dla człowieka średniowiecza na pewno charakterystyczny był Krzyż lub Miecz. Nas nie charakteryzuje ani zapalniczka, ani długopis, ani sierp i młot. Już w nic nie wierzymy tak, jak człowiek średniowieczny „wierzył" w Krzyż i w Miecz - przeto rekwizyty codzienności tak naprawdę nic o nas nie mówią. Najbardziej typowa dla tego wieku jest, jak sądzę, konfekcja. Czasem, podczas czytania, straszna myśl: czy umiem jeszcze po węgiersku? Nie mam obaw przed śmiercią, ale po raz pierwszy czuję, że powinienem się zacząć zajmować śmiercią jako możliwością. Można to uczynić na dwa sposoby: jednym jest ubezpieczenie na wypadek śmierci, drugim - rozmyślanie. Cinerama. Pierwszy eksperyment „filmu plastycznego". Dla przeprowadzenia eksperymentu trzeba przebudować widownię i kabinę operatora. Ekran jest trzy razy większy niż w innych kinach, z łukowatym wklęśnięciem pośrodku. Z trzech ustawionych na środku widowni kabin wyświetlają na ekran jednocześnie ten sam obraz. Obrazy są kolorowe, a wrażenie dźwiękowe silne, ponieważ dźwięk płynie nie z jednej, lecz z trzech taśm jednocześnie. Iluzja trójwymiarowości chwilami jest rzeczywiście uderzająca. Ale w sumie trzy obrazy rzad- 184 ko zlewają się doskonale w jedno, falująca linia pionowa na ogół odzie-la je od siebie. Tylko pośrodku ekranu - i to szczególnie przy tych obrazach, które charakteryzuje wąska i głęboka perspektywa, a więc gdy widać korytarz, ścieżynkę wśród skał, rzekę wijącą się między nadbrzeżnymi drzewami, lagunę wenecką- iluzja trójwymiarowości jest niemal doskonała. Widz czuje się tak, jakby sam był częścią obrazu, i wędruje spojrzeniem naprzód, w głąb przestrzeni. Scena z kolejki z wesołego miasteczka przyprawia niemal o zawrót głowy - wrażenie takie, jakbyśmy to my sami spadali na łeb, na szyję, siedząc w przedstawionej na obrazie kolejce na Coney Island. Czasami obraz jest zmącony, postaci prymitywnie zdeformowane. Pamiętam jeszcze pierwsze kina, które jeździły z miasta do miasta z własnym namiotem, jak wędrowny cyrk, miały własny generator do wytwarzania prądu, a właściciel z pałeczką w dłoni udzielał widowni wyjaśnień, co widać na ekranie. Takie były początki filmu niemego. Coś podobnego widziałem dziś po południu, w trzech wymiarach, lecz jeszcze w powijakach. Rano Janos wchodzi do mego pokoju i podekscytowany powiadamia mnie, że „pada śnieg". Od czterech lat, od czasu opuszczenia rodzinnych stron nie widział „prawdziwego śniegu". Szczyt Wezuwiusza bywał czasami nakryty śnieżną czapą, ale w Neapolu nie zdarza się śnieg. A tu naraz prawdziwy śnieg: gruby, puszysty, powoli opadające płatki. W obcym świecie trzeba sobie przyswoić kolejność pór roku, zanim człowiek uświadomi sobie, gdzie też naprawdę jest. Możliwe, że widoki, jakie tworzy cinerama, czyli film plastyczny, uradują filmowców tak samo, jak malarzy w XV wieku uradował widok obrazów na ścianie florenckiego kościoła Santa Maria del Carmine? Ujrzeli tam oni obraz Tommasa Masaccia, który na ścianie kaplicy dobudowanej do kościoła namalował sceny z życia świętego Piotra i, zerwawszy ze sztywnym i pozbawionym życia, płaskim sposobem przedstawiania figur, jaki znamy z etruskich nagrobków i złotych malowideł bizantyńskich, po raz pierwszy pokazał ludzi z krwi i kości ujętych w perspektywie, zgodnie z prawami geometrii. Ta nowa moż- 185 liwość, szaleństwo perspektywy, wprawiła wówczas malarzy w ekstazę. Sto lat później w tej samej kaplicy pewien czeladnik malarski podczas sprzeczki rozbił Michałowi Aniołowi nos. Michał Anioł znał już wszystkie tajniki perspektywy. Ale trzeba było stu lat, by sztywni Etruskowie i bizantyńscy święci powstali malarsko do nowego życia w przestrzeni. Możliwe więc, że dzięki woli nieznanych dziś jeszcze talentów pojawi się w sztuce nowy gatunek: przestrzenne arcydzieła filmu trójwymiarowego. Portret artysty z czasów młodości Joyce'a. - Takie zdarzenia porządkuje zawsze tajemnicza niewidzialna ręka: w tym samym czasie natknąłem się w jednym z czasopism na artykuł, w którym obok utworów Joyce'a i Gertrudy Stein cytowane są fragmenty tekstów napisanych przez autentycznych, leczonych w klinice obłąkańców. Nie sposób odróżnić cytatów z dzieł dwojga pisarzy od cytatów z pism szaleńców. Wszystkie osiem fragmentów jest jednakowo obłąkane. Ale możliwe, że szaleństwo pełni w literaturze rolę swoistego fermentu. Pewien znajomy wyjeżdża do Europy, ponieważ „chce się wyleczyć z nostalgii za Europą". Europa jest cudowna, ma tylko jedną wadę- tę mianowicie, że jej nie ma. Są Włochy, Niemcy, jest Francja i pozostałe, większe i mniejsze kraje europejskie, ale „Europy" - w tym znaczeniu, w jakim istniała jeszcze w czasach naszych ojców -już nie ma. Istnieją granice państwowe i granice celne, granice światopoglądowe i umysłowe, jest wszystko, tylko nie ma już Europy. Odczuwam nieustanną nostalgię za tą inną Europą, tą, której już nie ma. Demokracja, powiadają, i wolność. Ale masy potrzebują ochrony i niczego więcej. Od wszelkich Wielkich Systemów nie wolności oczekują, lecz ochrony. Dlatego zawsze są skłonne poświęcić wolność dla czegoś innego. Tylko jednostka, tylko heretyk potrzebują wolności. Tylko oni są skłonni - każdego dnia od nowa - za nią zapłacić. A jej cena jest niezwykle wysoka. 186 W życiu naszych ojców istniało coś niemożliwego do wypowiedzenia. Zawsze mówili „o czymś innym". Tylko o tym nie mówili, co już podczas ich życia dojrzewało, by w naszym życiu stać się nieubłaganą rzeczywistością. Sala posiedzeń Organizacji Narodów Zjednoczonych wygląda jak arena music-hallu. Na ścianie „obraz" Legera, o którym nikt nie potrafi powiedzieć, co właściwie przedstawia. Może ropę, która wypłynęła z ciał kontynentów, kiedy wybuchły bomby atomowe? W ławach Acheson, Eden, Schuman, Wyszynski i przedstawiciele jeszcze pięćdziesięciu sześciu narodów. Na galerii, gdzie siedzimy, pełno. Podczas gdy Schuman wyjaśnia, że problem Maroka i Tunezji jest wewnętrzną sprawą Francji, pewna gruba, stara, wymalowana kobieta zaczyna się głośno śmiać. Woźny przywołuje ją do porządku. Słuchaczy nudzą długie przemowy, wiele osób wychodzi. Eden siedzi zrezygnowany, wkrótce i on wychodzi. Acheson i Wyszynski zostają do końca posiedzenia. Prawdopodobnie nie można w inny sposób uporządkować spraw świata, tylko w takich ramach i na takich warunkach. Lecz jeszcze bardziej prawdopodobne, że w takich ramach i na takich warunkach nigdy nie uda się uporządkować spraw tego świata. Siedzący na podwyższeniu gruby mężczyzna - Trygve Lie, sekretarz Organizacji Narodów Zjednoczonych - wstaje i oznajmia, że rezygnuje ze stanowiska. Janos siedzi obok mnie w skupieniu, na uszach ma słuchawki, z których po przekręceniu guziczka w czterech językach płynie relacja o tym, co rozbrzmiewa w tej nowoczesnej wieży Babel. Gdy Schuman kończy mowę, Janos pyta: „Ile za to dostał?". Wieczorem spacerowałem po jednej z uliczek Fort Tryon i widziałem, jak w szczelinie między czarnymi skałami, gdzie spływająca deszczówka utworzyła kałużę, kąpały się wróble i gołębie. Nie odleciały, gdy się zbliżyłem - ta franciszkańska idylla w bezpośrednim sąsiedztwie Broadwayu była czymś szczególnym. W życiu jest coś nieskończonego, bezczasowego, coś ponad wszystkim. 187 Popołudnie w chińskiej dzielnicy. W szarawym świetle listopadowego popołudnia okolica Chatham Square, kiedy nie upiększają jej przeznaczone dla turystów nocne neony, wydaje się szczególnie nędzna. W sklepach i barach wszędzie okropny brud i charakterystyczny, odwieczny, żółty chiński smród. Pomimo to cała ta dzielnica, Chiny w miniaturze, bez świateł neonów wydaje się bardziej dotykalna, prawdziwsza. W sklepach z żywnością na żelaznych hakach wiszą upieczone i sprasowane, jakby lakierowane na ciemnobrązowo kaczki. Wiele osób kupuje wieprzowinę, którą sprzedawca kroi na drobne kawałki w całości, ze słoniną, skórą i niemal sierścią, i podaje kupującemu w papierowej torbie. Na wystawach nieznane suszone ryby, ślimaki i ostrygi. Dalej w pudełkach o szklanych wieczkach ozdobionych chińskimi literami tajemnicze, przypominające korzeń wyroby z kości - służą one do odpędzania złych duchów domowych. Wiele konfekcyjnych bubli, przyrząd do drapania pleców, rozmaite kapcie. Chińskie kino z chińskimi aktorami i chińskimi napisami. Żółtoskóre dzieciaki podskakują na kupie śmieci na samym środku ulicy, walczą ze sobą, wykonując dziwne ruchy, gwałtownie wymachując ramionami; z tułowiem mocno wychylonym do przodu wyglądają jak wojownicy walczący ze smokiem na chińskich obrazach. Na wystawie apteki nieznane lekarstwa, suszone zioła. Niewyobrażalnie brudny zakład fryzjerski, w którym fryzjerczycy śpią rzędem na fotelach dla klientów. Do „Chinese Ratskeller" i małych jadłodajni o piątej po południu zachodzą na kolację powracający z pracy urzędnicy, jedzą pałeczkami jarzyny i kawałki mięsa. Trzymają je w lewej ręce, wciśnięte pomiędzy palec wskazujący i serdeczny, i chwytają nimi kęsy z talerza. Ale możliwe, że istnieją też Chińczycy jedzący inaczej. Przed wystawą sklepu z artykułami importowanymi elegancki, otyły, modnie ubrany młody Chińczyk w kolorowej koszuli prowadzi rozmowę telefoniczną, siedząc pomiędzy maszynami do liczenia: nogi położył na stole, z ust sterczy mu ogromne hawańskie cygaro. Bawi się w jankesa. Kobiety, nawet te młode, są wątłe, blade i pozbawione uroku. To miniaturowe chińskie getto stanowi spektakularny przykład wszelkiej emigracji. Chińczycy przybyli tu dobrowolnie, nie jakprzy-wleczeni tu siłą ich towarzysze o ciemniejszym kolorze skóry - Murzyni, ale także nie zdołali się zasymilować i pośród białych pozosta- 188 nąna zawsze Chińczykami. Jak znoszą ten los? Czy Chiny jeszcze coś dla nich znaczą? Czy mają cokolwiek wspólnego z tym, co się obecnie dzieje w Chinach? Czy zachowali jeszcze losową wspólnotę z chińskim językiem, z tamtejszą poezją, metodami leczenia, całym stylem życia? Jakie napięcia seksualne powstają w życiu człowieka skazanego na wiecznie niepełną chińskość, gdy nie można się wyrwać z niewoli żółtego pigmentu i tego wszystkiego, co on oznacza?... Wszystko to znajduje się o kilka kroków od Broadwayu i Wall Street. Janos przeżywa obecnie okres pytań. W ulewnym deszczu wracamy wieczorem do domu śliskim i mokrym Broadwayem. Po drodze, bez żadnego a propos, stawia mi jedno po drugim następujące pytania: 1. Jaki kształt ma wszechświat? - Odpowiedź: Nie wiem. Istnieje kilka różnych poglądów na ten temat. Niektórzy uczeni uważają, że „teraz" wszechświat znajduje się w fazie rozszerzania się. - 2. Ale jednak jaki może być wszechświat? Kulisty czy kanciasty? - Odpowiedź: Ustalenia geometrii euklidesowej nie mają zastosowania w stosunku do wszechświata. - 3. A kto to był Euklides? - Odpowiedź: Jeden z odkrywców praw geometrii obowiązującej w ziemskiej czasoprzestrzeni. - 4. Z czego jest zrobiony parasol? - Odpowiedź: Z materiału nasyconego gumą. - 5. Z czego bierze się guma? - Odpowiedź: Istnieją dwa sposoby otrzymywania gumy. Sposób syntetyczny i naturalny: zbiera się sok ściekający z drzewa gumowego. - 6. Tak jak piwo do kufla? - Odpowiedź: Podobnie. Wspólny sens tych pytań: jaki jest świat? To ciekawe pytanie, które w tym wieku odzywa się w dziecku z siłą podobną elementarnej potrzebie fizycznej. U większości ludzi w późniejszych latach ta ciekawość wygasa. Ale u Leonarda da Vinci i u jeszcze kilku pozostała na zawsze. Nic nie dzieje się przypadkiem: bez specjalnej przyczyny, ot tak, zdjąłem z półki książkę Crocego. Czytałem jarano i wieczorem przez dwa dni z rzędu. Dzisiejsza gazeta poranna donosi, że Croce zmarł. Jak to się dzieje? Czy to „przypadkowe"? 189 Może śmierć jest nie tyle „wydarzeniem" i „działaniem", ile raczej „postawą"? (Jak, według Forda1, „rozwój"). Możliwe, że śmierć jest „rozwojem"? Ponieważ nie umiem odpowiedzieć na to pytanie: dziś wpłaciłem na ubezpieczenie na wypadek śmierci. Informacje opublikowane w związku z bombą wodorową są uspokajające. Pewnie niedługo wzrosną ceny nieruchomości, bo znów warto będzie kupować domy, urządzać mieszkania itp. W przyszłości będzie już całkowicie obojętne, gdzie się mieszka. W okresie minionych wojen, ale jeszcze nawet w początkach epoki atomowej wielu zamożnych i strachliwych ludzi opuszczało swoje mieszkania w metropoliach i szukało domu z własną studnią na odludziu, z daleka od wielkomiejskich siedlisk. Teraz nie ma to już żadnego sensu. Od chwili skonstruowania bomby wodorowej każdy może sobie mieszkać, gdzie chce. Janos powiada niespodziewanie: „Ja tak lubię żyć!". Nie było jeszcze w historii ludzkości epoki, w której człowiek dorosły musiałby słuchać podobnych oświadczeń z ust dziecka z tak niespokojnym i złym sumieniem, jak ja słucham teraz. Rzeczywiście, jedyną prawdziwą mądrościąjest dewiza carpe diem. Ale nakaz carpe diem podyktowany przez konieczność przestaje być rozwiązaniem, a staje się działaniem przymusowym. Wieczór w Harlemie. W salce na tyłach knajpy cztery ciemnoskóre dziewczyny i dwóch mężczyzn ćwiczą taniec przed jutrzejszym występem. Gesty primabaleriny wydają się „archaiczne". Po wykonaniu niektórych figur specyficznym ruchem głowy zaznacza, że zakończy- ' Ford Maddox Ford - angielski poeta i eseista żyjący na przełomie XIX i XX w. 190 ła występ: przesuwa głowę o kilka centymetrów w linii poziomej w stronę ramienia, jakby miała ruchome kręgi. Odliczywszy erotyczno--komercjalne ruchy, jej taniec jest oczywisty: gesty przenika religijny, magiczny rytm, jak orgiastyczne tańce podczas attyckich Dionizji. Taniec jest tylko jednym ze sposobów, w jaki człowiek może nawiązać kontakt ze świadomością własnej istoty i jej korzeniami. W Harlemie żyje sześćset tysięcy ludzi. W lokalach zauważają mnie, jak każdego białego, który się tu zabłąkał, ale patrzą na mnie obojętnie. Są zbyt zmęczeni, by patrzyć z gniewem na każdego, kto nie jest czarny. Ich gniew kryje się głębiej i jest nie do ukojenia jak chorobowy skurcz. Czternaście milionów czarnych żyje w Stanach. Za pięć czy dziesięć lat będzie ich dwadzieścia milionów. Na papierze już „wszystko jest w porządku". Ale w rzeczywistości życie rozwiązuje ten problem niezwykle powoli. Pewien człowiek, który właśnie wrócił z Południa, powiada, że jeśli chodzi o kontakty międzyludzkie, sytuaejajest tam lepsza niż na Północy czy na Wschodzie, gdzie - na papierze -wszystko jest „uregulowane", ale w rzeczywistości, w ramach oficjalnego równouprawnienia, na rozmaitych płaszczyznach styczności nieustannie odnawiają się stare rany. Na Południu ukształtowała się bardziej ludzka, rodzinna, spokojniejsza sytuacja. Są doskonałymi policjantami. Niechętnie biorą się do interesów, choć mają już swoich kapitalistów: sprytnych Murzynów, którzy zdołali dorobić się na biednych Murzynach. Istnieje już czarna klasa średnia. Mają swoich uczonych, pisarzy, artystów. W mojej sytuacji życiowej Robinson Crusoe to specyficzna lektura. Scena, w której Robinson ratuje spośród resztek statku wszystko, co się da, by z tych odpadów stworzyć na wyspie nowe życie, jest dziwnie podobna do tego, co robię od lutego 1945 roku: a była to chwila, gdy ujrzałem u podnóża dymiących ruin Zamku moje zbombardowane mieszkanie. 1953 Czy można pisać bez żadnego oddźwięku? Żyć zamkniętym w języku, który nie wydaje się już żywą mową? Były epoki, gdy pisarze otoczeni barbarzyńcami tak właśnie pisali. Ale żyli nadzieją, że powstanie nowa kultura, która pewnego dnia pozwoli przemówić zza grobu wszystkiemu, co, pozbawieni oddźwięku, napisali w głuchych czasach. Dziś nie można jednak pokładać w tym nadziei - w każdym razie nie w skali ludzkiego życia. W nocy wiersze Audena i Eliota. Współczesna poezja angielska jest mi całkowicie obca, jakbym czytał artykuł w piśmie medycznym; podobnie muzyka współczesna, której - w moich uszach - wiecznie brak melodii i uczucia. „Rozumiem" tę poezję, ale jej nie „słyszę". Nie upijam się, gdy czytam te wiersze. Dwunaste urodziny Janosa. W tym dniu każdy człowiek żegna się ze światem czarów, tajemnic, przeczuć, z pierwszym okresem dzieciństwa. Teraz zaczyna się wielka przygoda: rzeczywistość. Rano, jeszcze w półśnie, przecierając oczy spytał: „W jakim jesteśmy mieście?". Amerykańskie pióro, które dostałem w podarunku przed rokiem, jest bardzo nowoczesne, ale ma zasadniczą wadę: nie jest „piórem", tylko delikatnym narzędziem do pisania, zakończonym czymś w rodzaju 192 szpilki. Nie potrafię nim pisać. Odszukuję więc moje stare, dwudziestoletnie pióro wieczne, które posiada jeszcze normalną złotą stalówkę. I znów potrafię pisać. W Morgan Library. Rysunki piórkiem Bruegla, Rubensa, Cezanne'a. Dla mistrzów - dawnych i nowych - rysunek jest tym, czym dla pisarzy dziennik. Na jednej z półek dobrze zachowany egzemplarz Biblii Gutenber-ga. I kilka tysięcy editio princeps, wśród nich rzadkości pierwszorzędnej wagi. Atmosfera czytelni gęsta, duszna, europejska. Ta sala robi dziwne wrażenie w samym środku Manhattanu, gdzie żyli Indianie, gdy Gutenberg drukował swoją Biblię. Kiedy Kolumb przycumował na jednej z wysepek Bahama, w Europie kwitł już druk ksiąg, istniały nielegalne wydawnictwa, a pisarze pędzili żywot pozbawieni praw autorskich, podczas gdy ich książki były wydawane i rozkradane w Niemczech, w Szwajcarii, Italii i Francji. Zupełnie jak dziś. A tu nie było nic. Indianie pętali konie w miejscu, na którym stoi ten budynek... ale zaraz przychodzi mi do głowy, że przecież nie było tu też jeszcze koni! O tym wszystkim nie wolno tu zapominać. Woda rzeki Hudson zamarzła przy brzegu w nocy. Na cienkiej lodowej błonceprzykucają dzikie gęsi. Swój ptasi, niezmienny biologicznie żywot pędzą w sąsiedztwie drapaczy chmur, w samym środku epoki technicznej -jak my wszyscy. Szekspir. Sonety. Musiał to być tajemniczy okres jego życia, kiedy pisał sonety. Już nie chciał „sukcesu". Nie chciał też oddźwięku. Nie chciał czytelników. Czego chciał?... W nocy wyznania Gide'a, opowiadającego o nadziejach i rozczarowaniach pisarza zwracającego się ku komunizmowi. Gide miał nadzieję, że komunizm przyniesie wolność, i kiedy się dowiedział, że ten 13 -Dziennik 193 | system nie jest w stanie dać wolności, odwrócił się od niego z rozczarowaniem. Ale pozostali, pomniejsi nostalgicy są skłonni w dalszym ciągu rezygnować z wolności. Istnieje typ człowieka, który gotów jest wyrzec się wolności i osobowości, jeśli w Systemie Przemocy znajdzie wspólnika i pomocnika "dla usprawiedliwienia swoich defektów. Wydaje mi się jednak, że Systemy Przemocy są w stanie odebrać wolność tylko tym jednostkom, które nigdy tej wolności tak naprawdę i bez względu na jej cenę nie potrzebowały. Po południu na piechotę przez most Waszyngtona: ta ogromna wisząca konstrukcja - drugi najdłuższy most na świecie - z bliska przypomina żywą istotę: ma swoisty rytm, szmery, krwiobieg, drżenie, kołysanie. Po stalowym żywym stworze dniem i nocą wędrują tysiące pasożytów: samochody. Dziwne nagłe poruszenie, które nie mija przez cały dzień, gdy przychodzi mi do głowy, że - według wszelkich ludzkich obliczeń - już nigdy nie zobaczę mojej matki. Nie odczuwam nostalgii. Ale jednak najlepiej byłoby wrócić do domu, wypić kilka szprycerów, poczytać trochę węgierskich wierszy, popływać w basenie kąpieliska Lukacsa, a potem położyć się na Far-kasret1 pomiędzy ojcem i matką i zapaść w głęboki sen. Toynbee. W jednym z pism rozważa temat, o którym wiele się dziś mówi: podczas gdy Wschód ma swoją broń ideologiczną- komunizm, Zachód nie ma niczego. To narzekanie zrobiło się ostatnio modne. Zarzut „wakuum ideologicznego" słyszy się coraz powszechniej: to diagnoza, że Zachód znajduje się w stanie umysłowej i ideowej próżni. Kiedy masy na Wschodzie poznają ową „ideologię" - bolszewizm - w praktyce, zrozumieją, 1 Cmentarz, odpowiednik warszawskich Powązek. że i ona nie stanowi rozwiązania. Spisana na utopistycznych pergaminach ideologia, która obiecuje Społeczną Równość, Społeczeństwo Bezklasowe i Sprawiedliwy Podział Wyprodukowanych Dóbr, może się bardzo podobać. Ale Zachód także potrafi sformułować taką ideologię, jeśli się trochę postara, i nie musi szukać pomysłów w sąsiedztwie, na przykład na Wschodzie; po prostu wyciąga coś takiego z kieszonki kamizelki, podobnie jak zachodni przecież Marks wyciągnął z cylindra ową wschodnią ideologię. Tymczasem na Zachodzie, wskutek długotrwałego, organicznego rozwoju społecznego, który przyniósł realne opodatkowanie i realne płace, w ciągu minionych stu lat ukształtował się system, który nie ma może powabów komunizmu, ale w rzeczywistości jest znacznie bardziej ludzki i godny. Nic łatwiejszego niż wymyślić Ideologię - lecz zawsze najtrudniej stworzyć społeczeństwu bardziej godne i ludzkie warunki życia. Na Zachodzie w ciągu ostatnich stu lat, na ogromnych zasiedlonych terenach te warunki zostały stworzone dla wielkich grup ludności. Stworzone bez przymusu pracy, terroru i kartek żywnościowych. Lecz zachodni filozofowie, zarzucający Zachodowi brak ideologii, zdają się na ogół zapominać o tym fakcie. Listonosz doręczył mi dziś kartkę z pozdrowieniami z okazji dnia urodzin. Te życzenia zaskoczyły mnie, ponieważ nikt w Nowym Jorku nie wie, że mam urodziny. Kartkę wysłała agencja ubezpieczeniowa. Firma ta zna oczywiście moje dane osobiste. Najlepsze życzenia złożono mi zapewne całkiem szczerze: agencja ubezpieczeniowa w Ameryce szczerze iyciy mi długiego życia, ponieważ jeśli umarłbym przed czasem, agencja musiałaby płacić. W Filadelfii. Miasto kwakrów przypomina zadymione osiedle fabryczne. Ponurego wrażenia nie łagodzi ani wielka rzeka Delaware, ani bliskość oceanu. Ulice na wzór angielski, z domkami z czerwonej cegły. Dziwnie melancholijny w nastroju, staroświecki budynek zakładu dla nerwowo chorych - odwiedzamy tu chorego. Spędzam długi czas w ogrodzie szpitalnym, siedząc pod ogromnym drzewem. Wielka 194 195 tu cisza, mury porośnięte bluszczem, we wszystkim czuje się obojętność szaleństwa. W Camden pewien hotel przy drodze został nazwany nazwiskiem Whitmana. Tu właśnie umarł na wylew w wieku siedemdziesięciu trzech lat. Opiekowali się nim przyjaciele. Kwakrowie czynią wiele dobrego, i czynią to dyskretnie. Ale mówi się także, że ta dyskrecja w czynieniu dobra jest trochę nazbyt głośna. Starzenie obserwuję w sobie, na sobie tak, jak coś w rodzaju przygody. W jednej z galerii wystawiono dzieła twórców dadaizmu. Od Pica-bii do George'a Grosza można tu zobaczyć wszystko, co już i przed trzydziestu laty nie było „rewolucją"; nigdy zresztą nie było niczym innym jak tylko neurozą lub oszustwem. Te dadaistyczne twory, węglem i farbą pozlepiane z zapałek, z połamanych grzebieni, metrono-mów, gazetowych wycinków, negatywów fotografii, miały być protestem: artysta zbuntował się i protestował przeciw Rozumowi, Porządkowi Świata, Mieszczaństwu, Handlarzom Obrazów, geniuszowi Leonarda da Vinci, prawom matematycznym, przeciw lodówkom, a potem jeszcze przeciw uczuciom, myślom, logice i sensowi. Ten protest nie wypalił: po trzydziestu latach wystawa przekonująco dowodzi, że wszystko, przeciw czemu dadaizm protestował, okazało się bardziej wartościowe od tamtego protestu. W sąsiedniej salce zawieszono obrazy pewnej dziewięćdziesięcio-sześcioletniej staruszki o nazwisku Grandma Moses. Maluje ona obrazy z manualną zręcznością i wizjonerstwem typowym dla dziecka. Zaczęła malować w wieku osiemdziesięciu dwóch lat; malowała wtedy jak ośmioletnie dziecko. Podczas minionych dziesięciu lat rozwinęła się: teraz maluje już jak dziewięcioletnie dziecko. Znajomi opowiadają, że Bartok, który dziś uznawany jest za mistrza muzyki współczesnej, ostatni okres swego życia w Ameryce (zmarł 196 kilka lat temu) spędził właściwie w biedzie. Ale wierzył w swoje dzieło. Potrzeba do tego wielkiej siły. Trzeba wierzyć, że dzieło życia, które artysta czy pisarz stworzył, pozostając bezwarunkowo wierny sobie, przedostanie się jakoś do publiczności, nawet jeśli napisane zostało w sanskrycie i ukryte w metalowym futerale spoczywa gdzieś w piasku na dnie Gangesu. To wymaga czasu, więc wielcy twórcy rzadko dożywają oddźwięku. Ale trzeba zapłacić tę cenę. Tutejsze czasopismo o nazwie „Harper's Magazine" na głównym miejscu zamieszcza wspomnienia pewnego ex-thief and ex-convict1, który zdradza wewnętrzne sekrety amerykańskiej społeczności więziennej. Artykuł jest ciekawy: złodziej, który w uznanym miesięczniku fachowo, rzeczowym tonem zdaje relację ze swych więziennych doświadczeń, jest niewątpliwie nowym zjawiskiem literackim. Pisarze naturalnie przegrywają w tych zawodach. Dostojewski i Wilde także pisali o swoich więziennych przeżyciach, ale dziś nieuchronnie pozostają w tyle za nowymi talentami. Według świadectwa autora artykułu w więzieniach amerykańskich szanowaną i uznawaną osobowością jest nie Polityk, nie Satyr, lecz zawsze Złodziej. Wszyscy go szanują i traktowany jest jak istota uprzywilejowana. Odległość pomiędzy dwoma sąsiednimi budynkami Muzeum Hiszpańskiego wynosi zaledwie kilka metrów; odległość w czasie: dwa tysiące pięćset lat. W jednym pamiątki z epoki prekolumbijskiej - indiańskie, a więc Tolteków, Majów, w drugim - dzieła epoki konkwistadorów. To, czego brakuje - nie tylko w tym muzeum, brakuje tego w całej Ameryce - to owe dwa tysiące pięćset lat, które upłynęły w Europie pomiędzy starożytnością a nowym wiekiem. A więc epoka grecka, rzymska, gotyk. Dante i święty Franciszek. Tego czasu tu nie było. Zawsze trzeba o tym pamiętać. 1 ex-thiefand ex-convict - niegdysiejszego złodzieja i więźnia 197 p Pewien węgierski imigrant, który przyjechał tu niedawno, powiada, że atmosfera kościołów Nowego Jorku jest dla niego zbyt zimna, więc choć nie jest Rosjaninem i wyznaje inną wiarę, czasami chadza do tutejszego rosyjskiego kościoła prawosławnego. „Bo tam przynajmniej pachnie religią" - wyznaje niespokojnie. Nocuję w Connecticut, w obcym domu, gdzie na szafce nocnej znajduję tom wspomnień z Auschwitz, spisanych przez pewnego węgierskiego lekarza, Żyda. Nocą czytam książkę, w której lekarz, wykonujący sekcje zwłok na polecenie kata oświęcimskiego, Mengelego, opisuje swoje przeżycia. Na drugiej stronie karty tytułowej widnieje uwaga: „Wszelkie prawa zastrzeżone, w tym także prawa filmowe". A więc autor nie tylko przeżył tam zamordowanie setek tysięcy ludzi, ale pomyślał także o tym, że kiedyś może sfilmują to, co tam widział i z czego zdał relację w tej książce. Ten copyright jest zjawiskiem typowym dla naszej epoki. Józef Flawiusz opisujący zagładę Żydów nie pomyślałby o czymś podobnym. Rano w ewangelii świętego Łukasza zdanie: „Bo u Boga nie ma nic niemożliwego". Zawsze trzeba o tym pamiętać. Pisać i czytać. Baudelaire miał rację: w drugiej perspektywie życia praca dostarcza więcej rozrywki niż jakakolwiek rozrywka. Wieczorem telewizja pokazuje instytucję driver-in-chapeł: na wzór kin i barów szybkiej obsługi, pewien położony przy szosie kościół zaprasza kierowców, by wjechali na parking urządzony w sąsiedztwie i, siedząc w aucie, wysłuchali nabożeństwa z głośników. Nasza elektryfikacja powoli dobiega końca: mamy już żelazko elektryczne, elektryczną maszynkę do golenia, robot kuchenny, barometr, wentylator, kilka odbiorników radiowych i telewizor. Jeśli nadarzy się korzystna okazja, być może kupię jeszcze krzesło elektryczne. Przez wiele lat usiłowałem „prowadzić zdrowy tryb życia" - spacerami, tenisem, pływaniem równoważyć skutki palenia i pracy siedzącej. Ale to wszystko „stracony czas", który w ten sposób odbieramy pracy i lekturze. Może „zdrowo" żyli właśnie ci pisarze, którzy nie trenowali dla zachowania kondycji, lecz spędzali czas na zajęciach zgodnych z ich własnymi skłonnościami, a więc najczęściej niezdrowo, i ani godziny, ani chwili nie poświęcili na działania niezwiązane z tym szczególnym trybem życia, jakiego wymaga praca pisarska. Obok „Eurazji" powstaje coś, co na mapie nie jest wprawdzie „Eu-roameryką", ale w rzeczywistości już nią jest. Nocna wizja: Europa i Ameryka. Europę widzę jako moczary pełne kolorowych kwiatów, ptaków, trzcin. Nad tymi ogromnymi moczarami unoszą się gorące, niebezpieczne, nizinne opary. Amerykę postrzegam jako dżunglę. Jest pełna tajemnic. W tej dżungli można się posuwać naprzód tylko krok po kroku: podróżnik musi być gotów w każdej chwili paść na ziemię, wymacywać grunt pokryty lianami, paprociami, mchem i podściółką, czy nie kryje się gdzieś gniazdo węży lub pułapka. Trzeba się tu poruszać powoli i z nożem w zębach. W liściach drzew, pomiędzy krzewami odzywają się głosy tajemniczych stworzeń, krzyczy orangutan, ryczy tygrys, rechocą małpy, wrzeszczą barwnie upierzone papugi kakadu. To pradżungla, ze swoimi sekretami, bez norm; każda w niej chwila pełna jest niespodzianek. A Europa to odwieczne, parujące, trujące, intrygujące, oszałamiające moczary. Wszystko to widziałem nocą, dotykalnie. Ameryka jest niezwykle droga, gdy człowiek żyje i oblicza w dolarach, ale staje się barwna i zaskakująca, gdy żyje się i liczy w centach. Dolar niewiele jest tu wart, ale w cencie wiele jest jeszcze siły. Pracująca na pełnych obrotach cywilizacja przemysłowa zbywa za centy towary wybrakowane, które jeszcze ciągle są dobrej jakości. 198 199 Tajemnica to - zawsze - milczenie. Ale nie wolno milczeć z pogardą ani z obrazą. Trzeba milczeć z zainteresowaniem i konsekwentnie. Na Manhattanie, na rogu Trzydziestej Pierwszej Ulicy i Broadwayu pewien agent patentowy umieścił na wystawie swego biura wszystko, co w minionych dziesięcioleciach wynalazcy przynosili mu do opatentowania. A więc model pierwszego biustonosza, pierwszego samolotu, pierwszego pióra wiecznego, pierwszego otwieracza do konserw... wszystko to można obejrzeć na wystawie, w jeszcze niedopracowanej i niedoskonałej wersji. Wystawa jest pouczająca. Nie wystarczy coś wynaleźć - potrzeby ludzi decydują o tym, czy warto było to wynaleźć. Czy Bóg czasem myśli o tym? Kiedy Kościół znalazł się w kryzysie, bo jego zepsuci kapłani za pieniądze sprzedawali na rogach ulic Pociechę i Łaskę, niespokojne dusze zbuntowały się i zaczęła się reformacja. Teraz znajdujemy się w podobnym kryzysie: owo lewantyńskie kupiectwo, które uprawia symonię w stosunku do tworów umysłu i kupczy na rogach ulic, sprzedając Pociechę Ducha i Niebiańską Radość w bazarowych opakowaniach, w jarmarcznym wydaniu, w postaci dewocjonaliów i groszowych bubli, wszystko to woła o reformację, która uratowałaby Prawdziwą Literaturę od zgnilizny skomercjalizowanego Biznesu. Tej pogańskiej reformacji nie da się przeprowadzić instytucjonalnie: każdy twórca musi się podjąć tego przedsięwzięcia w samotności. I to jest niezwykle trudne. W ogrodzie zoologicznym w Bronksie napis na pewnej tablicy powiadamia, że w klatce widać „chińskiego jelenia, który jest najrzadszym zwierzęciem na świecie". Według opisu na tablicy ten dziwny jeleń jest, jak twierdzą Chińczycy, mieszanką trzech zwierząt, bo „szyję majak żyrafa, ogon jak osioł, zaś kopyta jak krowa". Kilka takich jeleni żyło w parku wokół cesarskiego pałacu w Pekinie. Większość z nich zdechła podczas wojny domowej. Jakiś angielski zakonnik ocalił kilka sztuk i przywiózł je tutaj. 200 W tym dużym ogrodzie jest niewiele zwierząt, ale wszystkie dobrze wybrane, rzadkie i szlachetne. Długo patrzymy sobie w oczy z ogromnym orangutanem. Spoglądamy na siebie z dwóch brzegów istnienia, z oddali trzydziestu milionów lat. Ja w tym czasie przeżyłem Leonarda da Vinci, odkrycie penicyliny i odrzutowiec. Ale on też mógł na swój sposób przeżyć wiele. Nie ma „odległości", jest tylko nieskończoność. Wejście do kościoła franciszkańskiego na Trzydziestej Pierwszej Ulicy przypomina mi wejście do anglikańskiego kościoła na placu San Sil-vestro w Rzymie: na niewielkim placyku niby-fontanna z kutego żelaza, mury obrośnięte bluszczem, z boku w niewielkiej niszy ustawiono pomalowany na kolorowo, naiwny i sympatycznie jarmarczny, naturalnej wielkości posążek świętego Franciszka: z rozwartymi ramionami pochyla się nad wilczym szczenięciem. Schodami w dół można się dostać do dolnego kościoła, gdzie zapach świec i presepe1, która też wygląda jak kościółek. Przed południem na kamieniach placyku leżał brodaty, obdarty żebrak. Głęboko spał u nóg świętego, wystawiając ku światu buty o dziurawych podeszwach. Kilka osób położyło drobne pieniążki w pobliżu dłoni żebraka. Świeciło słońce. O kilka kroków dalej, w centrum Manhattanu huczał, wył i wił się Nowy Jork. A żebrak spał spokojnie jak w Neapolu. Istnieją odwieczne i niezmienne sposoby życia. Od dłuższego czasu ten żebrak był pierwszym człowiekiem, którego tu, w Nowym Jorku odebrałem jako kogoś „znajomego". Bal maskowy, jaki Amerykanie urządzają wokół śmierci, jest zabawą ceremonialną i bardzo poważną. W pobliżu mojego mieszkania, na brzegu Broadwayu - powiedziałbym: na skraju wsi - znajdują się aż dwa funeral home2; jeden z nich dumnie ogłasza, że jest air-conditioned3. Klimatyzacją tą rozpieszczają żałobników, nie zaś nieboszczy- 1 presepe - szopka 2 funeral home - dom pogrzebowy 3 air-conditioned - klimatyzowany 201 ków. Trupy zostają uszminkowane, wąsy mają podkręcone i maluje się im rumieńce na twarzy; jednocześnie przedsiębiorstwa pogrzebowe starannie pilnują, by widok trumny, tablicy nagrobnej czy innych podobnych rekwizytów nie psuł nastroju żałobników. Umeblowanie obu tych położonych w sąsiedztwie placówek przypomina do złudzenia wnętrze klubu. Inne urządzone są podobnie. Wchodzącego wita nastrojowe oświetlenie, eleganckie skórzane fotele, na ścianach fotografie myśliwych w czerwonych frakach, wykwint w stylu country. Nie sposób nie odczuć, jaki wywołujący gęsią skórkę strach szczęka zębami w tych wnętrzach. Chyba nikt nie boi się śmierci tak, jak anglosaska duchowość protestancka, która odrzuca krąg myśli eschatologicznej. Kiedy rozmowa schodzi na temat śmierci, wszyscy zazwyczaj uśmiechają się z zakłopotaniem: - Fine! - mówią ogólnikowo i zmieniają temat. A więc boją się. Człowiek urodzony w kulturze łacińskiej nie zna tego strachu. Listy Byrona do Caroline Lamb - a także pełne usprawiedliwień listy do Lady Melbourne - ani w tonie, ani w postawie nie są bynajmniej „bajroniczne". Ot, światowiec przestraszony ewentualnymi skutkami swego czynu w nieuprzejmy sposób odrzuca kobietę, ponieważ znalazł już sobie nową i ciekawszą... W życiu bardzo trudno być baj-ronicznym. Dla Byrona okazało się to niemożliwe. Amerykanie otrzymali w minionym dziesięcioleciu dwa silne ciosy. Pierwszy: jeśli ktoś przed dziesięciu, dwudziestu laty zakopał w Ameryce dolara, mógł święcie wierzyć, że kiedy go wykopie, będzie on tyle samo wart. Tymczasem obecnie musi przyjąć do wiadomości, że dziś dolar nie jest wart dolara, a jedynie pięćdziesiąt centów. Drugi cios: koniec legendy o Krańcu Świata. Jeszcze dziesięć lat temu, podczas drugiej wojny światowej, Amerykanin mógł spokojnie wierzyć, że choć na świecie trwają wojny, jego dom w Connecticut jest całkowicie bezpieczny. Dziś Ameryka może się stać celem numer jeden dla bomby atomowej. Te dwa ciosy coś naruszyły w amerykańskiej psychice. 202 Wieści z domu. Ich sens jest - chyba - następujący: na Węgrzech w minionym dziesięcioleciu rozegrały się dwa procesy: walka o wolność i zdrada ojczyzny. Ciekawe, że oba były rozgrywane częściowo przez tych samych ludzi: pomogli oni wyzwolić ojczyznę z tego, co w przeszłości było w niej złe, lecz zaraz też sprzedali tę wolność - wraz ze wszystkimi jej osiągnięciami - Rosjanom, bolszewikom. Piszę na nowej maszynie, która ma wprawdzie węgierskie litery, ale anglosaskie znaki interpunkcyjne. Na klawiaturze brak na przykład wykrzyknika - po angielsku nie wypada wykrzykiwać, ani podczas rozmowy, ani w maszynopisie. Po angielsku człowiek zawsze mruczy pod nosem, nawet wtedy, gdy pragnie krzyczeć. Ten nieustanny understatement w zachowaniu - zarówno podczas rozmowy, jak i w maszynopisie - ma w sobie coś irytującego. Nadeszła zima ze śniegiem kłującym jak igiełki, z lodowatym wiatrem, z zaśnieżoną rzeką i nagimi, drżącymi drzewami na brzegu. Zima jakoś bardziej bezpośrednio budzi we mnie tęsknotę za domem niż lato czy wiosna - to tęsknota za schronieniem, za ciepłem domu z czasów dzieciństwa. Cywilizacja zachodnia zaczęła się w warsztacie Leonarda da Vinci. Możliwe, że zakończy się w warsztatach General Motors. Obserwuję w sobie ciekawe odmiany nostalgii: tęsknię nie za „ojczyzną", tylko za wyrażeniem, za przydawką, za błyskiem cudzych oczu. Przed siódmą wieczorem Meditation Room w budynku Narodów Zjednoczonych jest pusty. To mała salka, kilka rzędów krzeseł, na środku barbarzyński, pogański ołtarz - pień drzewa. Pod ścianą flaga ONZ. 203 Na niskim stoliczku księga gości: wiele wpisów, nazwiska z najróżniejszych stron, podpisy ludzi, którzy wstąpili tu, żeby porozmyślać o losach świata. W sali posiedzeń Eisenhower mówi o możliwościach, jakie kryją się w epoce atomowej. Tu, w małej salce, cisza. Nie ma okien, kto tu wchodzi, musi do pomocy w ludzkich sprawach wzywać Ducha Świata. Ale Bóg jest ponad religiami. Zawsze wiedziałem - i w tej salce mocno to czuję - że Bóg nie ma wyznania. 1954 W Metropolitan Museum. Sale właśnie zostały urządzone na nowo. Francuzi, Hiszpanie, Holendrzy, Niemcy - importowana do Ameryki sztuka tu, w odległości pięciu tysięcy kilometrów od kontynentu, na którym powstała, ukazuje się w szczególnej perspektywie. Dopiero tu widać jej prawdziwą wielkość, z daleka od wszystkiego, co było warunkiem jej powstania... Z tej sztuki przemawia siła „powołania". Zwiedzający zapada we wspomnienia wśród płócien Maneta, Goi, Holbei-na, Ty ej ana - obrazów włoskich jest mało - Cezanne'a, Greca. Świadomość miała swoje głębiny także w tej przestrzeni, sztuka była współ-, notą tej głębi. Pomiędzy dwoma obrazami Maneta ogromne okno w ścianie, widać przez nie cień wieżowców Manhattanu w zimowym świetle. W tym widoku, jak w całym naszym życiu, jest coś szalonego i wspaniałego. Spacer w dziewiczym śniegu na wzgórzu Fort Tryon. Minus dwanaście stopni Celsjusza. Nie wiem, ile to jest w skali Fahrenheita? Znam temperatury amerykańskie od zera w górę, w dół jeszcze nie. Lodowaty wiatr kąsa ciało nawet przez futro. Bywa mi już gorąco w skali Fahrenheita, ale marznąć potrafię jeszcze ciągle tylko w skali Celsjusza. Dziś przed południem odsłonięte przed naszym domem tablicę upamiętniającą sprzedaż wyspy Manhattan. Przedstawiciele władz miejskich w cylindrach zajechali kilkoma autami. Następnie zjawiła się 205 grupa Indian, mężczyźni i kobiety, z piórami we włosach. Potem przy-maszerowała jeszcze policyjna orkiestra dęta. Przemawiało kilka urzędowych osób. Jednym z przemawiających był prezes miejskiej komisji podatkowej, poninformował on, że wyspę, na której zbudowany został Manhattan, przed trzystu laty dokładnie w tym miejscu Holendrzy kupili od Indian za dwadzieścia cztery dolary, natomiast dziś wartość jej nieruchomości wynosi dziewięć miliardów dolarów. Wszyscy klaskali, Indianie także. Była wśród nich piękna młoda kobieta. Mężczyźni mieli twarze pomalowane żółtą i czerwoną farbą. Potomkowie Indian z wyspy Manhattan podczas całej uroczystości siedzieli w ławkach przeznaczonych dla zaproszonych gości ze skonfundowanymi minami, jakby wstydzili się z powodu naiwności przodków. Potem zdjęto zasłonę ze skromnie wykonanej tablicy i orkiestra policyjna uderzyła w triumfalne tony. Indianie rozdawali uczniom autografy, po czym w pełnym rynsztunku bojowym pospieszyli rzędem w stronę pobliskiej stacji metra. Usiadłem na ławce naprzeciw tablicy. Słońce świeciło, pogoda była wiosenna. Nigdy bym nie przypuszczał, że kiedyś przed moim mieszkaniem zostanie odsłonięta tablica upamiętniająca dzień, w którym Holendrzy wykupili od Indian teren dzisiejszego Nowego Jorku. Biedne, biedne, biedne, mądre, samotne Węgry. Janos poprosił, by w prezencie urodzinowym pójść z nim wieczorem na taras Empire State Building. Jest jeszcze jasno, gdy tam docieramy, widzimy Nowy Jork i jego okolice w promieniu około trzydziestu kilometrów. Powoli zmierzcha i kolejno zapalają się światła miasta. Tej chwili nie da się porównać z niczym... Janos mruży oczy i obserwuje. Długą drogę musiał przebyć, żeby tu stanąć. Podobne do zimnych ogni żółte, czerwone, fioletowe, zielone światła w ciemniejącej okolicy suną po ulicach Nowego Jorku i jego przedmieść jak kolorowe węże. Widać samotny płomień pochodni Statui Wolności i mgli- 206 ście wyczuwa się w ciemności ciało oceanu. To ogromne miasto o zmroku nie wydaje się już siedliskiem ludzi. Sprawia takie wrażenie, jakby kryła się w nim nieznana zwielokrotniona szansa, tragiczna i wyzywająca mieszanka ziemskich możliwości ludzkiej rasy, będąca jednocześnie odpowiedzią na to wszystko, czego tam w głębi, w gęstwinie ludzkiej człowiek nie rozumie. Z Janosem w dolnych salach Metropolitan Museum, gdzie zupełnie od nowa urządzono sale z zabytkami starożytności, asyryjskimi, egipskimi, a także średniowiecznymi i renesansowymi. Na widok porażającej doskonałości materiałów w salach egipskich dziecko mówi w zamyśleniu: „Dziś ludzie nie żyją już pośród takich pięknych przedmiotów". Ano nie, bo do tej wytworności potrzeba było niewolników, a niewolnicy nie mieli związków zawodowych, które wywalczyłyby dla nich realne płace. Tych realnych płac i podatków, które dziś mają obowiązek płacić posiadacze ziemscy i właściciele przedsiębiorstw w Anglii, Ameryce i jeszcze kilku niewielkich krajach europejskich, w Egipcie nikt nie płacił. Gdzie indziej też nie. Tu, w świecie konfekcji przemysłowej, często przypominają mi się neapolitańscy artisano, rzemieślnicy, którzy w maleńkich warsztaci-kach przy brudnych zaułkach, pełni nabożnego skupienia łatali podeszwy starych butów, rzeźbili pancerze maleńkich żółwi, naprawiali zegarki czy parasole. Ta radość rzemieślników jest jednym z elementów twórczych kultury. Bez rzemieślniczej gotowości i radości nie istnieje „wielka sztuka" ani „wielka literatura". Badacze twierdzą, że czasem snów jest świt, około szóstej. Dziś śniło mi się, że czytam Kafkę. Śniłem prawdziwe kafkowskie zdania, coś takiego jak „...weszliśmy do pokoju o szpiczastym suficie, w którym hrabina podeszła do nas i rzekła: «Guwernera nie ma w domu, wkrótce wróci, ale muzycy zjedli już śniadanie»". Szczególnie pamięt- 207 ny jest ten „pokój o szpiczastym suficie" i to, że cieszyłem się we śnie, jak bardzo z ducha Kafki jest to zdanie. Systemy oparte na ucisku - przeżyłem kilka z nich - zwalniają człowieka z myślenia i formułowania opinii, co zawsze wymaga wysiłku umysłu i charakteru. Społeczna euforia, którą zamiast tego oferują, nie jest w rzeczywistości niczym innym, jak tylko ucieczką od osobistej odpowiedzialności za własny sąd. I to jest ich wielka zaleta w oczach tłumów. Odczuwam wielką „nostalgię" za Florydą, za wyspami zachodnio-indyjskimi, za palmami, Murzynami, Hiszpanami, trzęsieniem ziemi, bliskimi brzegami, za innym Południem, którego nie widziałem, ale znam je od środka, zna je i tęskni do nich mój system nerwowy. Może Jamajka, Kuba, może... Tu do tych stron jest „blisko". Żyć, gdzie świeci słońce, chowają według rytuału katolickiego i pędzą wino. Bardzo tęsknię do tego. Ale nie mam już możliwości żyć tam, gdzie bym chciał. Musi mi wystarczyć reszta świata. W Cloisters. Oglądam hiszpańskiego świętego Franciszka z XV wieku i włoską Madonnę z tego samego okresu. Hiszpański święty Franciszek bardzo się różni od tego, jakiego sobie wyobrażają Włosi. Dziś w nocy przyśnił mi się, dlatego ten posążek zrobił na mnie teraz takie wrażenie. W moim śnie Franciszek nie był łagodnym, pucołowatym, młodym zakonnikiem, jakim go widział hiszpański artysta, tylko dzikim, kudłatym, niewysokim mężczyzną, którego habit przypominał workowaty łach zakrywający sekrety ciała: pragnienia i stygmaty. Hiszpański święty Franciszek nie ma tajemnic. Ten prawdziwy miał je. W nocy telewizja nadawała przemówienie Toynbeego. Mówił nerwowo, zacinając się. Powiedział, że Europie i Ameryce nie zagraża 208 prawdziwe niebezpieczeństwo z zewnątrz, z Azji, lecz od wewnątrz, Europa jest niebezpieczna sama dla siebie. Janos sam w cyrku Barnuma. Wraca do domu dumny. Siedział na jaskółce. „Było fantastycznie -powiada. -Niedźwiedź grizli. Pięćdziesiąt słoni. I tak śmierdziało, tak śmierdziało... - w napięciu szuka porównania. - Tak śmierdziało - powiada w końcu -jak gdyby wuj przez cały dzień palił papierosy w pokoju i gdyby tam na dodatek stał koń". To porównanie zrobiło na mnie duże wrażenie. W staroświeckiej restauracyjce w Greenwich Village obsługuje mnie chiński kelner w okularach. Kręci się w tę i z powrotem, cicho stąpa, układa to i owo i mruczy coś pod nosem do siebie. Co on tam mruczy? Co szykują ci mali żółci ludzikowie na najbliższych sto-dwieście lat? Dobrze byłoby wiedzieć, bo najwyraźniej do czegoś się przygotowują. Mają dwa ogromne atuty: bardzo dużo ludzi i bardzo dużo czasu. Wierzę w to, że Ktoś „decyduje" za nas o naszym Losie, ale potem daje człowiekowi możliwość, by za pomocą wolnej woli rozpoznał to, czym jest rzeczywiście jego Los - czyli żeby potrafił rozróżnić między tym, co Ostateczne, a tym, co Przypadkowe. W nocy na Piątej Alei na wystawie pewnego wydawnictwa widziałem nową pozycję, książkę niejakiego Chessmana. Człowiek ten został skazany na karę śmierci i w jednym z więzień kalifornijskich, w celi skazańców czeka na wykonanie wyroku. W więzieniu spisał swoje wspomnienia i teraz wielka liczba ich egzemplarzy wyłożona jest na wystawie. Widać też fotografię autora, a na szybie naklejono rozmaite ogłoszenia, które w skrzekliwym tonie donoszą, że autor jest „geniuszem" i że w tych dniach zostanie stracony. 14 - Dziennik 209 Studium Gerarda de Nervala o Heinem jest podobne mistrzowskiej robocie szwajcarskiego zegarmistrza: ten patologiczny geniusz ze znawstwem i niezwykłą jasnością sądu rozbiera na części pierwsze i składa w całość drugiego geniusza, Heinego, tak jak rzadki szwajcarski zegar. Przez dwa dni malarze w mieszkaniu. Dawniej, w ojczyźnie wywoływało to zawsze taki nastrój, jakbyśmy rozpoczynali „nowe życie". Co prawda w domu mieszkanie malowano w inny sposób: najpierw malarze myli ściany ciepłą wodą z mydłem, dopiero potem nakładali farbę. Tu ścian nie myją, farbę smarują bezpośrednio na stary brud. Dlatego po wymalowaniu mieszkania nastrój lokatora nie zmienia się: po prostu zamalowano stary brud ram jego życia, ot, cała zmiana. Bólsche, europejski zoolog, napisał książkę o życiu seksualnym zwierząt zatytułowaną Miłość w przyrodzie. Życie miłosne śledzi, motyli, ptaków opisał jak poeta. Przypomina mi się tamta książka, kiedy kartkuję nową publikację Kinseya, amerykańskiego seksuologa, który opisuje życie seksualne ludzi jak zoolog. Na brzegu oceanu po południu. Pogoda mglista, ocean pieni się. Na piasku ślady ptasich nóg. Ciepła, mokra mgła. Dziwne poczucie samotności. Janos odkrywa Uber ich: „Śniło mi się, że czegoś nie wiedziałem, i wtedy taki mały człowieczek w mojej głowie stanął przed szafką pełną różnych szufladek, i po kolei zaczął je wyciągać, żeby znaleźć w którejś z nich to, czego nie wiedziałem..." Tak, ten „mały człowieczek" czasami rzeczywiście znajduje to, czego „my" nie wiemy. 210 Amerykanie gniewają się powoli. Mają czas na gniew, bo są bogaci. Mieszkańcy krajów łacińskich zmuszeni są gniewać się od razu -chwycić na nóż albo odgryźć przeciwnikowi nos - bo nie mają możliwości czekać z gniewem. Amerykanin potrafi zachować gniew przez pięć lat, tymczasem odkurza go, trzyma w lodówce, a potem, kiedy gniew już skruszeje, wyciąga go i piecze na wolnym ogniu. Tego dziwnego procesu, przez który przechodzi większość przybyszów z Europy - procesu „odeuropeizowania" - nie da się wytłumaczyć jedynie innymi stosunkami społecznymi. Jest w tym kontynencie coś, co wysysa z człowieka jego europejską treść. Krajobraz, ziemia, klimat, Bóg wie co? - ale coś wysysa refleksy europejskie z tych, którzy tu przyjeżdżają. W nocy sen, jakby go reżyserował Barrault: wychylam się przez okno i wołam do przechodniów o pomoc, ale mam tak słaby głos, że nikt nie podnosi głowy, by spojrzeć w górę, nikt mnie nie słyszy, przechodnie spokojnie idą dalej. Ciekawe, że przypominali oni aktorów w kostiumach: jeden miał ciemnoczerwoną perukę, drugi błękitny jedwabny płaszcz. Janos zbudował sobie szałas w zaroślach Innwood Hill - prawdziwy indiański szałas z gałęzi i suchych liści. To rzeczywiste zdobycie ojczyzny - człowiek, który w obcym świecie dwiema własnymi rękami stawia szałas, i od tej przenośnej nieruchomości zaczyna owo tajemnicze „budowanie", które staje się dlań domem i ojczyzną. Janos zbudował szałas całkowicie sam, co bardzo słuszne, bo ojczyznę trzeba zdobyć własnoręcznie. Wszystko inne to spekulacja gruntami. Czas pożera nasze plany. Czas nigdy nie wydawał się tak żarłoczny jak obecnie. 211 Pewien Austriak, Harrer, który spędził kilka lat w bliskości Dalaj-lamy, napisał książkę o środowisku tego wschodniego bożka, który uciekł przed komunistami, lecz później jednak powrócił do Lhasy. W pewnym miejscu Austriak wzdycha nostalgicznie: Kyirong! Ta tybetańska miejscowość znajduje sienna wysokości dwustu siedemdziesięciu metrów, pod dwudziestym ósmym stopniem szerokości. Autor powiada, że jest to Raj na Ziemi: tajemniczy ogród kwiatów i owoców, gdyby mógł, osiedliłby się tu na resztę życia, zbudowałby dom z czerwonego cedru i doprowadził do łazienki wodę z górskiego źródła. Ja znam tę nagłą nostalgię. Człowiek gdzieś w świecie nagle czuje, że jest „w domu". Czułem to kiedyś w Baiae, gdy wracałem z Kurne. Po chłodnych dniach dojrzałe, czyste światło letnie. Nie jest zbyt gorąco. Wielka tęsknota za Bartfą, za lasami Górnych Węgier, za letnimi szyszkami, malinami, borówkami i zapachem paproci. Dalajlama powiedział Harrerowi: wierzy w to, że poprzez pewne ćwiczenia i praktyki człowiek może wyemitować swoją osobowość z ciała, wystąpić ze swej cielesnej powłoki - osobowość może być „gdzie indziej" niż ciało. Każdy artysta w to wierzy. Simone Weil jest charakterystyczną postacią tego wieku. Pochodziła z mieszczańskiej rodziny żydowskiej, wcześnie zdumiała ją agnostycz-na atmosfera otoczenia, pozytywizm żydowskiego mieszczaństwa początku wieku, kurczowo przechowywane manie żydowskiego nacjonalizmu - i chciała się wyzwolić z żydostwa. Jak Jezus... Ale nie była w stanie przyjąć wiary katolickiej „z powodu Kościoła", którego grzechów, jak pisze w Lettre a un religieux, nie może zapomnieć; nie mogła ponadto być członkiem wspólnoty, która „podobnie jak Hitler", odmawia duszy wolności i która żąda -jak choćby sobór trydencki czy święty Tomasz z Akwinu, zresztą w ogóle zwolennicy tomizmu - żeby uwierzyć w dogmaty, które Kościół kiedykolwiek ogłosił, co więcej, 212 nawet i w te, niejako naprzód, które Kościół dopiero ogłosi w przyszłości... „Nie dałabym misjonarzom nawet dwudziestu sou" - pisze. A jednak ta kobieta była katoliczką tak, jak potrafią być tylko Żydzi, w których judaizm dojrzał do tego, by w uniwersalizmie chrześcijańskim stać się religią światową - jak u Jezusa. Umarła młodo. Pisze gdzieś: „Zmienić religię to rzecz tak samo niebezpieczna, jak dla pisarza zmienić język". Ten wniosek jest prawdziwy tylko w drugiej części. Można sobie wyobrazić, że ktoś szczerze zmienia religię, nie tylko formalnie, lecz także wewnętrznie. Czego nie można sobie wyobrazić, to sytuacji, w której pisarz zmienia język. To samookaleczenie. W Ogrodzie Botanicznym w Bronksie. Ogromny ogród, ludzi niewiele, jasne, chłodne listopadowe popołudnie, głębokie jesienne kolory, ciemnobłękitne niebo. Nowy Jork ma takie wstydliwe tajemnice. W powieści Prousta mieszczaństwo z Combray nie pojmuje, jak syn agenta giełdowego, Swann, może chadzać do salonów Fabourg Saint--Germain, czemu jada obiady w „Elysee", a kolację z księciem Walii -nie rozumieją, po co to robi, skoro jest „prawdziwym mieszczaninem", a więc należy do bardzo zamkniętej warstwy, której wrażliwy na wartość rangi obywatel nie chce opuścić, nie chce „pójść" ani w dół, ani w górę. W oczach mieszczaństwa młody człowiek, który jada kolacje z książętami, jest „zbłąkaną owcą", kimś w większym stopniu declasse, niż gdyby spędzał wieczory pośród włóczęgów. Ale takie mieszczaństwo istniało tylko we Francji - i może u nas. Moi przodkowie, Sasi, którzy jako osadnicy przywędrowali na ziemię barwnego, ciekawego ludu i stworzyli tam miasta i kulturę miejską, żyli według surowych reguł mieszczańskich. Miasta ogradzali wysokimi murami i przywilejami i nie wpuszczali do nich ani szlachty, ani włościan. Zachowywali się dumnie nie tylko wobec ludu, lecz i wobec arystokracji, bo byli patrycjatem, nie otrzymali swej rangi „od Boga", lecz zdobyli ją własnymi rękami. W obrębie miasta stanowili własne prawa, wznieśli domy, które pełne były szlachetnych mebli i cennych przedmiotów 213 użytkowych, mieli własne cechy, regulaminy, święta, muzykę i literaturę. I nigdy nie wchodzili w związki mieszane, ani z członkami wyższych, ani niższych klas. Na Węgrzech nie było ani jednego saskiego hrabiego. Pozostawali patrycjuszami nawet po otrzymaniu szlachectwa. Nuworysze, którzy później zajęli ich miejsce w węgierskim życiu publicznym i pilnie małpowali tryb życia „wyższej" klasy, a więc przyszli do znaczenia drogą declasse, nigdy tego nie zrozumieją. Sasi stanowili specyficzny typ człowieka. Potrafili dać coś światu z siebie i wszędzie coś stworzyli: nie tylko węgierską kulturę miejską, lecz także świat anglosaski. Po tylu latach mielenia o „węgierskich korzeniach" i wymyślania od Szwabów może kiedyś wreszcie będzie można o tym uczciwie porozmawiać. Jestem w wieku, w którym rodzi się niepojęta ekonomia w stosunku do pracy: planuję, przygotowuję się nie do tego, by „coś rozpocząć", lecz by „rozwinąć" i „oszczędnie zakończyć". W okolicach Bożego Narodzenia książki tu, podobnie jak gdzie indziej, ukazują się tysiącami, ale krytycy i wydawcy zgodnym chórem skarżą się na to, że dzisiejszego czytelnika coraz mniej interesuje „literatura piękna"; chętniej czyta się książki naukowe, przygodowe, polityczne sensacje, literaturę brukową czy pseudoliteraturę niż literaturę piękną. Może to mieć wiele przyczyn, między innymi także i tę, że literatura piękna od jakiegoś czasu nie jest już piękna. Jeśli prawdąjest, że politisches Lied ist ein garstiges Lied1, to literatura, której twórców rozmaici uczeni w piśmie oskarżają o zdradę, musi spojrzeć prawdzie w oczy: już od dawna nie stara się być „piękna". Chce być mądra, bojowa i partyjna, chce nadać kierunek światopoglądowi, sformułować wskazania budowy i rozumienia społeczeństwa - bardziej chce być jakakolwiek niż „piękna". I może dlatego nie interesuje czytelników. Może jeśli literatura któregoś dnia znów zacznie być piękna, opowia- 1 politisches Lied... - pieśń polityczna jest obrzydliwą pieśnią 214 dać barwnie, romantycznie - dlaczego roman nie miałby być romantyczny? - a więc znów będzie tym, czym być powinna, może wówczas ludzie znów zwrócą się ku temu gatunkowi? L. radzi, żebyśmy się „śmiali ze wszystkiego, bo dobry humor to zdrowie". Kiedy to mówi, właśnie wypełniam przyszłoroczny czek ubezpieczenia na wypadek śmierci. Nie powinienem dożyć dnia wypłaty, bo wówczas stracę wpłaconą sumę. Ubezpieczalnia zapłaci tylko wtedy, jeśli wykorkuję przed ustalonym terminem. Uświadomiwszy to sobie - wybucham śmiechem. Trzeci dzień poniżej dziesięciu stopni mrozu. Nocami nawet więcej i mróz bardziej doskwiera, bo wieje lodowaty wiatr północny. Tłuste mewy i dzikie kaczki już przyleciały i zajęły swoje miejsce w niewielkiej zatoczce nad brzegiem Hudsonu. Mieszkanie jest ogrzewane dniem i nocą: siedzę w swoim pokoju w koszuli i czytam. Dożyłem tego dopiero w Ameryce. W Europie zimą zawsze marzłem. I w Budapeszcie, i w Paryżu, wszędzie ogrzewanie było niewystarczające. Na Posillipo marzliśmy w zimie jak sztywne jaszczurki. W mieszkaniach europejskich, nawet jeśli pokoje ogrzewano, przedpokój, ubikacja, łazienka zawsze były zimne. Tu ogrzewa się nawet klatkę schodową, autobus, metro. W życiu bardzo wiele marzłem. W czasie oblężenia zimno doskwierało bardziej niż brak żywności. Marznięcie to wielkie cierpienie. To prawda, daje zahartowanie. W Ameryce ogrzewanie jest wielkim darem, ale czyni człowieka rozluźnionym i wygodnickim. Ale ponieważ starzeję się, teraz już dobrze mi robi to, co rozluźnia i jest wygodne. Nocą na twardym mrozie i silnym wietrze spaceruję przez godzinę brzegiem zatoczki. Włożyłem na spacer futrzaną czapkę ojca. To nakrycie głowy daje mi poczucie szczególnego bezpieczeństwa. Ojciec nosił ją w Kassie, pięćdziesiąt lat temu ta czapka chroniła mu głowę przed złym wiatrem z Hradovej. Dziwne uczucie, że ja noszę ją teraz 215 nad brzegiem Hudsonu, w arktycznym, lodowatym wietrze. Jest w tym wszystkim coś ze snu. „To sen, to drobnostka" - powiada Puk. Ale ta „drobnostka" jest pełna barw i niespodzianek. Janos stawia wniosek, by dziesięć przykazań uzupełnić jedenastym, które brzmiałoby: „Szanuj córkę swoją i syna swego, abyś długo żył na ziemi". Kto w Nowym Jorku czyta codzienne wiadomości, nie uznałby tej propozycji za całkiem bezsensowną. Noc sylwestrowa. O jedną więcej? Nie, o jedną mniej. 1955 Nie ma innego „wyjścia", tylko chwila. W jednym z listów zwyczajowe - choć nieszczere - użalanie się: „Jakie to nieszczęście, że jesteś węgierskim pisarzem! Bo gdybyś na przykład pisał po francusku lub po niemiecku...!". Być węgierskim pisarzem to nie żadne nieszczęście! Tragiczne w pewnym sensie jest to, że nie mogę mieszkać w ojczyźnie i nie mogę pisać dla węgierskich czytelników w kraju. To pewnie rzeczywiście nieszczęście. Ale pisać w tajemniczym, samotnym języku małego narodu to jednocześnie wielka szansa dla pisarza. W każdym języku czyta tylko taka sama, nieliczna grupa: ci, którzy myślą i czują tak samo jak ich pisarz. Po angielsku mówi pięćset milionów ludzi, ale żyło i żyje bardzo wielu doskonałych pisarzy angielskich, których dzieło życia owym pięciuset milionom jest niemal zupełnie nieznane - wielkie liczby nie oznaczają dla pisarza większych „możliwości" w twórczym sensie tego słowa. Pisarskie osobowości, całe dzieła życia w fantastyczny sposób potrafią się „zapaść w nicość" także w wielkich językach. A w „małych językach" - zresztą cóż to za bezsensowna nazwa, wszak istnieją tylko języki dojrzałe, ukształtowane i prymitywne, barbarzyńskie - także potrafi oślepiająco zabłysnąć nieprzeciętny duch. Nie jest żadnym nieszczęściem pisać w samotnym, opuszczonym przez krewniaków języku, póki istnieją ludzie go rozumiejący - przeciwnie, to raczej wielki bodziec. „Choćby za późno, choćby to kalekie, choćby dla nikogo: ty pisz!" - głosił Arany. Ale to poetycka przesada, sam Arany tak nie myślał. „Dla nikogo" nie można pisać. Ale dla tych nielicznych, któ- 217 rzy czytają po węgiersku - można; i nawet te rzadkie, odosobnione, słabe odgłosy - które tu, na emigracji, są z każdym rokiem coraz słabsze, wszak na obczyźnie czytelnicy i pisarze wymierają niejako naraz - mogą być silnym bodźcem. Zaś pisarze tworzący w „wielkich" językach także bywają straszliwie samotni i pozbawieni odzewu; i może trudniej się duchowo wyrwać z tej innej samotności, samotności w tłumie, niż z zamknięcia w „małym" języku. W ostatnich czasach odkryto jedenaście nowych, nieznanych dotąd wirusów chorobotwórczych, ale uczeni nie wiedzą, jakie one wywołują choroby. Podobnie jak w sztuce Pirandella postaci sceniczne szukają autora, tak te wirusy szukają teraz odpowiednich chorób. Natura nie odkrywa darmo swoich tajemnic. W czasach Pasteura naiwni mikrobiolodzy myśleli, że któregoś pięknego dnia dzięki Pasteurowi i wszystkim jego następcom ludzkość uwolni się od bakcylów. A Natura śmiała się w kułak. W jedym z pism ilustrowany fotografiami reportaż o tym, że w Detroit zbiera miliony i żyje jak król niejaki Jones, murzyński prorok, który założył sektę i każdej nocy ubrany w płaszcz z gronostajów, z opierścienionymi palcami przyjmuje swoich wiernych i „słyszy Głos". Jego tygodniowy dochód - który osobiście odbiera od wiernych, każąc na ten czas zamknąć drzwi sali - wynosi przeciętnie dziesięć tysięcy dolarów. W minionym roku złożył zeznanie podatkowe na pięć tysięcy dolarów dochodu, reszta poszła „na cele kościelne", a więc jest wolna od podatków. Ma kilka cadillaców i pałac. Na jego nocne spotkania przychodzą także biali. Wszystko to teraz w Ameryce jest objawem fermentu, coś poszukuje tu własnej formy. W minionych latach, kiedy czasami czułem, że się starzeję, wszystko było jeszcze w porządku. Ale teraz zdarza mi się czuć, że młodnieję - i to jest podejrzane. 218 To nie wino było dobre, tylko popijanie wina. Listy Poego. Początkujące społeczeństwo ze ślepą obojętnością niszczy geniusza - to historia Poego. A jednak przed stu laty w życiu amerykańskim istniała ludzka nadwyżka, która promieniowała także na jego los. Prymitywne społeczeństwo pionierów z obojętnością patrzyło na zmagania geniusza, ale nie żądało odeń, by był inny, niż był - nie żądało, by zaadaptował się do społeczeństwa, by zaczął robić karierę. To wielka różnica. Na płaszczyźnie bytu Poe musiał zmagać się z tragicznym losem, ale w sferze umysłu mógł pozostać wolny. Dziś, w sto lat później, świat biznesu, który pełen jest karierowiczów, może wprawdzie znaleźć dla geniusza rolę do odegrania, ale złamie mu jednocześnie kręgosłup i zniszczy oryginalność jego umysłowości. Rozmaite artykuły i wiadomości o oznakach automatyzacji. Za dziesięć lat większość amerykańskich fabryk będzie obsługiwana przez automaty. Problemem stanie się jednak nie zapewnienie egzystencji zbędnej sile roboczej - zostanie ustalony dwudziestogodzinny tydzień pracy i roczna zapomoga dla robotników - lecz zagospodarowanie wolnego czasu ludzi pracy. Sztuka ich nie interesuje, do sportu są zbyt niemrawi i leniwi. Cóż oni będą robić? Toynbee sądzi, że zwrócą się ku religii. Ale człowiek, który wysypia się osiem godzin, trzy godziny pracuje i przez pozostałą część dnia jest religijny, to nie jest człowiek religijny, tylko ktoś, kto nie wie, co ma zrobić z czasem. Dokumenty jałtańskie. Demokrację można zaprowadzić jedynie wśród demokratów, i tylko w sojuszu z demokratami można jej bronić. Kto, stając w obronie demokracji, sięga po narzędzie gwałtu, nieuchronnie musi dojść do Jałty. Niewykluczone, że społeczeństwo, które po upływie pokolenia stanie się tłumem starych ludzi, będzie musiało być zaopatrywane w żyw- 219 ność, mieszkania i lekarstwa w taki sam sposób, w jaki dziś państwo zapewnia masom wodę, oświetlenie, drogi i usługi publiczne. Pięćdziesiąte piąte urodziny. Przedpołudnie w bibliotece, gdzie przed wyjściem zdejmuję z półki sady Cycerona O starości. Tę aktualną teraz lekturę kartkuję przez długą drogę metrem, które wywozi mnie na Coney Island, na brzeg oceanu. Dwadzieścia lat temu nie czytałem tej książki tak uważnie. Ale i teraz niespecjalnie przekonują mnie wypowiadane ustami starego Katona Cycerońskie nauki, według których w starszym wieku nie warto bać się śmierci - choć zgodnie z prawem prawdopodobieństwa jest ona bliżej, niż była w młodości - bo choć możliwość jej nastąpienia zagraża w każdym okresie życia, to w końcu człowiek starszy zebrał już plon życiowych przeżyć i może się spokojnie gotować na śmierć, która nie będzie niczym innym jak odpoczynkiem w spokojnej przystani po długiej i burzliwej podróży. I on, podobnie jak Wolter, jest zdania, że ludzie starzy powinni zajmować się ogrodnictwem. Może. To zapewne szczęście, gdy ktoś w podeszłym wieku znajdzie sobie zajęcie, które go zaprząta i zaspokaja, a jednocześnie nie dręczy go napięcie związane z walką o utrzymanie się. Nocą list świętego Pawła do Żydów1. „Nie wszyscy pomrzemy, lecz wszyscy będziemy odmienieni". Pewnie jest właśnie jakoś tak. Ale do myśli o „odmianie" bardzo trudno przywyknąć. Podsumowanie obrazu Ameryki, zgrabnie naszkicowanego przez Andre Siegfrieda: gdy przed pięćdziesięciu laty ktoś mówił „Zachód", miał na myśli Europę. Ale podczas ostatnich pięćdziesięciu lat gospodarczy i mocarstwowy punkt ciężkości tego pojęcia przesunął się. Dziś, kiedy myślimy o Zachodzie, przynajmniej w tym samym stopniu mamy na myśli Amerykę, co Europę. Albo nawet i bardziej Amerykę. W kulturze ów punkt ciężkości jeszcze się nie przesunął z Europy Zachodniej ku coraz bardziej ulegającej Zachodowi Ameryce, ale to tylko kwestia czasu. Z mocarstwową rolą w świecie idzie w parze potrzeba 1 Ten cytat pochodzi z pierwszego Listu do Koryntian (15, 51). 220 kultury, co jednak wymaga wiele czasu. Pomiędzy 1840a 1914rokiem przywędrowało tu blisko czterdzieści milionów Europejczyków, którzy nie szukali w tym kraju kultury, lecz chleba, złota, „czegoś innego". W 1914 roku, a tym bardziej w 1925 Ameryka w istocie zamknęła bramy swego kontynentu przed napływem nowych emigrantów. Naród amerykański wzrasta już teraz sam z siebie, odnawia się z własnych biologicznych zasobów - przyrost naturalny wynosi tu teraz rocznie dwa i pół miliona, i przy tym wzroście roczna kwota stu pięćdziesięciu tysięcy emigrantów i innych przybyszów nie liczy się właściwie, rozpuszczają się w społeczeństwie tak szybko, jak łyżeczka soli w oceanie. Ale potrzeba bardzo wiele czasu, nim w narodzie amerykańskim, czerpiącym już siły do wzrostu z własnych biologicznych zasobów, obudzi się potrzeba kultury i zrozumie on, że fachowa wiedza to nie kultura... Proletariusz, obieżyświat, technik, zdolny fachowiec znajdzie tu dom i zadanie. Lecz pisarz -jeszcze długo - będzie tu obserwowanym z uprzejmą podejrzliwością świadkiem, nie całkiem upragnionym obcym. W filmach telewizyjnych człowiek pióra to zawsze jakiś villain1, który siedzi w kącie lokalu i ciemnym wzrokiem koso spogląda na kowbojów, którzy na środku sali rozdają kopniaki. Chwila, w której społeczeństwo zrozumie wreszcie, że pisarz potrzebny jest w tym samym stopniu, co proletariusz czy technik, to chwila kryzysu. W Ameryce - a obserwuję to co dzień - wszyscy ustawicznie cierpią na nostalgię za „ojczyzną", której -już lub jeszcze - nie ma. Notatki Mauriaca - Du cóte de chez Proust - to przykład, co musi czuć dobry pisarz, gdy zgrzytając zębami, zmuszony jest przyznać, jak wielce zaskoczył go fakt, że żył w jednych czasach z Wielkim Pisarzem... Ów Wielki Pisarz - Proust - oszukał swoich współczesnych wyjątkowo sprytnie: udawał dyletanta. Zawodowcy tak też go traktowali i w ten sposób oceniany pobłażliwie Proust po cichutku i niezauważalnie zakorzenił się w literaturze powszechnej. 1 villain - nędznik 221 Przed południem w kolejce podziemnej siedział naprzeciw mnie Murzyn w wieku trzydziestu pięciu-czterdziestu lat - człowiek o bystrym spojrzeniu, który najpierw uważnie rozglądał się dookoła, potem długo mnie obserwował i w pewnym momencie w oczach zabłysła mu na moment tak straszna nienawiść, jakiej nie sposób pomylić z innym uczuciem. Zobaczył we mnie przez chwilę lepiej ubranego białego człowieka - lecz natychmiast odwrócił wzrok i dalej patrzył już przed siebie tym zmęczonym, na wpół przytomnym spojrzeniem, jakie zwykle mają Murzyni w miejscach publicznych. Prawą ręką dotknął miejsca po lewym ramieniu - dopiero wtedy zobaczyłem, że nie ma jednej ręki. Takie spotkania są tu codzienne, ale błysk nienawiści w jego oczach był całkowicie spontaniczny, z czymś takim jeszcze się dotąd w Nowym Jorku nie spotkałem. Bezradność, niewybaczalna sytuacja - że Murzyn i że na dodatek brak mu jednej ręki! To nawet już nie oskarżające, tylko rozumiejące i stwierdzające spojrzenie Kreatury było straszniejsze od wszystkiego. Czego chce Bóg? Zresztą czy w ogóle „chce" czegokolwiek? W cyrku Barnuma. Wizja przywołująca Hieronima Boscha i jego współczesnego kontynuatora - Disneya. Pośrodku ogólnego chaosu klaun Kelly spokojnie spaceruje sobie w tę i z powrotem. Wie, że Pojedynczy Występ rozpuszcza się bez reszty w masowym przeżyciu, klaun nie jest w stanie przekrzyczeć ryku lwów i stada słoni, rżenia tabunu koni, słowem - Tłumu. Przeto siada sobie spokojnie na kupie trocin w kącie maneża, wyciąga książkę i czyta albo próbuje naprawić złamane krzesło, słowem: prowadzi życie prywatne pośrodku tego obłędu. Podobnie jak Pisarz i Artysta w dzisiejszym świecie. W przerwie, w śmierdzącej wielbłądzimi odchodami piwnicy prezentują zebrane przez Barnuma okazy ludzkie: Największego Olbrzyma, Najmniejszego Karła, Kobietę z Brodą. Niewykluczone, że za jakiś czas pod napisem Strange people1 będą pokazywać na podium Pisarza i Artystę - osobników także odbiegających od normy. ' Strange people - dziwni ludzie 222 Amerykanie we wzruszający sposób tęsknią za tradycją - pamięci Abrahama Lincolna wznieśli nie tylko „największy pomnik świata", ale nawet umieścili jego cylinder w witrynie w tutejszym muzeum. Cylinder jest wytarty i przypomina komin. Amerykanie chcieliby szybko i skromnie stworzyć tradycję na użytek domowy. Ale to staranie jest tylko objawem społecznej nerwicy. W życiu prywatnym nie odczuwa-jąjeszcze żywej potrzeby tradycji: nikt nie opuszcza swego domu, miejsca zamieszkania, nie pozbywa się odziedziczonych sprzętów tak łatwo jak Amerykanie. Pewien emigrant, niezadowolony z tutejszych stosunków Węgier, pyta mnie, dlaczego właściwie mieszkam w Ameryce. Odpowiadam mu, że dlatego, iż tylko tu mogę zachować nadzieję, że pozostanę węgierskim pisarzem. To dość dziwne, ale tak jest. Na mój chleb powszedni pewnie będę tu w stanie zarobić - ale z codziennym winem będzie już trudniej. Jednak sam chleb, bez wina, nie wystarcza mi, bo jestem katolikiem. Pierwsza w tym roku kąpiel w oceanie. Jakby wielka Piastunka unosiła mnie ku górze. Unosi mnie niewiadoma Wielka Siła... to uczucie nie opuszcza mnie przez kilka dni. Kolumb -jak każdy Kolumb - wyruszył w drogę nie po to, by odkryć Amerykę czy Indie. Prawdziwym celem jego podróży było nie przybycie do Ameryki, lecz powrót do Europy. Tej pętli, tego objazdu czasami nie da się uniknąć. Co czekało Kolumba w Europie, gdy powrócił? Zmarł w Hiszpanii w wielkiej biedzie, na koniec pozostał mu już tylko osioł, którego obiecał właścicielowi gospody za nędzną norę, w której przepędził ostatnie dni życia. Lecz w Europie miał przynajmniej osła, który pochylił się nad umierającym. 223 ^* • • / * 'i1 1 ->¦; - I '¦' .*.¦- * s. 'L.< 1 *r**» Huragan krąży w tych dniach wokół wybrzeży jak wilk po opłotkach. Szczerzy zęby znad oceanu, czasem zmyka na tysiąc mil, potem znów, warcząc, jednym skokiem rzuca się na kontynent i zapuszcza kły w jego brzegach. Zmarł Thomas Mann. Był to ostatni pisarz zachodni, który „zakończył dzieło życia" - ale podobnie jak ten pisarz, który zakończył dzieło, skończył się też świat, z którego pochodził. Montauk Mała miejscowość przy końcu długiej wyspy. Morze jest grzywia-ste, niecierpliwe, twarde. Przy brzegu las, gęsty, pełen krzewów, ze specyficznymi woniami, gorzkawo-zielnym zapachem szyszek i nadmorskiej roślinności, z jeziorkiem porośniętym lotosami. Ostre, surowe powietrze. Korytarz powietrzny świata - powietrze ogromne i obojętne. Popołudnie na brzegu, gdzie nie widziałem niczego innego poza wąskim brązowym pasmem - to była ziemia, ciemnoszarym pasmem - to był ocean, i ciemnoniebieskim szklanym kloszem, który nakrywał świat - to było niebo. Ziemia, Woda i Powietrze jeszcze nigdy nie zwróciły się do mnie w tak bezpośredniej wizji; nie zmącił jej ani jeden statek, drzewo, ptak. To był nagi Świat. Stara latarnia morska na cyplu wyspy została zbudowana w roku rewolucji francuskiej. Kiedy budowano tę latarnię, Ameryka właśnie się rodziła - tymczasem w Europie coś się właśnie skończyło. Z wybrzeża widać tylko ciemny ocean, nic innego. Gibbon. To jedna z tych książek, które czyta się niecierpliwie, z radością rosnącą ze strony na stronę. Styl ma żywy, pełen smaku, wyrazisty do dziś. „Rozpad" widzi bardziej ludzko, a więc też bardziej „historycznie" niż Spengler czy Toynbee. Posuwa się w historii nie z piętra na piętro, lecz od człowieka do człowieka... i dlatego ciągle sprawia niespodzianki. Ma wizję tego, co było rzeczywistością dziejów. To wielki pisarz. 224 8. Młody chmurny pisarz, Budapeszt, 1923 9. Sandor Marai i Ilona Matzner, młodzi małżonkowie, Budapeszt, 1923 10. Sandor Marai z rodzicami w jadalni domu rodzinnego, Kassa, 1928 Dziennik Kafki. Ten zbiór zapisków zniechęca swoją pretensjonalnością. Kafka był w istocie oryginalnym i znaczącym pisarzem, ale ta duszna emfaza, z jaką pakuje w złotko i odmierza na aptecznej wadze odpady swej pisarskiej kuchni, te nieistotne notatki naprawdę szkodzą wiarygodności jego dobrych utworów. Zdradzają manierę Kafki: o rzeczywistości pisać mistycznie, a o mistyce z bezpośredniością reportażu - oto tajnik jego warsztatu. Ale Proces czy Przemiana to rzeczywiście świetne utwory i Kafka był naprawdę znakomitym pisarzem, ponieważ stworzył własny świat, do którego wstęp ma się tylko wówczas, gdy się zna język jego mieszkańców. Lektura na wybrzeżu oceanu: Wygnańcy Joyce'a. Normalna sztuka w trzech aktach, dramatyczny trójkąt psychologiczny, zbudowany mocno pod wpływem Ibsena. Wszyscy i wszystko ma tu ręce i nogi, nawet autor. Joyce napisał tę przyzwoitą i przeciętną, dobrze skonstruowaną sztukę w 1918 roku. I zaraz potem rzucił się w przygodę Ulissesa, która stała się wysilonym, wystudiowanym przedsięwzięciem. Dublińczycy, Portret artysty z czasów młodości - te utwory sygnalizują nam zdolnego, rozwijającego się ze spokojną świadomością pisarza. A potem coś się stało i Joyce zmienił się w potwora z Loch Ness nowej powieści. W literaturze zdarzają się takie proteuszowe przemiany. Kupiłem czajnik, który gwizdkiem sygnalizuje, że woda na herbatę zagotowała się. Co rano budzi mnie ten gwizd. Zawsze wtedy przypomina mi się, że w Posillipo rankami budził mnie śpiew skowronków. Tu - gwizd czajnika. Gibbon wie coś o Niemcach - o ich pochodzeniu i naturze - i nauczył się tego nie tylko od Tacyta. Germanie byli tajemniczym, dzikim, barbarzyńskim ludem, który potrafił zachować swoje energie twórcze nawet w najbardziej niebezpiecznych i beznadziejnych sytuacjach. Jak dziś. Gibbon, Anglosas, dokładnie wyczuwa, gdzie kończy się w świecie Anglik, a zaczyna Saksończyk. 15 - Dziennik 225 Jesień. Chciałbym przeżyć jeszcze jedną prawdziwą jesień w Europie, gdzieś w okolicach Sorrento, jesień z piwnicami, moszczem, mroź-no-mglistymi porankami i wieczorami. To dziwne odczucie: odchodzić z życia, gdy z taką siłą wzywa nas to, co niegdyś tak lubiliśmy. W sali posiedzeń Narodów Zjednoczonych. Przemawia Dulles. Na odległość kilku rzędów krzeseł przede mną siedzi Mołotow. Siwowłosy, poważny, jowialny starszy pan. W binoklach, wąsaty, ma głowę siwiejącego rysia. Mruży oczy z pogodnym wyrazem twarzy. Od czterdziestu lat cichy wspólnik w serii pojedynczych i masowych zabójstw. Czasem czyści binokle łagodnymi ruchami. Nudzi się. W szpitalu. Portierka - Mulatka - nie może wymówić mojego nazwiska. It's not an English name - mówi ze złością, zgrzytając zębami. Zauważam, że nazwisko Kolumba też nie jest angielskie. Stojący obok mnie - w większości biedni - Włosi śmieją się. W oczach Mulatki niebezpieczny, mętny błysk. O śmierci potrafię myśleć tylko jak o Kimś, Kto stale stoi mi za plecami. Czasami - w ciągu dnia, podczas pracy - chciałbym rzucić od niechcenia przez ramię temu niewidzialnemu, lecz zawsze obecnemu Komuś: „Pardon, jeszcze moment! Najpierw muszę jeszcze to i tamto załatwić. Ale potem możemy już iść". W egipskich salach Metropolitan Museum zabawki i przedmioty codziennego użytku. Wśród nich wykonana z kości słoniowej „zabawka" - ma wielkość pudełka od cygar, bardzo delikatna, przypomina klawikord, na jej wieczku drobne szczelinki; przesuwając pomiędzy nimi pałeczki z kości słoniowej grano nigdyś w nieznaną nam towarzyską grę. Ten przedmiot ma całkowicie rokokowy charakter. 226 Na poczcie stary, brodaty, niewysoki Żyd wypełnia obok mnie czek. Często go widuję wysiadującego samotnie na którejś z pojedynczych ławek pobliskiego parku i czytającego książki z hebrajskimi literami. Ma mądre spojrzenie i zawsze spaceruje samotnie. Ten typ pasterza--filozofa był uosobieniem szlachetnego żydostwa. Ci ludzie bardzo wiele dali kulturze Zachodu i byli arystokratami we wschodnim sensie tego słowa. Ich rozsądek, smak, ludzka postawa we wszystkich czasach stały o wiele wyżej od przeciętnej ich mieszanego kulturowo otoczenia. Pośród agnostycznego żydostwa nigdy nie wolno zapominać o tym, kim byli naprawdę Żydzi, kiedy ich roli nie pokrzyżowało jeszcze fatum dziejów. Byli pasterzami i filozofami. Spotkania z tym starym człowiekiem zawsze mi o tym przypominają. Powracające falami, niemal zmysłowe pragnienie: być blisko oceanu, słyszeć go, czuć jego zapach, dotykać. Zmarł Ortega y Gasset. Wieść o śmierci współczesnych rzadko budzi we mnie uczucie „jaka szkoda!", które uświadamiam sobie teraz, czytając o zgonie Ortegi. Wielcy Współcześni czasami bardzo nieprzyzwoicie się przeżywają! Ale wiadomość o śmierci tego filozofa odbieram jako stratę: o jedną możliwość „zaskoczenia" mniej na świecie. Był jednym z ostatnich wielkich umysłów śródziemnomorskich, wolny, o zdrowych proporcjach, poganin i katolik w jednej osobie - nie w sensie wiary, lecz wewnętrznej struktury. Nawet w jego drobnych pismach przebłyskuje to światło, które spotyka się wszędzie na śródziemnomorskich brzegach: pogodne, bezlitośnie ostre, ukazujące każdą zmarszczkę i brodawkę; to jasność widzenia umysłu pogodzonego ze wszystkim. W dyskusji Wschodu z Zachodem idzie nie o to, kto „nie ma racji". Niewykluczone, że można to rozstrzygnąć. Prawdziwym, śmiertelnie poważnym pytaniem jest, kto „ma rację"? 227 Ludzie mrą tu na choroby serca jak muchy jesienią. Ciekawe byłoby dowiedzieć się z wiarygodnego źródła, czy w świecie łacińskim - a więc arystokratycznym - śmierć na serce jest tak samo częsta jak w demokracjach, gdzie „choroba sukcesu" zadręcza ludzi, podnosi im ciśnienie, przyspiesza zwapnienie żył. Tej pełnej „luzu" postawy, tego arystokratycznego, katolickiego, łacińskiego traktowania życia, w którym „sukces" jest jedynie ubocznym skutkiem, nie zaś celem życia, strasznie brakuje w demokracjach: demokrata każdego ranka budzi się z podnieceniem, bo przecież do wieczora musi osiągnąć „sukces", by dowieść sensu swego istnienia. Nie wystarcza cała jego istota, charakter, wiedza; musi się do wieczora sprawdzić i sprzedać w postaci osiągniętego sukcesu. Arystokracie najzupełniej wystarczy to, kim jest, a o sukcesie, gdy się takowy pojawi, powie: „Niechże go Ludwik położy gdzieś na stole". Jedną z przyczyn częstych zgonów na serce w demokracjach jest pewnie ten stały przymus udanej sprzedaży własnej osoby. Na wystawie jednego ze śródmiejskich domów towarowych, w sąsiedztwie biustonoszy i artykułów sportowych skrzypce w szklanym pudle. Obok tabliczka: „Stradivarius. Cena: $ 40 000". Coś takiego widzi się tylko w Nowym Jorku. Wystawa prac Pascina. Ktoś napisał, że ten niespokojny, utalentowany bułgarsko-żydowski malarz „nie potrafił się pogodzić ze swoją erotyką". Znałem Pascina, był jednym z fantomów paryskiego okresu mojej młodości. Później powiesił się w jednej z pracowni na Montpar-nassie. Stosunek artysty i Erosa rzadko bywa harmonijny. Najwięcej wiedział o tym Goethe. Rzadki to geniusz, w którym seks szlachetnieje i wznosi się w regiony zmysłowo spirytualne. U Weisza Paprykarza. To importer, jego wystawa przypomina jedną z ostatnich witryn Węgierskiego Muzeum Narodowego. Powiada, że dawniej amerykańscy Węgrzy byli inni. Tym nowym już nie po- 228 trzeba niczego, co węgierskie: ani papryki, ani salami. Ameryka wchłonęła nowych przybyszów. W wigilijne popołudnie czytam w studio po węgiersku - te odczyty w radio są dla mnie czymś takim jak sztuczne oddychanie dla astmatyka, który dusi się z braku powietrza. 1956 Mroźna, słoneczna zima. Długie spacery wybrzeżem rzeki. Jeszcze nie jestem „bliżej" Ameryki - ale nie jestem już tak boleśnie daleko od Europy. Aron sądzi, że jedną z przyczyn prokomunistycznych sympatii zachodniej inteligencji jest fakt, że w tym systemie widzą dla siebie „rolę". Inteligent to typ człowieka, który „łatwiej zniesie prześladowanie niż przeoczenie". Pewien człowiek, który wrócił właśnie z zachodniego wybrzeża, opowiada o rzece Kolumbia, o ostatnim odcinku tej ogromnej rzeki, gdy już wpada ona do Oceanu Spokojnego. Odwiedził tamtejszy rezerwat indiański. Indianie otrzymali od białych „w zamian" koncesję rybacką. Gdy zaczyna się okres tarła, ogromne masy łososi płyną pod prąd z oceanu w górę wielkiej rzeki, ku mulistym miejscom wylęgu. Łososie żyjąna przemian w słodkiej i słonej wodzie: przychodzą na świat w rzece, potem wypływają na głębiny w przybrzeżnych zatokach Oceanu Spokojnego, gdzie przez pięć lat żyją w ławicach. Kiedy wracają do kolonii wylęgu w wodach rzecznych, zapładniają ikrę i umierają. Ogromne masy łososi płyną w górę rzeki, po drodze wyskakują z wartko falującej wody, przeskakują przez skały. W takich dniach Indianie zarabiają nawet po sześćset dolarów - ale nie inwestują tych pieniędzy w mieszkania, nie budują, żyją w szałasach i przepijają zarobek; tkwią w stanie głębokiej, nieubłaganej obrazy. 230 Już nie boję się śmierci. To tak, jakby mi powiedziano, żebym przeszedł z pokoju, w którym jest jasno, gdzie znam wymiary i sprzęty, do sąsiedniego pokoju, gdzie jest ciemno. Nie boję się tego ciemnego pokoju; to po prostu inne pomieszczenie tego samego mieszkania. Nie może być inne. Śnieżyca, ogromne zaspy. Połowa marca. Taka sama śnieżyca szalała dwanaście lat temu, w kilka dni po tym, gdy oddziały niemieckie wkroczyły do Budapesztu, a my opuściliśmy mieszkanie w Budzie i przenieśliśmy się na wieś. Wtedy przepadło wszystko, co było dobre, co miało sens i z czym miałem cokolwiek wspólnego. Demontują Stalina -gang rozszarpuje głównego gangstera. Ale gang, bandę spotyka zazwyczaj ten sam los, co jej szefa. Na placu pozostają żołnierze i mechanicy. Przed południem w kościele na Pięćdziesiątej Szóstej Ulicy. Wydaje się, że to kościół episkopalny. Chapel1 prawie całkowicie pozbawiona ozdób: ołtarz, krzyż, dwa świeczniki, nic więcej. Jedyny sens minut, które tu spędzam -jak całego mojego życia w ostatnich czasach -zamyka się w słowach Et libera nos a mało. To wszystko, o co można „prosić", bo nad tym nie mamy władzy. Od „złego" my, ludzie, sami nie jesteśmy się w stanie „uwolnić". To pozostaje tylko w mocy Boga. Ale wszystko inne jest już naszym obowiązkiem: obrona, walka, zaufanie. Kiedy wychodzę z pustej kaplicy, w przedsionku pewien starszy mężczyzna mówi do mnie po niemiecku: Auch morgen ist ein Tag2. Mówi to przyjaźnie, naturalnie, jak ktoś, kto - bez żadnego nacisku -chce zwrócić uwagę na coś ważnego. Stoimy w bramie, poryw wiatru zasypuje śniegiem Broadway. 1 Chapel - kaplica 2 Auch morgen ist ein Tag. - Jutro też będzie dzień. 