Dzieje Kijowa Korektor Barbara Mamcka @ coPSright ?? lotnicza Spoidzieinia W,a*a Prasa-Książka-Buch" „????? ? ? wiedza" Wydawnictwo „KsiąZKa Warszawa 1982 1. Początki miasta „I było trzech braci: jednemu na imię Kij, a drugiemu Szczek, a trzeciemu Choryw, i siostra ich (zwała się) Łybed'. Kij siedział na górze, gdzie dziś wjazd Boryezew-ski (istniejący do dziś pod tą nazwą stromy wjazd pod górę łączący dolną część miasta — Podole — z położonym na wysokim wzgórzu centrum miasta — L.P.), a Szczek siedział na górze, która dziś zowie się Szczekowica (wzgórze o tej nazwie do dziś znajduje się w jednej z dzielnic Kijowa — L.P.), a Choryw na trzeciej górze, nazwanej od niego Chorewicą (dzisiejsza Kisielówka, inaczej Góra Zamkowa — L.P.). I zbudowali gród w imię -swojego najstarszego brata i nazwali go Kijowem. Był dookoła grodu las i bór wielki i łowili (tam) zwierzynę. Byli to mężowie mądrzy, roztropni i nazywali się Polanami, od nich to Polanie są w Kijowie po dziś dzień. Niektórzy zaś nieświadomi powiadają, że Kij był przewoźnikiem, był bowiem wtedy przewóz pod Kijowem po tamtej stronie Dniepru, stąd też mówiono: «Na przewóz do Kijowa». Gdyby Kij był przewoźnikiem, nie chodziłby do Carogrodu (kronikarz ma zapewne na myśli wojenne wyprawy Słowian na Bizancjum w VI—VII w. — L.P.). Lecz Kij panował w rodzie swoim i przychodził do cara (tj. cesarza bizantyjskiego — L.P.), jak powiadają, i wielką czcią otoczył go car, za którego (panowania) przychodził. Wracając zaś, przyszedł nad Dunaj i upodobał sobie miejsce i wybudował gródek mały i chciał osiąść (tu) z rodem swoim, lecz nie dopuścili do tego okoliczni mieszkańcy. Otóż i po dziś dzień nazywają Dunajcy grodzisko to Kijowiec. Kij zaś, przyszedłszy w swój gród Kijów, zakończył tu swój żywot, i brat jego Szczek i Cho- 5 ryw, i siostra Łybed' tu zmarli. A po tych braciach ród ich zaczął dzierżyć władzą u Polan". Tyle o założeniu miasta mówi legenda przytoczona przez kronikarza Nestora w znakomitej Powieści minionych lat, cennym skarbie kultury staroruskiej (cyt. za: oprać. F. Sielickiego, Wrocław—Warszawa—Kraków 1968). W wyniku długoletnich badań archeologów i historyków okazało sią, że ma ona wszelkie cechy prawdopodobieństwa. Wiarygodność jej potwierdził armeński historyk z VII w., Zenob Glaka, który pisał o założeniu grodu Kuar w kraju Poluni przez książąt o imionach Kuar, Mente i Herean. Kijów leżał w nadzwyczaj dogodnym miejscu dla założenia miasta, na pograniczu dwóch stref geograficznych, lasostepu i lasu, na środkowym Naddnieprzu. Na północ od niego rozciągała sią lesista, północna strefa środkowego Naddnieprza z przylegającym do niej Polesiem, pełnym bagien, łąk, rzek i jezior, bogatym w grubego zwierza — żubry, jelenie, łosie, wilki, niedźwiedzie •— dzikie ptactwo, zwierząta futerkowe i ryby. Myślistwo, rybołówstwo i bartnictwo były w tym rejonie odwieczne, a jeszcze w XV i XVI w. liczni sobolnicy sprzedawali tu cenne futra upolowanych zwierząt. Rolnictwo, natomiast nie miało w tym rejonie odpowiednich warunków glebowych ani klimatycznych i rozwijało sią słabo. Na południe od Kijowa rozciągała sią strefa lasostepu, pokryta lasami liściastymi, a przede wszystkim bogatym stepem, rosnącym na znakomitej, czarnoziemnej glebie. Rolnictwo i hodowla rozwijały sią tu od dawna, od wczesnej epoki żelaza, a i ziemie były znacznie gęściej zaludnione niż na północy. Poziom rolnictwa zależny był od rozwoju metalurgii, toteż już w VIII—VII w. p.n.e. powstały na środkowym Naddnieprzu ośrodki produkcji brązu, a potem żelaza. Znaczny postęp technicznj - zanotowano na tych ziemiach w epoce scytyjskiej. Wted? to, w VII—III w. p.n.e., nastąpił rozwój handlu i zaczął; 6 się ożywione związKi ze światem antycznym, o czym najlepiej świadczą liczne znaleziska archeologiczne. Środkowe Naddnieprze utrzymywało kontakty z koloniami greckimi powstałymi nad Morzem Czarnym, skąd importowano masowo ceramikę, wino, oliwę, tkaniny, broń i inne towary. Na duże rozmiary tego handlu wskazuje wielkie grodzisko scytyjskie w Hotowi koło Kijowa, dokładnie spenetrowane przez archeologów. Po upadku Grecji* środkowe Naddnieprze nawiązało kontakty handlowe z Imperium Rzymskim, o czym świadczą liczne skarby monet rzymskich, a także naczynia z Italii, znajdowane przez badaczy. Dużą rolę w tym handlu odgrywał Dniepr, wzdłuż którego ciągnęły karawany kupieckie, a po jego wodach pływały łodzie z towarami. Szczególnie duże ilości monet rzymskich odkryto na terenie obecnego Kijowa •— na Górze Starokijowskiej, Podolu (Padole, używamy nazwy ze starych źródeł polskich), obecnym placu Lwowskim i w innych miejscach. Szybszy niż gdzie indziej rozwój społeczno-gospodar-, czy ziem środkowego Naddnieprza, a zwłaszcza okolic późniejszego Kijowa, sprawił, że.tereny te były od dawna zamieszkane. Prowadzone od końca XIX w. prace archeologiczne na ul. Cyryla wykazały, że na obszarze dzisiej- . szego miasta mieszkali ludzie epoki paleolitu już przed 25—20 tys. lat, trudniący się polowaniem na mamuty. Późniejsze dwa stanowiska archeologiczne doprowadziły do poznania dalszych grup ludności z tej epoki, sprzed prawie 20 tys. lat. Sensacją archeologiczną 1978 r. było odkrycie w pobliżu Kijowa .osiedla prymitywnych chat z kości mamutów sprzed 12 tys. lat, zamieszkanych przez łowców tych zwierząt. Dalsze badania doprowadziły do odkrycia na Górze Starokijowskiej osiedli z okresu kultury trypolskiej — około 4000—3000 lat p.n.e., potem z epoki miedzi, brązu i żelaza, wreszcie z kultury zaru-binieckiej i czernihowskiej, z poczjątków naszej ery. W okresie rzymskim rejon późniejszej ziemi kijowskiej należał już do najgęściej zaludnionych miejsc na Ukrainie. Wykopaliska prowadzone na terenie Góry Starokijow-skiej, na wzgórzu Kisielówce, na Podolu, koło obecnego placu Lwowskiego i w innych miejscach świadczą o intensywnym zasiedlaniu terenu obecnego Kijowa w pierwszych wiekach naszej ery. Osadnictwo to nie miało jednak charakteru ciągłego, dlatego nie można dopatrywać i się w nim początków Kijowa. Po złamaniu potęgi scytyjskiej większość obszarów dzisiejszej Ukrainy opanowali Sarmaci. W III w. n.e. na stepy czarnomorskie przybyli germańscy Goci, którzy rychło podporządkowali sobie Sarmatów i wraz z nimi urządzali łupieskie wyprawy na ziemie Cesarstwa Rzymskiego. W tym czasie na widowni dziejowej pojawili się Słowianie, mieszkający od dawna na północ od Scytów, wzmiankowani przez niektórych historyków starożytnych. Wschodni ich odłam pisarze bizantyjscy nazywali Antami. O postępującym wśród nich procesie zróżnicowania świadczy najlepiej wyposażenie grobów. Obok ubogich mogił zachowały się bogate grobowce, w których znajdowały się szkielety koni, drogocenna ceramika, ozdoby, przedmioty zbytku, przeważnie rzymskiego pochodzenia, monety z wizerunkami cesarzy. Arystokracja słowiańska, o rosnącym znaczeniu, zawdzięczała swe bogactwa łupom wojennym. Na wiecach forsowała własne decyzje i wybierała ze swego grona wodza-księcia. Stopniowo tworzyły się pierwsze państewka plemienne. Większe i trwalsze organizmy państwowe powstawały początkowo w najbardziej rozwiniętych rejonach Słowiańszczyzny wschodniej: nad górnym Dniestrem, środkowym Dnieprem, na Wołyniu. W IV w. do większego znaczenia doszło państwo Antów, zamieszkujących tereny nad środkowym Dnieprem, na miejscu późniejszej ziemi kijowskiej. Panujący w nim książę Boz przez długie lata stawiał skuteczny opór Gotom, aż wreszcie, pokonany i pojmany, poniósł męczeńską śmierć na krzyżu wraz z synami i 70 arystokratami słowiańskimi. Po jego klęsce ośrodek państwowy Słowian nad Dnieprem rozpadł się, a władza Gotów przesunęła się daleko na północ. Niebawem na stepach czarnomorskich pojawili się nowi przybysze, Hunowie, lud pochodzenia azjatyckiego, który zdobył sobie złowrogą sławę w historii. W 375 r. przekroczyli oni Don i zniszczyli państwo Gotów, po czym w niszczycielskim pochodzie dotarli aż na Nizinę Panońską, gdzie założyli własne państwo. Najazd Hunów doprowadził do upadku całej kultury materialnej i duchowej ludów zamieszkujących stepy czarnomorskie. Po załamaniu się ich potęgi przez stepy wlała się do Europy kolejna fala koczowników, Awarów, następnie Bułgarów. Mieszkające na południu plemiona wschodnio-słowiańskie musiały uznać zwierzchnictwo koczowników,, natomiast żyjące na środkowym Naddnieprzu i na północ od nich ludy zacłuwały swą samodzielność i same rozpoczęły ekspansję w kierunku północnym i północno--wschodnim, zajmując słabo zaludnione tereny zamieszkane przez Bałtów i Ugrofinów. Kilkudziesięcioletni okres panowania prymitywnych koczowników zahamował jednak rozwój plemion słowiańskich i dopiero od drugiej połowy V w. czynią one dalszy krok naprzód, co widoczne jest w rozszerzaniu się areału ziemi ornej oraz postępie rzemiosła. Teren środkowego Naddnieprza ucierpiał od najazdów stosunkowo najmniej i tym bardziej górował poziomem rozwoju nad innymi plemionami, wschodniosłowiańskimi. W drugiej połowie I tysiąclecia, rozwój ten postępował nadal, co stworzyło warunki do powstania państwa feudalnego. W tym czasie obszar opanowany przez Słowian wschodnich był już bardzo rozległy. Obejmował ziemie od dolnego Dunaju po jeziora Ładoga i Onega oraz od Bugu po górny bieg Donu, Oki i Wołgi. Na tym terenie ukształtowały się następujące plemiona: nad środkowym Dniep-! rem — Polanie, nad Prypecią — Drewlanie, na północ od ni* ^ «=&i s., ^i"v™ .**» lTwSS od górnego Dniep™ - -^^ nad __ Dregowicze, koło w> nad górną Wołgą 1 Krywicze, na lewym __ Siewierzame, nad _ Wiatycze, na Wo- Tlmen — Słowianie ra nmen r _ ^??. irMńA od gor półnc ~s-_ Badyle »ad.ni ^ ? SB. -'S-j-r ssSi ^-,-śSS: że poziom kumu ? nie P Wtwa wypaleniskowego naszły od wędrownego rolmf** g z żelaznym przesziy _^_ ^ „^ciem radła i SQL1/ j. ^wraca- nie jji^-^—j . ,,7vriem rauw * -— - . do techniki ornej z użycie gdzie pługl n/4iounłV Sit? JU.^ ? , ,,? ,??1??7 okuciem. Pojawiły sią juz tylko wierzchnią war- jące ? J& _ do„d^= SJstab s« , ko __: -Drypiście do romiLtw _ _„„ większa rolę obejmowali wyższe stanowiska, zdobywali większość łupów wojennych, uzależniali od siebie ogół pozostałych członków wspólnoty. W wyniku tego procesu w VI—VIII wieku we wschodniej Słowiańszczyźnie zaczęły kształtować się stosunki feudalne, powstawała wielka własność ziemska, pojawił się wyzysk społeczny. Czynnikiem przyśpieszającym tworzenie się państwa była konieczność obrony przed obcą agresją, na ziemie wschodniej Słowiańszczyzny wyprawiali się bowiem Chazarowie mieszkający nad dolną Wołgą i plemiona koczowników znad Morza Czarnego. W VI—VII w. ukształtował się związek plemienny Polan. Zbieżność ich nazwy z Polanami wielkopolskimi od dawna powodowała dociekania historyków i wywoływała ożywione dyskusje i polemiki naukowe. Dawni polscy badacze, wśród nich tak wybitni jak Karol Szajnocha, widzieli w Polanach ruskich plemię polskiego pochodzenia, co miało motywować prawo Polski do ziem •T ~wm Przejście do romiu»» " " większą SXWG_ Zlcl"1-11* /-ł-iil łlOCłOWll» ^u , T • u.-_ |UiuuŁi-iiia) ł-w aj.xaci.h_/ mu i.jf w w w a.\- tyiawu j_ ????? uu z,icin lei bodźcem dla r0^zacząły odgrywać rzemiosło ? ^" |ukrainy. Kazimierz Tymieniecki uzasadnił, że nazwa Po-w życiu gospodarczym ^ ^ wpłynął na ewoiucję |lan powstaja na Rusi w celu przeciwstawienia tego ple- del. Rozwój su wy -D^^p^cie do systemu uprawy ^ P Imienia mieszkającym na północ od nich Drewlanom, ży- sunków społecznyc -_ stopniowego zmniejsza , e_' jącym w lasach, podobnie jak w Polsce nazwa Pomorza- żajnej przyczyniło się dowy zaczyna ulegać wyr?^ nie powstała dla odróżnienia ich, żyjących nad morzem, rodu. Od VII w. ustrój ^.^ zajmuje wspólnota w ^ Qd polan> w q^ wypadkach ziemie Polan były po pro-mu rozkładowi, a JeS związku krwi, lecz na w - ^ polem, obszarem uprawnym. Argumenty te wydają torialna, oparta 3?21"1. w obrębie jej istn^ł* PJT się w pełni przekonywające. nym miejscu zamies/* . podczas gdy lasy, *3K^ Ośrodkiem państwa Polan ruskich był Kijów. Powsta- atna własność ziem > . Wspólną własność. ? nie ^ należy tłumaczyć nie tylko dogodnymi warunka- pi geograficznymi, ale rowmez topograficznymi. Wzno-iły się tu stosunkowo łatwe do obrony wzgórza, wysokie na 80—110 m, zapewniające panowanie nad Dnieprem. w s s w ika i wody nadal fg™^^ powodowała Łtałcająca się ^?^?^????. Spośród.ogółu woj powstawanie nierówności spo^ ^..^ się grupa ^0z4 ^ ^ ^_____________________ nycb chłopów stopnic> ^^ ziemi, narzędzia cenny JV)Dronnośc miejSCa zwiększała przepływająca opodal rzecz nych, posiadająca WJ ^ zdobywanych na womacn ? ŁybedI> dawniej szeroka i obfitująca w wodę, a także przedmiotów, niewo „ Arystokraci plemienni Jiczne w okolicy strumyki. Dogodna przystań na rzeczce „„^wsTwch. w drodze ?????, ? ?___ zbieranym n* ??? . . -------L-, „„„„,„„..!„:_ „?...,. *,_?..-?, ^? nabywanych w dro z t wojownikom zbieranym_łoczajna umożliwiła przyjmowanie całych flotylli stat-rzucali swą wolę p ^ „:0y,;P naczelników plemienny |QW ??????]?^????? ???????? w ??^??????? ntrotio ™r-+ wiecu, wybierali spośród siebie tów handlowych. Dopiero w późniejszym okresie port 11 10 kijowski został przeniesiony nad sam Dniepr. W rejonie , Kijowa zbiegały się granice różnych, kultur słowiańskich. Początki miasta są trudne do ustalenia, brak bowiem I jakichkolwiek na ten temat źródeł pisanych, prócz wspomnianej na wstępie legendy. Odpowiedź na pytaniem kiedy i jak powstało miasto,. mogła dać tylko archeologia. Badania nad przeszłością Kijowa prowadzono już od dawna, od końca XVIII w., gdy nieznany z nazwiska autor przedstawił carycy Katarzynie II zarys historii miasta wraz z opisem jego starych umocnień i historycznych, zabytków. W 1810 r. powstał projekt rekonstrukcji starego Kijowa autorstwa architekta K. Borozdina. Rezultatem jego pracy było sporządzenie czterech albumów rysunków i planów opracowanych na podstawie opisów ru- -???+???? z archiwum "^ocfist.rati ronski opublikował fundamentalną pracę Górny Gród Kijowski, a jego kolega L. Dobrowolski napisał o umocnieniach miasta i Złotych Wrotach. Badania archeologiczne prowadzono początkowo bez żadnego planu i nie systematycznie, toteż większość odkryć była zrazu przypadkowa. Dopiero w okresie radzieckim przystąpiono do intensywnych i systematycznych prac, zwłaszcza po drugiej wojnie światowej,' gdy zaczęły się ukazywać cenne prace Borysa Rybakowa o najstarszym grodzie kijowskim, odkrytym zresztą już na początku XX w. Właśnie ten uczony, a w ostatnich latach Piotr Tołoczko zbadali najdawniejsze dzieje miasta i określili datę jego założenia. Oprócz nich wielki wkład w poznanie starego Kijowa wniósł Michał Karter, autor fundamentalnej pracy Stary Kijów, poświęconej kulturze materialnej dawnego grodu oraz rekonstrukcji jego obwarowań z XI—XIII w. Wykopaliska prowadzono przede wszystkim na Górze znaczny rozwój Dauau il°" ^-r l'ński wydał Krótki opisl starokijowskiej, na której od dawna odkrywano ślady historyk i geograf Maksym er^ metropolita Eugeniusz! bogatej przeszłości — bransolety, fibule, złote płytki, mo-Kijoioa, niedługo po nim ki] Soboru KijoiosJco-Sofijskie-! nety bizantyjskie, fragmenty ceramiki i wiele innych Bołchowitinow sporządził: upis ^.wsko_pecZerskiej (Ki- przedmiotów. Już na początku XX w. archeolog D. Mino (Kijów 1825) i Opis Ławry ^^R szczególnie Aka- lejew, prowadzący badania w pobliżu cerkwi Dziesięcin-iów 1826). Szerokie badania pr ^^ ^ ^^ ^ Ostro- nej, natrafił na tajemniczy rów, który wziął początkowo demia Duchowna w Kijowie. .. cerkwi miasta pod za fragment umocnień wokół świątyni. Tymczasem w myślinski wydał pracę o na:,sJ* przyśpieszenia rozwoju 1936 r. w pobliżu Muzeum Historycznego odkryto nowy •___- Ćttt Tlił Irjll3.SZclJ. A-** XT . •* ?___ ywio, magistratu ??^^-^-"^ lacu »""J"' . _ viY w ,n,«m rozwoi badan nau ^* ,.;_,. „TTTjał t nastąpił W 1820 r wezwaniem Sw^C^a^-^^ naukowa mię badań pr^«ynaa^__o!yw»-er^etu KijoWskiego, Mi dzy pierwszym rektorem chałem Maksymowiczem historykiem M. wybitnym znawcą starego .V...., v_ w laj lou. »__ poznanie historii miast włożyli profesorowie tegoż uniwersytetu, Włodzimierz Antonowicz i P. Lebiediniew. Wybitnym znawcą Kijów v ? ? om i i Duchowne Kijowa, historykiem *.,*. Zakrewskim, prowadzona tach 1840—1860. Wielki wkład w Antonowicz fragment tego rowu. Po dalszych badaniach okazało się, że jest on częścią umocnień najstarszego grodu na Górze Starokijowskiej, zajmującego około 0,75 ha, powierzchni, zbudowanego prawdopodobnie przez Kija. Największą sensacją było odkrycie w tym miejscu śladów kamiennej świątyni pogańskiej. Okazała się ona miejscem kultu Pe-jruna, głównego boga na Rusi przed przyjęciem chrześci- Akademii Duchownefjaństwa. W latach 50-ych i 60-ych prowadzono więc Na początku XX w. 12 był na przełomie stuleci pro e "???????0 opisu staldalsze prace na tej górze, tuż koło Muzeum Historycz M. Pietrow, autor Hlst0^Z™^ w archeolog W. Laskcjiego. Niebawem stwierdzono, że zaludniony był nie tyl rego Kijowa. "T" "" 13 ^ko ów szczyt góry, ale również jej zbocza, na których leżało podgrodzie. Po dokładnym zbadaniu materiału archeologicznego okazało się, że grodzisko na Górze Staro-kijowskiej pochodzi z VI—VII w., według Rybakowa z lat I około 560—630, i jest najstarszym miejscem zasiedlenia j w Starym Kijowie. Ustalono, że funkcjonowało bez prze- i rwy aż do X w., co świadczy o nieustannym rozwoju Kijowa w tym okresie. Odkrycie na Górze Starokijow-skiej wielu cennych przedmiotów dowodzi ponadto istnienia znacznego już zróżnicowania społecznego wśród mieszkających tu Polan oraz wyodrębnienia się z resztyt społeczeństwa zamożnej grupy arystokracji. Prowadzone; w innych rejonach Kijowa badania dały również rewelacyjne wyniki. Odkryta na Szczekowicy osada okazała się również bardzo stara. Prowadzone już od XIX w. prace wykopaliskowe na trzecim wzniesieniu w Kijowie* Górze Zamkowej (Kisielówce) doprowadziły do odkrycia! w ostatnim okresie wielu cennych przedmiotów, np. ce-j ramiki i monet bizantyjskich z V— VI w. oraz amfory! z VI—VII w. Prace archeologów potwierdziły więc słowal legendy mówiącej O' powstaniu Kijowa na trzech wzgó-l rzach. Analiza najnowszych znalezisk archeologicznych» pozwala przypuszczać, że początki osadnictwa w Kijo wie zaczęły się już pod koniec V w. Dlatego rząd Ukrain; Radzieckiej postanowił zorganizować w maju 198% r. uro czystości poświęcone 1500-leciu stolicy republiki. Będ: one miały charakter międzynarodowy, a patronować nijL im UNESCO. Źródła pisane podawały dotąd jako datJ założenia miasta rok 860, co przyjmowano dawniej vi nauce. Zdaniem wielu badaczy radzieckich książę Kij był po stacią historyczną, założycielem dynastii Kijowiczów, ma jącej panować w mieście od VI do drugiej połowy IX 'w Właśnie Kij lub któryś z jego następców zjednoczył trz osady położone na trzech wzgórzach i doprowadził d powstania jednolitego, dużego organizmu miejskiegc 14 ^H Czwartym członem Kijowa stało się od dawna zasiedlone Podole, położone na nizinie nad Dnieprem. Gród Kija na Górze Starokijowskiej, leżącej dziś w samym centrum miasta, znajdował się w bardzo dogodnym do obrony miejscu. Z trzech stron otaczały go urwiska i strome podejścia. Teren dostępny był tylko od strony południowo- wschodniej, ufortyfikowano go więc wysokim wałem drewniano-ziemnym, do którego bronił dostępu głęboki na 3 m rów. Wewnątrz grodu znajdował się plac, cmentarz pogański i zabudowania. Na stokach Góry Starokijowskiej rozłożyło się podgrodzie, a koło niego powstało wielkie cmentarzysko. Sam gród wyraźnie górował miejscem nad położonymi nieco niżej Kisielówką, Szczekowicą i bardzo nisko leżącym Podolem. Niemal jednocześnie, z założeniem Kijowa w najbliższej jego okolicy powstały inne, gęsto zasiedlone grody: Chotomyl, Plisieck, Mikulczyce. Do szybkiego rozwoju Kijowa przyczyniło się w dużym stopniu jego położenie nad samym Dnieprem,-połączonym systemem wodnym z wieloma innymi rzekami wschodniej Słowiańszczyzny. Przez Berezynę Dniepr zbliżał się znacznie do Dźwiny, przez Desnę do Oki i Donu, przez Boh do Dniestru. W pobliżu- Kijowa z drogą dnieprową krzyżował się szlak stepowy, wiodący z Azji do Europy Środkowej, co jeszcze bardziej zwiększało atrakcyjność miasta. Dzięki temu rychło stało się ono wielkim targowiskiem i punktem przeładunkowym towarów, co zapewniło mu rolę stolicy państwa Polan. Plemię to musiało toczyć ciągłe walki ze stale najeżdżającymi je z północy sąsiadami — Drewlanami i Siewierzanami. Kronikarze ruscy dostrzegali znaczne różnice w poziomie rozwoju Polan i ich północnych sąsiadów. „Polanie więc mieli obyczaj ojców swoich łagodny i cichy, a wstydliwość przed swoimi synowymi i siostrami, przed matkami i ojcami swoimi, synowe zaś przed świekrami i dzie-wierzami wielką wstydliwość miały, mieli też ślubny 15 ! obyczaj; nie chodził ziać po synową, lecz przyprowadzali ją wieczorem, a nazajutrz przynosili, co za nią oddawali" — tak oto pisał autor Powieści minionych lat. Surowym % obyczajom Polan kronikarze przeciwstawiali rozwiązłość leśnych plemion Drewlan, Radymiczów, Wiaty-czów i Siewierzan. U tych „ślubów nie bywało, jeno igrzyska między siołami — pisał znacznie późniejszy autor — schodzili się na igrzyska, na pląsy i wszelkie pieśni biesowe, i tu kochali się zbiegając się na pląsy, i z pląsów poznawali, która kobieta lub dziewica do młodych pociąg ma, i ze spojrzeń oczu, i z obnażenia ramion, yoiraph ookazania, i z pierścieni wkła- bojem Waregowie mieszali się do walk międzyplemien-nych we wschodniej Słowiańszczyźnie i najmowali się do drużyn książęcych, a nawet wstępowali w służbę do Bizancjum. ^Gkoło 862 r. grupa Waregów pod wodzą "mmirom v,o południe, żamie- i/,ajc;^ —--— —-------.....???^?. „i poszli Dnieprem, i przechodząc mimo ujrzeli -- ~- — Dira ruszyła Dnieprem na południe, źamie- Askolda * ~^~ ^^^? ^Kt«Cm lid rzając dotrzeć do Konstantynopola. „I r____ ____?._„., i przechodząc mimo ujrzeli na górze gródek — czytamy w Powieści minionych lat. — I spytali mówiąc: «Czyj to gródek?» Tamci (mieszkańcy Kijowa — L.P.) zaś rzekli: «Byli trzej bracia, Kij, Szczek ? ?????? -? i wali gród ten i pomarli, - —- ___ i Choryw, którzy zbudo-a my, ród ich, siedzimy tu pła- wan giuu Len i jjuinarii, a my, roa len, s: *~"------; .' ąnoirzeń oczu, i z uw»»-;",- : vł ???? daninę Chazarom». Askold tedy i Dir ? ma, ] ze 7pulch pokazania, i z pierścieni wkła- 1 dzie . zgromadzili mnóstwo ?????? pierścieni »a rękach po ^ było całowanie I ^ ziemią ^^ Dz.ęk. dania w darze na _ palce c_^ ,_ ^^ rozpalały się, k°-|two Chazarów zostało obalone, ? z obejmowaniem i S ? żony)> ,inne pozna--1 Kijowiczów odsunięta od władzy. państwo Dira b/ło chah się, jednych po] ^iechowisko wieczne Krom jległe . potężne_ „Najpierwszym ...?..--------- cawszy się, porzucali n XV-wieczne obyczaje 1 Dir _ sał ^ .nujLd uu wiauzy. ranstwo Jjira było r> ----- -. „nr71lrali na smieuiuw— ??- w7aip I1"6'" " potężne. „Najpierwszym władcą słowiańskim j cawszy się^ P^zucale mieSzał XV-wieczne obycz e 1 ?? _ pigał higtoryk arabsk. % ^ ^ ^ karz prawdopodobnie ^ starosłowiańskimi, _2_??^????1?|???.?(1? on/WieMe miasta . ??2?? & ??? kraje roz-jest karz piiv*u.Uh~- starosłowiańskimi, z^ Pc«—;- Posiada on .wielkie miasta i liczne a ludne kraje". WTłr4woboda obyczajowa wśród ludów ^tuUu y' Tymczasem w Nowogrodzie przejęli władzę skandy-jednak sw»bodao^ j natomiast poZ10m kultury ^^ najemnicy na czeIe z Rurykiem_ w dwadzieścia znacznie wiąksw_n ^^ niższy_ Dzięki lepszej ^ pózniej (JJ nagt Ru . un materialnej "Aow ^ ^ skutecznie odpierać ^.^ ^ ^ _ P organizacji społecznej ^?_ q1p porze1 wlodło im się^ nntfi7T1a ????? nr„r„^} nnrt K-„fim „,_, ~~" • « «nnłecznei Polanie ???»--------. . 4iefetniego syna Igora — Oleg, ruszył na południe. „Oleg organizacji społec J ale gorzej wiodłc, im s ? potężną armią przyszedł pod wojowników najazdy P°ł^ocn^mi4 którzy w VIII w. narzucili swoje rych . ???? óq ^ . ^^ m w walce z Onazaraim, j p,+„5_„ jj„.-----j_ ^,_.,.I------, ?, . . , ?. . . * J.J zwierzchnictwo władcom z Kipwa Dnieprem Kry- W tym czasie mieszkający nad goi? Fińskiej wicZe opanowali B^wodn^^u^ ^^ i f/UU -ŁXiJVJVV, IA1V1JX WUJUWUlft-U1 „ — - «.____ — _„„ i Askolda mówiąc: «Kupcy je- teśmy, idziemy do Greków od Olega i kniaziewicza Igo- ______'w vu \j±*^gcL x ivincŁz,iewieza J.? a. Przyjdźcie ku nam, ku rodowi swojemu». Gdy ci irzyszli, wyskoczyli z łodzi ukryci woje, - /^1—' ~- Oleg rzekł §Td R^tYkiemF0 ????: < ??"^?.„ Nad Dunajem Pą Tf Sony dotychczasowymi sukcesami, ^^ I ręce włodzimierza i stracony. W 980 r. władzę w Ki jo garn. upojoi^ - „Niewygodnie mi Pr^* wie zdobył ostatecznie Włodzimierz. Pod jego rządami dzieć matce i możnym. Ppr„iasłaWCu (Presławie) ? j ,?????6?? , ??+??? ? . s»-"-—----- a enne tka! Włodzimierz Wielki- zakończył' proces budowy państwa fUn^braaprzybywają. Od Greków zł°to' .J^Ler ??????5???§0> powiększając znacznie jego terytorium. Narzucił ina i przeróżne jarzyny, z 9,z^c. X eladź". Bitw|rybut ludom fińskim, mieszkającym na północnym • - - —sk, miód i 'czvła słvscboo-zie, i przesunął granice państwa aż do źródeł Oki. a zachodzie, w 981 ?., „poszedł Włodzimierz na Lachów zajął grody ich, Przemyśl, Czerwień i inne, które dziś ą pod władzą Rusi. W tymże roku pobił Wiatyczów i nałożył na nich dań od- radła, jaką też ojciec jego brał" ?. ~-----„ bizantyjską pod Adrianopolem zauonczyia jednak porażką Rusinów. Nad Dunajem doszło więc rokowań z cesarzem Janem Tzimiskesem, który osobiści spotkał się z księciem kijowskim. „Z wyglądu (Święti sław) tak sią oto przedstawiał — pisał bizantyjski histi 22 23 • nodboiom Ruś stała I wanie kilku żon, zabrania natomiast spożywania wieprzo- (Powieść minionych lat). Dzięki ym ez głodzi- | wjny i picia alkoholu, rzekł: „Dla Rusi picie jest wese- U sąsiadem Polski i *&*%? U odtąd punktem za-f mierzą Grody Czerwieńskr r;^ Do konfliktu do nalnym w stosunkach Polsk° ^ qie on jednak w więk-Psztw ?13 i 1017 T, me przerodzi ????^ ^ szą wojnę. Wł—en^ ieoslonii kraj ?*^-. a przed napadami Pieczyng ą_ w 983 r. kaJji wzniesionych nad De^ ^ bałtyckiego_ za-| pokonał Jaćwmgow, lud pocn podlasia l Su. Pmieszkujący ^^kuŁej pomocy Bizancjum walszczyzny. uaziem w wojnie z Bułgarią. kowe tendencje poszczegol Chcąc zlikwidow ac ods^w władców i na acj nych plen^.łP°us^ak^Jf,wLaU swoich dwunastu miejsce osadził w charakterze ^ ^ ^. ^.^ąia we_ w synów. Rychło się jeds^^Zfmfeejscową arystokracją w zbyt bliskie st0S™azZicielami lokalnej opozycji. biegiem UtjU* się ^?;X rządzonego Przez szli w z 1 Z ««k ^rss^o"*i^»„^^t-a Jarosława. Ceiem skich Włodzimierz starał się stworzyć wspólny kult po pański dla całego państwa. „I postawił na wzgórzu (Gorzej — L.P.){ poza pałacowym podwórcem — głowa jego srebrna ? was zło Starokijowskiej ? winy lem, nie możemy bez tego być!" Spodobało mu się tylko wielożeństwo u mahometan. Nic dziwnego, miał przecież wśród kronikarzy opinię nadzwyczajnego erotomana. „O-panowany był przez chuć żeńską, i były jego żony: Rog-neda, którą posadził na Łybedi... Od niej zaś zrodził czterech synów: Izasława, MścisłaWa, Jarosława i Wsiewołoda, i dwie córki, od Greczynki — Świętopełka, od Czeszki — Wsiewołoda (gdy pierwszy jego imiennik zmarł — L.P.), a od drugiej — Świętosława i Mścisława (podobnie — L.P.), a od Bułgarki — Borysa i Gleba, a nałożnic miał trzysta w Wyszogrodzie, a trzysta w Białogrodzie, a dwieście w Berestowie... I był "niesyty rozpusty, przywodząc do siebie mężatki i dziewice gwałcąc. Był to bowiem lubieżnik taki sam jak Salomon, powiadają bowiem, że Salomon miał żon siedemset i nałożnic trzysta". Ostatecznie po długich rozważaniach Włodzimierz zdecydował się na przyjęcie chrztu od Bizancjum w 988 ?., co wynikało z długotrwałych już związków Rusi z tym krajem. ,,I posłał do niego następnie władca Bazyli (drugi — L.P.) metropolitów i biskupów, i ochrzcili oni władcę (Rusi) i wszystkich zamieszkujących jego ziemię, i w tym zbu- Peruna drewnianego, a giowa j s strzyboga, Simargłal czasie posłał do niego siostrę swoją (Annę — L.P.) i tY i Chorsa Dażboga (boga słone?.&}, ^ L p ^ . Mo|dowała ona liczne świątynie w kraju Rusów" — zanoto- ? ? ?????? środkOWOaZjatyC ? ?,,?„ ipdlwał Jahia ibn Said v. Antiochii r-h^PĆMi^nir nic,,, (boga pochodzenia środkowoazjatycKiegu -kosz (boginię plemion fińskich)". Kulty te nie były jedj nak powszechne i książę szybko zrozumiał, że stara rej ligia nie sprosta wyznaczonemu jej zadaniu. Wezwał wiej do siebie teologów różnych wyznań, by zapoznali g ławm Grecy z Błhrzcie Włodzimierz otrzymał chrześcijańskie imię Wasyl, katolicy, judejscy Chazarzy i P ^ swoich religif0 przyjęciu prawosławia oddalił wszystkie pogańskie żo- zancium Wszyscy z nich zachwal Gd ?????.?? i nałożnice, a w dawnych swych haremach ufundował Książę krytycznie oceniał ^ ^^ ja na utrzymłlasztory. tanie oznajmili mu, ze ich reng 1 25 24 Jako chrześcijanin żył już cnotliwie, toteż po śmierci został kanonizowany. Ustanowienie jednolitej organizacji kościelnej nie stwarzało większych trudności, nowa religia bowiem już od IX w. rozprzestrzeniała się wśród plemion ruskich, zwłaszcza dzięki Waregom. Ogromną rolę w chrystianizacji kraju odegrali nie tylko duchowni greccy, przybyli na Ruś wraz z Anną, ale również misjonarze . bułgarscy, którzy przynieśli ze sobą liturgię i piśmiennie- 1 two słowiańskie, przyczyniając się w ten sposób do pó- źniejszego rozkwitu kultury w ojczystym języku. Bliskie j kontakty z przodującym wówczas ośrodkiem kultury europejskiej — Konstantynopolem — wpłynęły na rozkwit nauki i sztuki ruskiej, zwłaszcza sakralnej. Związki kulturalne utrzymywano również z Bułgarią, Serbią i Gruzją. Włodzimierz dbał o rozwój oświaty. „Począł zbierać u znakomitych ludzi dzieci i dawać'im uczenie w księgach. Matki zaś dzieci tych płakały po nich, jeszcze bowiem nie utwierdziły się w wierze, jeno jak po umarłych płakały" — pisał kronikarz. Początkowo rozwijał się na Rusi również] obrządek łaciński, wyznawany przez zamieszkałych w Ki-I jowie Włochów i zapewne Polaków (istniała na przedmieściu dzielnica Lacka), toteż za Jarosława Mądrego] przebywał nawet w stolicy Rusi biskup katolicki Aleksy,' Po utrwaleniu się prawosławia opuścił jednak miasto. Wierzenia chrześcijańskie rozpowszechniły się na Rusł stosunkowo szybko i w połowie XI w. zapanowały jużl w całym państwie. Resztki pogaństwa utrzymywały sk* tylko długo na północy. Dzięki chrystianizacji Ruś zblij żyła się do innych państw europejskich, stała się równo; prawnym partnerem w rozmowach dyplomatycznych i u kładach międzynarodowych, ożywiła znacznie kontakt z odległymi nawet dworami. Ideologia chrześcijańska przy -czyniła się do centralizacji państwa i wzmocnienia włal dzy księcia kijowskiego, który w oczach społeczeństw! uzyskał rangę „pomazańca bożego". Rozległe i' słabo za 26 ludńione państwo Rurykowiczów nie posiadało jeszcze silniejszych więzi gospodarczych ani politycznych, szybko rozwijająca się cerkiew stała się więc najważniejszym czynnikiem jednoczącym kraj. Po chrystianizacji Ruś wystąpiła w charakterze sojusznika Bizancjum, pomagając mu w wojnach z Bułgarią i Armenią. Panowanie Włodzimierza zapewniło szybki rozwój Kijowowi, który wyrósł na główny ośrodek kulturalny państwa oraz siedzibę najwyższych władz kościelnych. Już w okresie przedchrześcijańskim był dużym miastem, o czym świadczą ogromne rozmiary pogańskiego miejsca kultu z IX—X w. Liczne znaleziska monet bizantyjskich i arabskich dowodzą również, że Kijów był ważnym ośrodkiem handlu międzynarodowego. Na początku drugiej połowy IX w. zaczyna się już jego historia pisana, dzięki czemu wiadomości o nim stają się pewniejsze. Dokładniejsze informacje o Kijowie pochodzą z 945 ?., gdy z okazji wizyty posłów Drewlan u ks. Olgi kronikarz wspomniał o istnieniu kilku dworów, z których jeden znajdował się wewnątrz grodu, a dalsze dwa -*- poza jego granicami. Wiadomo również, że Olga miała własny dwór kamienny, zbudowany poza starymi fortyfikacjami. Wśród jego resztek' archeolodzy znaleźli cienkie płytki ceramiczne koloru jasnpbrązowego, odłamki marmuru, •czerwone łupki, mozaiki, freski i szkło. Szybki rozwój miasta spowodował, że za jego fortyfikacjami wyrosły nowe osiedla, jak wymienione przez latopisy Dorohoży-cze, sioła Przedsławie, Użgorskie (Węgierskie), Beresto-wo i inne. Stary gród na Górze Starokijowskiej nie mógł już odgrywać roli centralnego ośrodka miasta. Dlatego Włodzimierz w końcu X w. zbudował nową linię umocnień, biegnącą od południowego krańca starego grodu ponad urwiskami i skałami, do doliny Poczajny i Dniepru, wzdłuż dzisiejszej ulicy Bohaterów Rewolucji, aż do jaru, który oddzielał starą część miasta od Góry Mychaj-owskiej. Nowe wały biegły następnie wzdłuż zachodniej 27 strony jaru, skręcały na południowy zachód i dochodziły w przybliżeniu do dzisiejszej ulicy Wielkiej Żytomierskiej, Potem biegły na północ do Jaru Kożumiackiego i dochodziły znowu do starego grodu. W ten sposób .nowe umocnienia, otoczone z dołu jarami i dolinami, wydatnie wzmocniły starą fortyfikację. Nowa część miasta, otoczona wałami przez Włodzimierza, otrzymała nazwę Grodu Włodzimierza (Dietinca). Obejmował on nową, centralną część miasta o powierzchni do 10 ha. Dostępu „do niego broniła jeszcze głęboka fosa. Szerokie na 6 m Wrota Sofijskie,: do których wiódł drewniany most, były głównym punktem nowych fortyfikacji. Wrota stanowiły kwadratową basztę kamienną o rozmiarach 10X10 m, włączoną umiejętnie w system wałów miejskich. W centrum Grodu Włodzimierza znajdował się rozległy plac, zwany Babim Targiem (Babyn Torżok). Drugim zasiedlonym miejscem Kijowa w czasach Włodzimierza była Góra Zamkowa. Gród ten był również rozległy. Obok niego odkryto mniejsze grodzisko, co świadczy, że i Góra Zamkowa stawała się coraz bardziej zaludniona. Trzecie osiedle kijowskie, położone na Łysej Górze, składało się z kilku dużych budowli, których kamienne fundamenty odkryli archeolodzy. Na Podolu w końcu X w. wyrosło wielkie osiedle targowo-rzemieślni-cze. W czasach Włodzimierza dużego rozmachu, nabrało w Kijowie budownictwo, zarówno sakralne, jak świeckie. Na Babim Targu zbudowane zostały dwa pałace książęce, których resztki odkryto koło Muzeum Historycznego. Pierwszy z nich miał rozmiary 45X12 m, w tym wielką salę paradną o rozmiarach 25X12 m, drugi — 70X10 m. Pierwszą świątynią chrześcijańską zbudowaną za czasów Włodzimierza była drewniana cerkiew Św. Wasyla, naz-^ wana tak na cześć patrona wielkiego księcia. Postawiono ją na miejscu pogańskiego panteonu, wzniesionego przez. Włodzimierza na początku panowania, a później zniszczo- 28 jiego z jego rozkazu po przyjęciu chrześcijaństwa. Najwspanialszą budowlą postawioną w Kijowie w czasach Włodzimierza była cerkiew Dziesięcinna Bogurodzicy. Wzniesiona została przez architektów greckich w latach ggg—996 w samym centrum miasta, na Babim Targu, tuż obok obu pałaców książęcych. Na jej utrzymanie wielki książę przeznaczył dziesiątą część dochodów państwowych, stąd nazwa. Od 1824 _r. archeolodzy zaczęli badać resztki tej wspaniałej świątyni. Sądząc po odkrytych przez nich szczątkach, miała marmurowe kolumny, posadzkę z różnobarwnych marmurów, wnętrza wykładane jaspisem przywożonym aż z Krymu, mury z łupków zapewne karpackiego pochodzenia, wielkie, oszklone okna i aż 25 kopuł. Określono, że wysokość jej ścian sięgała 45 m. Cerkiew Dziesięcinna dzieliła się na trzy nawy, z których obie boczne miały rozmiary kwadratów i były 2,5 raza mniejsze od nawy głównej. Przed .głównym wejściem do cerkwi, na centralnym placu miasta, postawiona została brązowa kwadryga, statua złożona z czterech koni przywiezionych z Chersonezu jako zdobycz wojenna. Wyposażenie cerkwi również pochodziło ze zdobyczy na Krymie. Włodzimierz zbudował także drewniany Sobór Sofijski, pierwszą prawdopodobnie katedrę na Rusi, w której odprawiał modły pierwszy (od 989), jeszcze nieoficjalny metropolita kijowski, Grek Teofilakt. Na zachód od Babiego Targu rozbudowała się rzemieślnicza część miasta, leżąca u podnóża fortyfikacji Wło-dzimierzówskich i dochodząca do samych Wrót Sofijskich. Mieszkali tu głównie rzemieślnicy pracujący na potrzeby dworu i cerkwi oraz liczna czeladź niewolna, zatrudniona na dworze wielkoksiążęcym. Kijów czasów Włodzimierza należał już do największych miast Europy, porównywanych nawet z samym Konstantynopolem. Po śmierci Włodzimierza (1015) dziedzicem tronu kijowskiego został Świętopełk, najstarszy syn zmarłego księcia i zięć Bolesława Chrobrego, sojusznik Pieczyngów. 29 „Pozabijam braci moich i sam wezmę władzę ruską" — miał oświadczyć po objęciu tronu i od razu przystąpił do realizacji swych zamiarów. Gdy zamordował Borysa i Gleba, którzy zostali niebawem kanonizowani i stali się pierwszymi świętymi ruskimi, wystąpił przeciw niemu Jarosław, władca Nowogrodu, usiłujący jeszcze zażycia ojca uzyskać niezależność od-Kijowa. W bratobójczej bitwie nad Dnieprem Świętopełk poniósł klęskę i u- szedł do Polski, szukając pomocy u teścia. Opromieniony niedawnymi sukcesami w ciężkiej wojnie z cesarzem Henrykiem II, książę polski chętnie przystał na interwencję. Niedawny jego wróg, cesarz niemiecki, przysłał mu posiłki na wyprawę. W lipcu 1018 r. nad Bugiem wojska Bolesława pokonały armię Jarosława. Po zwycięstwie armia polska ruszyła w ślad za pobitym Jarosławem na Kijów. Niebawem wojownicy Chrobrego stanęli przed bramami miasta. „Bardzo potężne miasto Kijów stało się z poduszcze-nia Bolesława ofiarą ustawicznych ataków ze strony wrogich Pieczyngów (sojuszników Chrobrego — L.P.) i duże poniosło straty wskutek silnych pożarów — pisał kronikarz niemiecki Thietmar. — Jego mieszkańcy bronili się, lecz niebawem otwarli bramy obcej potędze. Opuszczony mianowicie przez swego władcę, który uciekł, Kijów przyjął w dniu 14. sierpnia Bolesława oraz wygnanego od dawna księcia Świętopełka, który pozyskał sobie cały ten kraj, wykorzystując strach przed naszymi (tu wielebny biskup sporo przesadził, przeceniając rolę Niemców w wyprawie — L.P.). Kiedy wkraczali do miasta, tamtejszy arcybiskup (Jonasz — L.P.) powitał ich uroczyście z relikwiami świętych oraz różnymi innymi okazałościami w monasterze Św. Zofii, który spłonął w poprzednim roku wskutek nieszczęśliwego wypadku (zdarzyło się to podczas walk Jarosława ze Świętopełkiem o Kijów w 1017 ?., gdy spłonęło kilka cerkwi i podobno aż 400 domów — L.P.). Obecne były przy tym: macocha wspomnianego 30 księcia (Jarosława — L.P.), jego żona oraz dziewięć jego sióstr, z których jedną, dawniej sobie upatrzoną (Prze-cławę, o której rękę książę polski bezskutecznie ubiegał się po śmierci żony Emnildy, a przed poślubieniem Ody, córki margrabiego Ekkerharda — L. ?.), ten stary wsze-tecznik Bolesław uprowadził bezwstydnie, zapominając o swej ślubnej małżonce (zapewne Bolesław wziął ją ówczesnym wojennym prawem łupu i wywiózł do Polski jako swą konkubinę — L.P,). Równocześnie ofiarowano mu niezliczoną ilość pieniędzy, z których dużą część rozdzielił między swych sprzymierzeńców i ulubieńców, pewną zaś część odesłał do ojczyzny... W tym wielkim mieście, które jest stolicą owego państwa, jest więcej niż 400 kościołów i osiem rynków, mieszkańców zaś liczba nie dająca się wyrazić (oczywiście kronikarz znacznie przesadził, dobrze oddał jednak wrażenie, jakie wywarło na nim tak wielkie jniasto — L. ?.). Jak w całym tym kraju, mieszkańcy owi składają się z dużej liczby niewolników, którzy zewsząd tu zbiegają (mowa o kupcach, z których istotnie część wywodziła się z ludzi niewolnych — L. ?.), oraz w szczególności z obrotnych Duńczyków". Ze słów kronikarza widać, jak rozległe kontakty handlowe utrzymywał Kijów (cyt. za: Kronika Thietmara, z tekstu łac przetłum. i oprać. M. Z. Jedlicki, Poznań 1953). W świadomości historycznej Polaków mocno zakorzeniła się legenda, jakoby Bolesław Chrobry wjeżdżając do Kijowa uderzył mieczem w Złote Wrota, od czego miecz wyszczerbił się. W istocie Szczerbiec jest znacznie późniejszy, a Złotych Wrót w tym czasie jeszcze nie było. Po osadzeniu na tronie kijowskim Świętopełka i ograbieniu miasta, w tym również cerkwi Dziesięcinnej, 1 grudnia 1018 r. Polacy udali się z powrotem do kraju. Po drodze Bolesław - Chrobry przyłączył do Polski Grody Czerwieńskie, utracone za panowania Mieszka I. Uwięziono z Rusi również wielu jeńców, w tym wysoko wykwalifikowanych rzemieślników,_ a także zapewne dwie siostry 31 Jarosława. Rabunkowy charakter wyprawy zgodny był ze średniowiecznymi metodami wojowania. Wielokrotnie zdarzało się wówczas, że sąsiedzi interweniowali w feudalne wojny domowe prowadzone na terenach różnych krajów, co pozwalało im umacniać własne wpływy polityczne i zdobywać bogate łupy. Świętopełk niedługo' utrzymał się na tronie. W rok później Jarosław ponownie wystąpił przeciw niemu na czele wojsk nowogrodzkich i posiłkowych oddziałów Wa- regów. Pokonany Świętopełk zginął podczas ucieczki, a Jarosław zdobył władzę na całej Rusi. Wtedy wystąpił przeciw niemu drugi brat, książę tmutarakański Mści- sław, popierany przez możnych z ziemi czernihowskiej i siewierskiej. W 1026 r. zwaśnieni bracia zawarli układ, na mocy którego Mścisław otrzymał we władanie wschodnią część państwa. W 1036 r. Mścisław zmarł i Jarosław zdobył niepodzielną już władzę na Rusi. Panowanie Jarosława było szczytowym okresem rozwoju Rusi Kijowskiej — najrozleglejszego państwa w Europie. Jarosław nazwany został przez potomnych Mądrym. „Lubił księgi, i (sam) mnóstwo napisawszy, złożył w Świętej Zofii, którą sam założył" — pisał o nim ruski kronikarz. Wybitny ten władca podjął zwycięskie wyprawy na Jaćwingów, narzucił swoje zwierzchnictwo ugrofińskim i bałtyckim plemionom w Estonii i Łotwie; korzystając z wojny Mieszka II z Niemcami odebrał Polsce Grody Czerwieńskie. Zapewne za Mieszka II interweniował też w Polsce na rzecz Bezpryma, odsuniętego od władzy. W późniejszym okresie stał się sojusznikiem Kazimierza Odnowiciela i aktywnie pomagał mu w zwalczaniu separatystycznego ruchu Masława na Mazowszu. Wyrazem zacieśniających się stosunków polsko-ruskich były małżeństwa Kazimierza Odnowiciela i Bolesława Śmiałego z księżniczkami kijowskimi. Nie tylko zresztą Polacy zabiegali o powinowactwo z księciem ruskim. Córka Jarosława, Anna, została żoną króla francuskiego Henryka I, wnucz- 32 ka Adelajda wyszła za cesarza niemieckiego Henryka IV, na kijowskim dworze szukał pomocy norweski król Olaf, syn jego Harald Hardare ożenił się z córką ruskiego władcy, Elżbietą. Poprzez koligacje małżeńskie Jarosław Mądry spokrewniony był z władcami Bizancjum, Anglii i „Węgier. Fakty te świadczyły nie tyle o urodzie kijo-wianek, ile o rosnącej pozycji międzynarodowej państwa ruskiego. W dziedzinie militarnej Jarosław doznał tylko jednego niepowodzenia — nie udała mu się wyprawa morska na Konstantynopol w 1043 r. Wielki książę budował w kraju nowe grody, umacniał stare, wznosił cerkwie i klasztory, zakładał szkoły, opracował kodeks praw zwany Ruską Prawdą, popierał rozwój literatury. Szczególną opieką otaczał kościół prawosławny. W 1051 r. utworzył oficjalnie metropolię w Kijowie, wynosząc do najwyższej godności duchownej zasłużonego dla rozwoju prawosławia na Rusi Iłariona. Posunięcie to było prawdopodobnie samowolne, nie uzgodnione z patriarchą Konstantynopola. O pomyślnym rozwoju gospodarczym Rusi w okresie jego panowania świadczy rosnąca liczba miast — w XI w. było ich w całym państwie aż 60. Szczególny rozwój przeżywał Kijów. Przebudowa miasta z inicjatywy "Jarosława zaczęła się od 1037 ?., po odparciu ostatniego wielkiego napadu Pieczyngów na miasto (1036 ?.), chociaż ostatnie dane archeologiczne wskazują, że rozmach budowlany zaczął się już kilkanaście lat wcześniej,. Miasto szybko wyszło poza ciasne granice Grodu Włodzimierza, toteż Jarosław od 1017 r. przystąpił do budowy nowych fortyfikacji, opasujących nową część Kijowa. Umocnienia zaczynały się od wałów Włodzimierza i biegły wzdłuż Dniepru na południe Kreszczatej Doliny (obecnie ul. Swierdło-wa), tam skręcały na zachód i przez ulice Swierdłowa i Połupanowa, zwaną dawniej Wałem Jarosławskim, dochodziły do obecnego placu Lwowskiego. Tu linia wałów skręcała na wschód, biegła wzdłuż obecnej ulicy Wiel- 3 — Dzieje Kijowa 33 kiej Żytomierskiej do Jaru Kożumiackiego, gdzie łączyła się z fortyfikacjami Grodu Włodzimierza. Drewniane wały, wysokie na 7—14 m, umocnione były ziemią i gliną. Na szczycie ich znajdowały się kryte galerie i strzelnice dla łuczników i kuszników. Szerokość podstawy wału wynosiła 18 m. W ten sposób powstała nowa część Kijowa — Gród Jarosława, znacznie większa od Grodu Włodzimierza, obejmująca około 60 ha. Wewnątrz wałów Jarosława znalazły się Kreszczata Dolina, nowy rejon Koniec Kopyriewski („końcami" nazywano oddzielne części lub rejony miast staroruskich), wzgórze Zdychawica. Do Grodu Jarosława wiodło kilka bram. Przez najsławniejszą z nich, Złote Wrota, wjeżdżały od tej pory do miasta wszystkie uroczyste pochody wielkich książąt lub zwycięskich wojsk. Powstałe w 1037 r. Złote Wrota stanowiły wielką basztę kamienną zbudowaną z granitu, kwarcytów i łupków, z wewnętrznym przejściem szerokości 7 m. Resztki tej wspaniałej budowli znajdują się dziś na rogu ulic Po-łupanowa i Włodzimierskiej. Druga brama, Wschodnie albo Lackie Wrota, znajdowała się w rejonie obecnego placu Kalinina. Trzecia — Zachodnie albo Lwowskie Wrota — zbudowana była koło obecnego placu Lwowskiego, skąd niegdyś zaczynał się szlak do Lwowa. Czwarta brama nosiła nazwę Żydowskich Wrót. Dzięki tym umocnieniom Kijów stał się najpotężniejszą twierdzą obronną na Rusi, zabezpieczającą miasto przed Pieczyngami, a Jarosława przed konkurentami do tronu, własnymi braćmi. Najwspanialszą budowlą, wzniesioną na nowym, centralnym placu w czasach Jarosława Mądrego, była nowa katedralna cerkiew Sw. Zofii o 13 kopułach. .Nazwa jej pochodziła od greckiego ..sofija", tj. mądrość. Sobór oj-fijski był więc świątynią mądrości nauki chrześcijańskiej. Ta „cerkiew budzi podziw i słynie we wszystkich sąsiednich krajach, jako że podobnej do niej nie znajdzie się nigdzie w całej północy, od wschodu do zachodu" — mówił o niej metropolita kijowski Iłarion (cyt. za B. Greko- 34 . Nawet znacznie później, po kilkakrotnych zniszczeniach i przebudowach, budziła podziw cudzoziemców. „Cała zagadka w tym — pisał mnich Paweł z Aleppo przebywający w Kijowie w 1653 ?., gdy towarzyszył patriarsze Antiochii Makaremu w drodze do Moskwy — skąd oni zdobywają ten marmur na owe ogromne kolumny znajdujące się wewnątrz cerkwi, w całym tym kraju nie ma bowiem nic podobnego do kamieniołomów marmuru. Okazuje się, że wozili go przez Morze Czarne z Marmora (morza Marmara) znajdującego się w okolicach Konstantynopola, a potem w górę wielkiej rzeki Nie-pros (Dniepr), która wpada do tego morza, wyładowywali zaś w mieście Kijowie" (cyt. za B. Grekowem). Ceglana budowla wzniesiona przez bizantyjskiego architekta w latach 1037—1046 (co udowodnił polski historyk Andrzej Poppe) składała się z wielkiego wnętrza o pięciu nawach zespolonych w kształcie greckiego krzyża. Wnętrze świątyni wypełniały dekoracje mozaikowe i malarskie, zaliczane do najwspanialszych pomników sztuki bizantyjskiej. Tematyka ich była nie tylko religijna, ale i świecka, niemal portretowa, ukazująca rodzinę wielkiego księcia Jarosława — samego władcę, żonę Irenę, synów Izasława, Świętosława, Wsiewołoda i Włodzimierza oraz córki Annę, Elżbietę i Anastazję, przyszłe królowe Francji, Norwegii i Węgier — a także obyczaje panujące na kijowskim dworze. Jarosław Mądry ozdobił świątynię „złotem i srebrem, i naczyniami cerkiewnymi". Sobór So-fijski stał się odtąd główną świątynią na Rusi, siedzibą metropolity kościoła prawosławnego w państwie Rurykowiczów. Odbywały się w nim liczne uroczystości: przyjmowano posłów zagranicznych, ogłaszano nowe prawa i ustawy, obradowano w ważnych sprawach państwowych, przechowywano cenne dokumenty, ukrywano skarb państwowy. Przy świątyni powstała szkoła i pierwsza na Rusi biblioteka, pisywano w niej pierwsze latopisy. Z trzech stron otaczały cerkiew piętrowe galerie. 35 Obok cerkwi Dziesięcinnej Jarosław zbudował wielki dwór książęcy, swoją oficjalną siedzibę. W pobliżu Soboru Sofijskiego wzniósł sobór Sw. Jerzego z monaste-rem, nazwany tak na cześć wielkiego księcia, noszącego chrześcijańskie imię Jerzego. Niedaleko pałacu książęcego stanęła cerkiew Sw. Ireny, patronki drużyny rycerskiej Jarosława. Złoty blask bijący od kopuł obu tych świątyń robił wielkie wrażenie na wszystkich przybywających do Kijowa: kupcach, podróżnikach, uczonych, wojownikach i chłopach. W mieście powstało w tym czasie kilkanaście innych dworów, zbudowanych z drewnianych bali obłożonych gliną: rezydencji bojarów, wojewodów, tysięczników i innych arystokratów. W pozostałych po nich resztkach dobytku archeolodzy znaleźli liczne skarby ze złota i srebra, świadczące o wysokim poziomie życia feudałów. W późniejszych latach dwory te zostały otoczone palisadami, co miało chronić bogactwa feudałów przed rabunkiem ze strony buntującej się często biedoty miejskiej. Cały charakter zabudowy Grodu Jarosława i innych dzielnic świadczy, że miasto rozwijało się planowo, według z góry ustalonych założeń. Od głównego placu, na którym stał Sobór Sofijski, wiodły do bram cztery- ulice. Grody Włodzimierza i Jarosława wraz z najbliższymi przyległościami stanowiły Górne Miasto. Poniżej jego, nad Dnieprem i Poczajną, rozciągało się rozległe Podole, główny ośrodek produkcyjny Kijowa. Dominowała tu zabudowa drewniana. Podstawę ekonomiki miasta stanowiły rzemiosło i handel, chociaż nie wyklucza się, że część ludności w X—XI w. zajmowała się jeszcze rolnictwem, co jest zrozumiałe zważywszy na naturalny charakter gospodarki w Europie wczesnośredniowiecznej. Na Rusi w tym okresie pracowali rzemieślnicy 60 specjalności, część ich zamieszkiwała Kijów. Do dziś zachowane w mieście nazwy ulic — Garncarska, Dziegciarska i Skórzana — świadczą o charakterze produkcji tych rejonów w śre- 36 dniowieczu. Silnie rozwinięte było w Kijowie złotnietwo, przeżywające najlepszy okres od XI w., oraz metalurgia. W mieście pracowały kuźnice, warsztaty zbrojeniowe, specjalizujące się zwłaszcza w produkcji mieczy, eksportowanych nawet aż do Indii, oraz szyszaków i misternych kolczug. Odlewano też dzwony. Rozwinięte było włókiennictwo. W Kijowie mieszkali liczni tkacze bizantyjscy wyrabiający delikatne jedwabie i tkaniny przetykane złotem lub srebrem. Znani byli specjaliści od obróbki kości i rogu; pracowali liczni majstrowie w zakresie obróbki drewna — kołodzieje, cieśle, stofarze, producenci drewnianych gwoździ, naczyń, bednarze i szczytnicy — oraz skóry: siodlarze, garbarz'e, szewcy itp. Kamieniarze wyrabiali cegłę rozpowszechnioną w późniejszym już okresie, żarna, detale architektoniczne. Na przełomie IX i X w. czynne były w Kijowie trzy warsztaty szklarskie i pracownią paciorków szklanych, w późniejszych czasach liczba tych niezmiernie rzadkich w średniowieczu zakładów powiększyła się. Kijów czasów Włodzimierza, Jarosława i następnych książąt był jednym z największych w Europie ośrodków handlu międzynarodowego. Szczególnie ożywione kontakty utrzymywał z Bizancjum, krajami Półwyspu Bałkańskiego, zwłaszcza Węgrami, Chazarami, Bliskim i Środkowym Wschodem, Krymem, Bułgarią nadwołźańską, Polską, Czechami,. Szwecją. Przez miasto przechodził też wielki handel karawanowy między Wschodem a Zachodem. Zagraniczni i ruscy kupcy przywozili do Kijowa tkaniny perskie, srebro i perły arabskie, jedwabie chińskie, naczynia egipskie, złotogłów, naczynia i ozdoby bizantyjskie, miecze frankijskie, sukna flamandzkie, nad-reńskie wyroby artystyczne, wina greckie i węgierskie. Miasto pośredniczyło w handlu bursztynem i kłami morsów znad Morza Lodowatego i Białego do krajów Wschodu, gdzie wyrabiano z nich piękne przedmioty artystyczne. Wywożono z Kijowa wyroby rzemiosła, skóry, futra, 37 wosk, miód, produkty leśne i rolne, niewolników. Ogromne ilości monet arabskich, bizantyjskich i zachodnioeuropejskich oraz wyrobów ge złota, srebra i innych przedmiotów znalezione przez archeologów z okresu XI—XII w. świadczą o rozmiarach tego handlu. Zachodnioeuropejscy kupcy przybywali do Kijowa przez Polskę, traktem przez Grody Czerwieńskie; uczęszczanym szlakiem był też Bałtyk i miasta pomorskie. W Polsce zakupywano głównie kijowskie pisanki i grzechotki, uzbrojenie, wyroby rzemiosła. Handel zagraniczny w tej epoce obsługiwał i bogacił głównie klasę panującą oraz kupców i zamożniejszych rzemieślników, ogół ludności żył jeszcze na etapie gospodarki naturalnej i mógł tylko łakomym wzrokiem spoglądać na bogactwa przywożone z zagranicy. Na rynku wewnętrznym handlowano głównie solą, odzieżą, obuwiem, bydłem, drzewem i zbożem. Transport odbywał się łodziami po Dnieprze i jego dopływach, częściowo wozami zaprzężonymi w woły. Zimą kupcy jeździli na saniach, używali też nart i łyżew. Na rzekach gdzieniegdzie stawiano mosty, w większości korzystano tylko z brodów. Największy handel odbywał się na Babim Targu w Górnym Mieście i na Targowicy na Podolu (obecnie plac Czerwony). Istniały też w mieście inne, mniejsze targowiska. Duży ruch panował w porcie, mieszczącym się nadal przy ujściu Poczajny do Dniepru. Kupcy kijowscy mieszkali nie tylko na Podolu. Siedziby ich odkryto również w Górnym Mieście, zwłaszcza na Górze Zamkowej, gdzie znaleziono pozostałości całych kwartałów domów mieszczan kijowskich z IX—X w. Podole połączone zostało z Górnym Miastem drogą prowadzącą przez Wrota Mychajłowskie (wjazd Boryczewski). Trzecim rejonem Kijowa był Peczersk (Pieczary), obejmujący rozległe peryferie miasta. Nazwa jego pochodzi od monasteru Peczerskiego, zbudowanego za panowania Jarosława Mądrego. Inicjatorem założenia klasztoru był zakonnik z Lubecza na Czernihowszczyźnie, Antoni. 