231 r r W Rosji rozpoczęło się coś, co może być uwerturą nowej rewolucji, lecz może też być epilogiem starej. Możliwe, że kończy się coś, z czym eksperymentują od czterdziestu lat - nazwana socjalizmem dyktatura terroru - lecz może to też być początek nowej rewolucji, która nie ma jeszcze ani nazwy, ani programu. „Biseksualne tło histerii"... Takie zdania Freud, sławny wiedeński psychiatra, wyciągał z kieszonki kamizelki. Karinthy, który nie był freudystą, formułował to precyzyjniej: „Tak, mam w sobie coś kobiecego... To dlatego, że moja matka była kobietą". Lista ewentualności wymienianych przez Freuda i w ogóle analityków - homoseksualizm, biseksualizm, latentny homoseksualizm itp. -jest niepełna. Istnieje jeszcze jedna możliwość: człowiek „latentnie normalny", typ, który wypróbowuje przez całe życie rozmaite warianty, choć w samej rzeczy jest normalny i tylko nie ma odwagi się do tego przyznać. Valery, który był poganinem i człowiekiem łacińskiej kultury śródziemnomorskiej, odpowiadał na to wzruszeniem ramion: „Perwersja to zadowalanie się częścią zamiast całości". Chińczycy. We wszystkich pralniach w Chinatown - jacy są, gdy uśmiechają się, prasują, przemawiają do swoich ptaszków, w jaki sposób są „chińscy"? Janos powiada, że w chińskich pralniach sprzedają dzieciom w tajemnicy zimne ognie i petardy - hałaśliwe i niebezpieczne „ogniste żaby", handlują ponadto wieloma innymi rzeczami pomiędzy sobą, a białym też sprzedają heroinę, smocze zęby, paszporty, wszystko po trochu. Nie sposób ich na tym złapać, bo wszyscy „tacy sami", wszyscy chińscy; wszak nie sposób „złapać" ziarenka piasku, najwyżej garść piasku, która zawsze będzie sumą milionów ziarenek, lecz gdy otworzyć dłoń, natychmiast rozsypie się - podobnie bezradny jest świat białych wobec tej żółtej piaskowej wydmy. Bolszewicy zaczynają teraz dowodzić światu, że „metody" komunizmu w minionych dziesięcioleciach były niesłuszne, błędem był terror, imperializm, militaryzm, biurokracja - ale wszyscy milczą o tym, że komunizm jako Idea i Praktyka samoczynnie wytwarza te Metody i bez nich jest bezsilny, bo nie został stworzony na ludzką miarę. Antal Szerb w rozdziale Corłegiano pisze o tym, że dla ludzi renesansu w „atmosferze epoki" istniał jakiś niedosyt. Odkryli Amerykę, wynaleźli druk, „wiecznie się spieszyli, bo byli niespokojni", itd. Ten niedosyt - pisał też o nim Huizinga w swojej Jesieni średniowiecza -otrzymywał impuls nie tylko z podniecenia wywołanego przeczuciem Nowego, lecz budziła go też głębsza nostalgia: człowiek średniowiecza miał poczucie utraty. Utracił hierarchiczny obraz świata, w którego centrum stał Bóg, dlatego wiedziony strachem i niepokojem spieszył szukać w miejsce utraconej Pewności czegoś nowego... Dziś wiedziony tym samym niepokojem człowiek odrywa się od Ziemi i wylatuje w Przestrzeń. Wiedza nie zmieni się w narzędzie diabła tylko wtedy, jeśli nie będzie służką władzy - ale to wymaga, by ludzie nasycili Wiedzę prądem Miłości. W pobliżu Nowego Jorku runął samolot, siedemdziesiąt cztery osoby zginęły na miejscu. Gazety chwalą radiotelegrafistę samolotu, który do ostatniej chwili „spokojnie" relacjonował rozwój sytuacji. Czasem i ja czuję, że wszystko, co od lat piszę, to takie „spokojne" relacje z sytuacji. Przedpołudniem zacinający się włoski głos w słuchawce: emigrant, właśnie przybył z Europy. Jakimś cudem udaje mi się go odnaleźć w dziesięciotysięcznym tłumie ogromnej poczekalni. Idziemy do restau- 232 233 racji dworcowej. „To chleb?" - dziwi się zasmucony, biorąc do ręki grzankę białego chleba. Nagle, z pełnymi ustami pyta: „Ale tu jest wolność, prawda?"... To pytanie, nieoczekiwane i bezpośrednie, zadane jest z tak daleka, spoza takiej ilości drutów kolczastych, z tak głęboką i smutną nadzieją, że robi mi się go żal. Więc uspokajam go, że tak, tu jest wolność. „To nasza rewolucja!" - wołali wczoraj w Poznaniu polscy robotnicy, kiedy milicyjne czołgi zaczęły strzelać do demonstrantów. Komuniści mogą czasem reżyserować takie bunty, Moskwa może potrzebować sprowokowanych spisków, żeby, powołując się na nie, znów przywrócić odbarwiony i rozwodniony terror, czasowo zawieszony w związku z kryzysem stalinowskim. Ale bunt może też być spontaniczny. Robotnicy z doskonałą precyzją sformułowali w jednym zdaniu to, o czym w minionych dziesięcioleciach napisano całe morze słów: komunizm nigdy nie był rewolucją ludu. Był interesem niewielkiej, krwiożerczej, głupio teoretyzującej, sadystycznej grupki inteligentów. Lud - chłopi, robotnicy, inteligencja - nigdy nie czuł ani tego, że komunizm jest rewolucją, ani tego, że jest jego sprawą. Kiedykolwiek - a już szczególnie w krytycznych chwilach ciężkiej choroby - przyjrzymy się ludzkiemu organizmowi, zdumiewa, jak nie-pojęcie jest on kruchy; a jednocześnie jak niewyobrażalnie wiele jest w stanie znieść. W metrze pewna dziewczyna czyta Makbeta bardzo uważnie, niemal nabożnie. Jak niewielu ludzi umie przegrywać! I jak niewiele narodów. Włosi umieją. 234 W Ameryce - we wszystkim, nie tylko w instytucjach, lecz także w przedmiotach, w sprzętach codziennego użytku, w całym urządzeniu tutejszego życia - istnieje coś specyficznego, opór, tajemnicza i niespodziewana, niepoznawalna inność. Prawdopodobnie w ludziach też ona istnieje. Pisać dla dziesięciu ludzi! - wzdychał Kosztolanyi przed dwudziestu laty. Był optymistą. Gdzie tych dziesięciu ludzi? Znajdujemy się nie „na progu", lecz w samym środku sytuacji, której nie sposób nazwać inaczej, jak tylko „jedną z najdoskonalej ogłupiających epok" w historii ludzkości. Wraz z rozwojem „nauk użytecznych" postępuje w głąb i wszerz ogłupienie świata ludzkich mas. „Jakość" -jakość duchowa, artystyczna, tak samo jak jakość człowiecza, uczuciowa - w świecie ciemnych, barbarzyńskich tłumów już nawet nie jest ofiarą negatywnej selekcji: po prostu marnieje i zanika, jak wszystko, co nie znajduje odgłosu i żywej więzi z życiem. Plakat w metrze powiadamia, że w Stanach Zjednoczonych co dziesiąty człowiek jest neurotykiem bądź psychotykiem. Oczekują oni pomocy materialnej od ludzi, którzy nie czują się ani neurotykami, ani psychotykami. Jeśli ta informacja jest prawdziwa, możliwe, że jedną z konstytutywnych cech nerwowości tego społeczeństwa są różnice w rytmie seksualnym pomiędzy rozmaitymi narodowościami, które tu się z różnych stron świata zebrały. Od 1840 do 1914 przybyło tu prawie czterdzieści milionów Europejczyków, a oprócz nich Afrykańczycy, Azjaci. Emocjonalny rytm Szweda jest na pewno inny niż Hiszpana. Zanim to mnóstwo rozmaitych temperamentów dopasuje się do jednego rytmu - zanim Eros zacznie się uśmiechać - potrzeba wiele czasu. I nim ta chwila nadejdzie, neuroza może mieć wiele przyczyn. 235 Kim - lub czym -jest Godot? Kto jest prawdziwym Bohaterem sztuki Samuela Becketta? Bóg, Los czy Śmierć? A może tylko Czekanie? Bo życie upływa nie tylko na tym, że rozmawiamy, działamy czy marzymy; w głębi irracjonalnych działań życia kryje się Czekanie. Ciągle na coś czekamy: dzwoni telefon, ktoś puka do drzwi, otrzymujemy list, słowem czekamy na Godota.-Który kiedyś w końcu się zjawi, a wtedy... lecz co będzie wtedy? Nie możemy sobie tego wyobrazić. Człowiek z czasem skłonny jest - jak bohaterowie sztuki Becketta -uwierzyć, że „czeka" na próżno, istotą czekania staje się samo Oczekiwanie, które nie posiada Skutków. Ale nawet i to nie jest całą prawdą. Suma serii irracjonalnych wydarzeń życia uczy nas tego, że Godot zjawia się czasami: najczęściej wsuwa tylko głowę w drzwi, pokazuje język, a potem zatrzaskuje drzwi i ucieka ze śmiechem. W zeszłym wieku wielkim Wydarzeniem -jak sądzą francuscy eg-zystencjaliści, których krewniakiem jest Beckett, Irlandczyk emigrant - było, że Wiedza Empiryczna zabiła Boga. W tym wieku Wydarzeniem jest, że Masa zabija Człowieka. Pozostał - w masie, pozbawiony Boga - człowiek, komórka masy, który czeka na Godota. Przynoszę z biblioteki Węgierską rapsodię Liszta: na okładce cytat z rozważań Liszta o Cyganach, spisał je w okresie weimarskim. Bartok wręcz wykluczał, że Cyganie mogliby mieć cokolwiek wspólnego z muzyką ludową. Liszt uwierzył Cyganom, że nie tylko grają, lecz że są muzykami - co zresztą jest prawdopodobne. Pisze, że ten dziwny lud „nie chciał nigdy posiadać ani skrawka ziemi, ale nie był też skłonny poświęcić ani godziny swojego czasu innym". Jeśli to prawda, jestem Cyganem. Nie pożądam „nieruchomości" i zawsze, wszędzie byłem skłonny poświęcić wszystko, by móc rozporządzać własnym czasem. Komuniści w każdej chwili są gotowi poświęcić innych komunistów, jeśli za tę cenę da się uratować i sprolongować globalne kłamstwo: komunizm. 236 Rosjanie są rzeczywiście „tajemniczy". „Niepojęci", jak mruczą zachodni dyplomaci. W nocy czytałem Czechowa Dramat na polowaniu. Czechów jest spośród Wielkiej Trójki pisarzy rosyjskich najbardziej zdyscyplinowany, bardziej świadomy od Dostojewskiego i ma więcej artyzmu oraz umiaru od Tołstoja. Ten zdyscyplinowany i piszący z głębokim artystycznym instynktem Czechów opisuje świat i przedstawia czytelnikom postaci z krwi i kości, których sposobu myślenia, uczynków, refleksów i trybu życia w ogóle nie sposób „zrozumieć". Sędzia śledczy dopuszcza się morderstwa, raz i drugi - za drugim razem zabija więźnia przebywającego w śledztwie - żeby odsunąć od siebie podejrzenie. Wszyscy ciągle są pijani, wpadają do wody, tarzają się w błocie albo leżą na ziemi. Większa część bohaterów zalicza się do inteligencji, a więc nieustannie mówią i czynią rozmaite wyznania, by następnie szaleć w zwierzęcy sposób; noszą europejskie ubrania, ale nie ma Europejczyka, którego refleksy i uczynki byłyby takie same w podobnej sytuacji. Nie ma też pewnie takich Azjatów - ani Chińczyk, ani Hindus tak się nie zachowuje! Ten nieobliczalny, niepojęty Rosjanin jest w tym samym stopniu niebezpieczny dla swego otoczenia co dla całego świata. Dopiero teraz zaczynamy „rozumieć" rosyjską literaturę. 23 października Młyny boże szybko mielą1. 7 listopada Po siedmiu godzinach lotu nad oceanem i nad chmurami nagle wybucha światło. Samolot wkracza z Zachodu w przestrzeń Wschodu. Nie „świta", tylko po prostu oślepiająco błyszczy świat. Lecimy nad grubymi, wełnistymi chmurami. Niebo jest takie błękitne, jakiego nigdy dotąd nie widziałem. Lecimy tak jeszcze przez dwie godziny. Samolot nagle opuszcza się w gęstą, waciastą materię: wszystko ciemnieje, przez kwadrans posuwamy się naprzód w chmurach. Potem w ' Tego dnia rozpoczęło się powstanie na Węgrzech. 237 głębi zaczyna prześwitywać jakiś brązowy, znajomy materiał. Ląd. Europa. Lądujemy w Szkocji, w pobliżu Glasgow. Półgodzinny spacer po lotnisku, za kratą, gdzie kobiety w mundurach kierują podróżnych. Ta krata jest już znajoma, europejska. Mżawka. Po upływie pół godziny lecimy*dalej. Nad kanałem przelatujemy w ciągu kilku minut. A potem bez zatrzymania ponad Belgią i Holandią. Po szesnastu godzinach lotu gładko lądujemy w Monachium. Na ulicach sztandary opuszczone do połowy masztu, nabożeństwa żałobne za Węgry, demonstracje. Monachium, 10 listopada Relacje uchodźców. Jeden z nich, inżynier, przed kilkoma dniami widział w Budapeszcie mojego młodszego brata. Ktoś inny: „Teraz już za późno. Ale było kilka dni, od dwudziestego trzeciego października może do drugiego listopada... kiedy kraj miał rząd, który uznawało i popierało całe społeczeństwo... rząd Imre Nagya. Dlaczego Organizacja Narodów Zjednoczonych nie wysłała wówczas do Budapesztu komisji obserwatorów?". Opowiadają jeden przez drugiego. To chwila oprzytomnienia. Jeden z nich przed dwudziestoma czterema godzinami stąpał jeszcze po węgierskiej ziemi. Inny chce wrócić. „Nocą Rosjanie nie mają odwagi opuszczać czołgów, wtedy można przejść przez granicę". A potem znowu, bez żadnego związku z poprzednim: „Było dziesięć takich dni, kiedy od strony Zachodu nie było granicy, żelaznej kurtyny. Wszyscy przechodzili w tę i z powrotem, jak kto chciał. Tak było do trzeciego listopada, a potem jeszcze przez jakieś dwa-trzy dni... Teraz już trudniej, ale nawet teraz można..." Znowu, powracająco: „Imre Nagy widział, że szykuje się coś niedobrego, Rosjanie przygotowują się do czegoś, ogłosił neutralność kraju i że występujemy z Układu Warszawskiego, prosił, żeby Organizacja Narodów Zjednoczonych objęła kontrolę nad Węgrami. Przez kilka dni mieliśmy nadzieję... Rosjanie sami nie wiedzieli, czego tu szukają. Powstanie rozpoczęło się dwudziestego trzeciego października, przegoniliśmy ruskie tanki, wycofali się, byli w odwrocie. Geró i cały rząd komunistyczny uciekł z kraju". Znowu mówią jeden przez 238 drugiego. Ale treść jest ta sama: „Imre Nagy prosił ONZ o przysłanie do Budapesztu obserwatorów. Była możliwość przysłania takiej komisji... Lotniska w zachodniej części Węgier i w Budapeszcie były w rękach powstańców i węgierskiego wojska... Sekretarz generalny czy komisja ONZ mogli przylecieć do Budapesztu, jak o to prosił Imre Nagy... Mieliśmy nadzieję..." Inny głos: „Początkowo liczyliśmy na inną pomoc, zbrojną, tak zwane oddziały policyjne ONZ... Ale trzeź-wiejsi wiedzieli, że to niemożliwe. Organizacja Narodów Zjednoczonych nie będzie prowadzić wojny o Węgry. Jak by się to mogło skończyć? Kraj zniszczony, obrócony w teren działań wojennych, na którym Rosjanie wypróbują swoją broń atomową". Wysoki chudzielec, który przyjechał trzy dni temu. Wypowiada się spokojnie. Wszyscy są tacy rzeczowi, powściągliwi, zupełnie inni od potocznych wyobrażeń o powstańcach. Minione lata wypłukały z tych ludzi wszelki romantyzm. Relacjonują nie tylko fakty: „Gdyby pomiędzy dwudziestym trzecim października a drugim listopada sekretarz generalny ONZ z komisją przyleciał do Budapesztu, Rosjanie nie mieliby odwagi dokonać rzezi miasta. W obecności obserwatorów z ramienia międzynarodowej organizacji nie śmieliby..." To potwierdzają inni. „Teraz już za późno, nawet gdyby chcieli przyjechać - powiada starszy mężczyzna. - Już ich nie wpuszczą Kadar i Rosjanie". O rzeczywistości mówią spokojnie. „Proszę pana - zwraca się do mnie inny starszy pan, adwokat - wszystko stało się tak prędko. Mieliśmy nadzieję, że Rosjanie przyjmą do wiadomości fakty i zdobędziemy taki status jak Austria. Lub podobny. Trzydziestego października Moskwa przyznała, że powstanie jest legalne, ogłosiła wycofanie swoich wojsk i obiecała krajowi wolność. My wiedzieliśmy, że Rosjanie pozostali na granicy. Że nie zgodzą się też pewnie na wolne wybory... Ale mieliśmy nadzieję, że do tych nie-wolnych wyborów wolno nam chociaż będzie zgłosić kandydatów, których będzie można wybrać. Gdyby w ciągu tych dziesięciu dni delegacja oenzetowska zjawiła się na Węgrzech, jak o to prosili Imre Nagy i prymas, Rosjanie byliby zmuszeni zgodzić się na rokowania. I wtedy wszystko potoczyłoby się inaczej, nawet w samym sowieckim świecie. Ale już za późno" -kończy. 239 Mieszkam w pensjonacie żydowskim w Schwabingu. Właściciele są Żydami, kelner i pokojówka także. Uprzejmi, wszędzie wielka czystość, usłużni. Dziwna sytuacja, ten żydowski pensjonat w Monachium. Po tym wszystkim, co się zdarzyło. Naprawdę dziwna sytuacja. Neapol, 15 listopada Samolot leciał tu wysoko nad Alpami, w pełni księżyca. W głębi Alpy błyskały niebiesko, śnieżnie. W Neapolu sirocco. Na ulicach samochody z megafonami, tłumy. Wszyscy krzyczą: Ungheria, Unghe-ria! Te okrzyki rozbrzmiewają pod Wezuwiuszem, w porcie. W kościele przy Via Brigida wielki tłum. Ksiądz, rozkładając ręce, grzmi: Ungheria! i ...mortificazione... Wszyscy opuszczają głowy, wielu ludzi kryje twarze w dłoniach. Rzym, 16 listopada Z. - włoski dyplomata - przekonuje mnie: „Niech pan nie wierzy tym manifestom, tym krokodylim łzom i pełnym ekspiacji oświadczeniom komunistycznej inteligencji. Komuniści cieszą się z tego, co stało się na Węgrzech". Mówi nerwowo. Wiele widział i wiele wie. „Niebezpieczeństwo jest wielkie, bo żadna strona nie może ustąpić... ani Rosjanie, ani Węgrzy. Rozpaczliwe sytuacje przynoszą na ogół rozpaczliwe skutki". Po chwili: „Węgry potrzebują teraz męża stanu, który potrafiłby się targować. Nie Garibaldiego, tylko Cavoura". Monachium, 22 listopada Lot powrotny w burzy. Samolot przylatuje w śnieżycy do Monachium, przy lądowaniu koła ślizgają się. Znów do żydowskiego pensjonatu. Emigrant - Żyd, lekarz, był w obozie, przyjechał przed trzema dniami: „W dniach po dwudziestym trzecim października nie było antysemityzmu. Nie było klas ani religii. Wszyscy byliśmy razem. Dla czegoś takiego warto było żyć. Jestem Żydem i mam wiele złych wspomnień. Ale w tych dniach po raz pierwszy poczułem dumę z tego, że jestem Węgrem". 240 Inny uciekinier, inżynier: „To nieprawda, że radiostacje podżegały do powstania. To głupota albo podłość, to rozgłaszają Rosjanie. I to też nieprawda, że obiecywały broń albo zbrojną pomoc". Milczy, szuka odpowiednich słów. „Ale faktem jest, że wszystkie radiostacje zachodnie, gazety, politycy, przez całe lata wszyscy nam mówili, że istnieje solidarność Zachodu". Znów milczy. Potem dodaje spokojnie i cicho: „Proszę pana, teraz my, Węgrzy, chcielibyśmy już tylko żyć w duchowej neutralności". Shannon, 28 listopada Po północy, w poczekalni irlandzkiego lotniska. Pasażerowie przepychają się, to strefa wolnocłowa, wszyscy się cisną, kupują tani alkohol, perfumy. Samolot startuje w śnieżycy. W pobliżu kanału przejaśnia się, małe miasteczka Belgii i Anglii błyskają w ciemności niebieskimi, żółtymi i czerwonymi światełkami. Te błyskające miasteczka przypominają z wysokości stare klejnoty lśniące na ciele pomarszczonej, starej damy. Nad Londynem samolot przelatuje nisko. To ostatnie pół godziny w Europie. Nowy Jork, 4 grudnia Upał. Nad Hudsonem ciepła mgła. Podczas spaceru, bez żadnego skojarzenia, słyszę nagle głos tego inżyniera emigranta, który mówi: „Proszę pana, teraz my, Węgrzy, chcielibyśmy już tylko żyć w duchowej neutralności". 16 -Dziennik 1957 Nowy Jork, styczeń Po południu herbata w budynku Museum of Modern Art. Na ścianach kolorowe ropne plamy, które zwykło się dziś nazywać „abstrakcyjną sztuką współczesną". Publiczność w większości składa się z brodatych, odzianych w marynarskie spodnie mężczyzn i kobiet - kobiety też brodate - dzicy geniusze, leczące się u psychoanalityków dzieci milionerów, całymi stadami. Rozsypuje się obraz świata, jednocząca siła sztuki już niczego nie łączy, wszystko rozpada się na atomy. W śródmiejskiej bibliotece znajduję wiersze Józsefa Attili1. Obok Babitsa był w tym czasie najważniejszym poetą węgierskim, ale inaczej był poetą, miewał wizje słów i ta inność, której jego świadomość nie była już w stanie kontrolować, odzywała się z wielką siłą w jego poezji. Te wizje, obrazy słów, sekretne odwołania, ta jękliwa mowa znaków szaleńca i poety to rzadkie zjawisko w literaturze. Jego miejsce jest gdzieś obok Hólderlina i Verlaine'a, Kleista i Rimbauda. Ale József Attila siłą swojego szaleństwa czasem głębiej sięgał pojedynczym słowem niż ktokolwiek przed nim. Listy od uchodźców. Wszyscy piszą, że niepojęte, czemu Zachód się tak wahał? Komuniści się boją, wszyscy to piszą. 1 József Attila (1905-1937) - tragicznie zmarły wybitny poeta węgierski. 242 Ta wielka, wielka rzecz, która wydarzyła się w domu, w dniach rewolucji, na chwilę, ponad klasami społecznymi - zaistniały Węgry- Pierwszy list Mamy po rewolucji. Pisze: „Wiemy, że nic nie pomoże, tylko czas. Nawet kropla wody z czasem zmienia się w stalaktyt: trzeba tylko być jak kamień, trzeba skamienieć..." W styczniu skończyła osiemdziesiąt trzy lata. Uciekinier. Opowiada, że podczas procesu Rajka, aż do chwili ogłoszenia wyroku, komuniści obchodzili się z Rajkiem tak, jak z przełożonym, który podjął się odegrania roli. W sąsiedztwie sali rozpraw stały fotele klubowe, stół z napojami i tokajem. Tu w przerwach rozprawy Rajk przyjmował Gabora Petera, szefa tajnej policji, sędziego, prokuratora i obrońcę. Przez cały czas rozmawiali z nim tak, jak podwładni z ministrem spraw wewnętrznych. „Słuchaj, Laci, a może jeszcze powinieneś zeznać to i tamto?" - pytał Gabor Peter albo prokurator. Przewodniczący składu sędziowskiego, który kilka minut wcześniej grzmiał na podium sędziowskim podczas zeznań Rajka czy pozostałych oskarżonych, teraz uśmiechał się z zakłopotaniem, przestępował z nogi na nogę i nie miał odwagi usiąść w obecności Rajka. Kiedy ogłoszono wyrok skazujący, Rajk zaczerwieniony z podniecenia powrócił do salki obok i zaczął jeść. Wszyscy weszli za nim, sędzia, szef milicji, obrońca. Wszyscy promienieli. „Było doskonale - podsumował z zadowoleniem Gabor Peter. - A teraz złożysz odwołanie". Rajk znieruchomiał z kieliszkiem tokaju w ręce. „A po co? - spytał. - Nie taka była umowa..." - „Ależ skądże, tak się umówiliśmy - powtarzali chórem. - Złożysz odwołanie, a potem poprosisz o łaskę, tylko wtedy wszyscy uwierzą..." Rajk wstał. Był śmiertelnie blady. Zrozumiał, że go oszukano. „Nie będę prosił o łaskę" - zaoponował. Gabor Peter na to ze spokojem: „To w twoim imieniu poprosi obrońca. Zgodnie z porządkiem procesu ma do tego prawo". Długa cisza. Wszyscy wstali. Rajk blady jak ściana powiedział: „Rozumiem". Milczeli. Wtedy Gabor Peter podszedł do drzwi i we- 243 zwał strażników: „Odprowadzić skazanego". Rajk poszedł z nimi i po dwóch dniach został powieszony. Pytam, czy zachowała się jakaś fotografia czy film z egzekucji. Nic o tym nie wie. Sędzia Jancsó popełnił wkrótce samobójstwo, a Gabor Peter siedzi w więzieniu, może mają wobec niego jeszcze jakieś plany. Ojczyzna jest - zawsze -jak katedra. Ale czasem jest jak kloaka. O ósmej rano na nowojorskim lotnisku. L. leci do Kalifornii. Podczas gdy mechanicy tankują wielki samolot paliwem i wypełniają brzuch maszyny bagażami, czekamy na oszklonym korytarzu. W porannych godzinach, w letnim świetle widok ten jest po prostu nieprawdopodobny: ogromne maszyny co chwila lądują i startują. Kto patrzy na ten napowietrzny tłok, pojmuje, dlaczego samoloty czasem zderzają się w powietrzu. W przestrzeni powietrznej zrobiła się już niewyobrażalna ciasnota. Samoloty ruszają stąd we wszystkie strony świata, na wszystkie kontynenty. Świat - czuje się to tu całkiem dotykalnie -jest przerażająco mały. Na tym lotnisku wszystko, o czym paplają politycy, wydaje się śmieszne. Zaczął się proces łączenia się, zbliżania się do siebie, skazania na siebie nawzajem, całej współzależności ludzkiego świata, i tego nie sposób już zatrzymać. Podróż powietrzna jest dziś całkowicie rutynowa. Nie ma już zdenerwowanych, spiętych pasażerów. Lata się, należy to do naszego życia codziennego. Są pewne niebezpieczeństwa, jak we wszystkim, w czym żyjemy. Ale kryją się też w tym możliwości, których nie sposób dłużej odwlekać. W metrze ogłoszenie o filmie, którego bohaterem jest Lindbergh. Ten sam, który w 1927 roku przyleciał na lotnisko pod Paryżem. Byłem tam, widziałem jego lądowanie. Trzydzieści lat temu. Czasem jeszcze ciągle ta dzika wiara, dzięki której można chodzić po wodzie. To prawie cielesne uczucie. Czasem wydaje się, że to 244 wszystko, co mi jeszcze pozostało, jest beznadziejne, ale nie jest nieciekawe. A czasem znów, że nieciekawe, ale nie beznadziejne. Egzystencjalny strach, który w decydujących chwilach skłania większość ludzi do kompromisu, to nie tylko obawa przed utratą chleba. Raczej strach, że wyjdzie na jaw, iż tak naprawdę nie znali się na niczym, także wówczas, kiedy byli jeszcze na stanowisku. Swedenborg. Teraz mamy podobny kryzys jak w końcu siedemnastego wieku, kiedy pod wpływem Kartezjusza kilku Europejczyków poczuło, że „jest" nie wtedy, kiedy „wierzy", lecz kiedy „myśli". Musiała to być wielka radość. Po reformacji i kontrreformacji Europejczyk czuł, że otrzymał nową rolę. Dziś taki sam entuzjazm przejawiają ci, którzy sądzą, że „wiedza praktyczna" znajdzie odpowiedź na wszystko. Ale wyjątki są także i dzisiaj. Swedenborg zaczął od matematyki i doszedł do mistyki. Podobnie jak John von Neumann, z pochodzenia Węgier1, który zmarł w tych dniach: był świetnym matematykiem, jednym z twórców mózgu elektronicznego, a zmarł jako gorliwy katolik, „w stanie łaski". Od dwóch razy dwa do nieskończoności droga jest krótka. Co się dzieje z takimi ludźmi? Swedenborg, William Blake? Swedenborg miał pięćdziesiąt sześć lat, kiedy nastąpiła w jego życiu „wielka zmiana". Sny stały się - dla niego - rzeczywistością. Po matematyce, fizjologii, fizyce pewnego dnia odwiedziły go... No właśnie, kto? Anioły, demony? Odwrócił się wtedy od wszystkiego, co empiryczne... lecz ku czemu się zwrócił? (Blake podczas spaceru głośno kłaniał się świętemu Pawłowi, który „właśnie tamtędy przelatywał"). Swedenborg żył jeszcze dwadzieścia lat w tym mistycznym stanie. I żył spokojnie, załatwiał sprawy finansowe, może nawet miewał przygody miłosne. Syreny, jak pisał w swoim sekretnym dzienniku, „są szalenie niebezpieczne". Większość współczesnych miała go za szaleńca. Jak i dziś wielu, którzy, będąc tradycyjnymi matematykami, 1 Janos Neumann (1903-1957) - amerykański matematyk pochodzenia węgierskiego, twórca teorii gier i współtwórca pierwszej elektronicznej maszyny cyfrowej. 245 uważają Neumanna za szaleńca. Gdzie kończy się „szaleniec", a zaczyna „mistyk"? Lecz może Swedenborg był po prostu tylko pisarzem? Pisarze tak samo jak szaleńcy i mistycy konwersują z postaciami nie z tego świata. Dwugodzinny spacer brzegiem rzeki w świszczącym wietrze wiosennym i marznącej, gęstej mżawce. Te spacery bardzo mi pomagają. Swedenborg też wierzył - podobnie jak Goethe - że praca mózgu związana jest nie z pracą serca, lecz z oddychaniem. Słucham Tebaldi. Istnieje inny język... kiedy to już nie słowa i nie muzyka, lecz wspomnienia śpiewają. Kierkegaard rozmawiał kiedyś - w 1848 roku! - z duńskim królem Chrystianem VIII i król wyznał wówczas filozofowi, że „bardzo boi się komunistów". Kierkegaard pocieszył go, że komunizm nie szkodzi królom. Filozof obawiał się raczej o demokrację - uważał, że wiek, w którym żył, jest „nie do wytrzymania". Z Europą koniec, pisał w dzienniku około 1840 roku, ponieważ już nie jest chrześcijańska, ponieważ zapatrzona w nauki utraciła wiarę i razem z nią swoją rolę, bo upoiła się liczbami i mirażami demokracji, bo pustoszą ją namiętności nacjonalizmów, a prawdy nie widać już spoza kłamstw codziennej prasy... Prasy nienawidził najbardziej, w 1849 roku ten wielki chrześcijański moralista napisał w swoim dzienniku, że „w każdej chwili byłby gotów wydać rozkaz strzelania do towarzystwa dziennikarzy". Miał złą prasę. Janos strzyże się w śródmieściu. Opowiada, że jego gęste fale obcinał łysy fryzjer, Portorykańczyk, i ta sytuacja krępowała go, ponieważ „łysy nie może obcinać innym włosów bez uczucia zazdrości". Czułem czasem coś podobnego, czytając krytyki literackie. 246 Pięćdziesiąte siódme urodziny. Lektury: święty Paweł, List do Ko-losan, Kropla balsamu Aranya, Życie człowieka Vorosmartyego1. Podczas spaceru uczucie paniki, że c o ś się kończy. To tylko chwila, ale rozum nie potrafi uporać się z tym. Złość Kierkegaarda, z jaką zwraca się przeciw „chodzącym do kościoła", którzy „zdradzili chrześcijaństwo, jeśli sądzą, że już są chrześcijanami, jeśli w niedziele idą do kościoła", jest naiwna. Boga można odnaleźć wszędzie, nawet w kościele. Chrześcijanin, który w niedzielę, choćby tylko dla zachowania formy, idzie do kościoła, jest nie mniej religijny niż ten, który sądzi, że ma rację, gdy demonstracyjnie zostaje w domu. Rada Gide'a: „Nie sądź, Nathanaelu, że Boga możesz znaleźć gdziekolwiek indziej niż wszędzie", jest słuszna; ale w pojęciu „wszędzie" zawiera się także kościół. Możliwe, że to, co się ostatnio „dzieje", nie jest jedynie zderzeniem świata bolszewickiego z niebolszewickim i chodzi o coś innego niż zmianę sposobu życia mas. Być może państwa narodowe zanikną i na ich miejsce pojawią się nieforemne twory, ponadnarodowe Jednostki Państwowe? I wszystko, co się teraz dzieje, dzieje się z tego powodu? Może nie umiem się modlić. Może inaczej trzeba się modlić, mechanicznie -jak na młynku do modlitw - lub bez słów. Może źle się modliłem. Za każdym razem, gdy przypomina mi się ganek Willi Kisfaludyego w Badacsony, przeszywa mnie dreszcz. Krajobraz widziany z ganku tego domu skąpany jest w słońcu, wulkaniczny i specyficznie „węgierski". 1 Kropla balsamu - Balzsamcsepp, Życie człowieka - Az ember elete 247 W nocy ulewa. Rankiem w lesie. Ścieżka błotnista, mokra. Nie ma ładnego zapachu, ale pachnie przynajmniej stęchlizną... Cała okolica, las, wszystko w Ameryce jest w specyficzny sposób bezwonne. Może słone powietrze oceaniczne wyługowuje z amerykańskiego krajobrazu zapachy? Istnieje w angielskiej literaturze typ człowieka podobny do bardzo inteligentnego Doriana Graya, alkoholik i salonowy komunista, osobnik agresywny i niespokojny. To chrześcijanin nieodmieniony przez Łaskę. W dzisiejszym świecie nie ma chyba ludzi równie głęboko, neu-rotycznie nieszczęśliwych jak inteligentni Anglicy. Po południu z Janosem na wystawie Picassa. Trochę się buntuje, ale potem mówi, że „czuje się jakąś siłę" pośród tego bezsensu. Pewne studium o Picassie informuje, że „mistrz nie ma zamiaru popaść w artystyczną sklerozę", dlatego ciągle poszukuje „nowych" środków wyrazu. Ale „nowe", które jest „ciągle nowym", staje się monotonne. To kurczowe, maniakalne „poszukiwanie nowości" staje się właśnie umysłową sklerozą - wielka siła Picassa z początku wieku, jego fantazja formalna prędko przekształciła się w usystematyzowane grymasy artysty „bojącego się powtórzeń", w ćwiczenia gimnastyczne, mechaniczne silenie się na oryginalność. Artysta, który nie ma odwagi rozwijać się harmonijnie i zmieniać się razem ze swym talentem, lecz za wszelką cenę chce być „nowatorski i oryginalny", staje się tak samo żałosny jak podstarzały mężczyzna biegający za swoją potencją. Świat Wschodu i Zachodu będą któregoś dnia musiały rozliczyć się ze sobą za to, co stało się z Węgrami, a potem za to, co się nie stało. To rozliczenie nie nastąpi prędko, ale jest nieuniknione. To tajemnicza, głęboko podskórna, powoli przesuwająca się w czasie konieczność rachunku sumienia zachodniej cywilizacji. Jej zaniedbania można skomentować słowami Talleyranda, które wypowiedział na wieść o tym, że Napoleon kazał stracić księcia d'Enghien: „To więcej niż grzech... to błąd". 248 Przedpołudnie na Wall Street. Stamtąd na wybrzeże, do doków. Zimne, czyste światło. Pomiędzy Wall Street a uliczkami portowymi, w tych cementowych „kanionach" Nowy Jork wydaje się szczególnie wielkomiejski, swojski, stary. Są tu staroświeckie, zmurszałe restauracyjki, jakiś pradawny ludzki nieporządek w małych uliczkach, gdzie biedni urzędnicy nieprzeliczalnego Pieniądza wygrzewają się na słońcu, spacerują i jedzą lunch podczas krótkiej przerwy obiadowej. W tych Bankach, Pałacach czuje się dziką, bezlitosną siłę, nieznana pogańska religijna energia porusza to wszystko - już nawet nie Pieniądz, lecz Zamiar, który stąd promieniuje na cały świat. Zdechł pies, którego Rosjanie zamknęli w sputniku, i teraz rakieta krąży wokół Ziemi ze zdechłym psem na pokładzie. Jeśli tak dalej pójdzie, za jakiś czas Ziemia będzie krążyć wokół Słońca ze zdechłą ludzkością „na pokładzie". Rozczarowanie „intelektualistów" to dziś zjawisko miary światowej, nie tylko po zachodniej stronie żelaznej kurtyny, gdzie pewne grupy intelektualistów uległy „lewicowemu odchyleniu", ponieważ nie otrzymały żadnej „roli" do wypełnienia - doskonała książka Raymon-da Arona o „opium" uczciwie analizuje ten objaw - i nie znalazły dla siebie miejsca w zachodnim świecie nastawionym „tylko na zysk". Po drugiej, wschodniej stronie żelaznej kurtyny rozpieszczana dotąd węgierska, polska itp. inteligencja także zbuntowała się przeciw systemowi nastawionemu „tylko na władzę". Niewykluczone, że niezadowoleni są także inteligenci rosyjscy i chińscy. Natomiast wszelkie wnioski, które na podstawie tego „rozczarowania" wróżą trzęsienie ziemi w kręgach władzy, są powierzchowne i nazbyt pospiesznie wysnute. Kanada Kiedy podróżny przybywający ze Stanów Zjednoczonych przekracza granicę kanadyjską i z jednego ogromnego kraju przyjeżdża do drugiego ogromnego kraju, ani przez chwilę nie czuje, że podróżuje 249 pomiędzy „różnymi krajami". Wciąż przemieszcza się po kontynencie i ten kontynent, Ameryka, jest w większym stopniu kontynentem niż cokolwiek, co pomiędzy brzegami oceanu dzieli granica między oboma państwami. W Europie tego się nie czuje, tam zawsze podróżuje się z kraju do kraju. W Montrealu Army day. Po głównej ulicy defiluje jak jeden mąż armia kanadyjska, z czołgami, z kozą o złotych rogach, z grubym tam-burmajorem, Murzynem, który z mocarstwową dumą podnosi do góry laskę dyrygencką, i orkiestrą Szkotów w kraciastych spódnicach. Kanadyjczycy są świetnymi żołnierzami, bitni, zdyscyplinowani, poważni, podczas obu wojen światowych pokazali, co umieją. A jednak ta świetnie uzbrojona armia robi tak przedatomowe wrażenie... Jak dziś chyba każda armia. Toronto Droga prowadzi przez ponury krajobraz, tysiącami kilometrów same pastwiska. Toronto niczym wielka wieś o milionie mieszkańców, z wielopiętrowymi domami. W tavern, w której smutni ludzie popijają kwaśne piwo, napis: Entrance (a dokładniej end ranee) only for men'. Niedawno popełnił tu samobójstwo pewien emigracyjny aktor węgierski. Nowi emigranci źle znoszą tutejszy nastrój małego angielskiego miasteczka. Niagara Przejeżdżam taksówką most oddzielający Kanadę od Stanów Zjednoczonych, amerykański oficer graniczny zagląda przez okno, pyta, kim jestem - tak wygląda tu kontrola graniczna. Po europejskich scenach granicznych bardzo mi to odpowiada. Od lat dzieciństwa nie podróżowałem z kraju do kraju tak, jak kiedyś nasi ojcowie podróżowali po Europie: z wizytówką i wiarygodnością wypowiedzianego słowa. 1 Entrance only for men - Wstęp tylko dla mężczyzn 250 Ale szoferowi kanadyjskiemu amerykański żołnierz graniczny już nie wierzy i każe mu otworzyć bagażnik: Maybe, there is somebody1, mówi ze śmiechem. Coś takiego czasem się przydarza. Popołudnie na Koziej Wyspie. To tutejsze Capri. Przez kilka godzin leżę w trawie na brzegu wodospadu. Wielka gra wody, której nie potrafi zbanalizować turystyczna reklama, obserwowana bezpośrednio, z bliska, przemawia do mnie z dziką konsekwencją. Słońce mocno świeci, cień drzew jest głęboki, trawa pachnąca. Wielka woda tuż obok mnie opada w głąb. Rzeczywistość tego wodospadu w epoce atomowej przynosi szczególne skojarzenia. Leniwie kołysząca się, wolno płynąca rzeka zmienia się naraz w dziki, buchający wodospad... tak zmienia się wszystko, co istniało w chwili moich urodzin. Tak zmieniła się Epika, Tryb Życia, Odczucie Życia... Toczyły się leniwie jak rzeka, a dziś niepowstrzymanie kłębią się, szumią i buchają jak wodospad. Buffalo Miasto na brzegu wielkiego jeziora jest wieczorem dziwnie puste: błyszczą neony, na ulicach ludzie, ale to wielkie, prowincjonalne miasto pozostaje jednak niepojęcie „puste"; nie na zewnątrz, lecz od wewnątrz. Za mlecznymi, żółto świecącymi, zakratowanymi oknami wielkiego budynku cienie spacerują w tę i z powrotem. Siedzę na ławce i długo obserwuję te cienie. To więzienie. Dekoracja i nastrój jak z E.T. A. Hoffmanna. Ale jeszcze bardziej niepokojący, tajemniczy. Nowy Jork Nocny przylot do Nowego Jorku zawsze coś we mnie budzi. To miasto mówi do mnie tylko nocą, milionami kolorowych świateł, ich blaskiem. Nie sposób określić, „gdzie" się zaczyna czy kończy Nowy Jork. Wszystko skrzy się, bez żadnego celu, niebezpiecznie, nadludz- 1 Maybe, there is somebody. - Może ktoś tu jest. 251 ko. Czuję tylko, że przyjechałem... ale dokąd? Prawie wypowiedziałem: „do domu". L. powiada, że „sny zmieniają się stosownie do kontynentów" -człowiek nie śni „tego samego" w Ameryce, co w Europie. Możliwe, że Proust miał rację, gdy sądził, że artysta, pisarz tak naprawdę pracuje ciągle nad jednym i tym samym tematem, pisze zawsze „tę samą" książkę, maluje wiecznie ten sam temat. On sam może się zmienić, ale temat i gatunek, który przynależy tylko do niego, pozostanie niezmienny. Znowu sen o powrocie do kraju, zmieniają się tylko postaci, ale sen pozostaje ten sam. Strach, który opada mnie pod koniec snu - że wróciłem do domu i że już nigdy nie będę mógł stamtąd wyjechać - był tej nocy około wpół do czwartej nad ranem silniejszy niż kiedykolwiek dotąd. I przebudzenie pełne poczucia winy i ulgi, ocknięcie się, „że to tylko sen", co przynosi naraz uspokojenie i rozczarowanie. W tych miesiącach kilka osób pisało mi: „Dobrze, że nie było pana w kraju, bo komuniści na pewno spróbowaliby zrobić z pana poput-czyka - ale też żałujemy, że nie był pan tu z nami w dniach rewolucji". Tak właśnie jest chyba naprawdę. W Metropolitan Museum wystawa koreańska. Dwa posągi Buddy z brązu, wielkości dziecka - nazywają je Maitreya - to jakaś koreańska odmiana wyobrażenia Buddy. Postać kobieca, pogrążona w medytacji, z jedną nogą skrzyżowaną na kolanie, ze stopą odwróconą do góry, z brodą podpartą delikatnymi palcami i łokciem spoczywającym na udzie. W całej postaci niezwykła subtelność, w ciele, które jest kobiece, ludzkie - i jeszcze jakieś inne. Gęste fałdy materii, korona, klejnoty i ten poważny uśmiech na twarzy, ta niemożliwa do naśladowania wschodnia wyższość obojętności i uśmiechającej się do wewnątrz piękności. 252 Na korytarzu Myśliciel Rodina, zadumany, o podobnej pozycji ciała i rąk - ale ten zachodni Budda przypomina raczej zamyślonego goryla niż ową istotę znajdującą się gdzieś pomiędzy Bogiem a człowiekiem: Wschodniego Myśliciela. Tu właśnie można uchwycić tę istotną różnicę pomiędzy Wschodem a Zachodem, która przybiera historyczną postać. Kilka olśniewająco barwnych naściennych tkanin, rysunki tuszem, królowie i królowe z dynastii Silla: węgierskie twarze, scytyjskie wąsy, kumańskie oczy. Koreańczycy uważają się za bliskich krewnych Węgrów. Angielski słownik synonimów. Literatura - podobnie jak życie ludzkie - potrafi być w pełen wyższości sposób małomówna, jeśli posiada bardzo wiele słów, które może przemilczeć, wiele synonimów i antonimów, z wszystkiego i na wszystko ma ich przynajmniej tuzin, i zaraz potem ich odwrotności, cały dialektyczny słownik naraz, na kupie, żeby można było w nim przebierać obiema rękami w obłędnym dialogu z życiem. „Dobre" jest nie tylko dobre, lecz wspaniałe, słodkie, znośne, wyśmienite, rewelacyjne, podobnie „złe" ma wiele odmian, w słowniku tak samo jak i w życiu. Podobny chaos synonimów i antonimów musi prawdopodobnie istnieć w muzyce i w malarstwie, ale także w Naturze, gdy Życie zgodnie z zasadą entelechei tworzy „to samo" w stu metamorfozach. Bóg jest wielomówny. Emigrant zawsze się myli, gdy krytykuje postaci i zjawiska w kraju - on już opuścił zaczarowany krąg uczuciowy, nie zna już prawdziwego znaczenia i wartości ojczystych słów i zjawisk. Ale podobnie myli się ten, kto widzi w emigrantach kompanię błędnych rycerzy. W końcu nie każdy jest zdrajcą ojczyzny, kto z własnej woli i kosztem wielkich ofiar opuścił ją, ponieważ obawiał się, że zostanie przymuszony do roli wspólnika w przestępstwie. 253 ko. Czuję tylko, że przyjechałem... ale dokąd? Prawie wypowiedziałem: „do domu". L. powiada, że „sny zmieniają się stosownie do kontynentów" -człowiek nie śni „tego samego" w Ameryce, co w Europie. Możliwe, że Proust miał rację, gdy sądził, że artysta, pisarz tak naprawdę pracuje ciągle nad jednym i tym samym tematem, pisze zawsze „tę samą" książkę, maluje wiecznie ten sam temat. On sam może się zmienić, ale temat i gatunek, który przynależy tylko do niego, pozostanie niezmienny. Znowu sen o powrocie do kraju, zmieniają się tylko postaci, ale sen pozostaje ten sam. Strach, który opada mnie pod koniec snu - że wróciłem do domu i że już nigdy nie będę mógł stamtąd wyjechać - był tej nocy około wpół do czwartej nad ranem silniejszy niż kiedykolwiek dotąd. I przebudzenie pełne poczucia winy i ulgi, ocknięcie się, „że to tylko sen", co przynosi naraz uspokojenie i rozczarowanie. W tych miesiącach kilka osób pisało mi: „Dobrze, że nie było pana w kraju, bo komuniści na pewno spróbowaliby zrobić z pana poput-czyka - ale też żałujemy, że nie był pan tu z nami w dniach rewolucji". Tak właśnie jest chyba naprawdę. W Metropolitan Museum wystawa koreańska. Dwa posągi Buddy z brązu, wielkości dziecka - nazywają je Maitreya - to jakaś koreańska odmiana wyobrażenia Buddy. Postać kobieca, pogrążona w medytacji, z jedną nogą skrzyżowaną na kolanie, ze stopą odwróconą do góry, z brodą podpartą delikatnymi palcami i łokciem spoczywającym na udzie. W całej postaci niezwykła subtelność, w ciele, które jest kobiece, ludzkie - i jeszcze jakieś inne. Gęste fałdy materii, korona, klejnoty i ten poważny uśmiech na twarzy, ta niemożliwa do naśladowania wschodnia wyższość obojętności i uśmiechającej się do wewnątrz piękności. 252 Na korytarzu Myśliciel Rodina, zadumany, o podobnej pozycji ciała i rąk - ale ten zachodni Budda przypomina raczej zamyślonego goryla niż ową istotę znajdującą się gdzieś pomiędzy Bogiem a człowiekiem: Wschodniego Myśliciela. Tu właśnie można uchwycić tę istotną różnicę pomiędzy Wschodem a Zachodem, która przybiera historyczną postać. Kilka olśniewająco barwnych naściennych tkanin, rysunki tuszem, królowie i królowe z dynastii Silla: węgierskie twarze, scytyjskie wąsy, kumańskie oczy. Koreańczycy uważają się za bliskich krewnych Węgrów. Angielski słownik synonimów. Literatura - podobnie jak życie ludzkie - potrafi być w pełen wyższości sposób małomówna, jeśli posiada bardzo wiele słów, które może przemilczeć, wiele synonimów i antonimów, z wszystkiego i na wszystko ma ich przynajmniej tuzin, i zaraz potem ich odwrotności, cały dialektyczny słownik naraz, na kupie, żeby można było w nim przebierać obiema rękami w obłędnym dialogu z życiem. „Dobre" jest nie tylko dobre, lecz wspaniałe, słodkie, znośne, wyśmienite, rewelacyjne, podobnie „złe" ma wiele odmian, w słowniku tak samo jak i w życiu. Podobny chaos synonimów i antonimów musi prawdopodobnie istnieć w muzyce i w malarstwie, ale także w Naturze, gdy Życie zgodnie z zasadą entelechei tworzy „to samo" w stu metamorfozach. Bóg jest wielomówny. Emigrant zawsze się myli, gdy krytykuje postaci i zjawiska w kraju - on już opuścił zaczarowany krąg uczuciowy, nie zna już prawdziwego znaczenia i wartości ojczystych słów i zjawisk. Ale podobnie myli się ten, kto widzi w emigrantach kompanię błędnych rycerzy. W końcu nie każdy jest zdrajcą ojczyzny, kto z własnej woli i kosztem wielkich ofiar opuścił ją, ponieważ obawiał się, że zostanie przymuszony do roli wspólnika w przestępstwie. 253 Jestem w tym wieku, w którym nagle znika to specyficzne oczekiwanie, które w przeszłości - w latach młodości, w wieku męskim, a potem jeszcze na początku starości - towarzyszyło mi nieustannie, codziennie, i było uczuciem balansującym na granicy snu i jawy. Już na nic „nie czekam". Postawa waiting for Godot całkowicie ulotniła się z mojego życia. Człowiek czekał na Radość lub na Sukces, lub na Niespodziankę - i wszystko z czasem nadeszło, i Radość, i Sukces, i Niespodzianka, w swoich dobrych i złych odmianach. Ale w życiu następuje chwila, od której nic już nie „nadchodzi". I wtedy znika też Oczekiwanie. Przez jakiś czas człowiek czeka jeszcze na przyznanie Sprawiedliwości... ale pewnego dnia budzi się ze zrozumieniem, że nie istnieje żadna Sprawiedliwość. Istnieją tylko fakty. Czuję to każdego dnia i dlatego na nic nie „czekam". Zaczynam się starzeć. gląda jak ksiądz. Jeden z urzędników - zapewne na pamiątkę dawnego zwyczaju sądowego - trzykrotnie wykrzykuje: Hearye!1. Wszyscy wstajemy. Urzędnik odczytuje teraz przysięgę, której kolejne zobowiązania powtarzamy z prawą ręką uniesioną ku górze. W sali cichy pomruk. So help me God2 - tylko te słowa brzmią trochę głośniej. Następnie przemawia sędzia. Mowa jego jest monotonna i księżow-ska. „Ten kraj nie jest rajem na Ziemi - mówi. - Niech Państwo uczynią wszystko, by był lepszy i doskonalszy. Thank your - kończy. I opuszcza salę. 1 Hear ye! - Słuchajcie! 1 So help me God. - Tak mi dopomóż Bóg. Było nas pewnie około stu pięćdziesięciu w sali, w której wypowiedziałem słowa przysięgi, otrzymując obywatelstwo amerykańskie. Ta sala narad znajduje się na jednym z pięter budynku władz South District of New York. W kącie gwiaździsty sztandar z orłem. Na podium obite zieloną skórą fotele sędziów, przed podium stoły urzędników sądowych. Wezwanie opiewało na godzinę za piętnaście druga. Musiałem podpisać dokument o przyjęciu obywatelstwa. Po czym usiedliśmy w ławkach i czekaliśmy na sędziego, który miał nas zaprzy-siąc. Na kilka minut przed nadejściem sędziego pewien urzędnik wyszedł na środek sali i wezwał tych, którzy doświadczają stanu change in heart1: niech się zgłoszą, jeśli zmienili zamiar i nie chcą zostać obywatelami amerykańskimi. Teraz jeszcze mogą to uczynić, ale za kilka minut, gdy sędzia odbierze od nich przysięgę, zostaną obywatelami tego kraju, co daje prawa, lecz narzuca także obowiązki. Nikt się nie zgłasza. Następne minuty upływają w głębokiej, uroczystej ciszy. Potem pukają i w otwierających się bezgłośnie, ciężkich dębowych drzwiach staje starszy sędzia ubrany w czarną togę. Wchodzi na podium, staje na środku, w ręce trzyma księgę w czarnej oprawie. Wy- 1 change in heart - zmienić zdanie 254 1958 Pisarz-kłamca. Jak każdy inny kłamca, kłamie nawet wtedy, gdy opisuje rzeczywistość przedmiotów. Nie fałszuje faktów - fałszywa jest cała jego istota. Na przykład pisze w powieści, że „welon zmierzchu okrył jesienny las" i czytelnika ogarnia pełne obrzydzenia podejrzenie, że go oszukują, bo pisarz kłamie, nie potrafi napisać prawdy, wtedy w powieści nie było żadnego zmierzchu, a bohater wcale nie brodził po jesiennym lesie, lecz jadł jajko na miękko w kawiarni. Objawy rozpadu - na scenie, w sztukach plastycznych, w literaturze, na ekranie filmowym - są monotonne i powszechne. Nie ma już bohatera, wszyscy noszą maski. Ani przyczyna, ani sens objawów tego rozpadu nie stanowią problemu, można je w końcu wyjaśnić. Rozbicie atomu nie pozostało odizolowanym zjawiskiem fizycznym; reakcja łańcuchowa postępuje dalej, w sztukach i w literaturze. Bardziej tajemnicze jest, co się tak rozpada. Obraz świata? Surowa materia? Ludzka świadomość? Brodaty, dziobaty błazen to w końcu tylko skutek. Ale skutek c z e g o? To niewiadome. Wystawa Seurata. Gdzieś między Monetem a Manetem przez manierę przedziera się osobowość wielkiego malarza. Jego światło, czarodziejska zjawiskowość postaci w świetle, senne rozżarzenie kolorów, to wszystko odczuwalna sztuka. Ale pointylizm - na modłę Seurata -wydaje się w plastyce czymś takim, czym w poetyce sonet: to nie artysta przemawia, lecz gatunek. 256 11. Spotkanie z Thomasem Mannem, Budapeszt, 1935 12. Lola z Kristófkiem, Budapeszt, 1939 13. Sandor Marai w swoim mieszkaniu w Budapeszcie, 1940 ] 4. Sandor Marai na placu Servity w Budapeszcie, 1940 Według pewnego doniesienia „gaz rozśmieszający" leży już sobie w arsenałach wielkich mocarstw, starannie opakowany, obok innych paczuszek z bronią chemiczną i bakteriologiczną, i w każdej chwili może się zdarzyć, że - bez wypowiedzenia wojny - wróg rozpyli ten bezbarwny i bezwonny gaz w wielkim mieście, a wtedy kilka milionów ludzi zacznie się śmiać. Nie można się będzie przestać śmiać, działaniu gazu nie sposób się przeciwstawić; wszyscy, dosłownie wszyscy zaśmieją się na śmierć. Byłby to zaiste zabawny koniec. Ortega. Pisze o Goethem. O „Ja", które Goethe tak tragicznie i starannie zakrywał Rolą. Według Ortegi „Ja" jest wnioskiem egzysten-cjalizmu: „Ja" to Los. Sądzi, że Goethe wiecznie bronił się przed spotkaniem z samym sobą, z tym „Ja", którego się bał. Pisze też o Kancie - nie o jego filozofii, lecz o człowieku, o wpływie fenomenu Kanta. Patrzył czasami na Kanta jak na żyrafę w zoo. Zwraca uwagę czytelnika, że „intelektualista", który pomiędzy rokiem 1800 a 1900 chciał Władzy i Roli, zdradził Europę. Nie ma innej duchowej „Roli" niż ta, którą doradza święty Jan od Krzyża: „Głośna samotność życia". (W Ameryce samotność nie jest „głośna". Tu samotność jest jak głuchota). Duch Ortegi ciągle wystrzela zimnymi ogniami i petardami. Ale niekończące się bengalskie ognie są w końcu nudne, w przeciwieństwie do świecy, która pali się stałym płomieniem. Cytuje Leonarda da Vinci, który głosił wyższość filozofa nad technikiem: La Teoria e ii capi-tano, la Pratica sono i soldati1. Ameryka jest innego zdania. Tu „kapitanami" są technicy. Ale Ortega to nie tylko zimne ognie. Także dobra muzyka austriacka. Potrafi i śmie mówić o witalności, o duchu i duszy. O odium professioni2. O tym, że człowieka, który jest jedną wielką raną, nie wolno całkowicie wyleczyć, bo wówczas utraci sens życia i umrze. Ma zawsze pewną rękę -jak toreador, szybko i celnie wkłu-wa szpadę. Już niewielu takich harcowników pozostało na arenie. 1 La Teoria e U capitano, la Pratica sono i soldati. - Teoria jest dowódcą, praktyka tylko żołnierzami. 1 odium professioni - przekleństwo profesji i 17 - Dziennik 257 Trevor-Roper pisze coś w rodzaju małych monografii - zręczne szkice tuszem o regionach historycznych, o losie Idei w czasie i o losach Postaci związanych z Ideami. Niewykluczone, że to właśnie ten gatunek, który wywróżył Mencken, mówiąc, że pewnego dnia z powieści, historiografii i eseju powstanie coś nowego. W gatunku tym jest pewien rys dziennikarski, element samowoli. Lecz nie jest nudny, podobnie jak dobre, opisujące dziennikarstwo jest zawsze skuteczniejsze od wznoszącej się ku wyższym sferom, silącej się na coś więcej pseudo-literatury. Pisze o Erazmie, o tym, że człowiek myślący w kategoriach liberalnych skazany jest dziś, w świecie fanatyków, na takie samo zadanie i los, jaki przypadł w udziale liberalnym zwolennikom Erazma pomiędzy nieprzejednanymi stronnikami i przeciwnikami reformacji, rozwścieczonymi zakonnikami i zdziczałymi uczniami Lutra. Czego nie widzi, to faktu, że w XVI wieku sam Kościół także wewnętrznie dojrzał już do reformy - Valdes, Ignacy Loyola i wielu innych pracowali już na rzecz zmian. A na dworze renesansowych papieży Eucharystia otrzymała nowy sens, kiedy dzięki artystom Ciało pojawiło się na obrazach nad ołtarzami w swej prawdziwej rzeczywistości. Trevor-Roper cytuje szkolne przykłady prób koegzystencji świata tureckiego z chrześcijańskim, powiada, że pomiędzy 1480 a 1609 rokiem na Zachodzie napisano więcej książek o Turkach niż o Ameryce. Belgijski podróżnik Busbecq, który podróżował do Istambułu z nieoficjalną misją, oglądał spustoszone pałace węgierskiej szlachty w Budzie i napisał w jednym ze swych doniesień, że w krajach okupowanych przez Turków chłopstwo wolało patriarchalnych tureckich „wyzwolicieli" od swych dawnych panów, ciemiężących ich magnatów. W trzy lata po upadku Konstantynopola w Norymberdze wystawiono sztukę pt. Ttirkenspiel, w której sułtan przedstawiony jest jako oswobodziciel biednych chłopów; w osiemdziesiąt lat później także Luter widział w ten sposób rolę Turków w Europie: w miejsce zniewolenia przez arystokrację paszowie, bejowie, janczarzy wprawdzie żądali kontrybucji, ale jednocześnie przynieśli zupełnie niearystokra-tyczny, niefeudalny „nowy porządek", który świat chłopstwa pańszczyźnianego odebrał jako wyzwolenie. Najwyraźniej Turcy także mieli w Europie swoich „poputczyków" piszących popularyzujące ich europejską obecność wstępniaki; a i dziś działają na Zachodzie pilni 258 autorzy takich artykułów. O czym Trevor-Roper nie pisze - i nie wspomina o tym belgijski „obserwator" - to fakt, że w ciągu stu pięćdziesięciu lat Turcy rabowali nie tylko magnatów - z nimi nierzadko dogadywali się na szkodę biednego ludu węgierskiego - lecz zaciągnęli w jasyr kwiat młodzieży, całe wsie skazywali na los wygnańców i żebraków, i kiedy po półtora wieku wynieśli się wreszcie z kraju, Węgry, które w XV wieku liczyły cztery miliony ludności, a zatem więcej niż ówczesna Anglia, i stanowiły silne, potężne państwo, pozostawili jako zaledwie półtoramilionowy, całkowicie spustoszony kraj żebraków. A o tym nigdy nie wspominają złotouści zwolennicy koegzystencji. Franciszek Rakoczy II mógł na wygnaniu otworzyć jaskinię karcianą w Wersalu i żyć z pieniędzy, które wygrał w karty, bo to nie zmieniało w niczym jego człowieczej i światowej rangi, pozostał tym, kim był. Ale nie mógł wstąpić jako major do armii tureckiej ani jako sierżant liniowy do armii francuskiej, ponieważ nie był ani majorem, ani sierżantem. Taka oto jest i dziś sytuacja człowieka duchowego na emigracji: żyje, jak umie i jak może, ale nie przystępuje jako wspólnik do komercjalnych czy politycznych interesów. W muzeum obraz Maneta Toreador. Prastwór, zjawisko bez poprzedników. Wyłania się znikąd, nie wiąże go żadna tradycja. W dziele geniusza jest wyzwalająca siła; i wszystko jedno, o czym mówi. Jeden z obrazów Vermeera. Zawsze malował „to samo": zjawisko mieszczaństwa w renesansowym mieście. Mieszczkę, która pośród pięknych mebli, w czystym ubraniu pochyla się nad przedmiotami użytku codziennego. Po uduchowionych włoskich madonnach ta niderlandzka mieszczka ucieleśniała nowy Ideał: Kobietę, która ma swoją rolę społeczną i skoro już żyje na tej Ziemi, chciałaby mieć wokół siebie ziemską harmonię. 259 Cud „dzbanu z oliwą", od lat i przez lata powtarzający się cud. W ostatniej chwili zawsze coś się znajdzie w starej walizce, w rzadko odsuwanej szufladzie - ubranie, buty, bielizna, przybory do pisania, termometr, to, czego w danej chwili akurat najbardziej potrzeba - na dnie dzbana z oliwą, nie wiadomo^skąd, zawsze jest jeszcze kropla tego, czego właśnie szukamy. I nie tylko przedmioty są w tym dzbanie, lecz także pomysły, myśli, zawsze jest tam „jeszcze coś" na dnie. Jak długo tak będzie? Dopóki... - w tym „dopóki" jest pewnie cała pełnia naszego życia. Talent, cóż to takiego? Thomas Hobbes, autor Lewiatana przeżył dziewięćdziesiąt jeden lat w nieustającym gniewie. I tak, gniewając się, regularnie grywał w tenisa, nawet jeszcze jako siedemdziesięciopię-cioletni starzec (w siedemnastym wieku ten sport był jeszcze uważany za rzadkie dziwactwo), po partii tenisa długo i głośno śpiewał, bo „to dobre dla płuc", palił fajkę, przeżył rewolucję angielską, Cromwella, ścięcie Karola I, objęcie tronu przez Karola II, a przede wszystkim przeżył wszystkich tych, którzy w tym czasie głośno domagali się, by autor Lewiatana został spalony na stosie. To jest talent! Święty Tomasz z Akwinu wierzył, że ten świat nie jest jedynym światem, Bóg „może uczynić także inne światy". Podobnie jak Harvey i inni astronomowie, którzy dzieje „rozszerzającego się świata" widzą w nieskończonej przestrzeni i bezczasowości. Na wystawie jednej z nowojorskich księgarń książka zatytułowana: Practical mysticism. To cała Ameryka. Do jednej z udających gniazdo bohemy kawiarń Greenwich Village wchodzi bardzo białoskóra, bardzo platynowa blondynka, o bardzo jasnoszarych oczach, świadoma swego wyglądu, lecz jednocześnie demonstracyjnie skromna, piękna i młoda. Jej towarzysz jest czarnym 260 jak smoła, młodym Murzynem. Kawaler wydaje się zjawiskiem ponurym i dzikim, jego przodkowie zaledwie przed trzystu laty pędzili wolny żywot plemienny pod drzewami chlebowymi Wybrzeża Kości Słoniowej. Ta para nawet tu, w Greenwich Village, gdzie nie dba się o różnice rasowe, zwraca powszechną uwagę. Murzyn demonstracyjnie rozkazuje kobiecie, jak mężczyzna pewien swojej własności. A kobieta z uległością znosi, że czarny mężczyzna, któremu się poddała, dysponuje nią- schwarz-auf-weifi1: rozkazuje jej. Stary człowiek nieustannie podpowiada samemu sobie: zrób to czy tamto, powiedz tak czy inaczej... to starzenie się. Człowiek już nie ufa temu „drugiemu", kim jest - poznał go, nie wierzy weń, podpowiada mu. Gdy człowiek się starzeje, staje się swoim własnym Cyranem -stale podpowiada temu głupcowi, którym jest. Stary człowiek nie powinien zmieniać miejsca pracy. Gdy pozostaje na swoim miejscu, jego współpracownicy głupieją razem z nim i wtedy starość nie jest tak widoczna. Nie ma nadziei, ponieważ „wszyscy popadli w konformizm, Indywidualność zostaje pożarta przez Masę, Państwo i System, człowiek twórczy już nigdzie nie znajduje Ciszy i Samotności, zamiast obowiązkowego nauczania muzyki wychowuje się ludzi w duchu głupiej prak-tyczności, Indywidualności wymierają zaś lub marnieją". Gdzie się tak dzieje? Czyżby w konformistycznej Ameryce? Nie, pisze to Duhamel o Francuzach, w Paryżu. Pewien wychodźca niedawno przyjechał do Nowego Jorku i od razu kupił sobie auto. Proletaryzacja przebiega tu prędko. 1 schwarz-auf-weifi - czarno na białym 261 Listy D.H. Lawrence'a. Większość z nich napisał w czasie pierwszej wojny światowej, kiedy został internowany w Anglii, ponieważ był pacyfistą. Nigdy nie miał pieniędzy, wiecznie w groszowych kłopotach, włóczył się po Europie, Ameryce, Australii. Do dziś nie uznaje się tak naprawdę tego, co w jego prozie jest silne, oryginalne, nie uznaj esię protestu - dostrzega się tylko źle rozumianą i nazbyt silnie wyeksponowaną erotykę. Był niezłym pisarzem, ale - podobnie jak Gide, inaczej, ale podobnie! - maniacko usiłował stworzyć religię z Cielesności i ceremonie Rozkoszy przedstawiał jak liturgię; a wówczas zawsze tracił formę. W Ameryce czas płynie tak niepojęcie prędko, jak nigdy w Europie. Czyżby działała tu inna miara czasu, podobnie jak inne są miary długości czy objętości? Może tutejsza godzina ma nie sześćdziesiąt, lecz tylko czterdzieści osiem minut? To możliwe. Wyjęto z mojego czasu - w sekrecie - kilka jednostek, bo time is money1. Nie ma „wielkich poetów" - istnieją tylko dobre wiersze. Uchodźcy, młode małżeństwo. Opowiadają o „grozie dzwonka"2. Później - w popłochu - wyznają, że w Ameryce poznali „grozę dolara". Zaskoczeni spoglądają przed siebie jak ktoś, kto wreszcie zrozumiał, że wszędzie istnieje jakaś groza. 1 time is money - czas to pieniądz 2 Csengófrasz - wyrażenie trudne do przetłumaczenia; w okresie stalinowskim milicja miała zwyczaj dzwonić do mieszkań o wczesnym świcie lub w nocy, takich dzwonków wszyscy się bali, bo zazwyczaj oznaczały aresztowanie. 1959 San Francisco Na lotnisku w Nowym Jorku swojskość krzątaniny prowincjonalnych poczekalni. Nad kontynentami, chmurami i oceanami pojawił się nowy typ pasażera; większość ludzi podróżuje dziś tak samo obładowana tobołami, przybrudzona, ciągle coś podjadając, jak dawniej na prowincji podróżowała krytymi wozami. Świat zaczyna się robić prowincjonalny w kosmicznym sensie tego słowa. Na Sutter Street na wystawie fotografa zdjęcia debiutantek: miejscowe ladies w balowych krynolinach, w wyszukanych kreacjach, wysztafirowane na pierwszy bal. Przed stu laty w tym mieście żyli niemal tylko awanturnicy. Kobiet prawie nie było. Gdy z rzadka przybijał tu statek z pasażerkami - bo czasami z portowych miast nad Morzem Śródziemnym grupy kobiet wypuszczały się w drogę ku dalekiemu, nowemu kontynentowi, skąd nadchodziły wieści, że poszukiwacze złota obsypują tam swoje damy złotym proszkiem - ludzie wybiegali na ulice, gapili się, palcami pokazywali sobie te pramatki. Większość balowych debiutantek jest prawnuczkami tych kobiet. Telegraph Hill W kilku miejscowych knajpach gromadzi się bohema San Francisco, to tutejszy Montparnasse. Pokolenie „mocnego uderzenia" - tak ich tu ironicznie nazywają- nie buntuje się, tylko neguje. Negacja jest dla nich nie środkiem, lecz celem. Ale partyzantka umysłowa prowa- 263 dzona w regionalnych wymiarach zawsze się w końcu rozpada. W Ameryce nie istnieje „stolica" w umysłowym sensie tego słowa. Waszyngton jest centrum politycznym i administracyjnym i nie widać w nim śladu umysłowej gry zespołowej. Nowy Jork natomiast to wielki market, literacki i teatralny perski rynek, w którym obrotni kupcy handlują „artykułami umysłowymi". Jeśli kraj nie posiada intelektualnej stolicy - takiej, jaką był niegdyś Berlin i jaką do dziś jest Paryż - na okazjonalnych, regionalnych Parnasach panoszy się arogancki prowin-cjonalizm. China Town Obok Formozy i Hongkongu to największe skupisko Chińczyków za granicą. Zarejestrowanych jest tu ich oficjalnie trzydzieści tysięcy, ale dokładnych danych nie zna nikt, ponieważ do portu stale zawijają i odpływają z niego Chińczycy, z dokumentami lub bez. Niedawno aresztowano tu miejscowego szefa bandy przemytników ludzi, który w minionych latach przeszwarcował tu przez Hongkong bez wiz i paszportów ponad dwustu członków swojej rodziny. Ulice tu strome i oślepiająco pstrokate. Pagodowe domki przypominają dekoracje w operze, poprzyklejano do nich od zewnątrz balkony jak ogon jaskółki, szpiczaste daszki, ozdobne wschodnie ornamenty. Smoki, demony i papierowe tygrysy szczerzą zęby ze ścian. Nazwy ulic wypisane znakami chińskimi. Dzielnica ma własną chińską centralę telefoniczną. O północy głośno na ulicach. Wszystkie sklepy w blasku neonów, mnóstwo kupujących. Apteka, w której sprzedają zarówno penicylinę, jak i smocze zęby. Restauracje, w których karcie obok zupy z jaskółczych gniazd i bambusa na słodko widnieje schab z czerwoną kapustą. Na wystawie delikatesów różnokolorowe pudełeczka z dalekowschodnimi przyprawami. Na rogu ulicy krzykliwi gazeciarze sprzedają gazety pełne chińskich znaków. Wszystko jest tu butnie, demonstracyjnie chińskie, odrębne. Nie mają kompleksu niższości. Przy skrzyżowaniu dwóch alej bielona świątynia buddyjska, o pomocy pełna jest 264 wiernych, którzy stale wchodzą i wychodzą. Chińczycy z San Francisco są lojalnymi obywatelami amerykańskimi. Lecz jednocześnie w głębi duszy pozostali Chińczykami i zachowali poczucie wyższości. Nie chodzi tu o kolor skóry, lecz o samoświadomość. Nie mają zamiaru się mieszać z Amerykanami, nie chcą „zjankesieć". Wielki Mur, który dawniej oddzielał Wschód od Zachodu, kończy się właśnie tu, na rogu jednej z ulic San Francisco. Są godnymi zaufania, doskonałymi rzemieślnikami i kupcami. Ale w granicach swego żółtego przygranicznego zamku żyją skierowani do wewnątrz, rządzą się własnymi prawami, mają niewidzialne, ale skutecznie działające ogranizacje sądownicze, a nawet -jak powiedział pewien tutejszy mieszkaniec, który jest dość zorientowany w ich życiu - własne więzienie. Władze amerykańskie nie są w stanie sięgnąć w głąb tej żółtej termitiery. Biznes, wychowanie, życie rodzinne, system praw, wszystko jest całkowicie niezależne od otaczającego ich życia amerykańskiego. W jadłodajni o północy biedni Chińczycy jedzą pałeczkami z miseczek bez ucha wieprzowinę i smażony ryż. Właścicielka - wymalowana, gruba niewiasta - przechadza się w tę i z powrotem po brudnym pomieszczeniu. Tę potężną burdelmamę na pewno bardziej interesują plotki z Nankinu niż pikantne opowieści z Waszyngtonu. Siedzą tu wszyscy jak na progu, za którym zaczyna się ich świat, świat kolorowych. Plotki, sekretne i niewidoczne mrugnięcia okiem przenoszą wieści z Zachodu na Wschód. Możliwe, że kulisi Mao nie wierzą w zachodnie rozwiązania społeczne. Ale swoim krewniakom z San Francisco pewnie wierzą. Ich decyzja - jeśli kiedykolwiek ją podejmą - na długi czas zdeterminuje los połowy świata. Wielkie Wahadło kołysze się i niewykluczone, że właśnie teraz i poza Europą przygotowuje w teraźniejszości i dla przyszłości coś, co na Zachodzie zwykło się nazywać historią. Coś się obraca, odmienia. Wielki kapitał amerykański - nie ten spekulacyjny, tylko Wielkie Pieniądze, a więc energia, energia napędu elektrycznego - powoli migruje ze Wschodu, ze wschodniego brzegu Oceanu Atlantyckiego, na Zachód, w kierunku Oceanu Spokojnego. Przemysłowe i handlowe centra San Francisco i Kalifornii stanowią dziś taki magnes dla kapitału, 265 jak sto lat temu, w epoce pionierskiej, hasło Young man go West!1. Zarysy Wielkiego Przedsięwzięcia przyszłego wieku urzeczywistniają się na Wschodzie. A kapitał zachodni powoli, sukcesywnie przesuwa się w stronę brzegów Oceanu Spokojnego. Highway No. 1. O świcie, wczesnym rankiem, gdy wyruszamy, dusząca mgła. Palo Alto było własnością pewnego Kaliforny czyka nazwiskiem Stanford. Dla uczczenia pamięci zmarłego syna ustanowił tu około 1880 roku uniwersytet i pozostawił mu trzydzieści milionów twardych dolarów, ponieważ -jak napisał w liście donacyjnym - chciał, żeby studenci „...poznali, jak błogosławiona jest wolność, którą reguluje prawo". W centrum kampusu wielki budynek kościelny w stylu ro-mańsko-mauretańskim, jak w tej okolicy wszystkie klasztory i kościoły misji. Budynki kościoła, biblioteki, fakultetów charakteryzuje demonstracyjny przepych. Ta laicka odmiana dawnego ducha misyjnego dziś chce wychowywać już nie pionierów, lecz fachowców, którzy będą kontynuować misję cywilizacyjną w duchu pryncypium użyteczności. Mgła podnosi się. Szosa numer 1 na brzegu oceanu przechodzi w El Camino Real, trasę pierwszych hiszpańskich misjonarzy i ich towarzyszy, wędrownych żołnierzy, awanturników spragnionych krwi i złota. W drugiej połowie XVIII wieku po ówczesnych bezdrożach wędrował - raz boso, innym razem obuty - Padre Serra, franciszkanin, założyciel nadbrzeżnych misji. Musiał być wyjątkowym człowiekiem: posiadał zmysł strategiczny i administracyjny i - podobnie jak święty Stefan - dostrzegł na pustkowiu miejsca, na których trzeba budować, łączył zalety wodza i inżyniera. Pozostała po nim ta droga z betonu, biegnąca wzdłuż brzegu oceanu. W amerykańskiej przestrzeni zdumiewa, z jaką siłą i w jak krótkim czasie zajęli i poznali ten kontynent przybysze z Europy. Podbój ojczyzny przez budowę dróg jest jednym z wergiliuszowych rozdziałów bohaterskiego eposu Ameryki. Young man go West! - Młody człowieku, ruszaj na Zachód! 266 * W Europie są doskonałe drogi, ale zaczynano je budować przed dwoma tysiącami lat, razem z Via Appia. Natomiast w Ameryce tę niezmierzoną i doskonałą sieć dróg ludzka wola wyczarowała z pustkowia i dzikiego stepu w przeciągu kilku dziesięcioleci. Wzdłuż krętej nadbrzeżnej Camino Real wszędzie winiarnie i przydrożne budki, w których sprzedają świeżo zerwane awokado, pomarańcze, cytryny, rozmaitego rodzaju renklody, jabłka, gruszki, figi. Dostatek kanaański, porównywalny z bogactwem sadów Kampanii, okolic Neapolu. Drzewa rosnące przy drodze - eukaliptusy, magnolie, bananowce, cała ta roślinna grupa Laokoona - budzą dziwnie antropologiczne skojarzenia, jak drzewa figowe w Italii. Świeci słońce, ocean prawie nieruchomy, dosłownie „spokojny". Praciało wodne lśni w świetle niczym rtęć. Skaliste wybrzeże pełne patosu, jak okolice Włoskiej Riwiery koło Ravello. Ale nadbrzeżna roślinność nie jest tak swojska jak w okolicach Morza Śródziemnego. Natura jeszcze tu nie złagodniała, jak na ogół w krajobrazie europejskim. Dziwne te drzewa podczas nadbrzeżnych wichur gną się i opierają ze świstem i wyciem. Mimozy drżą i zasypują drogi wełnistymi, puszystymi lokami swych żółtych włosów. Monterey Miasteczko ma historyczną rangę: przed stu laty, kiedy Kalifornia, opuściwszy hiszpańsko-meksykański świat, przeszła na status janke-ski, to osiedle było stolicą, tu wciągnięto po raz pierwszy na maszt sztandar Unii. Przedziały czasowe są tu inne niż w Europie: wydarzenia sprzed stu lat grubo pokrywa mech historii. Komora celna w porcie, gdzie władze meksykańskie przesłuchiwały przemytników, domek, w którym podczas gorączki złota poszukiwacze kruszcu przechowywali zdobycz, złoty proszek, wszystko to przebrzmiała przeszłość tu, gdzie nie ma jeszcze przeszłości. Wielu intelektualistów schroniło się tu przed pustką biznesu właściwą amerykańskiej cywilizacji miejskiej. Ale ich idylla już się kończy: miasto zajmują zamożni emeryci, a spekulanci nieruchomościami zwąchali zysk „historycznego miejsca". 267 Jednak w Monterey pozostał swoisty historyczny zapach: po dziś dzień wyczuwa się tu hiszpańskość, inność. W porcie rybacy w czółnach o szklanym dnie obserwują podwodny świat. Powietrze można tu gryźć, kroić, jest czyste i ma dobry smak, jak gazowany, dobrze zamrożony napój orzeźwiający. Po rozgrzanym przez Golfstrom niczym pralnia, wilgotnym klimacie nadbrzeża Oceanu Atlantyckiego to powietrze działa tak jak kieliszek szampana na czczo. Po drodze do Carmelu widoki sławnej „siedemnastomilowej drogi". W popołudniowym słońcu na nadbrzeżnych skałach wygrzewają się foki. Za jednym z zakrętów daje się słyszeć sławna „podwójna fala" oceanu: uderzenie fal nadchodzi z dwóch kierunków, podobnie jak na północy przy końcu wyspy Long Island, w zakątku Montauk Point. Kąpiel tu jest ogromnie niebezpieczna, dwie fale nieustannie zmagają się ze sobą, pędzą ku sobie i razem opadają na brzeg, jak gladiatorzy. Carmel To miejsce jest czymś w rodzaju Capri nad Pacyfikiem. Ma charakter hiszpański, patia domów, sklepy pełne delikatnego meksykańskiego srebra i wyrobów wyplatanych, tarasy kawiarni, wszystko hiszpańskie. Obsiadła je bohema, która przy kawie i czerwonym kalifornijskim winie tkwi w pełnym urazy i bezradnym oczekiwaniu. Na ścianach kawiarni obrazy - a właściwie „bezobrazy" - tak zwane abstrakcyjne, które wyemigrowały z piwnicznych pracowni dzikich artystów dzielnicy bohemy nowojorskiej, Greenwich Village, i przybyły tu na brzeg oceanu. Żyją tu jak Indianie w rezerwatach. Brodaci młodzieńcy w beretach trwonią czas na niczym, w kominku dymią żywiczne polana. Całe towarzystwo spowija aura wielkiej samotności. W przybrzeżnej zatoce pelikany stoją pogrążone w takiej samej pełnej oczekiwania samotności. W głębi zielonej wody oceanu wieloryby puszczają fontanny. Droga pomiędzy Monterey a Santa Barbara, pewnie ze dwieście kilometrów nadbrzeżem, jest jednym z odurzająco pięknych nadmor- 268 skich krajobrazów kalifornijskich. Gdzieniegdzie zielone trawniki obok plaż, słynne pola golfowe, jak Pebble Beach. Cała okolica skrzy się w słonecznym blasku. Spokojna wyższość oceanu, uderzenia zielonej piany fal o brzeg, śnieżyca białych ptaków na skałach, wszędzie na granitowych głazach foki, a w spienionej wodzie wieloryby: wszystko to jest uroczyste i wielkoświatowe. Porośnięte trzciną wydmy nadbrzeża Oceanu Atlantyckiego nie są tak poetyckie. Wszędzie kwitnące drzewa mimozy. Wieje silny wiatr, surowy i słony wiatr zachodni, patetyczny jak pierwsze wersy ody Shelleya. Wzdłuż drogi na jednej ze skrzynek pocztowych wypisano białą farbą nazwisko: „Miller". Pisarz, którego książki o tematyce erotycznej mogły się przez długi czas ukazywać jedynie w Europie - Henry Miller -jest teraz wiodącym autorem rynku seksualnej powieści brukowej. Jego utwory napisane z wymuszoną dosłownością, pełne mętnych wywodów, udające erotomanię, sprzedawane są teraz w tanich wydaniach, a turyści z przejęciem zwiedzają osadę o nazwie Big Sur, gdzie ów seksuolog znalazł schronienie na stare lata. Ale to wszystko tylko interes, starannie obliczony na zbijanie pieniędzy. W ciemnej głębi ogrodów zdarzają się budowane z kamienia, samotne domy w hiszpańskim stylu. Po drodze miejscowość San Simeon, w której Hearst, wielki mistrz amerykańskiej prasy bulwarowej, wybudował sobie szczególne wesołe miasteczko: posprowadzał z Europy kamienie z rozmaitych zamków, wieże kościelne, balkony, rzadkie meble i wzniósł na szczycie góry spektakularną stupokoj ową rezydencję, z basenem, katedrą, importowanymi palmami i kaktusami. Okolica jest pagórkowata, porośnięta cyprysami, przypomina Toskanię. W pobliżu Santa Maria w przybrzeżnych wodach stoją off-shore--oil \ jak wielkie metalowe komary, które spod wody, z głębi przybrzeżnego mułu wysysają ropę naftową. Potem jeszcze wioska duńska, gdzie na wydrążonych w skałach półkach przechowują obrośnięte pajęczyną butelki, rzadkie wina kalifornijskie. Właściciel, wzruszając ramionami, powiada, że mieszkańcy Kalifornii po dziś dzień chętniej piją 1 off-shore-oil - podwodne szyby wiertnicze 269 mocny alkohol niż wino, bo „szybciej działa". „Nie piją tak, jak powinno się pić", powiada z przyganą. Droga robi się stroma, przybrzeżne skały są kruche. Zimny wiatr znad oceanu z wyciem szarpie listowie cytrynowych gajów. Potem widać pola karczochów, potężna wzgórze porośnięte winoroślą, posadzonymi w równiuteńkich rzędach suchymi krzewami winorośli. W hotelu w Santa Barbara rozgadany tłum: zjazd komiwojażerów, tych hałaśliwych statystów amerykańskiego prowincjonalnego życia hotelowego, którzy pod pozorem kolejnej kursokonferencji co jakiś czas wyjeżdżają, by - ryczałtem i grupowo - uwolnić się na kilka dni od swoich żon. Przeżuwające, pewne siebie istoty stadne, a przy tym aż do śmieszności, przesadnie wymagające. Amerykańscy turyści są prawie zawsze skromni, uprzejmi i cisi, wszędzie posłusznie czekają na swoją kolej, a za duże pieniądze, które płacą, nie żądają niczego ekstra, są dobrze wychowani i cierpliwi. Natomiast uczestnik kursokonferencji - siła w masie! -jest hałaśliwy i wulgarny. Pasadena Wysoko nad Los Angeles, w muzeum Huntingtona Biblia paupe-rum. Księga dla niepiśmiennych księży i wiernych powstała w jednym czasie z Biblią Gutenberga. Na jej stronicach małe obrazki przedstawiają najbardziej charakterystyczne momenty wydarzeń z Pisma Świętego. Prosty lud na podstawie takich właśnie obrazków dowiadywał się o sensie słów Pisma - Jonasz ukazany w brzuchu ryby. Podobnie jak dziś, kiedy w dodatkach do gazet głupawe rysunki comic strip opowiadają prymitywnemu czytelnikowi historyjki ze świata mas. Pewnego dnia te klocki z rysunkami ożyły. Potomkiem Biblii pauperum jest kino, tak jak je urzeczywistnia Hollywood. Z okien muzeum Huntingtona widać w dole miasto, do którego pielgrzymują ludzie najrozmaitszego autoramentu, kupcy i geniusze, błędni rycerze i awanturnicy ze świata fantazji, by robić filmy, nową biblię dla ubogich duchem. Pewien tutejszy dziennikarz, urodzony w Los Angeles i zapalony patriota miasta, powiada: „W minionych dziesięcioleciach inteligen- 270 cję amerykańską kusiły dwa kierunki życia intelektualnego - komunizm i psychoanaliza. Potomkowie tak jeszcze niedawnego pokolenia pionierów, ludzi twardych i rzetelnych, mogli zamiast postawy indywidualnego przetrwania wybrać bezosobową odpowiedzialność". Powiada też, że w Ameryce żołnierz zawodowy nie ma tak wysokiej rangi społecznej, jak osiągający sukcesy człowiek interesu. „To naturalne - dodaje z powagą - ponieważ tak naprawdę uchyla się on od walki. Nie chodzi o czas wojny, bo wtedy żołnierze zawodowi trwają na swoich posterunkach jak wszyscy na polu walki. Ale w czasie pokoju uchylają się od walki, wybierając stałą pensję i nęcący dobrą emeryturą status żołnierza zawodowego. W czasie pokoju trudniej jest sprzedać elektroluks, niż być żołnierzem". Pokazuje mi osiedle domków, w nich drogie mieszkania, pobudowane dla podstarzałych małżeństw żyjącej w dostatku klasy średniej; ci ludzie opuszczają swoje domy w okolicy, bo ich dzieci są już dorosłe, a życie na prowincji jest nudne. Dziennikarz informuje mnie, że w całym Los Angeles na takie domy przypada największa liczba samobójstw - bogaci starcy nie mają czym wypełnić swych ostatnich lat. Cytuje jednego z miejscowych lekarzy pschy-chiatrów, który powiedział: „Nie wystarczy dodać życiu lat. Do tych lat potrzeba jeszcze dać życie. A to bardzo trudne". Rosarita Obok szlabanu granicznego, nad sklepioną bramą komory celnej napis informuje wielkimi literami: MEXICO. Straż graniczna niewidoczna, wszyscy swobodnie przechodzą przez granicę w tę i z powrotem. Napis jest prowincjonalny, wędrowiec wkracza do wielkiego kraju przez furtkę. W autobusie, który z Tijuany, przygranicznego miasta, wiezie pasażerów do letniska nad oceanem, zaduch: mieszanka zapachu mięsa, tłuszczu, oleju i zwierzęcego ciepła. Pasażerowie siedzą nieruchomo w tym stajennym smrodzie, wszyscy milczą, nawet dzieci. To południowa cisza - zwierzęcy bezruch, gnuśność pełna napięcia. Tak leży na słońcu wąż, nieruchomy, lecz w każdej chwili gotów zadać śmiertelną ranę. Wysłużony autobus kołysze się powoli wśród przydrożnych skał. Wszędzie dookoła spalone słońcem kamienie, łyse góry rdzawej barwy. Budynki nadmorskie jak wymarłe. Do pokoju 271 prowadzi przybysza pies, ogrzewanie tu podłogowe, opalają gazem ziemnym. Rankiem gwałtowny blask słoneczny jak uderzenie biczem. Tuż przed drzwiami szum przypływu, fale Oceanu Spokojnego spryskują pianą próg domu. Światło tu palące, gna człowieka do cienia, piecze w oczy. Pustkowie nadbrzeża. Kilka drzew palmowych i domów z suszonej na słońcu cegły. Pies jest przyjazny i zachowuje się jak cicerone. W pobliżu znajduje się większe osiedle, Ensenada, tam prowadzi przybysza. Około południa przypływ się kończy. Fale wyrzucają na brzeg muszle, zdechłe morskie pająki, pancerze rozmaitych skorupiaków. Pies pogodnie bawi się muszlami i pancerzami raków. Potem siada u stóp pagórka i znieruchomiały długo wpatruje się w ocean, w to ucieleśnienie nieskończonego Ruchu. Węszy obojętnie i okrutnie konsekwentną, zawsze miękką, a jednak bardziej zwartą niż jakiekolwiek ciała stałe Siłę. Wraz z odpływem pojawiają się małe ptaszki wodne, myszkują, przeszukują wilgotny piasek nadbrzeżny. W tle góry krasowe. Słońce świeci, ale teraz już nie pali tak gorąco, raczej otula jak flanelowy pled. W Meksyku nie jest źle. Gdy przemieszka się kilka lat w Stanach Zjednoczonych, tu nagle znów nie czuje się proletariackiego otoczenia. Pomocną część Ameryki zajęli proletariusze obdarzeni awanturniczą żyłką, ludzie biedni i umiejący zmagać się z losem, którzy opanowali ten kontynent, walcząc z niezwykle twardymi warunkami życiowymi. Rewolucja przemysłowa błyskawicznie stworzyła tu cywilizację, w miejsce proletariusza-pioniera pojawił się w Stanach Zjednoczonych proletariacki parweniusz, który wsiadł do wielkiego auta, zaś Wielkie Organizacje umeblowały - na kredyt -jego dom elektrycznie napędzaną wygodą. Ten północnoamerykański proletariusz, „bogaty biedak", pędzi swój parweniuszowski żywot pogrążony w konfuzji i napięciu. W Meksyku są żebracy, ale nigdzie nie widać proletariusza. Fakt posiadania lub nie, proporcje w posiadaniu tu także tworzą duże różnice społeczne, ale nie jest to linia odgraniczająca od siebie ludzi tak nieodwołalnie jak w Stanach Zjednoczonych. W nocy w Tijuana ta „inna ludzkość" stroi grymasy. Meksykańczy-cy nie są proletariuszami w klasycznym sensie tego słowa, lecz nie są 272 też harmonijni. W zachowaniu, spojrzeniu, gestach ludzi wyczuwa się swoistą wytworność, ale owa mariana1 - gęsta krew dawnych ras, klimat, zmieszanie krwi hiszpańskiej z indiańską i postawa obojętnej gnuśności - nie są wytworne, raczej chore. To choroba hiszpańska, pozostawiają ją wszędzie, gdzie postawią stopę, w Neapolu, w Meksyku, w ludzkiej krwi i postawach. W Tijuanie zapach cygańskiej fermentacji nadgranicznej siedziby. Noc ciepła i najwyraźniej wszyscy wylegli na ulice. W barokowym kościele, przestronnym i zwieńczonym kopułą -ściany pobielone na śnieżny i błękitny kolor, podłoga starannie wymieciona i umyta, w niszach ściennych zezowaci, pstro odziani święci - wierni nie kroczą po kamiennej podłodze, lecz posuwają się na kolanach. Dziwne spojrzenia: Indianka, stara kobieta, z płonącymi oczyma, patrzy dziko i ponuro. Spojrzenia kobiet gdzie indziej takie same - na ulicy, w sklepach: bezlitosne, atakujące i pożądliwe. W tak jednoznaczny, drapieżny sposób spoglądają nie tylko młode kobiety; także stare patrzą tak spod czarnych chust, których końce zarzucają na ramiona - w ich spojrzeniu czai się wieczna gotowość Kreatury, by schwycić każdy okruch. Ale w tych surowych spojrzeniach nie ma żądzy zysku. Czekają na „szansę", nie na zysk. Na ulicy nie widać księży. Mówi się, że antyklerykalizm wierzącego zabobonnie ludu meksykańskiego po dziś dzień pozostał żywy i porywczy. Około północy adwokaci i prostytutki pełnią dyżur wzdłuż całej długości ulicy. Autobus ruszaj ący późną nocą w kierunku Ensenady j est brudny i nieoświetlony. Na siedzeniach ludzie pogrążeni we śnie, pootulani w łachmany. W pustej jadłodajni po północy chiński kucharz podaje meksykańską kolację, ale trudno rozróżnić jej składniki, bo ostre, palące przyprawy tłumią wszystkie inne smaki: ryby, mięsa i jarzynowego puree, wszystko płonie mi w ustach, jakbym był połykaczem ognia. San Diego Z powrotem do Stanów Zjednoczonych w skrzącym się świetle, pomiędzy przykrytymi folią milowymi plantacjami pomidorów. Czysty, chłodzony autobus. Woda w przydrożnej gospodzie, której można mariana - jutro 18-Dziennik 273 się spokojnie napić, „zemsta Montezumy" nie zagraża. Opiekuńcza, udzielająca schronienia ochrona cywilizacji. Z pięknego, dzikiego, butnego Meksyku z powrotem do proletariacko-parweniuszowskich Stanów Zjednoczonych, gdzie w ciągu minionych stu lat pomimo surowych warunków pokolenie silnych ludzi Zachodu stworzyło masom taki poziom życia, jakiego w Meksyku tamtejsi mieszkańcy, pomimo istnienia refleksów wielkiej, dawnej kultury, nie byli w stanie stworzyć przez stulecia. Południowokalifornijskie miasto od pierwszego wejrzenia robi uspokajające, przyjazne wrażenie. Powietrze jest chłodne, słodkie i słone naraz. Przy szerokich alejach duże, ale nie luksusowe sklepy, spojrzenie przyciągają pobudowane na okolicznych wzgórzach gustowne, lecz nie wielkopańskie osiedla niewielkich rezydencji. Miasto amerykańskie, w którym wszystko jest łatwo dostępne, kojąco bliskie. I eleganckie na sposób południowy, jak Palermo. Park Balboa, miasto nad zatoką z budynkami w stylu hiszpańskiego renesansu, pod arkadami - to w Ameryce rzadkość. Budynki, które mówią o czymś więcej niż tylko o swoim przeznaczeniu, korzystają z luksusowych możliwości ornamentyki. W cienistym, wielkim parku, w szeregu pałaców pod arkadami kilka muzeów. W galerii obrazów niewiele dobrze wybranych płócien: kilku Flamandów, ale jest Goya, Greco, Tycjan i Rembrandt. W parku chłodne i wonne cienie. W „Cafe del Rey Moro", w niewielkim renesansowym pałacyku, pośród rzadkich krzewów, za kamienistą bramą o szlachetnym rysunku ciche patio i bezszelestny, uprzejmy personel. Do świetnej herbaty dają chłód, woń roślin i nade wszystko czas — nie pospieszają gościa. Na brzegu Oceanu Spokojnego nagle odzywa się tu cicho Europa -dawna Europa, ze swoimi zwyczajami i formami. W jednym z porośniętych magnoliami kątów parku parterowe domki jak z piernika. Całe ich urządzenie: w jednym fortepian, w innym ekspres do kawy. Nazwa tego miniaturowego osiedla: House of Pacific Relations, jest grą słowną o podwójnym znaczeniu. Nad drzwiami wejściowymi domków 274 z piernika napisy: Chiny, Dania, Anglia, Węgry. Zamieszkali w okolicach San Diego przybysze z daleka w niedziele mają zwyczaj odwiedzać domki tej cottage1. Tablica na ścianie powiadamia, że domki i urządzane tu spotkania to living symbol of the vitality of a vibrating lifeblood of many lands and owing loyality to one flag and one country2. Jest w tym coś z poczciwości kółek śpiewaczych i męskich stowarzyszeń. Ale obok dyletantyzmu jest w tym prawdziwy idealizm: duch tolerancji i zdyscyplinowanej współpracy, a to sekret Ameryki. The lifeblood of many lands, krążenie tych rozmaitych rodzajów krwi w wielkim ciele, gotowość wtopienia się w całość i przyjęcia roli. To nie gładki frazes z niedzielnych kazań - to także dziś sekret prawdziwej wielkości Ameryki. Kto wyklucza, odgradza się, chroni czystość rasy, zawsze obumiera. Żyć i być wielkim potrafi tylko ten, kto zechce otworzyć się na świat. Phoenix Tablica umieszczona na fasadzie hotelu wielkimi literami obwieszcza, że w pokojach hotelowych i w całym budynku przez okrągły rok utrzymywana jest temperatura siedemdziesięciu stopni Fahrenheita. Ta stała temperatura jest tu na pustyni ogromnym luksusem. Miasto pełne jest bujnych ogrodów, kwiatów o krzyczących kolorach. Zauważalnie wiele prywatnych banków, które obiecują rozmaite „pożyczki" -piaski czekają na przedsiębiorczych pionierów. Przybysz z Europy byłby niesprawiedliwy, gdyby kręcił tu nosem na brak „kultury". W ciągu minionych pięćdziesięciu lat pionierom, którzy tu zawędrowali, przychodziło rozwiązywać na co dzień zupełnie inne problemy, nie mieli czasu prowadzić dysput o poezji francuskich symbolistów. Były to codzienne, dzikie zmagania z klimatem, skalistym, piaszczystym gruntem i z ludźmi. Połowa tutejszych gruntów to piasek, druga połowa - skały. Jest trochę kopalń i ziemi ornej. Teren jest ubogi w wodę, 1 cottage - wioska 2 living symbol of the vitality... - żywy symbol wibracji siły życiowej pulsującej krwi, pochodzącej z wielu krajów, lecz wiernej jednemu sztandarowi i jednemu krajowi 275 na zboczach wzgórz widać wielkie cysterny, w które chwytają wodę z tamtejszych źródeł. Mówi się, że Indianie po dziś dzień nie spieszą się do wzięcia udziału w tej wspólnej pracy. Latem wszystko tu zostaje wypalone. Powietrze jest zupełnie pozbawione pary, a deszcze rzadkie, tropikalne. W tym suchym klimacie nerkowcy niemal zdrowieją, podobnie jak w Egipcie. Pogórze Zabobonów W rozświetlonym oceanie pustyni oazy, rancza - kaktusy, ogrody pełne palm i pstrych kwiatów, wyposażone w praktyczne udogodnienia parterowe pałace, które pobudowali tu jako zimowe rezydencje kacykowie Ameryki, tutejsi „arystokraci". Kto jest „arystokratą"? Z pewnością nie decyduje tu pochodzenie, ale też i nie majątek, choć deklaracja podatkowa pełni tu taką rolę, jaką w Europie dyplom szlachecki. Hotele wzniesione pośrodku morza piasku. Na jasnozielonym trawniku podlewanym drogocenną wodą hotelowi goście grają w golfa w nabożnym, liturgicznym skupieniu sekty religijnej. Na kolorowych leżakach rozłożonych wzdłuż pola golfowego wylegują się ze szklaneczką whisky wielcy darmozjadzi Ameryki. Bizantyńskie towarzystwo: stroje, jakie noszą, już nawet nie są „feministyczne", przypominają po prostu liturgiczne szaty kapłanów jakiegoś Tajemnego Wyznania. Pieniądz to Potęga - w nowym Bizancjum, a więc nie tylko w salach pancernych nowojorskich kanionów przy Wall Street, ale także tu, pomiędzy Oceanem Atlantyckim a Spokojnym, w luksusowym hotelu w Arizonie, wierzą w to kapłani należący do kleru tej pogańskiej religii. Czerwone spodnie, liliowa koszula, żółte safianowe trzewiki, jasnoniebieska chustka na szyi - tak ubierają się członkowie tego stanu, a więc Wzięty Reporter, Znany Producent Artykułów Wędliniarskich, Wybitny Agitator Partyjny. Nie wydaje mi się, że wybór podobnego przebrania musi być oznaką skłonności homoseksualnych. To objaw czegoś bardziej skomplikowanego. To kostium na sekretną zabawę maskową, strój Wielkiego Wtajemniczenia. Co się za nim kryje? Wspólnota Władzy. Jak Nerona niosła po Via Appia kwadryga, tak tych współczesnych Neronów przenoszą po amerykańskich lustrzanych szosach luksusowe samochody napędzane siłą trzystu koni mechanicz- 276 nych. A kardynałowie religii pieniądza w swych żółtych, czerwonych, niebieskich, zielonych jedwabnych szatach ponuro siedzą za kierownicą. W drugiej połowie XX wieku, w świecie mas ich widok jest niepokojący. Kiedy słońce gaśnie, Phoenix, skąpane w świetle miasto w Arizonie, traci swoje pustynne lśnienie i zmienia się w bezduszne amerykańskie prowincjonalne osiedle. Nowoczesne miasto nieruchomieje w nocy niczym zimą jaszczurka w chłodnym piasku. O czym myśli w nocy Amerykanin? Dni upływają mu na odrabianiu wielkiego zadania - biznesu. Ale o czym myśli nocą, kiedy już skończył z whisky i telewizją? Ile prawdy jest w tym „stałym optymizmie", którym - podobno - nasączona jest świadomość Amerykanów zamieszkałych pomiędzy trzema oceanami? Miejsca, mieszkań, żywności starczy tu dla jeszcze setek milionów ludzi. Możliwości rozwoju są nieogarnione. Cywilizacja amerykańska i świetne metody organizacyjne na długi czas zapewnią Ameryce przewagę i przywódczą rolę. Wierzą w bezwarunkową skuteczność reklamy. Czy dobrze się przy tym czują? Europejskie przysłowie uczy, że bywają sytuacje, w których drzewa zasłaniają las. Tu, w Ameryce, las zasłania drzewa: Statystyka przesłania Jednostkę, zza rozmaitych Wielkich i Licznych nie widać Małego. Ameryka zasłania Amerykanów. Wszystkie stacje radiowe i telewizyjne, wszystkie gazety dniem i nocą huczą od informacji, że trzydzieści milionów ludzi pali takie papierosy, czterdzieści milionów Amerykanów coś tam je albo pije, pięćdziesiąt milionów wierzy w to i tamto, do tego i owego jest przekonane... Ale las składa się przecież z drzew. Poeci w tych stronach muszą być przeraźliwie samotni. Nowy Meksyk Od świtu do późnego wieczora szosą przecinającą Nowy Meksyk. Czterysta mil drogi, głównie górskich serpentyn wyciętych w skalistym gruncie. W głębi, pod skałami - pustynia, ponure pustkowie bez kaktusów i roślinności. Położona wysoko droga pokryta jest szronem, śliska, autobus kręci po górskich serpentynach, ślizga się, zgrzytają ha- 277 mulce. Słońce Arizony nagle zgasło, jakby w operze pogaszono światła do zmienionych dekoracji następnej sceny. Na niebie ciemnoniebieskie chmury, lodowaty wiatr. Rzadko widzi się przydrożną gospodę, gdzie można dostać coś gorącego do picia. Nie widać też ludzi ani zwierząt. W przeciągu kilku godzin następuje tak ogromna zmiana klimatyczna, jakby człowiek przeniósł się z Grecji do Norwegii. I oba te klimaty - suchy i gorący Arizony i wietrzny, zimny Nowego Jorku -stykają się w bezpośrednim sąsiedztwie. Przy kasie na poczcie siedzi starsza, starannie umalowana, platynowa blondynka. Czyta tanią zeszytową powieść. W zamyśleniu spogląda na kręcących się po pomieszczeniu klientów. Z daleka od wszystkiego, co może być jej bliskie, pogrążona w wielkiej samotności, wśród skał Nowego Meksyku, ośnieżonych, oblodzonych górskich szczytów, kowbojów: miejscowa Pani Bovary. Krótkowzrocznie, z odrazą mierzy wzrokiem pasażerów. Bardzo samotna. El Paso Istnieje nadzieja, że podczas zimnej wojny nastąpi taki moment, w którym Sowieci, Chiny, zsowietyzowane kraje będą zmuszone zlibe-ralizować system dyktatury, bo w świecie rozwoju technicznego obóz komunistyczny zdoła się utrzymać tylko wtedy, jeśli da więcej wolności swojej inteligencji. Ale apetyt rośnie w miarę jedzenia. Zresztą, w końcu to też nie jest pewne. Czasami - odwrotnie - następuje przesyt. Nie da się „wyeksportować" amerykańskiego trybu życia. Czasami wydaje mi się wątpliwe, czy zbudowana na zasadzie zysku amerykańska droga życiowa pozostanie w dalszym ciągu atrakcyjna dla amerykańskich tłumów. „Towarem eksportowym" Ameryki są tak naprawdę tylko idealistyczni, samotni Amerykanie, lekarze, wychowawcy, pielęgniarze, agronomowie, którzy dobrowolnie wyjeżdżają do pracy na opóźnione w rozwoju tereny. Opuszczają swoje ogrzewane i chłodzone mieszkania. Nie są misjonarzami. Uczą nowych sposobów pracy, dokumentują wyniki, czynią to samotnie, powodowani idealizmem. Zdarzają się tacy ludzie. To jest ten inny amerykański „towar eksportowy". Świat nie zwraca na nich uwagi. To inna rzeczywistość. Houston To metropolia z bajki, która ma sławę „najszybciej rozwijającego się centrum Stanów Zjednoczonych". Obraz z powietrza jest zdumiewający: to miasto, w którym nie ma nic do podziwiania poza samym miastem. Wzdłuż drogi, która z lotniska prowadzi przez płaski teren do centrum, ogłoszenia sformułowane w przeraźliwie przesadny sposób. Ci, którzy ustawiają wzdłuż drogi te tablice z ogłoszeniami - nowi ikonoklaści - niszczą nie „obrazy", lecz kraj-obraz, zarażają jak dżumą amerykański pejzaż tymi superlatywami i dziecinnie przesadnymi określeniami. Jadąc ze stukilometrową szybkością, podróżny przez okno auta dowiaduje się, że to „światowa stolica ropy naftowej", że stąd eksportują „najwięcej bawełny", że tu produkują „najwięcej gumy syntetycznej". To stałe nadużywanie najwyższego stopnia najwyraźniej ma przekrzyczeć tak charakterystyczną dla podrostka niepewność. Auto przejeżdża obok niewielkiego prowincjonalnego cmentarzyka. Jest zupełnie mały, bo ludzie, którzy mieszkają w tym mieście, przybyli tu nie tak dawno i jeszcze nie zdążyli poumierać. Ale w hotelu książka telefoniczna firm jest niemal tak samo gruba jak w śródmieściu Nowego Jorku - tysiąc trzysta stron; tutejsi mieszkańcy żyją z dziką siłą i w wielkim pośpiechu. Na ulicach, u podnóża wieżowców przycupnęły skulone domki parterowe. Toleruje się tu tylko to, co jest w danej chwili użyteczne. Nie szczegół jest ważny, lecz całość. To miasto, które projektanci naszkicowali od razu na błękitnym niebie, niczym konstrukcję-fatamorganę, wieżowcami wyrysowali na niebie skyline i z betonu, stali i szkła urzeczywistnili wizję, z której przepędzono pojęcie piękna. Arystotelesowski, kantowski sens tego pojęcia nie ma w Houston żadnego zastosowania. Miasto jest przekornie, świadomie ponure. W trakcie podróży codzienne pensum: zobaczyć w krajobrazie historię. W Houston „historia" to nie przeszłość - bo jej tu nie ma - lecz teraźniejszość, która chciwie skrzeczy. Historię robią tu nie żołnierze, awanturnicy, mężowie stanu, lecz prenumeratorzy książki telefonicz- 278 279 nej: sklepikarz, właściciel stacji benzynowej, przewoźnik, inżynier. Artysta jeszcze tu nie dotarł. Ornament tu zawadza, wydaje się „arogancki". Na przedmieściach - tysiącami, jedne obok drugich - tanie, budowane z miękkiego drzewa, pokryte niedbale tynkową tapetą, prowincjonalne domki z gankami. Wszystko to zbudowane jest na kredyt, więc mieszkańcy będą zmuszeni przepłacić. Właściciel, który siedzi zamyślony w fotelu na ganku w pozie podobnej do znanej rzeźby Rodina - wkracza oto w epokę mieszczaństwa. Z roku na rok coraz to nowe grupy społeczne opuszczają warstwę proletariatu i wznoszą się na wyższy poziom, początkowo drobnomieszczański, potem obywatelski. Houston to głębina, nieukryta, fermentująca, prawdziwa Ame- j ryka. Podobny do terenu wielkiej eksperymentalnej wystawy. To nieprawda, że w zmasowanym świecie całkowicie wyginęła postawa obywatelska. Coraz to nowe tłumy chcą mieszczańskiej stopy życiowej. Rewolucja techniczna czyni to możliwym. Pytanie, kto zamieszkuje te nowe ramy życia? Nowy obywatel czy nowy parweniusz? To pytanie niepokoi Amerykanów. Nowo upieczeni amerykańscy drobno-mieszczanie siedzący w fotelach na gankach swoich domków, podobni jeden do drugiego jak wypuszczeni spod sztancy, to patrioci. Ale nie nacjonaliści. Patriota lubi to, co jego. Nacjonalista zazdrości tego, co cudze. Ameryka niczego nie chce od świata; pomimo to w drobno-mieszczańskim zadowoleniu na ganku czuje się pełen agresji niepokój. Wywołany jest on tym, że Amerykanin nie odpowiedział jeszcze światu. Cywilizacja techniczna to jeszcze nie „odpowiedź". Amerykanin czuje się odpowiedzialny za sytuację na świecie, której nie sprowokował, ale którą często - krótkowzrocznie i gnuśnie - znosił, choć miał władzę, by zapobiec jej groźnym skutkom. Sensem „nieustającej rewolucji" nie jest zmiana stosunków posiadania, lecz nowa cywilizacja, która wznosi się nie na fundamencie Zasad i Idei, ale na nowych potrzebach ludzkich. W tym cywilizacyjnym eksperymencie ważna jest nie fanatyczna Idea, tylko Człowiek, któremu -jeszcze dziś! - trzeba stworzyć bardziej ludzkie warunki bytowania. Ta codzienna możliwość bardziej niż wszelkie utopie intryguje dziś człowieka na ganku w Houston. 280 Nowy Orlean O północy na Canal Street podchmieleni karnawałem Mardi Gras Murzyni brodzą w karnawałowych śmieciach. Nocą nie ma wielkich różnic pomiędzy Kreolami a czarnoskórymi, na dodatek biali Kreole mają tu wszyscy domieszkę murzyńskiej krwi. Ale vieux carre1, dawna francuska dzielnica, nawet tej karnawałowej nocy jest cicha i wytworna jak stary dandys, który zabłądził w nocnej dżungli namiętności i rozgląda się przez lorgnon. Pod podwójnymi żaluzjami w oknach staroświeckich, dwustuletnich domów czarna koronka słynnych balkonów z kutego żelaza. Za oknami weneckie żyrandole, antyczne meble. W wąskich uliczkach czuje się, że przed dwustu laty były tu już salony, w których nie tylko ubijano interesy, lecz także dyskutowano i umi-zgano się. W zaułkach dzielnicy francuskiej, w sklepach europejska krzątanina, swojskość: tu się nie tylko handluje, lecz także rozmawia z klientem. Może właśnie to stanowiło o uroku Europy: tam się rozmawiało. Anglosasi nie „rozmawiają", lecz - kierowani potrzebą chwili - „powiadamiają" o czymś albo -jeśli już mająbardzo dobry humor -„konwersują". Vieux carre trwa uparcie przy starych tradycjach, Kreolowie z muzealną troską odnoszą się do tej otoczonej żelazną koronką witryny. Jednak prawdziwie zachować tradycję można tylko w ojczyźnie, gdzie jest ona także codzienną rzeczywistością. W tradycji, którą Francuzi przywieźli tu ze sobą w czasach kolonialnych, zagnieździły się już mole jak we wszelkich wystawowych eksponatach; dotyczy to nie tylko budynków, balkoników z kutego żelaza, mebli kolonialnych, lecz także idei, smaku, który nie tu się ukształtował, lecz został importowany. Nowy Orlean, „francuskie" miasto, tak przypomina prawdziwy Orlean, miasto we Francji, jak dziewica z Nowego Orleanu - Dziewicę Orleańską. W stuletniej restauracji w dzielnicy francuskiej starzy kelnerzy szeptem zachwalają przygotowywane według sekretnych recept domowych vieux carre - stara dzielnica 281 kreolskie smakołyki. Stary sommelier1 o białych faworytach z nabożeństwem zakrystiana przynosi z piwnicy dobry rocznik Pouillyfuisse. W Ameryce w większości jadłodajni ludzie tylko się odżywiają. Ale tu, w Nowym Orleanie kolacja pozostała jeszcze ceremonią, liturgiczną czynnością odprawianą według dawnego rytuału. W ozdobionej stiukami sali półmrok, stoły starannie nakryte adamaszkiem, ciężkim srebrem, porcelaną z Limoges - do dziś stoi tu dom, który przed stu pięćdziesięciu laty pewien tutejszy bogaty kupiec nazwiskiem Girod urządził w tym stylu, ponieważ miał nadzieję, że uda mu się uwolnić Napoleona z Wyspy Świętej Heleny i tu go przywieźć; według legendy tylko śmierć cesarza pokrzyżowała tę awanturę. Stary kelner drobiazgowo informuje, jakie produkty trafiają do tutejszej bouillabaisse2. Ubolewa, że na tym haniebnym brzegu oceanu nie łowi się langust ani homarów. Z żalem dodaje, że wobec tego trzeba się zadowolić gorzkim mięsem tutejszego raka o nazwie lobster. Powiadamia mnie o tym wszystkim zrezygnowany i macha ręką jak ktoś, kto pogodził się z faktem, że tu, w tym zapadłym zakątku świata, na obczyźnie nic nie jest takie, jakie bywa w porządnych miejscach. A w tym wszystkim kolonialna ceremonialność życia na Południu, subtropikalna powolność i duma. Jeden z tutejszych mieszkańców - który urodził się gdzie indziej, ale od trzydziestu lat tu mieszka - powiada: „Nie ma innych rozwiązań, tylko wychowanie". To ładnie brzmi. Natychmiast dodaje, że w rzeczywistości jest to najtrudniejsze rozwiązanie. Ludziom, którzy niedawno opuścili plantacje i kolonialny status niewolnika, trzeba dać, poza znajomością alfabetu, godną człowieka odpowiedzialność... Jeszcze bolą, jeszcze palą wszystkie rany. Ale już poraniona powierzchnia zabliźnia się, porasta nową skórą. Murzyni z Południa zbliżają się do przeciętnego amerykańskiego poziomu życia, choć dzieje się to powoli. Jest tak nawet wtedy, gdy pozostali na Południu i nie emigrowali na Północ. Wiedzą, że tam - wbrew wszelkim oficjalnym zachętom - nie 1 sommelier - główny kelner 2 bouillabaisse - zupa rybna 282 odnajdą domu, jaki mają na Południu, gdzie biali i czarni już się zwą-chali. Nikomu nie potrzeba sentymentalnych kłamstw w rodzaju Chaty wuja Toma - Murzyni nienawidzą tej książki i gardzą nią. Wielką zmianą- tak mówią ci, którzy tu mieszkają-jest fakt, że z masy kolorowych na Południu wyłoniła się już murzyńska klasa średnia, co zmniejsza uprzedzenia między rasami. Jeśli rasa uznana za niższą udowodni, że w życiu naukowym, społecznym jest zdolna do takich samych osiągnięć jak biali, powstanie nowa sytuacja społeczna. Do tej pory biali i czarni nie ufają sobie nawzajem. Co może zmniejszyć to napięcie? Mój tutejszy rozmówca mówi: „Czas". Chwilę myśli: „Seks". Potem: „Kultura". I znowu: „Czas..." Milknie, potem jeszcze cicho dodaje: „Jeśli mamy jeszcze czas..." Floryda Pewien pasażer w samolocie pomiędzy Nowym Orleanem a Tam-pą: brodaty, w berecie, gruby, starszy Francuz. Urodzony w Nowym Orleanie Kreol. Wysoko ponad chmurami przez drogę liczącą ponad tysiąc kilometrów cały czas oddaje się jedzeniu. Ciągle o coś prosi: nieufnie bada polędwicę, wącha ją, prosi o dodatkowe przyprawy do sałaty. Bułkę odsyła z powrotem, bo jest „nie dość ciepła". Na grubym, mięsistym nosie okulary, w niewypowiedzianym skupieniu smakuje szampana, wino, brandy. Pomiędzy dwoma chmurami, nad oceanem, na wysokości obżera się jak bohater Rabelais'go. Fachowiec... Kiedy już się napchał, z serwetą na szyi, w berecie na łysej głowie, z kilkoma okruchami w brodzie, opada w tył na^wygodnym siedzeniu, splata ręce na brzuchu. Zasypia. Uśmiecha się przez sen łagodnie, dziecięco. Najwyraźniej śni mu się coś ładnego, gdy tak śpi z pełnym brzuchem nad chmurami. St. Petersburg Tropikalny ogród rozkoszy starców, emerytów. W połowie zimy ze wszystkich stron Ameryki przyjeżdżają tu starzy ludzie nałykać się słonecznego światła, zmagazynować trochę ciepła w starczych ciałach. W głównej alei co dziesięć kroków wygodne, pomalowane na zielono 283 ławki. Tu odpoczywają starcy, którzy nie są już w stanie długo chodzić i po kilku krokach muszą usiąść. Na skrzyżowaniach światła drogowe bardzo długo zmieniają kolor z zielonego na czerwony, żeby szurający, powłóczący nogami staruszkowie mieli dość czasu na przejście przez ulicę. Wszystko odbywacie tu jakby w zwolnionym tempie, jak we francuskim groteskowym filmie. / Owa kanibalistyczna złośliwość, z jaką w Ariieryce jeszcze do niedawna ludzi sześćdziesięcioletnich uważano za stare grzyby, teraz, gdy brak siły roboczej odczuwalny jest silniej niż kiedykolwiek dotąd, nie jest już tak demonstracyjna jak niegdyś. Przedsiębiorstwa zaczynają doceniać starszych, doświadczonych robotników - przynajmniej na poziomie deklaracji. Przy końcu długiego molo, wysoko nad oceanem coś w rodzaju kasyna. Wieczorami wytwornie wystrojeni starzy ludzie wiodą tu letniskowe życie. Są flirtujący starcy, siwowłose damy ubrane jak nastolatki, starzy wyjadacze, dandysi w strojach według ostatniej prowincjonalnej mody, w kapeluszach girardi, z czerwonym goździkiem w klapie. Wszyscy noszą okulary i rozmaite guziki w uszach. Jest w tym zachowaniu przekorna i pełna determinacji zawadiac-kość, ale taka, z jaką ktoś w gorzkiej chwili wykrzywia się na los. Mauriac, znawca starości, napisał w jednej z powieści, że w późnych latach nie zmienia się temperatura uczuć, tylko stare ciała robią grymasy do wiecznie młodzieńczych pragnień. Benedetto Croce pisał pod koniec życia o tym, że niektórzy ludzie - nieliczne jednostki - potrafią rozpuścić beznadziejność starości w swoistej bezosobowej nadziei, której projekcja dotyczy nie ich osobistego losu, lecz losu ludzkości. Starcy z Florydy nie są tak altruistyczni. Co wieczór zabawiają się przy coca-coli w kasynie. Nastrój jest gorący, typu „nie damy się!". Przed południem niedaleko wybrzeża uzbrojeni w kije starcy ostrożnie grają w golfa, możliwie bez pochylania się i z niewielką liczbą ruchów, w obawie, by nie przemęczyć zwapnionych kości. Jest tu też solarium, gdzie starzy nudyści nagusieńcy opalają się w lutym. Kąpielowy powiada, że nad zatoką samoloty przelatują czasem bardzo nisko, bo „czegoś podobnego gdzie indziej się nie zobaczy". 284 Miami Tropikalny krajobraz lśni jakby pociągnięty świetlną polewą. To światło i w ślad za nim ciemne cienie przypominają fantazję Valery'ego na temat „geometrycznej wizji" - krótką rozprawkę o tym, że w krajobrazie śródziemnomorskim, w silnym, rozjarzonym świetle cienie wszystkich przedmiotów są czarne jak smoła, „geometrycznie" ostre, oddzielające. Kolory roślinności także lśnią, jakby kwiaty pociągnięto szelakiem. Bagno Everglades wodorosty zaciągnęły zielonym glonem, rzęsą wodną i powojem. Wzdłuż drogi krokodyle farmy i flamingi. Upał i wonie dają uczucie nasycenia i niemal przyprawiają o mdłości. W hotelu dniem i nocą musi być włączona klimatyzacja, nawet nocą upał jak w łaźni parowej. Pyszne ogrody, płomienne, krzyczące barwy, jakby roślinność kolorem chciała przekrzyczeć duszące światło. Tajemnicze rezydencje, w których urządzenia napędzane energią słoneczną zapewniają ciepłą wodę i ogrzewanie. Wszędzie wokół zdumiewająca rozrzutność natury i chełpliwy, pyszałkowaty luksus. Szczyt Araratu; jakby w chwili niebezpiecznego zwrotu historii to społeczeństwo postanowiło nie przejmować się więcej przyzwoitością, bo zaraz i tak zacznie się potop. Przeto obżera się bez opanowania zapachami, smakami ucywilizowanych tropików. W wielkich hotelach co wieczór uczta Trymalchiona, obsługiwana przez włoskich i filipińskich kelnerów. Obcość jest surowa, odpychająca. W Ameryce każda podróż -nawet dziś, w epoce samolotów odrzutowych - jest „ekspedycją odkrywczą". Podróżny co ranka ostrożnie przygotowuje się do drogi, z przemyślaną strategią oblicza możliwości czasu i przestrzeni, rozważa każdy krok i ruch. Trzeba rozpoznać teren zamieszkany przez członków obcego szczepu, zaobserwować kierunek wiatru, ślady stóp, poznać wierzenia tubylców, zwyczaje udomowionych i półdzikich plemion, pilnować posiłków i rachunków. W Europie z każdym krajem zmienia się kuchnia albo system pieniężny, ale „całość" jest jakoś wszędzie „europejska". W Ameryce istnieje chłodzona, kon-formistyczna powierzchnia, ale „całość" pod nią jeszcze nie osiągnęła harmonii. 285 Nowy Jork O jedenastej wieczorem w Metropolitan Museum otwarcie wystawy Gauguina. Nikt tu się Gauguinem nie przejmuje, zaproszeni goście zasłaniają obrazy. Ludzie oglądają się wzajemnie: wiele starych kobiet, osobistości społecznych udręczonych zwapnieniem żył i wysokim ciśnieniem. Dalej inni: ekscentrycy, członkowie upper bohe-mian1 wielkiej metropolii. Proust umiałby opisać ten wieczór, gdyby przypadkiem zabłąkał się do Ameryki: po salach kręcą się cienie postaci z salonu księżnej Guermantes. Tu baron de Charlus: agent handlujący papierami wartościowymi. Swann: magnat filmowy. W twarzach neurotyczne napięcie, sztywność. Kobiety - postawne czarownice w przebraniach jak na balu maskowym. Mężczyźni naśladują teraz dandysów z początku wieku, noszą stroje rodem z 1900 roku, aksamitne kołnierze płaszczów, spodnie o wąskich nogawkach, bez zakładek, kończące się w kostce. Powrócił do mody melonik. Ubiory sta-tystek bohemy niższego lotu składają się z czarnych wełnianych podko-lanówek, filcowych kapci o spiczastych nosach, jakie noszono w średniowieczu, albo półkozaków z czarnego aksamitu, czerwonej sukni--worka; do tego rozwichrzony koński ogon. Przy Sto Osiemdziesiątej Pierwszej Ulicy ruchome schody kolejki podziemnej opadają stromo na głębokość dziesięciu metrów. Pasażer, który opuścił się tu do podziemi Nowego Jorku, przy jednym z przystanków na Piątej Alei ruchomymi schodami unoszącymi go w górę na wysokość dziesięciu pięter wydostaje się na powierzchnię miasta. Stojąc na zjeżdżających w dół lub unoszących go w górę ruchomych schodach, człowiek ma wrażenie, że przebywa w organach trawiennych Wielkiej Bestii - to już nie „on" jako osoba, lecz surowiec; przez przełyk dostaje się do kiszek, potem unosi go mechanizm trawienia, potem znów przez przełyk, skąd, trochę już wilgotny i poturbowany, zostaje wypluty na zewnątrz. Gdy tak opada i wznosi się, nie „żyje", lecz staje się elementem procesu trawienia. 1 upper bohemian - wytworna bohema 1960 Provincetown Kobieta, która podaje mi klucz do pokoju, mówi: „Mój ojciec był aktorem. Znałam O'Neilla". Milczy, jakby wspominała. Potem sucho, rzeczowo: „Za dużo pił". Teatr, w którym wystawiano pierwsze sztuki O'Neilla, po dziś dzień przypomina stodołę czy szopę. Trupa składa się z aktorów zbrzydzo-nych możliwościami Broadwayu, którzy uciekli tu na lato. Dają sztukę Osborne'a, młodego dramatopisarza angielskiego. Przedstawienie jest oryginalne i wypracowane, a publiczność mądra i wdzięczna. Ale miasteczko nad oceanem zaczyna schodzić na psy. Powoli i ono zmienia się w estradę na wolnym powietrzu dla chroniących się tu, odzianych w rurowate spodnie, brodatych wyrostków nowojorskiej bohemy. To dawne osiedle, miejsce klasyczne wzniesione według pojęć Nowej Anglii, z drewnianymi domkami o stromych dachach, pobudo-' wane w większości jeszcze na początku zeszłego wieku, a częściowo nawet wcześniej. Łazikował tu Thoreau, latem bywał tu Hawthorne. i A później O'Neill. Osiedle przypomina normandzkie czy północno-\ niemieckie miejscowości kąpieliskowe. Jest tu kilka restauracyjek i ka-i^wiarń z patio lub ogródkiem. I w wąskich uliczkach czuje się ożywienie, barwną ruchliwość, inność. Nocą w winiarni przesiadują dzikie stada z Greenwich Village. Większość dziewcząt chodzi boso, nawet wieczorem. Dla amerykańskiego drobnomieszczanina to miejsce jest nazbyt „kontynentalne", odpychające, brak mu klimatyzowanej woni 287 T „interesu". Woda u brzegów czysta. To rezerwat dla uciekinierów, jak Carmel w Kalifornii. Ale nie ma ucieczki. W nadmorskim kinie można obejrzeć tybetańskiego lamę, młodego człowieka-boga, który właśnie uciekł przed czerwonymi Chińczykami z Tybetu. Lama powiedział Harrerowi, Austriakowi, który kilka lat żył w Lhasie, że „człowiek jest w stanie wypromieniować swoją osobowość z ciała, może być gdzie indziej, niż jest jego ciało", i o tej możliwości lama mówił niedbale, jakby to była tylko sztuczka, trik. Teraz jednak, gdy czerwoni żołnierze wdarli się do Potali, lama uciekł razem z ciałem. To nadmorskie życie jest nudne i spokojne. Nudę czasami ledwie można znieść. Ale bez tego spokoju trudno się obejść. Listy van Gogha. Pisał do Thea w taki sposób, w jaki bracia bliźniaki rozmawiają ze sobą w kołysce. List, w którym odkrywa, że „umie malować". Inny, kiedy z entuzjazmem powiadamia, że „rozpoznał w krajobrazie kolory". Album fotografii rodzinnych van Goghów: marynarz, dwóch handlarzy dzieł sztuki, twarze o wymownych spojrzeniach, indywidualności. Mądre oczy matki, czoło cheruba u Theo: był tym „drugim", który nie został artystą, ale dzięki Vincentowi poznał, co oznacza bycie artystą. Pierwsza fotografia Vincenta zrobiona w trzynastym roku życia: młodzieńcza twarz geniusza, dzikie, spłoszone spojrzenie jak u Rimbauda. Jego przepraszające listy z domu dla obłąkanych, kiedy skarży się, że „papier, płótno, farby, wszystko takie drogie". Bywają dzieła, które zyskują odzew za życia artysty, a potem umierają wraz z nim; jakby w chwili śmierci twórcy wygasała więź dzieła ze światem. Inny wariant, kiedy dzieło, które za życia artysty nie zyskało żadnego odzewu, z chwilą śmierci twórcy zaczyna żyć, błysz- czeć, wszyscy odpowiadają na nie, doceniają, i owszem, a czasem nawet i przeceniają. To stało się z van Goghiem. I z Bartokiem. I z Krudym. List z Budapesztu. Autor chciałby „wyemigrować do Wiednia". To musi być coś podobnego, jak gdy z domu rodzinnego - gdzie mówi się po węgiersku - ktoś, obraziwszy się na rodziców, przenosi się do domu dziadków, gdzie mówi się jeszcze po niemiecku. O zmierzchu na mokrym brzegu pojawiają się setki drobnych, przypominających słonki ptaszków i w przerwach pomiędzy rytmicznie przypływającymi i odpływającymi falami pracowicie dziobią z mokrego piasku tę tajemniczą niebieską mannę, którą fala wyrzuca im na brzeg. To karmienie obrokiem jest tak rytmiczne i zorganizowane jak posiłek w stołówce koszar żołnierskich. Kompozytorzy nie napisali symfonii o starości. De senectute, opowiedzieć o starości językiem muzyki - byłaby to wielka symfonia. Starość ma więcej treści muzycznych od jakiejkowiek ludzkiej sytuacji. Pośmiertne wydanie artykułu Kosztolanyiego o pisarzach, artystach, współczesnych. Z pełną zainteresowania powagą spacerował pomiędzy nimi, zapisywał charakterystyczne cechy rzadkich okazów. Obserwował to bestiarium bez krat, jak w ogrodzie zoologicznym Hagen-becka, gdzie w taki sposób można było oglądać drapieżniki. Chyba tylko w Paryżu żyła taka mnogość rozmaitych fenomenów, jak w Budapeszcie na początku wieku. W jednym z domów towarowych w dziale zabawek zaczęto sprzedawać pudełko z przyborami „do chorób". Jest w nim lalka i rekwizyty przydatne w najrozmaitszych chorobach, załączono nawet zestaw 288 19 - Dziennik 289 wysypki do ospy w celofanowej torebeczce. Może w przyszłości będzie można dostać w dziale zabawek zestaw pogrzebowy z małą trumienką i miniaturowym krematorium? Czy na dnie tego wszystkiego nie kryje się przypadkiem ślad wierzeń indiańskich - czarna magia, jak w przypadku zminiaturyzowanych ludzkich głów? Co sprawia, że Ameryka z taką siłą przyciąga dzieci imigrantów przybyłych z daleka? Bo dzieci natychmiast się tu integrują. Może fakt, że w Ameryce brak „autorytetów". (Ważny jest tylko sukces, ale to co innego). Rodzina nie jest autorytetem, szkoła także nie. Dzieci przyglądają się podejrzliwie wszystkim przełożonym, ponieważ przypuszczają, że „przełożeni są żądni władzy". Dzieci, które tu przybyły ze świata zrujnowanej hierarchii europejskiej, ze swobodą rzucają się w tutejszy pozbawiony autorytetów świat, w którym dla nieposłusznych jest wprawdzie jeszcze ciągle rózga i kara - ale przynajmniej nie ma autorytetów. „Historyczne" powieści Kradyego. Chciał opisać historię epoki bezpośrednio poprzedzającej klęskę pod Mohaczem i okres po niej. I opisać z magiczną siłą: jak czarodziej, który potrafi pokazać to, co pod „rzeczywistością historyczną" jest w historii zawsze również wizją, ukryty za „fabułą" mit... jak Homer. Scena, w której księżniczka austriacka Maria i chory, młodziutki król Lajos spotykają się w noc przed zaślubinami - Lajos ma piętnaście lat, Maria szesnaście - to wielka literatura. Lajos z dziecinną chęcią podkreślenia swojej ważności siada na tronie, Maria, udając z powagą posłuszeństwo, przysiada na schodkach tronu, u nóg królewskiego dziecka. Patrzą na siebie. To rzeczywiście „historia". Knidy opisuje czas bezpośrednio po klęsce pod Mohaczem, kiedy jedynym zmartwieniem królowej, magnatów i arcybiskupa było, gdzie by tu zdobyć coś do jedzenia. Zapolya w powieści gołymi rękami żre gulasz. Podczas lektury czytelnik nabiera wilczego apetytu. 290 W jednej z kawiarenek Greenwich Village, gdzie brudne podwórko przerobiono na patio, zjawia się para murzyńska: ona młoda, z zadartym nosem, bardzo piękna, pikantna twarz, coś takiego jak na obrazach Bouchera bezwstydne markizy - od stóp do głów w czerni, dosłownie. Mężczyzna wysoki, chudy, bocianie nogi. Ma „arystokratyczne" ręce i kształt głowy. A także zachowanie. „Arystokrata" nie jest zjawiskiem rasowym ani klasowym. Ktoś „nim" jest - a kto inny nie. Niewidomy Murzyn w metrze. W dłoni trzyma aluminiową laskę, która służy mu do orientacji podczas ruchu: przypomina antenę z radarem. Ma jeszcze grubą, oprawioną w skórę książkę napisaną brajlem. Wygląda na muzyka, ubrany w czarne spodnie, śmieszny smoking, plastron, czarny krawat. Wodząc wskazującym palcem prawej ręki, szybko czyta, na przeczytanie strony wystarcza mu pół minuty. Czasem, gdy dochodzi do śmiesznej sceny, uśmiecha się. Ten uśmiech jest straszny: człowiek całkowicie odgrodzony od świata. Jak dziś artysta. Colette o jesieni. O tym, że jesień „to nie koniec, lecz początek czegoś". Wszystko mierzy na czułej wadze chwili - pisze zmysłowe zdania o tym, że jesienią pojawia się w życiu Ogień, Wino, wkraczają w życie Zapachy. Wśród pisarek nie ma drugiej, która z tak namiętną siłą - wręcz bezwstydnie - potrafi się zbliżyć do tego, o czym mówi, jak Colette. Barzun. Profesor na Uniwersytecie Columbia. W swojej rozprawce analizuje objawy amerykańskiego „antyintelektualizmu". I tylko o tym nie pisze, czego tu brakuje: o tysiącu lat, których potrzeba, by intelekt stał się odruchem warunkowym. Tym, co tu zabija i ogłupia jak alkohol, jest praktycyzm. (Matematyka dopiero wtedy zaczęła się „rozwijać", kiedy stała się abstrakcyj- 291 na). Jak w XV wieku we flandryjskich mieścinach - gdzie żyli nierzadko znakomici artyści - malarzy zaliczano do jednego cechu z wytwórcami luster, tak tu mylą pisarzy z rzemieślnikami, którzy, „używając stu tysięcy słów, robią książkę". Pascal. O „cudach", w których nie ma „łaski". Zdarzają się takie gorzkie cuda. W Nowym Jorku plastyczna staje się sentencja Pascala: „Nigdy nie mówmy o kimś, że to matematyk czy mówca... mówmy jedynie, że to dżentelmen". Albo: „To zły znak, gdy spotykamy się z kimś i przypomina się nam książka, którą napisał". Do tego zdania -zarówno do sformułowania, jak i zrozumienia - potrzebny jest właśnie ów odruch warunkowy, który istnieje w Europie. Amerykanin nie zrozumie, że dżentelmen to nie ktoś, kto posiada przywileje z racji pochodzenia, ani nie ten, kto osiągnął sukces lub odziedziczył majątek, lecz ktoś, kto w każdej sytuacji jest na swoim miejscu. A więc nie dlatego jest „dżentelmenem", ponieważ jest „dobrym pisarzem" i „odniósł sukces", lecz dlatego jest dobrym pisarzem, bo jest dżentelmenem - w przeciwnym wypadku nie pisałby przecież; dżentelmen nigdy nie bierze się do czegoś, na czym się nie zna. W Ameryce prawie nikt tego nie rozumie, ponieważ tu wszyscy rzucają się łapczywie na wszystko, nawet jeśli się na tym nie znają. W bibliotece przy półkach z rosyjskimi książkami szczególne postaci: zgrzybiali brodaci starcy, przypominające strachy na wróble staruszki w pelerynach; i wszyscy wynoszą po pół tuzina zapisanych cyrylicą książek. Ci starzy Rosjanie pewnie sprawdzają coś w tych książkach z minionej rzeczywistości, co w ich schizofrenicznym życiu jest już tylko idee fixe. Życie nie ma żadnego „celu" - wszystko, czym nas zwodzą, to tylko sztuczny pretekst. Nie jest „celem" ani rodzina, ani praca, ani ludzkość. To wszystko tylko warunki. Życie nie ma celu, ale ma -jeden -sens: Rozkosz. Rozkosz potrafi wzrastać, gęstnieć. Starzenie się: peł- 292 ne, gęste życie. Przebudzenie się: nowe narodziny. Zaśnięcie: mała śmierć. A to, co jest pomiędzy nimi, wtłoczone zostaje w świadomość jednego dnia: wszystkie sensacje każdego wieku naraz. To też „Rozkosz". Imieniny. Przeciągające się do świtu przyjęcia imieninowe w jadalni z kolumnami, przy kominku, w domu w Kassie, z cygańską muzyką. To była Historia. Saint-Simon. Opowiada o francuskim biskupie, który tak bardzo dbał o swój ogród - ogród w stylu francuskim - że na spacer brał ze sobą grabie, by usuwać ze ścieżek ślady własnych stóp... Nie tylko francuski biskup był tak dbały. Pod koniec życia każdy pisarz wiele by dał, by usunąć ze swego dzieła ślady własnych stóp: niechby nie pozostało nic innego, tylko sam Ogród, bez śladów stóp. Uwaga Camusa w studium o człowieku zbuntowanym: „Bohaterowie Faulknera nie mają pamięci". Jak bohaterowie Faulknera, tak wielu innych Amerykanów przypomina takie golemy. Objawem całej literatury amerykańskiej jest brak refleksji. I jak literatura, tak i przeciętny Amerykanin cierpi na brak kulturowej refleksji. Wykształcenie to przede wszystkim ciągły dialog z pamięcią. Im starszy krąg kulturowy, tym więcej pamiątek, z którymi urodzeni w owym kręgu kulturowym stale toczą dyskurs. Dyskutuje się nie tylko z tym, co trafia nam przed oczy - z człowiekiem, książką czy obrazem - lecz jednocześnie odzywamy się do świętego Augustyna czy Kartezjusza, ci partnerzy dialogu nigdy nas nie opuszczają. Natomiast pisarz amerykański, jego bohaterowie i wielkie rzesze czytelników dyskutują i formułują wnioski w wielkiej samotności. Ich pamiątki są podobne skarbom z dzieciństwa. W tym sensie przypominają Rosjan, inny biały lud, który nie brał bezpośrednio udziału w dwóch wielkich przeżyciach Europejczyków: w renesansie i w reformacji; a były to wysiłki, które zmieniły zachod- 293 ni obraz świata. Podczas dyskusji Rosjanie i Amerykanie nieustannie czegoś szukają. W jednej z bocznych uliczek zaniedbanego kąta Broadwayu, przed wielopiętrową kamienicą zamieszkaną przez proletariat, na brzegu chodnika stoi okutana w szmaty stara Murzynka i zachrypniętym głosem, obojętnie i niedbale, jak to zwykle uliczni muzycy, śpiewa jakąś południową pieśń. Na głos śpiewu nie otwiera się ani jedno okno, domy pozostają głuche. W Neapolu czy Paryżu w takich chwilach sypią się już z okien opakowane w papier drobniaki. Lecz pomimo to siwowłosa Murzynka dalej śpiewa pustej, ponurej, głuchej ulicy, śmietnikom, stoi w zdartych butach, brudnych pończochach, nędznych, starych łachach i śpiewa pod ciemnoszarym niebem swoją murzyńską kołysankę. Cień pojawiający się z pierwszymi liśćmi jest żywy, taki cień daje tylko listowie; kamień ani cement nigdy. Ten cień jest letni i okrywajmy. W cieniu bomby wodorowej sztuka abstrakcyjna działa wręcz jak rokoko. Janos idzie do wojska. Wczesnym rankiem odprowadzam go na dworzec Pennsylvania. Jedzie do Seattle, stamtąd dalej samolotem na Alaskę, gdzie przez dwa lata - jako Specialist 4 - będzie jednym z maleńkich żołnierzyków zatrudnionych w północnej, polarnej stacji radarowej Early Distant Warning Service, tej potężnej organizaji ochrony powietrznej. (Obserwuje ona Amerykę i Europę i melduje, jeśli w ich obszarze powietrznym stwierdza jakiekolwiek podejrzane zjawiska). Żegnamy się bez słów. Ze schodów dworca jeszcze długo go widzę, jak z ekwipunkiem rekruta na ramieniu powoli idzie wzdłuż pociągu. 294 Kiedy wracam do domu, znajduję L. w pokoju chłopca; zamyślona, stropiona, trochę nieprzytomna, składa ubrania. Nie wie, że słyszę, kiedy mówi do siebie w roztargnieniu: „Zapomniałam mu powiedzieć, żeby uważał z tym karabinem". Nad brzegiem oceanu. Repryza Balzaka. Około 1840 roku pisarz jeszcze się wtrącał do powieści - był to nowy gatunek, czytelnikowi wiele rzeczy „trzeba było wytłumaczyć". Podobnie jak na początku XX wieku w iluzjonie pod namiotem Objaśniacz wskazywał pałeczką na drgające na ekranie postaci niemego filmu i tłumaczył, co przedstawiają kolejne sceny. Na kartach powieści Balzakowskiej dosadnym „wyjaśnieniom" pisarza towarzyszą szerokie gesty; podobnie jak w zeszło wiecznym francuskim dramacie obyczajowym, gdzie zgodnie ze scenicznymi poleceniami autora aktor wyjaśniał publiczności „na stronie", o co w istocie chodzi. Na początku XIX wieku powieść znajdowała się jeszcze w stadium eksperymentalnym; pisarz i czytelnik gawędzili ze sobą podczas pisania i czytania powieści, badali granice gatunku. Nie ma nic bardziej odpychającego od starca udającego rewolucjonistę - obok Bertranda Russella czy Picassa po publicznej scenie człapie jeszcze kilku podobnych genialnych stetryczałych sankiulotów. Są tak samo śmieszni jak starzy mężczyźni goniący za potencją i żebrzący o łaski młodych kobiet. Stary człowiek powinien być zachowawczy, samolubny, sprawiedliwy i surowy. Rewolucyjny starzec jest podobnie żałosny jak podstarzały geck1, który w pasie przepuklinowym i z aparatem słuchowym w uchu wyrusza w poszukiwaniu przygody. Rewolucja ma swoje miejsce w życiu, ale starzy ludzie nie powinni się do niej brać. Powinni tylko patrzeć i czasem potakiwać taktownie jak ktoś, kto wie, że nic nie można już pomóc. 1geck- goguś 295 Lato to dla starości wielki dar. Ta temperatura kosmicznego płomienia, falujące, pobłyskujące złociście światło, lepiące się do skóry gorąco, palące jak uderzenie prądem. Na lotnisku. Zimny wiatr. I hałas jak w dżungli, kiedy dzicy biją w bębny. Co dziesięć minut lądują lub startują samoloty odrzutowe, podnoszą dzioby pod kątem czterdziestu pięciu stopni, jak dzikie konie stające na tylnych nogach, wyskakują w górę i giną nad oceanem. Pasażerowie gęsiego opuszczają samoloty, które wylądowały. Jeden z pracowników skacze przed maszynami z taką samą czerwoną tarczą, jakiej używał dróżnik na stacji w Parad. Lampedusa: Lampart. Twór kultury łacińskiej, arystokratyczna książka- nie dlatego, że napisał ją arystokrata i jej bohaterami są książęta, lecz dlatego, że krajobraz, klimat, rośliny i zwierzęta, słowa i stroje, uczucia i skutki są nieuchronnie takie, jakie są; nikt i nic nie pragnie „usprawiedliwić swojego istnienia". Napisał ją amator, ale nie taki, który „kocha" swoje dzieło, jak kochali swoje pisma Chateaubriand, Saint-Simon czy La Rochefoucauld. Doskonała ta strona, kiedy główny bohater spostrzega, że życie zaczyna z niego uciekać jak ziarna piasku przesypujące się przez sito. Jeszcze nic mu nie dolega, nie jest chory, tylko zaczął już nie-żyć. Nad oceanem. Poziom wody jesienny, barwa szara jak popiół. Na plaży wielu Murzynów, rodzinna murzyńska majówka - są głośni i pogodni, jak gdyby czuli, że dzięki faktowi i wadze własnego życia zaczynają wygrywać wielki światowy proces. W Ameryce „ulica" jest czymś rzadkim. Tu istnieją głównie arterie komunikacyjne. 296 Wszędzie rozpad. Jeżeli Zło odgrywa rzeczywiście rolę w rozwoju, to teraz wszystko się „rozwija". Umowa, zasady moralne, dane słowo, słowo pisane - wszystko się rozpada. Nawet piękno. Już nie ma piękna, tylko gorzej lub lepiej opakowany towar. Nawet Myśl została opakowana i to opakowanie jest ważniejsze od sensu lub piękna Myśli. Wszędzie kupcy z przylepionym do twarzy uśmiechem, którzy opa-kowują towar, bo „lepiej wiedzą, co ludzie lubią". W angielskim istnieje unspoken1 - z jego pomrukami, zmianami wysokości dźwięku, zduszonym dystansem; to język, który zawsze mniej mówi od tego, co mówiący właśnie chciał był powiedzieć. Francuski i włoski zawsze mówią jakby więcej od tego, co mówiący chciał powiedzieć. Węgierski natomiast jest lakoniczny - przy użyciu niewielu słów mówi to, co ważne. Rigoletto Verdiego. Wszyscy śpiewają, scena pełna jest rozśpiewanych bohaterów, bohaterek, chórów i koni. U Verdiego nawet konie śpiewają. W tutejszym Instytucie Rockefellera udało się wszczepić embrionowi kurczęcia startą na proszek wątrobę, nerkę i śledzionę myszy. Przeszczep się przyjął i wątroba, nerka i śledziona zaczęły się rozwijać w nowym organizmie. Dzieła stworzenia można więc także dokonywać na raty, a części składowe zmontować później. W czytelni centralnej biblioteki siedzi kilkaset osób, wśród nich notoryczni złodzieje kieszonkowi - bynajmniej nie tacy, którzy kradną książki, lecz którzy kradną z książek, wyłuskują zręcznymi palcami fakty i pomysły. Są między nimi ludzie pozbawieni nadziei, bladzi, z wyrazem twarzy pełnym cierpienia lub napięcia, którzy w kręgu lam- 1 unspoken - niewypowiedziane 297 py stołowej szukają w książkach odpowiedzi na pytania. Możliwość intelektualnych kradzieży oraz przemieszkiwania kątem w książkach ściąga tu przedziwne figury, podobnie jak na zapleczu wielkiego budynku biblioteki, w ciemnym ogrodzie z marmurowymi ławkami, na których skupia się cała ludzka nędza. Nowy Jork tu, na Czterdziestej Drugiej Ulicy, w obłędnej orgii świetlnej stanowi niepowtarzalny widok: po chodnikach przechadzają się zawodowi mordercy. Fasady kin skrzą się światłem. W bibliotece przy stoliku po drugiej stronie siedzi łysy staruszek i robi wypisy z pożółkłej zszywki dawnego angielskiego czasopisma. To pismo zajmowało się zbieraniem kuriozów literackich („kto użył jako pierwszy w literaturze francuskiej wyrażenia «wieża z kości sło-niowej»"); staruszek szybko pisze staroświeckimi, szpiczastymi literami i czasami - dosłownie ukradkiem - ostrożnie rozgląda się dokoła, jak uliczni złodzieje, którzy grzebią w śmietnikach. 1961 Nowy Jork W ludzkich postawach niebezpieczna jest nie skłonność do wrogości, lecz nieobliczalny infantylizm. Nowojorskie gazety na pierwszych stronach wielkimi literami donoszą, że na pokazie mody damskiej wielkiego salonu paryskiego nowe, godne geniuszu Michała Anioła kreacje wywołały u zaproszonej publiczności pląsawicę. Kobiety wpadły w ekstazę, a mężczyźni z zachwytu i entuzjazmu połamali meble i obnosili Twórcę kolekcji na ramionach. Cała historia trafia na pierwsze strony gazet dlatego, że tej wiosny suknie będą dłuższe i kobiety będą nosiły kokardę nie na siedzeniu, lecz przy dekolcie. I wszystko to w epoce atomowej! W tym dramatycznie pełnym wydarzeń czasie słowa utraciły swoje znaczenie „opowiadające". Słowo, które tylko powiadamia, opowiada, przestało już działać. Słowo w historii - podobnie jak w powieści - było długo środkiem: pojęciu nadawało formę. Dziś słowo - zarówno w dyplomacji, jak i w powieści - ma siłę oddziaływania tylko wtedy, jeśli jest czynem. Opowiadania Kleista. Michał Kohlhaas. Markiza O. Styl jest poszarpany, ma dreszcze, trzęsie się, jakby ktoś mówił na chwilę przed atakiem serca czy pęknięciem żyły. To wewnętrzne napięcie rozbija, rozdziera zdania, podmiot, orzeczenie potykają się jak pijane. Wszędzie najzupełniej samowolnie stawia przecinek i ten rozdzielczy znak 299 jest jak puls chorego człowieka. Wszyscy pędzą w tych wierszach w stroną ostatecznego napięcia, katastrofy - nie tylko bohater, lecz także autor. Rzadko zdarza się pisarz, który tak wyraziście wtapia swój los w styl literacki jak Kleist. Jego bohater, Michał Kohlhaas, którego spotkała wielka krzywda, szukając sprawiedliwości, sam popełnia wielką niesprawiedliwość. Kleist opowiada o tym z ogromną pasją. Dziś to rutyna. Hawthorne: Szkarłatna litera. W tym stuletnim arcydziele po dziś dzień pulsuje żywy, szlechetny prąd. Lakoniczny, staroświecki styl wydaje się czasem nazbyt patetyczny, ale to nie przeszkadza. Stygmat, charaktery, nocna scena na szafocie, później dialog pomiędzy Hester a jej podłym mężem - wszystko to romantyczna przesada. Ale nie osłabia ona przebijającej się przez całość wizji, która otacza postaci i przenika całą opowieść. Jakby ktoś ołówkiem i bladymi pastelami przedstawił ją na szorstkim papierze. Kiedy ten pisarz amerykański, który tworzył w niewyobrażalnej samotności, z dala od życia literackiego, kończył swoją powieść, Goethe już nie żył. A w Paryżu tymczasem dał się poznać Balzak. Hawthorne i jemu współcześni - Whitman, Emerson, Thoreau, Melville, wszyscy pisali w głębokiej samotności, bez żadnej stymulacji. Może dlatego romantyczna literatura amerykańska przemawia z taką siłą: autorzy nie mieli możliwości nauczyć się tanich chwytów, nie znali jeszcze recept literackich. Końcowa scena naprawdę przynosi czytelnikowi oczyszczenie: zamiast zemsty wyznanie, a potem śmierć i ukojenie - co, choć pełne romantycznej przesady (a może właśnie dzięki niej?), jest tak wstrząsające, jak niewiele stronic w historii powieści. W bibliotece znajduję tom wspomnień Churchilla zatytułowany Triumph and Tragedy (wydanie Houghton-Mifflina, 1953). Na stronach 217-18 dialog: Churchill w 1944 roku w Moskwie napisał na skrawku papieru: Hungary: 50-50%..., Romania 90-10..., po czym zapadła „wielka cisza", jak zwykle po podziale łupów. Potem Churchill odchrząknął i spytał: „Czy nie powinniśmy spalić tego papieru, który tak 300 cynicznie decyduje o losie stu milionów?" - na co Stalin odpowiedział wzgardliwie: „Nie, niech go pan sobie zatrzyma". Strona ma zagięte rogi, musiała być wielokrotnie czytana. List z Alaski. J. pisze, że tamtejsze psy - potomki wilków - „jeszcze nie umieją szczekać, bo dopiero od niedawna żyją z ludźmi, umieją więc tylko wyć". I: Eskimosi - jeszcze ciągle - czują się obrażeni, gdy ktokolwiek namawia ich do „pracy". Każdy system jest tylko tyle wart, na ile służy interesom ludzi. System sowiecki nie służy ludziom, a jedynie utopii i interesom imperia-listycznej kliki dyktatorów. Teza, że w końcu zwycięży ten, kto ma większą kulturę - a więc jest bardziej ludzki -jest tylko teoretycznym założeniem. Możliwe, że w końcu zwycięży ten, kto jest bardziej bestialski. Pisarska tajemnica Krudyego kryje się w porównaniu. Niewielu jest pisarzy w literaturze światowej, którzy, jak Krudy, tak rozrzutnie, z takim zdumiewającym bogactwem, dotykalną dokładnością, malarskim instynktem i dźwiękonaśladowczą wiernością używali porównania. Nigdy nie mówi, że coś jest takie albo inne, tylko od razu zawsze mówi: „takie jak..." Osoba, przedmiot, zjawisko natychmiast jest podobne do czegoś. I porównanie, które wyczarowuje przed nami rozrzutnym gestem iluzjonisty, czyni rzeczywistość bardziej plastyczną, wyrazistą. Następną tajemnicą jest nieziemska pewność wyboru tematu. Szalone figury z północej części kraju, samotne kobiety i mężczyźni, monotonna szarość krajobrazu, równina, na której te namiętne istoty żyją zamknięte w świecie swoich manii, wszystko to jest rzeczywistością i wizją naraz. Obrabowany, opuszczony przez wszystkich naród węgierski w tym wieku wzbogacił się o dzieło życia, jakich niewiele w literaturze świata. 301 T Zawsze mnie zaskakuje doskonały poziom bibliotek amerykańskich. Książki Fagnieza Pere Joseph et Richelieu szukali przez dwa tygodnie, gdzieś się zawieruszyła, na jednej z półek w magazynie w piwnicy stała nie na swoim miejscu. Ale znaleźli ją w końcu pomiędzy pięcioma milionami tomów. Tajemnicza szara eminencja, kardynał Richelieu, totumfacki króla Ludwika XIII w sprawach polityki wewnętrznej i zagranicznej, brodaty, niski kapucyn o płonących oczach kupował i sprzedawał życia ludzkie. W 1630 roku Jerzy Rakoczy (według autora francuskiego: Ragoczi) rozpoczął rokowania z agentami Richelieu, którzy namawiali księcia siedmiogrodzkiego do powstania przeciw Habsburgom. Jerzy Rakoczy był skłonny chwycić za broń tylko za poręczeniem, że do końca życia on i jego rodzina będą otrzymywali roczną pensję wysokości stu dwudziestu tysięcy talarów. Pere Joseph uznał, że pomoc księcia siedmiogrodzkiego nie jest aż tyle warta. Rokowania zostały przerwane. Dzięki zrabowanym tą drogą dobrom nowa klasa żyje w wielkim luksusie, a pracującym masom obiecuje, że one też dostąpią doczesnego dobrobytu, gdy tylko zostanie zbudowany - kiedyś, za sto, dwieście lat - komunizm. Dżilas jest jedynym komunistą, który śmiał nazwać rzecz po imieniu. Powiedział też, że ta nowa klasa pasożytów jest niewyobrażalnie zawistna, zazdroszczą jeden drugiemu co tłustszych kąsków i wówczas następują krwawe czystki. Ale komuniści, według Dżilasa, likwidują ludzi uważanych za wrogów także z innej przyczyny - m o g ą oni bowiem kiedyś ewentualnie wystąpić przeciw nowej klasie. I jest w tym swoista makiawelistyczna logika. W ramach systemu komunistycznego, skutkiem dialektycznego ruchu wrogiem nieuchronnie staje się ten, kto jeszcze wczoraj był przyjacielem, bo fok jest mało, a Eskimosów wielu, tak więc aspiranci do nowej klasy likwidują tych, którzy już się obłowili. Dżilas wypowiedział tę prawdę i poszedł do komunistycznego więzienia - logiczne. Jedyną pociechą pisarza, artysty, kompozytora, człowieka twórczego jest to, że może kontynuować swoją pracę także w okresie starości. Strach, który odczuwa emeryt, obawa, co się z nim stanie, gdy zaniecha działania według codziennej rutyny, gdy nie będzie już mógł przełożyć swojego czasu na rozkład godzin, gdy poczuje się zbędny i to poczucie sprowadzi nań chorobę, a potem śmierć - to dla pisarza, dla człowieka tworzącego stan nieznany. Owszem, człowiek twórczy właśnie w starości znajduje nowe bodźce, odkrywa głębszy lub wyższy sens swojej pracy. Ale może to zrobić tylko artysta, pisarz. Już nawet naukowiec pozbawiony swego laboratorium czy sali wykładowej staje się bezdomny. Dżilas jako jedyny ekskomunista w swojej książce Nowa klasa powiedział jasno, że komunizm nie jest niczym innym jak kapitalizmem państwowym, z którego korzystają „uprzywilejowane pasożyty", a więc „nowa klasa", biurokraci i ich forysie: pisarze, artyści, marksistowscy uczeni. Własność prywatna zostaje zlikwidowana przez grupę przestępczą, która przechwyciła władzę i opanowała siły zbrojne. 302 Lot kosmiczny. Starszy Bruegel, sławny obraz Ikar. Z Ikara widać na obrazie tylko dwie stopy. Na pierwszym planie obrazu chłop flamandzki spokojnie orze wołem ściernisko, choć oto Ikar, mityczny kosmonauta, runął do morza. Interpretacja Bruegla jest kpiąca jak wzruszenie ramionami. Na tryptyku Boscha Piekło uderzająco przypomina ogłoszenia, które w amerykańskim czasopiśmie naukowym „Scientific American" zamieszczają wielkie finny produkujące cyklotrony, komputery, nowoczesny sprzęt kosmiczny. W piekielnej wizji flamandzkiego malarza ludzkie organy - Ucho, Brzuch, Oko - stały się diabelskimi maszynami, które odgrywają swoje role w chaosie piekielnej komedii. Wielu otyłych Amerykanów bierze teraz odżywkę o nazwie metrecal, w której nie ma środka przeczyszczającego ani lekarstwa; jest to płyn lub tabletka, której wartość kaloryczna wynosi tysiąc pięćset kalorii. Gdy otyły człowiek przyjmie metrecal, przez dwadzieścia cztery 303 godziny nie odczuwa głodu, a jednocześnie jego organizm otrzymuje wszelkie substancje niezbędne do zachowania zdrowia i równowagi. Z pomocą metrecalu można rozwiązać nie tylko problem amerykańskiego przekarmienia i otyłości, lecz także problem głodu Hindusów i Chińczyków. Przeciętna wartość, kaloryczna ich pożywienia wynosi bowiem tylko około tysiąc kalorii, a więc za mało. Dzienna dawka tysiąc pięćset kalorii w Indiach czy Chinach jest obfitą porcją. Chińczyk utyłby od metrecalu, od którego Amerykanin ma chudnąć. W jednym z kin pokazują filmy dokumentalne kręcone przez nazi-stów. Większość z nich nie była jeszcze wyświetlana. Oprócz straszliwego okrucieństwa, walki na śmierć i życie warszawskiego getta, fabryk śmierci obozów koncentracyjnych, przy całej sadystycznej fachowości nazistów prawdziwą hańbą tego filmu jest wizualnie odczuwalne Kłamstwo. Jak te tragikomiczne figury - Hitler i towarzysze jego bandy - nieustannie kłamią. I jak z Kłamstwa powstaje koszmar i historia: to istota ludzkiego dramatu. Okrucieństwo jest już tylko logiczną konsekwencją. Kłamca, jeśli nadarzy się możliwość, zawsze będzie okrutny. Lodowaty maj. W ciągu dnia temperatura opada czasem do zera. Dzika róża na szczycie pagórka. Zimą wyschła, miała podwójny pień, jeden z nich trzeba było wyciąć. Drugi, jak wdowa, pozostał samotny, nie wypuszcza liści ani pączków. Ta dzika róża przypomina mi stare drzewo z powieści Steinbecka Nieznanemu bogu - drzewo, którego życie albo śmierć sygnalizuje suszę lub obfitość opadów. W stosunkach ludzkich też istnieje podobne zjawisko - znak, że we wspólnocie pojawiają się objawy suszy, obumierania. Futuryści. Wystawa pamiątkowa. Rekwizyty eksperymentu futurystycznego sprzed pięćdziesięciu lat w epoce sztuki abstrakcyjnej działają wręcz odświeżająco i uspokajająco. Te barwne, przedstawione z rozmachem nonsensy balansują jeszcze ciągle na granicy sztuki, ich 304 skok z trapezu, choć napawa strachem, jeszcze chce coś wyrazić; choćby protest. Około 1910 roku Marinetti, Boccioni, Balia i inni odkryli, że zjawiska nie są czymś statycznym, lecz „dzieją się" - i Odbiorca jest elementem tej akcji, linia, kolor także są „w ruchu". Futuryści wezwali ludzkość do spalenia galerii sztuki, osuszenia weneckich lagun, by Sztuka mogła się wreszcie „wydarzyć" jako akcja, która wskazuje drogę przyszłości. Bunt młodych z początku wieku zapatrzonego jeszcze w tradycję klasycznej sztuki włoskiej (Bergson był ich duchowym ojcem) jest dziś zrozumiały. Ale pięćdziesiąt lat temu wydawał się nonsensowny. Boswell. W Anglii XVIII wieku - jak wcześniej i jak dziś - kary cielesne, chłosta były codziennym środkiem dyscyplinarnym używanym w pedagogii. Bili w sądach, w więzieniach, w koszarach i głównie w domu, w rodzinach. Angielskie towarzystwa przyjaciół zwierząt wyrażały oburzenie, jeśli ktoś nastąpił kotu na ogon, ale wychowana na greckich i rzymskich klasykach angielska opinia publiczna bicie uważała za coś naturalnego. Dwulicowy, salonowy sadyzm cywilizacji jest zawsze bardziej odstręczający od nieukrywanego okrucieństwa ludów „barbarzyńskich". Nad oceanem. Jasne niebo o zimnym świetle, pachnący jodem, cierpki wiatr; morze huczy burzowo. Jeszcze nikt nie zapisał dźwięków wzburzonego, wzbierającego morza w fazie przypływu. Jak Varese komponuje „elektroniczne symfonie" z odgłosów maszyn zmechanizowanej cywilizacji, tak, mając do pomocy magnetofon, z szumu oceanu można by stworzyć ciekawą symfonię. To też „muzyka" - posiada rytm, melodię, powtórzenia; to pewnie najstarsza muzyka. Dziennikarz angielski. Mówi, że „Sowieci i Chiny myślą i planują na pięćdziesiąt lat naprzód, podczas gdy Zachód myśli i planuje w pięcioletnich cyklach wyborczych". Dziennikarz sądzi, że to słabość Zachodu. Ale nie wiadomo, czy tak jest w istocie. Może właśnie to jest 20 - Dziennik 305 siłą Zachodu - w ciągu pięćdziesięciu lat wiele może się wydarzyć, nawet utopie. Natomiast przez pięć lat można się więcej nauczyć na własnych błędach i zmienić to, co złe. Lato. W lesie. Złote światło, ciemna zieleń bujnego listowia lśni jak zielony lakier na świeżo pociągniętych ławkach w parku. Pełna orkiestra lata dźwięczy w świetle. Piękna Ameryka. Wdowa po Trockim przekazała Harvardowi rękopis dziennika zamordowanego komunisty. Cienki tom - rękopis wynosił trzy zeszyty szkolne -jest prawdopodobnie godzien zaufania. Trocki został zamordowany w Meksyku przed dwudziestu laty. Jedenaście lat żył na wygnaniu. Włóczył się po różnych zakątkach Europy, ale nigdzie nie chciano go przyjąć na stałe. Gdy na francuskiej Riwierze odwiedził go Malraux i zapytał, czy Lenin naprawdę wierzył w to, że komunizm stworzy nowego człowieka, Trocki odpowiedział poważnie, że tak, Lenin wierzył w to i on, Trocki, też w to wierzy. W dwa lata później jeden z tych „nowych ludzi" na rozkaz Stalina zamordował go. Około 1930 roku Trocki wychwala w dzienniku „genialność" Marksa i Engelsa - nie przewidział żadnej z tych wielkich zmian i przekształceń, jakie nastąpiły w kapitalizmie. Kapitalizm uważał naprawdę za ścierwo - iam facet, już śmierdzi, pisał w dzienniku. W brodatym rewolucjoniście Stalin widział niespokojnego inteligenta (którym był w istocie) - a Stalin, zimny i okrutny chłop, dokładnie wiedział, gdzie i jak długo użyteczny jest taki człowiek. Dlatego jednym ruchem ręki zlikwidował go. Inteligent Trocki wiedział, że w bolszewickim świecie Duch obumrze, ponieważ warunkiem twórczości duchowej jest Szczerość - a szczerość jest w dyktaturach niemożliwa. Szczerość jako warunek wszelkiej duchowej twórczości pozostała dla Trockiego największym problemem ludzkiego, duchowego rozwoju w Sowietach. Był cynikiem i maniakiem, ale wiedział, że nigdzie na świecie nie powstają arcydzieła, jeśli Władza zmu- 306 sza do tworzenia na rozkaz. „Można zmusić starego inżyniera, żeby wbrew swoim przekonaniom zbudował turbinę, ale pisarza nie można zmusić do tego, żeby bez przekonania i bez możliwości bycia szczerym pisał arcydzieła. Nikogo nie można zmusić do pisania wierszy..." Notatki w dzienniku o tym, że według relacji pewnej kobiety o nazwisku M.I. Uljanowa - była to młodsza siostra Lenina - po drugim wylewie Lenin wezwał Stalina i prosił go o zdobycie trucizny, ponieważ bał się, że nie będzie mógł mówić, dotknie go paraliż, a wówczas lekarze zrobią z nim, co zechcą. Stalin nie przyniósł mu trucizny i Lenin, ten potężny władca, był w swojej chorobie zupełnie bezradny. O zamordowaniu rodziny carskiej pisze półgłosem. „Akurat nie było go w Moskwie", kiedy Lenin i towarzysze postanowili o morderstwie. Później zapytał Lenina, czemu się trzeba było „tak spieszyć", na co Lenin odpowiedział mimochodem, że „sytuacja wojenna była niepewna, nie można było zwlekać". A potem mordercy mówili już o czymś innym. Trocki pisze też, że w latach dwudziestych, kiedy był komisarzem ludowym, wysokonakładowa gazeta francuska prowadziła z rządem sowieckim rokowania: żądali miliona franków, a w zamian zobowiązali się zakończyć antybolszewickie ataki, krytykować Związek Radziecki dopiero w „drugim wstępniaku", na dalszych stronach, a poza tym publikować „rzeczowe doniesienia" i zamieszczać reportaże przedstawiające sowieckie życie w korzystnych barwach. Ta technika po dziś dzień jest w prasie zachodniej wyczuwalna. Możliwe, że sny „tłumaczą na obrazy" pojęcia nieznanego nam pra-języka. Pojechać do Europy. To tak, jakby neapolitańczyk dowiedział się, że Wezuwiusz ma zamiar wybuchnąć, więc szybko wyrusza do Pompei, by jeszcze raz popatrzeć na ruiny. 307 Z dziennika Trockiego pozostało mi w pamięci dziwne zdanie: „Największym zaskoczeniem w życiu jest starzenie się". Kosmonauta Shepard powiedział, że gdy w stanie nieważkości unosił się w kosmosie, „czuł się bardzo przyjemnie". Hasłem racjonali-stycznego XIX wieku było: „Bóg umarł, niech żyje Człowiek". Hasłem XX wieku jest: „Człowiek umarł, niech żyje Masa". Może rację ma Teilhard, że człowiek dopiero się rodzi? Kosmonauta, który opuścił Ziemię i wkroczył w kosmos, jest może modelem tego właśnie rodzącego się człowieka? Kołysał się w stanie nieważkości w statku kosmicznym - którego forma przypomina macicę - jak embrion w wodach płodowych. Hemingway włożył strzelbę do ust i strzelił sobie w głowę, tylko szczęka pozostała na miejscu. Jego ojciec też tak skończył. Jak ojciec, on też cierpiał na cukrzycę, pod koniec życia dokuczało mu wysokie ciśnienie i miał kłopoty z krążeniem. Od dziesięciu lat mówił bez związku - czasami niespokojnie nadmieniał, że napisał wiele nieistotnych rzeczy. W życiu zaznał „sukcesu" (który może się też stać udziałem twórcy niepoddającego się gustom tłumu i taniemu popytowi, lecz wówczas zauważa on ów sukces tylko mimochodem), ale na starość już nie potrafił go przeskoczyć, przekrzyczeć. Amerykanie źle znoszą porażki. (W tym samym roku, w którym otrzymał Nagrodę Nobla -jej wartość literacka już od dłuższego czasu jest wątpliwa, ale na literackim rynku uważa się ją jednak za „sukces" - pozwolił na opublikowanie w magazynie „Life" całostronicowego ogłoszenia, w którym on sam, Hemingway, zachwala jakiś trunek... nie potrafił sobie tego odmówić). To mogła być jedna z przyczyn, dla których się zastrzelił. W tym samym czasie, gdy Hemingway popełnił samobójstwo, Uniwersytet Yale ogłosił pośmiertny tom Gertrudy Stein Alpha Bets Birth Day. Rzecz wygląda jak książka. Gertrude Stein w latach dwudziestych w Paryżu była jedną z mitycznych sybilli pisarzy lost generation - 308 Joyce'a, Hemingwaya, Fitzgeralda, duchem opiekuńczym pisarzy angielskich i amerykańskich żyjących z dala od ojczyzny. Wywarła na nich „wpływ". Ale cóż to musiał być za wpływ! Tę książkę na przykład napisała dla dzieci. Jest to abstrakcyjne dukanie: ma z sensem tyle wspólnego, co abstrakcyjne pacykowania „bez przedmiotu" mają wspólnego ze sztukami plastycznymi. Na jej stronicach widzimy oddzielne, pozbawione związku słowa - luźno, bez połączenia ze sobą. Jąkający się, nieartykułowany obłęd też może coś „wyrażać" - na przykład protest szaleństwa przeciw irracjonalnemu światu. Ale ta książka jest nieprzekonywająca: czytelnik nie wierzy, że autorka jest naprawdę szalona. Tylko udaje: miauczy, piszczy, jęczy, zlewa ze sobą słowa, wystawia język, bierze do ust duży palec u nogi. I w każdym słowie czai się wysilony zamiar ukrycia bezpłodności własnego umysłu. Cape Cod W tym miejscu brzeg oceanu nie jest tak grzebieniasto-spieniony jak gdzie indziej. Wydmy, krzewy o cierpko-słodkim zapachu, ptasie sanktuaria wzdłuż wybrzeża. Ciche miasteczka i skromne kąpieliska, gdzie ani śladu florydzkich atrakcji w rodzaju cyrku Barnuma. Wszędzie dobre formy, które pozostawili tu Anglicy, kiedy oficjalnie stąd odeszli. Krajobraz we wczesnojesiennym świetle świeży i błyszczący. Laski kosodrzewiny, pobłyskujące jeziorka, kolorowe drewniane domki, melodyjna monotonia łagodnej falistości wybrzeża, zielononiebie-ska gra wielkiej wody: to wszystko różni się od widoków reszty kontynentu, jest w bardziej ludzkiej skali, swojskie. Niewielka miejscowość, Concord, prawie się nie zmieniła: dziś panuje tu ten sam malarski nieład jak w czasach Thoreau, Emersona i Hawthorne'a. W pobliżu Concord kałuża, sławne jeziorko Walden, nad którym Thoreau, ten amerykański Rousseau, przed stu trzydziestu laty własnymi rękami zbudował sobie chatkę, ponieważ „nie mógł wytrzymać tłumu i hałasu miejskiego życia". (Jeziorko zmieniło się obecnie w publiczne kąpielisko, a chatkę Thoreau rozebrano i przeniesiono do 309 muzeum). Concord w zeszłym wieku było amerykańskim Szephalom1, a nawet Weimarem. Ta mała miejscowość w stanie Massachusetts jest dziś literackim sanktuarium. Emerson był Kazinczym2 amerykańskiego ducha zbuntowanego przeciw literackiej wyniosłości angielskiego kolonializmu. W swej sławnej deklaracji zatytułowanej American Scholar, w połowie zeszłego wieku napisał: The nation... was certainly building railroads and launching steamboats but... no expression of a high national feeling is present3. To wywołało poruszenie. Jak Dostojew-ski, kiedy wygłosił mowę o Puszkinie. Właściwie żaden z nich nie powiedział nic szczególnie ważnego ani nowego, ale obaj przemówili w najwłaściwszym momencie. „Duchowa niezależność amerykańska", którą ogłosił Emerson, jest pięknym wspomnieniem; dziś komercjalizm pozbawia pisarzy możliwości spotkania się z sobą samymi i ze światem tak samo jak niegdyś kolonializm. Salem, Concord Zabita deskami mieścina w New England. Podobnie jak Manhattan Mellville'a, Brooklyn Whitmana, Bronx Poego... Jakież to grajdoły duchowe istniały w połowie zeszłego wieku! Pisarze żyli w nich jak Indianie w rezerwatach. Thoreau, gdy spacerował sobie tu po lesie, pisał piękne wersety o tym, że „człowiek zawsze podąża na Zachód". Dla pisarzy amerykańskich „Zachód" oznaczał zawsze Dziki Zachód, ale nie tylko oni podążali na Zachód. Od chwili, gdy Człowiek - gdzieś w Środkowej Azji - stanął na nogi i zaczął chodzić, zawsze podążał na Zachód. Czasami zatrzymywał się, na przykład w Europie, na przeciąg dwóch-trzech tysięcy lat, zmieniał buty, tworzył kulturę, ale potem znów szedł na Zachód, a więc w kierunku Ameryki, w stronę Oceanu Atlantyckiego. Sensem tej wędrówki było zawsze: dotrzeć na Za- 1 Szephalom - posiadłość Ferenca Kazinczyego, pierwsze kulturowe centrum na Węgrzech. 2 Ferenc Kazinczy - poeta i odnowiciel języka węgierskiego, organizator początków życia literackiego na Węgrzech na przełomie XVIII i XIX w. 3 The nation... was certainly... - Ten naród... niewątpliwie budował kolej i statki parowe, ale... nie widać wzlotu uczucia narodowego. 310 chód. Do kontynentu, który uwolnił się od kolonialnego statusu, Amerykanie odnosili się z niespokojną radością lokalnych patriotów. I Thoreau pisał miłosne strofy do amerykańskiej mgły, wiatru, natury, wiewiórek i ludzi... amerykański panteizm sapie i entuzjazmuje się w patosie tej literatury. „Tylko to Wielkie, co Dzikie..." -woła. „Arcydzieło też jest tylko wtedy Wielkie, gdy jest Dzikie" - wykrzykuje tu w lesie, na brzegu bajorka Walden. I żałuje Szekspira, że już nie zaznał on natury, a więc nie mógł być „naprawdę Dziki". Ambulator nonfit, sed nascitus!l - ryczał. Istotą społecznej reformy Thoreau było przekonanie, zgodnie z którym jedynym trybem życia godnym człowieka jest „tygodniowo jeden dzień pracy i sześć dni odpoczynku". (Półtora wieku później, w epoce automatyzacji ten projekt pracy zaczyna się stawać realny). Kiedyś, około 1840 roku odwiedził Nowy Jork i przeżył wstrząs: „Tłumy pożerają tu wszystko..." - pisał. (Miał rację, Tłum to nie Wielu, tylko Inny). Stąd, ze swojej chatki, znad brzegu jeziorka chadzał do „grzesznego miasta", do Concord, zmieniać bieliznę. Mawiano o nim, że żyje w Walden jak święty Franciszek, „potrafi rozmawiać z ptakami i ze zwierzętami". Był typem pustelnika, który (według określenia Renar-da) dobrze zna kolejowy rozkład jazdy. Emerson niezbyt dobrze znosił idyllę w Concord. Uciekał stąd, kiedy tylko mógł, wygłaszał wykłady w dalekich miastach, kilkakrotnie odwiedził Europę. Wśród pisarzy pustelników z okolic Concord Hawthorne był największym talentem twórczym. „Old Manse", dom, w którym tu mieszkał, stoi do dziś - to coś w rodzaju amerykańskiej Willi Kisfaludyego2 w Badacsony. Wybuch sił duchowych rzucał stąd światło daleko. Członkowie wspólnoty rozumieli, że nie są „mieszkańca- 1 Ambulator nonfit, sed nascitus! - Wędrowcem się nie zostaje, wędrowcem trzeba się urodzić! 2 Tu w początkach romantyzmu Karoly Kisfaludy przygotowywał literacki almanach „Aurora", który corocznie prezentował najlepszych autorów węgierskich. 311 mi", lecz „narodem". Jąkając się, czasem sepleniąc, z purytańską skromnością lub z patosem wyzwolonego dzikusa pisarze ci opiewają kontynent, który jest naraz Ojczyzną i Mitem - otoczone z trzech stron oceanem ogromne góry, jeziora jak morza, rzeki, pustynię i dzikie lasy, a potem zwierzęta, nowe maszyny. I jednocześnie stropieni słyszą własny głos, bo w nieobjętej przestrzeni śpiewają samiusieńcy; i podejrzewają już, że żądny zysku, purytański, kupiecki świat słucha ich z niedowierzaniem. Jak dziś. W nadmorskiej kawiarence lgną do siebie ciała odziane w bikini i kąpielówki - niedaleki już czas, gdy publiczne spółkowanie stanie się tak samo obojętnie obserwowanym, codziennym, banalnym zjawiskiem jak publiczne jedzenie. Nowy Jork Wilgotny, gorący koniec lata. Przez tydzień miasto dusi się jak w pralni. Nie pomaga wentylacja, uczucie duszności wyżyma z człowieka wszelkie siły życiowe. W nocy huragan. Wichura, która przeleciała nad Ameryką, po północy dotarła do Nowego Jorku. Obliczono, że energia, pustosząca siła takiej wichury jest wielokrotnie większa od siły bomby wodorowej. Natura nie wypowiedziała jeszcze ostatniego słowa. Jak tamta Burza, która rozgromiła u angielskich brzegów hiszpańską armadę, jak mróz i wiatr, które zniszczyły armię Napoleona i Hitlera w Rosji, i jak wiele razy w Historii; ostatnie słowo wypowie nie człowiek, lecz Natura. Priestley: Literature and the Western Man. Wycieczka popularnego starego dramatopisarza angielskiego w świat historii literatury jest podobna do sytuacji, w której ktoś przysłuchuje się monologowi Hamleta z jaskółki, bo nie ma pieniędzy na krzesło na parterze. Takie jest pierwsze wrażenie. Ale później autor wygrywa proces: skromnie i mądrze mówi o literaturze, którą dobrze zna. I jasno widzi, gdzie jest jego własne miejsce. Powiada, że wszystko, co nazywamy literaturą, 312 jest tworem człowieka Zachodu, a wszystko, co Wschód - Indie, Chiny, Japonia - nazywa literaturą, a także pełna epika i dramat, i poezja ludów kolorowych to nie „literatura", lecz eksperyment o charakterze religijnym. „Literatura" w zachodnim sensie tego słowa rozpoczęła się wraz z Homerem i jej celem nie jest eksperyment religijny, lecz racjonalny. Na Zachodzie literatura powstawała zawsze dla czytelnika, na Wschodzie dla wiernych. W tonie Priestleya pobrzmiewa poczucie winy: posypuje głowę popiołem, wdziewa włosiennicę i tak pisze o Literaturze, którą przez całe życie traktował jako sposób zarobkowania, choć wiedział, że jest czymś innym i czymś więcej. Doskonałe akapity o Oratio Pico delia Mirandoli w rozdziale o włoskiej literaturze renesansowej: wyzwolony spod scholastycznego terroru średniowiecza człowiek z gromkim patosem mówi o „nowej godności", o randze człowieczej. Ta dzika radość tu i tam prześwituje z wyznań pisarzy, którzy uciekli spod komunizmu. Kant. Sądził, że tylko człowiek cnotliwy zasługuje na szczęście; ale nie ma do niego prawa, jeśli „dlatego jest cnotliwy, żeby za tę cenę być szczęśliwym". Kant w Kónigsbergu był trochę za surowy. Uważał, że pursuit of happiness1 nie może być czymś w rodzaju wzajemnego ubezpieczenia. W pobliżu naszego domu w zatoce Hudson pojawił się dziki łabędź. Samotne stworzenie, które tu zabłądziło, przydało szlachetności zatoce i całej okolicy. Jedna jedyna istota - jeśli konsekwentnie jest tym, czym jest - może przemówić do otoczenia z wielką siłą wychowawczą. Spacerowicze przyglądają się z nabożeństwem jego powolnym, melodyjnym ruchom, samotnemu życiu. Cocteau: Poesie Critique. Stary klaun, który oświadcza, że czas się pakować, jest sympatyczniejszy od swych czczonych towarzyszy, Clau- 1 pursuit of happiness - pogoń za szczęściem 313 dela, Gide'a. Wyznaje, że pisarza czasem knebluje spisek milczenia, ale bardziej niebezpieczny jest spisek hałasu. Pisarz, który został przemilczany, pewnego dnia może jednak przemówić; ale pisarz hałaśliwie fetowany rzadko ma szansę znów zaistnieć. W Ameryce jest to codzienne zjawisko. Cocteau mądrze się starzał: do końca pozostał klaunem. Po pogrzebie marszałka Joffre odwiedził pewnego redaktora pisma literackiego i poddał myśl, że co tydzień powinien się odbywać pogrzeb jakiegoś generała, uroczystość była bowiem piękna, wszyscy płakali, nawet koń marszałka, a „takie rzeczy umacniają uczucia patriotyczne". W jednej z sal wystawowych na Siedemdziesiątej Ósmej Ulicy Nowego Jorku pokazują obrazy urodzonego w Cincinnati trzyletniego szympansa imieniem Beauty. Maluje on obrazy abstrakcyjne. Już pierwszego dnia sprzedano czterdzieści obrazów, ich cena wahała się pomiędzy sumą dwudziestu pięciu a czterdziestu dolarów. W tym samym czasie gazety donoszą, że Picasso skończył osiemdziesiąt lat. Przedstawiają kolorowe reprodukcje kilku nowych, abstrakcyjnych obrazów Mistrza. Picasso wywarł wielki wpływ na swoją epokę. W programach wiadomości telewizyjnych stosują teraz trik techniczny polegający na tym, że osobę, o której właśnie się mówi, pokazują najpierw nieruchomą, a potem, kiedy została już przedstawiona, nagle zaczyna żyć i poruszać się na ekranie, mówi, słowem trup ożywa i zaczyna chodzić. Ten futurystyczny trik jest upiorny. W każdej sytuacji życiowej - zarówno w ludziach, jak i w samej sytuacji -jest coś statycznego, sztywnego i martwego jak manekin: to „rola", z której w ciągu rozmaitych wydarzeń życiowych osobowość nagle wypada - w sposób śmieszny lub tragiczny. Słoń jest najokrutniejszym zwierzęciem, ponieważ nie zapomina. Ta chwila w życiu emigranta, kiedy staje się „imigrantem" - już nie to ważne, co opuścił, lecz to, do czego przybył. W literaturze hiszpańskiej dziennik jest rzadkością. Hiszpanie, ci prawdziwi - w których płynie choćby kropla kastylijskiej krwi - nie piszą dzienników, wystarczy im świadomość, że „są". A poza tym: dżentelmen nie mówi o tym, że „jest". Studium pewnego fizyka z Princeton w jednym z pism naukowych o „doświadczeniach Eotvosa". Nazwisko fizyka: R.H. Dicke1. Pisze, że w 1908 roku Eotvos2 ogłosił wyniki doświadczeń, które dowiodły, że „wszelkie ciała spadają w kosmosie z jednakową siłą". Pisze, że bez dokumentacji Eotvosa Einstein nigdy by nie mógł stworzyć swojej teorii względności. Eotvos powtórzył później te doświadczenia, ogłosił wyniki swojej pracy w niemieckich pismach naukowych i w 1909 roku otrzymał nagrodę im. Beneckego nadawaną przez Uniwersytet w Getyndze. Ale Einstein, kiedy go zapytano, czemu nie wspomniał nigdy o doświadczeniach Eotvosa, odparł, że „jeśli go pamięć nie myli, słyszał o nich znacznie później". Święty Augustyn: fizyk i poeta w jednej osobie. „Przeszłość i przyszłość posiadają przestrzeń, ale nie istnieją. Teraźniejszość istnieje, ale nie posiada przestrzeni". Chwila obecna nie posiada mierzalnej objętości. Sofokles: Edyp w Kolonie. Psychoanaliza wiele zawdzięcza literaturze. Ale literatura nie zawdzięcza psychoanalizie niczego. W końcu Sofokles był pierwszy i więcej wiedział o kompleksie Edypa niż doktor Freud. 1 Robert Henry Dicke - fizyk amerykański urodzony w r. 1916, badacz teorii względności. 2 Baron Lórand Eotvos (1848-1919) - światowej sławy fizyk, geofizyk. 314 315 Dziki łabędź. Stał na niewielkiej skale w zatoce, bezradny. Wokół niego woda spływająca krą. Nie przyjął kawałka chleba, który mu rzuciłem; w niedającej się opisać samotności, dumny i nieruchomy, drżał z zimna. Chleb wpadł do wody, rój pirackich mew rzucił się nań z powietrza i z piskiem uniósł łup. . Dwa typy kolaborantów: pierwszy wysługuje się komunistom. Drugi - przyjmuje przysługi komunistów. Ten drugi jest jako człowiek nędz-niejszy, podlejszy i bardziej niebezpieczny. 1962 Hamburg To już nie to zrujnowane i śmiertelnie wyczerpane miasto, jakim było jeszcze w 1950 roku. Wszędzie domy towarowe, pałace, gwar handlowy Wirtschaftswunder1. W jednym z teatrów grają tanią sztuczkę Elmera Rice'a, przedstawienie jest prowincjonalnie aroganckie i męcząco dydaktyczne. Jeden z tutejszych wydawców mówi, drapiąc się w głowę: „Po śmierci Manna, Hessego i Hauptmanna Brecht stał się dla czerwonych tym, kim Thomas Mann był dla pokoleń mieszczan. Teraz i Brecht zmarł. Ze sceny zeszło jedno duchowe pokolenie, ale następne nie zajęło jeszcze jego miejsca. Pojawiają się wprawdzie talenty, ale dzieł, w prawdziwym sensie tego słowa, właściwie nie ma... Wyrwa spowodowana wojną jest już teraz całkowita". O Brechcie mówi się ze spuszczonymi oczyma, przyciszonym głosem; wszyscy się boją, że ktoś wykrzyknie: „król jest nagi!". Nie był dramatopisarzem - tylko coś udawał, w papierowym przebraniu, światopoglądowo ucharakteryzowany. Ale o tym ledwie kto śmie mówić. Murzyński chłopiec z autentycznym, rdzennym akcentem hambur-skim rozmawia, dyskutuje, gada na poczcie - w dialekcie - z urzędnikiem. Ma może z siedemnaście lat. To jeden z kilku tysięcy, którzy urodzili się tu w pierwszych latach okupacji powojennej - ojciec był Wirtschaftswunder - cud gospodarczy 317 Murzynem, któregoś dnia wrócił do Alabamy i przestał pisać, a Frau-lein została z dzieciątkiem. Chłopak jest całkiem czarny i - ku większej chwale hitlerowskiej teorii rasy - jest też doskonałym, czystym rasowo Niemcem: matka aryjka, ojciec nieznany. Ten Murzyniak jest też pełnoprawnym obywatelem niemieckim, jak kilka tysięcy jemu podobnych. Póki był malutki, wszyscy go pieścili: „Jakie słodkie Mu-rzyniątko!" - i częstowali czekoladą. Teraz dorósł i zaczynają się problemy, bo pełnoprawny, czysty rasowo obywatel niemiecki jest czarny jak smoła. Na wystawie drogerii hamburskiej elektryczna szczoteczka do mycia zębów. Siedemnaście lat po bezwarunkowej kapitulacji. Bruksela Na wielkim placu przed oknami hotelu w niedzielne popołudnie bijatyka Walonów z Flamandami. To tu zwyczajne, policjanci niemrawo rozdzielają uczestników walki. Belgijski lekarz - Walon - na pytanie, co jest prawdziwą przyczyną tych bijatyk, odpowiada, wzruszając ramionami: „Z Flamandami nie można wytrzymać". Na dalsze pytanie, czemu to nie można wytrzymać z Flamandami, rzeczowo, z gotowością odpowiada: „Bo są Flamandami". Niechęć do obcych jest tu bardziej odczuwalna, spotyka sieją częściej niż w Hamburgu. To bardzo bogate państewko jest bogate dzięki swemu przemysłowi przetwórczemu: Kongo tylko dla niewielu zakończyło się krachem, całość życia gospodarczego kraju właściwie nie ucierpiała w tym krwawym intermezzo. We wszystkich fabrykach depczą sobie po piętach zagraniczni robotnicy - Włosi, Turcy, Hiszpanie - którzy stanowią niezbędną siłę roboczą dla tutejszego przemysłu przetwórczego. Optymiści wierzą, że dzięki tym obcym przybyszom w końcu wyłoni się tu jakiś nowy typ Europejczyka, który już nie będzie tak bardzo Belgiem czy Włochem jak dotąd. 318 Ani tu śladu życia literackiego. Wymarło pokolenie Verhaerena, Maeterlincka, Crommelyncka. Ich miejsca nie zajął nikt wybitny. Ale w restauracyjkach na rue Grand Bouches zachowało się jednak coś z dawnej kultury: recepty potraw pozostały nienaruszone. Obiad na „równinie Waterloo", w dosłownym sensie. Topograficzna rzeczywistość ma w sobie coś groteskowego i nieprawdopodobnego. Czym było naprawdę Waterloo? Francuzi uważali je za wielką porażkę. Niemcy, Anglicy i Rosjanie zaklinali się, że to wielkie zwycięstwo. Po stu pięćdziesięciu latach z tego miejsca, z perspektywy małego domku myśliwskiego położonego na skraju pola tamtej bitwy jest zupełnie jasne zarówno dla Francuzów, jak i dla Niemców i Anglików, że Waterloo nie było ani porażką, ani zwycięstwem, lecz jedną z przepuszczonych okazji (jak węgierska rewolucja 56 roku). Przegrała tu Europa, o której marzył Napoleon. Teraz - ze stupięćdziesięcioletnim opóźnieniem - właśnie tutaj, w Brukseli, w gabinetach i salach posiedzeniowych Rady Europy starają się sklecić tę Europę za pomocą wypoconych przemówień i krzątaniny w zarękawkach. Gazeta poranna donosi, że urzędnicy Rady - eurokraci - żądają szesnastoprocentowej podwyżki płac. To już rzeczywistość, znów można żywić nadzieję, że to, o czym marzył Napoleon, zaczyna się oblekać w ciało w postaci warstwy urzędniczej żądającej podwyżki. Renesansowy, olśniewający Wielki Plac: ten luksus stworzyli mieszczanie, cechy. Jak wszystko, co jest w Europie „nowoczesne". Ale ani po Wielkim Placu, ani po okolicznych, klasycystycznych uliczkach nie można już spacerować ani rozglądać się: auto, ten śmierdzący parwe-niusz na czterech kółkach, zeszpeciło cudowny krajobraz miast europejskich. Każde przejście przez ulicę na skrzyżowaniu staje się sztuką akrobatyczną, nie sposób przyglądać się bramom, trzeba wciągać brzuch, wiać przed zmechanizowanym sprzedawcą i ustępować zmotoryzowanej sekretarce. W okresie wędrówki ludów Europę poznawa- 319 no z końskiego siodła. Teraz niszczy ją auto. Na wąskich europejskich uliczkach spaliny motorowych potworów zasłaniają to, co w nich prawdziwie piękne, europejskie. Paryż Postępowy inteligent. Nosi okulary w rogowej oprawie, jest idealistą i lewicowcem. O Sartrze mówi z takim pełnym nostalgii rozczarowaniem, jak archeolog, który dowiedział się nieoczekiwanie, że Wenus z Milo jest falsyfikatem. Fazy rozwoju literatury: najpierw jest faza religijna, kiedy literatura chce coś powiedzieć ludziom o tamtym świecie. Następna, kiedy mówi coś światu o pisarzu. I wielka chwila, kiedy literatura nabiera w końcu świadomości i zmusza ludzi, by odkryli samych siebie. Paryż nie jest „drogi" - czemu cokolwiek nie miałoby być drogie? - tylko chciwy. Ceny często amerykańskie. Jeszcze częściej algierska czy bałkańska jakość. W restauracji nie da się zjeść posiłków, takie niesmaczne, lub nie sposób za nie zapłacić, bo choć doskonałe, takie drogie. I wszędzie opakowany w bibułkę, w językowy staniol brak form, arogancki grandeur1. Francuskie pieniądze stały się teraz szlachetną walutą, ale są one wewnętrznie puste, brak im solidnej podstawy, choćby Banque de France pełen był przelanych z Ameryki złotych miliardów. Kupcy, restauratorzy dziś tak samo gardłują na temat małych sum - podobnie zresztą jak Państwo! -jak przed stabilizacją na temat wielkich. Zera obcięto, ale to, co pozostało, jeszcze ciągle nie jest wartością, tylko niejasnym jej sygnałem. I z tym wszystkim Paryż jest zdumiewający i przepiękny. Fasady większości budynków brudne, rzadko widzi się dom odrestaurowany. Ale nawet w tym niedomytym stanie linie domów, placów są triumfalne, zachwycające. W komunikacji miejskiej anarchia. W południe au- 1 grandeur - jaśnie pan 320 15. Portret fotograficzny Sandora Maraiego z 18 kwietnia 1941 16. Lola i Sandor Maraiowie na balkonie mieszkania w Budapeszcie, 1942 r 17. Zburzony dom przy ulicy Miko w Budapeszcie, 1945 18. Lola w Budapeszcie, 1948 tobus przez godzinę tkwił na Place de la Concorde, zanim skręcił w rue Royale. Nie przejmują się specjalnie światłami, cynicznie - lecz zgrabnie - zajeżdżają pieszym zebrę. Pomimo to Paryż jest przepiękny. Przedpołudnie na tarasie Palais de Chaillot. W głębi Champ-de--Mars, prześwitująca przez mgłę Ile-de-France. Popołudnie na Place des Vosges, wieczorem nerwowe światła bulwarów. Wielki bulwar w minionym czasie jakoś dziwnie się skurczył, przypomina wysuszone indiańskie główki: wąski, wytarty, chwilami wręcz prowincjonalny. Ale Paryż jest cudowny. Valery był naprawdę wielki tylko wtedy, gdy myślał prostymi zdaniami. Robił się rozwlekły i mglisty, gdy zaczynał metodycznie filozofować; na szczęście nie filozofował zbyt często. Książeczka wspomnień prezentuje Valery'ego na przyjęciach, w życiu towarzyskim. Dla pisarza francuskiego salon jest tak samo ważną możliwością wypowiedzi jak kartka rękopisu. Valery, podobnie jak Gide, wiedział, że / 'homme est un animal qui parle1, i że savoir tylko wtedy jest coś warta, gdy oznacza pouvoir2. Pisze w tej książeczce, że dziś, w epoce erozyjnego niszczenia osobowości, pisarze stają się szczególnie „aktualni": nie ma dziś pisarza, który w dobrej wierze mógłby mieć nadzieję, że za sto lat czytelnik rozpocznie dyskurs z którymś z jego utworów. Stendhal mógł wierzyć, ża za sto lat czytelnik pokornie zapuka do jego dzieła - Valery już wiedział, że jeśli taki czytelnik w ogóle żyje, żyje teraz; za sto lat już go nie będzie. Ale błyski Varietes zdradzają jeszcze niewzruszoną energię francuskiego ducha. Wiedział także, że bycie pisarzem francuskim oznacza nieustanne zmagania z językiem, który sam z siebie co najmniej w tym stopniu pisze to, co chciałby napisać pisarz. Żołnierz amerykański. W Korei dostał się do niewoli. Teraz go wypuszczono, opowiada, jak koszmarny był chiński obóz jeniecki, w jakim brudzie i nędzy żył. Opowiada też, że w obozie przeszedł pranie 1 I'homme est un animal qui parle - człowiek jest zwierzęciem rozmownym 2 savoir, pouvoir - wiedza, władza 21 - Dziennik 321 mózgu -jedyną częścią, która w chińskim obozie jenieckim stała się całkiem czysta, był jego mózg. Ionesco, Beckett, Genet, Sartre... Grand-Guignol był jednak lepszy. Odmiany sadyzmu, masochizmu, nimfomanii i wampiryzmu, a więc co bardziej subtelne tematy współczesnego dramatu pokazywał nie za pośrednictwem egzystencjalnych symboli, lecz w ich namacalnej rzeczywistości. Na tarasach paryskich kawiarni literackich niezmiennie wysiadują uczeni w piśmie - dziś tak samo jak przed stu laty. Obecnie są „lewicowi", dziś to obowiązująca postawa. Wieczorna gazeta, którą trzymają w ręce, donosi petitem, że Dżilas znowu został zamknięty w więzieniu przez policję Tito, ponieważ napisał nową książkę: Rozmowy ze Stalinem, taki jest jej tytuł. Paryski lewicowy uczony w piśmie krzywi się. W świecie komunistycznym zaczęły się niebezpieczne ruchy: przekształcenia w duchu frontu ludowego, policentryczne układy. Komuniści odkryli motyw zysku, widzą, że z własnej ziemi chłop zbiera więcej niż z kołchozowego pola, spostrzegli, że bezpartyjny fachowiec jest bardziej użyteczny od partyjnego pasożyta. Ale co zrobić z pisarzami, tego komuniści nie wiedzą. Wynajdują nagle -jak wynaleziono elektroluks czy lodówkę - porównania, piękny styl... Pełen najgorszych podejrzeń lewicowy inteligent rozgląda się dokoła ponurym wzrokiem. Nie chce się pogodzić z tym, że symbolizm może się okazać przestrzenią literacką nie mniej godną uwagi od socjalistycznego realizmu, a pisarz nie „pożytecznym członkiem społeczeństwa", lecz fermentem i stymulatorem. Mrugają oczyma i niespokojnie rozglądają się na tarasie kawiarni. A potem wzdychają, zamawiają jeszcze jeden aperitif i kartkują gazetę w nadziei, że znajdą coś - lub kogoś - co lub kogo można jeszcze nienawidzić. Dżilasa przez kilka lat nie trzeba będzie teraz nienawidzić. O jeden kłopot mniej, myślą. 