38 W 1051 r. zamieszkał on w pieczarze skalnej, wykutej przez dotychczasowego ihumena cerkwi Św. Andrzeja na Berestowie, Iłariona. Świątobliwy pustelnik zdobył wielką sławę i był tłumnie odwiedzany przez pielgrzymów. Niebawem dołączyło do niego 12 innych zakonników, którzy również wykuli sobie pieczary. Pustelnicy ci dali początek klasztorowi. Leżał on kilka kilometrów na południe od miasta, za Lackimi Wrotami, nad strumieniem Kresz-czatik w pobliżu Dniepru, w osadzie nazywanej dotąd Berestowem. Za Jarosława klasztor otrzymał drewniane fortyfikacje, w późniejszych czasach rozbudował się silnie i został opasany murem kamiennym. W Berestowie powstała też letnia rezydencja Włodzimierza i Jarosława. Na terytorium klasztoru w 1073 ?., już po śmierci Jarosława Mądrego, zbudowano Sobór Uspienski, znakomitą budowlę z przepięknymi freskami. Na południe od monasteru Peczerskiego Jarosław Mądry wzniósł mohaster Wy-dubicki. Jego syn Wsiewołod zbudował tu po śmierci ojca słynny Mychajłowski Wydubicki Sobór. Budowę jego rozpoczęto w 1070 r. Według legendy stał tu niegdyś posąg Peruna, zrzucony do Dniepru na rozkaz Włodzimierza tuż po przyjęciu przezeń chrześcijaństwa. Według starej legendy bożek nie zatonął i popłynął w dół rzeki, co widząc lud pobiegł za nim wołając: „Wydybaj, nasz hospody boże, wydybaj!" (Wypłyń, nasz Boże, wypłyń). Niebawem jednak bożek zniknął im z oczu. Na północ od Kijowa wyrosły w tym czasie liczne rezydencje książąt, bojarów, wsie służebne i sioła, zamieszkane przez ludność rolniczą. W drugiej połowie XI w. Kijów osiągnął rozmiary 20-krotnie większe, niż miał je w czasach Świętosława, sto lat wcześniej. Zajmował prawie 400 ha powierzchni, w tym Górne Miasto — 60, Podole — 100, Peczersk — do 240 (dla porównania: wcze-snopiastowski Kraków miał łącznie 20 ha). Kijów w całej Europie sławny był wtedy ze swej piękności i bogactwa. „To najkosztowniejszy klejnot Wschodu, równający 39 się samemu berłu carogrodzkiemu" — pisał o nim kronikarz Adam Bremeński. Pod względem społecznym ludność miasta była silnie zróżnicowana. Zamieszkująca w mieście klasa panująca składała się z wielkich feudałów, duchowieństwa, drobnych feudałów pozostających na służbie u bojarów i książąt, bogatych kupców i rzemieślników. Zamożni mieszczanie niewiele różnili się stylem życia od feudałów. Odkryty na Podolu dom zamożnego kupca miał 30 m2 powierzchni i posiadał wszelkie bogactwa typowe dla tamtych czasów. Znacznie skromniej mieszkali średnio zamożni kupcy i rzemieślnicy. Siedzibami ich były niewielkie drewniane chatki o rozmiarach 4,6 X 5,4 m, 5 X 5,2 m i 3,7 X 4,7 ni z glinianymi podłogami. Jeszcze skromniej żyła biedota miejska, zajmująca drewniane chatki oblepione gliną o rozmiarach 3X3i4X4m. Niektórzy gnieździli się w półziemiankach. Znaczną część ludności miasta stanowili ludzie zależni od feudałów — niewolna czeladź, służba domowa, rzemieślnicy pracujący na potrzeby dworów i cerkwi. Niewielką grupę ludności miasta można wreszcie zaliczyć do kategorii „ludzi luźnych" (żebracy, złodzieje, prostytutki, włóczędzy itp.). Tak zróżnicowany skład społeczny ludności Kijowa powodował często konflikty klasowe, widoczne zwłaszcza na wiecach w późniejszym okresie dziejów Rusi Kijowskiej. Dawne wiece, których tradycja wywodziła się z czasów plemiennych, traciły znaczenie w miarę wzrostu roli wielkich feudałów i procesu uzależniania od nich wolnej ludności. W okresie rozkwitu Kijowa zwoływane były bardzo rzadko, tylko w wyjątkowych wypadkach. Większego znaczenia nabrała natomiast władza tysięcznika, zarządzającego miastem w imieniu wielkiego księcia. Ty-sięcznikiem takim był z reguły wielki feudał z otoczenia panującego. Zarządzenia jego musiały być bezwzględnie wykonywane. Kijów w czasach Włodzimierza i Jarosława wyrósł na 40 poważny ośrodek życia kulturalnego Rusi. Tu zaczęło szerzyć się najpierw piśmiennictwo ruskie, początkowo przekłady z literatury bizantyjskiej: ksiąg religijnych, żywotów świętych i traktatów filozoficznych, później oryginalna już twórczość latopisowa. Ośrodkami tego piśmiennictwa były Sobór Sofijski oraz monaster Peczerski. W mieście powstały pierwsze szkoły i biblioteki, szerzyła się oświata. Książęta ruscy kształcili swoje dzieci, a nawet wśród rzemieślników i kupców nieobca była znajomość pisma. Wysoki poziom osiągnęła w mieście sztuka ruska: malarstwo, rzeźba, zwłaszcza zaś architektura. Kijów XI w. leżał w gęsto zaludnionej okolicy, pełnej dworów, wsi i słobód. Szczególnie zasiedlony był teren wzdłuż drogi wiodącej na północ do Wyszgorodu, rozwijającego się równolegle ze stolicą Rusi. Wyszgorod uchodził za miasto arystokracji i duży ośrodek produkcji rzemieślniczej. Sporo miejscowości powstało też na południe od Kijowa, w kierunku na monaster Peczerski. Okoliczne wsie i osady' utrzymywały silne związki handlowe ze stolicą, będąc głównym dla niej dostawcą produktów żywnościowych. Jarosław Mądry zmarł 20 lutego 1054 r. Pochowany został w Soborze Sofijskim, w zachowanym do dzisiaj grobowcu. Przed śmiercią podzielił całe państwo między pięciu synów i wprowadził zasadę senioratu, mającą decydować o następstwie tronu. W ten sposób chciał zapobiec ciągłym walkom o tron kijowski, znanym dobrze z własnego doświadczenia. Najważniejsze dzielnice — Kijów i Nowogród — otrzymał najstarszy Izasław; który jako senior objął rządy po ojcu. Drugi z kolei syn, Swię-tosław, otrzymał Czernihów, Wsiewołod — Perejasław, Igor — Wołyń, najmłodszy zaś Wiaczesław — Smoleńsk. Podział ten okazał się trwały i po śmierci Jarosława Ruś rozpadła się faktycznie na księstwa dzielnicowe. W pierwszym okresie rozbicia jedność państwa była jeszcze zachowywana, trzej najstarsi bowiem synowie — Izasław, 41 Swiętosław i Wsiewołod — ustanowili faktycznie trium-wirat i zgodnie rządzili krajem, modyfikując m.in. system prawa ruskiego i opracowując nową wersję kodeksu, zwaną Prawdą Jarosławowiczów. Bracia wspólnie odpierali też napady Połowców, nowego ludu pochodzenia tureckiego, który przybył na stepy czarnomorskie i, po usunięciu stamtąd oraz podbiciu części Pieczyngów, na trwale usadowił się nad południową granicą Rusi. Po pierwszych sukcesach nad koczownikami książęta ruscy w 1068 r. ponieśli jednak ciężką klęskę w bitwie nad rzeką Altą, prawym, dopływem Trubeży, co wywołało ogromny wstrząs w całym państwie. „Za chciwość naszą sprowadził Bóg na nas pogan, a bydło nasze i wsie nasze, i majątki nasze do nich należą, a my swoich złych czynów nie chcemy poniechać" — biadał autor Powieści minionych lat. W tej trudnej chwili Izasław postanowił zwołać wiec ludności w Kijowie. Zgromadzony pod Soborem Sofijskim lud zaczął wołać do wielkiego księcia: „Oto Połowcy rozsypali się po całej ziemi, wydaj nam, kniaziu, oręż i konie, a jeszcze będziemy się z nimi bić!" W obawie przed rozruchami Izasław odmówił wydania broni. Wówczas wybuchło w mieście powstanie ludowe, inspirowane prawdopodobnie przez Świętosława i Wsie-wołoda, mających już dosyć rządu triumwiratu. Mieszkańcy stolicy rozgrabili dwór książęcy i siedziby wielkich bojarów, w tym również tysięcznika Kijowa — Kosnia- czki. Izasław został obalony i uszedł do Polski na dwór swego teścia, księcia Bolesława Śmiałego. Wielkim księciem kijowskim okrzyknięto tymczasem dotychczasowego władcę połockiego, Wsiesława. Rządy jego trwały jednak tylko siedem miesięcy, Bolesław Śmiały zorganizował bowiem w 1069 r. wyprawę na Kijów i przy pomocy zwolenników Izasława z powrotem osadził na tronie obalonego niedawno księcia. Izasław w okrutny sposób zemścił się na buntownikach — 70 przywódców powstania kazał ściąć, wielu innych ośle- 42 pić. Rycerstwo polskie znowu miało okazję do wywiezienia z Kijowa bogatych łupów. W 1073 r. obaj młodsi Jarosławowicze sprzymierzyli się przeciw Izasławowi i po krótkiej walce obalili go z tronu. Pokonany książę znowu uszedł do Polski szukać pomocy u teścia, ale tym razem Bolesław Śmiały nie poparł bankruta, lecz odebrawszy mu przywiezione z Kijowa skarby wypędził z Krakowa. Władcą kijowskim został Swiętosław. Po jego śmierci Izasław powrócił na krótko do stolicy, ale niebawem zginął w dalszych walkach domowych. Pozostały jeszcze przy życiu najmłodszy Jarosławowicz, Wsiewołod, mógł, nie zagrożony, długo panować w Kijowie (od 1078). Jego 15-letnie rządy były na Rusi okresem spokoju i stabilizacji. Walki domowe na Rusi nie zahamowały jeszcze rozwoju Kijowa. Za Izasława i Wsiewołoda miasto rozbudowywało się w dalszym ciągu. Na zasiedlonej już w końcu X i na początku XI w. Górze Mychajłowskiej Izasław zbudował monaster Św. Dymitra, następnie zaś sobór pod wezwaniem tegoż patrona (obecnie przebiega tędy ulica Bohaterów Rewolucji). Syn Izasława, Jaropełk, wzniósł tu jeszcze cerkiew Św. Piotra. Ruiny tych świątyń zaczęto odkopywać w Kijowie przy końcu XVIII w. Cały rejon nowej zabudowy na Górze Mychajłowskiej nazywano od XII w. Grodem Izasława i Świętopełka. Nowe budowle powstawały również w Górnym Mieście. W 1086 r. zaczęto budowę klasztoru i cerkwi Św. Andrzeja. Potocznie nazywano później obie budowle monasterem Janczyny (na cześć córki Wsiewołoda Jarosławowicza, która w tym miejscu przeżyła uroczyste postrzyżyny). Fundamenty monasteru Janczyny odkryto w 1838 r. na rogu ulic Włodzimierskiej i Żytomierskiej. W nieco późniejszym okresie, w latach 20-ych XII w., powstał jeszcze w Górnym Mieście monaster Św. Fiodora, wzniesiony przez wk. księcia Mścisława Włodzimierzowicza. W sumie w granicach Górnego Kijową odkryto pozostałości 18 43 budowli kamiennych, powstałych w X—XIII w. Prawdopodobnie było ich więcej, ale ślady pozostałych świątyń, klasztorów i pałaców zniszczono podczas zabudowy miasta w XVIII—XIX w. Murowana zabudowa powstała w tym okresie również na Podolu, gdzie wzniesiono cerkwie Bogurodzicy, świętych Borysa i Gleba oraz Michała. Ze względu na niebezpieczne dla miasta czasy Podole zostało również ufortyfikowane — wzniesiono wał, a na nim palisadę. W 1115 r. zbudowano na Dnieprze pod Kijowem pierwszy most drewniany, imponujące na owe czasy osiągnięcie techniczne. Postęp w budownictwie widoczny był też na peryferiach miasta. Wsiewołod Jarosławowicz zbudował pod Kijowem potężny zamek, Czerwony Dwór. Ogromnie rozbudowały się Pieczary (Peczersk). Gdy w 1096 r. orda połowiecka splądrowała okolice Kijowa i spaliła Berestowo, na miejscu zniszczonego dworu książęcego Włodzimierz Monomach zbudował cerkiew Św. Spasa (Zbawiciela). Architektura jej była typowa dla tamtych czasów. Budowla miała kształt krzyża o sześciu filarach oraz pięć kopuł. Ozdobiono ją pięknymi freskami nie ustępującymi w niczym słynnym malowidłom z Soboru Sofijskiego. Przez długie lata cerkiew Św. Spasa stanowiła reprezentacyjną świątynię potomków Monomacha. W 1158 r. pochowano w niej założyciela Moskwy, księcia Jerzego Dołgorukiego. Koło głównych wrót Ławry Peczerskiej w 1106 r. zbudowana została cerkiew Troicka (Św. Trójcy, zwana później cerkwią Św. Michała), a w 1108 r. powstała cerkiew Trapezuncka. Stopniowo Ławra Peczerska stawała się głównym ośrodkiem życia kulturalnego i religijnego Rusi. Z klasztoru tego wywodziło się kilkudziesięciu biskupów prawosławnych, tu wykształcił się sławny kronikarz Nestor, jeden z autorów Powieści minionych lat. W 1097 r. na zjeździe książąt ruskich w Lubeczu koło Kijowa zadecydowano, że tytuł wielkiego księcia kijowskiego przypadnie potomkom najstarszego syna Jarosława Mądrego, Izasława. Dokonany na tym zjeździe podział 44 ziem ruskich i przyjęcie zasady dziedziczenia tronu po ojcu łamały obowiązujący dotąd system senioratu, w myśl którego Kijów przypadał najstarszemu z braci. Jeszcze przed tym postanowieniem władzę w stolicy objął po śmierci Wsiewołoda (13 IV 1093 r.) dalszy Izasławicz, Świętopełk II. Osoba tego zdziercy i spekulanta była w Kijowie nienawistna, toteż po jego śmierci (16 IV 1113) doszło w mieście do powstania. Wzburzony lud splądrował i spalił dwory bojarów, w tym i samego tysięczni-ka kijowskiego Puciaty, zniszczył domy znienawidzonych lichwiarzy, wymordował wielu arystokratów. Przerażeni gniewem ludu bojarzy wezwali na tron popularnego na Rusi księcia Włodzimierza Wsiewołodowicza Monomacha, panującego dotąd w pobliskim Perejasławiu i znanego z wrogiej postawy wobec warcholących feudałów. Włodzimierz usłuchał wezwania i przybył do Berestowa, gdzie długo naradzał się z nowym tysięcznikiem, Raciborem, oraz przedstawicielami bojarów. Rezultatem tych narad było obwieszczenie o ograniczeniu lichwy oraz zmniejszeniu wysokości świadczeń dłużników na rzecz wierzycieli, co zjednało księciu znaczną popularność wśród ludu i pozwoliło zdobyć władzę w mieście. Panowanie Włodzimierza Monomacha było pomyślne dla Kijowa. Ten utalentowany książę zaczął przywracać autorytet władzy wielkiego księcia i jednoczyć rozbity na dzielnice kraj, uzyskując przy tym masowe poparcie społeczeństwa. Po ojcu odziedziczył księstwa rostowsko-suz-dalskie, perejasławskie i czernihowskie, następnie opanował tron kijowski. W 1117 r. zawładnął Wołyniem, w dwa lata później Mińskiem. Pokonał też Bułgarów nadwoł-żańskich i umocnił panowanie Rusi nad Oką, Klaźmą, Moskwą i górną Wołgą, czyli na tzw. Zalesiu, gdzie bujnie rozwijające się wówczas osadnictwo ruskie dało początek nowemu ośrodkowi gospodarczemu i politycznemu z Rostowem, Suzdalem i Riazaniem. Włodzimierz zasłynął także jako pogromca Połowców. W swym Poucze- 45 ???, zawierającym rady dla synów, a stanowiącym właściwie autobiografię, pisał, że zorganizował w życiu 83 wyprawy przeciw stepowym rabusiom, pojmał w nich do niewoli 100 znakomitych książąt połowieckich, a 200 innych zabił w walce lub potopił podczas ich ucieczki. Po śmierci Włodzimierza Monomacha (19 V 1125) politykę jego kontynuował z mniejszym już powodzeniem jego syn Mścisław. Częściowe zjednoczenie Rusi nie zahamowało jednak narastania tendencji odśrodkowych. Po śmierci Mścisława (1132) wzięły one znowu górę i Ruś zdecydowanie weszła w okres rozdrobnienia feudalnego. Były to czasy krystalizowania się samodzielnych księstw i królestw na Rusi. Wraz z jej rozpadem na 15 państewek Kijów wszedł w nowy okres swej historii, okres powolnego zmierzchu dawnej świetności. Przez długie lata pozostawał jednak nadal głównym ośrodkiem politycznym, gospodarczym i kulturalnym Rusi, o który walczyli ze sobą zawzięcie wszyscy Rurykowicze. 3. Lata zmierzcnu Po śmierci Mścisława na Rusi wybuchła zacięta wojna o tron kijowski. Współzawodnikami w tej walce byli Mo-nomachowicze, potomkowie Wsiewołoda Jarosławicza, księcia perejasławskiego, i Olegowicze, potomkowie Świę-tosława Jarosławicza i jego syna Olega, książęta czerni-howscy. Ci ostatni uważali, że mają największe prawo do Kijowa, ponieważ Świętosław był średnim synem Jarosława Mądrego, podczas gdy Wsiewołod — młodszym. W wojnie tej obie strony nie przebierały w środkach, toteż krew w rodzie Rurykowiczów i wśród ich drużynników lała się obficie. Początkowo utrzymywali się na tronie Monomachowi-cze, a wielki książę kijowski Jaropełk (1132—1139) mocno dzierżył władzę w swych .rękach i zmuszał do posłuszeństwa pozostałych książąt ruskich. W 1139 r. miastem zawładnął jednak Wsiewołod Olegowicz. Książę ten był niepopularny w społeczeństwie. Zarzucano mu, że w walkach o tron niejednokrotnie sprowadzał na pomoc Po-łowców, którzy bezlitośnie łupili przy okazji ziemię kijowską. Gdy Wsiewołod przekazał władzę w Kijowie swemu bratu Igorowi Olegowiczowi, zebrani na wiecu kijowianie wystąpili przeciw nowemu księciu i zwrócili się o pomoc do Izasława Mścisławicza. „Ty nasz kniaź, a Ołegowiczów nie chcemy!" — pisali. Igor został obalony i uszedł z Kijowa. Tron „dziada swojego i ojca swojego" przejął Izasław. Podczas tych walk lud miejski zniszczył wiele dworów znienawidzonych bojarów, popleczników Igora. Panowanie Izasława było pomyślne dla Kijowa. Książę rządził mocną ręką, wywierał silny wpływ na Nowogród, Smoleńsk, Perejasław, Włodzimierz Wołyński, 47 j.^, ?????? gromił wszystKien wrogów. Jego nagła śmierć w 1154 r. zrobiła wielkie wrażenie na całej Rusi, podobnie jak niegdyś śmierć Włodzimierza Monomaeha. Kronikarze pisali o nim, że był to-władca prawy, religijny, Chrystusa kochający. „Płakała po nim cała ruska ziemia... jako po carze i hospodynie swoim"— czytamy w latopisach (cyt. za: P.P. Tołocz-k o, Istoryczna topografija starodawnoho Kyjewa, Kijów 1972). Do walki o tron kijowski włączył się teraz książę suz-dalski Jerzy Dołgoruki. Wiec kijowski wbrew jego nadziejom zaprosił jednak księcia smoleńskiego Rościsława Mścisławicza, którego usunął niebawem Izasław Dawido-wicz. Wówczas Jerzy Dołgoruki wysłał do uzurpatora gońca ze słowami: „Mnie (należy się) ojcowizna Kijów, nie tobie!" Po krótkiej walce Jerzy opanował Kijów, ale rządził w nim krótko, tylko przez trzy lata, zmarł bowiem już w 1157 r. Znowu rozgorzała walka o stolicę. Początkowo zwycięsko wyszedł z niej Izasław Dawidowicz, ale niebawem został usunięty z tronu przez koalicję kilku książąt ruskich. Powołała ona na stanowisko wielkiego księcia Rościsława Mścisławicza. 12 kwietnia 1160 r. Roś-cisław zajął Kijów i rządził w nim energicznie przez siedem lat, aż do śmierci. Panowanie jego było dla Rusi okresem pokoju wewnętrznego i hegemonii wielkiego księcia kijowskiego. W Smoleńsku, Nowogrodzie i na .Wołyniu rządzili synowie lub krewniacy Rościsława, pozostający pod jego silnym wpływem; posłuszny był mu także książę połocki. Rościsław zmusił nawet do uległości książąt ruskich na zachodzie, którzy na jego żądanie ze wszystkimi siłami wzięli udział w walkach z Połowcami. Początkowe walki o tron nie odbiły się ujemnie na Kijowie. Rywalizujący ze sobą współzawodnicy na ogół oszczędzali miasto, liczyli bowiem na utrzymanie się na wielkoksiążęcym stolcu. Zabiegali też z tego powodu o względy kijowian. W XII w. stolica Rusi rozbudowywa- 48 ła się więc nadal. W 1140 r. ks. Wsiewołod Olegowicz wzniósł w północnej części miasta wspaniałą cerkiew mo-nasteru Kiryłowskiego (Św. Cyryla). Była to kamienna, trzynawowa świątynia z sześcioma kolumnami i ogromną kopułą o długości 31, szerokości 18,4 i wysokości 28 m. W dalszym ciągu rozbudowywana była Ławra Peczerska. Wokół świątyń i klasztoru powstały rozległe zabudowania drewniane. Nieco później, pod koniec stulecia zbudowano w Kijowie kamienny falochron, mający osłaniać cerkiew Troicką przed wodami Dniepru, podmywającymi wysoki w tym miejscu brzeg rzeki. Było to na owe czasy wspaniałe osiągnięcie techniczne. W drugiej połowie XII w. Kijów osiągnął ogromne rozmiary. Liczył wówczas około 45 tys. mieszkańców, co stawiało go w rzędzie trzech największych miast średniowiecznej Europy. Przewyższający zdecydowanie inne miasta Konstantynopola miał wówczas 400—500 tys. ludności (w XIV—XV w. liczył 30—43. tys.). Drugie po nim Saloniki miały około 200 tys. Pozostałe miasta Europy były już znacznie mniejsze. Londyn w XI w. miał około 20 tys. mieszkańców, w XIV w. liczba ta wzrosła do 35 tys., Nowogród w XIII w. liczył około 30 tys. ludności, największe miasta hanzeatyckie nie przekraczały 20—22 tys. Dopiero po śmierci Rościsława Kijów po raz pierwszy boleśnie odczuł skutki wojen domowych. Gdy w 1169 r. władzę w Kijowie objął Mścisław Izasławicz, wystąpił przeciw niemu Andrzej Boholubski, książę włodzimier-sko-suzdalski. Mimo iż kijowianie stawili mu silny opór, Andrzej zdobył miasto i po raz pierwszy wydał je swemu wojsku na pastwę grabieży. „I grabili przez dwa dni cały gród, Podole i Górę, i monastery, i Sofiję, i Dziesięcinną Bogurodzicę, i nie było zmiłowania dla nikogo" — ze zgorszeniem pisał kronikarz (cyt. za ?. ?. Tołoczką). Miasto zostało zupełnie splądrowane i w znacznym stopniu zniszezone. Prawdopodobnie Andrzej Boholubski nie li- 4 — Dzieje Kijowa 49 czyi na cnuzsze utrzymanie się na tronie JujowsKim i cua-tego chciał zmniejszyć znaczenie Kijowa na Rusi, a także zemścić się na nim za utrzymywanie długotrwałej hegemonii nad innymi ośrodkami oraz prowadzenie centra-lizacyjnej polityki, wywołującej opór plemion zamieszkałych dalej od stolicy. Możliwe też, że była to zemsta za okrutne zmasakrowanie przez kijowian 12 lat temu rycerzy ojca Bogolubskiego, Jerzego Dołgorukiego. Andrzej nie zdołał jednak utrzymać się w Kijowie. Gdy w 1174 r. usiłował jeszcze raz zdobyć miasto, doznał ciężkiej klęski i musiał ujść do Suzdala. Po nowych walkach o tron kijowski zawładnął nim w 1177 r. Swiętosław Wsiewołodowicz z Olegowiczów czer-nihowskich. Od 1180 r. rządził on miastem wspólnie ze swym swatem, księciem smoleńskim Rurykiem Rościsła-wiczem. Współdziałanie to wyszło Rusi na korzyść, odsunęło bowiem od stolicy innych pretendentów i umożliwiło książętom kijowskim zorganizowanie obrony południowych granic przed Pcłowćami, Świętosławowi udało się zorganizować koalicję książąt ruskich, która odniosła szereg zwycięż ,v nad dokuczliwymi, stepowymi sąsiadami, co zapewniło spokój na Rusi i przyczyniło się do załagodzenia konfliktów wewnętrznych. Dzięki temu Kijów znowu przeżył pomyślny okres rozwoju i utrzymał swą przewagę nad innymi ośrodkami politycznymi na Rusi. Po śmierci Świętosława Wsiewołodowicza w 1194 r. znowu doszło do długotrwałej walki o Kijów. W 1202 r. zdobył go i zniszczył książę smoleński Ruryk Rościsławicz. „Wzięty był Kijów przez Ruryka i Olegowiczów, i przez całe plemię połowieckie (sojuszników Ruryka —- L. P.) i wielka bieda spadła na ziemię ruską, jakiej nie znano od chrztu w Kijowie — pisał kronikarz w tzw. latopisie ławrentskim. — Były napaści i rabunki, ale nie było takiego zła, jakie teraz się stało. Nie tylko Podole, ale i Górę wzięto, i siedzibę biskupów, Św. Sofiję rozgrabio-no i Dziesięcinną cerkiew Św. Bogurodzicy rozgrabiono, 50 i z klasztorów wszystkie obrazy zdarto, a inne zabrano, i krzyże, i naczynia święte, i księgi, i szaty pierwszych książąt błogosławionych, które zawiesili na cerkwiach świętych na pamiątkę" (cyt. za B. Grekowem). Splądrowane do cna miasto nie było już w stanie powrócić do dawnej świetności. Niebawem Ruryk musiał ustąpić z Kijowa na rzecz Wsiewołoda Czermnego, księcia czernihowskiego z rodu Olegowiczów. Ten na krótko podniósł po raz ostatni znaczenie Kijowa i zapewnił mu pokój, miał bowiem pod. swą władzą również Perejasław, Czernihów, Wołyń i Halicz. Niebawem poniósł jednak klęskę w walce z nowymi konkurentami. Po nim zasiadali na wielkoksiążęcym tronie sami słabi władcy, zmieniający się bardzo często i nie wywierający żadnego wpływu na inne dzielnice. Stopniowo Kijów stracił więc znaczenie jako stolica całej Rusi i spadł do roli jednego z wielu ośrodków politycznych. W XII w. widoczny był jeszcze w mieście rozmach budowlany, powstały liczne nowe cerkwie, zbudowano nowe fortyfikacje. Z odkrytych w Kijowie 43 murowanych budowli około 20 powstało w drugiej połowie XI i w XII w. w okresie rozdrobnienia 'feudalnego. Od początku XIII w. nie notuje się już w mieście żadnych nowych inwestycji; nie odbudowywano też-wielu budowli splądrowanych i spalonych podczas kolejnych wojen domowych. Stopniowo Kijów wyludniał się. Nie tylko wojny domowe i towarzyszące im grabieże były przyczyną upadku miasta. Kilkakrotnie trawiły Kijów wielkie pożary, jak w 1111 i 1129 ?., ludność zaś dziesiątkowały zarazy, zwłaszcza w 1092 r. Żaden z często zmieniających się władców w późniejszym okresie dziejów starej Rusi nie traktował miasta jako trwałego nabytku, wyciągał więc zeń maksymalne dochody, nic w zamian nie inwestując. W XII—XIII w. dawny szlak handlowy z Bałtyku na Morze Czarne utracił swoje znaczenie, gdyż w okresie wypraw krzyżowych zmieniły się 51 europejskie drogi handlowe i największą rolę zaczęły odgrywać szlaki na Morzu Śródziemnym. Ciągłe napady Połowców na flotylle i karawany kupieckie nad dolnym Dnieprem także przyczyniły się do zastoju w handlu. Do większego znaczenia dochodziły natomiast nowe ośrodki handlowe, zwłaszcza eksportujące towary ruskie na zachód do Europy i na wschód do Azji: Nowogród, Halicz, Włodzimierz nad Klaźmą, Czernihów. W epoce średniowiecza rozdrobnienie feudalne ogarnęło wiele państw Europy, w żadnym z nich nie pozostawiło jednak tak trwałych śladów jak na Rusi. Pogłębiające się różnice między poszczególnymi dzielnicami doprowadziły z biegiem lat do wyodrębnienia się z jednolitej początkowo narodowości ruskiej trzech pokrewnych narodów: rosyjskiego, ukraińskiego i białoruskiego. Różne losy polityczne poszczególnych księstw jeszcze bardziej utrwaliły ten podział. Mimo wspomnianego zastoju handel nadal miał istotne znaczenie w życiu Kijowa. Według relacji źródłowych, przed najazdem mongolsko-tatarskim przebywali w Kijowie liczni kupcy zagraniczni: Włosi z Genui, Wenecji i Pizzy, Francuzi, , Ormianie, Morawianie, Grecy. Zawierano w mieście poważne transakcje handlowe, a lichwa odgrywała w życiu mieszkańców wielką rolę i wzbogacała zamożnych finansistów. Różnorodny skład etniczny kupców kijowskich przyczyniał się do przestrzegania w mieście zasad tolerancji religijnej. Wśród prawosławnej ludności ruskiej mieszkało sporo katolików, w tym także i Polacy, na których w 1174 r. Izasław nałożył specjalną daninę. W 1228 r. przybyli do Kijowa Jacek Odrowąż, założyciel klasztoru Dominikanów w Krakowie i znany asceta, oraz jego brat Czesław. Jacek wyleczył córkę wk. księcia kijowskiego Włodzimierza Rurykowicza, czym pozyskał jego przychylność i zgodę na prowadzenie działalności duszpasterskiej. „Do Kijowa przyszedłszy wiele dla kościoła świętego pozyskał i tam, cztery lata na pra- 52 cach świętych około dusz przemieszkawszy, klasztor ufundowawszy, a w nim Godyna na starszego (przełożonego — L. P.) zostawiwszy, do Krakowa przez pruską ziemię wrócił, gdzie ducha w ręce boskie oddał roku pańskiego 1257" — pisał ksiądz Piotr Skarga (F. R a w i t a Gawroński, Zakon O.O. Dominikanów w Kijowie. Szkic historyczny, Kijów 1912). Nie wspomniał tylko, że Odrowąż jeszcze raz przybył do Kijowa przed samym najazdem tatarskim i przy klasztorze i kościele Dominikanów założył szkołę, do której uczęszczały dzieci miejscowych katolików. Kijów nadal był wielkim ośrodkiem kultury staroru-skiej. Tu w XII w. po^wstała, wspominana już, sławna Powieść minionych lat, napisana przez peczerskiego mnicha Nestora. Doprowadził on kronikę do 1113 r. Włodzimierz Monomach nie był jednak w pełni zadowolony z Powieści i kazał ją przeredagować i uzupełnić. Dokonał tego ihumen Mychajłowskiego Wydubickiego monasteru, Sylwester, w 1116 r. W dwa lata później Powieść została zredagowana po raz trzeci, zapewne przez syna Monoma-cha, księcia Mścisława, lub przez kogoś z najbliższych jego ludzi. W kilkadziesiąt lat później powstało w Kijowie anonimowe Słowo o pułku Igora, znakomite dzieło staro-ruskiej literatury, od 150 lat przyciągające uwagę badaczy. W Soborze Sofijskim i Ławrze Peczerskiej powstało w tym czasie szereg innych utworów literackich, m.in. Legenda o Borysie i Glebie oraz kilka latopisów. Rozwinęła się także w Kijowie architektura oraz malarstwo, zwłaszcza freskowe. Najpiękniejsze malowidła powstały w cerkwi Św. Cyryla. Gdy w pierwszej połowie XIII w. w całym, ogromnym państwie ruskim toczyły się zacięte wojny domowe, a zacietrzewieni książęta zapomnieli o wspólnym pochodzeniu i odpowiedzialności za losy kraju, ze wschodu nadciągało niespodziewanie na Ruś śmiertelne niebezpieczeństwo. 53 4. Najazd Mongołów i jego skutki W XIII w. powstało w Azji ogromne państwo obejmujące ziemie od Korei po Morze Kaspijskie i od Afganistanu po południową Syberię. Utworzył je wielki mongolski zdobywca, Czyngis-chan. Około 1222 r. wysłał on nad Morze Gżarne swoich dwóch najlepszych wodzów, Dżebego i Subedeja, i rozkazał im zbadać, „jakie ludy tam mieszkają", oraz dotrzeć do Europy i poznać panujące tam stosunki społeczne i polityczne, co miało być wstępem do planowanej wielkiej wyprawy na Stary Kontynent. Armie mongolsko-tatarskie przeszły Azerbejdżan, spustoszyły Armenię, rozbiły Gruzinów, sforsowały przełęcze Kaukazu i wyszły na rozległe stepy Tereku, gdzie w podstępny sposób rozgromiły zjednoczoną armię koczowników zamieszkujących te ziemie. Po opanowaniu wybrzeży Morza Kaspijskiego ruszyły na zachód, pozostawiając po sobie tylko ruiny, trupy i zgliszcza. „Wyglądali (Tatarzy —? L. P.) jak diabły, niesamowicie i upiornie" — pisał armeński kronikarz Kirekos. W pościgu za uchodzącymi przed nimi Połowcami Mongołowie i Tatarzy dotarli na Krym, a następnie rozbili obozy nad dolnym Dnieprem i tu przezimowali. Wiosną 1223 r. wyruszyli przeciw nim zjednoczeni książęta ruscy, wśród nich wszyscy wybitniejsi: Daniel Romanowicz, Mścisław Udały, i książę kijowski Mścisław Romanowicz. Rusinów wsparli Połowcy. W kwietniu wojska ruskie przeprawiły się przez Dniepr i ruszyły na wschód, rozbijając po drodze przednie straże Mongołów. Za Kałką, niewielkim dopływem rzeki Kalmius wpadającej do Morza Azowskiego, czekały na nie główne siły Dżebego i Subedeja. Skłóceni książęta ruscy nawet w obliczu śmiertel- 54 nego niebezpieczeństwa me mogli dojsc ze sobą do porozumienia. Mścisław Romanowicz z kijowianami założył obóz na zachodnim brzegu rzeki, pozostali książęta razem z Połowcami sforsowali Kałkę i 31 maja wszczęli walkę z Mongołami. Zakończyła się ona całkowitym pogromem wojsk ruskich. Na polu bitwy pozostał tylko osamotniony Mścisław Romanowicz z kijowianami. Przez trzy dni rycerze ruscy dzielnie odpierali ataki koczowników na obóz, aż wreszcie, kompletnie wyczerpani, zgodzili się na oddanie broni i opuszczenie swych stanowisk pod warunkiem swobodnego odmarszu. Ale gdy wyszli na otwarte pole, zdradzieccy koczownicy natychmiast rzucili się na bezbronnych i wycięli całą armię do nogi. W samej bitwie i późniejszej rzezi zginęło sześciu książąt ruskich, wśród nich i Mścisław Romanowicz, 70 wojewodów i około 10 tys. wojowników, z tego wielka część kijowian. Druzgocąca klęska nad Kałką wstrząsnęła całym społeczeństwem ruskim. „Wskutek grzechów naszych przyszły nieznane ludy, o których nikt nie wie, co za jedni są, skąd się wzięli i jaka ich wiara — pisał ruski kronikarz. — A zwą ich Tatarami... Mężowie mądrzy wielce dobrze wiedzą, którzy księgi rozumieją, my zasię nie wiemy, kto oni, alem napisał o nich przez pamięć kniaziów ruskich i na nieszczęście, jakie od nich przyszło, bom słyszał, że podbili wiele krajów i bezbożnych mnóstwo wymordowali". Nikt na Rusi nie zdawał sobie jednak sprawy, że jest to' dopiero początek tragedii. Po bitwie nad Kałką mało znani Europie koczownicy wycofali się w głąb Azji i na kilkanaście lat wszelki słuch o nich zaginął. Niepomni tragicznej klęski, książęta ruscy tymczasem z uporem godnym lepszej sprawy walczyli nadal ze sobą o Kijów. W 1233 r. książę czernihowski Michał Wsiewo-łodowicz z pomocą Połowców uderzył na miasto i zdobył je, po czym wydał na pastwę sprzymierzonej ordy. Ofiarą 55 grabieży padły cerkwie, monastery, domy mieszkalne. Zwycięzca odstąpił Kijów swemu sojusznikowi, Izasła-wowi Mścisławowiczowi smoleńskiemu, ale tego wypędził z miasta Jarosław perejasławski. Wówczas Michał Wsie-wołodowicz jeszcze raz wyprawił się na Kijów i opanował go na dłużej. Gdy wydawało się, że ze wschodu przestało już zagrażać poważniejsze niebezpieczeństwo, w 1236 r. na stepach środkowej Azji zaczęły koncentrować się olbrzymie armie przeznaczone z rozkazu następcy Czyngis-chana, Ugedeja, do wyprawy na Europę. Jesienią 1238 r. Mongołowie i Tatarzy zniszczyli państwo Bułgarów nadwołżańskich, po czym ruszyli na Ruś. Drobne państewka dzielnicowe padały kolejno w nierównej, choć bohaterskiej walce. Zdobyty został Riazań, Włodzimierz Suzdalski, Suzdal, Moskwa i dziesiątki innych grodów. Każdemu zwycięstwu Tatarów towarzyszyły straszliwe zniszczenia i masowe rzezie ludności, mające zastraszyć cały kraj i sparaliżować wszelki opór. Mimo to książęta ruscy nie zjednoczyli się i walczyli na własną rękę, ulegając znacznie silniejszemu wrogowi. Latem 1240 r. około 120 tys. wojowników tatarskich ruszyło w trzech kolumnach na księstwa kijowskie, pe-rejasławskie i czernihowskie. Gdy Perejasław i Czerni-hów osamotnione ginęły w nierównej walce, część sił mongolsko-tatarskich pod wodzą Mangu rozłożyła się na lewym brzegu Dniepru koło Trubeży. Wódz mongolski wysłał stąd swego posła do Kijowa, wzywając do złożenia hołdu i wydania miasta. Książę Michał Wsiewołodo-wicz zawczasu uszedł już na zachód, w Kijowie dowodził więc wojewoda Dymitr, przysłany na pomoc przez księcia halickiego Daniela Romanowicza na czele dość znacznych sił. Chociaż miasto w stosunku do czasów największego rozkwitu znacznie się już wyludniło, tego roku przebywało w nim dużo więcej ludności, tysiące bowiem 'mieszkańców wschodnich rejonów Rusi tutaj właśnie szukało schronienia. Rąk do obrony nie brakowało, toteż 56 * poseł mongolski otrzymał odpowiedź: „Powiedz swojemu wodzowi, że Batu-chan (dowodzący całością sił mongolsko-tatarskich w wyprawie na Europę — L. P.) poganin, a ja (Dymitr) chrześcijanin. Wiara jego jest nienawistną mojej wierze, dlatego nie chcę bić czołem i wstępować w sojusz z wrogiem mojej wiary, arii też chować z nim przyjaźni". Wódz mongolski podobno z zachwytem patrzył na pełne wspaniałych cerkwi miasto, toteż chcąc ocalić je przed zniszczeniem, jeszcze raz zaproponował kapitulację. Tym razem mieszczanie nie dali odpowiedzi, lecz wymordowali posłów, dając tym do zrozumienia, że nie poddadzą się bez walki. Nie mając przy sobie większych sił, Mangu cofnął się spod miasta, czekając nadejścia głównych sił Batu-chana. Na przełomie listopada i grudnia 1240 r. pod Kijowem stanęły co najmniej 3—4 „tumeny" wojsk Batu-chana, tj. ok. 40 tys. ludzi. Według relacji kronikarzy ruskich, Tatarów było tak dużo, że gdy nadchodzili, nie można było słyszeć, co jeden Rusin mówi do drugiego na wałach „za skrzypem wozów jego (nieprzyjaciela), za rykiem wołów jego i wielbłądów jego, za rżeniem koni jego". Obrońców było kilkakrotnie mniej, liczyli jednak na moc potężnych nadal obwarowań miasta. Po kilkutygodniowym bombardowaniu z katapult najeźdźcy 5 grudnia ruszyli do szturmu. „I można było widzieć i słyszeć straszny trzask kopii i łomot tarcz — pisał ruski kronikarz (cyt. za: S. Krakowski, Polska w walce z najazdami tatarskimi w XIII wieku, Warszawa 1956). — Strzały zasłoniły światło tak, że nie było widać nieba za strzałami, a stała się pomroka od mnóstwa strzał tatarskich i wszędzie leżeli zabici. I wszędzie lała się krew". Główny wysiłek szturmujących skupił się koło Lackich Wrót, nieco słabiej ufortyfikowanych od innych bram. Kosztem wielkich strat Tatarom udało się rozbić bramę i wedrzeć do miasta, ale zapadające już ciemności przerwały dalszą walkę. Pozwoliło to kijowia- 57 nom wycofać się do Grodu Włodzimierza i zorganizować tu nową linię obrony. Wojewoda Dymitr zachowywał sią dzielnie i mimo dokuczliwej rany odniesionej w boju nie przestał kierować walką. \ Rankiem następnego dnia Tatarzy ponowili szturm. Fortyfikacje Grodu' Włodzimierza okazały się znacznie słabsze od umocnień utraconego już Grodu Jarosława, toteż mimo zaciętej obrony napastnikom udało się wedrzeć do miasta koło Wrót Sofijskich, nazywanych od tej pory Wrotami Batu-chana (Batyjewymi). Wszyscy kijowianie, za świadectwem kronikarza, „utworzyli drugi gród koło świętej Bogurodzicy", cerkwi Dziesięcinnej, stanowiącej ostatni już punkt oporu w mieście. Wszystka niemal ocalała dotąd ludność cywilna schroniła się wewnątrz cerkwi, wdrapując się — dla dania innym miejsca — wysoko na wieże i chóry. Cerkiew Dziesięcinna nie wytrzymała ciężaru tylu tysięcy ludzi. Z ogromnym huki,em wieże zaczęły walić się jedna za drugą, grzebiąc w swych gruzach także ostatnich obrońców miasta. Po latach archeolodzy rozkopali to. miejsce. Znaleziono w nim tysiące kości ludzkich z wyraźnymi śladami udziału w walce — rozbitymi czaszkami, połamanymi kręgosłupami, zmiażdżonymi ramionami. -Po zdobyciu miasta Tatarzy urządzili straszliwą masakrę, wybijając tysiące cywilnej ludności — kobiet, dzieci, starców. Czynili to z niesłychanym wprost okrucieństwem, o czym najlepiej świadczą wykopaliska archeologiczne. W jednym z miejsc badacze odkryli w piecach zniszczonych zabudowań mnóstwo na pół zwęglonych szkieletów ludzi wrzucanych żywcem w gorejący ogień. W innej ze zbiorowych mogił doliczono się zwłok aż 2 tys. osób. Zniszczeniu uległ klasztor Dominikanów i tylko, według legendy średniowiecznej, w cudowny sposób ocalał Jacek Odrowąż. Po wybiciu większości mieszkańców miasta Tatarzy ograbili Ławrę Peczerską, zdarli złoty krzyż i zniszczyli świątynie, po czym ruszyli w niszczycielskim pochodzie dalej 58 na zacnóct. W rok pozmej oyii juz na węgrzecn i poa Legnicą. Dopiero śmierć Ugedeja i wewnętrzne walki o władzę skłoniły ich do powrotu w głąb Azji. „Kijów zniknął z powierzchni ziemi, a z całej wielkości jego tylko imię pozostało" — stwierdził wybitny historyk i pisarz rosyjski, Mikołaj Karamzin (cyt. za: Istorija Ryjewa, Kijów 1960). Niedobitki ludności schroniły się w okolicznych lasach, natomiast na pogorzeliskach miasta, według legend ludowych, osiadły wiedźmy i biesy, i nawet jeszcze w XVIII w. pokazywano w Kijowie górę, „gdzie się wiedźmy zlatywały". Równie wyludnione stały się okolice miasta. Gdy w 1246 r. słynny włoski podróżnik i dyplomata, Giovanni da Pian Del Carpine, jechał do Mongolii, wokół Kijowa widział tylko pogorzeliska i szkielety pomordowanych mieszkańców. „Żyjący zazdrościli spokoju umarłym" — pisał wtedy kronikarz ruski. Zniszczony Kijów bezpowrotnie stracił swoje znaczenie, a ośrodkiem życia politycznego Rusi stała się teraz mniej zdewastowana północ. „Krew ojców i braci naszych, jak woda wielka, ziemię napoiła... — pisał kijowski mnich Serapion — liczni bracia i rodziny nasze zaprowadzone zostały do niewoli,^ wsie zagajnikami porosły, bogactwa nasze im przypadły; pracę naszą poganin odziedziczył, ziemia nasza znalazła się we władaniu obcoplemieńców" (cyt. za: W. A. S e ? ? z ? ?, Historia Ukrainy, Wrocław 1979). Najazd mongolsko-tatarski na wieki zaciążył na dziejach Rusi. Nastąpił wyraźny regres w życiu gospodarczym «i politycznym, przerwane zostały kontakty z Bizancjum i przodującą w Europie Wschodniej kulturą grecką, znacznie ograniczone związki z' Europą Zachodnią. Zmniejszyły się obroty handlowe z sąsiadami, a w wielu rejonach wystąpił ostry deficyt siły roboczej, wywołany masowymi rzeziami ludności. Podział dzielnicowy został jeszcze bardziej utrwalony, a książęta ruscy dostali się pod władzę chanatu zachodniego, zwanego Złotą Ordą. 59 Stolicą jej było miasto Saraj Batu, a potem Saraj Berke nad dolną Wołgą. Na całej Rusi zaczęli teraz panoszyć sią urzędnicy tatarscy zwani baskakami, którzy ściągali wysokie daniny na rzecz chana i dopuszczali się przy tym wielu zdzierstw i nadużyć. Władcy Złotej Ordy nie wtrącali się na ogół w wewnętrzne sprawy dzielnic ruskich i pozostawiali tam dawne stosunki społeczne i polityczne, wymagali jedynie, by każdy nowy książę uzyskał ich pisemną zgodę na sprawowanie władzy, tzw. jarłyk. Aby go otrzymać, trzeba było opłacić się chanowi, jego żonom i dostojnikom bogatymi darami. Książęta musieli przeważnie osobiście jeździć do Saraju i prosić o jarłyk. Zamiast zjednoczyć się przeciw okrutnemu ciemięzcy książęta dzielnicowi rywalizowali w zabiegach o godność wielkiego księcia kijowskiego, intrygowali i oczerniali się nawzajem na dworze chana, ułatwiając przez to Tatarom sprawowanie nad sobą kontroli. Batu--chan w 1243 r. przekazał władzę w Kijowie księciu suz-dalsko-włodzimierskiemu Jarosławowi Wsiewołodowiczo-wi, który osadził w zrujnowanym mieście swego wojewodę i przystąpił do odbudowy. Po jego śmierci Kijów w 1249 r. został przekazany władcy nowogrodzkiemu Aleksandrowi Newskiemu, potem zaś (od 1263 do 1271) jego bratu Jarosławowi. Stopniowo do miasta powracało życie. Ponieważ Górne Miasto zostało najbardziej zniszczone przez Tatarów i ocalały tam jedynie monumentalne budowle, jak Sobór So-fijski, cerkiew Św. Cyryla, Złote Wrota i część fortyfikacji, powracający do Kijowa mieszkańcy osiedlali się na Podolu, gdzie zachowało się więcej budynków. Chociaż Kijów utracił znaczenie ośrodka politycznego Rusi, to nadal pozostał głównym miastem ziem ukraińskich. Dlatego książę halicki Daniel Romanowicz usiłował odbić go z rąk Tatarów i wyzwolić południową Ruś, ale nad rzeką Horyń poniósł klęskę -z rąk wojowników Złotej Ordy. Kijów pozostał jeszcze głównym ośrodkiem religij- 60 nym rozdrobnionego na dzielnice państwa, fo śmierci metropolity Józefa, poległego podczas szturmu Tatarów na miasto, duchowieństwo wybrało nowego metropolitę, Cyryla, który pozostał zwierzchnikiem kościoła prawosławnego całej Rusi aż do 1280 r. Cenne informacje o Kijowie po najeździe tatarskim przekazał nam wspomniany już Carpine, który podczas podróży na wschód zatrzymał się w mieście. Pisał, że na Podolu zamieszkanych jest 200 domów. Wynika z tego, iż Kijów zamieszkiwało 1200— 1500 ludności (wobec 45 tys. w drugiej połowie XII w.). Zajmowali się oni rzemiosłem, rolnictwem i handlem. Podczas pobytu w Kijowie Carpine spotkał kupców polskich, austriackich i kilku innych narodowości, wspomniał też o związkach handlowych miasta z Tatarami. Rozmiary tego handlu w porównaniu z dawnymi czasy były jednak niewielkie. Podobnemu co Kijów wyludnieniu uległa cała Kijowsz-czyzna, do niedawna gęsto przecież zaludniona. Grabieżczy sposób wybierania daniny przez baskaków jeszcze bardziej powiększył rozmiary katastrofy demograficznej, jakiej uległo wówczas Naddnieprze. Znaczna część ludności z tych terenów uchodziła na mniej zdewastowane tereny północnej lub zachodniej Rusi, gdzie pomyślnie rozwijało się osadnictwo, a wraz z nim i gospodarka. Na północy rozwinęła się wówczas Moskwa, Włodzimierz nad Klaźmą, Twer, Suzdal i Rostów. W 1299 r. metropolita kijowski Maksym wraz z całym dworem opuścił więc gród nad Dnieprem i wyjechał do Włodzimierza nad Klaźmą, a w 1328 r. osiadł na stałe w Moskwie. Kijowem rządzili tymczasem zupełnie zależni od władców Złotej Ordy słabi książęta, wywodzący się z miejscowych bojarów. Mimo to miasto nadal pozostawało ważnym ośrodkiem życia gospodarczego i kulturalnego Naddnie-prza. N W kilka lat po zniszczeniu Kijowa powrócili dominikanie, którzy koło Żytniego Targu na Podolu zbudowali 61 sobie nową, drewnianą świątynię pod wezwaniem sw. ivn-kołaja. Osiedli też w mieście franciszkanie. Przeorzy klasztoru Dominikanów odgrywali przejściowo rolę biskupów katolickich w Kijowie, podległych biskupstwu lubuskiemu. W 1321 r. delegacja katolików kijowskich udała się do biskupa Lubuszy, Stefana, i zażądała wyznaczenia im oddzielnego biskupa. W 10 lat później Ruś oddzieliła się od biskupstwa lubuskiego, a 18 stycznia 1331 r. w Awinionie został wyświęcony pierwszy biskup kijowski, Henryk. Po nim stanowisko to otrzymał Jakub, znany tylko z imienia. Książęta kijowscy byli tolerancyjni, a niektórzy z nich nawet wyposażyli klasztory katolickie w znaczne dobra. Dopiero późniejsze walki łitewsko-ta-tarskie o Ukrainę doprowadziły do upadku biskupstwa katolickiego na Rusi. 5. Pod władzą Litwy Tymczasem sąsiadująca z Ukrainą na północy Litwa od czasów Mendoga (panował ok. 1235:—1263) uformowała się w silne państwo i za rządów Giedymina rozpoczęła ekspansję na ziemie ruskie, opanowując już w drugiej połowie XIII w. Białoruś i część ziem rosyjskich. Po 1320 r. Litwini ruszyli na Kijów, ale stawili im czoło książęta: kijowski Stanisław i perejasławski Oleg. Po prowadzonych ze zmiennym szczęściem walkach Litwini wycofali się, co podniosło autorytet księcia kijowskiego w oczach chanów Złotej Ordy. W latach 1331—1362 panował w Kijowie protatarski książę Fiodor, któremu podlegała również ziemia perejasławska i część czernihow-skiej. Pomagał on baskakom grabić własną ludność, a nasilające się łupiestwa ze strony dostojników ordy skłaniały mieszkańców Naddnieprza do ucieczki na zachód lub północ. Stopniowo jednak w potężnej dotąd Złotej Ordzie narastał kryzys wewnętrzny, a ciągłe walki o władzę prowadziły do powszechnego zamętu. W latach 1360— —1380 na tronie w Saraju zmieniło się 25 chanów, z których wielu padło ofiarą skrytobójczych mordów. Korzystając z osłabienia Złotej Ordy, Litwa wzmogła ekspansję na ziemie ruskie. W 1340 r. zagarnęła Wołyń, w cztery lata później wielki książę litewski Olgierd Giedymi-nowicz usiłował osadzić w metropolii kijowskiej powolnego sobie biskupa Romana, cieszącego się również poparciem patriarchy Konstantynopola. Gdy przy pomocy wojsk litewskich Roman usiłował jednak zająć Sobór So-fijski, odgrywający nadal rolę drugiej rezydencji metropolity, kijowianie stawili zbrojny opór i wypędzili biskupa. W czasie walk ulicznych miasto znacznie ucierpia- 63 ło. Ekspansja litewska trwała nadal i w latach 1355—1356 pod zwierzchnictwo Wielkiego Księstwa dostały się ziemia czernihowska i siewierska. Niemal jednocześnie w ręce polskie wpadła Ruś Halicka, stanowiąca od tej pory prowincję Korony — Ruś Czerwoną. Wiosną 1362 r. Litwini zajęli Kijów i usunęli z tronu posłusznego Tatarom księcia Fiodora, następnie zaś narzucili swe zwierzchnictwo całej ziemi kijowskiej i pe-rejasławskiej. Ludność ruska poparła Litwinów w walce z Tatarami, panowanie nowych władców było bowiem znacznie korzystniejsze niż przemoc Złotej Ordy. Po usunięciu stepowych najeźdźców zniknęli z Ukrainy baska-kowie, skończyły się nadmierne daniny, łupiestwa i bezprawie, nastały lata znacznej swobody politycznej. W 1363 r. Litwini rozgromili ordę nad Sinymi Wodami, dopływem Bohu, i utrwalili swą władzę na zdobytych obszarach ruskich. Organizacja wewnętrzna nowych nabytków litewskich ^ia Rusi była dosyć osobliwa. Olgierd zostawił u władzy dawnych książąt z dynastii Rurykowiczów, na innych osadził swych synów i krewnych — Giedyminowiczów. Państwo składało się więc właściwie z luźnego związku księstw z nominalną tylko władzą centralną. Dawne stosunki społeczne i polityczne zostały utrzymane. Żywioł ruski zdecydowanie przeważał, toteż język ruski stał się nawet językiem urzędowym na dworze wielkiego księcia litewskiego. Nowi książęta z rodu Giedyminowiczów szyb-~ko asymilowali się z miejscową ludnością, przyjmowali mowę, obyczaje i kulturę ruską, nawet wiarę prawosławną (Litwini, jak wiadomo, byli wówczas jeszcze poganami). Władzę nad ziemią kijowską i perejasławską Olgierd przekazał swemu synowi Włodzimierzowi, który panował nad Dnieprem od 1362 aż do 1394 r. Nowy władca oparł swe rządy na bojarach ruskich i, mając ich poparcie, zorganizował kilka zwycięskich wypraw przeciw ordzie, 64 przesuwając granice Wielkiego Księstwa aż nad Morze Czarne i oddalając niebezpieczeństwo tatarskie od Kijowa, co przyczyniło się do ożywienia gospodarczego w mieście i jego okolicach. W latach 1370—1390 Litwini wznieśli na Ukrainie szereg zamków obronnych ?— w Kijowie, Kaniowie, Czerkasach, Żytomierzu, Łucku, Ostrogu, Kamieńcu Podolskim, Bracławiu i Winnicy. Zabezpieczały one w znacznym stopniu ludność Ukrainy przed najazdami Tatarów. Zamek kijowski zbudowany został w latach 1370—1380 przez mieszkańców miasta i okolicznych miejscowości. Wznosił się na Górze Zamkowej, nad stromymi urwiskami. Miał silne fortyfikacje drewniane i wysokie wieże. Wjazd do twierdzy zbudowano od południa, od strony Góry Starokijowskiej, oddzielonej od Góry Zamkowej wąskim grzbietem, przez który przekopano fosę i przerzucono most zwodzony na łańcuchach. Zamek stanowił siedzibę litewskich władz administracyjnych. Tutaj urzędował namiestnik miasta, tu pracowali urzędnicy zbierający podatki od ludności, zarządca mostu, skarbnik, klucznik i inni, tu mieścił się magazyn broni ze sprzętem wojennym, działami i amunicją. Budowa zamku przyczyniła się w dużym stopniu do ożywienia życia w Kijowie. Wokół twierdzy osiedlili się liczni rzemieślnicy i kupcy, corocznie odbywał się jeden lub dwa jarmarki, na które przybywali przedsiębiorcy handlowi z całej Ukrainy i pobliskich krajów. Ożywił się wtedy w mieście ruch budowlany. Od 1390 r. metropolita Cyprian przystąpił do odbudowy Soboru Sofijskiego, Ławry Peczerskiej, mona-steru Mychajłowskiego i innych świątyń. Zaludniające się znowu Podole otoczone zostało wysokim wałem ziemnym, palisadą i fosą. Wejście do tej dzielnicy wiodło odtąd przez dobrze strzeżone wrota. Podole połączone zostało z Górnym Miastem ulicą i zjazdem Andrijewskim wiodącym wzdłuż strumieni Kreszczatik i Głubczyca. Oddzielnym osiedlem kijowskim były Pieczary (późniejszy 5 — Dzieje Kijowa 65 Peczersk), zamieszkane przez zakonników i ludzi zależnych od klasztoru. Teren między Kreszczatikiem a Górnym Miastem pokrywał gęsty las, przez który' wiodła-droga łącząca klasztor z Górnym Miastem i Podolem. Kijów znowu stał się najpiękniejszym miastem Ukrainy i poważnym ośrodkiem politycznym i kulturalnym. Odżył handel międzynarodowy, o czym świadczą odnalezione przez archeologów liczne pieniądze polskie, litewskie, węgierskie, nowogrodzkie i inne. Wzrosła znacznie liczba ludności miasta. Po unii polsko-litewskiej 1385 r. w Krewię książę kijowski Włodzimierz usiłował uniezależnić się od władzy Władysława Jagiełły, przez co naraził się na zbrojny konflikt z królem polskim. W 1394 r. książę Witold z posiłkami wojsk Jagiełły zajął miasto, a pokonany Włodzimierz uszedł do Moskwy szukać pomocy. Zagrożone wówczas najazdem Tatarów Państwo Moskiewskie uchyliło się od konfliktu ze zjednoczoną Polską i Litwą, toteż Witold osadził na trwałe w 1395 r. w Kijowie swego namiestnika, księcia Skirgiełłę, syna Olgierda, który w dwa la-ta później zmarł jednak niespodziewanie. W celu zabezpieczenia ziem ruskich przed Tatarami, a także podporządkowania sobie całej Tatarszczyzny, prowadzący centrali-zacyjną politykę w Wielkim Księstwie Witold kilkakrotnie wyprawiał się przeciw ordzie. Początkowo odnosił znaczne sukcesy i definitywnie oparł granice Litwy o Morze Czarne, w 1399 r. poniósł jednak wielką klęskę z rąk Tatarów nad rzeką Worskłą, w pobliżu Morza Azowskiego. W bitwie tej liczny udział wzięli rycerze ruscy, w tym również kijowianie. Padł tu m.in. namiestnik kijowski, Iwan Borysowicz ks. Holszański. Zwycięski chan Timur Kutług ruszył w odwecie na ziemie ruskie i dotarł do Kijowa. Taterzy zdobyli i splądrowali Podole, ale zamek się obronił. Zadowoliwszy się wysokim okupem, orda powróciła na Krym. Po odejściu Tatarów władza litewska w Kijowie ustabilizowała się definitywnie. 66 W 1411 ?. gOSCH W rs-ljuwit; maupiaw jagicuu, pu- dejmowany okazale przez Witolda. W następnym roku król restaurował w mieście biskupstwo katolickie, podupadłe w drugiej połowie XIV w. Biskupem został Marcin, zapewne z rodu Trzasków, zwanych z ruska Treskami, uczestnik bitwy grunwaldzkiej. Nowy drewniany kościół dominikański podniesiony został do rangi katedry. Kolejny najazd tatarski pod wodzą Edygeja, następcy Timura Kutługa w Saraju, doprowadził znowu do spustoszenia Kijowa. W 1416 r. Tatarzy zdobyli miasto, obronił się tylko znowu zamek. Pustoszące najazdy ordy doprowadziły do ponownej dewastacji życia gospodarczego ziem ruskich nad Dnieprem. Mimo to Kijów zachował swoje znaczenie. Duża była w tym zasługa nowego namiestnika miasta, Andrzeja Olelkowicza Holszańskiego, księcia słuckiego, który z energią przystąpił do likwidacji zniszczeń. Jego córka Sońka, zwana powszechnie księżniczką ' kijowską, w 1422 r. wyszła za Władysława Jagiełłę, co podniosło niewątpliwie rangę namiestnika kijowskiego. W tych trudnych i skomplikowanych warunkach społecznych i politycznych stopniowo zaczęła kształtować się na ziemiach ruskich narodowość ukraińska. Niepoślednią rolę w tym procesie odegrał Kijów. Mimo upadku, mimo nieustannych najazdów i zniszczeń, w dalszym ciągu był on Jiczącym się ośrodkiem kulturalnym na ziemiach ruskich. W mieście działały biblioteki, egzystujące przy Soborze Sof i jskim, Ławrze Peczerskiej, monasterze Mychaj-łowskim i niektórych innych cerkwiach. Zamożniejsi mieszczanie zdobywali wykształcenie w szkołach ruskich działających także w Kijowie. Artyści ze starej stolicy Rusi byli cenionymi fachowcami w całym państwie polsko-litewskim. Pracowali m.in. w Krakowie, Wilnie, Sandomierzu i Lublinie. W Kijowie rozwijało się piśmiennictwo ruskie. Księgi świeckie, dokumenty oficjalne i la-topisy pisywano tu w języku podobnym do staroruskiego, 61 ale nieco odmiennym, stanowiącym pośrednią drogę do późniejszego języka ukraińskiego. W mieście powstało kilka oryginalnych i wartościowych utworów literackich, przede wszystkim dzieło mnicha peczerskiego, Serafina, ujmujące w piękny sposób dzieje Kijowa i całej Rusi. Kijów utrzymywał wówczas związki kulturalne nie tylko z Polską i Litwą, ale również z Moskwą i Nowogrodem. W 1410 r. rycerze ruscy, w tyriK także z ziemi kijowskiej, brali chlubny udział w wielkiej wojnie z Zakonem Krzyżackim i uczestniczyli w bitwie pod Grunwaldem. W późniejszych latach razem z Litwinami wyprawiali się przeciw Tatarom, a potem, gdy po śmierci Witolda władzę na Litwie objął brat Jagiełły, Swidrygiełło, walczyli i z Polską. Swidrygiełło popierał w Wielkim Księstwie żywioł ruski i przeciwstawiał się występującym w polskiej radzie królewskiej tendencjom do przyłączenia całej Litwy do Polski, toteż szybko popadł w konflikt z Jagiełłą. W 1431 r. doszło do wojny polsko-litewskiej, wywołanej przyłączeniem zachodniego Podola do Polski. Wówczas Swidrygiełło zawarł sojusz z Krzyżakami, którzy zaatakowali ziemię dobrzyńską, Kujawy i Wielkopolskę, oraz wezwał Rusinów do obrony prawosławia przed zagrożeniem ze strony katolicyzmu. Groźba podporządkowania Litwy Krzyżakom, a także małżeństwo Świdry-giełły z córką wielkiego księcia twerskiego, stwarzające niebezpieczeństwo zagrożenia następstwa tronu w Wilnie dla syna Jagiełły, skłoniły władcę Polski do zdecydowanego przeciwdziałania. Swidrygiełło pozbawił uprzywilejowanej pozycji katolickich bojarów litewskich, co skłoniło ich do kompromisu z Polakami. W rezultacie Litwini wystąpili przeciw swemu księciu i osadzili na tronie wielkoksiążęcym brata Witolda, Zygmunta Kiejstutowi-cza. Po klęsce Świdrygiełły i wspierających go Krzyżaków pod Wiłkomierzem 1 września 1435 r. książę wycofał się na ziemie ruskie i w rok później założył swą kwaterę w Kijowie. Latem 1436 r. wojownicy ruscy, do- 68 wodzeni przez wojewodę Jurszę, rozbili pod Kijowem siły litewskie, co na kilka lat zapewniło miastu i całej prowincji faktyczną niezależność. Chcąc odzyskać władzę na Litwie; Swidrygiełło zaproponował Polakom przyłączenie Wołynia i całej Kijowszczyzny do ziem koronnych, ale w 1438 r. został wyparty przez Zygmunta i uszedł na Wołoszczyznę. W Kijowie jednak nadal miał zwolenników. Jeden z nich, niejaki Skobiejko, w 1440 r. skrytobójczo zamordował zwycięskiego Zygmunta. Korzystając z tego, Swidrygiełło powrócił na Wołyń i po długich zabiegach uzyskał u Kazimierza Jagiellończyka tytuł pana Wołynia. Długotrwałe walki o Kijów znowu doprowadziły do dewastacji miasta. Po ugodzie z królem księstwo kijowskie zostało odrestaurowane i oddane we władanie Olelka, syna Włodzimierza Olgierdowicza. Obejmowało teraz całą ziemię pe-rejasławską, część kijowskiej i czernihowskiej, Polesia, ziemi żytomierskiej oraz rozległy i prawie bezludny teren Dzikich Pól między Dnieprem a Dniestrem aż do wybrzeży Morza Czarnego. Podupadłe miasto zostało odbudowane i podniesione znowu do rangi głównego ośrodka Naddnieprza. Sam Olelko osiedlił się w zameczku zbudowanym naprzeciw miasta, po drugiej stronie Dniepru nad rzeczką Czartorią. Po jego śmierci w 1455 r. księstwo kijowskie otrzymał z rąk Kazimierza Jagiellończyka Semen Olelkowicz, który sprawował rządy do 1470 r. Kontynuował on poczynania ojca i odrestaurował m.in. Ławrę Peczerską. Po śmierci Semena król Kazimierz Jagiellończyk, prowadzący centralizacyjną politykę w państwie, zlikwidował ostatecznie księstwo kijowskie i utworzył na jego miejsce bezpośrednio podległe sobie województwo, znacznie mniejsze od poprzedniego księstwa (z którego powstało jeszcze drugie województwo, bracławskie), złożone z trzech rozległych powiatów: kijowskiego, owruckiego i żytomierskiego. W 1471 r. król przysłał na urząd woje- 69 wody Marcina Gasztołda, ale kijowianie, broniąc swej samodzielności, nie chcieli wpuścić, go do miasta i domagali się przekazania władzy Michałowi Olelkowiczowi, bratu zmarłego księcia. Król nie pozwolił jednak na utrzymywanie dalszej samodzielności Kijowa i siłą narzucił władzę wojewody. „I odtąd w Kijowie książęta przestali być, a na miejsce kniaziów woj-ewodowie nastali" — stwierdził lakonicznie jeden z autorów latopisu (cyt. za: Istorija Kyjewa). Gasztołd osadził w nowym województwie litewskich starostów i namiestników^ a do zamku wprowadził silną załogę litewską. Rusini jednak w dalszym ciągu. bronili swej samodzielności i w walce przeciw centralizacyjnej polityce wielkiego księcia szukali pomocy w Moskwie. Książę Michał Olelkowicz oraz Iwan Holszański zawiązali spisek przeciw władzy litewskiej i weszli w porozumienie z wielkim księciem Iwanem III, chcąc przyłączyć Ukrainę do Państwa Moskiewskiego. Spisek został jednak wykryty, a obaj możnowładcy 30 sierpnia 1481 r. straceni w Kijowie. Do wykrycia spisku przyczynił się bojar kijowski, Iwan Chodkiewicz, syn Chodka. Mimo iż jeden ze spiskowców był jego szwagrem, doniósł o wszystkim królowi, który docenił jego wierność i w 1480 r. wyniósł go do godności wojewody kijowskiego. Nowy dostojnik niedługo jednak sprawował swój urząd, w 1482 r. bowiem sprzymierzeni z Moskwą Tatarzy krymscy (Chanat Krymski powstał po rozpadzie Złotej Ordy), którzy w 1475 r. uznali zwierzchnictwo potężnej Turcji, najechali na Ukrainę. Dowodzona przez chana Mengli Gereja orda zdobyła najpierw Kijów, a następnie zamek, porwała w jasyr Chodkiewicza wraz • z rodziną, spustoszyła i splądrowała miasto, w tym i Sobór Sofijski oraz Ławrę Peczerską. Drogocenne naczynia liturgiczne zrabowane w obu świątyniach chan przesłał potem w darze Iwanowi III. Chodkiewicz zmarł w niewoli tatarskiej, los, jego podzieliły tysiące mieszkańców ziemi kijowskiej. Większość zabudowań miasta padła pod- 70 czas napadu ofiarą pożogi, ocalały jedynie murowane obiekty: Sobór Sofijski, Ławra Peczerską, monaster Wy-dubicki, cerkiew Św. Cyryla, Złote Wrota. "Po odejściu Tatarów Kazimierz Jagiellończyk szybko przystąpił do odbudowy miasta. Z Litwy i Ukrainy skierowano do Kijowa tysiące rzemieślników, którzy pod kierunkiem Bohdana Szepielewicza dźwignęli że zgliszcz miasto i wzmocnili jego fortyfikacje. Na początku XVI w. odbudowano zamek. Aleksander Jagiellończyk, wówczas jeszcze wielki książę litewski, w latach 1494—1497 nadał miastu prawa magdeburskie, potwierdzone następnie przez Zygmunta I Starego. Mieszczanie zostali wyjęci spod władzy wojewody i uzyskali własny samorząd. Mieli od tej pory własny magistrat, wójta, rajców, ławników; rzemieślnicy i kupcy obdarzeni zostali licznymi przywilejami. Kijów uzyskał też własny herb na pieczęci miejskiej — Michała Archanioła dzierżącego miecz w prawej dłoni, a pochwę w lewej, z glorią nad głową, cały w czerwonym polu. Po uzyskaniu praw magdeburskich kijowianie wystąpili przeciw nowemu wojewodzie, Dymitrowi Puciatyczowi, który zapewne w obawie przed pożarem zakazał palenia wieczorami świateł w domach. Pod naciskiem tych wystąpień w 1506 r. wojewoda zezwolił na palenie świec i szczap smolnych, oświetlających izby. W tym samym roku Puciatycz zmarł. Miejsce jego zajął teraz Jerzy Montowtowicz. W 1506 r. kniaź ruski, Michał Gliński, nadworny marszałek Aleksandra Jagiellończyka, zorganizował spisek przeciw Litwie. Ten zasłużony dla Zygmunta Starego wódz i polityk oskarżony został później o dążenie do zawładnięcia tronem wielkoksiążęcym na Litwie, a nie mogąc doczekać się sądu w celu wyjaśnienia tej sprawy, wystąpił .przeciw królowi. W 1508 r. wywołał powstanie w północnej Kijowszczyźnie i wezwał na pomoc wielkiego księcia moskiewskiego, Wasyla III. Pokonany przez Litwinów, uszedł do Moskwy i tam montował koalicję 71 państw europejskich przeciw Polsce, po czym na czele wojsk moskiewskich wziął udział w wyprawie 1514 r. na Smoleńsk, zakończonej zdobyciem miasta. Zrażony niebawem do władz moskiewskich, usiłował odzyskać łaskę u Zygmunta Starego, ale został aresztowany przez Rosjan i osadzony na długie lata w więzieniu. Celem odciągnięcia kijowian od Rosji i zjednania ich dla państwa polsko-litewskiego władze zwolniły niebawem rzemieślników i kupców miasta od podatków, a kupcom zezwoliły bez przeszkód handlować w całej Litwie. Przywileje te niewątpliwie przyczyniły się do rozwoju Kijowa. Przez dalsze lata miasto żyło spokojnie, a liczne w tym okresie najazdy tatarskie omijały go, kierując się w inną stronę. W tym czasie na Zaporożu organizowała się Kozaczyzna. Początkowo tworzyły ją drobne grupy złożone ze zbiegłych chłopów, drobnej szlachty, mieszczan i różnych awanturników ze zdeklasowanych elementów. Ludzi tych — zasiedlających bezludne Dzikie Pola na pograniczu państwa polsko-litewskiego i Chanatu Krymskiego — zajmujących się „przemysłem stepowym", tzn. myślistwem, rybołówstwem, warzeniem soli, handlem, a czasem i rozbojem, nazywano Kozakami. Reprezentowali oni różne narodowości, element ruski jednak przeważał. Niebezpieczne warunki bytowania i konieczność prowadzenia nieustannej walki z Tatarami zmusiły Kozaków do zorganizowania się w sprawne oddziały zbrojne, dowodzone przez atamanów. Z biegiem czasu oddziały te nabrały charakteru, organizacji wojskowo-politycznej. W 1553 r. na jednej z wysp dnieprowych, Chortycy, powstała „stolica" kozacka, Sicz. Niebawem Kozaczyzna zaporoska miała odegrać ogromną rolę w dziejach całej Ukrainy, w tym również Kijowa. W XV w. ludność miejska Kijowa zasiedlała głównie Podole, teren między rzeczkami Głuboczycą, Poczajną i Jurkowicą. Górne Miasto było niewielkie, otaczały je stare wały pozostałe z czasów rozkwitu Rusi Kijowskiej. 72 W Peczersku mieszkali mnisi i zależni od nich ludzie. Wokół miasta leżały osiedla należące do wielkich rodów: Olelkowiczów, Niemirowiczów, Glińskich, Daszkiewiczów i innych. Zamożni bojarzy pełnili funkcje namiestników, starostów, horodniczych, wójtów, sędziów, kluczników. Wielcy feudałowie i zamożni bojarzy mieszkali często w zamku, na całej zaś Kijowszczyźnie posiadali majątki ziemskie. Do zamożnej warstwy społecznej należeli też wielcy kupcy i lichwiarze, nierzadko również będący właścicielami ziemskimi. W skład klasy panującej wchodziło i duchowieństwo katolickie, które rozrosło się w Kijowie po przyjęciu chrztu przez Litwę oraz w miarę napływu do miasta katolickiej ludności litewskiej, a potem i polskiej. Od unii lubelskiej katoliccy biskupi z Kijowa wchodzili w skład senatu Rzeczypospolitej. Większość ludności pracującej skupiała się na Podolu. W pierwszej połowie XV w. powstały w mieście cechy. W końcu tego stulecia działały cechy cieśli, stolarzy, krawców, szewców, kowali, złotników, piekarzy, zbrojmistrzów, produkujących łuki i broń palną. W miarę rozwoju rzemiosła powstawały dalsze cechy. W XVI w. było ich już znacznie więcej; pojawili się producenci prochu, saletry, potażu, zbroi, nowych rodzajów broni. Centrum handlowe po dawnemu 'znajdowało się na Żytnim Targu na Podolu, pełnym różnorodnych kramów. Kijów obsługiwany był zarówno przez handel lokalny, z najbliższymi miejscowościami, jak też międzynarodowy. W myśl układu zawartego między wk. księciem litewskim Witoldem a księciem twerskim Borysem Aleksandrowiczem w 1427 r. kupcy rosyjscy uzyskali prawo swobodnego prowadzenia handlu w Kijowie. Odtąd rozmiary jego stale rosły. Przebywający w mieście w 1474 r. Wenecjanin Cantorini pisał, że do Kijowa zjeżdża z Rosji wielu kupców z futrami, wywożonymi aż do położonej na Krymie kolonii genueńskiej Kaffy (dziś Teodozja). Przywożono również z Rosji wyroby żelazne i drewniane, wysyłano 73 zaś konie, owce, skóry, sól i towary wschodnie. Cantorini narzekał jednak, że karawany kupieckie często są napastowane przez Tatarów. Po zdobyciu Kaffy przez Turków wielu kupców włoskich z tego miasta osiedliło się w Kijowie. Przybyło tu również sporo Ormian. Osiedlili się oni w pobliżu Końca Kopyriewskiego, a na Podolu zbudowali swój kościół. Nad Poczajną i na Żytnim Targu powstały liczne składy kupców zagranicznych. Z Kijowa szlaki handlowe wiodły na Litwę, Krym, Bałkany, do Turcji i dalej na Wschód. Niektóre z wielkich rodów kupieckich zmonopolizowały w swych rękach najbardziej zyskowny handel jedwabiem, suknem, wyrobami złotniczymi i korzeniami. Największy rtich w mieście panował podczas jarmarków, odbywających się dwa razy w roku. W XVI w. obroty handlowe miasta zwiększyły się znacznie, a jako partnerzy wymiany występowały coraz częściej Gdańsk i miasta Europy Zachodniej. W połowie tego stulecia zbudowano dla kupców zagranicznych gościnny dwór na Podolu. W centrum tej dzielnicy na po-' czątku XVI w. stanął również ratusz, siedziba władz miejskich. W celu zabezpieczenia nagromadzonego w tej części miasta mienia wykopano lub pogłębiono fosę, umocniono wał i wzniesiono nową palisadę. W 1535 r. kijowski horodnicży Iwan Służka przebudował zamek. Miał on potężne ściany z drewnianych bali, siedem trzypiętrowych wież, liczne otwory strzelnicze dla dział i rusznic, dwie bramy: Wojewódzką wiodącą na Podole i Drabską prowadzącą na południe. Na dziedzińcu zamkowym znajdował się okazały budynek wojewody, pomieszczenia wielkich bojarów, składy i magazyny, kaplica katolicka, cerkiew prawosławna. Na jednej z wież umieszczono zegar. Władze litewskie przejawiały dużą troskę o twierdzę i zaopatrywały ją w pokaźne ilości sprzętu wojennego, amunicji oraz żywności. Dlatego podróżujący na Krym- zwiadowca Michalon Litwin nazwał go „znakomitą fortecą". Samo miasto miało zabudowę 74 drewnianą, parterową,' uliczki były wąskie i kręte, cała zaś architektura chaotyczna i bezplanowa. Wokół domów rozciągały się ogrody i sady owocowe, pełne wiśni, jabłoni i grusz. Według spisu z 1522 r. Kijów miał 173 domy zamieszkane przez mieszczan mających prawo magdeburskie, 69 domów patrycjatu miejskiego, 75 domów żołnierzy załogi zamkowej, 6 domów właścicieli ziemskich, 17 domów duchowieństwa katolickiego i prawosławnego. Razem więc miasto składało się z 340 domów zamieszkanych przez ponad 2000 mieszkańców. Doliczając peryferie rozciągające się poza fortyfikacjami, Kijów mógł mieć do 3000 ludności, ustępował więc zdecydowanie największym ówczesnym miastom państwa polsko-litewskiego. Nad środkowym Dnieprem był jednak nadal największy. Do dalszego jego rozwoju przyczyniły się nowe przywileje Zygmunta I Starego. -Specjalnymi wolnościami król obdarzył Ławrę Peczerską. Dzięki jego opiece odnowiono tu główną cerkiew, a w 1523 r. Mychajłowski Wydubicki monaster. W 1529 r. król wyłączył spod władzy wojewody kijowskiego wszystkich panów i kniaziów kijowskich oraz ich służbę, dzięki czemu liczba kijowian korzystających z wolności osobistych znacznie wzrosła. W 1552 r. Kijów liczył już 487 domów i około 3009 mieszkańców, a wraz z peryferiami — około 4000. Mimo stosunkowo niewielkich rozmiarów miasto * było nadal liczącym się ośrodkiem kultury ruskiej, mającej już coraz bardziej ukraiński charakter. Pomyślnie rozwijała się w mieście architektura, powstawały domy mieszkalne, cerkwie, monastery, umocnienia obronne. • Przeważało budownictwo drewniane, dlatego z XV— XVI w. nie zachowały się w Kijowie do dzisiaj żadne zabytki architektoniczne. Wiadomo, że budynki ozdabiano kolumnami, portykami i pilastrami. Rzemieślnicy kijowscy brali udział w budowie licznych zamków i cerkwi na całej Ukrainie. Wysoki był poziom rzemiosła artystycznego. 75 Kijów słynął zwłaszcza z pięknych wyrobów ze złota, srebra, miedzi i brązu. Nadal działały w mieście szkoły przy Soborze Sofijskim, Ławrze Peczerskiej, Soborze My-chajłowskim i innych cerkwiach. Uczono w nich czytania, pisania, rachunków i śpiewu cerkiewnego. Rozwijała się literatura, pisana w języku cerkiewno-starosłowiań-skim z pewną już domieszką lokalnych słów rusko-ukraiń-skich. W 1411 r. mnich Makary z monasteru Pustynno--Nikolskiego napisał w. ten sposób Ewangelią. W 1450 r. w Ławrze Peczerskiej powstały dalsze dwie części Ki-jowsko-Peczerśkiego Paterika. Inicjatorem napisania ich był mnich Kasjan. W Kijowie powstawały nowe lato-pisy, jak Życie metropolity Piotra, rozpowszechniło się Pouczenie Włodzimierza Monomacha. W 1538 r. przepisano w mieście Ewangelią. Pod wpływem Kijowa przepisywano księgi religijne i historyczne w innych miastach Ukrainy. Przy monasterach i cerkwiach działały w Kijowie biblioteki. Ogromną rolę w upowszechnieniu czytelnictwa na Rusi odegrał moskiewski drukarz Iwan Fiodorów, który po przyjeździe na ziemie Rzeczypospolitej działał najpierw na Białorusi, następnie na Ukrainie. W 1574 r. z jego drukarni we Lwowie wyszła pierwsza drukowana książka Apostoł i pier.wszy słownik języka ukraińskiego, zawierający również elementy gramatyki. W 1580—1581 r. Fiodorów wydał drukiem w Ostrogu Biblią. Książki jego dość szybko dotarły do Kijowa. Język ukraiński kształtował się już od XIV w., wraz z powstawaniem narodu. Dziedziczył szereg cech dawnego języka całej wspólnoty wschodniosłowiańskiej, uzupełnianych stopniowo coraz liczniejszymi innowacjami obcymi gwarom w.ielkoruskim. Ogromną rolę w ukształtowaniu się tego języka odegrał Kijów i cała ziemia kijowska, następnie Ruś Czerwona. W późniejszym okresie istotnym czynnikiem narodotwórczym stała się Kozaczyzna, która wywarła wielki wpływ na proces wyod- 16 rębniania się języka ukraińskiego. W XIV—XV w. mieszkańcy dawnej Rusi Kijowskiej nie zdawali sobie jeszcze sprawy z coraz bardziej dzielących ich różnic i w dalszym ciągu nazywali siebie Rusinami. Ponieważ jednak różnice językowe i kulturalne pomiędzy mieszkańcami Państwa Moskiewskiego a Białorusią i Ukrainą stawały się coraz widoczniejsze, dla odróżnienia zaczęto używać terminów: Wielka Ruś, Biała Ruś i Mała Ruś. Sam termin „Ukraina" nie powstał od razu. W języku staroruskim i polskim oznaczał on po prostu peryferyjną dzielnicę leżącą na pograniczu. W tym sensie istniało więc dużo ukrain. Dopiero na początku XVI w. nazwa „Ukraina" przyjęła się jako nazwa własna kraju leżącego nad środkowym i dolnym Dnieprem. Początkowo obejmowała tylko ziemię kijowską i bracławską, a po 1635 r. i czernihowską, nie dotyczyła .natomiast Wołynia, Podola i Rusi Czerwonej, zamieszkanych także w większości przez ludność ruską. Nazwa „Ukraina" nieprędko jednak rozpowszechniła się w literaturze, a to ze względów politycznych, długo bowiem zarówno Polacy, jak Rosjanie odmawiali Ukraińcom praw narodowych i traktowali ich jako odrębne grupy regionalne własnych narodów. Głównym ośrodkiem twórczości artystycznej w mieście była Ławra Peczerska. Tu powstawały przepiękne ikony, tu ozdabiano miniaturami rękopisy, potem ilustrowano książki drukowane. Kijowscy malarze ozdabiali nie tylko cerkwie i monastery w swoim mieście, ale pracowali w Czernihowie, Żytomierzu i innych miastach Ukrainy. W mieście żywo rozwijała się kultura muzyczna — śpiewano dumki historyczne i smętne pieśni opiewające niedolę ludu i walki z Tatarami. Twórcami tych pieśni byli mieszczanie, chłopi i Kozacy. i 6. Miasto Rzeczypospolitej Na mocy uchwał unii lubelskiej 1569 r. Wołyń, ziemię bracławską, kijowską i całość Podola przyłączono do ziem koronnych. Od tej pory aż do rozbiorów Polski dzieje Ukrainy nieodłącznie zostały związane z losem Rzeczypospolitej. Kijów stał się wojewódzkim miastem Polski, a pierwszym wojewodą kijowskim z ramienia Krakowa został Konstanty Wasyl Ostrogski, sprawujący swój urząd jeszcze z czasów litewskich, od 1559 r. Pierwsza lustracja dokonana przez władze koronne w 1570 r. przedstawiła nam dokładny obraz zamku i miasta. Obejrzenie zamku kijowskiego stwierdza: „Ten tedy na górze wysokiej leży po daleku od rzeki Dniepru. Ma w sobie baszt siedem, mię-dzy nimi gro-dzien 177, wszystek drewniany, gliną oblepiony. Most wysoki przez przekop. Wrota wielkie na most, w tych wrotach dział litych trzy, a na wierzchu serpentyna jedna. Podle tych wrót wieża albo baszta, która stoi ku Kijowowi, z obydwu stron rowy, dział na niej litych cztery, serpentynów trzy. Trzecia baszta stoi ku Szcze-kowicy, na niej dział litych jedno, serpentyna jedna. Czwarta baszta, którą zowią Baszta Wojewodzia, która stoi na zachód słońca, na niej dział. litych dwa... Piąta baszta, która stoi na północ, na niej dział litych dwa. Szósta baszta, która stoi ku miastu, na niej jest zegar zepsowany, na tej działo jedno lite, a serpentyn dwie. Siódma, która stoi ku Dniepru, ku miastu naprzeciw Zdychawicy, ma serpentyn dwie". W sumie było na zamku 11 dział i 12 serpentyn (tj. dział długolufowych). Sprzęt nie znajdował się w najlepszym porządku, skoro np. na 41 siekier „żadnej dobrej nie masz". Zapasy prochu też były niewielkie. Na zamku znajdowały się czte- 78 ry spichlerze. „Dowiedzieliśmy się tez od tamecznycn ludzi — czytamy dalej w lustracji — że w tych spichrzach było dosyć żywności wszelakich, jako zboża, legumin i miąs i chcieliśmy wiedzieć, gdzie to wyszło i kto tym i na jaką potrzebę szafował. Ale ten teraźniejszy horod-czy Jerzy Podbielski, któremu już po przyłączeniu ziemi kijowskiej do Korony Polskiej dano jest horodnictwo, pokazał inwentarzem swym, że nic jemu nie podano w spichlerzach, ale to, co było, pierwszy horodniczy (tj. poprzedni), niejaki Dzieweczka, jeszcze za Księstwa Litewskiego rozszafował i wydał. nie wiemy gdzie". Następnie lustracja , opisuje zabudowę zamku. „Gmachy w zamku, w ścianie od miasta dwa wysokie, a sień trzecia, na dole cztery gmachy, piąta izba wielka i sień, świetliczka kuchenna zgniła i opadła, kuchnia wszystka zgniła, piwnica zgniła i zapadła. Kościół rzymski pusty i odarty, cerkiew ruska jedna". Dachy budowli były przegniłe i wymagały porządnej naprawy. Cztery studnie na zamku „były zawalone i zepsowane", niezdatne do użytku, „a naprawiać nie masz kim". Dlatego wodę trzeba było dowozić do zamku z wielkim trudem z dołu. Na zamku znajdowały się jeszcze dwie karczmy, a „więzienia dla złoczyńców nie ma". Dostęp do zamku najbardziej był utrudniony od strony Soboru Sofijskiego, gdyż wznosiła się tu góra Zdy-chawica, oraz od Szczekowicy, tu bowiem ciągnął się mocny wał, nadwerężony tylko w kilku miejscach. Fortyfikację z tej strony wzmacniały jeszcze Złote Wrota, ocalałe szczęśliwie podczas wielokrotnych oblężeń i zniszczeń Kijowa. „Góra, na której zamek jest, w kilku miejscach bardzo szkodliwie opłynęła i osunęła się i co dniem, tym więcej na dół ziemia z niej opada — stwierdzała dalej lustracja. — Zaczem baszty i horodnie bardzo się pochyliły, a gdzie nie będzie prędkiego opatrzenia i poratowania, tedy i zamek rychle walić się musi". Lustratorzy stwierdzali, że za czasów litewskich zamek był zadbany 19 i często naprawiany, ale obecnie nie ma ludzi ani środków na przeprowadzenie remontów, gdyż tylko dwie „nędzne wioski" płacą na jego opatrzenie. Zamek nie posiadał żadnych folwarków, a służbę na nim odbywało zaledwie kilku bojarów. Jego walory obronne były więc znikome i władze koronne musiały dołożyć wielu starań, by odzyskał w pełni swą dawną wartość. Stan miasta według oceny tej lustracji również nie był imponujący. „Ani rynku porządnego, ani ulic słusznych nie ma, jedno (domy) prosto siedzą, jako w lesie. Każdemu się wolno budować, jako chce i gdzie na którym miejscu chce". Lustratorzy domagali się zaprowadzenia w Kijowie planowanego, zorganizowanego budownictwa i położenia kresu chaosowi w tej dziedzinie. Wszystkie niemal cerkwie były puste i zniszczone. Sobór So-fijski „kosztem (niegdyś) wielkim zmurowany" oraz cerkiew Św. Michała z klasztorem także znajdowały się w opłakanym stanie. Lustracja określała dokładnie liczbę domów oraz powinności mieszkańców. Na utrzymanie zamku Kijów płacił podatek od karczem, jednej z wódką i kilku z miodem, myto od handlu rybami, myto od kupców zajmujących się sprzedażą sukna, jedwabiu i siermięg, myto od sprzedaży zboża, a także podatek od soli. Z lustracji wynika, że mieszczanie kijowscy byli nieposłuszni i uchylali się od wnoszenia tych opłat. Podatki kijowian wyglądały następująco: 207 domów mieszczańskich płaciło po 16 groszy rocznie, 16 domów położonych w zaułkach ulicznych płaciło po 8 groszy, 20 chałup biedoty, położonych za wałem miejskim, dawało po 4 grosze. Ogółem całe miasto liczyło 808 domów i zamieszkane było przez ponad 5000 mieszkańców. Wśród nich było 32 ogrodników, 44 komorników, 49 przekupek, 21 handlarzy rybami, 62 rzemieślników, w tym 13 kuśnierzy, 26 szewców, 12 krawców, 3 kowali, 2 zdunów i 4 rymarzy. Pozostali rzemieślnicy zaliczali się do ubogich. 80 Miastem wstrząsały konflikty społeczne. Kijowianie występowali ostro przeciw przeorowi klasztoru Dominikanów Reginaldowi Korszyńskiemu, oskarżając go „o wielkie bezprawie, krzywdy, uciski, ubliżenie swoje, które niesłusznie od nich (dominikanów) cierpim i ponosim". Twierdzili, że klasztor pozbawił ich prawa do korzystania z lasów, usiłował odebrać stawy rybne i pastwiska, panoszył się, deptał dotychczasowe przywileje i prawa mieszczan. Z biegiem lat konflikty te narastały i znalazły ujście podczas powstania Bohdana Chmielnickiego. Lustracja z 1570 r. krytycznie oceniała też stan bezpieczeństwa w Kijowie. Autorzy jej wspominali o odwiecznym zwyczaju zbierania się wszystkich kijowian na uroczyste nabożeństwa w Soborze Sofijskim, celebrowane przy udziale wszystkich popów z miasta. Zjeżdżali się na nie okoliczni mieszkańcy, nie mówiąc już o samych kijowianach. Niemal wszyscy przywozili ze sobą różne napitki, a przy okazji „grabili i grabieże czynili" (cyt. za: W. Jabłonowski (oprać), Źródła dziejowe, t. IX, Warszawa 1902). Dwa następne opisy Kijowa pochodzą z niewiele starszego okresu. Autorem pierwszego z nich jest sekretarz królewski i historyk, Reinhold Heidenstein. Wspomina on o znakomitej przeszłości miasta. „Zostały się jednak (po niej) pomniki dawnej wspaniałości: mur naokoło miasta, a w nim dawnej struktury brama cała pozłacana (tj. Złote Wrota), a tak wysoka, że dwie włócznie jedna na drugą postawione do wierzchołka jej nie dosięgną. W samym mieście niemało zniszczonych kościołów, wszystkie były greckiego obrządku. Dotąd jeden z nich pozostał, Św. Zofii, ale i ten tak zepsuty, że się nabożeństwo w nim nie odprawia. Musiał on ogromne sumy kosztować. Teraz nawet widać ślady przepychu i wielkości, cały mozaikowany, na kształt kościołów konstantynopolitańskich i weneckich. Strukturą i wytwornością żadnemu z nich nie ustępuje. Przysionek i kolumny z pro- 6 — Dzieje Kijowa 81 firu, marmuru i alabastru. Tak jednak zaniedbano ten wspaniały gmach, że dachu w nim nie ma i że niszczeje on coraz bardziej, chociaż go wszyscy najeźdźcy oszczędzali z powodu okazałej piękności (to niezbyt ścisłe, był bowiem niszczony przez Tatarów w 1240, 1416 i 1482 r. — Ł. ?.). Jest jeszcze kościół Św. Michała z wieżą złocistą, podobną do tej, jaką królowa Anna niedawno zmarła -?- ? . ? 7,arząui.c^" targowiskach rozm gwo]ą wie i na Podolu- h cząścl K4owa ni _ w XVI11 w kazd^^porządkowaną ^Jng sii własną admmistracgJ? ^ j magis rat w . .gubernatora Podolem rsk.eg0) S arym ^ la rych zas ad prawa ma-g wojskowa a po cząsci duchot peczerskiem _ administracja WUJp,Vvcriajłowskiego, --- Ła. ?^?^?? generał-gn rOSy^SKl gci wra Peczerska. Wptf kozacka: ^=-^?^ UU/A""'"' 1 * 1? ??? ministrach ^*"' System rządów ??^?\????°?\???- (pował przeciw Kozaico: i secinna, miejscoja^ by ^ w sHad ?^a^ra- czyćh, ^ gię bow-zmieniał sią niemal oa ^ gumi z 12 °so° *ało się Uieszczan. Później skul dziły dwa kolegia, p^erwsZe kolegium. * -1 ścią (tro. Cyryla Rozumowskiego, usnującego poaporząaKowac so nych przez mieszczą .^ gospodarką i ????? ?* zDierało fcie całą administrację miejską. Ostre spory prowadził te administracją mlfta'p.J. : uZbrojenia mieś"***•, straZ ? generałem- gubernatorem, który wyznaczył w Kijowi stan fortyfikacji^^ cecbowe, utrzymywał a O Siau ^-ur ustawy cecnow=, — - - z adml- włabiiegu ??????, datki, zatwie^ !Q" miejskich, miało f°nV* *ie a tak-fładzy policyjnej w Górnym Mieście i Peczersku. T sporze z dygnitarzem carskim magistrat powołał sią ska poda» ławników, sprawowało władzą sądowniczą nad mieszczanami i miało prawo do wydawania wyroków, aż do kary śmierci włącznie. Dygnitarze miejscy otrzymywali bardzo wysokie wynagrodzenie. Na przykład wójt kijowski w 1778 r. zarabiał 400 rubli rocznie, ponadto otrzymywał poważne świadczenia w naturze: 100 wiader wina, piwa i miodu, a na Wielkanoc i Boże Narodzenie dodatkowo dalszych 10 wiader; 100 kłód i 100 wozów drzewa, 500 kop siana. Wójt miał też własny futor z winnicą i staw rybny. Burmistrz otrzymywał w tym czasie 250 rubli, rajcy i ławnicy 100—200, pisarz magistratu — 300. Wszyscy otrzymywali również świadczenia w naturze, nieco mniejsze niż wójta. Magistrat zatrudniał trębacza, zegarmistrza i 25 innych pracowników. Nowy ratusz oddano do użytku w 1737 r. Przed jego frontonem ustawiono posąg Temidy z mieczem w jednej dłoni, a szalą sprawiedliwości — w drugiej. Na wieży magistratu codziennie czterech trębaczy grało w południe i wieczorem na capstrzyk. Na wieży znajdował się wielki zegar, a obok niego brązowa statua Michała Archanioła z kopią, wymierzoną w paszczę smoka. Podczas wybijania godziny przez zegar kopia uderzała w paszczę tak mocno, że sypały się iskry. Przez cały wiek XVIII magistrat stale walczył o utrzymanie swej uprzywilejowanej pozycji w mieście i zachowanie starych przywilejów dla Kijowa. Najpierw występował przeciw Kozakom, głównie z powodów gospodar-iem groźnymi konkurentami dla mieszczan. Później skutecznie oparł się zakusom hetmana yryla Rozumowskiego, usiłującego podporządkować so- też ?wie łasnego policmajstra, uprawnionego do sprawowania złożone burmistrza 5'ha stary przywilej króla Jana Kazimierza z 1649 ?., ze- — Dzieje Kijowa 129 128 zwalający władzom miasta na zorganizowanie własnego nadzoru policyjnego. Po długich targach sprawę rozstrzygnął Senat rosyjski. Uznał racje magistratu i pozwolił mu wyznaczać horodniczego, odpowiedzialnego za porządek, ochronę przeciwpożarową i stan sanitarny miasta. Podstawową część dochodów w budżecie miasta zajmowały wpływy ze sprzedaży wina, miodu i piwa, które w 1720 r. dawały 2765 rubli, w 1748 — 4549, a w 1754 — 13 225. Pozostałe wpływy pochodziły z opłat za sprzedaż dziegciu, soli i bydła, z młynów, dzierżawy stoisk i domów, mostowego, palowego, opłat targowych. Ponad połowę sumy z budżetu wydatkowano na utrzymanie magistratu i zarządzanie jego mieniem, resztę na podarki dla generała-gubernatora, hetmana kozackiego, metropolity, doradców carskich, na wyjazdy służbowe wójta i burmistrza, koszty reprezentacyjne. W Starym Kijowie funkcjonowała administracja duchowna. Większość mieszkańców tej dzielnicy, Ukraińców, stanowili poddani soborów Sofijskiego i Mychajłowskiego. Klasztory kijowskie miały wówczas bogate dobra na Ukrainie, Sobór Sofijski był więc właścicielem 23 wsi i 6654 poddanych, Ławra Peczerska — 14 wsi i 5286 poddanych (dane z końca XVIII w.). Potentatami były też monastery Frołowski Dziewiczy, Bracki, Mychajłowski i Pustynno--Nikolski. Mniejsze włości miały klasztory Wydubicki i Bohosławski Dziewiczy. Wszystkie razem miały 20 448 poddanych. Administracja carska nie mieszała się w stosunki między klasztorami i poddanymi. System administracyjny w ciągu XVIII w. zmieniał się kilkakrotnie. W 1711 r. okręg kijowski przekształcony został w generalne gubernatorstwo. W 1782 ?., w ramach reform realizowanych przez Katarzynę II, utworzono namiestnictwo kijowskie, obejmujące również prawie całą Połtawszczyznę i część Czernihowszczyzny. W skład jego weszły następujące powiaty: Kijów, Oster, Kozielec, Per e jasła w, Piriatynsk, Łubny, Myrhorod, Horolsk, Hoł- 130 twiany, Horodyszcze, Zołotonosz. W tym czasie przeprowadzono reformę administracji terytorialnej, mającą na celu zwiększenie wpływów centralnych organów władzy państwowej na lokalne samorządy. Powstał kijowski gu-bernialny magistrat, wyższa instancja władzy dla wszystkich miast Lewobrzeżnej Ukrainy. Po rozbiorach Polski, w 1797 ?., Kipw został oderwany od większości ziem Lewobrzeża i przekształcony w stolicę nowej guberni, obejmującej ziemie ukraińskie dawnej Rzeczypospolitej: byłe województwo kijowskie i bracławskie. W skład guberni kijowskiej weszło 12 powiatów: czehryński, czer-kaski, kaniowski, wasylkowski, kijowski, radomyślski, skwirski, berdyczowski, lipowiecki, taraszczański, zwino- gródzki i humański. Zamieszkane one były w znacznym stopniu przez Polaków, toteż po reformie administracyjnej spora ich część napłynęła z powrotem do Kijowa. W ramach centralizacji państwa przeprowadzanej w ciągu XVIII w. carat stopniowo znosił samodzielność Ukrainy i hojnie nadawał oficerom rosyjskim dobra nad Dnieprem. Piotr I ograniczył uprawnienia hetmana kozackiego i sam zaczął wyznaczać starszyznę kozacką. W 1722 r. ustanowił tzw. Kolegium Małorosyjskie, złożone z. sześciu oficerów rosyjskich oraz prokuratora. Kolegium to miało kontrolować poczynania hetmana i starszyzny. Po śmierci Skoropadskiego zawieszono wybór nowego hetmana. Dopiero po śmierci Piotra I, gdy zaostrzyły się stosunki z Turcją, pozwolono Zaporożcom na wybór nowego hetmana i zawieszono działalność Kolegium Mało-rosyjskiego. W 1734 r. zawieszono znowu wybory hetmana i przekazano władzę nad Ukrainą tzw. Zarządowi Hetmańskiemu, złożonemu z trzech przedstawicieli starszyzny kozackiej i trzech dygnitarzy carskich. Pozwolono wówczas wypędzonym z Ukrainy zwolennikom Mazepy i ich potomkom powrócić do kraju i założyć Nową Sicz. W 1750 r. przywrócono godność hetmana kozackiego, ale w dużym stopniu ograniczono jego uprawnienia.' Wstąpienie na tron 131 Katarzyny II położyło ostatecznie kres polityce częściowych ustępstw wobec Kozaczyzny. W 1764 r. caryca zlikwidowała definitywnie urząd hetmana ukraińskiego i przywróciła Kolegium Małorosyjskie. Zwycięskie wojny z Turcją i szybko postępująca kolonizacja Zaporoża przyczyniły się do zmniejszenia politycznej i militarnej roli Kozaczyzny. Gdy więc część Zaporożców poparła powstanie chłopskie Jemieliana Pugaczowa, Katarzyna II postanowiła ostatecznie rozprawić się z Kozakami. W 1775 r. Sicz została zdobyta przez wojska rosyjskie, a manifest Katarzyny II ogłosił niebawem całej Rosji likwidację Kozaczyzny zaporoskiej. Na Ukrainie zatriumfował absolutyzm carskie Wraz ze zlikwidowaniem samodzielności Ukrainy upadło także znaczenie Kijowa jako stolicy. Teraz przekształcił się on w jedno z wielu rosyjskich miast guber- nialnych. Nie zmalało natomiast jego znaczenie jako głównego ośrodka kultury ukraińskiej. Po przekształceniu przez Piotra I w 1701 r. Kolegium Mohylańskiego w Akademię aż do powstania Uniwersytetu Moskiewskiego (1755 r.) szkoła kijowska, mimo swego średniowiecznego charakteru, była jedyną wyższą uczelnią nie tylko na Ukrainie, ale i w całym Imperium Romanowów. Przyjeżdżali uczyć się tu Ukraińcy, Rosjanie, Białorusini, prawosławni obywatele Rzeczypospolitej, Bułgarzy, Serbowie, Czarnogórcy i Mołdawianie. Wielu absolwentów Akademii Kijowskiej zasłynęło potem w dziejach nauki i kultury tych krajów. Należeli do nich przede wszystkim działający później w Rosji Symeon Połocki, Stefan Jaworski i Teofan Prokopowicz, autorzy dzieł literackich, zbiorów kazań, podręczników poetyki i retoryki. W czasach Piotra I program nauczania w Akademii zreformował jej długoletni rektor, Teofan Prokopowicz, który starał się powiązać naukę z życiem i zalecił studiowanie wybitnych poetów starożytnych. Podstawowy, pierwszy kurs, zwany „fara" lub „analogia", na który przyjmowa- 132 no chłopców • 12-letnich, . obejmował naukę czytania, pisania i liczenia. Następne trzy klasy „gramatyki" uczyły, jak sama nazwa wskazuje, gramatyki ruskiej i łacińskiej, ponadto zasad pisowni oraz „powinności człowieka i obywatela". W klasach „pintyki" i „retoryki" objaśniano teksty autorów ruskich i łacińskich, uczono umiejętności wysławiania się. Dwa ostatnie kursy „filozofii" obejmowały nauczanie filozofii, fizyki, greki, języka staroruskiego, niemieckiego i polskiego. Ponadto uczono w Akademii matematyki, rysunku, muzyki, geografii i historii. Najświetniejszy okres rozwoju Akademia Kijowska przeżywała w pierwszej połowie XVIII w. Później, w wyniku polityki rusyfikacyjnej caratu, po założeniu Uniwersytetu Moskiewskiego i Szkoły Nauczycielskiej w Petersburgu, zaczęła chylić się ku upadkowi, a jej liczni słuchacze przenosili się do obu uczelni rosyjskich. Zasługi Akademii Kijowskiej w rozwoju nauki na Ukrainie były jednak ogromne. Biblioteka uczelniana posiadała w swych zbiorach 10 tys. książek i była najbogatsza w całym kraju. W Akademii wykształciło się wielu wybitnych przedstawicieli nauki i sztuki ukraińskiej, jak .filozof i pisarz Grzegorz Skoworoda, kompozytorzy Maksym Berezowski i Dymitr Bortnianski, architekt Iwan Hryho-rowicz-Barski, profesor anatomii Mikołaj Zgurski. Studiował tu również wielki uczony rosyjski Michał Łomonosow. Studenci Akademii pochodzili przeważnie z rodzin starszyzny kozackiej, duchowieństwa i zamożnego mieszczaństwa. W murach uczelni wystawiano często sztuki teatralne, które zapoczątkowały powstanie narodowego teatru ukraińskiego, istniał tu również chór i orkiestra. Wychowankowie uczelni bywali potem wykładowcami w szkołach ukraińskich i rosyjskich, w seminariach prawosławnych. Szkoły elementarne były podobne do tego typu szkół rozsianych na całej Ukrainie. Stanowiły zwykłe drewniane chaty, stojące nie opodal cerkwi. Diakon nauczał 133 w nich czytania, pisania^ i podstaw arytmetyki. W drugiej połowie' XVIII w. liczba szkół elementarnych na całej Ukrainie znacznie wzrosła, toteż ludzi posiadających podstawowe wykształcenie przybywało. W 1789 r. powstała w Kijowie Szkoła Główna, poprzedniczka pierwszego gimnazjum.* Uczyło w niej kilku wybitnych profesorów, jak historyk, archeolog i geograf Maksym Berliński, matematyk i fizyk J. Karbanowski oraz M. Gromnicki i S. Ste-fanowycz, specjaliści języka ruskiego i łacińskiego. W tym okresie powstały w Kijowie również dwie szkoły muzyczne. Pierwszą z nich założył w 1786 r. magistrat. Absolwenci jej zobowiązani byli po ukończeniu szkoły przez całe życie graó w orkiestrze miejskiej, występującej publicznie z okazji różnych świąt i uroczystości. Szkoła magistracka istniała długo, aż do połowy XIX w. Druga szkoła muzyczna uczyła gry na gęślach, skrzypcach, bandurze i innych instrumentach, a także śpiewu. Absolwenci jej odnosili później znaczne sukcesy artystyczne, nawet na dworze carskim. Nie powiodła się natomiast próba założenia uniwersytetu na Lewobrzeżnej Ukrainie, rząd carski bowiem zajął w tej sprawie nieprzychylne stanowisko. Mniej pomyślnie rozwijało się w tym okresie piśmiennictwo ukraińskie. Zaważył na tym dekret Piotra I, zakazujący drukowania na Ukrainie jakichkolwiek książek oprócz literatury religijnej. W wyniku tego drukarstwo zaczęło upadać, a liczba wydanych w XVIII w. tytułów przez Ławrę Peczerską była ponad dwukrotnie mniejsza niż w samej tylko drugiej połowie XVII w. Od połowy XVIII w. zaczęła się też intensywna rusyfikacja szkolnictwa ukraińskiego w Kijowie i na Lewobrzeżu, co spowodowało zmniejszenie się liczby szkół. Wypierany z literatury język ukraiński tego okresu zachował się głównie w rękopisach, nie doczekawszy się publikacji. Do rozwoju literatury najbardziej przyczynił się wspomniany już Grzegorz Skoworoda, wędrowny nauczyciel, człowiek 134 o szerokich horyzontach umysłowych, pierwszy filozof ukraiński, usiłujący łączyć światopoglądowy idealizm z materializmem i nowoczesną myślą Oświecenia. Pisywał pieśni liryczne, bajki "i wiersze umoralniające, stanowiące największe osiągnięcie literatury ukraińskiej doby późne-nego baroku. Jego najbardziej znanymi utworami były: Narcyz, czyli poznaj samego siebie, Rozmowa zwana alfabetem, czyli elementarz świata oraz Rozmowa pięciu podróżnych o prawdziwym szczęściu w życiu. Kijów był ośrodkiem bogatego życia towarzyskiego. Wyższe kręgi społeczne spotykały się na wspólnych obiadach i kolacjach. Wyprawiano liczne bale, na których w takt muzyki (popularne były bandury, gitary, flety i klawikordy) tańczono mazurki, polonezy, a także ukraińskie gołubce i kozaczoki, śpiewano smętne dumki ukraińskie i sentymentalne romanse francuskie, włoskie, niemieckie. Coraz powszechniej używano w rozmowach towarzyskich języka francuskiego. Równie chętnie bawiło się mieszczaństwo. Okazji nie brakowało, obchodzono bowiem uroczyście święta Wielkiejnocy i Bożego Narodzenia, święta cechowe, przyjazdy posłów i dygnitarzy. Najbardziej radowano się 19 kwietnia. Tańce i zabawy trwały wówczas aż trzy dni. Pierwszego dnia obchodzono „święto kobiet", które zwolnione wówczas od obowiązków domowych paradowały odświętnie ustrojone przez miasto, przyjmując kwiaty od mężczyzn. Na ulicach odbywały się parady uzbrojonej milicji miejskiej, maszerowały cechy pod swymi chorągwiami. Po południu strzelały na wiwat armaty i wzbijały w górę świetlne race. Nazajutrz wszyscy wracali do swych codziennych zajęć. Zaczynały się szare dni pracy, a często walki o jakiekolwiek chociażby warunki bytowe. Po wstąpieniu na tron Pawła I (1796) nastąpiła pewna liberalizacja polityki rosyjskiej w stosunku do ludności polskiej, ulegającej różnym represjom po upadku powstania kościuszkowskiego. Car przyznał szlachcie pol- 135 skiej szeroki samorząd stanowy, jakiego nie miała pod innymi zaborami, oddał w ręce polskie całe szkolnictwo, zezwolił Polakom na zbudowanie kościółka katolickiego w Peczersku, pierwszego w Kijowie od czasów powstania Chmielnickiego. Wzniesiono go w latach 1798-1799. Paweł I zwolnił również więźniów politycznych polskiej narodowości. Położenie chłopów i mieszczan w miastach prywatnych uległo jednak pewnemu pogorszeniu, poddaństwo osobiste bowiem było w Rosji surowsze niż na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej. W 1798 r. Kijów odzyskał samorząd według prawa magdeburskiego, co nie pozostało bez wpływu na jego dalszy rozwój w pierwszej połowie XIX w. W ciągu ??? w. duże zmiany zaszły w architekturze miasta. Po wspaniałych czasach Rusi Kijowskiej pozostało niewiele budowli: Sobór Sofijski z cerkwiami Św. Ireny i Jerzego, Sobór Mychajłowski, cerkwie Trzech Świętych (Wasyla), resztki Dziesięcinnej w Górnym -Mieście, Wielka Uspienska i Św. Michała w Ławrze Pe- czerskiej, Uspienska na Podolu, cerkiew monasteru Ki-ryłowskiego i kilka innych. Po zjednoczeniu Ukrainy z Rosją przebudowano dawny kościół dominikański na cerkiew Petropawłowską (1690). Odbudowano też zniszczony podczas powstania Chmielnickiego zamek kijowski. Do n iasta zjechali liczni mistrzowie rosyjscy, ożywił się ruch budowlany. „Mistrz kamiennych dzieł", Rosjanin Józef Starcew, zbudował cerkiew Zwiastowania w monasterze Brackim (1690-1693) i Sobór Wojenno- Ni-kolski (1690-1696), barokowe, trzynawowe świątynie z sześcioma kolumnami. Wybitny rosyjski architekt for-tyfikujący w czasach Piotra I Peczersk, D. Aksamitów, zbudował zapewne cerkiew Św. Jerzego w klasztorze Wydubickim (1696- 1701) i szereg innych budowli. W Ławrze Peczerskiej w końcu XVII w. powstały cztery nowe cerkwie barokowe: Zmartwychwstania, Teodozjusza, Narodzenia Bogurodzicy i monasteru Bolnicznego. Na Podo- 136 lu zostały zbudowane dwie nowe cerkwie: Świętych Borysa i Gleba oraz Św. Eliasza, a także dwa pierwsze murowane budynki mieszkalne. W jednym z nich zamieszkiwał Piotr I podczas kilkakrotnych pobytów w Kijowie. Dla odbudowy Ławry Peczerskiej po pożarze 1718 r. car przysłał wielu architektów i muratorów. W latach 1721- 1772 zbudowano tu cały zespół budynków, nazwanych korpusem Kownirowskim. Stefan Kownir i drugi architekt ukraiński, Iwan Hryhorowicz Barski, najbardziej zasłużyli się przy rozbudowie Kijowa w XVIII w. Na początku XVIII w. Piotr I wydał zakaz wznoszenia poza Petersburgiem budynków murowanych, co na pewien czas zahamowało rozwój budownictwa w Kijowie i na Lewobrzeżnej Ukrainie. W 1721 r. zakaz ten został zniesiony i ruch budowlany znowu się ożywił. Architekci F. Wasyliew i Jan Schedel wznieśli ponad 96-metrową wielką dzwonnicę Ławry Peczerskiej (1731-1745), najwyższą wówczas w całej Rosji i na Ukrainie. Nieco dłużej budowany był w tym czasie wspaniały, barokowy pałac metropolity (1723-1757). Powstała również cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego. Najpiękniejszym obiektem wzniesionym w Kijowie XVIII w. była cerkiew Andrijewska (Św. Andrzeja), zbudowana w latach 1747-1748 na planie krzyża w stylu późnobarokowym przez słynnego architekta włoskiego pochodzenia, Bartolomeo Rastrellego, twórcy tak znanych dzieł jak Pałac Zimowy w Petersburgu czy Wielki Pałac w Carskim Siole (dziś Puszkino). Kamień węgielny pod budowę świątyni położyła sama imperatorka Elżbieta. Raśtrelli zbudował również Pałac Carski ? (Ma-rijski) w Peczersku (1750-1755). Piękna ta budowla spłonęła podczas pożaru w 1819 ?., odbudowano ją w myśl planów Rastrellego i w takim stanie pozostała do dzisiaj. W pobliżu Pałacu Carskiego, w sadybie Kłowskiej (nazwa od strumyka Kłów, wpadającego do Łybedi) P. Nie- 137 gołow i Kownir zbudowali Pałac Kłowski, a wokół niego założyli piękny park. Kownir wzniósł również słynne dzwonnice Dalszych i Bliższych Pieczar w Ławrze, sobór w Wasylkowie koło Kijowa i cerkiew w pobliskim Ki-tajewie. Najdłużej, bo 35 lat, pracował w Kijowie Barski. Jego dziełami są: dzwonnica cerkwi Petropawłow-skiej na Podolu, cerkiew Wasyla Wielkiego w monasterze 4Kiryłowskim (1748—1749), dzwonnice kilku innych cerkwi, odrestaurowane cerkwie Zmartwychwstania (1770-1780), cerkiew główna monasteru Kiryłowskiego, Pokrowska (1766), Nabierieżno-Nikolska (Mikołaja nad brzegiem, 1772-1775). W rezultacie działalności tak wybitnych architektów Kijów wzbogacił się o piękne budowle barokowe, do dziś przyciągające rzesze turystów. Gen. Muller i hr. Szuwałow opracowali w latach 1784--1786 plan zabudowy Kijowa. Proponowali rekonstrukcję wszystkich. ulic miasta, placów i targowisk, zaprojektowali typowe murowane domy mieszkalne, regularną zabudowę. Plan ten wybiegał daleko w przyszłość, miasto ówczesne w ogromnej części składało się bowiem z drewnianych chat złożonych tylko z jednej izby mieszkalnej i sieni lub dwóch izb. Kilkupokojowe domy drewniane były jeszcze niezmiernie rzadkie, nie mówiąc już o murowanych. Rozwijało się w Kijowie również malarstwo. Wymienić tu trzeba przede wszystkim sztychy i drzeworyty o treści historycznej, obrazujące wojenne czyny Kozaków, jak np. Wzięcie Kaffy przez Zaporożców, czy Zdobycie Azowa, oraz piękne ilustracje do książek drukowanych w Ławrze Peczerskiej. Bogate było malarstwo freskowe, powstawały liczne ikony. Wysoki poziom osiągnęła w Kijowie kultura muzyczna. Bandurzyści i śpiewacy kijowscy, jak już wspominaliśmy, odnosili znaczne sukcesy na dworze carskim i w pałacach magnatów. Do rozwoju życia muzycznego w mieście w. znacznym stopniu przyczyniły się szkoły brae- 138 kie, w których zwracano dużą uwagę na śpiew cerkiewny i muzykę. Również twórczość Maksyma Berezowskiego i Dymitra Bortnianskiego wiąże się w dużym stopniu z Kijowem. Muzyka odgrywała znaczną rolę w dramatach szkolnych, w których grano i śpiewano zwłaszcza kanty i psalmy. W drugiej połowie XVIII w. działała w Kijowie kapela, złożona z kilkunastu duchownych. Popularny w Kijowie był teatr szkolny. Do najbardziej znanych sztuk wystawianych przez młodzież należały Dramat o Aleksym, człowieku bożym, napisany w 1673 r. przez jednego z profesorów Kolegium Mohylańs-kiego, i Carstwo natury ludzkiej, powstałe także w murach tej uczelni (1698 ?.). Do naszych czasów zachowały się teksty 20 sztuk ^z repertuaru teatru szkolnego. Jednym z pierwszych utworów rodzącego, się wówczas dramatu ukraińskiego był Włodzimierz Prokopowicza (1705). Przedstawiając w nim walkę chrześcijaństwa z pogaństwem ' w czasach Włodzimierza Wielkiego, autor czynił wyraźną analogię do współczesnych mu reform Piotra I, stając wyraźnie po stronie władcy. Drugim głośnym utworem tegoż pisarza była Miłość Boża, ukazująca okres wojny Bohdana Chmielnickiego z Polską. Obie te sztuki wielokrotnie wystawiał teatr Kolegium Mohylańskiego. Znaczną rolę odgrywały też w mieście teatry wędrowne, typowe dla całej ówczesnej Europy. Główną postacią w grywanych przez nie dla ludu sztukach był zwykle Zaporożec i jego walka o wolność ludu ukraińskiego. Przedstawienia takie odbywały się w budach lub na wolnym powietrzu, najczęściej w dni targowe. Mimo wielkiego znaczenia w życiu kulturalnym Ukrainy Kijów w ciągu XVIII w. niewiele się rozwinął. Zasadnicze zmiany miał mu przynieść dopiero wiek XIX. 8. Kijów pierwszej połowy XIX w. Po rozbiorach Polski Kijów przekształcił się z pogranicznego miasta Imperium Romanowów w stolicę guberni i stał się ważnym ośrodkiem administracyjnym, co przyczyniło się w znacznym stopniu do jego rozwoju. Odnowione zostało generalne gubernatorstwo kijowskie, obejmujące trzy gubernie Prawobrzeżnej Ukrainy: kijowską, wołyńską i podolską. Po 1818 r. władze carskie rozpoczęły intensywną rusyfikację Prawobrzeżnej Ukrainy, wzmocniły aparat administracyjny,- zwiększyły liczbę wojska, zwłaszcza w samym Kijowie, przeprowadziły zmiany w szkolnictwie. Po powstaniu listopadowym 1830 r. przeniosły z Mohylewa do Kijowa główną kwaterę pierwszej armii rosyjskiej i rozpoczęły dalsze prace fortyfikacyjne. W 1832 r. utworzyły odrębny kijowski okręg szkolny (od 1803 r. gubernia kijowska wchodziła w skład wileńskiego okręgu szkolnego, zdominowanego przez Polaków, od 1818 — do charkowskiego, zupełnie zrusyfikowanego), obejmujący ziemie Kijowszczyzny, Wołynia, Podola, Czernihowszczyzny i Połtawszczyzny. Polacy w dużym stopniu przyczynili się wtedy do ożywienia życia w Kijowie. Szczególne znaczenie miały pod tym względem tzw. kontrakty, organizowane w mieście od końca XVIII w. Były to coroczne zjazdy właścicieli ziemskich, w ogromnej większości Polaków, gdzie dokonywano sprzedaży i zakupów dóbr. Podczas kontraktów całe miasto tętniło barwnym życiem, rosły obroty kupców i rzemieślników, zaludniały się wszystkie hotele i zajazdy, zapełniały gwarnym tłumem ulice. W pierwszej ćwierci XIX w. obszar Kijowa powiększył się znacznie. Miasto rozciągało się już na 2-2,5 140 wiorst * szerokości i aż 16 wiorst długości, z północnego zachodu po południowy wschód. Kijów składał się wówczas z Peczerska wraz z twierdzą i Ławrą, Starego Miasta, Podola i słobody Płoskiej. Niebawem w obrębie miasta znalazły się także Kureniówka, Priorka, uroczysko Syriec i inne okoliczne wioski i słobody. Przebudowa miasta doprowadziła do powstania nowych dzielnic: Pałacowej (Dworcowej), zwanej też Lipokiem, oraz Łybedskiej nad rzeką Łybed'. Pierwsza z tych dzielnic nosiła charakter arystokratyczny, druga została zasiedlona przez mieszkańców Peczerska, przeniesionych z powodu rozbudowy twierdzy. Zabudował się także Kreszczatik. „Obecnie (w poł. XIX w.) on bardzo pięknie wygląda — pisał Julian Bartoszewicz. — Cały ten rozdół, niegdyś pusty prawie, z wielką zabudowany elegancją. Kapitalnych gmachów na Kreszcza-tiku nie widzimy, ale za to lekka architektura niewiel- • kich domów i staranne ich utrzymanie miły dla oka czynią widok" (cyt. za: J. Bartoszewicz, K. Bel-1 i e r, Malownicze album Kijowa z szczegółowym opisem miasta przez Kamila de Bellier, t. I-II, Warszawa 1861— -1862). Nastąpiła przebudowa Starego Miasta. „W okresie od roku 1832 do 1848 Stare Miasto zmieniło zupełnie swą postać — pisał Bartoszewicz. — Tam gdzie dawniej szły ulice ciasne, nierówne i błotniste, poprzerzynano nowe, proste, brukowane. Główniejszymi są: Uniwersytecka (czyli Św. Włodzimierza — L.P.) przerzynająca Stary Kijów od Góry Andrzejowskiej aż do ulicy Szulawskiej, Michajłowska od cerkwi Św. Michała wiodąca na Kreszczatik. Żytomierska, w XII wieku Żydowską zwana, przecina Stare Miasto pod kątem prostym ulicy Włodzimierskiej aż do rogatek Żytomierskich i wiele innych (jest nowych ulic — L.P.) pod różnymi imionami". Szybko rosła liczba ludności Kijowa. Na przełomie * Wiorsta — 1066,8 m. 141 XVIII ? XIX w. wynosiła 19 tys., w latach 1811-1817 — 23 tys-. w 1840 — 44>6 tys., w 1863 — 68,4 tys. Osiedlali się w mieście przede wszystkim chłopi z okolicznych wsi, szlachta polska, ukraińska i rosyjska oraz mieszczanie. Rozwój stosunków kapitalistycznych spowodował wzrost liczby robotników i kapitalistów. Część ludności, zwłaszcza zamieszkała na przedmieściach, trudniła się w dalszym ciągu ogrodnictwem i sadownictwem. Na Podolu przeważali kupcy i rzemieślnicy, nad samym Dnieprem mieszkali robotnicy. W dzielnicy tej nadal dominowały drewniane chaty oblepione gliną, bogatsi mieszkali w obszernych domach drewnianych, których kilka zachowało się do dzisiaj. W pobliżu obecnego placu Kontraktowego na Podolu stanął nowy gmach ratusza. Obok niego zbudowany został dla kupców gościnny dwór. Miasto ozdobiła pierwsza fontanna. W lipcu 1811 r. całe niemal Podole strawił wielki pożar. Szalał przez kilka dni. Pastwą płomieni padło 1176 budynków, w tym magistrat, 11 murowanych i 8 drewnianych cerkwi, mo- nastery Bracki, Frołowski i Petropawłowski. Po wygaszeniu pożaru przystąpiono do odbudowy dzielnicy. „Spalone części zabudowano później porządnymi domami, po większej części murowanymi" (cyt. za J. Bartoszewiczem). Peczersk na początku XIX w. liczył ponad 1000 domów. W latach 1830-1852 trwała tu rozbudowa twierdzy, zainicjowana przez cara Mikołaja I, który wielokrotnie przyjeżdżał do Kijowa doglądać robót. Po wysiedleniu z tej dzielnicy większości ludności cywilnej pozostało w Peczersku głównie wojsko i zakonnicy z Ławry. Wzdłuż dawnej drogi wiodącej z Peczerska do Podola zabudowała się (w latach 1832-1848) ulica Aleksandrowska (obecnie Kirowa). W dzielnicy Dworcowej, w pobliżu pałaców Carskiego i Kłowskiego, powstały piękne wille bogaczy, Instytut Szlachcianek, dom generała-guberna-tora i Bank Państwowy, 142 Stary Kijów zamieszkany był głownie przez ???????? i niższych urzędników. W połowie XIX w. władze miejskie rozpoczęły prace nad rekonstrukcją tej części miasta, starając się przywrócić jej zabytkowy wygląd. W dzielnicy Łybedskiej mieszkali mieszczanie, wysiedleni z Peczerska, profesorowie i studenci uniwersytetu, w dolnej części — robotnicy. W słobodzie Płoskiej mieszkali ogrodnicy, sadownicy, drobni rzemieślnicy. W tym okresie zasiedlono również Besarabkę, dzielnicę przylegającą do Soboru Sofijskiego i obecnego placu B. Chmielnickiego. W pierwszej połowie XIX w. zaczął rozwijać się w Kijowie przemysł. W 1845 r. w mieście było już 79 większych przedsiębiorstw zatrudniających 820 robotników i dających produkcję wartości ponad 737 tys. rubli rocznie. W połowie stulecia powstało w Kijowie kilka dużych zakładów przemysłu metalowego: fabryka Diegtiarowów, Donata, Lipkowskiego. W 1854 r. w mieście utworzono Towarzystwo Handlu Maszynami Młynarskimi. Przed reformą 1861 r. przemysł kijowski wytwarzał już produkcję wartości 2,3 min rubli rocznie. Zatrudnieni w nim pierwsi proletariusze podlegali srogiemu wyzyskowi. Dzień pracy trwał latem od 4.00 do 20.00., z niewielką przerwą na posiłek, zimą od 6.00 do 21.00. W latach 40-ych XIX w. robotnicy kijowscy zarabiali przeciętnie od 2 do 11 rubli miesięcznie, co często nie starczało nawet na wyżywienie, ponieważ ceny produktów rolnych szybko rosły w tym okresie. W dalszym ciągu jednak dominowała w mieście produkcja drobnego i średniego rzemiosła. W połowie XIX w. w Kijowie zarejestrowanych było 6048 rzemieślników i 200 woźniców. Asortyment produkcji w stosunku do poprzednich czasów nie zmienił się, przybyło tylko warsztatów. Rozwój stosunków kapitalistycznych wpływał na wzrost obrotów handlowych i rozwój banków. Kijów był ważnym ośrodkiem handlu zbożem, sianem, cukrem, któ- 143 rego proauKcję zapoczątkowali polscy właściciele ziemscy na Ukrainie, tłuszczem, wódką i winem. W połowie XIX w. sprzedawano w mieście rocznie 145 tys. butelek wina krymskiego i 75 tys. butelek wina zagranicznego. W tym okresie ogromnie wzrosła w Kijowie liczba punktów sprzedaży, przy czym nadal dominowały małe sklepiki. Pierwszy bank powstał w mieście już w końcu XVIII v/. W 1840 r. założony został w Kijowie Państwowy Bank Handlowy, przekształcony w 20 lat później w Bank Państwowy. Zaczęły powstawać też różne towarzystwa ubezpieczeniowe. Nastąpił rozwój nowoczesnego transportu. W latach 1848—1853 zbudowano w Kijowie pierwszy stały most na ? Dnieprze. Już od początku stulecia czynna była droga pocztowa do Petersburga. Czas podróży wynosił 10 dni. W 1828 r. uruchomiono ekstrapocztę, skracając podróż do 5 dni. W 1835 r. uruchomiono komunikację dyliżansową. Bilet do Petersburga kos.ztował w I klasie 213 rubli, w drugiej — 90, do Moskwy odpowiednio — 125 i 75 rubli. Bardzo droga to była podróż, ponieważ przeciętny urzędnik zarabiał wówczas 15 do 20. rubli miesięcznie. W. 1823 r. w pobliżu Moszny koło Kijowa zbudowano pierwszy statek parowy na Dnieprze. W 12 lat później powstała w Kijowie kompania żeglugowa, a ruch na Dnieprze bardzo się ożywił. „Żegluga odbywała się na statkach parowych kompanii handlowej, które to przedsiębiorstwo, wiele już hałasu na polu publicznym wywoławszy, jeszcze wiele do życzenia pozostawia — pisał Bartoszewicz. — Berlinki, bajdarki i tratwy zapełniają Dniepr jak wszystkie inne większe rzeki. Oprócz tego ciekawa jest żegluga na długich łodziach, z jednej sztuki drzewa wyrobionych, które przywożą z bliskich okolic produkta wiejskie do Kijowa, oraz na tzw. duszegubkach, maleńkich czółenkach, w których jeden człowiek klęcząc "ledwo równowagę utrzymać może, a jednak nawet w czasie burzliwym, szybko jak jaskółka, muskając zaledwie wód powie- 144 rzchnię, po Dnieprze płynie, przypominając oawagę i zręczność w kierowaniu czajek kozackich". Podobnie ryzykowna żegluga odbywała się i na innych rzeczkach kijowskich: Poczajnie, Syrcu, Kijance, Głuboczycy i Ły-bedi. W połowie XIX w. Kijów składał się z siedmiu dzielnic: Peczerska, Dworcowej, Łybedskiej, Starokijowskiei, Podolskiej, Płoskiej i Nowoprojektowanej. Zbudowana na rozkaz Mikołaja I forteca w Peczersku „należy do najsilniejszych, tak pod względem położenia, jak ufortyfikowania" (cyt. za J. Bartoszewiczem). Natomiast umocnienia Starego Kijowa zostały rozebrane i zniwelowane. Po odzyskaniu przez Kijów prawa magdeburskiego mieszczanie zostali zwolnieni od służby wojskowej, ustanowiono jarmarki, nadano miastu prawo składu. W celu utrzymania porządku wewnętrznego w Kijowie mieszczanie mogli zorganizować własną „złotą chorągiew", złożoną z 2000 pieszych i 500 konnych mieszkańców miasta. Po dawnemu kijowianie wybierali wójta, burmistrzów, rajców i ławników, a całym życiem gospodarczym i administracyjnym miasta kierował magistrat. Dochody swoje czerpał z podatków, handlu winem, procentów od kapitałów miejskich i pożyczek. Połowa budżetu miasta przeznaczona była na utrzymanie wojska (w 1828 r. garnizon kijowski liczył 516 oficerów i 7512 żołnierzy) i administracji carskiej, resztę wydatkowano na pocztę, remont domów, porządkowanie ulic i inwestycje komunalne. Magistrat odzyskał też swoje dawne prawa sądownicze. Ożywiła się działalność piętnastu cechów rzemieślniczych. Uprawnienia samorządu miejskiego zostały jednak ograniczone przez rząd carski, w dalszym ciągu bowiem generał-gubernator miał prawo do rozporządzania ziemią w Kijowie i mógł narzucić swą wolę magistratowi. Budżet magistratu był skromny i wzrósł dopiero w latach 60-ych, gdy miasto rozwinęło się znacznie i wzbogaciło. Szczególnie poważnym problemem gospodarki ko- lo — Dzieje Kijowa 145 munalnej był brak dobrej wody do picia. Wskutek złych, a nierzadko wręcz fatalnych warunków sanitarnych w mieście często wybuchały epidemie. Bardzo groźna okazała się cholera, grasująca w Kijowie i całej południowej części Rosji w latach 1830—1831, 1847, 1852—1853 i 1855. Na przykład w 1847 r. na 1680 chorych zmarło aż 990 osób. Kilkakrotnie grasowała też w mieście epidemia ospy. Postęp w medycynie i organizacji służby zdrowia był zbyt powolny, by można było skutecznie przeciwstawić się epidemiom. W 1805 r. powstał wprawdzie pierwszy w Kijowie szpital miejski, a w połowie XIX w. — szpital wojskowy, możliwości jednak przyjmowania przez nie chorych były ograniczone. Epidemie spowodowały wzrost liczby zgonów, która znacznie przewyższała liczbę urodzeń, zwłaszcza w latach 1796—1835. Wzrost zaludnienia miasta był więc rezultatem znacznego napływu ludności z zewnątrz. Kijów trapiły też często powodzie i pożary. Powódź w. 1808 r. zatopiła na Podolu 180 domów i spowodowała śmierć wielu mieszkańców. Po pożarze Pałacu Carskiego w 1819 r. władze miejskie wydały surowy zakaz palenia tytoniu na ulicach, stwierdzono bowiem, że pożar powstał od iskry z papierosa. Mimo szybkiego stosunkowo rozwoju Kijów nadal nie sprawiał imponującego wrażenia. Spośród 49 ulic w pierwszej połowie XIX w. tylko niewielka część była wymoszczona drewnem, a kilka, miało brukowaną nawierzchnię. Kurz albo błoto były więc codziennym zjawiskiem na ulicach. W połowie XIX w. powstały pierwsze nowocześnie zabrukowane ulice: droga na bulwarze (dziś bulwar Szewczenki) oraz Kreszczatik. „Samo miasto, domy i mieszkania prywatne były liche, nie istniały ani bruki, ani wodociągi, ani oświetlenie uliczne, ani wreszcie ogrody publiczne" — pisał Wacław Ciechowski. Również Tadeusz Bobrowski, autor cennego Pamiętnika wydanego niedawno w Polsce, krytycznie ocenił wygląd Kijowa połowy XIX w. „Ówczesny Kijów nie tylko na 146 dzisiejszy swój zbytek, ale na jaki taki komfort zdobyć się nie umiał — pisał. — Kto z chwilowych gości chciał » w nim żyć wygodnie, musiał wszystko ze sobą przywieźć, a więc powozy, konie, kredens, kuchnię i całą usługę. Najmowało się cały dom na Podolu, siedlisku kontraktów, i tam się roztasowywało po domowemu. Mniej zamożni łączyli się w rodzinne, przyjacielskie lub sąsiedzkie kółka dla wspólnego zamieszkania. Aby dać wyobrażenie o ówczesnej patriarchalnej prostocie Kijowa, dość powiedzieć, że w nim był jeden tylko norymberski sklep Finkego, w którym wszelkie elegancje w ciągu roku nabywały się; jedna tylko księgarnia Glucksberga, licho opatrzona; dwa tylko hotele: «Zielonaja Gostinnica», przeważnie oficersko-urzędniczy, i «w Mineralnych Wodach», przez Polaka Linowskiego utrzymywany, a jako droższy, głównie dla prześwietnego obywatelstwa służący. Na całą rzeszę kontraktową, nie mającą swojej kuchni, wystarczyły dwie restauracje: miejscowa, Francuza Thomasa, i przybywająca z Berdyczowa a należąca do Włocha Ba-chiniego, a później do Bellota, gdzie wcale dobrze i niedrogo zjeść można było, daleko lepiej niż dzisiejsze zwyczajne jadło hotelowe" (cyt. za: T. Bobrowski, Pamiętnik mojego życia, t. I—II, oprać. Stefan Kieniewicz, Warszawa 1979). Nie brakło natomiast" w Kijowie zieleni. Szczególnym pięknem odznaczał się w mieście pierwszy ogród publiczny, uniwersytecki (botaniczny). Życie społeczne, polityczne i kulturalne Kijowa pierwszej połowy XIX w. było bardzo bogate. Wojna z Turcją (1806—1812) zmusiła władze carskie do budowy nowych fortyfikacji wokół Kijowa. Pracami kierował ówczesny gubernator wojskowy miasta, feldmarszałek Michał Ku-tuzow. Dalsze prace prowadzono przed wyprawą Napoleona na Rosję. Przy budowie fortyfikacji kijowskich ' pracowało wówczas 5500 ludzi. Obie wojny szczęśliwie ominęły Kijów, toteż miasto w niczym nie ucierpiało. Od początku XIX w. rozwijał, się w Kijowie i na 147 Ukrainie ruch liberalny i rewolucyjny, a sami mieszczanie uparcie bronili swych praw do samorządu, ograniczanego przez generała-gubernatora i urzędników carskich. Pierwsze loże masońskie propagujące liberalizm założone zostały w mieście już w końcu XVIII w. W 1818 r. powstała w Kijowie loża Zjednoczonych Słowian, zorganizowana przez liberalną szlachtę polską na czele z Wa-lentynem Rościszewskim, Franciszkiem Karlińskim i Filipem Olizarem. W skład organizacji weszła postępowa szlachta i oficerowie — Polacy, Ukraińcy i Rosjanie, łącznie około 70 osób. W szeregach jej kształtowała się idea jedności trzech narodów w walce o postęp i liberalizację życia w Imperium Romanowów. W tym samym czasie zaczęły kształtować się pierwsze organizacje dekabrystów. W 1818 r. powstał w Kijowie krąg postępowej młodzieży z gen. Michałem Orłowem na czele, zesłanym przez Aleksandra I do Kijowa za szerzenie w Petersburgu liberalnych poglądów. Niebawem Orłów został zesłany jeszcze dalej, do Kiszyniowa. Mimo jego wyjazdu działalność rewolucjonistów szlacheckich w Kijowie nie została przerwana. Paweł Pestel założył w mieście Związek Szczęśliwości. Jego młodzi członkowie spotykali się w domu kontraktowym na Podolu. Kilkakrotnie na ich zebraniach bywał Aleksander Puszkin, przebywający wówczas w Kijowie. Później przeniesiono zebrania do zachowanego do dzisiaj domu bohatera wojny 1812 r. gen. Mikołaja Ra- jewskiego przy ul. Aleksandrowskiej 16. Córki tego zasłużonego generała wyszły w tym okresie za mąż za dekabrystów: generała Orłowa i księcia Sergiusza Woł- końskiego. W marcu 1821 r. powstał nowy związek: Towarzystwo Południowe z siedzibą w Tulczynie na Podolu. Głównym jego przywódcą był Pestel, ponadto działali tu Sergiusz Murąwiow-Apostoł, Sergiusz Wołkoński, Michał Bestu-żew-Riumin i inni. Jednocześnie w Petersburgu powstało Towarzystwo Północne. Zjazdy członków Towarzystwa 148 Południowego odbywały się w Kijowie w mieszkaniach Wołkońskiego i W. Dawidowa. Uczestniczyli w nich wszyscy wybitni dekabryści. Na pierwszym zjeździe opracowano program organizacji. Projekt Pestla przewidywał obalenie caratu i ustanowienie w Rosji ustroju republikańskiego. W kwestii narodowościowej Pestel uważał, że Finlandia, Estonia, Ukraina i Białoruś, nie mające własnych tradycji państwowych, powinny nadal pozostać w związku z Rosją, natomiast Polska ma prawo do utworzenia samodzielnego państwa, połączonego z Rosją ścisłym sojuszem wojskowym i politycznym. Warunkiem realizacji tego programu przez Polaków miało być zerwanie ich z wszelką arystokracją. Program Pestla stał się podstawą do nawiązania porozumienia rosyjskich rewolucjonistów szlacheckich z polskimi działaczami Towarzystwa Patriotycznego. Pierwsze kontakty nawiązało Towarzystwo Patriotyczne z inicjatywy Waleriana Łukasińskiego. Po jego aresztowaniu w 1822" r. kontakty te podtrzymywał nowy przywódca Towarzystwa, Seweryn Krzyżanowski, Poważne różnice w poglądach między obu organizacjami, zwłaszcza.w sprawie przyszłych granic Polski, nie pozwoliły na nawiązanie ściślejszej współpracy. W 1824 r. dekabryści podpisali jednak umowę o współpracy z kijowską organizacją Towarzystwa Patriotycznego, reprezentowaną