322 Gare de 1'Est. W chwili odjazdu nie pozostaje mi żadna pamiątka „europejskiej świadomości". Istnieje nacjonalizm, jak w przeszłości. Jest Express Transeuropejski, który wreszcie - po trwających pół wieku perturbacjach - bez przeszkód wozi pasażerów po Europie, a oni nie są już zmuszani do przemycania swoich własnych pieniędzy i osobowości przez zachodnie granice państw. A jeśli pociąg przystaje, podnoszą głowy i ziewając, pytają konduktora: „Kiedy ten pociąg ruszy wreszcie na Zachód?". To wszystko rzeczywistość. Ale „świadomości europejskiej" nie ma już nigdzie ani śladu. Nawet w literaturze, nawet w sztuce. Na scenie miejskiego teatru w Zurychu rozmowa o godności ludzkiej. Ten temat w słoneczne niedzielne przedpołudnie przyciągnął tu tysiąc osób. Rozmówcy - aktor, profesor uniwersytecki, dziennikarz, psycholog i młody poeta - wypowiadają się z typowym dla dyletantów przejęciem, stremowani jak na seminarium. Cytują, co o godności ludzkiej powiedział Arystoteles, a co Albert Camus czy jedna z ofiar oświęcimskiego obozu koncentracyjnego. Widok jest ciekawszy od tego, co odczytują. Sala teatralna w Zurychu to w istocie Europa, inna, prawdziwsza i trwalsza od tej planowanej przez Karola Wielkiego czy Napoleona. W świecie, w którym nauki specjalistyczne z nieubłaganą ciekawością prześwietlają każdy zakątek kuli ziemskiej, w którym dwa obozy władzy prowadzą wyścig zbrojeń z bombą wodorową w zanadrzu, gdzie, mówiąc dzisiejszym żargonem, menedżerowie realizują „administracyjny model świata", w środku Europy tysiąc osób i kilku rozmówców rozważa temat ludzkiej godności. Pewnie i to nie jest czym innym jak tylko jedną z ostatnich prób ucieczki. Ale takiego poranka nie sposób sobie wyobrazić gdziekolwiek poza Europą. Joyce. Długo tu mieszkał jako emigrant. I tutaj zmarł. Nikt nic o nim nie wie. Teraz, gdy ojczyzna kanonizuje swego byłego wygnańca - w Dublinie powstaje muzeum Joyce'a, prospekty informują obcych, w którym pubie bohater Ulissesa Bloom pił ciepłe piwo ale, gdzie jadł ową kanapkę z serem - tu, w Zurychu, nikt nie potrafi powiedzieć, 323 gdzie, w którym domu wynajmował pokój z umeblowaniem ten dziwaczny wędrowiec. Wpływ, jaki wywarł -nierównie większy od wartości i wagi jego dzieła - Zurychu nie dotknął, nie ma tu śladu ani znaku jego bytności. Dyrektor biblioteki kantonalnej marszczy brwi, a potem niepewnie mówi, że Joyce, tak... lepiej będzie zapytać kierownika działu referencji, on na pewno coś słyszał. I rzeczywiście, urzędnik pamięta. „Joyce, tak - mówi. - W okularach. Czasem zachodził do księgarni francuskiej, kupował książki". Niczego więcej nie wie. Nie ma pojęcia, gdzie mieszkał. Pokój, w którym ten literacki potwór z Loch Ness żył, rozmyślał, pisał listy z prośbą o pożyczkę, a potem stworzył niezwykłe dzieło, którego fermentujące działanie teraz, w dwadzieścia lat po śmierci autora, jest tak silne w literaturze zachodniej -jest mieszkańcom Zurychu nieznany. W księgarni francuskiej coś tam pamiętają, ale jak przez mgłę. „Może powinien pan zajrzeć do urzędu meldunkowego... Został pochowany na jednym z cmentarzy na stoku wzgórza". To wszystko, co wiedzą. Stary notes z adresami i numerami telefonów sprzed dziesięcioleci. Paryż, Bruksela, Zurych. Pod dawnym numerem zgłasza się obcy głos. Na pytanie, czy można prosić pana X, głos odpowiada krótko, że nie można. „A dlaczego, czy nie ma go w domu?". „Nie - odpowiada głos - umarł". Krótka pauza. „Aha, no to... -jąka się dzwoniący i w zakłopotaniu dodaje: - ...to ja może innym razem..." Na szczęście po drugiej stronie odłożono już słuchawkę. Lugano Miejsce, w którym jesień ma jeszcze swój zapach. W górnych rejonach Monte Salvatore bielą się śnieżne płaty. Światło słoneczne zatrzymuje się na brzegu jeziora jak ciepło w piecu, z którego wyjęto już chleb. Dziwna cisza: kiedy szybki szwajcarski pociąg elektryczny wjeżdża w tunel St Gottharda, jakby zatrzaśnięto za nim drzwi. W epoce samolotów i radia Lugano jest od wszystkiego tak dalekie jak odcięte przez lawinę górskie schronisko. Jego cisza i oddalenie jest słoneczne, pachnące, gęste. Podróżny zanurza się w nim jak reumatyk w gorącym mule. 324 Mała biblioteka na dawnym miejscu, w czytelni dwóch starych emerytów pochyla się nad gazetami. Nowości współczesnej literatury nie trafiły jeszcze na tutejsze półki. Geneta nie ma, na szczęście; Ca-mus już jest, ale w skromnym wymiarze. Maurois natomiast wielkodusznie dużo. Jeśli chodzi o zaopatrzenie w lektury, przybysz zmuszony jest tutaj sięgać do torby podróżnej i żywić się tym, co ze sobą przyniósł. Na brzegu jeziora dziecko - samotne i poważne - rysuje koła na piasku. Jest najwyraźniej zaskoczone kołem jako możliwością. Jakby coś odkryło. Zrozumiało, że geometria jako pismo obrazkowe jest językiem całkiem dobrze wyrażającym pewne treści. Koło, pełne życie, krzywa linia powracająca do swego początku, której każdy punkt znajduje się w tej samej odległości od punktu środkowego. Koło jako życie, którego środkiem jest śmierć: dziecko -jak artysta - rozumie to. Montagnola Mała miejscowość nad jeziorem Lugano, naprzeciw skał Monte Generoso. Na nasłonecznionej polanie, w ogrodach drzew figowych, na wyżynie otoczonej kasztanowcami mieszka najwyżej tysiąc mieszkańców. Nie ma tu śladu nadbrzeżnego świata interesu, snobistycznych grymasów Ascony czy Locarno. Miejscowość jest podobna do obszernego prowincjonalnego domu o wielu pokojach, do którego sprowadziło się kilka rodzin. Te rodziny to Włosi ticińscy, a tutejszy cmentarz przypomina lamus prowincjonalnego domu, gdzie w bogobojnym zapachu naftaliny spoczywają meble, które wyszły już z użycia. Na tym cmentarzu pochowano Hermana Hessego. Zmarł cztery miesiące temu. Wdowa po nim mieszka tu i strzeże domu oraz literackiej spuścizny zmarłego pisarza. Herman Hesse nie czekał na przejęcie władzy przez Hitlera, lecz wcześniej wyemigrował z Wirtembergii i przyjął szwajcarskie obywatelstwo. Mieszkał tu przez trzydzieści lat, w tym czystym, mocnym górskim powietrzu, w słońcu Ticina. Pozostał na niemieckim obszarze językowym, w pobliżu atmosfery ojczystego ję- 325 F zyka. Wiedział, że w wielojęzycznej Szwajcarii będzie pisarzem tylko dopóty, dopóki przez góry słychać niemiecką mowę. Neapol Znajdujące się w wielkiej kamienicy w sąsiedztwie Trinita Maggiore mieszkanie Crocego przerobiono na muzeum. Miejscowe gazety wspominają o nim przy okazji dziesiątej rocznicy zgonu. Croce był innym typem emigranta - emigrantem wewnętrznym. W latach faszyzmu nie opuścił Włoch. Nikt nie zrobił mu krzywdy, faszyści chodzili na palcach wokół jego osoby i dzieła. Podobnie jak Hesse i Thomas Mann, Croce też przeżył faszyzm. Który z nich podjął słuszną decyzję: ten, kto opuścił ojczyznę i żył jako emigrant za granicą, czy ten, kto pozostał w domu? Kto wyjechał, mógł żyć w trudniejszych warunkach, ale był wolny. Kto pozostał w domu, wiecznie doświadczał, że jest tolerowany na prawach wyjątku i jako emigrant funkcjonuje jakby za zezwoleniem. W dyktaturach nie ma miejsca dla prywatnej inicjatywy literackiej. Na Vomero. Wizyta u pewnej neapolitańskiej rodziny. Rodzice i dzieci: wszyscy w zawodzie nauczycielskim. Dziesięć lat temu rodzina ta mieszkała w jednym z rozpadających się domów w Posillipo niczym w jaskini i żyła z dnia na dzień z dochodów niszczonych inflacją. Teraz mogli sobie kupić mieszkanie na jednym z modnych osiedli Vomero. Mieszkanie jest nowoczesne: łazienka z kafelkami, elektryczna kuchenka, pięć pokojów, centralne ogrzewanie. Wszyscy już pracują, pięć osób w przeciągu piętnastu lat będzie mogło spłacić te wspaniałości, pałac kręcący się nie tyle na kurzej nóżce, co na stopie procentowej. Mają telewizor, pralkę elektryczną, magnetofon, wszystkie rekwizyty amerykańskiego stylu życia są dla nich codziennością. Wspominają mimochodem, że dziadek ma nawet cholesterol. Nie wiedzą wprawdzie dokładnie, co to jest, ale we włoskim wydaniu „Reader's Digest" czytali, że w Ameryce wszyscy mają cholesterol, nie chcą więc być gorsi. W mieszkaniu atmosfera rodem z powieści Rodzeństwo z Neapolu Werfla. Europa ma czas... Tu także - podobnie jak w Szwajcarii, Belgii, Paryżu, Niemczech - pomiędzy dwunastą a drugą wszyscy idą spać. Na poczcie ledwie pracują, księża nie spowiadają, umierający przestają umierać, rodzące przestają rodzić, kupcy opuszczają żaluzje. Wszyscy jedzą obiad w religijnym, liturgicznym skupieniu. Turyści amerykańscy obserwują ten rytuał z rozdziawionymi ustami. W kościołach, przed szklanymi witrynami świętych niepoprawni poganie. Ludzie traktują tu kościół jak kasę oszczędności, gdzie dokonuje się wpłat - w postaci gotówki lub dobrych uczynków - a kiedy człowiek znajdzie się w kłopocie, likwiduje wkład, domaga się zwrotu swojego kapitału lub procentów - w postaci cudu. Tu nie zrozumieliby słów Amerykanki, żony kosmonauty Carpentera, która na głupie pytanie pewnego dziennikarza odpowiedziała: „Gdy człowiek znajdzie się w kłopocie, nie modli się". Caravelle, to bezwibracyjne arcydzieło francuskiej techniki, w ciągu godziny pokonuje drogę z Zurychu do Rzymu. Tysiąckilometrowy odcinek drogi nad Alpami jest dla pasażera nieodczuwalny. Ale diret-tissimo1 z Rzymu do Neapolu wlecze się przez trzy godziny i w tej zmienionej czasoprzestrzeni - jak na klatkach filmowych wyświetlanych w powiększeniu i w zwolnionym tempie - naraz widzi się coś z nowej Europy. Pod szklanym dachem o opływowych liniach, zawieszonym nad rzymskim dworcem kolejowym Termini, słyszy się najpierw dziwny szum: przypomina on brzęczenie pszczół opuszczających ul. Tak brzęczą i szumią robotnicy Wspólnego Rynku szturmujący pociąg, który zawiezie ich do domu na święta Bożego Narodzenia. Z Niemiec, ze Szwajcarii, ze Skandynawii powracają ich setki tysięcy. W przewiązanych sznurkiem sfatygowanych pudłach kartonowych przywożą łupy, złote runo: tranzystorowe radio, walizkową maszynę do szycia, nowoczesne zabawki na baterie. Oblegają wagony, każdy przedział wypełnia się argonautami. 1 direttissimo - ekspres 326 327 Twarze o charakterystycznym przemieszaniu rysów łacińskich i mongolskich. Wielu neapolitańczyków. Profile kalabryjskie, abruzyj-skie, młodzi mężczyźni o pałających oczach. I inni, Sycylijczycy, figury przypominające mafię i wendetę. To nowi Europejczycy, którzy dopiero teraz zaczęli odkrywać własny kontynent. Europejski pracownik poznaje Europę zgodnie z rozkładem kolejowym i zawozi o niej wieść do domu, do leżących na odludziu wsi w Kampanii i Kalabrii, gdzie nie wiedziano dotąd, że poza ich pobliskim regionem istnieje jeszcze coś innego, co dopiero zaczyna otrzymywać formę, i że ta druga ojczyzna też do nich należy. Jeszcze dziesięć lat temu mechanik z Kalabrii niczego nie wiedział o Europie: wszystko, co znajdowało się za linią Alp, było dla niego mglistym i patetycznym pojęciem geograficznym. Dziś w zatłoczonym przedziale kolejowym ze znawstwem opowiada obcym o paryskich warunkach mieszkaniowych, o szwajcarskich cenach żywności, o skandynawskim ubezpieczeniu od wypadków. Narzeczonym skazanym od tysięcy lat na wieczne pranie beznadziejnych rodzinnych gaci wiozą z dworca nową pralkę elektryczną. Dokonuje się oto nowy, europejski podbój ojczyzny, rzeczywistość przekraczająca fantazję Wergiliusza. Capodimonte. Arcydzieła galerii neapolitańskiej umieszczono wreszcie w zaprojektowanym przez Medrana, nieforemnym królewskim pałacu Burbonów. W niektórych salach wzniesionego na szczycie wzgórza, wielkiego jak stajnia budynku wycięto ogromne otwory i te panoramiczne okna ukazują w głębi „drugi obraz" wykonany techniką trompe I'oeiV: pomiędzy Tycjanami i Tintorettami widać ocieniony piniami krajobraz Kampanii, Zatokę Neapolitańską, miękkie, rozkoszne i odkryte wielkie ciało: Neapol. Zadaniem Człowieka jest dalej tworzyć Naturę, tak myśli nie tylko Teilhard de Chardin, Michał Anioł miał podobną wiarę. W porównaniu ze źle oświetlonymi muzeami europejskimi Capodimonte jest tym rzadkim miejscem, gdzie „sztuka" nie tylko wisi na ścianie, ale żyje wraz z pejzażem, który ją 1 trompe 1'oeil - malarstwo iluzjonistyczne 328 otacza. W tych salach Sztuka jest swojsko, żywo oddychającą rzeczywistością. Nie ma drugiego narodu na Zachodzie, który tak dokładnie wie, co to jest „kultura", jak Włosi! Nawet niepiśmienny Włoch potrafi bezbłędnie rozróżnić pomiędzy tym co piękne i brzydkie, mądre i głupie, oryginalne i sztuczne. „Kulturę" ma się tu pod skórą i działa ona w organizmie włoskim niezauważalnie jak hormony. Ale niewielu Włochów ma rzeczywiste pojęcie o tym, czym jest cywilizacja. Niewielu czuje, że cywilizacja to przede wszystkim poczucie proporcji. Kiedy, ile czego i jak - tego nie wiedzą, ponieważ kultura - na ich szczęście -ochroniła ich przed cywilizacją. Przed Bożym Narodzeniem tłumy w neapolitańskich kościołach. Wszędzie na ołtarzach widać Starego Boga, Boga, którego człowiek stworzył na swoje podobieństwo. Ale teraz człowiek zmienia opinię o nadprzyrodzonym: może to jest sens ludzkich poczynań w tym stuleciu? 1963 Salerno Deszczowa noc sylwestrowa, ciepły deszcz. Na kolacji miejscowi goście, Włosi. Nic nie interesuje ich tak dogłębnie jak tajemnica: jak obcokrajowiec widzi mieszkańców basenu śródziemnomorskiego. Są uprzejmi i taktowni, lecz jednocześnie podejrzliwi. Dwa tygodnie mrozów; w całej Europie parodia epoki lodowcowej. W nieogrzewanych domach w Salerno ludzie śpią na kamiennych posadzkach zesztywniali jak zamrożone stworzenia, jak zmarznięte, zastygłe w letargu jaszczurki. W końcu stycznia wybuch nasłonecznienia. Upajające, narkotyczne, osłabiające południowe słońce. Miasteczko rozbłyskuje w świetle jak rodzinny klejnot wyjęty na święto z puzderka. Tylko tu światło nadaje sens życiu - to lakier i polewa, „zewnętrzny blask". Gdzie indziej na Zachodzie życie otrzymuje sens w półmroku, gdy jest skierowane do środka. Dobrze ubranych kobiet z wyższych sfer prawie nie widuje się na ulicy, bo spacer jest „nieprzystojny". Na Południu dama nie spaceruje. Są więc otyłe i blade, bo mają złe trawienie. Tutejszy lekarz opowiada, że nigdzie nie ma tylu seksualnie niewyżytych kobiet, co na wielodzietnym Południu. Mężczyźni są tu zachłanni i egoistyczni; pospiesznie zaspokajają chwilową żądzę i potrząsając wybrylantynowaną czupryną już idą dalej, do kawiarni; nie przejmują się kobietą, która zostaje w domu nieusatysfakcjonowana i prawdopodobnie przy nadziei--beznadziei nowego potomka. Tutejszy mężczyzna nie rozumie tego, 330 że o kobietę trzeba w łóżku dbać, że trzeba jej poświęcić uwagę. A jednocześnie kobiety oczekują tu jeszcze ciągle „zalotów" - omdlewających, smutnych spojrzeń, wzdychań, kwiecistych zapewnień, sekretnych liścików, wszystkich tych rekwizytów dawnego, wspaniałego i podłego przemysłu. W punktach loteryjnych dziwaczne postaci: wymalowane kobiety, które z ołówkiem w ręce prowadzą staranne kalkulacje, po maniacku rozważają szansę. Księża, którzy krąg działania Opatrzności rozciągają także na loterię. Można kupić „szczęśliwe liczby", tanio, w kopercie - 9, 14, 17, wielokrotnie już się sprawdziły, obiecuje napis na kopercie. Urzędnik - staruch o krogulczym spojrzeniu - z zadowoloną twarzą obserwuje ofiary, które zleciały się tu na zapach szczęścia, na kwaterkę nadziei. Stary kelner w tutejszej modnej lodziarni. Dumny, frak bez zarzutu, tylko mu brakuje orderów na piersi: jest podobny do Talleyranda i tak surowo spogląda na gości, jak Talleyrand musiał spoglądać na parwe-niusza Napoleona. Stoi w drzwiach z rękami skrzyżowanymi na piersiach, jakby od tysięcy lat obserwował tutejszych gości: najpierw turystów z Fenicji, potem Saracenów i Longobardów, Hiszpanów, Francuzów, a w końcu Niemców i Amerykanów. Historię ocenia pod kątem napiwków. Obserwuje teraz starsze małżeństwo angielskie, które - prawdopodobnie dlatego, że tak taniej - zjadło obiad w samoobsługowej części lokalu; lazanię spożyli na stojąco, więc nie muszą dać napiwku. Gdy opuszczają lokal, kelner uprzejmie otwiera przed nimi szklane drzwi i kłania się. A potem, zwracając się w kierunku kasy, zrezygnowany macha ręką i fachowo, poważnie, jak ktoś, kto ogłasza wyrok w bardzo dawnym sporze, głośno mówi: Ecco inglesi. W aerodynamicznej, wspólnorynkowej Italii pięćdziesiąt milionów Włochów nieustannie gdzieś pędzi, działa i buzuje. Ponad dwadzieścia milionów turystów zwiedza kraj, na każdego obcokrajowca przy- 331 pada dwóch Włochów, czasami wręcz dosłownie. Cztery miliony samochodów dymi spalinami, co jedenasty Włoch ma auto; czasami siedzą w tych toczących się baryłkach niemal po jedenastu. Co dziwne i tajemnicze: w tym wszystkim jeszcze stale czegoś brakuje - może tego, że kobiety w dalszym ciągu nie odgrywają tu żadnej „roli". Mają już własne miejsce na rynku pracy, Włoszka opuściła domowy harem i usiadła za kasą, poszła do fabryki. Ale jednocześnie jest nieustannie spięta, bez humoru, czasem nawet bardzo zdenerwowana i nieprzyjemna, bo nie zdobyła żadnego znaczenia we włoskim życiu: literatura, sztuka, życie towarzyskie, polityka, wszystko to w Italii nie są role dla kobiet. Kobieta otrzymała nowe zajęcie, ale w nowym świecie nie otrzymała stosownej do niego rangi. Paestum Jakie musiały być codzienne aspiracje życiowe w mieście, w którym dwa i pół tysiąca lat temu wzniesiono takie świątynie? W obrębie murów mogło mieszkać najwyżej dwadzieścia tysięcy osób. Nie sposób sobie wyobrazić aspiracji, które te przybytki obudowały rynkiem, teatrem, wszystkimi elementami agory, administracją, systemem prawa. Dwadzieścia tysięcy ludzi na brzegu morza wzniosło świątynie nie tylko Ceres i Posejdonowi, lecz także codziennie żyło według tych standardów: ludzie mieli ochotę i możliwości spędzić życie w otoczeniu drogiej cywilizacji o wysokiej randze. A potem w ciągu stu lat skończyła - ze wszystkim i wszystkimi - malaria. Na przedmieściu Salerno, przy drodze wiodącej do Paestum stoi zlepiony z cementu, przypominający stajnię budynek kościelny. Równie dobrze mogłaby to być rzeźnia lub dworzec. Jest tym, czym jest, bez żadnych aspiracji. Lungomare Podczas spaceru myśl jak uderzenie prądem: nie trzeba się „przeciwstawiać", kiedy pojawia się znak, że w nasze życie wtrącają się siły 332 niezależne od woli i świadomości. W takich przypadkach nie trzeba protestować, tylko pozwolić, by ich zamiar przeniknął wszystko, także świadomość, podobnie jak gwałtowny poryw wiosennego wiatru przenika zastygłą zimową okolicę. Oto cała „tajemnica". Postne wiatry. Od dwóch dni wiosenne światło. Morze jasnozielone, obłaskawione, mruczące, szumiące. Nad zatoką, na szczytach gór pobłyskuje jeszcze śnieg. Ludzie skostniali wyłażą z wilgotnej, mroźnej nory zimy. Na ulicach już śpiewają. Neapol Miasto wyszorowane jak buty kawalerów, które szczotkują pucy-buci siedzący pod arkadami Gallerii Umberto. Neapol kłębi się i błyszczy. Nigdzie nie czuje się tak bezpośrednio cielesności jak w Neapo-lu.Ta animalność jest szczególnie wytworna, jak przeciąganie się szlachetnego zwierzęcia. W Neapolu jeszcze ciągle zdarzają się dandysi, mizdrzący się, salonowi, komiczni, lecz szczerzy w swej manierze uliczni arystokraci. Spod przykrywki współczesnej pospolitości jeszcze ciągle prześwieca hiszpańska, czarno-złota, sztywna i zafascynowana śmiercią duchowość. Oszalały, anarchiczny ruch drogowy, setki tysięcy upojonych szybkością aut kręci się w kółko jak derwisze w ekstazie, a pośród tego wszystkiego w drzwiach swych ulicznych warsztatów jeszcze ciągle siedzą rzemieślnicy, cisi, skupieni artisano. Baje Wykopano świątynię Merkurego i łaźnie. Potem Kumę... Trwa renowacja rynku. Przed dwoma tysiącami lat cywilizację rozpoczęto od ustanowienia najwyższego stopnia - stworzono arcydzieła. Dziś zaczynają od tego, że rozbierają wszystko, co w przeszłości stanowiło dowód smaku. 333 Croce. Odrzucał psychoanalizę; był zdania, że tylko analiza dzieła może powiedzieć coś istotnego o człowieku; analizować należy nie człowieka, lecz jego dzieło. W jednym z pism wspomnienia córki Cro-cego o niedzielnych popołudniach, kiedy w pobliżu Trinita Maggiore, w mieszkaniu Crocego spotykał się inny Neapol, duchowy i arystokratyczny. Rzym Skrząca się Wielkanoc. Horda samochodowa extra muros. Rzym na chwilę, w wielkanocnym świetle znowu daje się widzieć, czuć. Taki jak... Tak, prawie taki jak Rzym. Notatniki Camusa. Powtarzające się zapiski o tym, że „ascetyzm mógłby być rozwiązaniem". Czemu nie? Ale czym innym jest bycie ascetą, a czym innym - impotentem. Fellini: Osiem i pół. Ten włoski reżyser mógłby być Blakiem i Bo-schem kina. Film bez ładu i składu, a więc świetny. Reżyser pokazuje tu coś z tej łacińskiej schizofrenii, która tak się różni od północnej, zachodniej: jest barwniejsza, bardziej dzika, ludzka i diaboliczna. Jak eschatologia protestancka w porównaniu z katolicką fantazją. Piekło Dantego jest inne niż piekło Kierkegaarda. Fellini pokazuje w tym filmie piekło włoskie, diabelskie, ukryte za przykrywką słonecznego uśmiechu. W Austrii wagon restauracyjny wypełnia się miejscowymi podróżnymi, którzy tak głośno i energicznie zabierają się do jedzenia, jakby to miała być specjalnie wyreżyserowana scena groteskowego, operującego przesadą filmu. Kelner w gromkim dialekcie przyjmuje zamówienia, wagon wypełnia się odgłosami mlaszczącej, prowincjonalnej, rodzinnej swojskości. Poubierani w spodnie do kolan, tyrolskie kurtki i ludowe serdaki Austriacy obu płci przez trzy godziny bez przerwy 334 jedzą. W austriackim wagonie ani śladu „kompleksu niższości" małych narodów. Jeśli istnieje w Europie naród, który nie zawraca sobie głowy własną niższą wartością, to Austriacy. Ale też nie wywyższają się, nic z kompleksu grandeura. Nie tylko dobrze żyją, ale przy tym mają jeszcze odwagę znów najadać się do woli, pić, słuchać dobrej muzyki, wypić szprycer w Heuriger1, a więc być drobnomieszczana-mi, a na dodatek jeszcze i socjalistami - ale nie w znaczeniu politycznym, tylko w sensie ochrony humanitarnej i robotniczej. Ta ukryta za barokową dekoracją drobnomieszczańska socjalistyczna Austria, pozbawiona zahamowań i poczucia winy, pełna radości życia i samozadowolenia, jest w Europie ciekawym zjawiskiem. Po zachodniej stronie żelaznej kurtyny dobrze żyje się także w innych krajach; ale żyją tam dobrze, z niezadowoleniem mamrocząc pod nosem, z poczuciem winy lub z gniewem, pełni podejrzeń. Austriacy bez zbędnych haseł i wyrzutów sumienia po prostu żyją, z jak największym zadowoleniem. W wagonie restauracyjnym co chwila słychać okrzyki na cały głos; ale nie krzyczą teraz Heil Hitler, tylko prosit, setzens' Ihnen2. Felix Austria. Baden bei Zurich Sześćset tysięcy zagranicznych robotników w czteromilionowej Szwajcarii to takie zjawisko lingwistyczne, jakby na Węgrzech wędrowni Turcy czy hiszpańscy emigranci kupowali palinkę i chleb w dialekcie z okolic Gocsej czy w gwarze Palóców3. Niewielki naród, który często oskarżano o to, że egoistyczna neutralność pozwoliła mu wymknąć się z zagrożonej strefy losowej wspólnoty europejskiej, teraz, gdy druga co do ważności gałąź tutejszego przemysłu - mechanika precyzyjna - potrzebuje obcej siły roboczej, we własnym interesie i burcząc wprawdzie, znosi jednak fakt, że sześćset tysięcy obcokrajowców dzięki samej tylko obecności i zwyczajom integruje w Szwaj- ' Heuriger - winiarnia 2 prosit, setzens' Ihnen - na zdrowie, proszę usiąść 3 Okolice Gocsej - region specyficznego dialektu węgierskiego; Palócowie -mieszkańcy Górnych Węgier. 335 carii swoistą miniaturową Europę. Przez całe stulecia Szwajcaria zarabiała na obcych; dziś zarabia na nich w ten sposób, że im płaci. Cudzoziemskich robotników chwyta się na lasso, namawia się, żeby byli skłonni tu przyjechać i zarabiać. Przybysze ci zaś, choć przypominają czasami hałaśliwą cygańską karawanę, wnoszą możliwość rozpoczęcia skomplikowanego procesu tworzenia nowej ojczyzny europejskiej. Przy śniadaniu szwajcarska kelnerka mówi zrezygnowana: Griiss Gott, allemitenanda'. Krócej i praktyczniej, niż witać po kolei wszystkich w ich własnych językach. A także pewna postawa: nie może powiedzieć nic innego. Zarzutem jest pesymizm. Zachodnia, „patrycjuszowska" świadomość jest pesymistyczna. Zarzut, który powtarza wschodnioeuropejska propaganda, dotyczy anarchicznej bezcelowości filmów i sztuk, maniakalnego, depresyjnego pesymizmu. Ten zarzut powtarzają nie tylko komuniści. Twórcy, którzy męczą się w kaftanie bezpieczeństwa narzuconym przez system komunistyczno-konformistyczny, stwierdzają z rezygnacją, że na Zachodzie istnieją talenty, ale nie ma dzieł. Trudno temu zaprzeczyć. Prawdopodobnie rytm rozwoju Wschodu i Zachodu nie przebiega równolegle, podobnie jak inny jest rytm faz rozwoju społecznego. Na Zachodzie, w obecnej fazie rewolucji technicznej, rozwój przekroczył średnią normę poziomu życiowego mas. Nadszedł czas, kiedy artysta wykracza poza realność i pragnie nadać formę nierealnemu. Camus. Rzadki nihilista, który jest sympatyczny, ponieważ nie wierzy w literaturę zaangażowaną. Wierzy tylko w zaangażowanych ludzi. Ale niewykluczone, że to nihilistyczne pokolenie się myli. Czyżby nie było innej perspektywy, tylko „wolność" (a więc „rewolucja") lub „prawda" (a więc ograniczające systemy)? A może perspektywa jest jeszcze marniejsza: industrializm lub militaryzm? 1 Griiss Gott, allemitenanda. - Dzień dobry wszystkim. 336 Starość. Wielkie zaskoczenie, gdy stary człowiek nagle zaczyna rozumieć, że przez całe długie życie nie wydał ani jednej samodzielnej myśli, oryginalnego pomysłu. Wszystko, o czym sądził, że to on zobaczył po raz pierwszy, to on pierwszy włączył spostrzeżenie w system doświadczenia, on zrozumiał jako pierwszy nowe współzależności, a poza tym wszystkie pomysły, błyski, strzępy myśli, które wydawały się specyficznie „osobiste" i „oryginalne", wszystkie one przyszły już wcześniej do głowy komuś innemu i ktoś inny już je wyraził. Ta świadomość jest starością. Rysunki Goi w podziemiach Prado. Czterysta rysunków, połowa spuścizny. Rysował tak, jak dziś fotografują fotoreporterzy z leicą czy polaroidem na szyi. W ciągu kilku sekund potrafił uchwycić ołówkiem przechadzającego się z lorgnon lwa salonowego ancien regime'u albo kobietę, którą bezczelny policjant napoleoński ciągnie za włosy do więzienia, albo starego mężczyznę, który rozgląda się bezradnie na madryckiej ulicy, bo nie rozumie, skąd wokół tyle podłości. Każdy jego rysunek to relacja i akt oskarżenia. „Kolaborant" Goya - służył trzem dynastiom bez słowa, ale nie bez Schadenfreude - ukrywał te rysunki w sekretnej szufladzie, szkice, które utrwalały wojenne okropieństwa, obnażające ludzkiego potwora zeznania świadków, spisane kilkoma pociągnięciami ołówka. Wszystkimi pogardzał i wszystkim służył. Do dziś nikt nie wie, czemu, mając osiemdziesiąt dwa lata, wyruszył głuchy do Bordeaux. Przecież „kolaborantowi" w końcu nikt nie robił krzywdy, pomimo to wyjechał, głuchy i uparty. Nie wiadomo też, co zrobił z tą masą pieniędzy. Za portret brał trzydzieści tysięcy reali. Nie miał kosztownych namiętności. Pozostał po nim wielki majątek, ale nikt nie wie o tym nic pewnego. Możliwe, że zakopał złoto. (Malraux: „Goya był na Zachodzie najwierniejszym tłumaczem strachu i przerażenia"). W źle oświetlonych podziemiach Prado te rysunki zdradzają osobiste tajemnice. Na piętrze autoportret - z oczu emanuje zimna pogarda. Tak patrzył na swoje ofiary - zamawiających portrety, na gapiowatych Bur-bonów, na Karola IV i jego żonę-trucicielkę Marię Luizę oraz jej kochanka Godoya. I wszystkich innych, szalonych pyszałków, maniac- 22 - Dziennik 337 kich parweniuszy. Malował Hiszpanów, którzy nasycili się złotem Nowego Świata, którzy już tylko trawią, patrzą na świat z pozycji poziomej. Modele Greco patrzyły jeszcze w niebo. Madryckie słońce. Ponure, brzydkie miasto nie pięknieje w świetle. Ale przechodzień, który z ocienionej strony ulicy przechodzi na słoneczną, czuje, jakby go kto pchnął w kark sztyletem z Toledo o złotej rękojeści. Na środku Paseo del Sotello, alei okolonej trawnikami, stragany z książkami. Wszędzie Czytelnicy: młoda dziewczyna w okularach, która w hałasie trzęsącego, zatłoczonego autobusu, mrużąc oczy, czytała wiersze. Tłusty oficer z rzędem orderów, który z pobliskiego Ministerstwa Spraw Wojskowych - byłego pałacu księcia Alby - każdego dnia w południe zachodzi do „Cafe Gijón", do kawiarni literackiej, siada w pobliżu stolika pisarzy, zamawia tortillę i z pełną nabożeństwa uwagą chłonie francuską powieść. Poważny ksiądz o surowym spojrzeniu, który po południu wkroczył do restauracji literackiej o nazwie „Levante", położonej przy wielkim placu Puerta del Sol. (To miejsce z literackiego punktu widzenia należy już do przeszłości, obecnie rozbrzmiewa w nim stukot bilardowych kul). W tym pogańskim, cywilnym otoczeniu ksiądz zamówił czarną kawę i natychmiast zaczął czytać; ale z kieszeni sutanny wyciągnął nie brewiarz, tylko hiszpański dramat wierszem. Wszędzie w Madrycie Czytelnicy. W miejscach publicznych przyciskają do piersi książkę takim ruchem, jakim kasta samurajów miniaturową tarczę. Najwyraźniej bronią się, kiedy czytają. Czytają przeciw Europie albo przeciw Franco, albo przeciw czerwonym... bronią się przed europejską duchowością, którą podgryzają w małych dawkach, jak dawni magnaci odtrutkę. W podziemiach wielkiej biblioteki madryckiej obrazy współczesnych malarzy hiszpańskich. Więcej umiejętności niż talentu. Ci twórcy zatrzymali się gdzieś pomiędzy budą kuglarską Dalego a pracow- 338 niami postimpresjonistów. Na piętrze obrazy tak zwanych artystów mieszczańskich XIX wieku, a więc malowane do salonów martwe natury, portrety, pejzaże. Między nimi dwa wylizane obrazy pędzla Fiilópa Laszló: portret Alfonsa XIII i Eny. Goya namalował Burbona i był to wyrok skazujący, bez szansy odwołania się do wyższego trybunału. Fiilóp Laszló namalował Burbona i był to show-biznes, tyle że z muzyką kameralną. Sztukę abstrakcyjną, pozbawioną tematu, poprzedził w zeszłym wieku kierunek, który nie miał niczego innego poza tematem. Ale ani jedno, ani drugie nie jest sztuką. Junger. Według jego teorii „świat ojców" jest hierarchiczny, zaś „świat matek" - demokratyczny. Jeśli rozumie to tak, że w świecie hierarchicznym istnieją normy wartości, zaś w demokracji tylko normy interesów, pewnie ma rację. Normy wartości świata hierarchicznego są sztywne, natomiast normy interesów demokracji są- zawsze - poddane emocjonalnemu oddziaływaniu, ponieważ wciąż się zmieniają zgodnie z interesem. Ta lektura w chłodnej madryckiej „Cafe Gijón" -przy talerzu morskich raków i cierpkim białym winie portugalskim -jest jak najbardziej na czasie. W bankach poruszane przez fotokomórkę drzwi pod wpływem zbliżających się kroków samoczynnie się otwierają, rozsuwają się w przeciwne strony, jakby poruszali je lokaje o ciałach astralnych... Taka jest młodość. Człowiek w młodym wieku sądzi, że wystarczy mu się zbliżyć do świata, a drzwi same się otworzą. Stary człowiek już w to nie wierzy: do wszystkich drzwi trzeba się zbliżać z siekierą i wiertarką. Kultura jest rozrzutnością. Autoportret Diirera w Prado: jedyną „szlachetnością" w twarzy artysty jest samotność geniusza. Diirer, podobnie jak Goya, jak najwięksi do połowy XIX wieku utrwalali rzeczywistość ze staranną precyzją godną soczewki aparatu fotograficznego; ale jednocześnie, rozrzutnie, dodawali coś do tej fotograficznej 339 wierności - nadwyżkę spojrzenia, nieuchwytną jak tchnienie inność, dzięki którym rzeczywistość zmieniała się w wizję. Pokój, w którym Lope de Vega według anegdoty wyznał przed śmiercią, że „Dante go nuży". Dom tego człowieka sukcesu pęka od rekwizytów mieszczańskiego dobrobytu. Na ścianie domu naprzeciw tablica upamiętniająca, że tu żył i umarł w nędzy twórca pierwszej prawdziwej powieści literatury zachodniej, Cervantes. Jeden był „tylko" geniuszem, drugi „tylko" talentem. Literatura hiszpańska jest jednym ze schizofrenicznych intermezzów w procesie budzenia się samoświadomości literatury światowej. Podobnie jak węgierska, jak współczesna grecka. (W gabinecie Lope de Vegi w szafie na książki pomiędzy foliałami kilka pękatych tomów: Poufna kronika rodów arystokracji hiszpańskiej. Z tej oprawnej w cielęcą skórę serii ukradł z talentem ponad tysiąc pomysłów do swoich sztuk). W letnią noc kastylijską o chodnik stuka szpiczasty kij stróża otwierającego bramy. To stukanie jest symbolem doprowadzonego do doskonałości, wyidealizowanego państwa policyjnego. Obywatel madrycki po dziesiątej wieczorem może opuścić swoje mieszkanie tylko wtedy, gdy stanie w oknie i zaklaszcze na stróża, który -jeśli akurat popija na rogu - kulejąc i postukując, spieszy, by otworzyć bramę. Podobnie ma się rzecz z powracającymi nocą do domów. Instytucja ta liczy sobie czterysta lat; zarządził ją Filip II, „ostrożny", gdy doszedł do wniosku, że brudną wieś arabską trzeba przekształcić w Madryt leżący „dokładnie pośrodku światowego mocarstwa". Powstał wtedy Madryt zaprojektowany według linijki - do dziś jedno z najnudniej zabudowanych miast Europy - i pozostał na ulicy renesansowy stróż bram z kluczami na kółku. Ale jest już także pole golfowe. O szóstej wieczorem, po pracy, seńora wraca do domu z fabryki, ze sklepu, myje się i zasiada na madryckim balkonie, jak każdego wie- 340 czora od czterystu lat. Na parapecie seńora kładzie aksamitną poduszkę, we włosy wpina ozdobny grzebień, ramiona okrywa barwną jedwabną chustą i kładąc łokcie na poduszce podpiera brodę upierścienioną ręką. Scena jest klasyczna. Jej sens: „czekam na ciebie". A pod oknem przechadza się seńor, spogląda w górę, kłania się. Później idą do kina, bez grzebienia i chusty. Ale scena na madryckim balkonie jest żywa do dziś. Tu też Kobieta jest wiecznie spięta, jak wszędzie na Południu. Już nie czuje się dobrze za kratą, na balkonie. Ale jeszcze nie czuje się dobrze w fabryce albo za ladą. Nie żałuje, że opuściła harem; ale skrępowana rozgląda się dokoła, bo wolność jest niepokojąca, gdy harem już więcej nie chroni. Pałac królewski: ponad dwa tysiące komnat, pokojów, komór. Od ćwierć wieku nie ma lokatora. Tu przyjmuje Franco pierwszego stycznia życzenia korpusu dyplomatycznego: w sali tronowej stoi obok tronu, ale nie siada na nim... W powieści Lampedusy bohater mówi: dżentelmen może mieszkać tylko w takim domu, w którym nie zna dokładnej liczby pokojów... To taki dom. Gmaszysko, ogromna stajnia bez wartości artystycznej, gdzie nie sposób po ludzku, normalnie mieszkać ani spać, ani jeść. Można tu żyć tylko „po królewsku", czyli niewygodnie, nijak; Alfons XIII, ostatni król, który tu mieszkał, zrozumiał to i przy pierwszej nadarzającej się okazji uciekł stąd na zawsze. Spośród dwóch tysięcy pomieszczeń gościom pokazuje się czterdzieści. Trzydzieści siedem z nich to komnaty urządzone z tak zwanym królewskim przepychem: fotele, w których nie sposób wygodnie siedzieć, stoły i kanapy, które nie nadają się ani do tego, by przy nich jeść, ani w ogóle do żadnych innych sensownych ludzkich zajęć. W pozostałych trzech pokojach żył i sypiał ostatni król hiszpański, Alfons, który - jak z tego wynika - był nie tylko królem, lecz także dżentelmenem. Te trzy pokoje można było jako tako ogrzewać. Umycie się i ubieranie też nie było tu całkowicie niemożliwe. Jest tu kilka skórzanych foteli, na których król mógł usiąść, gdy chciał czytać czy wypalić cygaro. Nad łożem, na ścianie przybite skrzyżowane drzewcami dwie małe flagi hiszpańskie, pomiędzy nimi kru- 341 cyfiks: król brał je wszędzie ze sobą, nawet do paryskich czy londyńskich hoteli. Na posadzce nie ma dywanów, tylko przed łóżkiem posłano krowią skórę, bo panujący nie lubił stawiać bosej stopy na czym innym i znosił w pokoju tylko tę wołową skórę z Kordowy. Obok łóżka dziwny telefon cały ze srebra.- wykonany jeszcze w romantycznym okresie rozwoju techniki, na przełomie wieków, był darem madryckiej fabryki telefonów - przypomina paterę owocową, jaką stawiają na stole podczas kolacji u królewskiego radcy. Na ścianie tuż nad głową półka na książki. Zostały pewnie wybrane dla nocnej lektury, wśród nich angielskie wydanie głośnej powieści Żyd Suss. Madame X. mówiła tak: „Gdy król przyjeżdżał z królową do Londynu, zawsze telefonował, żebym przyszła do hotelu na szóstą, ponieważ «Ena wieczorem idzie do Mary (angielskiej królowej matki) i do północy mają zajęcie, wyrzekając na mnie, mamy więc czas do półno-cy»". Mówiła też, że w Londynie król lubił oglądać wieczorem w parkach „angielskie ceremonie wojskowe"; apres zawsze trzeba było z nim wychodzić do któregoś z londyńskich parków, nie mógł się napatrzyć wieczornym paradom wojskowym. Sypialnia pełna fotografii, porozstawiane są wszędzie - na szafce nocnej, na umywalni, na półkach, porozwieszane na ścianie. Rodzinne fotografie grupowe: wszystkie dedykowane ręcznie przez królowe matki Mary, ciotki Wiktorie, wujków Wilhelmów i Franciszków Józefów, odległych krewnych, ekskrólów, ukoronowanych członków rodów królewskich. W sąsiednim pokoju małe koniki na biegunach dla infantów i pokryty safianową skórą pokojowy klozet, przypominający miniaturowy tron. W królestwie jest coś magicznego. Albo tego nie ma... I jeśli nie ma - znika sens królestwa. Carl Burckhardt pisze o „katolickiej linii", która rusza z Madrytu i poprzez Wiedeń, Budapeszt dochodzi do Warszawy. Inna „katolicka linia" wychodziła z Rzymu i była policentrycz- 342 na. W tej madryckiej sypialni mieszkał człowiek, który jeszcze wiedział o linii Madryt-Warszawa. Ale ani zmiany polityczne, ani upływ czasu jej nie zniszczyły: dziwnymi zakolami ta linia po dziś dzień biegnie z Madrytu poprzez Wiedeń i Budapeszt do Warszawy. W sztokholmskiej książce telefonicznej można - podobno - przeczytać adres i telefon szwedzkiego króla. Numer dekoracyjnego srebrnego monstrum, telefonu stojącego przy łóżku hiszpańskiego króla, był jeszcze sekretny. Podobnie jak do Boga, do niego też nie można było ot tak, po prostu zadzwonić. Ale był dżentelmenem, który w odpowiedniej chwili zrozumiał, że w obecnej epoce bycie królem to już nie powołanie, ale zajęcie. W końcu król nie może kazać sobie wydrukować wizytówek z napisem: „Franciszek Józef Pierwszy, z Łaski Bożej Apostolski Władca Węgier". A w dolnym lewym rogu wizytówki adres zamieszkania, budański zamek królewski. Albo wiedeński Hofburg. Albo zamek madrycki. Zrozumiał to Alfons, ustąpił z tronu i, opuściwszy ten pokój, wyjechał do Rzymu grać w brydża. Co tydzień telefonował do Madame E., eksambasadorowej, i dowiadywał się szczegółów jej rozgrywki brydżowej. Nous deux chómeurs...1, mawiał ekskról do eksambasadorowej. Miał poczucie humoru i rozumiał historię. Escorial Pokój, w którym zmarł „ostrożny człowiek", jest niewielkich rozmiarów. Samotny, cierpiący na depresję Filip męczył się pośród swoich partackich lekarzy i śpiewających księży przez pięćdziesiąt trzy dni w tym pokoju, nim mu się wreszcie udało wyzionąć ducha. Podagra męczyła go już od dawna, lecz skończyła z nim w końcu gangrena na tle diabetycznym. Otworzyły mu się wrzody na nogach, odczuwał wielki ból, na rany nie można było kłaść okładów, bo krzyczał, gdy się kto do niego zbliżał. Leżał tak przez pięćdziesiąt trzy dni w tym pokoju, w strasznych cierpieniach i tak okropnym smrodzie, że księża mdleli. Pan 1 Nous deux chómeurs... - My, oboje bezrobotni... 343 Świata, człowiek, „w którego Królestwie nie zachodziło słońce", wił się na wąskim łóżku, bo miał wszystko oprócz insuliny i penicyliny. Z Madrytu przynieśli go tu w palankinie, chorego króla nieśli ludzie specjalnie wytrenowani w równym chodzie; palankin, byle jak sklecona lektyka, stoi na korytarzu - przypomina konfesjonał na kijach. W ciągu czterystu lat, które upłynęły od tej pory, pokój był wielokrotnie wietrzony. Historii jednak nie wietrzono: wiek XX jest uderzająco podobny do XVI wieku. Człowiek, który tu umierał, wierzył, że ideologia jest ważniejsza niż życie - wielu wierzy w to i dziś. Odziedziczył manię, która pozostała mu po bitwie pod Pawią: „Jednolita Europa wreszcie się urzeczywistniła", mówili ze złą radością, zacierając ręce lombardzcy lichwiarze. Jego ojciec, Karol V, mieszkał jeszcze wtedy w Toledo, w sąsiedztwie. On też zacierał ręce, bo po Pawii „nie miał już wrogów"; ten burgundzki król-kupiec siadał przy świecy i zabierał się do rachunków. Fakt, że nikt nie miał pieniędzy. Rzym obrabowali żołdacy hiszpańscy i francuscy, zaś zaciężni Szwajcarzy obrażeni wracali do Szwajcarii, jeśli przed bitwą nie wypłacono im żołdu lub jeśli po bitwie nie pozwolono im rabować miast tak, jak im to obiecywali agenci, którzy ich werbowali. W piwnicy, wśród marmurowych skrzyń, w rupieciarskim magazynie kości burbońskich i habsburskich węgierska królowa Maria jest tak samotna jak uboga krewna, którą zaproszono na przyjęcie, ale na którą wytworni krewniacy nie zwracają żadnej uwagi. Valle de los Caidos1 A więc nie „bohaterów", lecz „ofiar". W samym sformułowaniu jest coś kastylijskiego. Rama: wyniosła sierra, kastylijska wyżyna i wyryta w granicie jaskinia-sanktuarium pod stumetrowym krzyżem. Roze- Valle de los Caidos - Dolina Ofiar 344 grała się tu najbardziej krwawa, ostatnia bitwa wojny hiszpańskiej. Mówi się, że w dolinie pozostało pięćdziesiąt tysięcy zabitych. Przeprowadzono tu próbę generalną broni przed drugą wojną światową. Granitowy Krzyż unosi się w bladobłękitne niebo wysoko jak pięść matadora, który dumnie pokazuje siedzącym wokół areny obcięte ucho byka. Theotokopulos czekał czterysta lat. Miał czas: musiał przeczekać Tycjana i Tintoretta, od których się uczył, od których uciekł daleko, do miasta kamieni i światła, do Toledo. Musiał też przeczekać Filipa i Nino de Guevare, którzy go nie lubili, ale znosili z zaciśniętymi zębami. Musiał przeczytać skomplikowane wyjaśnienia, że jest „astygma-tykiem", dlatego widzi ciała jak skręcone w świetle apokaliptyczne stwory, bez żadnej anatomicznej realności, wyglądające jak sama pnąca się wzwyż, poszarpana nieregularność. W XVI wieku artyści malowali już „bardziej świadomie"; ale w ciągu czterystu lat, które upłynęły od tamtej pory, nie znalazł się nikt, w kim siła wizji - temperatura widzenia deformującego i uszlachetniającego wszelką cielesność -byłaby pełniejsza. Dom, w którym mieszkał, jest nasłoneczniony, cichy i tak uporządkowany jak dom wariatów, gdzie przedmioty stają się przyczyną manii. Spośród jego książek wiele musiał być czytany podniszczony Homer; jest jeszcze Tasso, Petrarka i Ariosto. Współcześni zapisali, że „bardzo go interesowała" architektura. Święty Franciszek Meny w katedrze. Patrzy na Boga -jak kobieta w lustro - i widzi siebie. Takich twarzy w zachodnim świecie już nie ma. Pozostali jeszcze śmiertelni chrześcijanie, którzy już podejrzewają, że Zbawienia nie przynoszą bociany. Avila Auclair, która tłumaczyła listy świętej Teresy na francuski, pisze we wstępie, że starała się listy tłumaczyć „prostacko", ponieważ oryginalny tekst hiszpański też jest „prostacki, Teresa miała mały zasób słów". 345 W istocie, listy są ubogie w słowa. Ale święta Teresa tą niewielką ilością słów prowadziła ze swego miasta rozległą korespondencję: z ówczesnymi patronami, z Filipem II; w bibliotece Escorialu pośrodku sali stoi przypominająca relikwiarz wielka witryna, w której przechowują życiorys napisany przez świętą; litery zdradzają rękę kobiety, która odebrała staranne wychowanie; korespondowała też z kardynałem i z paniami z towarzystwa. Teresa z Avila jest zawsze praktyczna, w listach nie ma żadnej świętoszkowatości. Problemy organizacyjne, potem pieniądze, potrzeby codzienne. Czasami uwagi o charakterach i zwyczajach sióstr, karmelitanek „bosych", descalzones: skarży się biskupowi, że klasztor jest zatłoczony, histeryczki wkupiły się do zakonu; rozprawia o kwestiach dyscyplinarnych, o higienie. Gospodyni z Avila sprzecza się, zarządza, skarży się w tych listach. Czasami pisze, że jest niezdrowa, miewa gorączkę, a droga z Avila do Toledo jest piaszczysta i gorąca. Potem nieoczekiwanie list z Valladolid, pod koniec 1568 roku, do Don Francisco de Salcedo, kiedy poleca jego uwadze młodego zakonnika karmelitę, który pour petit qu 'ił soit, j'entends qu 'ił est grand aux yeux de Dieu... U est sense et propre a notre mode de vie... et moi... qui me sois parfois fdchee avec łui... (crois) ąue łe Seigneur łe conduise par la main...1 Młody zakonnik, o którym tu mowa, to święty Jan od Krzyża. Uznana, starsza aktorka poleca dziś w te słowa uwadze życzliwego protektora utalentowanego, młodego kolegę. Młody człowiek „jest zdolny, może jeszcze wiele osiągnąć". Osiągnął. W tamtej epoce, w łacińskim świecie świętość czuli nosem, tak jak dziś szansę na karierę, zwąchali się jak zawodowcy. Jeśli oczywiście ktoś miał talent do tego, by „zostać świętym". Rozpoznawali to w sobie nawzajem. To szczególne zdanie: moi, qui me sois parfois fdchee avec lui - to już nie sformułowanie średniowieczne. Kto je napisał, znał już renesans. Wiedział o ciele, o zmysłach, wiedział, że „gniewać się" na 1 pour petit qu'il soit, j'entends... - choć jest niewielkiej postury, chciałabym, by Bóg go dostrzegł... Jest rozumny i nasz tryb życia będzie mu odpowiadał... Ja, która pogniewałam się nań kilka razy... sądzę, że Pan prostuje jego ścieżki... 346 kogoś znaczy tyle, co zwrócić się ku niemu z uczuciem... a więc „to". (W Avila przypomina mi się pewne zdanie: „Nie ma nikogo na świecie, na kogo potrafiłabym się gniewać bardziej niż na ciebie... Tylko nie długo"). Avila jest „plastyczna". Kolejka z Madrytu z trudem wspina się na równinę leżącą na wysokości tysiąca metrów, gdzie „rodzą się tylko kamienie i święci". Pomiędzy liczącymi tysiąc lat ścianami baszt wyżynne słońce w skrzącym się powiększeniu pokazuje, czym jest Kastylia, jak w oku soczewki powiększającej jubiler pokazuje szlif diamentu. To miejsce, gdzie coś się zachowało; gdzie duma potrafi być już tylko pokorna, bo w przeciwnym razie zniszczy samą siebie. Tu rozmywają się granice fizyki i metafizyki, to miejsce, w którym teologia na chwilę wydaje się rozsądna. Baszty, katedra Świętego Wincentego („Żyda, który chciał źle, ale nawrócił się i zbudował ten kościół" - i teraz już per saldo rachunek jest wyrównany; to westchnienie San-cho Pansy na rytym kamieniu). Kaplica Świętej Teresy, rzeźba przedstawiająca świętego Jana, wszystko skrzy się rudo w kastylijskim świetle, jak Toledo w pełnej ognia wizji z obrazu el Greca. Piekarz przywozi na osiołku chleb na główny rynek, seńory przebierają w koszu; piekarz rękawem kurtki obciera sadzę ze świeżych wypieków i podaje bochenek. (Światło neapolitańskie jest niebezpiecznie melancholijne. W Avila światło jest pogodne. Materialne, zmysłowe). Obiad pod plandeką na patio. Kuropatwa na zimno w octowym sosie. W karcie jest królik i dzik. Tostón, pieczony prosiak na fajansowym talerzu, jest celebrowany jak msza. Chleb smakuje jak z Soroksar, wypieczony z morańskiej mąki, ze świetnej pszenicy. Jajeczne ciasto, yema de Santa Teresa: mogła była je upiec sama gospodyni, Święta. Lodowate cebreros w zielonej szklance. Wódka do kawy. - Trudno tu być świętym: w świetle, w euforii nie ma poczucia winy. W Madrycie niespodzianka: tęsknota za ojczyzną. W pewnej chwili, pośrodku hałasu i brudu nagle, jeszcze raz, nostalgia - nie za ojczyzną, tylko za pewnym uczuciem. Bez żadnej zapowiedzi nagle chodnik zaczyna falować, budynki kołyszą się; to jak nieoczekiwany wstrząs 347 ziemi. Tęsknota za ojczyzną, cóż to takiego? Gide umierając powiedział lekarzowi: „Zawsze to samo... Trzeba wybierać pomiędzy sensownym i bezsensownym". Madryt jest miastem ordynarnym, ale niebezpiecznym. Goya dobrze to widział, w cylindrze, ze szkicownikiem i ołówkiem w ręce: okrucieństwo jest najsilniejszym stymulatorem życia. Lizbona Jak w El Paso, tu też jednym z najozdobniejszych gmachów miejskich jest wzniesione w stylu arabskim więzienie. Mówią, że jest pełne. W sąsiedztwie hotelu kościół, którego marmurowe kolumny, pokryte marmurem ściany zżera nieznana dziwna choroba, trąd kamienia, gruźlica marmuru, Bóg jeden wie, co to jest... Ale różowy marmur jest poraniony i gnije. To moje ostatnie wrażenie z Europy, gdy wyruszam taksówką na lotnisko. 1964 Nowy Jork Przez dwa tygodnie służba w składzie przysięgłych, od dziewiątej rano do piątej po południu. W sali zebrań nowojorskiego Civil Court jest nas stu dwudziestu przysięgłych wezwanych na dyżur. Sala wyposażona jest w klimatyzację, można palić i czytać. Nie wolno rozmawiać z obcymi, ze świadkami; adwokaci krogulczym wzrokiem śledzą zachowanie ławników. Urzędnik sądowy wybiera przez losowanie dwunastu przysięgłych, którzy w danej sprawie sądowej będą wydawać wyrok. Adwokaci przesłuchują ich, czy przypadkiem nie są „uprzedzeni"- i niektórych odprawiają. Trzydziestodwuletni Leon jest przystojnym, agresywnym i aroganckim cwaniakiem. Hurtownik, ma cadillaca. Był zaręczony z dwudzie-stotrzyletnią, jasnowłosą, niebieskooką niewinnością. Zaręczyny zostały zerwane, Leon żąda zwrotu trzykaratowego brylantowego pierścionka zaręczynowego. Chłopak nie jest dżentelmenem - ale okazuje się, że pannica też nie lady. Bezwstydnie szlocha przed dwunastoma obcymi ludźmi, zachłystując się krzyczy, że ostatniego wieczoru, kiedy narzeczeństwo zostało zerwane (Leon się rozmyślił), w drodze do domu w cadillacu he touched the private part of my body..} Słowem, nie ma zamiaru oddawać pierścionka. Wszyscy zachowują powagę, sędzia i my, ławnicy, także. I tak to trwa przez cztery dni na okrągło. Rodzice panny żądają od Leona dziesięciu tysięcy dolarów odszkodo- 1 he touched the private part of my body... - dotykał intymnej części mego ciała... 349 wania, ponieważ wydarzenie w cadillacu „nadszarpnęło jej nerwy". Leon chwyta się za głowę, patrzy przed siebie, jakby dopiero teraz zrozumiał, jak nierozsądne było jego zachowanie, gdy tak się zapomniał w aucie. Matka bohaterki dramatu - ubrana na kanarkowo i szafirowo przekwitła drobnomieszczanka - udaje atak serca, ale sędzia każe się jej uspokoić. W końcu wydajemy salomonowy wyrok, po półtoragodzinnej naradzie decyzja jest następująca: given is given, mężczyzna nie zachował się gentlemanlike, ale panna też nie ladylike; może zatrzymać pierścionek, ale dotyk private part nie zobowiązuje Leona do płacenia odszkodowania. Jest nas w składzie sędziowskim dziesięciu mężczyzn, w tym jeden Murzyn, i dwie kobiety. Mężczyźni solidarnie i zgodnie stwierdzają, że Leon w aucie za wiele sobie pozwolił, ale to nie jest warte dziesięciu tysięcy dolarów. (Z ław sądziów przysięgłych w trakcie dyskusji dobiega pomruk w sensie „no już bez przesady"). Kobiety ponuro milczą, mają inne zdanie. Postaci są ciekawsze niż ich groszowa komedia: powódka nie jest „kobietą", udaje ją tylko. Jasne włosy jak pakuły, ręce, nogi, sylwetka, uśmiech, wszystko w tym infantylnym, jakby niezaznaczonym płciowo i niezdolnym do rozwoju typie, jakiego tu pełno w ilustrowanych magazynach, w reklamach, w produkcjach kinowych i telewizyjnych. Niepojęte, że Leon tego nie widział; Amerykanin słyszał już o wampie, o glamour girl, o business woman, o country girll, ale Kobieta jest dlań jeszcze ciągle tak samo niepokojącym zjawiskiem, jakim była w purytańskiej epoce pionierów. W wielkim gmachu nastrój żywcem z Procesu Kafki: bezgłośnie zamykające się drzwi, poczucie, że wszyscy są podejrzani. Atmosfera Obłąkania Pieniądzem we wszystkim i wszędzie. Ale tu, w Nowym Jorku, robią to przynajmniej otwarcie. Kto ma pieniądze, jest nie tylko bogaty, lecz także piękny, z potencją, młody, mądry, pogodny, bohaterski... i tylko dlatego, że ma pieniądze. Tak sądzi większość. Są też buntownicy, którzy głoszą, że jest odwrotnie. W Europie chciwość, 1 glamour girl, business woman, country girl - ślicznotka, kobieta interesu, dziewczyna z prowincji 350 surowa i bezlitosna żądza pieniądza są tak samo przemożne, ale niewielu się przyznaje do tego, że tak go pragnie. Jeden dzień Iwana Denisowicza: wrażenie, jakby napisał to nie jeden człowiek, lecz cały rosyjski lud, którego geniusz znów błysnął poprzez bezimienne medium. W książce wyczuwa się cichą siłę, która pod wpływem cierpienia każe ludowi przemówić. Geniusz pisarzy rosyjskich zawsze był stymulowany przez cierpienie; ludy romańskie potrafią na radość odpowiadać dionizyjską odą, ale Słowianie - tak naprawdę, z serca - dają odpowiedź tylko na cierpienie. Ta po dyle-tancku napisana książka o męce swojego bohatera mówi cichym głosem. Nie czuje on już nienawiści do tych, którzy spowodowali jego cierpienie. W skromnej akcji jest coś mrożącego. Cierpienie okazuje się nie nadzwyczajnym, lecz naturalnym stanem człowieka - po lekturze zostaje to, co już wielu powiedziało; ale chyba nigdy nie wypowiedziano tego w tak cichy i przerażający sposób. Młodzi pisarze amerykańscy z zachłannością, bez zahamowań rozbierają swoich bohaterów w powieściach, nieustannie rozprawiają o najbardziej intymnych sprawach cielesnych, seksualnych. Gdy ktoś pyta ich o refleksję myślową, krytyczną, oburzają się jak nudyści, którzy uważają za niemoralne, że ktoś w gatkach czy biustonoszu wkracza tam, gdzie oni pisarze i ich bohaterowie - są goli jak niemowlęta. O'Neill. Touch of the Poet ma w sobie więcej artyzmu i doskonałości niż Dzika kaczka, pod której wpływem napisał swoją sztukę. Postać kobieca u O'Neilla jest naprawdę bohaterką- rozmach, pokorę i namiętność cechujące miłość tej starej irlandzkiej chłopki ukazał z taką siłą, jak niewielu w literaturze światowej. A Melody, amerykański odpowiednik marzyciela i starego kłamcy z Dzikiej kaczki, w swoim upadku i nieszczęściu, w rozpadzie świata marzeń i życiowego kłamstwa staje się w pewnej chwili wielki jak greccy herosi, gdy przyjmują swój los. Tu bohater w chwili upadku, gdy dotyka go tajemnicza siła amor 351 fatii pathei mathos1, ze śmiechem idzie napić się whisky, a jednak pozostaje bohaterem. Ale czemu postaci w dramatach 0'Neilla piją takie niesamowite ilości alkoholu? W swoich czterech ostatnich sztukach O'Neill, według ostrożnych obliczeń, każe wypić swoim bohaterom sześć galonów, a więc dwadzieścia cztery litry alkoholu. I w tym morzu whisky dramat czasami rozmięka. Imigranci. Rozmowy są monotonne, bo najczęściej przechwalają się albo skarżą. Rzadko spotyka się wśród nich kogoś, kto stan własnej obcości pojmuje jako możliwość rozwoju - tak Goethe widział starość, która jest nie tylko osuwaniem się, lecz może być też Steigerung, spotęgowaniem. W Metropolitan Museum. Po Luwrze, Capodimonte, Borghese czy Prado nowojorskie muzeum wydaje się wielkim domem towarowym, w którym na jednym piętrze można dostać renesansowe łoża, na innym wazy greckie, na jeszcze innym gotyckie obrazy ołtarzowe. „Wszystko w najlepszym gatunku! Wielki wybór! Gwarantujemy możliwość zwrotu towaru! Nie szukajcie gdzie indziej, u nas dostaniecie wszystko, czego warn potrzeba!". Mniej byłoby więcej; mniej zawsze jest więcej, i w muzeach, i w sztuce. W jednej z dzielnic Nowego Jorku we wczesnych godzinach rannych zakłuto nożem młodą kobietę. Na krzyki ofiary okoliczni mieszkańcy pospieszyli do okien, ale nikt nie zadzwonił po policję. Policjanci przesłuchali sąsiadów - łącznie trzydzieści sześć osób! - którzy przyznali się, że przyglądali się z okien, jak morderca zabijał wzywającą pomocy ofiarę, ale nie zadzwonili na policję, bo „bali się mieszać do tego". Policja z oburzeniem napiętnowała tę „tchórzliwą obojętność". Ale nie tylko ludność Nowego Jorku jest taka obojętna. Kiedy w listopadzie 1956 roku rosyjscy bolszewicy mordowali w Budapeszcie wę- 19. Sandor i Lola Maraiowie w Nowym Jorku, lata pięćdziesiąte ' amorfati, pathei mathos - miłość z przeznaczenia, nauka z cierpienia 20. Lola z Janoskiem, Nowy Jork, Boże Narodzenie 1953 352 21. Sandor Marai w Los Angeles, 1959 12. Sandor Marai .v Arizonie, 1959 gierską rewolucję, sąsiedzi - Francuzi, Anglicy, Amerykanie - podparci na łokciach przyglądali się temu z okien, wyrażali swoje ubolewanie, ale bezczynnie patrzyli na tragedię. Nikt nie zadzwonił że ofiara, która ginie na oczach świata, jest niewinna i że trzeba pomóc Dlaczego? Prawdopodobnie „bali się mieszać do tego". ,7ąu"Pgnie °Jczyzny- W językach indoeuropej- ten stan ducha jest bólem lub chorobą. Heimweh, homesickness mai du pays - zawsze coś w rodzaju przypadłości. A Węgier tylko dyskretnie wzdycha. Może - w głębi ducha - Węgier jest^eszcL dągl nomadem, nie osiedlił się całkowicie? Pragnie ojczyzny... może dlat go, ze jeszcze ciągle, po tysiącu lat zamieszkiwania w Europie jego stan duchowy jest stanem wędrowca? Kobiety rozmawiają w poczekalni u lekarza. Jedna z nich - wyjechała z Węgier po 56 roku - mówi: „W łazience zawsze paliło się w piecu. Tam spalaliśmy też śmieci kuchenne, bo piętro nad nami miesz- S^aliŚmy ** ±& *> ***» ** "^ ^ * W literaturze - podobnie zresztą jak w życiu - prawdziwie podstępnym i niebezpiecznym zjawiskiem jest Plebejusz. Nie jest on Chłopem, tylko go naśladuje. Nie jest Proletariuszem, tylko się pod niego podszywa. Nie jest Patrycjuszem, udaje tylko inteligencję Zawsze pozostanie plebejuszem, który przywdziewa modny właśnie kostium klasowy i - z kapeluszem w ręce i słodkim uśmiechem - żąda swojej czę- Do muzeum, gdzie wystawiają arcydzieła sztuki współczesnej -obrazy abstrakcyjne - nie wolno wchodzić z aktówką. W innych muzeach boją się, że odwiedzający chyłkiem zdejmie ze ściany jakiegoś pomniejszego Rembrandta, ukryje go w aktówce i ulotni się z nim Tu 23 - Dziennik 353 zaś można się obawiać, że artysta abstrakcyjny wkradnie się do muzeum ze swoim obrazem abstrakcyjnym w aktówce, sprytnie zawiesi go na ścianie w sali wystawowej i z niewinnym wyrazem twarzy, spokojnie opuści muzeum. Dyrekcjambrom się jak może: zabrania wchodzić z aktówką do sal wystawowych! Montauk Wybrzeże nocą. Wydmy, opustoszały, piaszczysty, porośnięty krzakami brzeg dusi się pod gęstą kołdrą mgły. W ciemnoszarym zmroku samochody gonią się bezustannie, szukają i straszą się nawzajem błędnymi świetlnymi znakami. Jakby ich pasażerowie - Amerykanie -uparcie szukali czegoś we mgle... miejsca, gdzie warto przystanąć i odpocząć. Na powierzchni trzech milionów mil kwadratowych ten zmechanizowany lud nomadów nieustannie czegoś szuka, dwieście milionów Amerykanów krąży po drogach, w słońcu i we mgle, dniem i nocą. Przed gankiem motelu przystaje auto, kierowca wysiada, wynajmuje pokój, po czym w ciemności nocy kolejno wyjmuje z auta dzieci, łącznie ośmioro. Jak iluzjonista króliki z cylindra, tak on wyjmuje z auta dzieci. Wszyscy nikną we wspólnym pokoju. O świcie ruszą dalej. „Spędzają wakacje". Tajemniczy lud. Diderot. Ważne, porywające dzieła pisał do szuflady. Pomiędzy czterdziestym piątym a siedemdziesiątym rokiem życia napisał do szuflady kilka arcydzieł, ponieważ nie chciał narazić się ówczesnym ośrodkom terroru - jezuitom, jansenistom, dworskiej kamaryli i niebezpiecznej hordzie zachłannych dyletantów. Rousseau i Voltaire na próżno namawiali go, by emigrował do Szwajcarii, do Berlina... nie chciał, wolał pozostać w Paryżu i redagować Encyklopedię. To też nie było całkiem bezpieczne, ale „mógł sobie pozwolić" na to, by pozostać biednym - to jest niezależnym - i pisać do szuflady, ponieważ egzystencję, codzienne utrzymanie wtedy jeszcze można było mieć nie tylko i wyłącznie dzięki potężnej Partii. Pisał swoje dzieła pośmiertne... (To jednak niebezpieczne przedsięwzięcie; Gide wyznał, że od chwili, gdy zaczął pisać dzieła pośmiertne, przestał, jak zauważył, mieć 354 w ogóle ochotę na pisanie). Każdy wiek rodzi swoją Ideę i zadaniem pisarzy jest sformułować ją - pisał Diderot. Ideą XVIII wieku była wolność. Ideą XX wieku jest emerytura. Plymouth W mieście pielgrzymek domy mają dachy spadziste, stylizowane na wzór angielski. Drugi gubernator kolonii, William Bradford, opisał historię jej trzech pierwszych lat; rękopis po długich peregrynacjach powrócił teraz do Massachusetts. Jest to tekst szczery: pasażerowie „Mayflower" w Nowym Świecie przez pierwsze trzy lata żyli w regularnym komunizmie. Garstka niedobitków, która przeżyła pierwszą, bezlitosną zimę, zrealizowała w Plymouth idealny, praktyczny komunizm: wszystko było wspólne, ziemia, plony, praca, przedmioty codziennego użytku, żywność. Przyczyną podróży było „pragnienie wolności sumienia, które zmusiło nas do emigracji" - zapewne był też i taki motyw; ale początkowo „Mayflower" była finansowana przez angielską spółkę akcyjną, pielgrzymi byli handlarzami futer, łowcami skór, a ich londyńscy mocodawcy liczyli sobie lichwiarskie procenty od włożonego kapitału, przeto pielgrzymi starali się co prędzej spłacić dług. Bradford opisuje, że gospodarowanie na sposób komunistyczny zakończyło się całkowitą klęską: nikt naprawdę nie pracował, wszyscy sabotowali, kradli i po upływie roku osadnicy byli bliscy całkowitej nędzy. Wtedy - nagle - porzucili system komunistyczny, wynaleźli własność prywatną i profit i w niewiarygodnym tempie zaczęli obrastać w piórka. Gubernator Bradford powiada, że po pierwszym roku obchodzili Thanksgiving, Święto Dziękczynienia - dziękowali Stwórcy, że przeżyli zimę i ataki Indian. Pod koniec drugiego roku podziękowali za to, że udało się im umocnić osadę i że plony były dobre. A pod koniec trzeciego roku podziękowali za to, że udało się im przeżyć komunizm. Gubernator pisze, że potem wszystko szło już jak po maśle. Przysłowie chińskie: „Jeśli masz brzydką twarz, naucz się śpiewać". Na obecnym etapie koegzystencji, budowania mostów, nawiązywania 355 dialogu i bratania się komuniści i poputczycy biorą takie właśnie kosmetyczne lekcje śpiewu. Columbus Day. Jednym z ekscytujących szczegółów wielkiej przygody było, że Kolumb ukrył przed załogą statku log book, dziennik pokładowy; nie chciał, żeby załoga poznała prawdziwą stawkę tej awanturniczej wyprawy. Prowadził dwa dzienniki: jeden fałszywy, z optymistycznymi danymi, dla załogi, i drugi sekretny, w którym zapisywał codzienną rzeczywistość. Podobnie czyni wielu dzisiejszych mężów stanu. Wystawa: książki do nabożeństwa Princesse de Cleves. Te pełne inicjałów, miniaturowe modlitewniki w średniowieczu i na początku nowej epoki zastępowały wielkim damom telewizję. W jednym z pism sprawozdanie, kto i pod jakim pozorem otrzymuje „stypendium badawcze" od państwowych instytucji amerykańskich i od rozmaitych fundacji. Szczegółowa prezentacja jest zdumiewająca. Badanie korzeni czasowników w wolapiku, częstotliwość drgań strun głosowych śpiewających ptaków z wysp Morza Karaibskiego, szczegółowy rejestr zagranicznych miejsc zamieszkania Jamesa Joy-ce'a... i tak bez końca. „Badacz", który składa podanie lub dzięki znajomościom otrzymuje takie stallum, trzyma się go rękami i nogami i, zagnieździwszy się w cieniu katedry lub laboratorium, przez całe lata „prowadzi badania" dzięki stypendiom i fundacjom badawczym. Kierownik seminarium, który bywa czasami zdolnym człowiekiem, zmuszony jest znosić to „naukawe" pasożytnictwo, sytuację, w której pseudonaukowe i pseudoliterackie darmozjady zakleszczyły się na jego terenie badań, bo broni ich protekcja, i to czasem przez długie lata. Wśród badaczy także zdarzają się ludzie zdolni i porządnie wykształceni. Ale research jako możliwość egzystencjalna jest w Ameryce czymś podobnym do komitatu w dawnych Węgrzech: gdy któryś z mniej udanych 356 potomków rodu słabo się uczył lub w ogóle na niczym się nie znał, ustosunkowani członkowie rodziny zwracali się do wujaszka Laci, podżupana, żeby wziął chłopca do siebie do komitatu. W południe napije się piwa z panami urzędnikami, a pensje tam, choć niewysokie, to pewne. Dla niezliczonej liczby „psychologów", „lingwistów", „badaczy teoretycznych" tym samym jest w Ameryce research. Ci uparci, chciwi i najczęściej niezdolni amatorzy bardzo szkodzą wykształconym ludziom o twórczym umyśle. Siły i bogactwa Ameryki dowodzi fakt, że jest w stanie utrzymać tak wielu trutni. 1965 Waszyngton To ogromne małe miasteczko jest pełne kwiatów. Już od dziesiątej rano długa na kilometr kolejka odwiedzających stoi wzdłuż ogrodzenia Białego Domu, czekając na otwarcie. Od dziesiątej do dwunastej rząd ustawionych parami, cierpliwych jak owce turystów amerykańskich wlewa się do tego gmachu o magicznej sile przyciągania. Każdego dnia przeciętnie dwadzieścia tysięcy osób przemierza z pośpiechem oficjalne paradne sale krótkiej amerykańskiej historii, przestronne pomieszczenia o nazwach State Dinner Room, Blue Room, East Room. Umeblowanie jest proste, ale posiada swoistą - mieszczańską - elegancję. Po pałacach europejskich - francuskich, włoskich, hiszpańskich - przyjemnym wrażeniem w Białym Domu jest całkowity brak muzealnego chłodu i odymionych pozłotką teatralnych rupieci. W tych salach potężne Mocarstwo ostrożnie i skromnie buduje własną tradycję. Salerno Dwa tuziny rzadkich win włoskich. Takich nie dostanie się ani w restauracjach, ani w sklepach winiarskich. Wina ravellonskie, sardyń-skie, piemonckie. Po płynnej lurze dla tłumów w pękatych, opatrzonych barwną winietką butlach, po mieszanych, niszczących wątrobę, wapnowanych i witaminizowanych cienkuszach wreszcie prawdziwe wino. W krajach kultury wina tylko te stare butelki mówią prawdę; reszta ględzi i bredzi z rozwodnioną swadą. Piję poważne, gorzkie, przepalone sardyjskim słońcem, niemal czarne, czternastostopniowe, 358 stare czerwone wino. Przechowuje je pewna rodzina i pija tylko od święta: na stypie, na ślubie i w latach starości. Fryzjer. W zaułku starej dzielnicy stoi przed wejściem do swego zakładu; tak mógł wyglądać hipnotyzer z noweli Mario i czarodziej Thomasa Manna: groszowy, zły czarownik, mag. Inna figura w niedzielne popołudnie na tarasie nadmorskiej kawiarenki pod palmami: stary salerneński dandys, ma na sobie tabaczkowy gabardynowy garnitur, jasnożółty jedwabny krawat, białe buty ze skórki antylopy z lakierowaną wstawką, na palcu wskazującym lewej ręki herbowy sygnet wielkości kostki cukru, na kolanach położył hebanową laseczkę zakończoną psią główką. Na niedzielne popołudnie ubrał się jak prowincjonalny bohater z powieści Prousta. Ale jest trochę przerysowany, jak zawsze, gdy „życie naśladuje sztukę". Na pytanie, kim jest ten Tasilo1, kelner, wzruszając ramionami, odpowiada, że to taki portowy łazik, w dni powszednie sprzedaje na nadbrzeżu owoce południowe, a w niedziele zawsze tak się odszykowuje, to jego mania. Stare pałace, porośnięte bluszczem podwórza, śmierdzące, brudne klatki schodowe - ale we wszystkim pycha, nawet w nędzy i brudnej wodzie po garnkach szalone arystokratyczne pretensje do bycia kimś wyższego rzędu. W podcieniu bramy ozdobionej książęcym herbem, na podwórzu brudnej kamienicy siedziało wieczorem dwóch ludzi rozebranych do koszul: jednym z nich był stróż, drugi miał monokl i herbowy sygnet na palcu. Grali w karty. Możliwe, że mowa okraszona gestykulacją jest na wybrzeżu pozostałością po osadnikach fenickich. Chłop, wędrowny rybak czy myśliwy nie gestykulował; raczej milczał albo robił coś konkretnego. Ale fenicki kupiec był zmuszony pokazać towar, a potem targować się za pomocą dziesięciu palców. 1 Tasilo - w żartach węgierskich postać głupkowatego arystokraty. 359 Klasztor w pobliżu Cava de'Tirreni, w lesie. Żyją tu benedyktyni. Zabudowa z XI wieku. Nad smukłymi kolumnami niczym granitowa chmura zwisa ogromna skała, która całym swym ciężarem zagraża podwórzu klasztornemu ze studnią i smukłymi kolumnami. W noc walk pod Salerno, pod koniec drugiej wojny światowej u podnóża tej skały schroniło się sześć tysięcy osób. Tu ukryto skarby muzeum neapoli-tańskiego. W jednej z nisz na kolumnie polichromia koślawego świętego, który trzyma w ręce berło i jabłko królewskie. Podobno jest to pochodzący z XII wieku wizerunek świętego Stefana, króla węgierskiego. Dookoła bujna roślinność, lasy kasztanowców na zboczach wysokich gór. Powietrze jakby gazowane, o słonym smaku. Nad Zatoką Salerneńską wysokie góry, lasy, w głębi piękne miasto, morze. Dalej rząd arkad przy głównej ulicy Cavy, dumna górzysta samotność tego miasteczka. Część wybrzeża Morza Śródziemnego pomiędzy Paestum a Kumę, oddalona jakby od Europy i Afryki, zachowała swój tradycyjny charakter. Wzdłuż pełnej serpentyn górskiej drogi niewielkie miejscowości -Amalfi, Positano, piękno nadmorskiego krajobrazu włoskiego: nieco pinii, romantyczne, skaliste tło, w głębi ciemnozielone zatoki, wszędzie ogrody, oliwki, winorośle, ciemny fiolet i ognista czerwień pnących kwiatów. Ten pejzaż narzuca najbardziej soczyste określenia, nie ma w Europie podobnego sobie; mówi zawsze co innego, lecz zawsze to samo. I do tego wszystkiego stały akompaniament muzyczny śródziemnomorskiego światła i wody. Ale ta okolica przemawia do człowieka tylko wtedy, gdy świeci słońce; w chmurny dzień nie ma „sensu"; jak scena operowa bez muzyki. W Ravello, wśród patetycznych, operowych kulis wybrzeża, w winnicy i piwnicy tutejszego gospodarza. To teren otoczony tarasowo ściętymi skałami, położony wysoko nad poziomem morza, na zboczu słonecznej góry, opadający stopniowo w dół; tu rodzi się najszlachetniejsze wino tego regionu, Gran Caruso Rose. Winobranie odbywa się już w połowie września. Z ogrodów na zboczu góry unosi się cierpki zapach słońca, winorośli, morza, lawy, jak dym ofiarny w dzień starodawnego pogańskiego święta. 360 Wieczorem o szóstej scirocco szarpie nasze nerwy i rozwichrzone czupryny palm. Osoby publiczne Salerno zasiadają wtedy przy wystawionych na ulicę blaszanych stolikach kafejek przy rynku. Członkowie Circolo Sociale, kasyna obywatelskiego, siedzą w fotelach przed swoim klubem, na placu. Obok nich grają w karty koryfeusze miejscowego mieszczaństwa z Circolo Cacciatore. Przed budynkiem obok, także w wiklinowych fotelach, chłodzi się przed swoim klubem kierownictwo miejscowej partii komunistycznej. Siedzą sobie spokojnie obok siebie na placu, choć jeśli istnieje społeczeństwo, w którym nikt nie marzy o bezklasowości, to włoskie jest nim na pewno. Włoscy komuniści próbują teraz w inny sposób zdobyć szacunek. Koegzystencję interpretują w ten sposób, że żyć razem jest niełatwo, ale siedzieć razem, obok siebie, niczym w kasynie, czemu nie? Z doniczek na terazza pnie się roślina przypominająca bluszcz i w tym pełnym zielska ogrodzie nieoczekiwanie rodzą się kwiaty o wspaniałym kolorze: mają wielkość dłoni dziecka, otoczony fioletową obwódką środek kielicha płonie żółtą barwąj o zmierzchu kielich zamyka się jak dłoń śpiącego dziecka; o świcie zaś otwiera się i całą swą powierzchnią ssie słońce i azot. Kształt kwiatu, tego roślinnego zjawiska wyrastającego spomiędzy zielska, działający w nim cudowny mechanizm zamykania się i otwierania, który pod wpływem energii słonecznej funkcjonuje z dokładnością konstrukcji mechanicznej, cała ta banalność, gdy się z nią zetknę oko w oko, zawsze mnie porusza. Każde takie arcydzieło roślinnego tworu jest jednocześnie majstersztykiem fizjologii i cudem techniki. Roślina, gdy wykorzystuje możliwości prawa entelechii i tworzy samą siebie, gdy naraz tworzy to, co potrzebne do przeżycia, i zbędną nadwyżkę artystyczną, jest tak samo świadoma jak człowiek, gdy jest artystą lub technikiem. Na jednej z ławek Lungomare1 przysiada obok mnie stary, gruby franciszkanin. Wyglądem jako żywo przypomina postaci z późnore- 1 Lungomare Trieste - bulwar nadbrzeżny w Salerno. 361 nesansowych flamandzkich malowideł, na których przedstawiano brzuchatych, jedzących i pijących braciszków zakonnych. Jest nadzwyczaj inteligentny i dobrze wychowany, ani nie bigot, ani nie narzucający się. Podczas rozmowy zapytuję, czy on, ksiądz, wierzy w osobową Opatrzność? Poważnie odpowiada mi, że wierzy: Łaska i wola człowiecza mogą wszystko. To dlaczego umierają dzieci? - pytam. Milczy. Potem cicho: / bambini sono in Paradiso1. Uprzejmie żegna się. Asyż W Europie pozostały już tylko dwa miasta, w których pojęcie „mistyk" jeszcze coś znaczy: to Avila i Asyż. Oba skażone są już hałasem współczesności, zadżumione samochodami i szumem zgrai turystów. A jednak i Asyż, i Avila zachowały coś z atmosfery, którą ludzie średniowiecza nazywali mistyką. Wielkie autokary dniem i nocą wloką się ciężko jak stada słoni przez to tajemnicze miasto, przywożą karawany pogan w bermudach i z aparatami fotograficznymi. W ryczałcie, jaki turyści płacą za wycieczkę, są noclegi, wyżywienie, wstępy i woda święcona. nieni pod względem technicznym. A wtedy problemem globalnym stanie się nie zagadnienie komunizmu i antykomunizmu, lecz wyścig ras o panowanie nad światem. W zachowaniu nowojorskiego właściciela pralni wyczuwa się już tę świadomość. „Rozczarowany" przybysz z Europy Środkowej, który został zaproszony przez zachodnie fundacje naukowe na pobyt w Ameryce czy Europie Zachodniej. Jest gościem kapitalistycznej fundacji, dobrze mu się żyje, a potem z pełnym brzuchem i pełną kieszenią wraca za żelazną kurtynę i oświadcza, że „jest rozczarowany": pod pokrywką dobrobytu na Zachodzie ziewa obojętność, zachodni robotnik i inteligent doznał „przesytu materialistycznym dobrobytem" i teraz pragnie już czegoś innego: idealizmu, może nawet wręcz komunizmu? Czytelnicy gazet za żelazną kurtyną przyjmują te doniesienia ze sceptycznym grymasem: większość z nich z ochotą doznałaby przesytu materialistycznym dobrobytem, by potem, w stanie tego przesytu, z całych sił krytykować sytuację na Zachodzie. Ale nie ma możliwości zaznać przesytu i musi się zadowolić socjalistycznym idealizmem. Nowy Jork Chińska pralnia na rogu. Zachowanie młodego właściciela, Chińczyka, w ostatnim roku zmieniło się odczuwalnie, prawdopodobnie pod wpływem informacji dochodzących z Czerwonych Chin. Rzadko się już uśmiecha, zrobił się nieprzyjemny, jego pytania i odpowiedzi są niemal opryskliwe. Proroctwo Tocqueville'a, że za sto lat istnieć będą dwa mocarstwa, amerykańskie i rosyjskie, przed dziesięciu laty wydawało się jeszcze prawdopodobne. Dziś już nie jest. W perspektywie kilku dziesięcioleci pozostaną prawdopodobnie dwa zdolne do działania mocarstwa: amerykańskie i chińskie. Reszta uszereguje się po stronie jednego z nich: biali (a więc także Rosjanie) po stronie Ameryki, kolorowi po stronie Chin. W ciągu kilku dziesięcioleci Chińczycy będą w stanie nadgonić wszystko, z czym od dziesięciu tysięcy lat są opóź- 1 / bambini sono in Paradiso. - Dzieci są w Raju. I 362 Anna Karenina. Po raz drugi po czterdziestu latach. Tajemniczo pulsuje w tej powieści „rosyjskość": instynktowna, niemal zwierzęca zdolność, z jaką bohaterowie powieści - w trakcie banalnej akcji, przegadanych dialogów - wywąchują, wyczuwają na sobie, w sobie nawzajem tę niewypowiedzianą, ukrytą za Opowieścią i Akcją prawdziwą tajemnicę: co czuje, co myśli ten drugi, gdy na kartach powieści właśnie „coś się zdarza". Człowiek Zachodu nie posiada już tego węchu wyżła, bardziej niż radar czułej, nietoperzej wrażliwości, z jaką w tej rosyjskiej powieści postaci wyczuwają się nawzajem, jakby „dotykały się węchem". Chaotyczne sny. Każdy sen to chwila, kiedy szaleniec, który w nas mieszka, wydostaje się na wolność.W godzinach jawy szaleńca tego pilnują pielęgniarze: Rozum, Wychowanie, Otoczenie - ale w stanie 363 snu ci pielęgniarze opuszczają szaleńca, a on w szacie sennego marzenia zaczyna spacerować po świadomości, wymachuje rękami, wykrzywia się, zachowuje się nieprzystojnie i pokazuje język. Wilde: De profundis. Podobno to pierwsze pełne, wierne wydanie. Wyznanie napisane w formie listu - wysłał ten list Robertowi Rosso-wi z więzienia - z którego zapadło mi w pamięć jedno zdanie: „W więzieniu zrozumiałem, że człowiek to nie tylko to, kim jest, i nie tylko to, co tworzy, jego dzieło... lecz także atmosfera, jaka go otacza". Gdy atmosfera, która kogoś otacza, zmienia się, wówczas nie tylko świat widzi inaczej tego samego człowieka, lecz i on sam, jego osobowość zmienia się, w zmienionej atmosferze staje się on innym człowiekiem. Do zrozumienia tego potrzeba czasami więzienia; czasami pobytu na obczyźnie; a czasem wystarczy starość. W parku żółkną cztery krzaki janowca. Ale czy to na pewno jano-wiec tu żółknie? Taksówką do biblioteki. Słownik języka węgierskiego uspokaja mnie: tak, to -jeszcze ciągle - j ano wiec. Jacques Barzun pisze, że typ „amerykańskiego charakteru narodowego" obecnie znów się zmienia: w połowie XIX wieku Amerykanin był w powszechnym odczuciu fanatycznym, ponurym purytaninem, dwulicowym kupcem. W późniejszej epoce, po rewolucji przemysłowej na scenie pojawił się uciskający robotników kapitalista, Babbitt. Dziś Amerykaninem jest bogaty biedak. Proletariusz zmienia się w drobnomieszczanina, rewolucję woli przeprowadzać w kabinie wyborczej, nie zaś na ulicy czy na barykadach. Uliczne manifestacje organizuje się tu techniką sit-in: manifestanci siadają na środku ulicy lub przed wejściem do urzędu i tworząc w ten sposób barykadę z ciał protestują przeciw czemuś tam... Bogaty biedak nie ryzykuje. 364 '•' „Literatura obozowa". W czasie wojny, w hitlerowskich czy stalinowskich obozach śmierci ludzie żyli dzięki woli, że „trzeba przeżyć". Obóz się skończy i zacznie się coś „innego". Dla tego przekonania warto było zebrać ostatek energii każdego dnia, w każdej godzinie. Dziś jest już inaczej. Nie ma czego „przeżyć". Nie widać końca tunelu. To wielka różnica. Pisarz, który nie potrafi się zmobilizować do napisania powieści (tłumaczenie Valery'ego, że nie był w stanie napisać zdania typu: „o piątej po południu hrabina opuściła pałac i udała się do miasta", a bez takiego zdania nie ma powieści!), jest podejrzany, jak zalotnik, któremu wystarczają pocałunki i nie pragnie niczego więcej. Może dlatego nie chce więcej, bo nie może? Goethe słusznie sądził, że „od całowania się nikt nie miał jeszcze dziecka". Esej, monografia, te wszystkie stylizowane na literaturę hybrydy gatunkowe to ociąganie się przed podjęciem wysiłku związanego z napisaniem powieści, bo to już nie zaloty, lecz Akt. Każdy gniew posiada pewien etap katalizacyjny, w którym tak dokładnie miesza się z pogardą, że powstaje z tego obojętność. Kontakty z ludźmi, tak zwane „życie towarzyskie". W trakcie rozmowy zawsze ten sam fenomen - przy czym wszystko jedno, o czym właśnie mowa - kiedy nagle widzi się w spojrzeniu, wyrazie twarzy, gestach partnera rozmowy: on już „wie", że trzeba umrzeć, podczas gdy inny, który siedzi naprzeciw niego i dyskutuje z nim, wprawdzie półuchem słyszał już coś o tym, ale jeszcze nie „wie". 1966 Nowy Jork Rano, przy obudzeniu przyjemna niespodzianka: no proszę, jesz- cze żyję Maj akowski po angielsku. Tłumaczenie zdradliwie ukazuje rozcieńczonego, pohukującego, płaskiego i banalnego rewolucjonistę, jakim w istocie był. „Tak go trzeba było na siłę wmuszać sowieckiej literaturze, jak chłopu kartofle za carycy Katarzyny..." - pisał o nim Pasternak. Lenin przeczytał wiersze tego zawodowego poety rewolucyjnego i wzruszył ramionami: „Wolę Puszkina" - powiedział. „Nie znał się na słowach" - napisał o nim Siergiej Jesienin. Jeden z sowietologów harwardzkich, Andrew Field, pisze, że Ma-jakowski był „pierwszym artystą pop", który preparował swoje dzieła nie z puszek po zupie Campbell, jak dzisiejsi malarze, tylko z rewolucyjnego werbalnego śmiecia. Dlaczego popełnił samobójstwo w trzydziestym roku życia? Rozczarował się rewolucją? Może tylko rozczarował się swoim talentem, jak wielu, którzy dopełniają rolą to, w czym im nie dostaje zdolności? Pewne wydawane w czternastu milionach egzemplarzy czasopismo amerykańskie na okładce czerwonymi literami ogłasza sensację: Is God dead? Współpracownicy czasopisma, nie żałując kosztów i wysiłków, 366 objechali kulę ziemską i przez okrągły rok badali wszędzie w świecie, co się dzieje z Bogiem, C2y jeszcze żyje, czy już umarł. Z większości odpowiedzi, jakie nadeszły w związku z tym pytaniem, wynika, że Bóg wprawdzie nie umarł, ale ma się dość marnie. Ciekawa książka niemiecka: Hans Graf von Lehndorff Ostpreussi-sches Tagebuch 1945—47. Autor jest hrabią, potomkiem bardzo majętnej rodziny z Prus Wschodnich, który doczekał nadejścia Rosjan w Kónigsbergu, w pobliżu swojej posiadłości. Był lekarzem zwolnionym od wojska i nie był nazistą. Opisuje rosyjską, a później polską okupację Prus Wschodnich. Nigdzie ani jednego słowa skargi. Opisuje, jak za kawałek chleba Niemiec zdradzał Niemca. Opisuje, jak bardzo Niemcy nie zdawali sobie sprawy z tego, że wszystko, co się z nimi działo w 1945 roku, było „skutkiem", jednym ze skutków hitlerowskiego okrucieństwa. (Podobnie jak bolszewicy nie mają pojęcia o rym, że Hitler i wszystkie potworności, których dopuścili się naziści, też były skutkiem, re-akcją, nazistowską odpowiedzią udzieloną bolszewickiej praktyce). Opisuje Rosjan. Dla niego, Prusaka, który w samym środku rozpadu wszystkiego maniakalnie pilnuje ładu i kiedy nie ma już niczego i boso ucieka ze wsi do wsi, jeszcze ciągle utrzymuje w porządku resztki swoich rzecTy w tobołku, konsekwentnie trzyma się swego trybu życia, wspomnień - zdumiewającym przeżyciem było spotkanie z ludźmi, którzy nie mają pojęcia o Porządku, o Metodyczności, którzy znają tylko daną chwilę i nadarzającą się sposobność. Opisuje, jak inaczej reagowali Rosjanie i Polacy na „innego" Niemca (to on był tym „innym" Niemcem, choć nie mówi tego wprost), człowieka, do którego nie pasuje ani etykietka nazisty, ani Prusaka, bo jest „inny", jest Europejczykiem, Germaninem, który ma do odegrania swoją rolę i znają. Wszystko to opisuje z charakterystyczną dla lekarza diagnostyczną rzeczowością. Nigdy nie bije się w piersi, nie dowodzi, że „stawiał opór" - ale z książki widać, że prawdziwym oporem jest nie pospieszne działanie, lecz charakter, który nie zna kompromisu. 