przez Krzyżanowskiego i dziedzica kresowego Andrzeja Chodkiewicza. W rok później Towarzystwo Południowe połączyło się ze Stowarzyszeniem Zjednoczonych Słowian założonym w Nowogrodzie Wołyńskim przez Piotra i Andrzeja Borysowów oraz Polaka Juliana Lubliń-skiego (właściwe nazwisko: Kazimierz Motosznowicz) — odznaczało się ono daleko posuniętym radykalizmem społecznym. Przywódcy obu tych organizacji często spotykali się ze sobą, głównie w Kijowie. Na spotkania te przyjeżdżali również organizatorzy Towarzystwa Północnego, między innymi Konrad Rylejew. Na drugim zjeździe dekabrystów ustalono plan wywo- 149 łania powstania zbrojnego i zamordowania całej rodziny carskiej, by nikt z jej członków nie upomniał się później o koronę. Plan powstania przewidywał opanowanie Petersburga, Moskwy i Kijowa. Powstanie 14 (26) grudnia 1825 r. w Petersburgu zakończyło się klęską. Mimo to członkowie Towarzystwa Południowego zdecydowali się na podjęcie drugiej próby powstania, chociaż 13 grudnia władze carskie aresztowały Pestla. W ostatnich dniach grudnia Sergiusz Murawiow-Apostoł i Michał Bestużew--Riumin zdołali skłonić do wystąpienia stacjonujący w pobliżu Kijowa pułk czernihowski. Dnia 3 (15) stycznia 1826 r. wojska rządowe pod wodzą gen. Fiodora Geismara udaremniły jednak tę słabą próbę powstania. Niebawem główni przywódcy dekabrystów zostali straceni, pozostali, zaś zesłani na katorgę na Syberię, przepędzeni „przez rózgi" lub wcieleni do kompanii karnych. Wielu żołnierzy z pułku czernihowskiego spędziło długie miesiące w kazamatach twierdzy kijowskiej w Peczersku. Rewolucyjna próba obalenia caratu skończyła się zupełnym niepowodzeniem. Mimo ostrych represji myśl rewolucyjna w Rosji i na Ukrainie nie została zlikwidowana. W 1827 r. władze carskie odkryły na Uniwersytecie Charkowskim rewolucyjny krąg młodzieży, czytujący poezję Rylejewa. Wśród uczestników tego koła znajdowali się kijowianie — studenci, oficerowie, inteligenci. Gdy w listopadzie 1830 r. wybuchło w Warszawie powstanie, szlachta polska na Prawobrzeżnej Ukrainie usiłowała wciągnąć do walki chłopów z terenu Kijow- szczyzny, Wołynia i Podola. Lud ukraiński pozostał jednak obojętny lub wręcz wrogi wobec szlachty polskiej, mimo że obiecywano chłopom zniesienie pańszczyzny i poddaństwa oraz nadanie ziemi na własność. Gdy nieliczne oddziały powstańcze udały się na Ukrainę, by prowadzić tam działania partyzanckie przeciw Rosjanom, zamieszkali w Kijowie Polacy zaczęli się przygotowywać 150 do zbrojnego wystąpienia. Znaczna część mjowian wyraźnie sympatyzowała z powstaniem. Podczas zjazdu kontraktowego na przełomie stycznia i lutego 1831 r. opracowany został plan wywołania powstania w Kijowie. W gazetach warszawskich pojawiły się już nawet informacje, jakoby powstańcy pod wodzą wójta kijowskiego Hv Kisielewskiego opanowali miasto i zdobyli twierdzę. W rzeczywistości władze rosyjskie i magistrat podjęły daleko idące środki ostrożności, by nie dopuścić do wybuchu. W teren został wysłany z miasta silny oddział milicji, mający penetrować okolice i nie dopuścić do koncentracji sił powstańczych. Zaczęto prewencyjnie aresztować w Kijowie wszystkich Polaków podejrzanych o przygotowywanie wystąpienia przeciw caratowi. W wyniku energicznego przeciwdziałania ze strony władz rosyjskich nie doszło do wybuchu powstania w Kijowie. Niepowodzeniem zakończyły się też próby powstańców na innych obszarach Ukrainy. Po stłumieniu powstania dekabrystów i powstania listopadowego na Kijów i całą Ukrainę spadły ostre represje. Tysiące majątków polskiej szlachty, zwłaszcza drobnej i średniej, zostały skonfiskowane, wiele rodzin przymusowo przesiedlono nad Wołgę, na Kaukaz i Syberię. Wprowadzono sankcje karne za przechodzenie z prawosławia na katolicyzm. W 1839 r. władze carskie zlikwidowały unię kościelną i kościół greckokatolicki. Wszyscy unici uznani zostali odtąd za prawosławnych. Posunięcie to było kontynuacją polityki Katarzyny II, która reskryptem z 22 kwietnia 1794 r. nakazała zniesienie obrządku greckokatolickiego na Białorusi i Ukrainie, powodując masowe przechodzenie ludu na prawosławie. W 1840 r. zniesiony został na Ukrainie Statut Litewski, obowiązujący od 1566 r. Na jego miejsce wprowadzono rosyjski kodeks cywilny. Rozpoczęto też likwidację szkolnictwa polskiego na Ukrainie, wspaniale rozwijającego się od początków XIX w., gdy kuratorem wileńskiego okręgu nau- 151 kowego był Tadeusz Czacki, założyciel sławnego Liceum Krzemienieckiego. Zamknięto 245 szkół z polskim językiem wykładowym w guberni kijowskiej, podolskiej i wołyńskiej, zakładając na ich miejsce szkoły rosyjskie. W latach 1831—1848 władze carskie przeprowadziły akcję sprawdzania dokumentów szlachectwa na Litwie, Białorusi i Ukrainie. Rodziny nie mogące wylegitymować się odpowiednim dokumentem zostały przypisane do klasy włościańskiej. Uderzyło to najbardziej w drobną szlachtę polską. W wyniku tej akcji ze stanu szlacheckiego na Ukrainie ubyło 2/? rodzin, w ogromnej większości polskich. „Rząd, dążąc energicznie do rusyfikacji spolszczonego* kraju, nie mógł liczyć na urzędników Polaków, którzy byli narzędziem polonizacji — pisali autorzy księgi pamiątkowej Uniwersytetu Kijowskiego. — Wszelkie urzędy tak gubernialne, jak powiatowe były do tego stopnia w ręku Polaków, że nie można było usłyszeć jednego słowa rosyjskiego" (cyt. za W. Ciechowskim). Dlatego władze carskie wykluczyły katolików ze sprawowania urzędów policyjnych,' ograniczyły udział szlachty polskiej w sądownictwie, a nauczycieli 'katolików usuwały masowo do guberni czernihowskiej i połtawskiej, w których dominował żywioł rosyjski i ukraiński. W 1834 r. Kijów utracił prawa magdeburskie i dotychczasowe przywileje. Zlikwidowana została milicja miejska, magistrat zaś podlegał odtąd gubernatorowi. Na miejsce wójta powołano teraz urząd prezydenta miasta, sprawowany zawsze przez zamożnego Rosjanina. Kijów miał od tej pory stać się głównym ośrodkiem rusyfikacji całej Ukrainy. Szczególnie boleśnie odczuło społeczeństwo polskie decyzję władz o zamknięciu Uniwersytetu Wileńskiego i likwidacji wileńskiego okręgu szkolnego. Część jego obszaru przyłączono do białoruskiego okręgu szkolnego, a dla guberni kijowskiej, podolskiej, wołyńskiej i czer- 152 nihowskiej utworzono nowy okręg szkolny — kijowski. Decyzją Mikołaja I z 1832 r. Liceum Krzemienieckie zostało przeniesione do Kijowa. Ponieważ jednocześnie z ini-. cjatywy kijowskiego generała-gubernatora Wasyla Lewa-szowa miał być założony w Kijowie Instytut Prawniczy, powstała myśl, by obie szkoły połączyć w jedną uczelnię. Powołana w tym- celu specjalna komisja stwierdziła:. ,,Szlachta, szczególnie wyższa, będzie chętnie oddawać swoje dzieci do liceum wtedy, kiedy zakres nauk w nim podawanych będzie odpowiadał wszystkim wymogom oświaty młodzieży. Dlatego potrzeba, by zakres nauczania w liceum nie był mniejszy niż ten, do jakiego szlachta przywykła podczas działalności Liceum w Krzemieńcu/ zbliżonego do poziomu uniwersyteckiego" (cyt. za: J. T a-b i ś, Polacy na Uniwersytecie Kijowskim 1834—1863, Kraków 1974). Po długich debatach postanowiono utworzyć Liceum Św. Włodzimierza z wydziałami filozoficznym i prawniczym. W lipcu 1834 r. uczelnia w Kijowie została otwarta. Otrzymała ostatecznie nazwę: Cesarski Uniwersytet Sw. Włodzimierza. Był to drugi na Ukrainie uniwersytet (pierwszy powstał w Charkowie w 1805 ?.). Oprócz wspomnianych dwóch wydziałów miał dwie samodzielne katedry: teologii prawosławnej i rzymskokatolickiej. Po Jikwidacji Akademii Medyczno-Chirurgicz- nej w Wilnie — w 1841 r. Uniwersytet Kijowski zyskał jeszcze wydział medyczny. Rozwój organizacyjny uczelni przyśpieszyło oddanie w 1842 r. do użytku nowego gmachu uniwersyteckiego, wzniesionego w nie zabudowanej jeszcze części miasta, dotąd bowiem szkoła mieściła się w prywatnych domach w Peczersku, co przysparzało wielu kłopotów w jej funkcjonowaniu. Projektantem i realizatorem nowego budynku był Vincenzo Beretti, profesor architektury Akademii Sztuk w Petersburgu. W myśl koncepcji ministra oświecenia publicznego S. Uwarowa Uniwersytet Kijowski miał zrusyfikować młodzież polską ziem kresowych w drodze asymilacji 153 „moralnej i umysłowej" (cyt; za J. Tabisiem). Dlatego początkowo otrzymał szereg uprawnień, nie spotykanych na innych uniwersytetach rosyjskich. Po fiasku polityki asymilacji zaprowadzono na Uniwersytecie Kijowskim ostry kurs reakcji Mikołajowskiej, kładąc kres wszelkiej jego samodzielności. Pewna liberalizacja nastąpiła dopiero po wojnie krymskiej. W skład grona profesorskiego uniwersytetu powołano 17 polskich wykładowców z Liceum Krzemienieckiego. W pierwszym trzydziestoleciu działalności uczelni wykładało tu 23 Polaków, co stanowiło prawie 18% całej kadry profesorskiej. Resztę profesorów stanowili Rosjanie i Niemcy bałtyccy. Najwięcej Polaków wykładało na oddziale fizyczno-matematycznym wydziału filozoficznego. Byli wśród nich profesorowie matematyki, Stefan Wyżewski i Grzegorz Hreczyna, architekt Franciszek Miechowicz, fizyk Ignacy Abłamowicz, chemik Stefan Zenowicz i inni. Na oddziale historyczno-- filozoficznym wykładali między innymi: profesor języka i literatury łacińskiej Maksymilian Jakubowicz, adiunkt tegoż języka i literatury Józef Korzeniowski, lektor języka i literatury polskiej Józef Mikulski. Na wydziale prawniczym wykładali: profesor prawa rzymskiego Aleksander Mickiewicz, brat Adama, i profesor prawa karnego Ignacy Daniłowicz. Po wykryciu spisku Konarskiego, kadra polska została usunięta z Uniwersytetu Kijowskiego, toteż w późniejszych latach niewielu już Polaków było tu wykładowcami. Stopniowo coraz większego znaczenia na uczelni nabierali uczeni rosyjscy, spośród których kilku, jak historyk Rosji P. Pawłów, chemik I. Fon-berg, profesorowie medycyny W. Karawajew i A. Walter, zasłynęło jako wybitni badacze i zasłużeni pracownicy dydaktyczni. Uniwersytet Kijowski rozpoczął swą działalność od bardzo skromnej liczby 62 studentów, w tym 30 katolików, ą więc prawie samych Polaków. Zamiast realizować politykę rusyfikacji został niebawem zdominowany przez 154 młodzież polską. W 1855 r. studiowało w mm 4?? Katolików i tylko 366 prawosławnych. Wśród Polaków przeważała początkowo młodzież z Wilna i Krzemieńca, przybyła do Kijowa po zniesieniu uczelni w obu tych miastach, później wzrosła liczba studentów z Prawobrzeżnej Ukrainy. W roku akademickim 1838/1839 Polacy stanowili 62,5% ogółu studentów, w 1858/1859 — 52,6%, w 1862/1863 — 48,3%. Polska młodzież akademicka w Kijowie szybko włączyła się w nurt ruchu narodowego. Znaczna jej część wywodziła się z drobnej szlachty, dlatego cechował ją daleko idący radykalizm społeczny. Już w 1836 r. z inicjatywy nauczyciela Piotra Borowskiego powstała pierwsza tajna organizacja studencka, rozwijająca na łamach ręcznie pisanej gazetki „Przyjaciel Prawdy" propagandę demokratyczną i niepodległościową. Bardziej ożywiona praca konspiracyjna zaczęła się w Kijowie z chwilą przybycia na kresy wschodnie Szymona Konarskiego, emisariusza Młodej Polski. Działał on głównie na Wołyniu i na Litwie, głosząc hasła republikańskie i demokratyczne. Konarski wciągnął do spisku część średniej szlachty, oficjalistów dworskich, mieszczan i studentów, nawiązał też kontakty z tajnymi organizacjami w wojsku rosyjskim. Dzięki niespożytej energii i rewolucyjnemu hartowi udało mu się połączyć rozproszone, drobne grupki spiskowe o charakterze niepodległościowym i utworzyć z nich w czerwcu 1837 r. jedną konspiracyjną organizację pod nazwą Związek Ludu Polskiego. W skład jego weszła również organizacja studentów polskich w Kijowie, skupiająca w swych, szeregach także grupę Ukraińców. Czołową rolę w Związku odgrywał w Kijowie Władysław Gordon. Patriotyczna i niepodległościowa działalność trwała tylko rok. Pod koniec maja 1837 r. policja natrafiła" w jednym z domów zamieszkanych przez polskich studentów na książki Mickiewicza, Goszczyńskiego i inne, uznane za niebezpieczne dla interesów państwa rosyjskiego. Długotrwałe śledztwo, którym zainteresował 155 się sam Mikołaj I, doprowadziło do aresztowania kilku studentów. Pawła Bogdanowicza i Juliana Bujalskiego skazano na służbę wojskową jako szeregowców w okręgu orenburskim, Stanisława Rutkowskiego na zesłanie, Stanisława Strojkowskiego, który załamał się podczas śledztwa i wydał swoich kolegów, ułaskawiono. Mimo silnego zagrożenia sama organizacja kijowskich studentów nie została zdekonspirowana i nadal prowadziła swoją działalność. W maju 1838 r. aresztowano jednak w Wilnie Szymona Konarskiego i jego najbliższych towarzyszy. Równocześnie jeden z absolwentów Uniwersytetu Kijowskiego zadenuncjował całą organizację studencką. Zaczęły się masowe aresztowania na Litwie i Ukrainie. W samym Kijowie aresztowano 115 osób, w tym 34 studentów. Śledztwem kierował nowo mianowany generał--gubernator Dymitr Grzegorz Bibikow. W marcu 1839 r. zapadł surowy wyrok. Na śmierć skazano 11 studentów, jednak Mikołaj I na mocy prawa łaski uchylił wyrok i rozkazał wcielić skazanych do wojska. Pozostałych oskarżonych również wysłano do wojska, pozbawiając część z nich szlachectwa. Mniej winnych przeniesiono dyscyplinarnie na Uniwersytet Kazański. Jednocześnie Mikołaj I podjął decyzję o zlikwidowaniu Uniwersytetu Kijowskiego, zamienioną później na czasowe tylko zamknięcie uczelni na jeden rok. W lutym 1839 r. Konarski został stracony w Wilnie. Mimo klęski niepodległościowo-demokratycznego ruchu studenckiego, już w 1841 r. wśród młodzieży polskiej w Kijowie zakiełkowała myśl reaktywowania upadłej niedawno organizacji. Dopiero jednak w okresie Wiosny Ludów podjęto w tym kierunku konkretne kroki. Do rozwoju polskiej myśli demokratycznej w Kijowie przyczyniło się w znacznym stopniu pismo „Gwiazda", wydawane przez Jakuba Jurkiewicza w latach 1846—1849. Mimo legalnego charakteru poruszało wiele palących problemów społecznych i piętnowało konserwatyzm magna- 156 teru poiSKiej. L, racji swycii pusiępuwycii nasei ^.uaia^us duże uznanie wśród studentów polskich w Kijowie. Z inicjatywy przyszłego pisarza, Zygmunta Miłkowskiego, wówczas studenta matematyki, powstała nowa organizacja spiskowa, nastawiona na propagandę przygotowań powstańczych. Aktywność swą rozwijała nie tylko w środowisku akademickim, ale i na całej Ukrainie. Doszło wtedy do zbliżenia młodzieży polskiej z ukraińską, objętą prądem odrodzenia narodowego i kulturalnego. W rezultacie tego powstały wówczas w Kijowie dwie nielegalne organizacje studenckie: polska i ukraińska. Ta druga, licząca blisko 100 członków, przyjęła w 1846 r. nazwę Bractwa Cyryla i Metodego. Bractwo powstało pod wpływem nowych idei, głoszonych przez polski ruch narodowowyzwoleńczy, rewolucyjnych demokratów rosyjskich: Wissariona Bielińskiego, Michała Butaszewicza-Pietraszewskiego i Aleksandra Her-cena oraz Adama Mickiewicza w Księgach pielgrzymstwa narodu polskiego. Ideologia Bractwa, wyrażona w dziele Knyhy byttia ukrajinśkoho naroda, zawierała poglądy mesjanistyczne, oparte na utopijnej koncepcji historiozoficznej Mikołaja Kostomarowa o przyszłym odrodzeniu i wyjątkowej roli dziejowej Ukrainy, głosiła jednak konieczność utworzenia demokratycznej federacji narodów słowiańskich z Ukrainą na czele i Kijowem jako stolicą,, opartej na szerokiej autonomii wszystkich narodów, wysuwała hasła zniesienia pańszczyzny, ustanowienia sprawiedliwości społecznej, zorganizowania postępowej oświaty narodowej. W Bractwie występowały dwa kierunki polityczne: liberalny z Kostomarowem i Pantelejmonem-Kuliszem na czele oraz rewolucyjny, reprezentowany przez największego poetę ukraińskiego i wybitnego malarza. Tarasa Szewczenkę oraz Mikołaja Hułaka i Mikołaja Sawicza. Ogromną rolę odgrywał w Bractwie Taras Szewczenko, syn chłopa pańszczyźnianego, wykupiony z poddaństwa 157 pi^ez przyjaciół i wysiany przez men na studia do Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu. Ogromnie utalentowany młodzieniec, szybko wrósł w środowisko artystyczne stolicy Rosji i wytrwale pogłębiał swoją wiedzę. Tam zadebiutował też jako poeta, z miejsca uzyskując duży rozgłos. W 1846 r. przyjechał do Kijowa, gdzie stale -spotykał się z członkami Bractwa. W 1847 r. jeden ze studentów kijowskich, Aleksander Pietrow, zadenuncjo-wał organizację ukraińską, za co w nagrodę został przyjęty do pracy w policji. Zaczęły się aresztowania. Szew-czenkę powołano do służby wojskowej, najpierw do Oren-burga, potem do Orska nad Uralem, wreszcie nad Morze Kaspijskie i Jezioro Arałskie. Pozostali przywódcy Bractwa również zostali osadzeni w twierdzach lub zesłani do wojska. Bractwo Cyryla i Metodego „wyprowadziło ukraiński ruch narodowy z ciasnych ramek literackiego zainteresowania o charakterze etnograficznym, prowincjonalnym, i nadało mu charakter polityczny i społeczny — pisał Józef Gołąbek. — Dążyło do tego, aby zupełnie jasno określić prawo Ukrainy do bytu niepodległego, opartego na przeszłości. Nie to miało znaczenie, żeby cyryłowcy głosili walkę zbrojną, możliwą u narodów jasno świadomych swej niepodległości, lecz wystarczyło to, iż mieli świadomość własnej ojczyzny i własnej odręb^ ności narodowej, co jest tym bardziej godne uznania, że przecież przemocą chciano identyfikować naród ukraiński z rosyjskim... Dążenia i ideały cyryłowców wybiły piętno na dalszych dziejach idei ukraińskiej aż do dni ostat-niełu Wystąpienie ich było jakby pierwszym hasłem nowo narodzonej myśli ukraińskiej" (cyt. za: J. Gołąbek, t Bractwo Sio. Cyryla i Metodego w Kijowie, Warszawa 1935). Upadek Bractwa Cyryla i Metodego przyczynił się do załamania polskiej organizacji studenckiej w Kijowie. Po stłumieniu europejskiej Wiosny Ludów zatriumfowała w Rosji czarna reakcja, obejmująca wszystkie dziedzi- 158 ny życia, łącznie ze szkolnictwem. Wyrazicielem jej był w Kijowie generał- gubernator Bibikow mianowany w 1848 r. kuratorem kijowskiego okręgu szkolnego z pełnią władzy nad uniwersytetem. Ale nawet w okresie „nocy Mikpłajowskiej" wśród studentów polskich w Kijowie nie upadła myśl o walce narodowowyzwoleńczej. W latach 1856—1859 organizacje akademickie w Kijowie odrodziły się. Aktywną rolę w życiu Kijowa odgrywali także ziemianie polscy. Przed reformą agrarną 1861 r. w trzech guberniach Prawobrzeżnej Ukrainy mieszkało około 485 tys. Polaków, głównie ziemian i inteligencji. W guberni kijowskiej Polacy stanowili 87% ogółu właścicieli ziemskich, w podolskiej — 89%, w wołyńskiej — 93%. Łącznie w tych guberniach aż 90% ziemi uprawnej należało do szlachty polskiej. • Tadeusz Bobrowski w swym Pamiętniku doskonale scharakteryzował kijowskie środowisko obszarników polskich. Prym wiedli w nim Teodor Jaczewski, Jan Modzelewski, Kajetan Swiejkowski, hr. Mieczysław Potocki, Aniela i Cecylia Radziwiłłowe, Ryznicze. Jaczewski „miał się za człowieka koniecznego w kraju, za statystę, za męża wielkich wpływów społecznych i urzędowych, za niezmiernie uzdolnionego do interesów i spekulacji i bardzo obrotnego. Raptem runął i na majątku, i na reputacji, a ludzie, a zapewne i on sam, niełatwo mogli sobie ten fakt wytłumaczyć". Innego pokroju człowiekiem był Modzelewski. „Tam (w jego domu — L. P.) godność rodzinna i obywatelska, powaga i spokój, rozum życia bez zarozumiałości, miłość kraju i społeczeństwa bez ostentacji, uprzejmość bez zbytku, nie szukająca fałszywej popularności a wolna od wszelkiej uniżoności wobec władzy, pozycji i majątku — siedlisko sobie obrały". Krytycznie oceniał Bobrowski pozostałych ziemian. „Zupełną antytezą poważnego i szanowanego domu prezesa (Modzelewskiego) był nie mniej uczęszczany niestety i prawie przez 159 wszystkich - - chociaż z innych zgoła powodów, bo dla kart i zabawy — dom Kajetana Świejkowskiego, pułkownika wojsk polskich". W tym ludnym i gwarnym zawsze domu „niedostatek i wyzyskiwanie gości były na porządku dziennym; często gęsto sukienki pannom (córkom Świejkowskiego — L. P.) sprawiali goście, przyjaciele domu". Hrabia Mieczysław Potocki „miał ustaloną reputację... złego syna, złego brata i krewnego, złego męża, złego obywatela, złego Polaka i niedobrego człowieka". Po powstaniu styczniowym sprzedał swe dobra na Ukrainie hr. Strogonowowi za 1,5 min rubli, co najlepiej świadczy o jego bogactwie. Nie lepszą reputacją od hrabiego cieszyła się ks. Aniela z Morzkowskich Radziwiłłowa. „Mieszkała w Kijowie dla wychowania syna, kilkunastoletniego wyrostka, a chociaż wszystkim wiadome były erotyczne wybryki księżnej, niemniej wszędzie ją przyjmowano. Nie była ona wcale piękna, ale bardzo pociągającej powierzchowności i rozmowy, a że miała dobre i szlachetne popędy, była czynną i przyjacielską, wielu miała obrońców, którzy jej usterki wprost stanem fizjologicznym tłumaczyli". Jej siostra Cecylia była „znana z brzydoty, skąpstwa i procesowiczostwa, a po śmierci ze wspaniałych legatów dobroczynnych, które niestety na marne poszły". Na cele dobroczynne przeznaczyła 700 tys. rubli, co stanowiło zaledwie czwartą część jej fortuny. W przeciwieństwie do drobnej i średniej, patriotycznej szlachty środowisko ziemiańskie było lojalne' wobec caratu. Dla upamiętnienia wizyty Aleksandra I w Kijowie obszarnicy z Antonim Sawickim na czele zbudowali za jego zgodą kościół katolicki w mieście pod wezwaniem Św. Aleksandra. Budowano go w latach 1817—1842 pod kierunkiem Vincenza Berettiego. Była to obszerna, kla-sycystyczna budowla, mogąca pomieścić 2000 wiernych. W późniejszych latach zbudowano w Kijowie jeszcze kilka kaplic katolickich. Największe znaczenie żywioł polski odgrywał w Kijowie na początku XIX w., gdy guber- 160 natorem był foiaK myszKowsKi, wizy lawjj. cm o^ui Tadeusz Czacki, a prezesem sądu — Proskura. Później' sza polityka rusyfikacyjna caratu doprowadziła do osła bienia roli Polaków w Kijowie. Nie Polacy jednak, stanowiący najwyżej 10% ludności miasta, lecz Ukraińcy i Rosjanie decydowali o obliczu Kijowa. Przez długie lata nad całym życiem ciążyła postać generała-gubernatora Bibikowa. Bobrowski charakteryzował go następująco: „Człowiek już niemłody, dość przyjemnej powierzchowności, siwy, z nastrzępionymi czarnymi brwiami — co mu wyrazu srogości dodawało — i pozbawiony lewej ręki, którą pod Borodinem utracił będąc jeszcze porucznikiem. Następne rangi już w służbie cywilnej otrzymywał... Z rodziny znanej w Rosji i zasłużonej, ogładzony, umiał być przyjemnym i dowcipnym, kiedy chciał — szczególnie w towarzystwie kobiet — ale jeszcze lepiej potrafił być gwałtownym, brutalnym i bez serca, kiedy mu na tym zależało. Jako człowiek był to rozpustny cynik..., jako urzędnik: satrapa nie uznający innych granic swej władzy jak wolę swego władcy, a ten był daleko i nadto jeszcze przekonany o wielkiej użyteczności swego sługi, który mu ciągle donosił o wielkiej niesforności zarządzanej prowincji. Czuł się więc nieograniczonym panem. Żonaty, nie mieszkał z żoną, niby dla wychowania dzieci w stolicy przebywającą; przyjeżdżając do Petersburga, u niej przemieszkiwał dla zachowania decorum, ale w Kijowie nie krępował się nim zbytecznie. Oprócz intryżek chwilowych z aktorkami wymieniano metresy jego..." (tu autor wymienia cztery znane panie). Wyrozumiały, gdy chodziło o występki swych urzędników w życiu prywatnym, dotyczące kobiet, kart i hulanek, „był nieubłaganym w razach koloru politycznego... wierny opiniom swego pana, w. każdym Polaku szukał najprzód «buntowszczyka» — ale jak skoro przekonał się, że w danym indywiduum nie było do tego gruntu, bywał uprzejmym, usłużnym, wyrozumiałym na- U — Dzieje Kijowa 151 wet". bmiKow pozostawał w Kijowie do 1852 ?., gdy powołany został przez Mikołaja I na urząd ministra spraw wewnętrznych, ale jeszcze za jego życia został odwołany. Za Aleksandra II, który znał rozliczne jego nadużycia, popadł w niełaskę i wyjechał do Drezna, gdzie „około 1870 r. pamiętnego nam żywota dokonał". Mimo panującego w Rosji reżimu politycznego, reprezentowanego w Kijowie przez Lewaszowa, a potem Bi-bikowa, życie kulturalne miasta i całej Ukrainy rozwijało się w pierwszej połowie XIX w. nadzwyczaj bujnie. Znaczny postęp widoczny był w oświacie. Do końca XVIII w. całe szkolnictwo na Ukrainie znajdowało się w rękach duchowieństwa. Na początku XIX w. przeprowadzona została w Rosji reforma oświaty. Główny nacisk położono na rozwój uniwersytetów i gimnazjów świeckich. Rezultaty reformy były widoczne w Kijowie. W 1807 r. powstała na Podolu szkoła parafialna, po niej cztery następne tego typu szkoły. Z inicjatywy Tadeusza Czackiego 30 stycznia 1812 r. otworzyło swe wrota Pierwsze Gimnazjum w Kijowie. Zostało ono zupełnie zdominowane przez Polaków, a język polski stał się w nim językiem wykładowym. Gimnazjum zaliczono do szkół wyższej kategorii, a jego uczniowie zostali zrównani w prawach ze studentami. Szkoła zasłynęła niebawem z wysokiego poziomu nauczania, toteż niemal wszyscy ziemianie z Ukrainy przysyłali do niej swoich synów. Miała elitarny charakter, liczba uczniów. była więc niewielka. Wykładano w gimnazjum języki polski, niemiecki, francuski, rosyjski, łacinę i grekę, matematykę, fizykę, chemię, technologię, architekturę, prawo, ekonomię politycz-. iią, zasady handlu, nauki rolnicze, filozofię, logikę, psychologię, historię, estetykę. Odbywały się także lekcje szermierki, tańca, muzyki i rysunku. Szkoła początkowo była kilkakrotnie przenoszona z miejsca na miejsce, ostatecznie pozostała w Pałacu Kłowskim. W 1836 r. powstało w Kijowie Drugie (Gubernialne) 162 Gimnazjum. Po upadku powstania listopadowego carat —* jak wiadomo — likwidował szkoły polskie na Ukrainie. Język polski przestał być, językiem wykładowym, program w obu gimnazjach został dostosowany do wymogów „nocy Mikołajowskiej", a poziom nauczania wyraźnie się obniżył. Z inicjatywy generała-gubernatora Wasyla Lewaszowa powstał w 1838 r. Instytut Szlachcianek. Początkowo mieścił się w domu gubernialnym, później otrzymał Własny budynek projektu Berettiego. Naukę pobierało w nim do 200 dziewcząt. W tym czasie powstało również w Kijowie kilka prywatnych pensji dla dziewcząt. Uczono w nich jeżyka francuskiego, muzyki i tańca, ogólny poziom oświaty dla dziewcząt był jednak niski. W 1852 r. rozpoczęła w Kijowie działalność szkoła kadetów, rychło przekształcona w Gimnazjum Wojskowe. W połowie XIX w. powstało również kilka szkół niedzielnych dla dorosłych i młodzieży. Przyjmowano do nich umiejących czytać i pisać. Nauka odbywała się W dwóch klasach — niższej i wyższej — wykładowcami zaś byli studenci oraz profesorowie gimnazjów. W 1862 r. było w Kijowie 9 takich szkół (na całej Ukrainie — 67). Carat przeciwny był jednak masowej oświacie ludu, toteż wkrótce szkoły niedzielne zostały zlikwidowane. W końcu lat 50-ych XIXw. w Kijowie było łącznie 6 szkół parafialnych, 2 powiatowe, 9 szkół prywatnych, 2 gimnazja męskie, Instytut Szlachcianek, seminarium duchowne i prywatna szkoła dla dziewcząt hr. Lewaszo-wej. Jak na prawie 60-tysięczne wówczas miasto było to niewiele. Znaczna większość mieszkańców Kijowa w dalszym ciągu pozostawała analfabetami. Akademia Mohylańska przeżywała długotrwały upadek i w 1817 r. została zamknięta. W dwa lata później na jej miejsce utworzono seminarium duchowne. Uniwersytet natomiast rozwijał się pomyślnie, stając się z biegiem lat głównym ośrodkiem naukowym miasta i całej Ukrainy. Pierwszy jego rektor, Michał Maksymowicz, był zasłu- 163 żonym filozofem, historykiem i przyrodnikiem, a także badaczem folkloru. Duże zasługi w rozwój uniwersytetu i nauki w Kijowie wnieśli wspomniany już Maksym Berliński oraz historyk cerkwi, metropolita Eugeniusz Bołcho-witinow. W Kijowie pracowało również kilku wybitnych uczonych rosyjskich. Największą z nich sławę zdobył profesor medycyny, Mikołaj Pirogow. W 1843 r. powstała w Kijowie Komisja Archeologiczna, zajmująca się badaniem przeszłości Ukrainy. Przez długie lata pracami jej kierował prof. Mikołaj Iwaniszew. Komisja Acheologiczna zebrała i opublikowała wielką ilość źródeł i materiałów historycznych, m.in. Latopisy Samuela Wieliczki i Grzegorza Hrabianki. W pracach jej, w charakterze rysownika, uczestniczył Taras Szewczenko. W kilka lat później rozpoczęła w Kijowie prace Komisja dla opisania guberni kijowskiego okręgu szkolnego. Zebrała ona bogaty materiał etnograficzny i geograficzny. W Kijowie rozwijało się również bujnie życie literackie. Gościło tu wielu znanych pisarzy rosyjskich, ukraińskich, a także europejskich, którzy uwiecznili miasto w swoich utworach. Przebywali w Kijowie Aleksander Puszkin, Aleksander Gribojedow, Honoriusz Balzac i Mikołaj Gogol, który szczególnie upodobał sobie miasto. Z Kijowem wiąże się znaczny okres twórczości Szewczenki. Ten wielki poeta ukraiński był wprost zakochany w naddnieprzańskim mieście. W 1852 r. pisał z zesłania do jednego z przyjaciół: „Przed śmiercią chciałbym choć jeszcze raz spojrzeć na was, dobrych mych przyjaciół, na Dniepr, na Kijów, na Ukrainę". W siedem lat później, niedługo przed śmiercią, wrócił jeszcze na dwa lata na Ukrainę i nacieszył się widokiem Kijowa. Z miastem Jym wiąże się także kilkuletni okres twórczości wybitnej pisarki ukraińskiej, pisującej również po rosyjsku, Marko Wowczok (Marii Wilinskiej-Markowicz). Rozwijał się w mieście teatr i muzyka. Przygodnie występowały różne trupy artystyczne złożone z tancerzy, 164 śpiewaków, muzyków i innych aktorów. Repertuar ich w znacznym stopniu opierał się na dorobku dawnego teatru szkolnego. W 1803 r. oddano do użytku na Kresz- czatiku pierwszy stały teatr w Kijowie. Znajdował się on w dużym budynku drewnianym mogącym pomieścić 740 widzów. Na jego deskach występowały różne zespoły polskie i ruskie, wystawiające komedie, tragedie, wodewile, balety, operetki, pantomimy i inne rodzaje utworów scenicznych. Najpopularniejsze były trupy I. Sztejna, M. Szczepkina, polski zespół Tadeusza Rykanowskiego, polsko- ruski zespół Aleksandra Łękawskiego, a także gościnnie występujące zespoły z Francji i Austrii. Często grali też aktorzy z Moskwy i Petersburga. W teatrze kijowskim wystawiano sztuki znanych i popularnych pisarzy rosyjskich i ukraińskich, jak Gogola, Gribojedowa i Kotlarewskiego. Stały zespół aktorski stworzył w Kijowie w latach 40-ych XIX w. A. Karetiejew. W 1856 r. oddano w mieście do użytku nowy, murowany teatr na 1000 widzów. W salach uniwersytetu i domu kontraktowego odbywały się liczne koncerty, na których czasami występowali słynni wirtuozi i kompozytorzy, jak Franciszek List. Z Kijowem związana była w dużym stopniu twórczość malarska Szewczenki. Szereg widoków miasta (np. Rynek na placu Kontraktowym na Podolu czy akwarela Zjazd Andrijewski) namalował Michał Sażin. W Kijowie rozwinęło się także malarstwo portretowe Gawryły Wąski, Kapitona Pawłowa i Iwana Soszenki. Wiele obrazów malowali tu również znani artyści rosyjscy. W architekturze Kijowa pierwszej połowy XIX w. dominował styl klasycyzmu. Pierwszą wielką budowlę w tym stylu wzniósł na przełomie XVIII' i XIX w. Iwan Meller. Był to Arsenał, ^budowany w pobliżu' Ławry Pe-czerskiej. Wybitną rolę w rozbudowie miasta tego okresu odegrał główny architekt miejski, Andrzej Melewski. Był on m.in. twórcą domu kontraktowego, przebudowanego 165 gruntownie po pożarze i przeznaczonego na dom cechowy. Melewski wzniósł również gościnny dwór. Pod jego kierunkiem zbudowano w tym czasie kilka, cerkwi. W latach 1800—1809 przy ul. Pokrowskiej wzniesiona została klasycystyczna cerkiew Mikołaja Dobrego z pięknym ikonostasem wewnątrz. W 1808—1814 zbudowano cerkiew Bożego narodzenia. W tym okresie wzniesiono cerkiew na Górze Askolda. Dokonano również przebudowy mona-sterów Brackiego i Frołowskiego. Inny wybitny 'architekt, Rosjanin Wasyl Stasow, zbudował na gruzach świątyni zniszczonej przez Tatarów nową cerkiew Dziesięcinną. Ważną rolę w rozbudowie miasta odegrał też wspomniany już Vincenzo Beretti. W 1853 r. nad brzegiem Dniepru stanął znany wszystkim kijowianom i przybywającym do miasta turystom pomnik Świętego Włodzimierza. Twórcą postaci księcia był słynny rzeźbiarz rosyjski Wasyl De-mut-Malinowski. Architekci kijowscy w 1837 r. opracowali plan rozbudowy miasta, wytyczając główne place i magistrale. Od tej pory Kijów rozwijał się planowo, bez typowego dlań dotąd chaosu. Nowe, klasycystyczne budowle dodały wiele uroku szybko rozwijającemu się miastu. 9. Kijów kapitalistyczny Przegrana przez Rosję wojna krymska wywołała głęboki kryzys wewnętrzny w całym państwie. Włościanie masowo odmawiali posłuszeństwa szlachcie, nie odrabiali pańszczyzny, domagali się uwolnienia z poddaństwa. Przez całą Rosję i Ukrainę przeszła fala buntów chłopskich. Żądania włościan poparli rewolucyjni demokraci rosyjscy: Hercen, Czernyszewski, Dobrolubow, Ogariow. W 1856 r. na Uniwersytecie Charkowskim powstała tajna organizacja studencka głosząca hasła republikańskie i demokratyczne. Za propagowanie .swoich poglądów przywódcy jej zostali usunięci z uniwersytetu, wkrótce jednak podjęli naukę w Kijowie. Zniesienie po wojnie krymskiej barier zamykających dostęp do uczelni rosyjskich młodzieży z Królestwa Polskiego spowodowały masowy napływ Polaków na Uniwersytet Kijowski. Odrodzenie polskiego ruchu studenckiego w Kijowie pamiętnikarze wiążą z obchodzoną w październiku 1856 r. rocznicą urodzin jednego ze studentów medycyny, Fortunata Nowickiego. W uroczystości tej brało udział ponad 20 jego kolegów, którzy pod przewodem jubilata utworzyli koło tzw. purystów, występujące przeciw garstce zdemoralizowanych studentów polskich, tracących czas na pijatyki i grę w karty. „Puryści" zapoczątkowali nowy ferment ideologiczny i polityczny wśród studentów kijowskich. Niebawem w mieście doszło do kilku incydentów między studentami a oficerami rosyjskimi. Jeden ze słuchaczy uniwersytetu zmarł w wyniku ran zadanych mu przez pijanego oficera, drugi, niejaki Jarocki, za przypadkowe potrącenie na ulicy pieska właściciela — został spoliczkowany przez emerytowanego 167 pułkownika Brinkena i oddany w ręce policji. Wówczas studenci postanowili zemścić się za Bogu ducha winnego kolegę. „Kiedy Brinken wychodził z teatru, otoczyli go w przedsionku, a jeden z nich, Sagajło, zdjąwszy płaszcz, żeby było widać, że jest w mundurze studenckim, dał pułkownikowi w twarz. Inni zaś zbili go kijami tak, że się przewrócił, zanim nadbiegła policja" (cyt. za: Z przed lat 60-ciu. Dziennik malej patriotki, Maryjki Bohowityn Kozieradżkiej 1860—1865, oprać. M. Świderka, Tarnów 1921). Publiczność teatralna nie zareagowała, sympatyzując zapewne ze studentami. Niebawem policja zaaresztowała kilkudziesięciu młodzieńców zamieszanych w sprawę Brinkena. Zapadły wyroki sądowe: część skazano na przymusową służbę wojskową, pozostałych wysłano na inne uczelnie. Sprawa Brinkena nabrała dużego rozgłosu w mieście i wykazała dużą solidarność studentów polskich, zjednoczonych w walce o swobody polityczne. W 1857 r. powstała w Kijowie tajna organizacja o charakterze politycznym, Związek Trojnicki, stanowiąca prawdopodobnie zalążek większego związku, działającego w mieście w okresie wrzenia rewolucyjnego lat 1859—1862. Na przełomie 1860 i 1861 r. powstał w Kijowie zorgapizo-wany już ruch studencki o charakterze korporacji, prowadzący konspiracyjną agitację propagandową za powstaniem przeciw caratowi. Wrzenie wśród studentów polskich w Kijowie wzrosło na wieść o krwawym rozpędzeniu demonstracji patriotycznej w Warszawie w lutym 1861 r. W kijowskim kościele Sw. Aleksandra, podobnie jak we wszystkich prawie kościołach polskich, zaczęły odbywać się demonstracyjne nabożeństwa patriotyczne. Władze carskie szczególnie zaniepokoiły się faktem nawiązania przyjacielskich kontaktów między grupą rewolucyjnych studentów a częścią oficerów rosyjskich. W celu przeciwdziałania takim kontaktom zwolniono dyscyplinarnie z wojska kilku oficerów. „Była to chwila, kiedy całe życie poetyczne Polski przeniosło się do Kijowa - 168 pisał wybitny działacz powstańczy Agaton Giller — i tak jak przed 1831 r. młodzież Uniwersytetu Wileńskiego wpłynęła przeważnie na całą Polskę w duchu powstania, tak przed rokiem 1863 młodzież kijowska wpłynęła na cały kraj, a oprócz tego na wszystkie uniwersytety i inne zakłady naukowe w Rosji. Ruch, który stąd wyszedł, w rozmaitych formach się przejawiał stosownie do miejsca, stanu i wieku, jaki ogarniał. Nie został on bez wpływu i na Warszawę". Jan Tabiś komentuje ocenę Gillera następująco: „Jeżeli nawet przyjąć, iż stwierdzenie Gillera zawiera pewną dozę przesady, nie zmienia to jednak faktu, że kijowski ośrodek studentów Polaków odegrał swoją określoną rolę w ruchu narodowo- niepodległościo-wym omawianych lat". Kijowski tajny związek nawiązał kontakty z petersburską organizacją rewolucyjnych oficerów, kierowaną przez Zygmunta Sierakowskiego i Jarosława Dąbrowskiego, oraz z organizacją warszawską. Na początku 1861 r. związek kijowski podzielił się na dwie oddzielne organizacje — polską i ukraińską. Na czele polskiej stanął Komitet Kijowski, zwany też Centralnym Komitetem na Rusi lub Zarządem Rusi. Kierowali nim: Izydor Koper-nicki, Aleksander Jabłonowski, Antoni Chamiec i Antoni Juriewicz. Komitet kierował akcjami patriotycznymi na Ukrainie i przygotowywał powstanie przeciw caratowi. Wśród części studentów ' kijowskich zrodziło się wówczas chłopomaństwo. Wyjeżdżali na wieś, nawiązywali kontakty z włościanami, naiwnie sądząc, że w toku powstania antycarskiego uda im się - wytworzyć spójnię interesów szlachty polskiej i ludu ukraińskiego. Główną rolę w ruchu chłopomańskim odgrywał profesor Uniwersytetu Kijowskiego, Włodzimierz Antonowicz, wywodzący się z drobnej szlachty polskiej. Wyrósł on niebawem na twórcę i organizatora ukraińskiego ruchu narodowegc o liberalno- burżuazyjnym charakterze. W 1861 r. utworzył w Kijowie „Hromadę", organizację oświatowo-kultu- 169 ralną zajmującą się tworzeniem ukraińskich szkół niedzielnych, wydawaniem elementarzy i podręczników szkolnych w tym języku, prowadzeniem działalności politycznej w kierunku liberalizacji stosunków wewnętrznych w Rosji. Niebawem „Hromady" powstały też w innych miastach ukraińskich. Gdy polscy działacze niepodległościowi upierali się przy granicach z 1772 r. i, uznając odrębność narodową Ukraińców, traktowali „Ruś" jako część składową Rzeczypospolitej, Antonowicz zerwał z polskim ruchem i podczas powstania styczniowego zachował lojalność wobecj caratu, głosząc hasła wchłonięcia szlachty polskiej przez znacznie liczniejszy na kresach żywioł ukraiński. Ukraiński ruch narodowy stanął na gruncie państwowości rosyjskiej i nie przejawiał tendencji separatystycznych. Głównym wyrazicielem jego programu był wydawany w Petersburgu dziennik „Osnowa". Znaczna część Ukraińców fascynowała się jednak rewolucyjno-demokra-tycznym programem „Sowriemiennika", wydawanego przez Czernyszewskiego i Dobrolubowa, oraz „Kołokołu" i „Gwiazdy Polarnej" Hercena i Ogariewa. Pisma te były dość szeroko czytywane w Kijowie i na Ukrainie, podobnie jak rewolucyjna i patriotyczna poezja Szewczenki. Wielki poetś ukraiński zmarł 10 marca 1861 r. w Petersburgu, zaatakowany przez puchlinę. W dniu 6 czerwca tegoż roku tłumy kijowian uroczyście pożegnały trumnę poety, którą wysłano statkiem w dół Dniepru pod Kaniów, gdzie na Czarniawej Górze spoczęły na wieki zwłoki piewcy piękna ziemi ukraińskiej. Pod wpływem rewolucyjnych demokratów rosyjskich i Szewczenki ukształtował się w Kijowie również drugi, rewolucyjny związek Ukraińców, współpracujący z patriotami polskimi. Czołowym działaczem ukraińskiego ruchu rewolucyjnego w tym okresie został por. Andrzej Potiebnia. Założony przez niego Komitet Oficerów Rosyjskich w Polsce wszedł niebawem w skład rewolucyjnej organizacji Ziemia i Wola, utworzonej w Petersburgu w końcu 1861 r 170 Dokonana przez carat w 1861 r. reforma uwłaszczeniowa przyczyniła się w znacznym stopniu do odpływu fali rewolucyjnej w Rosji i na Ukrainie. Rezultatem reformy było przyśpieszenie rozwoju stosunków kapitalistycznych w całym imperium Romanowów. Na polu walki z caratem pozostali jednak Polacy. Dnia 22 stycznia 1863 r. zaczęło się powstanie. „Z kijowskiego ośrodka polskiej młodzieży akademickiej wyszło wielu organizatorów i uczestników powstania styczniowego — pisał Jan Tabiś. — Przedstawicieli kijowskich studentów Polaków można było spotkać we władzach, organizacji narodowej Królestwa Polskiego. Do pierwszego tajnego Komitetu Miejskiego w Warszawie (1861) wchodził Leon Głowacki i Julian Wereszczyński. Włodzimierz Milowicz w latach 1862—1863 był łącznikiem między Centralnym Komitetem Narodowym a ośrodkami polskimi za granicą, a w 1863 r. na krótko znalazł się w składzie Rządu Narodowego. Również Stefan Bobrowski, faktyczny kierownik powstania styczniowego od pierwszych chwil walki aż do swej tragicznej śmierci w kwietniu 1863 ?., był związany tak ściśle ze środowiskiem studentów polskich w Kijowie, że zaliczony został przez niektóre źródła w poczet studentów tamtejszego uniwersytetu. Stefan Bobrowski przybył do Kijowa w marcu 1860 r. jako wysłannik konspiracyjnej grupy kierowanej przez Zygmunta Sierakowskiego. Celem tego przyjazdu było utrwalenie ścisłej łączności grupy petersburskiej z grupą kijowską. Podczas swego blisko dwuletniego pobytu w Kijowie Bobrowski znajdował się stale w centrum prac spiskowych studentów polskich, będąc członkiem Związku Trojnickiego. Przy jego udziale oraz bezpośredniej pomocy studentów, Ludwika Bernsteina i Szymona Domańskiego, została zorganizowana tajna drukarnia w Ławrze Peczecskiej. Czcionki dla niej przywieźli nielegalnie z -Warszawy delegaci kijowscy, studenci Tomasz Burzyński i Gustaw Wasilewski. Chociaż istnienie tego zakładu typograficznego (fak- 171 tycznie małej drukarenki - - L.P.) było krótkie, to jednak odegrał on ważną rolę w życiu konspiracyjnym. Tu przygotowano bowiem przedruki trzech wydań tajnego pisma rewolucyjnych demokratów rosyjskich, «Wieli-korusa», oraz wydano jedyny numer organu tajnej organizacji kijowskiej — «Odrodzenie», z datą 15 I 1862." Bobrowski po raz drugi przebywał w Kijowie w sierpniu 1862 ?., gdy utworzył nielegalny Zarząd Narodowy Ziem Ruskich, ukraińską ekspozyturę Komitetu Centralnego czerwonych. W Kijowie mieszkało wówczas ponad 8 tys. Polaków, w znacznej większości popierających powstanie. Działania powstańcze na Ukrainie rozpoczęły się dopiero w nocy z 8 na 9 maja. Kierownictwo nad oddziałami pol-, skimi objął Komitet Kijowski, w którym przewagę mieli biali. Mimo usilnych starań powstańcom nie udało się zjednać ukraińskich mas ludowych, toteż cały ruch od początku miał charakter szlachecki. Gdy jeden z oddziałków zaczął w Sołowijówce koło Kijowa agitować chłopów do powstania, został przez nich rozbrojony, częściowo wymordowany, a częściowo wydany w ręce policji. Pierwszy trzystuosobowy oddział powstańczy pod wodzą Władysława Borowskiego wyszedł z Kijowa w nocy z 8 na 9 maja. Składał się głównie ze studentów i gimnazjalistów. Nazajutrz połączył się z drugim oddziałem kijowskim; dowodzonym przez Władysława Rudnickiego, „Kozaka Sawę", za którym podążał także w sto koni Romuald Olszań- ski. Ostatni oddział, liczący 150 ludzi, wyszedł z Kijowa prawie bez broni. Wojsko carskie pilnie śledziło Polaków i już wieczorem 9 maja zaatakowało oddział Olszańskiego siłami dwóch szwadronów dragonii i sotni kozackiej. Powstańcy zostali rozbici, stracili prawie 40 zabitych i 68 jeńców. Z pogromu uszło jedynie 50 ludzi. 13 maja pod Wier-cholewskiem (dziś Wiercholesie) poniósł klęskę drugi oddział z Kijowa. Do niewoli dostali się przywódcy powstania w Kijowskiem: Borowski, Olszański i Rudnicki, któremu udało się jednak zbiec i przekroczyć granicę au- 172 striacką. Inny oddział z Kijowa zabłądził-w lasach i nie trafiwszy do powstańców rozproszył się. „Nadchodziły wiadomości coraz pewniejsze i dokładniejsze o zupełnym rozbiciu powstania kiiowskiego — pisał Franciszek Rawita Gawroński. — Cześć tylko przerwała kordon i w lasach owruckich schroniła się nie na długo. Taki sam, o wiele nieraz groźniejszy los sootkał inne oddziały powstańcze. Napływać zaczęły do Kijowa nartie więźniów, a raczej jeńców ze wszystkich stron... Niektórzy szli pieszo, skrępowani powrozami, inni, słabsi, siedzieli na wozach. Konwój żołnierski otaczał partię. Wszystko to zapylone, wyblakłe, wymęczone. W osóle wszystkie transporty jeńców odbywały sie z pewnego rodzaju ostentacja, wystawa, prowadzono ich głównymi ulicami miasta wśród brutalnych wybryków motłochu, pokazywano zwyciężonych i upokorzonych, jakby umyślnie chciano naocznie pokazać swoją potęgę i następstwa za «bunty» (cytr za: F. Rawita Gawroński, Moie vrzyaody w roku 1863—1?64 w Kijowie, Warszawa 19221. Zamieszkali w Kiiowie' Polacy masowo wychodzili na spotkanie jeńców, by ..odezwać się choć z daleka i zagłuszyć klątwy i wyzwiska" (cyt. za M. Bohowityn Kozieradzką), dodać otuchy pojmanym w niewole. Twierdza w Peczersku stała się masowym więzieniem dla Polaków. W podziemiach samei tylko baszty Północ-nei przebywało w 1863 r. około 1200 powstańców. Stad wysyłano ich na katorgę na Syberii lub stawiano przed sadem, wydaiac surowe wyroki. Dnia 18 maia w pobliżu twierdzy został rozstrzelany Adam Zieliński. 9 listonada — Władysław Rakowski i Platon Krzyżanowski, w kilka dni późnie i Romuald Olszański i Adam Drużbacki. Powstanie styczniowe zostało krwawo stłumione. Na Ukrainie zaczął się okres surowych renresii. Władze carskie skonfiskowały setki majątków szlachty polskiej bioracei udział w powstaniu, wiele rodzin zesłano na Syberię lub w głąb Rosji. Polakom zabroniono nabywania 173 dóbr ziemskich na •Ukrainie. Dodatkowym środkiem represji był specjalny podatek nałożony na właścicieli ziemskich. Z trzech guberni Prawobrzeża przyniósł on skarbowi- państwa ponad 4,1 min rubli dochodu. „Do 1863 r. polskie wpływy były tu bardziej silne dlatego, że prawie cały urzędniczy aparat składał się z Polaków, mających ogromną większość ruskiego (ukraińskiego) ludu za poddanych chłopów" — pisał generał-gubernator kijowski I. Wasylczykow (cyt. za: Istorija Ryjewa). Po reformie uwłaszczeniowej wpływy te wyraźnie zmalały. Zaczął się okres wypierania pozycji polskich z tego terenu i umacniania wpływów obszarników oraz burżuazji rosyjskiej. Upadek powstania 1863 r. na Ukrainie stanowił nie tylko klęskę dla polskiego ruchu narodowego. Następująca po nim rusyfikacja objęła wszystkie ziemie Prawobrzeża, zadając cios również ukraińskiemu ruchowi narodowemu. Spadły na niego silne represje, wielu działaczy zostało aresztowanych i zesłanych na odległe tereny; „Hroma-dy" rozwiązano. Władze carskie zaczęły walkę z kulturą ukraińską, a w 1863 r. minister oświaty Piotr Wałujew wydał okólnik, zakazujący używania języka ukraińskiego w szkołach i wydawania w nim podręczników, ponieważ „języka ukraińskiego nie było, nie ma i nie będzie". Represje carskie nie powstrzymały natomiast rozwoju gospodarki, która uwolniona z pęt feudalizmu reformą 1861 r. nabierała charakteru kapitalistycznego. Kijów rozwijał się teraz w bardzo szybkim tempie. W 1864 r. liczył 68 tys. mieszkańców, w 1874 r. już 127 tys. Tak szybki postęp spowodowany był głównie rozwojem przemysłu i transportu. Widać to było w zmianach struktury zatrudnienia ludności. W 1874 r. już '15,2% mieszkańców Kijowa pracowało w przemyśle i rzemiośle, 5,3% w handlu, 13,3% w służbie państwowej, 12,5% w rzemiośle domowym, 2,6% w oświacie i zdrowiu, ponad 3% w transporcie i aż 23% w wojsku (do statystyki wliczono też załogę 174 wojskową). Pod względem narodowościowym ludność Kijowa była niejednolita. Rusini (Ukraińcy i Rosjanie) stanowili 80%, Żydzi, którym dopiero w XIX w. zezwolono na osiedlanie się w mieście — 10,5%, Polacy — 6,4%, Niemcy — 2,1%. W 1897 r. ludność miasta wzrosła do 247,7 tys., w tym już 17 000 Polaków i 21 870 Żydów. Największy napływ Polaków nastąpił pod koniec XIX w. Osiedlali się w Kijowie głównie przedsiębiorcy, oficjaliści, inteligencja i rzemieślnicy. Według pochodzenia stanowego mieszkało wówczas w mieście ponad 25 tys. szlachty, 6,8 tys. kupców, 118,5 tys. mieszczan i 98 tys. chłopów. Znaczną większość ludności Kijowa stanowili już przybysze z zewnątrz, z okolicznych miast, wsi, a także odległych miejscowości nie tylko Ukrainy, ale i Rosji. Klasa robotnicza liczyła wówczas 22,7 tys. osób, w tym 3500 kobiet. Duża większość jej wywodziła się ze stanu chłopskiego. Miasto szybko zmieniało swój wygląd. W 1870 r. hr. Stanisław Tarnowski tak o nim pisał: „Kijów ma fizjonomię miasta nieskończonego, wzrastającego, miasta, które się buduje i przebudowuje. Kijów ma właściwie jedną ulicę (mowa o Kreszczatiku — L.P.), która się szczyci dwoma szeregami domów piętrowych, stojących szczelnie obok siebie i patrzących sobie wzajemnie w okna. Zresztą największa dowolność, nieład prawie artystyczny. Ulicę i uliczki, drogi i ścieżki kręcą się, jak im się podoba, między domami, które nie trzymają się ani linii sznura, ani nawet tego prawa, które w nowszych miastach wszystkim domom każe stać frontem do ulicy. Stoją, jak chcą: przy ulicy lub opodal, przodem do niej, bokiem lub tyłem, snadź budowały się w czasach, kiedy aedilitas (w przenośni: urząd — L.P.) miejska była bardzo nieczynna lub bardzo wolnomyślna, a gruntu i przestrzeni tyle, że każdy mógł wybierać i budować się, jak i gdzie chciał, o drugiego się nie troszcząc. Ale że ta mieszanina, ten chaos składa całość ładniejszą do widzenia niż regularna jednostajność naszych nowszych miast, bu- 175 dowanych w szachownicę, to pewna. Wśród takiego bezładnego zbioru domów, domków rozrzuconych dowolnie po górach, świeci tu i ówdzie paradny dom, ozdobiony najnowszymi wymysłami cywilizacji" (cyt. za W. Cie-chowskim). Zabudowa miasta nadal nie przedstawiała się imponująco. Na prawie 20 tys. budynków 64,7°/» stanowiły domy drewniane, 14,7% mieszane (drewno i cegła), 8,3% lepianki z gliny i 12,1% murowane. Tylko 33% ulic Kijowa miało twardą nawierzchnię. JvIiasto składało się wówczas z następujących dzielnic: Dworcowej, Peczerska, Starego Miasta, Łybedskiej, Podolskiej, Płoskiej, Kureniówki, Łu- kianówki, Bajkowej Góry, Demiejówki, Sapernej Słobódki, Sołomanki, Protasowego Jaru i Szulawki. Od lat 70-ych głównym ośrodkiem miasta stał się Kre-szczatik. Jeszcze przed dziesięcioma laty były na nim zaledwie trzy piętrowe domy. W ciągu kilkunastu lat ulica zabudowała się nowocześnie. „Wystaw sobie wąwóz (po tutejszemu jar) długi, wąski i dość głęboki — pisał Ciechowski. — Spodem jego idzie ulica główna, a właściwie jedyna ulica miasta, wielka arteria. Tu hotele, tu sklepy, tu banki, tu wszystkie towarzystwa i spółki handlowe, asekuracyjne i jakie tylko są; słowem — tu skupia się całe nowoczesne życie miasta. Tu nawet elegancki świat kijowski przechodząc lub przejeżdżając tam i na powrót, popisuje się pięknością strojów, powozów i sanek (w zimie jest zwłaszcza tu główny i jedyny spacer)". W 1888 r. położono na Kreszczatiku kostkę, następnie pierwsze w mieście tory tramwajowe. W końcu XIX w. był tu „ruch kołowy ogromny, na trotuarach snują się wciąż setki publiczności, magazyny posiadają piękne wystawy, a większość ma oświetlenie elektryczne". Kreszczatik stał się głównym ośrodkiem handlowym i przemysłowym miasta, symbolem szybko rozwijającego się kapitalizmu. „Tu znajdują się lokale prawie wszystkich większych przedsiębiorstw, tu rozsiadły się wszystkie kantory bankierskie, 176 kierujące grą giełdową, tu mieszczą się kancelarie nota-riuszów, biura techniczne, zaopatrujące kraj w maszyny i narzędzia fabryczne i rolnicze, tu wreszcie skupia się cały elegancki handel detaliczny. Poza Kreszczatikiem nie ma w Kijowie magazynów. Istnieją wprawdzie sklepy i magazyny przy ul. Aleksandrowskiej, na Podolu, przy ul. Wielkiej Wasylkowskiej, lecz w pierwszych handel jest hurtowy, drugie zaś handlują wyłącznie towarami gorszego gatunku. Wobec takich warunków każdy kupiec z konieczności stara się o pomieszczenie swego magazynu na Kreszczatiku. Ceny więc wynajmu sklepów są nader wysokie. Szpeci Kreszczatik kilka starych kamienic parterowych, o których przebudowaniu właściciele nie myślą wcale, zadowalając się dochodami, które dają sklepy. Zwiedzenie Kijowa rozpoczyna się zazwyczaj spacerem po Kreszczatiku. Ulica ta ma przeszło wiorstę długości, zaś szerokość jej jest różna; w najszerszym miejscu 30 sążni, w najwęższym 18 sążni". Na Kreszczatiku znajdowała się najpiękniejsza w mieście sala, mieszcząca się w gmachu resursy kupieckiej, a mogąca pomieścić do 1000 osób. Odbywały się w niej koncerty, bale i maskarady. Obok gmachu resursy znajdował się piękny ogród z teatrzykiem letnim i salą koncertową. Na Kreszczatiku stanął pierwszy hotel w mieście, „Europejski", dom szlachty kijowskiej, wzniesiony przez Maurycego Poniatowskiego, oraz nowy gmach ratusza, zbudowany w latach 1872—1874. Na wieży stanął posąg patrona miasta, Michała Archanioła. Na Kreszczatiku mieściły się też gmachy giełdy, Banku Handlowego, poczty i innych ważnych instytucji. Rozwój gospodarki kapitalistycznej spowodował duży rozmach w przemyśle. W 1867 r. założone zostały w mieście wielkie zakłady remontowe kolei południowo-zachod- niej, zatrudniające 2500 robotników. W rok później powstała cukrownia Demejewa, w której znalazło pracę 1200 osób. W 1873 r. Termen zbudował fabrykę produkującą 12 — Dzieje Kijowa ,177 urządzenia do budowy młynów, cukrowni, gorzelni, krajania tytoniu, sprzęt kanalizacyjny. W tym samym roku powstała w Kijowie stocznia remontowa statków rzecznych, zatrudniająca 300 robotników. Jednym z najstarszych zakładów przemysłowych była Południowo-Zacho-nia Fabryka Budowy Maszyn (dziś „Leninowska Kuźnica"), wytwarzająca kotły, maszyny cukrownicze i gorzel-nicze. Znalazło w niej pracę 800 robotników. W 1880 r. Nicki założył fabrykę budowy urządzeń dla przemysłu winiarskiego. W 1885 r. działały już w Kijowie 104 przedsiębiorstwa przemysłowe, zatrudniające 4113 robotników i wytwarzające produkcję wartości-7,8 min rubli (w 1876 — 5,67 min rubli). Niebawem powstała jedna z największych wówczas fabryk kijowskich — Gretera i Kriwanen-ki — budująca całe cukrownie-i zatrudniająca ponad 1000 robotników. Osiągała roczną produkcję wartości ponad 1 min rubli. Bracia Zarębscy i Felaner założyli ponadto fabrykę urządzeń młynarskich. Przemysł maszynowy nie dominował jednak w Kijowie. Przeważały zakłady innych działów produkcji. Do najstarszych należał wyrób cegły. „Kijów posiada tak wyśmienitą cegłę, jaką pochwalić się może zaledwie kilka miast w Europie" — pisał Ciechowski. Liczne cegielnie pracowały wokół miasta. „Do wypalania cegły używają cegielnie kijowskie wyłącznie drzewa i puszczają z dymem lasy całe, dostawiane wodą na przystań kijowską". Stare tradycje, sięgające czasów Włodzimierza Wielkiego, miał przemysł garbarski. W końcu XIX w. pracowały w mieście trzy duże garbarnie. Tradycyjny przemysł młynarski reprezentowany był w mieście przez- kilka zakładów, z których największy, należący do spółki braci Brod-skich, mełł 15 tys. pudów ziarna na dobę. W drugiej połowie XIX w. rozwinął się na Prawobrzeżu przemysł cukrowniczy. W 1910 r. do Polaków należało 40% wszystkich cukrowni na Ukrainie. Jedna z największych w Kijowie była własnością hr. Branickiego. W 1890 r. na przed- 178 mieściu Demijówce spółka belgijska założyła jeszcze większy zakład, zatrudniający 1000 robotników. Do tradycyjnego przemysłu należał w Kijowie przemysł piwowarski. Największy browar założył Termen, który sprowadził do swego zakładu urządzenia z samego Pilzna. Drugi wielki zakład tego typu zbudowało Południowo-Rosyjskie Towarzystwo Akcyjne. Ponadto w końcu XIX w. pracowało w Kijowie kilka mniejszych browarów, kilka gorzelni, wytwórni masła, sześć fabryk tytoniu, kilkanaście zakładów przemysłu cukierniczego na czele z firmą „W. Jefimow", eksportującą swoje wyroby do wielu państw Europy, kilka fabryk mydła, świec, szereg piekarń i masarni. W miarę postępu uprzemysłowienia coraz wyraźniejsza stawała się koncentracja produkcji. W 1897 r. 17 zakładów przemysłowych Kijowa zatrudniających po przeszło 100 robotników wytwarzało łącznie 72i0/o produkcji w mieście 'y zatrudniało 60% proletariatu. Największe z nich — kolejowe warsztaty remontowe, Południowo-Rosyjskie Zakłady Budowy Maszyn, zakłady Gretera i Kriwanenki, cukrownia towarzystwa belgijskiego, Arsenał (przemysł zbrojeniowy) i jedna z fabryk tytoniu — zatrudniały po przeszło 500 robotników. Dużym zakładem była ponadto.fabryka wyrobów złotniczych Mer-szaka. Na przełomie XIX i XX w. powstały w Kijowie dalsze zakłady przemysłowe: cementownia, huta szkła, trzy cegielnie, dwie fabryki gwoździ, fabryki nawozów sztucznych, narzędzi rolniczych i kilka innych. „Mimo to trudno uważać Kijów za miasto fabryczne — pisał Ciechowski. — Uderza na przykład tu brak fabryk sukna, płócien lub perkalów i nie tylko nie mamy tu ani jednego zakładu tego rodzaju, ale nawet nie wyrabiają się w Kijowie sznury i liny, których tak wiele potrzebuje żegluga na Dnieprze". Tradycyjnie silne było w mieście rzemiosło. Na przełomie stuleci pracowało w mieście około 3000 warszta- 179 tów, nie mogących jednak zaspokoić szybko rosnących potrzeb coraz większego miasta. Dlatego znaczną ilość wyrobów przemysłu i rękodzieła sprowadzano z Moskwy i Warszawy. System kapitalistyczny coraz bardziej wdzierał się i do rzemiosła. „Ostatnimi czasy powstało tu kilka zakładów rękodzielniczych, posiadających przy Kreszcza-tiku i ul. Aleksandrowskiej magazyny wyrobów miejscowych — pisał Ciechowski. — Każdy z tvch magazynów ma do swej dyspozycji kilkadziesiąt drobnych zakładów rzemieślniczych, rozrzuconych na przedmieściach. Zakłady te otrzymują od pracowników sztuki odzieży lub obuwia już pokrajane i przygotowane do uszycia. Na podobnych zasadach organizowana jest także największa z miejscowych fabryk mebli Kimaiera, która oprócz 100 robotników pracujących w zakładz.ie głównym i zajętych robotą mebli zbytkownych i stylowych, zatrudnia jeszcze kilkuset robotników, pracujących we własnych niewielkich warsztatach, pod kierunkiem zakładu". Coraz większe znaczenie w życiu miasta miał handel. Początkowo głównym jego ośrodkiem było Podole, zwłaszcza sławny targ Tołkuczka. Maria Bohowityn Kozieradz-ka pisała o nim: „Wszystkiego tam dostać można: płótna, chustek, dywaników, ubrań, wyrobów z drzewa, haftów, koroneczek, naczyń, misek drewnianych ładnie malowanych, ludowych wyrobów rozmaitych, obwarzanków, a nawet gorącego jedzenia. My z Jadzia (koleżanką autorki — L.P.) na przykład fundujemy sobie tam pierogi hre-czane z serem, wyborne naprawdę, po dwie kopiejki sztuka... Słynne są suche «konfiekty» (cukierki) Bałabuhiny, a także różne przetwory z żurawin. Na rogach ulic sprzedają Turcv chałwę, a w sierpniu Tatarzy, z Krymu i południowej Rosji zjawiają się z wielbłądami i wielkimi brykami, na których przewożą wyborne winogrona rozmaitego koloru i gatunku, po 10—15 kopiejek za funt... Doskonałe są także krymskie wina, które też zamiast wody pijamy". Ciechowski dodał, że można tu kupić meble, sta- 180 re monety i antyki, a często i różne przedmioty pochodzące z kradzieży. Później Podole zostało zdystansowane przez Kreszczatik. W Kijowie odbywały się największe w Rosji targi cukrem. „Spekulacja cukrem i akcjami towarzystw cukrowniczych gra tu wybitną rolę, powołując nierzadko do życia wielkie fortuny lub redukując znaczne, niekiedy z wielkim mozołem uzbierane kapitały, do zera" — pisał Ciechowski. Rozwijał się także handel zbożem, rybą, suknem, bławatami, towarami kolonialnymi. Szczególnie wielkie obroty dokonywały się podczas zjazdów kontraktowych. Czasem dochodziły nawet do 2 min rubli. Ogromną rolę w życiu gospodarczym miasta odgrywała giełda kijowska. Rosło również znaczenie banków. Pierwsze dwa prywatne banki powstały w 1868 r. z inicjatywy milionera Mikołaja Tereszczenki, potentata cukrowniczego; w 1871 r. założony został Kijowski Bank Przemysłowy, wykupiony w 1896 r. przez kupców moskiewskich. Powstał także Bank Ziemski, inwestujący przedsięwzięcia wielkich obszarników. Działały również filie różnych banków rosyjskich i zagranicznych. Gospodarczą rolę Kijowa w życiu całej Rosji zwiększyła jeszcze rozbudowa sieci kolejowej. W 1868 r. zbudowano pierwszą linię, prowadzącą do Kurska, dzięki czemu miasto uzyskało bezpośrednie połączenie z Moskwą. W latach 1868—1871 zbudowana została kolej do Odessy. W następnych latach Kijów uzyskał połączenia z Charkowem, Zagłębiem Donieckim i centralnymi terenami Rosji, dzięki czemu wyrósł na jeden z najważniejszych w imperium węzłów kolejowych. Ogromnie rozwinął się też transport wodny na Dnieprze. Wzrosła liczba statków, a w latach 1884—1894 przewóz towarów z Kijowa drogą wodną zwiększył się 5 razy, pasażerów zaś 4 razy. Nowoczesną przystań portową na Dnieprze oddano do użytku w 1899 r. Ustawa o miastach z 1870 r. wprowadziła duże zmia- 181 ny w systemie samorządu miejskiego. Zniesiona została przede wszystkim zasada stanowości, a na jej miejsce wrowadzono cenzus majątkowy. Organy samorządu — dumy miejskie — otrzymały kompetencje równe ziem-stwom, a więc dotyczące spraw ekonomicznych i gospodarki, komunalnej. W wyborach do dum prawo udziału mieli wszyscy mieszkańcy miast, obywatele rosyjscy, mający ukończone 25 lat i płacący podatki. Ludność miejską podzieloną na trzy kurie, według wysokości płaconych podatków. Każda kuria wybierała jednakową liczbę radnych, co zapewniało uprzywilejowaną pozycję nielicznej grupie najbogatszych. Duma wybierała ze swego grona prezydenta miasta na okres 4 lat oraz zarząd miejski. Uchwały jego zatwierdzał, w przypadku Kijowa i innych miast gubernialnych, minister spraw wewnętrznych. Gubernator zaś miał prawo nadzoru nad uchwałami dumy i czuwał, by były zgodne z obowiązującymi przepisami. Pierwszym prezydentem Kijowa po reformie został Piotr Demidow. Reforma samorządowa niewątpliwie przyczyniła się do usprawnienia gospodarki komunalnej w Kijowie i innych miastach imperium. Główne dochody miasto czerpało z podatków od nieruchomości, fabryk i przedsiębiorstw oraz ceł. Rozwój przemysłu i handlu wpłynął na znaczne zwiększenie tych dochodów. W latach 1867—1875 wzrosły one 5,5-krotnie i doszły do 500 tys. rubli, w 1897 r. osiągnęły 1,7 min rubli. Jeszcze szybciej jednak rosły wydatki związane z potrzebami powiększającego się z roku na rok miasta, toteż zarząd Kijowa był stale zadłużony. Duże sumy wydatkowano na ochronę zdrowia. Liczba szpitali zwiększyła się w 1885 r. do siedmiu (z 723 łóżkami), śmiertelność ludności znacznie zmalała. Stan higieny poprawił się dzięki budowie wodociągu miejskiego (1870—1872) oraz kanalizacji (od 1894). Pojawiła się potrzeba elektryfikacji i zorganizowania transportu miejskiego. Pierwsza elektrownia o małej mocy zbudowana została w 1890 r. Oświe- 182 tliła najpierw teatr i przyległe doń większe ulice. W 1894 r. zbudowano dalsze dwie małe elektrownie. W 1888 r. pojawiły się w Kijowie pierwsze telefony. W 12 lat później zarejestrowano w mieście już 1300 abonentów. W 1890 r. uruchomiono dwie pierwsze linie tramwaju konnego, łączące główne punkty Kijowa. Próbowano też uruchomić tramwaj parowy, jednak bez powodzenia. Tramwaj elektryczny pojawił się w 1894 r. i był pierwszym tego typu pojazdem w Rosji. Połączył Kreszczatik z Podolem. Miasto zmieniało się szybko. „Śmiało rzec można — pisał Ciechowski — że ktąkolwiek znał Kijów 30 lat temu, dziś by go nie poznał, tak dalece rozrasta się i upiększa to miasto. Ruch budowlany wzmógł się niezwykle. Powstało szereg nowych gmachów publicznych, mnożą się i rozwijają szkoły, zakłady humanitarne (tj. szpitale, sierocińce, przytułki dla starców itp. — L.P.), instytucje poświęcone naukom i sztuce tudzież przedsiębiorstwa przemysłowe i handlowe. Zjawił się zastęp wszelakiego rodzaju stowarzyszeń, wzmógł się dobrobyt i ruch umysłowy we wszystkich warstwach ludności". Duże zmiany w Kijowie zauważa również Rawita Gawroński. „W 1898 poszedłem odwiedzić od dawna znajome miejsca — pisał. — Jakże się wszystko zmieniło! Bramy wiodące do cytadeli: Kijowska, Wasylkowska, Czernihowska i jeszcze jedna, której nazwa wymknęła się z pamięci mojej, już wszystkie zburzone. Przez tę właśnie ostatnią przechodzi tramwaj. Odwach kijowski i tzw. główny odwach nie istnieją już, dom komendanta (twierdzy w Peczersku)... legł w gruzach. Na wielkim placu cytadeli, od głównego odwachu do Ławry prawie i Arsenału, założono park spacerowy" (F. Ra wita Gawroński, Kijów — legendy, podania, dzieje, Kijów 1915). Znaczne oddalenie Kijowa od granic Rosji oraz długotrwały okres pokoju spowodowały, likwidację twierdzy w Peczersku. Za rozwojem miasta nie podążała infrastruktura. „Cy- 183 wilizacja wprowadziła tu niektóre swoje wynalazki, gaz na przykład, ale nie wszystkie — pisał Ciechowski. — Bruk, gdzie jest, straszny, a gdzie nie ma, kurzawa, a po deszczu błoto bezdenne, chodniki z cegieł, nie z kamienia. Jednak znać, że to miasto bogate, że robią tu interesa , przyciągające cudzoziemców ze wschodu i zachodu. Napisy na każdym prawie sklepie francuskie obok rosyjskich, w sklepie każdym zawsze ktoś mówi po francusku lub niemiecku, są filie magazynów odeskich, petersburskich, moskiewskich, a sama łatwość rozmówienia się po francusku dowodzi, że kupcy kijowscy muszą mieć sposobność i potrzebę zrozumienia się z cudzoziemcami... Kijów nie tylko rozległością, ale i fizjonomią swoją robi wrażenie miasta wielkiego, poważnego, stołecznego. Ruch w mieście duży, ale także dziwnego rodzaju, powiedziałbym, bardzo demokratyczny. Elegantów, pań pięknie ubranych, ładnych powozów nie widzisz prawie wcale. Najwięcej spotyka się sukman, baranich czapek i wózków. To wiejska publiczność, która tu licznie ściąga, a na noc wraca do domów". Po upadku powstania styczniowego i likwidacji ukraińskich „Hromad" życie polityczne w mieście na pewien czas zamarło. Rewolucyjno-terrorystyczny ruch odrodzili studenci Uniwersytetu Moskiewskiego nieudanym zamachem na Aleksandra II w 1866 ?., wykonanym przez Dymitra Karakozowa. Odpowiadając na ten zamach, roztoczono surowy nadzór policyjny nad uniwersytetami w całej Rosji. Część podejrzanych o rewolucyjną postawę studentów w Kijowie i innych miastach usunięto z uczelni. Mimo to od początku lat 70-ych zaczęły powstawać nowe kręgi rewolucyjne. Przemożny wpływ wywierała na nie ideologia narodnicka, ogarniająca szerokie rzesze młodzieży wywodzącej się z różnych środowisk społecznych, często nawet bardzo zamożnych. Narodników rosyjskich i ukraińskich łączył wspólny cel — walka przeciw istniejącemu ustrojowi politycznemu, absolutyzmowi 184 carskiemu, dążenie do przekształcenia Rosji w republikę socjalistyczną. Zręby nowego ustroju widzieli we wspólnocie chłopskiej, byli też gorącymi rzecznikami interesów ludu. Nie rozumieli jednak w pełni praw rządzących rozwojem społecznym i traktowali kapitalizm w Rosji jako zjawisko przypadkowe, dlatego nie dostrzegali rewolucyjnych możliwości proletariatu i traktowali robotników jako część chłopstwa. Wierzyli więc w nieograniczony potencjał rewolucyjny ludu wiejskiego i tylko z masowym jego udziałem wyobrażali sobie rewolucję, toteż mimo całej żarliwości byli w istocie utopijnymi romantykami. W 1873 r. w powiecie czehryńskim Jakub Stefanowicz i Lew Dejcz założyli tajną organizację chłopską przygotowującą powstanie, zostali jednak wykryci i aresztowani. Do Kijowa zjeżdżali się wybitni przywódcy narodniccy z całej Rosji. Spotykali się w mieszkaniu rewolucyjnej działaczki Olgi Iwanowej, gdzie założyli tzw. Komunę Kijowską, kierowaną przez Włodzimierza Debagorija Mo-krijewicza. Drugą grupę narodnicka w Kijowie, tzw. Czaj-kowców (od nazwiska jednego z pionierów ruchu, Mikołaja Czajkowskiego), założył Paweł Akselrod. Latem 1874 r. setki narodników „szło w lud" agitować chłopów do powstania. Niepiśmienni, ciemni i nieufni chłopi nie rozumiel' jednak rewolucyjnej agitacji i wydawali podejrzanycl władzom policyjnym, toteż cała kampania zakończyła się zupełnym fiaskiem. Większość członków Komuny Kijowskiej została zesłana na katorgę. Mimo to ruch nie upadł. Pozostali w Kijowie dwaj wybitni działacze narodniccy, Iwan Popów i Łuka Iwanow, przeszli do nowej taktyki — indywidualnego terroru. W dniu 23 lutego 1876 r. postrzelony został pomocnik prokuratora okręgu kijowskiego, 25 maja tegoż roku były student G. Popko zastrzelił adiutanta komendanta powiatowego żandarmerii. Dokonano też nieudanej próby odbicia uwięzionych towarzyszy. 11 lutego 1879 r. narodnicy stawili zbrojny opór żandarmom, którzy odkryli ich tajną drukarnię. Oddział car- 185 ski zdołał jednak ująć 20 narodników, z których czterech skazano potem na karę śmierci, a pozostałych na katorgę. Niebawem terror rządowy, reprezentowany w Kijowie przez generała-gubernatora M. Czertkowa, doprowadził do upadku ruchu narodnickiego na Ukrainie (podobnie jak w całej Rosji), pozbawionego szerszej bazy społecznej. Wśród narodników na Ukrainie znajdowali się również Polacy, głównie studenci Uniwersytetu Kijowskiego: Józef Uziembło, Ignacy Hryniewiecki — zabójca Aleksandra II, Walerian Osiński, Aleksy Drobysz-Drobyszewski, Henryk i Władysław Izbiccy, Florian Bohdanowicz i inni. W tym czasie odżył również ukraiński ruch narodowy. Reaktywowały swoją działalność „Hromady", prowadzące szeroką działalność oświatową i kulturalną. Członkowie ich zbierali po wsiach ukraiński folklor — dumy, pieśni, bajki, opowiadania ludowe itp. — a także materiały etnograficzne. Trybuną działaczy narodowych stała się gazeta „Kijowski Telegraf", na łamach której drukowano ukraińskie utwory literackie, rozprawy naukowe, informowano o zebranych materiałach dotyczących życia ludu, jego kultury i obyczajów. Z inicjatywy kijowskiej „Hromady" w 1873 r. powstał w Kijowie Południowo--Zachodni Oddział Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego. Początkowo prowadził głównie badania geograficz-no-statystyczne dotyczące Ukrainy, z biegiem lat stał się głównym ośrodkiem naukowym całego kraju. Z jego inicjatywy wydano szereg prac czołowych wówczas intelektualistów ukraińskich: Iwana Rudczenki, Antonowicza, Drahomanowa, Maksymowicza oraz działacza i poety z Bukowiny, Jerzego Fedkowycza. Na łamach „Kijowskiego Telegrafu" działacze ukraińscy prowadzili też żarliwą polemikę z konserwatystami i nacjonalistami rosyjskimi, publikującymi się w nieoficjalnym organie administracji carskiej, dzienniku „Kijewlanin". Mimo iż narodowcy nadal stali na gruncie umiarkowanego liberalizmu i uważali, że inteligencji ukraińskiej wystarczy świetnie roz- 186 wijająca się wtedy literatura rosyjska, a tylko ludowi potrzebne jest piśmiennictwo w ojczystym języku, rząd carski znowu zastosował represje. W 1876 r. zamknięto kijowski oddział Towarzystwa Geograficznego, usunięto Drahomanowa z uniwersytetu oraz wydano ukaz zabraniający przywozu książek i broszur ukraińskich z zagranicy, drukowania i wydawania utworów i przekładów w tym języku (z wyjątkiem dokumentów historycznych i zabytków literatury pisanych jednak według pisowni rosyjskiej), wystawiania ukraińskich sztuk teatralnych. W 5 lat później zezwolono na druk słowników i wystawianie sztuk w teatrze, pozostałe zakazy utrzymano w mocy aż do 1905 ?., ?? przyniosło ogromne szkody kulturze ukraińskiej, pozbawionej możliwości swobodnego rozwoju. W 1882 r. ruch narodowy ożywił się nieco w związku z pojawieniem się periodyku historycznego „Kijewskaja Stari-na", na łamach którego rozpoczęto publikację niektórych prac intelektualistów ukraińskich. Na uniwersytecie powstały wtedy liczne kółka samokształceniowe studentów ukraińskich. Kapitalistyczny Kijów był miastem kontrastów społecznych. Oto jak pamiętnikarz opisuje życie obszarników polskich — Potockich, Sanguszków, Branickich, Radziwiłłów, Lubomirskich, Orłowskich, Grocholskich, Podhor-skich, Rzewuskich, Sobańskich, Olizarów i innych: „Wy-stawność życia tej właśnie kasty ludzi jaśniała pełnym blaskiem podczas zjazdu kontraktowego. Częściowo przybysze ci posiadali w Kijowie swoje piękne, luksusowe pałacyki... częściowo mieszkali w hotelu «Continental» przy ul. Mikołajewskiej lub w «Grand Hotelu» na Kresz- czatiku, a w latach bezpośrednio poprzedzających wojnę (pierwszą światową — L.P.) w hotelu «Francois», obok gmachu opery. Hotel ten należał do Polaka, Franciszka Gołąbka, znanego cukiernika, który zaczynając od małej cukierenki dorobił się w krótkim czasie wielkiego majątku, wybudował gmach wielkiego hotelu, gdzie była i restau- 187 racja, i cukiernia, i bilardy, i gdzie na piątym piętrze sam mieszkał z żoną Wandą... Podczas licznych przyjęć i zabaw, odbywających się w Kijowie to tu, to tam, można było podziwiać czerwone lub granatowe ostatniego kroju i mody fraki przedstawicieli tej kresowej magna-terii, sprowadzone wprost z Londynu od Powla, jak też biżuterię i toalety balowe ich żon lub córek, nadesłane z Paryża od Wortha lub Paąuina. Te wszystkie wspaniałości stanowiły często przedmioty zachwytu i podziwu, a nieraz zawiści licznej rzeszy szarej szlachty przybyłej na kontrakty... Za magnatami i szlagonami polskimi ściągała z całego świata zbieranina ludzka, od oficjalistów poszukujących pracy poczynając, a na poławiaczach posagów, gwiazdach lekkiej muzy, sztukmistrzach, muzykantach i niebieskich ptakach kończąc. Wszystko to ciągnęło w pogoni za zarobkiem, obłowieniem się, wyżyciem. Hotele... były przepełnione po brzegi, a i w mieście nie można było znaleźć nigdzie dobrego pokoju, jeśli się go wcześniej nie zamówiło. Nocne lokale, «Chateau de Fle-urs», «Olimpia» czy «Apollo»... rozbrzmiewały od śpiewu i muzyki, wystrzelonych korków od szampana, a czasem i kul rewolwerowych, lśniły od strojnych i pięknych kobiet, ich dekoltów, biżuterii, brylantów, drogich futer. Kluby «szlachecki» czy «kupiecki», a w późniejszych czasach, po roku 1905 «Ogniwo», były terenem, gdzie wyżywała się żyłka hazardowa, gdzie przez zielone stoliki płynęło szeroką strugą złoto «imperiałów» i szeleściły kremowe katarzyny (banknoty 100-rublowe z wizerunkiem Katarzyny II — L.P.) i białe piotrusie (500-rublówki z Piotrem I). Były zabawy, przyjęcia, imprezy dobroczynne... Za kieliszek szampana na kiermaszu (dobroczynnym) płacono 100 rubli, a niektórzy i więcej rzucali na tacę dla pięknego uśmiechu karotującej pani, na czym wygrywali biedni, dla których te pieniądze zbierano... Niezależnie od tych publicznych poniekąd zabaw, socjeta kijowska urządzała szereg prywatnych tańcówek i rautóws spe- .188 ktakli amatorskich, nie mówiąc już o słynnych popijawach i szaleństwach urządzanych przez panów z damami mniej cnotliwymi po gabinetach restauracyjnych. Spacery powozami lub sankami na most łańcuchowy na Dnieprze zamykały zwykły rytuał tych zabaw" (cyt. za: K. Glinka, W cieniu Złotej Bramy, w: Pamiętnik Kijowski, t. I, Londyn 1959). Z podobnie próżną wystawnością bawili się obszarnicy rosyjscy. Szybko bogacący się kapitaliści usiłowali imponować zainteresowaniami kulturalnymi. „Dom pana Tereszczen-ki należy do najpiękniej urządzonych domów mieszczańskich Kijowa i zawiera jedną z najbogatszych galerii obrazów malarzy rosyjskich... — pisał Ciechowski.— Pałac pana Bohdana Chanenki, zięcia p. Mikołaja Teresz-czenki, należy do rzędu tych siedzib wielkopańskich, jakimi mogłoby się szczycić każde miasto w Europie i jakich w ogóle niewiele w świecie. Właściwie to już nie mieszkanie prywata^, a muzeum zabytków sztuki". Na przeciwległym biegunie społeczeństwa kijowskiego znajdował się proletariat. Był niejednolity narodowo, pod koniec XIX w. składał się w większości z Ukraińców, w 18% z Rosjan, 13% z Białorusinów. Robotnicy pracowali w antysanitarnych warunkach przez 12—16 godzin dziennie, często bez wolnego dnia w tygodniu. Masowo zatrudniane były kobiety i dzieci, nawet w wieku 12—13 lat. Robotnicy zarabiali miesięcznie przeważnie 15—17 rubli, kobiety i dzieci znacznie mniej. Zarobki większości majstrów wahały się w granicach 35—37 rubli miesięcznie. Kryzys gospodarczy lat 80-ych spowodował ponad dwukrotne zmniejszenie się zarobków proletariatu, przy jednoczesnym wzroście cen żywności. Istną plagą dla robotników były kary, którymi właściciele i majstrowie szafowali bez żadnego uzasadnienia. Ogromna większość proletariatu mieszkała w fatalnych warunkach mieszkaniowych. W 1874 r. przeciętne komorne za jednoizbowe mieszkanie o powierzchni około 20 m2 w centrum miasta 189 wynosiło 85 rubli rocznie, stanowiło więc prawie połowę rocznej płacy. Dlatego zdecydowana większość robotników mieszkała w prymitywnych warunkach na przedmieściach, gdzie za podobnej wielkości lokal właściciele pobierali rocznie 39—40 rubli. Żyjąc w tak złych warunkach bytowych robotnicy padali ofiarą różnych chorób zakaźnych, toteż śmiertelność w ich rodzinach była największa. W tej sytuacji głównym celem proletariatu stała się walka z wyzyskiem kapitalistycznym, a nie dążenia narodowe, tym bardziej że klasa robotnicza nie była przecież jednolita narodowo. Niski stopień jej świadomości i brak wszelkich więzi organizacyjnych powodował, że pierwsze, żywiołowe wystąpienia kończyły się niepowodzeniem. Pierwszy strajk w Kijowie odbył się w 1867 ?., następne wybuchły w latach 80-ych. Pod naciskiem coraz liczniejszych wystąpień rząd carski zmuszony został do pewnych ustępstw — wydano zakaz pracy nocnej dzieci,- a później kobiet i młodocianych, ustalono maksymalną granicę kar pieniężnych, zobowiązano fabrykantów do organizowania nauki dla młodocianych pracowników. Ideologia socjalistyczna dotarła na Ukrainę w latach 70-ych XIX w. Pionierem marksizmu w Kijowie był profesor ekonomii politycznej tutejszego uniwersytetu, Mikołaj Ziber. Po nim propagandę socjalistyczną szerzył na Ukrainie i w Kijowie Jerzy Plechanow i jego grupa „Wyzwolenie Pracy". Kółka czytające literaturę marksistowską powstawały głównie wśród młodzieży studenckiej i gimnazjalnej. Po utworzeniu w 1875 r. Związku Robotników Południowej Rosji kółko tej organizacji powstało, w Kijowie. Szczególnie aktywną jego działaczką była Polka z pochodzenia, Helena Kowalska. Związek Robotników Południowej Rosji prowadził pracę propagandowo-agitacyj-ną w fabrykach, nawoływał do walki o cele ekonomiczne, a w dalszej kolejności stawiał sprawę przewrotu politycznego i wywalczenia należnych praw robotnikom, organizował akcje strajkowe. W 1877 r. Związek został rozgro- 190 miony przez policję, a jego przywódcy aresztowani i skazani na długoletnie więzienie. Represje władz carskich nie mogły jednak zdławić szybko rozwijającego się ruchu robotniczego. Na początku lat 90-ych kijowscy socjaliści zaktywizowali swą działalność. W końcu 1895 r. powstał komitet robotniczy organizujący ruch strajkowy w różnych przedsiębiorstwach. Założył on kasy strajkoWe, wspierające finansowo robotników walczących o lepszy byt. W prywatnych mieszkaniach odbywały się gorące dyskusje i ostre polemiki między narodnikami a socjalistami. Poglądy marksistowskie propagowali w nich Anatol Łunaczarski, N. Wigdorczyk i P. Tuczapski. W grudniu 1896 r. w Kijowie ukazał się pierwszy numer nielegalnego pisma socjaldemokratów, „Naprzód". W dniach 17—18 (29—30) marca 1897 r. odbyło się spotkanie przedstawicieli kijowskich kółek socjalistycznych, na którym postanowiono utworzyć wspólną organizację pod nazwą Związek Walki o Wyzwolenie Klasy Robotniczej i. wydawać „Gazetę Robotniczą". W celu rozwijania propagandy socjalistycznej wśród robotników założono w mieście tajną drukarnię, która wydała szereg prac Marksa, Engelsa i Lenina oraz socjalistów niemieckich i francuskich. Związek Walki wywierał silny wpływ na studentów, którzy utworzyli rewolucyjny Związek Przyjacielski. W marcu 1898 r. przedstawiciele Związku Walki o Wyzwolenie Klasy Robotniczej z Petersburga, Moskwy, Kijowa (B. Eidelman) i Jekateryno-sławia oraz z żydowskiego „Bundu" utworzyli na zjeździe w Mińsku Socjaldemokratyczną Partię Robotniczą Rosji. Wybrany na zjeździe Komitet Centralny niebawem aresztowano, a cały program partii nie został opracowany, toteż z faktyczną organizacją SDPRR trzeba było jeszcze poczekać. Na początku XX w. Kijów nadal rozwijał się w szybkim tempie, stając się wielkim ośrodkiem przemysłowym, handlowym, siedliskiem banków, wielkim węzłem komu- 191 nikacyjnym. Miasto rozszerzało się. W 1904 r. obejmowało powierzchnię 5838 dziesięcin, w sześć lat później przyłączono doń okoliczne miejscowości: Wyższą i Niższą So-łomankę, Kuczmanowo, Protasowo, Górę Batuchana, w 1911 — Karawajewo. Dzięki temu pod względem obszaru Kijów stał się trzecim miastem Rosji, po Petersburgu i Moskwie. W 1907 r. ludność jeso wzrosła do 404 tys., w 1913 r. osiągnęła 594,4" tys. Mężczyzn było znacznie więcej niż kobiet. Powstały nowe dzielnice: Rejon Bul waru (od bulwaru Bibikowa, gdzie powstał jeden z naj większych placów handlowych), plac Halicki (dziś Po-biedy). W Peczersku powstała ul. Meryngerowska (nazwa od nazwiska wybitnego lekarza, Fryderyka Meryn-gera, nrofesora uniwersytetu), na której ulokowali się ci kapitaliści, dla których zabrakło już miejsca na Kresz-czatiku. „W kilka lat z pośpiechem iście amerykańskim góry zrównano, wytknięto ulicę i wybudowano kilkanaście takich gmachów, o jakich nie śniło się jeszcze wówczas nikomu w Kijowie" (cyt. za W. Ciechowskiml. Z rozmachem powstawały nowe fabryki i przedsiębiorstwa. W 1900 r. przemysł kijowski wytwarzał produkcję wartości 32,7 min rubli. Po pewnym zastoju na początku stulecia, gdy nastąpił kryzys i wzrosło bezrobocie, liczba zakładów znowu się zwiększyła i W 1913 r. doszła do 177. Pracowało w nich 15 tys. robotników, a wartość produkcji osiągnęła 37,5 min rubli. Najbardziej rozwinięty był przemysł spożywczy, skórzany, drzewny, materiałów budowlanych i maszynowy. Znaczna część fabryk stanowiła własność obcego karritału, płównie niemieckiego i austriackiego, także i polskiego. Powstały nowe banki ? wzrosły obroty handlowe. W dalszym ciągu rozwijał sie tran-soort kolejowy — w 1901 r. oddano do użytku linię do. Połtawy, a w 1902 r. — do Kowla. Na przełomie XIX i XX w. wzrosły w Rosji uprawnienia samorządu miejskiego, ale jednocześnie prawo wyborcze do dum przyznano tylko właścicielom domów, zie- 192 mi, przedsiębiorstw i wszelkich nieruchomości. Władza w miastach znajdowała się od tej pory w rękach przemysłowców, finansistów i kamieniczników. Kijowem rządziły rody Czokołowów, Dębickich, Kobców, Burczaków, Demczenków i innych przedstawicieli miejscowej burżu-azji. Mimo rosnących dochodów miasto było stale zadłużone, w 1912 r. już na sumę 11,6 min rubli, wydatki bowiem na gospodarkę komunalną stale rosły. Na początku XX w. powstały w Kijowie dalsze elektrownie o dużej już mocy. Dzięki temu w mieście pojawiły się latarnie elektryczne. Niebawem zbudowano pierwszą w Europie elektrownię dieslowską. Szybko rozwijała się 'sieć tramwajowa. W latach 1904—1912 długość linii tramwajowych wzrosła z 74 do 149 wiorst. W 1912 r. pierwszy w mieście tramwaj motorowy połączył kijowski plac Pocztowy z Darnicą i Browarami. W mieście pojawiły się pierwsze taksówki. Były bardzo drogie, godzina jazdy kosztowała bowiem do 5 rubli. Zanotowano postęp w dziedzinie ochrony zdrowia. Po rewolucji 1905—1907 oddano w Kijowie do użytku dwa pierwsze szpitale dla robotników. Ogólny postęp medycyny i poprawa stanu higienicznego miasta spowodowały spadek śmiertelności, w dalszym ciągu jednak w 1911 r. jeszcze aż 23,5% dzieci umierało w pierwszym roku życia. W Kijowie pracowało wówczas 700 lekarzy, nie licząc dentystów. Znaczne zmiany zachodziły nie tylko w strukturze społecznej ludności, ale i narodowościowej. Na początku XX w. zwiększył się w Kijowie procent Rosjan, Żydów i Polaków, zmniejszył — Ukraińców. W latach 1897—1909 liczba Polaków wzrosła z 17 do 44 tys., tj. do ponad 10% ogółu mieszkańców. Tworzyli oni elitę społeczną i intelektualną w mieście, podobnie jak i. na całej Ukrainie, gdzie w 1911 r. przeszło połowę inteligencji stanowili Polacy. Twórcą giełdy kijowskiej i prezydentem miasta był Józef Zawadzki, znany księgarz i wydawca. Działało w 13 — Dzieje Kijowa 193 mieście wielu polskich kapitalistów: Stefan Węgliński, założyciel Biura specjalizującego się w budowie cukrowni i współwłaściciel wraz z Olszańskim i spółką Dnieprow-skiej Fabryki Maszyn wyrabiającej odlewy żelazne oraz urządzenia dla gorzelni i cukrowni, J. Andrzejewski, właściciel wytwórni pieców kaflowych, W. Suleczycka, właścicielka wytwórni kwiatów sztucznych. Wiele przedsiębiorstw warszawskich miało swoje filie i oddziały w Kijowie, np. Warszawska Fabryka Wyrobów Platerowych i Srebrnych Józefa Frageta (Kreszczatik 33), Warszawska Fabryka Kosmetyków Fryderyka Pulsa. Przy ul. Wielkiej Wasylkowskiej mieściła się firma krawiectwa męskiego A. Wilczkowskiego, przy Aleksandrowskiej — zakład win krymskich i zagranicznych braci L. i W. Kunderewiczów, przy Kreszczatiku — magazyn mebli i luster L. Romanowskiego i firma handlowa A. Przesmyckiego. W Kijowie znajdował się też skład maszyn i narzędzi rolniczych Władysława Dolińskiego oraz księgarnia i czytelnia znanego wydawcy, Leona Idzikowskiego. W mieście ukazywała się codzienna „Gazeta Polska". Po rewolucji 1905 r. gdy zelżał nieco ucisk carski, Włodzimierz Grocholski założył „Dziennik Kijowski", a Wacław Lipiński zaczął wydawać radykalne pismo „Goniec Kijowski". Polacy rozwinęli szeroko w Kijowie działalność związku pracowników rolnych i przemysłu wiejskiego; skupiał on w swych szeregach właścicieli ziemskich. Wzrost liczby Polaków w Kijowie spowodował konieczność budowy nowego kościoła katolickiego. Na przełomie stuleci wzniesiono neogotycką świątynię pod wezwaniem Św. Mikołaja, dla uwiecznienia wizyty Mikołaja II w Kijowie w tym Halkę Stanisława Moniuszki. Na przełomie XIX i XX w. pojawiły się w Kijowie pierwsze kinematografy, dające początek sztuce filmowej. W Kijowie pracowało wielu wybitnych malarzy. Prócz Szewczenki należeli do nich Sergiusz Kostenko i Chariton Płatonow, autorzy licznych portretów i obrazów ukazujących życie i obyczaje ludu ukraińskiego, grafik Mikołaj Muraszka, Michał Wróbel i Focyn Krasicki. W mieście organizowano szereg interesujących wystaw malarskich, przyciągających zawsze tłumy widzów. W 1888 r. odsłonięto w Kijowie pomnik Bohdana Chmielnickiego, dzieło wybitnego rzeźbiarza rosyjskiego Michała Mikieszyna. Na początku XX w. zaczęły się ukazywać w Kijowie pierwsze czasopisma poświęcone sztuce. Najpopularniejszym z nich było „Iskusstwo" (Sztuka). W 1907 r. powstała w mieście pierwsza organizacja skupiająca mistrzów pędzla i dłuta — Towarzystwo Kijowskich Artystów. Rozmach budownictwa w okresie kapitalizmu przyczynił się do rozwoju architektury. Dominował styl secesji, potem moderny. Dużym osiągnięciem architektów kijowskich był gmach dworca kolejowego oraz Sobór Wołody-mirski, dzieło Iwana Sztroma, Pawła Sparro i Aleksandra Berettiego, syna Vincenza. W 1876 r. powstał nowy gmach dumy miejskiej, zaprojektowany przez Aleksandra Schille. Przebudowano w tym okresie Pałac Carski, dobudowując w nim drugie piętro. * Na początku XX w. powstały w mieście pierwsze muzea: miejskie, którego gmach zaprojektował Władysław Horo-decki, oraz Pedagogiczne (dziś Kijowska Filia Centralnego Muzeum Lenina), zbudowane według projektu P. Alie-szyna. 10. Rewolucyjny przełom Wybuch pierwszej wojny światowej (28 VII 1914 r.) wywołał w Kijowie, podobnie jak w całej Rosji, falę szowinizmu. Prasa burżuazyjna zachłystywała się wprost z radości, że wreszcie nadszedł czas rozprawy z Niemcami i Austro-Węgrami. „Kijewlanin" pisał: „Teraz wszystkie klasy społeczne zjednoczyły się do walki z wrogiem!" Na ulicach miasta odbywały się nieustanne demonstracje zwolenników wojny. Tylko nieliczni w Kijowie bolszewicy od początku występowali przeciw wojnie imperialistycznej i rozsypywali na ulicach ulotki wzywające robotników do obalenia caratu. Ale jeszcze przed wybuchem wojny, 25 lipca, policja aresztowała wszystkich czołowych działaczy partii w Kijowie wraz z W. Andronikowem. Aktyw bolszewicki zesłano na Syberię, szeregowych członków wcielono do armii. Zerwana została łączność z Komitetem Centralnym i przebywającym na emigracji Leninem. Wybuch wojny spowodował osłabienie proletariatu kijowskiego. Znaczna część robotników została wcielona do armii i poszła na front, innych wywieziono do pracy w różnych zakładach całego kraju. W Kijowie zwiększyła się teraz liczba robotnic i młodocianych pracowników. Stopniowo w zakładach zaczęto masowo zatrudniać jeńców wojennych, zwłaszcza z armii austro-węgierskiej. Wojna pogorszyła znacznie warunki materialne proletariatu i warstw średnich. W latach 1915—1916 ceny "mąki, chleba i innych podstawowych artykułów żywnościowych wzrosły w Kijowie dwukrotnie, podczas gdy płace podniosły się tylko nieznacznie. Rosło bezrobocie, zwiększała się liczba chorych. Na skutek masowego poboru mężczyzn do wojska i migracji wojennych ludność Kijowa w 1917 r. zma- 14 — Dzieje Kijowa 209 lała do 467,6 tys. Wzrost niezadowolenia szybko wykorzystali bolszewicy. Wiosną 1915 r. wznowili swą działalność w Kijowie, powołali Komitet Miejski, nawiązali kontakty :z organizacjami innych miast rosyjskich i ukraińskich. Nieustannie prowadzili propagandę antywojenną, wywierali znaczny wpływ na związki zawodowe, próbowali działać na wiecach i mityngach, występowali przeciw komitetom wojenno- przemysłowym, organizującym przemysł dla potrzeb gospodarki wojennej. Często padali ofiarą represji, toteż w latach 1915—1917 Komitet Miejski zmieniał się aż trzykrotnie. W miarę pogarszającej się sytuacji materialnej zaczęły w Kijowie wybuchać strajki. W tym •okresie mienszewicy w mieście byli mało aktywni. Wojna zaktywizowała ukraiński ruch narodowy. Wychodząca w imperium carskim prasa ukraińska nawoływała do wierności wobec Rosji, sam Hruszewski zapewniał o swojej lojalności i pragnieniu rozwiązania problemu ukraińskiego „na podstawie rozwoju konstytucyjnego, autonomii krajów i poczucia narodowego". Starsze pokolenie Ukraińców zamieszkałych w imperium carskim stało na gruncie państwowości rosyjskiej, natomiast młodzi działacze występowali przeciw Romanowym. Część z nich, przebywająca na emigracji, założyła Związek Wyzwolenia Ukrainy i podjęła współpracę z Niemcami i Austro-Wę-grami, głosząc hasła zupełnej samodzielności Ukrainy. Nierozsądna polityka Petersburga tym bardziej budziła niezadowolenie na Ukrainie. Minister Sergiusz Sazonow oświadczył bez ogródek: „Teraz nadarzył się odpowiedni moment, aby raz na zawsze skończyć z waszym ukraiń-stwem". Po tym oświadczeniu nastąpiły aresztowania działaczy ukraińskiego ruchu narodowego. Od początku 1917 r. całą Rosję ogarnęła fala strajków. W dniu 27 lutego (12 III) 1917 r. rewolucyjny proletariat Piotrogrodu doprowadził do obalenia caratu. W Rosji zwyciężyła rewolucja burżuazyjno-demokratyczna. Wiadomość o obaleniu wielowiekowego samodzierżawia 210 dotarła do Kijowa nazajutrz. W całym mieście zaczęły się demonstracje i wiece, wyrażające radość z powodu usunięcia z tronu cara Mikołaja II. Dnia 1 (14) marca na placu Dumy (dziś Kalinina)* odbył się wielotysięczny wiec zorganizowany przez bolszewików. „Nie uspokojenie, ale decydująca walka do pełnego zwycięstwa, do pełnego zniesienia samodzierżawia powinna teraz stać się naszym hasłem" — głosiła wydana następnego dnia odezwa Komitetu Miejskiego partii bolszewików do kijowian (cyt. za: Istorija Kyjewa). - W nocy z 1 na 2 marca w budynku związku zawodowego krawców przy bulwarze Bibikowa odbyło się pierwsze legalne zebranie organizacyjne bolszewików, na. którym wybrano tymczasową Radę Delegatów Robotniczych, mającą przygotować wybory do stałej Rady Delegatów. Drugą, konkurencyjną Radę wybrali w tym czasie mienszewicy i eserowcy. W dniach 2-4 marca odbyły się w Kijowie wybory do Rady Delegatów Robotniczych. Na 444 delegatów bolszewicy uzyskali 62 miejsca, mienszewicy ?— 131, bezpartyjni — 105. Pozostałe mandaty przypadły przedstawicielom partii burżuazyj-nych. Na czele Rady stanął mienszewik Niezłobin. 11 marca ukazał się pierwszy numer prasowego organu Rady — gazeta „Wiadomości Kijowskiej Rady Delegatów Robotniczych". Niebawem w Kijowie powstała również Rada Delegatów Żołnierskich. Rewolucjoniści likwidowali organy władzy carskiej, aresztowali jej czołowych działaczy, wprowadzili 8-godzinny dzień pracy, utworzyli milicję. Osłabiona wojną klasa robotnicza oddała jednak większość miejsc w Radzie Delegatów przedstawicielom partii burżuazyjnych, toteż proces rewolucyjny w Kijowie został zahamowany. Podobnie działo się w całej Rosji. Rezultatem tego było powstanie w Piotrogrodzie Rządu Tymczasowego ?— rzecznika interesów burżuazji. Dnia 1 marca powstał w Kijowie Zjednoczony Komi- 211 tet zrzeszający partie burżuazyjne popierające Rząd Tymczasowy. Weszli doń również mienszewicy i ese-rowcy. „Robotnicy do swych warsztatów, mieszczanie -*- każdy do swojej pracy, wszyscy na pomoc Ojczyźnie!" — głosiła odezwa Komitetu. Przeprowadzone przez nowe władze zmiany były powierzchowne. Usunięto gubernatora kijowskiego i jego zastępcę, wyższych oficerów policji, zlikwidowano żandarmerię i carską ochranę, pozostawiono natomiast nienaruszony aparat państwowy z czasów carskich, zezwalając byłym policjantom na wstąpienie do milicji. W dniu 4 (17) marca powstała w Kijowie Centralna Rada na czele z Michałem Hruszewskim, Włodzimierzem Wynnyczenką, Sergiuszem Jefremowem i Semenem Pet-lurą, kierowana przez Towarzystwo Ukraińskich Postępowców i mienszewicką Ukraińską Socjaldemokratyczną Partię Robotniczą. Korzystając z początkowej słabości bolszewików i dezorientacji politycznej mas pracujących, Rada uchwyciła władzę w swe ręce i stanęła na czele ukraińskiego ruchu narodowego, w rezultacie czego w Kijowie ukształtowała się dwuwładza. Obradujący w Kijowie I Ukraiński Kongres Narodowy podjął w kwietniu uchwałę o autonomii Ukrainy w przyszłym federacyjnym państwie rosyjskim i przystąpił do organizowania podstaw bytu autonomicznego, nie czekając na decyzje Konstytuanty Rosyjskiej. Centralna Rada tworzyła rady gubernialne i powiatowe, formowała oddziały „hajdamaków" i „wolnych kozaków", prowadziła szeroką propagandę wśród mas, spekulując na uczuciach narodowych Ukraińców. Organizacje ukraińskie zaczęły teraz masowo oddzielać się od rosyjskich. Powstał w ten sposób Ogólnoukraiński Związek Chłopski i Ukraiński Generalny Komitet Wojskowy. Obradujący w maju 1917 r. w Kijowie I Ogólnoukraiński Zjazd Wojskowy poparł Centralną Radę i zażądał od Rządu Tymczasowego wydania dekretu określającego autonomię Ukrainy i mia- 212 nowania ministra\do spraw Ukrainy. Postulaty te przedłożono również Komitetowi Wykonawczemu Rady Pio-trogrodzkiej. Żądania Ukraińców doprowadziły do konfliktu między Centralną Radą a Rządem Tymczasowym, który mimo głoszenia demokratycznych haseł stał w istocie na gruncie nacjonalizmu rosyjskiego i jedynej, niepodzielnej Rosji. Centralna Rada, poparta przez I Ogólnoukraiński Zjazd Chłopski i II Ogólnoukraiński Zjazd Wojskowy, wydała 23 czerwca Pierwszy uniwersał do narodu ukraińskiego, zapowiadający nowy porządek, realizowany już nie przez Konstytuantę, ale przez Sejm ukraiński. Konflikt między Centralną Radą a Rządem Tymczasowym pogłębił jeszcze bardziej chaos polityczny na Ukrainie i wpłynął na wzrost kryzysu gospodarczego. Coraz więcej zakładów przemysłowych z powodu braku surowców przerywało produkcję, rosło bezrobocie, wystąpiły trudności w transporcie, pogarszało się zaopatrzenie ludności, spadała wartość pieniądza. Wszystko to powodowało rosnące wrzenie wśród ludności. W tej sytuacji partia bolszewicka wzmogła swą działalność. 6 marca odbyło się legalne zebranie partyjne z udziałem 200 członków, na którym wybrano nowy Komitet Miejski. W skład jego weszli: Jerzy Piatakow, W. Watin, M. Szawieljew, M. Majorów, N. Lebiediew, P. Itkind, I. Kreisberg. Wkrótce potem ukonstytuowały się w mieście rejonowe komitety partii, zaczęto wydawać gazetę „Głos socjaldemokraty", redagowaną przez Lebiediewa. W ciągu kwietnia i maja bolszewicy zorganizowali oddziały Gwardii Czerwonej w „Arsenale", Południowo-Rosyj-skich Zakładach Budowy Maszyn, fabrykach Gretera i Kriwanenki. Na początku maja składały się one z 16 oddziałów i liczyły 2000 ludzi, dowodzonych przez bolszewika A. Siwcowa. Bolszewicy wywierali także silny wpływ na niektóre oddziały garnizonu kijowskiego. Znajdujący .się pod wrażeniem ich propagandy pułk 213 im. Połubotki 5 lipca zbuntował się przeciw Rządowi Tymczasowemu, został jednak pokonany przez siły Centralnej Rady. Pierwszomajowa demonstracja na Kreszczatiku odbyła, się pod bolszewickimi hasłami: „Niech żyje pokój na całym świecie! Niech żyje solidarność wszystkich narodów! Niech żyje 8-godzinny dzień pracy!" W sierpniu organizacja bolszewicka w Kijowie wzrosła do 4000 ludzi, podobnie szybko rosła na całej Ukrainie. Sytuacja partii była jednak skomplikowana. W obliczu konfliktu. Centralnej Rady z Rządem Tymczasowym, jak pisał Władysław A. Serczyk, „bolszewicy znaleźli się na Ukrainie w szczególnej sytuacji. Wystąpienia przeciw Rządowi Tymczasowemu stawiały ich w oczach ludności, nie zawsze dostrzegającej różnice w przyczynach konfliktu między poszczególnymi partiami a Rządem Tymczasowym, na jednej płaszczyźnie z Radą (przynajmniej pod tym względem). Rozbieżności były przecież tak poważne, że niemożliwy był nawet chwilowy sojusz o charakterze taktycznym. Inteligencji i burżuazji ukraińskiej wystarczał całkowicie program Centralnej Rady, głoszący konieczność zbudowania autonomicznej Ukrainy, wzorowanej na burżuazyjno-demokratycznych państwach zachodnich, połączonej więzami federacyjnymi z republiką rosyjską. Wielosettysięczne masy proletariatu gubiły się w zalewie frazeologii demokratycznej, którą obficie szermowali przedstawiciele wszystkich ugrupowań politycznych, stojących nawet na prawym skrzydle" (cyt. za: Historia Ukrainy). Bolszewicy natomiast chcieli pogłębić proces rewolucyjny i przejąć całą władzę w państwie, ustanawiając dyktaturę proletariatu. -Projekt rezolucji Kijowskiego Komitetu SDPRR(b) w sprawie konfliktu między Centralną Radą a Rządem Tymczasowym mówił jedynie o konieczności walki z burżuazją rosyjską i stwierdzał, że „żądanie odłączenia Ukrainy może być poparte przez nas tylko wówczas, 214 kiedy opowie się za nim cała ludność zamieszkująca kraj" . (cyt. za: Historia Ukrainy), Upominał się również o prawa innych narodowości. Rezolucja Komitetu Kijowskiego SDPRR(b) z drugiej połowy czerwca' 1917 r. odcinała się już wyraźnie od Centralnej Randy, wskazując na jej szowinistyczny i nacjonalistyczny charakter oraz dążenie do wywołania waśni między Ukraińcami i Rosjanami, a także wypowiadała się za szeroką autonomią kraju. Podobne stanowisko zajął Lenin; w artykule To niedemokratycznie, obywatelu Kiereński poparł postulaty Centralnej Rady dotyczące autonomii, jednocześnie skrytykował ją za nacjonalistyczny charakter. Narastający konflikt między bolszewikami a Centralną Radą skłonił tę ostatnią do ugody z Rządem Tymczasowym. 13 lipca 1917 r. podpisano w Kijowie porozumienie, w którym rząd Kiereńskiego uznał Sekretariat Rady za swego najwyższego przedstawiciela na Ukrainie, ale jednocześnie odkładał przyznanie autonomii Ukrainie do czasu powołania Konstytuanty rosyjskiej. Rada ze swej strony przyznawała 80 miejsc przedstawicielom mniejszości narodowej, w tym 20 Polakom. Podczas burzliwych wydarzeń 1917 r. na Ukrainie znajdowało się ponad milion Polaków. Byli to częściowo stali, dotychczasowi mieszkańcy, częściowo przesiedleńcy z Królestwa Polskiego, jeńcy z armii austriackiej i niemieckiej, żołnierze powołam w szeregi wojsk carskich. Mieli różne poglądy polityczne, łączył ich jednak wspólny cel — niepodległość Ojczyzny. W marcu 1917 r. Polacy ukraińscy zorganizowali trzy zjazdy w Kijowie {11 III, 16 III i 18—24 III), na których wysunęli żądanie przyznania niepodległości Polsce. Największy, czwarty zjazd odbył się w Kijowie w dniach 8—24 czerwca" z udziałem 556 osób, przedstawicieli wszystkich środowisk polskich na Ukrainie. Obradom przewodniczył prezes zjazdu, Zdzisław Grocholski, właściciel ziemski. Na początku 215 wysłano telegram do Rządu Tymczasowego i Piotrogrodz-kiej Rady Delegatów Robotniczych. „Z głębokim wzruszeniem i najwyższą radością czytają dziś Polacy odezwę Rady Delegatów Robotniczych, proklamującą niepodległość Polski — pisano w tym dokumencie. — Cierpieniom znękanej Polski w walce o wolność narodów nadchodzi kres. Niech żyją ci, którzy śmiało stanęli w obronie sprawiedliwości i wolności! Ojcowie i dziadowie nasi, umierając za wolność, nigdy nie przestawali wierzyć, iż wolna Rosja będzie najwyższą rękojmią wolności". Następnie zjazd przyjął rezolucję, stwierdzającą: „Polacy, stojąc na gruncie samookreślenia wszystkich narodowości, popierają dążenia Ukraińców do rozwoju narodowego i politycznego". Wystosowano również adres do Centralnej Rady, proponując współpracę. Odpowiedź była przychylna. „Ukraińska Centralna Rada przyznaje wszelkie prawa obywatelskie i polityczne wszystkim mniejszościom narodowym, które zaludniają naszą Ukrainę i uznają naród ukraiński gospodarzem ziemi ukraińskiej i pragną iść z nim wspólnie jako wolni z wolnymi, równi z równymi" (cyt. za: Zjazd polski na Rusi 8—24 VI 1917. Protokół obrad, Kijów 1917). Zjazd zwrócił się do Centralnej Rady z prośbą o zorganizowanie polskich jednostek wojskowych spośród Polaków zmobilizowanych do armii carskiej. Rezultatem tych zabiegów było utworzenie w październiku 1917 r. II Korpusu Polskiego w Besarabii. Na początku 1918 r. koło Winnicy, Kamieńca Podolskiego i Kijowa powstał III Korpus Polski. Mimo sporów i gorących polemik, wynikłych ze znacznego zróżnicowania politycznego delegatów (po rewolucji lutowej działało na Ukrainie ponad 200 różnego rodzaju polskich związków, organizacji, partii politycznych i stowarzyszeń), zgodnie podjęto następującą uchwałę: „Na Rusi tworzą Polacy własne ciało przedstawicielskie i własne władze wykonawcze, jako organ wewnętrznego polskiego samo- 216 rządu pod nazwą Zgromadzenie Polskie oraz Polski Komitet Wykonawczy na Rusi. Zgromadzenie Polskie na Rusi składa się z posłów obranych przez powszechne głosowanie ludności polskiej w stosunku jeden poseł na 4000 ludności". Zjazd nie podporządkował się Radzie Regencyjnej, urzędującej w okupowanej przez Niemców Warszawie, i wyraził solidarność z państwami Ententy. SDKPiL oraz PPS działające wśród Polaków na Ukrainie nie uznały Polskiego Komitetu Wykonawczego na Rusi, traktowały go bowiem jako „blok stronnictw burżuazyjnych". W istocie Komitet miał charakter endecki. Niewątpliwą jego zasługą był rozwój szkolnictwa i kultury polskiej na Ukrainie. Komitet zorganizował ministerstwo do spraw polskich, kierujące pracą polskich szkół i ochraniające zabytki polskiej kultury. W Kijowie powstały z jego inicjatywy Wyższe Kursy Naukowe oraz Towarzystwo Naukowe, działające równolegle z Macierzą Polską. Na kursach studiowało 718 słuchaczy, a wykładowcami byli znani profesorowie z Warszawy, Krakowa i Lwowa. Wydawano tu trzy polskie dzienniki i liczne czasopisma. Na Ukrainie działało wówczas 16 polskich szkół średnich z 3366 uczniami, z tego większość w Kijowie. W mieście tym powstało również 10 polskich szkół podstawowych. W Kijowie podczas pierwszej wojny światowej przebywali znani Polacy: pisarze Melchior Wańkowicz, Kornel Makuszyński, Tadeusz Nalepiński, Jerzy Ban-drowski, aktorzy Juliusz Osterwa, Stefan Jaracz, Stanisława Wysocka, Stanisław i Józef Węgrzynowie, Antoni Fer- tner, malarze, dziennikarze. Tu w 1915 r. na łamach pisma „Pióro" zadebiutował wierszem ówczesny student Uniwersytetu Kijowskiego Jarosław Iwaszkiewicz, tu w Szkole Sztuk Pięknych studiował w tym czasie współczesny malarz starej Warszawy; Włodzimierz Petrini. W życiu kulturalnym Kijowa ważną rolę odegrała Stanisława Wysocka. „Nie zaczęła swej pracy w Kijowie do- 217 piero od wojny — pisał Jarosław Iwaszkiewicz. — Już i przed pierwszą wojną światowTą, jako żona kijowskiego lekarza przebywając w Kijowie, od czasu do czasu występowała gościnnie w teatrze polskim (działającym w mieście od końca XIX w. — L.P.) lub na obchodach i uroczystościach... Ale dopiero wybuch wojny, uniemożliwiając jej kontakt z Krakowem czy Warszawą, związał ją na stałe z ukraińską stolicą. Współdziałała ona wówczas z teatrem polskim, który pod dyrekcją Rychłowskiego, zasilony doskonałymi siłami spomiędzy obywateli austriackich, którym nie pozwolono mieszkać w Warszawie, przer niósł się do wspanialszej i liczącej więcej miejsc sali przy ulicy Meryngerowskiej. Wysocka występowała w tym teatrze gościnnie". Po pewnym czasie „postanowiła stworzyć swój teatr opierając się wyłącznie na młodym i niedoświadczonym materiale, tym, co się dawniej nazywało «amatorami». Chciała znaleźć ludzi wolnych od wszelkiej skazy rutyny teatralnej". W 1916 r. zorganizowała więc nowy polski teatr „Studya". Podczas pierwszego z jego występów „tłumy widzów zalały po prostu małą salkę, i musiałem się przypatrywać spektaklowi z przyległej sieni". Największe wrażenie na Iwaszkiewiczu wywarło przedstawienie Świerszcza za kominem. „Było to jedno z największych wrażeń teatralnych, jakich w mym życiu dojrzałem" — stwierdził po latach (cyt. za: J. I w a s z-k i e w i ? z, Stanisława Wysocka i jej kijowski teatr „Studya". Wspomnienie, Warszawa 1963). Na deskach tego teatru wystąpili mistrzowie sceny polskiej, tacy jak Jaracz i Osterwa. Po pierwszych sukcesach teatr przeniósł się do pałacyku senatora Gotowca, skoligaconego z polskimi rodzinami, w samym centrum. Kijowa przy ul. Uniwersyteckiej. Mimo trudnych warunków w okresie rewolucji i wojny domowej działał on do 1920 ?., po czym powrócił do Polski. W mieście przebywało wówczas do 90 tys. Polaków. * 218 Tymczasem siły i znaczenie lewicy stale rosły, zwłaszcza po rozgromieniu przez bolszewików spisku Korniłowa, usiłującego na czele wojsk frontowych zająć Piotrogród, obalić Rząd Tymczasowy i ustanowić dyktaturę wojskową. Już 6 sierpnia 1917 r. obradująca w b. Pałacu Carskim w Kijowie konferencja partyjna uchwaliła, pod wpływem referatów Eugenii Bosz i Andrzeja Iwanowa, rezolucję o podjęciu przygotowań do powstania zbrojnego. Coraz popularniejsze stawało się wśród ludu kijowskiego hasło: „Cała władza w ręce Rad!" W październiku dowodzona przez bolszewików Gwardia Czerwona liczyła w mieście 3000 członków i dysponowała 5 tys. sztuk broni palnej. 20 października na wspólnym posiedzeniu opanowanych już przez bolszewików Rad Delegatów Robotniczych i Żołnierskich wyłoniono Rewolucyjny Komitet Rejonowy (rewkom). Dnia 7 listopada (25 X) 1917 r. rewolucyjny proletariat Piotrogrodu obalił Rząd Tymczasowy i ustanowił władzę radziecką. Po tym epokowym wydarzeniu na całej Ukrainie rozgorzała walka o władzę Rad. Sytuacja w Kijowie była w tym czasie skomplikowana. Rewkom dysponował siłą 6600 rewolucyjnych żołnierzy i czerwonogwar-dzistów, z których ponad połowa znajdowała się w Pe-czersku. Sztab Kijowskiego Okręgu Wojennego miał pod swymi rozkazami 10 tys. wiernych sobie żołnierzy, znacznie lepiej uzbrojonych niż czerwoni. Mimo to wieczorem 27 października (9 XI) 1917 r. na wspólnym posiedzeniu Rad Delegatów Robotniczych i Żołnierskich w gmachu teatru (dziś teatr im. Łesi Ukrainki) postanowiono przejąć całą władzę w mieście w ręce Rad i wybrano Komitet Rewolucyjny w składzie: Włodzimierz Zatoński, Andrzej Iwanow, Iwan Kulik, I. Kudrin, M. Nowikow, Jan Ga- marnik i M. Bogdanów. Postanowiono uzbroić robotników, wzmocnić Gwardię Czerwoną, wezwać proletariat do powstania zbrojnego. Sztab kijowski również poczynił odpo- 219 więdnie przygotowania. JNa wezwanie o pomoc zareagował dowódca Frontu Południowo-Zachodniego przysyłając doi Kijowa 17Ł eszelonów z wojskiem. W nocy na 29 października (11 XI) junkrzy i oficerowie otoczyli Pałac Carski i aresztowali wszystkich przebywających wówczas w bu-' dynku członków rewkomu: Jerzego Piatakowa, jego brata Leonida, Gamarnika, Lebiediewa, Mikołaja Zarnicyna i innych. Nie zdołali jednak zapobiec powstaniu, bolszewicy bowiem powołali nowy rewkom (Iwanow, Zatoński, Kudrin, Bogdanów i A. Horwitz), zajęli Arsenał oraz inne fabryki i tegoż dnia wieczorem wystąpili zbrojnie. 30 października (12 XI) w całym mieście wybuchł strajk. Następnego dnia siły rewolucyjne zaatakowały Sztab Kijowski. Do walki wprowadzono działa i samochody pancerne. Wówczas biali zaproponowali rokowania. Rewkom przystał na nie, tracąc przez to inicjatywę w dogodnym dla siebie momencie. Gdy 1 (14) listopada plenum Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich jeszcze raz postanowiło uchwycić władzę w Kijowie, było już za późno. Centralna Rada skorzystała z sytuacji, ściągnęła oddziały wojskowe z okolicy i, uzyskawszy przewagę w mieście, uchwyciła władzę w swe ręce. Atutem jej był program narodowy dla Ukraińców. Sztab wojskowy z podległym mu wojskiem opuścił Kijów, uwolniwszy przedtem aresztowanych działaczy bolszewickich. „Szczególnie trudne zadanie przypadło kijowianom (bolszewikom) — pisał Janusz Radziejowski. — Nieoczekiwanie stanęli oni twarzą w twarz z potężnym ruchem ukraińskim, do czego pod żadnym względem (ani programowym, ani kadrowym) nie byli przygotowani. Zaskoczenie było wyraźne, co wcale nie sprzyjało poznaniu całej głębi nowo powstałego problemu. Kwestię ukraińską właściwie zignorowano. W obliczu głoszonego przez .Centralną Radę programu emancypacji nar.odowej nie sformułowano żadnej własnej alternatywy. Organu prasowego w ję- 220 zyku ukraińskim organizacje bolszewickie nie miały i w ogóle «żadnej, bądź prawie żadnej pracy wśród mas ukraińskich nie prowadziły»" (cyt. za: J. Radziejowski, Ruch narodowy i rewolucyjny na Ukrainie w okresie działalności Centralnej Rady, marzec 1917 — kwiecień 1918. „Studia z dziejów ZSRR i Europy Wschodniej", t. IX, 1973). Po latach pierwszy sekretarz ?? Komunistycznej Partii (bolszewików) Ukrainy, Włodzimierz Zatoński, wyjaśniał to w następujący sposób: „U nas, na Ukrainie, kapitalizm nie rozwijał się na ukraińskim gruncie, jak to było w innych krajach, nawet w Rosji. Kapitalizm przybył tutaj przeważnie jako kapitał koncesyjny, od razu przywożąc swoje atrybuty: majstrów zagranicznych oraz robotników, będących już fachowcami w bardziej rozwiniętych rejonach Rosji. Ten powstający przemysł wciągał i chłopów ukraińskich, kierując ich do miast, gdzie w otoczeniu rosyjskim szybko się rusyfikowali. Z tego powodu proletariat na Ukrainie, czując się przeważnie rosyjskim, nie interesował się zagadnieniami narodowymi... Proletariat i jego partia na Ukrainie popełniły bezsprzecznie błąd, historycznie nieunikniony, ale błąd niewątpliwy. Pochłonięty wielką walką ukraiński robotnik nie dostrzegał wagi zagadnienia narodowego na Ukrainie. W ten sposób masy chłopskie pozostawiono niemal wyłącznie wpływom ukraińskich nacjonalistów" (cyt. za: Historia Komunistycznej Partii Związku -Radzieckiego, t. III, cz. 2, Warszawa 1974). Sekretariat Generalny Centralnej Rady (z siedzibą w Kijowie) rozciągnął swe zwierzchnictwo na gubernie: kijowską, podolską, wołyńską, połtawską, część czernihow-skiej, chersońską, charkowską, jekaterynosławską i tau-rydzką (bez Krymu), stając się faktycznym rządem Ukrainy. Po opublikowaniu 2 (15) listopada 1917 r. przez Radę Komisarzy Ludowych Deklaracji praw narodów Rosji, uznającej prawo każdego narodu zamieszkującego Rosję do de- 221 cydowania o swoim losie, 7 (20) listopada Centralna Rada wydała swój trzeci manifest, proklamujący utworzenie samodzielnego państwa: Ukraińskiej Republiki Ludowej, utrzymującego federacyjny związek z Rosją. Stolicą państwa, został Kijów. Pod wpływem rewolucji rosyjskiej uniwersał zapowiadał przekazanie ziemi chłopom, wprowadzenie 8-godzinnego dnia pracy, kontrolę państwa nad produkcją oraz rychłe podpisanie pokoju z mocarstwami centralnymi, co okazało się tylko wybiegiem taktycznym, kraje Ententy bowiem udzielały pomocy finansowej i militarnej Radzie, licząc na dalszy udział Ukrainy w wojnie. Wydanie uniwersału wywołało duże zamieszanie na Ukrainie. Sterroryzowana przez nowe władze kijowska Rada Delegatów uznała Centralną Radę, podobnie uczyniła charkowska Rada Delegatów, która jednocześnie podporządkowała się Radzie Komisarzy Ludowych. W dwa dni później Rada w Charkowie uchwaliła jednak rezolucję bolszewicką i zerwała z Centralną Radą. Przeprowadzone 17 listopada wybory do Konstytuanty Ogólnorosyjskiej przyniosły na Ukrainie 53% głosów eserowcm u-kraińskim, podczas gdy bolszewicy uzyskali tylko 10%. W samej guberni kijowskiej eserowcy otrzymali 77% głosów, bolszewicy — tylko 3%. Mimo to mieli nadal silne wpływy w klasie robotniczej, Radach Delegatów i wojsku. Dnia 9 (22) listopada na placu przed Soborem Sofijskim Hruszewski i Petlura przyjęli defiladę ukraińskich oddziałów narodowych. Triumf był jednak krótkotrwały, ponieważ do ostatecznej walki zaczęły przygotowywać się siły rewolucyjne. W dniach 3—5 grudnia w Pałacu Carskim w Kijowie odbył się Zjazd SDPRR(b) Kraju Południowo-Zachodniego, na którym wybrano Główny Komitet Socjaldemokracji Ukrainy. W skład jego weszli: Bosz, , Zatoński, Kulik, Horwitz, Gamarnik i Piatakow. Niemal jednocześnie obradowała w Charkowie konferencja par- 222 tyjna ??????) Zagłębia Domeckiego i Krzyworoskiego.. Obie narady opowiedziały się za utworzeniem Ukraińskiej Republiki Rad i podjęciem energicznej walki z nacjonalizmem. 4 (17) grudnia w Domu Kupieckim (dziś gmach Filharmonii) w Kijowie zebrał się I Ogólnoukraiński Zjazd Rad. Centralna Rada postanowiła rozbić go od wewnątrz, toteż zamiast spodziewanych około 200 delegatów na sali znalazło się przeszło 2500 osób, wśród których bolszewicy niespodziewanie znaleźli się w znikomej mniejszości (60 osób). Zjazd odrzucił napisany przez Lenina Manifest do narodu ukraińskiego, uznający niepodległość Ukrainy i żądający od Centralnej Rady, by nie dopuściła do przemarszu przez podległe jej terytorium oddziałów kontrrewolucyjnych oraz przestała rozbrajać Czerwoną Gwardię. Manifest, sformułowany w ostrym tonie, groził Ukrainie wojną w razie odrzucenia jego warunków, co wywołało silne nastroje antybolszewickie w Kijowie. Z powodu zbyt dużego tłoku na sali obrady przeniesiono do gmachu Opery. Podczas dyskusji delegat bolszewicki Wasyl Szachraj zawołał: „To ultimatum to nieporozumienie, które musimy usunąć bez przelewu krwi" (cyt. za J. Radziejowskim). Wobec wyraźnej jednak wrogości wszystkich prawie delegatów do bolszewików rewolucjoniści postanowili przenieść obrady do zajętego przez Armię Czerwoną Charkowa. Tu w dniach 11—12 (24—25) grudnia odbył się historyczny Zjazd Rad. Uchwalono na nim rezolucję, głoszącą: „Od chwili obecnej władza na terytorium Republiki Ukraińskiej należy wyłącznie do Rad Delegatów Robotniczych, Żołnierskich 'i Chłopskich... Ukrainę ogłasza się-Republiką Rad" (cyt. za: W. A. S e ? ? z ? ?, Historia Ukrainy). Powołano pierwszy radziecki rząd ukraiński w składzie: premier Eugenia Bosz (od marca 1918 r. Mikołaj Skrypnyk), S. Bakiński, Wasyl Szachraj, Fiodor Siergiejew (Artiom), W. Aussem, W. Luksemburg, 223 Włodzimierz Zatoński, E. Terlecki. 