367 Naziści głosili tysiąclecie Germańskiego Nadczłowieka - w istocie epoka nazistowska nie była niczym innym, jak tylko buntem plebeju-szów przeciw wszystkim i wszystkiemu, co po ludzku miało wyższą wartość. Podobnie jak i obecny zamach komunistyczny: gdy z romantycznego i retorycznego, zakurzonego i przestarzałego Manifestu komunistycznego strzepniemy pozłotkę i ozdóbkę, pozostanie rzeczywistość, która pod względem moralnym tak samo nie jest niczym innym, jak tylko plebejskim spiskiem upośledzonych drobnomieszczan. Camus: „Sztuka jest rewolucją, która nie chce niszczyć, lecz zachować" - ocala z rzeczywistości to, co jest wizją ponad rzeczywistością. Komuniści całkowicie o tym zapomnieli: o Pięknie. Dla Marksa sztuka była jedynie rozrywką klas panujących. Podobnie jak teraz dla niszczących obrazy wyrostków Mao. Po Dostojewskim rozpoczęło się coś, co Hermann Hesse nazwał „skaramazowieniem Europy". Ale to nie Alosza, chory anioł, ani Dymitr, dziki i demoniczny chłop, nawet nie Iwan, cyniczny inteligent, jest Karamazowem, który oddziałał na Europę, lecz głupi zabójca Smierdiakow. Chiński bitnik jest potomkiem tego Smierdiakowa - podobnie jak wykształceni na seminariach europejscy komuniści są duchowymi następcami tego bękarta-Karamazowa. Mózg elektroniczny, computer wszystko pamięta, błyskawicznie dodaje i odejmuje. Ale szybko się starzeje: jest wiele skarg na to, że sześcio-, ośmioletnie modele już się jąkają i mylą. Istnieją już sklero-tyczne mózgi elektronowe. Kiedy kobiety „słuchają", robią to nie tyle za pomocą uszu i oczu, lecz skóry. W Kalifornii tamtejsi narkomani założyli religijną sektę: zwolennicy LSD, marihuany, heroiny pod przewodnictwem odzianego w białe 368 szaty kapłana organizują liturgiczne spotkania, podczas których halucynacje wywołane w ich świadomości narkotykami doprowadzają ich do transcendentalnego stanu duszy. Lenin mawiał, że religia to opium dla ludu. W świecie bitników opium jest religią dla ludu. Henry James ze zdumieniem stwierdza, że podczas pisania powieści zmysły Maupassanta działały bez zahamowania: Maupassant na przykład umiał jeszcze wąchać i śmiało opisywał zapachy. Pisarz angielski nie śmiałby tego uczynić, wzdycha James, w angielskich powieściach z końca zeszłego wieku zapach jest shocking. List w tonie złej satysfakcji: „A więc sam widzisz, że na obczyźnie nie ma miejsca dla pisarza... Tylko ojczyzna może dać siłę i ochotę do pisania..." To „sam widzisz" może mieć swoje uzasadnienie; lecz może też być wygłoszonym w gaciach i papciach pustym banałem. To prawda, że pisarz tylko w języku ojczystym potrafi się w pełni i bezwarunkowo wyrazić. Język ojczysty zabiera na emigrację jak sekretny pakt, który jest sensem jego życia, jak zaszyty pod podszewką ubrania skarb, który w tajemnicy przewozi się w obce strony. A tam strzeże go za wszelką cenę i każdym sposobem... bo w przeciwnym wypadku nie będzie mógł pisać, będzie mógł tylko jąkać się. Prawdą jest też, że wielu pisarzy nie jest w stanie zachować na obczyźnie magicznej świadomości swego języka ojczystego, bo w gettach emigracyjnych język wielu pisarzy nasyca się duchem getta - podobnie jak język niektórych pisarzy piszących w kraju pod wpływem zimnowojennej atmosfery nabrał cech żargonu. Ale istnieją wielkie przykłady - Turgieniew, Joyce, Ezra Pound, Lawrence, Thomas Mann i wielu innych - pisarze, którzy na obcym gruncie językowym, pozbawieni atmosfery języka ojczystego potrafili zachować językową samoświadomość i stworzyli pełnowartościowe dzieła. Dla pisarza jest to największy wysiłek; ale nie jest to niemożliwe. 24 - Dziennik 1967 Przed zgaszeniem lampy Mencken. Bywa czasami przegadany, czasami znów minoderyjny, ale zawsze sympatyczny i śmiały. Nie lubił demokracji, ponieważ uważał, że „demokrata nie ma możności być wolnym" - tylko wtedy jest „wolny", jeśli czuje się chroniony przez tłum. Arystokrata, którego nie interesuje ani uznanie, ani obmowa tłumu, jest wolny nawet w więzieniu, ale plutokrata, którego w demokracji mob1 posadził na miejscu arystokraty, zawsze musi się trząść, co o nim mob mówi... Z kaznodziejskim gniewem wytyka, że pierwszym refleksem człowieka tłumu, tego „ciepłokrwistego ssaka", jest strach: boi się tego, że kto inny może się okazać bardziej oryginalny, swoisty, indywidualny. Ale w swoim demokratycznym poczuciu niższości i psychozie strachu mob potrzebuje jednocześnie mitologii, półbogów, których mógłby w zachwycie podziwiać; dlatego w amerykańskich czasopismach wynaleziono dział plotek towarzyskich, w których donoszą, gdzie, kiedy, jak i z kim spędzają czas wolny idole tłumu. Zalicza do nich rozjeżdżających się cadillacami przywódców związków zawodowych, socjalistów pobierających pensje wysokości stu tysięcy dolarów - dają oni tłumom iluzję hierarchii. Był doskonałym umysłem, dziś już nikt z piszących w Ameryce nie potrafi postawić tak dokładnej diagnozy. Komunizm upadł, i to w każdym sensie tego słowa. Ale od komunistów trudno będzie się uwolnić, bo nikt nie jest tak uparty i niebez- 1 mob - motłoch 370 pieczny, jak beneficjant upadłej idei, który już nie jej broni, lecz własnego życia i łupu. Może w końcu jin jest większą siłą niż jang? Emocje są bardziej stałą energią od rozumu. Możliwe, że wydarzenia chińskie są ostatnim etapem rewolucyjnych ruchów tego wieku: epoki romantycznej utopii, kiedy chciano zmienić ludzki los na barykadach i drogą nacjonalistycznych „walk wyzwoleńczych". Rostow, jeden z zajmujących się polityką zagraniczną mędrców Białego Domu, uważa, że nastąpił koniec epoki romantycznej i teraz zaczyna się jang, epoka pozytywisytyczna, to jest czas inżynierów i komputerów. Zamiast rewolucjonisty i bomby - nawozy sztuczne i antybiotyki. Jednym ze zjawisk towarzyszących starości jest ustawiczne, falujące, ciężkie powracanie wspomnień, które w dawniejszych latach świadomość zasnuła mgłą zapomnienia, mroku czy zbagatelizowała. Te wspomnienia „gdzieś" były - i na starość nagle okazuje się, że żyły swoim życiem w cieniu w świadomości i żyły z wielką siłą. Nieprze-konywające jest to, co Freud - ten uczciwy i tworzący w dobrej wierze, lecz niezbyt oryginalny myśliciel - oparł na tym zjawisku: teorię o podświadomości wywołującej neurozę. Wspomnienia pozostają, powracają, ale nie wywołują neurozy; raczej tylko zaskoczenie. Hyannis W zatoce otwarto szkółkę żeglarską, odbywają się tu ćwiczenia i regaty sławnych klubów żeglarskich. Żaglówka jest ostatnim środkiem lokomocji, który w tej zmechanizowanej cywilizacji daje człowiekowi możliwość bezpośrednich, ręcznych zmagań z siłami natury. Auto, owszem, nawet prywatny samolot jest już plebejską codziennością: obrośli w piórka magnaci filmowi latają w przestrzeni, znudzeni pro- 371 ducenci obuwia udają Ikarów. Ale żaglówka wymaga ujeżdżania jak dziki koń - Conrad mistrzowsko opisuje, jaki to wysiłek, nim człowiekowi uda się „osiodłać" statek żaglowy. Młody pisarz: „Słyszałem ciekawą historię. Opowiedzieć panu?" -Stary pisarz: „Jeszcze nie. Niech pan ją pierwej napisze". „Literatury amerykańskiej" - w takim sensie, w jakim przed wiekiem żądali jej Thoreau, Whitman i inni, a więc literatury, która wyraża kontynentalną świadomość wielkiej wspólnoty, stan ducha homo americanus - dziś już nie ma. Zamiast niej powstaje coś w rodzaju literatury getta: pracowici pisarze z drobiazgową precyzją opisują życie amerykańskiego (włoskiego, irlandzkiego, żydowskiego, murzyńskiego, węgierskiego) getta, donoszą, jak kochają i nienawidzą, jedzą i spółkują, realizują się i niszczą ich bohaterowie w amerykańskim getcie... Ten współczesny folklor getta zastępuje teraz w literaturze amerykańskiej kontynentalną perspektywę i łotrzykowską romantykę. Kriidy po niemiecku. Z perspektywy obcego języka widać, że nie sposób przetłumaczyć właśnie tego, co jest charakterystyczne dla prozy Krudyego: parodii. Sposobu, w jaki ten wielki pisarz - o wszystkim i o wszystkich - mówił wiecznie w tonie parodii. Tego, że pisarz zakładał wspólnictwo czytelnika, wierzył, że autor i czytelnik razem będą się śmieli z tego wszystkiego, co pisarz mówi o kobietach i mężczyznach, a także z tego, jak o nich mówi. Kiedy bohaterowie Krudyego wzdychają, przewracają oczyma, mówią z patosem o swoich uczuciach, pisarz przypuszcza, że czytelnik wie: wszystko to tylko parodia rzeczywistości. I właśnie to jest w utworach Krudyego po węgiersku czymś czarodziejskim. Tymczasem obcy czytelnik wszystko odbiera jak coś rzeczywistego, prawdziwego - a wtedy cały zamiar pisarza przynosi odwrotny skutek. 372 W nocy niespokojny sen: Bandi nadchodzi z przeciwka (już blisko trzydzieści lat, jak umarł), gruby, spocony, i zacinając się, krzyczy w wielkim podnieceniu: „Wyobraź sobie, że Bóg zwariował!". To nonsens, chcę protestować - ale Bandi w końcu przychodzi „stamtąd", z tamtej strony, może więc coś wie... Nie pozwala mi dojść do słowa, jąkając się, dowodzi: „Wyobraź sobie, zwariował... Jak Dyrygent, który podczas prowadzenia Missa solemnis nagle oszalał i zaczął dyrygować bez ładu, i kiedy miała wejść harfa, on kazał wejść kotłom..." Jąka się spocony i mówi: „Nie ma już harmonii. Nie zauważyłeś?..." I znika. Wspomnienie tego snu pozostało żywe jeszcze długo po przebudzeniu. Sprzedajemy nowojorskie mieszkanie, w którym mieszkaliśmy przez ostatnich piętnaście lat; przez dwa tygodnie wykopuję z mieszkania tych trochę przedmiotów - książek, obrazów - które są nam osobiście bliskie, podobnie jak Schliemann wykopywał Troję z piasków Azji Mniejszej. Utwardzony nalot piętnastu lat pokrywa tu wszystko, co „osobiste", nie tylko przedmioty, lecz prawdopodobnie również nasze osobowości, nas, jakimi byliśmy kiedyś. Jak pustynny piasek miasta Mezopotamii, tak tu, w Nowym Jorku nasze życie osobiste pokrył żelazny pył cywilizacji. Salerno Z wysokości terazza patrzę, jak wczesnym rankiem „otwiera się" włoska ulica: podciągają żaluzje, sprzedawca owoców wyładowuje towar - mięsiste, wonne, cielesne jak rodem z Kanaanu owoce Kampanii, nieśplik, jadalne kasztany, wonne morele i brzoskwinie, szlachetne gruszki, jabłka, słodkie winogrona; piekarz wykłada na wystawę świeże wypieki; ten widok czynnej i krzątającej się, nabożnie pracowitej ulicy włoskiej przypomina mi zabawkępresepe: gdy nakręci się sprężynę, figurki zaczynają się ruszać. Ale jest tu także co innego: w tej okolicy mieszka wielu Włochów, którzy pracowali w Ameryce, a potem wrócili do ojczyzny i robią tu to samo, co robili tam. Jak w dzie- 373 cięcej zabawie: „Przybyliśmy z Ameryki, naszą profesją jest..." - tak samo brzęczy ta poważna zabawa w dole na ulicy. Dalej w wierszyku: „A każdy wykonuje swój zawód..." I to też prawda. Na przykład: fryzjer ostrzy brzytwę. Piekarz piecze. Szewc przybija podeszwę. Pisarz pisze. 1968 Salerno Przed zgaszeniem lampy o świcie przeglądam książki: kilka linijek, na chybił trafił (w ostatnich tygodniach wiele fragmentów z Cortegia-no Castiglione, a potem zapiski Boswella z 1770 roku). Przed czterystu, ale i przed dwustu laty ludzie jeszcze rozmawiali ze sobą. I to, o czym rozmawiali, było tak samo fermentem i energią w życiu umysłowym, jak to, co pisali lub malowali. Takich rozmów o twórczej energii dziś już nie ma: ludzie dyskutują lub półsłówkami pytają i odpowiadają. Albo patrzą w telewizor. Czym jest literatura powszechna? Tam, gdzie ludzie czytają w zachodnich językach, automatycznie myślą o takich książkach jak Śmierć Iwana Iljicza, Śmierć w Wenecji - i może zapomnieli już nazwiska pisarza. Taką książką jest też Stary człowiek i morze. W tych książkach jest cisza. Nie ma „akcji", nie ma hałaśliwych scen ani błyskotliwych czy głębokich dialogów. Ta cisza jest atmosferą literatury światowej. Każdy czytelnik w swoim języku słyszy ową ciszę, która emanuje z takich rzadkich książek. W ostatnich piętnastu latach w Europie ukazało się niewiele książek, które miałyby atmosferę literatury światowej. Możliwe, że jedyna powieść pisarza amatora, magnata sycylijskiego Lampedusy - Lampart, znajdzie się kiedyś w gronie książek najlepszych, uznanych za arcydzieła literatury światowej. Ale do tego po- 375 r trzeba czasu. Literatura światowa - podobnie jak Kościół - nie spieszy się z beatyfikacją. Fama sanctitatis1 jarzy się przez jakiś czas wokół głowy kandydata, po czym blednie. (Dzieło Joyce'a przechodzi teraz odbarwienie w czyśćcu, po upływie czterdziestu lat jest już raczej ciekawostką na seminariach z literatury niż przekonywającą lekturą; Proces, arcydzieło Kafki, utknął w sferze intelektualnej, otrzy-mawszy polityczną i światopoglądową otoczkę. Księga Jonasza2 Ba-bitsa, jedno z cudownych objawień światowej literatury, spoczywa jeszcze w sekretnej cysternie języka węgierskiego i czeka godziny, w której zostanie odnaleziona - podobnie jak potrójna trumna Attyli, ukryta w piasku rzecznym wód Dunaju). Rozmawiamy z L. o tym, że z piętnastu lat, podczas których śledziliśmy współczesną literaturę amerykańską na miejscu, w Nowym Jorku, pamiętamy tak naprawdę tylko jedną książkę, o której powiedziałbym, że pachnie literaturą światową - i wypowiadamy jednocześnie, jednym głosem, że tą książką jest Stary człowiek i morze. Hemingway nie był oryginalnym myślicielem, nie przeprowadzał głębokich analiz, nie zaglądał pod podszewkę rzeczywistości. Ale umiał ją opisać z taką siłą jak Zsigmond Móricz. W śródmieściu Salerno, pomiędzy domami z XII i XIII wieku, w wąskich zaułkach Mercato ściska za serce widok introligatora, grawera, stroiciela fortepianów, złotnika, rzemieślników, którzy jeszcze ciągle, ze słabnącą nadzieją, lecz jeszcze ciągle trzymają się swoich profesji. Światło śródziemnomorskie ożywia. Ożywia nawet świadomość. Pobudza zrezygnowaną świadomość i to zelektryzowanie widoczne jest w spojrzeniach i zachowaniu tutejszych ludzi. Pewien niemiecki dyplomata, von Hassel (naziści zabili go we wrześniu 1944 roku, ponieważ wziął udział w czerwcowym zamachu na Hitlera), napisał w swoim dzienniku, który teraz ukazał się po angielsku, że w 1939 roku Anglicy, Francuzi zachowywali się wobec nazistowskich prowokacji tak, jak oficer, którego spoliczkowano w kawiarni, a on oburzony krzyczy: „Ostrzegam pana, że jeśli się to jeszcze raz powtórzy, będę zmuszony wyzwać pana na pojedynek!". Dziś kraje zachodnie zachowują się tak samo wobec Rosjan. Każdego ranka w morzu. W znajomym, miękkim, „siwym" Morzu Śródziemnym. Jest inne niż ocean, bliższe, bardziej rzeczywiste. (Podobnie jak mięso tutejszych ryb jest smaczniejsze, słodsze niż mięso ryb oceanicznych). To, co czasami myślałem o Europie, gdy byłem po tamtej stronie oceanu, w Ameryce, teraz, będąc znów w Europie, obserwuję bardziej bezpośrednio: otóż to, co nazywa się zwykle „Dziejami", już się w Europie nie „dzieje". 1 Fama sanctitatis - sława, gloria świętości 2 Księga Jonasza - Jónds konyve, poemat Babitsa. Wieczorem procesja w śródmieściu: dzień świętego Mateusza. Komunikacja zatrzymana, dziesiątki tysięcy ludzi stoją wzdłuż ulic. Na nadbrzeżu i w zaułkach porozwieszano girlandy kolorowych światełek kosztujących duże pieniądze. Procesja wyrusza z katedry - w jej podziemiach znajduje się grób świętego, figurę ewangelisty dźwiga ze dwudziestu mężczyzn, schodzą na nadbrzeże, żeby pokazać Mateuszowi morze. W tej chwili z hukiem i pukiem rozpoczynają się na cześć świętego długo trwające zimne ognie. W procesji kroczą liczni mieszkańcy miasta, tysiące ludzi w średniowiecznych togach ze znakami cechowymi na piersiach. Podnoszą wysoko w górę chorągwie i zezowate, poobtłukiwane, pstro pomalowane figurki świętego. Ta żywa tradycja bynajmniej nie jest śmieszna. Ściśle przynależy do miasta i ludzi, którzy w nim żyją. Setki garkuchni oferuje torrone, turecki miód z orzechami, a także flaki z cytryną na kwaśno i gotowane żołądki kro- 376 377 wie. Wierni łapczywie pożerają te potrawy, jedząc palcami wprost z tacek. Na corso, pod palmami i oleandrami spotykamy kelnera, który pracuje w jednej z tutejszych restauracyjek: ma dziś wolny dzień. To garbaty karzeł. Goście włoscy, opuszczając restaurację, z cyniczną nie-wrażliwością dotykają jego garbu, bo „to przynosi szczęście", a kaleka znosi to z uśmiechem pełnym rezygnacji. Teraz spaceruje z żoną. Jest o głowę wyższa i ma doskonałą figurę. Garbaty karzeł ubrał się przy święcie w eleganckie ubranie, które skroił dla niego jakiś zręczny majster - w ubraniu konfekcyjnym garb mu się bowiem nie mieści. Ale pomimo to na ulicy, na brzegu morza, pośrodku świętującego i obżerającego się pod palmami tłumu był jakoś bardziej garbaty niż w restauracji, kiedy pracuje. Wszyscy jesteśmy bardziej garbaci, gdy opuszczamy swój warsztat pracy i zaczynamy spacerować po nadbrzeżu, pod palmami. Niebiesko-różowe kolory zmierzchu. W tym barwnym woalu z mgły rozmywają się kontury gór, całe pogórze rozmazuje się jak obrazek i nie pozostaje nic innego, tylko barwy. Kolor jest w świecie czymś bardziej trwałym niż rysunek. Rysunek to tylko szkielet, na którym zawisa mglisty obraz świata. W Vietri, herbata w hotelu „Baia". Jest on całkiem pusty, przypomina schizofreniczną scenę w surrealistycznym filmie: we wszystkich salach ulewa świateł, kelner przy barku uroczyście celebruje parzenie herbaty, ale cały zakład wygląda na nieprawdopodobny, ponieważ nie ma w nim ludzi. W głębi morze. Światła Salerno, skrzący się sznur zielonych lamp nadbrzeża, palmy. Ogrody jeszcze zielone, ale widać już pierwsze żółknące liście. Liliowy wodospad bugenwilli na ścianie. W świetle dojrzewają figi i pomarańcze. Taka cisza, jakby na świecie panował pokój. Silne zapachy roślinne, w domkach chłopskich powoli poruszający się ludzie. Życie ludzkie tu na szczycie góry biegnie jak życie zwierząt, niemal nie różni się od ich trybu życia - podobnie jak trudno powiedzieć o amebie, czy żyje życiem zwierzęcia, czy rośliny. 378 Stróżka na sąsiedniej ulicy każdego popołudnia wykonuje zastrzyki mieszkającym w jej domu chorym; robi to z przepisu lekarza, fachowo i higienicznie. To jest tu w zwyczaju. Ale umyje też zmarłego, pomaga rodzić, potrafi spędzać płód (drutem i penicyliną, z dobrym skutkiem), pożycza sąsiadom pieniądze na lichwiarski procent i każdego sobotniego wieczora z jej portierskiej budki dobiegają głośne krzyki, gdy, dyskutując, rozlicza się z lokatorami w kwestii sum na obiady. Wszystko to jest swojskie, rodzinne, powszechnie znane, jak całe tutejsze życie. W przydrożnej knajpie na nadbrzeżu miejscowy artysta wystawia swoje nowe prace, obrazy olejne oprawione w gustowne ramy: przedstawiają krajobraz nadmorski, rybaków, sceny rodzajowe. Malarz jest konserwatywny, umie rysować, nadać rysunkowi kolor, ma zmysł do swych tematów; niczego też tym obrazkom nie brakuje prócz tchnienia Ducha Świętego. Przed knajpą dniem i nocą coraz to zatrzymują się auta, a kierowcy zachodzą tu na kawę; tylko niewielu nie zauważa wystawionych obrazów. Większość poważnie i uważnie je ogląda, czasem wypowiadają półgłosem uwagi dotyczące jakiegoś szczegółu. To poważne zainteresowanie obrazami w przydrożnej knajpie jest charakterystyczne dla Włochów - we krwi mają przekonanie, że „sztuka" jest czymś ważnym, przed obrazem trzeba się zatrzymać i dokładnie mu się przyjrzeć, jak pięknej kobiecie czy rzadkiemu okazowi rośliny, bo osobiście ważne jest dla nas wszystko, co jest „sztuką". Taka scena w amerykańskim zajeździe jest nie do pomyślenia. Ale w jakimś innym miejscu Europy też chyba nie. Monte Vergine. Na wysokości 1270 metrów nad Avellino znajduje się klasztor benedyktynów. Z doliny jedzie się półtora kilometra górską kolejką, która w ciągu kilku minut pokonuje tę drogę, wjeżdżając pod kątem siedemdziesięciu stopni na sam szczyt. Kalendarz pokazuje dzień świętego Jerzego. Zdaniem Krudyego ten dzień jest paradną uwerturą wiosny. Dolina jest odświętnie ubrana, jak narzeczona w dzień ślubu. Kwitną winorośle, glicynie i akacje, ogrody toną w kwiatach. Po klasztorze błąka się kilku starych zakonników. Zakon ma w pobli- 379 żu własny las, z niego żyją. Dla pielgrzymów jest tu hotel i gospoda. Monte Vergine jest miejscem słynącym z cudów. W sanktuarium kościoła wota, szkaradne obrazki, tanie pamiątki, wotywne rupiecie, nabożna tandeta. W plastykowej torbie ślubne suknie. Wielka cisza. Światło słoneczne w górskim powietrzu ma smak metalu. O dziewiątej wieczorem w atrium katedry koncert symfoniczny. Młodzi muzycy amerykańscy wykonują symfonie Vivaldiego, Debus-sy'ego i Beethovena. Podwórze katedry, rząd kolumn z XII wieku, oświetlona bladożołtym światłem galeria na piętrze, skąd nauczał święty Tomasz z Akwinu, w tle ośmiusetlenia wieża dzwonnicza, miękkie i zmysłowe symfonie o ciemnych tonach, publiczność siedząca w rzędach krzeseł, rasowe twarze, wyrzeźbione przez tysiącletnie życie wspólnoty... a wszystko drży w powietrzu pomiędzy niebem i morzem. Nadrzeczywistość, która wychyla się z rzeczywistości. Następnego dnia wieczorem w barokowym pałacu prefektury koncert symfoniczny Wiener Kammerorchester. Melomani zebrani w ozdobnej sali: damy w klejnotach, osobistości wywodzące się z miejscowych notabli i południowej arystokracji. Dwóch młodych ludzi. Dyrygent włoskiego pochodzenia, starszy, łysawy, grubiutki czarodziej ma siwawe wąsiki pod-strzyżone na modę angielską, podskakuje na paluszkach przed orkiestrą i obiema rękami obejmuje niewidzialne postaci duchów. Po dwóch symfoniach Haydna dłuższa przerwa. Na bis grają Mozarta i Schuberta. Publiczność jest uważna, nie tylko słucha muzyki, ale się z nią jednoczy, potrzebuje jej. W 1968 roku ten prowincjonalny koncert wydaje się szczątkiem całkowicie zniszczonej kultury. Obrzędem liturgicznym. Teokrata i arystokrata (nie herbowy, lecz prawdziwy) nie „boją się"; pierwszego chroni hierarchia Bożego Porządku, drugiego zaś świadomość, że nie musi niczego udowadniać, bo nie szuka sukcesu. Pluto-krata nieustannie, ciągle, zawsze czegoś się boi: po pierwsze zmian, a po drugie - ewentualności, że zmiany zajdą bez jego udziału. 1969 Salerno W starości jest coś z widowiska: coś podobnego jak w sali wystawowej Barnuma kobieta z owłosioną piersią czy transwestyta. Ludzie oglądają to ze śmiechem, wykrzywiają się i powtarzają: „Niesłychane, czy kto widział coś podobnego?". L. często śnią się zmarli. Widzi ich i rozmawia z nimi we śnie. Nie pamiętam, bym kiedykolwiek widział we śnie zmarłego. Ale ostatnio - a to już starość - na jawie często myślę o znajomych, którzy zmarli. W takich chwilach zawsze czuję, że ci ludzie odeszli i nie wypowiedzieli czegoś ważnego, istotnego - a to, czego nie powiedzieli, było ich prawdziwym ja, w tym zawierał się sekret ich osobowości. Wszystko, co powiedzieli, nie było naprawdę ważne. Gdy człowiek umiera, zabiera ze sobą coś, co było jego, tylko jego tajemnicą, i tej tajemnicy już nikt nigdy nie pozna. W nocy podczas czytania nasuwa mi się frywolne pytanie: jak wyglądał naprawdę Paryż, w którym Pascal opisał swoje zmagania w Myślach? We francuskiej czytelni znajduję coś o vie quotidienne1. W czasach Ludwika XIII na półtora miliona mieszkańców funkcjonowało w Paryżu zaledwie trzydzieści studzien. Skutkiem tego wszyscy byli brudni. Nie istniała kanalizacja, wszelkie brudy kloaczne spływały po 1 vie quotidienne - życie codzienne 381 kamieniach wąskich uliczek. Wybredni, należący do „lepszego towarzystwa" ludzie poruszali się wyłącznie konno, powozem lub w palan-kinie, bo brudy sięgały do kostek. Król podobno kąpał się czasami -zawsze był dziwakiem. Pascal, jak wszyscy wykształceni ludzie tamtej epoki, rozmyślał i pisał w tak.śmierdzącej rzeczywistości. Geniusz jest zawsze silniejszy niż brud, który go otacza. Na każdym rogu ulicy, po kawiarniach, wszędzie posklejane w grona grupy takich samych długowłosych osobników w wąskich spodniach - capelloni, pokolenie, które zapuszcza włosy jak barbarzyńcy i bezczynnie wałęsa się po ulicach wielkich miast i małych wiosek. To pokolenie jest niesympatyczne nie dlatego, że w pstry, tani sposób usiłuje zwrócić na siebie uwagę, lecz dlatego, że jest obłudnie konformi-styczne: ich drobnomieszczańska demonstracja jest pseudoanarchi-zmem, plebejską zaczepką. Niech młodzież będzie rewolucyjna: ma rację, gdy nazywa starych głupcami, chce czego innego, zmian. Ale to pokolenie nie chce zmian, kudłacze nie są rewolucjonistami, tylko pasożytami. W Salerno jest kilku chodzących po prośbie franciszkanów, wędrują ulicami z puszką. Widziałem dziś jednego, który prowadził auto, małe topolino, i w ten sposób zbierał datki. Święty Franciszek byłby zaskoczony. W punkcie loteryjnym w każdy piątek wieczorem tłum, najrozmaitsi ludzie spieszą, by wpłacić obola i przez zaniedbanie nie obrazić Fortuny. Pewna staruszka o pochylonych plecach szeptem opowiadała urzędnikowi - niczym księdzu w konfesjonale - swój sen. Urzędnik poważnie kiwał głową, wyciągnął grubą księgę, odszukał, jaki numer oznacza ów sen, i następnie wypisał bilet loterii. Poprosiłem o książkę, jej tytuł: La cabala, wydana w Neapolu około 1900 roku. Rzecz zaczytana, o pozaginanych brzegach kartek, wylicza kilka tysięcy snów, a każdy z nich oznacza jakąś liczbę. Istnieje już nowe wydanie - Nuo- 382 vissima - z zeszłego roku, zawierająca aż trzydzieści tysięcy haseł, z dokładnie podanymi liczbami. Urzędnik bardzo ją zachwala, że całkowicie współczesna, ponieważ zawarto w niej elementy nowoczesnych snów: o wybuchu bomby atomowej, o lądowaniu na księżycu itp., a odpowiadające tym wydarzeniom liczby opracował „pewien neapoli-tański mag" metodą naukową, godną zaufania. Wszystko to jest logiczne, bo jeśli wartość jakiegoś snu w 1900 roku wynosiła na przykład 56 czy 87, to prawdopodobne, że przestarzałe dane dawnego wydania już dziś nie obowiązują i sen jest dziś wart 72 albo 16, wszak wartość snów także się zmienia w czasach inflacji. Nasi rzymscy znajomi opowiadają, że w czasie „przekwitania" praskiej wiosny, kiedy na ulicach Pragi pojawiły się rosyjskie czołgi, pewne młode czeskie małżeństwo przebywało właśnie w Rzymie w podróży poślubnej i na wieść o wydarzeniach w Czechosłowacji postanowiło nie wracać do domu. Przyjechali autem, które na noc zaparkowali na ulicy w pobliżu hotelu, a w bagażniku pozostawili wszystkie swoje ziemskie skarby, walizki, aparat fotograficzny, paszporty. Rano stwierdzili z przerażeniem, że w nocy auto zostało ukradzione. Pobiegli na policję, by złożyć meldunek, ale podczas dyktowania protokołu na posterunku zadzwonił telefon: to dzwonił złodziej. Jąkając się wyznał, że to on ukradł auto, ale teraz już widzi, jakich to nieszczęśliwych ludzi okradł, wszak stracili nie tylko walizki, aparat fotograficzny i paszporty, lecz także ojczyznę. Dlatego też ów złodziej prosi, by policja pospieszyła pod taki to a taki adres, gdzie znajdzie auto ze wszystkim, co w nim było, a tymczasem on z kryjówki będzie pilnował, żeby jakiś inny złodziej nie ukradł przez ten czas tego auta, bo wprawdzie jest przestępcą, ale ma serce. Policja i poszkodowani pobiegli na podany adres i znaleźli auto, a w bagażniku walizki, aparat fotograficzny i paszporty. I na dodatek tego wszystkiego j eszcze bukiet kwiatów, który złodziej z czułością umieścił na tylnym siedzeniu... Ten bukiet kwiatów w skradzionym aucie jest tak typowo i niepowtarzalnie włoski, w tak doskonały sposób symbolizuje wszystkie dobre i złe cechy tego narodu, że czescy nowożeńcy popłakali się ze wzruszenia. 383 W jednym z listów z Nowego Jorku skarga, że autorom i reżyserom tamtejszych nowych sztuk teatralnych już nie wystarcza dialogowe poruszanie tematyki seksualnej, obecnie okraszają występy publiczną kopulacją i orgiami urządzanymi na scenie. „Rewolucja seksualna" na Zachodzie jest zjawiskiem skomercjalizowanym, dlatego też prawdopodobnie nie będzie długotrwała. Rewolucje mające na uwadze interes cechuje na ogół krótki przebieg i zaraz po nich następuje przesyt. Obecne pokolenie prędko odczuje przesyt standardową nagością i wymyśli coś nowego, ubierze się albo się przebierze, ale znudzi się seksem na pokaz. Zresztą młodzież, która teraz z ukontentowaniem zagłębia się w pornografii, prawdopodobnie jeszcze ciągle walczy z kompleksami, problemem bojaźni czy wstydu, ale w pełni nagości może być bardziej podatna na romantykę, niż była w długich sukniach i redingotach. Nurzając się w bagnie seksu młodzi są pewnie jednocześnie neurotycznie zakompleksieni, więc wszystko, co hurtownicy seksu oferują na łamach gazet i w książkach, a potem w teatrze i kinie, musi z czasem wywołać przesyt. Mądrzy analitycy rozważają ten problem na łamach angielskich i amerykańskich czasopism i niektórzy z nich dochodzą do wniosku, że obecna rewolucja seksualna jest właściwie czymś zastępczym - zastępuje mianowicie rewolucję socjalną, która nie nastąpiła i faktycznie nie byłaby w stanie wywołać już zmian, ponieważ w zasadzie straciła aktualność: w dzisiejszym świecie przemysłu i mas pracujących niczego już nie można osiągnąć na barykadach. Rozczarowane i niezaspokojone pokolenie, które pozbawiono iluzji rewolucji socjalnej, chce sobie powetować tę stratę choćby rewolucją seksualną. To jest „naukowy" punkt widzenia. W rzeczywistości jednak seks jest po prostu zawsze łatwiejszą możliwością osiągnięcia zaspokojenia niż wysiłek związany z poznaniem kultury. Napisać jeszcze to czy tamto... Przeczytać to i coś tam... To się jeszcze zdarza. Ale przeżyć to czy coś innego - to mi już nigdy nie przychodzi do głowy. 384 Stalin nazwał pisarzy „inżynierami dusz". Myślał może, że pisarze za pomocą „ołówka i cyrkla" zbudują społeczeństwo, w którym wszystko i wszyscy będą w zagwarantowany sposób na swoich miejscach, w każdej chwili do użycia przez dyktaturę? Była w tym - przynajmniej dla Stalina - pewna logika. Ale pisarze nie są dziś inżynierami dusz; są raczej śmieciarzami dusz. Przewożą wszelkie śmiecie i odpady, jakie tylko zdołają znaleźć w ludzkich wnętrzach. Na chodniku neapolitańskiej Via Brigida śpi żebrak. W porze wieczornego ruchu tłum przechodniów nie zwraca na niego żadnej uwagi. Żebrak rozłożył swój płaszcz na chodniku, jak to czynią w Indiach pariasi, ostrożnie położył się na nim, puszkę na pieniądze umieścił w pobliżu jednej dłoni, kapelusz zaś przy drugiej i w takiej pozycji zasnął. Jeden z jego butów nie ma podeszwy. Ale wszystko to kostium, wyreżyserowana commedia dell'arte. W Niemczech czy w Szwajcarii w takich przypadkach nadjechałaby już na sygnale policyjna karetka, by zabrać tę żywą przeszkodę ruchu drogowego. Tu nikt nie zwraca nań uwagi, nawet stojący niedaleko policjant. W teatrze życia żebrak jest także aktorem. Jest godzina czwarta nad ranem, kiedy w naszym mieszkaniu w Salerno rozbłyskuje ekran telewizora. Pierwszy człowiek, Armstrong, w tej chwili stawia stopę na Księżycu. Za nim jego towarzysz; obraz jest ostry, wyrazisty. Przysnąłem trochę w ciągu tego długiego czuwania, teraz przecieram oczy, odpędzam senność, mrugam powiekami. Robię to razem z setkami milionów ludzi, którzy widzą na własne oczy i słyszą na własne uszy, jak dwóch ludzi staje na Księżycu. Zaskakuje mnie, że nie znajduję w sobie uczucia entuzjazmu. Może dlatego, że ta chwila przekracza próg wyobraźni, widzę coś, na co świadomość nie potrafi już automatycznie odpowiedzieć? Armstrong i jego towarzysz niezgrabnie, słoniowato gramolą się z rakiety, zataczając się, w kangurzych podskokach odtańcowują księżycowy balet. 25 - Dziennik 385 W gazetach, w radio i w telewizji skrzypi retoryka lądowania na Księżycu. „Człowiek wyruszył w Kosmos, zwyciężył grawitację, przekroczył wymiar Czasu i Przestrzeni..." „Człowiek otrzymał w świecie nowe zadanie..." Wspomnienie, które zachowałem z porannej godziny, jest, nie wiadomo dlaczego, przygnębiające. Los Człowieka związany jest z Ziemią i jakkolwiek by się wysilał, musi pozostać Człowiekiem tu, na Ziemi. Nocą na podwórzu katedry wędrowna trupa „Teatro del Mondo" odgrywa misterium Calderóna. Widzowie z nabożeństwem słuchają hiszpańskiej commedii dell'arte, symbolicznej opowieści o tym, kogo porwą diabli, a kto będzie szczęśliwy jeszcze za życia. Hiszpańskie misterium używa patosu tak swobodnie jak w naturalistycznych sztukach używa się mowy codziennej. „Mistyczne" dla Włocha czy Hiszpana oznacza jednocześnie „naturalne", nie trzeba podawać tekstu ze śpiewną przesadą, jak niemieccy aktorzy śpiewający w Jedermannie. Do tego wszystkiego poświata Księżyca. Tego Księżyca, na którym powiewa teraz amerykańska chorągiewka. Co też jest „mistyczne". 1970 Salerno Przed południem w kawiarni podczas lektury gazet nagła utrata przytomności. Karetka pogotowia wiezie mnie do szpitala. Dostaję łóżko we wspólnej sali. Leżę przez dwadzieścia osiem dni w dwudziestopię-ciołóżkowej sali, przez pierwsze trzy tygodnie zupełnie nieruchomo, w czwartym tygodniu wolno mi już usiąść. Pierwsza, powierzchowna diagnoza: krwawienie kiszek. Po piątej transfuzji krwawienie ustaje, liczba czerwonych ciałek krwi (było ich zaledwie milion, kiedy mnie przywieziono) podnosi się powyżej dwóch milionów. Z transfuzjami były niejasne trudności, do pierwszych dwóch transfuzji krew dał szpital, potem dali jeszcze plazmę. Później wąsata gruba zakonnica odpowiadająca za leki zaczęła naciskać L., żeby, jeśli tylko może, zdobyła krew w mieście. G. przywiózł z Rzymu porcję do jednej transfuzji; transport był bohaterskim wyczynem samochodowym przyjaciela, bo w taki upał krew nie wytrzymuje długo nawet w lodówce; a potem w tutejszym banku krwi zdobył porcję wystarczającą na jeszcze dwie transfuzje. Przez cztery tygodnie leżałem niemal bez przerwy z workiem lodu na brzuchu. Rano i wieczorem litrowa kroplówka płynów fizjologicznych z witaminami i glukozą - w szpitalach amerykańskich za pomocą takich kroplówek utrzymują sztucznie przy życiu beznadziejnie chorych, którzy mają pieniądze lub takie ubezpieczenie, które płaci szpitalom nawet za półumarlaków. Przez trzy tygodnie jedynym moim pożywieniem była rano miseczka kawy zbożowej i łyżka gotowanych klusek. Czasami dawali też pieczone jabłko. 387 Przez cztery tygodnie nigdy się nie nudziłem. Podobnie jak w więzieniu czy w obozie koncentracyjnym, w szpitalu także czas nie istnieje. Dnie i noce są niezależne od świata pozaszpitalnego, sale i ich mieszkańcy posiadają własną, odizolowaną czasoprzestrzeń. Sala szpitalna najbardziej przypomina mi .sypialnię międzypokładową na statku emigrantów. Wszyscy podróżujemy ku nieznanym brzegom. I to jest ciekawe. W południe i wieczorem, w porze posiłków odbywa się regularna walka o chleb: Włosi nie potrafią jeść bez chleba. Ale nie wszystkim wolno jeść chleb - chorym na żołądek czy na raka nie dają. Kradną więc chleb jeden od drugiego jak w łagrach. Ponieważ poza mną nikt nie płaci za szpital, więc nikt też nie spieszy się wyzdrowieć. Członkowie rodziny dochodzą z lekarzami do porozumienia i na kilka tygodni przemycają tu starego nonno1, uwalniając się na jakiś czas od ciężaru pielęgnacji. Przeto każdy tu żyje i umiera jak umie. Lekarz pojawia się tylko wtedy, gdy ktoś umiera; ale nawet wówczas tylko na kilka chwil. W kącie sali dogorywa signor S. Ma siedemdziesiąt cztery lata, raka żołądka, jest nie do wyratowania. Jego synowie - postawni młodzi ludzie, urzędnicy - oraz córki i synowe dniem i nocą czuwają przy łóżku chorego. To plemienny zwyczaj: gdy do szpitala przywożą starego członka rodziny, młodsi krewni od pierwszych dni rozpoczynają nieustającą wartę przy jego łóżku. Pozostają nawet na noc, śpią na którymś z wolnych łóżek lub kładą się obok chorego. Ta rodzinna solidarność jest w istocie pilnowaniem schedy: czekają, kiedy staruszek zamknie oczy, bo w takich chwilach należy prędko działać, testament, spadek, trzeba się spieszyć. Nie ma litości. Ale wszystko to nie jest bezduszne. Większość chorych to chłopi z Kampanii. Członkowie rodziny posiadają tysiącletnią, pozbawioną wszelkiego sentymentu rutynę w tych sprawach. Primario2 oddziału postawił już krzyżyk na si- \ 1 nonno - dziadka 2 Primario - ordynator 388 gnorze S., którego po południu odwiedził stary, brodaty franciszkanin o ciemnym spojrzeniu, wyspowiadał go i udzielił mu ostatniego namaszczenia. Następnej nocy umierający zaczyna krzyczeć, żeby natychmiast przywołać doń synów i córki, bo chce ich pobłogosławić. Śmiertelnie zmęczeni czuwający zawiadamiają telefonicznie krewnych, budzą ich ze snu i wszyscy około trzeciej w nocy zbierają się wokół chorego, który błogosławi ich, a potem siada na łóżku, prosi o papierosa i zapala. Po chwili papieros wypada mu z ust, opada na poduszki, przynoszą tlen. Fenomeno! ~ woła z rozłożonymi ramionami najstarszy syn. Następnego dnia po południu signor S. umiera. Ciało nakrywają prześcieradłem i natychmiast wynoszą na noszach. Otwierają okno, łóżko zaścielają nowym prześcieradłem. Wkrótce pojawia się chłopak sprzedający lody, obchodzi salę, krzycząc na całe gardło: Ge-lato, gelato! Chorzy - większość starych ludzi, jak ja - przyglądali się wszystkiemu bez słowa. Kilku z nich kupiło lody. Na twarzach odmalowała się ulga -jak gdyby otrzymali poglądową lekcję i jeszcze raz, kolejny raz doświadczyli, jak prostą i rutynową rzeczą jest śmierć. W nocy przywożą chłopaka pokłutego nożem. Kładą go na sąsiednim łóżku. Jest to protettore di donnę, czyli sutener, który podczas rozliczeń finansowych wdał się w walkę na noże i pistolety. Pilnują go dwaj carabinieri; przez trzy doby dniem i nocą siedzą naprzeciw jego łóżka, strzegą rannego, by później, gdy rany mu się podgoją, zabrać go do więzienia. Lekarz starannie opatruje sutenera; jego stróże, policjanci, częstują go papierosami, a kiedy zgłasza potrzebę, a nie ma w pobliżu pielęgniarza, wynoszą spod niego basen. Po północy zjawia się dyżurny prokurator z koncypientem, przyprowadzają także donnę - rozczochrane, kościste czupiradło - siadają na brzegu łóżka rannego protettore i szeptem dokonują przesłuchania. Kiedy prokurator z koncypientem wychodzą, donna kładzie się na łóżku przy swoim protettore i pozostaje przy nim do świtu. Carabinieri trzeciego dnia o świcie wynoszą sutenera na noszach. Mój sąsiad z prawej strony, rzeźnik -jak widać, zna się na rzeczy - wzrusza ramionami i mówi, że chłopak dostanie pięć lat, ale za dwa lata będzie już na wolności. 389 Dniem i nocą w sali szpitalnej trwa perski jarmark albo święto plemienne jak w wiosce kongijskiej czy chińskiej. Ponieważ większość chorych to tutejsi chłopi, odwiedzający przybywają z tobołkami i pakunkami, przynoszą umierającemu pieczony kozi udziec, zapiekankę z makaronu, miejscowe cierpkie wino w oplatanych słomą butlach. Nikt nie respektuje godzin wizyt, po zniknięciu primario ludzie przychodzą i wychodzą, jak komu wygodnie. Rozsiadają się wokół chorego na sąsiednich łóżkach - na moim też siadają i przyjaźnie częstują mnie winem, ciastkami i innymi przysmakami - nikt się nie przejmuje tym, że ciężko chorzy ludzie pragną ciszy, ciszy, ciszy!... Krzyczą na całe gardło do zmroku. Radio dniem i nocą informuje o wynikach sportowych. Możliwe, że ten piekielny hałas nie przeszkadza włoskim chorym; przyzwyczaili się doń jak morfinista do narkotyku. Rodzina włoska obsiada chorego w sali szpitalnej jak muchy padlinę. Krewni czują się tu jak u siebie w domu, nieskrępowani; wiedzą, że jedyną prawdziwą władzą w tym kraju jest rodzina. W trakcie swobodnych poga-duszek obserwują umierającego jak sępy padła zebrę. Pod koniec trzeciego tygodnia profesor pozwala mi każdego dnia na kilka minut wstać z łóżka. To coś takiego jak cudowna wiosenna podróż. L. przychodzi przed południem i po południu, przynosi pocztę, wodę mineralną, coś do czytania. Primario, którego kilkakrotnie pytała, czy nie można by mnie przenieść w bardziej ludzkie warunki lecznicze, odpowiedział jej, że nie zezwala na transport, bo „jeszcze nie nadszedł czas". Ale po upływie pierwszego tygodnia już i ja nie czułem, że pilnie chciałbym stąd zniknąć. Widzę w zachowaniu L., ale też obserwuję na sobie, że po przeminięciu pierwszego zaskoczenia wszystko się dla nas zmieniło: jest proste i zrozumiałe. Sytuacja, w którą z karetki pogotowia rzucił mnie kapryśny przypadek, szybko stała się zwyczajna. Jeśli w ogóle „czuję" cokolwiek, to nic innego jak tylko głęboką, gęstą obojętność. Wszystko jest tu „proste" - a „potem" przynoszą lody i prześciełają łóżko. Przygnębiający, przerywany skrzeczeniem radia, pospolitym krzykiem, hałasem niegodnym wszelkiego cywilizowanego współżycia 390 nocny chaos dźwiękowy przypomina mi chór pisków, harczenia, przekleństw i gróźb, dochodzący nocą zza matowych, zakratowanych, prze-, błyskujących światłem okien kobiecego więzienia w Greenwich Vii-, lagę. Słyszałem go często, gdy wracałem tamtędy w godzinach nocnych smutków. Przed zaśnięciem (rzadko udaje mi się zasnąć, zapadam się raczej w pełną znużenia nieświadomość) zawsze przypominają mi się słowa Pascala o condition: „Wyobraźmy sobie wielkie więzienie, w którym niezliczona liczba skazańców czeka godziny wykonania wyroku. Nie ma prawa łaski. Od czasu do czasu wchodzi strażnik, wyczytaj e nazwisko, zabiera skazańca i - czasami litościwie, czasem znów wśród wymyślnych tortur - wykonują nań wyrok". To jest condition humaine... Pytanie, jak spędza czas ów skazaniec? Kiedy nocą gaszą w sali światło (tylko wokół głowy znajdującej się nad drzwiami figurki Maryi błyszczy gloria drobnych światełek), chorzy zaczynają chórem stękać. (Sala szpitalna jest jak cela więzienna, pełna oskarżeń i wyrzutów sumienia). To stękanie przed zaśnięciem jest chórem bojaźni: boją się nocy, boją się ciemności, boją się śmierci. Rankiem taki sam stękający chór rozpoczyna dzień: przychodzą do siebie i boją się. Wieczorem bali się, że przyjdzie im umrzeć. Rano boją się, że trzeba żyć. W ciemności czasami pojawia się pytanie: właściwie jaki był „sens" tego wszystkiego? „Bóg?". Cisza. „Ojczyzna?". Głęboka cisza. „Literatura?". Ironiczna cisza. Potem, jak błysk zapałki w ciemności: „Chwila". Były chwile, w których jawiło się coś jak „Bóg" czy „Ojczyzna" albo „Literatura". (Ale zawsze tylko przez chwilę). I były oślepiające chwile, które można ująć jednym słowem: „Rozkosz". Tego było najwięcej i to było najlepsze. Cielesna rozkosz - uderzenie prądem, jak powtórne narodziny. Namiętność ciał. (I co więcej: czułość ciał). Wszystko inne blednie przy tym. Ze wszystkim razem ta nędza przypominająca międzypokładową sypialnię na statku emigrantów, ta nietaktowna, plemienna rodzinność z pakunkami i tobołkami absolutnie nie jest nieludzka. Biedni chłopi, robotnicy, urzędnicy, którzy wkręcili się ta, by ukradkiem pochorować 391 I lub umrzeć, są ze sobą po ludzku solidarni. Pod koniec czwartego tygodnia mówię profesorowi, że mam już tego dość i wracam do domu. Odpowiada, że mogę wyjść, ale na własną odpowiedzialność (muszę podpisać oświadczenie, że opuszczam szpital dobrowolnie), i jeszcze ciągle nie może postawić dokładnej diagnozy, ponieważ jednocześnie strajkują pracownicy rentgena, la"boranci, pielęgniarze i lekarze. Żegnamy się przyjacielskim uściskiem dłoni. Zgodnie z tutejszym zwyczajem obchodzę salę, kolejno ściskam dłonie tym, którzy mogą ruszać rękami. Kiedy opuszczam szpital, uświadamiam sobie zdumiony, że ten kurnik, ta ponura instytucja cielesnego rozpadu dała mi coś: przez kilka tygodni miałem uczucie przynależności. W minionych latach nigdy tego nie czułem; ani na Węgrzech, ani w Ameryce. LXX. - W mieszkaniu kilka listów. Zdania pełne współczucia z okazji siedemdziesiątej rocznicy urodzin; raczej kondolencje niż życzenia. Czas, który mi jeszcze pozostał, to, jak to się mówi: nadgodziny, overtime - to wyczuwam w tonie listów. L. powiada, że kiedy rano w łazience otwarła kran nad wanną, woda, która zaczęła płynąć, „coś mówiła" do niej, w plusku wody słyszała jakby głos, tekst, jak gdyby ktoś w tym szumie chciał jej coś przekazać... Ale coś takiego słyszy tylko niewielu. Czasami poeta. Czasami święty Franciszek. Czasami kobieta. Croce nie był dobrego mniemania o biografiach pisarzy; uważał, że jeśli chcemy coś wiedzieć o pisarzu, odpowiedzi należy szukać nie w jego życiu, lecz w jego dziełach. Prawdziwym życiem pisarza jest jego dzieło. Wszystko inne to tylko opakowanie. W Neapolu ostatnio nic „nie działa", komunikacja jest sparaliżowana, muzea i urzędy strajkują. Podróżny, szczególnie obcokrajowiec, co chwila chce rwać włosy z głowy i przeklina - ale jakoś nie sposób 392 się naprawdę, z całego serca gniewać na Neapol. Tak jak nie można się gniewać na dziecko, nawet wtedy, gdy jest tak niebezpiecznym dzieckiem jak na ogół neapolitańczycy. W Rzymie. W modnym sanatorium personel chodzi na palcach, służący noszą uniformy rodem z operetki, chorych ochładza klimatyzacja. Rentgenolog - Piemontczyk, małomówny, doskonały fachowiec - w gabinecie wyposażonym w najnowsze urządzenia przeszywa mnie od stóp do głów promieniami rentgena jak Maurowie świętego Sebastiana. W ciemnym gabinecie wiszę na obrotowym, podnośnym stojaku jak austronauta w rakiecie. W poczekalni chorzy rozmawiają cichym, skupionym szeptem. Ktoś opowiada, że poprzedniego dnia była tu badana aktorka światowej sławy, która przyleciała prosto z Ameryki, ponieważ ufa tylko lekarzom tego sanatorium. Pewien pacjent - starszy mężczyzna - rozgląda się dokoła w wyrazem zaniepokojenia na twarzy; tak musiał patrzeć w paryskim sanatorium, gdzie umierał, Wilde, gdy po pierwszym tygodniu pobytu pokazano mu rachunek, a on jęknął z przerażeniem: / am dying beyond my means...1 Ale ja niezależnie od tego czuję nostalgię za szpitalem publicznym, w którym umierałem przez cztery tygodnie zgodnie z moimi możliwościami finansowymi. Rzym jest koszmarny. Hałas, tłok, chamskie obejście, lichwiarskie ceny... Były takie dwa lata, kiedy co tydzień przyjeżdżałem tu z Neapolu na dwa-trzy dni. A teraz chodzę po znajomych ulicach jak ktoś, kto, znalazłszy się w złym towarzystwie, stawia dla niepoznaki kołnierz. Marcuse. Wyklina cywilizację konsumpcyjną, która „zdesublimo-wała Erosa". (...) Dowodzi, że totalitarna cywilizacja techniczna i przemysłowa cywilizacja konsumpcyjna pozbawia jednostkę możliwości bycia „wielowymarową": naprawdę nie istnieje możliwość wyboru. 1 / am dying... - Umieram drożej, niż mogę sobie na to pozwolić... 393 Cywilizacja konsumpcyjna daje jednostce jedynie iluzję, pozór tego wyboru, bo przecież wybierać może tylko z tego, co jej ta cywilizacja konsumpcyjna oferuje... I tak dalej w tym duchu. W rzeczywistości cywilizacja konsumpcyjna pozostawia jeszcze ciągle więcej możliwości wyboru (i co ważniejsze - możliwości odrzucenia) niż cywilizacja totalitarna. Przez kilka nocy z rzędu Conrad. Tajemniczy i niepojęty. Polski emigrant, który nie znał ani angielskiego, ani francuskiego, wędrowny marynarz, który pewnego dnia przemówił i w doskonałej angielsz-czyźnie stworzył dzieło życia, które jest jednym z literackich arcydzieł wieku. Lord Jim, Nostromo, wszystko to wyskoczyło z głowy polskiego marynarza jak Atena z głowy Zeusa. Kolory powieści, ornamentyka jak na dalekowschodnich obrazach Gauguina. Jego bohater - człowiek, który nie jest w stanie uwolnić się od poczucia winy - wydaje się szczególnie angielski. Najwyższy stopień tragedii człowieczej Con-rad upatrywał w tym, że człowiek cofa się przed Losem, nie ma siły, by przyjąć swój los, targuje się. Lorda Jima, Nostromo wyrzuty sumienia dręczą do końca życia. To samoudręczenie jest patologiczne. Okoliczności mogą być nie do pokonania i ten, kto się w takich chwilach załamuje, nie jest jeszcze zdrajcą. Jeśli życie ma w ogóle sens, to może nim być tylko świadomość, że jesteśmy zdolni do pracy. Praca pisarza, kompozytora, artysty jest niezależna od wieku i warunków społecznych - człowiek twórczy duchowo jest jedynym, który zabiera ze sobą w starość sens życia, możliwość tworzenia. Już uczony bez swojego laboratorium czy katedry jest bezradny. Brakuje mi czytelni nowojorskiej, Public Library -jej południowej sali z ciężkimi dębowymi stołami, kilkuset fotelami, z niezliczoną ilością książek wokół, ustawionych do wysokości pierwszego piętra. Cisza, w której trwa tysiącletnia dyskusja - stała, ponadczasowa, nieza- 394 leżna od przestrzeni biesiada, wieczna rozmowa milionów i milionów ludzi, która niemo daje się słyszeć z książek, z półek. Jak w głębinach oceanu, gdzie miliony żyjątek porozumiewają się ze sobą za pomocą fal podczerwonych w ogłuszającym hałasie, słyszanym tylko przez tych, którzy znają język promieni podczerwonych. Na ulicy idzie naprzeciw mnie człowiek z dymiącą blaszaną manierką - rekwizytem magii odczarowującej jettatore, rzucony urok. Jego strój jest doskonały: melonik, żakiet, wykładany twardy kołnierzyk, biała muszka. Kroczy ulicą uroczyście, z godnością fachowca; wielu ludzi daje mu datek, ja też. Promienista jesień. Ciemnoniebieskie niebo w złotych ramach. W hotelu górskim na Faito, na wysokości tysiąca metrów, gdzie górska kolejka linowa podwozi turystów z Castellamare na sam szczyt. W głębi rozpościera się zatoka, morze, Neapol, Capri, wyspy. Sosny i cisza - po obłędnym infernalnym hałasie miasta tutejsza cisza jest prawdziwie „eteryczna", ponadziemska. Powietrze ma tu wreszcie znowu kosmiczny smak i zapach. W dziełach mistyka i nacjonalisty Dostojewskiego pieniądze odgrywają wielką rolę. Sześć rubli, trzy tysiące rubli czy pięćdziesiąt kopiejek - zawsze Pieniądz jest motywem poruszającym życie bohaterów i konstrukcję fabuły. Mistycy rosyjscy, podobnie jak komuniści, myślą przede wszystkim o Pieniądzu, kiedy prawią kazania o zbawieniu. Literatura i Przeżycie: wszystko, co pisarze kolejnych epok napisali o Namiętności, jest tanią bazgraniną. Rzeczywistość: Ciało, Skóra -i ta chwila, gdy Tytania budzi się i pojmuje, że całowała głowę osła. 1971 Złota niedziela, wieczór na Via Frattina w chaosie pstrokatych świetlnych girland i wystaw - takich samych jak wszędzie indziej - na których mnóstwo niepotrzebnych cacek w tysiącznych wariantach. Ten dostatek zadziwia: ileż tu pomysłów, jakiej wynalazczości, pracowitości i talentu potrzeba, by cywilizacja wytworzyła tyle niepotrzebnych zabawek, które w znużonym już konsumencie będą w stanie jeszcze obudzić pragnienie, nieustannie coraz to nowe pragnienia. Bowiem celem nie jest zaspokojenie, lecz wzbudzenie nowych pragnień; kto został zaspokojony, kładzie się spać i zamiast dalej konsumować -chrapie, oddając się trawieniu. A wówczas maszyneria musiałaby się zatrzymać i nastąpiłby koniec cywilizacji. W gospodzie, w której się zatrzymaliśmy, gości obsługują litewskie zakonnice, mieszka tu też kilku księży i niemieccy oraz amerykańscy turyści. Podczas śniadania rozmawiam z biskupem litewskim. Mówi, że na świecie żyje około trzech milionów Litwinów i że „ich język jest obok celtyckiego najstarszym językiem europejskim, jaki jeszcze pozostał w użyciu". Chcą bezgłośnie, nie demonstrując postawy politycznej, przetrzymać sowiecką okupację, bolszewizm; byle przeżyć. Gospoda ma własną kaplicę i o piątej po południu, kiedy przechodzę obok jej otwartych drzwi, widzę starego litewskiego księdza odprawiającego mszę. Kaplica jest całkowicie pusta, ani ministranta, ani wiernych. Stary ksiądz stoi w ornacie przed ołtarzem. Jego współbracia trzymają go tu z łaski, bo cierpi na chorobę Parkinsona, trzęsą mu 396 się ręce i nogi. Stoi w białym ornacie, drżącą ręką odwraca karty mszału, trzęsąc się podnosi hostię. Nie patrzy w tył, jest całkowicie sam: z chorobą, z rytuałem, może nawet z Bogiem. Każdego popołudnia mobilizuje się, szurając nogami, idzie do kaplicy domowej i odprawia mszę. Ten stary, samotny ksiądz - bez wiernych, w pojedynkę -jest jak artysta, jak pisarz w tym świecie. Do ostatniej chwili czyni coś bezcelowego, uważnie i ze znawstwem. Szkoda Religii: pulsowała w niej siła o wielkiej temperaturze. Szkoda Sztuki. Pocieszała i rozgrzewała. Szkoda Miłości. Miała w sobie oczyszczający patos. Jak stara wrona na bezlistnej gałęzi, tak tu kra-czę: szkoda, żal1. I szkoda, boleśnie szkoda tych pięknych miast europejskich. Noworocznym świtem jadę autem przez cały Rzym, ciemnymi uliczkami intra muros. Deszcz siecze dwutysiącletnie mury Koloseum, Forum i przez chwilę na słabo oświetlonych żółtym światłem uliczkach jawi mi się coś z tego innego Rzymu, pełnego grzechu, podłości i okrucieństwa, ale czasem także błyskającej jak lampka świetlika człowieczej dobroci. Szkoda Europy, bo to, co zajęło miejsce mądrych proporcji -rozpad zasad ludzkiego współżycia, skłębiona, spazmatyczna, trująca cywilizacja techniczna - pokazuje już początek końca czegoś, co się dopiero zaczyna. Koniec TbMia się nieuchronnie. Podobnie jak kute bloki kamienne Forum o szlachetnych liniach, nasza cywilizacja też jest już od wewnątrz zrujnowana. Szkoda. Węgierskie czasopismo awangardowe wydawane za granicą. Redaktorzy i współpracownicy sądzą, że jeśli swoim dziełom nadadzą typograficzną formę skoku konika szachowego, będą one miały coś więcej lub co innego do powiedzenia, niż gdyby litery następowały jedna po drugiej, z lewej ku prawej, jak w zwykłych wierszach. Pewnie nie słu- 1 Nieprzetłumaczalna gra słów krakanie wrony: kar. po węgiersku słowa „szkoda", „żal" brzmią jak 397 chali uważnie, gdy Goethe tłumaczył Eckermannowi, że „Nowe w literaturze bardzo łatwo traci swoje atakujące ostrze, swoją szczególność, wszak łatwo wyciera się wszystko, co wysilone". Te pokoślawio-ne wiersze - podobnie jak obrazy abstrakcyjne i muzyka elektroniczna - szybko staną się akademickie, schematyczne. Czytałem wiersze złożone na krzyż i w poprzek - wszystkie napisane przez młodych -niektóre z nich były tak akademickie, takie starcze, jakby napisano je nie teraz, ale dawno, straszliwie dawno, z pięć albo nawet dziesięć lat temu. Wylatujemy z Rzymu: ogromny gryf, jumbo, amerykańskie cudo. Samolot mogący pomieścić trzystu siedemdziesięciu podróżnych jest w połowie pusty -jest nas sto czterdzieści osób, recesja gospodarcza dusi towarzystwa lotnicze. Wyciągam się w fotelu, zapinam pasy, start jest bezgłośny, nieodczuwalny. W ciągu kilku chwil cztery motory podnoszą ten ważący kilka tysięcy kilogramów ciężar na wysokość dwunastu kilometrów, tam żelazny ptak zajmuje swój zachodni szlak powietrzny i przez siedem godzin i dziesięć minut, z prędkością tysiąca kilometrów na godzinę, bez wibracji i kołysania płynie naprzód, wysoko nad wełnistymi chmurami, w błękitnej nicości. To wielki dar, że dożyłem latania. Przypomina mi się jeden z moich pierwszych dłuższych lotów, kiedy jednomotorowym, sześcioosobowym capronim lecieliśmy razem z L. z Budapesztu do Wenecji. Był to lot próbny, pierwszy lot turystyczny, nie istniał jeszcze wtedy ani radar, ani radiowe kierowanie; po drodze magnetyczny kompas samolotu zepsuł się i pilot zamiast w kierunku Karstok i Zagrzebia poleciał nad Klagenfurtem i Alpami, przez co wylądowaliśmy w Wenecji z dwugodzinnym opóźnieniem. Pamiętam też inne loty, staroświeckimi samolotami ze śmigłami, pomiędzy Europą a Ameryką... Dobrze jest latać. Po ośmiu godzinach lotu rozpoznajemy z wysokości znajome okolice: podobny do haka półwysep Cape Cod, ponury z wysokości krajobraz Bostonu, znane, wielokrotnie zwiedzane i oglądane strony. Potem skrzydło żelaznego ptaka rzuca cień na Coney Island i wyłaniają 398 się wieżowce Manhattanu. Wszystko to związane jest z moim życiem. Lądowanie też prawie niezauważalne, maszyna jak taksówka podjeżdża do wyjścia. Nagle wszystko ma inne wymiary - dobro i zło. Dwustumilowa podróż autem z Nowego Jorku do Massachusetts. Pogoda deszczowa, drżymy od chłodu, wiosna wszędzie jeszcze zimowa. Przejeżdżamy przez pejzaże Nowej Anglii, przez klasyczną amerykańską prowincję zabudowaną pomalowanymi na biało drewnianymi domkami. Osady tu jak z obrazków Grandma Moses: grzeczne, dziecinne, bezduszne. Miasteczko, w którym kupił dom nasz syn Janos, jest jednym ze starszych osiedli, założyli je w 1735 roku potomkowie ojców pielgrzymów, ma więc arystokratyczną przeszłość. Mieszka tu w domkach z piernika cztery tysiące pięćset dusz. Ukwiecony ogródek przed domem jest tu rzadkością. Domy są zadbane - zresztą amerykańskie drewniane domy wytrzymują nawet i ze dwieście lat. Przyjeżdżamy w niedzielne popołudnie; po drodze rozmawialiśmy tylko z pracownikami stacji benzynowych. Dom jest całkiem nowy, działka ma pół akra, za nią sad jabłonek. Na Highland Street dwa cmentarze, jeden stary, z grobami z 1730 roku; większość tutejszych mieszkańców stara się wywieść swoje pochodzenie od pasażerów „Mayflower". (W Nowej Anglii z upodobaniem umieszczają cmentarze pośrodku osady, ta demonstracyjność przywodzi mi na myśl drobną szlachtę, która przybijała dyplom szlachecki na ścianie koło pieca). Dwa razy dziennie przechodzę obok cmentarzy po głównej ulicy, która prowadzi do centrum. Jest tu poczta, drugstore, jadłodajnia, Memorial Hall, przed nim armata pozostała tu jeszcze z walk o wolność. I jest ambitna biblioteka. Usiąść zresztą można tylko w bibliotece, bo nigdzie żadnych ławek. Ludzi w ogóle nie widać; tutejsi mieszkańcy żyją bezgłośnie i niewidzialnie w białych domkach za opuszczonymi roletami. Jak w wielu miejscach amerykańskiej prowincji, tu także wyczuwa się duszący kompleks niższości. Sąsiad Jano-sa z lewej strony jest policjantem, wielkie auto policji państowej parkuje przed jego domem. Policjant przyjaźnie wita się z obcym; żyje w 399 klimatyzowanym dobrobycie, jak tutaj wszyscy. I prawie wszyscy: na kredyt. Jeśli nadejdzie okres stagnacji gospodarczej, skończy się ta idylla, przyjdzie spłacić pożyczkę hipoteczną, jeśli będzie z czego - a jeśli nie, trzeba się będzie rozejrzeć za pracą trochę dalej, opuścić biały domek i przenieść się czasami i-o kilka tysięcy mil. Przed domami stoją dumnie wszelkie status symbols, rekwizyty dobrobytu: auto, elektryczna kosiarka, ale ludzi, którzy chwalą się tym statusem, nie widać. Są tu dwie szkoły, żółty autobus zawozi i przywozi dzieci z okręgu szkolnego o powierzchni dwudziestu mil. Biali rodzice zaczęli się teraz buntować przeciw temu, że ich dzieci jeżdżą wspólnym autobusem razem z kolorowymi dziećmi. Jest dentysta i jest straż pożarna, która potrafi nawet grać. Lekarza nie ma, gdy kto chory, felczera trzeba wzywać z odległego sąsiedniego osiedla. Są bardzo dyskretne kontakty sąsiedzkie. I jeszcze z czasów pionierskich pozostała tu iluzja solidarności. Jeśli - co rzadkie - spotyka się kogoś na ulicy, osobnik przyjaźnie się kłania, ale natychmiast pospiesznie idzie dalej, nie zamieniając nawet słowa. Salem Muzeum, w którym odbywały się procesy czarownic. W 1690 roku i w ciągu kilku następnych lat w tych niskich, niewietrzonych izbach skazano na śmierć trzydzieści cztery kobiety. Stracono je na placu miejskim w Salem. W izbach zachowała się zatęchła woń histerii. Kobiecy cicerone odziany w strój sprzed trzystu lat mechanicznie, skrzekliwym głosem relacjonuje te obłędne okropności; wrażenie jakby włączono magnetofon. Spoglądająca koso młoda osoba w czepcu i kaftaniku wydaje się prawnuczką którejś z czarownic, o której trybunał femicz-ny swojego czasu zapomniał. Ta statystka ubrana zgodnie z normami współczesnego teatru w strój z epoki, ta późna demonstratorka koszmarnego ludzkiego dramatu, która miele jak katarynka dane historycznego szaleństwa, jest jednocześnie groteskowa i przerażająca. Jakby ubrany w nazistowski mundur cicerone pokazywał w Oświęcimu komory gazowe; albo jakby obozowy żandarm ubrany w sowiecki mundur prezentował ciekawostki masowej mogiły w Katyniu. 400 Domy osiedli położonych w Nowej Anglii nie są otoczone ogrodzeniem, bo to w Ameryce nie jest eleganckie - ogrodzeniem jest wyrażona w dolarach wartość domu, są więc domy za czterdzieści tysięcy dolarów, za pięćdziesiąt, za sześćdziesiąt, zapełnione praktycznymi urządzeniami cywilizacji technicznej, której cztery piąte są zbędne. Kontakty międzyludzkie wśród mieszkańców cechuje uprzejmość i powierzchowność: więzi są luźne i nieosobiste. Mieszkańcy białych domków, sąsiedzi, witają się z okna samochodu przyjaznym gestem, w wypadku choroby, pożaru, napadu są pomocni. Ale bliskość ludzka jest rzadka. Jakby wszyscy tu się bali, że bliższy kontakt coś zdradzi: jakiś błąd, słabość, niedostatek pochodzenia lub majątku. W Nowym Jorku także czuje się tę woń; ale na prowincji obawa jest niemal dotykalna. W białych domkach na półkach stoją kolorowe książki, ale nie wypada rozglądać się i pytać, co czytają domownicy, bo może się okazać, że właściciel nie jest czytelnikiem książek, tylko ich kolekcjonerem. Niebezpiecznie jest zaglądać do intelektualnej spiżarni tutejszej inteligencji. Amerykanin - teraz, po czterech latach oddalenia obserwuję to bardziej bezpośrednio niż podczas długich lat, gdy tu mieszkałem - nie ma śmiałości „zbliżyć się". (Włoch zbliża się natychmiast, aż za bardzo, rozbiera się i rozbiera ciebie... Ani jedna z tych postaw nie jest mi bliska). Sto lat temu pisarze europejscy wyruszyli w podróż, by odkryć Amerykę. Tocqueville, jak i Dickens nie bawili się w turystów, gdy przypłynęli do Nowego Świata; świadomie odbywali podróż poznawczą. Chateaubriand wiele bajał o swoich amerykańskich podróżach, ale i on prowadził obserwacje: nie badał amerykańskiej demokracji, jak Tocqueville, bo nie interesował go ten eksperyment; jak antropolog amator badał urozmaicenie ludzkich postaw wśród Amerykanów. Pisarz, który dziś przybywa z Europy, doświadcza, że w Ameryce nie pozostało już nic do odkrycia: w ciągu minionych stu lat amerykańscy pisarze dokończyli dzieła odkrycia, sporządzili mapę typów ludzkich tak samo, jak mapę lasów i pustyń. Jedyną rzeczą, której pisarz europejski może jeszcze spróbować, to wykorzystać okazję pobytu i odkryć samego siebie. W Ameryce pisarz europejski dowiaduje się o so- 26 - Dziennik 401 bie jako o Europejczyku czegoś, co gorzkie powiedzonko ujmuje tak: „Na emigracji wszyscy opadają na swój własny poziom". W Ameryce współczesna literatura europejska też opada na swój prawdziwy poziom. W samolocie z Bostonu zostajemy poddani regularnej rewizji: najpierw L., potem ja, a potem nasze bagaże - prześwietlają nas od stóp do głów jakimś licznikiem Geigera czy radarem. Każdy pasażer jest podejrzany, tak na ziemi, jak i nad chmurami... każdy jest podejrzany o bombę. Po długim oczekiwaniu (zepsuło się urządzenie klimatyzacyjne, mechanicy dłubią w nim trzy godziny, nim naprawią - szwajcarskie hasło, według którego Gott schufdie Zeit, von Eile hat er nicht gesagt1, tu też obowiązuje) wreszcie stalowy ptak wznosi się w powietrze. W chwili, gdy odrywamy się od terra firma1, spostrzegam zaskoczony, że odczuwam zmęczenie. W życiu dane mi było spotkać trzy prawdziwe potęgi: Rosjan, Amerykanów. I starość. Doświadczam, że z tych trzech ostatnia jest przeraźliwie bezlitosna. W Szwajcarii przyjemnie odbiera się porządek i czystość. Ale taki sposób życia jest już niemal muzealny, sterylny. W tej atmosferze człowiek twórczy prawdopodobnie nie otrzymuje bodźca, fermentu. W bogatej, beztroskiej Szwajcarii pisarzy jest niewielu: talent Durrenmatta wypalił się w jednym, doskonałym dziele: w Wizycie starszej pani. Szczery, ale skromnie utalentowany Ramuz nie był znaczącym pisarzem. Z imigrantów jedynie Jung był tu twórczy i oddziałał; Joyce, Georg Kaiser pozostali bez odzewu. Hermann Hesse zamknął się na szczycie wzgórza w jaskini, Brecht tylko się tu wałęsał. W czystym, pozbawionym kurzu powietrzu szwajcarskim czegoś brakuje: może Świętego Niepokoju, wiecznego ozonu. 1 Gott schufdie Zeit... - Bóg stworzył czas, ale nic nie wspomniał o pośpiechu. 2 terra firma - stały ląd 402 Na starość trzeba się gniewać inaczej niż w młodości - trzeba się gniewać dietetycznie. Jeżeli ktoś mówi, że sytuacja europejska zakrzepła, że Sowieci już nigdy nie pozwolą się wyzwolić swoim wasalom - wschodnioeuropejskim państwom, trudno mu się sprzeciwiać. Cyniczna i tchórzliwa obojętność Zachodu, Ostpolitik, ostrożna postawa Ameryki w polityce zagranicznej, „państwa neutralne" spieszące się przypodobać Sowietom - czy coś może się w tych warunkach zmienić? Ale jeśli ktoś mówi, że ta sytuacja może się odwrócić w ciągu dwudziestu czterech godzin, gdy zmianę wywoła jakiś wstrząs tektoniczny, i że sowiecki imperializm upadnie, ponieważ jest pełen rozsadzających go sił wewnętrznych i zewnętrznych, temu także nie można zaprzeczyć. Okolicznościowe, ogłaszane z zaciśniętymi zębami liberalizacje nie zmieniają prawdziwej istoty systemu sowieckiego, utrzymywanego stałym terrorem: w rzeczywistości ten system jest nieludzki. Niezadowolenie inteligencji wydaje się objawem powierzchownym, państwo policyjne za pomocą swego aparatu przemocy długo jeszcze będzie zdolne je zduszać. Rosyjskie, chińskie chłopstwo i robotnicy - a więc jedyna siła, która oddolnym naciskiem mogłaby coś zmienić w sytuacji - to tajemnicza energia, i nie wiadomo naprawdę, na ile chłopi i robotnicy identyfikują się z systemem. Chcą lepszego życia, to pewne; ale czy chcą wolności tak pojętej, jak ją rozumie rolnik i robotnik zachodni? Wrzenia etniczne, niezadowolenie rozmaitych nacji jest prawdopodobnie w Sowietach wielką siłą odśrodkową. Jeśli któregoś dnia przyciśnięta przez kłopoty partia komunistyczna „ucieknie" przed trudnościami we współczesną, „totalną" wojnę, pytanie, czy wojsko da się na to namówić. Sowieccy marszałkowie to w końcu nie kawiarniane pyszałki, tylko poważni fachowcy kształceni w akademiach wojskowych, którzy doskonale wiedzą, że „wojna totalna" jest pojęciem przedatomowym. Co będzie w stanie postawić wojsko na miejscu rozpadającego się systemu gospodarczego, produkcyjnego, jeśli zostanie on pozbawiony pomocy ze strony aparatu ucisku? Marszałkowie zdają sobie sprawę, że Armia Czerwona, ta ogromna siła, jest zdolna do działania tylko wtedy, jeśli stoi za nią społeczna i gospodarcza organizacja, która w no- 403 woczesny sposób zaspokaja wszystkie potrzeby wojska; w przeciwnym razie musi nastąpić rozprężenie i armia zmieni się w krótkim czasie w hordę zbrojnych harcowników. Wszystko to jest mgliste - ale jeśli ktoś mówi, że system sowiecki może się rozpaść w ciągu dwudziestu czterech godzin, nie sposób mu zaprzeczyć. Nasze mieszkanie w Salerno zostało w nocy nieoczekiwanie zaatakowane przez mrówki - te mikroskopijne żyjątka w żałobnych, czarnych oddziałach wędrują wzdłuż ścian. Tajemnicze wędrówki po mieszkaniu, których wcześniej nic nie zapowiadało, trwają trzy dni -lecz jakiż to instynkt, jaki zew sprowadził tu, na szóste piętro, dziesiątki tysięcy mrówek? Znikły dokładnie tak samo, jak się pojawiły, czwartego dnia rano nie ma po nich śladu. Niewykluczone, że w taki sam sposób, bezgłośnie zaleją któregoś dnia Syberię lub Australię miliony żółtych mrówek: Chińczycy - i to bez wypowiedzenia wojny, z właściwą siłom natury przeraźliwą i bezgłośną nieuchronnością. Pociąg do Neapolu wypełnia się podróżnymi powracającymi na święta Bożego Narodzenia, robotnikami pracującymi w Niemczech czy Francji oraz ich pakunkami, tobołami, całą tą umęczoną karawaną. W tłumie podróżnych już bardzo niewielu ludzi ma własną twarz. Młodzi i starzy noszą w większości maski narzucone przez innych, wszyscy mówią to samo i tak samo się zachowują. Rewolucja techniczna, superuprzemysłowiony świat pewnie jest w stanie dać tym tłumom żywność i dach nad głowaj ale wydaje się prawie niemożliwe wychowanie ich na ludzi myślących. Ta straszna przemiana nastąpiła w ciągu kilku dziesięcioleci - Człowiek zmienił się w faceta. 1972 Salerno Dziś wieczorem, jak niemal każdego dnia, przeszedłem wybrzeżem drogę, która prowadzi z naszego mieszkania poza miasto. Przy końcu drogi stała w ciemności samotna postać: to młody, najwyżej trzydziestoletni kuśtykający kaleka, którego tu od lat widuję, jest garbaty, jego ręce i nogi przypominają poskręcane z drutu i pakuł kończyny stracha na wróble, usta ma wykrzywione, ciemne spojrzenie, wszystko to jest już niemalże nieczłowiecze. Stał samotnie, patrzył na grzebieniaste, spienione, wieczorne, zimowe morze. Nie poruszył się, kiedy się zbliżałem. To ludzkie zjawisko było jak nieodwołalne oskarżenie: człowiek, którego kalectwo wyłączyło z ludzkiej wspólnoty, samotny, naprzeciw bezdusznego żywiołu, w odmęcie ciemności. Widok był tak prymitywnie okrutny, że zatrzymałem się i przez kilka chwil patrzyliśmy na siebie niemo - dwie Kreatury w całkowicie obojętnym, bezsensownym i nielitościwym Wszechświecie. W przysłanej z Budapesztu, mającej zachęcić do odwiedzin Węgier publikacji zatytułowanej Kalendarz skarbów końcowy fragment artykułu pod tytułem „Stuletni Gundel"1 brzmi następująco: „25 marca 1949 r. upaństwowiono także restaurację Gundel w Lasku Miejskim. Imre właściwie cieszył się z tego. W szafie pancernej było już tylko 33 forinty 45 fillerów. Resztę, pomimo obrotów, stanowiły długi. Przez 1 Gundel - nazwisko rodziny restauratorów i nazwa ich znanej, starej restauracji w Budapeszcie. 405 jeden dzień upaństwowiona restauracja w Lasku Miejskim nazywała się «Pierwszego Maja». Następnego dnia przyjechał tam Zoltan Vas, ówczesny przewodniczący Głównej Rady Gospodarczej, obejrzał nowy szyld, na którym farba jeszcze dobrze nie obeschła, i powiedział: «To nonsens!» - i w ten sposób Gundel pozostał Gundelem". A więc ukradziono nie tylko restaurację, na której sławę od stu lat pracowały pokolenia tej rodziny, ukradziono także jej nazwę. Zdumiewający jest cynizm tych kilku linijek, ten, kto je napisał, po prostu już nawet nie wie, co mówi - rozprawia swobodnie i pogodnie, relacjonuje zbrodnię w konwencji anegdoty. Śmierć nie przybywa z zewnątrz, nie dzwoni, nie zapowiada się listem, nie telefonuje: śmierć jest w nas, całkowicie w nas. Któregoś dnia znajdujemy ją jak coś, co się znajduje w kieszeni zimowego płaszcza. Nowe wydanie dziennika Delacroix - podobno według oryginału, z porządnymi przypisami. W 1847 roku odwiedza George Sand, która - z Chopinem pod pachą - właśnie przyjechała do Paryża. Notatka z 12marca: Chez Mme Sand... Le bon petit Chopin nous a fait un peu de musiąue..} Jakiż to był bogaty świat, kiedy malarz i grafomańska pisarka spędzali czas na pogawędce, a w sąsiednim pokoju bon petit Chopin, ot tak, grał sobie na fortepianie. Były to czasy, kiedy idee rewolucji francuskiej i wojen napoleońskich już przenikły i uformowały w epokę to wszystko, co było potrzebne, by mogła powstać nowa sytuacja społeczna i moralna życia ludzkiego. Chopin, Georg Sand, Baudelaire, Balzak i ilu jeszcze! Było do kogo się odezwać, z kim dyskutować, było kogo kochać i nienawidzić, naśladować i odżegnywać się! Dziś, w świecie jednoczesnej masowej informacji telefonicznej i telewizyjnej artysta jest znacznie bardziej samotny. Delacroix wiedział już to, czego impresjoniści później triumfalnie dowiedli, że malarstwo to kolor - ale był jeszcze romantykiem. „Malował heksametrami", jak mawiali zawistni koledzy; od koloru ważniejszy był dlań temat i mo- 1 Chez Mme Sand... - U Pani Sand... Ten dobry mały Chopin coś nam grał... 406 tyw. Artysta, któremu przedmiot przesłania kolor, grzęźnie tak samo jak autor malarstwa bezprzedmiotowego, któremu kolory przesłaniają rzeczywistość. W XIX wieku można było jeszcze o tym dyskutować. A tymczasem w sąsiednim pokoju mały Chopin grał na fortepianie. Exit Henri de Montherlant. (...) Krótko przed śmiercią opublikował rozliczenie zatytułowane Treizieme Cesar, którego ostatnie linijki: [J'oubliais, parmi]... les traits de notre international Treizieme Cesar: la volonte de degradation systematique des caracteres et le detraquage systematique des esprits, moyens de gouvernementpropre-ment cesariens... et qui disposent aujourd'hui d'une organisation immense et formidable: presse, radio, tele, cine, ecole1. Jeszcze to napisał, a potem zastrzelił się; włożył pistolet w usta i skierował go w górę, bo to podobno najpewniejszy sposób. Kim jest ten Trzynasty Cezar? Nie ma imienia ani twarzy. Niewidzialny jak szefowie mafii, jak padrone. Legiony, które wypełniająjego rozkazy, nie noszą odznak partyjnych. To czasami „postępowi inteligenci", innym razem „liberalni reformatorzy" - ale to tylko mało ważny znak firmowy. Pewne jest, że pracują dokładnie. Zaciemniają wszystko, co wskazuje na to, że ktoś próbuje wypowiedzieć prawdę. Nie ma wśród nich chłopów ani robotników. Legiony utrzymuje żelazna dyscyplina. Degradują wszystko, co ma charakter, rzucają oszczerstwa na każdego, kto ma talent, zagłuszają słowa tego, kto krytykuje nachalną miernotę, moralne i duchowe buble; zajmują kluczowe pozycje w dziedzinie życia umysłowego, a więc w prasie, w radio, w telewizji, w wydawnictwach, w filmie i w szkołach. Mafijnymi metodami wciskają swoich ludzi do związków zawodowych i bezpieczni w swoich 1 [J'oubliais, parmi]... les traits... ~ Spośród specyficznych cech naszego międzynarodowego Trzynastego Cezara należy wymienić dążenie do metodycznego łamania charakterów i siania chaosu w głowach: są to w każdym calu despotyczne środki rządzenia, które wspomaga ogromna i przeraźliwa organizacja - prasa, radio, telewizja, film i szkoła. 407 kryjówkach strzelają do wszystkich, co do których zachodzi obawa, że zechcą się bronić przed zamachami tej bojówki terrorystycznej dążącej do przejęcia władzy politycznej. Przycupnęli w redakcjach, w sanktuariach edytorstwa (...); kąsają i zapuszczają truciznę w sposób niewidoczny, jak wszy pod strupem. Niezwykle trudno obronić się przed nimi, to właściwie niemar niemożliwe; za to oni znają się, rozpoznają się po plemiennej woni i jeśli któryś z nich puści bąka, umieszczają ten śmierdzący produkt w świetlówce i podbarwiają na liliowo. Są bardziej niebezpieczni od tyranów, wszak już Voltaire powiedział, że jeśli się bać, lepiej bać się lwa niż dwustu szczurów. Najczęściej nie są „komunistami" - komunizm traktują jako narzędzie do zdobycia władzy politycznej. („A potem się zobaczy", mruczą. I: „Nam tego nie potrzeba, ale już dzieciom się przyda"). Czasami pokłują się nożami, bo w trakcie walk pomiędzy bandami zdarza się konflikt interesów; lecz w końcu przyjmują rozkaz niewidzialnego, bezlitosnego Cezara i, liżąc rany, burcząc i przeklinając, ustawiają się w szeregu do następnych rozkazów. Montherlant, ten toreador mimo woli, w ostatniej chwili spróbował zadać im cios - ale już nie miał siły, ręka mu opadła i zadał cios samemu sobie. Poziom umysłowy i moralny cywilizacji jeszcze nigdy nie znajdował się tak nisko jak w naszych czasach. Wystarczy stanąć przed budką z gazetami i popatrzeć na kolorowe okładki czasopism, wystarczy wcisnąć włącznik telewizora, usiąść w kinie, spojrzeć na ten pręgierz, na tablicę wstydu zwaną listą bestsellerów. Wystarczy otworzyć gazetę i przeczytać aktualny edytorial, który, zacierając ręce, tłumaczy, że kiedy terrorysta rzuca bombę i zabija niewinnych ludzi, jest w rzeczywistości narzędziem sprawiedliwości społecznej, natomiast policjant, który ich chroni, jest w istocie faszystą i zamachowcem uniemożliwiającym urzeczywistnienie sprawiedliwości społecznej. Wystarczy wysłuchać Kupca i Kramarza, nazywanego dziś Agentem, który dla ogłupienia tłumów i uśpienia czujności narodów dostarcza za gotówkę na światową scenę gladiatorów: pisarzy i artystów, bezwolnie wykonujących rozkazy komisarzy ze świata polityki czy interesów, oraz uczonych, na wyścigi sprzedających Władzy najrozmaitsze odmiany kata- 408 strof, wedle zamówienia. Obudzić się w tym świecie, zetrzeć z oczu sen kilku tysięcy lat i rozejrzeć się - to równoznaczne ze zrozumieniem, że coś się stało. Coś się skończyło. Rankiem, w późnojesiennym słońcu godzina na dachu. Nasycam się słońcem jak stara jaszczurka. Już nic nie sprawia mi radości, tylko słońce. Exit Ezra Pound. Telewizja pokazuje, jak gondola unosi trumnę poety w kierunku weneckiego cmentarza. Widok jest mityczny: stary poeta w łódce Charona odpływa w morze, w mit, którego tajemnice rozważał przez osiemdziesiąt siedem lat. Każdego dnia pod wieczór w „Cafe Greco". Przez dwieście pięćdziesiąt lat niewiele się tu zmieniło: sprzęty, obrazy na ścianie, wszystko takie samo, jak w czasach Goethego. Dziwne pary: potężna, brodata kobieta i uszminkowany transwestyta, patrzą na siebie z uczuciem, ściskają się pod stołem za ręce jak Amor i Psyche. Możliwe, że Baudelaire i Gide byli na swój sposób religijni: wierzyli w to, że lenistwo w Złem jest równie grzeszne jak lenistwo w Dobrem. U Świętego Piotra restaurują Piętę. Przed kilku miesiącami jakiś szalony Węgier młotkiem uszkodził nos i rękę Madonny, uczeni restauratorzy leczą je teraz. W ciągu minionych dwudziestu pięciu lat włóczęgi po świecie spotkania z Piętą były dla mnie zawsze czymś nowym: za każdym moim pobytem w Rzymie (a była ich co najmniej setka albo i więcej, ponieważ przez trzy lata co poniedziałek przyjeżdżałem tu z Neapolu) zachodziłem do Świętego Piotra, gdzie tak naprawdę nie ma specjalnie niczego do oglądania oprócz wszystkiego razem. I Pięta. W tej kobiecej twarzy Michał Anioł wyrzeźbił to, co wyraża ludzka twarz, gdy człowiek uświadomił sobie bezwarunkową beznadziejność ludzkiego losu i już nie skarży się, nie żąda, nie pro- 409 testuje. Tylko patrzy. Uszkodzoną rzeźbę oddziela teraz od przedsionka piętrowy parawan. Za nim pracują restauratorzy, którzy przywracają na miejsce każdy marmurowy odprysk, każde ziarnko. I Pięta znów będzie „taka, jaka była". Ale nie będzie taka sama jak sprzed uszkodzenia, ikonoklasta zniszczył nie tylko materię, lecz także ducha, który promieniował z tego arcydzieła. Wszystko, co Zachód stworzył w swych arcydziełach, zostało uszkodzone i już nie jest tym, czym było. Pisarz, człowiek kreślący litery, umiejący czytać i pisać, w liczącej dziesięć tysięcy lat kulturze chińskiej zawsze był istotą wyjątkową. Był to mandaryn, mędrzec, ktoś wtajemniczony, kto mówił i pisał w języku różniącym się od codziennego i kto cieszył się powszechnym szacunkiem. Smarkacze przeprowadzający „rewolucję kulturalną" wypędzili uczonych z ich gabinetów, pisarze, dziennikarze, nauczyciele uniwersyteccy, myśliciele znaleźli się na prowincji, gdzie zmuszano ich do wykonywania pracy fizycznej w rolnictwie, do rozsypywania gołymi rękami nawozu ludzkiego na polach, ponieważ Mao i jego doradcy w ten sposób chcieli zlikwidować „ekskluzywny byt inteligencji": zmuszono ich, by fizycznie identyfikowali się z rewolucją. Po jakimś czasie wezwano pisarzy i uczonych z pól z powrotem do gabinetów, na katedry uniwersyteckie i do laboratoriów, ponieważ byli tam potrzebni. Ale chińscy komuniści zawsze uważali za darmozjadów wszystkich, którzy w formie pracy fizycznej nie wzięli udziału w działaniach rewolucji - tak brzmi wyrok. Co powiedziałby zachodni intelektualista, który jak pasożyt uczepił się modnej lewicowej koniunktury, gdyby któregoś dnia musiał zdać sprawę z użyteczności swojej pracy przed maoistowskim kolegium rewolucyjnym? Ilekroć czytam lub słyszę, że „Bóg tak ukochał świat, że swego Syna jednorodzonego dał dla zbawienia świata", ogarnia mnie gniew i oburzenie. 410 Słoneczny poranek, kiedy człowiek na chwilę przypomina sobie mgliście coś, co nazywało się „żyć". Na dnie starej walizki, w zapachu naftaliny L. odnajduje smokingową marynarkę, którą przed dwudziestu czterema laty zapakowała wraz z innymi ubraniami, kiedy wyjeżdżaliśmy z Budapesztu. W ciągu minionego ćwierćwiecza ani razu nie miałem jej na sobie; dlatego teraz, kiedy się znalazła, przeszukuję jej kieszenie z ciekawością archeologa, jak Schliemann, kiedy przesypywał piaski Troi. L. zauważa, że marynarka jest już niemodna, dwurzędowa, dziś już takich się nie nosi, trzeba zaczekać, aż ten krój smokingu powróci do mody albo kiedy ja stanę się modny. Jako że żadne z tych wydarzeń nie jest prawdopodobne, bardzo się raduję, gdy w kieszeni niemodnego smokingu odnajduję notes: poznaję, kupiłem go podczas oblężenia Budapesztu w trafice na rogu ulic Vermezo i Miko, gdzie można było wtedy nabyć papierosy, cielęcinę, złote napoleony i przybory do pisania. Zapiski przypominają przedpotopowe skamieliny wspomnień. Nazwiska, które można już tylko odczytać na kamieniach nagrobnych, numery telefonów, których abonenci już zmienili miejsce pobytu, nieaktualne adresy, bo zmieniono już nazwę ulicy albo dom, który przy niej stał, został zmieciony przez wicher historii. Czasami jakiś zapis, słowo-bo-dziec, które przed ćwierćwieczem dla zapamiętania zapisałem ołówkiem pomiędzy numerami telefonów. Na przykład to: „Gryzipiórek". Obśmiewające słowo, którego nie słyszałem, odkąd żyję na obczyźnie, dziś jak latarka w ciemności oświeca twarz pewnego człowieka. Słyszę głos: latem 1948 roku idę aleją Krisztina; już postanowiłem, że wyjadę z Węgier, ale jeszcze ciągle nie mogę się zdecydować, boję się, nie mam siły rozstać się z językiem ojczystym. Ktoś mnie zaczepia. Pyta: „No, co tam, gryzipiórku? Jak długo jeszcze będzie pan tu psuł powietrze?". Obracam się i poznaję: to człowieczek, który czasami przynosił swoje wiersze do redakcji. Tego rodzaju utwory nazywaliśmy „Liryką piątej kategorii płacowej". Kiedy urzędnik, wdrapując się po drabinie 411 administracyjnej, zdołał się dosłużyć piątej kategorii płacowej, zaczynał pisać wiersze. Tematy były prawie zawsze te same: pisali o ojczyźnie. Pisali o miłości dojrzałego mężczyzny. Czasami pisali o miłości nieco przejrzałego mężczyzny - takie wiersze przypominały ser z Pusz-tadór, który ma już swój specyficzny odorek. Wiersze te zwracaliśmy z wielkim żalem, mówiąc, że „dla naszych czytelników są zbyt trudne". Człowiek, który zatrzymał mnie teraz na ulicy i pogardliwie nazwał gryzipiórkiem, dochrapał się piątej kategorii płacowej w państwowym urzędzie kontroli i kiedy oddaliśmy mu wiersze, wyjął z kieszeni płaszcza dwa urzędowe dokumenty lekarskie, zaświadczające, że przebadał go profesor z budapeszteńskiej Kliniki Psychiatrycznej i Neurologicznej oraz ordynator Zakładu dla Umysłowo Chorych w Lipót-mezó, i obaj zgodnie stwierdzili, że poeta ten jest całkowicie przy zdrowych zmysłach. Wydali nawet w tej sprawie urzędowe zaświadczenie z pieczęcią. „Wolno spytać - zaczął z przekąsem i pomachał zaświadczeniami - czy choć jeden spośród panów redaktorów ma aż d w a zaświadczenia, że jest przy zdrowych zmysłach?". Milczeliśmy zdruzgotani, ponieważ żaden z nas niczego podobnego nie posiadał; ja nie miałem i nie mam do dziś nawet jednego. „No właśnie - skonstatował wyniośle. - A ja mam. Kosztolanyiego, widzę, drukujecie - dodał kąśliwie. - A wolno to wiedzieć, czy pan Kosztolanyi ma pisemne zaświadczenie, że jest przy zdrowych zmysłach?". Natychmiast zatelefonowaliśmy do Kosztolanyiego, który jąkając się wyznał skonfundowany, że nie ma zaświadczenia, ale obiecał, że spróbuje wystarać się o takowe, choćby jedno, ma bowiem zaprzyjaźnionych lekarzy w klinice. Ustaliliśmy jednak, że zdobyć podobny dokument nie będzie prostą rzeczą; rzadko który lekarz ośmieli się stwierdzić z pełną odpowiedzialnością, że poeta może mieć zdrowe zmysły. Człowieczek z wierszami i zaświadczeniami pożegnał się ozięble i zniknął. A teraz stał przede mną i pytał zgryźliwie: „No, co tam, gryzipiórku? Jak długo jeszcze będzie pan tu psuł powietrze?". Uspokoiłem go, że już niedługo. Popatrzył na mnie z niedowierzaniem, jak na kogoś, kto może nie dotrzymać słowa, wszak nie ma zaświadczenia z pieczęcią, że jest przy zdrowych zmysłach. 