29 grudnia Rada Komisarzy Ludowych uznała nowe państwo i obiecała mu pomoc w walce o obalenie Centralnej Rady. Na początku stycznia 1918 r. oddziały Armii Czerwonej pod dowództwem Jerzego Kociubynskiego i Witalija Primakowa otrzymały rozkaz do natarcia na Kijów. W dniu 15 stycznia 1918 r. na posiedzeniu Kijowskiej Rady.Delegatów w Wyższej Szkole Handlowej (dziś Instytut Pedagogiczny) podjęto decyzję o powstaniu zbrojnym przeciw narodowcom. Wybrano nowy rewkom w składzie: Bogdanów, Gamarnik, Iwanow, Kudrin, Kostiuk, Lebiediew. W nocy na 16 stycznia doszło do zbrojnego wystąpienia robotników i rewolucyjnych żołnierzy. Ośrodkiem sił bolszewickich był Arsenał oraz dzielnica Podole. Następnego dnia wybuchł w mieście strajk powszechny. Wtedy Petlura ściągnął posiłki z frontu i zdobył Arsenał, dokonując krwawego samosądu nad robotnikami. Tymczasem zbliżała się już odsiecz. 22 stycznia (4 II) oddziały radzieckie zajęły przedmieście Darnicę oraz opanowały most na Dnieprze. W cztery dni później cały Kijów był już w rękach czerwonych. Członkowie Centralnej Rady i wojska Petlury, wycofały się na Wołyń. 30 stycznia (12 II) przeniósł się do Kijowa rząd Ukrainy Radzieckiej. Pierwsza jego siedziba znajdowała się w bundynku przy ul. Włodzimierskiej 19. Niebawem na całej prawie Ukrainie zatriumfowała władza radziecka. „Wojna między Centralną Radą a Radą Komisarzy Ludowych była niezwykła — pisał potem Wynnyczenko. — Żadna strona nie miała zdyscyplinowanej armii. Aby przesunąć jednostkę, należało nie rozkazywać, lecz przekonywać... Żołnierze (ukraińscy) nie stawiali bolszewikom oporu. Robotnicy każdego miasta byli po ich stronie, na wsi biedota też była probolszewicka. Najpierw Charkow-szczyzna, za nią Perejasławszczyzna, a następnie Połtaw- 224 i szczyzna przechodziły w ich ręce. Podobnie rzecz miaia się w Kijowie. Nie było oddziału, na którym oprzeć się mógł sam rząd... Jedynie młodzież inteligencka i część narodowo uświadomionych robotników nadal byłś oddana Centralnej Radzie i sprawie narodowej" (cyt. za J. Radziejowskim). Według tegoż Wynnyczenki aktywność jednostek wojskowych Centralnej Rady, złożonych głównie z chłopów, „sprowadzała się do życzliwego (nam) gryzienia pestek". Łatwy sukces bolszewików sprawił, że „liczna grupa towarzyszy... natychmiast zapomniała o tych lekcjach (w kwestii ukraińskiej), jakich udzieliła im historia". W Kijowie doszło do ekscesów antyukraińskich, toteż działacz bolszewicki M. Rafes zarzucił potem jednemu z dowódców radzieckich, lewicowemu eserowcowi M. Murawiowo-wi, antyukrainizm i „bestialski stosunek do ludności" (cyt. za J. Radziejowskim). Dlatego znaczna część kijowian odwróciła się od czerwonych, co nie pozostało bez wpływu na dalszy przebieg wydarzeń. Pokonana Centralna Rada nie dała za wygraną. Podjęła natychmiast rokowania z mocarstwami centralnymi, zmuszając władzę radziecką do uznania jej istnienia. 25 stycznia 1918 r. ogłosiła nowy manifest proklamujący całkowitą niepodległość Ukrainy i zupełne zerwanie z Rosją. 9 lutego Centralna Rada podpisała separatystyczny traktat pokojowy z państwami centralnymi. Znajdująca się w niezmiernie trudnej sytuacji władza radziecka musiała 3 marca podpisać w Brześciu traktat pokojowy z Niemcami i Austro-Węgrami, który odrywał od Rosji Finlandię, Litwę, Łotwę, Estonię oraz Ukrainę i zmuszał ją do wypłaty wysokiego odszkodowania wojennego na rzecz państw centralnych. Centralna Rada zwróciła się o pomoc do Niemiec i Austro-Węgier jeszcze przed podpisaniem traktatu brzeskiego. Pod pretekstem jej udzielenia wkroczyła na Ukrainę 450-tys. armia niemiecko-au- 15 — Dzieje Kijowa 225 . -6?.??????»? /^jaza Kad ogłosił w Jekaterynosławiu jedność Ukrainy z Rosją i wezwał naród do walki. Przewaga wojsk niemiecko-austriackich była zbyt wielka i po słabej próbie oporu najeźdźcy opanowali prawie całą Ukrainę. 1 marca wkroczyli do Kijowa. 28 kwietnia rozwiązali zbyt mało im posłuszną Centralną Radę i uwięzili jej działaczy. Następnego dnia w cyrku miejskim zainscenizowali, nowe „wybory". Zgromadzeni na sali obszarnicy, kapitaliści i przedstawiciele całej prawicy społecznej wybrali na hetmana Ukrainy Pawła Skoropadskiego, byłego generała i adiutanta Mikołaja II, potomka rodu hetmańskiego. Nowy przywódca Ukrainy ogłosił: „Wszystkie prawa własności prywatnej stanowiące podstawę kultury i cywilizacji zostaną w pełni przywrócone" (cyt. za J. Radziejowskim). W Kijowie zaczęły się rządy czarnej reakcji. Miasto stało się teraz największym ośrodkiem kapitalizmu dawnej Rosji. Tu zjechali niemal wszyscy ziemianie i właściciele fabryk i banków, tu dokonywano licznych transakcji handlowych. Odżyły hotele i restauracje, lokale nocne, zapełniły się znowu sklepy i bazary. Skoropadski rozwinął szkolnictwo i kulturę ukraińską, wobec przeciwników politycznych rozpętał jednak krwawy terror. Rozwiązał m.in. Polski Komitet Wykonawczy na Rusi i zastosował represje wobec jego działaczy. 26 maja nielegalna konferencja partii bolszewickiej W Kijowie wyłoniła nowy komitet, mający kierować walką przeciw Skoropadskiemu i obcym okupantom. Partia miała w mieście teraz tylko 655 członków zrzeszonych w kilkunastu organizacjach. Prowadziły one walkę podziemną, realizując akcje sabotażowe i dywersyjne, kolportując nielegalnie wydawaną gazetę „Kijewskij Kommunist", prowadząc agitację wśród żołnierzy niemieckich, organizując strajki i wiece robotnicze. W dniach 5—12 lipca 1918 r. w Moskwie odbył się 226 I Zjazd Komunistycznych Organizacji Ukrainy, na którym powołano do życia Komunistyczną Partię (bolszewików) Ukrainy, stanowiącą nieodłączną, autonomiczną część Rosyjskiej KP(b). Na miejsce rządu Ukrainy Radzieckiej utworzono Komitet Wojenno-Rewolucyjny. Komunistów kijowskich reprezentowali na zjeździe Zatoń-ski, Majorów, Kirtweliszwili i Ślinko. Jednocześnie współpracujący wówczas z bolszewikami lewicowi eserowcy utworzyli własną partię. Od tytułu organu prasowego partii, „Borotfby", nazywano ich borotbistami. Latem 1918 r. przeciw okupantom niemiecko-austriackim wybuchło szereg powstań, lokalnych, wzmogły się działania partyzanckie. W tej sytuacji przewodniczący CKW Rad Ukrainy Andrzej Bubnow i sekretarz ?? KP(b)U Piata-kow wydali rozkaz do rozpoczęcia powszechnego powstania zbrojnego w dniu 5 sierpnia. Wobec jednak słabości sił partyzanckich decyzja okazała się pochopna i rozkaz odwołano. Klęska państw centralnych w pierwszej wojnie światowej zmieniła sytuację społeczno-polityczną na Ukrainie. Gdy Niemcy i Austriacy wycofali się na zachód, reaktywowano Rady Delegatów i zaczęto likwidować administrację hetmańską. Część dawnych działaczy Centralnej Rady utworzyła wówczas W Białej Cerkwi Dyrektoriat na czele z Wynnyczenką i Petlurą. Zorganizowane przez nich 'oddziały tzw. strzelców siczowych przystąpiły do walki ze Skoropadskim i 14 grudnia 1918 r. zajęły Kijów. Pokonany hetman uszedł do Niemiec. Zwycięski Dyrektoriat podjął teraz przygotowania do walki z władzą radziecką, uzyskując dla tego celu pomoc Ententy. Rozpoczęła się nowa fala terroru wymierzonego przeciw działaczom robotniczym i związkowym, Żydom i Polakom. W prasie rozpętano propagandę nacjonalistyczną na nie spotykaną dotąd skalę. Na miejsce Rad Delegatów Dyrektoriat powołał tzw. Rady Pracy, całkowicie pod- 227 porządkowane nacjonalistom. 28 stycznia 1919 r. w Kijowie odbył się Kongres Pracy. Tymczasem siły rewolucyjne na Ukrainie przygotowywały się do nowej walki. W końcu listopada 1918 r. utworzyły Tymczasowy Rząd Robotniczo-Chłopski Ukrainy, który na początku stycznia 1919 r. osiadł w wyzwolonym Charkowie. 6 stycznia ogłosił utworzenie Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. W kilka dni później Armia Czerwona pod wodzą Włodzimierza Antono-wa-Owsiejenki przeszła do natarcia przeciw wojskom Dyrektoriatu i 5 lutego wyzwoliła Kijów. Pierwszym komendantem miasta z ramienia czerwonych został Mikołaj Szczors. Pokonany Dyrektoriat uszedł do Winnicy, potem do Równego, jednocześnie nastąpił rozkład wojsk Petlu-ry. W następny dzień po wyzwoleniu Kijowska Rada Delegatów ogłosiła w mieście władzę radziecką. Kontrrewolucja jednak nie uznała się za pokonaną. W mieście mnożyły się akcje sabotażowe, w dzielnicy Kureniówka doszło nawet do otwartego powstania, w okolicy grasowały niedobitki wojsk Petlury i różne bandy. Tymczasem obradujący w marcu 1919 r. w Charkowie III Ogólnoukraiński Zjazd Rad ogłosił pierwszą konstytucję Ukrainy Radzieckiej, zapewniającą jej pełną suwerenność i prawo do prc* wadzenia samodzielnej polityki zagranicznej. Władza radziecka na Ukrainie nie była jednak trwała. W kwietniu ?919 r. przeciw Rosji Radzieckiej wystąpił na czele poważnych sił białogwardyjskich gen. Antoni Deni-kin. Jego armia zajęła Krym i Zagłębie Donieckie, a 31 sierpnia opanowała Kijów. Dzień wcześniej zajął miasto ponownie Petlura, ale musiał ustąpić przed silniejszym Denikinem. Znowu nastały dni terroru. W listopadzie rozstrzelani zostali m.in. były sekretarz Kijowskiego Komitetu Miejskiego KP(b)U M. Czornyj oraz znany działacz bolszewicki Ślinko. Denikin aresztował też ukraińskich działaczy narodowych, zwalczał wszelkie przejawy kul- 228 tury ukraińskiej, konfiskował literaturę w tym języku. Z jego rozkazu zniszczono pomnik Tarasa Szewczenki. Na tyłach oddziałów Denikina pojawiły się niebawem radzieckie grupy partyzanckie, których działalnością kierowało Zafrontowe Biuro ?? KP(b)U na czele ze Stanisławem Kosiorem. Jesienią nastąpił przełom w wojnie z Denikinem. Armia Czerwona przeszła do natarcia i zaczęła spychać wroga na południe. 16 grudnia 1919 r. Kijów znowu został wyzwolony. Natychmiast przystąpił w mieście do pracy nowy komitet KP(b)U pod przewodnictwem Dymitra Manuilskiego, I. Klimenki i Iwanowa. Sytuacja była jednak bardzo trudna. Z braku opału nie pracowały w mieście elektrownie, nie ogrzewano mieszkań. Nieczynne były wodociągi. Panował głód, toteż ran-Ini żołnierze Armii Czerwonej otrzymywali w szpitalach zaledwie po %U funta chleba dziennie. W mieście grasowały choroby, zwłaszcza tyfus. Władza radziecka energicznie jednak mobilizowała ludzi do pracy, organizowała subotniki i czyny społeczne. W rezultacie transport został uruchomiony, nastąpiła poprawa zaopatrzenia. Opanowano epidemie. Robotnikom przekazywano luksusowe mieszkania w dzielnicach burżuazji. Podjęto energiczną walkę z bandytyzmem. Gdy sytuacja w Kijowie unormowała się, w kwietniu 1920 r. przeprowadzono wybory do Rad Delegatów. Na 888 delegatów bolszewicy stanowili 74%. Na pierwszym plenarnym posiedzeniu Rad Iwanow powiedział: „Nie tak straszny dla nas front jak rozprzężenie. Musimy zwyciężyć je!" W okresie tych przełomowych wydarzeń przebywający w Kijowie Polacy byli bardzo czynni. Część z nich włączyła się do walki rewolucyjnej. W Kijowie dość liczne było koło SDKPiL, które aktywnie wzięło udział w walce o władzę radziecką. Jednym z delegatów kijowskiej Rady Delegatów był rymarz Hipolit Fijołek, uczestnik rewolucji 1905 r. w Królestwie, potem organizator po- 229 wstania bolszewickiego w Kijowie. Wielu Polaków z Kijowa weszło w skład pułku biełgorodzkiego, który walczył przeciw wojskom Kołczaka i Denikina, a później stanowił podstawą dla utworzonego w Moskwie Czerwonego Pułku Rewolucyjnej Warszawy oraz Zachodniej Dywizji Strzelców, biorących aktywny udział w walce z kontrrewolucją. W Ogólnoukraińskim Zjeździe Rad, który w grudniu proklamował utworzenie Ukraińskiej Republiki Radzieckiej, uczestniczyli Polacy, wśród nich Antoni Słuc-ki, Leonard Giobe i Aleksander Danieluk. Przy rządzie Ukrainy Radzieckiej działał Komisariat do Spraw Polskich, prowadzący działalność oświatową i propagandową. Przejął on po Polskim Komitecie Wykonawczym na Rusi polskie szkolnictwo i mimo trudnych warunków zorganizował nowe szkoły. Dzięki temu w Kijowie mogło działać osiem polskich szkół średnich. Komisariat przejął też pod swą opiekę zabytki kultury polskiej na Ukrainie, wydawał polską prasę, literaturę i podręczniki szkolne. W Kijowie działała też sekcja PPS-Frakcja Rewolucyjna, opierająca się głównie na młodzieży szkolnej i akademickiej, inteligencji i drobnomieszczaństwie. Mimo iż stała na gruncie, solidaryzmu narodowego, zajmowała krytyczne stanowisko wobec burżuazji polskiej, a niektórzy jej członkowie przeszli na pozycje rewolucyjne/Działała też w Kijowie konspiracyjna Polska Organizacja Wojskową. W listopadzie 1918 ?., po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, zgromadzona na wiecu polska młodzież akademicka uchwaliła rezolucję wzywającą studentów do wyjazdu do kraju i wstępowania w szeregi wojska. Miasto opuściło wtedy wiele młodzieży. Po zajęciu Kijowa przez Armię Czerwoną POW uznana została z& kontrrewolucyjną organizację burżuazji polskiej i zlikwidowana. Ludność polska zaczęła wtedy masowo opuszczać Kijów i powracać do wyzwolonego od zaborców kraju. Rozgromienie Denikina nie zakończyło jeszcze walki 230 o Kijów i Ukrainę. W Chmielniku powstał nowy rząd narodowy Ukrainy z Iwanem Mazepą i Petlurą na czele, uznany przez rząd polski. Burżuazyjna Rzeczpospolita, realizując federacyjne plany Piłsudskiego, rozpoczęła wojnę z Rosją Radziecką. Masy ludowe dały się wciągnąć do wojny na wschodzie. Jedna tylko Komunistyczna Partia Robotnicza Polski potępiła agresywną wojnę i wystąpiła w obronie Rosji. '?' Dnia 21 kwietnia 1920 r. w Warszawie podpisana została umowa między Polską a Petlurą, w myśl której uznano niepodległość Ukrainy i rząd Petlury oraz ustalono granice między obu państwami. Zawarto również tajną konwencję wojskową określającą zasady współdziałania obu armii. 25 kwietnia zaczęła się ofensywa wojsk polskich i petlurowców, zwana powszechnie w historii wyprawą kijowską. Uczestniczyły w niej trzy armie polskie: trzecia pod gen. Edwardem Rydzem Śmigłym, druga pod gen. Antonim Listowskim i szósta pod gen. Wacławem Iwaszkiewiczem, w łącznej sile 52 tys. żołnierzy, oraz 9—10 tys. Ukraińców Petlury. Całością sił dowodził Józef Piłsudski. Armia Czerwona posiadała na tym odcinku zaledwie 12 tys. ludzi, uderzenie polskie było więc natarciem w próżnię, które choć przyniosło znaczne sukcesy terenowe, nie doprowadziło jednak do zniszczenia sił radzieckich. Na tyłach Armii Czerwonej petlurowcom udało się zorganizować grupy dywersyjne, a dwie brygady: radzieckie złożone z Ukraińców galicyjskich przeszły na stronę narodowców. Mimo to lud wiejski, z nielicznymi wyjątkami, pozostał lojalny wobec władzy radzieckiej i nie poparł posuwających si,ę na wschód wojsk polsko-ukraińskich. 26 kwietnia Polacy zdobyli Żytomierz, po czym ruszyli na Kijów. Wojska radzieckie opuściły miasto, toteż, jak pisał gen. Tadeusz Kutrzeba, „rozkaz trzeciej armii — na podstawie rozkazu Naczelnego Dowództwa — o rozpoczęciu natarcia na Kijów dnia 8 maja był w tym stanie 231 nieaktualny. Kijowa nie trzeba było siłą zdobywać, gdyż był już zajęty bez strzału" (cyt. za: T. Kutrzeba, Wyprawa kijowska 1920 roku, Warszawa 1937). Miasto zostało zajęte 7 maja. W dwa dni później na Kreszczati-ku Rydz Śmigły przyjął defiladę wojsk polskich i ukraińskich. Triumf był jednak- krótkotrwały. Rząd radziecki zmobilizował przeciw Polsce wszystkie siły i już 26 maja Armia Czerwona przeszła do kontrofensywy, a 5 czerwca Pierwsza Armia Konna Siemiona Budionnego przerwała front polski i zmusiła Polaków do szybkiego opuszczenia wszystkich zdobytych niedawno terenów. 12 czerwca do Kijowa wkroczyła znowu Armia Czerwona. Losy wojny polsko- radzieckiej rozstrzygnęła bitwa warszawska, zakończył zaś traktat ryski 1921 r. Pokój nieprędko jednak zawitał do Kijowa. Wokół miasta przez długi czas grasowały różne oddziały kontrrewolucyjne, złożone z niedobitków wojsk Petlury, białogwardzistów rosyjskich, anarchistów, wreszcie pospolitych kryminalistów. Z Krymu rozpoczął ostatnią wyprawę przeciw Rosji Radzieckiej baron Piotr Wrangel. Dopiero po rozbiciu jego wojsk i zlikwidowaniu podziemia kontrrewolucyjnego Kijów i cała Ukraina doczekały 'się upragnionego pokoju. Miasto ogromnie jednak ucierpiało od długoletniej wojny domowej i obcej interwencji, a jego ludność zmalała do 366 tys. w 1920 r. Mimo wojny i rewolucji oświata i życie kulturalne w Kijowie nie zamarły. Do ich ożywienia w znacznym stopniu przyczyniła się działalność Centralnej Rady i hetmana Skoropadskiego. W październiku 1917 r. Centralna Rada zorganizowała Ludowy Uniwersytet Ukraiński oraz Instytut Geograficzny. W 1919 r. władza radziecka opublikowała dekret o oddzieleniu kościoła od państwa i szkoły od cerkwi. W szkołach ukraińskich wprowadzono naukę w języku ojczystym. Powstały szkoły wieczorowe dla ro- 232 botników i czerwonoarmistów, mężczyzn i kobiet. Zorganizowano kursy dla analfabetów. Podjęto walkę z narodowcami o nowe, socjalistyczne oblicze szkolnictwa. Na początku 1920 ?., mimo nadzwyczaj ciężkich warunków materialnych, działało w Kijowie już 150 szkół podstawowych, 87 szkół średnich różnych typów, 19 szkół ponadpodstawowych, Instytut Nauczycielski, 3 rosyjskie, 2 ukraińskie i 2 polskie szkoły dla dorosłych. Po ostatecznym ustanowieniu władzy radzieckiej powstał przy rządzie USRR Ludowy Komisariat Oświaty. W 1920 r. wyższe uczelnie w Kijowie faktycznie nie istniały. Spośród 18—20 tys. studentów, mieszkających przed wojną, pozostało w mieście zaledwie 4—5 tys. Znaczna część wrogo nastawionych do nowej władzy profesorów wyjechała za granicę. Trzeba było od podstaw organizować radzieckie wyższe szkolnictwo. Na bazie dawnego Uniwersytetu Kijowskiego powstały samodzielne instytuty: Kijowski Instytut Ludowego Kształcenia, Instytut Medycyny, Instytut Ludowej Gospodarki i inne. W sierpniu 1920 r. założony został Ludowy Uniwersytet i Politechnika. Zajęcia na tych uczelniach rozpoczęto na jesieni. Skład społeczny studentów był teraz całkiem inny. „W 1920 i 1921 r. między studentami pojawili się zu- * pełnie nowi dla mnie ludzie — wspominał prof. Eugeniusz Paton — ludzie w szynelach i budionnówkach (czapkach Konnej Armii Budionnego — L.P.), wczorajsi frontowcy nieraz patrzący śmierci w oczy. Z karabinem lub szablą w dłoni wywalczyli oni zwycięstwo dla władzy radzieckiej i teraz z ogromną żądzą wiedzy i energią zabrali się do nauki" (cyt. za Istorija Ryjewa). Na uczelniach kijowskich masowo pojawiła się młodzież pochodzenia robotniczego i chłopskiego. W 1918 r. władze radzieckie powołały w Kijowie specjalną komisję, mającą zorganizować Ukraińską Akademię Nauk. W rok później instytucja ta przystąpiła do pracy. 233 Pierwszym prezydentem Akademii został wybitny znawca mineralogii, prof. Włodzimierz Wernadski, sekretarzem — orientalista i historyk Agatangel Krymski. W tymże roku wydano pierwszy numer wydawnictwa Akademii „Za-pysok istoriczno- filologicznoho wyddiłu". Denikinowcy po zajęciu Kijowa doprowadzili do upadku Akademii, po ich wypędzeniu wznowiona została jej działalność. Po rewolucji lutowej rozwinęła się literatura ukraińska, uprawiana zarówno przez narodowców — Wynny-czenkę, Mykitę Szapowała i Spiridona Czerkasenkę — jak i pisarzy lewicowych, Pawła Tyczynę i związaną z nim grupę młodych poetów, zwaną „Muzaget". Po ostatecznym zwycięstwie władzy radzieckiej znaczna część pisarzy ukraińskich wyemigrowała. Pojawiła się natomiast w Kijowie prasa' radziecka, rosyjska i ukraińska, młoda poezja proletariacka, sławiąca rewolucję, partię bolszewicką i Lenina. Na Ukrainie zaczęto propagować dorobek postępowych i rewolucyjnych pisarzy ukraińskich — Szewczenki, Franki, Łesi Ukrainki — a także rosyjskich, wydawać dzieła teoretyków marksizmu. Po zwycięstwie władzy radzieckiej powstały Ogólnoukraiń-skie Komitety Literatury i Muzyki. Do organizacji życia muzycznego najbardziej przyczynił się działający w tym drugim Komitecie sławny kompozytor starszego pokolenia, Mikołaj Leontonowicz, a także jego rówieśnicy: Jakub Stepowy i Cyryl Stecenko. Teatr w okresie rewolucji i wojny domowej przeżywał wyraźny kryzys — zmarli już mistrzowie sceny starszego pokolenia, młodzi nie zajęli jeszcze ich miejsca. W Kijowie powstało jednak w tym czasie kilka nowych teatrów, jak Narodowy, Dramatycz-"ny i najbardziej awangardowy — Młody. W 1919 r. z połączenia Teatru Dramatycznego i Młodego utworzony' został. Pierwszy Dramatyczny Teatr USRR im. T. Szewczenki. Upowszechnił się w tym okresie na całej Ukrainie plakat rewolucyjny i rysunek satyryczny, a sam Kijów 234 stał się ważnym ośrodkiem produkcji filmów propagandowych. . Powstanie USRR i zwycięskie zakończenie przez władzę radziecką wojny domowej zapoczątkowało nowy etap w dziejach Kijowa, etap budownictwa socjalistycznego i szybkiej industrializacji . miasta, co wpłynęło na jego-rozwój. 11. Okres budownictwa socjalistycznego Niezwykle trudne były pierwsze lata władzy radzieckiej. Wojna światowa, okupacja austriacko-niemiecka, rewolucja, wojna domowa i obca interwencja doprowadziły do zupełnej dewastacji gospodarki. W dodatku w 1921 r. nastąpiła katastrofalna klęska suszy i nieurodzaju. Jak podają radzieccy autorzy Historii Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (t. IV, cz. 1, Warszawa 1979), wskutek działań wojennych i nieurodzaju głodowało w państwie radzieckim 30 guberni z 30 milionami ludności, w tym znaczna część na Ukrainie. Panowało powszechne bezrobocie, szerzyły się choroby, ogromnie wzrosła śmiertelność. Gospodarka Ukrainy znajdowała się w kompletnej ruinie. Według autorów Istorii Kyjewa, metalurgia ukraińska w 1921 r. dawała zaledwie 3% produkcji przedwojennej, produkcja rolnicza — 47% przedwojennej, a s/i linii kolejowych nie funkcjonowało z powodu zniszczeń, braku taboru i paliwa. Gospodarka Kijowa również znajdowała się w całkowitej ruinie. W największej fabryce miasta, zakładach „Bolszewik" (b. fabryka Gretera i Kriwanenki), na początku 1921 r. pracowało zaledwie 195 robotników, we wszystkich zaś kijowskich fabrykach przemysłu maszynowego — 493 robotników. „Leninowska Kuźnica" (dawne Południo-wo-Rosyjskie Zakłady Budowy Maszyn) w styczniu 1921 r. dała zaledwie 5% przedwojennej produkcji miesięcznej. W większości fabryk w halach leżał śnieg lub płynęła woda, szyby były powybijane, okna zabite dyktą, maszyny poniszczone i zardzewiałe. W całym mieście pracowało tylko 53% przedwojennych przedsiębiorstw, i to z ogromnie zmniejszoną liczbą pracowników. Od października 236 1921 r. do kwietnia 1922 r. ceny artykułów żywnościowych i podstawowych towarów przemysłowych wzrosły ponad 20 razy, podczas gdy płace niewiele się zmieniły. Ciężko pracujący robotnik dostawał wówczas na kartki 200 g chleba dziennie i 600 g cukru miesięcznie. Innych produktów nie przydzielano. Znacznie niższe były przydziały dla inteligencji, kobiet i dzieci. Powszechny głód wypędził znaczną część kijowian na wieś, gdzie łatwiej, było dostać coś do zjedzenia. Dużo mieszkańców zajęło się chałupnictwem. Wiele domów i mieszkań w Kijowie świeciło pustkami, ich lokatorzy bowiem opuścili miasto. Z powodu braku węgla i zniszczonych turbin nie pracowały prawie elektrownie, a wodociągi dawały znacznie mniej wody. Latem 1921 r. w całym mieście kursowało zaledwie 9 tramwajów. Zniszczenie mostów doprowadziło do. przerwania wszelkiej komunikacji z Lewobrzeżem. Pozamykana była ogromna większość sklepów. Fatalne warunki bytowe i sanitarne w mieście doprowadziły do wybuchu groźnej epidemii tyfusu. Rozbita w wojnie domowej kontrrewolucja nie dawała jeszcze za wygraną. Koło miasta grasowały liczne bandy, utrudniające dowóz żywności do Kijowa, dewastujące i tak zniszczoną już gospodarkę, grabiące głodującą ludność i mordujące działaczy władzy radzieckiej. Nadal silny był w mieście ruch nacjonalistyczny. Narodowcy mieli oparcie w licznej inteligencji kijowskiej, burżuazji, średnich warstwach społecznych, bardziej zamożnych chłopach mieszkających w okolicy. Ponieważ Kijów stanowił nadal główny ośrodek opozycji antyradzieckiej na Ukrainie, w 1920 r. przeniesiono stolicę republiki do bardziej proletariackiego i rosyjskiego Charkowa. W październiku 1921 r. odbył się w Kijowie głośny proces przywódców eserowców ukraińskich: Hołubowicza, Nazara Petrenki, Lizanowskiego, Czasnyka, Jerzego Jarosława i innych. Zapadły surowe wyroki. 237 Mimo tak fatalnych warunków bytowych proletariat .kijowski zachował wierność wobec władzy radzieckiej i z zapałem przystąpił do odbudowy miasta. Robotnicy „Arsenału" uchwalili wówczas następującą rezolucję: „Zobowiązujemy się zużyć wszystkie swe siły dla uruchomienia produkcji. Wierzymy, że wspólnymi siłami miasta i wsi odniesiemy na froncie pracy takie samo zwycięstwo, jak odnieśliśmy je na froncie wojny" (cyt. za: Istorija Ryjewa). Podobne rezolucje uchwalały inne zakłady. Organizowano wszędzie subotniki i niedziele pracy, aby uruchomić komunikację i odbudować gospodarkę miejską, pracowano ochotniczo po 12 godzin dziennie. Głodujący Kijów zebrał znaczne fundusze na pomoc dla dotkniętej katastrofalną suszą ludności Powołża, zorganizował 92 domy dziecka dla sierot po poległych żołnierzach w wojnie i rewolucji. Wiosną 1921 r. robotnicy uruchomili kilka pierwszych parowozów, latem oddali do użytku największą ukraińską hutę szkła w Demijówce. Stopniowo wznawiały produkcję inne zakłady przemysłowe, uruchomiono liczne jadłodajnie w zakładach pracy i w mieście. Sytuacja w Kijowie ustabilizowała się na tyle, że wiosną 1921 r. można było przeprowadzić pierwsze po wojnie wybory do Rady Delegatów. Na 166 710 uprawnionych do głosowania — w wyborach wzięło udział tylko 97 556 osób. Wybrano 1434 deputowanych, w tym 1053 komunistów. Na czele Prezydium Rady Miejskiej stanął Jan Gamarnik. Utworzono także Rady Rejonowe. Od 1922 ?., zgodnie z uchwałami XI Zjazdu RKP(b), zaczęto w całym państwie radzieckim realizować politykę NEP-u. Przyczyniło się to do ożywienia gospodarki również w Kijowie. W latach 1922—1923 produkcja wielu zakładów przemysłowych zbliżyła się do poziomu produkcji przedwojennej, zmniejszyło się bezrobocie, odżyły sklepy i targowiska, poprawiło się zaopatrzenie ludności. W 1923 r. w mieście kursowało już 60 tramwajów, uru- 238 chomiony został port rzeczny, przystąpiono do remontu nawierzchni ulic, poprawiano elewacje domów. Liczba ludności miasta zaczęła wzrastać, coraz więcej bowiem ki-jowian powracało do rodzinnych domów. Na normalnym poziomie pracowały już fabryki „Bolszewik", „Leninowska Kuźnica", „Arsenał" i inne, a zatrudnienie w przemyśle uzyskało 9000 osób. W następnych dwóch latach większość zakładów osiągnęła już przedwojenny poziom produkcji. Dzięki uruchomieniu sieci handlowej, w znacznym stopniu już państwowej i spółdzielczej, wznowieniu obrotu bankowego, przywróceniu kredytu, poprawie zaopatrzenia w sklepach i na wolnym rynku, wzrostowi płac poziom życia kijowian, podobnie jak innych mieszkańców Kraju Rad, zbliżył się do stanu przedwojennego, bardzo jednak przecież niskiego (nie licząc klas posiadających, części inteligencji i zamożniejszego chłopstwa). W tym czasie produkcja węgla na Ukrainie osiągnęła 80% poziomu przedwojennego, surówki żelaza — 60%, cukru -?- 80%, rolnictwa — prawie 100%. Realne płace pracownicze, według danych radzieckich, były już nieco wyższe niż przed wojną. W 1925 r. przemysł metalurgiczny Kijowa wytworzył 75% produkcji przedwojennej. Radziecka reforma' pieniężna z 1924 r. uzdrowiła w znacznym stopniu gospodarkę i podniosła realną wartość płac roboczych. W dalszym ciągu jednak poważnym problemem było bezrobocie. W 1923 r. zarejestrowano w Kijowie 27 850 osób bez pracy. Zorganizowano dla nich kilka domów, gdzie otrzymy-? wali bezpłatne posiłki, utworzono fundusz pomocy dla bezrobotnych. W mieście rozwinęły ożywioną działalność związki zawodowe. Dzięki nim w wielu zakładach pracy skrócono dzień pracy do 7 godzin, zwłaszcza dla ciężko pracujących. Związki zawodowe prowadziły działalność kulturalną wśród załóg, organizowały przydział odzieży ochronnej dla pracowników, troszczyły, się o warunki bez- 239 pieczeństwa i higieny pracy. Stopniowo wprowadzały pierwszy raz na Ukrainie renty, emerytury i urlopy pracownicze. Systematycznie rosły szeregi organizacji partyjnej Kijowa. W 1921 r. liczyła ona 5240 członków, w 1925 r. — 13 924, co stanowiło jednak bardzo niewielki procent ogółu pracujących mieszkańców miasta. Postępująca odbudowa gospodarcza Ukrainy i Kijowa wpłynęła na wzrost liczby mieszkańców miast. Kijów w 1921 r. liczył 366,4 tys. mieszkańców, w 1925 osiągnął 485,7 tys. Skład narodowościowy ludności był nadal niejednolity. Ukraińcy stanowili prawie 40%, na drugim miejscu znajdowali się Rosjanie, za nimi Żydzi. Po rewolucji i wojnie domowej na terenie Ukrainy Radzieckiej pozostało około 500 tys. Polaków, z czego kilkanaście tysięcy w samym Kijowie. Wyższe sfery społeczne i inteligencja wyjechały do kraju, pozostali głównie chłopi, w przeważającej masie nieufni wobec nowej władzy. Pracą kulturalną i polityczną wśród Polonii ukraińskiej kierowało Biuro Polskie przy ?? WKP(b). Zorganizowało ono tzw. Marchlewski Administracyjny Rejon Polski koło Żytomierza, w którym przeważała ludność polska, oraz szereg nowych szkół polskich na Ukrainie. W 1927 r. było ich 281, w 1929 — 344. Zatrudniały ponad 600 nauczycieli. W Kijowie było kilka takich szkół, wśród nich liceum pedagogiczne. W 1929 r. studiowało tu również na wyższych uczelniach prawie 3 tys. młodzieży polskiej. W późniejszym okresie stalinowska polityka narodowościowa doprowadziła do stopniowej likwidacji polskiego szkolnictwa na Ukrainie. Sytuacja polityczna nadal daleka była od stabilizacji. Mimo utworzenia ZSRR w 1922 r. i znacznej pomocy mniej zniszczonych rejonów Rosji dla Ukrainy w kraju utrzymywała się silna opozycja antyradziecka. W Kijowie powstała tajna organizacja — Spiłka Wyzwolennia 240 Ukrajiny — na czele z prof. Sergiuszem Jeiremowem, skupiająca w swych szeregach głównie inteligencję i dawną burżuazję. Nawiązała ona ożywione kontakty z białą emigracją ukraińską. Pod jej wpływem działała wśród młodzieży Spiłka Ukrajinśkoj Mołodi. Inna organizacja, Centrum Akcji, została wykryta, a jej przywódcy w 1924 r. sądzeni i straceni. Reakcyjne podziemie przeniknęło do środowisk naukowych, gospodarczych i wojskowych, a w samej partii komunistycznej dochodziło do-ostrych dyskusji i kontrowersji, a nawet — jak piszą autorzy Historii KPZR — powstały grupy opozycyjne. Zamęt ideologiczny wzmógł się zwłaszcza po śmierci Lenina (1924). Wiele zadrażnień powstało na tle narodowościowym. W 1926 r. ludność ukraińska w USRR stanowiła tylko 75%, z czego w miastach mieszkało zaledwie 32% Ukraińców, a 33% Rosjan i 29% Żydów. Na wsi dominował element ukraiński, natomiast w mieście — rosyjski, toteż nawet robotnicy pochodzenia ukraińskiego używali na co dzień w domu języka rosyjskiego. W tej sytuacji podjęta przez władzę radziecką polityka ukrai-nizacji napotykała w miastach poważne przeszkody. Dlatego opozycjoniści w KP(b)U — Aleksander Szumski i Mykoła Chwylowy — głosili, że rozszerzanie współpracy Ukrainy z Rosją Radziecką doprowadzi do zdominowania kultury i gospodarki ukraińskiej przez rosyjską. Poparł ich ekonomista M. Wołubiew, który twierdził, że ze względów gospodarczych dalsze pozostawanie Ukrainy w składzie ZSRR jest niekorzystne. Nacjonaliści ukraińscy w partii komunistycznej domagali się „ukrainizacji" robotników rosyjskich pracujących na Ukrainie, co wywołało opór z ich strony. Część działaczy radzieckich z Grzegorzem Zinowiewem na czele domagała się z kolei wprowadzenia języka rosyjskiego jako języka wykładowego do wszystkich szkół ukraińskich. Starcie obu nacjo- 16 — Dzieje Kijowa 241 nalizmów przyniosło w rezultacie duże szkody kulturze ukraińskiej. W partii komunistycznej toczyła się jednocześnie ostra walka z trockizmem, zakończona zwycięstwem nurtu leninowskiego, reprezentowanego wówczas przez I sekretarza ??, Józefa Stalina. Gdy w 1927 r. odbyła się w całej WKP(b) powszechna dyskusja, komuniści Ukrainy, w tym i Kijowa, w ogromnej większości wypowiedzieli się za ?? i Stalinem; Mimo złożonej sytuacji politycznej niewątpliwe sukcesy gospodarki radzieckiej w okresie odbudowy skłoniły kierownictwo partii do postawienia przed XIV zjazdem w 1925 r. programu socjalistycznej industrializacji całego _ kraju. Po uchwaleniu przez zjazd tego programu dokonano reorganizacji gospodarki i przystąpiono do rozbudowy przemysłu. W Kijowie zaczęto również realizować większe inwestycje. W 1926 r. podjęto budowę wielkiej elektrowni cieplnej, rozpoczęto również budowę dwóch fabryk obuwia, zakładów tekstylnych, papierniczych, poligraficznych, szklarskich, drzewnych, spożywczych (wytwórnia win). W latach 1930-1933 zbudowane zostały faktycznie od podstaw zakłady „Bolszewik", dla których oddano m.in. do użytku ogromny kompleks budynków. Od 1931 r. zaczęła się przebudowa zakładu „Leninowska Kuźnica". W 1934 r. wyprodukował on 200 maszyn parowych, czterokrotnie więcej niż przed rewolucją. Na bazie dawnych Głównych Zakładów Elektrotechnicznych powstała fabryka „Transsygnał", od podstaw zbudowano Zakłady Budowy Tramwajów. Rozbudowana została fabryka kabli. Rozwinęła się też fabryka „Czerwony Oracz" (potem „Czerwony Ekskawator"), która w 1933 r. wyprodukowała 25% ogólnoradzieckiej ilości części zamiennych do ciągników. Ogółem w latach pierwszej pięciolatki (1928-1932) zbudowano lub rozbudowano w Kijowie 29 dużych i wielkich zakładów prze- 242 myślowych, a produkcja tego aziaiu gospuuaiiu «/???? w mieście czterokrotnie. Szybkiemu rozwojowi przemysłu towarzyszył wielki zapał klasy robotniczej i młodej radzieckiej inteligencji. Masowo rozwinęło się socjalistyczne współzawodnictwo pracy, zapoczątkowane w Zagłębiu Donieckim przez górnika Aleksego Stachanowa, powstał ruch racjonalizatorski. Szybko wzrastała liczebność klasy robotniczej, rekrutującej się głównie z ukraińskich wsi. Dlatego liczba Ukraińców w Kijowie znacznie wzrosła (w 1929 r. stanowili 45%). Szczególnie szybko aktywizowały się zawodowo kobiety. Poziom kwalifikacji młodych robotników był niski, toteż szeroko organizowano dla nich masowe szkolenie zawodowe. W szybkim tempie kształcono też kadry inżynieryjno-techniczne. W latach pierwszej pięciolatki liczba przedsiębiorstw przemysłowych wzrosła w Kijowie ze 104 do 130, zainwestowany w nich kapitał wzrósł czterokrotnie, liczba zaś robotników powiększyła się z 21,2 tys. do 48,7 tys. Dzięki takiemu rozmachowi Kijów wyrósł na wielki ośrodek przemysłowy nie tylko Ukrainy, ale całego Związku Radzieckiego. Rozwinęło się również chałupnictwo, zastępujące dawne rzemiosło prywatne. Na przełomie lat 1928 i 1929 r. dawało ono zatrudnienie 53 tysiącom ludzi. Nastąpił znaczny wzrost wydatków na gospodarkę komunalną. Przeprowadzono elektryfikację przedmieść robotniczych — Kureniówki, Darnicy i innych, rozbudowano sieć wodociągów, przeprowadzono kanalizację bardziej oddalonych od centrum rejonów, założono nowe skwery, parki i zieleńce, powstały nowe bulwary. Oddano do użytku nowe linie tramwajowe, liczba zaś tramwajów wzrosła do 235. W latach 1928-1934 zbudowany został nowoczesny pasażerski dworzec kolejowy, powstał dworzec towarowy, most kolejowy na Dnieprze, rozbudowano port rzeczny. Rozwjnęła się radiofonizacja, sieć tele- 243 foniczna i telegraficzna, powstały nowe budynki pocztowe. W marcu 1927 r. przyłączono do Kijowa szereg pobliskich osiedli i miasteczek — Darnicę Starą i Nową, Niw-ki, Czokołówkę i inne. Dużą uwagę zwrócono na budownictwo mieszkaniowe. W latach 1923-1928 wybudowano w mieście tylko 6 tys m2 powierzchni mieszkaniowej, przełom nastąpił w 1929 ?., gdy wybudowano 360 wielkich domów o łącznej powierzchni 38,1 tys m2. Mimo popełnianych w toku industrializacji błędów, wynikających z braku doświadczenia i niskich jeszcze kwalifikacji- robotników i kadry inżynieryjno-technicznej, imponujące osiągnięcia gospodarcze spowodowały wzrost nastrojów proradzieckich w społeczeństwie. Wyrazem tego był wzrost szeregów partyjnych w Kijowie do 15 tys. członków (w 1929 ?.). Burżuazyjny obóz narodowy w mieście został zlikwidowany, a w 1929 r. odbył się w Kijowie proces przywódców Spiłki Wyzwolennia Ukrajiny, zakończony wysokimi karami więzienia. W rok później na XVI zjeździe WKP(b) zdemaskowano ukraińskie odchylenie nacjonalistyczne działające w samej partii. W całym niemal społeczeństwie ukraińskim rozpowszechniła się ideologia socjalistyczna. Najbardziej popierali ją robotnicy, którzy w okresie kolektywizacji rolnictwa wyjeżdżali na wieś, agitując chłopów do wstępowania do kołchozów, organizowali brygady żniwne, pomagające rolnikom w pracach polowych, demaskowali wrogów ustroju. Poziom życia ludności Kijowa i całego Związku Radzieckiego był jednak nadal niski. Niewątpliwie likwidacja bezrobocia i znaczny wzrost świadczeń socjalnych w tym okresie stanowiły dodatni element w życiu ludności. Gorzej przedstawiała się sprawa płac realnych. W planie 5-letnim zakładano, że wśród robotników wzrosną one o 71%, dochody chłopów — o 67%. „W wyniku obiektywnych mechanizmów rynkowych wzrastający 244 szybko fundusz płac oddziaływał na obniżenie wartości pieniądza i dalszy wzrost cen — był przyczyną i równocześnie skutkiem zmniejszania się wartości pieniądza. Wzrost cen, zwłaszcza na wolnym rynku, prowadził do podnoszenia się kosztów utrzymania ponad wskaźniki przewidziane w planie, co obniżało realną wartość podwyżki płac. Biorąc pod uwagę wzrost cen w sektorze uspołecznionym, realna płaca robotników i pracowników w 1932 r. obniżyła się o 20%, co znalazło wyraz w pogarszającej się strukturze spożycia: ludzie jedli mniej mięsa, więcej chleba, mąki i — przede wszystkim — ziemniaków. Zwiększył się też udział wydatków na żywność w budżecie rodziny robotniczej... Niedobory budżetu rekompensowano dodatkową pracą i zatrudnieniem możliwie wszystkich dorosłych członków rodzin. W ten sposób w okresie intensywnej industrializacji polityka -emisyjna i duży wzrost cen wpłynęły na ograniczenie konsumpcji ludności" (cyt. za: J. Ciepielewski, Historia gospodarcza Związku Radzieckiego, Warszawa 1977). Najtrudniejszy był rok 1932. W latach 1933-1937 realizowano w ZSRR drugi plan pięcioletni. Jego wytyczne dotyczące Ukrainy uchwalił XII Zjazd KP(b)U w 1934 ?., który postanowił również przenieść stolicę republiki z Charkowa do Kijowa, uznając, że w mieście tym zdecydowanie utrwaliła się już władza radziecka. Władze partyjne i państwowe przeniosły się do Kijowa 24 czerwca tegoż roku. Dzień ten był radosnym świętem dla całego miasta. Na Kreszcza-tiku odbyła się wspaniała parada wojskowa i manifestacja ludności. Miejsce na trybunie honorowej zajęli przywódcy Ukrainy Radzieckiej: Grzegorz Pietrowśki, Stanisław Kosior, Paweł Postyszew, Włodzimierz Zatoń-ski, Aleksander Szlichter. Przeniesienie stolicy do Kijowa wpłynęło na przyśpieszenie rozwoju miasta. Powstały nowe, wielkie zakłady 245 jji^cnijoiuwe. ?????? uoraoiarek Automatycznych im. Gorkiego, Zakłady Naprawy Taboru Kolejowego w Darnicy, Zakłady Aparatury Kontrolno-Pomiarowej, odzieży dziecięcej, zakłady chemiczne, ceramiczne, piekarnicze, włókiennicze i szereg innych. Rozbudowywano także istniejące już fabryki. Dzięki tym inwestycjom i wzrostowi wydajności pracy przyrost produkcji przemysłowej w Kijowie wynosił 24-32% rocznie. W 1936 r. osiągnęła ona wartość 880,6 min rubli, dwukrotnie więcej niż w 1932 r. W tym okresie liczba robotników pracujących w przemyśle wzrosła do 73,7 tys., całe zaś miasto osiągnęło już 700 tys. mieszkańców, tj. ponad 100 tys. więcej niż przed pierwszą wojną światową. W dalszym ciągu rozbudowywała się gospodarka komunalna. Szczególnego rozmachu nabrało budownictwo mieszkaniowe — w drugiej pięciolatce oddano w mieście do użytku 366 tys. m2 powierzchni mieszkaniowej, prawie trzykrotnie więcej niż w pierwszej pięciolatce. Kijów podzielono wówczas na 8 dzielnic: Leninowską, obejmującą centrum, -Szewczenkowską, Petrowską (Podole), Październikową, Radziecką, Moskiewską, Kirowską (Pe-czersk), Darnicką. Nowy podział w niczym nie pokrywał się z dawnymi rejonami. Obradujący w dniach 10-21 marca 1939 r. XVIII zjazd WKP(b) uchwalił program budownictwa socjalistycznego w okresie trzeciej pięciolatki, mającej obejmować lata 1938-1942. Przewidywano w nim dalszy rozwój przemysłu także i w Kijowie, zwłaszcza motoryzacyjnego, elektromaszynowego, precyzyjnego (fabryka zegarków, maszyn do pisania), lniarskiego i spożywczego. Produkcja przemysłowa w Kijowie w 1942 r. miała osiągnąć wartość 2,5 mld rubli, tj. 2,5-krotnie więcej niż w 1937 r. Planowano także rozwój komunikacji miejskiej, rozbudowę sieci tramwajowej i trolejbusowej (pierwsze trolejbusy pojawiły się w Kijowie w 1935 ?.), 246 budowę nowych parków i zieleńców, pokrycie twardą nawierzchnią dalszych ulic, budowę nowych wodociągów, oczyszczalni ścieków, poprawę stanu oświetlenia. Nowe inwestycje przyczyniły się do dalszego rozwoju miasta. Powierzchnia jego zwiększyła' się z 17 400 ha przed rewolucją do 68 000 ha w 1939 r. Ludność w tymże roku osiągnęła liczbę 846,3 tys., przy czym notowano teraz znaczną przewagę kobiet. W Kijowie pracowało wówczas ponad 200 wielkich przedsiębiorstw przemysłowych wytwarzających produkcję dla całego Związku Radzieckiego. Była ona coraz bardziej nowoczesna, zwłaszcza w przemyśle elektromaszynowym. Duży postęp notował Kijów w dziedzinie opieki społecznej; działały w mieście 24 szpitale, pracowało 4000 lekarzy, spadła znacznie śmiertelność ludności, przedłużył się przeciętny wiek życia. Na szerszą skalę rozwinęła się sieć handlowa i usługowa. Wyrazem nowoczesności w tej dziedzinie stał się Centralny „Uniwermag" zbudowany przy rogu Kreszczatiku i ulicy Lenina, mogący obsłużyć 50 tys. osób dziennie. W mieście powstało w tym czasie szereg wspaniałych gmachów użyteczności publicznej oraz obiektów państwowych, jak budynek Rady Najwyższej USRR, zaprojektowany przez Włodzimierza Zabołotnego, Rady Ministrów USRR, Biblioteki Akademii Nauk USRR. W budownictwie mieszkaniowym przeważały zrazu niewielkie domy dwu- lub trzypiętrowe. W latach 30-ych przystąpiono do wznoszenia wielkich bloków mających po kilkadziesiąt mieszkań. Styl tego budownictwa był niejednolity. Po 1934 r. grupa architektów pod kierownictwem Pawła Chaustowa opracowała plan przebudowy Kijowa w ciągu 10-20 lat. Odtąd zabudowa miasta odbywała się w sposób planowy. Powstał swoisty styl architektoniczny nawiązujący do klasycyzmu, bogaty, pełen ozdób, skłonny do monumentalizmu. 247 W wyniku pomyślnej realizacji drugiego planu pięcioletniego warunki życia ludności w ZSRR uległy pewnej poprawie. „Jednak ponowne podwyższenie cen niektórych artykułów w okresie trzeciego planu pięcioletniego wpłynęło na pewne zahamowanie dalszej poprawy stopy życiowej. Dlatego właściwym elementem poprawy położenia materialnego rodzin robotniczych był wzrost zatrudnienia członków rodzin... Ważną rolę odgrywał przy tym stały wzrost funduszu społecznej «konsumpcji — szybki rozwój różnych typów szkolnictwa i oświaty pozaszkolnej, ochrony zdrowia, sanatoriów, wczasów pracowniczych itp. W wyniku działania wielu złożonych czynników nastąpiła poprawa, zwłaszcza w drugim planie pięcioletnim, położenia ludności pracującej miast, o czym świadczą przeprowadzone w 1936 r. badania budżetów rodzin robotniczych. Zwiększone w latach 1932— -1940 wydatki na artykuły trwałego użytku są dowodem większej ich produkcji i podaży na rynku. Wieloletnie niedoinwestowanie gospodarstwa rodzinnego musiało być bowiem uzupełnione nawet kosztem ograniczenia spożycia" (cyt. za J. Ciepielewskim). Osiągniętym w latach 30-ych sukcesom w budowie socjalizmu w ZSRR towarzyszyły zjawiska ujemne, znajdujące swój wyraz w naruszaniu zasad praworządności socjalistycznej. Spowodowane zostały w dużej mierze chorobliwą podejrzliwością Stalina i jego najbliższego otoczenia. Autorytet przywódcy WKP(b) i państwa radzieckiego zdobyty w okresie walki z opozycją prawico-wo-oportunistyczną, wzmocniony następnie sukcesami w budowie socjalizmu i rozwoju gospodarki, przerodził się w latach 30-ych w kult jednostki. Odgórne narzucanie decyzji przez Stalina i najwyższe kierownictwo partii i rządu wywoływały sprzeciw wielu działaczy. Spowodowało to wielką falę represji, zwłaszcza po tajemniczym zabójstwie Siergieja Kirowa w 1934 r. Ofiarą ich padali 248 działacze partyjni i państwowi, wyżsi oficerowie Armii Czerwonej, intelektualiści, a często zwykli, prości ludzie. Wśród niewinnie oskarżonych i straconych lub zmuszonych sytuacją do popełnienia samobójstwa znajdowali się czołowi działacze KP(b)U i rządu ukraińskiego, ludzie często bardzo zasłużeni dla Kijowa: Włodzimierz Antonow--Owsiejenko, Mendel Chatajewicz, Włas Czubar, Jan Ga-marnik, Jona Jakir — dowódca Ukraińskiego Okręgu Wojskowego, Aleksander Jegorow, Stanisław Kosior, Panas Lubczenko, Paweł Postyszew, Cyryl Suchomłyn, Włodzimierz Zatoński i wielu innych. Represje lat 30-ych zaciążyły też poważnie na życiu kulturalnym i naukowym Ukrainy. Głównym jego ośrodkiem był Kijów. Tu znajdowało się najwięcej szkół i wyższych uczelni, tu pracowali najwybitniejsi ukraińscy uczeni i pisarze, artyści, działacze oświatowi. Przebywali tu również liczni intelektualiści rosyjscy. Oświata radziecka na Ukrainie startowała w bardzo trudnych warunkach. W roku 1920/1921 ujednolicono w republice system szkolnictwa podstawowego — powstały siedmioletnie szkoły z jednakowym programem nauczania. W Kijowie było wówczas 196 takich szkół. Powstało także dużo szkół dla pracujących, kursów dla analfabetów, ośrodków szkolenia zawodowego. Klęska nieurodzaju, a a w ślad za nim i głodu spowodowała upadek szkolnictwa. Nauczyciele masowo opuszczali Kijów, podobnie jak inne miasta, i szukali chleba na wsiach, w futorach, w odległych nieraz regionach. Z braku kadry pedagogicznej trzeba było zamknąć wiele szkół, inne, pozbawione opału i światła, wegetowały. Do Kijowa przyjechało w dodatku mnóstwo dzieci z terenów objętych głodem. Zaopiekowała się nimi Rada Ochrony Dzieci, ale miejsca w szkołach trudno było dla nich znaleźć. Dopiero poprawa sytuacji gospodarczej w okresie NEP-u spowodowała powrót nau- 249 czyeieli do miasta, co umożliwiło odbudowę szkolnictwa. Liczba placówek oświatowych zaczęła wzrastać dopiero od 1927 ?., gdy objęto nauczaniem 92% dzieci w wieku szkolnym. W 1930 r. do szkół uczęszczało już 96% dzieci kijowskich. W tym okresie przystąpiono też do ostatecznej walki z analfabetyzmem, który po wojnie domowej obejmował jeszcze ponad 30% mieszkańców miasta. Warunki pracy szkół znacznie się wówczas poprawiły, dyscyplina wśród uczniów była jednak niska. Największy postęp w rozwoju oświaty notowano w drugiej połowie lat 30-ych. W latach 1935—1938 oddano do użytku w Kijowie 71 nowych budynków szkolnych. W mieście pracowało wówczas 165 szkół podstawowych i średnich (w roku szkolnym 1940/ /1941 — 176 szkół), znacznie większych i lepiej zorganizowanych niż te pierwsze, utworzone po wojnie domowej. W szkolnictwie wyższym dokonywały się duże zmiany. W 1920 -r. zamknięto na Ukrainie uniwersytety, uznane za siedlisko myśli burżuazyjnej. Na ich miejsce powstały liczne samodzielne instytuty. W 1932 r. liczba ich w Kijowie doszła do ponad 30. Poziom kształcenia w nich był bardzo różny, przeważnie niski, dlatego, po utrwaleniu się władzy radzieckiej, w 1933 r. przywrócono na Ukrainie system uniwersytecki. W rok później Uniwersytet Kijowski otrzymał imię Tarasa Szewczenki. Studiowało na nim początkowo około 2000 studentów, przed drugą wojną światową liczba ta wzrosła do 4000. W 1941 r. działały w Kijowie 22 wyższe szkoły i" instytuty, w tym uniwersytet i politechnika, druga po uniwersytecie uczelnia w mieście pod względem liczby słuchaczy, konserwatorium muzyczne, Akademia Handlowa. Studiowało w nj,ch łącznie 23 tys. studentów, nieco więcej niż przed rewolucją. Chociaż przez większość okresu międzywojennego Kijów nie był stolicą USRR, stanowił stale siedzibę Ukraińskiej Akademii Nauk. Po wojnie domowej wznowiła ona swoją działalność. Od władz radzieckich otrzymała wy- 250 godne pomieszczenie w obszernym gmachu przy bulwarze Szewczenki, oddano jej również do użytku drukarnię w Ławrze Peczerskiej. W 1922 r. prezydentem Akademii Nauk został wybitny botanik Włodzimierz Lipski. W rok później Akademia miała już 23 placówki naukowe. Do szczególnie zasłużonych należała komisja poszukiwań bogactw mineralnych, kierowana przez prof. Włodzimierza Wernadskiego. Akademia inspirowała badania naukowe w dziedzinie historii, językoznawstwa, folkloru i etnografii, archeologii, nauk przyrodniczych i innych. Organem jej były „Naukowe Zapysky". W okresie realizacji planów pięcioletnich zwiększono znacznie wydatki na badania naukowe i dokonano reorganizacji Akademii, tworząc 21 instytutów naukowo-badawczych. Prace naukowe prowadziły też liczne samodzielne instytuty oraz wyższe uczelnie, zrzeszające w Kijowie ogółem około 2 tys. pracowników naukowych. Uczeni kijowscy zanotowali szereg ważnych osiągnięć. Akademik Mikołaj Kryłow i jego u-czeń Mykoła Bogolubow stworzyli podstawy nowego działu fizyki matematycznej — mechaniki nieliniowej, uzyskując znaczny rozgłos nie tylko w ZSRR, aie i za granicą. W 1929 r. biochemik Aleksander Pałładin uzyskał Nagrodę Leninowską jako pierwszy uczony na Ukrainie. Znaczne osiągnięcia mieli chemicy, jak Sergiusz Reformat-ski i Włodzimierz Jaworski, geografowie P. Tytkowski i B. Czernyszew, mechanicy K. Siminski, A. Dynnyk i S. Serenson, mikrobiolog i epidemiolog Daniel Zabłotny, od 1928 r. prezydent Akademii Nauk, profesorowie medycyny: Aleksander Bohomolec, hematolog i fizjopatolog, prezydent Akademii od 1930 aż do 1946 ?., fizjolog N. Hołod-ny, N. Strażesko i F. Janowski, ekonomiści A. Szlichter, K. Wobły i M. Ptucha, botanik A. Sapehyn, matematyk Dymitr Grawe. Eugeniusz Paton rozpoczął badania w dziedzinie spawania elektrycznego i nadal zajmował się budową mostów. Rozwijano badania literackie, prowadzone 251 prrez tak znanych pisarzy jak Aleksander Kornijczuk, Paweł Tyczyna, Maksym Rylski, syn powstańca polskiego .z 1863 r. Znaczna ezęść uczonych zajmowała się studiowaniem marksizmu-leninizmu. W 1927 r. oddano do użytku Akademii specjalnie budowany dla niej gmach przy rogu ulic Lenina i Włodzimierskiej, zaprojektowany przez architekta P. Aleszyna. W życiu literackim Ukrainy większą początkowo rolę odgrywał Charków, wkrótce jednak Kijów stał się równorzędnym ośrodkiem i w tej dziedzinie. Duże znaczenie w rozwoju badań literackich odegrało mieszczące się właśnie w Kijowie Towarzystwo Historyczno-Literackie. W 1926 r. w domu przy Zaułku Kreszczatickim nr 8, w którym w 1846 r. mieszkał Szewczenko, otwarto uroczyście muzeum jego imienia. Pracownicy muzeum włożyli duży wkład pracy w badania nad twórczością tego największego w dziejach poety ukraińskiego. Do rozwoju literatury przyczyniła się też w znacznym stopniu Ogólnonarodowa Biblioteka Ukraińska, dysponująca bogatymi zbiorami, stale powiększanymi i.uzupełnianymi bieżącą twórczością. Znaczną rolę odegrał także Naukowy Instytut Książki. Lata dwudzieste były okresem szczególnie bujnego rozwoju literatury, ożywionych dyskusji i polemik, różnorodności kierunków, dużego bogactwa form organizacyjnych. Działała grupa pisarzy chłopskich — „Płuh" — i proletariackich — „Hart", na czele z symbolistą Pawłem Tyczyna, tzw. neoklasyków, z którymi związany był początkowy okres twórczości Maksyma Rylskiego; powstała Wolna Akademia Literatury Proletariackiej założona przez My-kołę Chwylowego, aktywni byli neoromantycy z Mikołajem Bażanem i Jurijem Janowskim, wielką sławę zdobył sobie wówczas „ukraiński Jesienin", Włodzimierz So-siura. Aktywni byli literaci z kręgu narodowców, których utwory wydawały prywatne jeszcze drukarnie. Najbardziej znanym wśród nich był Michał Draj-Chmara. Utwo- 252 rzyli oni własną „Asocjację f lsarzy". Fostępująca stopniowo odbudowa przemysłu poligraficznego i coraz lepsze zaopatrzenie w papier przyczyniły się do wzrostu nakładów książek i liczby tytułów oraz dużego rozwoju prasy. W Kijowie urodzili się też i uczyli pisarze rosyjscy — Michał Bułhakow i Ilia Erenburg, przebywali przez dłuższy czas Aleksander Błok, Konstanty Paustowski, Demjan Biedny, Aleksy Tołstoj, Włodzimierz Majakowski i Maksym Gorki. Kierunek socjalistyczny w literaturze zaczął umacniać się dopiero od 1925 ?., gdy powstał związek literacki „Październik". Przyciągnął on do siebie wielu znanych literatów związanych dotychczas z różnymi orientacjami: Mikołaja Taraszczenkę, Jakuba Sawezenkę, Włodzimierza Ja-roszenkę, Bażana, Iwana Le, Jurija Janowskiego. Walka ideologiczna z nurtami literackimi uznanymi za obce socjalizmowi zaostrzyła się, przy czym władze zaczęły używać form nacisku politycznego. W 1929 r. zamknięte zostało pismo narodowców „Słowo", przestały funkcjonować drukarnie prywatne. Powstała „Asocjacja Pisarzy Proletariackich" i grupa pisarzy komunistycznych „Mołodnik". Z grupami tymi związał swą twórczość Tyczyna i Rylski, który m.in. w 1927 r. przetłumaczył na język ukraiński Mickiewiczowskiego Pana Tadeusza. W 1932 r. różnorodne grupy pisarzy zostały przez władze rozwiązane, a na ich miejsce powstał jednolity politycznie i organizacyjnie Związek Pisarzy Radzieckich, stojący na gruncie ustroju socjalistycznego i popieranego przez czynniki partyjne realizmu socjalistycznego. Kierunek ten miał przede wszystkim służyć określonym celom politycznym, co spowodowało znaczne obniżenie poziomu literatury ukraińskiej początku lat 30-ych. Dopiero po kilkuletnim okresie zastoju, po 1935 ?., zaczyna ożywiać się znowu życie literackie i w pełni rozkwitają talenty Tyczyny, Bażana, Rylskiego, Sosiury i kilku nowych młodych pisarzy i poetów. Ci jed- 253 ??? z pisarzy, którzy nie podporządkowali się nowemu prądowi i chcieli pozostać samodzielni, stracili możność pisania. Kijów w okresie międzywojennym odgrywał ważną rolę w życiu muzycznym. Głównym jego ośrodkiem był w mieście Instytut Muzyczno-Dramatyczny im. Mikołaja Łysenki. W latach 20-ych rozpoczęli twórczość kompozytorską utalentowani twórcy: M. Werykowski, Filip Kozicki, Hryhorij Wieriowka, Wiktor Kosenko, Lewko Rewucki. Komponowali głównie ludowe pieśni chóralne, ponadto symfonie, oratoria, pieśni rewolucyjne, opery i inne utwory. Ogromny wkład w rozwój kultury muzycznej Kijowa i Ukrainy wniósł Państwowy Teatr Opery i Baletu im. T. Szewczenki, założony w 1925 r. Na jego scenie występowało wielu znakomitych śpiewaków, jak Z. Hajdaj, M. Zacharczenko, M. Litwinenko-Wolhemut. Pracowało tu również kilku wybitnych dyrygentów i reżyserów: A. Pa-zowski, W. Dranisznikow, J. Łapicki, M. Smolicz, G. Bere-zowy. Duży udział w krzewieniu kultury muzycznej miały też zespół bandurzystów oraz Państwowy Chór Żeński. Do upowszechnienia muzyki i pieśni, ludowej przyczynił się w znacznym stopniu Instytut Folkloru AN USRR, prowadzący przez długie lata systematyczne badania nad tego rodzaju twórczością. Do ożywienia życia teatralnego najbardziej przyczynił się początkowo teatr „Studio", założony w 1921 r. i kierowany przez zdolnego reżysera Marka Taraszczenkę. Na jego scenie występowali młodzi artyści, a sztuki przez nich grywane miały awangardowy charakter. W miarę utrwalania się władzy radzieckiej repertuar teatrów zaczął się zmieniać — pojawiły- się sztuki rewolucyjne, wysławiające partię bolszewicką, rewolucję, bohaterów wojny domowej. W 1922 r. teatr „Młody" w Kijowie przek-kształcił się w awangardowy teatr „Berezył", przeniesiony w cztery lata później do Charkowa. Największy wkład 254 w rozwój życia leairamego wniósł jeanaK państwowy Teatr Dramatyczny im, I. Franki, w którym występowali znani wówczas aktorzy: J. Jura, A. Borysoglebskają, A. Watulia, W. Warecka, A. Buczma i J. Szumski. W 1931 r. powstał w Kijowie Teatr Armii Czerwonej, działały też amatorskie teatry robotnicze, teatry dziecięce i inne. W Kijowie rozwijała się również kinematografia ukraińska. W 1921 r. powstało tu technikum filmowe, kształcą- . ce specjalistów dla potrzeb tej młodej dziedziny sztuki. W 1925 r. reżyser Dowżenko zaczął organizować w Kijowie drugie na Ukrainie (po Charkowie) studio filmowe. Tu powstały jego wybitne filmy: Arsenał, pełen rewolucyjnego patosu dramat poświęcony wydarzeniom 1917— —1919 r. w Kijowie, oraz Ziemia, ukazujący trudne lata kolektywizacji wsi na Ukrainie. Dzięki tym głównie filmom Dowżenko zdobył sobie sławę współtwórcy kina radzieckiego. Jednym z najbardziej znanych na Ukrainie filmów powstałych w Kijowie był Bohdan Chmielnicki reżyserii Igora Sawczenki. Pierwszy film dźwiękowy powstał w Kijowie w 1930 r. W sztukach plastycznych panowały początkowo różne style i kierunki, stopniowo jednak i tu zaczął dominować realizm socjalistyczny. W latach 20-ych powstały w Kijowie asocjacje artystów „Czerwonej Ukrainy" i „Rewolucyjnej Sztuki Ukraińskiej", które stopniowo zdominowały sztuki plastyczne i wyparły ż nich inne kierunki. W kręgu tych asocjacji powstały liczne dzieła, cechujące się średnim poziomem artystycznym i dużymi walorami ideowymi, np. obrazy: Kadry Dnieprostroju (1937 r.) Karola Trochimenki, Taras Szewczenko-pastuch (1928 r.) Iwana Iżakewycza, Przesłuchanie wroga (1936 r.) Włodzimierza Kosteckiego, Pożegnanie partyzanta (1940 r.) Aleksego Ne-sterenki. Dziełem artystów kijowskich były również liczne pejzaże, jak Powódź na Wyspie Truchanowskiej (1937 r.) 255 Aleksandra Paszczenki. W rzeźbie dominowały dzieła monumentalne i portrety. Do najbardziej znanych należały portrety Iwana Franki i Aleksandra Dowżenki dłuta Grzegorza Piwowarowa oraz Tarasa Szewczenki, dłuta Iwana Makohona. Pomnik Szewczenki stanął w 1939 r. w parku koło uniwersytetu. W dwa lata później bujnie rozwijające się życie kulturalne Kijowa przerwała brutalnie druga wojna światowa. \ 12. Lola wojny i OKupacji Wczesnym rankiem 22 czerwca 1941 r. ryk silników samolotowych i huk bomb obwieścił kijowianom początek zdradzieckiej napaści Niemiec hitlerowskich na ZSRR. Na całej radziecko-niemieckiej granicy rozpoczęły sę zacięte walki. Naloty lotnictwa hitlerowskiego skierowane zostały na wszystkie większe miasta i lotniska radzieckie leżące w pobliżu granicy. Tego dnia ogłoszono mobilizację mężczyzn roczników 1905—1918 oraz stan wojenny w całej europejskiej części ZSRR. Wyznaczono też dowództwa frontów/ Na czele Frontu Południowo-Zachodniego stanął marsz. Siemion Budionny, członkiem jego Rady Wojennej został pierwszy sekretarz ?? KP(b)U Nikita Chru-szczow. Komitet Centralny Partii i Prezydium Rady Najwyższej USRR zwróciły się do narodu ukraińskiego z wezwaniem: „Nadszedł czas, kiedy każdy, nie szczędząc życia, powinien do końca wypełnić święty dług wobec ojczyzny, wobec swego narodu". Od pierwszych dni wojny w Kijowie i innych miastach radzieckich zaczęła się powszechna mobilizacja. Odbywała się ona w patriotycznym zapale, na front zgłaszały się tysiące ochotników. „Proszę posłać mnie na pierwszą linię frontu. Ja komsomolec od 1940 roku, mnie wychowała Ojczyzna, partia bolszewicka, Komsomoł. Zapewniam, że oddam wszystkie swe siły, umiejętności, a jeśli trzeba będzie, to i życie za naszą Ojczyznę, za partię" — pisał jeden z młodych robotników kijowskich, Jegorow (cyt. za: Istorija Kyjewa). Jego myśli podzielały tysiące kijowian. W pierwszych dniach wojny zmobilizowano w mieście około 200 tys. mężczyzn, w tym 16 333 komunistów, tj. 17 — Dzieje Kijowa 257 puiuwtj jvijuwuis.icj uigćuiiz,acji partyjnej, uraz tu iys. JSOm- somolców. W Kijowie, podobnie jak w całym kraju, odbywały się liczne wiece i masówki, na których zebrani potępiali wiarołomną napaść faszystowską i wyrażali gotowość służenia Ojczyźnie w walce o wolność. Przemawiali na nich czołowi działacze partyjni i państwowi Ukrainy: Chruszczow, Michał Burmistenko, Demjan Korotczenko, Leonid Kornijec, Michał Hreczuha. W ciągu kilku lub kilkunastu dni czołowe kijowskie zakłady przemysłowe przestawiły swą produkcję na potrzeby obrony. Starsza młodzież szkolna podjęła wszędzie naukę zawodu, by zastąpić przy maszynach robotników powołanych pod broń. Sytuacja na polu walki układała się jednak niekorzystnie dla Armii Radzieckiej. Pod naporem przeważających sił hitlerowskich Niemiec i ich sojuszników wojska radzieckie wszędzie cofały się w głąb kraju, tocząc zacięte bitwy obronne. W Kijowie rozpoczęto więc ewakuację zakładów przemysłowych, wysyłając je transportami kolejowymi na Ural, Syberię, do Azji Środkowej. Wraz z nimi opuściły miasto tysiące robotników z rodzinami. Pozostali na miejscu mieszkańcy przystąpili do budowy fortyfikacji wokół miasta, organizowali drużyny obrony przeciwlotniczej, przeciwpożarowej, sanitarne i inne. Ludzie pracowali z wielką ofiarnością, często po 12—14 godzin na dobę. Tworzono też oddziały pospolitego ruszenia. W jednym tylko dniu 8 lipca zorganizowano w Kijowie 13 batalionów strzeleckich i 19 oddziałów pospolitego ruszenia w sile 32 800 ludzi. Przejeżdżający przez Kijów gen. Iwan Bagramian pisał: „Mimo wczesnego ranka i częstych nalotów na ulicach pełno było ludzi. Na skrzyżowaniach, ustawiano barykady, ulice przegradzano wszelkiego rodzaju umocnieniami. Pracowali tu nie tylko mężczyźni i kobiety, ale i dzieci... W owe pamiętne dni zgłaszały się ochotniczo do wojska setki tysięcy mieszkańców stolicy. Rejonowe komitety partyjne i rejonowe komisariaty wojskowe 258 ledwo zdążyły przeglądnąć lawinę podań składanych przez robotników, studentów, inteligencję, nawet przez gospodynie domowe. Wszyscy kategorycznie żądali wydania im broni, aby mogli stanąć na straży ojczystego miasta. Wielu domagało się natychmiastowego wysłania na front" (cyt. za: I. Bagramian, Miasto nad Dnieprem, Warszawa 1966). Po zdobyciu Lwowa przez Niemców wzmożono prace fortyfikacyjne koło Kijowa. 