412 1 Inny zapisek: „Papierowa wstęga". Też sprzed dwudziestu czterech lat. Jednego z ostatnich wieczorów przed wyjazdem biesiadowałem w winiarni Thalera w Starej Budzie z moim przyjacielem Miksą, podającym się za handlarza kwiatów. Miksa był łysy, elegancki, nigdy w życiu nie miał stałego zajęcia, nie miał też dochodów. (Na krótko przed pierwszą wojną światową pracował w Siófok jako sekretarz kurortu i zalecał się do córki redaktora miejscowej gazety, ale dostał kosza, ponieważ „nie posiadał zajęcia na sezon zimowy"). Ubierał się w sposób wyszukany i raz na tydzień chadzał na róg Oktogonu, gdzie zawodowy pucybut czyścił mu buty do błysku, Miksa uważał bowiem, że „wyglansowane buty poprawiają stan ducha". Pędził żywot w towarzystwie pisarzy i dziennikarzy, ale on sam niczego nie pisał, wyjątek stanowiła stawiana raz na tydzień prognoza wyników gonitw konnych, która nigdy się nie sprawdzała. Miksa był moim jedynym całkowicie zaufanym przyjacielem w Budapeszcie. Tamtego wieczoru przy pożegnaniu poprosiłem, by skalkulował, ile jestem wart w wieńcach i bukietach nagrobnych, wówczas, latem 1948 roku, w Budapeszcie. To właśnie bowiem było jego zajęciem: potrafił celnie oszacować osobistości publiczne, pisarzy, dziennikarzy, znał ceny i wiedział dokładnie, ile będzie kosztował ich pochówek. Siostra Miksy, wiele od niego starsza, miała kwiaciarenkę przy placu Servity, starał się więc przy okazji ślubów i pogrzebów zdobyć dla niej klientów. Zrozumiał moją prośbę od razu. Kazał sobie przynieść szprycer, zapalił cygaro. (Wcześniej, na pamiątkę opuszczenia Węgier, uczyniłem dlań fundację: zapłaciłem z góry za sto szprycerów, które w przyszłości miał realizować według swego uznania, pod warunkiem że przed wypiciem wysoko podniesie szklankę i powie: „Za ojczyznę"). Długo się zastanawiał. „No więc rodzina - powiedział. - To oznacza wieńce. Róże, jedwabne wstęgi, złote litery. To na pewno - podkreślił stanowczo. -Związek Pisarzy - dodał po chwili. - Jest tam jeszcze kilku dawnych ludzi. Ale nie ma mowy o jedwabnych wstęgach - mruknął sceptycznie. - Papierowe wstęgi, najwyżej papier moire i srebrne litery. -Milczał. - Kobiety - dodał po chwili i wzruszył ramionami. - Czytelniczki... Ale żadnych kamelii... Tylko nagrobne bukiety z sezonowych kwiatów. - Wypił, zaciągnął się. - To wszystko - podsumował krótko ze stanowczością fachowca. - Jakkolwiek na to patrzeć, tobie 413 nie opłaca się tutaj umierać". -1 dopił szprycer. Nigdy więcej się już nie widzieliśmy. Trzy książki, każda w innym tonie, mówią jednak to samo: wyrażają podejrzenie, że dzieła Marksa tak naprawdę czytało niewielu i że „marksiści" zmyślają, kiedy interpretują święte tezy Mistrza, dopasowując je do aktualnej sytuacji. Raymond Aron, który zajmuje się krytyką społeczną, w swojej nowej książce analizuje „egzystencjalistycz-ne" poglądy Sartre'a i „strukturalistycznie marksistowskie" - Althus-sera. Stwierdza kolejno, że: 1) Sartre nie czytał Marksa. 2) Według Sartre'a jednostka nigdzie nie jest wolna, tylko w samotności lub w rewolucyjnym tłumie. 3) Społeczeństwo socjalistyczne, którego budowa trwa, nie może być niczym innym, jak tylko indissoluble' mieszanką biurokracji, terroru i kultu jednostki. Co innego: wydano po włosku ostatnie pisma Trackiego, książkę, którą napisał na emigracji, w meksykańskiej miejscowości Coyoacan, zanim go Stalin kazał zamordować. W Zbrodniach Stalina Trocki stwierdza, że Stalin był imperiali-stycznym i nacjonalistycznym karierowiczem, który zdradził rewolucję i wyzwolenie ludzkości poświęcił dla interesów „biurokratycznej kliki". Na 300 stronie pisze: Nessuno studia U marxismo nell USSR2. (Niedawno w podobnym duchu wypowiedział się Sołżenicyn: w Sowietach młodzi nie czytają Marksa i o marksizmie wyrażają się zjadliwie). Wydano też w kilku tomach dzieło życia angielskiego ekonomisty Keynesa (nigdy go nie czytałem) i jedna z recenzji cytuje opinię uczonego sprzed czterdziestu lat, według której kapitalizm, a więc system wolnej gospodarki, jest skuteczniejszy od komunizmu, ponieważ dzięki swej bardziej elastycznej, zdolnej do zmian naturze jest w stanie szybciej i lepiej zaspokoić potrzeby mas; ale w komunizmie „jest coś silniejszego od kapitalizmu: ma on religijną treść, której brakuje systemowi kapitalistycznemu". Czterdzieści, pięćdziesiąt lat temu ta „religijna treść" była jeszcze iluzją, która sprawiła, że wielu pięknoduchów uważało się za prawdziwych marksistów. Ale podobnie jak w 1 indissoluble - nieuchronnie 2 Nessuno studia... - W Związku Radzieckim nikt nie studiuje marksizmu. 414 większości religii ogół wiernych nigdy nie czytał Biblii czy Koranu lub poznał je tylko pobieżnie, tak samo prawowierni marksiści na wyścigi kręcili młynek modlitewny, nie znając tekstów świętych ksiąg. Tymczasem w ciągu pięćdziesięciu lat z komunizmu wyparowało właśnie to, co było w nim pociągającą iluzją: religijna treść. Pozostał system, który używa komunizmu jako marki ochronnej, a społeczeństwo zmusza do obracania twórczych energii na cele imperialistycznych zbrojeń po to, by mogła panoszyć się i rozpychać zbójecka biurokracja, której większość nigdy nie czytała Marksa. W Neapolu. Miasto jest brudne, ale w taki sposób jak szlachetne zwierzę, które kładzie się we własnym gnoju i ziewa. To jedno z ostatnich miast, gdzie słowo civitas zachowało jeszcze swój codzienny, dotykalny sens. Czasami wiadomość w gazecie uświadamia mi, że żyję w epoce możliwości, o jakich dawniej ludzie nie śmieli nawet marzyć. Wiele fantazjowano o podróżach na Księżyc - nie tylko Verne, także inni. Ale informacja o tym, że pewien agent-specjalista od papierów wartościowych wygłasza w amerykańskich więzieniach wykłady dla więźniów, jak się nauczyć z sukcesem grać na giełdzie - to zaiste przekracza fantazję pisarzy. Agent - utalentowany młody człowiek nazwiskiem Ira Fistenfeld - stwierdził, że wśród więźniów jest wielu majętnych ludzi, którzy umiejętnie rabowali, gdy znajdowali się na wolności, lecz przebywając obecnie w więzieniu nie posiadają dostatecznej orientacji, nie znają zasad gry giełdowej ani okoliczności koniunktury gospodarczej i nie są w stanie mądrze zainwestować zrabowanych pieniędzy. Agent ten więc za zgodą dyrekcji więziennej w trakcie regularnych wykładów poucza więźniów - wśród których są też skazani na dożywocie - które papiery jaki przynoszą dochód. Następnie więźniowie zlecają mu zainwestowanie pieniędzy, które starannie ukryli, nim wstąpili na dłuższy pobyt do więzienia. Większość takich graczy giełdowych niewiele ryzykuje nawet wtedy, gdy kurs jakichś akcji spada, bo mają czas, by bezpiecznie i spokojnie wyczekać - w więzieniu - 415 chwili, gdy ich kurs znowu zacznie się podnosić. Skazani na karę stracenia starają się skorzystać z porad agenta jeszcze w celi śmierci, wszak mogą sobie pozwolić na kupowanie akcji o większym ryzyku. Natomiast bandyci skazani na dożywocie okazują się bardziej przezorni, bo przecież może się zdarzyć, że otrzymają ułaskawienie i chcieliby w tym przypadku zasmakować owoców swojej trzeźwej przezorności. Swift ucieszyłby się z tej informacji; podróże Guliwera nie są bardziej fantastyczne. Na Capri. Mały stateczek wypływa z portu w Salerno szarym świtem. Kiedy dopływamy do Amalfi, zaczyna prószyć światło, krajobraz rozbłyskuje w złotej ramie. Winnice na krasowym, skalistym zboczu góry są ciemnozielone, morze głęboko niebieskie. Wyniosły, patetyczny brzeg z nieforemnymi skalistymi formacjami, dalej łańcuch górski Apeninów; przy południowej granicy Italii wielkie góry wpadają do morza; cisza, słone, jodowe tchnienie wiatru - wszystko to razem tworzy odwieczne, milczące piękno. Przy Capri stateczek przepływa pod górzystym przylądkiem, u podnóża skały, z której Tyberiusz dla rozrywki kazał zrzucać w głąb niewolników podczas swej poobiedniej sjesty. Piccola Marina brzęczy i szumi, przypomina mi się dziki hałas arabskich portów, wszędzie gwar targowania się. I tu także horda zaśmiecających wszystko dokoła turystów, którzy przybyli na safari; mlaskający podróżni ijet-set1, wolne oddziały międzynarodowych darmozjadów i wałkoni: wielu starych mężczyzn z włosami niemal do ramion, w czarnych podkoszulkach noszonych jak mundur, w spodniach koloru kukurydzy. Twarze zdradzające zepsucie i głupotę. Na wyspie odbywa się właśnie międzynarodowy pokaz mody, są nawet modele sowieckie, z Moskwy przywieziono tu najnowszą kolekcję i modelki. Potrzeba było pięćdziesięciu lat, by bolszewicka rewolucja mogła wreszcie zjawić się na pokazie mody na Capri. Ale ponad tym wszystkim ciągle jest tu jeszcze słodki, mdlący i wielkoświatowy, duszący, specyficzny aria Capri2. Narko- 1 jet-set - towarzystwo bogaczy podróżujących samolotami 2 aria Capri - nastrój Capri 416 mani, karciarze i prostytucja we wszelkich odmianach, publiczność teatralna i kinowa, która chełpliwie i nachalnie poszukuje takich miejsc, by się pokazywać tłumom - wszystko to razem na tej małej wysepce przyprawia o mdłości. Ale jednak Capri... Jedna z rzadkich wystaw, na której to, co zbędne, zepsute i zgniłe, zostaje gustownie opakowane. Eliot jęczy w pewnym miejscu: „Młodzi męczą się, kiedy kończą pracę - starzy, kiedy ją zaczynają". Ostatnio obserwuję u siebie coś podobnego. 1973 Salerno Wieczorem, gdy wychodzę pospacerować po nadbrzeżu, przechodzę przed zakładem sąsiada, szewca, który przy słabym świetle kaganka pracowicie naprawia stosy znoszonych butów, łata przetarte podeszwy. Szewc nie słyszał o „wyobcowaniu", które Marks wróżył przed stu laty; pozostaje w osobowej więzi ze swoją pracą, tak samo dziś, jak od początku wieków. But, który bierze do ręki, zawsze coś mu mówi - przynosi wieść o właścicielu, o dziecku, kobiecie, mężczyźnie. Ten samotny człowiek w świetle kaganka jest jak poeta, artysta czy kapłan, który stara się podczas pracy zachować indywidualność. Prawdopodobnie nigdy się nie nudzi. (Ja też się nie nudzę, gdy piszę. Ale możliwe, że czytelnik nudzi się, gdy czyta, co napisałem, ponieważ moja praca już nie jest tak niezbędna w świecie jak praca szewca. Ponadto w moim zawodzie jest już nazbyt wielu szewców). Szewc zapewne ledwo może wyżyć ze swojej pracy, fabryki płacą przecież lepiej swoim robotnikom niż jemu matka dzieci z sąsiedztwa. A jednak naprawia zelówki. I gdy tak je naprawia, czasami podnosi głowę i widzi po drugiej stronie ulicy plakat filmowy przyklejony na ścianie domu naprzeciw, a na plakacie niezmiennie sceny przedstawiające przemoc i krew. (Producenci filmowi skarżą się, że filmy o seksie już nie przyciągają tak publiczności jak filmy pełne brutalności, agresji). Na plakatach leje się krew, dzikie, zarośnięte postaci mordują się nawzajem za pomocą noża albo pistoletu, a „wyobcowane" tłumy zapełniają widownie kin, gdzie dystrybutorzy filmowi wypełniają im puste godziny „nudy", jaka pojawiła się w epoce automatyzacji, i wyświetlają filmy, w których ludzie mordują się bezlitośnie i z idiotycz- 418 nych powodów. Nasz stary szewc nie ogląda pewnie tych okrutnych, rozpędzających nudę filmów, nie ma czego rozpędzać. Aldous Huxley przed pięćdziesięciu laty ogłosił coś w rodzaju literackiej palcówki. (Krótki esej, ten szlachetny gatunek, wyginął w minionym półwieczu - czytelnicy nie odpowiadali nań i wymiana poglądów stała się jednostronna). Huxley napisał, że dzięki rozwiniętemu przemysłowi poziom dochodów w zachodnim świecie w pewnym momencie wyrówna się, a kapitaliści będą się starali wypełnić świadomość tłumów prefabrykowaną leisure - kino, radio (nie było jeszcze telewizji) zastąpią tłumom życiową radość, której potrzebują one tak samo jak chleba. Jednak prefabrykowana rozrywka wywołuje poczucie braku, budzi gwałtowność, rozwija agresję jak każde niespełnienie. Nastąpi więc okres terroryzmu, the great orgy of universal nihilism1 (co już nastąpiło, ale Huxley, dziecko Fortuny, nie dożył tego). Terror dziś jest zjawiskiem w skali światowej. Poznają go jednostki, grupy, narody. W świecie ujednoliconych dochodów, gdy zanika różnica poziomu życia pomiędzy bogatymi a biednymi -jak to się zaczyna urzeczywistniać w Ameryce i w niektórych krajach Zachodu - niezadowolenie nie zaniknie, ponieważ, jak napisał Huxley, mechanized labour i creation saving amusement2 nie zaspokoi ludzi, przeto będą oni szukali zaspokojenia w czynach terrorystycznych. Stary szewc nic o tym wszystkim nie wie i niech się nigdy nie dowie. Szczęśliwy szewcze, pilnuj raczej kopyta! Z dworca Termini w Rzymie pociąg do Wiednia wyrusza o północy. Na tej trasie Wagon Lits eksploatuje wysłużone wagony z początku wieku: wszystko tu tak archaiczne i stare, jak musiało być w dawnej przeszłości, kiedy dla młodych małżonków przygotowywano w przedziale pieska do butów i spluwaczkę. W nocy można się udusić od gorąca, ponieważ nie działa regulacja ogrzewania; o świcie zaczynamy marznąć, ponieważ ogrzewanie samoczynnie wyłączyło się, a zimno jest przenikliwe. Steward slipingu - figura rodem z operetki - 1 the great orgy of universal nihilism - wielka orgia uniwersalnego nihilizmu 2 mechanized labour, creation saving amusement - zautomatyzowana praca, rozrywka pozbawiona elementu twórczego 419 w nocy staje się niewidzialny; posłał sobie naprędce w jednym z przedziałów i smacznie przesypia noc. Ten zawsze uśmiechnięty triesteń-czyk nie zgłasza się na dzwonek i widzimy go znów dopiero w południe, kiedy zjawia się po napiwek. Podróżujemy w zupełnej ciemności, ponieważ zgasło światło, a przewodów elektrycznych w nocy się nie naprawia. O świcie koło Wenecji zaczyna się przejaśniać. Rankiem na dworcu Mestre z rozpadającej, rozsypującej się Wenecji nie widzimy niczego więcej poza cysternami z ropą naftową, które niczym srebmobrzuche olbrzymy otaczają miasto. Za Treviso w wagonie restauracyjnym już austriacka serdeczność: kawa z pianką, kajzerki, potem parówki, dobre piwo, czarny chleb... znajome smaki i zapachy. Krajobraz austriacki w śniegu. Na Semmeringu dzień przed Wielkanocą okutani w futra radcy handlowi z radczyniami w saniach. Aluminiowe bocianie gniazdo - antena telewizyjna - na dachach domów w miasteczkach jest rzeczą rzadką; może dlatego, że Austriacy są oszczędni, a może dlatego, że nie chcą przed czasem zgłupieć. Po trwającej osiemnaście godzin podróży przyjeżdżamy na wiedeński Ost-bahnhof w deszczu ze śniegiem. Stary taksówkarz, przejeżdżając obok sowieckiego pomnika, zaznacza, że ten pręgierz trzeba zachować, es steht im Staatsvertrag1. Hotel na rogu Kartnerstrasse taki sam jak przed trzydziestu pięciu laty, kiedy mieszkałem tu po raz ostatni. W wielkiej sali przyjęć nad kominkiem - naturalnej wielkości portret cesarzowej Elżbiety. I cisza. W sercu miasta cisza z epoki Franciszka Józefa. Proustowskie błądzenie w poszukiwaniu minionego czasu: nie musimy się zaznajamiać z ulicami. Nawet nocą poruszamy się pewnie po śródmieściu; każdy narożnik uliczny zachował się gdzieś w pamięci. Trzydzieści pięć lat temu, bezpośrednio przed Anschlussem byliśmy ! 1 es steht im Staatsvertrag - zapisany jest w traktacie państwowym w Wiedniu po raz ostatni. Później nie zatrzymywałem się tu już, najwyżej przejeżdżałem, nie wysiadając. L. rozpoznaje dom, w którym przebywała na pensji. Tablica marmurowa umieszczona w hotelowym portalu informuje, że zatrzymywał się tu Wagner, Liszt, Grieg. Obowiązują tu jeszcze dawne ceremonie właściwe hotelom środkowoeuropejskim: śniadanie wnosi pokojówka w czepeczku, buty można na noc wystawić przed drzwi i pokojówka nie dziwi się -jak w anegdocie amerykańskiej - „czemu gość chce wyrzucić swoje nowe, eleganckie obuwie?", kistihand1 i staroświecka, pogodna uprzejmość, w której nie ma nic upokarzającego. A przy tym we wszystkim jest Wiedeń - ton, zachowanie, zwyczaje, nic się nie zmieniło, nawet teraz, gdy miasto straciło już swą niegdysiejszą urodę. I wreszcie - kawiarnia! Po trwających ćwierć wieku wędrówkach po świecie nareszcie, znowu - kawiarnia! Po dusznych kafeteriach nowojorskich - kawiarnia! Po włoskich kafejkach, głośnych i pełnych przeciągów espresso prawdziwa kawiarnia: na ścianie gazety oprawione w ramki. Po północy parówki i kieliszek - ein achtl2 - wina. Wysiadywanie godzinami przy jednej filiżance kawy. Jeszcze ciągle, w świecie espresso, w muzealnej samotności - kawiarnia! Prawdziwy dom wszystkich pisarzy środkowoeuropejskich, jedyne schronienie -kawiarnia, gdzie, jak napisał Alfred Polgar3, wysiadują ludzie, którzy mają taki światopogląd, że świat nie jest wart oglądania. Pierwszej nocy, po trzydziestu pięciu latach w jednej z kawiarni na Kartnerstrasse -jak Ulisses, który wreszcie powrócił do Itaki. A po pomocy „Ha-welka", kawiarnia literacka ze swoją specyficzną literacką wonią- mieszanka zapachu taniej kawy i brodatych Diogenesów z zapuszczonymi paznokciami o czarnych obwódkach. Tak, to ciągle ta sama kawiarnia. W ciągu minionego ćwierćwiecza na całym świecie niczego nie brakowało mi tak jak kawiarni. 1 kistihand - całuję rączki 2 ein achtl - jedna ósma 3 Alfred Polgar - pisarz, dziennikarz, krytyk austriacki z pierwszej połowy XX w. 420 421 Przybysz z Węgier, który w wieczornym deszczu ze śniegiem przyjeżdża do Wiednia, myje ręce w hotelu, po czym pospiesznie schodzi na ulicę i zaczyna jeść. Jemy, jakbyśmy właśnie uciekli z łagru: gulasz i zupę gulaszową, królika szpikowanego słoniną z pyzami i jagodową konfiturą, jemy cesarskie naleśniki, rogale i kajzerki, pijemy prawdziwe piwo... Kolcsey1 mądrze napisał, że naród żyje w języku. Po trwającym kilka dziesięcioleci poście, na wiedeńskim targu Naschmarkt szczególnie mocno odczuwam prawdziwość westchnienia poety: naród żyje w języku nie tylko w lingwistycznym znaczeniu tego słowa. Jak narkomani, którzy muszą zwiększać dawkę, by doznać zaspokojenia, tak i ja uświadamiam sobie, trochę oszołomiony, możliwości tych okazyjnych afrodyzjaków. Na Kohlmarkt, naprzeciw „Dehmela", jest rzeźnik nazwiskiem Ziegler, u którego na wystawie widziałem małe kiełbaski spiskie z papryką... I już na samą myśl o nich przymykam oczy z rozkoszą. Bo naród żyje w języku. Turystyka wiedeńska doznaje w końcu spełnienia w gospodach nazywanych Beisli. Beisli są przynajmniej w tym stopniu wiedeńskie, co Stephansdom czy Josephplatz - ta doskonała rekapitulacja madryckiej Plaza Mayor - a we wszystkim czuje się „linię Habsburgów", z Madrytu poprzez Wiedeń i Budapeszt do Warszawy, linię katolickiego renesansu i baroku. Beisli też jest katolickie, ani to gospoda, ani karczma, coś innego. Przeżyło Święte Przymierze, Napoleona, Hitlera, Rosjan i pozostało niewzruszone. Z odkrywczą ciekawością archeologów odwiedzamy dawne śródmiejskie Beisli. Na Singergasse ta sama restauracja „Drei Hacken", gdzie Beethoven jadł krwawą kiszkę z czerwoną kapustą. Odżywianie było w Wiedniu zawsze zagadnieniem wagi narodowej, jak muzyka. W „Drei Hacken" trudno o miejsce, kelner ostrzega mnie, że trzeba będzie czekać do pół do drugiej, kiedy to Land-gerichtsraci2, którzy jadają tu każdego dnia, skończą obiad i wrócą do pracy. 1 Ferenc Kolcsey (1790-1838) - polityk, pisarz i poeta węgierski okresu reform. 2 Landgerichtsraci ~~ radcy trybunału prowincji 422 Wiedeń nie odpowiedział Freudowi - ani oficjalnie, ani w inny sposób. Uprzejmie podnoszono przed nim kapelusz i szybko zmieniano temat. Jeśli istnieje naród, który nie ma „kompleksu niższości", są to zapewne Austriacy. Jeśli istnieje typ człowieka, który jest wolny od „kompleksów seksualnych", to znów są to Austriacy. Jeśli istnieje zdrowa zmysłowość, jej atmosfera jest odczuwalna w Wiedniu. Wszelkie „kompleksy" leczono tu w działaniu - na kanapce kawalerskiego mieszkanka, bez zbędnej analizy wyzwalano się z tego, o czym inni, gdzie indziej, na kanapkach psychoanalityków godzinami tylko rozprawiali. Chyba nigdzie nie mówi się tak poważnie i z oddaniem o jedzeniu, o jakości i charakterze potraw jak w Wiedniu. Monarchia, która w rzeczywistości nigdy nie miała wspólnego języka, żyje dalej w marynowanym ozorze. Jedzenie tu jest czymś więcej niż odżywianiem się, gourmandise1 - to narodowa ambicja i poszanowanie tradycji. Wiedeńska karta dań jest takim samym dokumentem Monarchii jak Prag-matica Sanctio. W wiedeńskim Burgu, w gabinecie cesarza można znaleźć argument dla upierających się przy przekonaniu, że Zjednoczona Europa jest niemożliwa, ponieważ wielość języków uniemożliwi integrację. Monarchia austro-węgierska była przykładem na to, że ludy mówiące rozmaitymi językami potrafiły razem żyć w harmonii administracyjnej i gospodarczej. Wielu spośród zgłaszających się na audiencję w tym cesarskim gabinecie nie znało w ogóle niemieckiego lub ledwie coś tam dukało, mówili więc po węgiersku, po czesku, po słoweńsku, po polsku - a jednak stanowili jedno, machina działała, kółka się kręciły. Wspólny Rynek - gdyby kiedyś miał ogarnąć także Europę Wschodnią- zbliży do siebie narody, które się nie znają lub niechętnie używają języka sąsiada. Wspólnota interesów gospodarczych stworzy możliwość częstszych kontaktów między ludźmi. Franciszek Józef uprzejmie mruczał coś po czesku czy węgiersku, ale „w domu" mówił tylko 1 gourmandise - smakowanie 423 po niemiecku - i pomimo to ta wielka Machina działała, w wielu językach, lecz także ponad nimi. Przed południem aperitif u „Dehmela", w klasycznej wiedeńskiej cukierni na Kohlmarkt. Przy stołach damy, wielkomiejski ruch, próżniactwo, plotki i wyborowe smakołyki. Do cieniusieńkich jak papier plasterków gęsiej wątróbki serwują naparstek hiszpańskiej sherry z dobrego rocznika. Te trzy salki zachowały towarzyski styl monarchicz-nego Wiednia: meble, przysmaki, rozplotkowane damy i lwy salonowe, wszystko takie samo, jak mogło być w 1913 roku. Ale przypomina mi się także peszteński „Gerbeaud", w którym gruba i stara arcy-księżna w zbyt obcisłej amazonce zajadała przed południem kanapki z gęsią wątróbką, po czym wychodziła trzaskając z bicza. Reitschule. Na galerii japońscy turyści z aparatami fotograficznymi. W ogóle wszędzie w Wiedniu japońscy turyści. W przepięknej barokowej sali Fischera von Erlacha opierają się na łokciach na galerii, fotografują - a potem milczą i obserwują. W dole, na maneżu wysypanym mieszaniną żółtego piasku i trocin ćwiczy tuzin siwych koni z li-pickiej stadniny: to pora Morgenarbeit1. Jeźdźcy w stylowych strojach, nawet konie zdradzają refleksy znajomości rytuału, przekazanej zwierzęciu kultury, ponadczasowej elegancji: wszystko to, niezależnie od piaffe2 i innych kroków końskiego baletu, wyraża pewne odczucie życia, uroczystość i ceremonialność. To barok: zdyscyplinowany, rytmiczny koński kontrapunkt. W krajach protestanckich trudno byłoby wyhodować podobnie idealną końską liturgię. Oparci o barierkę galerii japońscy turyści w skupieniu obserwują coś, czego w rzeczywistości już nie ma, lecz jeszcze ciągle pozostaje znakiem pewnego kręgu kulturowego i trybu życia. Należą do nich człowiek i zwierzę, eucharystia i ewangelia, święty Franciszek i przepisy kulinarne... to wszystko razem jest właśnie „katolickie". (I jeszcze ciągle jest ratunkiem dla 1 Morgenarbeit - poranne ćwiczenia 2 piaffe - figura, podczas której koń podnosi przednią i przeciwną do niej tylną nogę. 424 wielu ludzi). Możliwe, że po upływie dwóch pokoleń żółte narody -Japończycy, Chińczycy - dzięki wpojonej im dyscyplinie zdobędą władzę nad światem regulowanym przez urządzenia elektroniczne. Na razie milczą i obserwują. Na przykład obserwują konie, odtańcowują-ce barokowy balet w Wiedniu. Na jednej z przecznic Fleischmarkt węgierska księgarnia. Na wystawie książki wydane w demokracji ludowej i za granicą przez węgierskich pisarzy emigracyjnych. Jak beznadziejnie wysilona jest ta smutna wystawa! Jak beznadziejny jest los węgierskiej literatury na świecie! Stojąc przed wiedeńską księgarnią, czuję to z głębokim smutkiem. Uszkodzony podczas wojny teatr operowy został odbudowany bez zbędnej nowoczesnej przesady i aroganckiego napuszenia. Harmonia wszystkich elementów - sceny, śpiewaków, orkiestry i publiczności -doskonała. Obok Scali już tylko w tym teatrze potrafią z pełną wiarygodnością wystawić tak mieszany gatunek, jakim jest opera. (W nowojorskiej Metropolitan więcej już show-biznesu niż sztuki). Tu jeszcze ciągle istnieje świątynia, w której kapłani i wierni odprawiają religijną ceremonię. W antrakcie w bogato ozdobionych salach damy w wieczorowych toaletach, ufryzowane i w klejnotach, w etolach, obok kawalerów, najczęściej starszych panów. Spacer po korytarzach; w bufecie wszyscy jedzą kanapki z kawiorem, piją do nich szampana, skromnie, po kieliszku. Wszystko to razem - „opera": żadnego sensu, ale wierność gatunku i pełnia. Schónbrunn. Pokój, w którym Paar, adiutant, zameldował cesarzowi, że jego syn Rudolf i Maria Vetsera popełnili samobójstwo. Bagger opisał tę scenę: cesarz wyjrzał przez okno na zamglony o świcie park ze strzyżonymi drzewami i przez ramię powiedział do Paara: Er starb wie ein Schneider1. Inny pokój, w którym spał Napoleon i umierał ksią- 1 Er starb wie ein Schneider. - Umarł jak jakiś krawiec. 425 żę Reichstadtu. Ogrodowa ścieżka, którą cesarz każdego ranka przechodził na sąsiednią Gloriettengasse, gdzie czekała nań Katarzyna Schratt ze świeżą kawą, babką drożdżową i najnowszymi ploteczkami teatralnymi z „Neue Freie Presse". I gdzie cesarz odbywał cielesne ćwiczenia dla zdrowia, by po nich wrócić do pałacu i miłościwie panować nad ludami monarchii. Dekoracje, otoczenie - to wszystko opera, ale raczej Lehar niż Wagner. Pokoje i sale, w których Rodzina żyła, nudziła się, kłóciła i panowała. Muzealność, w której jeszcze ciągle jest coś żywego - ale tylko tak jak w szafie, w której przechowuje się dyskretne części ubioru niedawno zmarłych ludzi. W Hietzing. Szukam domu, w którym mieszkali krewni mojej matki: wuj, stary malarz, i jego żona, ciotka Róża, matka siedmiorga dzieci; jej córki: Grete, Elsa, Berta, Trude, Hilda i Martha, wszystkie były tancerkami i doskonałymi muzykami; jedyny syn Franz zginął w pierwszej wojnie światowej. Zmieniono nazwę ulicy, nie nazywa się już Reichgasse, wszak nie ma już „Reichu", ku któremu miałaby prowadzić; teraz nazywa się skromnie Beckgasse. Fasadę domu odnowiono, poza tym nic się nie zmieniło. W ogrodzie rośnie ta sama stara śliwa renkloda, w której cieniu rozsiadaliśmy się letnimi popołudniami przy podwieczorkowej kawie z pianką. W dzieciństwie wielokrotnie tu bywałem - najdłużej w pierwszym roku pierwszej wojny światowej, kiedy oddziały rosyjskie doszły aż pod Eperjes i uchodząc z Kassy schroniliśmy się tu całą rodziną; mieszkaliśmy w wynajętym mieszkaniu w jednym z domków z ogródkiem na sąsiedniej Eitelbergerstrasse. Każdego ranka z Hietzing wysyłano mnie tramwajem jadącym przez całą długą Mariahilferstrasse do prowadzonej przez niejakiego Franza Xa-vera Pathka szkoły malarskiej o nazwie „Kunstmaler", która znajdowała się w jednym z domów przy Dreihufeisen Gasse - lecz tylko wielkie nieba wiedzą, w jakim celu. Wiedeński wuj, stary malarz, orzekł, że muszę się nauczyć malować, w przeciwnym razie nie dojdę do niczego w życiu. (Nigdy nie nauczyłem się malować, prawdopodobnie dlatego, że czegoś takiego nie sposób się „nauczyć"). Mieszkali więc tu nasi wiedeńscy krewni, rodzina artystów - trzy spośród sześciu córek były na początku wieku tancerkami o świato- 426 wej sławie. Elsa, Grete i Berta, tańcząc, objechały pół świata, w takt lekkich, pogodnych, ckliwych melodii Straussa eksportowały walca w swych zwinnych ciałach, na scenach operowych dwu kontynentów zachwyconym tłumom pokazały w tańcu to, czym był w Wiedniu smak i takt, rausz i ekstaza, i zmysłowość delikatna jak tchnienie. Znane postaci wiedeńskie z początku wieku podawały sobie klamkę domku w Hietzing: do panien zalecał się Schnitzler, Mahler i jeszcze wielu innych. W domu zawsze ktoś grał na jakimś instrumencie, niestety, najczęściej jednocześnie w różnych miejscach co innego. Zewsząd słyszało się gwar i śmiechy, a w pokojach czuło się to, co Montherlant nazywał zapachem klatki lwa: woń, która nieuchronnie pojawia się w miejscach, gdzie przez dłuższy czas przebywają młode dziewczęta. Stary wuj malował, i to nieźle. Uwieczniał narożniki Altwien i komponował obrazki obyczajowe, ale podczas pracy nigdy nie przychodziło mu do głowy nic więcej poza tym, co właśnie malował. To wszystko - dom i jego mieszkańcy - to był dobry, inny, prawdziwy Wiedeń. Pieniędzy nigdy w tym domu nie było. Tante Róża, starsza siostra mojej matki, przez cały dzień krzątała się po kuchni urządzonej w oficynie, produkowała stulle, kanapki z czarnego chleba posmarowane serem topionym i pasztetem z wątróbki, ponieważ córki całymi dniami tańczyły, grały i były zakochane, więc wiele jadły. Każdego dnia wczesnym rankiem wyruszam w drogę jak archeolog, który prowadzi wykopaliska na historycznym terenie, gdzie widnieją jeszcze ślady niegdysiejszej kultury, którą już przysypał pył czasu. W sąsiedztwie śródmiejskiego hotelu, na Schulerstrasse, bezpośrednio na tyłach Stephansdom odnajduję hotel o nazwie „Kónig von Ungarn". Fasada budynku niezmiennie taka sama, sypiącego się tynku nie naprawiano ze sto lat. Brama jest zamknięta, do klamki przymocowano kartkę z napisem ołówkiem: Ich komme sofort1. Później, kiedy dzwonimy, zmieszany młody człowiek ogromnym kluczem otwiera od środka zamek. Po chwili pojawia się starsza, ubrana w oficerki i czako kobieta; podczas przywitania wyjaśnia się, że to Fraulein H., córka szefa 1 Ich komme sofort. - Zaraz wracam. 427 sławnej i prastarej wiedeńskiej dynastii hotelarskiej. Hotel wygląda na niezamieszkany, ale rozmowna dama informuje, że jeszcze ciągle zdarzają się tu goście - dziwacy, błędni rycerze - którzy, przyjechawszy do Wiednia w swoich sprawach, tu właśnie się zatrzymują. Hotel przypomina zamek, w którym straszy. Wszystko takie jak w opowiadaniu Krudyego albo w powieści angielskiej z połowy dziewiętnastego wieku. Narzuta na łóżko, poduszki zachowały jeszcze zapach paczuli i woń ciał. Centralnego ogrzewania nie ma, do dziś ogrzewa się tu kaflowymi piecami; pokoje o łukowych sklepieniach nagrzewają się powoli. Fraulein H. z ochotą oprowadza po dawnych pokojach gościnnych. Zatrzymywałem się tu w rozmaitych sytuacjach życiowych przez całe dziesięciolecia i wszystko pozostało takie samo, jak widziałem przed trzydziestu pięciu laty, gdy ubrany w surdut Herr H. pukał rano i uprzejmie pytał gościa, jak mu się spało? (Przyjezdni z Węgier otrzymywali tu na ogół tytuł von -jak później Mołotow, który przed dziesięcioleciem był przez rząd Chruszczowa przez jakiś czas utrzymywany w niełasce i przyjechał do Wiednia, gdzie tego starego bolszewika dozorca witał słowami: Griiss Gott, Herr von Molotov). Tanie meble hotelowe z połowy zeszłego wieku, romantyczne oleodruki na ścianach, blaszana miednica - wszystko na swoim miejscu, jak w Pompei. Fraulein H. pokazuje znajome pokoje i cienie przeszłości ożywają. Na drzwiach pokojów ręcznie wymalowane napisy: tu mieszkał Herr v. Kiss, w drugim Herr Krupp... Wybitni przedstawiciele węgierskiej, austriackiej, niemieckiej arystokracji, a później plutokratyzującej się monarchii byli tu stałymi gośćmi. Fraulein H. powiada, że unowocześnienie hotelu kosztowałoby siedem milionów szylingów. Wreszcie siadamy w Kontorze. Fraulein H. przynosi do pokazania księgę gości. Budynek jest sklasyfikowanym zabytkiem. Na kartach księgi oprawionej w cienką skórkę widnieją wielkie nazwiska monarchii: arcyksiążęta i arcyksiężne, i wszelkiej rangi prominenci, którzy ze szczególnym upodobaniem odwiedzali Wiedeń dla odpoczynku, dla odbycia wizyty dentystycznej czy sekretnej schadzki. Wpisy przywołują duchy minionego świata. Przyjeżdżali tu maniacy tradycji, którzy od nowoczesnej wygody hotelowej więcej cenili sobie w rozpadającym się budynku „atmosferę", jaka ich tu otaczała. Rezygnowali z centralnego ogrzewania i łazienki, wystarczyło im to niewygodne, staro- 428 świeckie coś, co zbiorowo nazywa się cachet1. Jedną ze scenerii romantycznego okresu mojego życia był ten hotel, co to jest jeszcze, ale już go nie ma. W Albertynie. Pośród rzadkich i zawsze uczących pokory arcydzieł rysunku niewielkie jak dłoń studium Durera: kilka traw, liliowy kielich kwiatu... Z tą samą nabożną sumiennością i uwagą malował kilka ździebełek trawy co autoportret czy Melancholię. Fiołek był dla niego tak samo „modelem" jak Chrystus na krzyżu. O, Picasso i wy tam wszyscy nasi współcześni Durerzy, Tycjanowie i Franciszkowie Goya! Jacy jesteście wyniośli! Wszak nie potrzeba już warn modeli ani fiołków, ani ludzi. A człowieka stojącego naprzeciw rysunku Durera ogarnia wstyd, że stał się wspólnikiem w tej sprawie i milczy, pogodził się z grzechami mafii intelektualnych nihilistów... (Babits miał jeszcze siłę jęknąć: „Wspólnikiem jest, kto milczy między zbrodniarzami"). Węgierska granica jest stąd o rzut kamieniem, przeto węgierscy emigranci, którzy już dawno opuścili ojczyznę, ale nie chcą odwiedzać Budapesztu, ponieważ -jak słusznie sądzą- każdy dolar czy marka, które dostają się do kieszeni komunistów, umacniają tylko system, czynią melodramatyczne wycieczki, podjeżdżają do granicy autobusami, po czym rozglądają się wzruszeni, bo „stąd widać kawałek Węgier". Portier hotelowy oferuje mi taką wycieczkę. Ale nie mam ochoty i nic mnie nie ciągnie, żeby w takich warunkach „jeszcze raz zobaczyć Węgry". Przede wszystkim to nie Węgry, co stamtąd widać, lecz teren graniczny założony minami i obserwowany z wież strażniczych. I nie tęsknię za widokiem ojczyzny, której strzegą miny, wieże strażnicze, a za ich plecami dywizje sowieckie. W ciągu minionego ćwierćwiecza niemal nie było takiego dnia czy nocy, żebym nie myślał o Węgrzech: i zawsze z poczuciem solidarności i odpowiedzialności. Ale nie czułem nostalgii. To czasem nawet mnie zaskakiwało. Ale jedna zwrotka Aranya jest dla mnie w znacznie większym stopniu „Węgrami" niż to 1 cachet - specyfika 429 zasłane minami pasmo terenu granicznego, które można zobaczyć z okna autobusu. Pod koniec drugiego tygodnia naszego pobytu w Wiedniu pomimo wszystko zaczynam się czuć jak ktoś, kto w dojrzałym wieku odwiedził dom rodzinny, gdzie cieszy się ze wszystkiego, świętuje rozmaitość powtórnych spotkań, ale w sekrecie - kiedy gospodarze nie widzą- zagląda do rozkładu jazdy, by zobaczyć, kiedy odjeżdża najbliższy pociąg? Przy siąsiednim stoliku w wagonie restauracyjnym pociągu pospiesznego zajęło miejsce jakieś czeskie małżeństwo. Ich sąsiadem jest starszy Austriak. Czeski turysta, brzuchaty grubas, przez sto kilometrów bez ustanku je i mówi. Przechwala się, że często wyjeżdża za granicę, władze praskie wysyłają go na kongresy. Niedawno był w Londynie, a teraz jadą do krewnych w Rzymie. Pewnie dobry komunista, godny zaufania poputczyk ze znaczkiem w klapie. Ktoś w rodzaju „dzielnego wojaka" Szwejka. Przetrwał praską wiosnę, a i pod sowiecką okupacją dobrze mu się wiedzie w Czechosłowacji. Słyszę, jak grubym głosem chełpi się przed swoim sąsiadem przy stoliku: Die ostli-sche Stadt unserer Republik, Kosice...1 Gdy człowiek się już zestarzeje, opanowanie przychodzi samo. A jednak czuję się tak, jakby mnie kto walnął w żołądek. L. i ja nie patrzymy na siebie, ale myślimy o tym samym: że oboje przyszliśmy na świat w tym mieście, które komunistyczny Szwejk nazywa Koszycami. Miasto to w rzeczywistości przez stulecia nazywało się Kassa. I zarówno miasto, jak i żyjąca wokół niego ludność - mieszkańcy regionu Csallókóz, milion osób - w odczuciach i w rzeczywistości były węgierskie. Teraz, kiedy czeski komunista nazywa to miasto Koszycami, rozjaśnia się na chwilę - jak kiedyś - rzeczywistość, którą zakłamuje podstępna propaganda. Twór państwowy, który Benes i jego towarzysze zlepili za pomocą gwałtu i historycznych fałszów, zmusił do życia w symbiozie narodowości - ' Die ostlische Stadt... - Kosice, najbardziej wschodnie miasto naszej Republiki. 430 Węgrów, Słowaków, Niemców - które nigdy nie czuły żadnej wspólnoty z Czechami. „Kosice" także w okresie międzywojennym pozostały obce w Czechosłowacji, jak chrześcijański więzień wśród Maurów. Ale gdy kto śmiał o tym mówić i żądał - bez wojny! - pokojowej rewizji, urzeczywistnienia prawa narodu do samostanowienia, takiego osobnika ogłaszano wichrzycielem, buntownikiem-irredentystą. Komunistyczny Szwejk z zadowoleniem popija piwo. Wołam kelnera i płacę. Pod wieczór przybywamy do Florencji. Powietrze wilgotne jak w pralni. Noc pierwszego maja, na ulicach rozgadany, wałęsający się w tę i z powrotem włoski tłum, auta rozpychające się z cyniczną bezczelnością. W Wiedniu wszystko „działało": komunikacja, poczta, karta dań, hotel, wszystko było jak należy. Tu czwarty tydzień trwa strajk listonoszy, codziennie zdarzają się porwania ludzi i rozmaite inne przestępstwa. I nic nie „działa" tak, jak powinno. Czemu więc swobodniej tu oddycham? Jestem jak ktoś, kto podejrzewa, że za parawanem „porządku" ukrywa się potwór, bestia: System, który zawsze - i w każdym przypadku -jest nieludzki. Rozmiary sali paradnej w Palazzo Vecchio. Maleńkie państwo-mia-sto wybudowało salę paradną dla swoich władz tak ogromną jak Ameryka czy Chiny. Nie mieli bomby atomowej ani łodzi podwodnych. Ale mieli Leonarda, Michała Anioła: byli więc potęgą światową. Ilekroć wychodzę z Uffizi i siadam na tarasie jednej z kawiarni Si-gnorii, a kelner stawia przede mną parującą, mocną kawę, czuję mdłości. Wywołuje je przemijające oburzenie, obrzydzenie, że muszę żyć w świecie, w którym kulturą śmieją nazwać coś, co nie jest niczym innym jak tylko perwersyjną negacją, rozbiciem, zniekształceniem wszystkiego, co ludzkość dotąd wyobraziła i stworzyła. Mdli mnie, ponieważ żyję w świecie, w którym Uffizi i podobne im sale przechowują wprawdzie jeszcze dowody najwyższego stopnia duchowej ener- 431 gii twórczej ludzkości, ale jednocześnie na całym świecie nieustannie trzeszczy mechaniczny hałas, który nazywają muzyką; zamiast obrazów pokazują szaleńcze albo prześmiewcze malowaniny, a grube i uczone księgi najpoważniej w świecie dowodzą, że to „sztuka"; pisze się książki, w których ani jeden wiersz nie promieniuje twórczym prądem. Mdli mnie i oburza, że obecne pokolenie znosi zastępowanie Ducha i Sztuki bezsensownymi bzdurami dla głupców, oferowanymi przez partaczy i kupczyków, i - jak to przepowiedział przed stu laty Schopenhauer - toleruje zniszczenie sztuki, tego ostatniego schronienia człowieka, uciekającego przed terrorem konformizmu i nihilizmu. Ilekroć wychodzę z Uffizi i schodzę po schodach pałacu, wstydzę się, że żyję w tej epoce. Ślady ręki Michała Anioła we Florencji są dla mnie decydującym dowodem na to, że to, co się zdarzyło przed czterystu laty w Toskanii, nie było wynikiem organicznego, logicznego rozwoju, lecz skutkiem jakiegoś niepojętego zjawiska - na przykład wspomnianej przez biologa Monoda „kosmicznej ingerencji" - a więc cudem. Triumfalna, pełna wyższości radość renesansu: radość Ciała na obrazach, w rzeźbach, pokazywanego w pełni swej nagości, dumnego, bez fałszywego wstydu i poczucia winy. Ciało Wenus, która występuje z pian. Dumny bunt renesansu przeciw zasłonom, kłamstwom, krępującym płótnom, pseudomoralności... Powrót do greckiej i rzymskiej nagości („bikini" było strojem uprawiających sport, grających w piłkę i rzucających dyskiem greckich atletek sprzed dwóch tysięcy lat, na Sycylii odkryto mozaikę, która przedstawia scenę takiej gry), dzika radość, że Artysta ma wreszcie możność i odwagę ukazać ludzkie ciało. Dziś, w epoce skomercjalizowanej nagości - kiedy z ludzkiego ciała opadły całuny mieszczańskiej pruderii - ta nowa, konformistyczna nagość jest pusta. Gołe ciała - na plażach, w barach, w tanecznych stajniach - już nie cieszą się z siebie nawzajem, jak człowiek renesansu cieszył się z nagości. Ciało ubrane w bikini budzi odrazę, nudzi. Nagie ciało w renesansie wywoływało dumną, suwerenną radość. Exit Picasso. (Żył 91 lat). Na wiadomość o śmierci żałobnicy w prasie, radio i telewizji płaczą tak, jakby wiek XX spotkała strata nie do naprawienia: odszedł Mistrz, który nadał nowy sens sztuce - tak jest, Sztuce wieku. Picasso był w istocie zdolnym malarzem. Na początku wieku, gdy pozostawał pod wpływem Toulouse-Lautreca, malował dobre obrazy. Potem, gdy przekroczył czterdziestkę, mniej więcej w połowie swego długiego życia, przeszedł na kubizm. Można nawet uwierzyć, że ta zmiana spojrzenia dokonała się w dobrym zamiarze: artysta poczuł, że pod powierzchnią zjawisk musi odszukać elementy strukturalne. Ale zawsze jest podejrzane, gdy artysta często zmienia styl; w „niebieskim" i „różowym" okresie Picasso miewał dobre dzieła, na przykład powykrzywiane postaci kompozycji Panny z Awinio-nu. Ale to, co malował w ciągu ostatnich dwudziestu pięciu lat, nie wydaje się pracą w dobrej wierze. Cyrk Barnuma, który pazerni kupczykowie i snobowie-spekulanci stworzyli wokół jego osoby i dzieła, olimpijski złoty dym, łapczywość na pieniądze, wszystko to zdradzało, że artysta, tolerując tę jarmarczną komercję, już nie działa w dobrej wierze. Kariera Picassa załamała się w połowie życia. Obawiał się, że nie będzie już nowatorski, przeto zaczął się silić na oryginalność. Bał się, że się powtarza, więc bezustannie zaczynał „coś nowego" - i ta wieczna nowość była powtarzaniem się. Jego komunizm, propaganda oparta na gołąbku pokoju, w której pozwolił używać swojego nazwiska, nie są wiarygodne. Gdyby Picasso spróbował być Picassem w Sowietach, stałby się bogatszy o gorzkie doświadczenia. W pewnym okresie mego życia, przez dziesięć lat raz na tydzień przechodziłem obok Guemiki w nowojorskim Muzeum Sztuki Współczesnej. Wielu malowało okropności wojny - na przykład Goya, który na sławnym obrazie 2 maja 1808 bez słowa ukazuje pozbawioną twarzy, samoczynną machinę wojny. Ale Guernica Picassa robiła na mnie zawsze wrażenie karykatury, jakbym oglądał parodię koszmarnej twarzy wojny, jej szyderczo-nieprzyjemną minę. Kiedyś pokazano Picassowi obraz o niepewnym pochodzeniu po to, by ustalił, czy to on namalował, czy kto inny. Picasso obejrzał obraz, wzruszył ramionami i odpowiedział: „Namalowałem wiele fałszywych Picassów". 432 28 - Dziennik 433 L W Neapolu cholera. W Salerno też dwa przypadki. W wielkich i małych miastach duszna, pełna niepewności atmosfera rodem ze Śmierci w Wenecji Thomasa Manna. Ale nie ma mammamia, nie ma jęczenia ani skarg. Ten południowy lud jest pogański; ciosy znosi w milczeniu, grecki i rzymski fatalizm głębiej w nim siedzi niż chrześcijańska nadzieja. W nic nie wierzą; gozostają niemi, kiedy spada na nich nieszczęście, kiedy Góra wyrzuca płonące kamienie, kiedy Posejdon niszczy polis powodzią, kiedy kurcze łamią chorych na cholerę. W Neapolu pięćdziesiąt handlarek ryb publicznie protestowało przeciw zarządzeniom władz, które zabroniły łowienia i spożywania podejrzanych o zarazki cholery małży i ślimaków, wywodziły na ulicy, że coz-za, morski ślimak, nie zaraża, na oczach tłumu gapiów jadły na surowo owoce morza. I może nawet miały rację, zawsze lepiej jest szybko umrzeć na cholerę niż bez pracy powoli, z głodu. W pobliżu Neapolu umarła dwuletnia dziewczynka; przed pogrzebem zalano ją wapnem. Scena z powieści Camusa, w której ksiądz ogłasza, że „grzech jest w nas", zważa jest tylko przejawem, wyrazem grzechu. I wtedy z tłumu ktoś woła: „Jeśli jesteśmy grzeszni, to dlaczego umierają małe dzieci?". Odnalazł się pośmiertnie maszynopis Orwella, który pisarz początkowo przeznaczył jako wstęp do Folwarku zwierzęcego, ale potem się rozmyślił i maszynopis leżał do dziś w szufladzie jego biurka. W po-słowiu napisał: „tchórzliwe, ortodoksyjne uniżanie się angielskiej inteligencji przed rosyjskimi komunistami odczuwalne jest już na wszystkich terenach pracy" i „nie ma moralnej różnicy pomiędzy męskimi prostytutkami z Trafalgar Square a sprostytuowaną inteligencją angielską". Co w 1973 roku okazało się trafne z wróżb Orwella? Zaczynają się już formować trzy, to walczące ze sobą, to znów sprzymierzone, ośrodki władzy (Oceania, Eurazja i Wschodnia Azja). Trzy Klasy -Partia Wewnętrzna, Partia Zewnętrzna i Proleci - prowadzą już swoje gry. Najważniejszym problemem wszystkich trzech ośrodków władzy jest, by nie ustał ani na chwilę proces Produkcji. Dla utrzymania ciągłości produkcji niezbędne jest stałe zagrożenie wojenne. Jednostce pozostają dwa rozwiązania: albo zdecyduje się na los uprzywilejowanej utrzymanki, albo zostanie protestującym buntownikiem skazanym 434 na wymarcie, wyginięcie. Proletów karmi się, jeśli jest czym - a jeśli nie ma dość pożywienia, na sztucznych kursach masy są ćwiczone w nienawiści: niech pracują, nienawidzą i o nic nie pytają. Orwell nie przewidział wprawdzie umasowienia wszystkiego i proliferacji Bomby, ale ze wszystkim razem jego sławna powieść jest dziś czymś podobnym do powieści pornograficznej, na której stronicach autor zabawia czytelnika wymyślnymi perwersjami. Zdeklarowany komunista, który pod ochronnym patronatem Armii Czerwonej wykonuje powierzoną mu pracę - nosi odznakę partyjną, wypełnia normę, znudzony wyklina na rozkaz „imperialistów i faszystów", czyli emigrację -jest w końcu zjawiskiem bardziej wyrazistym niż bezpartyjny poputczyk, który nie nosi odznaki partyjnej, tylko Krzyż Zasługi Czerwonego Sztandaru. A jednocześnie stara się utrzymać poparcie tych, którzy ze wszystkimi skutkami swego wyboru stoją po drugiej stronie barykady. Zdrowiej jest nie zamieniać podczas przerwy w strzelaniu przymilnych, szeptanych z niewinnym wyrazem twarzy słodkich słówek z tymi, którzy stoją po drugiej stronie linii ognia. Nie budzi sympatii, gdy ktoś zachowuje się szarmancko i wielkodusznie, jakby miał prawo paradować w glorii zwycięzcy, jakby to jego było „Królestwo i Potęga, i Chwała na wieki". Bo gdy doczeka, że sowieccy żołnierze opuszczą teren kraju, wówczas to on, zwycięzca, skromnie przejmie władzę. (Osvat1, kiedy broniono jakiegoś marnego poety, że taki „skromny", zapytał zniecierpliwiony: „a z czego on jest właściwie taki skromny?"). Jakim prawem taki „budowniczy mostów" działający pod ochroną okupujących kraj oddziałów Armii Czerwonej jest taki uprzejmy i wielkodusznie przyjazny? To kwestia smaku. A smak potrafi być argumentem. Literatura narodowa nie może dokonać exodusu, tak samo jak na-* ród, który zostaje w kraju i znosi skutki sytuacji stworzonej przez prze- Ą 1 Erno Osvat (1876-1929) - krytyk, odkrywca talentów, redaktor kilku najważniejszych czasopism literackich na początku XX w., m.in. „Nyugatu". 435 moc i kłamstwo. Oskarżać o kolaborację pisarzy i poetów, którzy nie mają możliwości wyjechania z ojczyzny - bo trwa wojna, zamknięto granice, bo ich wyjazd pociągnąłby za sobą tragiczne, fatalne skutki dotykające związanych z nimi i droższych im nad wszystko osób - to jedna z emigracyjnych przesad. Nie jest kolaborantem ten, kto nie czuje w sobie dość sił fizycznych czy duchowych, by wyjechać, i w takiej sytuacji pozostaje w domu, albo kto nie ma możliwości wyjechać, bo okoliczności rodzinne czy egzystencjalne zmuszają go, by wybrał raczej barwy ochronne wewnętrznej emigracji. Naród może nawet współczuje pisarzowi, który zmuszony jest znosić przynoszące wstyd pieszczoty tyranii. Ale kto ma możliwość wyjechać z tego ogrzewanego i klimatyzowanego duchowego obozu koncentracyjnego (który zarówno Dante, jak i Sołżenicyn nazwał „pierwszym kręgiem"), a potem, zakończywszy swój propagandowy popis, posłusznie powraca z Zachodu pod panowanie tyranii... „Z czego jest właściwie taki skromny?". Niemiecki poeta Gottfried Benn był człowiekiem szczodrej natury, trzy razy się żenił. Najpierw była poetka Else Lasker-Schuler, potem wdowa po Wedekindzie, a przy tym jeszcze wiele przyjaciółek. Był też sumiennym korespondentem i kobiety zachowały jego poufne listy, które naturalnie po śmierci poety natychmiast opublikowały w formie książkowej. Każdy pisarz, który pisze intymne listy do kobiet, popełnia błąd. Jeśli chce powiedzieć kobiecie coś poufnego, najlepiej, jeśli napisze to w swojej książce i opublikuje zawczasu, nim wezmą się do tego kobiety. 1974 W Bernie, w sterylnie wyszorowanym, zastawionym metalowymi i szklanymi urządzeniami medycznymi pokoju szwajcarskiego szpitala, budząc się po narkozie, w pierwszej chwili odczułem rozczarowanie: „Cóż to, już koniec? Wszystko zaczyna się od początku? Jaka szkoda! Tak mi już było dobrze". Starość. Nie brakuje mi niczego, co wydawało się ważne w przeszłości: ani grymasów ambicji, ani „sukcesu" (który jest najczęściej żałosnym nieporozumieniem, niczym więcej), ani przygód, spotkań wywołujących bicie serca, niczego. Ale czasami czuję nostalgiczny żal, gdy widzę książkę, która zapewne zasługuje na przeczytanie - ale wiem, że już nie będę miał czasu jej przeczytać. To jest wielka strata starości. Reszta się nie liczy. Moskiewskie doniesienie o dwóch grupach dysydentów sowieckich: pisarze, poeci pragną zmian, podnosząc argumenty natury etycznej, żądają wolności sumienia, odżegnują się od marksistowskiego egzy-stencjalizmu, który obowiązkowo głosi, że człowiek jest produktem swego środowiska, jeśli więc środowisko jest komunistyczne, człowiek też stanie się komunistą. Dysydenccy uczeni natomiast nie żądają zmian dotyczących sumienia i etyki, lecz pragną jedynie wolności badań. Oba te punkty widzenia - etyczny i praktyczny - w istocie nie są odrębne. Bez wolności sumienia nie ma wolności nauki. 437 Lewicowe gazety włoskie ze smutkiem donoszą, że w Meksyku w siedemdziesiątym siódmym roku życia zmarł „największy malarz meksykański". Nigdy nie słyszałem jego nazwiska. Był uczniem Diego Rivery - teraz się dowiaduję, że malował na ścianach domów, nie używał pędzla, tylko rozpylacza z Lakierem samochodowym. Cytują jedno z jego wyznań, w którym informuje, że „największym zmartwieniem w jego życiu było to, że nie mógł osobiście zabić Trockiego, bo wtedy akurat siedział w więzieniu". Co za pechowiec! Jeden z wybitnych przedstawicieli ludowej demokratycznej literatury węgierskiej, wielokrotnie nagradzany właściciel Orderu Zasługi Czerwonego Sztandaru, przebywał w Nowym Jorku na jakimś literackim odpuście. Książeczka, którą właśnie przyniósł listonosz, wspomina, że ten świetny węgierski pisarz podczas swego pobytu w Nowym Jorku odwiedził pewnego starego już męża stanu, który był premierem Węgier, kiedy Niemcy zajęli kraj. Po krótkiej tułaczce ów polityk, wraz z innymi politykami, którzy także byli przeciwnikami nazizmu, został przez Niemców zesłany do obozu koncentracyjnego, z którego uwolnili go Amerykanie. Sędziwy już dziś mąż stanu - potomek dawnego węgierskiego rodu, przedstawiciel klasy właścicieli ziemskich - po wyzwoleniu nie powrócił na Węgry, gdzie komuniści pozbawili go wszystkiego, majątków i dobrej sławy. Wyjechał do Nowego Jorku, gdzie żył bez rozgłosu i na uboczu i był bardzo zaskoczony, kiedy w emigracyjnej samotni nieoczekiwanie odwiedził go ów sławny pisarz, który zarówno piórem, jak też w inny sposób akceptował parcelacje majątków ziemskich i wiele innych rzeczy, które po 1945 roku nastąpiły na Węgrzech. Książeczka, w której jeden z ikonografów nagrodzonego poety donosi o nowojorskiej wizycie wysłanego za rządowe pieniądze w literacką podróż propagandową twórcy, opowiada, że na pytanie, dlaczego właściwie odwiedził w Nowym Jorku polityka, który wszystko utracił wskutek zmiany warty, jaka nastąpiła na Węgrzech i jaką nasz poeta akceptował, odpowiada on wielkodusznie, że pojechał do przebywającego na emigracji polityka, by przekonać go, że „nie zapomnieli- 438 śmy o nim". Ta ckliwa wielkoduszność musiała zaskoczyć nawet wiernego ikonografa. Cokolwiek o tym powiedzieć, była to historyczna scena: gospodarz, który utracił cały majątek, z uprzejmą rezygnacją przyjmuje i słucha gościa, który zrobił wszystko, co było w jego mocy, żeby ta sytuacja nastąpiła. Nie wiemy, czy poeta zawiózł podarek przebywającemu na wygnaniu mężowi stanu: jakiś drobiazg, głupstewko, figurkę z porcelany herendzkiej1, której komisarz polityczny w wirze reformy rolnej nie dostrzegł w pałacowym kredensie? Nie wiemy też, czy poeta przekazał może byłemu premierowi aktualne krajowe dzieło literackie, na przykład oprawną w czerwone płótno pamiątkową księgę, w której on, poeta - wraz z trzydziestoma dwoma innymi poetami - w skrzydlatych słowach złożył hołd innemu premierowi węgierskiemu, Matyasowi Rakosiemu, napisawszy wspomnienie z okazji sześćdziesiątej rocznicy urodzin „krępego męża stanu"2? Nie wiadomo nic innego oprócz faktu łaskawych odwiedzin. Wprost nie sposób przypuszczać, by ktoś tak wrażliwy jak ów poeta - uważany przez swych wielbicieli za głos sumienia ludu i ludzkości - kierowany podświadomą ciekawością, chciał zobaczyć umeblowaną celę śmierci, w której dożywa swych dni były polityk; świętokradztwem byłoby coś podobnego nawet pomyśleć! Dziś żyjemy w epoce polityki realnej, a jeśli wielu rzeczy, które się tu i tam wydarzają, nie rozumiem, to jest tak tylko dlatego, że jestem już bardzo stary. Dlatego tylko kiwam głową z otwartymi ustami jak głupek. Najwyraźniej w świecie zgrzybiałem. Po lekkiej zimie nastąpiła zimna, deszczowa wiosna - raczej jeszcze prolongata zimy niż wiosna. A w końcu marca bez żadnej zapowiedzi nagle wybuchło lato. Petunie, róże, mirt, awokado na tarasie nasyciły się azotem. I teraz wszystko kwitnie bujnie jak w tropikach. Ilekroć obserwuję to spontaniczne kwitnienie, zawsze od nowa nabieram podejrzenia, że siła twórcza jest w Naturze nie tylko organiczną koniecznością, lecz także Sensem. 1 W Herend znajduje się sławna fabryka wyrobów porcelanowych. 2 Mśtyas Rikosi był bardzo niski i bardzo gruby, poeci socrealistyczni używali więc w stosunku do niego eufemizmu „krępy mąż stanu". 439 Niedawno dwóch japońskich pisarzy - powieściopisarz Mishima, który zakończył życie, wykonując harakiri, i Kawabata, laureat Nagrody Nobla, który otworzył gaz, uciekli w śmierć „przed pustką nowoczesnego życia", jak napisał Kawabata w swoim ostatnim wyznaniu. Uważali, że „w ustandaryzowanym życiu konsumpcyjnym nie ma już nic bohaterskiego ani ludzkiego". Dzięki rewolucji technicznej w drugiej połowie wieku w Japonii sto milionów ludzi żyje na tak wysokim poziomie, jakiego jeszcze nigdy nie było w historii ludów Dalekiego Wschodu. Ale pisarze-samobójcy uważali, że konsumpcjonizm coś w nich pustoszy, i odrzucili wysoki poziom życia. Siedzący przy „sto-liczku-nakryj-się" współczesnej cywilizacji goście przejedli się już powszechnie dostępnymi konserwami, które przestały być podniecającymi afrodyzjakami i zmieniły się w środek wywołujący dławienie i nudności. Jeśli masy społeczne, które ułożyły się już warstwami jedna na drugiej, zostaną przez nieoczekiwany historyczno-tektoniczny wstrząs wyrwane ze stanu, który znosiły wprawdzie z rezygnacją, lecz w końcu całkowicie go przyjęły, ta gwałtowna zmiana wywoła w całym pokoleniu takie podniecenie, głód i pragnienie, jakich żadna rewolucja nie będzie w stanie zaspokoić. Naraz wszystkiego zrobi się mało: przedstawiciel japońskiego proletariatu, którego głównym zmartwieniem przez całe wieki była miseczka ryżu, poczuje, że życie jest nie do wytrzymania, bo na giełdzie zastój, akcje spadają i on pewnie nie będzie mógł sobie kupić nowego samochodu. Może ci japońscy pisarze byli romantycznymi samurajami, którzy poczuli, że współczesnemu życiu w Japonii brakuje tego, co bohaterskie i ludzkie? Jeśli ktoś zacząłby teraz głosić, że jednostce nie może pomóc nic innego, jak tylko dobrowolnie przyjęte samoograniczanie się, zostałby wyśmiany jako Savonarola dla ubogich. A jednak, wybierając harakiri i kurek od gazu, pisarze japońscy dali odpowiedź historycznemu niezadowoleniu, wypowiedzieli coś ważnego; wszyscy bowiem czujemy, że ta frustracja, która powstaje wokół pojęcia „dobrobytu" i wywołuje niepokój mas, jest też osobistym problemem każdego z nas. Ale tylko niewielu ma odwagę się do tego przyznać. 440 Kilka wielkich postaci w Proustowskiej bajce: księżna Guermantes, 0 której nie można powiedzieć, że „zniża się łaskawie", gdy zatrzymuje się na pogwarkę z uliczną przekupką; po prostu w naturalny sposób istnieją na jednym poziomie, obie przynależą bowiem do tej samej francuskości, w której obrębie istnieją wprawdzie różnice społeczne -jedna jest księżną, a druga przekupką- ale nie ma różnic w człowieczeństwie, obie kobiety są częściami jednego ciała, francuskości. Albo Francoise, stara służąca - okrutna, skąpa, nie przebacza słabości państwu, lecz bez oburzenia i protestu przyjmuje do wiadomości, że państwo zawsze byli i będą, a po nich przyjdą inni, którzy już nie są panami, lecz zachowują się tak, jakby nimi byli. Uznaje hierarchię, nad którą ona, chłopka i służąca, w pewien specyficzny sposób nielitości-wie panuje, także wtedy, gdy służy. Inna wielka postać menażerii Pro-usta to St. Loup, arystokrata w monoklu (w minionym wieku lwy salonowe i dandysi nosili jeszcze monokl). Proust przedstawia wychowanego w Saint-Cyr, otaczanego szczególną troską francuskiego panicza, który obowiązkową służbę woj skową traktuj e j ak rozrywkę sportową. Jednocześnie jednak ten arogancki, zniewieściały francuski dan-dys-oficer w czasie obu wojen nie nosił monokla, nie zwalniał się z wojska, lecz wszędzie walczył na pierwszej linii. Na lądzie, w wodzie 1 w powietrzu, we krwi i w błocie, razem z chłopami i robotnikami. I wszędzie dał świadectwo pełnego człowieczeństwa. Poczta przynosi książkę, jej tytuł: Kosice. Znajduje się w niej dwieście dwadzieścia jeden fotografii, niektóre barwne, wszystkie bardzo ciekawe. Wydała ją Edicia Obrazovych Publikacii. Fotografie poprzedza słowackie słowo wstępne. Ten pięknie wydany, starannie zaprojektowany i wykonany album ukazał się w 1973 roku. Kartkuję książkę i pojawiają się fragmenty znajomych ulic, fasad budynków, wspomnienia rodzinnego miasta, fatamorgany dzieciństwa. Wspaniała katedra, której renowację przed dwoma stuleciami wspomagali przodkowie mego ojca. Gotyckie, renesansowe, barokowe fasady domów, bramy i podwórka śródmiejskiej części miasta. Pokoje o hakowych sklepieniach, w jakich mieszkaliśmy, Ratusz Miejski i Urząd Komitacki, wyważona w proporcjach szlachetność linii Domu Lewoczańskiego, 441 rozwijający się przez stulecia według wewnętrznej logiki miejski organizm - wszystko to ukazuje się na kartach książki. Jakże szlachetne było to miasto! Jak bardzo było Miastem, Urbs, siedzibą patry ej atu - i jak rzadko spotykało się takie miasto na Węgrzech! Czesi nie mieli żadnego udziału w budowie Kassy. Te domy budowali przez wieki mieszkańcy miasta - Węgrzy i zmadzlaryzowani spiscy osadnicy niemieccy, których nazywano Cipserami. I ludzie, którzy urodzili się tu, w cieniu gotyckiej katedry, byli „mieszczanami" w inny sposób niż gdziekolwiek indziej na Węgrzech - pozostawali w swej patrycjuszowskiej formie życia bardziej zamknięci niż ziemianie czy arystokracja. Byli patrycjuszami i nie chcieli być niczym więcej ani udawać nikogo innego. Rodzili się, żyli i umierali w tej gotyckiej, renesansowej i barokowej scenerii. Mieli inny sposób bycia i myślenia. Kassa była „inna". A teraz wydany w 1973 roku album fotograficzny przedstawia to piękne węgierskie miasto tak, jakby jego twórcy, Węgrzy i Cipserzy nigdy tu nie mieszkali. Jakby to arcydzieło, w którego powstaniu czeska umiejętność budowania miast nie miała przez stulecia żadnego udziału, wszak nie było ich w mieście ani śladu - była dziełem czeskim! Propaganda czeska - od 1919 roku stale, nawet w 1973 roku - pokazuje Kassę w taki sposób, jakby Kosice były dziełem i osiedlem Czechów i Słowaków. Kłamstwo ukrywa węgierski charakter miasta, w książce nie wspomina się ani słowem o tym, że Kassa była przez stulecia jednym z ośrodków węgierskich walk o wolność. Przemilcza się, że grób Franciszka Rakoczego znajduje się w Katedrze, nie nadmienia się, że „obywatele Kassy" przeciwstawili się oligarchom. Nic nie mówi o węgierskich pisarzach i poetach, którzy tworzyli w tym mieście i pisali po węgiersku w czasach, gdy Czesi i Słowacy nie mieszkali nawet w okolicach miasta. Fotografia przedstawia tablicę pamiątkową „pisarzy słowackich" R. U. Podtatranskiego i J. Zaborskiego jako literackich znakomitości Kassy, ale nie podaje ani jednego nazwiska pisarza węgierskiego spośród tych, którzy tu się urodzili i tworzyli. Ten cyniczny przykład fałszowania historii jest czymś wyjątkowo rzadkim nawet w pełnych fałszerstw powojennych archiwach czeskiej propagandy. Niebezpieczni polityczni szulerzy europejscy, Benes i jego potomkowie, agenci czeskiej propagandy za pomocą tego albumu fotograficznego starali się oszukać świat, twierdząc, jakoby Kassa była 442 dziełem Czechów. Ale Czesi nie mają nic wspólnego z tym miejskim arcydziełem. Wszystko, co doń dodali, to to, że niedawno z ulicy Głównej zrobili cygański gościniec i obudowali miasto koszmarnymi betonowymi domiszczami, zasiedlając w nich napływową ludność czeską i słowacką, której zadaniem jest zatrzeć węgierski charakter miasta. Gwałt, jaki ta książka zadaje prawdzie na oczach świata, sprawia mi taki ból jak nieoczekiwanie wymierzony cios. Książka, której nie przeczytałem (i już nie będę miał czasu, by ją przeczytać): John Bennet Usefull Toil - biografie powstałe pomiędzy 1820 i 1830 rokiem, życiorysy robotników i lokajów. Jeden z nich, nazwiskiem Winifred Foley, zapisał, że w pewnym arystokratycznym domu w Anglii jego zadanie nazywało się Kneel in -jego pan, lord, był religijny, ale z powodu reumatyzmu nie mógł klęczeć; trzymał więc lokaja, który zamiast niego klękał na klęczniku. Telewizja pokazuje dramatyczne sceny: w San Francisco murzyński mob (w tłumie widać też sporo białych) oblega ciężarówki, z których wolontariusze rzucają paczki żywnościowe o łącznej wartości dwóch milionów dolarów; paczki te ojciec uprowadzonej Patrycji Hearst złożył jako okup za życie córki. Ta scena teraz, w 1974 roku, dowodzi całkowitej klęski moralnej wszelkich eksperymentów wychowawczych i religijnych. i Exit Lindbergh. Przed czterdziestu siedmiu laty, 21 maja 1927 roku o dziesiątej wieczorem widziałem jego lądowanie na podparyskim lotnisku. (Piętnaście lat wcześniej widziałem, jak Bleriot kołował nad podpeszteńskim Rakosmezó; po zdanych egzaminach ojciec zabrał mnie do Budapesztu i patrzyliśmy, jak lata na wysokości trzydziestu metrów człowiek, którzy przeleciał nad Kanałem). Na prymitywnym podparyskim lotnisku o dziesiątej wieczorem wyczekiwało kilkaset osób. Nikt nie wierzył, że przelot nad oceanem może się udać. W tym czasie pisywałem dla pewnego dziennika niemieckiego listowne felie- 443 r tony z Paryża. Radiowego serwisu wiadomości jeszcze w tym czasie nie było. Lotnictwo cywilne uważane było wówczas jeszcze za powietrzną akrobatykę. O dziesiątej wieczorem na obrzeżach lotniska zapalono reflektory. Jakaś maszyna krążyła nad polem, opisała w ciemności dwa koła, po czym wylądowała na środku terenu. Zebrany tłum był początkowo dziwnie nieruchomy i cichy. Po kilku chwilach wszyscy pobiegli w stronę samolotu, ja też. Wysiadł z niego jasnowłosy młodzieniec, w jednej ręce miał słomiany kapelusz girardi, a w drugiej kota. Dotknąłem obciągniętego płótnem skrzydła maszyny i usłyszałem, jak przemówił: „Nazywam się Lindbergh, gdzie jestem?". Świtało, gdy na paryskiej poczcie głównej otrzymałem wreszcie połączenie telefoniczne i mogłem podać niemieckiemu dziennikowi wiadomość, że pewien człowiek w samolocie o jednym motorze przeleciał ponad oceanem. Czułem się jak Indianin, który przekazuje wiadomość, że był na brzegu, kiedy na wyspę Guanahani przybył biały człowiek nazwiskiem Kolumb. Później widziałem jeszcze ten samolot -wykonany z drzewa, jednomotorowy powietrzny rower - w waszyngtońskim Smithsonian Museum. Lindbergh przeleciał nad oceanem w ciągu trzydziestu trzech godzin i trzydziestu trzech minut. Niedawno tę samą drogę przeleciałem samolotem jumbo 747 w ciągu sześciu godzin pięćdziesięciu minut. W Rzymie. Wieczorem wzdłuż Via Veneto. Na pierwszych stronach zagranicznych gazet powtarzające się wielkie tytuły powiadamiają, że „Italia w agonii": paraliż instytucji, wybuchy bomb, bogaci ludzie stają się ofiarami porwań, obywatele nie ufają państwu, Rodzina i Kościół przestały być bezwarunkowymi autorytetami, bezpieczeństwo publiczne jest w skandalicznym stanie. Wszystko to są „objawy agonii". Zaskakujące, że w takich warunkach Italię odwiedziło w tym roku więcej turystów zagranicznych niż w zeszłym roku - dwadzieścia cztery miliony. Kto tu, na miejscu, niejako spoza parawanu obserwuje objawy włoskiej choroby, zdumiony spostrzega, że „Italia w agonii" umiera jak Volpone, przebiegły Wenecjanin: jęczy w łóżku, przewraca oczami, skarży się i narzeka, ale kiedy zostaje sam, chciwie oblicza dukaty, ściska dziewkę pod pierzyną i wcale mu nie spieszno umierać. Coś podobnego odbywa się właśnie w zbankrutowanej Italii: w godzinie potrzeby kraj nie chce rozstać się z tak nagle zdobytym dobrym humorem, z przyjemnościami benessere1, który sprawiła jej konsumpcyjna cywilizacja. Kryzys naftowy w apogeum, a po włoskich szosach w dalszym ciągu śmigają miliony aut i w tych spalających drogą benzynę autach grzywiaste centaury jeszcze ciągle siedzą pojedynczo. Umierająca Italia także w tym roku skonsumowała wołowinę importowaną za cenę kilku miliardów dolarów i podczas gdy rządy zmieniają się, jak gdyby znikały i pojawiały się w drzwiach obrotowych, gdy prawie co dzień czyta się o porwaniach i wybuchach bomb, obywatele Italii w agonii pojedynczo, z indywidualną pomysłowością odwlekają aktualność umierania. Przeto możliwe, że trudności pojawiające się podczas obecnego międzynarodowego kryzysu uda im się ze wszystkim razem przeżyć bardziej elastycznie niż ludności wielu innych krajów zachodnich. Włoska wersja filmowa Anny Kareniny: w grze dobrych aktorów nie ma tego, co jest motoryczną energią wielkiego dzieła Tołstoja -demonizmu. Miłość włoska jest patetyczna, retoryczna. Miłość rosyjska jest demoniczna. Wielka Chwila - Spotkanie, chwila Dotknięcia, kiedy Wroński i Anna widzą się po raz pierwszy na dworcu, we włoskiej reżyserii przechodzi bez echa. Miłość i śmierć na włoskiej scenie jest jeszcze ciągle raczej retoryczną możliwością niż fatum. List. Przybył zza żelaznej kurtyny, okrężną drogą. Napisał go stary człowiek: i nadawca, i adresat stoją już nad grobem. Pisze: „Ojczyzna to nie tylko ziemia, ale także poglądy na temat przeszłości, wspólna nadzieja tworzenia jutra i ocena teraźniejszości - i tego już nie ma. Naród znajduje się na drodze biologicznego samobójstwa, większość inteligencji to ludzie słabi i bez charakteru, włączając w to poetów i pisarzy. Nie sposób być naraz prorokiem i pochlebcą. Droga jest prosta: obojętność, spodlenie, lokajski los za odpowiednią opłatą, zdra- 1 benessere - dobrobyt 444 445 da". I w końcu: „Nie wierzę, że imperializm rosyjski przeżyje o wiele 2000 rok. Niesłowiańskie ludy mocarstwa sowieckiego nie będą w nieskończoność znosić obcego panowania, słowiańskiej kolonizacji podejmowanej pod pozorem «zagospodarowania»". Inny list. Nadszedł z Zachodu. Jego autor czytał notatkę w moim wydanym kilka lat temu dzienniku, w której napisałem, że w 1944 roku nie było w Budapeszcie nikogo, kto spróbowałby przeciąć kable nafa-szerowane pudełkami z ekrazytem, za pomocą których przed nadejściem Rosjan pirotechnicy niemieccy wysadzili mosty na Dunaju w powietrze. Pisze: „O przecięciu kabli pomyślałem i ja, ale zapewne także inni. Sporządziłem też plan i wyliczyłem czas potrzebny do wykonania tego «zadania». Każdy ze stojących jeszcze czterech mostów wymagał wielogodzinnej, wytężonej pracy, przeto potrzeba było zaufanych współpracowników, żeby przeprowadzić tę akcję w przeciągu kilku godzin jednej nocy. Bezpośrednio przed Bożym Narodzeniem 1944 roku wierzyłem, że znalazłem takich współpracowników. Pewien mój ówczesny, w pełni godny zaufania pracownik, szukając pomocy, przyprowadził do mnie dwunastu żołnierzy, którzy zdezerterowali ze swego oddziału. Prosili o cywilne ubranie i dowody zaświadczające, że pracują w zakładzie produkującym na potrzeby wojenne. Otrzymali je. Ośmiu z nich było jeszcze kawalerami i z nimi umówiłem się, że następnej nocy wykonamy plan. Zdobyłem potrzebne do tego celu stalowe nożyce o dobrym uchwycie i następnego dnia o uzgodnionej godzinie poszedłem do mieszkania przy ulicy X., z którego po ostatniej krótkiej naradzie mieliśmy wyruszyć, po dwóch na każdy most, by zrealizować plan. Każdy z nas miał mieć dwie pary nożyc. Czekałem do świtu, nikt nie przyszedł. Nigdy więcej już ich nie widziałem. Wieczorny entuzjazm do świtu przemienił się we mnie w obawę i strach. Przeszedłem przez most Franciszka Józefa. Spotkałem jednego jedynego człowieka, który nie zwrócił na mnie żadnej uwagi. Torbę z dwudziestoma parami nożyc na środku mostu wrzuciłem do Dunaju". W tym opisie nie ma nic zaskakującego. Człowiek zawsze zostaje sam, gdy trzeba przeciąć kabel. 446 Snob. W chwilach współczesnych zmian, kiedy przeobrażenia w uwarstwieniu społecznym przebiegają w przyspieszonym tempie, warto obserwować snoba. Pojęcie jest podobno włoskiego pochodzenia, według pewnego etymologa powstało ze zlepienia początkowych liter wyrażenia s-enza nob-ilitate. Oznacza człowieka, który naśladuje osoby z „wyższych sfer", nachalnego parweniusza. Ostatnio snob stara się dowieść, że jest lewicowy, bo to modne. To „szyk radykalizmu". Obecne snoby są tak samo przeczulone i próżne, naśladujące zwyczaje, poglądy, fryzury i ubiory lewicy trzymającej się władzy, jak w przeszłości snob-mieszczanin, który przechwalał się, że osobiście zna hrabiów, wyjeżdża z szambelanami na rykowisko i w weekend grywa w brydża u baronowej matki. Dziś snob chełpi się tym, że zna osobiście pewnego reżysera-anarchistę. Chwali się, że jego przyjacielem jest pewien bezpartyjny, skrajnie lewicowy terrorysta. Wytrwale zapuszcza na sobie rozmaite sierści, do opery chodzi w skórzanych spodniach, zapewnia, że jest na ty z porywaczami. Niczego nie boi się tak bardzo jak tego, że go pomylą z jakimś zachowawczym konformistą, który wita się, rozmawia, goli się jeszcze ciągle tak samo jak w dawnych czasach - a więc w przeszłym miesiącu czy roku. Uczyni wszystko, by się dostać do „lepszego towarzystwa". Wykazuje wielką dbałość o to, by się wykazać złym obejściem. Po śmierci marksistowskiego filozofa i estetyka, Gyórgya Lukacsa, ukazały się prace, które oceniają, „jaką rolę odegrał zmarły w historii filozofii". Postępowi intelektualiści na międzynarodowym forum starają się przedstawić Lukacsa jako filozofa marksistowskiego, który „nadał nowy dynamizm" znajdującej się w ślepym zaułku ideologii komunistycznej. Lukacs urodził się w Peszcie, w mieszczańskiej rodzinie. Uczył się na Uniwersytecie Budapeszteńskim, potem wyjechał do Niemiec, gdzie - w Heidelbergu i gdzie indziej - znalazł się pod wpływem filozofów niemieckich, Ernsta Blocha, Heideggera. Został heglistą, potem skręcił w stronę marksizmu. Podczas pierwszej węgierskiej republiki rad był jednym z komisarzy ludowych w rządzie Beli Kuna, na emigracji - najpierw w Wiedniu, potem w Moskwie - błąkał się po bezdrożach teorii marksistowskich. Przeczył, że marksizm może 447 się rozwinąć w kierunku parlamentaryzmu. Kiedy we Włoszech i w Niemczech faszyzm otrzymał formę państwową, z całą zajadłością zwrócił się przeciw „zgniłej, dekadenckiej, nihilistycznej mieszczańskiej kulturze", której nazizm jest logicznym i nieuchronnym skutkiem. Ale za „zgniłą i dekadencką" uważał wszelką literaturę i sztukę, która - w jakiejkolwiek epoce ducha - nie miała tendencji marksistowskich, a więc nie żądała zniszczenia wszelkich istniejących norm i wartości. (W kilku pismach nazwał Niemców barbarzyńcami, więc z wdzięczności za to w 1972 roku, na krótko przed śmiercią, uhonorowali go nagrodą Goethego). W miejsce przeznaczonych do likwidacji norm i wartości żądał „światowej rewolucji proletariackiej" jako jedynej możliwej społecznej formy istnienia. Zaprzeczał roli czynnika irracjonalnego w kulturze i oczekiwał zwycięstwa „racjonalności", czyli marksistowskiego bolszewizmu. Odmówił wszelkiej wartości całej ówczesnej literaturze i sztuce (było to podobne do entartete Kunst1 Hitlera), nazywał ją zgniłą mieszczańską dekadencją. Z fanatyzmem głosił, że „nawet najgorszy komunizm jest lepszy od najlepszej demokracji" - a jego wyznawcy z otwartymi ustami, nabożnie słuchali tych cynicznych bzdur, bo wypowiadał je niczym objawienie główny kapłan marksistowskiej estetyki. W pięćdziesiątym szóstym roku poczuł, że komunizm jednak może nie jest taki doskonały, jak to głosił - wóz zaczął trząść, uznał więc, że lepiej będzie zeń zeskoczyć, przyłączył się do Imre Nagya. O mały włos nie skończyło się to dla niego źle, ale wyznawcy wybronili go. Ze szczególną zajadłością zwracał się przeciw „irracjonalistom" naszej epoki: przeciw egzystencjalistom, a szczególnie Sartre'owi. W umysłowym panoptikum marksizmu jest zjawiskiem podobnym do dinozaurów wystawionych w hali muzeum paleontologicznego. To, czego Lukacs i jego estetyka socjalistycznego realizmu nie jest w stanie dostrzec: faktu, że historia nie jest zderzeniem myślenia białego i czarnego, racjonalnego i irracjonalnego, nawet nie materialistycz-nego i idealistycznego, lecz stałym prądem zmiennym, więc czynnik irracjonalny może się stać siłą kształtującą historię w tym samym stopniu, co czynnik racjonalny. Zjawisko składa się z „realnych" molekuł, 1 entartete Kunst-zwyrodniała sztuka 23. Janos Babocsay, adoptowany syn Maraich, początek lat sześćdziesiątych 24. Małżonkowie w Szwajcarii, lato 1963 L 448 25. Sandor Marai w Salerno, 1967 26. Lola w Salerno, 1971 w molekułach są atomy, w atomach krążą elektrony i protony - Zjawisko jest zawsze dynamiczne. Ding an sich1, z którego Zjawisko wynika, jest statyczne; jedno warunkuje drugie, statyczność - dynamikę. Kant przyjął to do wiadomości. Pomiędzy wietrznymi arkadami neapolitańskiej Galerii Umberto jeszcze ciągle siedzą pucybuci, jak przed dwudziestu pięciu laty, kiedy przyjechaliśmy do Włoch. Ten sam co przed ćwierćwieczem pucy-but rzuca się teraz ze szczotkami i szmatkami na moje buty - łysy, chudy, stary, zgarbiony, bo nie siedzi na stołku, czyści buty, kucając, plecy ma garbate jak dromader. Pytam go, ile ma lat. Siedemdziesiąt siedem, wyznaje poufnie. Jesteśmy prawie równolatkami ~ uspokaja mnie to, że on jeszcze ciągle czyści buty, a ja jeszcze ciągle piszę. Dyplomaci przygotowujący w Helsinkach „konferencję bezpieczeństwa europejskiego" wypowiadają piękne słowa o „swobodzie przemieszczania się jednostek i swobodnym przepływie idei". Ale każdy gazeciarz, który sprzedaje prasę, wie, że sens detente2 dla Rosjan oznacza tyle: niech Zachód uświęci sytuację zaprowadzoną gwałtem po drugiej wojnie światowej, a więc przypieczętuje i uzna europejskie kolonie Sowietów. Niech pomoże Sowietom podnieść na wyższy poziom ich zapóźniony status techniczny. Niech da Sowietom pszenicę i inną żywność, bo system komunistyczny nie jest w stanie wyprodukować dość żywności dla własnych mas. Niech dzięki nowej super-Jałcie (lub super-Monachium) w Europie Zachodniej powstanie system rządów frontu ludowego. I niech Amerykanie wycofają swoje wojska z Europy. (Kissingerowska teza „detente lub wojna atomowa" jest wsparta całkowicie fałszywą argumentacją, jakby ktoś powiedział, że nie warto żyć, bo przecież w końcu i tak trzeba umrzeć). Jednocześnie zaś w okresie detente Rosjanie dokręcają śrubę u siebie, a także w krajach wschodnioeuropejskich; niezmiennie pilnują, by w okresie „od- 1 Ding an sich - rzecz sama w sobie 1 detente - rozbrojenie 29 - Dziennik 449 prężenia" idee nie „przepływały swobodnie", przeto Policja Myśli działa ze wzmożoną czujnością. Moje własne doświadczenie: wysłałem do Budapesztu sześć egzemplarzy książki Ziemia, Ziemia!...1, która ukazała się ostatnio w niewielkim nakładzie po węgiersku w kanadyjskim wydawnictwie emigracyjnym; wysłałem znajomym, w normalnie zaklejonej kopercie, listem poleconym. Wszystkich sześć egzemplarzy otrzymałem zwrotną pocztą (co jest niemałym osiągnięciem przy dzisiejszym stanie poczty) z pieczątką: Retour, a obok: Non admis. Conv. De Tokyo, 29. p. 1/9. Dwadzieścia pięć lat po przejęciu władzy przez komunistów kraj, którego strzegą uzbrojone po zęby oddziały bezpieczeństwa, jeszcze ciągle boi się książki - boi się tego światła, nie większego od płomyka zapałki, jakie w gęstej ciemności rozsiewa książka. „Pisać" nie jest trudno. Tylko wykreślać trudno, wyrzucać wszystko, ale tak, żeby całość pozostała nieuszkodzona i bez braków. W życiu to też jest trudne: wykreślać, wyrzucać wszystko, co jest „nieważne". Ale co jest „ważne"? Fotografia przedstawiająca salę obrad ludowo-demokratycznego parlamentu węgierskiego, w którym świętują sto pięćdziesiątą rocznicę urodzin Petófiego. W przepełnionych ławach siedzą posłowie, którzy zostali przez naród wybrani nie w tajnych i wolriych wyborach, lecz których organa rządowe na rozkaz obcej władzy posadziły na urzędach, a naród tylko apatycznie zgodził się na te kandydatury. Wokół stolicy i wszędzie w kraju oddziały i czołgi obcej władzy pilnują, by mógł się utrzymać system, którego naród węgierski nigdy nie zaakceptował. Co by powiedział Petófi na tę scenę? Rosyjski bagnet, który przekłuł pierś poety leżącego w zbiorowym grobie pod Segesvarem, błyska na węgierskiej równinie po dziś dzień. Sztandary władzy okupacyjnej mają inny kolor i odznakę niż te sprzed stulecia, ale rosyjski imperializm, który symbolizują, jest ten sam. Czy Petófi mógłby siedzieć w tych ławach jako poseł? Zapewne nie. 1 Ziemia, Ziemia!... - Fold, Fold!... 450 Człowiek jest cudownym stworzeniem: nareszcie zrozumiał, że Wszechświat jest dlań całkowicie niezrozumiały. Literackiej Nagrody Nobla już od jakiegoś czasu nie dostają pisarze, tylko państwa. W tym roku otrzymał ją młodzieńczy, rozwijający się kontynent: Australia. Wcześniej otrzymały ją Gwatemala, Islandia, Chile, Jugosławia i Nelly Sachs. Mauretania i Albania jeszcze czekają na swoją kolej; ale to tylko kwestia alfabetu. Recycling. Zużyte auta, przestarzałe urządzenia gospodarstwa domowego, wykorzystane surowce zostają wysłane na złom i za pomocą sekretnych procesów mieszania, topienia i hartowania z bubli powsta-j e nowy produkt. Recycling nie jest bynajmniej iluzją przemysłową czy techniczną. Z odpadów cywilizacji, w której bez umiaru marnotrawi się surowce i której śmietnisko zatruwa już atmosferę, metodą powtórnego hartowania próbuje się zmiksować nową cywilizację, aby dzięki powstałemu erzacowi dalej żyć w marnotrawstwie. Z dwóch zużytych, starych polityków metodą recyclingu otrzymuje się jednego nowego. Z rozmaitych odmian religii metodą ekumenicznego recyclingu tworzy się syntezę. Miesza się dawne gatunki literackie i tę mieszankę sprzedaje się jako coś nowoczesnego. Przeszukuje się śmietnisko, znajduje się zużytego nazistę i spróchniałego komunistę, miksuje się ich ze sobą i opatruje się nalepką: demokrata. Rzym odwiedzili astronauci i jeden z nich, Aldrin, powiedział, że „wszechświat jest tak czarny, że takiej czerni nie jesteśmy sobie w stanie na Ziemi wyobrazić" - nie jest czarny jak sadza, jak smoła, jak tusz: ta czerń jest całkowitym brakiem światła i kolorów, i oślepia. W tej czerni żyjemy i świecimy przez krótki czas, jak świetliki, Ziemia i planety, gwiazdy. A potem i to wszystko wygaśnie. 451 IP— I W porannych wiadomościach radiowych podają informację o morderstwie dokonanym z zazdrości. W pewnym małym włoskim miasteczku mężczyzna zadźgał kochankę nożem, ponieważ nie wierzył w jej wierność. Wśród codziennych informacji o porwaniach ludzi, rzucanych bombach, morderstwach politycznych i rabunkowych tę wiadomość przyjmuje się z ulgą, wzdychając: wreszcie stało się coś ludzkiego. 