30 czerwca pracowało przy nich 50 tys. osób, w ciągu dalszych trzech dni — ponad 160 tys. Przygotowaniami miasta do walki kierowali Chruszczow i Burmistenko. Pierwsza linia obrony przebiegała rzeką Irpień do osiedla Biłohorodka, druga — przez Biłohorodkę, Wite' Pocztową, Lesniki do brzegu Dniepru, trzecia znajdowała się już na przedmieściach Kijowa. 6 lipca utworzony został sztab obrony miasta złożony z wyższych oficerów, działaczy partyjnych oraz przedstawicieli władz miejskich. Obroną cywilną kierował pierwszy sekretarz Komitetu Miejskiego Partii, K. Moska-lec. W sumie wykopano 30 km rowów przeciwczołgowych, 15 km skarp, zbudowano ponad 750 drewnianych schronów bojowych i ustawiono 15 km pól minowych. Pas obronny miał ogółem 55 km szerokości, 6—10 km głębokości i okalał Kijów z zachodu nieregularnym łukiem o promieniu 30—35 km. Dnia 8 sierpnia Kwatera Główna wydała rozkaz: „Kijowa nie oddawać!" Temu celowi podporządkowano cały plan dowództwa Frontu Południowo-Zachodniego, na którego czele stanął po początkowych niepowodzeniach gen. Michał Kirponos. „Dowództwo Frontu zdawało sobie doskonale sprawę, że dopóki nad Kijowem powiewa czerwony sztandar, faszyści nie mogą liczyć na urzeczywistnienie na Ukrainie swoich planów, że dopóki nie zdobędą Kijowa, nie mają co myśleć o okupacji Ukrainy — pisał gen. Bagramian. — Toteż Rada Wojenna Frontu dołoży- 259 ^?^% z' ?, " 7?/? ? II ?* ? S' ? ?? ^ ?- *?? II 3-5 ?-S- »? 3. <= oŁ ?" ła wszelkich starań, ażeby decydujące znaczenie walk toczących się na kierunku kijowskim jasne było nie tylko dla dowódców i oficerów politycznych, ale i dla szeregowych żołnierzy". Wróg tymczasem zbliżał się szybko do miasta. 11 lipca, wykorzystując szeroką lukę powstałą między jednostkami 5 armii broniącymi rejonu Koroste-nia a oddziałami osłaniającymi Kijów, niemieckie jednostki pancerne i piechota zmotoryzowana osiągnęły Irpień, docierając na odległość zaledwie 15—20 km od Kijowa. Zadanie zdobycia stolicy Ukrainy dowództwo hitlerow.-1 skie powierzyło 6 armii, osłanianej jednostkami dwóch armii niemieckich oraz dwóch armii rumuńskich. Siły 6 armii liczyły w sumie 14 dywizji, w tym dwie pancerne i dwie zmotoryzowane. Zaczęły się zacięte walki na podejściach do Kijowa. Dowództwo Frontu Południowo- Zachodniego umiejętnie osłabiało nacisk nieprzyjaciela na stolicę Ukrainy, przeprowadzając nieustanne kontrataki spod Korostenia i samego Kijowa. Aktywne było też lotnictwo radzieckie. Zdecydowana i mężna obrona wojsk radzieckich powodowała wśród Niemców duże straty. Gen. Franz Haider przyznawał, że dziennie sięgały one 1600 żołnierzy. „Stałe zwiększanie się sił przeciwnika, jego wzmagający się opór, aktywizacja artylerii i lotnictwa, a równocześnie bardzo wyraźne zmęczenie i straty naszych wojsk... — wszystko to rozwiewało nadzieje na osiągnięcie w najbliższym czasie sukcesu — pisał inny generał niemiecki, A. Philippi. — Dowódca Grupy Armii („Południe" — L.P.) przewidując możliwość kryzysu w dowodzeniu wojskami... wydał rozkaz zatrzymać natarcie na linii Kijów, Korosteń i przejść chwilowo do obrony" (cyt. za: Historia Wielkiej Wojny Narodowej Związku Radzieckiego 1941—1945, t. II, Warszawa 1964). Po zaciętych walkach Niemcy zdobyli wprawdzie 22 lipca Fastów, ale tempo dalszego ich posuwania się wzdłuż linii kolejowej Fastów—Kijów znacznie osłabło. W ciągu następnych 10 260 4 dni doszli tylko do Borowej, przebywając zaledwie 15 km. Dalej już zupełnie utknęli. Dopiero w końcu lipca, po wycofaniu całej 5 armii do rejonu Korostenia, Niemcy przegrupowali swe siły i wznowili natarcie na Kijów. W dalszym ciągu posuwali się bardzo wolno i jedynie na południe od Kijowa odnieśli większy sukces, przedzierając się do Dniepru. Na początku sierpnia zaczęły się walki o drugi pas obrony Kijowa. Aktywny udział wzięły w nich oddziały pospolitego ruszenia. Chociaż- słabo wyszkolone i niedostatecznie uzbrojone, biły się dzielnie i zatrzymały natarcie nieprzyjaciela do czasu wkroczenia do walki regularnych sił Armii Radzieckiej. Niemcy ponieśli ciężkie straty i 10 sierpnia przerwali natarcie. „Pierwsza połowa sierpnia zakończyła się poważnym zwycięstwem wojsk Frontu Południowo- Zachodniego na kierunku kijowskim — konkludował gen. Bagramian. — Trwające, przeszło miesiąc nieustanne ataki znacznych sił GA «Południe» pod Kijowem nie osiągnęły decydującego sukcesu. Generalny szturm na Kijów prowadzony przez grupę wojsk gen. Ob-stfeldera zakończył się w połowie sierpnia zupełnym fiaskiem. Bohaterska obrona stolicy Ukrainy ostatecznie zahamowała gwałtowne natarcie wojsk niemieckich pod Kijowem". Na innych odcinkach frontu Niemcy w dalszym ciągu odnosili jednak sukcesy, toteż stale zagrożone oskrzydleniem i otoczeniem wojska Frontu Południowo--Zachodniego musiały wycofywać się na wschód. Pod Humaniem część sił 6 i 12 armii została otoczona przez Niemców. Z kotła zdołały ujść tylko nieliczne oddziały. Na początku sierpnia wojska Frontu Południowo- Zachodniego i Południowego zaczęły przygotowywać pozycje obronne nad Dnieprem, pozostawiając niewielki przyczółek pod Kijowem i drugi, wzdłuż linii Krzemieńczuk—Krzywy Róg—Kachowka—Chersoń. Niebawem jednak Niemcy wyszli na szerokim froncie nad Dniepr, sforsowali rzekę pod 261 Dniepropetrowskiem i uzyskali możność wykonania głębokiego uderzenia oskrzydlającego na tyły głównych sił Frontu Południowo-Zachodniego oraz przyparcia do morza wojsk Frontu Południowego. Jednocześnie na północy powstało jeszcze groźniejsze niebezpieczeństwo, gdyż Niemcy przełamali front radziecki pod Homlem i Starodubem i również zaczęli wychodzić na tyły wojsk Frontu Południowo-Zachodniego. W tej sytuacji dowództwo radzieckie zaczęło wycofywać wszystkie swe siły za Dniepr, pragnąc utrzymać za wszelką cenę tylko sam Kijów. Gdy próby powstrzymania nieprzyjaciela nie powiodły się i powstała groźba całkowitego okrążenia wojsk Frontu Południowo-Zachodniego, Rada Wojenna Kierunku Południowo--Zachodniego (Budionny, Chruszczow, Pokrowski) 11 września zwróciła się do Kwatery Głównej z następującym wnioskiem: „Rada Wojenna... uważa, że w powstałej sytuacji należy zezwolić na ogólne wycofanie się Frontu na rubież tyłową... Zwlekanie z odwrotem Frontu Południowo-Zachodniego może pociągnąć za sobą utratę wojsk i ogromnych ilości sprzętu..." (cyt. za: Historia Wielkiej Wojny Narodowej..., t. II). Stalin jednak stanowczo sprzeciwił się opuszczeniu Kijowa i wycofaniu wojsk z występu kijowskiego na-linię rzeki Psioł i rozkazał nadal bronić stolicy Ukrainy za wszelką cenę. Jednocześnie zwolnił ze stanowiska dowódcę Kierunku Południowo-Zachodniego, marsz. Budionnego, i wyznaczył na jego miejsce marsz. Siemiona Timoszenkę. Wobec coraz wyraźniej zarysowującego się okrążenia wojsk radzieckich szef sztabu Frontu, gen. W. Tupikow, 14 września jeszcze raz poinformował Sztab Generalny o katastrofalnym położeniu wojska i poprosił o zezwolenie opuszczenia Kijowa. „Początek katastrofy, jak sami rozumiecie, jest kwestią najbliższych dni" — meldował. W odpowiedzi usłyszał od szefa Sztabu Generalnego, gen. Borysa Szaposznikowa: „Należy wykonać wytyczne udzielone Wam 11 września 262 przez towarzysza Stalina" (cyt. za: Historia Wielkiej Wojny Narodowej..., t. II). W tej sytuacji dowództwo Frontu usiłowało zatrzymać posuwanie się Niemców za rzekę Psioł, by nie dopuścić do okrążenia. Ale nadaremnie! 15 września dwie niemieckie dywizje pancerne dotarły do rejonu Łochwica—Łubr, ny i przecięły ostatnie drogi odwrotu. Cztery armie radzieckie (5, 21, 37, 26) znalazły się w okrążeniu. W tej sytuacji Rada Wojenna Kierunku Południowo-Zachodniego podjęła na własną rękę decyzję opuszczenia Kijowa i wyprowadzenia wojsk z okrążenia. Zanim jednak dowódca Frontu, gen. Kirponos, zdecydował się zrealizować tę decyzję, powołując się na dotychczasowe rozkazy Stalina i nawiązując ponownie rozmowy z Kwaterą Główną, by upewnić się o zgodzie na odwrót, Niemcy zdążyli się już umocnić nad rzeką Psioł. Okrążone wojska zostały tymczasem zdezorganizowane, dowództwo straciło panowanie nad sytuacją, a w wielu wypadkach nie miało łączności z podległymi mu jednostkami. Próby przebicia odbywały się więc w sposób niezorganizowany, drobnymi siłami, przeważnie na własną rękę i dlatego kończyły się w większości wypadków niepowodzeniem. 20 września oddział dowodzony przez gen. Bagramiana zdołał wprawdzie przedrzeć się przez siły nieprzyjaciela, ale podążająca za nim kolumna samochodów Rady Wojennej i sztabu Frontu oraz dowództwa 5 armii została otoczona przez czołgi i zmotoryzowaną piechotę niemiecką koło wsi Driukowsz-czyzna w pobliżu Sieńczy. Według Bagramiana kolumna miała ponad 1000 ludzi, w tym 800 oficerów. „W grupie tej znajdował się gen. płk M. Kirponos, członkowie Rady Wojennej Frontu M. A. Burmistenko i komisarz dywizji J. P. Ryków, generałowie W. I. Tupikow, A. I. Danyło i D. M. Dobykin, dowódca sił powietrznych Frontu gen. Astachow, szef jego sztabu gen. J. S. Szkurki, dowódca 5 armii gen. mjr M. J. Potapow, członkowie Rady Wojen- 263 nej tej armii... szef sztabu armii gen. mjr D. S. Pisarew-ski oraz wielu innych dowódców". Zaczęła się zacięta walka, jednak siły były nierówne. Polegli dowódca Frontu Południowo-Zachodniego gen. Kirponos, Burmistenko i Tupikow, tylko niewielu oficerom udało się przedrzeć nad Sułę. „Naoczni świadkowie opowiadali później, że żaden z poległych nie miał już przy sobie ani jednego naboju. Niemcom udało się wziąć do niewoli tylko ciężko rannych" (według Bagramiana), w tym gen. Potapowa. Linia Suły była mocno obsadzona przez siły niemieckie, toteż przebijające się wojska, pozbawione czołgów, artylerii i środków przeprawowych, były spychane znad rzeki i nie zdołały uchwycić przepraw. Tylko niewielkie grupy żołnierzy zdołały wydostać się z kotła. Niemcy triumfalnie obwieścili światu, że w rejonie Kijowa wzięli. 665 tys. jeńców radzieckich. Tymczasem, według autorów Historii Wielkiej Wojny Narodowej Związku Radzieckiego, cały Front Południowo- Zachodni przed operacją kijowską liczył 677 tys. żołnierzy, z których 150 tys. zdołało wyjść z okrążenia. „Jeśli się ponadto uwzględni, że jednostki Frontu Południowo-Zachodniego w toku zaciekłych walk, trwających prawie cały wrzesień, poniosły wielkie straty i że znaczna ich część przedarła się przez nieprzyjacielski pierścień okrążenia, to jest rzeczą oczywistą, że do niewoli dostała się najwyżej jedna trzecia pierwotnego stanu wojsk, które znalazły się w okrążeniu". W wyniku tej ciężkiej klęski Kijów 19 września wpadł w ręce hitlerowców. Związek Radziecki utracił całą prawie Lewobrzeżną Ukrainę, zarysowało się niebezpieczeństwo przedarcia się Niemców do Zagłębia Do-nieckiego. Ale i faszyści ponieśli pod' Kijowem ogromne straty ?— około 100 tys. ludzi oraz mnóstwo sprzętu. Sama tylko grupa pancerna gen. Kleista straciła tu połowę swoich czołgów. Hitlerowski dowódca, gen. Heinz Guderian, wspomina, że 264 po bitwie pod Kijowem odbył rozmowę z wziętym ao niewoli gen. Potapowem. Na pytanie: „Kiedy pan dowiedział się o pojawieniu się mych czołgów na tyłach pańskich wojsk?", Potapow odpowiedział: „Około 8 września". „Dlaczego, dowiedziawszy się o tym, nie ewakuował pan Kijowa?" — zapytał więc zdziwiony Guderian. „Otrzymaliśmy od dowództwa Frontu rozkaz ewakuacji i odwrotu na wschód. Zaczęliśmy się właśnie wycofywać, gdy nadszedł kontrrozkaz, aby utworzyć front i-za wszelką cenę bronić Kijowa aż do końca" — brzmiała odpowiedź. „Wykonanie tego drugiego rozkazu pociągnęło za sobą zniszczenie armii rosyjskich Frontu Południowo-Zachodniego skupionych pod Kijowem — skomentował ten fakt hitlerowski dowódca. — Wtedy bardzo zdziwiliśmy się tej ingerencji naczelnego dowództwa rosyjskiego. Później u wroga tego rodzaju ingerencje nigdy się nie powtórzyły" (cyt. za: H. Guderian, Wspomnienia żołnierza, Warszawa 1958). Przegrana bitwa kijowska odciągnęła jednak znaczne siły niemieckie z Grupy Armii „Środek", co miało potem ogromne znaczenie w zmaganiach pod Moskwą. Spowodowała też utratę cennego czasu przez Niemców, przyczyniając się w ten sposób do pokrzyżowania planu „Blitzkriegu". „Z powodu operacji kijowskiej — pisał gen. faszystowski Butler — Niemcy stracili prawie trzy tygodnie na przygotowania i przeprowadzenie natarcia na Moskwę, co, jak się zdaje, w niemałym stopniu przyczyniło się do jego fiaska" (cyt. za: Historia Wielkiej Wojny Narodowej..., t. II). Szef niemieckiego sztabu generalnego gen. Franz Haider nazwał bitwę kijowską „największym błędem strategicznym popełnionym w kampanii wschodniej" (tamże). Dnia 20 września 1941 r. zaczęły się hitlerowskie rządy okupacyjne w Kijowie. Większość zdobytych przez Niemców ziem ukraińskich tworzyła odtąd tzw. Reichkommi- 265 ssariat Ukrainę, podzielony na sześć okręgów generalnych. Okręg kijowski składał się z samego Kijowa oraz obwodów kijowskiego i połtawskiego. Okręgi czernihowski sumski, charkowski, doniecki i ługański zostały wydzielone w strefę frontową, oddzieloną od Reichkommissaria-tu granicą, którą można było przekraczać tylko ze specjalną przepustką. Niemcy zlikwidowali radziecki aparat władzy i stworzyli na jego miejsce własny, okupacyjny aparat terroru i ucisku, opierający się na policji, żandarmerii, oddziałach SS i SA oraz wojskach regularnych. Na miejsce obwodów i rejonów utworzyli tzw. gebitkommissariaty. W gminach powołali własnych wójtów, w miastach burmistrzów, na wsiach starostów. Stanowiska te powierzyli ukraińskim narodowcom, dawnym dostojnikom carskim, wszelkim przeciwnikom władzy radzieckiej. Faktyczna władza należała wszędzie do urzędników niemieckich, kolaboranci ukraińscy stanowili tylko posłuszne narzędzie faszystowskiego aparatu władzy. Ludność kraju została pozbawiona wszelkich praw politycznych, a nawet ludzkich. Tylko nieliczni narodowcy, witający Niemców w Kijowie chlebem i solą, o czym pisał radziecki autor Anatol Kuźniecow, stanowili grupę uprzywilejowaną. Komisarzem Ukrainy został Erieh Koch, który obrał sobie za siedzibę Równe. W jednym ze swych wystąpień powiedział bez ogródek: „Moi panowie, jestem znany jako brunatny pies. Dlatego też mianowano mnie komisarzem Rzeszy na Ukrainie. Naszym zadaniem jest, nie zważając na względy uczuciowe i majątkowe Ukraińców, wypompować z Ukrainy wszystko. Panowie, oczekuję od was absolutnej bezwzględności w stosunku do tubylców!" W jednym z dokumentów niemieckich stwierdzono: „Niemiecki żołnierz zdobył Ukrainę nie dlatego, aby uszczęśliwić naród ukraiński, lecz aby Ukrainę podporządkować prawu niemieckiemu oraz stworzyć dla napływu niemieckich żołnierzy frontowych możliwości osadnictwa, 266 a dla Europy rynek zbytu o pierwszorzędnym znaczeniu (cyt. za: R. T o r z e ? ? i, Kwestia ukraińska w polityce III Rzeszy, Warszawa 1972). Pd tych oświadczeniach zaczęła się grabież Ukrainy, po raz pierwszy dokonały jej w Kijowie wojska frontowe, później zaczęła się systematyczna eksploatacja gospodarcza ze strony okupacyjnego aparatu władzy. W pierwszym etapie Niemcy zamierzali eksploatować bogactwa mineralne i płody rolne oraz robociznę, w drugim — skolonizować Ukrainę i stworzyć tam hitlerowski „Lebensraum". Dla oczyszczenia kraju pod przyszły teren osadnictwa zaczęto mordować Żydów, komunistów i działaczy władzy radzieckiej, inteligencję ukraińską i rosyjską. Hitlerowski terror zwrócił się najpierw przeciw Żydom. „Wszyscy Żydzi z miasta Kijowa i jego okolic winni stawić się w poniedziałek 29 wrześna 1941 r. o godzinie 8 rano na rogu Mielnikowskiej i Dochturowskiej (koło cmentarzy). Wziąć ze sobą dokumenty, pieniądze, kosztowności, a także ciepłą odzież, bieliznę itp. Który Żyd nie wykona tego zarządzenia i będzie znaleziony gdzie indziej, zostanie rozstrzelany. Który z mieszkańców wejdzie do opuszczonych przez Żydów mieszkań i przywłaszczy sobie ich mienie, zostanie rozstrzelany" — głosiło jedno z pierwszych w mieście rozporządzeń władz hitlerowskich (cyt. za: A. Kuźniecow, Babi Jar, Warszawa 1968). Spędzonych w mieście Żydów Niemcy pognali do leżącego koło Kijowa Babiego Jaru i tam rozstrzelali. To samo spotkało niebawem chorych ze szpitala psychiatrycznego, Cyganów, następnie wykrytych przez Niemców komunistów. Ogółem w ciągu września 1941 r. Niemcy wymordowali w Babim Jarze ponad 90 tys. mieszkańców Kijowa i najbliższych jego okolic. Inne zarządzenia niemieckie wprowadzały godzinę policyjną między 18 a 5 rano, nakazywały wszystkim przybyłym do Kijowa mieszkańcom innych miast i wsi na- 267 tycnrmastowe opuszczenie miasta, ustalały przymus pracy dla mężczyzn w wieku od 15 do 60 lat. „Wszystkie gołębie w mieście i strefie podmiejskie'] należy natychmiast zabić — głosiło rozporządzenie komendanta miasta, gen. Eberhardta. — Kto po 26 października będzie jeszcze trzymał gołębie, ten zostanie rozstrzelany jako sabotaży-sta". 6 listopada obwieszczono kijowianom nowe zarządzenie: „Wszystkie posiadane przez ludność cywilną filcowe buty, łącznie z dziecinnymi walonkami, podlegają natychmiastowej rekwizycji. Zabrania się korzystania z filcowego obuwia, cp będzie karane tak, jak i niedozwolone noszenie broni" (tj. karą śmierci — L.P.). Buty te zabrano na potrzeby wojska podczas kampanii zimowej i dla dzieci do Niemiec. Od pierwszych dni zaczęły się ukazywać również w Kijowie inne obwieszczenia, znane wszystkim miastom okupowanej przez hitlerowców Europy. „Jako represja za akt sabotażu dziś (22 października 1941) 100 mieszkańców miasta Kijowa zostało rozstrzelanych. To przestroga. Każdy mieszkaniec Kijowa jest odpowiedzialny za każdy akt sabotażu". Stopniowo liczby rozstrzelanych rosły. 2 listopadfa komendant miasta obwieścił o rozstrzelaniu 300 osób, 29 listopada —? 400. „Zakładników brali po nocach, na chybił trafił, otoczywszy kordonem tę czy inną dzielnicę, właśnie tylu, ilu wymieniono w obwieszczeniach — pisał Anatol Kuźniecow (z jego pracy pochodzą wymienione wyżej cytaty z dokumentów) — ... Kiedyś urządzili łapankę w biały dzień na Kre-szczatiku, biorąc ludzi wprost z chodników". Szczególnym bestialstwem odznaczał się kijowski komendant policji i żandarmerii, gen. Scheer, sądzony po wojnie i stracony za zbrodnie wojenne. Z niezwykłym okrucieństwem Niemcy traktowali radzieckich jeńców wojennych. Schwytanych do niewoli żołnierzy Frontu Południowo-Zachodniego umieszczono w obozie w Darnicy. „Ogromny obszar otoczono drutem kol- 268 czastym, za te aruiy ???^???? ciągle uzupełniając tę liczbę nowymi partiami — pisał Kuźniecow. — Jeńców wpędzili przez bramę i pozostawili samych sobie. Przy wejściu jednak odłączyli dowódców, politruków i Żydów, których im się udało wykryć, i umieścili ich za oddzielnym ogrodzeniem, utworzywszy jakby obóz w obozie. Wielu z nich było ciężko rannych. Zanoszono ich i kładziono na ziemię. To ogrodzenie było pod wzmocnioną strażą. Olbrzymie masy ludzi siedziały, spały, chodziły z miejsca na miejsce w oczekiwaniu czegoś. Jeść nie dawano nic. Stopniowo zaczęli wyrywać trawę, jeść korzonki, a wodę pili z kałuż. Po kilku dniach trawy nie było już ani źdźbła, lagier stał się nagim, udeptanym placem. Nocami było zimno. Ludzie z dnia na dzień tracili ludzki wygląd, marznąc zbijali się w gromadki: jeden kładł drugiemu głowę na kolanach, temu na kolana kładł głowę następny i tak dalej, póki nie powstał ciasny kłębek. Rano, kiedy zaczynał się on poruszać i rozpełzać, na miejscu pozostawało kilku umarłych w nocy. Ale oto Niemcy ustawili kotły i zaczęli, gotować buraki — wyrywali je za ogrodzeniem, wokoło ciągnęły się wielkie pola kołchoźnicze z nie sprzątniętymi burakami i kartoflami. Każdy jeniec otrzymywał jeden czerpak wodnistej polewki z buraków. Osłabłych z głodu kijami i wrzaskiem ustawiali w kolejce, a następnie do kotła musieli pełznąć na łokciach i kolanach. Wymyślili to Niemcy po to, «żeby kontrolować podchodzenie do kotłów». Dowódcom, politrukom i Żydom, którzy znajdowali się w ogrodzeniu wewnętrznym, nie dawali nic. Przeryli oni całą ziemię, zjedli wszystko, co można było zjeść. Piątego, szóstego dnia* gryźli swoje rzemienie i obuwie. Na ósmy, dziewiąty dzień część umierała, a pozostali przy życiu byli na pół obłąkani". Dopiero później okoliczna ludność zaczęła przynosić jeńcom żywność, ratując pozosta- 269 _________ui giuuuwej. ozęsc jeńców, ????? potem wymordowali, resztę wysiali do przymusowej pracy. Podobne obozy jenieckie powstały w pobliskim Sławu-cie oraz w samym Kijowie, przy ul. Kerosynnej. Początek okupacji przyniósł katastrofalną drożyznę. Ceny chleba na jesieni 1941 r. wzrosły na wolnym rynku do 90 rubli za kilogram (przed wojną 90 kopiejek), pudełka zapałek — do 10 rubli. Płace tymczasem utrzymywały się na poziomie przedwojennym — nauczycielka zarabiała 90—100 rubli, robotnik — 200 do 300. W rok później chleb na wolnym rynku kosztował 250 rubli, masło — 6000, słonina— 7000, natomiast płace wzrosły do 300—500 rubli miesięcznie. W mieście zapanował więc głód, szerzyły się choroby. Okupanci wycofali niebawem z obiegu ruble radzieckie, a na ich miejsce wprowadzili tzw. karbowańce ukraińskie, drukowane w Równem, pieniądze o znacznie niższej wartości. Dzień pracy został przedłużony do 14, a nawet 16 godzin. Dopiero przed zimą Niemcy wprowadzili system kartkowy. Robotnicy otrzymywali na przydział 800 g chleba tygodniowo, pozostali — tylko 200. Powszechna nędza ułatwiała okupantom agitację na rzecz wyjazdu do pracy w Niemczech. Pierwsze ogłoszenie w tej sprawie ukazało się 11 stycznia 1942 r. „Ukraińcy, kobiety i mężczyźni! Bolszewiccy komisarze zrujnowali . wasze fabryki i miejsca pracy i w ten sposób pozbawili was zarobku i chleba. Niemcy ofiarowują wam pożyteczną i dobrze płatną pracę. 28 stycznia pierwszy transport wyrusza specjalnym pociągiem do Niemiec. W czasie podróży będziecie otrzymywać dobre zaopatrzenie, a prócz tego w Kijowie, Zdołbuchowie i Przemyślu — gorące jadło. W Niemczech będziecie dobrze zabezpieczeni i znajdziecie dobre warunki mieszkaniowe. Płaca również będzie dobra, będziecie otrzymywać pieniądze według taryfy i wydajności pracy. Wasze rodziny otoczone będą 270 opieką przez cały czas, kiedy będziecie pracowali w Niemczech. Robotnicy i robotnice wszelkich zawodów — zwłaszcza metalowcy w wieku od 17 do 50 lat, którzy dobrowolnie pragną wyjechać do Niemiec, winni stawić się w Arbeitsamcie w Kijowie codziennie od 8 do 15 godziny. Oczekujemy, że Ukraińcy natychmiast zgłoszą się, by otrzymać pracę w Niemczech" (cyt. za A. Kuź-niecowem). Pierwszy transport wyruszył do Niemiec 22 stycznia przy dźwiękach orkiestry i faktycznie składał się z samych ochotników. Podobnie było z następnymi transportami. Znękani głodem ludzie spodziewali się w Niemczech godziwej i dobrze płatnej pracy. Rzeczywistość szybko przyniosła im rozczarowanie, traktowano ich bowiem jak bydło robocze i wyzyskiwano w bezlitosny sposób. Dlatego dalszych ochotników szybko zabrakło i trzeba było zapędzać do transportów ludzi z łapanek organizowanych na ulicach. Terror hitlerowski początkowo omijał na ogół Ukraińców, których Niemcy starali się zjednać dla swej polityki i przeciwstawić Rosjanom. Inteligenckie kręgi narodowców zostały wciągnięte w tryby machiny propagandowej III Rzeszy. Po zdobyciu Kijowa w mieście zaczęło ukazywać się „Ukrajinśke Słowo", organ, narodowców. W artykule Zadania ukraińskiej inteligencji stwierdzono: „Zadaniem naszym jest przywrócić zniweczoną przez żydo-bolszewików ukraińską kulturę narodową". Powszechnym hasłem redakcji stało się stwierdzenie: „Na Ukrainie po ukraińsku". Jednocześnie Niemcy wystosowali do ludności ukraińskiej szereg odezw, wzywających do współpracy. W jednym z numerów pisma „Ukrajinśke Słowo" czytamy: „Fuhrer narodu niemieckiego powiedział: «Miliony niemieckich chłopów i robotników wzorowo wypełniają swoje obowiązki». Ukraińcy! Wy również wypełniajcie swój obowiązek i pracujcie sta- 271 rannie!" W innym numerze stwierdzono: „Fiihrer Adolf Hitler powiedział 3 października 1941 ?.: «Oddamy cały kontynent w służbę naszej walce z bolszewizmem!» Ukra-ińcze, twoje miejsce — obok Niemiec w walce o lepszą Europę!" (cyt. za Kuźniecowem). „Ukrajinśke Słowo" rychło okazało się zbyt mało posłusznym narzędziem w rękach hitlerowców, dlatego ci oskarżyli jego redakcję o spiskowanie razem z bolszewikami przeciw panowaniu III Rzeszy i dokonali czystki w zespole autorskim. Powołali teraz do życia „Nowe Ukrajinśke Słowo", wykonujące wiernie ich polecenia. Bezceremonialna grabież Ukrainy przez okupantów i stosowanie coraz okrutniejszego terroru wobec jej ludności spowodowały odwrócenie się dużej części narodowców od faszyzmu, tym bardziej że pewni ostatecznego zwycięstwa Niemcy przestali liczyć się z obozem nacjonalistycznym i nie myśleli wcale tworzyć „Samostijnej Ukrainy", na co liczyła znaczna część Ukraińców. Hitlerowcy bezceremonialnie zaczęli zmieniać tradycyjnie ukraińskie nazwy niektórych ulic Kijowa. Kreszczatik przemianowano na Eichhornstrasse, bulwar Szewczenki — na Rownorstrasse, powstały ulice Hitlera, Goringa, Mussoliniego. Również wzrost terroru hitlerowskiego, uderzającego później i w Ukraińców, wpłynął na postawę kijowian i wszystkich mieszkańców okupowanej Ukrainy. Jaskrawym przykładem postępowania Niemców wobec Ukraińców jest los drużyny piłkarskiej kijowskiego „Dynamo". Początkowo okupanci zezwolili na rozgrywanie przez nią spotkań z innymi drużynami, ale gdy „Dynamo" wygrało kilkakrotnie z zespołami niemieckimi, wszyscy jego piłkarze zostali wymordowani w Babim Jarze. Okazało się, że tylko zdecydowana walka z okupantem może doprowadzić do zmiany położenia ludności Ukrainy. Organizowanie ruchu oporu zaczęło się w Kijowie 272 jeszcze przed wkroczeniem Niemców do miasta, gdy powstał przygotowany do działalności konspiracyjnej Komitet Rejonowy KP(b)U. Utworzył on w Kijowie Komitet Miejski i komitety dzielnicowe. Na czele Komitetu Rejonowego, liczącego 9 osób, stanął W. Chochłow, aktywista partyjny z fabryki „Bolszewik". Utworzono również rezerwowy Komitet pod kierownictwem działacza KP(b)U z Białej Cerkwi, S. Bruzy. Na początku okupacji istniała w Kijowie rozgałęziona już sieć konspira^ cji, składająca się z 9 dzielnicowych i 37 podstawowych organizacji partyjnych i komsomolskich, przygotowanych do realizacji akcji dywersyjnych. Konspiratorzy prowadzili działalność w bardzo trudnych warunkach, nieustannie śledzeni przez agentów gestapo, policji niemieckiej i ukraińskiej, narodowców. Mimo to już od pierwszych dni okupacji przystąpili do zdecydowanych działań. Gdy Niemcy zajęli miasto i rozlokowali się na Kreszczatiku. 24 września. rozległy się nagle silne wybuchy. Wyleciał w powietrze dom niemieckiej komendantury, kino na Kreszczatiku, zamienione na hitlerowski magazyn, cyrk, hotel „Continental" zajęty przez oficerów. W ciągu kilku godzin część Kreszczatiku zamieniła się w stertę gruzów. Raport Komitetu Bezpieczeństwa Publicznego przy Radzie Ministrów USRR o dywersyjno-wywiadowczej działalności grupy konspiratorów m. Kijowa pod kierownictwem T.D. Kudri („Maksyma") stwierdzał: „W mieście... nie ustawały pożary i wysadzanie w powietrze, które nasiliły się zwłaszcza w okresie od 24 do 28 września 1941 roku: m.in. wysadzono w powietrze skład ze złożonymi przez ludność odbiornikami radiowymi, niemiecką komendanturę wojskową, kino dla Niemców i inne budynki. I choć z całkowitą pewnością nikt nie może powiedzieć, kto konkretnie dokonywał tych eksplozji, wtrącających do grobu setki «zwycięzców», nie ulega wątpliwości, że przykładali do tego rękę ludzie ma- 18 — Dzieje Kijowa 273 jacy kontakty z grupą «Maksyma». Znaczenie tego polegało przede wszystkim na tym, że pysznym hitlerowskim «zwycięzcom» te wysadzania w powietrze dawały do zrozumienia, że gospodarzami okupowanej ziemi nie są" (cyt. za Kuźniecowem). Kilku dywersantów dostało sią później w ręce Niemców lub zginęło w walce. Los ten nie ominął i Kudri, który pośmiertnie został odznaczony tytułem Bohatera Związku Radzieckiego. Na miejsce poległych i zamordowanych stawali jednak do walki dalsi patrioci, toteż mimo wielu dotkliwych ciosów ruch oporu w mieście nigdy nie zamarł. Konspiratorzy prowadzili przede wszystkim działalność polityczną przeciwstawną propagandzie hitlerowców i nacjonalistów ukraińskich. Utworzyli sztab dywersji pod dowództwem W. Kudriaszewa i przeprowadzili liczne akcje sabotażowe i dywersyjne w kijowskich fabrykach. W październiku 1941 r. Niemcy wpadli na trop kijowskiego ruchu oporu i aresztowali prawie cały aktyw partyjny i komsomolski, z wyjątkiem Chochłowa, Kudriaszewa i M. Piataka. W wyniku tych represji część konspiracyjnych organizacji przestała istnieć. Wkrótce jednak pierwotny Komitet Rejonowy uzupełniono nowymi członkami, przystąpił do działalności także komitet rezerwowy. Rozbite organizacje podziemne zostały odbudowane. Przy pomocy rodziny bezpartyjnego Denisa Jakimenki konspiratorzy założyli dwie tajne drukarnie, prowadzili nasłuch radiowy z Moskwy, Ługańska i Saratowa, nadających audycje dla okupowanej Ukrainy, wydawali gazetki i broszury nawołujące ludność do walki z faszystami. Organizacje podziemne działały w wielu kijowskich fabrykach, okolicznych kołchozach, pobliskich miejscowościach. Jedną z najbardziej aktywnych była grupa pod nazwą „Śmierć niemieckim okupantom", kierowana przez H. Koczubeja. Starzy bolszewicy, uczestnicy powstania z 1918 ?., D. Nesterowski i N, Hajducan, 274 założyli tajną organizację w dawnym „Arsenale". Inżynierowie kolejowi R. Synehubow i W. Zaporożec zorganizowali grupę dywersyjną na kolei. Podobną utworzył też Aleksander Pirogowski. Ze względu na konieczność zachowania ścisłej konspiracji grupy były niewielkie, najwyżej kilkudziesięcioosobowe, a członkowie ich prawie się nie znali. Na początku lata 1942 r. działało w Kijowie ogółem 40 tajnych organizacji ruchu oporu, skupiających 250 komunistów, 119 komsomolców i 377 bezpartyjnych członków. W tym okresie przeprowadzono w Kijowie szereg-akcji dywersyjnych: zniszczono młyn wraz z przygotowanymi do wywozu do Rzeszy zapasami mąki, uszkodzono urządzenia elektryczne w zakładach „Bolszewik" unieruchamiając na pewien czas fabrykę, zlikwidowano magazyn materiałów budowlanych pozostawiony przez wycofującą się Armię Radziecką, wsypano piasek do maszyn w kilku zakładach. W wyniku akcji propagandowej podziemia zmalały znacznie dostawy żywności ze wsi dla armii niemieckiej. Prowadzono również działalność zwiadowczą na rzecz Armii Radzieckiej oraz udzielano pomocy zbiegłym z niewoli jeńcom radzieckim, organizowano też ich ucieczki z obozów. Konspiratorzy kijowscy nawiązali ścisłą łączność z Komitetem Centralnym KP(b)U. W czerwcu 1942 r. przy ?? powstał Ukraiński Sztab Partyzancki, kierujący walką na tyłach wroga. Rozkazał on podległym mu grupom konspiracji likwidować głównie transport niemiecki. W tym miesiącu wyszedł z Kijowa pierwszy oddział partyzancki pod wodzą Kudriaszewa. Przystąpił on do likwidowania zdrajców oraz atakował drobne posterunki policji ukraińskiej. Jakiś zdrajca wydał jednak Niemcom kijowską konspirację. W ciągu czerwca 1942 r. nastąpiła nowa fala aresztowań. Zginął sekretarz rezerwowego Komitetu Rejonowego Bruz, rozstrzelano Jakimenkę wraz z całą rodziną, 275 aresztowano Kudriaszewa. Ocalały jedynie organizacje podziemia na kolei, na Podolu i w Peczersku oraz część komsomolskich. Kierownictwo . walką podziemia przejął teraz Pirogowski. Odbudowa rozbitych organizacji postępowała dość szybko, toteż na początku 1943 r. w Kijowie działały 43 grupy konspiracyjne. Z uporem zwalczały one nadal niemiecki transport i usiłowały nawet, chociaż bez powodzenia, wysadzić mosty kolejowe na Dnieprze. Prowadziły też walkę, z żeglugą rzeczną wroga. Kijowski Sztab Partyzancki zorganizował 4J3 oddziałów partyzanckich, które wyszły z miasta w okoliczne lasy, podejmując działania bojowe. Jednym z najaktywniejszych był oddział dawnego dyrektora szkoły, P. Bojki, który zadał duże straty nieprzyjacielowi. W październiku 1943 r. Niemcy schwytali Bojkę, po czym spalili go żywcem. Ogółem wysłano z Kijowa w lasy 1870 partyzantów ze znaczną ilością uzbrojenia. W kulminacyjnym okresie walki, latem 1943 ?., podziemie kijowskie liczyło 13 519 bojowników, z czego połowę. stanowili Ukraińcy. W ciągu całego okresu okupacji ruch oporu w Kijowie zlikwidował, według danych radzieckich, ponad 30 tys. hitlerowców i rodzimych faszystów oraz zdrajców, zniszczył 259 pociągów towarowych i 3 pociągi pancerne wroga, 63. mosty, 333 magazyny i wiele sprzętu wojskowego. Czterech członków kijowskiego ruchu oporu otrzymało tytuł Bohaterów Związku Radzieckiego, 1317 innych wyróżniono odznaczeniami wojskowymi. Tuż przed samym wyzwoleniem Niemcy wpadli jeszcze na trop konspiracji kolejowej. 29 października schwytali, a 5 listopada rozstrzelali Pirogowskiego. Był to ich ostatni sukces w ostatnim dniu okupacji. W kijowskim ruchu oporu aktywny udział brali Polacy, zarówno^ dawni, przedwojenni obywatele, zamieszkali w stolicy Ukrainy od kilku pokoleń, jak też mieszkańcy II Rzeczypospolitej rzuceni tu losami wojny i okupacji. 276 W latach 1941—1943 działała w Kijowie konspiracyjna antyfaszystowska grupa, założona przez Ludwika Polańskiego, „Michała", pracownika jednego z niemieckich przedsiębiorstw budowlano-remontowych, wysłanych na wschód w ślad za wojskami hitlerowskimi. W skład tej grupy wchodzili robotnicy z" Warszawy i Lwowa, pracujący w tym przedsiębiorstwie, oraz kijowscy Polacy, obywatele radzieccy. Wśród tych ostatnich była .Maria Dworakowska, która dla potrzeb konspiracji oddała mieszkanie swego ojca przy ulicy Nowo-Karawajewskiej. Grupa ta dysponowała blankietami niemieckiego przedsiębiorstwa oraz podrobionymi pieczęciami, wystawiała więc dokumenty oraz fikcyjne zapotrzebowania do władz niemieckich, zwłaszcza na żywność dla rzekomych robotników. Otrzymane w ten sposób produkty przekazywała następnie operującym w okolicy oddziałom partyzanckim. Grupa Polańskiego prowadziła również nasłuch radiowy, a następnie drukowała ulotki, zawierające wiadomości Radzieckiego Biura Informacyjnego. Wydawano je w języku polskim oraz niemieckim i rozrzucano wśród robotników polskich oraz żołnierzy faszystowskich. Członkowie grupy dokonywali także akcji sabotażowych na kolei oraz zbierali informacje o nieprzyjacielu, przekazywane następnie radzieckiemu podziemiu, zwłaszcza ukraińskiej organizacji „Dnieprowcy". W maju 1943 r. na skutek wpadki gestapo aresztowało kilku członków grupy, wśród nich i Polańskiego. Udało, mu się wprawdzie zbiec z rąk Niemców, ale otoczony przez nich na ulicy w dniu 19 maja 1943 ?., zginął od kul hitlerowskich, podczas walki. „Istnieją ślady działalności innych polskich podziemnych grup antyfaszystowskich w Kijowie — pisał Mieczysław Juchniewicz. ?— Niewykluczone, że znajdowała się tam cała polska podziemna organizacja antyfaszystowska, że w konspiracji było zaangażowanych wielu Polaków. Jeden z członków kierownictwa organizacji 277 bojowej «Dnieprowcy» w korespondencji wspomina o dwóch Polakach współpracujących do połowy 1943 r. z ich organizacją. Byli to robotnicy zatrudnieni w niemieckim przedsiębiorstwie budowlanym w osiedlu Swia-toszyn koło Kijowa, jeden używał pseudonimu «Józef Biały» (prawdopodobnie nazwisko Banasiak), drugi «Andrzej Czarny», obaj w wieku około 30 lat. Udzielali oni pomocy «Dnieprowcom» w akcjach sabotażowych i dywersyjnych na terenie robót prowadzonych przez to przedsiębiorstwo" (cyt. za: M. Juchniewicz, Polacy w radzieckim ruchu podziemnym i partyzanckim 1941--1944, Warszawa 1975). Tymczasem na frontach Wielkiej Wojny Narodowej zachodziły istotne zmiany. Po bitwach pod Moskwą i Stalingradem Armia Radziecka przejęła w swe ręce inicjatywę strategiczną i zaczęła przepędzać wroga z utraconych na początku wojny terenów. Latem 1943 r. wkroczyła na ziemie Lewobrzeżnej Ukrainy. W sierpniu wyzwolone zostało Zagłębie Donieckie. Na początku września Kwatera Główna Naczelnego Dowództwa wskazała na konieczność sforsowania Dniepru prosto z marszu i uchwycenia przyczółków na prawym brzegu rzeki, by można było rozwinąć dalsze natarcie w celu wyzwolenia całej Ukrainy. Nie było to zadanie łatwe, Niemcy bowiem umocnili silnie cały bieg rzeki, przekształcając ją w niezdobyty — wydawało się — „Wał Wschodni". „Prędzej Dniepr popłynie wstecz, niż Rosjanie zdołają go sforsować" — powiedział Hitler, pewien siły niemieckich fortyfikacji. Bitwa o Dniepr zaczęła się o świcie 22 września 1943 roku, gdy na odcinku Mniewo—ujście Prypeci, na północ od Kijowa, ruszyły do natarcia oddziały 13 armii Frontu Centralnego (przekształconego później na 1 Front Białoruski) pod dowództwem gen. Nikołaja Puchowa. Zaangażowała ona po obu stronach olbrzymie siły. W Armii 278 Radzieckiej walczyło 2633 tys. żołnierzy dysponujących 51 200 działami i moździerzami, 2400 czołgami i działami pancernymi oraz 2850 samolotami. Niemcy przeciwstawili im 1240 tys. żołnierzy, 12 600 dział i moździerzy, 2100 czołgów i dział pancernych, 2100 samolotów. Przewaga radziecka była więc widoczna, zwłaszcza pod względem liczebności i w dziedzinie artylerii. Od początku całej operacji forsowania Dniepru przebieg walk był pomyślny dla wojsk radzieckich. Przyczółek uchwyciła najpierw 13 armia, następnie walcząca od niej na południe 60 armia. Równie pomyślnie forsowały Dniepr inne armie Frontu Centralnego, a następnie Woroneskiego, Stepowego i Południowo-Zachodniego. Na nic zdały się zaciekłe kontrataki niemieckie. Stopniowo przyczółki radzieckie zostały rozszerzone, co stworzyło podstawę do przeprowadzenia operacji kijowskiej, mającej na celu wyzwolenie stolicy Ukrainy. Dnia '29 września wyzwolona została lewobrzeżna część Kijowa, Darnica. Ale do wyzwolenia całego miasta droga była jeszcze daleka. „Walki na prawym brzegu Dniepru trwają — pisała moskiewska „Prawda" 17 października. — Kijów wznosi się przed oczami odważnych żołnierzy. Kijów stoi przed oczami całego naszego narodu. Kijów, pierwsza stolica Ukrainy, czeka w ogniu i dymie na triumfalną godzinę, kiedy Armia Czerwona, wypędzając Niemców, przywróci mu święte prawa i zaszczytne miejsce w rodzime narodów radzieckich" (cyt. za: Historia Wielkiej Wojny Narodowej..., t. III). Przed rozpoczęciem walk o miasto okupacyjne władze niemieckie zwróciły się do ludności: „Zachodni brzeg Dniepru i miasto Kijów będą bronione przez wojska niemieckie. Okolice miasta Kijowa w pobliżu Dniepru staną się strefą bojową. Niemieckie wojska w tych dniach zajmą swoje pozycje. Żeby zapobiec niepotrzebnym ofiarom wśród ludności i żeby działania bojowe nie 279 napotykały żadnych przeszkód, strefa wojenna winna być przez, ludność opuszczona... Spodziewamy się, że ludność we własnym interesie wypełni to zarządzenie bez sprzeciwu. Każdego, kto po wyznaczonym terminie bez specjalnej przepustki znajdzie się w strefie zakazanej, oczekuje surowa kara" (cyt. za A. Kuźniecowem). Ewakuacja zaczęła się 30 września. „Było to przerażająco podobne do procesji Żydów w 1941 roku ?— pisał Kuźniecow. — Szły masy ludzi — z płaczącymi dziećmi, ze starcami i chorymi. Przewiązane sznurami toboły, odrapane kuferki z dykty, koszyki, skrzynki z narzędziami... Jakaś babina niosła wianek cebuli zarzucony na szyję. Niemowlęta wieźli po kilkoro w wózku, chorych nieśli na plecach. Innych środków transportu, prócz taczek i wózków dziecinnych, nie było. Już na ulicy Kiryłowskiej utworzyły się zatory. Ludzie z tobołami, dwukółki, wózki — wszystko to stało, potem ruszało kawałeczek, znowu stawało. Słychać było zgiełk, hałas, wrzawę, harmider — wszystko to wyglądało jak fantastyczna demonstracja żebraków. Odprowadzających nie było: wychodzili wszyscy". Część mieszkańców nie usłuchała jednak wezwania niemieckiego i, ryzykując życie, pozostała w ukryciu czekając na wyzwolenie. Główne zadanie w przełamaniu obrony niemieckiej otrzymał 1 Front Ukraiński (dawny Woroneski) pod dowództwem gen. Mikołaja Watutina. Miał on rozbić ugrupowanie- nieprzyjaciela w rejonie •?Kijowa, wyzwolić stolicę Ukrainy i utworzyć w. tym rejonie przyczółek strategiczny. Wojska 2 i 3 Frontu Ukraińskiego (dawny Stepowy i Południowo-Zachodni) miały rozbić nieprzyjaciela w rejtinie Kirowogradu oraz Krzywego Rogu i u-tworzyć drugi przyczółek strategiczny na prawym brzegu Dniepru. Zadaniem oddziałów 4 Frontu Ukraińskiego było rozbicie ugrupowania niemieckiego nad rzeką Mołocz-na, wyzwolenie Północnego Krymu i opanowanie dolnego 280 biegu Dniepru. Po nieudanych atakach z przyczółka pod Wielikim Bukrinem, na południe od Kijowa, dokonano skrytego' przegrupowania wojsk na przyczółek pod Lu-, tieżą, na północ od miasta. Przeprowadzono go w trudnych warunkach, w deszczu, mgle i błocie, dlatego uszedł uwagi Niemców. Na maleńkim przyczółku skoncentrowane zostały wojska 38 armii, 3 armii pancernej gwardii, 5 korpusu pancernego gwardii, 1 korpusu kawalerii gwardii. Na kierunku głównego uderzenia skupiono ponad 2000 dział i moździerzy oraz 500 wyrzutni rakietowych, uzyskując w tym miejscu zdecydowaną przewagę nad nieprzyjacielem. Dla lepszego kierowania walką punkty dowodzenia urządzono w bezpośrednim pobliżu wojsk. Zaledwie kilkadziesiąt metrów od pozycji niemieckich zajęli stanowiska dowódca .38 armii, gen. Cyryl Moskalenko i dowódca 3 armii pancernej, gen. Paweł Rybałko. W operacji kijowskiej miało brać udział 660 tys. żołnierzy, 7000 dział i moździerzy, 675 czołgów i 700 samolotów. Niemcy mogli im przeciwstawić około 500 tys. ludzi, 6000 dział, 400 czołgów i 660 samolotów. Przed rozpoczęciem walki dowództwo 1 Frontu Ukraińskiego wydało do żołnierzy rozkaz bojowy. „Towarzysze! Przed nami Kijów, matka grodów ruskich, kolebka naszej Ojczyzny. Tu wiele wieków wcześniej narodziła się nasza potężna Ruś. Tu z orężem w rękach wywalczali od wrogów swobodę i niezawisłość rosyjskiego i ukraińskiego narodów nasi ojcowie i matki, nasi dziadowie i pradziadowie. Stolica Radzieckiej Ukrainy już ponad dwa lata znajduje się w krwawych łapach faszystowskich podpalaczy i rozbójników. Już 25 miesięcy faszystowscy barbarzyńcy pastwią się, grabią i zabijają spokojnych radzieckich obywateli, palą i niszczą kijowskie fabryki, przepiękne budynki i zielone ulice, niszczą pomniki i mogiły bojowników naszej świętej ziemi. Dreszcz przebiega po ciele, krew zalewa serce, nieubłagana nienawiść płonie w 281 piersi od tych barbarzyństw hitlerowców... W tym świętym miejscu wzywają nas krew i łzy kijowian... Za naszą radziecką Ojczyznę, za naszą swobodę i szczęśliwe życie, za Ukrainę, za Kijów, naprzód na wroga!" (cyt. za: A. G ? ? ? z ? o, Oswobożdienije Kijewa, Moskwa 1973). Prasa frontowa rzuciła hasła: „Wyzwolimy Kijów w 26 rocznicę Wielkiego Października!", „Spełnimy rozkaz Ojczyzny — wyzwolimy Kijów z łap hitlerowców!" Takie wezwania silnie oddziaływały na morale żołnierzy i pobudzały ich do walki. Natarcie z przyczółka w rejonie Lutieży, na północ od Kijowa, zaczęło się rankiem 3 listopada. W kilka godzin później uderzyły też wojska od strony południowej, pod Wielikim Bukrinem, chcąc odciążyć główne uderzenie. Mimo znacznej przewagi sił radzieckich Niemcy stawili zaciekły opór i często kontratakowali. Rozgorzały jednocześnie walki powietrzne. Początkowo tempo natarcia było powolne, po wprowadzeniu odwodów do walki zmuszono jednak nieprzyjaciela do odwrotu. Nocny atak czołgów z 4 na 5 listopada, z zapalonymi reflektorami i wyjącymi syrenami, oszołomił Niemców i doprowadził do przecięcia drogi Kijów—Żytomierz, co zagroziło otoczeniem stolicy Ukrainy. W obawie przed okrążeniem własnych wojsk dowództwo niemieckie zaczęło wycofywać swe oddziały z Kijowa. W nocy z 5 na 6 listopada pierwsze jednostki radzieckie wdarły się do miasta. Jeden z żołnierzy napisał kredą na budynku przy ul. Kirowa: „Godz. 24.00 Pierwszy wszedł batalion Jakuszewa. Niech żyje wolna Ukraina!" W godzinę później grupa fizylierów z kompanii zwiadowczej wdarła się do budynku dawnej siedziby ?? KP(b)U i wywiesiła na nim czerwony sztandar. Do godziny 4 rano oddziały 38 armii całkowicie zlikwidowały opór Niemców w Kijowie. Po 778 dniach okupacji, 6 listopada 1943 ?., stolica Ukrainy była wolna. „Wyzwalanie Kijowa ciągnęło się przez całą noc — pi- 282 sał Kuźniecow. — Gdzieniegdzie toczyły się jeszcze walki uliczne. Wylatywały w powietrze i płonęły domy — uniwersytet, szkoły, magazyny, ogromne bloki mieszkalne naprzeciw Soboru Sofijskiego, ale sam sobór, na szczęście dla historii ocalał. Przez Kureniówkę do miasta wkraczały główne jednostki nacierającej armii. Zerwane mosty poprzegradzały ulice, dlatego drogę utorowano przez park kultury i przejazd kolejowy na ul. Bieleckiej, skąd waliły czołgi, nie widziane jeszcze «studebakery»,* artyleria, tabory. Piechota szła wężykami prosto przez zwaliska mostu. Żołnierze byli ubrudzeni, usmoleni, zmordowani, wstrząsająco bliscy sercu, znajomi, zdumiewająco tacy sami jak ci, co odchodzili w 1941 roku. Nie szli w nogę, niezgrabni, z prozaicznie pobrzękującymi menażkami. Niektórzy widocznie do żywego mięsa odparzyli sobie i po-ścierali nogi, bo szli boso, niosąc saperki przerzucone przez ramię ? ciężko stąpając czerwonymi nogami po ziemi ściętej listopadowym przymrozkiem. O,, wielkości radzieckiego żołnierza!" W walkach o Kijów Niemcy stracili (od 1 do 12 listopada) ponad 41 tys. żołnierzy, 1200 dział i moździerzy, 600 czołgów i dział samobieżnych, 90 samolotów, 1900 samochodów i wiele innego sprzętu wojskowego. Za chlubny udział w operacji kijowskiej 17 500 żołnierzy radzieckich wyróżniono odznaczeniami bojowymi, 663 — tytułem Bohatera Związku Radzieckiego, 65 jednostek wojskowych otrzymało nazwę „kijowskich". W dwa dni później Chruszczow depeszował do rządu radzieckiego: „Rankiem 6 listopada 1943 r. wojska 1 Frontu Ukraińskiego oswobodziły spod niemieckiej okupacji miasto Kijów... Niemcy, obawiając się pełnego okrążenia ich w Kijowie, w panice uciekli z miasta i nie zdążyli zniszczyć Kijowa, jak to uczynili z Połtawą i innymi miastami Lewobrzeżnej Ukrainy. Jednak kilka znaczących o- biektów przeciwnik zdążył zniszczyć i podpalić. Spłonął 283 Uniwersytet Kijowski, Dom Obrony, Miejska Biblioteka Publiczna, elektrownia, wysadzone zostały dwa oddziały fabryki «Bolszewik», młyny, wodociągi, wszystkie mosty, wiadukty i szereg budynków mieszkalnych. Niemcy roz-grabili prawie wszystkie domy w mieście, a z niektórych (gmach ?? KP(b)U, Rady Najwyższej USRR) wywiezione nawet zostały drzwiowe uchwyty, zerwane parapety, drzwi, połamane ramy i marmurowe płyty" (cyt. za: Isto-rija Ryjewa). Rozmiary strat i zniszczeń okazały się jednak znacznie większe. Bolesne były przede wszystkim straty w ludziach. Wyzwolicieli witało w mieście zaledwie 180 tys. ludzi (z prawie 900 tys. przed wojną). Około 195 tys. mieszkańców zostało wymordowanych, z czego w samym Babim Jarze, gdzie Niemcy założyli później obóz koncentracyjny, padło 90 tys. W obozie jenieckim w Darnicy zamordowano i zagłodzono 68 tys. ludzi. Ponad 100 tys. osób, głównie młodzieży, wywieziono na przymusowe roboty do Niemiec. Znaczna część spośród ewakuowanej ludności rozproszyła się po Zachodniej Ukrainie, Polsce, Niemczech, a- nawet Francji. Większość z niej powróciła wprawdzie po wojnie ,do rodzinnego miasta, znaczna część jednak pozostała na nowych miejscach. Ogromne były straty materialne Kijowa. Spośród istniejących przed wojną 1176 zakładów przemysłowych aż 800 zostało splądrowanych lub zniszczonych częściowo albo całkowicie. Zupełnemu albo częściowemu zniszczeniu uległa większość szkół i szpitali, 940 gmachów urzędów państwowych i organizacji społecznych, wiele kin i klubów. Spłonął Sobór Uspienski w Ławrze Peczerskiej, zniszczone zostało konserwatorium, muzeum zoologiczne. Niemcy wywieźli z Kijowa wiele urządzeń fabrycznych, wagonów tramwajowych, trolejbusów, cennych eksponatów muzealnych, nawet dzwonów cerkiewnych. Straty materialne Kijowa ocenia się na 10 mld rubli przedwojennych. Koło Pałacu Pracy, w którym mie- 284 ściła się siedziba gestapo, wyzwoliciele zobaczyli leżące masowo na chodniku trupy rozstrzelanych obywateli radzieckich, w tym wiele kobiet, a nawet dzieci. W dniu 7 listopada 1943 r. wojska radzieckie wyzwoliły Fastów. W dzień później Niemcy przeszli do kontrataku, chcąc odzyskać to miasto, przedrzeć się z powrotem do Kijowa i wyjść na tyły wojsk 1 Frontu Ukraińskiego. Walki nabrały zaciekłego charakteru, niektóre miejscowości przechodziły kilkakrotnie z rąk do rąk, Niemcom jednak nie udało się osiągnąć sukcesu. „Plan odzyskania Kijowa i wyjścia na linię Dniepru spalił na panewce... — stwierdził Guderian. — Rosjanie zadali nam nowy cios i odrzucili front niemiecki przez Berdyczów aż pod Win- ni'cę". Po wyzwoleniu życie szybko zaczęło powracać do Kijowa. Z okolicznych lasów, bagien i jarów powracali do miasta wynędzniali i wygłodzeni ludzie, taszcząc ze sobą tobołki ze skromnymi resztkami ocalonego mienia. Szybko ożywiły się ulice, ludzie z energią przystąpili do odbudowy zniszczonych domów i ulic. Wyszły z konspiracji organizacje partyjne i komsomolskie, odrestaurowana została władza radziecka. Wraz z dowództwem Frontu podjęła ona energiczne działania w celu przywrócenia normalnego życia w Kijowie, zapewnienia mieszkańcom wody, chleba, energii elektrycznej, zlikwidowania pożarów, rozminowania domów. 27 listopada pod pomnikiem Szewczenki odbył się wielki wiec z okazji wyzwolenia Kijowa. Do zgromadzonego na nim 40-tysięcznego tłumu przemówił gen. Watutin. „Niepowstrzymane zdążanie w kierunku Dniepru — powiedział — dążenie do tego, by następując nieprzyjacielowi na pięty sforsować tę potężną przeszkodę wodną, doprowadziło do tego, że oddziały Armii Czerwonej w niezwykle krótkim czasie oczyściły z nieprzyjaciela całą Lewobrzeżną Ukrainę i przeprawiły się na prawy brzeg. W tym ogromnym porywie zrodziły się 285 tysiące Bohaterów Związku Radzieckiego, którzy dowiedli prawdziwie mocarnej siły i wykazali niezwykły heroizm. Każdy szeregowiec, oficer i generał I Frontu Ukraińskiego widział przed sobą nasz ukochany Kijów... Składamy głęboki pokłon radzieckiemu Kijowowi! Cześć i chwała bohaterom bitwy kijowskiej!" (cyt. za: Historia Wielkiej Wojny Narodowej..., t. III). Na wiecu obecni też byli inni przywódcy Radzieckiej Ukrainy: Chruszcżow, przewodniczący Prezydium Rady Najwyższej USRR Hreczuha, zastępca przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych USRR Bażan oraz liczni przedstawiciele Armii Radzieckiej. Uchwalono rezolucję o braterstwie i pełnej solidarności narodów ukraińskiego i rosyjskiego w wojnie z faszyzmem. W walkach o Kijów brali udział nie tylko żołnierze radzieccy. Chlubnie spisali się w niej również żołnierze 1 Samodzielnej Brygady Czechosłowackiej, dowodzonej przez pułkownika Ludwika Swobodę. Przed bitwą wezwał on swych rodaków, by „walczyli o Kijów tak samo, jak walczyliby o Pragę i Bratysławę". W obronie miasta przed późniejszymi nalotami lotnictwa niemieckiego wzięli również udział Polacy. Linia frontu przez dłuższy czas znajdowała się niedaleko Kijowa, toteż samoloty z czarnym krzyżem niejednokrotnie pojawiały się nad miastem. W nocy z 7 na 8 kwietnia 1944 ?., w trakcie przegrupowywarna transportem wojskowym, samodzielny dywizjon artylerii przeciwlotniczej 1 Armii Ludowego Wojska Polskiego wraz z artylerią radziecką odparł na stacji w Darnicy nalot niemiecki, ponosząc przy tym duże straty — 49 zabitych i 68 rannych. Po wyzwoleniu natychmiast przystąpiono w Kijowie do odbudowy gospodarki i przywrócenia normalnego rytmu życia. Pierwszym zadaniem była odbudowa mostów i linii kolejowych, by zapewnić transport dla walczącej na froncie armii. Dzięki ogromnemu poświęceniu robotników, już 286 w 12 dni po wyzwoleniu, uruchomiony został most kolejowy na Dnieprze. Codziennie przejeżdżały teraz po nim dziesiątki pociągów ze sprzętem i amunicją dla wojska. Z kolei przystąpiono do uruchomienia przemysłu kijowskiego, by jak najszybciej dać produkcję dla frontu. W mieście pozostało tylko 275 zakładów przemysłowych, z których 75 mogło natychmiast wznowić produkcję. Wszędzie brakowało jednak surowców, materiałów, przede wszystkim zaś energii elektrycznej. Rząd radziecki przeznaczył niemałe środki finansowe na przywrócenie Kijowa do życia, skierował też doń liczne transporty paliwa, surowców i maszyn. W trzy dni po wyzwoleniu wznowiła pracę „Leninowska Kuźnica", w 12 dni po przejściu frontu „Transsygnał" , wyprodukował pierwszy aparat telefoniczny przeznaczony dla kolei, w 20 dni — popłynął prąd z elektrowni. Stopniowo podejmowały pracę dalsze zakłady. Następnym zadaniem było zapewnienie mieszkańcom miasta elementarnych warunków życia, przede wszystkim zaopatrzenie w żywność, opał i wodę. Dla potrzeb gospodarki komunalnej wojsko oddało miastu ponad 100 samochodów ciężarowych zdobytych na wrogu. Stopniowo powiększały się dostawy chleba, mąki i innych podstawo-wyeł* produktów spożywczych. Wszyscy kijowianie przystąpili do pracy przy odnawianiu splądrowanych domów, usuwaniu gruzów, oczyszczaniu ulic. Z pomocą przychodzili im mieszkańcy okolicznych miast i wsi, przyjeżdżały też brygady robotnicze z odległych nawet miejscowości. Szybko przywrócono do życia komunikację miejską, odbudowano handel, uruchomiono żeglugę rzeczną. Natarcie wojsk 1 Frontu Ukraińskiego w końcu stycznia 1944 r. doprowadziło do otoczenia i rozbicia dużych sił niemieckich pod Korsuniem Szewczenkowskim i odrzucenia nieprzyjaciela daleko na wschód, co uwolniło o-statecznie Kijów od groźby nowego uderzenia ze strony wroga. Dalsze sukcesy wojsk radzieckich odepchnęły Niem- 287 ców tak daleko, że Kijowowi przestały już zagrażać samoloty nieprzyjaciela. W ciągu 1944 r. uruchomiono w mieście przemysł lekki. Powróciły w tym okresie zakłady ewakuowane na wschód, a także liczne rzesze mieszkańców miasta, rzuconych losami wojny na ogromne przestrzenie Kraju Rad. Stopniowo życie powracało do normy. Dzień Zwycięstwa 1945 r. święcił Kijów równie radośnie, jak inne miasta i wioski Związku Radzieckiego. Wojna przyniosła miastu nie tylko wielkie straty ludzkie i materialne. Ogromnie ucierpiała również oświata, nauka i kultura. Podczas działań wojennych uległo zniszczeniu ponad 100 szkół, 88 przedszkoli, 13 domów dziecka, 4 pałace kultury. W okresie okupacji szkolnictwo w Kijowie, zwłaszcza rosyjskie, w dużym stopniu ograniczono, a wiele budynków szkolnych zajętych zostało przez wojsko, żandarmerię i różne urzędy niemieckie. Po wyzwo-.leniu szybko przystąpiono do odbudowy systemu oświatowego. Już w roku szkolnym 1943/1944 pracowało w mieście 66 szkół z 21 312 uczniami. W następnym roku liczba szkół wzrosła do 91, w 1945/1946 — do 100, w tym 58 u-kraińskich i 42 rosyjskie, z ogólną liczbą 67 785 uczniów. Poza szkołą pozostało już tylko kilkaset dzieci. Ogromne znaczenie w tych ciężkich, głodnych czasach miało wprowadzenie dożywiania w szkołach. Gorące posiłki zapewniono w pierwszej kolejności dzieciom żołnierzy frontowych i sierotom po poległych. Wyższe uczelnie podczas wojny ewakuowano — uniwersytet do Kazachstanu, politechnikę do Taszkientu, konserwatorium do Swierdłowska, instytuty medyczne do Czelabińska i Orenburga. Te dwa ostatnie wykształciły na wygnaniu 5500 lekarzy, z których większość poszła na front. Pozostałe w Kijowie gmachy uczelni zostały podczas wojny zniszczone lub splądrowane przez Niemców. Po wyzwoleniu stolicy Ukrainy uczelnie powróciły na swoje dawne miejsca. 13 grudnia 1943 r. pierwszy powrócił 288 Instytut Medyczny z Czelabińska, 15 stycznia 1944 r. i wersytet, mający wówczas zaledwie 670 studentów. Znacznej pomocy zniszczonym uczelniom udzieliły różne wyższe szkoły radzieckie. Dzięki temu szkolnictwo wyższe zostało w Kijowie szybko odbudowane. W roku 1944/1945 pracowało już w mieście 20 uczelni i instytutów z 14 600 studentami, w tym wieloma dawnymi żołnierzami frontowymi. Duże trudności przeżywała też nauka kijowska. Większość uczonych ewakuowano do Ufy w Baszkirii, gdzie wznowiła swą działalność Akademia Nauk USRR. Tu kijowscy naukowcy włączyli się w nurt pracy na rzecz zwycięstwa nad faszyzmem. Wielką rolę w przemyśle zbrojeniowym odegrało zastosowanie metody automatycznego e- lektrycznego spawania Eugeniusza Patona. W medycynie radzieckiej wprowadzono powszechnie krwiotwórczą witaminę K, dzieło akademika Aleksandra Pałładina, które uratowało życie wielu rannym na froncie. Podobne znaczenie miało zastosowanie osiągnięć akademika Aleksandra Bohomolca w cytologii. Przedstawiciele nauk technicznych pracowali aktywnie dla potrzeb armii, udoskonalając różne rodzaje broni, pojazdy wojskowe, system radiolokacji itp. Po wyzwoleniu Kijowa Akademia Nauk powróciła do swej siedziby. W lutym 1945 r. nastąpiły w niej nowe wybory. W skład Akademii weszło wielu nowych członków, zwłaszcza uczonych zasłużonych podczas wojny. Wszyscy pisarze podczas tych wydarzeń oddali swe pióra i talenty sprawie obrony Ojczyzny. Wiersze Tyczyny, Bażana, Rylskiego, Leonida Pierwomajskiego, artykuły i opowiadania Dymitra Kosarika wzywające do walki z wrogiem drukowane były powszechnie na łamach prasy. Pisarze kijowscy utworzyli kilka brygad agitacyjno- -propagandowych, które występowały w jednostkach wojskowych, zakładach przemysłowych, w szpitalach i na wiecach. W skład ich weszło 50 znanych autorów, wśród 19 — Dzieje Kijowa 289 nich Wanda Wasilewska. Szczególną rolę w mobilizacji narodu do walki odegrał popularny wiersz Bażana Przysięga. Jego słow,a: „Nykoły, nykoły ne budę Ukrajina ra-boju nimeckych katyw" (Nigdy, nigdy Ukraina nie będzie niewolnicą niemieckich katów), stały się powszechnym zawołaniem w całym narodzie. Wielu pisarzy, jak Iwan Le, M. Tarłów, Andrzej Hołowko, Andrzej Małyszko, wstąpiło ochotniczo do wojska i pisywało swe utwory do prasy frontowej. Kilku pisarzy zginęło podczas działań wojennych i okupacji, m.in. Kost Gerasimenko, Jakub Ka-czura, Mikołaj Szpak, Eugeniusz Fomin, większość ewakur owana została do Moskwy oraz Ufy i tam pracowała na rzecz zwycięstwa. Po wyzwoleniu Kijowa odżyła prasa i literatura radziecka, a pisarze zaczęli powracać do swych^ zrujnowanych domów. . . Podczas wojny ewakuowano również teatry i zespoły muzyczne. Radiostację kijowską przeniesiono do Saratowa, Państwowy Kijowski Teatr Opery i Baletu im. T. Szewczenki — do Ufy, Państwowy Teatr im. I. Franki po długich wędrówkach trafił ostatecznie do Taszkientu, rozproszony przez wojnę rosyjski Teatr im. Ł. Ukrainki zebrał się w Karagandzie. Teatr Armii Radzieckiej objeżdżał jednostki frontowe. Mimo nadzwyczaj trudnych warunków teatry kijowskie nie zaprzestały działalności i w nowych miejscach pobytu dawały liczne przedstawienia miejscowej ludności. Delegowały też swoje zespoły na występy na froncie. Wielu muzyków i kompozytorów zaciągnęło się w szeregi i występowało w orkiestrach wojskowych. Kompozytorzy kijowscy — Filip Kozicki, Michał Werykowski, H. Wieriowka, S. Dobrowolski i inni — pracowali w Ufie nad nowymi utworami, nasyconymi patriotyczną treścią, wzywającymi do wałki z obcą agresją. Po wyzwoleniu wszyscy twórcy oraz zespoły teatralne i muzyczne wróciły do Kijowa i rozpoczęły normalną działalność artystyczną. 290 Kijowskie studio filmowe ewakuowano do Aszchaba-du. Podczas wojny pracowali w nim znani reżyserzy ukraińscy: Dowżenko, M. Donśki, Ł. Łuków ? W. Braun. Zrealizowane przez nich filmy poświęcone były głównie tematyce wojennej. Największą z nich wartość miały dokumentalne dzieła Dowżenki, powstałe przy współpracy z J. Sołncewą i J. Awdenenką, Bitwa za naszą Radziecką Ukrainę ? i Zwycięstwo na Prawobrzeżnej Ukrainie, zawierające m.in. fragmenty walk 'o Kijów. Plastyka kijowska również podporządkowana została celom wojny. Artyści tworzyli dzieła propagandowe, głównie plakaty wzywające do obrony kraju, wyszydzające faszyzm, wysławiające męstwo żołnierzy. Wielu plastyków kijowskich pracowało w zespołach agitacyjnych w wojsku, rysowało w gazetach frontowych. Inni, ewakuowani z miasta, udali się na Ural lub do Azji Środkowej. W tych trudnych warunkach wojennych rozwinęła się twórczość artystyczna wielu malarzy, grafików, rzeźbiarzy: Aleksandra Paszczenki, Aleksego Szow-kunenki, Pelagii Hłuszenki, Jerzego Bałanowskiego, Wasyla Kasijana, Samuela Samuma, Walentego Litwinenki i innych. Po 6 listopada 1943 r. zaczęli oni powracać w rodzinne strony. W wyzwolonym mieście odżyło życie artystyczne. 13. Kijów współczesny Miasto szybko goiło wojenne rany. Już w 1944 ?., gdy front wschodni przetaczał się przez ziemie Polski, Rumunii, Bułgarii i Węgier, zorganizowano konkurs ogól- noradziecki na zabudowę zniszczonego Kreszczatiku i przebudowę miasta. Brali w nim udział architekci z Moskwy, Leningradu, Kijowa, Charkowa i innych miast radzieckich. Ostatecznie wygrał zespół architektów kijowskich: Aleksander Własow, Anatol Dobrowolski, W. Jelizarow, Aleksy Za warów, Aleksy Malinowski i Borys Pryjmak. Zgodnie z jego planem, wkrótce po wojnie, przystąpiono do przebudowy głównej ulicy Kijowa. Stanowiła ona dotąd wąski korytarz, rozszerzono więc ją teraz do 75, a w niektórych miejscach nawet do 100 m. Pierwsze domy mieszkalne zbudowano w latach 1950— —1951. Cała architektura Kreszczatiku lat pięćdziesiątych przyjęła styl neoklasycyzmu socjalistycznego, typowego dla epoki Stalina. Jednym z najbardziej okazałych budynków był gmach Miejskiej Rady Delegatów Robotniczych, ukończony w 1957 r. Wraz z przebudową Kreszczatiku odbudowywano inne dzielnice miasta. Szybko rozwijający się Kijów wyszedł poza dawne granice. Od połowy lat 50-ych zaczęły powstawać na jego peryferiach nowe osiedla mieszkaniowe. Jednym z pierwszych była „Pierwomajskaja", powstała w latach 1957—1965. Na powierzchni 121 ha zbudowano tu szereg bloków mieszkalnych, szkoły, przedszkola, domy towarowe, obiekty kulturalne i socjalne. W dalszej kolejności powstały osiedla: Otradna, Syriec i Niwka, na Lewobrzeżu zaś — Leśne, Komsomolskie, Rusanowskie 292 i Berezmaki. JN ajwięuszym osiecuem, zaouaowywanyin uu dzisiaj, jest Obołoń, położony w pobliżu Podola i zaprojektowany dla 250 tys. mieszkańców. Ogółem wybudowano w Kijowie po wojnie 11 osiedli mieszkaniowych. W porównaniu do czasów przedwojennych powierzchnia Kijowa wzrosła czterokrotnie, do ponad 78 tys. hektarów, ludność zaś ponad dwukrotnie. W 1959 r. osiągnęła liczbę 1,1 min, w 1979 r. — już 2 min. Współczesny Kijów rozciąga się wzdłuż Dniepru na długości 50 km. Jednocześnie należy do najbardziej zazielenionych miast świata — na jednego mieszkańca przypada tu 280 m! powierzchni parków, ogrodów i innych użytków -zielonych. Rocznie sadzi się około miliona drzew i krzewów. Mieszkańcy stolicy USRR powiadają, że można przejść całe miasto nie wychodząc spod korony drzew. Rozmach budownictwa mieszkaniowego jest dosyć imponujący. W pięciolatce 1976— 1980 przewidywało się oddanie do użytku 6,4 min m2 powierzchni mieszkaniowej dla 460 tys. mieszkańców. Corocznie klucze do własnego mieszkania otrzymuje 20—25 tys. rodzin. Tempo wzrostu liczby mieszkańców miasta jest jednak tak wysokie, że problem mieszkaniowy mimo to nie został rozwiązany. W latach powojennych powstały w Kijowie okazałe gmachy użyteczności publicznej: Pałac Kultury 'im. Rewolucji Październikowej (1952—1957)? Ministerstwo Rolnictwa i Ministerstwo Kultury USRR przy Kreszczatiku (1952—1957), liczne budynki przy bulwarze Szewczenki (1960—1963), budynki wystawy osiągnięć gospodarki narodowej ZSRR (1958) i szereg innych. Powstało kilka nowoczesnych hoteli: „Moskwa" (1962), „Dniepr" (1964), „Ły-bed' "., „Sławutycz", „Kijów" (1973) i motel „Prolisok", co przyczyniło się do rozwoju zaniedbanej dawniej turystyki. Wybudowano też obiekty o znaczeniu kulturalnym: Zielony Teatr (1949) w Peczersku, Pałac Sportu (1960) na 12 tys. widzów, Cyrk Państwowy (1960) przy placu Pobiedy (Zwy- 293 cięstwa), największe w mieście ??? „Kijów" (19bz) z trzema salami dla 1300 widzów, pierwsze na Ukrainie kino panoramiczne (1958), Centralny Hippodrom (1962—1965), Stadion Centralny (1966—1967), przebudowany po zniszczeniach wojennych i przeznaczony dla 100 tys. widzów, Stadion Lodowy (1975). W celu lepszego zaopatrzenia ludności w płody rolne urządzono w mieście kilka targowisk. Największe z nich, Centralny Targ Kołchozowy przy ulicy Worowskiego, zorganizowany został w 1958 r. Powstały restauracje, kawiarnie, domy towarowe. Największy w republice Uniwersam „Ukraina" przy placu Pobiedy oddano do użytku w 1972 r. Szybko rozwinęła się komunikacja miejska. Najbardziej znaczącymi w tej dziedzinie inwestycjami były najpierw odbudowa i rozbudowa głównego dworca kolejowego, uruchomienie nowoczesnego portu rzecznego (1961), usytuowanego przy Placu Pocztowym, budowa wielkiego dworca autobusowego. W 1966 r. na Boryspolu w pobliżu Kijowa rozpoczęto budowę międzynarodowego portu lotniczego. Od wielu lat przyjmuje on już samoloty z różnych krajów świata. Dużym osiągnięciem była budowa dwóch nowych mostów na Dnieprze — im. E. Patona (1952—1953), długości 1,5 km, oraz Parkowego (1957). Największe znaczenie dla rozwoju komunikacji miejskiej miała jednak budowa metra..Pierwszą linię uruchomiono w latach 1960— — 1965. Obecnie znajduje się w budowie druga linia łącząca osiedle Obołoń z centrum miasta oraz wystawą osiągnięć gospodarki narodowej. W 1976 r. oddano ,do użytku jej pierwszy odcinek. Dzięki budowie metra rozwiązane zostały głównie problemy komunikacyjne miasta. Współczesny Kijów jest przede wszystkim wielkim ośrodkiem przemysłowym. Po wojnie powstało w nim szereg nowych dziedzin produkcji, zwłaszcza związanych z nowoczesną gospodarką. Wymienić tu należy przede wszystkim zakłady lotnicze, produkujące m.in. słynne sa- 294 moloty typu Aiv łconstruKcu uiega Antonowa, ????? przez długie lata pracował w Kijowie. Powstał nowoczesny przemysł elektroniczny, znany ze swych wysokiej jakości telewizorów, magnetofonów i tranzystorów. Pracuje w Kijowie również wielka fabryka półprzewodników. Zbudowane zostały od podstaw: zakłady sztucznej skóry „Wulkan", zakłady włókien sztucznych, zakłady jedwabnicze w Darnicy, zakłady chemiczne, stocznia rzeczna, fabryki obrabiarek, koparek, motocykli, aparatów fotograficznych, maszyn elektronowych, maszyn ciężkich, fabryki domów. Ogromne inwestycje poczyniono w starych kijowskich fabrykach: „Bolszewik", „Leninowska Kuźnica", „Czerwony Ekskawator", zakładach włókienniczych im. , R. Luksemburg, fabryce automatów im. M. Gorkiego i innych. Budowa lub rozbudowa kilku elektrowni znacznie zwiększyła moce energetyki miasta. Rozbudował się też przemysł lekki — zakłady cukiernicze, obuwia, skórzane. Obecnie produkcja przemysłowa Kijowa jest dwudziestokrotnie większa niż przed drugą wojną światową, a wyroby eksportuje się do 60 krajów świata. Klasa robotnicza w mieście liczy już 700 tys. pracowników. Nasycenie zakładów przemysłowych jest tak duże, że w najbliżych planach przewiduje się znaczną deglomerację fabryk — około 20 zakładów będzie przeniesionych na prowincję. Współczesny Kijów jest też największym na Ukrainie ośrodkiem naukowym, czołowym również w skali całego Kraju Rad. W 18 jego wyższych uczelniach studiuje prawie 200 tys. studentów, w tym wielu zagranicznych z 90 państw świata. Tyleż samo młodzieży uczy się w 250 szkołach średnich. Największą uczelnią jest politechnika. Na 16 jej wydziałach studiuje około 30 tys. młodzieży. Uczyli się w jej murach, a później wykładali liczni sławni uczeni radzieccy, w tym konstruktor pierwszych w świecie rakiet kosmicznych, Sergiusz Korolów, i obecny prezydent Akademii Nauk USRR, Borys Paton, syn Eugeniusza, wy- 295 bitny specjalista w dziedzinie elektrotechniki. W przeszłości pracowali tu również Eugeniusz Paton oraz znani chemicy, Wiktor Szaposznikow i Włodzimierz Jaworski. Główny gmach politechniki mieści się przy prospekcie Brzesko-Litewskim. Drugą wielką uczelnią Kijowa jest bogaty w tradycje uniwersytet, w którym studiuje około 21 tys. młodzieży. Jego główny gmach, tzw. Czerwony Korpus, jest już za ciasny dla tak wielkiej uczelni, dlatego na prospekcie 40-lecia Października^naprzeciw wystawy osiągnięć gospodarki narodowej ZSRR buduje się obecnie cały kompleks budynków uniwersyteckich. W neobarokowym gmachu wzniesionym w latach 1925—1927, w parku Gołosiew-skim na południu miasta, pracuje Akademia Rolnicza. W 1965 r. przy prospekcie Wozduchofłotnym (Sił Powietrznych) zbudowano nowoczesny gmach Instytutu Budownictwa, na rogu zaś Kreszczatiku i ulicy Marksa stanął nowy budynek konserwatorium. Wreszcie na prospekcie Brzesko-Litewskim oddano do użytku gmachy Instytutu Gospodarki Narodowej i Akademii Medycznej. Po wojnie powstały lub rozbudowały się w Kijowie liczne instytuty i placówki naukowe. Wymienić tu należy przede wszystkim Instytut Automatycznego Spawania im. E. Pa-tona, mający znaczne zasługi w produkcji zarówno cywilnej, jak i zbrojeniowej. Ogromną rolę w rozwoju nauki radzieckiej odegrał też Instytut Cybernetyki AN USRR, kierowany przez profesora Głuszkę. Skonstruowano w nim m.in. pierwsze radzieckie maszyny cyfrowe typu MESM i „Dniepr", później „Mir". Ogromne znaczenie dla nauki miały też badania cybernetyka Mikołaja Amosowa w chirurgii serca. Sukcesy Instytutu Cybernetyki oraz Wydziału Cybernetyki Uniwersytetu Kijowskiego (teoria cyfrowa automatów) spowodowały utworzenie w Kijowie ogól- noradzieckiego Centrum Cybernetyki. Duże osiągnięcia ma też założony w 1961 r. Instytut Twardych Materiałów AN USRR. Udało mu się wytworzyć sztuczne diamenty, rewe- 296 lację na skalę światową, eksportowane obecnie do 30 państw. Wieloma osiągnięciami może poszczycić się także Klinika Chirurgiczna prof. Szalimowa. Akademia Nauk USRR ma obecnie w Kijowie 40 zakładów naukowych i 51 instytutów doświadczalnych. Prowadzi się w nich badania w wielu dziedzinach nauki: matematyki, fizyki, chemii, biologii, geologii, materiałoznawstwa, filozofii, ekonomiki, historii, archeologii, językoznaw- t stwa, literaturoznawstwa i innych. Na uwagę zasługują zwłaszcza 26-tomowa Historia miast i wsi USRR, 17- tomo-wa Ukraińska Encyklopedia Radziecka, 8-tómowa Historia Literatury Ukraińskiej, 4-tomowa Lenin i Ukraina, 5-to-mowa publikacja Zwycięstwo Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej na Ukrainie, wydawana obecnie 10- tomowa Historia Ukrainy. Dla potrzeb Akademii Nauk zbudowano lub rozbudowano po wojnie szereg budynków: Instytut Nauk Społecznych (1960) przy ul. Kirowa, instytuty botaniki, zoologii, mikrobiologii, fizyki, chemii,. geografii, fizyki, matematyki. Przy ulicy Gorkiego wyrósł potężny kompleks budynków Instytutu im. E. Patona. W placówkach naukowych i uczelniach Kijowa pracuje obecnie około 30 tys. pracowników naukowych, w tym 300 akademików. Kijów jest także największym na Ukrainie ośrodkiem życia kulturalnego, miastem 20 muzeów, prawie 1300 bibliotek, studia filmowego, 77 kin, 12 parków kultury, 1S stadionów, 6 pałaców kultury fizycznej i sportu, 7 teatrów, stacji telewizyjnej z 380-metrową wieżą, planetarium i wielu innych obiektów. Międzynarodową sławą i uznaniem cieszą się Państwowy Teatr Opery i Baletu im. T. Szewczenki, Państwowy Teatr im. I. Franki, Akademicki Rosyjski Teatr im. Ł. Ukrainki, Teatr im. M. Sadowskiego, Akademicka Kapela USRR „Dumka", Państwowa Filharmonia, Kijowski Balet na Lodzie, Państwowa Operetka. W Kijowie wystawiane są opery i balety współ- 297 czesnych kompozytorów ukraińskich: M. Werykowskiego, K. Dankiewicza, B. Latoszyńskiego, G. Majborody, Jerzego Mejtusa. W teatrach grywana jest klasyka ukraińska, rosyjska i europejska, a także utwory współczesnych pisarzy, z których wielu — Aleksander Honczar, Michał Stelmach, Mikołaj Bażan, Platon Woronko, Mikołaj Nahnybi-da, Borys Olejnik — mieszka i pracuje w Kijowie. Bujnie " rozwijają się również sztuki plastyczne. W Kijowie tworzą wybitni malarze, jak Aleksy Szowkunenko, Wiktor Puzyrkow, Helena Jabłońska, Igor Hryhoriew, Praskowia Deputatowa, Anatol Petrycki, Michał Deregus, Wasyl Ka-sijan, Walenty Litwinenko, Aleksander Paszczenko. Ważną rolę w radzieckiej kinematografii odgrywa kijowskie studio filmowe. Po wojnie powstały tu znane w ZSRR filmy fabularne, m.in. Trzecie uderzenie (1948) J. Saw-czenki, Taras Szewczenko (1951) tegoż reżysera z Sergiuszem Bondarczukiem w roli tytułowej, 300 lat temu (1954) W. Piętrowa na podstawie scenariusza A. Kornijczuka, poświęcony rocznicy zjednoczenia Ukrainy z Rosją, Zaporożec za Dunajem (1953) według opery S. Hułaka-Ar-temowśkiego, Nazar Stodoła (1954) według pieśni T. Szewczenki, Matka (1953) według M. Gorkiego. Ogromne znaczenie dla rozwoju życia kulturalnego i naukowego miał XX Zjazd KPZR w 1958 ?., który przywrócił leninowskie normy życia partyjnego i państwowego, zapewniając bardziej swobodny i wszechstronny rozwój gospodarki, nauki i kultury. Przyczynił się również do większej swobody w życiu politycznym, co pozwoliło m.in. Kijowowi na nawiązanie bliskich kontaktów kulturalnych i naukowych z miastami europejskimi: Krakowem, Bratysławą, Lipskiem, Tampere, Tuluzą, Florencją i japońskim Kioto. Znacznie wzrosła też rola Kijowa w życiu politycznym Europy. Wyrazem tego stało się utworzenie w tym mieście konsulatów europejskich państw socjalistycznych. Kijów jako stolica Ukrainy, członka-założyciela ONZ — utrzy- 298 muje też ożywione kontakty polityczne z szerokim światem. W 1980 r. Kijów stał się miastem olimpijskim, co pociągnęło za sobą wielką rozbudowę obiektów sportowych oraz całej związanej z tym infrastruktury. Wielki program inwestycyjny realizuje się w mieście w związku z planowanymi obchodami 1500-lecia. Dzięki nim miasto stanie się jeszcze piękniejsze, a ozdobią je nowe pomniki, z których kilka powstało już nad Dnieprem. Cały powojenny rozwój Kijową odbywał się pod przewodem kierowniczej siły państwa i narodu, Komunistycznej Partii Ukrainy, składowej części KPZR. Do rozwoju miasta przyczynili się więc w dużym stopniu wszyscy powojenni pierwsi sekretarze Komitetu Centralnego KP(b)U: Nikita Chruszczow, Lazar' Kaganowicz, Piotr Szelest i Włodzimierz Szczerbicki, a także sekretarz generalny ?? KPZR Leonid Breżniew, pochodzący z Dnieprodzier-żyńska na Ukrainie. Współczesny Kijów łączą liczne więzy współpracy z Polską. Wkrótce po podpisaniu traktatu ryskiego w 1921 r. powstał tu konsulat Rzeczypospolitej. W okresie międzywojennym stosunki polsko-radzieckie były chłodne, toteż kontakty Kijowa z Polską były niewielkie. Najbardziej chyba znaczącym epizodem w tym okresie było przyznanie Maksymowi Rylskiemu nagrody Pen-Clubu za znakomite tłumaczenie na język ukraiński Mickiewiczowskiego Pana Tadeusza. Konsulat polski włożył wtedy dużo pracy w akcję repatriacyjną, umożliwiając wielu Polakom powrót z Ukrainy do ojczyzny. Po drugiej? wojnie światowej znowu utworzono polski konsulat generalny w Kijowie. Przez długie lata był on jedynym konsulatem zagranicznym w stolicy Ukrainy i dopiero w 1959 r. powstało tam przedstawicielstwo dyplomatyczne Czechosłowacji, a następnie kilku innych państw. Najważniejszym zadaniem konsulatu polskiego w 299 pierwszym okresie jego działalności było organizowanie repatriacji Polaków zza Buga do kraju w latach 1945— —1946, a następnie przeprowadzenie akcji łączenia rodzin (1956—1957), z której skorzystało wiele tysięcy Polaków pozostałych po wojnie na Ukrainie. Przywrócenie leninowskich norm w życiu politycznym ZSRR w 1956 r. przyczyniło się do dużego ożywienia wzajemnych kontaktów między Ukrainą a Polską. Jesienią 1956 r. zorganizowano w Polsce dekadę kultury ukraińskiej. Z tej okazji wystąpił w naszym kraju kijowski Teatr Dramatyczny im. I. Franki, kijowski zespół solistów oraz orkiestra symfoniczna, zespół pieśni i tańca Wieriowki, kapela ban-durzystów. Gościły wtedy w Polsce również zespoły z innych miast Ukrainy. Występy tych zespołów cieszyły się wielką popularnością, toteż w następnych latach wielokrotnie odwiedzały nasz kraj. Dużym powodzeniem cieszyła się wówczas również wystawa malarstwa Szewczenki, zorganizowana w warszawskiej „Zachęcie", oraz wystawy książki ukraińskiej i fotografiki Kijów i Ukraina dziś. W rewanżu, w 1958 r. podobnego typu dekada kultury polskiej odbyła się w Kijowie. Gościła wówczas na Ukrainie liczna delegacja dziennikarzy i pisarzy polskich na czele z Jarosławem Iwaszkiewiczem i Władysławem Broniewskim. Dla Iwaszkiewicza było to pierwsze po 40 łatach spotkanie z Kijowem i Ukrainą. Nawiązano wówczas ścisłe kontakty z ukraińskim środowiskiem intelektualnym, dzięki czemu współpraca polsko-ukraińska w dziedzinie kultury znacznie się ożywiła. Po pierwszych oficjalnych wizytach zaczęły się stałe kontakty między poszczególnymi miastami oraz uczelniami. Kijów nawiązał braterskie kontakty z Krakowem, Charków z Poznaniem, Czerkasy z Bydgoszczą, Lwów z Rzeszowem. Szczególnie silne więzy przyjaźni i współpracy utrzymują Uniwersytet Jagielloński z Kijowskim oraz Lwowski z Lubelskim. Prowadzi się wymianę do» 300 / świadczeń naukowych, delegacji naukowców, studentów, współpracę w dziedzinie techniki. Podjęli też współpracę muzycy, plastycy, artyści teatru, filmu i estrady. Szczególnie czynny na polu polsko-ukraińskiej współpracy kulturalnej był Maksym Rylski, pierwszy na Ukrainie przewodniczący Towarzystwa Przyjaźni Radziecko-Polskiej. Z jego to inicjatywy, a także Bażana, wydano na Ukrainie znakomicie przetłumaczone dzieła Tuwima i Słowackiego. Uroczyście obchodzono również w Kijowie i na całej Ukrainie obchody 1000-lecia Państwa Polskiego, 120 rocznicy urodzin Marii Konopnickiej, 150 rocznicy urodzin Józefa Ignacego Kraszewskiego, 500-lecia urodzin Mikołaja Kopernika, 125 rocznicę urodzin Jarosława Dąbrowskiego (urodzonego w Żytomierzu), 80 rocznicę urodzin Karola Szymanowskiego itd. W Muzeum Tarasa- Szewczenki w Kaniowie zorganizowano stały dział pod nazwą Polscy przyjaciele Szewczenki. Pod patronatem Rylskiego oraz ukraińskich historyków na czele z Grzegorzem Ma-rachowem uroczyście obchodzono na Ukrainie setną rocznicę powstania styczniowego. Organizuje się w Kijowie dni polskiego filmu, polskiej książki, dni Krakowa i inne imprezy kulturalne poświęcone Polsce. Szczególnie uroczyście obchodzono w Kijowie dekadę kultury polskiej w 1977 ?., gdy gościła w stolicy USRR partyjno-rządowa delegacja polska. , ? W Warszawie powstało w 1958 r. przy TPPR koło przyjaciół Kijowa, które organizuje w Polsce imprezy poświęcone stolicy Ukrainy. Min. pod patronatem Jarosława Iwaszkiewicza odbył się konkurs literacki wspomnień o Kijowie. Z inicjatywy tego pisarza zorganizowano w Polsce uroczystości 75 rocznicy urodzin M. Rylskiego, Koło przyjaciół Kijowa ogłosiło konkurs Kijów i Ukraina w rysunkach dzieci Warszawy, na którym wyróżniono ponad 100 prac, wystawionych następnie w stolicach Polski i Ukrainy. Studenci plastycy z Krakowa namalowali 301 • cały cykl obrazów pod nazwą Śladami Mickiewicza na Ukrainie, będący rezultatem ich wędrówki po miejscowościach, związanych na Ukrainie z pobytem naszego wielkiego poety. Współpraca kulturalna Kijowa z Polską przyczyniła się do znacznego zbliżenia narodu polskiego i ukraińskiego. Podobnym celom służy współpraca gospodarcza. Kijów, podobnie jak cała Ukraina, jest liczącym się rynkiem zbytu dla wyrobów polskiego przemysłu. Obecnie w USRR pracuje szereg zakładów zbudowanych przez Polaków. Podobnie wygląda współpraca w dziedzinie przemysłu chemicznego oraz produkcji betonu. Kijowanie żywo interesują się przemysłowymi wyrobami konsumpcyjnymi z Polski. Wystawę tych towarów zorganizowano w stolicy USRR już w 1959 r. Z drugiej strony, przemysł kijowski jest poważnym dostawcą towarów do Polski. Dotyczy to w szczególności sprzętu precyzyjnego, wyrobów przemysłu elektrotechnicznego, obrabiarek, ekskawatorów i samolotów. Niektóre zakłady kijowskie ściśle współpracują z zakładami polskimi. Na przykład fabryka cukiernicza „Wawel" w Krakowie prowadzi ożywioną wymianę doświadczeń z kijowską fabryką tej branży im.'K. Marksa. Wydarzenia w Polsce w latach 1980—1981 przerwały tę współpracę chyba tylko na okres przejściowy. Przez całe wieki swej długiej i" burzliwej historii Kijów powiązany był różnorodnymi więzami z Polską. Dziś, w nowych, zupełnie innych niż dawniej warunkach historycznych i układzie stosunków międzynarodowych, w ramach więzi łączących sojusznicze kraje socjalistyczne, stolica Ukrainy podtrzymuje tradycje starych związków ku obopólnej korzyści — Polski i Ukrainy. Podstawowa literatura I. Bagramian, Miasto nad Dnieprem, Warszawa 1966 J. Bartoszewicz, K. Bellier, Malownicze album Kijowa z szczególnym opisem miasta przez Kamila de Bellier. Historya Kijowa od początku założenia a$ do naszych czasów napisana przez Juliana Bartoszewicza, t. I—II, Warszawa 1861— —1862 L. Bazylow, Historia Rosji, Wrocław 1969 T. Bobrowski, P.amiętnik mojego życia, t. I—II, oprać. Stefan Kieniewicz, Warszawa 1979 M. Brajezewśkij,. Koly i^jak wynyk Kyjiw, Kijów 1963 J. E. Chmielewski, Pierwsze lata Korporacji Studentów Polaków w Kijowie (1884— 1892). Garść wspomnień, Warszawa 1939 Z. Chyżnjak, Kyjewo-Mohylanśka Akademija, Kijów 1970 W. Ciechowski, Kijów i jego pamiątki, Kijów 1901 J. Ciepielewski, Historia gospodarcza Związku Radzieckiego, Warszawa 1977 F. Rawita Gawroński, Kijów — legendy, podania, dzieje, Kijów 1915 F. Rawita Gawroński, Moje przygody w roku ??—1864 w Kijowie, Warszawa 1922 F. Rawita Gawroński, Zakon O.O. Dominikanów w Kijowie. Szkic historyczny, Kijów 1912 J. Gołąbek, Bractwo Sw. Cyryla i Metodego w Kijowie, Warszawa 1935 A. Grabowski (wyd.), Starożytności historyczne polskie, t. I, Kraków 1840 .. A. Greczko, Oswobożdienije Kijewa, Moskwa 1973 B. Greków, Ruś Kijowska, Warszawa 1955 H. Guderian, Wspomnienia żołnierza, Warszawa 1958 303 E. Heidenstein, Dzieje Polski od śmierci Zygmunta Augusta do roku 1594, z łaciny tłum. M. Gliszczyński, t. II, Petersburg 1857 Historia Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego, Warszawa, t. III, cz. 2, 1974 i t. IV, cz. 1, 1979 Historia Wielkiej Wojny Narodowej Związku Radzieckiego, t. II i III, Warszawa 1964—1965 M. Hruszewski, Istorija Ukrajiny — Rusy, t. I—X w 13 "księgach, Kijów—Lwów 1898— 1936 Istorija gorodow i siół Ukrajinśkoj RSR — Kyjiw, Kijów 1979 Istorija Kyjewa, t. I—II, Kijów 1960 K. Iwanicki, Kościoły i kaplice w Kijowie, Warszawa 1931 J. Iwaszkiewicz, Stanisława Wysocka i jej kijowski teatr „Studya". Wspomnienie, Warszawa 1963 - A. Jabłonowski (oprać), Źródła dziejowe, t. III—IX, Warszawa 1894—1902 J. Jerlicz, Latopisiec albo kroniczka, t. I, Warszawa 1853 M. Juchniewicz, Polacy w radzieckim ruchu podziemnym i partyzanckim 1941—1944, Warszawa 1975 M. Karter, Driewnij Kijew, t. I—II, Moskwa 1958—1961 Kijów—Kraków, Księga przyjaźni. Pod red. Alberta Bezugli-ja, Warszawa 1979 S. Krakowski, Polska w walce z najazdami tatarskimi w XIII wieku, Warszawa 1956 Kraków—Kijów. Szkice z dziejów stosunków polsko-ukraińskich. Pod red. Antoniego Podrazy, Kraków 1969 T. Kutrzeba, Wyprawa kijowska 1920 roku, Warszawa 1937 A, Kuźniecow, Babi Jar, Warszawa 1968 Kyjiw, jotoputewoditel, oprać. Michaił Gylelah, Kijów 1980 (E. Lassota), Eryka Lassoty i Wilhelma Beauplana opisy Ukrainy, oprać. Zbigniew Wójcik, Warszawa 1972 W. I. Lenin, Dzieła, Warszawa, t. V, 1950 i t. IX, 1953 H. Łużny, Pisarze kręgu Akademii Kijowsko-Mohylańskiej a literatura polska. Z dziejów związków kulturalnych pol-sko-Wschodniosłowiańskich XVII—XVIII w., Kraków 1966 304 W. Malanowska, Sercem i czynem, Warszawa 1981 P. W. Michajlina, Wyzwdlna borofba trudoho nasełenia mist Ukrajiny (1569—1654), Kijów 1975 (J. Michałowski), Jakuba Michałowskiego, wojskiego lubelskiego, a później kasztelana bieckiego, księga pamiętnicza, Kraków 1864 Pamiętnik kijowski, t. I—III, Londyn 1959 I. Pantjuchow, Opyt sanitarnej topografii i statistiki Kijewa, Kijów 1877 L. Podhorodecki, Zarys dziejów Ukrainy, t. I—II, Warszawa 1976 A. Poppe, Państwo i kościół na Rusi w XI wieku, „Rozprawy Uniwersytetu Warszawskiego", t. 26, Warszawa 1968 J. Radziejowski, Ruch narodowy i rewolucyjny na Ukrainie w okresie działalności Centralnej Rady, marzec 1917—kwiecień 1918, „Studia z dziejów ZSRR i Europy Wschodniej", t. IX, 1973 W. A. Serczyk, Historia Ukrainy, Wrocław—Warszawa—Kraków—Gdańsk 1979 W. A. Serczyk, Piotr I Wielki, Wrocław—Warszawa—Kraków— —Gdańsk 1973 • F. Sielicki (oprać), Powieść minionych lat, Wrocław—Warszawa—Kraków 1968 Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. IV, Warszawa 1884 M. M. Szulkewicz i T. D. Dmytrenko, Kijew — architiekturno--istoriczeskij oczerk, Kijów 1978 M. Swiderska (oprać), Z przed lat 60-ciu. Dziennik małej pa-triotki, Maryjki Bohowityn Kozieradzkiej (1860—1865). Zycie polskie na kresach, Tarnów 1921 ' J. Tabiś, Polacy na-~Uniwersytecie Kijowskim 1834—1863, Kraków 1974 (Thietmar), Kronika Thietmara, z tekstu łac. przetłum. i oprać Marian Z. Jedlicki, Poznań 1953 , , 20 — Dzieje Kijowa 305 ?. ?. Tołoczko, Istoryczna topografija starodawnoho Kyjewa, Kijów 1972 R. Torzecki, Kwestia ukraińska w polityce III Rzeszy, War-" szawa 1972 W. K. Wierzejski, Fragmenty z dziejów polskiej młodzieży akademickiej w Kijowie 1834—1920, Warszawa 1939 Zjazd polski na Rusi 8—24 VI 1911. Protokół obrad, Kijów 1917 G. Żeberek, Początki ruchu socjaldemokratycznego w Kijowie w latach 1889—1903, Kraków 1981 Chronologia ok. 20 000 p.n.e. — Początki osadnictwa na terenie obec- nego Kijowa. V/VI w. n.e. — Początki miasta Kijowa. VIII w. — Narzucenie Kijowowi zwierzchnictwa Chazarów. ok. 862 — Zdobycie władzy przez Askolda i Dira. Zrzucenie zwierzchnictwa Chazarów. 882 — Zdobycie władzy w Kijowie przez Ole- ga. Zjednoczenie Nowogrodu z Kijowem i powstanie Rusi Kijowskiej. 980—1015 — Rządy Włodzimierza Wielkiego. 988/989 — Przyjęcie chrztu od Bizancjum. 1019—1054 — Rządy Jarosława Mądrego. Czasy roz- kwitu Kijowa. 1018 — Wyprawa Bolesława Chrobrego na Ki- jów. 1054 — Podział Rusi na dzielnice. 1068' — Powstanie ludu kijowskiego przeciw Izasławowi. 1069 — Wyprawa Bolesława Śmiałego na Ki- jów. 1113 — Powstanie ludowe w Kijowie. 1132 — Podział Rusi przez Mścisława. Utrwa- lenie rozdrobnienia feudalnego. 1169 — Grabież Kijowa przez wojska Andrzeja Boholubskiego. 1202 — Splądrowanie miasta przez wojska Ru- ? ryka Rościsławicza. 1223 — Bitwa nad Kałką. 307 — Zdobycie i splądrowanie Kijowa przez Michała Wsiewołodowicza. — Zdobycie i zupełne zniszczenie Kijowa przez Tatarów. — Opuszczenie Kijowa przez metropolitę kościoła ruskiego. — Powstanie biskupstwa katolickiego w Kijowie. — Opanowanie Kijowa przez Litwinów. — Splądrowanie kijowskiego Podola przez Tatarów. — Restauracja biskupstwa katolickiego w Kijowie przez Władysława Jagiełłę. — Zdobycie i zniszczenie Kijowa przez ' Tatarów Edygeja. — Likwidacja księstwa kijowskiego przez Kazimierza Jagiellończyka. Utworzenie województwa kijowskiego. — Zdobycie i zniszczenie Kijowa przez Tatarów Mengli Gereja. — Nadanie prawa magdeburskiego Kijowowi przez Aleksandra Jagiellończyka. — Początki Kozaczyzny ukraińskiej. — Przyłączenie Kijowa do Korony na mocy uchwał unii lubelskiej. — Unia brzeska. — Powstanie bractwa kijowskiego. — Odbudowa w Kijowie hierarchii prawosławnej, zlikwidowanej po unii brzeskiej. — Założenie Kolegium Mohylańskiego przez Piotra Mohyłę. — Powstanie Bohdana Chmielnickiego na Ukrainie. Kijów stolicą państwa ukraińskiego. Ugoda Zborowska. Zdobycie Kijowa przez wojska Janusza Radziwiłła. Odzyskanie go przez Kozaków. Połączenie Ukrainy z Rosją. Unia hadziacka. Układ polsko-rosyjski w Andruszowie. Kijów dostaje się pod władzę Rosji. Przekształcenie Kolegium Mohylańskiego w Akademię. Zdobycie Siczy Zaporoskiej przez Rosjan. Utworzenie generalnego gubernatorstwa kijowskiego. -Likwidacja Kozaczyzny zaporoskiej. Likwidacja namiestnictwa kijowskiego (powstało 1782). Utworzenie guberni kijowskiej na Prawobrzeżnej Ukrainie. Przywrócenie Kijowowi prawa magdeburskiego. Powstanie loży Zjednoczonych Słowian. Powstanie Towarzystwa Południowego. Powstanie dekabrystów w Rosji. Utrata przez Kijów prawa magdeburskiego. Założenie Uniwersytetu Kijowskiego. Powstanie Związku Ludu Polskiego. Powstanie Bractwa Sw. Cyryla i Metodego w Kijowie. Utworzenie niepodległościowej korporacji studentów polskich w Kijowie. Powstanie ukraińskich „Hromad". Reforma uwłaszczeniowa w Rosji. 309 1863 1870 1871 1873 1874 1875 1884 1897 1901 1905 1907 1917 12 marca 17 marca 8- -24 czerwca 7 listopada ? listopada 20 listopada Powstanie styczniowe. Ustawa o miastach w Rosji. Powstanie Kijowskiego Banku Przemysłowego. Powstanie Południowo-Zachodniego Oddziału Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego w Kijowie. Powstanie narodnickiej „Komuny Kijowskiej" i grupy Czajkowców. Utworzenie Związku Robotników Południowej Rosji. Utworzenie Korporacji Studentów Polaków w Kijowie. Utworzenie w Kijowie Związku Walki o Wyzwolenie Klasy Robotniczej. Utworzenie Ukraińskiej Partii Rewolucyjnej. Rewolucja w Rosji. Utworzenie Ukraińskiej Partii Radykalno-Demokratycz-nej. Utworzenie Ukraińskiego Towarzystwa Naukowego. Wybuch pierwszej wojny światowej. Zwycięstwo rewolucji w Rosji. Utworzenie Centralnej Rady w Kijowie. Czwarty Zjazd polski na Rusi w Kijowie. Zwycięstwo rewolucji październikowej w Piotrogrodzie. Powstanie proletariackie w Kijowie. Proklamowanie przez Centralną Radę Ukraińskiej Republiki Ludowej. 310 1918 1919 12 grudnia 3 16 stycznia 8 lutego 1 marca 29 kwietnia 12 lipca 14 grudnia 6 stycznia 5 lutego 30 sierpnia 31 sierpnia 16 grudnia 1920 7 maja 12 czerwca 1920 1922 1924 1928—1932 — Proklamowanie Ukraińskiej Republiki Radzieckiej. — Powstanie proletariackie w Kijowie przeciw Centralnej Radzie. — Zajęcie Kijowa przez Armię Czerwoną. — Zajęcie Kijowa przez Niemców i Austriaków. — Przejęcie rządów na Ukrainie przez hetmana Skoropadskiego. — Powstanie KP(b)U. —? Zajęcie Kijowa przez wojska Dyrektoriatu. — Ustanowienie Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. — Zajęcie Kijowa przez Armię Czerwoną. — Zajęcie Kijowa przez wojska Petlury. — Zajęcie Kijowa przez wojska Deniki-na. — Zajęcie Kijowa przez Armię Czerwoną. — Zajęcie Kijowa przez Polaków. — Zajęcie Kijowa przez Armię Czerwoną. — Przeniesienie stolicy Ukrainy z Kijowa do Charkowa. — Utworzenie ZSRR. — Śmierć Lenina. — Realizacja pierwszego planu pięcioletniego. 311 1933— 1937 1933 1934 - 1941 ; 22 czerwca 19 września 1943 29 września 6 listopada 1944 1945 9 maja 1956 1975 1981 — Realizacja drugiego planu pięcioletniego. — Wznowienie działalności Uniwersytetu Kijowskiego. — Przeniesienie stolicy Ukrainy z Charkowa do Kijowa. — Agresja Niemiec hitlerowskich na ZSRR. — Zdobycie Kijowa przez Niemców. — Wyzwolenie Darnicy przez Armię Radziecką. — Wyzwolenie Kijowa przez Armię Radziecką. — Konkurs na odbudowę i przebudowę Kreszczatiku. — Kapitulacja III Rzeszy. Koniec wojny w Europie. — XX Zjazd KPZR. — XXV Zjazd KPZR. — XXVI Zjazd KPZR. Słownik ważniejszych postaci Akselrod Paweł (1850—1928), rosyjski rewolucjonista, narodnik, od 1903 t', jeden z przywódców mienszewików, działał m.in. w Kijowie. Aleksander I (1777—1825), imperator rosyjski od 1801 r. Aleksander II (1818—1881), imperator rosyjski od 1855 ?., zabity przez narodnika, Polaka Ignacego Hryniewieckiego. Aleksander Jagiellończyk (1461—1506), wk. książę litewski od 1492 ?., król polski od 1501 ?., nadał prawa magdeburskie Kijowowi. Aleksander Newski (ok. 1220—1263), książę nowogrodzki, książę kijowski podległy Tatarom w 1. 1249— 1263. Aleksy 'Miecha j Iowie z (1629—1676), car rosyjski od 1645 ?., doprowadził do zjednoczenia Ukrainy z Rosją. Andrzej Boholubski (ok. 1111—1174), książę włodzimiersko-suzdalski w 1. 1157—1174, w 1169 r. splądrował Kijów. Antonów Oleg (ur. 1906), radziecki konstruktor lotniczy, pracował w Kijowie. Antonowicz Włodzimierz (1834—1908), kijowski demokrata i chłopoman, organizator „Hromad". Askold (zm. 882), książę kijowski (wspólnie z Direm), zamordowany przez Olega. Bagramian Iwan (ur. 1897), marszałek Związku Radzieckiego, walczył m.in. pod Kijowem w 1941 r. , 313 Batu-Chan (1208—1256), wnuk Czyngis-chana, pierwszy władca Złotej Ordy, dowodził wielką wyprawą Mongołów na Europę w 1241 r. Bażan-Mikołaj (ur. 1904), współczesny ukraiński poeta 'i uczony, radziecki działacz państwowy. Beaupłan Guillaro-e le Vasseur de (ok. 1600— —1673), francuski inżynier wojskowy i kartograf w służbie polskiej, autor szczegółowej mapy Ukrainy. Beretti Vincenzo (1781—1842), rosyjski architekt pochodzenia włoskiego, przyczynił się do rozbudowy Kijowa. Bibikow Dymitr (1792—1870), gubernator kijowski. Bobrowski Stefan (1841—1863), przywódca czerwonych w powstaniu styczniowym, powiązany z organizacją studencką w Kijowie. Bohomolec Aleksander (1881—1946), hematolog i fizjopatolog, prezydent Akademii Nauk USRR w 1. 1930—1946. Bolesław Chrobry (ok. 967—1025), książę od 992 ?., w 1025 król polski, zdobył Kijów. Bolesław Smiajty (ok. 1040—1081),, książę od 1058 ?., król polski od 1076, wyprawiał się na Kijów. Borecki Hiob (zm. 1631), archimandryta monasteru Peczerskiego, prawosławny metropolita kijowski od 1620 r. Borowski Władysław, przywódca powstania styczniowego na Kijowszczyźnie. Borys (zm. 1015), syn Włodzimierza Wielkiego, książę rostowski, zamordowany przez Świętopełka, kanonizowany. Bosz Eugenia (1879—1925), 314 działaczka bolszewicka na Ukrainie, minister rządu Ukraińskiej Republiki Robotniczo-Chłopskiej. Budionny Siemion (1883—1973), marszałek Związku Radzieckiego, dowódca Pierwszej Armii Konnej podczas wojny domowej na Ukrainie. Burmistenko Michał (1902—1941), przewodniczący RN USRR, poległ pod Kijowem. . Carpine Griovanni da Pian Del (ok. 1182—1252), franciszkanin, posłował do chana Mongołów, opisał drogę do Mongolii. Chmielnicki Bohdan (1595—1657), hetman kozacki, przywódca wielkiego powstania przeciw Polsce w 1648 r. Chmielnicki Jerzy (ok. 1641—1685), syn Bohdana, hetman Ukrainy w 1. 1659—1663. Chodkiewicz Iwan (zm. 1484), wojewoda kijowski od 1480, pojmany do niewoli tatarskiej w 1482 r. Chruszczow Nikita (1894—1971), radziecki działacz partyjny i państwowy, I sekretarz ?? KP(b)U w 1. 1938, 1947— 1949, I sekretarz ?? KPZR w 1. 1956—1964. Chwylowy Mykoła (1893—1933), pisarz ukraiński, działacz opozycji w KP(b)U. Czacki Tadeusz (1765—1813), działacz gospodarczy i oświatowy, założyciel Liceum Krzemienieckiego, kurator okręgu szkolnego wileńskiego, działał m.in. w Kijowie. Czykalenko Eugeniusz (1861—1929), ukraiński działacz narodowy. Daniel Romanowicz (1201—1264), książę halicko-wołyński od 1221, król od 1254 r. Debagórij Mokrijewicz Włodzimierz (1848— —1926), organizator narodnickiej „Komuny Kijowskiej". 315 Denikin Antoni (1872—1947), generał rosyjski, czołowy dowódca kontrrewolucji podczas wojny domowej. D i r (zm. 882), książę kijowski wspólnie z Askoldem, zamordowany przez Olega. Dowżenko Aleksander (1894—1956), ukraiński pisarz, dramaturg i reżyser filmowy pracujący . w Kijowie. Drahomanow Michał (1841—1895), ukraiński pisarz i historyk, działacz ruchu narodowego. Dymitr, wojewoda kijowski, bronił miasta przed Tatarami w 1240 r. Fiodor, protatarski książę kijowski w 1. 1331—1362, obalony przez Litwinów. Gamarnik Jan (1894—1937), ukraiński, radziecki działacz partyjny i państwowy. Gas-ztołd Marcin (zm. ok. 1483), pierwszy wojewoda kijowski od 1471 r. Giedymin (ok. 1275—1341), wk. książę litewski od 1316 ?., zapoczątkował ekspansję Litwy na ziemie ruskie. Gizel Innocenty (XVII w.), archimandryta Ławry Peczerskiej, wybitny teolog prawosławny, autor pierwszej Historii Rosji. Gleb (zm. 1015), syn Włodzimierza Wielkiego, zamordowany przez Świętopełka, kanonizowany. Gra we Dymitr (1863—1939), • matematyk ukraiński pracujący w Kijowie. Holszański Olelkowicz Andrzej (XV w.), namiestnik kijowski zasłużony dla rozwoju miasta. Hreczuha Michał (ur. 1902), działacz partyjny i państwowy USRR. 316 Hruszewski Michał (1866—1934), najwybitniejszy historyk ukraiński, działacz narodowy, przewodniczący Centralnej Kady. Hrynczenko Borys (1863—1910), ukraiński' pisarz i językoznawca, radykalny działacz narodowy. Hułak-Artemowski Semen (1813—1873), ukraiński kompozytor i śpiewak, twórca Zaporożca za Dunajem. Idzikowski Leon (1827—1865), zasłużony polski księgarz i wydawca w Kijowie. Igor (zm. 945), wk. książę kijowski od 912 ?., rzekomy syn Ruryka. 11 a r i o n, mnich ruski, pierwszy metropolita kijowski w 1051 r. Iwanow Andrzej (1888—1927), działacz bolszewicki w Kijowie. I w a szkiewicz Jarosław (1894—1980), wybitny pisarz polski, kształcił się i zadebiutował literacko w Kijowie. Izasław (1024—1078), syn Jarosława Mądrego, wk. książę kijowski w 1. 1054— —1078 (z przerwami). Izasław II, syn Mścisława, wk. książę kijowski w 1. 1146—1154. Jabłonowski Aleksander (1829—1913), historyk i etnograf, zasłużony wydawca źródeł do dziejów Polski, powstaniec z 1863 r. na Kijowszczyźnie. Jan Kazimierz (1609—1672), król polski w 1. 1648—1668. Jaropełk (zm. 980), książę kijowski w 1. 972—978. Jaropełk II (1082—1139), syn Włodzimierza Monomacha, wk. książę kijowski od 1132 r. ' 317 Jarosław Mądry (978—1054), syn Włodzimierza Wielkiego, książę nowogrodzki, wk. książę kijowski od 1019 ?., przyczynił się. do rozkwitu Kijowa. Jarosław, brat Aleksandra Newskiego, książę kijowski, w 1. 1263—1271, lennik Tatarów. Jefremow Sergiusz (1876—1937), uczony ukraiński, czołowy działacz ruchu narodowego i przeciwnik władzy radzieckiej. Jerzy Dołgoruki (1090—1157), książę rostowsko-suzdalski od 1125 ?., wk. książę kijowski w 1. 1149, 1151, 1155—1157. Katarzyna II (1729—1796), carowa Rosji od 1762 ?., kilkakrotnie bywała w Kijowie. Kazimierz Jagiellończyk (1427—1492), ? ; wk. książę litewski od 1440 ?., król polski od 1447, zlikwidował księstwo kijowskie i utworzył województwo kijowskie. Kij (VI w.), jeden z trzech legendarnych braci, założyciel Kijowa, domniemany protoplasta dynastii Kijowiczów. Kirponos Michał (1892—1941), generał radziecki, dowódca Frontu Południowo-Zachodniego, poległ pod Kijowem. Kisiel Adam (1600—1653), ostatni wojewoda kijowski Rzeczypospolitej, kompromisowy wobec powstańców Chmielnickiego. Kociubynśki Michał (1864—1913), ukraiński pisarz i działacz rewolucyjny. Konarski Szymon (1808—1839), działacz rewolucyjny, współorganizator Stowarzyszenia Ludu Polskiego, wywierał duży wpływ na polską młodzież w Kijowie. Konaszewicz Sahajdaczny Piotr (zm. 1622), hetman kozacki, członek bractwa kijowskiego. 318 Koniecpolski Stanisław (1591—1646), hetman wk. koronny, magnat kresowy, walczył z Kozakami m.in. pod Kijowem. Kornijczuk Aleksander (1905—1972), pisarz ukraiński. Korolów Sergiusz (1906—1969), główny konstruktor radziecki rakiet kosmicznych, pracował w Kijowie. Kosior Stanisław (1889—1939), działacz partyjny polskiego pochodzenia, sekretarz generalny ?? KP(b)U w 1. 1928—1938. Kossow Sylwes.ter (zm. 1657), metropolita mohylewski i mścisławski, od 1634 r. kijowski. Kostomarow Mikołaj (1817—1885), ukraiński historyk, etnograf i pisarz, działacz Bractwa Cyryla i Metodego. Kropywnycki Marek (1840—1910), ukraiński dramaturg, reżyser i aktor związany z Kijowem. Kudriaszow W. (zm. 1942), działacz ukraińskiego ruchu oporu w okresie okupacji hitlerowskiej, dowódca pierwszego oddziału partyzanckiego z Kijowa. Kulisz Pantelejmon (1819— 1897), ukraiński historyk, pisarz, krytyk i etnograf. Kutuzow Michał (1745—1813), feldmarszałek rosyjski, wojskowy gubernator Kijowa na początku XIX w. Lenin Włodzimierz (1870—1924), twórca państwa radzieckiego! Lewaszow Wasyl (XIX w.), kijowski generał-gubernator w czasach Mikołaja I. Lubliński Julian, właśc. Kazimierz Motoszno-wicz (1798—1872). dekabrysta, współzałożyciel Stowarzyszenia Zjednoczonych Słowian. 319 Łysenko Mikołaj (1842—1912), kompozytor związany z Kijowem, twórca klasycznej muzyki ukraińskiej. Maksymowicz Michał (1804—1873), ukraiński, przyrodnik, historyk, filozof i pisarz. Mazepa Iwan (1644—1709), hetman kozacki, dążył do usamodzielnienia Ukrainy, podczas wojny północnej przeszedł na stronę Szwecji. Michał Wsiewołodowicz (ok. 1185—1246), książę czernihowski, wk. książę kijowski w 1. 1235—1236. Mikołaj I (1796— 1855), car rosyjski od 1825 ?., symbol „czarnej reakcji" w Rosji. Mohyła Piotr (1596— 1647), metropolita kijowski, bojownik o prawa prawosławia, założyciel Kolegium Kijowskiego. Mścisław (1076—1132), syn Włodzimierza Monomacha, książę kijowski od 1125 ?., dokonał ostatecznego podziału Rusi. Mścisław III Romanowicz (zm. 1223), książę kijowski w 1. 1212—1223, poległ w bitwie nad Kałką. Neczuj Łewyćky Iwan (1838—1918), pisarz ukraiński. Odrowąż Jacek (zm. po 1240), dominikanin polski, założył klasztor w Kijowie. 01 e g (zm. 912), władca Nowogrodu, w 882 r. zdobył władzę w Kijowie i dał początek Rusi Kijowskiej. Olelko (zm. 1455), książę kijowski od 1440 r. Olelkowicz Semen, książę kijowski w 1. 1455—1470. Olga (zm. 969), żona Igora, księżna kijowska (945—967), w imieniu małoletniego Swiętosława ok, 957 r. przyjęła chrzest w Bizancjum. ' 320 Olgierd (ok. 1296—1377), wk. książę litewski od 1345 ?., prowadził podbój ziem ukraińskich. Olsząński Romuald (zm. 1863), przywódcą powstania styczniowego na Kijowszczyźnie, rozstrzelany w Kijowie. Orłów Michał (1788-=-1842), generał rosyjski, organizował ruch dekabrystów w Kijowie. Ostrogski Konstanty Wasyl (1527—1608), wojewoda kijowski od 1559 r. Paton Borys (ur. 1918). syn Eugeniusza, prezydent Akademii Nauk USRR. Paton Eugeniusz (1870—1953), uczony ukraiński, wynalazca metody automatycznego spawania elektrycznego, długoletni prezydent Akademii Nauk USRR. Pestel Paweł (1793—?6), oficer rosyjski, przywódca Związku Południowego, dekabrysta, wielokrotnie przebywał w Kijowie. Petlura Semen (1877—1926), polityk ukraiński, od 1918 r. stał na czele rządu narodowego, walczył z Armią Czerwoną i Polską, potem pogodził się z Piłsudskim i poparł go w wojnie 1920 ?., od 1920 r. na emigracji. Piatakow Jerzy, lewicowy komunista, sekretarz ?? KP(b)U w 1918 r. Piłsudski J ó z e f (1867—1935), polski mąż stanu, marszałek, organizator wyprawy kijowskiej 1920 r. Piotr I Wielki (1672—1725), car rosyjski od 1682 ?., ograniczył samodzielność Kozaczyz- ( ny ukraińskiej, zlikwidował Sicz Zaporoską. Pirogowski Aleksander (zm. 1943), czołowy działacz ukraińskiego ruchu oporu podczas oku-.pacji hitlerowskiej, zginął tuż przed wyzwoleniem. 21 — Dzieje Kijowa 321 Plechanow Jerzy (1856—1918), rosyjski myśliciel i krytyk literacki, pionier marksizmu w Rosji. Polański Ludwik (zm. 1943), organizator polskiego podziemia antyfaszystowskiego w Kijowie, zginął osaczony przez policję. Postyszew Paweł (1S87—1940), działacz partyjny i państwowy USRR. Potiebnia Andrzej (1838—1863), • rewolucyjny demokrata ukraiński, działał m.in. w Kijowie, zginął w szeregach powstańczych 1863 r. Puszkin Aleksander (1799—1837), wielki poeta rosyjski, przebywał pewien czas w Kijowie. Radziwiłł Janusz (1612—1655), hetman wk. litewski, zdobył Kijów w 1651 ?., zdrajca w okresie „potopu". Rościsław Mścisłowicz (zm. 1167), książę kijowski w 1. 1154 i 1160—1167. Rościsław 11(1172—1218), książę kijowski w 1. 1204—1205. Rozumowski Cyryl (1728—1803), ostatni hetman Ukrainy Lewobrzeżnej, brat faworyta carycy Elżbiety. Rudnicki Władysław (ur. 1835), przywódca powstania styczniowego na Kijowszczyźnie, oficer rosyjski. Rury ? (zm. 879), książę nowogrodzki, założyciel dynastii Rurykowiczów. Ruryk Rościsławicz (zm, 1215), książę kijowski w 1. 1173 i 1180—1181; w 1202 r. splądrował Kijów. Rylejew Kondrat (1795—1826), poeta rosyjski, przywódca dekabrystów. Rylski Maksym (1895—1964), poeta ukrański, syn powstańca z 1863 r. 322 Sahajdaczny Konaszewicz Piotr (zm. 1622), hetman kozacki, członek bractwa kijowskiego, bohater wojny chocimskiej. x Sakowicz Kasjan (ok. 1578—1647), pisarz ukraiński, rektor szkoły brackiej w Kijowie. Sazonow Sergiusz (1861—1927), rosyjski minister spraw zagranicznych w 1. 1910—1916. Skirgiełło Iwan (zm. 1397), syn Olgierda, książę trocki, namiestnik Władysława Jagiełły na Litwie, książę połocki, od 1395 r. książę kijowski. Skoropadski Paweł (1873—1945), generał carski, hetman Ukrainy narzucony przez Niemców w 1918 ?., potem na emigracji. Zwolennik III Rzeszy. Skoworoda Grzegorz (1722—1794), ukraiński pisarą i filozof. Sosiura Włodzimierz (1898—1965), poeta ukraiński. Stalin Józef, właśc. Dżugaszwili (1879—1953), rewolucjonista i radziecki mąż stanu, "po śmierci Lenina (1924) przywódca ZSRR. Stanisław (zm. 1331), książę kijowski, odparł najazd litewski na Ukrainę po 1320 r. Starycki Michał (1840—1904), pisarz ukraiński, związany z Kijowem. Szczors Mikołaj (1895—1919), działacz bolszewicki na Ukrainie, dowódca 1 Ukraińskiej Dywizji Radzieckiej, poległ w ,wojnie domowej. Szewczenko Taras (1814—1861), - największy poeta ukraiński, malarz, rewolucjonista. Czołowy działacz Bractwa Cyryla i Metodego. Swidrygiełło (1370—1452), brat Władysława Jagiełły, wk. książę litewski, bez powodzenia walczył przeciw Polsce, panował nad Kijowem w 1. 1436—1438. 323 Świętopełk I Przeklęty (??. 979—1019), syn Włodzimierza Wielkiego, książę turówski, wk. książę kijowski w 1. 1015—1016 i 1018—1019. Świętopełk II (1050—1113), syn Izasława, wk. książę kijowski od 1093 r. Swiętosław (zm. 972), syn Igora, wk. książę kijowski od 945 ?., wybitny wojownik i zdobywca. Swiętosław II (1027—1076), syn Jarosława Mądrego, książę czernihowski, od 1073 r. książę kijowski. Swiętosław III (zm. 1194), wk. książę kijowski 'w 1. 1180—1194. Tereszczenko Mykoła (1820—1903), kijowski przemysłowiec i finansista, zasłużony dla rozwoju miasta. Tobilewicz Iwan, ps. literacki Iwan Karpenko-Karyj (1845—1907), ukraiński pisarz, aktor i reżyser związany z Kijowem. Tobilewicz Mikołaj, ps. Mikołaj Sadowski (1856—1933), ukraiński aktor i reżyser. Tobilewicz Panas, ps. Panas Saksahański (1859— 1940), ukraiński aktor i reżyser. Tyczyna Paweł (1891—1967), poeta ukraiński. Tyszkiewicz Janusz (zm. 1648), wojewoda kijowski. Ukrainka Lesia, faktycznie Kosacz-Kwitka Larysa (1871—1913), poetka ukraińska. Ul j ano w Dymitr (1874—1943), brat Lenina, działacz bolszewicki, m.in. w Kijowie. Uljanowa-Jelizariewa Anna (1864—1935), siostra Lenina, publicystka, działała w ruchu robotniczym, m.in. w Kijowie. 324 Uljanowa Maria (1878—1937), siostra Lenina, działała w ruchu robotniczym wraz z Anną. Watutin Mikołaj (1901—1944), generał radziecki, dowódca I Frontu Ukraińskiego, wyzwolił Kijów, zginął w walce z bandą UPA. Wereszczyński Józef (zm. 1598), biskup kijowski, autor pism katolickich, orędownik katolicyzmu na Ukrainie. Wernadski Włodzimierz (1863—1945), uczony ukraiński, pierwszy prezydent Akademii Nauk USRR. Wiaczesła"w (zm. 1154), syn Włodzimierza Monomacha, wk. książę-kijowski w 1139 r. Witold (1350—1430), wk. książę litewski od 1392 ?., brat stryjeczny Jagiełły. Władysław Jagiełło (1348—1434), wk. książę litewski, król polski od 1386 ?., restaurował biskupstwo katolickie w Kijowie. Władysław IV Waza (1595—1648), król polski od 1632 ?., uznał odbudowaną nielegalnie hierarchię prawosławną na Ukrainie. Włodzimierz, syn Olgierda, książę kijowski w 1. 1362—1394, przyczynił się do wzrostu znaczenia Kijowa. Włodzimierz I Wielki Święty (zm. 1015), książę nowogrodzki, wk. książę kijowski od ok. 980 ?., przyjął chrzest, rozbudował Kijów. Włodzimierz Monomach (1053—1125), syn Wsiewołoda, wk. książę kijowski od 1113 ?., zapewnił spokój na Rusi. W s i e w o ł o d (ur. ok. 1029), syn Jarosława Mądrego, książę perejasławski i kijowski w 1. 1078— 1093. 325 Wsiewoło d (zm. 1146), wk. książę kijowski w 1. 1139—1146. Wsiewołod Czerniny (zra. 1214/1215), wk. książę kijowski w 1. 1210—1212. Wyhowski Iwan (zm. 1664), hetman kozacki, przeszedł na stronę Polski podpisując z nią unię hadziacką. Wynnyczenko Włodzimierz (1880—1951), ukraiński działacz narodowy. Zabołotny D a n i e 1 (1886—1929), ukraiński uczony, prezydent Akademii Nauk USRR. Zamoyski Tomasz (1594—1638), kanclerz wk. koronny, wojewoda kijowski. Zatonśki Włodzimierz (1888—1938), działacz partyjny i państwowy USRR. Zawadzki Józef (1818—1886), polski księgarz i wydawca w Kijowie, prezydent miasta i twórca giełdy kijowskiej. Zygmunt I Stary (1467—1548), król polski od 1506 ?., nadał szereg przywilejów Kijowowi. ZygmuntUIWaza (1566—1632),* król polski od 1587 ?., dobroczyńca Kijowa. Żółkiewski Stanisław (1547—1620), hetman wk. koronny i kanclerz wk." koronny, wojewoda kijowski w 1. 1608—1618. Plan Kijowa w X—XIII w. wg ?. ?. Tołoczki 1. Gród Włodzimierza 2. Gród Jarosława 3. Góra Dietiniec 4. Góra Zamkowa 5. Góra Szczekowica 6. Podole (Padół) 7914 Zabudowa miasta wg stanu na: 1844r. 1935 ?. 11980 ?. [?'? - ? perspekty----------wiczny 1317 ?. ??? 1945 ?. ?? 1990-2000 ?. Rozwój terytorialny Kijowa w latach 1844r—1980 i perspektywiczny plan zabudowy Spis treści 1. Początki miasta ........... 5 2. Rozkwit stolicy starej Rusi....... 20 3. Lata zmierzchu........... 47 4. Najazd Mongołów i jego skutki . . . ... 54 5. Pod władzą Litwy.......... 63 6. Miasto Rzeczypospolitej ......... 78 7. W imperium Romanowów........ 114 8. Kijów pierwszej połowy XIX w....... 140 9. Kijów kapitalistyczny.......... 167 10. Rewolucyjny przełom ......... 209 11. Okres budownictwa socjalistycznego..... 236 12. Lata wojny i okupacji......... 257 13. Kijów współczesny . . .......• . 292 Podstawowa literatura.......... 303 Chronologia.............. 307 Słownik ważniejszych postaci........ 313 Mapy: 1. Plan Kijowa w X—XIII w. wg P.P. Tołoczki . . 327 2. Rozwój terytorialny Kijowa w latach 1844—1980 i perspektywiczny plan zabudowy........ 328 Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza ,,Prasa—Książka—Ruch". Wydawnictwo „Książka i Wiedza", Warszawa, czerwiec 1982 r. Wyd. I. Nakład 19 650 + 350 egz. Obj. ark. wyd. 15.1. Obi. ark. druk. 20,75(13,9) + 4 ark. wkładek. Papier druk. sat. ki. V, 70 g, 70X100 cm. Oddano do składu w sierpniu 1981 r. Podpisano do druku w kwietniu 1982 r. Druk ukończono w czerwcu 1982 r. Zakłady Graficzne w Toruniu, ul. Katarzyny 4. Zam. nr 1515. Z-85. Cena zł 90.— Jedenaście tysięcy sto druga ?publikacja „KiW" « 1. Jarosław Mądry. Rzeźba artysty i antropologa M. Gierasimowa ? . V ? •!: ?. ^? lilkŁ...!'. ? 34. Iwan Mazepa (W.A. Serczyk, Historia Ukrainy). 33. Pomnik Bohdana Chmielnickiego dłuta M. Mikieszyna (1888) 35. Drukarnia Ławry Peczerskiej. Miedzioryt z 1758 r. (W.A. Ser-czyk, Historia Ukrainy) 36. Matka Boska z Dzieciątkiem. Obraz M. Wróbla (Kyjiw) ? I ? !s • 37. Cerkiew Andrijewska (1748—1767) ?- 38. Cerkiew Troicka w Ławrze Peczerskiej, XII w. Przebudowana w stylu barokowym. Główna dzwonnica Ławry (1731—1744) ???»» ?? 40. Miejsce kaźni powstańców polskich 1863 r. w twierdzy peczerskiej 39. Pomnik Aleksandra Puszkina w Kijowie dłuta O. Kowalowa (19.62) & f 8 ó 5 p ??????? ????^^ ???? ?????? ?? ? %? ??????? ił ?? 42. Dom kontraktowy na Podolu. Fotografia z końca XIX w. 43. Taras Szewczenko. Portret K. Majewskiej (1843) 41. Tablica pamiątkowa ku czci straconych w Kijowie powstańców 1863 r.