1975 Na lotnisku nowojorskim strażnik graniczny składa mi świąteczne życzenia: Have a nice Christmas, Mr. Marai - mówi, oddając paszport. Ta uprzejmość jest przyjemna. Akurat rusza samolot czarterowy - rejs powietrzny przypomina jazdę wozem drabiniastym. Dmie śnieżyca i samolot na wysokości, w ciemności burzy podskakuje jak zakochany kozioł. Około drugiej przybywamy do Bostonu. Czeka na nas Janos, gruby, ośnieżony i pogodny. Przez biały krajobraz Nowej Anglii droga prowadzi do jego wsi. Samochód toczy się w gęstej śnieżycy, na drzwiach domów bożonarodzeniowe wieńce, pełgające świąteczne światełka w oknach. Jakiż to spokojny świat! Ale nad wszystkim wisi Bomba. Bellingham, Massachusetts Północnoamerykański krajobraz przywołuje dawne wspomnienia świąteczne z Kassy. W domu w Kassie Boże Narodzenie było zawsze pachnące, jak śpiewana msza w kadzidlanym dymie. Choinkę przywożono z pobliskiego lasu, kiedy wnosili ją do domu, była jeszcze ośnieżona i miała szyszki. Z Csesztve każdego roku dostawaliśmy indyka, którego tuczono specjalnie dla nas, jeden z klientów ojca przysyłał znad Cisy suma, ryba jeszcze żyła, kiedy "pojawiała się w domu, i miała w pyszczku kawałek nasyconego palinką chleba. Dom wypełniał się zapachami świeżo ściętej sośniny, zimowych kwiatów, polan palących się w brązowym kominku i dymu świec. Tu jest coś podobnego. Firma, w której pracuje Janos - produkują komputery - wszystkim swoim pracownikom wysłała na Boże Narodzenie po dwudziesto-funtowym indyku; oznaczało to dwadzieścia cztery tysiące indyków 453 (a to jedna z mniejszych firm...). Drzwi i okna domów oświetla się tu wieczorami sznurami lampek. W wigilijne popołudnie puka do drzwi grupka dzieci i cieniutkimi głosikami wykonuje kilka Christmas carols, dawnych pieśni świątecznych, dziecięcy śpiew wypełnia błyszczący od śniegu, srebrny pejzaż. Niektóre zwyczaje z dawnych czasów są tu jeszcze żywe. Ale gdy mieszkańcy wychodzą z domu, za-mykająjuż drzwi na kłódkę - a przed kilku laty jeszcze nie trzeba było tego robić. Teraz już zaleca się. W ciągłej śnieżycy, w dobrze ogrzanym salonie prowincjonalnego domu dniem i nocą szemrze i mruczy telewizor. Albo buczy jak murzyńskie bębny z oddali. Wychowywane przy telewizji dzieci Janosa -dwie dziewczynki, dwu- i czteroletnia - jak wiele milionów innych dzieci w Ameryce całe dni, od świtu do nocy spędzają w półotępieniu wywołanym tym rytmicznym, melodyjnym, narkotyzującym hałasem. Dziewczynki tu się urodziły, są już „Amerykankami". Ich matka, Harriet, pochodzi z rodziny imigrantów szkocko-angielskich. Przed kominkiem stoi rożen - prezent ślubny od rodziny Harriet - cenny antyk; przy użyciu tego zardzewiałego przyrządu jej rodzina już przed stu laty piekła tu, w Nowej Anglii, indyka w Dniu Dziękczynienia. Maleństwa nie rozumieją węgierskiego, mówią jedną z odmian amerykańskiego angielskiego - to jeszcze nie basic English, raczej basic-basic. (Tyle przynajmniej my, starzy, rozumiemy). Dziewczynki są przyjazne, bezpośrednie, ale my, przybyli z daleka krewni, zdajemy się być dla nich czymś tak dziwnym, jak dla dzieci budapeszteńskich był w ogrodzie zoologicznym hipopotam Jónas. Ale jesteśmy atrakcją nie tylko dla dzieci. Sąsiedzkie wizyty należą tu do miejscowych zwyczajów, pielęgnowanych jeszcze od czasów pionierskich. Dzwonek u wejścia odzywa się od rana do wieczora. Goście sąprzyjaźni. Ale stan ducha Amerykanów jest obecnie taki, że poza Amerykanie interesuje ich nic innego. Gośćmi są najczęściej sąsiedzi - sąsiedzi w używanym tu sensie tego słowa, a więc znajomi, którzy przyjeżdżają z odległości stu-, stu pięćdziesięciu kilometrów na drinka i półgodzinną pogawędkę. Jest wśród 454 nich nauczyciel akademicki, urzędnik, nauczycielka, majster budowlany z rodziną z sąsiedniego domu. Megalopolis rozciągająca się pomiędzy Bostonem a Waszyngtonem - osiedla, które nie są miastami ani przedmieściami, ale nie są też wioskami, ich socjograficzny charakter nie ukształtował się jeszcze - wchłania uciekającą z wielkich miast klasę średnią, masy ludzkie podnoszące swój status społeczny, opuszczające warstwę proletariatu, której skład się zmienia. Z wielkich miast, gdzie coraz mniej bezpieczeństwa, z zatrutego życia w wielkomiejskich zaułkach uciekają do nowych domów ciągnących się na przestrzeni wielu setek kilometrów. Janos przejeżdża dziennie sześćdziesiąt kilometrów pomiędzy domem a miejscem pracy i w skali amerykańskiej uważa się to za niewiele. Na tej ogromnej przestrzeni kontakty międzyludzkie są bardziej bezpośrednie niż w wielkich miastach i żywa jest jeszcze chęć pomocy. Nie ma już śladu pełnego wyższości optymizmu lat pięćdziesiątych--sześćdziesiątych. Były takie dwa dziesięciolecia - ten okres spędziłem w Ameryce - kiedy władza Stanów Zjednoczonych nad światem nie ulegała wątpliwości. Wszyscy pochylali głowy przed amerykańskim dolarem i amerykańskim sztandarem. To się skończyło. Wietnam, Watergate, kryzys energetyczny, spadek wartości dolara, osłabienie zewnętrznych rynków, podstępna taktyka sowiecka zmierzająca do podbicia świata, wszystko to rozwiało optymizm Amerykanów. Nie wierzą już we własne przeczucia, o politykach mówią z pogardą. W Ameryce czuje się napięcie i przygnębienie. Trójca święta, w którą wierzyli - Nieograniczona Produkcja, Nieograniczone Spożycie, Nieograniczony Profit - przestała być dogmatem wiary. Wiedzą już, że istnieją granice. Kto ma pracę, boi się, że ją straci. Kto nie ma pracy, boi się, że nie znajdzie. Kto ma majątek, szarpie się, by ocalić jego wartość przed inflacją. Zewsząd szczerzy zęby nieufność. Amerykanie zaczynają podejrzewać, że demokracja nie jest artykułem eksportowym: trudno stworzyć demokrację w społeczeństwach, w których nie ma demokratów. Ale są niespokojni, bo naród - podobnie jak człowiek - nie potrafi żyć bez Roli. Masy sowieckie narkotyzowane są opium Roli Dziejowej. Masy amerykańskie były długo hipnotyzowane dogmatem Rozwoju. Dziesięć, dwadzieścia lat temu Amerykanie jeszcze bezwarunkowo wierzyli w to, że sensem Cywilizacji jest Rozwój 455 (podobnie jak wierzyła w to Europa w XIX wieku) - i że oto budują nową cywilizację, której energią motoryczną jest racjonalizm, positive thinking1. Wierzyli, że moralność, codzienna praktyka i perspektywa historyczna budowanej przez nich nowej cywilizacji jest inna od wszelkich dawniejszych i współczesnych - nie pochodzi ze „Starego Świata", jest rdzennie amerykańska. Plakaty ilustrujące sowiecką Misję obiecywały zbawienie Ludzkości. Amerykanie głosili szybkie, doczesne wzbogacenie się jednostek. Wierzyli, że wszystkie kryzysy są przejściowe - że obrzydzenie konsumpcjonizmem, pietystyczne skąpstwo wyrosłe z purytańsko-kalwińskiej manii zysku, kadzidło sukcesu, samaryta-nizm są jedynie przemijającymi zjawiskami. Rolą, misją amerykańską jest doskonalenie warunków życia i dobrobytu jednostek. Ta świadomość roli teraz fading, blednie. Podróżny, który w połowie lat siedemdziesiątych przekracza próg Ameryki, odczuwa to w wielu sytuacjach. W Ameryce jeszcze ciągle pojęcie „wolność" oznacza co innego niż w Europie. Paszport, który przysyłają obywatelowi pocztą zwrotną do mieszkania, pobieranie, przesyłanie czy przelew pieniędzy, broń, na której posiadanie nie trzeba pozwolenia, ponadto fakt, że nie ma zameldowania, nie ma policyjnych kontroli w hotelach, można podróżować bez wizy pomiędzy państwami i kontynentami - to wszystko wolność. Elokwentny lewicowy inteligent, który szkaluje potrzebę wolności w demokracji i wiernopoddańczo zachwala upokarzające warunki istnienia, działania i poruszania się w systemie komunistycznym, zamyka usta, gdy na Zachodzie rozlega się żądanie wolności. A ta wolność, szkalowany, a jednak cenniejszy nade wszystko dar, jest wielką przewagą zachodniego świata. Bez gwarancji wolności nie warto ogłaszać żadnych podejrzanych, mglistych utopii. Czy wiedzą jeszcze, czym jest wolność, przyjezdni zza żelaznej kurtyny, przybywający tu z paszportem o ograniczonej ważności, z kieszeniami pełnymi opieczętowanych pozwoleń na wizę i pobyt, z ograniczeniami dewizowymi, i w ogóle wszyscy, którzy oczerniają amerykańską, naturalną wolność osobistą? 1 positive thinking - pozytywne myślenie 456 W Massachusetts istnieją dwa rodzaje emocji: pozostałe tu jeszcze w systemie nerwowym z okresu palenia czarownic kalwinistyczno--purytańskie, agresywne poczucie winy. I agresywny ateizm, wyhodowany wokół tutejszego doskonałego Uniwersytetu Harvarda. Te dwa nastawienia do życia przyglądają się sobie, szczerząc zęby, zesztyw-niałe w skurczu. Dwa narodowe narkotyki: telewizja i sport. Jak dla młodych marihuana i heroina. Sport już dawno przestał być ćwiczeniem ciała i stał się widowiskowym interesem. Stutysięczne tłumy narkotyzują się tu -podobnie jak w innych krajach - na trybunach stadionów. Byle nie myśleć, byle niczego sobie nie uświadamiać. I „być poinformowanym" bez wysiłku wypracowania własnego sądu. To im wystarcza, to oszałamia. Ale - czasami - wracają do przytomności i buntują się. Telewizja jest plagą. Wżarła się w ich życie jak opium. Nie potrafią już bez niej żyć i podnoszą dawkę. Przed dwudziestu pięciu laty, kiedy przyjechaliśmy do Ameryki, było tu wszystkiego cztery miliony odbiorników. Dziś w amerykańskich gospodarstwach domowych trajkocze 65 milionów telewizorów. Stacje nadawcze co roku podnoszą dawkę głupoty - większość programów nie jest niczym innym jak tylko agresją, morderstwami, biciem, kłuciem, wysadzaniem w powietrze. A pomiędzy nimi infantylne muzyczne pajacowanie. Reklamy nie są już zapowiadane, akcja filmu właściwie nie zostaje nawet przerwana, bohater i bohaterka padają sobie w objęcia, łączą się w długim pocałunku i - bez żadnej zapowiedzi - odzywa się spiker i przypomina, żeby na wypadek całowania się używać przeciw nieprzyjemnym zapachom z ust konwaliowej pasty do zębów. (Reklamy są czasami nawet bardziej pomysłowe niż akcja filmu, w który zostały tak nieoczekiwanie i podstępnie włączone). Komentatorzy z kamienną twarzą mielą przez nos aktualne potworności; trajkoczący ton codziennego prania mózgów przypomina sposób, w jaki niegdysiejszy woźny gminny ogłaszał regulamin tygodniowego dnia targowego. (Ci spikerzy maszerują na czele oddziałów Trzynastego Cesarza). Panorama telewizyj- 457 na na rozpoczęcie roku pokazuje prezydenta Forda, który w kuchni Białego Domu - w niebieskiej koszuli, bo na ekranie telewizora ten kolor prezentuje się najlepiej - skromnie, demokratycznie, własnoręcznie przyrządza sobie śniadanie; nie kręci się w pobliżu ani kucharz, ani valet1. Prezydent krząta się po kuchni, jakby nie miał pojęcia, że nie jest sam i że pół tuzina członków ekipy kuca wokół niego; once more, wołają, kiedy wtyka kromki chleba do opiekacza, a prezydent nic o tym wszystkim zdaje się w ogóle nie wiedzieć, jest przecież tylko skromnym, demokratycznym Mężem Stanu, który własnoręcznie przygotowuje sobie śniadanie. To, co przed stu laty przewidział Nietzsche: że Bohater zejdzie ze sceny historycznej, a jego miejsce zajmie Aktor - dziś jest już rzeczywistością. Przez trzy dni trwa arktyczna burza śnieżna. Lecimy na Florydę samolotem jumbo. W poczekalni amerykańskiego lotniska od pierwszej chwili podróżnego dotyka i otacza bogactwo. Nie jest to bogactwo bogatych, ono nie jest ciekawe. Bogactwo biednych jest tym, co uderza, co „amerykańskie". Korytarze pokryte dłuższym niż sto metrów, ciągnącym się od ściany do ściany grubym dywanem. Wytłumienie hałasu - cisza. Klimatyzacja i ogrzewanie. Doskonała organizacja, wieloosobowa obsługa, która z taką samą uwagą zwraca się do skromnego, biednie odzianego podróżnego, co do puszącej się w futrze gwiazdy filmowej czy starszego prominenta ubranego w eleganckich sklepach z modą męską przy nowojorskiej Madison Avenue. Bogactwo, które nie tworzy przywilejów i nie jest osobiste, lecz wspólne -to jeden z sekretów Ameryki. Ogrody są tu wypielęgnowane, ulice szerokie i w każdym domu pokoje do wynajęcia. Miami Beach South jest osiedlem żydowskim o charakterze getta. Wszędzie hebrajskie napisy, koszerne restauracje, rytualne sklepy. Jewish Vaudeville - głosi neon. Większość gości przyjeżdża tu na zimę z Nowego Jorku. Prawie wszyscy starzy. Miami ' valet - kamerdyner 458 Beach North jest inna: wielkoświatowa, z pałacami „o tysiącu pokojów", wyposażona we wszelki wyobrażamy luksus. Tam odpoczywa fi-nansjera Ameryki. Pokoje w cenie stu dolarów za dzień, jachty, prywatne samoloty, wystawa świata darmozjadów nazywanego jet-set. Ten demonstracyjny snobizm jest barbarzyński i brutalny. Nie wstydzi się trwonić pieniędzy. A prostactwo wręcz oczekuje od nich, że będą je trwonić. Gość rzuca tu pieniędzmi z podniesionym czołem, jakby chciał zademonstrować, że wpłacił swoją część na wydatki publiczne, na podatki, zapłacił za wszystko i teraz świat należy do niego. Chełpi się, zwraca na siebie uwagę pstrym strojem. Stare czarownice paradują w bikini, łyse stare gwiazdy filmowe noszą czerwone jedwabne płaszcze, kanarkowożółte spodnie, czarne kaftany. Luksusowe firmy nowojorskie, jubilerzy, salony mody na okres zimy otwierają tu swoje filie. Oferują wszystko „w najlepszym gatunku". To pyszałkowate bogactwo nie spuszcza oczu, nie odzywa się skromnym szeptem. Gromkim głosem dowodzi, że jest bogate. Rzucająca pieniędzmi florydzka grupa społeczna jest śmieszna i po barbarzyńsku pospolita. Jednocześnie jest w tym wszystkim - w pałacach, w przesadzie, w nowobogackiej pysze - brak zahamowań, co stanowi siłę, nawet gdy jest śmieszne. Ludzie, którzy mieszkają w hotelach i przypominających operowe dekoracje apartamentach Miami Beach North, nie są według amerykańskiej oceny „prawdziwymi bogaczami"; po prostu tylko „mają pieniądze". Obrosły w piórka właściciel kina, milioner produkujący gumę do żucia, glamour girl, którą przywiózł tu ze sobą bogaty parweniusz, by jej młode ciało ogrzewało mu zwapniałe stare kości, wszelkie męskie i żeńskie rekiny z dzienników i czasopism, które oskubują przebywających tu bożków i boginie z prywatnych tajemnic, ponieważ tłumy czytające gazety z religijnym nabożeństwem studiują sekrety życia prywatnego tych mistycznych istot... wszystko to razem przyprawia o mdłości. Lecz jednocześnie stanowi siłę. Ani śladu „bogactwa biedaków". Tylko histeryczny „taniec świętego Wita" społeczeństwa opitego dobrobytem. Ale to też jest Ameryka. Ocean. Ta „morska zieleń" pod subtropikalnym niebem jest zielona w inny sposób niż zieleń Morza Śródziemnego - niezarażona. Jakby 459 brudna ręka ludzka jeszcze jej nie dotknęła. Pod koniec stycznia poubierane w bikini staruszki i starcy w jedwabnych gaciach z rozkoszą kąpią się w oceanie. Jest tu kino filmów erotycznych „tylko dla dorosłych", a więc powyżej siedemdziesięciu lat. W kinach pokazują filmy homoseksualne i wszelką inną erotykę, i te zgrzybiałe niemowlęta we wczesnych godzinach popołudniowych stają w kolejce przed wejściem do kina, żeby połknąć przez smoczek buteleczkę seksu. Miami przypomina eksperymentalne laboratorium, gdzie hoduje się specyficzne egzemplarze starczej sklerozy. Wszędzie starcy. W sekskinach, na wybrzeżu, na ławkach. Emeryci odkryli i najechali Florydę. Nigdy i nigdzie nie widziałem w jednym miejscu tylu brzydkich, starych ludzi. Masa głuchych, ślepych i kulawych. Autobus wlecze się z nimi powoli, na przystankach stoi długo, trzeba czekać, aż wreszcie, pomagając sobie nawzajem, pasażerowie wdrapią się po schodach. Wszędzie szkaradna tragikomedia ludzkiego rozpadu. Miami, jak cała Floryda, daje starym ludziom pewne ulgi, aponadto gorący klimat... Starość jest jednak upadkiem. Któregoś dnia wypada ząb, innego zatyka się nerka, potem z kurczących się tkanek mózgowych wysychają pojęcia, słowa, wyobrażenia. Trzeba to przyjąć bez sztucznego, kosmetycznego kamuflażu, bez protez, po ludzku. Ale w każdej godzinie dnia, w stutysiąckrotnej multiplikacji widzieć nas samych, nędzę starości: to już nie „ludzkie", tylko ohydne. Już lepiej dowlec się do pierwszej jaskini, tam samotnie usiąść i czekać, aż człowieka wyniosą. Bo w końcu go znajdą, już choćby tylko po zapachu. Na Florydzie, jak wszędzie w Ameryce, męczące i wycieńczające są wymiary. Tłum ludzi, stosy towarów, miejsca masowego pobytu, zalew informacji. Miejscowa gazeta „Miami Herald" waży ćwierć kilo. Treścią tej prowincjonalnej gazety są w siedemdziesięciu procentach ogłoszenia. Przy autostradach co piętnaście mil jadłodajnie, w których dokładnie co do grama dostać można te same potrawy tej samej jakości. Przy czwartej jadłodajni podróżny zaczyna mieć mdłości od tego powtarzającego się z matematyczną pewnością dobrego gatunku. Wiele 460 i różnych rzeczy, które wszędzie są niezmiennie takie same, zatruwa jak taśmowo produkowane braki. Utrzymywana w sztuczny sposób, niezmiennie doskonała jakość nudzi tak samo jak ładnie opakowane buble. Cieszyć się z czegoś, delektować się czymś można tylko wtedy, jeśli mamy możliwość wybrać z wielości tę jedną rzecz, z której się cieszymy. W Ameryce rzadko ma się taką możliwość. W Miami znajduje się Hippy Town, którego mieszkańcy golą czubek głowy na łyso, a resztę włosów spinają nad karkiem w kok i tańczą nocami na placach publicznych przy akompaniamencie gitar; przyczyną takich praktyk mogą być właśnie mdłości i protest. Krewniacy derwiszów z ogolonymi głowami i z warkoczem protestują w ten sposób przeciw ohydzie konsumpcjonizmu. Ja czuję tu coś podobnego. Pod koniec drugiego tygodnia od tego przesłodzonego nasłonecznienia boli mnie brzuch jak obcokrajowca, który zjadł nazbyt dużo ostrych meksykańskich potraw. Mam dość światła, upału, parweniuszostwa, tropikalnego żywota udomowionych krokodyli. Tak też można żyć -ale po co? (Nad brzegiem oceanu, zimą, na Florydzie; i nad oceanem, w samolocie - czy w moim wieku można jeszcze doznać silniejszych uczuć? Czy poza istnieniem mam jeszcze jakieś „zadanie"? Czy chcę jeszcze coś „powiedzieć"? Czy potrafię, czy mam siłę sformułować to, co chciałbym powiedzieć? Za tym pytaniem kryje się, jeszcze całkiem mgliście, odpowiedź gruczołów, że jeszcze nie nadeszła pora funkcjonowania czysto wegetatywnego. Ale jeden z naszych gości - kobieta, moja równolatka - opowiada spokojnie, że jest przygotowana, zawsze nosi ze sobą w torebce truciznę). Po dwóch tygodniach z powrotem do Nowego Jorku. Znów jumbo. Znowu ta zdyscyplinowana organizacja, która jeszcze ciągle obowiązuje w Ameryce. (...) Podczas lotu czytam Archipelag Gułag Sołżeni-cyna. Książka czasem mówi więcej, niż to potrzebne, by była przekonywająca - pisarz obraca wielkimi liczbami, uogólnionymi milionowymi danymi. Sacharow, inny znany rosyjski dysydent, jest ostrożniej-szy i bardziej oszczędny w liczbach - i dlatego dla zachodniego, szczególnie dla brytyjskiego czytelnika jest też bardziej wiarygodny. Sołże-nicyn napisał jedną dobrą książkę - Iwana Denisowicza, książka jest ciszą, nie krzyczy, nie wygłasza proroctw, nie zapowiada nacjonalistycznego czy chrześcijańskiego zbawienia, ma więc w sobie niesłab- 461 nącą siłę. Krąg pierwszy oraz Oddział chorych na raka są raczej dokumentacjami niż literackimi dziełami. Ale Gułag jest książką pożyteczną, bo przedstawia przeraźliwą wewnętrzną tajemnicę człowieczego losu w systemie sowieckim: jak żyją tam miliony ludzi, których traktuje się jak zwierzęta, jak strażnicy»i więźniowie kryminalni, zawiązując w łagrach cyniczną spółkę, obrabowują więźniów politycznych, jak ludzie czasem wręcz boją się wyjścia na wolność, która czeka ich za kolczastymi drutami, bo brak nadziei, deformacja norm współżycia społecznego są czasami gorsze od obozu. Jumbo przelatuje nad miastami amerykańskimi zamieszkanymi przez ludzi, których przeważająca większość nie chce nic wiedzieć o tej innej rzeczywistości, o Gu-łagu. Jeśli czasem jakaś książka, która mówiąc o zasadach i praktyce systemu komunistycznego, zapali w głowach kilku ludzi światło zrozumienia, natychmiast pojawiają się intelektualni strażacy, którzy w prasie, książkach i telewizji starają się co prędzej zgasić ogień na prerii. Bagatelizują fakty, potworności nazywają początkowymi „objawami przejściowymi". „U nas będzie inaczej" - szepcą dobrowolni strażacy. W każdym spotkaniu po latach jest niepojęte poczucie winy. Chodzę po ulicach Nowego Jorku i spostrzegam, że myślę - czasem w roztargnieniu, czasem z niepokojem - o jednym: że w ciągu tych długich lat, w których tu mieszkałem, coś przegapiłem. Jakbym coś zgubił i zapomniał odszukać. Co to mogło być? Wiara w Boga? Nigdy nie była szczera. Bóg stworzony przez religie był dla mnie zawsze, nawet już w dzieciństwie, raczej postacią z baśni niż Bogiem. Wiara w ludzi? Nie wierzę w to, że człowiek jest zdolny do rozwoju moralnego. Nie ma innego sposobu na utrzymanie go w ryzach niż ten, który panował w państwie pruskim: żelazne prawa, albo zasady Likurga1. W Nowym Jorku jest szczególnie trudno wierzyć w człowieka - chwyty establishmentu zasłaniają fenomen. W życiu, które mi tu upłynęło, był okres, w którym zdawało mi się, że utraciłem samego siebie, swoją osobowość. To nie było „wyobcowanie", lecz co innego - utraciłem tego 1 Chodzi o prawa starożytnej Sparty. kogoś, kim byłem, kogo lepiej czy gorzej znałem. Na ulicach Nowego Jorku zdaje mi się, że ze wszystkich strat, którymi dotknęło mnie życie, jedynie ta jest przerażająca. Ten ktoś, kogo „utraciłem", był taki, jaki był - ale ja na pewno miałem go tylko jednego. To nieprzyjemne, krępujące. Ale możliwe, że za tę cenę otrzymałem coś innego - nowy horyzont świata. Per saldo to może nawet więcej. Ciuchcia podmiejska wlecze się przez Harlem do Connecticut. Przez nieumyte, zamazane okna widać z bliska ulice murzyńskiej dzielnicy, ten rozsypujący się stragan z tandetą, zaułki zastawione wypełnionymi czubato pojemnikami na śmieci, mieszankę ludzkiego i miejskiego brudu, smrodu, odchodów, koszmarny obraz dzielnicy obgryzionej przez szczury. W takich warunkach mieszka tu blisko milion czarnych, Indian i pół-Indian oraz „mówiących po hiszpańsku". Dalej, w Brook-lynie i Bronksie dwa miliony Żydów, w bardziej już cywilizowanych warunkach. Te getta macerują się w gorzkiej marynacie. Z okna pociągu, z wysokości nasypu Harlem przedstawia przerażający widok. Po drugiej stronie rzeki dostrzegam dom, w którym przeżyłem długie lata. Henry James, ekspatriowany pisarz z Nowej Anglii, w 1900 roku znowu odwiedził Nowy Jork i zapisał, że znajdujące się na fasadach domów żelazne schody, stanowiące drogę bezpieczeństwa na wypadek pożaru, przypominają mu kraty w klatkach zwierząt w ogrodzie zoologicznym. Ja też mieszkałem tu w takim domu. Byłem jednym ze zwierząt. W barze wielkiego hotelu w śródmieściu, gdzie spotykamy się ze znajomymi, w godzinach popołudniowych aperitif przynoszą nam kelnerki w topless: górną połowę ciała mają zupełnie gołą, dół zasłania symboliczny kawałek szmatki. Jak w Rzymie w czasach Kaliguli. Bezpośrednia okolica hotelu dla powracającego znajoma jak koniec wsi. Park Bryanta. Ludzie śpią na ławkach, jakby potracili przytomność - są oszołomieni alkoholem albo heroiną. Nikt nie zwraca na nich 462 463 uwagi, policjanci także patrzą na nich ze znudzonymi minami jak na odpadki w koszu na śmieci. Empire State Building, który skurczył się w minionych dziesięcioleciach obok nowych, bezczelnych, arogancko młodych wysokościowców. (W Nowym Jorku wysokościowce szybko się starzeją). Czterdziesta Druga Ulica, pomiędzy Piątą i Szóstą Aleją. Wieża Times Square, którą dniem i nocą obiega neonowy serwis złych wiadomości codziennej historii. Chwila, gdy tu - na tym rogu - neonowy tekst podał, że Zachód zdradził węgierską rewolucję, a rosyjskie czołgi ostrzeliwują ulice Budapesztu. Narożnik domu, przy którym zrozumiałem, że wszystko było na próżno: obietnice radiowe, zaklinanie się Zachodu, wszystko nadaremne. (Wielu z nas wierzyło, że nadejdzie chwila, kiedy - bez wojny! - będzie można zmienić sytuację, którą komuniści stworzyli przemocą i kłamstwem, i przemocą i kłamstwem ją utrzymują). Ta chwila nadeszła. A z nią rosyjskie czołgi. To był ten róg, ta wieża. Ten biegnący wkoło napis. Na Czterdziestej Drugiej Ulicy migocące światłami neonów fasady kin. Jak burdele w Sodomie. W każdym z nich sprzedają seks w starannie oznakowanym, godnym zaufania opakowaniu. Nie ma oszukań-stwa ani złudy: kto zapłaci, otrzyma to, czego szukał. Heteroseksuali-ści, biseksualiści, homoseksualiści, analerotycy, sadyści, masochiści, fetyszyści - w tych kinach obsługują klientów prezycyjnie, po określonych cenach, przez dwadzieścia cztery godziny na dobę, od rana do świtu. Kina urządzone dla specjalistów na piętrach pobliskich domów. I krzyczące plakaty, z których kapie krew: groszowa agresja, dzienna dawka narkotyku działającego skuteczniej od seksu - okrucieństwa. Na rogu Ósmej Alei znajdują się schody prowadzące do układu kiszek podziemnej kolejki. Ta część ulicy ma powszechnie sławę miejsca, gdzie dniem i nocą odbywają dyżury mordercy i rabusie, którzy są akurat wolni i czekają na zamówienia. Policjanci - ogromni Irlandczycy i Murzyni - osobiście znają stacjonujących tu morderców, żyją z nimi w zawodowej harmonii i odbywają z nimi towarzyskie pogwar-ki. Pomiędzy tymi mordercami i rabusiami tysiące razy szedłem w stro- 464 nę schodów do kolejki podziemnej, niemal każdego wieczoru. Nigdy nikt mnie nie skrzywdził, nie usłyszałem złego słowa, ordynarnego wyrażenia. Mordercy, ludzie cosa nostry -jeśli akurat nie mordują-są w Nowym Jorku dobrze wychowani. Biblioteki, wszystkie po kolei. Ponowne spotkanie z nimi raduje serce. Jak mruczał stary Leautaud - „nie ma innej ojczyzny, tylko życie" - tak mruczałem ja, przechodząc przez drzwi obrotowe Public Library przy Czterdziestej Drugiej Ulicy: „nie ma innego domu poza biblioteką". W tych latach amerykańskie biblioteki zastępowały mi wszystko: dom, kawiarnię, życie towarzyskie; żywe, wielkoduszne amerykańskie biblioteki, w których każdego dnia godzinami czułem się jak „w domu", nie są to bowiem muzea książek ani kwaśno pachnące seminaria, lecz domy, w których duch polemizuje z duchem, może mu się sprzeciwić lub zgadzać się z nim. I nikt nie przerywa, nie przywołuje do porządku, ani śladu snobizmu czy ogłupiającego drylu. Biblioteka - mój dom! Wielka czytelnia nowojorskiej Public Library, w której przez piętnaście lat gorączkowałem się, złościłem, uczyłem się, doznawałem entuzjazmu czy zachwytu: „żyłem". Wszystko niezmienne, jak w przeszłości, biblioteka w dalszym ciągu otwarta jest przez wszystkie dni w roku, książki i teraz są przynoszone z piwnicy w ciągu kilku minut, przy ciężkich dębowych stołach te same postaci, lokatorzy krainy ducha, ogrzewający się tu włóczędzy poszukujący intelektualnego schronienia, zagubiony lud Litery, wojsko Ducha. To było w Ameryce najlepsze: biblioteki. Przed wejściem do biblioteki na Czterdziestej Drugiej Ulicy dwie marmurowe ławki. Tu można już zapalić. Widok na kina z erotycznymi filmami, na wysokościowce i neonowe litery wiadomości elektronicznej gazety. Dla człowieka Historia zaczęła się od słowa pisanego. Do tamtej pory żył tylko i umierał, bez zapamiętywania. Wraz z ruchomymi literami Gutenberga narodziła się dla ludzkości opinia publiczna. Homer jeszcze nie pisał, tylko śpiewał -jego pieśni dźwię-czały przez tysiąclecia w ludzkiej świadomości. I w snach. Wergiliusz 30 - Dziennik 465 już pisał - Eneida nie jest mitem, jak Odyseja, lecz historią. Neonowe litery podają teraz historię w konserwie, fatum skurczone do minusowej wiadomości dnia. Każdego wieczora przed wyruszeniem do domu patrzyłem na wieżę i czytałem wiadomości obiegające prędko świetlną tarczę. Tekst mówił zawsze - przed dziesięciu laty, przed dwudziestu laty -jedno i to samo. I mówi to do dziś. Nigeria. Biafra. Bangla-desz. Wietnam. Chile. Kongo. Kurdowie. Węgrzy. Baskowie... Palę i po raz pierwszy w życiu, jak uderzony w pierś, czuję, że to za dużo. To, co głosili Nietzsche i Dr Goebbels - Was mich nicht umbringt, macht mich starker1 -jest nieprawdą. Nie jestem „silniejszy". Mdli mnie, bo tego wszystkiego jest już za dużo. Murzyni. Wszędzie w Nowym Jorku. Jest ich teraz i więcej, i gdzie indziej się ich spotyka niż przed trzema laty, kiedy tu byłem po raz ostatni. W hotelu śródmiejskim jeszcze ciągle to oni sprzątają pokoje, ale są to pokoje zajmowane już nie tylko przez białych, lecz także przez czarnych gości. W bankach, na poczcie, w urzędach, w domach towarowych, w sądzie - wszędzie Murzyni. W Nowym Jorku problem murzyński jest już nie tyle kwestią rasową, co socjalną. W ich sposobie zachowania czuje się, że stanęli na progu społeczeństwa, kiedy nie wystarczy już stawiać żądań, należy wreszcie dowieść, że w sensie socjalnym są tyle samo warci, co biali. Mówi się, że w Nowym Jorku panuje specyficzny antysemityzm. Ale Murzyni są antysemitami nie w sensie rasy; nie mają po prostu zaufania do przywódców ruchów obywatelskich, wśród których jest wielu inteligentów pochodzenia żydowskiego. Murzyni są zdania, że, wygłaszając przemówienia dotyczące zrównania praw, przywódcy w istocie walczą o władzę polityczną, nie o równość społeczną. I gdy już zakończą wygłaszaną z beczki lub napisaną w artykule wstępnym wyzwoleńczą orację, wracają do swoich mieszkań i do swego życia w białych dzielnicach. A Murzyni pozostają w Harlemie. 1 Was mich nicht umbringt... - zob. przypis na s. 47. 466 Przez murzyńskie i hiszpańskie getto do małego, smutnego getta węgierskiego na Drugiej Alei. Węgierski sklep rzeźniczy, gdzie sprzedawano specjały potrzebne do wyrobu wędlin po świniobiciu. Wspomnienie pewnego popołudnia sylwestrowego, kiedy Węgrzy wystawali przed sklepem w długim ogonku i trzęsąc się z zimna czekali swojej kolejki. Kiedy na początku kolejki ktoś załamanym głosem obwieścił: „Kiszka wątrobiana się skończyła!"... w kolejce poruszenie. Jakaś kobieta rozpłakała się. Wysoki mężczyzna zachwiał się, stojąc, zakrył dłonią oczy. W sąsiednim sklepie na wystawie węgierski modlitewnik, tarhonya1 szegedzka, hafty z okolic Mezokovesd. Dzieła Petera Vere-sa w płóciennej oprawie, maszynka do mielenia maku. Tamta ojczyzna. Może prawdziwa. Wielkie miasto ma nie tylko swoje ulice, domy, pomniki, lecz także mit. Później, gdy powiemy „Paryż", „Rzym" czy „Londyn", staje nam przed oczami coś, co ma swój typowy, mityczny zapach. Nowy Jork jest inny. Z lat, które tu przeżyłem, nie pozostał mi we wspomnieniach ani jeden zakątek, ulica, fasada bramy, nic zupełnie. Wszystko wypadło mi ze świadomości jak w chwili obudzenia się resztki snu. Jednocześnie w tej obcości odkrywam coś znajomego. W europejskiej swoj-skości dziś nie pozostało dla mnie nic poza obcością. W każdej bardziej poufnej rozmowie słychać konstatację: zdumiewające, jak bardzo nie ma ludzi na poziomie! Ze świecąby szukać dziś męża stanu, do którego pasowałyby miary klasycznego vir prudens2. Nie ma nawet nikogo, do kogo w przybliżeniu pasowałyby słowa charakterystyki Melanchtona: seditionum comprimendarum auctoritatem, którą wygłosił o Eneaszu - „mąż, który posiada autorytet zdolny do uśmierzenia buntów". (To twarde łacińskie zdanie pojawiło się w tekście komentarza do nowo wydanego doskonałego tłumaczenia Wergi-liusza). Amerykańska arena życia publicznego przypomina jako żywo 1 tarhonya - drobne kluseczki, węgierski specjał 2 vir prudens - mąż mądry 467 epokę Rzymu słaniającego się na nogach po spustoszeniu Kartaginy, rozmiękczonego w pogoni za rozkoszami, wstrząsanego skurczami ekshibicjonizmu. Prawie nic nie wskazuje na istnienie jakichkolwiek wysiłków moralnych i duchowych. Konfekcyjny dobrobyt dookoła, media cynicznie nadużywające wielkiej zasady wolności - ten cynizm przypomina postawę uczonych w piśmie marksistów, zaliczających wolność do kategorii burżuazyjnego idealizmu, czy wykładnię Radka i Róży Luksemburg w kwestii prawa narodów do samostanowienia -kupczykowie handlujący ideą open society1, spółki wzajemnych interesów - a pośrodku tego wszystkiego słychać pełne niepokoju wołanie: „Gdzież jest vir prudensl". Park Terrace West. Okolica dawnego mieszkania. Niewielki lasek, miejsce moich codziennych spacerów pomiędzy ogromnymi drzewami, które uchwyciły się cienkiej warstwy ziemi na bazaltowej skale. Jesienią, w porze odlotów w lasku tym pojawiały się dziwne ptaki, tysiące czerwono upierzonych ptaków, jak seminarzyści w Watykanie. Wiosną z drzew zwisały w woreczkach przypominających siatkę kiełkujące pestki egzotycznych roślin. Były tu zające, gołębie, wiewiórki. Każdego dnia zaznajamiałem się z nimi, przez całe lata podczas codziennych spacerów. Wśród drzew odpoczywali tu po pracy mordercy (grubi policjanci w swych bezszelestnie toczących się autach najpierw^ tu ich szukali). Dwa na pół uschnięte krzewy głogu przytulone do siebie jak Filemon i Baucis. W zatoce dziki łabędź, dumny, zawsze samotny. Wszystko na swoim miejscu - ale jak we śnie, wykrzywione grymasem. Kolejka podziemna w ciągu dwudziestu minut dojeżdża stąd na Times Square, do centrum miasta. Ta okolica mieszkalna była w kierunku północnym ostatnim osiedlem na Manhattanie. Przed dwudziestu laty musiała przypominać Wild West z początku wieku, a nawet raczej Wild East. I to jeszcze ciągle był Nowy Jork. Nie było źle tu mieszkać - daleko od Nowego Jorku, lecz jednocześnie organicznie razem z jego przerażającą naturą. 1 open society - społeczeństwo otwarte 468 Niewielka dzielnicowa biblioteka w końcu Broadwayu. Ciągnąca się przez wiele mil aleja tu przypomina koniec ulicy Głównej w Miszkolcu, w pobliżu stacji kolejowej. Biblioteka, stacja pierwszej pomocy, oaza na pustyni. Kościół, który każdej niedzieli w godzinie sumy wypełniał się odświętnie ubranymi Irlandczykami. Usherowie1 przed Podniesieniem i po nim zbierali w ławkach datki pieniężne, zielono-brzuche banknoty spadały do koszyków jak manna. Śluby i pogrzeby jakby rodem z Naszego miasta Wildera. Po mszy okoliczni mężczyźni w ciemnych ubraniach przechodzili do sąsiedniej karczmy i tam - przed obiadem - za pomocą whisky twardo zalewali robaka. Nowy Jork nie jest łagodnym miastem. Ale z pijakami wszyscy obchodzili się łagodnie. Ogromni irlandzcy policjanci po mszy i toastach przyjaźnie podpierali starszych mężczyzn, zachęcając ich, żeby stąpali zawsze naprzód, to lewą, to znów prawą nogą, a wówczas prawie na pewno uda im się dojść do domu - to pewniejsze, niż gdyby mieli kroczyć do tyłu. Stary właściciel pralni chińskiej; zawsze się uśmiechał. Teraz też na swoim miejscu i ciągle uśmiechnięty. Prasuje bieliznę i rozmawia z ptaszkami w klatce zawieszonej na ścianie. Kort tenisowy. Uniwersytecki klub wioślarski, w którym wieczorami chłopcy ubrani w jasne garnitury i dziewczęta w balowych sukienkach tańczyli przy świetle reflektorów i piekli udziec barani na wolnym powietrzu. Wiele razy patrzyłem na nich z okna mego pokoju. Letnimi wieczorami Murzyni przypływali tu z Harlemu, na brzegu zatoki palili ognisko, śpiewali. Pięknie śpiewali. Któregoś dnia z wód Hudsonu wysunęła głowę łódź podwodna o nazwie „Nautilus". Przypłynęła tu z północy, odpocząć, zmienić bieliznę. Przedtem przesunęła się pod warstwą lodu pokrywającą Biegun Północny. Tocqueville sądził, że Rosjanin przywykły do podległości jest w stanie ją znosić, natomiast Amerykanin będzie chciał żyć tylko w wolności. Nie przewidział, że także w demokracji może nastąpić chwila, 1 usherowie - słudzy kościelni 469 kiedy wolność zostaje ograniczona nie przez innego człowieka, lecz przez tłum. (To nieprzypadkowe, że w demokracji pisarza uważa się za niewygodnego świadka naocznego - tam, gdzie większość nie chce niczego innego poza możliwie najłatwiej osiągalnym i pozbawionym ograniczeń dobrobytem, pisarz staje się niesympatycznym bedfellow1). Demokrata entuzjazmuje się wszystkim, co jest informacją, ale z obrzydzeniem odwraca się od kultury, ponieważ kultura oznacza osobistą cenzurę i egzamin. Na marmurowych schodach prowadzących do biblioteki siedzą w świetle neonów młodzi. Te schody sąjednym z nielicznych sympatycznych miejsc odpoczynku w Nowym Jorku. „Amerykańscy pragmaty-cy" wyszli już z mody. Młodzi poszukują innych odpowiedzi niż te, które odbija demokratyczna sztanca z nalepką „Rozwój". Nowe pokolenie poszukuje mistyki. Ale mistyka zmienia się w energię tylko wtedy, gdy wyparowuje z rzeczywistości. A rzeczywistość jest ohydna. Po drodze staram się obliczyć, który to już raz przelatuję nad oceanem? Dochodzę do tuzina i porzucam liczenie. Ale przeżyte w ciągu ostatniego ćwierćwiecza i zapisane w systemie nerwowym wspomnienia są dla mnie znakami drogowymi powietrznej drogi nad oceanem. Przy Nowej Fundlandii trzeba się zwrócić na lewo. Wtedy przynoszą kolację. Nad Pirenejami trzeba lecieć na skos w prawo i wtedy można już zacząć się zbierać, bo Rzym blisko. Exit József Mindszenty. Jego osobista tragedia miała wiele wymiarów, po wycierpianych w więzieniu komunistów, przekraczających wszelkie ludzkie wyobrażenia torturach i upokorzeniach był zmuszony przez piętnaście lat żyć jako nieproszony gość w budapeszteńskiej ambasadzie Stanów Zjednoczonych - a ta sytuacja dla człowieka mającego swoją godność, jakim był kardynał, musiała być trudniejszą próbą 1 bedfellow - współmieszkaniec 470 niż bolszewickie tortury. I w tym stanie, w takiej przymusowej emigracji wewnętrznej doświadczył tego, co inni, przebywając na emigracji w obcych krajach, zmuszeni są poznać w każdej epoce: tego mianowicie, że na wszystkich można liczyć bardziej niż na własnych sojuszników. Jak wszędzie w Italii, także w Salerno herosów greckiego kręgu religijnego zepchnęli z postumentów chrześcijańscy święci - patronem miasta jest Mateusz celnik, obok niego także święte niewiniątka. Osobnego patrona mają szewcy, zdradzeni mężowie, sprzedawcy pestek, opuszczeni kochankowie... W tym chaosie umieją się rozeznać tylko miejscowi, oni wiedzą, kiedy do kogo trzeba się modlić. Ponieważ nie jestem miejscowy, więc czasem chadzam do tutejszego Museo Provin-ciale na wystawę znalezisk wyoranych z pól Kampanii i oglądam głowę Apollina, wykopaną z dna pobliskiego potoku. Odlana w brązie twarz bożka jest pulchna. Ten bóg nie jest surowy, nie cierpi, nie ma skurczów wywołanych poczuciem winy. Wie, że ludzie nie są w stanie - ba, nie potrafią tego nawet bogowie! - zwyciężyć tego, co człowiecze w człowieku. Dlatego uśmiecha się. Ale inaczej niż Budda - łagodnie i troszkę złośliwie. \ W angielskim piśmie krytycy uskarżają się, że bohaterowie współczesnych powieści są do znudzenia tacy sami: najczęściej homoseksualiści albo lesbijki, albo satyrzy, albo hipisi-narkomani, albo krypto-komuniści. W nowej powieści rzadko pojawia się prawdziwy, barwny bohater, a więc człowiek, który płaci podatki, pije wodę mineralną i czasami obcuje płciowo z własną żoną. Ale wydawcy wiedzą, czemu nie wydają powieści, w których występują tacy bohaterowie - nawet czytelnicy by nie uwierzyli, że tacy w ogóle istnieją. Pięknoduchy sądzą, że poezja rodzi się wtedy, gdy w codziennych zjawiskach poeta dostrzeże coś więcej, wizję. To jest podejście sentymentalne, platoniczne. Poezja rodzi się wtedy, gdy poeta z siłą wizjonerskiego talentu ujrzy w zjawiskach rzeczywistość. 471 Gość, młody Węgier, opowiada mi, że w Ameryce którejś nocy wracał do domu autem z Murzynami, którzy przez całą drogę mieszali z błotem białych i nie przejmowali się zupełnie, że on siedzi w aucie. Kiedy zwrócił im na to uwagę, usłyszał: „Ty nie jesteś biały. Ty jesteś Węgrem". W jednym z listów groźba: „Na obczyźnie język ojczysty traci dźwięczność i ton, zmienia się w idiom getta". Poeta, który pozostał w kwarantannie tyranii, z butą ostrzega pisarza, który wyjechał na obczyznę -jak w orkiestrze cygańskiej grajek uderzający w talerze: „Cóż ty chcesz, gamoniu! Warunkiem pisarskiej twórczości jest język ojczysty. Ja zostałem w domu, nie mam zamiaru występować z bandy, opuszczać orkiestry, mego rodzonego języka. To jest dopiero prawdziwe bohaterstwo!". To poważne słowa. To pewne, że kontakt z językiem ojczystym jest podstawową potrzebą pisarza. Myśleć i pisać w języku ojczystym to duchowy warunek bytu pisarskiego. I trudno zachować pełnię i smak języka na obczyźnie. Z własnym językiem trzeba żyć w nierozerwalnym, ostatecznym związku. Ale „naród" wie, że pisarz, który pozostaje w ojczyźnie w tyranii, jest jak hodowana papuga z podciętym językiem, wyuczony brzuchomówca aktualnej komunistycznej taktyki literackiej. Wie, że w warunkach tyranii słowa mają wiecznie przeciwną wartość i prawdą jest także ich odwrotność: wojna jest pokojem, a pokój - wojną, wolność jest tyranią, a tyrania -wolnością, jak to opisał Orwell. Ale zarówno w dawnej, jak i niedawnej przeszłości, a także obecnie istnieją pisarze, którzy wybrali wolność i za granicą potrafili zachować niezłomną świadomość języka. Wyjechali daleko, gdzie nie otaczała ich ożywcza atmosfera języka ojczystego, ale potrafili nabrać oddechu, uciekając się do zapasów językowych, które zabrali ze sobą (jak kosmonauta krążący w pozaziemskiej atmosferze zabiera butle z tlenem). W chwilach kryzysu pisarz staje przed decyzją: czy ma się wypowiadać za pomocą rdzewiejących słów, ale swobodnie, czy raczej dokonywać ortopedycznych wykrętów i kłamać w rodzonym języku? To twarda, zgrzytliwa chwila. Ale nie sposób jej ominąć. 472 „Kraj", „naród" to jeszcze nie ojczyzna. Te zjawiska - kraj, naród -stają się ojczyzną, gdy język ojczysty nada im imiona. Nie ma innej ojczyzny poza językiem ojczystym. Exit Szostakowicz. Jeden z nekrologów stwierdza, że „tragedią Szo-stakowicza było nie odsunięcie (w pierwszych latach kariery komuniści wzięli go w odstawkę), lecz uznanie, to że później mu wybaczono; musiał znosić upokarzający wstyd komunistycznej aprobaty". Uznanie dyktatury jest dla artysty, pisarza na dłuższą metę bardziej druzgocące niż czasowe stłumienie talentu. „Pisanie". Zgęszczona energia zdań prostych. Błyskotliwe fajerwerki zdań złożonych. Historycy i archeolodzy mają w swoim języku wyrażenie na szczególne zjawisko, jakim jest damnatio memoriae1. W historii zdarzają się takie ciemne epoki, w których pokolenie zrywa wszelkie więzi z przeszłością. W kilkutysięcznej historii Egiptu, gdy nastąpiła zmiana dynastii, zdarzały się takie ciemne, puste plamy. Rewolucja francuska próbowała wymazać ze świadomości chrześcijański kalendarz. W krajach komunistycznych to rutyna, że wyrzuca się z encyklopedii biogramy niepotrzebnych osobistości historycznych, ktoś, kto jeszcze wczoraj był czynnym człowiekiem, w jednej chwili staje się nikim. W liczącej dziesięć tysięcy lat historii Chin takim eksperymentem było terrorystyczne intermezzo nazwane „rewolucją kulturalną", kiedy to miliony zdziczałych i sfanatyzowanych wyrostków wpadały do laboratoriów uczonych, do gabinetów pisarzy, rozbijały i niszczyły wszystko, co stanowiło rekwizyt dawnej kultury. „Rewolucja kulturalna" chciała zniszczyć przeszłość. Damnatio memoriae ma charakter epidemiczny: człowiek, ta zaraza, za pomocą bomb i broni maszynowej zabija teraz ludzi, na których się nie gniewa, bo wszak swoich ofiar 1 damnatio memoriae - skazany na zapomnienie 473 nie zna osobiście. Nie ma ratunku: trzeba wyczekać, aż się zaraza wyczerpie, wirus osłabnie. I starać się możliwie omijać - jak w czasie epidemii grypy - ludne, często odwiedzane miejsca. Na Posillipo. Wykwint roślinności, pozostałe tu jeszcze z czasów Burbonów wille, które po dziś zamieszkuje dumny patrycjat. Wonne ogrody przyprawione słonym oddechem morza. Ogrody i zeszłowiecz-ne domy pozostały tu jeszcze, jak po upadku cesarstwa rzymskiego ruiny willi Lukullusa. Przed dwudziestu siedmiu laty, kiedy tu przyjechaliśmy, przyjęło nas ciche, aromatycznie pachnące Posillipo. I cztery lata, które przeżyliśmy na tym wzgórzu, były może najlepszym okresem mego życia. Italia budziła się do życia po wojnie; nie było jeszcze śladu parweniuszowskiej chełpliwości dolce vita. W tutejszych basso, mieszkaniach wykutych w skale, mieszkały wielodzietne rodziny, które utrzymywały się z pracy sezonowej. W naszym sąsiedztwie siedmioosobowa rodzina miała łącznie jedną parę butów i kiedy któryś z jej członków musiał iść do miasta, wkładał te buty. W latach sześćdziesiątych wybuchł miracolo economico1. Demokratyczny i pod wieloma względami zapewne skorumpowany system włoski w ciągu dziesięciolecia urzeczywistnił cud: tryb życia ludzi pracujących podniósł na taki poziom, jakiego wielosetletnia włoska przeszłość nigdy nie zaznała. Rodziny, które jeszcze niedawno mieszkały w jaskiniach, wprowadzały się teraz do betonowych bloków z centralnym ogrzewaniem, balkonem, windą. Ludzie, którzy wiosną drapali się w głowę, za co kupią nowe sandały, bo stare zdarły się już całkowicie, kupowali teraz samochody; we Włoszech jest dziś dwanaście milionów samochodów! Elektrycy i zamiatacze ulic z dumą zaznaczali, że wiosną zmienią samochód na nowszy model, który ma lepszą linię. Wszyscy mieli telewizor lub przynajmniej antenę - pewien turysta podczas swych wędrówek mógł stwierdzić, że w piemonckiej wsi, w której na każdym dachu pyszniło się bocianie gniazdo anteny, nie we wszystkich domach stał telewizor; mocowało się tylko antenę na dachu, bo to symbol do- 1 miracolo economico- cud gospodarczy 474 statku. Ludzie poczuli naraz taki głód, jakby w ciągu kilku lat mieli nadrobić tysiącletni niedostatek. Nowa warstwa społeczna, nowobogaccy, nadęci arywiści uprzemysłowionej Italii po pseudopurytańskim faszyzmie i nędzy wojennej urządzili sobie teraz pogański karnawał. Nędzę, bez żadnego okresu przejściowego, zamienili na chełpliwe marnotrawstwo. Synowie i córki nowych miliarderów z konformi styczną rutyną buntują się przeciw mieszczańskiemu porządkowi, rzucają koktajle Mołotowa z luksusowych aut, co uważa się za szyk. Barbarzyński amerykanizm Włosi przejęli, zmieniając go w jeszcze bardziej barbarzyński, dekadencki, polegający jedynie na żarciu i opilstwie, chwiejący się na nogach konsumpcjonistyczny europeizm. Sprzedajne kobiety i mężczyźni, modni „markistowscy" pisarze, pozbawieni wszelkich hamulców spekulanci i politycy, porywacze ludzi, mafijni mordercy - to zataczające się w ekstazie, uciekające w najrozmaitsze odmiany samozniszczenia i oszołomienia społeczeństwo przypomnia sceny z czasów Kaliguli i Heliogabala. Po piętnastu latach zataczania się i mlaskania, pośrodku tego dolce vita okazało się, że ucieczka w oszołomienie nie jest przywilejem wąskiej warstwy społecznej, lecz trybem życia skonformizowanych mas: już nie tylko zbratani z bolszewizmem milionerzy-intelektualiści przewalają się po salonach turyńskich, mediolańskich, rzymskich, lecz także masy biednej młodzieży proletariackiej kręcą się z pustymi kieszeniami po placach publicznych, pasożytniczo tracą czas, uciekają w narkotyki. Dolce vita zmieniło się w groszową, masową narkozę, jak sportowe szaleństwo czy uliczne demonstracje połączone z rzucaniem bomb. Ten pijany karnawał nie ominął też Posillipo. Sprzedawca ryb, fryzjer, handlarz owoców, prości ludzie, którzy przed dwudziestu laty byli moimi przyjaciółmi, teraz rozjeżdżają się autami, z idiotyczną cierpliwością tkwią przed telewizorami, klną na rząd i kapitalistów, bez końca strajkują i demonstrują, wymachują czerwonymi sztandarami na ulicach, bo czują, że to nie do zniesienia, że nigdy nie żyli tak dobrze, tak beztrosko i butnie jak teraz. W Rzymie. Wieczne Miasto jest mokre i trzęsie się z zimna. Italia, lud nieogrzewanego kraju przełazikowuje zimę w cienkich płaszczykach, szczękając zębami. Wszędzie buble cywilizacji konsumpcyjnej, 475 a marznący, mlaskający tłum nie wie, co począć z energią zaoszczędzoną w technicznej cywilizacji. Każdej nocy kilka linijek z arcydzieła Dantego-Babitsa1. Nocne lektury szczególną iskrą oświetlają się nawzajem. Wergiliusz odwraca się ku Homerowi, potem prowadzi pod rękę Dantego... ogniwa łańcucha literatury światowej łączą się ze sobą, pomiędzy utworami istnieje organiczna współzależność. Budda. Umierał, uczniowie poklękali wokół jego łoża, czekali na Ostatnie Słowo. Wreszcie odezwał się i powiedział: „Wędrujcie". I zamilkł. O trzeciej w nocy, po codziennym zgaszeniu lampy, w chwili poprzedzającej zaśnięcie obraz senny, który napływa ku mnie w półmroku: widzę siebie, jakbym leżał w rakiecie kosmicznej, którą oglądałem kiedyś w Nowym Jorku. Była to dwuosobowa, zniszczona, zardzewiała konstrukcja typu Gemini. Jej żłobkowana powierzchnia liniała, nadwyrężona w temperaturze minus dwustu siedemdziesięciu trzech stopni, gdy krążyła wokół Księżyca; ponadto przy powrocie musiała jeszcze przejść przez kilkusetstopniową temperaturę wywołaną tarciem atmosferycznym. W chwili zaśnięcia zdaje mi się, że leżę w statku kosmicznym, który nazywa się Ziemia. I krążę w kosmosie pozbawiony nadziei, bo zewsząd otacza mnie Nicość. Nie ma dokąd wyjść z tego statku, bo gdybym opuścił Ziemię, wkroczyłbym w Nicość. Lecz nie ma też dokąd dolecieć. 1 Boską Komedią Dantego przełożył na węgierski Mihaly Babits. 1976 W ostatnich wierszach Rilkego niebiańskie brzmienia, anielskie przesłanie. Poeta odnosi wrażenie, że jest tylko pisarczykiem, który zapisuje to, co słyszy - nie „tworzy", lecz tylko rejestruje. Kiedy był sekretarzem Rodina, napisał w dzienniku: „Cezanne namalował samego siebie tak, jakby przedstawiał psa". Talleyrand: „Po osiemdziesiątce nie ma się już wrogów - istnieją tylko niedobitki pozostałe na placu boju". Nie jest to takie pewne. Istnieją wieczni wrogowie, od których nie można się uwolnić nawet w głębokiej starości. Z tą tylko różnicą, że po osiemdziesiątce nie chcemy już odnosić zwycięstw nad naszymi wrogami. Wystarczy nam obojętność. Neapol Zawsze od nowa zachwycają groteskowo-sympatyczne dziwadła neapolitańskiej menażerii: stary zgarbiony lazzarone w berecie, przebiegły i mądry, wlecze się zrezygnowany, mruży oczy w cynicznym uśmiechu. Jak błazen, któremu nie chce się już zdejmować przebrania - żywy czy umarły, na zawsze pozostanie błaznem. Michelin, francuski fabrykant urządzeń pneumatycznych, każdego roku wydaje gastronomiczny przewodnik, który pewną liczbą gwiazdek honoruje jakość restauracji francuskich i zagranicznych. Przewodnik ten spisują nieznani, podróżujący w turystycznym przebraniu ku- 477 chenni szpiedzy, którzy z bezlitosną bezstronnością oceniają jakość restauracji, sposób przygotowania potraw, wiarygodność roczników wina, realność cen, by w końcu na piersi restauratora przypiąć jedno-gwiazdkowy czy trójgwiazdkowy order. W tegorocznym Michelinie -jak pisze miejscowa gazeta - ani jedna restauracja neapolitańska nie zdobyła uznania. Neapolitańscy restauratorzy przyznają, że ta surowa ocena jest sprawiedliwa, cieszące się niegdyś doskonałą renomą tutejsze gospody dziś, według Michelina, nie zasługują już na ani jedną gwiazdkę. Ale, jakby dla ich usprawiedliwienia, wysłannik dodaje, że w minionym dziesięcioleciu spadł poziom nie tylko neapolitańskich restauracji, lecz także poziom klientów. Rzadki to gość, skarżą się restauratorzy, który omówi z kelnerem, jak przyrządzone danie chciałby dostać, jakiego rocznika wino chciałby do niego wypić. Zresztą w tych latach spadł nie tylko poziom klienteli restauracyjnej. Coraz niższy poziom mają także wydawnictwa, teatry, spsiała produkcja i konsumpcja wszelkich wytworów kultury. Te produkujące duchowy pokarm zakłady dziś już tylko obsługują taśmowo, bez różnicy, pewną warstwę konsumentów, której potrzeby - w cielesnym i duchowym sensie tego słowa - są raczej wiejskie niż miejskie. To, co przed erą elektroniczną nazywało się historią - pamięć przeszłości - znikło, jak w umyśle schizofrenika świadomość własnej osobowości. Telewizja pokazuje, jak świętują w Addis Abebie wodzowie plemion z nowo wyzwolonych państw afrykańskich. Nazwa miasta przypomina na chwilę postać Negusa: ciemnoskórego, kruchego, przypominającego figurkę z kości słoniowej maleńkiego afrykańskiego cesarza, który przez ponad pół wieku zasiadał na tronie królowej Saby, a przed kilkoma miesiącami znikł, jakby go zjedli. Tak znikać potrafią też całe ludy, dosłownie z dnia na dzień, jak ostatnio Kurdowie, Tybe-tańczycy... Ale czasami przeżywają jak ukryty potok, jak Węgrzy w Górnej Prowincji i w Siedmiogrodzie. W pewnym czasopiśmie amerykańskim publikują fragmenty wspomnień Tadeusza Borowskiego, polskiego poety. Urodził się na sowiec- 478 kiej Ukrainie w 1922 roku, jego rodzice byli Polakami. W czasie drugiej wojny światowej dwudziestoletni poeta został internowany przez Niemców w Auschwitz. Był jednym z przydzielonych do „Komanda Kanada". Pod nadzorem i kierunkiem zbrojnych nazistów ten oddział przyjmował przybywających do obozu deportowanych. Przeszukiwał ich tobołki, kiedy wysiadali z wagonów, i dzielił się z nazistami resztkami ich cennych rzeczy. Opisuje stan ciała i ducha mężczyzn, kobiet i dzieci wysiadających z wagonów. (W maju 1944 roku pomagał przy wyładowaniu czterystu tysięcy Węgrów). Opowiada, że widział młodą kobietę, która wiedziała, że pójdzie do komory gazowej, więc odbiegła od swojego dziecka. Ale naziści nie pozwolili jej uciec i dziecko wrzucili za matką do komory gazowej. Rozrachunek Borowskiego przekracza wszystko, co do tej pory opublikowano o rzeczywistości Auschwitzu, jest bardziej plastyczny od realistycznych szczegółów Gułagu Sołżenicyna. Borowski po wojnie kręcił się po miastach zachodniej Europy, ale nie mógł wytrzymać „frywolnego" Zachodu, wrócił do komunistycznej Polski. W służbie komunistów podjął się jakiejś niejasnej special mission. W 1951 roku popełnił samobójstwo; otworzył gaz, tak umarł. Wartość jego rozrachunku jest nieprzemijająca. Senny koszmar powraca; wniosek stąd taki, że człowiek jest zdolny do wszystkiego. W nocy telewizja nadaje dokumentalny film pod tytułem Battle of England. Oglądam go w roztargnieniu i nagle uświadamiam sobie, że odkąd pamiętam, zawsze widzę jeden i ten sam film dokumentalny. Ludzie gramolą się z okopów lub z pokładu statków albo z samolotów i zabijają się nawzajem. Płoną miasta, na ziemi leżą trupy. Był czas, kiedy „stanem naturalnym" był pokój, który czasami przerywała wojna: peloponeska, trzydziestoletnia, siedmioletnia... Teraz stanem naturalnym jest wojna, którą na krótki czas przerywa coś, co nazywają pokojem. W Neapolu w muzeum antyków. Zmysłowość lśniących ślisko marmurowych ciał. Doskonałość, pewność, uchwycona w kamieniu rzeczowość. Głowa Homera, promieniująca w marmurze ślepota, z jaką 479 spogląda do wewnątrz. Kamień, który skanduje heksametry. Karakal-la, szaleniec, który wie o tym, że jest szaleńcem, i sądzi, że ludźmi można władać tylko przy użyciu przemocy, jak to później opisał Ma-chiavelli. Marmurowy Eurypides jak Ferenc Herczeg1 we fraku. Postaci świata, w którym ludzie sądzili jeszcze, że mają prawo być dumni, bo przyjmują los bez okłamywania się. Trzęsienie ziemi w pobliżu Udine. Pierwszy wstrząs trwał czternaście sekund. Według oficjalnych doniesień liczba zmarłych wynosi około tysiąca. Telewizja pokazuje dziewczynkę, która gorzko płacze wśród cegieł zburzonego domu, obiema rękami zasłaniając twarz, jak ktoś, kto się wstydzi. Stworzenie ogarnia wstyd, kiedy oprzytomnieje po wstrząsie i uświadomi sobie, że życie jest wieczną beznadziejnością. Jest w tym coś zawstydzającego. Ukazujące się w Budapeszcie „Tarsadalomtudomanyi Szemle"2 drukuje pracę Gyórgya Lukacsa Literatura i sztuka jako nadbudowa. Jest to referat autora wygłoszony przezeń na walnym posiedzeniu Węgierskiej Akademii Nauk w 1951 roku. „Minął zaledwie rok od ukazania się językoznawczych prac towarzysza Stalina i dziś możemy już powiedzieć, że prace owe mają wartość historyczną..." - od tego zaczyna. A potem przez całe strony z niepohamowaną gorliwością wychwala „genialnie sformułowane" (sic) tezy językoznawcze towarzysza Stalina, orwellowskie zasady newspeak2. „Genialne, wybitne, wiekopomne" jest wszystko, co Stalin powiedział o charakterze „nadbudowy" i „bazy". Według niego literatura i sztuka należą do „nadbudowy", którą wyprowadza wyłącznie z socjalnych warunków epoki. (...) Według sławnego estety artysta tworzy tylko wówczas, gdy odzwierciedla współczesną sobie sytuację społeczną za pomocą środków socjalistycz- 1 Ferenc Herczeg (1863-1954) - powieściopisarz węgierski, czołowy przedstawiciel literatury konserwatywnej w pierwszej połowie XX w. 2 „Tarsadalomtudomanyi Szemle" - „Przegląd Nauk Społecznych" 3 newspeak - nowomowa 480 27. Ostatnia fotografia legitymacyjna pisarza, San Diego, lata osiemdziesiąte 28. Sandor Marai w Toronto, 1988 wr* 29. Dom w San Diego, w którym mieszkali Maraiowie, 1988 30. Stary pisarz w domu w San Diego, 1988 nego realizmu. I „jeśli baza, na której literatura i sztuka epoki została nadbudowana, dozna wstrząsu", wówczas najmniejsza zmiana w „bazie" wystarczy, by „wielka część literatury zapadła w ostateczną niepamięć. Ten proces zanikania możemy zauważyć wszędzie, także na Węgrzech. Wystarczy wymienić nazwiska Ferenca Herczega, Ferenca Molnara, Cecil Tormay, LajosaZilahyego, Sandora Maraiego..." I ciągle od nowa epokowa genialność Stalina, która na wsze czasy ustaliła przynależność literatury i sztuki do nadbudowy, itd. Salzburg To chyba jedyne austriackie miasto, w którym pozostało jeszcze coś z barokowej kultury, ze stylu monarchii. Ale i tu czuje się już Sippen--Geruch, plemienne zapaszki, swojskie mlaskanie. Mnóstwo turystów, których autokary przywożą jak rogaciznę do rzeźni. Wśród pięknych dawnych domów, u stóp Gletscherów1 wlecze się stado słoni, którymi jesteśmy my, turyści. Miasto prowadzi stały show-biznes pod znakiem Mozarta. Są czekoladki z Mozartem, papier listowy z Mozartem, brakuje jeszcze tylko treli z Czarodziejskiego fletu wydrukowanych na papierze toaletowym. Na półkach miejscowej biblioteki wiele literatury fachowej i masa paraliteratury. Kierowniczka biblioteki, osoba wykształcona, powiada: Das Verlagswesen istfurchterlich2, książki ukazują się wagonami, młodzież nie potrafi wybierać, a wiarygodność krytyki literackiej równa się zeru. Salerno Tu przynajmniej nie ma proletariatu. Są biedni, bardzo biedni ludzie. Ale proletów nie ma. Nawet najbiedniejszy człowiek wie, że istnieje ludzka godność. I on, biedak, może sobie pozwolić na to, żeby być uprzejmym, ponieważ posiada wrodzoną rangę człowieczą. Gdzie indziej coś podobnego jest rzadkością. 1 Gletscher - lodowiec 2 Das Verlagswesen istfurchterlich. - Sytuacja wydawnictw książkowych jest koszmarna. 31 - Dziennik 481 f-t 29. Dom w San Diego, w którym mieszkali Maraiowie, 1988 V - 30. Stary pisarz w domu w San Diego, 1988 nego realizmu. I „jeśli baza, na której literatura i sztuka epoki została nadbudowana, dozna wstrząsu", wówczas najmniejsza zmiana w „bazie" wystarczy, by „wielka część literatury zapadła w ostateczną niepamięć. Ten proces zanikania możemy zauważyć wszędzie, także na Węgrzech. Wystarczy wymienić nazwiska Ferenca Herczega, Ferenca Molnara, Cecil Tormay, LajosaZilahyego, SandoraMaraiego..." I ciągle od nowa epokowa genialność Stalina, która na wsze czasy ustaliła przynależność literatury i sztuki do nadbudowy, itd. Salzburg To chyba jedyne austriackie miasto, w którym pozostało jeszcze coś z barokowej kultury, ze stylu monarchii. Ale i tu czuje się już Sippen--Geruch, plemienne zapaszki, swojskie mlaskanie. Mnóstwo turystów, których autokary przywożą jak rogaciznę do rzeźni. Wśród pięknych dawnych domów, u stóp Gletscherów1 wlecze się stado słoni, którymi jesteśmy my, turyści. Miasto prowadzi stały show-biznes pod znakiem Mozarta. Są czekoladki z Mozartem, papier listowy z Mozartem, brakuje jeszcze tylko treli z Czarodziejskiego fletu wydrukowanych na papierze toaletowym. Na półkach miejscowej biblioteki wiele literatury fachowej i masa paraliteratury. Kierowniczka biblioteki, osoba wykształcona, powiada: Das Verlagswesen ist fiirchterlich2, książki ukazują się wagonami, młodzież nie potrafi wybierać, a wiarygodność krytyki literackiej równa się zeru. Salerno Tu przynajmniej nie ma proletariatu. Są biedni, bardzo biedni ludzie. Ale proletów nie ma. Nawet najbiedniejszy człowiek wie, że istnieje ludzka godność. I on, biedak, może sobie pozwolić na to, żeby być uprzejmym, ponieważ posiada wrodzoną rangę człowieczą. Gdzie indziej coś podobnego jest rzadkością. 1 Gletscher - lodowiec 2 Das Verlagswesen ist fiirchterlich. - Sytuacja wydawnictw książkowych jest koszmarna. 31 -Dziennik 481 Wystawa malarzy naiwnych: obrazy malowali artyści z Haiti. Ta czarna sztuka jest pełna podniecenia. Płomienne kolory, owoce, człowiek, zwierzęta, wszystko pstre i krzyczące. Czyżby artyści tego nieszczęsnego, biednego ludu gromkimi kolorami chcieli przykrzyczeć beznadziejność życia? W Satiriconie przydatna uwaga w odnośniku: w okresie cesarstwa były kobiece gladiatorki. Jak dziś. Pod pretekstem rocznicy wagnerowskiej radio transmituje z Bay-reuth przedstawienie Zygfryda. Waltornie chrypią, wiolonczele jęczą, skrzypce wyją od czwartej po południu do dziesiątej wieczorem. W lipcowym upale kilka tysięcy spoconych pątników germańskich i zagranicznych wysłuchuje tej teutońskiej gry misteryjnej. Jakby ktoś brał kilkugodzinną nasiadówkę w Niagarze. Węgierskie listy miłosne zebrane w tomie. Listy pisane przed wiekami i współcześnie. Listy poetów wyruszających na śmierć, listy artystów, polityków. Jeden błaga, drugi zwodzi lub grozi, czasem łączy wyznanie z praktyczną prośbą, ktoś prosi o ciepłe pończochy i wysyła za to swe gorące serce. Ten wielki gatunek także zanikł obecnie w świecie, jak inkunabuł czy motet. Kto jeszcze pisze listy miłosne? Zamiast listu szczeknięcie w telefon: „OK, to o szóstej przed kinem. I nie zapomnij wziąć pigułki". W morzu rekiny i bakcyl coli. I turyści, wszędzie. Ci są najniebezpieczniejsi. O świcie „kolorowy sen": przechodzę przez sale jakiegoś klubu. Przy odświętnie nakrytych stolikach siedzą elegancko ubrani ludzie. Dziwię się, skąd się tu wszyscy wzięli. Zaskakuje mnie, że ściany pomalowano na żywe, jaskrawe kolory. Złoty, ciemnozielony, chabrowy. Po przebudzeniu kolory widzę ostro, ale nie pamiętam, żebym kiedykolwiek miewał kolorowe sny - wszystkie były dotąd biało-czarne. Rimbaud widział samogłoski na kolorowo, ale swoją wizję mógł skontrolować, zapytać innych, czy dla nich też jakaś samogłoska jest zielona czy żółta. Snu nie sposób „skontrolować", bo nie jest rzeczywistością, jak samogłoska, lecz snem. Według francuskiego malarza Marcela Duchampa „pięćdziesiąt lat to okres, w którym artysta ma władzę nad własnym dziełem - czytelnicy interpretują dzieło literackie jeszcze według oryginalnego znaczenia". Czerwone i czarne ukazało się przed stu pięćdziesięciu laty, ale nie sądzę, bym miał je czytać w innej interpretacji niż w czasach Sten-dhala. „Prawda" jest niezmienna. Sorrento Na całym wybrzeżu deszcz jak potop zalewa drzewka oliwkowe, gaje pomarańczowe. We mgle morze gniewnie kopie brzeg, porośnięte piniami skaliste zbocze, gdzie Antoninus Pius odpoczywał po trudach panowania, drży w wichurze. Szlechetne linie domów w miejscowościach Meta i Piano, jedno z rzadkich już miejsc, gdzie pozostał ślad dystynkcji, która nie mizdrzy się, wystarczy jej sam fakt istnienia. Ciche, wonne ogrody, pałacyki drzemiące za żaluzjami umocnionymi żelazną kratą. Drzewa pomarańczowe uginają się już pod ciężarem złotych owoców. Morze jest głęboko niebieskie. Miasteczko, w którym Benedetto Croce spędził ostatnie lato swego życia, jeszcze ciągle ma grację i smak. Przypominają mi się słowa Crocego, które wypowiedział przy naszym pożegnaniu: „Ludzie nie pragną wolności..." W przedsionku klasztoru franciszkańskiego samotni, pogrążeni w modlitwie ludzie. Patrzą na Capri, na „śpiącą kobietę" leżącą w niebieskawej mgle. Wszystko to dało mi haust powietrza, aria, którym jeszcze nie tak dawno była Europa. Nie można „pisać wierszy". Wiersz można tylko „zapisać" - szybko i wiernie, bez zmian, według tego, jak dyktuje on samego siebie. 482 483 I Nie można sobie postanowić „napiszę piękny wiersz". Wielu pisze rytmiczne pamflety. Ale to nie są prawdziwe wiersze, tylko tak zwana poezja, która w masce i przebraniu, cichcem wkrada się do literatury. Arany. Śmierć Etele1. Mocarstwo chwieje się w posadach, bo jeden jedyny człowiek zasnął na wieki. Jeśli to możliwe, czym jest Władza? Zdolnością, energią? Jednoosobowym frontem? Sir John Browning (1792-1872) przed stu pięćdziesięciu laty napisał o języku węgierskim: „...jego pochodzenie jest bardzo stare... rozwinął się w szczególny sposób, a jego struktura pochodzi z bardzo odległych czasów, kiedy większość... języków europejskich jeszcze nie istniała". Sir John mówił wieloma językami i tłumaczył na angielski węgierskie wiersze. Nasi uczeni lingwiści stwierdzili, że język węgierski razem z ostiackim i wogulskim należy do gałęzi ugryjskiej w rodzinie języków ugrofińskich. Niefortunnym i pyszałkowatym zabiegiem byłoby kwestionować wartości językowe ostiackiego i wogulskie-go. Ale gdy przyjrzymy się elementom wspólnym dla naszego języka i jego najbliższych krewnych, zawsze rzuca się w oczy, jak tajemniczym zjawiskiem jest język węgierski i jego literatura. Bo zapewne istnieje ostiacka i wogulska poezja ludowa, istnieją tradycje epickie, baśnie. Ale faktem jest też, że nie istnieje wogulski Jókai ani ostiacki Janos Arany. I w tym sensie nie ma wogulskiej ani ostiackiej literatury, bo gdyby była, wiedzielibyśmy o niej. A literatura węgierska istnieje i jest naprawdę wielką tajemnicą, jaką to nadwyżkę energii duchowej przyniosły plemiona węgierskie w swych szarych komórkach, kiedy zdecydowały się na wielką przygodę wędrówki. W jaki sposób ta energia stworzyła język węgierski i literaturę? Jak pośród obcych grup językowych zachowała samotny skarb własnego języka? To wielkie misterium mojego życia i jestem wdzięczny losowi, że moim językiem ojczystym jest cudowny język węgierski, jedyny, w którym potrafię 1 Śmierć Etele - Etele haldla, fragment I pieśni poematu Janosa Aranya pt. Csaba kirdlyfi {Królewicz Csaba). 484 i wypowiedzieć wszystko, co jest w życiu zrozumiałe i niezrozumiałe. I milczeć o tym, co dla mnie ważne, też potrafię tylko po węgiersku. Zawsze istnieli starzy ludzie. Ale nigdy nie było tłumu starców. A teraz jest. To straszne zjawisko narosło w krótkim czasie, w ciągu ostatnich czterdziestu-pięćdziesięciu lat. W przeszłości szanowano starych ludzi -jeśli na to zasługiwali. Tłumu starców nikt nie szanuje, jesteśmy ciężarem i kłopotem. Młodzi patrzą na nas z niechęcią. Tępienie starców nie jest rzeczą niemożliwą: któregoś dnia społeczeństwo zacznie się bronić przed starymi ludźmi tak, jak się broni przed epidemiami. Rano na progu tarasu leżał martwy gołąb. Spadł tu w nocy, może zabiła go burza, może drapieżny ptak. Ze stulonymi gołębioszarymi skrzydłami zanurzył się w śmierć z taką gracją, jak Pawiowa w końcowej scenie baletu Jezioro łabędzie. Podniosłem jego leciutkie ciało i w tej chwili na miejscu, w którym przed chwilą leżał martwy ptak, ujrzałem krążące tysiące mikroskopijnych, podobnych do mrówek pasożytów. Te maleńkie żyjątka pojawiły się tu, na szóstym piętrze, na tarasie na dachu w nocy i pokryły ciało ptaka. W tej niepojętej celowości i szybkości przepływu informacji jest coś zdumiewającego. Na urządzonym z wielką pompą pogrzebie Gambino, głównego gangstera Nowego Jorku, zebrani gangsterzy żegnali swojego Szefa pieśnią kościelną Od początku w Tobie kładliśmy nadzieję. Nie wiadomo jednak, w kim ją w istocie pokładali: w gangsterze czy w Bogu? Angielski psycholog Barlett dowodzi, że „naoczny świadek" jest zawsze niewiarygodny: spośród pięciu naocznych świadków każdy inaczej opowiada o wypadku ulicznym, niezależnie od jego przebiegu, ponieważ jednostka zawsze widzi to, co chciałaby widzieć. Jeśli pisarz zdobędzie się na napisanie historii wieku w formie summa vi-tae, może ufać jedynie swojej fantazji. „Dziecko wieku" nie wie, co się działo. Tylko to przeżyło. 485 Każdy koniec wieku jest okresem zmierzchu, protagoniści trafiają wówczas do czyśćca, gdzie wytapia się z nich żużel i pozostaje sama rzeczywistość. Teraz żyjemy w takich właśnie czasach i przed zgaszeniem lampy niekiedy z całą jasnością widzę ramy dzieła życia tych pisarzy, artystów, którzy teraz w.czyśćcu oczekują na swój wyrok. Oszałamiające jest bogactwo, które nam współczesnym dane było przeżyć w pierwszej połowie wieku. Tylko w piątym wieku przed naszą erą i w renesansie zdarzyło się coś podobnego - w ciągu krótkich kilku dziesięcioleci pojawiło się tylu wielkich twórców. Nie sposób wybrać spośród nich najlepszych; pomiędzy 1900 a 1950 rokiem w zachodnim świecie duchowym narodziły się takie talenty twórcze, jakich przykłady dawniej rzadko można było spotkać. Ikonoklasta, który zjawia się na Panteonie, wali maczugą w wielkie dzieła i samowolnie rozdziela ordery zasług, jest śmieszny i żałosny. Wielcy mistrzowie nie odpowiadają na te zaczepki inaczej niż dziełami; jakby wzięli sobie do serca radę Frigyesa Karinthyego, który mawiał: „Trudno się pojedynkować z kimś, komu w trakcie pojedynku trzeba udzielać lekcji szermierki". W tym wielkim bogactwie ze szczególną żywotnością jaśnieją przede mną dzieła dwóch mistrzów: obrazy van Gogha i całość dzieła Prousta. Nie potrafiłbym wyjaśnić, czemu akurat tych dwóch, ale taka jest prawda. Jednocześnie, jeśli chodzi o mnie, w czyśćcu niezmiennie męczą się dwie inne współczesne wielkości: Picasso i Joyce. Czasem wydaje mi się, że Picasso miał więcej twórczej siły, ale w jego dziele wiele jest kuglarstwa. Joyce był utalentowany, ale często sztucznością starał się dopełnić to, do czego brakło mu sił twórczych. Ale zresztą to tylko dym i mgła przed zgaszeniem lampy. Prawda jest taka, że w tym wieku zostałem cudownie obdarowany. Nagrody literackie. Dawniej pisarz najpierw tworzył dzieło życia, a potem zdarzało się, że czasem zakładali mu na szyję nagrodę literacką. Teraz weszło w zwyczaj, że pisarz najpierw otrzymuje nagrodę literacką, a potem w pośpiechu zasiada, by napisać dzieło życia. 1977 Nie ustaje zalew autobiografii: mężczyźni i kobiety najrozmaitszego pochodzenia i rangi uważają za konieczne opowiedzieć, że żyli na tym świecie i jakie to było cudowne! Mają rację, bo żyć jest w istocie cudownie. Ale to, co opowiadają pod nazwą autobiografii, jest najczęściej tylko zwykłym plotkowaniem. Autobiografia ma rację bytu tylko wtedy, gdy pisarz odczuwa swoje osobiste istnienie jako mikroko-smos uzupełniający w organiczny sposób istnienie uniwersalne. A więc opowiada nie o tym, co się działo z nim i wokół niego, lecz zapisuje, jak świat dział się w nim. To jest ta inna, osobista historia świata. Ostatnio w Italii ludzi kradną tak, jak kieszonkowcy portmonetki. Traktaty Edmunda Wilsona. To oryginalny obserwator współczesnej amerykańskiej literatury krytycznej. Odważny i sprawiedliwy. Pisząc o Joysie, jasno widzi, co w zakrojonym na wielką skalę, wykonanym z widocznym wysiłkiem powieściowym potworze z Loch Ness - w Fin-negans Wake, jest wyzwalającą energią, a co manierą i kuglarstwem. W powieści Ulisses dwójka bohaterów, Mr. i Mrs. Bloom, mają jeszcze ciała, osobowości, są ludźmi z krwi i kości, i z tej cielesnej materii pisarz stara się wyczarować człowieczy mit. Dwójka bohaterów Fin-negans Wake, mężczyzna i kobieta, istnieje już tylko we śnie ludzkości. Anna Livia Plurabel i H.C. Earwicker są naraz rzeczywistością i snem, jak gdyby jednocześnie śnili samych siebie i coraz to zacinający się mit bytu. W narastającej obecnie epidemii pisania „pod Joyce'a" 487 Wilson dostrzega to, czego zaślepieni wyznawcy Mistrza nie mają odwagi ujrzeć: to mianowicie, że potok swobodnych asocjacji myślowych, sztuczka magiczna rzeczywistości przenikającej w sen miała wprawdzie pewien wyzwalający wpływ na ściśniętą jeszcze ciągle gorsetem purytanizmu postwiktoriańską literaturę anglojęzyczną, ale dwie trzecie dzieła Joyce'a można Sy z powodzeniem wykreślić i jeszcze ciągle najzupełniej wystarczy to, co po tych skreśleniach zostanie. Wilson pisze o Hemingwayu - jeszcze przed ukazaniem się jego miniaturowego arcydzieła, Stary człowiek i morze - rzeczowo analizuje tego utalentowanego Kalibana, który - jak Orwell i wielu innych zachodnich pisarzy - wojnę hiszpańską pojmował jako katalizator, dzięki któremu może zaistnieć szansa na stworzenie bardziej sprawiedliwego, bardziej ludzkiego społeczeństwa. Pomimo czystek, które już wówczas przeprowadzano na wielką skalę, pisarze ci wierzyli w socjalizm, w komunizm i uspokajali samych siebie, że to tylko „przejściowe błędy", dziecięca choroba systemu. Dlatego poszli do okopów wojny hiszpańskiej i walczyli po stronie lojalistów. Ale potem najlepsi z tych ludzi - Hemingway i co mądrzejsi - przekonali się, że Idea, w której interesie chwycili za pióro i karabin, nie przyniesie rozwiązania, bo, obiecując wyzwolenie mas, niszczy Jednostkę, a więc rzeczywistego protagonistę tych eksperymentów. Elita, do której należał Hemingway, odwróciła się od komunizmu i związanej z nim mafijnej lewi-cowości. I stawali się coraz bardziej samotni, bo to, co nadeszło - przypominające jako żywo falanster systemy posiadania, produkcji i rozdziału, które powstały w wyniku rewolucji technicznej i umasowienia towarów - wyobcowały jednostkę w takim samym stopniu jak komunizm. Pięć tysięcy studentów demonstrowało na Uniwersytecie Rzymskim przeciw kierownictwu organizacji młodzieżowej komunistycznych związków zawodowych. Rozbili urządzenia w salach wykładowych i laboratoriach uniwersytetu. Fotografie tego spontanicznego wybuchu gniewu dają do myślenia. Kiedy komunistyczni uczniowie czarnoksiężnika rozwalają system prywatnych przedsiębiorstw, muszą sobie wkrótce uświadomić, że poza pustymi obietnicami nie są w stanie dać niczego więcej. Jednocześnie zaś rozwścieczeni studenci wrzeszczą, że 488 dyplom jest nic niewart, ponieważ absolwenci nie mogą dostać pracy. W takich chwilach komuniści milczą jak zaklęci o tym, że w krajach komunistycznych między innymi dlatego nie ma intelektualnego bezrobocia, ponieważ nie ma też zapomogi dla bezrobotnych. Absolwenta, który nie podejmuje pracy, uważa się tam za bumelanta i podlega on karze. W Ameryce absolwent, który nie znajduje dla siebie pracy, idzie prowadzić ciężarówkę i nie czuje się przez to kimś mniej wartościowym. Zwodzony fałszywymi obietnicami absolwent włoski, który nie znajduje pracy, nie jest skłonny na okres przejściowego kryzysu wziąć się do pracy fizycznej w Mediolanie czy Neapolu - raczej rozwala Uniwersytet i grozi związkom zawodowym. W telewizji transmisja piątej symfonii Beethovena wykonywanej przez berlińskich filharmoników. Dyryguje Karajan. Odczarowuje to komercjalnie wytarte już arcydzieło: ręce zanurza w nicość i lepi duchową materię muzyki jak rzeźbiarz swój surowiec. Dzika, gniewna symfonia wyje, żąda, wali do bram nieba, a potem opada w samą siebie. Cudowne dzieło i niedościgniona interpretacja. Ale gdy tak słucham, myślę, że to wszystko jest czymś jeszcze więcej niż to, co ja jestem w stanie przyjąć z tych nieziemskich brzmień. Kiedy religie obiecują, że po przeminięciu ziemskiego hałasu i cierpień nastąpi ponadczasowa szczęśliwość dla sprawiedliwych, a zbawieni będą przez całą wieczność słuchać muzyki sfer - ta groźba przejmuje dreszczem. Mahometanie twierdzą, że w cieniu Allaha, w Raju prawowierny będzie spędzał czas na pieszczotach hurys, ale ta obietnica pewnie też napawa lękiem prawowiernych, bo spędzać całą wieczność w towarzystwie hurys też musi być nużące. Przerażają mnie wszelkie zadośćuczynienia, jakie religie obiecują za ziemskie potworności. Wiersze angielskie. Rozumiem ich treść dosłownie, nie rozumiem tylko, co jest „poezją" , a więc wewnętrznym brzmieniem w angielskim wierszu. Jak mawiał ordynans Lermontowa, kiedy poeta pytał go, czy „rozumie" wiersze: „Gdybym rozumiał, to nie byłby wiersz". 489 Przed południem w ciemnym kącie kawiarni siedzi samotny człowiek. Cały ginie w zaroście, wąsy, broda, włosy zasłaniają mu twarz. Chowa się w tej sierści jak dziki zwierz w gąszczu. Kiedy wstaje, okazuje się, że ma chore biodro, chodzi, podpierając się laską. Przechodząc obok, uśmiecha się do mnie-spomiędzy ciemnego zarostu. Ten uśmiech niepokoi: ktoś się odezwał do mnie z otchłani ostatecznej samotności i cierpienia. Kiedy Valery ogłosił, że „poeta każdego dnia zapomina jedno słowo", może myślał o tym, że w hutniczym piecu poezji każde słowo wypełnia się zgęszczoną energią. Słaby poeta każdego dnia chwyta nowe słowo, by potem żonglować nim jak pajac kolorowymi kulkami. Na ulicy z naprzeciwka zbliża się starszy człowiek: łysy, twarz po-brużdżona zmarszczkami. Ale w jego rysach jak embrion w spirytusie zachowała się twarz sześcioletniego dziecka. Cellini: Żywot własny. Z perspektywy blisko pięciuset lat mam wrażenie, jakby styl i język dzieła porosły mchem i pleśnią. Niektóre przymiotniki trzeba już przetrzeć, aby odzyskały dawny blask. Trudno sobie wyobrazić, że za pięćset lat znajdzie się student, który wyglansuje do blasku jakiś wers Valery'ego czy Babitsa. Piękno językowego wyrazu zniknie w cywilizacji rysunkowej i ideogramach technicznego żargonu. że w innych epokach było podobnie, ale nie istniał jeszcze wtedy uświęcający zabobony statystyki Instytut Gallupa. W liście przysłanym zza żelaznej kurtyny usprawiedliwienie: „Potrzeba to wielka siła, potrafi zmusić do wielu rzeczy". To prawda. Ale zawsze trzeba uczciwie rozważyć, na ile dany stan jest rzeczywiście stanem „potrzeby" - a na ile stanowi jedynie alibi. W Rzymie. Taksówkarz wiezie mnie okrężną drogą ze stacji do hotelu. W śródmieściu toczy się regularna bitwa, tłum w koszulach bije się z uzbrojonymi w tarcze i kaski oddziałami policji. Strzelanie, granaty łzawiące. Ginie młoda kobieta, jest wielu rannych. Partie, które w minionym dziesięcioleciu nazywały policjanta „wrogiem społeczeństwa", żądają teraz, by „siły bezpieczeństwa zaprowadziły porządek". A terroryści na motorowerach strzelają do policjantów jak wyrostki z wiatrówek do wróbli. Jednocześnie zaś Rzym pełen jest turystów. W śródmieściu czasami spotyka się barykadę, poza tym spokojni spacerowicze, wszędzie wałęsają się hippisi, dziewczęta i chłopcy z aparatami fotograficznymi. Objawy wojny domowej nie przeszkadzają cudzoziemcom. Żyjemy w czasach, w których to, co nienormalne, jest na porządku dziennym. Na Campidoglio w paradnej sali ślub cywilny: urzędnik stanu cywilnego kolejno udziela ślubu młodym parom; te szablonowe cywilne ceremonie są w głośnym od wojny domowej Rzymie w groteskowy sposób uspokajające. Borges, półślepy pisarz argentyński, był w Europie i oburzony skarżył się, że intelektualna lewica wszędzie bojkotowała jego utwory; na próżno jest antyfaszystą, nie przebaczą mu, że jest jednocześnie anty-komunistą. Wspominał z goryczą, że dwulicowi zwolennicy demokracji z religijnym czy zabobonnym uporem wierzą w statystyki, przyjmują za pewnik to, za czym według instytutów badania opinii publicznej opowiada się pięćdziesiąt jeden procent zapytanych, i tylko dlatego, że tak sądzi większość, jest to jednocześnie „słuszne". Możliwe, Sołżenicyn. Lud Gułagu opisuje jak egzotyczne plemię, którego język, moralność, obyczaje są inne niż u sąsiednich ludów. Lektura tych potworności wtrąca czytelnika w stan beznadziei. Jeśli marksiści w ogóle kiedykolwiek to zrozumieją, będzie już za późno: nie wiedzą, że aby zmienić urządzenie państwa i społeczeństwa, najpierw trzeba zmienić człowieka. Człowiek nie zmienia się dlatego, że zmieniają się wokół niego instytucje: egoizm materialny, seksualna zachłanność, żądza odgrywania roli to wieczne cechy ludzkie. Pouczające, co pisze o zło- 490 491 dziejach, którzy są w łagrach uprzywilejowani (już Gorki chwalił złodziei). Ci łagrowi ulubieńcy, którzy okradają więźniów politycznych z czego się da, są istotami mitycznymi, łagierna młodzież podziwia ich w romantycznym zaślepieniu jak ongiś podziwiano rycerzy. Opisuje pustkę i beznadziejność życia „wolnych" ludzi w Sowietach, korupcję, indolencję, wilczą zawiść i tchórzostwo. To ustrój, który nie różni się w niczym od systemu nazistowskiego. Książka Sołżenicyna to wyznanie świadka w wielkim procesie tego wieku. Czasy, w których żyjemy, to już nie kapitalizm, nie socjalizm, nawet nie epoka postindustrialna - to coś innego. Podobnie historia jest już „posteuropejska". Przez dwa tysiące lat wszystko, co nazywano historią, było europejskie. Teraz -już czy jeszcze? - tak nie jest, ale nie jest to też historia amerykańska, rosyjska czy chińska. To, co dla mas i zatrutego świata stanie się kiedyś historią, nie ma jeszcze formy. Na razie wszystko jest „post". Przed południem na rynku w Salerno. Towary rozłożone pod budami obok ściany kościoła. Jesienne światło ocukrza i naoliwia świeżo złowione, śliskie ryby, owoce rajskiego ogrodu Kampanii, soczyste gruszki, brzoskwinie, jabłka i rozmaite pachnące i śmierdzące, kolorowe i zbędne towary. Ten żywy dostatek budzi apetyt i nostalgię -apetyt, by zamiast mrożonej pseudożywności z supermarketów jeść wreszcie żywy pokarm. A nostalgię, by odczuwać żywe smaki życia. W tym południowowłoskim mieście, w tych ludziach jest coś zniewalającego - skromna wytworność, zrezygnowana uprzejmość, spokojne piękno, które się nie boi, że moda nań przeminie. Przed sklepem loteryjnym w dzień ciągnienia grający ustawiają się w kolejkę. Istota ludzka, która stała na samym jej początku, była, sądząc z ubioru, płci żeńskiej. Ale podobnie jak zmarli, ludzie bardzo 492 biedni także nie mają płci. Ta istota nie była kobietą ani mężczyzną, a tylko skórą i kośćmi opatulonymi w szmaty i onuce, z przyklejoną do czaszki gdzieś pomiędzy brudnymi włosami a zarostem twarzą, która tylko w zarysach przypominała ludzkie oblicze. W dłoni ściskała kilka brudnych papierowych lirów. Stała nie tylko na skraju życia, lecz także u końca możliwości społecznych, w ogóle u kresu wszystkiego, co w życiu ludzkim jest celem i sensem. Ale jeszcze ciągle pragnęła zagrać na loterii. Trudno sobie wyobrazić, co uczyni, jeśli wygra. Kupi auto? Wynajmie duże mieszkanie? Kupi włosy, uszy, zęby? W ludzkiej egzystencji istnieje granica, poza którą nie można pomóc, bo Stworzenie już ani nie pyta, ani nie odpowiada. Tylko stoi przed sklepem loteryjnym z kilkoma nędznymi lirami w garści. Dzieła literatury greckiej, rzymskiej, a później renesansowej jednakowo świadczą o tym, że w każdym wieku ludzie byli bezlitośni i okrutni. W systemie feudalizmu, a potem kapitalizmu i socjalizmu człowiek pozostał tym, czym był: stworzeniem chciwym i bezlitosnym. Ale w XVI wieku artysta mógł jeszcze wierzyć, że ma do odegrania rolę w społeczeństwie, czegoś odeń oczekują, ewangelicznego słowa lub pociechy, jaką daje piękno. Dziś nieliczni odbiorcy nie oczekują od artysty niczego innego, jak tylko obsługi gustów i interesów aktualnie panującej klasy. Chowają La Pirę, florenckiego burmistrza, kandydata na świętego, który był dobroczyńcą „biednych, młodych i starych". Żył we franciszkańskim ubóstwie, mieszkał w jednej z cel klasztoru San Marco i całym jego majątkiem było łóżko i stół. Ostatnie lata spędził w sąsiedztwie celi Savonaroli. Ten tryb życia i ta postawa wszędzie indziej wydałyby się podejrzane, uznane za polityczny trik, neurotyczną pozę czy antyekshibicjonizm. Ale w Italii mogą być szczere i naturalne. Na włoskiej ziemi pośród mafijnych polityków, terrorystów, porywaczy i piromanów rodzą się jeszcze tacy cywilni święci, którzy są nimi z natury, bez udawania i demonstracji. 1978 San Francisco Tankowce z ropą naftową pod unoszącymi się w srebrnej mgle eleganckimi łukami Golden Gate przepływają przez zatokę jak apokaliptyczne wieloryby. W śródmieściu pełno Chińczyków - inaczej niż przed osiemnastoma laty, kiedy byłem tu po raz pierwszy: zajęli zachodnie terytorium miasta, nie są już emigrantami, lecz pionierami zdobywającymi ojczyznę. Niebo nad Pacyfikiem: bure obłoki na szarym tle. Tu niebo jest totalne, nie ma ani peryferii, ani sklepienia. W czasach młodości najbardziej podniecającą chwilą podróży było przybycie: znaleźć się bliżej nieznanego, zaskakującego, przygody. Na starość przeżycie podróży oznacza zgrzytliwe przerwanie starczej rutyny. Chwila przybycia jest obojętna, bo wszędzie czeka na człowieka to samo: stary człowiek nie podróżuje ku czemuś, lecz stale się od czegoś oddala. W ciągu dziewięciu godzin przylatujemy na przykład z Rzymu do Nowego Jorku, by następnie przez godzinę krążyć nad lotniskiem, ponieważ z powodu burzy śnieżnej żelazny ptak nie otrzymuje pozwolenia na lądowanie, nawierzchnia lotniska jest zamarznięta. Wreszcie terra firma, trzeba się przesiąść na prowincjonalny, mniejszy samolot, który nocą przeleci nad kontynentem i w ciągu pięciu godzin przeniesie nas z wybrzeża Oceanu Atlantyckiego nad Pacyfik. Wszystko to jest coraz bardziej rutyną niż przeżyciem. Już tylko wsiadanie do samolotu jest ciekawe, ponieważ na lotniskach wszystkich kontynentów szaleje strach przed terrorystami i każdy pasażer zostaje prześwietlony. Wszyscy są podejrzani o ukrywanie bomb: ciotunia, 494 podlotek, ksiądz, nawet parasol. Podejrzana jest ludzkość. I ta podejrzliwość nie jest bezpodstawna. Lektura w podróży: Galbraith: Społeczeństwo dobrobytu. Po przybyciu podróżny natychmiast spotyka w rzeczywistości to, o czym czytał na kartach książki. Rozrzutność jest ciągle ta sama i zdumiewająca. Kraj jest niezwykle bogaty, żywność, metale, surowce, energia, wszystkiego w bród. Ale Galbraith cytuje z oficjalnych statystyk fakty zadłużenia. Purytańska zasada, według której jednostka ma prawo bogacić się, bo sukces jest darem bożym, obowiązuje dalej. Ale została wsparta zasadą kredytu, według której jednym ze sposobów bogacenia się jest zaciąganie długów. Według Galbraitha czterdzieści dwa procent ludności już nie jest w stanie obronić się przed kredytami na zakupy, kupują więc najrozmaitsze buble, a potem do śmierci z trudem spłacają raty i procenty. Wszędzie rzuca się w oczy groteskowa przesada sztucznie rozbudzonych potrzeb. Nigdzie indziej na świecie nie widuje się samochodów osobowych tak ogromnych, jakby służyły do transportu rogaci-zny; stoją one przed parterowymi domkami spoglądającymi na świat ślepymi oknami. W domkach zdumiewająca wygoda: łazienki, baseny, dywany, meble, wszelkie sprzęty bardzo drogie. A ponieważ to wszystko jest na kredyt, nie przypadkiem taki tu częsty wrzód żołądka i zawał. Oceaniczne powietrze. Łykam je jak astmatyk hausty tlenu z butli. Carmel Przed blisko dwoma dziesięcioleciami, kiedy tu przyjechałem, była to nieznana miejscowość, wioska rybacka, w której nudziła się zarośnięta nowojorska bohema. Dziś to luksusowe kąpielisko, z pałacykami, błyszczącymi wystawami. W Europie potrzeba stu lat, by nadmor- 495 ska miejscowość nabrała światowej rangi. Tu wystarczą dwa dziesięciolecia. Godzinny lot do San Diego. Przez cały czas lecimy nad brzegiem oceanu, nad skalistym kalifornijskim krajobrazem, nad Sierrą. Wokół nas pełno obładowanych weekendowych pasażerów. Samolot jest dziś tak popularną możliwością przemieszczania się jak rower, łyżwy czy narty. San Diego Rano z okna hotelu długo przyglądałem się staremu Murzynowi, który na rogu wypielęgnowanej, wymiecionej do czysta ulicy wywrócił pojemnik na śmieci i przeszukiwał jego zawartość z rękami po łokcie w odpadach. Szukał pustych puszek po konserwach. W parku Bal-boa, w „Cafe del Rey Moro" uprzejmość, elegancko ubrani starzy ludzie. Wszędzie miesza się brud i arystokratyczność. Ocean Beach Przy końcu jednej z uliczek niespodziewanie widok na Ocean Spokojny. W tym spotkaniu oko w oko jest coś zaskakującego. To perspektywa, w której blednie i odpływa w dal wszystko, co przeżyłem - Europa, młodość, wiek męski, „historia", „kultura Zachodu ". Brzeg zabudowany jest czarnymi skałami, w dole fale nadgryzają kamień. Nigdzie dotąd nie spotkałem tak ostatecznego sensu samotności jak tu. Energia, która promieniuje z Pacyfiku, przenika świadomość, jak promienie rentgena przenikają tkanki. To naraz Nic i Wszystko. Obiad w Meksyku. W nadgranicznym miasteczku przyjezdnego uderza od razu kwaśno-gorzki zapach beznadziejności. Bomba biologiczna na Zachodzie tu tyka z najgroźniejszym stłumieniem. 496 Nowy Jork Lądujemy w arktycznej śnieżycy. Kilkudniowe włóczenie się po znajomych, oblodzonych ulicach. Z piętnastoletniego pobytu tutaj nie pozostało mi żadne konkretne wspomnienie; tylko liczby i pojęcia. Z pewnego szwajcarskiego cmentarza dla szantażu ukradziono trumnę Chaplina. To zupełnie jak pierwsza scena w filmie Chaplina. Wśród powtarzających się ataków terrorystycznych oskarża się już literaturę, że przygotowała atmosferę, która wyhodowała terror. To cios zezowatego rzeźnika, czyli oskarżenie pod niewłaściwym adresem: terrorysta nie szuka ani inspiracji, ani praktycznych rad w literaturze, swój terror produkuje sam. To prawda, że literatura czuje niejako naprzód emocje i zmiany zachodzące w naturze ludzkiej. Ale barometr nie jest winien burzy, którą przepowiedział na kilka godzin wcześniej. Gdy przypomina mi się Ocean Spokojny, czuję nostalgię. Gwelfowie byli skłonni przyjąć Dantego z powrotem do Florencji, jeśli na znak pokuty przejdzie nocą po ulicach z płonącą świecą. To właśnie ta świeca, której nie wolno zapalić. Raczej wlec się dalej w ciemności na obczyźnie. Kiedy Orfeusz odwrócił się, sylwetka Eurydyki zbladła. Nigdy nie warto się odwracać, dla żadnej „Eurydyki". Dla niczego, co kochaliśmy. Chwalą pewnego pilnego autora, jak wiele wie, jak bogatą ma wiedzę. Na podobne pochwały uczeni autorzy zasługiwali dwieście-trzy-sta lat temu. Dziś zdobycie rozległej wiedzy nie wymaga wielkiego wysiłku: wystarczy sięgnąć na półkę, zdjąć encyklopedię, a jest w niej 32 - Dziennik 497 wszystko, co przy dzisiejszym stanie badań wiadomo o niebie i ziemi. Kiedy dwieście lat temu francuscy encyklopedyści zaczęli od „oczyszczenia pojęć", zdobycie wiedzy było jeszcze prawdziwym wysiłkiem indywidualnym, prywatnym przedsięwzięciem pełnym trudu. Dziś można kupić na raty świetne leksykony, z których pomocą amator nie-douczek może się stać bez trudu uczonym instant. Socjaliści zaczęli odkrywać, że nie tylko jednostka bankrutuje, jeśli więcej wydaje, niż wytwarza, lecz spotyka to także naród. I to ich zaskoczyło. Wspomnienie z madryckiej walki byków. Ta barwna rzeźnia jest obrzydliwa nie tylko dlatego, że byk nie ma dokąd uciec; w jeszcze większym stopniu dlatego, że ani mu w głowie walczyć. Podniecają go do walki pikami, zmuszają, by się wściekł i zaczął bóść. W historii istnieją podobne przypadki sztucznie wywoływanych wojen domowych. Metropolita moskiewski, który przed kilkoma tygodniami w uroczystym ornacie przybył z wizytą kurtuazyjną do świeżo wybranego papieża, wyjąkawszy kilka pierwszych słów, padł na ziemię i umarł, a był młodym człowiekiem, jeszcze przed pięćdziesiątką. Nie wiadomo, co wywołało nagłą śmierć młodego moskiewskiego metropolity. Może wstrząs, że na rozkaz ateistycznego rządu sowieckiego musiał się zachowywać tak, jakby w Sowietach praktyki religijne były czym innym niż tylko formalnością tolerowaną ze względów taktycznych? Kryzys sumienia, załamanie nerwowe? Pisarz, kapłan żyjący w systemie dyktatury, która nie uznaje wolności sumienia, może znieść sytuację, w której zostaje skazany na milczenie, nie pozwalają mu mówić. Ale przymus przemówienia i kłamania może go zabić. 1979 Cztery miesiące w południowej Kalifornii. Spośród mniejszych i większych miasteczek L. ocenia niektóre jako „eleganckie". Ale na brzegu Oceanu Spokojnego osada jest „elegancka" w inny sposób, niż to się rozumie w Europie: elegancka jak żyrafa czy cyprys. Wieści z gazet europejskich robią tu takie wrażenie, jakby Dziki Zachód przeniósł się czasowo do Europy. Strzelający, kowbojski, porywający ludzi Dziki Zachód jest prawdziwszy w Rzymie i jeszcze kilku innych miejscach niż tu, gdzie go wynaleziono. W zarządach hoteli „pasma słonecznego" wszędzie sami starzy. Trzęsący się starcy spoglądają szklanymi oczyma. Jak ja. Podczas chodzenia uczucie, które stary Gide ujął tak: „jakbym chodził po piasku". Czasami uczucie kaca, jak dawniej po przelumpowanej nocy. Teraz po przelumpowanym życiu. Akwarium, wystawa fauny Oceanu Spokojnego. W tym widoku jest coś przerażającego. Czego chce natura z tą niekończącą się mutacją istot głębokowodnych? W wielkim basenie rekiny, całymi tuzinami. „Rząd zębów" na ich brzuchach przypomina piłę pewnego potwora, którą rozpiłowuje on świat na obrazie Hieronima Boscha. 499 Godzinny spacer stateczkiem po zatoce San Diego. Kiedy Ocean Spokojny jest cichy, wydaje się bardziej przerażający niż w czasie burzy. To cisza siły, cisza grawitacji, która wciąga wszystko, nawet głosy. Coronado Miejsce odpoczynku emerytowanych marynarzy, od kontradmirała w dół. Stare wilki morskie grają w tenisa na nadbrzeżu oceanu. To „wielkoświatowa" Ameryka - nie w modnym, lecz w organicznym sensie tego słowa: ławeczka do przycupnięcia na progu świata. Wiekowy hotel ze staromodnym, wiktoriańskim wyposażeniem. W toalecie kanapa obciągnięta jedwabiem, na której kontradmirałowie odpoczywają po ciężkich trudach trawienia. W teatrze. Spektakl w niedzielne popołudnie, wystawiają sztukę amerykańskiego dramatopisarza pod tytułem Equus1. Widownia wzniesionego na początku wieku teatru jest ozdobna, „mieszczańska". Na tym popołudniowym przedstawieniu wypełnia ją szczelnie inteligencja z San Diego, przeważnie starzy ludzie. Wiele interesujących twarzy. Scena jak abstrakcyjny szkic, reżyseria doskonała. Treść sztuki: pewien młody człowiek wyłupuje oczy koniom w stajni, ponieważ ma seksualne problemy i myśli, że konie podpatrują go podczas praktyk seksualnych. Na scenie neurotyczny bohater i jego partnerka, młoda aktorka, rozbierają się zupełnie do naga - nie mają nawet przepasek -i na otwartej scenie markują kopulację, po której chłopak wyłupuje oczy wprowadzonym na scenę sztucznym koniom. Do tego wszystkiego pewien psycholog wygłasza wyjaśniający wykład. Widzowie teatralni - w większości starcy - oglądają ten pokaz bez szemrania, pokasły-wania. Wiktoriańskie dobre maniery i purytańska moralność kalwińska nie odpowiadają już na współczesne prowokacje, pozostają obojętne. Peter Shaffer jest dramatopisarzem angielskim. 500 Przed południem w krótkim odcinku czasu dwa wstrząsy ziemi, jeden po drugim. Pierwszy trwa tylko chwilę, porusza łóżko. Drugi, po upływie godziny, jest silniejszy, trwa ze trzy sekundy. Nie istnieje żadna sytuacja życiowa, którą można by porównać do trzęsienia ziemi. Na morzu czy w powietrzu w krytycznych chwilach człowiek zawsze czuje, że jeszcze „można coś zrobić". W chwili trzęsienia ziemi czuje tylko, że znikąd pomocy, stał się nieuchronnie ofiarą ślepej i tajemniczej, podobnej do fatum siły. Kalifornia -jak Włochy, Japonia, Alaska i inne wrażliwe punkty na kuli ziemskiej - leży w żonie trzęsień ziemi. Sejsmologowie podejrzewają, że przybrzeżną warstwę ziemi w głębi rozdziela na pół tektoniczne pęknięcie. Ziemia jest jeszcze w okresie młodzieńczym, od czasu do czasu histerycznymi wstrząsami manifestuje swój wiek pokwitania. W Ameryce wyrażenie old man uważane jest za nieprzyzwoite, jak ordynarne słowa czteroliterowe. Lot z San Diego do Rzymu. Japończyk, który w samolocie pomiędzy Los Angeles a Nowym Jorkiem czytał wiersze. Sylabizował czte-rowersowe haiku i czasami uśmiechał się jak smakosz, który rozkoszuje się pysznym kąskiem. Nawet nie spojrzał na góry, jeziora, ocean. Ani razu nie wyjrzał przez miniaturowe okienko samolotu. Był człowiekiem w średnim wieku, w okularach i dobrze skrojonym zachodnim garniturze. i W Salerno mroźna wiosna, szczerzący się ostatni oddech południo-wowłoskiej zimy. Wybrzeże Oceanu Spokojnego ma klimat bardziej przyjazny od wybrzeża Morza Śródziemnego: jest on spokojniejszy, jak potężny człowiek, który może sobie pozwolić na to, by nie być histerycznie kapryśnym. 501 W pisaniu jest coś zawstydzającego. Nie można napisać „prawdy", już choćby tylko dlatego, że nie wiemy, co jest prawdą. Ale udajemy, że wiemy. Stary Goethe miał rację: „Lepiej malować", mawiał. Gdy po dłuższej nieobecności przyjeżdżający z dalekich stron - na przykład znad Pacyfiku - podróżny zawita do Europy, przyjmuje go kontynent nie tyle sfinlandyzowany, ile raczej zbałkanizowany. Ale poganiacze mułów siedzą już w mercedesach. Ta obecna, bekająca z przejedzenia Europa przejęła od Ameryki wszystko, co jest tam niesympatyczne - obłęd reklam, nachalną mentalność interesu- a jednocześnie jakby zapomniała o tym, co było jej własnym sensem: o dialektycznych dysputach, o wykwincie ducha i smaku. Ameryka pod wieloma względami jest dziś bardziej „europejska" od jarmarcznie rozwrzeszczanej, szarpiącej się bez charakteru i świadomości własnej tożsamości, spekulującej pomiędzy Rosjanami a Amerykanami mieszaniny, która pozostała tu po Europie. Język włoski. Muzyka sensu. Kriidy: Uliczki Świętej Teresy1. Odbitka, wybór z dawnych artykułów gazetowych. Pisma z czasów, kiedy razem z rodziną mieszkał w dzielnicy Teresy, w jednej z kamienic przy ulicy Królewskiej. Każda jego linijka jest plastyczna, żywa. Na karcie tytułowej portret pięćdziesięcioletniego pisarza. Fotografia z czasu, kiedy śmiertelna choroba już go złożyła niemocą. W miejsce dandysa z bohemy - twarz człowieka, który uświadomił sobie fakt śmierci; a o tym fakcie dotąd i on, i wszyscy inni starali się nie myśleć. W jego spojrzeniu nie ma smutku ani przebaczenia - to spojrzenie pełne obojętności, kiedy skazaniec zrozumiał, że nie warto się gniewać ani cieszyć. Janos Arany śpiewał, że „raz na sto lat zakwita kwiat aloesu". Takim tajemniczym, przepięknym kwiatem aloesu jest w literaturze węgierskiej dzieło stuletniego Krudyego. Uliczki Świętej Teresy - Szent Tere'z utcdi 502 Pewien mój korespondent pisze, że na dzisiejszych Węgrzech dla pokolenia trzydziestolatków takie słowa jak „pan" czy „mieszczanin" mają całkiem nową interpretację: są pejoratywne albo karykaturalnie zdeformowane. Ludzie nie znają już ich prawdziwego znaczenia. Exit Herbert Marcuse. Ostatnie lata spędził w prześlicznej La Jolli w kwaśnej samotności: młodzież, której „bunt" w latach sześćdziesiątych z arogancką wyniosłością patriarchy aranżował, odwróciła się odeń. Młodzi nie wierzyli w „nową cywilizację", która sugerowała negację obecnej i wszystkich dotychczasowych cywilizacji, wróżąc, że po ich upadku dzięki sile „sublimowanego Erosa" Człowiek wzniesie się z ruin na wyżyny. Marcuse głosił, że gdy w społeczeństwie zapanuje Eros, ludzie nie będą musieli szukać społecznego zaspokojenia drogą pracy, wszak seks nie jest mechanizmem utrzymania gatunku, lecz medium rozkoszy i piękna. Wierzył w Erosa, który wyzwoli człowieka ze „strumień", jakie wytworzyły w nim cywilizacja i kapitalistyczny porządek społeczny: jedynym zajęciem człowieka będzie Zabawa i Rozkosz, ludzie będą upajać się życiem bez żadnych ograniczeń, a technika wyprodukuje wszystko, co jest potrzebne do Wolności Doskonałej. W latach sześćdziesiątych to dobrze brzmiało. Liczne grupy młodzieży europejskiej i amerykańskiej wypisywały na swoich sztandarach: „Bądźcie trzeźwi, żądajcie niemożliwego!". Ale „jednowymiarowy człowiek", jak go nazwał Marcuse, a więc ktoś, komu społeczeństwo kapitalistyczne odbiera możliwość indywidualnego rozwoju, ponieważ tłumi w nim Erosa, szybko się zorientował, że nie warto całkiem niszczyć istniejącej cywilizacji, przeciwnie, należy się włączyć w istniejącą i zmieniać ją od wewnątrz. Cohn-Bendit, jeden z asystentów reżysera paryskiego społecznego trzęsienia ziemi w latach sześćdziesiątych, oskarżył później Marcusego, że jest agentem CIA, ponieważ zduszenie buntu usiłuje usprawiedliwić absurdem. To, co Breton nazywał „Wielką Negacją" - odrzucenie przejawów współczesnej cywilizacji - w tekstach Marcusego doznało fermentacji, zmieniając się w prymitywne dialektyczne gaworzenie. W końcu pozostał sam, zupełnie opuszczony. Okazało się, że Freud przynajmniej w jednej sprawie się nie pomylił: Rzeczywistość jest silniejsza od Erosa. 503 W kawiarni pewien ubrany w letni garnitur mężczyzna w średnim wieku spokojnie czytał książkę. Pośród kanibalów tego lata Człowiek Czytający jest jak ksiądz, który spokojnie odprawia mszę na jarmarku, pośrodku orgii zapachów dochodzących z sąsiedniego rusztu z kiełbaskami. Rankiem na terrazza wiersz Kosztolanyiego Nabożeństwo wrześniowe1. Srebrna mgła, światło jak topione złoto. Rysunek Apeninów w tle. Utwory, które zostały zrobione jakby nie z prawdziwego materiału, lecz z tworzywa sztucznego. Wygląd, barwa, forma, ton, wszystko takie, jak żywe pismo - ale materia, z której zostały wykonane, to syntetyk. Na neapolitańskim pchlim targu, na którym rozmaici podejrzani osobnicy handlują najrozmaitszymi podejrzanymi towarami, dziennikarz wypytywał kręcącego się tam lazzarone, z czego żyje. Statysta neapolitańskiego półświatka odpowiedział, że kupuje i sprzedaje, i dość dobrze mu się wiedzie, bo zawsze znajdzie się ktoś, kto chce sprzedać czy kupić. Ale ma poczucie braku, ponieważ skończył już czterdzieści lat i to zajęcie nie wystarcza mu. Na pytanie, czego mu brak, odpowiedział: sciopero - strajku. Uroczystość świętego Mateusza i Januarego przypada w jeden dzień. W neapolitańskim relikwiarzu tego roku krew znów zakipiała, upłynnił się przypominający kawałek asfaltu krwawy skrzep. Według gazet jest to „dobry znak". Może dlatego, że poza racjonalizmem i zabobonami istnieje coś, o czym nie mamy pojęcia. Astronom Fred Hoyle powiedział, że nikt nie wie, jaki jest Wszechświat, ale tyle już wiadomo, że „wszystko jest w nim możliwe". Dzień zmarłych. Odczytuję listę. Z głębokiej przeszłości, z lat młodości, z czasów wieku męskiego ledwie już kto się odzywa. Niektórzy odwiedzają mnie jeszcze we śnie czy w chwilach zamyślenia, ale jest ich niewielu. W takich chwilach widać, jak rzadki był w ciągu długiego życia człowiek, z którym w rzeczywistości mieliśmy coś wspólnego. Czasami widuję we śnie ojca. Urodził się przed stu dziesięcioma laty. Jego senna postać wychyla się z głębin historii: był to „dżentelmen", którego słowo, uścisk dłoni znaczyły więcej niż pisemne, opieczętowane zaklęcia. Jego strój także pochodził z głębokiej przeszłości: ojciec był konserwatywnym liberałem, najlepszym rodzajem człowieka w tym stuleciu. Inni migają mi w pamięci pozbawieni twarzy i postaci, jak cienie w Hadesie. „Patrioci". Istnieje tylko jeden rodzaj patriotyzmu: gdy człowiek z bezwarunkową wiernością i prawdziwym wysiłkiem dobrze wykonuje własną pracę tam, gdzie się właśnie znajduje. Skutki takiej postawy promieniują na jego ojczyznę. Zmarli. Czasami trącają mnie łokciem, przechodząc obok. Ale nigdy się do mnie osobiście nie odzywają. Bo umarli. L. pokazuje, że w zlewie, na którego brzeg wysypała się wczoraj odrobina cukru pudru, nocą zebrały się mrówki i wyprawiły sobie ucztę na tym białym wzgórku. Jaki zew wezwał te mikroskopijne stworzenia na siódme piętro do zlewu kuchennego? Jaki głos prowadzi wędrowne ptaki, ryby płynące w głąb kontynentów? I co my w ogóle wiemy o Strukturze? Niemal nic. 1 Nabożeństwo wrześniowe - Szeptemberi dhitat 504 1980 Przebieram w odpadach naszego życia: trzeba zdecydować, co warto jeszcze ocalić. Wśród fotografii, listów, drobnych przedmiotów pamiątkowych czasem na chwilę ożywa wspomnienie człowieka, którym byłem przed pięćdziesięciu czy sześćdziesięciu laty. To dla mnie ktoś obcy. Nie czuję żadnej wspólnoty ze sobą samym sprzed pięćdziesięciu lub choćby tylko trzydziestu lat. Z fotografii spogląda na mnie nieznajomy albo ktoś znany przelotnie, z jednego spotkania. To drugie „ja", osobowość, którą w istocie jestem, nie zmieniło się. Ale ono nie ma twarzy. Listy z pozdrowieniami w ironicznym tonie lub ze szczerym współczuciem, ponieważ osiągnąłem „wiek patriarchów". Ale liczby nie mówią nic konkretnego. Summa vitae to tylko górnolotne wymądrzanie się. Nie istnieje summa vitae. Z długiego życia nie pozostało żadne dające się podsumować doświadczenie - przetrwały tylko chwile, wspomnienia chwil dialektycznie, logicznie uzupełniających się albo irracjonalnie sprzecznych ze sobą. Pound wierzył - ogłosił to w Cantos - że „kultura" to czysty język, precyzyjny sposób wyrażania się. Tu zaczyna się człowiek: kiedy w jasnych słowach, sensownie formułuje mądre myśli. Zwierzę odczuwa. Człowiek ocenia. 506 Kategorie emigracji: ktoś uciekł z ojczyzny do obcych krajów. Ktoś pozostał w ojczyźnie i ukrywa się we własnej, wewnętrznej obcości. Ktoś żyjąc na emigracji ucieka w samotność. Jak kapłani żydowscy strzegli w Babilonie zwojów Tory, tak dziś pisarz, żyjąc jak w katakumbach, strzeże literatury: z liturgicznym szacunkiem chroni zwoje, które przechowają zamiary i sens literatury na czasy, gdy opadnie już zalew paraliteratury. Szczery kryminał, uczciwy romans nigdy literaturze nie szkodziły: czytelnik wiedział, co czytał. Ale paraliteratura dusi literaturę, ponieważ oszałamia czytelnika, który nawet nie podejrzewa, że to, co czyta, to nie literatura, lecz syntetyczna namiastka. Zawsze, w każdej epoce istniał Flaubert i Dumas ojciec, ale czytelnik w przeszłości doskonale wiedział, że czym innym jest Pani Bovary, a czym innym Trzech muszkieterów. Dziś już tego nie wie, bo uszminkowana na krytykę reklama zamazuje w świadomości ludzkiej prawdę o jakości. Gdy pisarz ośmieli się wysunąć głowę z katakumb, pozostający na usługach paraliteratury naganiacze rzucają się nań i rozszarpują go wraz z dziełem. Traktują go jak zdrajcę, który psuje interes. Włoski lekarz, który z niewielkim skutkiem starał się od kilku miesięcy wyleczyć mnie, wstydliwie wyciąga z kieszeni krzyżyk na tasiemce: był w Lourdes, stamtąd go przywiózł. Może ma rację. Pożegnanie z Salerno. Według miejscowego zwyczaju wszyscy żegnają się pocałunkiem. Sąsiedzi, babcia, wnuki, kelner w kawiarni, listonosz, dozorca i carabiniere, który mieszkał w domu. Carabiniere był nieogolony, miał zarost i całował szczególnie gorąco, ogniście. To było nieprzyjemne. Nigdy nie całowałem się tyle, co ostatniego dnia w Salerno - w moim wieku to już wręcz rekord seksualny. Ale nie było łatwo rozstać się z tym smutnym, wytwornym miastem. Jednym z ostatnich rezerwatów ludzkości jest Felix Campania, która akurat teraz nie jest/e//x. Pocieszające było żyć wśród tych mądrych, dobrze wychowa- 507 nych, ludzkich Włochów z południa, w Italii, która jest teraz zabagnio-na, ale zapewne przetrwa ten kryzys, z którym się zmaga, jeśli całość, Zachód, którego jest organiczną częścią, przeżyje potop ze Wschodu. Lot z Rzymu do Nowego Jorku znów zupełnie bez zakłóceń: uspokajająca rutyna trochę jak z taśmy produkcyjnej przenosi nas nad oceanem. Wszystkich trzysta sześćdziesiąt miejsc w samolocie jumbo jest zajętych, wielka grupa emigrantów żydowskich leci do Ameryki. To rosyjscy Żydzi, którzy otrzymali pozwolenie na emigrację z Sowietów, ale nie znaleźli sobie miejsca w Izraelu i teraz, podnieceni, liczną grupą wędrują dalej do Ameryki. Po niemiecku i w jidysz, głośno wyjaśniają i opowiadają, dlaczego nie pozostali w Izraelu. Większość z nich to bardzo młodzi ludzie, rozglądają się błyszczącymi oczyma, wszystkiego dotykają, biorą do ręki. We wnętrzu szybującego na wysokości arcydzieła techniki zawsze ogarnia mnie zdziwienie, że człowiek, który w obecnym wieku stworzył ten cud (i jeszcze wiele innych!) nie znajduje sobie miejsca na Ziemi i nie potrafi żyć w pokoju. Nowy Jork już do siebie powrócił po gospodarczych przejściach, tłumy turystów utrudniają wejście do miejsc publicznych. Megalopolis, w której przeżyłem blisko dwa dziesięciolecia mego życia (piętnaście lat mieszkając tu, a potem powracając na liczne, choć zawsze pozbawione wzruszenia pobyty), jest naraz obca i znajoma. To znajoma obcość, której nie rozwiały minione lata w Europie, gdzie otaczała mnie obca swojskość. Przed Museum of Modern Art stoi długa kolejka głodnych kultury hippisów nowojorskich, którzy pragną obejrzeć wystawę dzieł zebranych Picassa. Ten tłok to pewnie raczej snobizm niż autentyczny „głód kultury". Ale cywilizacyjny mechanizm w Ameryce jeszcze ciągle tyka, kręci się. Jak już kilkakrotnie w minionych latach, tak i teraz bez żadnych przeszkód wtapiam się od razu w amerykański way of life, jestem jak lokator, który wchodzi do opuszczonego, mrocznego mieszkania, lecz nie musi szukać włącznika światła w korytarzu, bez obmacywania ścian znajduje go i naraz znajome wnętrze się rozjaśnia. ¦ I W bibliotece. Ulga, że znów mogę czytać książki w kilku językach. W Salerno w ostatnich latach nie miałem tej możliwości. Po poście chory czuje ulgę wtedy, kiedy może wreszcie zaspokoić głód. Jakbym po to przeleciał nad oceanami i kontynentami, bym znów mógł żyć w pobliżu dobrze funkcjonującej biblioteki. Po salerneńskiej książkowej biedzie - przez całe lata doskonała British Library znajdująca się przy Via Babuino w Rzymie przysyłała mi potrzebne książki w odpowiedzi na składane w skomplikowany sposób zamówienia - co za radość wejść do wielkomiejskiej biblioteki, cieszę się jak dziecko, które zostało samo w cukierni i rzuca się na ciastka rozłożone na szklanych półkach. Ale to tylko pierwsze, przemijające wrażenie. Bo w rzeczywistości nie czuję już takiego nienasyconego głodu książek. W życiu człowieka nadchodzi czas, gdy już nie oczekuje on od książek wiarygodnych odpowiedzi na swoje pytania. W tutejszej bibliotece, w czytelni setki czytelników opartych na łokciach pochylają się nad książkami, ale nie jest pewne, że czytają z przekonaniem. Może tylko udają czytanie i przychodzą tu dla spędzenia czasu? Czytanie kiedyś, nie tak znów dawno, było czynnością liturgiczną. Dziś dla wielu to tylko sposób spędzania czasu, hobby. Potomkowie Tolteków i Azteków kręcą się po okolicach San Die-go. Ich obecność i bliskość jest specyficznie obca: nie wroga, ale zimno „inna". Dniem i nocą napływają przez pobliskie przejście graniczne. Władze niewiele mogą uczynić, aby zapobiec temu przenikaniu. Liczbę cudzoziemców przebywających w Stanach Zjednoczonych bez zezwolenia szacuje się na pięć milionów. Na ulicach, w sklepach, wszędzie pełno takich klientów. Ich głosy są zachrypnięte, monotonne. Kobiety w większości nieforemne, mężczyźni niechlujni, o ciemnych spojrzeniach. Murzyni nie mieszają się z nimi. Za jakieś pięćdziesiąt lat Meksyk powoli może się stać dla Stanów Zjednoczonych takim niebezpieczeństwem, jakim w nieco innym sensie są Chiny dla Sowietów. Ludność Meksyku w ciągu minionych trzech lat podwoiła się, jest ich teraz już blisko siedemdziesiąt milionów. Ich napływ jest przejawem sił natury i nie sposób się przed nim obronić, podobnie jak przed naporem pustyni, dżungli czy oceanu. W tutejszym życiu jest jakaś miękkość, nie jest „anglosaskie". I jest coś z Wildwestu w tym prze- 508 509 sądnie ucywilizowanym tłumie kalifornijskim. Chłodzony, ogrzewany, cywilizowany Dziki Zachód. Ta młoda, dwustuletnia cywilizacja amerykańska przyjęła inspiracje Zachodu, jego badawczego ducha. Ale zaskakująco mało przejęła z bliskich, kwitnących tu w czasach przedkolumbijskich środkowoamerykańskich kultur. Cywilizacja północnoamerykańska głosi, że jest chrześcijańska - roi się tu od rozmaitych grup wyznaniowych i sekt -ale wielka obietnica i nadzieja chrześcijaństwa - „królestwo moje jest nie z tego świata" - tu brzmi głucho: homo americanus stworzył cywilizację jak najbardziej dla „tego świata". Potakując głową, wysłuchał eschatologicznych obietnic o innym świecie, ale w głębi serca nigdy się nimi nie przejął. Rozpoznał w chrześcijaństwie siłę dyscyplinującą społeczeństwo. A potem mówił już o czym innym. Na jednej z farm kalifornijskich w osiemdziesiątym ósmym roku życia zmarł Henry Miller. Dla współczesnej literatury amerykańskiej był autorytetem w sprawach seksu - podobnym kuglarzem w purytań-skiej Ameryce, jakim D.H. Lawrence był w Anglii: oświadczył bowiem, że w świecie istot ludzkich istnieje życie seksualne. I to oświadczenie na obu kontynentach wywołało ogromne poruszenie. (...) W węgierskim życiu umysłowym za żelazną kurtyną- w książkach, pracach, które ukazały się w ostatnich trzech dziesięcioleciach -tego właśnie brakuje: szacunku dla humanizmu. Jakby nie wiedziano, że istniała liberalna węgierska inteligencja, która po okresie reform1 starała się urzeczywistnić liberalne Węgry. Te Węgry zostały zniszczone, ale ich pozostałości są w dalszym ciągu więcej warte niż kurs chrześcijański2 i następujące po nim, opatrzone marksistowską naklejką roz- 1 Okres reform - lata poprzedzające 1848 r., gdy wybuchła węgierska walka o wolność, zwana też Wiosną Ludów. 2 Tą nazwą określano okres po 1918 r. 510 grywki różnych grup interesów. W czasach mojej młodości w Górnej Prowincji i w Siedmiogrodzie liberalne myślenie było jeszcze żywe. W Budapeszcie też istniały ślady czegoś podobnego, lecz było ono czasem zdeformowane, miało charakter plebejski. Prowadzone na siłę eksperymenty władzy komunistycznej odcięły obecne pokolenia od możliwości poznania tego humanistycznego, liberalnego ducha. W perspektywie bliskiej śmierci niełatwo wypełnić dni sensownymi „zadaniami". „Być" jest czymś więcej, niż robić cokolwiek. Ale w starości nie istnieje już możliwość „bycia" ze wszystkimi tego skutkami. Stary człowiek to taki turysta, który nie chce „przybyć". Poranne wiadomości radiowe donoszą o trzęsieniu ziemi w południowych Włoszech. Widzę ulicę w Salerno, dom, sąsiadów. Przypomina mi się to dziwne uczucie, o którym mówili ludzie, którzy uszli z inferna auschwitzów i gułagów: najpierw ulga, a potem palący wstyd, że się jakoś uciekło przed piekłem. Starzy ludzie, którymi jesteśmy, w odpowiednim czasie opuściliśmy sejsmiczną żonę salerneńską, na ten krótki czas, jaki nam jeszcze pozostał... To jednak nie jest sportowe zachowanie, tak czuję, pomimo że przecież nie sposób ujść przeznaczeniu, które pójdzie za nami przez oceany i kontynenty. „Przeznaczenie jest silniejsze od bogów", mówi w ostatnich słowach tragedii Eurypidesa Pallas Atena. Bogini wiedziała, co mówi. Nadchodzą wieści o trzech tysiącach ofiar, o ponad stu tysiącach bezdomnych. Ci ludzie w perspektywie tragedii nam też stają się całkiem bliscy. Jakby każdy z nich był naszym osobistym znajomym, cały ten dobroduszny, rozumny, smutny i zrezygnowany południowowłoski lud. Pośrodku tragedii wszyscy bezpośrednio stają się naszymi krewnymi, bliscy i dalecy. Piszą, że pogoda jest okrutna: wichura, przenikająca zimnem do kiszek południowa zima. Tłumy ludzi bez dachu nad głową, trupy pod gruzami. Większość bezdomnych nie chce opuścić miejsca tragedii, nie chcą przyjąć od rządu włoskiego mieszkań zastępczych, kulą się przed obróconymi w ruinę domostwami, trzęsą się z zimna w namiotach. Znam ten stan duszy. Kiedy po oblężeniu ujrzałem nasz obrócony w 511 ruinę dom, wszystko, co zostało z mojego mieszkania, czułem, że nie warto iść dalej, po co? Nadchodzi chwila, kiedy człowiek - ludzkość? -już nie czeka i nie prosi o pomoc. Tylko siada na gołej ziemi, ziewa, drapie się w ucho. Coś się wyjaśniło, myśli. Zima. Łagodna, bez smaku i zapachu zimy. Zachody słońca jak nigdzie indziej: karminowe zmierzchy. Odbicie Oceanu Spokojnego w nieskończoności zachodniego nieba. Bliska nieskończoność we wszystkim, w wodzie i na niebie. 1981 - Fanfarlo. Baudelaire raz spróbował napisać coś „łatwego i przyjemnego w czytaniu". Udało mu się: sutener z grzeczności uwodzi kobietę, która uwiodła męża jego kochanki. Elegancki żart. „Czyta się", a jednocześnie jak to brzmi! Geniusz potrafi stworzyć coś szlachetnego nawet z odpadów. Czarowna zima. Miodowe słońce, do tego haust słonego powietrza. Sen nocy letniej, ta urocza zabawa, która więcej mówi o „miłości" niż Owidiusz, Stendhal i Freud razem wzięci, wyśmiewa nie tylko Tytanie, która przez całą noc w miłosnej ekstazie całuje zaczarowaną głowę Spodka. Ta parabola pasuje do postępowej inteligencji naszego wieku, która w całkiem podobnym afekcie całuje i pieści się z marksizmem. W parku kilka egzemplarzy kaktusów, które widać w Kalifornii i na pustyniach sąsiedniej Arizony i Teksasu: jak wieloramienne żydowskie świeczniki. Ale są też inne: jak harfy pustyni, pomiędzy strunami których wiatr wyje szaloną symfonię. Powracające doniesienia o tym, że psychoza ucieczki przybrała w Ameryce rozmiary epidemii. Ludzie wyprowadzają się z miast, wzno- 33 - Dziennik 513 szą naprędce schronienia w samotnych, pustynnych lub górskich miejscach, przechowują suszoną, mrożoną żywność, opał, przygotowują się do nadejścia Armagedonu, którym może być wojna atomowa albo bunt głodowy zwielokrotnionej rasy ludzkiej. Lub po prostu tylko masowa histeria, w globalnych wymiarach. Rano, kiedy wyjrzałem przez okno, zakręciło mi się w głowie, jakbym doczekał urzeczywistnienia się surrealistycznej wizji. Przed oknem powoli, niespiesznie przesuwał się dom. Miał około dwudziestu metrów długości i może z dziesięć szerokości, był to wielopiętrowy dom z dachem, oknami, balkonami. W którymś z okien widziałem doniczkę z kwiatem. Jakby naruszony został porządek świata. Jakby wszelka ziemska prawidłowość przestała obowiązywać: domy zaczynają wędrować. Ale to, co widziałem, było rzeczywistością. Na długich metalowych szynach dom niespiesznie posuwał się ku swemu celowi. Nie rozebrano go i pozostał, jak się nam, widzom, wydawało, w nienaruszonym, oryginalnym stanie. Po prostu przeniesiono go ze wszystkim na nową działkę. Był to apokaliptyczny widok. „Europa". Czasami, w półśnie powracające obrazy. Ale patrzę tak, jak astronauta, który przez okienko statku kosmicznego w nieskończonej ciemności widzi błękitnie błyszczącą piłeczkę tenisową i myśli: „Oto Ziemia". Stary człowiek nie czuje gwałtownej potrzeby spojrzenia na zegarek, który nosi na przegubie. Nie interesuje go, czy to już minęło wpół do trzeciej, czy będzie dopiero za dziesięć minut. Jest ranek, dzień i noc. Reszta obojętna. Starość jak black hole1 z siłą grawitacji wsysa w siebie czas. 1 black hole - czarna dziura 514 Neapolitańczycy w książce Marotty. Melancholijne błazeństwo, tragikomiczne wzruszenie ramion i uśmiechnięta, rozumna obojętność, która cechuje tam i starców, i dzieci. Jedna z notatek Camusa: niewolnicy starożytni znali to szczególne poczucie wolności, które przychodzi, kiedy człowiek nie jest już odpowiedzialny za swój los. Sołżenicyn odnotowuje coś podobnego pisząc o więźniach Gułagu. W pół godziny po zamachu telewizja pokazuje rzymski plac Świętego Piotra, gdzie przerażeni ludzie kręcą się w kółko, ponieważ ktoś strzelił do papieża. W tłumie niespokojnie krąży dwóch halabardników, młodzieńcy z gwardii papieskiej. W strojach zaprojektowanych przez Michała Anioła, w bufiastych portkach i kubrakach, w hełmach i z halabardami w ręce szukają swojego miejsca pośród tego terrorystycznego zamachu. Dziś nie tylko halabardnicy są bezradni, także wierzący i niewierzący. W bujnej wilgotności początku lata ogródki przed okolicznymi domami wypełniają się kwiatami, a kolory roślin cechuje jasna, ognista żywość, nieznana w innym klimacie. Czerwony, żółty, niebieski skrzą się jak pramateria w cyklotronie. Gość z Europy. Powtarza jeremiadę oskarżającą cywilizację konsumpcyjną. Objawy towarzyszące tej mieszanej z błotem cywilizacji konsumpcyjnej są w istocie groteskowe i nieprzyjemne: kurczowy komercjalizm, cyniczne przekarmienie wszystkim, co zbędne, obżarstwo smakołykami plebejskiego dobrobytu - i tak dalej, bez końca. Podobne pięknoduchy jednocześnie milczą o tym, że cywilizacja konsumpcyjna stworzyła dla mas ludzkich taki poziom życia, jaki jeszcze nie tak dawno, w latach mojej młodości, był wyjątkowym przywilejem nielicznych. To nie komputer jest winien, że przeważająca większość ludzi dziś jest w dalszym 515 ciągu głupia, tylko sam człowiek, który w każdej cywilizacji, a więc także w obecnej, poddaje się lenistwu umysłowemu, ponieważ nie jest zdolny do przyjemności, a jedynie do konsumpcji. Gdyby święty Franciszek żył w naszych czasach, śpiewałby pochwalne hymny nie tylko do brata Ognia, siostry Wody, gwiazd, roślin i zwierząt, lecz także do klimatyzacji, komputera i międzykontynentalnego telefonu. Napisałby hymn do siostry Lodówki i brata Samochodu. Bo dzięki temu wszystkiemu życie jest dziś tak znośne, jak nie było nigdy wcześniej. Kto dziś jest żebrakiem, jest nim w cywilizacji konsumpcyjnej i jako żebrak żyje na znacznie wyższym poziomie niż w jakiejkolwiek wcześniejszej epoce. Biolog. Powiada, że jednym z problemów naukowej pracy badawczej w dzisiejszych dniach jest następujące zjawisko: gdy coś się wyjaśnia na jakimś terenie, wynik jak wybuch racy oświetla naraz tuzin nowych problemów. Żydzi. Po śmierci Heroda samowola prokuratorów wywołała wojnę domową na żydowskiej ziemi, oddziały cesarza Wespazjana stłumiły bunt i zniszczyły strukturę państwa żydowskiego. Wówczas Jo-hanan ben Zakaj poprosił władze okupujące o zezwolenie na założenie szkoły w miejscowości Jawne, w której zachowają judaizm i będą go nauczać. Żydzi nie mieli już innego schronienia, jak tylko zwoje Tory i Stary Testament. Jak pamiątka przechowana w rękopisie, tak pozostała im przenośna ojczyzna w postaci języka i literatury. Jutro może to być ojczyzna Węgrów i innych małych narodów. Ciekawy byłby aparat do rejestrowania snów, działający na podobnej zasadzie jak taśma filmowa, która zapisuje obrazy, taśma magnetofonowa nagrywająca głos czy elektroda wykrywająca kłamstwo, która rejestruje częstotliwość fal świadomości. Przed snem zakładałoby się taki aparacik na czaszkę i maszyna jak cathscam1 zapisałaby, a rano wyświetliła wszystko, co we śnie oblekło się w ciało. 1 cathscam - kamera 516 W parkowej kawiarni. Na stolikach nagrobne kaganki, w kawiarniach teraz to modne oświetlenie. W półmroku niepokojące grupy: ofiary dziecięcego paraliżu urządziły tu sobie spotkanie towarzyskie. Wszyscy w średnim wieku, urodzeni jeszcze przed szczepionką Salka. Wielu porusza się pomiędzy stolikami na dwukołowych wózkach na baterie elektryczne. Inni chodzą, ale ręce i nogi trzęsą im się jak kończyny strachów na wróble przy podmuchach wiatru. Okrzyki, nastrój pełen ożywienia, muzyka pop. Flirtują. Od dłuższego czasu niejasna inspiracja: przy odejściu podziękować za serdeczną gościnę; za to, co w tym stuleciu było „pomimo wszystko" cudowne i niepowtarzalne. Pośród powszechnego obecnie narzekania wyrazić wdzięczność za to, co „dziecku wieku", którym jestem, dane było przeżyć: podziękować, że Ziemia rozjaśniła się i zmalała, kontakt pomiędzy ludźmi jest kwestią sekund nawet przy odległościach międzykontynentalnych, przedłużono życie człowieka, ma on wreszcie możność odrzucenia iluzorycznych protez i spojrzenia w oczy tej ciemności, którąjest Wszechświat. Napisać „podziękowanie prasowe", skwitować dary wieku. Ale to tylko takie wyobrażenie. Palące, tropikalne godziny południowe, łagodne, pełne szmerów chłodne zmierzchy. Rdzawe barwy jesieni odbite o zmierzchu w lustrze oceanu. Jesień bez znajomych zapachów. Dwóch wyrostków niedaleko nas zabiło czteroosobową rodzinę, ot tak, bez celu, bo właśnie tamtędy przechodzili i naszła ich ochota na zabijanie. Na rozprawie wszystko zeznają, obojętnie opowiadają o tej potworności, jak kolejno zabijali wszystkich, także czteroletnie dziecko. Rozprawa sądowa przypomina jarmarczną odmianę Gide'owskie-go acte gratuit1, groszowy kryminał. Publiczność słucha zeznań ze znudzeniem. 1 acte gratuit - działanie bez pobudek 517 Każdego wieczoru jeden akt z Tragedii człowieka1. W perspektywie tej lektury wyraziście zarysowuje się przede mną postać autora, depresyjnego arystokraty z Nógrad. Przed stuleciem włożył wiele wysiłku, by jedno węgierskie pokolenie podnieść z pozostałości azjatyckiego życia plemiennego na poziom narodu europejskiego. Uczyli się języków, książki były rzadkie i drogie, ale czytali. Podróżowali, „upiększali" ojczyznę, owe Węgry zasiadające w sądach apelacyjnych, z fajkami, cyniczne, brzuchate i pańskie. Przez czterdzieści kilka lat wytrzymał Madach samotność, i Csesztve2, i gruźlicę. W kolejnych scenach jego wielkiego dzieła widać genialną wizję historii, „pesymizm, który zawsze jest arystokratyczny", jak stwierdza we wstępie Aurel Bernat. Ten historyczny pesymizm w atmosferze stęchłego powietrza dworku w Nógrad brzmiał tragicznie. Jego otoczenie, klasa społeczna dusiła się bez powietrza. Był pesymistą, przewidział komunizm. Istnieją mądrzy ludzie, którzy nie są zdolni. Istnieją też ludzie zdolni, którzy nie są mądrzy. I oprócz nich istnieją całe tłumy ludzi niezdolnych i niemądrych, ale sprytnych i wygadanych. I często oni zwyciężają. Etniczna różnorodność tego zachodniego, nadoceanicznego miasta krzycząco dowodzi, że eksperyment melting pot, tygla narodowości, nie powiódł się. Stop ludzkiej mieszanki powstaje tu bardzo powoli. Język, refleksy tradycji, różnice w rytmie seksualnym jeszcze długo zachowają specyfikę ras jak różnokolorowe elementy mozaiki. Eros jednak w końcu zawsze jest silniejszy: czego nie będzie w stanie urzeczywistnić melting pot, może się udać w melting bed. W cieple łóżka wiele rzeczy można zsynchronizować. 1 Tragedia człowieka (Az ember tragedidja) -jeden z najważniejszych dramatów węgierskich, jego autorem jest Imre Madach (1823-1864). 2 Csesztve - majątek, w którym Madach spędził lata swego nieudanego małżeństwa. 518 Ilekroć wkraczam do któregoś z wielkich amerykańskich marketów, za każdym razem od nowa zdumiewa mnie widok dostatku i rozmaitości, jaki rozpościera się na półkach i w lodówkach. Rajska idylla, owoce, produkty najrozmaitszych stref klimatycznych, wyborne mięsa, wszystko, czego może zapragnąć oko i podniebienie. I oferuje się to w takiej obfitości, jaka występuje tylko w baśniach o Eldorado. I wszystko dla masowego klienta. To, co piętrzy się na półkach marketu, jest donośniejszą od wszelkich polemik odpowiedzią na trudności eksperymentu nazywanego socjalistycznym systemem gospodarczym. Ta obfitość i wybór nie jest przywilejem wybrańców. Dostarcza masom pracującym wszystkiego, czego im potrzeba. Bezrobotny, który przy kasie płaci czekiem zapomogi, niesie do domu kosz pełen żywności - i choć to nie jest rozwiązanie aktualnego problemu bezrobocia, bezwarunkowo świadczy na korzyść gospodarki prywatnej i systemu wolnej przedsiębiorczości, dowodząc, że ten system, pomimo jego licznych niedociągnięć, jest w stanie zaspokoić potrzeby życiowe tłumów nieporównanie lepiej od socjalistycznego sposobu produkcji. W Polsce czterdzieści lat po zakończeniu wojny tłumy stoją godzinami w kolejkach, by zdobyć najpotrzebniejsze produkty żywnościowe. Sowieci, którzy zajmują jedną szóstą powierzchni globu ziemskiego, są zmuszeni kupować zboże na Zachodzie. Hasło Dezsó Sza-bó1: „Z pustym żołądkiem nie da się śpiewać Hymnu", było prawdą-ale Międzynarodówki także się nie da. Proust. Geniusz wybuchł w tym niemal kalekim ciele z taką siłą, że starł po drodze wszystko, co było w nim chore, i zmusił je do największego wysiłku umysłowego. Śmierć Prousta - to jakby umierał nieogolony anioł, który do ostatniej chwili przyciska do astmatycznej piersi harfę. Trudności z widzeniem L. rekompensuje sobie teraz we śnie. Każdego ranka opowiada mi swoje sny, które czasami są niezwykłe. Dziś Dezsó Szabó (1897-1945) - konserwatywny pisarz i publicysta. 519 w nocy śniła, że rozmawiała z Chińczykiem. Powiedział jej: „Niech się Pani cieszy, że jeszcze może Pani płakać". Rosjanie kręcą się wokół bezbronnej Polski, zaczynają rozumieć, że to, co zdobyli przemocą- od Bałtyku po Adriatyk - nie jest dla nich pasem ochronnym, lecz żoną niebezpieczeństwa. Kiedy zezują na zachodnioeuropejski defetyzm, podejrzewają, że tak zwana finlandyza-cja oznacza groźbę strategiczną przynajmniej w tym stopniu, co zabezpieczenie. Jak po pierwszej wojnie światowej prosty Sekler powiedział angielskiemu dziennikarzowi: „My Seklerzy zawsze wiedzieliśmy, że zwyciężymy. Ale nie wierzyliśmy w to, że tak bardzo zwyciężymy, że aż przyłączą do nas całą Rumunię". Jeśli finlandyzacja się powiedzie, najpierw cała Europa, potem Ameryka Południowa, Afryka i Daleki Wschód zostaną włączone w strefę władzy Sowietów... Czy to nie okaże się trochę za dużo? Wycieczka do Meksyku odrestaurowaną kolejką elektryczną. Była jednym z wielkich wynalazków XIX wieku. Potem trzymano ją w magazynie, ale teraz wyciągnięto z powrotem, bo tańsza niż autobus. Jeśli jeszcze zostaną wymyślone szelki i koszula nocna, życie znów nabierze ludzkich proporcji. W przygranicznym miasteczku meksykańskim tłum aztecki przyciągnięty tu zapachem ropy naftowej. Tłuste włosy, indiańskie kości policzkowe, pstrokate szmaciarstwo. Cygańskie karawany obsiadły okoliczne blaszane osiedla. Na wpół oślepły potykam się w tym zalewie głosów i świateł, przytłoczony kłującą, brudną ludzką bliskością. Dobrze się czuję w Meksyku. W La Jolli. Z perspektywy nadbrzeżnej zatoki o nazwie Cove nie widać niczego innego, „tylko" Ocean Spokojny. Za plecami Kalifornia, Stany Zjednoczone, dalej Ocean Atlantycki, potem Europa, Wę- 520 gry... Tu, na brzegu Cove kończy się to wszystko. A jednocześnie zaczyna się inna perspektywa: miliard Chińczyków i sześćset milionów Hindusów. Arystoteles. Kiedy odszedł od poglądów Platona i zaczął poszukiwać Absolutu nie w Idei, lecz w Analizie - w logice, realiach, obserwacji, a więc w diagnozach Formy - był pierwszym, który odpowiedzi nie szukał w chmurach, lecz w ziemskiej rzeczywistości. Jak Bacon. Jak Goethe. Ale na starość w jednym z listów pisał: „Im bardziej staję się samotny... tym bardziej lubię mit". W wieku sześćdziesięciu lat, pod koniec życia wierzył, że poza naukową obserwacją jest jeszcze coś, do czego można się zbliżyć tylko poprzez mityczną wizję. Uroczystości żałobne z okazji dwudziestej piątej rocznicy węgierskiej rewolucji. Z oddali ćwierć wieku widać, jak wielkie było jej znaczenie - i to nie tylko w historii Węgier, lecz całej Europy: wśród błędów stulecia opuszczenie węgierskiej rewolucji było jednym z zaniedbań nie do naprawienia. Były trzy takie dni - pomiędzy 30 października a 3 listopada 1956 roku - kiedy to bez zbrojnej ingerencji, b e z w o j ny można było odepchnąć Sowiety z zajętych przemocą terenów europejskich. Deklaracja moskiewska, która, zgrzytając zębami, uznała jednak prawomocność żądań węgierskiej rewolucji, została wydana 30 października: jeśli zaraz po niej któryś z odpowiedzialnych zachodnich mężów stanu przyleciałby do Budapesztu (co nie napotkałoby na żadne trudności techniczne, ponieważ lotniska na terenie zachodnich Węgier znajdowały się w rękach rządu węgierskiego) i zaoferowałby swoją „dobrą służbę" dyplomatyczną w interesie pokojowego rozwiązania, Sowieci prawdopodobnie rozmyśliliby się i nie zalaliby Budapesztu i całych Węgier swymi wojskami. Urzeczywistniłaby się pełna godności neutralność, unormowałby się stosunek Sowietów i Zachodu. Nieudzielenie pomocy miało fatalne skutki nie tylko dla narodu węgierskiego. 521 Ale upadek sił życiowych nie jest bolesny, jeśli spojrzymy nań jak na czynność. Beckett szczerze pisze o tym „rozpadzie": It is in the transition of decomposition that I remember the long confused emotion which was my life... To decompose is to live too1. W głębi mojej starości, po osiemdziesiątce czuję to każdego dnia: rozpad jest jednocześnie doznaniem; świadomość wybiera z przeszłości i teraźniejszości to, co jeszcze ciągle jest rzeczywistością, co jeszcze prześwieca przez mrok, jak ostatni promień o zmierzchu, kiedy nieboskłon jest już ciemny i nie widać światła, ale jeszcze sieje czuje. Przed oknem naszego mieszkania, pośrodku patio rosła prześliczna tropikalna palma. Jej pień miał średnicę dwóch metrów, a listowie na czubku tego roślinnego prastworu powiewało na wysokości trzeciego piętra. Według kręgów na pniu musiała mieć co najmniej siedemdziesiąt lat. Przetrwała orkany Oceanu Spokojnego, palące susze i tropikalne deszcze. Rankiem pojawiło się tu pogotowie wojskowe, straż pożarna, ratownicy, wszyscy zgromadzili się wokół jakiegoś elektrycznego potwora, piły motorowej, i kaci z miejskich zakładów ogrodniczych krzątali się tu przez kilka godzin, nim wreszcie udało im się wyciąć palmę. Mówią, że w czasie trzęsienia ziemi - które tu jest częste - stanowiła zagrożenie dla domu. Pień załadowali na ciężarówkę i dokądś zawieźli - przypominali krasnali przy olbrzymie. Pień leżał na ciężarówce jak ciało Juliusza Cezara na schodach senatu... jak wszystko i wszyscy, których powala przemoc, bo ludzie nie wytrzymują, gdy coś przerasta przeciętną. Ta palma wiele przeżyła, świadomość roślinna także istnieje. Patio jest teraz puste, na Ziemi o jednego olbrzyma mniej. Pustka na patio jest niepokojąca, ponieważ istnieją zjawiska, których waga staje się zrozumiała dopiero wtedy, gdy już ich nie ma. 1 It is in the transition... ~ Pośrodku rozpadu wspominam długotrwałe uczucie kon-fuzji, którym było moje życie... Rozpad to także życie. 1982 Styczniowy deszcz. Tropikalny, pluskający. Po raz pierwszy od półtora roku. I ciepła mgła. Zapach jak po trzęsieniu ziemi. Ta planeta jest jeszcze niedoskonała. W Polsce zbankrutowany garnitur komunistyczny został zastąpiony dyktaturą wojskową, która wprowadziła stan wojenny i obiecuje postawić pod pręgierzem i ukarać uprzywilejowanych komunistów odpowiedzialnych za bankructwo kraju. W każdym społeczeństwie istnieje warstwa uprzywilejowana, ale tylko w komunizmie napełnia ona sobie kieszenie, obwieszczając, że czyni to w interesie ludu. Karl Rahner (niemiecki teolog, jezuita) sądzi, że najwyższy czas, by antropologia zastąpiła dogmaty. O Bogu nie można wiedzieć więcej od tego, co wiemy o Świecie - to jest jego teza zastępująca dogmaty. I nihil humani a me alienum..} Gide: „Nie sądź, Nathanaelu, że Boga można znaleźć gdzie indziej niż wszędzie". Na przykład w tobie. I we mnie. Opublikowano tekst „czarnej skrzynki", ostatnie zdania, jakie dwa tygodnie temu nad Waszyngtonem zamienili ze sobą pierwszy i drugi pilot, nim samolot pasażerski z ponad siedemdziesięcioma pasażera- 1 nihil humani a me alienum... - nic co ludzkie nie jest mi obce... 523 mi na pokładzie runął do lodowatej rzeki Potomac. Wszyscy zginęli na miejscu. Gdy drugi pilot spostrzegł niebezpieczeństwo, powiedział: Larry, we are going down. Pierwszy pilot odpowiedział: I know1.1 więcej już nie rozmawiali, samolot runął do rzeki. Jamb i dytyramb nigdy nie jest „dramatyczny". Wystarczy? gdy tragiczny bohater mówi tylko: / know. Prawdziwy dramat jest zawsze ubogi w słowa. Zwolennicy „teorii stworzenia" i amerykańscy zwolennicy teorii ewolucji dyskutowali ze sobą przed sądem jak za czasów procesu o małpę w Dayton. Biblia udziela pewnych odpowiedzi, Mojżeszowa księga Genesis z ewolucyjnego punktu widzenia jest dość dokładnym wyjaśnieniem. Ale w ewangelii Jana jest więcej powietrza i bardziej pociąga. Mojżesz powiada, że „Na początku Bóg stworzył niebo i ziemię". Jan jest ostrożniejszy: „Na początku było Słowo". Obie teorie stworzenia potykają się o kwestię „początku". Jeżeli kiedykolwiek był „początek", musiało być przedtem coś, z czego ten Początek wyniknął. Według religii Bóg był przed początkiem. Tu jest próg, na którym milknie racjonalizm i odzywa się ewangelista. XX wiek. Inferno, orgia hańby i zarazy. A jednocześnie - i nad tym wszystkim - coś cudownego, jaśniejącego, nadludzkiego. Czym jest piękno? Może energią? Sny. Bestia, która się w nas budzi, kiedy zasypiamy. Stereo. Mieszkanie wypełniło się treścią. Dotychczas w mieszkaniu tylko mieszkaliśmy. Teraz każdego dnia przez pół godziny mieszkanie ma treść. Tajemnicza energia muzyki przenika wszystko jak pro- 1 Larry, we are going down. - / know. - Larry, spadamy. - Wiem. 524 mień laserowy. I działa na umysł niczym odkurzacz, wysysa ze świadomości nieczyste szmery dnia. W bibliotece na półkach New Books każdego miesiąca wystawiają setki nowych książek, których autorami są matki przechodzące klimak-terium, emerytowani weterynarze, komandorzy po apopleksji, pokazujący język pederaści, chełpliwi młodzi sportowcy... Ten nieczysty potop książek zalewa półki bibliotek i wystawy księgarń. „Literatura" pojawia się już tylko w samotnych gabinetach, w książkach pisarzy tworzących w pustelniczej samotności. Jeszcze ciągle we wszystkich językach istnieją dobrzy pisarze, ale ich oddech jest ledwie słyszalny pośród gromkiego sapania dyletantów. Minęła już epoka, w której duch przyzywał ducha, a głos pytających i odpowiadających dusz przepływał przez czas i przestrzeń. Był złoty wiek - od Sofoklesa przez Dantego do Szekspira. Potem był wiek srebrny - od Goethego przez Jóka-iego i Tołstoja do Prousta. Teraz nadszedł wiek plastyku. Stary człowiek bada trawnik parku: z tarczą przymocowaną do żelaznego pałąka, ze słuchawkami na uszach nasłuchuje, czy w membranie wyposażonej w magnes maszyny nie brzęknie dźwięk metalu. Zbiera penny, drobniaki pogubione na trawnikach przez odpoczywających tu na pikniku podczas jedzenia i zabaw ludzi. Jest jak stary pisarz, który ani to w półśnie, ani to na jawie, półślepy i przygłuchy bada łąki przeszłości, szuka pogubionych określeń, jakiegoś imienia, jednego słowa. Wiersze świętego Franciszka i Cocteau, na przemian. Święty Franciszek był błaznem bożym, giocatore di Dio -jak mówili nań współcześni. Jak Cocteau. De senectute1. Rozliczenia osiemdziesięciolatków odzywają się gęsto, w każdym języku: opowiadają, czego doświadczyli, co im daje, a ' De senectute. - O starości. 525 co odbiera starość. Jeden chełpi się, że jeszcze... Inny zrezygnowany mamroce, jakby się zorientował, że był głupcem. Moje osobiste doświadczenie jest takie, że „ja" na starość nie zmieniłem się, ale moja perspektywa tak. Jakby ktoś odwrócił lornetkę teatralną: w perspektywie przeszłości wszystko jest pomniejszone, skurczone. Gdy starzec odwraca lornetkę: teraźniejszość ma normalne wymiary. Przyszłość nie ma perspektywy. Około północy całkowite zaćmienie księżyca. Jasną twarz księżyca w pełni zasłania teraz cień Ziemi, jakby zalotna kobieta przykryła wstydliwie twarz czarnym szalem. Ten fenomen zdarzył się ostatnio sto lat temu i powtórzy się znów dopiero za sto lat. Pierwsze zaćmienie księżyca przegapiłem, następnego już nie dożyję. Uważnie obserwuję to kosmiczne intermezzo, jak ktoś, kto zakradł się do cyrku światowego w trakcie występów i teraz gapi się za darmo. Statystyka: na naszej planecie w każdej sekundzie rodzi się dziecko. Ta informacja budzi w starcu nagłe, choć przemijające poczucie winy: jak gdyby nietaktownie nazbyt długo zabawił gdzieś, gdzie na jego miejsce czeka już ktoś inny. Jeszcze ciągle trzymam się zwyczajów codziennej higieny: prysznic, golenie się, poranny porządek, ale zaczynam rozumieć zarośniętych starców, którzy przestają się golić i dyskretnie milczą o konieczności codziennej kąpieli... Stary Goethe czasem notował w dzienniku: Gebadet1. Ale rzadko. Tołstoj na starość nie kąpał się nigdy, świadczy o tym dziennik jego żony pełen gorzkich skarg. Uważał, że lew, dąb i bez golenia pozostaną tym, czym są. Francois le Roux: Les Druides. Musiała to być kasta kapłańska u Celtów. Pisał o nich Cezar i Diodor Sycylijczyk. Mieli trzy stany: bar- Gebadet. - Kąpałem się. 526 dowie, wieszczowie i najwyżsi kapłani. Posiadali władzę i odgrywali rolę w świecie Gallów, Irlandczyków i Bretończyków. Bardowie stawali na polu bitwy pomiędzy walczącymi stronami i śpiewem nakłaniali do pokoju, jak dziś Rada Bezpieczeństwa Narodów Zjednoczonych. U Gallów były w zwyczaju ofiary z ludzi. Wierzyli w lasy, które ruszają z miejsca i wtrącają się w ludzkie sprawy. Jak Szekspir. U Celtów wiek trwał trzydzieści lat, dni liczyli, zaczynając od nocy. Irlandzka literatura druidów głosiła wędrówkę dusz. Studium cytuje wiersz dru-idzki: Je suis vent sur la mer, Je suis vague de VOcean...1 Ten pogański hymn brzmi jak ze świętego Franciszka. Przed stu laty umarł Arany. W ciągu minionych trzydziestu pięciu lat na obczyźnie, w obcych krajach nigdy nie brakowało na mojej półce wierszy zebranych, utworów prozatorskich i korespondencji Ara-nya w czterech tomach. Rzadko mijał tydzień, bym nie otworzył któregoś z nich, nie przeczytał wiersza lub choćby kilku strof, któregoś z listów, utworów prozą czy tłumaczeń. Jak astronauta, który musi pociągnąć łyk tlenu z butli. W każdym jego utworze lśni pełnia uszlachetnionego języka węgierskiego. A za tym dziełem stoi „szlachetny" człowiek - skromny, wolny od wszelkiej nacjonalistycznej wyniosłości, dumy klasowej czy objawów klasowego kompleksu niższości, tworzący do śmierci w szacunku dla najwyższego poziomu umysłowego, pracowity Węgier. Podobnie jak jemu współcześni, dziś jeszcze ciągle wielu pisarzy Arany owi zawdzięcza urodę własnego języka. Mądry ton jego humoru - nigdy nie kłuje, mówi o rzeczywistości tak, że pogodny wydźwięk nigdy nie boli, a jedynie uczy. Pełnia i szczerość jego uczuć - a nigdy nie jest czułostkowy. Mówią, że używał trzydziestu tysięcy słów, jak Szekspir. Podczas lektury jego utworów lirycznych czy wierszowanych zawsze trafiam na kilka węgierskich słów, których nie znałem -jak archeolog, który w odkopanym grobie znajduje starą broń, dawne przedmioty codziennego użytku. I jak potrafi pokazać, że te słowa nie są zardzewiałe, większość z nich błysz- 1 Je suis vent sur la mer... - Jestem wiatrem wiejącym ponad morzem, jestem falą oceanu... 527 czy! Dzieło życia Aranya było dla mnie na obczyźnie ratunkiem życiowym, nie przetrwałbym bez jego pomocy. De senectute: nie tyle bliskość śmierci, co oddalanie się od życia. Samizdatowe wydawnictwa krajowe. Pisarze wyznają szeptem, w jakiej mimikrze muszą żyć i pisać w „zliberalizowanym" komunizmie. Człowiek pióra, który chwilowo nie jest „po linii" (a „linia" szybko się zmienia), nie otrzymuje zamówień, nie znajduje wydawcy. Pracuje „na Murzyna" dzięki tym, którzy jeszcze mają etat i wspomagają kolegę, który nie ma dochodów. (Albo chcą sobie zdobyć punkty na przyszłość). Wykonują na ogół prace pomocnicze do badań naukowych, nazywane w żargonie „kodowaniem", które polegają na przeprowadzaniu wywiadów. Wypytują w skomplikowany sposób wybrane ofiary o ich najróżniejsze sprawy. Zapisują wszelkie osobiste, poufne informacje do odpowiednich rubryk i przekazują je „na przechowanie" redakcjom i instytutom. Status „kodujących" stanowi rodzaj umysłowej kwarantanny; podejrzanych osobników zamyka się w niej najpierw symbolicznie, a później, jeśli zajdzie taka potrzeba, dosłownie. „Obrona Obywatelska", „Straż Robotnicza", niezliczone są imiona szpiegujących, dniem i nocą obserwujących koła literackie i społeczne organów szpiclowania. Uczeni w piśmie, jeśli chcą żyć, muszą się liczyć z chciwością kolegów po piórze i cynizmem zdrajców. Ta biurokratyczna inkwizycja jest nie mniej okrutna, niż była inkwizycja stosów. Wagi i oryginalności pisarza dowodzi nie tylko to, co pisze, lecz także, na ile można go naśladować. Naprawdę wielkich pisarzy - Homera, Dantego, Szekspira, Stendhala czy Prousta nie sposób „naśladować". Gdyby kto spróbował, już po pierwszym zdaniu okaże się, że to cudze piórka. Wielkich, oryginalnych twórców nie sposób podejść ani podpatrzyć, nie sposób „wyuczyć się ich sekretów", bo nie mają sekretów. Po prostu są „tacy". 528 Do autobusu wsiada kaleka o ptasiej głowie. Jest z Dalekiego Wschodu, może z Indochin. Nie ma pieniędzy. Głuchoniemy, mową migów wyjaśnia coś kierowcy. Ale jego język jest niezrozumiały, bo jest on głuchoniemy nie po angielsku, lecz „po indochińsku". Znaczenie migów jest tam zapewne inne. Jeden z pasażerów lituje się nad nim i płaci mu za bilet. Ptasiogłowy dwoma palcami dotyka opuszka ucha, w ten sposób wyraża podziękowanie. Komputerowe szachy. Jak sławna maszyna Farkasa Kempelena, grająca w szachy kukła, ten partner także odpowiada na kroki. Gram raz, przegrywam. Możliwe, że pewnego dnia człowiek stanie się niepotrzebny. Maszyna zastąpi go nie tylko w pracy, lecz także w myśleniu. 34 - Dziennik 1983 Gibbon informuje, że o Rzymie już w czasach Hadriana mawiano: obcy, nieproszeni przybysze i ich zwyczaje skorumpowały imperium, podkopały zasady moralne zachowane jeszcze z republikańskiej przeszłości. Nieumiarkowanie Gallów, spryt Greków, uparta samowola Żydów i Egipcjan, służalczość Azjatów, sfeminizowana prostytucja Syryjczyków zakaziły Rzym. Dziś czasami słyszy się podobne poka-sływanie w Ameryce Północnej: milionowe tłumy imigrantów z Ameryki Środkowej, Ameryki Południowej, kolorowi z nieprzerwanego zalewu wędrowców z Azji działają obecnie rozkładająco na purytań-skie, kalwińskie tradycje imperium. Uznana za normalną wulgarność jest dziś w literaturze powszechna. „Wyzwoleni" pisarze sądzą, że jeśli naszpikują swoje płaskie, często pozbawione sensu i charakteru utwory nieprzyzwoitymi słowami, będą nowocześni i oryginalni. W rzeczywistości pornograficzna ma-nieryczność szybko się wyciera. Czytelnik chciałby wreszcie przeczytać coś zaskakującego, na przykład słowa pełne uprzejmości. We Włoszech kryzys gospodarczy, więc pomysłowi Włosi tu i tam fałszują produkty zagranicznych firm. Te fałszywe towary są popularne, ponieważ sprzedająje taniej niż oryginały. W dzisiejszych czasach fałszuje się nie tylko perfumy i farby do włosów i nie tylko we Włoszech: fałszuje się także literaturę. Muzykę, sztukę... Życie. 530 Po srogiej zimie nadeszła kalendarzowa wiosna, przynosząc grzmoty i deszcze. I jak według rozkładu jazdy przyleciały do San Diego jaskółki. Obserwatorzy donoszą, że w okolicach San Bernardo osiadło około dwa tysiące pięćset jaskółek -jak każdego roku, i teraz założyły siedziby pod arkadami klasztoru i rozpoczęły lepienie gniazd z mułu i błota. Przyleciały z odległości dziesięciu tysięcy mil, z Argentyny, jak przylatują co roku, dokładnie z pierwszym dniem kalendarzowej wiosny. Jest w tym - podobnie jak w wędrówkach śledzi - coś, co przejmuje dreszczem. Jakie siły kierują jaskółkami, dają im energię? Jaki świadomy wszystkiego reżyser troszczy się o zasoby energii, które są niezbędne do pokonania takiej drogi? Według jakich drogowskazów orientują się te maleńkie istotki, że, przylatując z Argentyny, odnajdują na brzegu Pacyfiku swoje zimowe siedziby? Jakie druty, powrozy, drgania fal prowadzą żywe stworzenia w Kosmosie? To bardziej tajemnicze, niż gdy astronauta za pomocą swoich narzędzi utrzymuje kontakt z Ziemią. Nic o tym wszystkim nie wiemy, tylko spostrzegamy coś i dziwimy się. W Ameryce znów stało się modne poszukiwanie złota, jak w zeszłym wieku, kiedy to przemywano na sitach muł i piasek górskich potoków w poszukiwaniu drobinek kruszcu. Teraz kurs złota podskoczył, pełni wiary poszukiwacze kucają na brzegach zanieczyszczonych odpadami przemysłowymi potoków, które płyną w pobliżu terenów fabrycznych, szukają w brudnej wodzie cennych odrobinek. Coś podobnego robią teraz pisarze. Stephen Spender napisał: Rilke był poetą, który krwawił poezją, gdy rankiem zaciął się przy goleniu. Pewien rzadki ptak, sęp, rasa już na wymarciu, upuścił w pobliskich górach jajko, z którego pod opieką uczonych i za pomocą skomplikowanych urządzeń wykluło się teraz pisklę. Jest ono prawie całkiem łyse i drżąc z zimna kwili, szuka sobie miejsca w elektrycznej kołysce. To zjawisko porusza. Zupełnie jak człowiek w nuklearnym świecie. 531 Ludzie są skłonni mylić talent ze zdolnością. Talent tworzy. Zdol-ść realizuie. ność realizuje. Gdy słyszę lub czytam „światopogląd marksistowsko-leninowski", „narodowy kurs chrześcijański", rozglądam się za wyjściem. Już to przerabialiśmy. Przed południem w parku ludny pochód: kilkaset osób paraduje i demonstruje w autach i pieszo, machając żółtymi balonikami. Obnoszą tablice, powiewają sztandarami, walą w bębny, muzykują i śpiewają. Miejscowi homoseksualiści organizują taki demonstracyjny pochód, żądając uznania i przyjęcia ich seksualnej postawy. Osobno idą kobiety z tablicami Lesbian Solidarity, a osobno mężczyźni. Większość półnaga, coś pośredniego pomiędzy centaurem a groszowym Adonisem. Tłum ma dobry humor, nie przejmują się. Niektórzy mają podkoszulki z napisem Beeing out1 - to hasło i demonstracja mają na celu dowieść, że jej uczestnicy są już out of the closet, wyszli z ukrycia, z mroku ostracyzmu, jawnie głoszą swoje seksualne upodobania. Młode dziewczęta i chłopcy dumnie maszerują szóstkami, trzymając się za ręce. Ta fanfaronada jest prawdopodobnie manifestacją nie tyle seksualną, ile społeczną: demonstrują nie za swobodą seksualną, lecz przeciw społecznym umowom, których już nie uważają za obowiązujące ani ważne. I możliwe, że demonstranci - młode dziewczęta i chłopcy o zdrowym wyglądzie i ich starzy, brodaci towarzysze - nie wszyscy są homoseksualistami. Są pewnie wśród nich także pseudopederaści, którzy nie chcą opuścić modnej parady. Wieści o bolesnych zajściach w Siedmiogrodzie przenikają jakoś do wielkiego świata, ale tragiczny los Węgrów z Górnej Prowincji pozostaje bez odzewu. Beneś i jego kompani, grabarze środkowo-wschod-niej Europy, napiętnowali milion ludzi, a setki tysięcy wypędzili z domostw i pozbawili praw społecznych. Na międzynarodowych forach 1 Beeing out - być poza 532 nie słyszy się na temat ich kalwarii ani słowa. Straszliwe wspomnienie rzezi Ormian jeszcze po siedemdziesięciu latach tkwi w świadomości świata. Tragedię Węgrów z Górnej Prowincji spieszą się co prędzej zasypać piaskiem. Na pniu jednej z palm stojących na straży alei okalającej park przypięto pisane ręcznie błagalne ogłoszenie: Lost bird; poszukują zaginionego ptaszka, który kilka dni temu uciekł z domu. Włóczykij ma na imię Rudi, rozumie po angielsku, jest szaro-niebieskąpapużką. To błaganie w świecie, gdzie bez śladu giną całe narody, jest wzruszające. O odnalezienie narodów nikt nie błaga. Chodzi już tylko o jednego ptaszka lub jednego człowieka. Amerykanin nazwiskiem Derek Humphry napisał książkę o możliwościach easy exit1: podręcznik, w którym uczy czytelnika, jak beznadziejnie chorzy mogą umknąć chciwym szpitalom i lekarzom bez sumienia. Jakie są metody i sposoby samobójstwa teraz, kiedy umierających można już utrzymywać przy życiu za pomocą aparatury medycznej. Problem ludzkiego i niebudzącego litości zakończenia życia zaczyna być publiczną sprawą społeczeństwa. Książka fachowo przedstawia rozmaite sposoby popełnienia samobójstwa, jeden bardziej praktyczny niż drugi, ponieważ nauka idzie naprzód. Autor twierdzi, że od czasu ogłoszenia książki samobójstwo popełniło już czterdziestu czytelników i wszyscy z sukcesem. To książka typu how to do it2, ma sukces rynkowy. Jedynie w gazecie z San Francisco pewien ksiądz protestuje z oburzeniem przeciw eutanazji, „ponieważ cierpienie jest darem bożym, a ból uszlachetnia". (Już jak kogo). Rangi i tytuły - to wszystko dym i mgła. Istnieje jedyne prawdziwe szlachectwo: jakość podjętej pracy. Kobiety szlachetnieją w miłości, mężczyźni w swoim rzemiośle. 1 easy exit - łatwe zejście 2 how to do it - jak to robić 533 Przez życie każdego mężczyzny przechodzą kobiety. A potem znikają. Trawestując tytuł powieści Prousta, każdy mężczyzna mógłby napisać książkę: W poszukiwaniu zaginionych kobiet. Ale co pozostaje po upływie czasu ze spotkania?.Czasem wspomnienie jakiegoś czułego słowa. Czasem uśmiech, gest, mina. Żadne wspomnienie cielesności. Pisarz, który próbuje pisać co innego niż to, czym karmią czytelnika wyrobnicy literatury konsumpcyjnej, jest w takiej sytuacji jak człowiek bez nogi, który nosi protezę, ale staje do wyścigu w biegu na sto metrów. Wszystko pozostawić w tej skrzyni okrętowej, zamknąć na kłódkę i nie pisać o tym, co było w tym wieku boleśnie złe. Przechować w spirytusie to, co było niezmiennie cudowne. Na przykład język węgierski. Wieści o obecnych globalnych zbrojeniach są jak wizja: ludzkość błądzi w wypełnionym megatonami nuklearnych smoczych jaj labiryncie, który nie ma punktu środkowego ani wyjścia. "'i U *,-i? ¦it.; ¦ii «•¦=¦ 626 627 Jan Ewangelista 161, 524 Jan od Krzyża, św. 257, 346, 347 Jan Paweł II (Karol Wojtyła), papież 515 Jancsó zob. Jankó Peter Jankó (Jancsó) Peter 244 Janos zob. Marai Janos Janosowie zob. Marai Janos i Harriet January, św. 156, 504 Jenny zob. Marai Jenny Jeremiasz, prorok judzki 89 Jerzy, św. 379 Jesienin Siergiej A. 366 Jezus Chrystus 89, 98,161, 212,213, 429 Joffre Joseph Jacques 314 Johanan ben Zakaj 516 Jókai Mór 69, 124, 484, 525, 548 Jonasz, prorok 270 Jones Jim (James Warren Jones) 218 Joyce James 186,225,309,323,324, 356, 369, 376, 402, 486-488 Józef Flawiusz 50, 198 Julian Apostata, cesarz rzymski 111 Julie zob. Muntureanu Gyorgyne 110, 114, 115,541,562 Juliusz Cezar zob. Cezar Juliusz Jung Carl Gustav 160, 402 Junger Ernst 339, 595 K.H. 99 Kadar Janos 239, 535, 536, 546, 617 Kafka Franz 207, 208, 225, 350, 376 Kaiser Georg 402 Kaligula, cesarz rzymski 463, 475 Kant Immanuel 257, 313, 449, 559 Karajan Herbert von 137, 489 Karakalla, cesarz rzymski 113, 480 628 Karinthy Frigyes 60, 128, 232, 486 Karol I Stuart, król Anglii, Irlandii i Szkocji 260 Karol II Stuart, król Anglii, Irlandii i Szkocji 260 Karol IV Burbon, król Hiszpanii 337, 339 Karol V Habsburg, król Hiszpanii 344 Karol X Burbon, król Francji 26 Karol Wielki, król Franków 323 Karoly (pseud. Victor), masażysta 5 Karolyi Mihaly 544, 545 Kartezjusz zob. Descartes Rene Katarzyna II, cesarzowa Rosji 366 Kató zob. Grosschmid Kató Katon Starszy 220 Kawabata Yasunari 440 Kazinczy Ferenc 310 Keats John 174 Kelly, klaun 222 Kempelen Farkas 529 Keri Pal 545 Kernstok Karoly 590 Kesserling Albert 169 Keynes John Maynard 414 Kierkegaard S0ren Aabye 246, 247, 334 Kinsey Alfred 210 Kisch Egon Erwin 557 Kisfaludy Karoly 311 Kiss von Janos 428 Kissinger Henry Alfred 449 Klara, św. 177 Kleist Heinrich von 242, 299, 300 Kólcsey Ferenc 422 Kolumb Krzysztof 193,223,226,356, 444 Kommodus, cesarz rzymski 150 KossuthLajos 135 KosztolanyiDezso 60,106,124,133, 139, 174,235,289,412,504 Krawczenko Wiktor 148 Kristófka zob. Marai Kristóf Krudy Gyula 135,171,289,290,301, 372,379,428,502,544,545,551, 577,604 Krupp, herr 428 Kun Bela 447, 545 L. zob. Marai Ilona Lajos zob. Ludwik II Lamb Caroline 202 Lampedusa Giuseppe zob. Tomasi di Lampedusa Giuseppe La Pira Giorgio 493 Larbaud Valery 59 La Rochefoucauld Francois de 296 Lasker-Schiiler Else 436 Lawrence David Herbert 262, 369, 510 Leautaud Paul 465 Leger Fernand 187 Lehar Ferenc 426 Lehndorff Hans graf von 367 Lenin Włodzimierz (właśc. Władimir I. Uljanow) 127, 135, 150, 177, 306, 307, 366, 369, 540 Leon, hurtownik 349, 350 Leonardo da Vinci 20,189,196,201, 203,257,431 Lermontow Michaił J. 489 Liebknecht Karl 538 Likurg 462 Lincoln Abraham 223, 536 Lindbergh Charles Augustus 178,244. 443, 444 Lippi Filippino 153 Liszt Ferenc 236, 421 Liza zob. Marai Liza Lloyd George David 150 Lola zob. Marai Ilona Longfellow Henry Wadsworth 139 Lope de Vega Felix 144, 340 Lotto Lorenzo 153 Loyola Ignacy, św. 258 Ludendorff Erich 177 Ludwik II, król węgierski 47, 290 Ludwik XIII Burbon, król Francji 302, 381 Ludwik XIV Burbon (Król Słońce), król Francji 582, 587 Ludwik XV Burbon, król Francji 21 Ludwik XVIII Burbon, król Francji 26 Ludwik Filip I Burbon, król Francji 26 Ludwik Węgierski, król węgierski 140 Luiza, ciotka Loli Marai 591 Lukacs Gyórgy 447, 448, 480 Lukrecjusz 123 Luksemburg Róża 468 Lukullus 474 Luter Marcin 123,258 Łucja, św. 96 Łukasz Ewangelista, św. 161, 198 Machiavelli Niccoló 15, 480 Madach Alice 541 Madach Imre 518 Maeterlinck Maurice 319 Mahler Gustav 427 Maj akowski Władimir W. 366 629 Mallarme Stephane 592 Malraux Andre 306, 337, 552 Manet Edouard 205, 256, 259 Mann Thomas 224, 317, 326, 359, 369, 434, fat. 11 Mansfield Katherine (właśc. Kathleen Mansfield Beauchamp) 150 Mao Zedong 265, 368, 410 Marai Gabor 537,541,556,557,562, 597, 600, fat. 4 Marai Harriet 454, 580, 600, 604 Marai Ilona (Lola) z d. Matzner 40, 85, 95, 98, 180, 215, 244, 252, 295,376,381, 387,392,398,411, 421,430,499,505,519,541,542, 546, 548, 553-555, 558-561, 563-569, 572, 576, 579-581, 583, 584, 586-90, 592, 594-600, 602-606, 609, 610, 616-618, 621, fat. 9, 12, 18,20,26 Marai (Babocsay) Janos 115, 147, 148,162,182,185,187,189,190, 192,206,207,209-211,216,232, 246,248,294,301,399,453-455, 568, 575, 580, 584, 592, 598, 600-606, 609, 615-617, 621, fat. 20,23 Marai Janos i Harriet 592, 595 Marai Jenny 568 Marai Kristóf 67,586,587,605,615, fat. 12 Marai Liza 568 Marai Tuci 537, 541 Maraiowie Sandor i Ilona 615-617, fat. 16, 19, 24 Marcjalis 12 Marcuse Herbert 393, 503 Marek Aureliusz, cesarz rzymski 33, 36,39,48,113,143,150,547,548 Maria, królowa węgierska 344 Maria, księżniczka austriacka 290 Marja, matka Jezusa 114, 391 Maria Ludwika z Burbonów, księżniczka Parmy 337 Maria Luiza zob. Maria Ludwika Maria Stuart, królowa Szkocji i Francji 25 Marinetti Filippo Tommaso 305 Marks Karol (wlaśc. Karl Heinrich Marx) 135, 178, 195, 306, 368, 414,415,418,538 Marotta Giuseppe 515 Martha zob. Wiesenthal Martha Mary zob. Teck Mary of Masaccio Tommaso 185 Mateusz Ewangelista, św. 377, 471, 504 Matka Sandora Maraiego zob. Ge- zane Grosschmid Margit Matzner Ilona zob. Marai Ilona Matzner Samuel (ojciec Loli Marai) 50,53,581,587,618 Maugham William Somerset 37 Maupassant Henri Rene Albert Guy de 151, 369 Mauriac Francois 221, 284 Maurois Andre (właśc. Emile Her- zog) 325, 548 Medrano Giovanni Antonio 328 Medyceusze, ród toskański 163 Melanchton Philipp (właśc. Philip Schwarzerd) 467 Melbourne Lady Elizabeth 202 Melville Herman 300, 310 Mena y Medrano Pedro de 345 Mencken Henry Louis 258, 370 Mengele Joseph 117, 198 Mereżkowski Dmitrij S. 150 Michał Anioł (właśc. Michelangelo Buonarroti) 158, 159, 186, 299, 328,409,431,432,515,544 Michelin Edouard 477 Miksa, przyjaciel Maraiego 413, 609 Mikszath Kalman 69,124 Miller Henry 269, 510 Mincsike zob. Moskovits Iren Mindszenty József 470 Mishima Yukio 440 Mojżesz 524 Molnar Ferenc 481 Mołotow Wiaczesław M. (właśc. W. M. Skriabin) 226, 428 Mondale Walter 548, 549 Monet Claude 256 Monod Jacques 432 Montaigne Michel Eyquem de 41, 62 Montgomery Bernard Law 20 Montherlant Henri de 13, 108, 407, 408, 427, 618 Morand Paul 75 Móricz Zsigmond 124, 376 Morus Thomas 622 Moses Grandma (Anna Mary Robertson Moses) 196, 399 Moskovits Iren (matka Loli Marai) 583,587 Mozart Wolfgang Amadeus 137, 380, 481 Mundzio Glina 129 Muntureanu Gyorgyne (Julie) 110, 114,115,541,562 Mussolini Benito 16,21,27,120,146, 147, 163 Nagy Imre 238, 239, 448 Napoleon I, cesarz Francji 130, 138, 160,248,282,312,319,323,331, 422,425 Napoleon II, książę Reichstadtu 426 Negus zob. Hajle Syllasje I Nemeskurty Istvan 544 Neron, cesarz rzymski 276 Nerval Gerard de 210 Neumann Janos (John von Neumann) 245, 246 Nietzsche Friedrich 47,458,466,544 Ojciec Loli Marai zob. Matzner Samuel Ojciec Sandora Maraiego zob. Grosschmid Geza O'Neill Eugene 287, 351, 352 Ortega y Gasset Jose 14,52,227,257 Orwell George 434, 435, 472, 488, 535 Osborne John 287 OsvatErnó73,435 Owidiusz 513, 548 Paar Edgar 425 Palladio Andrea (właśc. Andrea di Piętro) 65 Papa Simone 149 Papież zob. Jan Paweł II Pascal Blaise 17, 98, 292, 381, 382, 391 Pascin Jules (właśc. Julius Pincas) 228 Pasquale, łaziebny 170 Pasternak Boris L. 366 Pasteur Louis 218 Paweł z Tarsu, św. 220, 245, 247 Pawłowa Anna P. 485 Pazmany Peter 69 Perroquet 138 631 630 Petófi Sandor 14, 69, 124, 135, 450 Petrarca Francesco 345 Picabia Francis 196 Picasso Pablo 154, 248, 295, 314, 429, 433, 486, 508 Piccolomini, ródtoskański 163 Pico delia Mirandola Giovanni 313 Pincsike zob. Matzner Samuel Piotr, św. 185 Pirandello Luigi 218 Platon 17-19, 125, 521, 555 Podtatransky R.U. zob. Uram-Podta- transky Rehor Poe Edgar Allan 219, 310 Polgar Alfred 421 Pósa Lajos 63 Pound Ezra 369, 409, 506 Praksy teles 125 Priestley John Boynton 312, 313 Proust Marcel 40,213,221,252,286, 359, 441,486, 519, 525, 528,534 Puszkin Aleksandr S. 310, 366 R., małżeństwo 64 Rabelais Francois 283 Racine Jean Baptiste 29, 587 Radek Karol (właśc. K. Sobelson) 468 Radvanyi Geza 596, 597, 600,/of. 4 Rafael (właśc. Rafaelo Santi) 159 Rahner Karl 523 RajkLaszló 130, 135, 243, 244 Rakoczy Franciszek II 69, 259, 442 Rakoczy Jerzy I 302 Rakosi Matyas 135, 439, 546 Ramuz Charles Ferdinand 402 Reagan Ronald 548, 549, 560, 562 Reichstadtu książę zob. Napoleon II Rembrandt (właśc. R. Harmenszoon, Hermansz van Rijn) 274, 353 Renan Ernest 89 Renard Jules 29, 311 Renoir Auguste 114 Ribbeck Johann Carl Otto 96 Rice Elmer 317 Richelieu Armand Jean du Pleissis de 302 RilkeRainer Maria 65,106,141,477, 531 Rimbaud Jean Arthur 120, 242, 288, 483 Rivera Diego 438 Robespierre Maximilien 26, 27 Rodin Auguste 65, 253, 280, 477 Ronsard Pierre de 141, 181 Ross Robert 364 Rostow Walt 371 Rousseau Jean Jacques 136,137,309, 354 Roux Francois le 526 Róża zob. Wiesenthal Róża Rubens Peter Paul 193 Rudolf, arcyksiążę austriacki 425 Russell Bertrand 295 S.41 S. (Wiedeń) 601 S., signor 388, 389 Saby królowa 478 Sacharow Andriej D. 461 Sachs Nelly 451 Saint-Simon Claude Henri 293, 296 Sainte-Beuve Charles Augustin 56 Salcedo Francisco de 346 Sand George (właśc. Aurore Dude- vant) 406 Sannazzaro Iacopo 156 Sartre Jean Paul 320, 322, 414, 448 Savonarola Girolamo 440, 493 632 Schliemann Heinrich 373, 411 Schnitzler Arthur 427 Schopenhauer Arthur 432, 559 Schraft Katarzyna 426 Schubart Christian Friedrich 104 Schubert Franz 380 Schuman Robert 187 Scypion Afrykański 163 Sebastian, św. 393 Seneka Młodszy 548 Serra, padre 266 Seurat Georges 256 Shaffer Peter 500 Shakespeare (Szekspir) William 29, 64,68,77,78,193,311,525,527, 528, 558, 574 Shaw George Bernard 57, 58, 76, 81 Shelley Percy Bysshe 71,174, 269 Shepard Alan 308 Sieburg Friedrich 27 Siegfried Andre 220 Silla, dynastia 253 Słońce Król zob. Ludwik XIV Sofokles 125, 315, 525, 560, 561, 596, 599 Sokrates 18 Sołżenicyn Aleksandr I. 414, 436, 461,479,491,492,515 Spender Sir Stephen Harold 531 Spengler Oswald 224 Spinoza Barach 568, 608 Stalin Iosif (właśc. I. Dżugaszwili) 135,231,301,306,307,385,414, 480,481 Stanford Leland 266 Stefan, św. 69, 266, 360 Stein Gertrude 186, 308 Steinbeck John 304 Stendhal (właśc. Henri Beyle) 71, 137,138,148,321,483, 513, 528 Strauss Richard 65, 137 Sue, siostra cioteczna Loli Marai 602 Suranyi Miklós 60 Swedenborg Emanuel 245, 246, 595 Swift Jonathan 416 Sz., kolega szkolny Maraiego 9 Szabó Dezsó 519 Szalasi Ferenc 82 Szamuely Tibor 545 Szegedilstvan581 Szekspir zob. Shakespeare William Szerb Antal 233 Szladits 590 Szostakowicz Dmitrij 473 Sztójay Dome 76, 82 T., agent teatralny 30 Tacyt 225 Talleyrand-Perigord Charles Maurice de25, 26, 248, 331,477 Talma Francois Joseph 138 Tancsics Mihaly 135 Tasso Torquato 143, 159, 345 Tebaldi Renata 169, 246 Teck Mary of, królowa brytyjska 342 Teilhard de Chardin Pierre 308, 328 TelekiJózsef21 Teresa z Avila (właśc. T. Sanchez de Cepeda y Ahumada) 345, 346 Theotokopulos Dominikos zob. Greco el Thoreau Henry David 287,300,309--311,372 Tibor, przyjaciel Maraiego 609 Tildy Zoltan 130 Tintoretto (właśc. Jacopo Robusti) 328, 345 633 Tisza Istvan 545 Tito (właśc. Josip Broz) 130, 322 Tocqueville Charles Alexis de 362, 401, 469 Togliatti Palmiro 148 Tołstoj Lew N. 103, 106, 151, 445, 525, 526 Tomasi di Lampedusa Giuseppe 296, 341,375 Tomasz z Akwinu, św. 212, 260, 380 Tormay Cecil 481 Torok Gyula 545 Tóth Arpad 71 Toulouse-Lautrec Henri de 433 Toynbee Arnold Joseph 194,208,219, 224 Trevor-Roper Hugh Redwald 258,259 Trocki Lew D. (właśc. L.D. Bron- stein) 306-308, 414, 438 Trade zob. Wiesenthal Trude Tuci, szwagierka Maraiego 541 Turgieniew Iwan S. 369 Twain Mark 560 Tyberiusz, cesarz rzymski 416 Tycjan (właśc. Tiziano Vecellio) 205, 274, 328, 345, 429 Tytus, cesarz rzymski 50, 150 U., hrabina 54 Uljanowa M.I. 307 Uram-Podtatransky Rehor 442 Valdes Juan de 158, 258 Valery Paul 232, 285, 321, 365, 490 Vanvitelli Luigi 160 Varese Edgar 305 Vas Zoltan 406 Veigelsberg Hugo (pseud. Ignotus) 73 Verdi Giuseppe 297 Veres Peter 467 Verhaeren Emile 319 Verlaine Paul 242 Vermeer van Delft Jan 259 Verne Jules 415 Vetsera Maria 425 Vivaldi Antonio 380 Voltaire (właśc. Francois-Marie A- rouet) 173, 174, 220, 354, 408, 582, 587 Vorosmarty Mihaly 14, 69, 247, 552 Vorosvary Iren 604 Vorosvary Istvan 604, 617, 618 W., księżna 77 Wagner Richard 421, 426 Wedekind Frank 436 Weil Simone 212 Weisz Paprykarz 228 Wells Herbert George 22 Werfel Franz 51, 326 Wergiliusz 156, 166, 168, 328, 465, 467, 476 Wespazjan, cesarz rzymski 50, 150, 516 Whitman Walt 196, 300, 310, 372 Wiesenthal Berta 426, 427 Wiesenthal Elsa 426, 427 Wiesenthal Franz 426 Wiesenthal Grete 426, 427 Wiesenthal Hilda 426 Wiesenthal Martha 426 Wiesenthal Róża 426, 427 Wiesenthal Trude 426 Wiktoria, królowa Wielkiej Brytanii 342 Wilde Oscar 197, 364, 393, 539 Wilder Thornton Niven 16,108,141, 469 Wilhelm II, król pruski i cesarz niemiecki 342 Wilson Edmund 150, 487, 488, 538 Wolter zob. Voltaire Wyszynski Andriej J. 187 X., hrabina 25 X., madame 342 X., pan 16 X., pan 21 X., pan 324 X., pani 16 X., pisarz 41 X., syn nauczyciela 39 X. zob. Matzner Samuel Z., pisarz socjalistyczny 76 Z., włoski dyplomata 240 Zaborsky Jonas 442 Zapolya Jan 290 Ziegler, rzeźnik 422 Zilahy Lajos 481 Zrfnyi Miklós 69 634 Spis fotografii 1. XVII-wieczna Kassa, miedzioryt Georga Hoefnagla z dzieła Civitates orbis terrarum (1617). Fot. udostępniona przez Ajtósi Diirer Kiadó, Budapeszt 2. Kassa, widokówka z 1910 r. Fot. udostępniona przez Ajtósi Diirer Kiadó, Budapeszt 3. Kassa, widokówka z początku XX w. Fot. udostępniona przez Ajtósi Diirer Kiadó, Budapeszt 4. Sandor Marai z rodzeństwem. Na kanapie od lewej: Geza, Kató i Gabor, Kassa, 1908. Fot. Ferenc Szamossy. Ze zbiorów Muzeum Literatury im. Petófiego w Budapeszcie 5. Sandor Marai w stroju husarskim, Kassa, 1907. Fot. ze zbiorów Muzeum Literatury im. Petófiego w Budapeszcie 6. Ojciec Sandora Maraiego, Geza Grosschmid, Kassa, 1932. Fot. udostępniona przez Ajtósi Diirer Kiadó, Budapeszt 7. Matka Sandora Maraiego, Margit Grosschmid. Fot. udostępniona przez Ajtósi Diirer Kiadó, Budapeszt 8. Młody chmurny pisarz, Budapeszt, 1923. Fot. Erzsi Gaiduschek. Ze zbiorów Muzeum Literatury im. Petófiego w Budapeszcie 9. Sandor Marai i Ilona Matzner, młodzi małżonkowie, Budapeszt, 1923. Fot. ze zbiorów Muzeum Literatury im. Petófiego w Budapeszcie 10. Sandor Marai z rodzicami w jadalni domu rodzinnego, Kassa, 1928. Fot. ze zbiorów Muzeum Literatury im. Petófiego w Budapeszcie 11. Spotkanie z Thomasem Mannem, Budapeszt, 1935. Fot. ze zbiorów Muzeum Literatury im. Petófiego w Budapeszcie 12. Lola z Kristófkiem, Budapeszt, 1939. Fot. ze zbiorów Muzeum Literatury im. Petófiego w Budapeszcie 13. Sandor Marai w swoim mieszkaniu w Budapeszcie, 1940. Fot. udostępniona przez Ajtósi Diirer Kiadó, Budapeszt 14. Sandor Marai na placu Servity w Budapeszcie, 1940. Fot. Klara Wachter. Ze zbiorów Muzeum Literatury im. Petófiego w Budapeszcie 15. Portret fotograficzny Sandora Maraiego z 18 kwietnia 1941. Fot. ze zbiorów Muzeum Literatury im. Petófiego w Budapeszcie 16. Lola i Sandor Maraiowie na balkonie mieszkania w Budapeszcie, 1942. Fot. Sandor Bojar. Ze zbiorów Muzeum Teatralnego w Budapeszcie 17. Zburzony dom przy ulicy Miko w Budapeszcie, 1945. Fot. Janos Kunsz-ta. Fot. ze zbiorów Muzeum Literatury im. Petófiego w Budapeszcie 18. Lola w Budapeszcie, 1948. Fot. ze zbiorów Muzeum Literatury im. Petófiego w Budapeszcie 19. Sandor i Lola Maraiowie w Nowym Jorku, lata pięćdziesiąte. Fot. ze zbiorów Muzeum Literatury im. Petófiego w Budapeszcie 20. Lola z Janoskiem, Nowy Jork, Boże Narodzenie 1953. Fot. ze zbiorów Muzeum Literatury im. Petófiego w Budapeszcie 21. Sandor Marai w Los Angeles, 1959. Fot. ze zbiorów Muzeum Literatury im. Petófiego w Budapeszcie 22. Sandor Marai w Arizonie, 1959. Fot. ze zbiorów Muzeum Literatury im. Petófiego w Budapeszcie 23. Janos Babocsay, adoptowany syn Maraich, początek lat sześćdziesiątych. Fot. ze zbiorów Muzeum Literatury im. Petófiego w Budapeszcie 24. Małżonkowie w Szwajcarii, lato 1963. Fot. ze zbiorów Muzeum Literatury im. Petófiego w Budapeszcie 25. Sandor Marai w Salerno, 1967. Fot. ze zbiorów Muzeum Literatury im. Petófiego w Budapeszcie 26. Lola w Salerno, 1971. Fot. ze zbiorów Muzeum Literatury im. Petófiego w Budapeszcie 27. Ostatnia fotografia legitymacyjna pisarza, San Diego, lata osiemdziesiąte. Fot. ze zbiorów Muzeum Literatury im. Petófiego w Budapeszcie 28. Sandor Marai w Toronto, 1988. Fot. Csaba Gaal. Ze zbiorów Muzeum Literatury im. Petófiego w Budapeszcie 29. Dom w San Diego, w którym mieszkali Maraiowie, 1988. Fot. Zoltan Furko. Ze zbiorów Ajtósi Diirer Kiadó, Budapeszt 30. Stary pisarz w domu w San Diego, 1988. Fot. Zoltan Furko. Ze zbiorów Ajtósi Diirer Kiadó, Budapeszt 636 Spis treści Dziennik 1943-1989............... 5 Świadek entropii (Teresa Worowska).......... 613 Indeks nazwisk................ 623 Spis fotografii................. 636 Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik" ul. Wiejska 12a, 00-490 Warszawa http://www.czytelnik.pl Warszawa 2004. Wydanie I Ark. wyd. 31,5; ark. druk. 40+1 Skład: WMC s.c, Warszawa Druk i oprawa: Drukarnia Wydawnicza im. W. L. Anczyca S.A., Kraków Zam.wyd. 711; zam. druk. 279 Printed in Poland